(

TRK KLTRN ARATR

Yaynlan: 121 Seri: I

L

Say:

TRK D
B~;

EL

COR
-

| ' kinci Bask ANKARA -1992

Bu eser gerekletirilmitir.

*n destei ile

Szba
Trk Kltrn Aratrma Enstits, kurulu tarihi olan 1961'den bugne kadar yaynlad yzden fazla eser, tertipledii sempozyum ve konferanslar yannda aylk ve ilm dergileriyle kltr ve medeniyet meselelerimizi aydnlatmaya alan bir kurututur. Okuyuculara sunduumuz ciltten ibaret Trk Dnyas El Kitab bahse konu aratrmalarn en hacimiisidir.

ISBN : 75-456-047-1 (TK. No) ISBN : 975-456-048-x(1.Cilt) Trk Kltrn Araf trma Enstits,

Yaynlayan

\
Trk Kltrn Aratrma Enstits 17. Sok. No: 38 08490 Bahelievler / ANKARA Tel: 213 31 00-213 41 35 1976 10.000 Sistem Ofset Matbaaclk Umlted irketi Ankara, 1992
j

Birinci Bask kinci Bask Bask Says Dizgi, Bask

Eserin ilk basks tek cilt olarak 1976 ylnda yaynlanmt. Byk bir ihtiyaca cevap verdii iin yurtiinde ve yurtdnda ilgi ite karland ve ksa zamanda mevcudu tkendi Enstitmz Bilim Kurulu eseri; Seride hazrlanacak El Kitab'na temel kaynak vazifesi grmesi dncesinden hareketle plnlamt. Ancak, kltr tarihimizin zenginlii Be meselelerinin azameti plna sadk kalnmasna engel oldu. Aratrmalarn uzu/ft* veya ksalk gibi dncelerle hudutlandrl-mamas bundandr. Yeni baskda pln ve grte ilk yayndan uzaklam deildir. DH, tarih ve corafya gbi alanlarda kolay deimeyen bilgiler ilk baskdaki yerlerini muhafaza etti. Nfus, &tetfsff/c ve haritalarda baz deime ve gelime gsteren konular yeniden /fencff. Edebiyata, sanat ve fikir hayatna dair yeni mstakil aratrmalarla Trk Dnyas'nm -fiusyatte son siyasi ve iktisadf hareketlerin kna kadar- meselelerine bak yeni bir ufuk kazand. Toplanan bilgi ve ettleri faydac bir grle dit halinde toplamamz tamdan dodu. Eserin huduttan dnda kalm daha birok konularm mevcudiyetini biliyoruz. Enstitmz Bilim Kurulu'nun hazrlad plna gre 12&tk kt-yat halinde dnlen eser, ileride tek bir B Kitab olarak da okuyucuya sunulacaktr. Enstitmz, Trk kltr ve medeniyeti alanlanndaki top/ atmalarn bk denemesi mahiyetindeki bu kitabn ilk basksnda emei geenleri hatrlar, bugn aramzdan ayrlanlar rahmette anarken, yeni yayna vcut veren meslekdalarmza ve hususiyle byk emei geen Prof. Dr. Abdlhalk ay'a kranlarn sunar. Trk Kltrn Aratrma Enstits

NDEKLER
Birinci Blm TRK LKELERNN CORAFYASI

Giri..................;.................................................g............m&&&.........--& % I. Trt lkelerinin Tabi Corafyas (Ahmet ARDEL).........................................7 II. Trk Dnyasnn Demografik ve
EkonomikYapsma Toplu Bir Bak (Nadir DEVLET)....................................55
1. nemngrafir ..j-y^. fta^fe ,.;,_____________..........................................*.SB

*-* Ekonomi........................................afifti........................................................91 kinci Blm TRK TARH..........J |T i rTTt]l|^ijljL Vt.................................-Li-JM Giri (brahim KAFESOLU)...............................................................................111 K Asya Trk Devletleri (brahim KAFESOLU),......,................._____..........111

1. Hun mparatorluklar (brahim KAFESOLU)............................................ 111 2. Tabga Devleti (brahim KAFESOLUJL.........................*...&&..........125 3. Gktrk Hakanlklar (brahim KAFESOLU).NOftfcSfij.......-3*............ 12? 4. Uygurlar (brahim KAFESOLU).............................$fiS.................. 145 5. Krgzlar (brahim KAFESOLU^^.^**^...............^Mfc.,.....J,ja*ut... IS)
&TDrgiler (brahim KAFESOLU) ^k......................4&U.......................... 1fl0

7. Karluklar (brahim KAFESOLU) .,.,.,.____,..................................,.....154 8. Ouzlar (brahim KAFESOLU)..............................................................

156

9. Kimekler (M. Kemal ZERGN)......-........................................................156

II. Dou Avrupa Trk Kavim ve Devletleri......................................................175 Dou Avrupa'daki En Eski Trk Kavimleri

Giri (Akdes Nimet KURAT)....____..................L.................................................. ?

1. skitler, Sarmatiar, Roksolan ve Yazlar................................................176 2. Hunlar ve Atla, (Akdes N. KURAT) **--...........................................177 3. Avarlar (Akdes N. URAT)........mpr................vm..........................."*** 4. Hazar Kaanl...................................................................................171 5. Peenekler, Uz (Ou*)'tar ve Kumaniar............................................-""tR* 6. Kama (ulman) Bulgarlar Devleti...,..,...................^.........^^.Ill

IH . K ttr ve Te kilt (brahim K A FE S LU O ) ..................................................187 1. B ozk r Kltr'nn M en ei M eselesi .....................................................188 2. Sosyal Yap...........................................................................Himlt 3. B ozk r Trk lli'nde Te kilt.................................................................. 201 4. Din ..,....,,.........................................................i................................208 5. ktisad H ayat........ .....................................................,......................216 6. E deb Kltr ve Sanat .............................................................................222 7. Dnce ve Ahl k .................................................................................. 228 W . lk Trk-slm Siyas Teekklleri (brahim K A FE S LU O )....................... 237 1. Trklerinslm iyet'e G i...; iri ..............................,...............................237 2. A bbasiler Zam nda an T rkler (E k)......................................................238 tr 3. K arahanl lar (E rdo an M E R L)............................................M fMV:> 240 4. G azneli D evleti brahim ( K A FE S LU O ) .....................i&&y&+f^w4fr2A6 V. S eluklular brahim ( K A FE S LU O ) ..........................................................247 1. Byk S el uklu m paratorlu u.................................jfa.....................247 2. Irak ve H orasan S uklular el ...................................................................283 3. K irm an S uklular el ............................* 1A5* >**^^*^ ....................283 4. Suriye Seluklular.......................w-l&........^tv^^^a^^,,................284 5. A nadolu Sel uklu D evleti (H akk D . Y ILD IZ) ........mmmri$&....................284 V I. O rtado u'da K urulm uTrk D evletleri (A nadolu iran, S uriye vesr................................................................291 M 1. D ou A nadolu ve zm ir T rkm en B eylikleri brahim ( K A FE S LU O ) ..............291 2. Atabeylikler (brahim KAF^LUkww.^~.~ ?95 297 3. A nadolu Beylikleri (Ean rdo M E R LJ.................YtinmrLL''M'^:.......... 4. D elhi T rk S ultanl (ibrahim A FE S LU O )...,^-. .......................^.............323 5. Msr ve Suriye'de Kurulmu Trk Devletleri (M.C.^abeddlnTEKlNDAGj^.*w............",'..................................27 6. H arezm ahlar D evleti brahim ( K A FE S LU O ) .........................................336 7. K arakoyunlular (Abdulhal k A Y ) .........................................................344 8. A kkoyunlular (A bdulhal k A Y ) .................................'..J;.. .....................348 V II. sim Trk D evletlerinde ltr K ve Te kilt (brahim K A FE S LU O ) ................351 1. Hkm ranl k.............................................?T................................362

2. Tekilt.......................................\................................................358 3. H alk ve Toprak ...............................................................................362 4. D iril H ayat .....................................................................................364 5. Felsefe ve Bilim ............................M................................................370 6. E debiyat ........................................................................................376 7. S anat ............................................................................................377 8. mar Faaliyetleri..........................................................................378 9. Trk H ususiyetleri ........................M....................%.........................379 V II. O rta A sya vepak K B ozk rlarnda K urulm u Trk D evletleri (Ahm et TE R )...........,....................................383 M 1. Trk-M o ol im paratorlu u ve D evam (A hm et TER M )..........................385 2. AH m O rdu Devleti (A kdes Nim et KU ..............................................400 R A T) 3. K azan H anl (A hm et TER M ) ........... ................................................409 4. Astrhan H anl (R e id Rahm eti AR A ...........".....................................415 T) 5. Kasm Hanl (A hm et TEM R ).........................................................417 6. Km m H anl (H afflN A LC IK.............................................................420 ) 7. N ogay H anl (Ahm et TEM R )............................................................435 8. Sibir (Sibirya) Hanl (A.N. KURAT- A.TEMR)....................................437 IX. Ondrdnc Yzyldan Sonra Orta Asya'da Kurulmu Trk Devletleri (brahim KAFESOLU)...............................447 LTimurlular Devleti.......................fi|......-.........................................^7 2. O rta A sya'darkfefr T ....................................................\..................448 3. K agar-Turfan H anl ..................................................................450 4. H ind-T rk m paratorlu u........................... . ....~.................................451 X. O sm anl m paratorlu u......................................................................457 1. O sm anl m paratorlu unda K ltr ve Te kilt (H alilN A LC IK...................457 ) 2. O sm anl D evleti'ntn S iyas Tarihi (F. etin D ER N )...... ............................477 3. O sm anl m paratorlu um da Y enile m e H areketleri (Ero m endKUR AN ) ....................................................... ....................................*W

XI. Trkiye C um huriyeti Tarihi (C engiz O R H O N LU .............. )....... 507 XII. K uzey K brs Trk C um huriyeti (H . Fikret A LA....................................529 SKA)

TRK LKELERNN CORAFYASI

Birinci Blm

Trk lkelerinin Corafyas

TRK LKELERNN CORAFYASI

Giri
Trkler'in lk Yurdu Ve Yayl Sahalar
Trkler'in glerden nce oturduu topraklar meselesi geen asrdan beri mnakaa edilen bir mevzudur. Batl bilginlerden ou meseleyi kendi megul olduklar ilim dallar bakmndan ele aldklarndan bu hususta eitli neticelere varmlardr. Tarihiler, in kaytlarna dayanarak, Altay dalarn Trkler'in anayurdu kabul ederken (Klaproth, 1824; Harnmer, 1832; Schott, 1836, Castrn, 1856; Vam-bery, 1885; Oberhummer, 1912), etnologlar Asya'nn kuzey blgelerini, antropologlar Krgz bozkr - Tanr daian arasm, san'at tarihileri kuzeybat Asya sahasn (Strzygowsky, 1935), baz kltr tarihileri Altaylar Krgz bozkrlar arasn (Menghin, Koppers, 1937) veya Baykal Gl'nn gneybatsn-gstermiler; baz dil aratrclar da Altaylar1 n veya Kingan silsilesinin dou ve batsnn (Radloff, 1891; Ramstedt, 1926) Trk anayurdu olmas gerektiini dnmlerdir. Btn bunlara bakarak eski Trk yurdunun coraf snrn izebilmek az ok mmkn olmakla beraber, belirli ve daha dar br blgenin tyini mkl grnmektedir. Bunun sebebi Trkler'in daha iye zamanlardan itibaren geni bir sahaya yaylm bulunmalar ve kltrlerini uzaklara kadar gtrmeleri olsa gerektir. Bununla beraber ciddi "dil* aratrmalar bu sahann Altay - Ural dalar arasna alnmasna, hatt Hazar denizinin kuzey ve kuzeydou bozkrlarnn Trk Anayurdu olarak tesbitine imkn vermektedir. nk M.. il. bin ortalarna ait baz dil yadigrlarnn ortaya koyduu gibi Trkler'in etrafa yaylmalarndan nce hem eski Ural'l kavimlerle, hem de Hind Avrupa dillerini konuan r'lerle temas edebilmeleri -Uralllar'n blgenin kuzey ve kuzeybatsnda, Ari'lerin de Mvernnehir'in kuzey sahasnda yaamalar dolaysyla- ancak bu corafi kesimde mmkn olabilirdi. Orta Asya'da Kiselev ve ernikov vb. tarafndan yaplan arkeoloji aratrmalar M.. II. binden daha nceki Trk yurdunu tesbitte mhim ip ular vermitir. Kuzey Aitaylar'n hemen batsnda (Minusinsk blgesi) ortaya karlan Afanasyevo (M.. 2500 -1700) ve Andronove (M. . 1700 - 1200) kltrlerinden bilhassa ikincisinin temsilcileri olan rk, mongoloid olmayan, brakisefal Trk rknn proto tipi idi.

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

ok eski zamanlarda balayan anayurttan ayrlma hareketleri, faslalarla, binlerce*yl devam etmifi^M. vukubulan byk Trk glerinin tarihleri kesinfikle bilinmemekte beraber baz tesbitler yaplabilmektedir. Mesel yukarda zikredilen Urali - Trk - r komuluunun M.. 1500'lerde olmas muhtemeldir. M., 1500 -1000 arasnda bir ksm Trkler Uzak Dou'da yayorlard. Kuzey in'de ve bugnk Moolistan'da Trkler'in mevcudiyeti daha gerilere Neolitik aa kadar takip edilebilmektedir. Trkler'den br kol olan Yakutlar le uvalar'n ana ktleden ayrlmas ve Yakutlar'n Dou Sibirya'ya doru ynelmeleri ok eski bir tarihte vukubulmu olmaldr; zira dilleri "ana Trke'den en ayr den Trk kavimleri bunlardr ve bilhassa Yakuta bugn en ok deien bir lehedir. Dier taraftan Trkler'den br ksmnn da M.. 1300 -1000 arasnda Trkistan'da bulunduklarna dir iaretler vardr. W. Eberhard'a gre, buraya dardan gelen Hind - Avrupallarn blgeyi kendi hkimiyetlerine geirdikleri anlalmaktadr. Trkler'den bir ktlenin de batya ynelerek Volga Nehri etrafndaki dzlklerde (M.. VI.- III. asrlar) "skitler* i!e birlikte yaadklar tahmin edilmektedir. Hindistan'n Indus - Pencb havalisine doru ilk Trk hareketi, bir tahmine gre, M.. I. bin balarna tesadf eder. Daha eski tarihlerde Trkler'in Iran yaylas zerinden Mezopotamya'ya inmi olmalar da muhtemeldir. Milttan sonraki Trk glerine katlan boylar ve zamanlar hakknda ise ak bilgilere sahip bulunuluyor: Hunlar Avrupa'ya (375 ve mteakip yllarda) ve Kuzey Hindistan'a (Ak-Hunlar). Ouzlar, Orhun blgesinden Seyhun Nehri kenarlarna (X. asr) ve sonra, Mvernnehir zerinden ran'a ve Anadolu'ya (XI. asr), Avrupa Hunlar Orta Asya'dan Orta Avrupa'ya (VI. asr ortas), Bulgarlar Karadeniz kuzeyinden Balkanlar'a ve til (Volga) nehri kylarna (641 'i takip eden yllarda), Macarlar'la birlikte baz Trk boylar, Kafkaslar'n kuzeyinden Orta Avrupa'ya (830'dan sonra), Sabirler Aral'n kuzeyinden Kafkaslar'a (V. asrn ikinci yars), Peenek, Kuman (Kpak) ve Uz (Ouzlar'dan bir kol)'lar Hazar Denizi kuzeyinden Dou Avrupa ve Balkanlar'a (IX - XI. asr), Uygurlar, Orhun nehri blgesinden Asya'ya (840'i takip eden yllarda) g etmilerdir. Bunlardan bilhassa Hun ve Ouz gleri, hem uzun mesafeler katetmek suretiyle yaplm, hem de ok mhim tarih neticeler vermitir. Bu gler, yeni vatan kurma maksadn gden byk apta ftuhat vasfndadr. Tarihte Trk yaylmalarnn dier bir ekli de 'szma* diyebileceimiz yoldur ki, baz kalabalk boylardan ayrlan gruplarn veya ailelerin veya salam yapl genlerin yabanc devletlerde hizmet almalar suretinde belirir. Bu ekilde dahi Trkler'in katldklar topluluklar iinde stn bir kabiliyet gstererek asker kuvvetlere veya siyas hayata hkim olduklar, hatt bazan devlet kurduklar bilinmektedir (Mesel Msr'da, Hindistan'da). Trkler'in gerek "ftuhat", gerek "szma" vasfnda olsun etrafa yaylmalar phesiz her zaman kolay cereyan etmiyor, bazan pek iddetli atmalara sebep oluyordu W, bu durum, ar darbelere maruz kalan yabanclar tarafndan Trkler'in sevimsiz karlanmalarna yol ayordu. Aslnda yi, haksever ve dil insanlar olmalarna ramen Trkler hakknda sylenen hayal mahsul trl ithamlarn sebebi de bu olmaldr. Eski dnya kt'alannda grlen geni Trk yaylmalarnn pek ciddi sebeplere dayanmas gerekir. Tarihte gler mevzuunun aratrclar, en ptidaisi dahil hibir

kavmin kendiliinden ve keyif iin yer deitirmediini, oturulan topraktan ebediyen aynlmann bir insan iin ok mkl olduunu ve glerin ancak bir takm zaruretler yznden vukua geldiini gstermilerdir. Tarih kaytlarda Trk glerinin de iktisad sknt, yani Trk anayurt topraklarnn geim bakmndan yetersiz kalmas sebebiyle olduu belirtilmitir. Byk lde kuraklk (mesel Hun g), nfus kalabaltkl ve mer'a darl Trkier'i ge mecbur etmitir. Topran artan nfusu oesleyemez hale gelmesi yznden dar ziraat alanlar dnda, ancak hayvan yetitirebilen Trkler'in tabii bir hayat srebilmek iin eitli gda maddeleri, giyim eyas vb. gibi baka iktisad vastalara da ihtiyalar vard. Bunlar, iklimi elverili, tabiat servetleri zengin ve o alarda pek az nfuslu civar blgelerde mevcut idi. Bunu Bat Trkleri'nin tarihinde de grmek mmkndr. Mesel, Anadolu'nun Seluklular tarafndan iskn edilmesi (XI - XII. yzyllar) ve XIV. yzytn ikinci yarsndan sonra Osmanllar'n Rumeli'ye geii bu ekilde bir nfus kalabalnn yer deitirmesi neticesi olmutur. Trk tarihine dair kaytlarda glerin ve aknlarn balca sebebi olarak zikredilen bu hususlar, yalnz, Trkler'in baka memleketlere ynelmelerini deil, bazan iktisad ve ticar bakmdan nisbeten daha fazla imknlara sahip dier Trk topraklarna intikaline de yol amtr. Bylece tarih? devirlerde Trkler'den tur ktle baka bir Trk zmresini arzular hilfna, ge mecbur etmitir (mesel IX - XI. asr gleri). Gerek bu ekilde, gerek yabanc ar d baskya maruz katan (mesel XI. asr Mool K'i-tan hcumu) Trkler, tabiiyeti kabul edip istikllden mahrum kalmaktansa memleketi terk etmeyi tercih ediyorlard. Bu durum, daha ziyade bozkr kavimleri iin bahis konusu idi. Bununla beraber Trklerin birbiri arkasna eitli ynlerde yaylmalarn salayan baka miller de mevcuttur. Bunlardan biri, Trk maneviyatnn salamldr. Zaruret neticesi de olsa, bilinmeyen ufuklara doru akmak, her an karlalmas aikr tehlikeleri gslemee hazr bulunmak ve aralksz bir lm-kafm sava vasatnda yaamak, her millet iin tabi saylacak bir durum deildir. Trkler'de ak ekilde mahede edilen ve onlarn tarih boyunca hareketli bir topluluk halinde srekliliini mmkn klan bu ruhi davran, baarlar arttka daha da kuvvetlenmitir. Bunun yansra her asker muvaffakiyet de yeni bir siyas hedefe yol am ve lkeler zaptedildike yeni fetih arzular kamlanmtr. Bu durum Trkler'de zamanla, dnyay huzur ve skna kavuturmay gaye edinen bir ftuhat felsefesi ve her yerde dil, insanlar eit sayan Trk tresini yrrle koymak zere bir cihan hkimiyeti mefkuresi dourmua benzemektedir. Astnda bir bozkr halk olan ve bozkrlarda doup gelien kltrn yaratcs bulunan Trkler'in, yaylma safhasnda kendi kltrleri iin yaama ihtimalinin zayflad snrlarda durakladklar, ormanlk, ok scak ve rutubetli blgelere pek girmedikleri grlmektedir. Yabanc hayat tarz, yabanc inanlarn hkim olduu blgelere nfuz etmi Trk zmrelerinin, oralarda fazla barnamadklan ve ok kere varlklarn kaybettikleri dikkati ekmektedir (in'de Tabgalar, Bat Avrupa'da Hunlar, Balkanlar'da Bulgarlar, Kuzey Hindistan'da eitli Trk devletleri vb. gibi). Bugn Trkler, kabaca batda Balkanlar'dan, douda Byk Okyanus*, kuzeyde Kuey Buz Deft&Pnden gneyde Tibet'e kadar olan geni bir sahada yaarlar.

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

Bu.geni saha dahilinde Trkler, iki yerde byk ve yeknesak topluluklar tekil ederler. Bunlardan bin Trkiye, dieri de bat ksm Ruslar'n, dou ksmt inliler'in idaresinde olan Trkistan'dr. Bu iki birlik, aralarndaki intikali salayan ve kuzey ksm Ruslar'n, gney ksm Iranflar'n idaresinde katan Azerbaycan ile beraber, Bat Trakya'dan Moolistan hududuna kadar hemen hemen kesintisiz bir Trk nfus sahas vcuda getirirler. Hudutlarn kabaca izdiimiz bu sahada Trkler'in topluca yaadklar dier yerler Tatar, Bakrt ve uva boylarnn ve Fin-Ugur kavimlerinin yaad Idil-Ural blgesi, Yakutistan ite Altay dalar - Baykal gl arasndaki Altay, Hakas ve Tannu-Tuva blgeleridir. Kesintisiz Trk nfus sahas olarak snrladmz yerlerin dnda Trkler Yugoslavya'da, Makedonya ve skp havalisinde; Polonya'da, Romanya'da Dobruca ve Basarabya'da, Bulgaristan'n Deliorman, Mestanl -Kzanlk, Filibe, Pilevne ve Varna blgelerinde; Yunanistan'n Bat Trakya; Irak'n Kerkk havalisinde; Suriye'nin Azez, Mnbi ve Lazkiye blgelerinde; Afganistan'da; baz Ege adalarnda ve Kbrs'ta yaarlar. Bugn 68. yldnmn drk ettiimiz Trkiye Cumhuriyeti.tarih bir gelimenin mahsuldr. Bunun, tabii bir neticesi olarak da, Trkiye bu topraklarda oturan insanlarn "ana vatan") vasfn kazanm, hatt yabanc boyunduruu altnda yaayan soydalar iin de bir mit ve iftihar kayna, gerek bur ana vatan olmutur. Trkiye Cumhuriyeti, engin Trk Tarihi erisinde kuruluunu takip eden yarm yzyllk sureyi, eitli d tehlike ve tehditlere ramen savasz geirmi, btn gcn memleketinin imarna ve halknn refahna adam, yeryzndeki tek bir Trk devletidir. Hedef ve dileimiz, Atatrk'n mnevi rehberliinde, birlik ve beraberlik iinde gzel yurdumuzu ve milletimizi daha mutlu gnlere, ada medeniyet seviyesinin de stnde bir baarya ulatrmaktr.

I. Trk lkelerinin Tabii Corafyas

Ahmet AnM Saylan 150 milyonu aan Trkler, yeryznde geni bir sahaya yaylmlardr. Bu saha Kuzey Buz Denizi'nin (Arktik Okyanus) bir paras olan Dou Sibirya Denizi'nden Akdeniz'e kadar Avrasya (Avrupa-Asya) kt'asn verevine kesmekte ve Idil-Ural blgesinden Himalayalar'a kadar uzanan memleketleri iine almaktadr. Bu geni sahann gze arpan umumi karakteri, kurak iklim blgeleri (bozkr ve ller) oluu ve hkim yzey ekillerinin de, dalara, yaylalara ve ovalara tekabl ediidir. Buralarda yaayan Trkler'in hayat tarzlar, blgeden blgeye baz farklar gstermekle beraber, esas itibariyle ziraat ve hayvancla dayanmaktadr. Gerekten, Dou ve Bat Trkistan'n alak yaylalariyle, geni ovalar ve bilhassa vahalarnda hkim geim kayna ziraat olduu git, Azerbaycan'da ve Anadolu'da, bu yerler, yani ovalar ve alak yaylalar, ziraat sahalardr. Orta Asya'nn dalk sahalarnda ve bozkrlarnda hayat tarz geni lde hayvancla dayand gibi, Kafkasya'da, Azerbaycan'da ve Anadolu'nun dalk yerlerinde de aa yukar ayn karakteri gstermektedir. Grlyor ki, yaadklar yerler arasnda mesafelerin uzak olmasna ramen, Trk dnyasnn hayat tarznda bir birlik vardr. Trk Dnyas'nn ok byk br ksm n Asya le Orta Asya'da yer almakta, ancak kk bir ksm Avrupa'da bulunmaktadr. Ayr birlikler halindeki bu blgelerin corafyas, ana hatlaryla aada gsterilmitir. n Asya ve Orta Asya Corafyasnn Ana Hattan: Akdeniz'den Bat Pakistan'a, Orta Asya da ve ovalarndan Kzldeniz'e kadar uzanan sahada n Asya, kurak blgeleri (lleri ve stepleri), ovalar, yay eklinde

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

yksek dalar ve bunlar arasnda yer alan yksek yaylalar ihtiva etmektedir. Bunlar Kafkaslar. Toroslar, Elbruz dalar, Hindiku ve Zagros dalar, Anadolu ve Dou Anadolu yaylalar ile Iran yaylas, Rion ve Kura vadileri, Mezopotamya ovalar, Suriye ve Arabistan dzlkleridir. n Asya'da yzey ekillen bakmndan bir birlik yoktur. Her tarafta ykseklikleri tekil eden dalar, yaylalar ve ovalar gibi gen ve ihtiyar ekiller yan yana bulunu/. Kapal ve ak havzalar da birbirini takip etmektedir. Burada byk tabi blge birlii, belirttiimiz tezatlar iinde kayboluyor gibi grnyorsa da iklim onu perinlemektedir. Gerekten n Asya'da hkm sren iklim neticesi birbiriyle ahenkli olmayan unsurlar arasnda bir yaknlk meydana gelmitir. n Asya'da kurak iklimlerin muhtelif eitlilikleri tesirlerini gsterir. Kuraklk, Akdeniz ve bilhassa Karadeniz kylarna yaklatka ehemmiyetini kaybetmektedir. Arap yarmadasnn gneybatsnda musonun tesiriyle yazn; Karadeniz'in dou ve Hazar denizinin gney kylarnda ise her mevsimi yal bir iklim vardr. Bunun dnda kalan n Asya memleketlerinde kurak ve scak yazlar ve bazen iddetli geen yal klarla kenefini gsteren eitli iklim tipleri hkm srmektedir. Her tarafta gnlk (bilhassa yazn llerde) ve yllk scaklk farklar fazla ve mevsimler arasndaki scaklk deiiklikleri belirlidir. Her yerde yaz mevsimi bitkilerin gelimesinde bir duraklama devridir. Bahar mevsiminin yalar bitkilere yeniden hayat verir. Yzey ekillerinin eitlilii scaklklar, ya miktarlarn oaltp, azaltmak ve ya kara evirmek suretiyle bu umum hatlar daha belirli bir hale getirmektedir. Ege kylarndan Afganistan'a, Hicaz'dan Horasan'a kadar geni bir sahada aa yukar ayn iklim arttan hkm srmekte ve bununla alkal olarak ayn bitki manzaras, seyrek ve clz, su kaybna kar mcehhez bitkilerden mteekkil topluluklar dalar ve ovalar rtmektedir. Grlyor ki iklim, n Asya'da, yukarda ksaca bahis konusu edilen muhtelif unsurlar birletiren bir husus olarak ortaya kmaktadr. Birlii salayan iklimle tezad yaratan yzey ekillerinin terkibi n Asya'da unsurlar arasnda yeni bir ba yaratmaktadr. n Asya memleketlerinde ukur sahalarla bunlar ereveleyen yksek da ve yaylalar arasndaki ehemmiyetli ykseklik farklar (Akdeniz ve Karadeniz blgelerinde ky ovalar ile da sralar arasnda 2.000 m.'den fazla) dolaysiyle yazn ok scak olan ukur sahalardan yksek yerlere, kn da ok souk olan dalardan lk ovalara doru mevsimlik ini klar vardr. Suna insanlarla birlikte hayvanlar da katlmaktadr. Anadolu'nun bat ksmnda Yrkler her sene scak yaz aylarnda yaylalara kar ve sonbaharda da alak ovalara ve vadilere inerler. Ayn ekilde ini ve k Dou Anadolu dalar ile civar ovalar arasnda da vardr. Buna benzer hareketler dier n Asya lkelerinde de cereyan etmektedir. n Asya'da esas itibariyle iklim ve yzey ekillerinden ileri gelen bu mevsimlik yer deitirmeler, bugn olduu gibi tarihin her devrinde grlmtr. Halen gittike ehemmiyetini kaybeden, hatt baz blgelerde tamamen ortadan kalkan, nsanlarla birlikte srlerin yer deitirmesi (gebelik) n Asya'nn tarih boyunca ar-zettii en byk hususiyetlerinden biridir. n Asya'nn ovalaryle dalar arasndaki bu mevsimlik gler, zaman zaman seyrini deitirerek,

devaml gle-

re ve yaylmalara inklb etmitir. Tarihte buna ait misller oktur. n Asya byk istillar diyar, geici byk imparatorluklarn kurulduu ve kavimlerin, medeniyetlerin yer deitirdii blgelerdir. Kuzey ile gney, dou ile bat arasndaki bu 'gei blgesi, tabi artlan ve kaynaklaryla, byle bir duruma yol amtr. Orta Asya'y, gneyde, Alp sistemine dahfl dnyann en yksek da sfatenm tekil eden Himalayalar'la, kuzeyde Sayan dalar ve Baykal gl etrafndaki dalar, batda Hazar denizi ile, douda Byk Kingan dalar arasnda kalan geni saha meydana getirmektedir. Bu geni sahann dou paras ile bat paras arasnda, bilhassa yer ekilleri bakmndan, esasl farklar vardr. Orta Asya'nn dou ksm yksek dalar, yaylalar ve bunlar arasnda yer alan kk-byk bir takm kapal ukurluklardan mteekkil olduu halde, bat ksm kapal denizlerle gllerden ve geni ovalarla alak yaylalardan meydana gelmitir. Onun iindir ki, baz corafyaclar, Orta Asya'nn yksek da ve yaylalardan mteekkil dou ksmna 'Yksek Orta Asya" derler. Ovalardan mteekkil olan bat ksm ise bu byk blgenin alak ksmn meydana getirmektedir. Asya'nn bu ksmnda Trk unsurlar hkim olduu iin Orta Asya topraklanna, geni mnada Trkistan denilmektedir. Byle bir adlandrmada Orta Asya'nn Pamir ile Altay dalar arasndaki dalk sahann dou ksm Dou Trkistan' bat ksm Bat Trkistan' meydana getirmektedir. Yabanc baz mellifler bu yerlerin bugnk siyas durumunu gz nnde tutarak Dou Trkistan'a in Trkistan; Bat Trkistan'a da Rus Trkistan demektedirler. Bu tbirler tarihi bakmdan olduu kadar ilm bakmdan da hataldr. Filhakika halen bu blgeler adlarn, zerlerinde yaayan milletin adndan atmaktadrlar. Bu geni blgenin ad, aslnda sadece Trkistan'dr ve coraf aratrmalardaki blge taksimatna uyularak Dou ve Bat Trkistan diye iki ksma ayrlmtr. Bugn Rus igali altnda olmasna ramen, Dou Almanya iin Rus Almanyas denmedii gibi. Birinci Cihan Harbi sonuna kadar Avusturya ve Almanya arasnda paylalm ekoslovakya iin de Avusturya ekoslovakyas ve Alman ekoslovakyas diye tbirler kullanlmamtr. Bu mislleri oaltmak mmkndr. Aslnda Rus Trkistan, in Trkistan gibi sun bir ayrm yapanlarn maksattan, bu sahalarn Trk lkeleri olduunu unutturmaktr. Ruslar'n ve inlilerin daha da ileri giderek. Ruslar'n Bat Trkistan' Sinkiang eyaleti diye adlandrarak Trkistan mefhumunu bsbtn ortadan kaldrmaya atmalar bu grmz kuvvetlendirmektedir. Byk bir coraf birlik olarak "Orta Asya' tbiri yerindedir. Dier taraftan hkim unsuru tekil eden Trkler'in vatan iin Trkistan tbiri de dorudur. stilc devletlerin kullandklar tbirler Trk Birliini paralayc, hatt ortadan kaldrc mahiyettedir. n Asya ve Orta Asya'nn Yzey ekilleri: Gneyde, jeolojik tarihin pek eski devirlerinde katlam ve zeri tortullarla rtlm Ur ;kara paras, kuzeyde geni bir saha kaplayan bir jeosenklinalden (dalarn, iinde teekkl ettii dar ve derin eski Akdeniz) yan basnlarla meydana km olan da sralar... n Asya'nn bir ucundan br ucuna kadar uzanan bu sahada yap ve yzey ekillerinin mahiyetine bunlarn tesir ve mukabil tesirleri hkim olmutur.

10

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

Gneyde eski bir kara paras olan Arabistan, Afrika pltformunun devamdr. Bu kta ekirdekleri eski dalarn anmasiyle meydana gelen dzlklerdir. Buna karlk blgenin kuzey ksmnda nc zamanda meydana gelen byk da sralar mevcuttur. Eski Akdeniz'in kaplad geni sahada meydana gelmi olan bu da zincirleri birbirine eklenerek Ege kylarndan Karakurum dalarna kadar uzanmaktadr. n Asya'da bugnk yzey ekillerinin ilk tasla III. Zamann birinci devrinde (Eosende) meydana gelmitir. Fakat yle zannediliyor ki, hi olmazsa n Asya'nn bat ksmnda, bu devirde, meydana gelmi olan kvrmlar anarak dzlemitir. Yerli ve yabana jeologlarn aratrmalarna gre Anadolu, III. zamann ikinci yarsnda (Neojen'de) anma neticesi geni bir dalgal dzlk haline gelmiti. IH. Zamann ikinci yarsnda ve bilhassa III. Zaman sonu ve IV. Zamann balarnda (Pliosen ve Kuaterner'de) husule gelen takmyle ykselme, anmay iddetlendirerek yzey ekillerini daha ok kenar dalk blgelerde genletirmitir. Umumiyetle akarsularn yapt bu anmaya, Drdnc Zamann yal - buzul devresinde ykseklii 2.500 m.'yi geen blgelerde, mevzi buzullarn andrmasn da ilve etmek lzmdr. Yukarda bildirildii ekilde meydana gelen sradalar, btnyle bat-dou istikametinde uzanmakla beraber, yer yer sapmalar da gstermektedir. Bu hal, gneyde, eski ktlelerin (Arabistan gibi eski kta ekirdekleri) kuzeye doru ilerlemi oimataryle ilgilidir. Mesel Gneydou Anadolu'da Arap yarmadas - Suriye pltformunun kuzeye doru bir knt yapmas neticesi Gneydou Toroslar kavsi, kuzeye doru atlmtr. Bazen de jeosenklinal iinde mevcut eski bloklar, arzettikleri mukavemet dolaysiyle, kvrmlarn istikamet deitirmelerine sebep olmulardr. te bu sebeplerden dolay Ege denizinden Hindiku'a kadar olan sahada uzanan dalarn, yer yer yayldklar ve sktklar grlmektedir. n Asya'nn bat ksmnda kuzey ve gneyde uzanan da sralan arasnda bir balant grlmemektedir. Anadolu'nun bat tarafnda ky ksmnda dalar eme yarmadas ile Sakz adasnda gney - kuzey; Biga yarmadasnda gneybat - kuzeydou istikametinde uzanmaktadr. Ayn uzan Gelibolu yarmadasnda da grlmektedir. Ege blgesinin i ksmnda dalarn istikameti dou - bat olup aralarnda ayn ynde uzanan geni ovalar vardr. Burada dalara ve ovalara bu istikameti verdiren mil krklardr. Bu yap ekli Marmara blgesinin gney ve gneydousunda da vardr. Bursa blgesinde gneydou - kuzeybat istikametinde uzanan da sralar ite Kuzey Anadolu dalarnn gney kolu karlamaktadr. Bu blgenin kuzeyinde Kuzey Anadolu da kavisleri sralanmaktadr. Hakikatte Anadolu'da kvrml da kan/isleri, Balkanlar'n ve Istrancalar'n devam olan, kuzey Anadolu da sralarn Gney Anadolu da sralarna balamaktadr. Kabaca Bursa blgesinde birbirinden ayrlan Kuzey ve Gney Anadolu dag sralar Oou Anadolu'da birleirler ve skrlar. Buras, blge olarak Anadolu'nun en yksek ksmdr. Bunda, krk hatlar boyunca sralanm olan volkanlarn da m him bir rol vardr. Van gl ile Gkegf'n dousunda bu dalar tekrar genilerler ve ahsiyetlerini kazanrlar. Kuzey ve Gney ran'dan seyreden kotlar, Afganistan'da, takriben Kabil civarnda birleirler. Bu kollardan gneydekiler ok daha basit yapdadr. Bunlarn ortasnda Iran yaylas bulunmaktadr.

Mezopotamya ovalarna hkim olan Zagros dalan, btnyle, sade bir yap arzetmektedir. Ayn yap sadelii gneydouda Mekran dalarnda da grlmektedir. Gerek Zagros dalarnda, gerek Mekran'n dousunda eski ktlenin (-batda Arap bloku, douda Gondvvana) kuzeye doru ilerlemesi neticesi kvrmlarn yaptklar kavislerin uzantsnda karklklar olmutur. Mekran'n dousunda skm olan btn da sralan gney - kuzey istikametini alrlar. Kabil'in dousunda birok gruplar halinde bal - dou, gneybat - kuzeydou istikametinde devam ederler. Bu ksmda Sefid Kh, Salt Range n Asya dalarnn en dou ksmn tekil eden silsilelerdir. . ran Azerbaycan'nda da sralarnn uzants daha karktr. Buralar yap bakmndan Dou Anadolu'yu andrmaktadr: Kuzeybat - gneydou istikametinde etraf yksek dalarla evrili bir yayla; knt oluklar ite geni sahalar kaplayan lv akntlar ve snm volkanlar. Bu yap ekli Eibruz'a kadar devam etmektedir. Bunun dousunda Kuzey Iran dalan, basit yap ekliyle, Horasan'da Ntabur ve Sebzevar'a kadar uzanmaktadr. Hazar denizinin dousunda kuzeybat - gneydou istikametinde uzanan byk Balkan, Kopet da ve bunun gneyinde ayn istikamette uzanan Binalut, Puti Kh silsileleri skarak yksek Kh-i Baba silsilesini meydana getirirler. Bunlar, kuzeydouda Hindiku srada halinde devam ederler. Bu ksmda ykseklik 7.000 m.'yi gemektedir. Daha douda da kavisleri Himalaya silsilesi arasnda devam eder. Kuzey Anadolu ve Iran silsilelerinin kuzeyinde yer alan Kafkas dalar, baz mterek hatlar te, n Asya sradalarna balanabilir. Yukarda bildirildii gibi Hazar denizinin dousunda kuzeybat - gneydou istikametinde uzanan Byk Balkan ve Kopet da silsilesi, Baku - Krasnodovsk denizalt eii ile Kafkaslar'a, Kafkaslar da daha batda Taman ve Ker kvrmlar ile Krm'a balanmaktadr. Kafkaslarla ran Azerbaycan dalk blgesi arasnda bulunan orta ve aa Kura havzas ve aa Ara oluu Azerbaycan'n en verimli sahasn tekil eden bir knt blgesine tekabl etmektedir. Aip kvrmlarn mteakip tesviye edilmeye balanan n Asya, III. Zamann ikinci yarsnn ortalarna doru, hafif dalgal bir dzlk (peneplen) haline gelmiti. Bu zamanda, kenar blgelerde denizler, i ksmda gller geni sahalar kaplyor ve igal ettikleri anaklara birikintilerini brakyorlard. Bundan sonra husule gelen takmyla ykselmeler (epirojenik hareketler) yer yer, seviye farklarna sebep oldu. Fakat blge katlam olduundan tektonik (tabakalarn ufkiliini bozan hareketler) hareketlerin byk bir ksm kendini krlmalar eklinde gsterdi. Bunlarn neticesi etraf dalarla evrili ukur sahalar husule geldi. stikametleri bat - dou, kuzeybat - gneydou olan ukur alanlar, Anadolu'nun her tarafnda, Kafkasya'da, Iran Azerbaycan'nda mevcuttur. Bu yerler, bahis konusu blgelerin her tarafnda hemen ayn zellii haizdirler: Verimli topraklar, sulak yerler, beer ve iktisad hayatn topland merkezler; fakat buna mukabil iddetli deprem sahalar, ayn zamanda, sk sk su basknna mruz kalan yerler. 81 Zaman sonlar (st Neojen) ve IV. Zaman (Kuaterner)'da husule gelen iddetli volkanizma neticesi lvlar bu ukur sahalarn bir ksmn doldurdu, bazlarnn imde bir takm setler meydana getirerek gerisinde byk gllerin teekklne yol

12

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

13

at. Mesel Mu - Van ukurunu tkayan Nemrut'un lvlar bunun dousunda Van glnn meydana gelmesine sebep olmutur. Gney Kafkasya'da Gke gt, kuzeybat * gneydou istikametinde uzanan byk bir ukur alann en alak ksmn igal etmektedir. ukurun bat ve gneybat kenar? 3.500 metreyi geen volkanik ktlelerle (batda Akdatar, gneyde Soanl dalar) evrilidir. Gerek bu dalar, gerek bunlarn eteinde yaylan lvlarn husule getirdikleri setler, sularn toplanmasna yol aarak Gke gl {ykseklii 1.928 m.) n teekklne meydan vermitir. n Asya'nn bu ksmndakine benzer bir yap Orta Asya'da vardr. Orta Asya'nn Trkler'le meskn olan ksm dou - bat, gneybat - kuzeydou istikametinde uzanan byk ukur sahalarla kapldr. Bunlar, ykseklikleri 4.000 m.'yi geen dalarla evrili olup ikisi ok ehemmiyetlidir: Fergana ve tok gl anaklar. Birincisi deniz seviyesinden 500 m. ykseklikte bir ovaya, ikincisi 1.500 m. ykseklikte bir gte tekabl etmektedir. Her ikisi de birer knt sahas olup teekkl zamanlan ti. Zaman sonu (st Neojen) ve IV. Zaman (Kuaterner)'dr. Orta Asya ukur sahalarn ereveleyen dalar, mevzi olarak krlm, ykselmi ksmlardr. Ykselme, SU. Zaman sonu (Pilosen) ve IV. Zaman (Kuaterner)'da olmutur. Gerekten blge li Zaman sonunda hafif dalgal br dzlk halini almtr. Bu devrin sonunda ve IV. Zaman balangcnda btnyle ykselme (epirojenik) hareketleriyle blge byk ykseklikler kazanmtr. Ykselme, blgedeki buzullamadan evvel olmutur. Orta Asya'nn bu dalk sahasnda iki tip yzey ekli ayrdedilmek-tedir: ukur sahalar ve dalar. Beer? ve iktisad hayat alak yerlerde toplanm olmakla beraber, onlara bu imkn veren, suyu salayan dalardr. Anadolu'da olduu gibi burada da bu knt alanlarnn en byk mahzuru su basknlar ve depremlerdir. 1965'teki Takent depremi buna iyi bir delildir. Orta Asya yer ekilleri bakmndan her tarafta ayn karakteri gstermez. Bilhassa Orta Asya'nn merkez ksm ile dousunda dalar, yaylalar ve ovalar birbirinin iine girmitir. Yalnz alak sahalar ihtiva eden bat ksmnda ovalarla alak yaylalar hkimdir. Dier tabiat artlarndan olan iklim, akarsular ve bitki rts zerine esasl tesirleri olmas dolaysiyle evvel yer ekilleri ksaca gzden geirilecektir. Dou Trkistan' Bat Trkistan'dan ayrn ve yer yer kuzeybat gneydou, bat - dou, gneybat - kuzeydou istikametlerinde birtakm yaylar izen da sralan kuzeyden gneye doru yle sralanmaktadr: Kuzeybat gneydou istikametinde uzanan Tarbagatay dalan ve bunlarn gneyinde de Aladalar. Bu iki da sras Orta Asya dalarnn kuzey yaylarn tekil etmektedir. zerlerinde 4.000 metreyi geen birok zirveler vardr. Bu da sralarnn gneyinde Tanrda-iar'na ait sralar bulunur; ungarya Alada, Kungei Alada, Terskei Alada, Tala Alada. 5.000 metreyi geen birok zirveleri ihtiva eden bu dalar Trkistan iin bir su hazinesidir. Sr Derya ve li, bu dalarn yksek zirvelerinde mevcut olan byk buzullarn eriyen sularyla beslenmektedir. Tanrdalar ile Byk Altaylar arasnda l ve bozkrlar ihtiva edBrt ungarya havzas bulunur. Sir Derya'nn kaynak ksmn meydana getiren Narin suyu ile Amu Derya'nn kaynak ksm arasnda kalan da sralar (Alay dalar, Zerefan dalar, Trkistan dalar, Hisar dalar) Orta Asya dalarnn orta yaylarm meydana getirirler. Bu dalarda 5.000 metreyi geen birok zirveler

ve bunlarn zerinde mteaddit buzullar vardr.

atkal dalan ile Alay dalan arasnda bir knt sahas olan Fergana havzas bulunmaktadr. Bu havzann beer ve iktisad deeri ok byktr. Altay dalar Be Pamirler etrafnda gneybat - kuzeydou, bat.- dou ve kuzeybat gneydou istikametlerinde uzanan ve 7.000 metreyi geen yksek zirveleri htiva eden sralar Orta Asya dalarnn gney yaylarn tekil ederler. Gneydouya doru uzanan dalar (Altn dalar) Tibet havzasn gneyden erevelemektedir. Hakikatte bu dalar, bahis konusu havzann, gney kenarnda yaylar izmektedir. Bunlarn arkasnda batda Karakurum, douda stn ve Arka dalar ayn istikamette yaylar meydana getirirler. Orta Asya dalar; kuzeyden gneye doru gidildike, kvrlma tarihleri bakmndan, yenilemektedir Baykal glnn gneyindeki dalar Kaledonien (I. Zamann ilk yars) ve Hersinyen (I. Zamann ikinci yars) yata kvrlmalar olduklar halde, Himalayaiar Aip sistemine dahildir. Yalar ne olursa olsun bu kvrlmalarda hkim istikamet dou - batdr. Bu hat, iklimlerin dal, bitki rtsnn tabiat, insanlarn ve medeniyetlerin yayl zerinde byk tesirler icra etmitir. Orta Asya dalarnn Altaylar'a kadar olan. ksm ile Tibet yaylas ve bunun kuzey kenarndaki dalar eski ktleler olup teekkllerinden nc Zamann ortalarna kadar anm ve sonra ykselmilerdir. u halde bu dalar, yksek irtifalarna ramen, esasnda, ihtiyar dalardr. Ykselme ktle halinde olmayp geni dalgal kvrmlar eklinde tecelli etmitir. yle ki, yksek ksmlar da sralarn, alak ksmlar da oniar arasnda kalm olan kapal ukurluklar meydana getirmilerdir. Bu sonuncularn baltcalar Tarm. Fergana, Gobi

anaklardr (ekil 1).

ekil 1 - Fergane depresyonu (havzas). Orta Asya dalar arasnda yer alan havza 300 uzunluunda ve ortalama olarak 100 km. geottiindedir. Kaplad saha 22.000 km2'c

14

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

15

n Asya ve Orta Asya'nn klim artlar s Anadolu'nun ky blgeleri, bilhassa Karadeniz kylaryla ran'n Hazar kylar ve Yemen blgesi bir tarafa braklacak olursa, Asya ktasnn bat ksmyla Orta Asya'nn her tarafnda (yksek dalar mstesna) step ve l iklimleri hkimdir. Bu hal, meteorolojik ve coraf sebeplerden ileri gelmektedir. Gerekten n Asya ve Orta Asya'da, senenin byk bir ksmnda, yksek basn rejimi hkimdir. Bu rejimin hkm srd blgelerde ya htimali ok azdr. Dier taraftan Asya'nn bu ksmi Okyanuslardan uzaktr. Ayn zamanda byk bir ksmnn ( Anadolu, kan yaylas ve Orta Asya anaklar gibi) etraf yksek dalarla evrilmitir. Bunlar okyanus ve denizlerden gelen nemfi rzgrlarn ya getirmelerine mni olurlar. Blge iklimini daha iy? anfyabilmek ffc-'iklfm unsurlarna bir gz atmakta fayda vardr. Scaklk: On Asya ve Orta Asya, yaz mevsiminde, ktann en scak ksmlardr. Bunda coraf enlem kadar step ve l blgelerinin geni oluunun da tesiri vardr. Gerekten bu blgelerde atmosferdeki su buhar, ky blgelerine nazaran, az olduundan gneten gelen nlar atmosferin st tabakalarnda tutulamamakta ve toprak civan fazla snmaktadr. Bu sebeple yaz scaklklar ok yksektir. Scaklk, umum olarak, Mann bat ksmnda gneyden kuzeye doru coraf enlemin tesiri altnda azalr; fakat, batdan douya doru denizin tesirinin azalmasyla artar. Mutlak azam scaklk l blgelerine isabet eder. Orta Asya'da Tirmiz (48,5) ve Luk-on (48) imdiye kadar kaydedilmi olan en yksek mutlak azam scaklktaki yerlerdir. Yazn, kta iinin fazla snm olmas dolaysiyle, Orta Asya dalar, yksek ksmlarna kadar yaamaya elverilidir. Mesel 38 11' kuzey enleminde bulunan Parntrisk Post 3.653 m. ykseklii haiz olmasna ramen Temmuz ortalamas 13,5 n Asya ve Orta Asya k mevsiminde gne nlarnn eik gelmesi, gnn ksalmas ve ayn zamanda kuzeyden gelen souk hava ktlelerinin tesiriyle souktur. Orta Asya'da Sibirya zerinden esen kuzey rzgrlar, dier mevsimlerde olduu gibi, kn da hkimdir. n Asya ve Orta Asya'da k mevsiminin uzunluu ve iddeti, gneyden kuzeye doru artar. Yazn ide; mevsimin uzunluu ve scaklklarnn iddeti, k mevsiminin uzunluu ve iddeti nisbetinde deildir. Bat Trkistan'da yaz, Akdeniz kylarndakinden daha scaktr. Basn ve Rzgrlar: n Asya'da Akdeniz kylariyfe i ksm iklim bakmndan birbirinden farkldr. Bunda, dier millerin yansra, basn ve rzgrlarn rol olduu muhakkaktr. Gerekten n Asya'da basn merkezleri te bunlarn istikamet verdikleri hava ktleleri genitir ve nisbeten sabittir. Akdeniz havzasnn aksine n Asya'da, ^mevsiminde yksek, yaz mevsiminde ise alak basn hkimdir. Kn n Asya'da hkim olan sibirya yksek basncdr. Buradan gelen hava kuru ve souktur. Bazan Arap yarmadas zerinde bir srt meydana getiren Byk Sahra yksek basnc, bahis konusu yksek basnla

Her iki yksek basn merkezi arasndan, sonbahar ve ilkbaharda, batdan douya doru hareket eden alak basnlar geer. Bunlarn mhim bir ksm Akdeniz'de meydana gelmektedir. Sonbahardan itibaren Akdeniz havzasnn kuzey ksm gezici alak basnlarn gzerghn tekil eder. Bunlarn faaliyetleri ka doru artar ve bunun neticesi olarak btn k mevsiminde yalar meydana gelir. Yaz mevsiminde ise kutup havasnn kuzeye doru ekilmesiyle havza tropikal hava ktlelerinin tesiri altnda kalr, gezici alak basnlar bu havzaya sokulamaz ve bu yzden Akdeniz havzas ve n Asya yazn yamur almaz. Yazn n Asya'da Bat Pakistan'dan Irak'a kadar uzanan sahada bir alak basn sahas vardr. Bu mevsimde kuzey ve kuzeybatdan esen rzgrlar hkimdir. Dou akdeniz havzasndan Msr lne doru esen ve lkadan beri bilinen bu rzgrlara Etezyen rzgrlar denir. Bu rzgrlarn tesiri memleketimizde de hissedilmektedir. Aynca n Asya kylarnda, gndzleri havay serinleten deniz meltemleri grlr. Memleketimizde bunun en gzel misali zmir'de denizden esen imbat rzgrdr Ya: n Asya ve Orta Asya baz ky blgeleri (Anadolu'nun Karadeniz, Ege Denizi ve Akdeniz kry dalk blgeleri ile Hazar Denizi'nin gney kylar) hari, 25C - 500 mm. arasnda ya almaktadr. evrenin yal oluu denizlere yaknlk ve ykseklikle alkaldr, i ksm baz yksek dalk blgeler hari kuraktr. Memleketimizde etraf yksek dalarla evrili Anadolu ve Dou Anadolu havzalar az yal step sahalardr. Bunlar gibi iran'n i ksm ve Hazar denizinin dousunda kalan geni saha da ldr. Dou Akdeniz'de teekkl eden gezici alak basnlar douya doru hareketlerinde, ky dalan bir engel tekil etmediinden Suriye1 de Halep blgesindeki yaylalar bolca ya alrlar (yllk ortalama ya miktar 400 600 mm. arasnda). Douya doru denizden uzaklk ve yzey ekillerinin siliklemesi dolaysyla ya azalmaktadr. Buna ramen 'Verimli Hill'in gney ksm 200 - 400 mm. arasnda ya alr. n Asya'nn bat ksmnda yalar, mahiyet itibariyle, Akdeniz yalardr. Yalnz Karadeniz kylarnda kurak mevsim yoktur. n Asya'nn Karadeniz ve Hazar kylar bir tarafa braklacak olursa dier yerlerinde ya saf Akdeniz ya rejimi (souk mevsimi yal, yaz mevsimi kurak) yahut bozulmu Akdeniz ya rejimi grlr. Orta Asya'nn bat ksmnda (Bat Ttirkistan) vaziyet byledir. Mesel yllk ortalama ya tutar 135 mm. olan Buhara'da yaz mevsimi tamamen kuraktr. Bat Trkistan'da ya mevsimi k ve ilkbahardr. Ya zamim ilkbahar balangcdr. En yal ay Mart aydr. Hazar'n tesindeki yerlerde tamamyla ak griterh says 140 olduu hlde, kapal gnler 59'dur. Bat Sibirya'da vaziyet buradakinin aksidir: 132 tamamiyle kapal gne karlk ak olan gn says 47'dir. n Asya va Orta Asya'da klim Tipleri: n Asya'nn batsnda (Ege Denizi kylar te Trkiye'nin gney kylarnda) Akdeniz ikilimi hkm srer. Ege kylarnda yaz mevsimi. Bat Akdeniz havzasnda olduundan daha scaktr. Mesel zmir'de be ayn. (Mays - Eyll aylarnn) ortalama scakl 20'nin stndedir. En scak ay Temmuz'dur (izmir'de 27.6). Grlyor ki zmir'de yaz aylarnn scakl tropikal iklimlerin scaklklar kadar ve hatt daha yksektir. Burada yaz mevsimi barz surette kurak geer. Hazirandan Eyll sonuna kadar 4 ay zarfnda den yamur miktar ancak 36 mm.'dir. Btn Akdeniz havzasnda olduu gibi Ege'de,

16

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

17

Gney Anadolu'da ve Suriye kylarnda da souk mevsim ya mevsimidir. Bununla beraber kn hissesi sonbahar ve ilkbaharnkilerden daha fazladr. Gney Anadolu kylarnda hakiki Akdeniz iklimi hkm srmektedir. Ancak Akdeniz ovalan Bat Anadolu'ya nazaran biraz daha scaktr. Bu husus coraf sebeplerden ileri gelmektedir. Gerekten Toroslar'la evrilmi olan bu ovalar kuzeyden gelen souk rzgrlara kar mahfuzdur. Kbrs iklimi de esas itibariyle Akdeniz ikliminin kontinental tipidir. Yalnz burada klar biraz daha mlayimdir. Akdeniz delimi douya doru gidildike bozulmakta ve l iklimine bir gei grlmektedir. Anti Lbnan'n dousunda balayan l (Suriye l) Mezopotamya'ya kadar uzanr. Bu gei iklimine Akdeniz step iklimi denir; yani, mbalal kontinental bir tip olup scaklk fark ehemmiyetlidir ve mutlak kuraklk en az 6 ay devam eder. Memleketimizin gneydousunda da "Akdeniz Step klimi" hkimdir. Urfa'da olduu gibi yllk scaklk fark ok fazladr. Yazlar ok scak, klar ok souktur. Yllk ya tutar 445 mm. kadardr. Yaz mutlak denecek derecede kuraktr. Buna tekabl eden bitki rts bozkr (step)'dr. Buradan gneye doru gidildike, yava yava le (Suriye l) geilir. ' Akdeniz step dimi Dou Anadolu'da ve Zagros dalarnda (ykseklik ve da-'Jk ktlelerin mevcudiyeti dolaysiyle) kesintiye mruz kalmakta, fakat bunlarn eteinde, bilhassa iran Azerbaycan'nda, tekrar kendini gstermektedir. Bahis konusu step iklimi Kuzey iran'da, Horasan'da ve Afganistan'da devam etmektedir. Bu step iklimlerinin kuzey ve gneyindeki geni sahalarda muhtelif tip ller yer almaktadr. yle d, n Asya'da Arap yarmadasnn i ksm ve aa Irak, Sahra iklimi tipi scak ller grubum dahildir. l, 35 kuzey enlemine kadar ilerlemektedir. Gney ran'da Basra krfezi kylan ve Mekran dalan scak llerin ok iddet kazand yerlerdir. Yamurlar ok azdr. Mesel kyda Jask (25 47' kuzey entemi)'m btn yl ald ya miktar, ortalama olarak 110 mm. civarndadr. Burada ya sonbahar sonu ve ilkbahar balangcnda grlr. Nisandan Ekim sonuna kadar hemen hemen hi yamur yamaz. ran'n i ksm (Kevir'ler ve Ltlar) kumlu, atall ve tuzlu gllerle kapl souk llerdir. Bununla beraber buralarda yazn scaklk 45 ye kadar kar. Iran yaylasnn orta ksmndan kenarlara doru gidildike ilkbahar yamurlarnn hkim olduu steplere geilir. Isfahan, Tahran ve Mehed'de en fazla ya Mart ayndadr. Bu yerlerde yaz mevsimi hemen hemen kuraktr (Gneydou Anadolu ve Orta Irak'taki ya rejiminin bir deiik ekli olan bozulmu Akdeniz ya rejimi). Horasan dalan ve Hindiku silsilesinin te taralnda yer alan alak yaylalarla ovalarda tekrar l iklimi hkm srmeye balar. Orta Asya'da yksek dalarla, bunlarn arasnda yer alm bulunan irili ufakl anaklar birbirinden farkl iklim hususiyetlerini haizdir. Umumiyetle yksek dalar daha yaldr, buralar yer yer ormanlarla kapl olup otlaklar ihtiva etmektedir. Halbuki aralarnda bulunan havzalar ok az yaldr; step ve llerle kapldr. Asya'da l rejiminin ok geni bir saha dahilinde kendini gstermesinde: 1) Deniz-

lerden ve okyanuslardan uzakln, 2) Ya getiren rzgrlara bir mania tekil eden ve yaz musonunu tutan bir dalar eddinin mevcudiyetinin, 3) Klar iddetli olan kuakta souk mevsimin tabi kurakln arttran bir yksek basn rejiminin mterek tesirleri vardr. Mezopotamya, Iran ve Trkistan'dan gemek zere Arap yarmadasndan Manurya'ya kadar uzanan bir l kuann mevcudiyeti bu suretle izah edilir. Bu l kua yalnz n Asya ve Orta Asya'da dalarla kesintiye uramaktadr. Hazar denizinin dousunda ve Aral denizinin (baz atlaslarda gl) eviren alak yaylalarla ovalarda ran'n i ksmndaki iklimden daha az sert ve klan yal otan iklimden farkl bir klim vardr. Blgede arz olan yalar, kuzey ve gneyde, ayr ayr mevsimlere der. Gneydekiler Akdeniz'in k ve ilkbahar yalardr. Merv'de Ocak'tan Nisan'a kadar ya tutar 79 mm. kadardr. Kuzeydekiler ise, k iddetti olan kuan kara iklimi blgelerinde olduu gibi, daha ziyade yaz yamurlardr. Blgenin her tarafnda, coraf enlem ne olursa olsun, scaklk fark dan ma ehemmiyetlidir. Yaz mevsimi ok scaktr. Coraf enlemi 37 olan Merv'de Temmuz ortalamas 30,2Oldir. Hakiki bir k mevsimi vardr. K, gneyden kuzeye doru iddetlenir. Corafi enlemi 41 olan Hive'de Ocak ortalamas -4,7 dir. Aral gln gneyden eviren ovalarda iddetli rzgrlar kum frtnalar meydana getirir. Bundan baka kuzeyde kar frtnalar grlr. te Ksaca tasvir edilen bu l iklimi tipine, de Martonne, Aral tipi der. Bu, souk l iklimlerinin ara tipidir. Dou Trkistan'da ve Gobi'de k mevsimi daha iddetlidir. Tibet'in yksek yaylalarnda, hemen hemen btn sene, k vaziyeti mevcuttur. Bu yaylalarda bir da l iklimi hkm srmektedir. Orta Asya'nn alak ksmlarnda mevcut iklimlerin mterek vasflar kuraklk (bu blgelerin yllk ortalama ya miktar 200 mm.'nin altndadr), ok yksek yaz Scaklktan, ok ehemmiyetli gnlk ve yllk scaklk fark, ok ehemmiyetsiz nisb nem ve iddetli buharlamadr. Bu hususlar gsteriyor ki, Orta Asya'nn alak ksmlarnda kara l iklimleri ile buna mtemayil step iklimleri hkm srmektedir. Orta Asya lleri, umumiyetle, orta kuak lleri grubuna dahildir. Takriben 30 ye 50 kuzey enlemleri arasnda uzanan l ve stepler sahasnn kuzey ve gney ksmlar, ya ve scaklk rejimi bakmndan, birbirinden farkldr. yle ki, aa yukar 42. paralelin kuzeyinde kalan blgede (st Yurt yaylasnda, Aral gl blgesinde, Gney Kazakistan'da), klar dondurucu, yazlar kavurucu olan bir kara iklimi vardr. Klarn iddeti hakknda bir fikir vermek iin Arat denizinin 5 ay mddette donduunu sylemek kfidir. Ya, hemen hemen senenin btn aylanna msavi bir ekilde dalm gibidir. En kurak mevsim ktr. Bu tip l iklimine kara l iklimi denebilir. Bu paralelin gneyinde kalan ksmda klar, kuzeyde olduu kadar iddetli deildir. Yllk ya tten kuzey ksmndakine nazaran, daha azdr. Buhara'nm bir sene zarfnda ald ya ancak 135 mm.'dir. Yaz mevsimi mutlak denecek derecede kuraktr. Haziran'dan fyfl sonuna kadar, hemen hemen M$ yarnor yamaz. Ya rejimi Kuzey Sahra'nn ya rejimine k1 benzedii Iift Gney Trkistan'daki (Trkmenistan ve zbekistan'n alak tasmlan, Karakum l ve Amu Derya'nm orta ve aa mecras) bu l iklimine baz corafyaclar, ^ deniz l iklimi der.

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

19

87

Dou Trkistan'n alak ksmn tekil eden Tarm havzasnda bir kara l iklimi vardr. Etraf yksek dalarla evrilmi olan Tarm havzasnn en alak ksmnda, takriben 300.000 krn^lik bir sahada, Taklamakan l yer almaktadr. Civar okyanus ve denizlerden 2.200 km. kadar uzak olan Tarm havzasnn orta ksm ok kuraktr. Burada, gkyz umumiyetle az bulutludur. Bulutlar, batdan ve bilhassa, gneybatdan gelir. Ya, gerek yamur gerek kar eklinde olsun, az der. Senede yal telkki edilebilecek gn says 20'yi bulmaz. Her defasnda den ya miktar gayet azdr. Tanr dalarnn kuzey taraf gney tarafndan 5 il 6 misli daha yaldr. Gerekten bu dalarn kuzey eteinde yer alan Urumi, senede ortalama olarak, 262 mm. ya ald halde Kagar'n yllk ortalama ya miktar ancak 4 mm.'dir (ekil 2).

efor. Fakat hibir tarafta bu kadar yat, sulama olmakszn, ziraate kfi gelmez. Dou Trkistan'n klar serttir. Kagar'da termometrenin -25 dereceye kadar dt vkidir. Ayn yerde 35 senelik rasatlara gre Ocak ortalamas -5.8 derecedir. Fakat ilkbaharda scaklar birden ykselmeye balar (ekil 3). Nisan ay ortalamas 17.3 derecedir. Bu ayn baz gnlerinde scakln 30 dereceyi at vkidir. Yaz aylan, irtifa ve yksek dalara yaknlk dolaysiyle, o kadar scak gemez, Kagar ve Yarkent'in Temmuz ortalamalar 27.5 derece civarndadr (ekil 4). Bununla beraber scaklk, yaz aylarnda, 35 dereceye kadar kmakta ve hatt gemektedir, ok yksek scaklklarn fazla olmay irtifa (Yarkent 1270 m.) ve yksek dalara yaknlk dolay syladr. lde, kumulla kapl blgelerde scaklk kn 5 il 6 derece daha dk, yazn da o kadar daha fazladr (ekil 3,4).

mm
Z7
2421* 18-

KA$GAR

Ki9
27-

KAGAR 30-.

'

1512963O

ttj m

/5'

n r~
j frl
""

,2963'

f*mm*/&

oT6>

.'

ekil2 -Kagar'n ya rejimi. Stunlar yasn mevsimler arasndaki daln gstermektedir.

V / //& /

yazn olduka yamur

o. a .

M M .

"

H. T. A . Ek

t A.

Orta Asya'nn bat ksm (Bat Trkistan) ile dou ksm (Dou Trkistan) arasnda ya bakmndan da fark vardr. yle ki, Dou Trtstan, Moolistan ve Tibet'te souk mevsim umumiyetle kurak; scak mevsim {ilkbahar sonu ve yaz) yal; halbuki Bat Trkistan'da ayn enlemlerde (Hazar denizinin dousunda Buhara'ya kadar olan alak sahalar) bilkis, yaz aylar tamamen kurak ve souk mevsim (bilhassa k ve ilkbahar balangc) yaldr. Bylece Dou Trkistan'da yaz musonunun, Bal Trkistan'da da Akdeniz'in;uzak tesirleri grlr. Gerekten Yarkent'in gneyindeki dalarn etekleri ile Altn dalar,

ekil 3 - Kagar'n scaklk rejimi. Hlsa, Orta Asya'nn bat ve dou ksmlarnda coraf enlem, ykseklik gz nnde tutularak baz mevzi? iklim tipleri ayrt edilebilir: a) Gerek batda gerek douda yksek enlemlerde ya, alak enlemlerde bulunan ovalardakinden daha fazladr; fakat miktar 250 mm.'yi amaz. Ayrca kurak mevsim yoktur. Yata, souk mevsimde, hafif bir azalma vardr. Yazlar, gneydeki ovalara nazaran daha scak; fakat klar daha souktur, bu tip iklim l ve llemeye yz tutmu stepler iklimi olup Kazakistan'da kendini gsterdii iin buna Kazakistan iklimi demek yerinde olur. Misal: Semipalatinsk (ekil 5).

20

TRK DNYASI EL KTAB

TRK LKELERNN CORAFYASI

21

YARKENT Z7-

mm z
ta.
ISIZ* 9 6 3 0'

Jl

c
^tfa

ekil 5- Semlpalansk'in ikltm diyagram. Scaklk kesik tegHle, ya stunlarla gsterilmitir.

:-

' '[ I

0y
c

4
& mm.
50 45 40 '30 25 20 75

ekil 4 - Yarkent'in scaklk relimi.

SEMIPALATNSK

\ \

'4

V o
5
-/ff

b) Bunun gneyindeki cvalarda (Hazar denizi ile Aa Amu Derya ve Sir Derya arasndaki saha -yani Karakum ve Kzlkum- umumiyetle daha az yal (200 mm.'den az), yaz mevsimi mutlak denecek derecede kurak ve ziraatn kat surette Bulamaya ihtiya gsterdii bir l iklimi vardr. Trkmenistan ve zbekistan ovalarnda hkim olan bu iklim tipine mahalli bir ad vererek Bat Trkistan iklimi temek yerinde olur. Bu iklime misl olarak Merv civarnda Bayram Ali verilebilir (ekil 6,7).

scaklk

ekil 6 - Bayram Ali'nin iklim diyagram. Scaklk kesik izgi ile. ya stunlarla gsterilmitir.

c) Bu iklim tipi Dou ve Gneydouda dalk blgeye doru esas vasflarn muhafaza etmekle beraber ykseklik dolaysiyie yllk ya miktar adar (250 il 500 mm.). Alay ve Hisar dalarnn bat etekleri, Bat Trkistan ikliminin irtifa dolaysiyie deien bu tipine dahildir. d) Khistan ve Pamir dalk blgesinde, irtifa dolaysiyie, daha serin, daha nemfi ve yllk yan sene iinde daha iyi dald bir da iklimi vardr. e) Dou Pamir'de ve Taklamakan ln gneybat ve gneyden erevefiyen dalarla yksek yaylalarda yksek l iklimi mevcuttur. Buralar meskn olmayan sahalardr. f) Dou Trkistan'n alak ksmlarnda (Tarm havzas *e ungarya) l ve le mtemayil stepler vardr. Yukarda olduka etrafl bir ekilde grld zere Ta rm havzasnn orta ksmn geni bir l {Taklamakan l) kaplamaktadr. Burada kuraklk Bat Trkistan'dakinden daha fazladr. Yllk ya tutar ok daha azdr. K mevsimi daha souk geer. Yazlar o kadar scak olmamakla beraber

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

23

senelerce ya almay-

ekil 7 - Takent'in iklim diyagram. Scaklk, kesik izgi ile .ya stunlarla gsterilmitir. fark, batya nazaran daha fazladr. Bu iklime Dou Trkistan iklimi denir. Bunun! da yn, coraf enlem ve irtifa unsurla/nn mdahalesi ile meydana gelmi bir takm dereceleri vardr. yle ki, l iklimi, Tarm havzasnn ortasna doru ok kurak ve kara tipinde olduu halde, havzann kuzey ye bat kenarnda, vahalarn bulunduu dalk kenara doru, daha mutedildir. Buralarda ya biraz daha artmakta ve yaz scakl nisbeten azalmaktadr. Arkadaki dalarda (Tanr dalarnn dou etekleri}, ykseklik dolaysiyle Bat Trkistan'da olduu gibi, ya miktar artmaktadr. Buralar ormanlar ve otlaklar sahasdr. g. Tanr dalarnn douya doru meydana getirdii uzun ve yksek dalk knt Tarm havzasn ungarya'dan ayrmaktadr. ungarya'da Kazakistan iklimini hatrlatacak bir klim tipi vardr. Buras, btnyle, l olmaktan ziyade bir bozkr sahasdr. Yalnz havzann ortasna doru bozkr, le mtemayil bir karakter ar-zetmee balar. klim Deimeleri ve Kuraklk Meselelerine Umum Bak s Trkler'in yaadklar n Asya ve Orta Asya'nn iddetli iklim blgelerinde iklim unsurlarnn (bilhassa scaklk ve ya) seyri sabit olmad gibi, bunlarn tesiri altnda bulunan alkal hdiseler de (akarsularn akmlar, boylar, gllerin ve i denizlerin seviyeleri, bitki rts gibi tabu hdiselerle, insanlarn yer deitirmeleri, hayat tarzlar ve benzeri beer hdiseler) birtakm deimelere maruz kalmaktadr. Krenin muhtelif blgelerinde, bilhassa ller, yar ller ve bozkrlar sahasnda yaplan mahedeler buralarda muhtelif devirlerde bir takm deiikliklerin meydana geldiini ortaya karf1iifir. Bu bozkr blgesini

 ve ya rejiminde grlen bir deime buray l haline getirebilir. Afrika'da ve Asya'da tamamen kuruyan gller olduu gibi, yal ve kurak devrelerin birbirini takip edii bu ktalarn baz yerlerinde gl seviyelerinin ykselip alalmasna yol amtr. Yalarda grlen bu deiiklikler, zira ve iktisad hayat yakndan ilgilendirmektedir. Acaba hemen hemen her tarafta tesbit edilen bu deimeler devr midir? Musonlar Asyas'nda Hindistan'da 11 senelik bir devrliin meydana karld zannediliyor. Orta kuakta buzullar, tropikal memleketlerin glleri gibi cephelerinin ilerlemeleri ve gerilemeleri ite scaklk ve ya deimelerinin mevcudiyetini gstermektedirler. Brckner'e gre bahis konusu deimelerin mevcut olduunu gsteren btn bilgiler, iklimin devr deimelerini meydana karmak hususunda birlemektedirler. Ona gre bu devre 35 seneliktir. Kurak ve yar kurak blgelerde baz aratrclarn mahadeleri, onlarda, buralarda ktalarn tedri? bir surette kurakla doru gittii intiban uyandrmtr. Mesel Kuzey Afrika'da bozkr sahalarnda ve le mtemayil bozkrlarda Romallar devrinden katma harabeler, byle bir intiba hsl etmektedir. Gney Afrika'da Kalahari'de l. Passarge'ye gre sahasn bozkrn zararna geniletiyor. Blgede kaynaklar kaybolmakta ve Oranj nehrinin akm azalmaktadr. Orta Asya'da Hazar denizinden Lob-Nor'a ve Umman denizinden Fergana'ya kadar uzanan geni sahada arkeologlarn meydana kardklar harabeler, {uralarda parlak bir medeniyetin varln fakat sonradan btn bunlarn ortadan kalkm olduu intiban uyandrmtr. Mazinin parlak devirleri ile bugnk harabeler arasnda gze arpan tezat, geen asrn tannm ilim adamlar tarafndan tarih arzalar olarak deil, fakat zaman dahilinde devaml surette tesirini gsteren tabi bir sebebe balanyordu. Orta Asya, tarih zamanlarn bandan beri tedric bir kurakla sahne olmutur. Kuraklk gebelerin dolatklar araziyi daraltarak onlar, sahalarnn dnda kalan yerleik lemin zerine atyordu. Bylece buzul devirlerinin sonundan beri tesirini gsteren kuraklama byk istillarn mili olarak ortaya kyordu. Bu gr tenkit edenler, devaml kuraklk faraziyesinin Bat Avrupa'da buzul devri sonras iklimlerinin tekmlnde tesbit edilen deimelerle pek badaamadn ileri srmlerdir. Onlara gre, kuraklk faraziyesi zaman dahilinde ok mevzilemi tarih! hdiselerin izahna uygun deildir. Bununla beraber kurakln devr bir mahiyet kazanaca farzedilebilirse bu faraziyeye yaplan itiraz ksmen deerini kaybeder. Bilindii zere nc Zamanla Drdnc Zamanda grlen iklim deimeleri, daha ehemmiyetsiz farklarla milttan evvel II. ve I. binlerde, fakat dalma kurakla mtemayil olmak zere, devam etmitir. n Asya le Orta Asya'nn Bitki rts ve Topraklan: n Asya ve Orta Asya'da bitki rtsn tekil eden topluluklarn daln gsteren bir haritaya baklacak olursa, bu geni blgede ormanlarn mahdut sahalar igal ettii grlr. Hususiyet gsteren bir orman topluluu Dou Karadeniz'le Kolit blgesindedir (Kolit bitki topluluu). Esasnda Orta Avrupa bitki leminin bir unsuru olan Kolit bitki topluluunun Akdeniz'de grlenle hibir mnasebeti yoktur, iri aalardan ibaret ten bu ormann bir de gr orman alt topluluu vardr. Buna benzer bir bitki lemi Hazar denizinin gney kylannda mevcuttur. n

M______________i-------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

25

Asya'nn dier dalk sahalarnda grlenler ise, yapraklarn dken kark orta kuak ormanlar ile ine yaprakl ormanlardr. Bunlar her tarafta byk tahribata uramlardr. Bunun iki sebebi vardr: 1) Yakacak odun elde etmek,-2) Ziraat sahas amak. ok eski bir medeniyet sahas olan n Asya, bu yzden byk zararlar grmtr. Bu sebepten blgede orman byk istil yollarnn kenarndaki sarp dalk yerlere snmtr. Denklerden uzaklk, ykseklik, kylarda hkm sren klim tiplerinin (Asya'nn batsnda Akdeniz gneyinde muson iklimleri) bozulmasna sebep olmu ve bunun neticesi olarak bir taraftan ya azl, dier taraftan ya rejiminin bozuluu, bozkr ve llerin geni sahalar kaplamasna meydan vermitir. Trkiye'nin Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz kylar ormanlarla evrili olmasna ramen i ksm bozkrdr. ve Dou Anadolu'daki havzalarn hi olmazsa erevelerinin ormanlarla kapl olmas icab ederken Trakya'nn i ksmnda olduu gibi, plakl, orman tahriplerinin neticesidir. Fakat byle bir iddia Gneydou Anadolu bozkrlar iin ortaya atlamaz. Verimli Hill'in Trkiye'nin bu blgesine isabet eden ksm tabiaten bir bozkr sahasdr. n Asya'nn bu ksmnda ln hududunu, kabaca, hurma aac tyin etmektedir. am, Halep, Urfa, Musul, Kerkk gibi yerler hurmann meyva verdii sahann dnda kalmaktadr. "Verimli Hill" kua, Eski adan beri Akdeniz memleketleri ile Mezopotamya arasnda mnasebet tesis eden yollarn getii sahadr. ran'da nemli orman (Kolit bf^ti topluluu) sadece Elbruz'un kuzey yamalarnda mevcuttur. Iran Azerbaycan'nda ve Zagroslar'da kark orman vardr. Bunlarn etekleri muhtelif tabiatta bozkrlarla kapldr. Kuzeydouda ormanlk yerler paralar halindedir. Bunlann arasnda yksek ve alak bozkrlar geni sahalar kaplamaktadr. ran'n i ksm, tamamen kurak blge snrlar iinde olup l veya llemeye yz tutmu bozkrlar halindedir. Yerleme sahalar dalarn eteindeki vahalara rastlamaktadr. Iran'n i ksmnda hurmann hududu, Arap yarmadasnda olduu kadar kuzeye kmamaktadr. Bunda klarn daha souk oluunun tesiri vardr. Sibirya'da ine yaprakl ormanlar (tayga ormanlar) hkimdir. Bu ormanlar Orta ve Kuzeydou Sibirya'da, hususiyle Yakutistan'da geni sahalar kaplarlar. Bal Sibirya'da orman bataklk blgede gelimitir. Burada kuzeyden gneye doru bir birini takiben ladin, saram ve kknarlardan mteekkil bir ine yaprakl orman blgesi hu aalaryla temsil edilen geni yaprakl aalardan mteekkil bir blge ile ayrdedilir. Bu ormanlk saha batda Ural dalarnda gneye doru bir knt yapmakta ve daha batda Ufa ve Perm'e kadar uzanmaktadr. Blgede ine yaprakt ormanlar ile Orta kuan kark ormannn unsurlar birbirine girmektedir. Bat Sibirya'da kuzeyden gneye doru ine yaprakl ormanlardan yayvan yaprakl ormanlara ve bundan da aal stepe geilir. Bunu, Karpatlar'dan Altaylar'a kadar eritler halinde muhtelif tabiatta stepler (bozkrlar) takip eder. Stepler birtakm kuaklar ve lekeler tekil etmektedir. Bunlarn en mhimi kara topraklar zerindekiler olup, Ukrayna'dan Sayan dalarna kadar 2,5 milyon km2'lik bir sahay gal ederler. Bozkr bitkileri ilkbaharda sratle biter, fkrr ve

ieklenir; sonra yazn kurur. ok kk canllara* hayat faaliyetleri neticesi bu otlarn paralanmas

ile teekkl eden hms topraa kararak Kara toprak (ernozyum) denen husus bir toprak tipi meydana getirir. Yazn yan kfi olduu yerlerde bu eit topraklar dnyann en zengin ziraat topraklardr. Bu mahiyeti haiz stepler, Orta Asya'da yalnz Kazakistan'n kuzeydousunda olduka geni bir sahada yaygndr. Bu saha verimli ziraat topraklar dolaysiyle, Rus kolonizasyonuna sahne olmutur. Bunun gneyinde yer alan blge (geni mnada Bat Trkistan) kurak steplerle lleri ihtiva etmektedir. Kazakistan'n kurak ve tuzlu sahalar ile Krgz stepler blgesi, her bakmdan, dou ite bat arasnda bir gei alandr. Gerekten burada yer ekilleri silik olduu gibi, nehirler de aralkldr ve akmlar zayftr. Grlyor ki, gerek yer ekilleri, gerek akarsularn durumu, dou - bat istikametinde yer deitirmeye engel tekil edecek mahiyette deildir. Onun iin Asya'nn i ksmndan, ungarya zerinden, gebeler zaman zaman Trkistan'a ve Avrupa zerine yaylmlarda'. Yukar Irti ovas ve gl, Ebi glnden Ala gle giden yol (ungarya kaps) ve ili vadisi Krgz steplerine geen giri kaps idi. Bu yollarla Krgz steplerine giren gebeler burada, batya doru hareketlerinden evvel, ikmallerini yaparlard. Kazaklar ve Krgzlar da bu ekilde buraya yerlemiler ve blgeye adlarn vermilerdir. ., Kazakistan'n gneyinde Aral denizi ve Trkmenistan bozkrlar (stepleri) yer almaktadr. Burada bozkr sratle kuraklaarak llemeye yz tutar. Orta Asya, orta kuak llerinin en yaygn olduu sahadr. Bu llerde suyu muhafaza eden etli bitkiler olmad gibi, aa trleri de pek ndirdir. Stepler gneye doru, daha oraklarlar ve yerlerini saksaul aacna terkederler. lk bakta saksaul'un, budakl, eri br, birbirine dolam dallardan baka birey olmad zannedilir. Odunu gayet sert olduundan suda yzmez ve batar. ok fakir topraklarla ve pek az nemle yetinen saksaul, 20 il 25 senede yetiir. or denilen tozlu, kapal ukurlar etrafnda tuzu seven bitkilerle bir arada bulunur. Aa let saplar imalinde ve ev inaatnda kereste olarak da kullanlr ve bundan bilhassa, odun- kmr yaplr. Trkistan'da saksaul'un yetitii geni sahalar husus bir durumu haiz olduu iin, buralara l demek pek doru olmasa gerektir. Bu yerler iin llemeye yz tutmu bozkr tbiri daha yerindedir. Orta Asya'nn dalk sahalarnda, yksekliin tesiriyle, bitki-topluluu husus bir vaziyet arzeder. Bu sahalarda bitki kuaklarnn, alak yerlerde olduu gibi, birbirini taktb ediindeki intizam bozulmaktadr. Dalk blgelerin herbirinin ykseklik ve iklfrn artlarna maruz olu bakmndan kendilerine mahsus bir bitki topluluu vardr. Mesel Attaylar'da bozkr, alak ksmlan ve i havzalan igal eder. Dalarn alak yamalarnda Moolistan'n kurutucu rzgrlarnn esmedii yarlerde ine yaprakl etek ormanlar bulunur. Deha ykseklerde melez, ladin ve kknar ormanlar balar. 2.200 m.'nln stnde.dou llerinden esen rzgrlardan fceranmu olan yerlerde otlardan mteekkil zengin bitki topluluuna (Alp ayrtart)geiiir. Bu bMtopluluu, gneyin tesirini alamayan ksmlarda, mesel Sayan dalarnda, pek fakirdir. Bitki topluluunda grlen tezatlar, Orta Asya'nn gneybat ksmnda daha ziyade gze arpmaktadr. B ksmda Bat Trkistan'n l ve llemeye yr tutmu bozkrlarndan yksek Pamir* tundralarna geilir. Buralarda zirai bitkiler, kuytu yerlerde, ok yksekler kadar kmaktadr. Tacikistan'n tabi ormanlannda yaban elma, armut ve badem bol miktarda bulunur. Burada kurak olan tarafa bakan yerlerde llemi bozkr. 1.700 m.'ye kadar kmakta ve bunu allklar takip

26

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

27

etmektedir. 2.300 il 2.900 m.'den sonra am ormanlar yer almaktadr. Bunlarn stnde bulunan fakir Alp ayrlan 3.200 - 3.400 m.'ye kadar karak tundra tipi, ksa boylu talk otlara dnmektedir. Dalk sahalar bitki corafyas bakmndan farkh blgeler tekil ettikleri gibi, husus bir takm hayat merkezleri de meydana getirmektedirler. Buralarda insanlar birbirinden ok eitli sahalarn kaynaklarndan geni lde yer deitirmeksizin, istifade edebilmektedirler. Bu eitli blgelere yerlemi dan insan topluluklar bazen bir vadi iinde toplanm olan kaynaklarla iktifa ederler. Bazen de bu topluluklarn iktisad hayatlar mbadelelere ve daha geni yer deitirmelere istinat eder. Buna karlk ova ve yayla memleketlerinin her bitki blgesinin kendine mahsus istismar ekilleri vardr. Bunlar daha iptida ve daha yeknesaktr. n Asya'da klar yamurlu ve yaz mevsimi kurak geen subtropikal (tropik alt) memleketlerde, bilhassa Akdeniz lkelerinde btn topraklarn rengi krmzya alar. Bu hal, hmsn az oluundan ileri gelmektedir. Krmz toprak bilhassa kalker arazi zerinde grlmektedir. Trkiye'de ve Suriye'de kalker blgelerde grlen ukur alanlardaki krmz topraklar bu snfa girer. Gney Anadolu ve t Anadolu'nun dalk sahalarnda ve Dou Anadolu'nun hemen her tarafnda grlen topraklar kestane rengi topraklardr. Dou Karadeniz blgesinde, husus iklim artlarnn tesiriyle ok ykanm ve hmsn kaybetmi scak blge (lateritik) topraklar meydana gelmitir. Ayn topraklar, iklim ve jeolojik artlar deitii iin, Bat Karadeniz'de bulunmaz. Anadolu'nun byk bir ksmnda boz ve kahverengi step topraklan ile tuzlu topraklar hkimdir. Geni vadi tabanlar ile, delta sahalarnda ve ky ovalarnda birikinti (alvyal) topraklar yer alr. Batda Rusya'da, ova ve alak yaylalarda bir takm toprak kuaklar izmek mmkn olduu halde, douda Sibirya'da bunlara rastlanmaz. Burada ykseklik ve ya her yerde ayn olmadndan durum deimektedir. Bat ksmda souk ve nemli blgelerin kl rengi topraklar (podzol) hkimdir. Bakrdistan ve Kazan havalisinde kl rengi souk blge topraklarndan karatoprakiara geilmektedir. Karatopraklar kua Bat Sibirya'da ve Trkistan'da geniler. Bunun gneyinde bozkr ve llemeye yz tutan bozkrlarn zayf ve iskelet topraklar bulunur. Bunlar, Karadeniz'in kuzey kylarndan Orta Asya dalk blgelerine kadar olan sahada geni bir yer kaplamaktadr. Aral denizinin etrafnda ve Trkmenistan'da kumlar geni sahalar igal etmektedir. Orta Asya'nn yksek dalan, iskelet topraklar sahasdr. n Asya ve Orta Asya'da topraklarn hepsinden ayn ekilde istifade edilmez. Anadolu'da boz ve kahverengi step topraklar hububat sahalarna tahsis edilmitir. Anadolu havzalarnn alak ksmn igal eden birikinti topraklarla geni vadi tabanlar ve deltalar eitli ziraatlerin yapld yerlerdir. Kazakistan'da, IdilUral blgesinde ziraatin yapld yerler karatopraklar sahasdr. An Asya ve Orta Asya'nn Akarsular, Glleri ya Denizleri: n Asya ve Orta Asya, llerin ve llemeye yz tutan bozkrlarn ok yaygn olduu bir sahadr. Burada muntazam akt akarsular azdr. Asya ktasnda sularn okyanuslara varamad blgeler ok geni yer tutar. Bunlarn kaplad saha yaklak olarak' 13.000.000 km2 olup mutlak lleri, lleri ve bozkrlar htiva et-

mektedir. Bu yerler ak olmayan sahalar (areik) ile ak olan, fakat sular okyanus ve denizlere ulamayan sahalar (andoreik)'dr. Mesel Trkiye'de Anadolu'nun mhim bir ksm ikinci trdendir. Van gl havzas da yledir. Ak olmayan sahalar ise Arap yarmadasnn i ksm ite Hazar denizinin dousundaki l sahasdr. n Asya ve Orta Asya'nn geri kalan ksmnda sular, okyanuslara ve bununla balants olan denizlere gider. Bunlar da ak olan (eksoreik) sahalardr. Kaynaklarn Gaziantep ite Kilis arasndaki deiik blgeden alan sularn bir ksmnn da ak olduu halde (batda Amik glne dklen Afrin ay buradan kan bir kolla Asi nehrine karr) Kilis'in kuzeyindeki tepelerden doan Kureyk ay Halep'in gneyinde Elma bataklnda kaybolur. n Asya'nn en mhim nehirleri Frat, Dicle, Kattrmak, oruh, Sakarya, Byk ve Kk Menderes, Seyhan ve Ceyhan'dr. Bu nehirlerden baka Hazar Deni-zi'ne dklen Ara ve Kura nehirleri vardr. Bunlardan Trkiye'nin en mhim akarsuyu olan Frat nehri yamur ve bilhassa karlarn erimesinden meydana gelen sularla beslenir. Frat'n sularnn en yksek olduu seviye, karlarn erimesiyle alkal olarak, Nisan ve Mays aylardr. En dk seviye de, yan kar halinde olmas dolaysiyfe, souk mevsimdir. Anadolu'nun en byk nehri olan Kzdrmakta en yksek seviye karlarn eridii, yalarn boilatt ve buharlamann o kadar ehemmiyetli olmad ilkbaharda; en dk seviye ise yaz mevsimindedir. Sakarya'da ayn Vaziyet grlmektedir. Daha ziyade yamur rejimiyle alkal olan Ege blgesi akarsularnda en yksek seviye souk mevsime (sonbahar sonu ve k), en dk seviye ise yaz mevsimine isabet etmektedir. Biyen kar sular ve yamurlarla beslenen Seyhan ve Ceyhan'da sularn dk seviyesi ilkbahardadr. Nisbeten alak seviye ise yaz mevsimindedir. Van blgesi gibi kapal bir havza olan Urmiye gl, Zagroslar'dan inen akarsular (Nazl, aata sular), kar sular ve yamurla beslenmektedir. Bunlarn da sularnn kabark olduu zaman'lkbahar ve yaz balangcdr. ran'n i ksm l sahas olup ak tamamen ie dorudur; sular i havzalarda kalr, denizlere gidemez. Trkistan'n akarsular, yzey ekilleri ve bilhassa iklimin kurak olmas dolaysyla okyanuslara ulaamamakta, birer i deniz mahiyetinde olan Aral denizi ite Hazar denizine ve Balka glne dklmekte yahut l ve bozkrlarn bir yerinde bataklklar meydana getirerek onlarn .iinde kaybolmaktadr. Gerekten yaz mevsiminin iddetli scaklar (akta gndzn 30-40 derece ve hatt daha fazla), yan ok az oluu, daimi bir akarsu ebekesinin teekklne imkn verme mektedir. Akarsular ancak senenin msait zamanlarnda, sularn yksek olduu sralarda, bir kapal havzaya ulaabilmektedirler. Kaynaklarn yksek dalardan alan byk akarsularn btn sene ak vardr. Kazakistan'da nehirlerin sular, i havzalarda kalmakta, okyanusa varamamaktadr. Burada seyreden akarsular kaynaklarn Tanr dalarnn kuzey etekleri ite Ala dalardan alrlar. Bunlarn ou Balka glne dklr. En mhimi, Tanr dalarnn kuzeydou eteklerinden doan ve Kulca depresyonunu geerek birok kollar halinde Balka golne dklen ili'dir. Issk gl civarnda Krgz Ala dalarndan doan u nehri Atk Stepi'nde Akol

denen bir bataklkta son bulur. Karaganda'nn gneybatsndaki yaylalardan

T-----------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

kaynan alan Sarsu da bu civarda sona erer. Her ne kadar atlaslarda bunlara gt adi veriliyorsa da, hakikatte buralar killi, tuzlu, amurlu sahalardr. Kazakistan'da gl adna lyk yegne su topluluu Balka gldr. Bat Trkistan akarsu ebekesinin en mhim iki eleman, hi phe yok ki, Amu Derya ile Sir Derya'dr. Kaynaklarn Orta Asya'nn yksek dalarndan alan bu iki nehir Bat Trkistan'n beer ve iktisad hayatnda nemli rol oynad iin bunlarn zerinde biraz durmak gerekir. Amu Derya: (Ceyhun veya kz): Bat Trkistan'n bu byk nehri, yksek Pa-mir ktlesindeki buzullarn eriyen sularyla beslenir. Hakikatta Amu Derya, adn daha ilerde alr. Pamir ktlesinden inen birok akarsular ve bunlarn arasnda bilhassa Panja (Pian) suyu, Vahs (Vah) suyuna (bunun yukar mecras Kzl Su diye adlandrlmaktadr) kararak ilerde Amu Derya'y tekil etmektedir. Amu Derya adi, Kunduz suyunun ad geen iki suya kart yerin biraz ilerisindeki ksma verilmektedir. Nehrin uzunluu takriben 2.400 km. olup, yukar mecras ve Vahs da dahil olmak zere btn kolan, rejim bakmndan da nehirlerinin zelliklerini gstermektedirler. Bu ksmda akarsu yataklarnda eim ok fazladr ve hepsi, bariz bir surette, buzul rejiminin btn zelliklerini tar. Sularn kabark olduu zaman, buzullarn erimesine tekabl eden yaz mevsimidir. Buna karlk k mevsimi sularn seviyelerinin alak olduu mevsimdir. Fakat dikkati eken nokta Nisan'dan Eyll sonuna kadar, scak mevsim boyunca, beslenmenin muntazam oluudur. Vahs (Vah)'n Panja'ya kart yerde irtifa 300 metredir. Bu karma noktasndan sonra Amu Derya, geni bir yatak iinde yava yava akar. Artk nehir, bu ksmda sadan soldan hibir kol almaz ve tpk Msr'daki N gibi, l ortasnda ar ar akmasna devam eder. Buna ramen sular olduka boldur. aruy (ardzu) kprsnde Aralk - ubat ekik devresinde nehrin srkledii su miktar 990 mr/sn'dir. Bu ksmda nehrin yata ok genitir; 1 il 1.5 km., hatt yeryer 5 km.'yi bulduu da vkidir. Kabark olduu zamanda, aa mecrada, nehrin sular bulank olup ak kahverengidir. Bununla beraber yatan genilii iki kenarn gsterdii arazi tabiatna gre de deiir. Nehir, kumta ve kalker gibi geirimli arazide akarken yatak daralmaktadr. Kenarlarn lsten mteekkil olduu yerlerde sularn bunlar andrmas ite yklmalar meydana gelmekte, bu ise mecrann sk sk yer deitirmesine sebep .olmaktadr. ekik devre ile takn zamanlan arasndaki seviye farknn o kadar ehemmiyetli olmamasna ramen (2-3 metre) nehir, aa mecrada geni sahalara yaylr ve Amu Derya, iki tarafa doru yatak deitirir. Takn alanlar, Tugay denilen nemli topraklarn bulunduu nehrin eski kollarna tekabl eder ki, buralar yan gebe Trkmenlerin ziraat yaptklar ve kn da oturduktan sahalardr. Buralardaki kamlklar Trkmenlerin hayvanla iin bir snak mahalli, teberi yapmak iin malzeme tedarik ettikleri sahalar ve oturduklar kulbelerde snmak iin yakacak saladklar yerlerdir. Yerleik halk ise, taknlarn eriemedikleri yksek sahalar tercih etmilerdir. nk bu yerlerin mdafaas kolaydr. Buralarda nehrin yata sabit olduundan iskn yerlerinin devaml olma ans vardr. Tir-miz, Kelif, Kerki gibi eski mstahkem ehirler bu vaziyettedir. Bunlardan Tirmiz evvel VII. aSrda Budist medeniyetinin, sonradan slm medeniyetinin merkezi ol-mutur. Fakat 1221'de Cengiz Han'n kuvvetleri tarafndan tahrip edilmitir. ehrin tekrar kalknmas Kari zerinden Buhara'dan demiryolunun gelmesiyle balam-

30

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

31

tr. Arnu Derya, Aral denizine dkld yerde bir delta meydana getirmitir. Deita, Hive'nin kaynak tarafnda balar. Bu ksmda Amu Derya, deltann sol kena rna doru kaymtr. KjjT Amu Derya'nn Eski Mecras ve Uzboy Meselesi: Hive'nin kuzeybatsnda, 45 metrede Sarkam ad ile andan bir alak saha bulunmaktadr. Times Atlasnda bahis tortusu sahann gneyinde bu deerin daha da altnda (-92 m.) bir yerin mevcut olduu gsterilmitir. u halde Sarkam kapal ukuru, Amu Derya'nn bugnk deltasndan 100 metre, Aral denizinin seviyesinden de 98 metre kadar daha alakta bulunmaktadr. Vaktiyle burasn byk bir gl igal ediyordu. Amu Derya'nn XVIII. asra kadar, Hazar denizine dkldne dair baz tarihi rivayetler mevcuttur. Bildirildiine gre, 1392'de Timurlenk ald esirleri Hive'ye Hazar Denizi zerinden naklettirmitir. XVII. asrda Ebu'l-Gazi Han'n Buhara'ya kar olan seferinde, Amu Derya, frgen'in az tarafnda, Hazar denizine ulamak iin gneye doru akyormu gibi tasvir edilmektedir. 1713'te Trkmen Hoca Nefes'in Astrahan (Ejderhan)'daki Ruslar'a Amu Derya'nn altnl kumlar tadn, Hive hanlarnn bu nehrin mecram Aral denizine doru evirdiklerini syledii hikye edilir. Yine bu tarihte Byk Petro, Amu Derya'y Hazar'a evirmeyi dnm ve bu hususta mhendislere talimat vermitir (ekil 9).

dr. Filhakika 1878 ve 1889'da byk taknlar esnasnda Amu Derya'nn sularnn bir ksm Sarkam havzasna akmtr. Halen kurumu bir halde olan Sarkam glnn Amu Derya'nn bir kolu ile beslendii zamanlarda (XIII. asrn sonundan XVI. asrn sonuna kadar) bu glden kan sular Uzboy mecra vastasyla Hazar denizine kadar gitmi olabilirler. Bu takdirde yukardaki tarih rivayetlerin doruluu anlalmaktadr. XIX. asnn sonundan beri yaplan aratrmalar, Sarkam kapal havzasnn Drdnc Zamanda bir glle kapl olduunu meydana karmtr, gerekten gln bulunduu sahada birok tatl su fosil nevileri bulunmutur ki, bunlar bugn de yaamaktadr. P. George'un yapm olduu haritada aka grld gibi, Uzboy vadisi pek iyi muhafaza edilmi br haldedir ve bu, gen bir vadi ekip, durumu muhtemelen Hazar denizi seviyesinin ni ve ehemmiyetli bir alalmas ile alkaldr. Sarkam glnn az tarafndan biraz ilerde, Uzboy, III. Zamann ikinci yansna (st Miosen) ait sert kalkerler ierisinde gmlmtr. Bir mddet dik bir eimie gneye doru ynelen vadi, halen yer yer tuzlu takrlarn bulunduu eski bir anaa ulamaktadr. Drdnc Zaman arazisi olarak gsterilen bu saha tuzlu fakrlardan mteekkil olup, bunlarn arasnda yer yer baz ehemmiyetsiz tatl su aklar grlmektedir. Kapal ukurluun az tarafnda, 250 km. uzunluunda tekrar bir dar ve derin boaz mevcut olup, burada Uzboy, 40 if 60 metre kadar gmlmektedir. Vadinin genilii ise 100 metre kadardr. Bal im'de vadi genilemektedir. l vadinin ekseninin iki tarafnda 4 il 6 km.'lik bir sahada kumlar iinde yerlerini deitiren mendereslerin brakm olduklar izler grlmektedir. Hazar denizinin yaknnda son bir gmlme grlmekte ve bu gmk ekil, Balkan krfezi halici le, denizde devam etmektedir. Sir Derya (Seyhun veya nci): Trkistan'n en uzun nehri olan Sir Derya (2450 km.) takriben 265.000 km2'lik bir sahann sularn boaltmaktadr. Nehir, Narin le Kara Derya'nn birlemesinden meydana gelir.750 km. uzunluunda olan Narin sa taraftan birok gllerin (en mhimi 3016 m. irtifada olan 287 km2 byklndeki Sonkol gl) sularn alr. Sol taraftan da kendisine Fergana dalk ktlesinin dou yamalarndan inen akarsular karr. Narin, sularn, Tanr dalarnn 4000 metreyi geen zirvelerinden almaktadr. Bunun gibi Kara Derya da Alay ve Fergana dalarnn 4000 metreyi aan zirvelerinden inen Tara ve Karekulca'nn sularn alr. Sir Derya'da karla beslenme Amu Derya'nn rejiminde olduundan ok daha ehemmiyetli bir yer alr. Amu Derya'y meydana getiren kollar buzullarn daha ok ve daha geni sahalar kapladklar yksek Pamir ktlesindeki dalardan doduu iin, bunlarn tesiriyle bu akarsu sisteminde buzullarla beslenmenin pay ok byk; karlarla beslenme pay ise azdr. Buna karlk Sir Derya'da kaynak blgesinde o kadar yksek zirveler olmadndan buzullar mahduttur. Bunun in nehrin buzullarla beslenmesi ehemmiyetsiz, karlarla beslenme ise daha ehemmiyetlidir. Fakat bu nehirde asl hkim olan beslenme kark beslenmedir. Kara Derya'da sularn en yksek olduu zaman buzullarn erime mevsimi olan Mays aydr (ekil 10).

ekil 9 - Amu Derya'nn deltas ve Uzboy, 1 - st Yurt yaylasnn Mesozoik ve Miosen teekklt, 2 - Amu Derya'nn bugnk deltas, 3 - Eski deltann kumullar, 4 - Eski nehir yala, 5 - Yayla kenar, 6 - Drdnc.Zaman arazisi (P. George'dan). Amu Derya'nn bat istikametinde aktna dair son zamanlara ait bilgi de var

32

.,___________

.................TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

33

jr V sn.
10004itfartsw**A __ _

500

noo. 9- M. M. M. M r. 4. E Et K.
.
.

ekil 10 Sir Derya'nn Begovat yaknnda Zaporoj'daki rejimi (mP/sn olarak aylk ortalama debi). P. George'dan.

Fergana havzasnn kuzey kenarn takip eden Sir Derya bu havzadan ktktan sonra Tala Ala dandan gelen irik suyunu alr. Bu akarsu da, Kara Derya ve Narin gibi beslenir; yani beslenmesinde buzullarn pay ehemmiyetsiz, karlarnki biraz daha fazladr. Fakat hkim olan kark beslenmedir. irik'in karmasndan sonra nehir biraz daha geniler, fakat eimi ok azalr. Daha ilerde Karada'dan gelen birok kollar alr. Bunlarn iinde en ehemmiyetlisi Aris'tir. Daha Hokant civarnda byk bir nehir karakterini haiz olan Sir Derya (burada genilii 130 metreye varan nehrin ekik devresi Kasm ve Mart arasnda ortalama akm 396 m3/sn.'dir) irik'i aldktan sonra akm ortalama olarak 550 m3/sn.'ye kar. lkbahar sonu ve yaz balangcnda (Haziran ay) nehir taar. Bu esnada Hokant civarnda nebrfr ortalama akm 1343 rrfsr.'dir. Fakat Karada ktlesinin kuzeybatsnda, ovada, nehir tamamen l sahasna girer ve hibir taraftan kol almaz. Bir taraftan eimin ok azalmas, dier taraftan yakc ve kurak yazlarn sebep olduu iddetli buharlama dolaysyla nehir ok zayflar ve birbirini takip eden tugaylar^ iinde nehir kark kvrmlar izerek akar ve Aral denizine dklr. Fergana havzasnda btn sene donmayan nehir aa mecrasnda, Aral denizine yakn ksmda, 3-4 ay donar. Sir Derya'nn deltas Amu Derya'nnkinden daha kktr. Bununla beraber delta sratle ilerlemektedir. Takent vahasnn sulanmasnda nehre sa taraftan gelen Angren ve irik'ten istifade edilmektedir.
(*) Bataklk sahalar ve amurlu topraklar sahas; buralarda kamlar, kavak aalar, stlkler geni sahalar kaplar; gebeler kadar, vahi hayvanlarn da iltica ettii sahalardr.

Bat Trkistan'n yukarda bahis mevzuu edilen iki byk nehrinden baka, ayn zellikleri haiz bir takm kk akarsular da vardr ki bunlar arasnda mhimdir: Zerefan, u ve li. Takriben 650 km. uzunluunda olan Zerefan suyu Alay dalarnn batsndaki Trkistan dalar ile Zerefan arasnda ayn ad tayan bir buzuldan doar. Nehir, takriben 300 km. uzunluunda olan yukar mecrasnda 5000 il 5500 metre civarndaki yksek da sralar arasnda bulunan dar boazlar iinde akmaktadr; dadan kp Semerkant ovasna ulat zaman yaylr, fakat buzulla beslenme devam eder. Gerekten akarsuyun akm kn en az (30 rr^/sa), buzullarn erime zamanna rastlyan' yaz balangcnda ise yksektir (Haziranda 600 m3/sn.). Bir taraftan buharlamann tesiriyle, dier taraftan sulama ile akm gittike azalan nehir Amu Deryaya ulaamadan ovada kaybolur. Muhtelif adlarla adlandrlan Ata dalarn kuzey yamalanndaki buzullardan doan suyu da bir buzul nehridir; fakat elenmesinde kr suyunun da bir pay vardr. u'nun yaz aylarndaki akm 60 rn^/sn. (zan akm Temmuzda okp-136 trpf n.dir), geri kalan 9 ayda ortalama akm 36 tflten.dir. Nehir hlen Alk stepinde Akol bataklnda son bulmaktadr. 0uraya ayn zamanda Kazakistan yaylalann-dan gelen Sansu da dklmektedir. Balka glne dklen fti'ye gelince; bu nehrin yukar mecrasn tekil eden Kungez, Tanr dalarnn dou eteklerinden doar. Bunun esas kolu olan Tekes, byk buzullar ihtiva eden merksaS Tanr dalarndan inen kollarla beslenmektedir. Kungez, Kulca ukurluunu getikten sonra li adn alr. Atma Ata blgesinde, bu ehrin gneyinde bir duvar gibi ykselen Ala dan buzul sulan ile beslenen kollarn katlmas ile akm arter. Fakat daha ileride Taukum l sahashda, sulan azalmaya balar. Bununla beraber Balka glne bilhassa sularn fazla olduu yaz balangcnda, kfi miktarda su getirir. Umum olarak gneybat - kuzeydou istikametindeki yksek da sralan Bat Trkistan' Dou Trkistan'dan ayrd gibi. bunlann doruktan da her iki byk sahann akarsulan iin bir stf blm izgisi meydana getmVter. Buram dousunda kalan akarsular, Dou Trkistan'n i havzalarna; batsnda kalanlar ise, Bat Trkistan'n i deniz ve gllerine giderler. Bat Trkistan nehirleri, Dou Trkia-tan'mkBere nazaran, daha uzun ve su itibariyle daha zengindir. Bat Trkistan'da olduu gibi Dou Trkistan'da da alak sahalar l ve llemeye yz tutmu steplerle kapldr; bundan dolay ya itibariyle ok tekir blgelerdir. Buralardaki akarsular iin su haznesi vazifesini evredeki yksek dalar grmektedir. Bu dalardan inen akarsular ancak Tanm havzasnn bat, gneybat ve kuzeyinde aok muntazam r* akarsu ebekesi meydana getirmektedirler. Havzann gney kenarndan inen akarsular ise. Taklamakan lnn ortasnda kaybolmaktadrlar. Taklamakan ln gneydeneviren Altn datanran yksek drtrelerindeki buzullardan doan birok akarsular (bunlarn en tannmtan Keriya-Derya, Kara-muran Gerem-Derya'dr) ln gney kenarnda Kaybolurlar. Gneybatda stn dalarnn 7000 metreyi geen zirvelerlndeki buzuBahn erimesinden husule aelen sularla beslenen Karaka ve Yurungka'm birlemesinden meydana gelen Hotan-Derya. sularn bol olduu zamanda, Taklamakan ln geerek Aksu'nun gneyinde Tarm'a varmaktadr.

4* -------------------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

35

Bu nehirlerin hepsi ayn rejim hususiyetlerini haizdir. stn da ile Altn da arasndaki yksek yaylaya geen bu nehirler, Altn dan muhtelif ykseklikteki kademelerini dar boazlar halinde aarken eimleri ehemmiyetli olan bir takm selleri de alrlar. Ovaya civar olan tepeler yasz olduu iin bu akarsularn akmlarnda herhangi bir art grlmez. Bu suretle sular ovann kenarndaki vahalara ularlar. Eimin kesildii ksmda yavalyan sel mahiyetindeki akarsular yklerini brakrlar. Bu suretle akl ynlarndan mteekkil byk birikinti konileri meydana geliri Bu akl ynlar arasnda akarsu, geni bir takm kollara ayrlarak, kn sular tamamen berrak, yazn amurlu olarak akar. Bundan da anlalaca zere, akarsularn hepsinin akmlar buzullarn erimesinden meydana gelen sularla beslendikleri iin yaz mevsiminde fazla, souk mevsimde ise ehemmiyetsizdir. Gneyde olduu gibi, bat ve kuzeyde de evredeki yksek dalardan doan ayn mahiyetteki akarsular, havzann en alak ksmnda akan Tarm'a doru ynelirler. Bunlarn balca-lar batda Yarkent-Derya, Kakar Derya, kuzeyde Aksu, ahyar, Konca Deryadr. Havzann bat ve kuzey kesimlerinden gelen sular sayesinde, Tarm akarsu sistemi meydana gelir. Uzunluunun 2750 km.'yi bulmasna ramen nehir, aa mecrada yan olmay, kendisine hibir kolun katlmay, buharlamann fazlal, eimin azl ve nihayet kumullarn mevcudiyeti dolaysyla gittike zayflayarak Lop lnde bir takm kollara (Konca-Derya, Kum-Derya yahut Kuruk-Derya) ayrlr ve bu l ortasnda bataklklar halinde kaybolur. Trkler'in yaadklar yerler, umumiyetle, okyanuslardan uzaktr. Orta Asya'nn kaplad sahann i ksmnn okyanuslardan uzakl 1.500 km., merkez ksmnn se 2.500 km.dir. Buna karlk Trkler'in, kylarnda yaadklar Akdeniz, Karadeniz ve Marmara birer i denizdir. Asya, Afrika ve Avrupa arasnda bulunan Akdeniz'in dou paras Msr'la srail, Lbnan, Suriye ve Trkiye kylar arasnda yer almaktadr. Havzann taban ok arzaldr. Akdeniz'in en derin yerleri bu ksmda bulunmaktadr. Ada itibariyle ok zengin olan ve bundan dolay eskiden 'Adalar Deniz? denilen Ege denizinde s ksmlar (elf) Anadolu kylarnda, (Biga ve Gelibolu yarmadalar anda, Ayvalk'la izmir arasndaki blgede, B. Menderes aznn anda) olduka genitir. Bunlarn zerinde sular altnda kalm vadiler mevcuttur. Saros krfezinde denizin taban gneybat - kuzeydou istikametinde uzanan bir ukurla rzalanmtr. Yamurlar az olduundan ve akarsular kfi derecede su getirmediinden tuzluluk fazladr (binde 37-38). Akdeniz'in dier kesimlerindeki gibi dou havzasnda da buharlama iddetlidir. Marmara vastasyla Karadeniz'den gelen az tuzlu sular (binde 33) anakkale Boaz anda yzeyde yaylr. Bu boazn aznda bir yelpaze gibi alan aknt dou ve bat Trakya kylar boyunca Eriboz'un kuzey kylarna kadar yaylmaktadr. Ege denizinin orta ve gney ksmlarnda tuzluluk miktar binde 38,5'u bulur. Fakat ehemmiyetli tuzluluk fark Biga yarmadas ve Kuzey Ege kylar boyunca mahede edilmektedir. Gerekten tuzluluk Kumkale anda binde 33 olduu halde Edremit krfezinde ve Miidilli adas kylarnda binde 38,5'tir. Akdeniz'in bat ksmnda olduu gibi dou ksmnda da akntlar vardr. Msr, srail, Lbnan ve Suriye kylarm takip eden yzey aknts Trkiye'nin

Akdeniz sa-

fiillerinde batya doru ynelerek Rodos aklarnda Ege denizine girer ve memleketimizin kylar boyunca kuzeye doru kar. Kuzey Ege'de anakkale boazndan gelen akntnn tesiri altnda, orta Ege adalan civarnda Yunanistan kylarn takiben gneye doru yoluna devam eder. Bat Akdeniz'de olduu gibi dou Akdeniz'de de saat akrebinin ters ynnde hareket eden bir aknt sistemi vardr. Ktalar aras bir i deniz durumundaki Akdeniz'in douya doru devam kabul edilen Marmara denizi, Asya ve Avrupa ktalarnn birbirine en fazla yaklat boazlar blgesinde, dou-bat dorultusunda kk bir i denizdir. Yzlm 11.352 km2'dir. S ksmlarn derin blgeye nazaran genilii, ada ve yanmada bakmndan zenginlii ve bilhassa sularnn scaklk ve tuzluluu ite Marmara kendine has bir denizdir. stanbul Boaz vastasyle Karadeniz'den, anakkale Boaz'yle Ege denizinden ayrlan, douda ve gneydouda dar ve derin krfezler halinde kta ierisine fazla girmi olan Marmara denizi, bu hususiyeti ile de dikkati ekmektedir. Marmara denizi, btnyle, orta ykseklikte da ve yaylalarla erevelenmi olmakla beraber, gney ve kuzey ksmlar gerek yzey ekilleri ve gerek yap bakmndan birbirinden ok farkldr. Marmara denizini kuzey, kuzeybatdan'kuatan yzey ekilleri, umumiyetle az yksek da, tepe ve yaylalardan mteekkil olup vadiler tarafndan olduka derin surette paralanmtr. Gneyi yap ve yzey sekleri bakmndan kuzeyine benzemez. Karadeniz kyrlarndan Uluda klesine kadar az ok derin birtakm ukur sahalarla muhtelif ykseklikte yayla ve dalar birbirini takip eder. Bu ukur yerlerin bir ksm deniz sularnn altnda kalm (zmit ve Gemlik krfezleri gibi) bir ksmmda gller kaplamtr znik, Ulubat ve Manyas glleri gibi. Bazlar da dobnuJarfeirrti ovalan meydana getirmitir: Yeniehir, inegl, Kemalpaa - Karacabey ovalan gibi. Marmarann denizalt seksleri gerekten dikkat ekicidir. urada s ksm, derin yerlere nazaran genie bir saha kaplamaktadr. Karada grlen vadiler baz yerlerde deniz altnda da devam etmektedir. Bu denizin orta ksmnda, takriben Marmara Eresi amda 1180 m. derinfie kadar varan bir ukur mevcuttur. Bu orta ukur, iki srtla, Bat ve Dou ukurlarndan ayrlmaktadr. Bat ukuru (derinlii 1112 m.) Ganos dann anda. Dou ukuru (derinlii 1238 m.) ise Samanl dalarnn nndedir. Marmara denizinde muayyen bir derinlikten sonra dibe doru scaklk ayn kalmaktadr. Bu denizin yzey sular umumiyetle az tuzludur. 10*15 metre derinlie kadar tuzluluk sabit gibUfcJbinde 22). Undan sonra sratle artar. 30 m. de binde 37.5'i bulur. Bu derinliin altnda tuzluluk 150 m.'ye kadar binde 38.5'a kar. Bundan sonra byk derinliklere kadar, aa yukar ayn deeri muhafaza eder. Ege denizini Karadeniz'e balayan boazlarla Marmara denizinin bu iki deniz arasnda mevcut seviye ve younluk farklarndan eri gelen ok ehemmiyetli su akntlarna maruz kalacaklar tabidir. Bunlar iki ksmdr: yzey akmdan, dip akntlar. Karadeniz'den gelen yzey akntlar stanbul BoazrtJdan karak Marmara'da yelpaze eklinde yaylrlar ve anakkale Boaz'na girmek zere tekrar top-lanrlar. Karadeniz, Avrupa'nn gneydousunda Balkan ve Anadolu yarmadalaryta dou Avrupa yaylalar ve Kafkasya arasnda dou - bat dorultusunda uzanan

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

37

elips eklinde, orta byklkte (yzlm: 420.000 km2) bir denizdir. Ktalarn iine fazla sokulmu olmas ve okyanusla irtibatnn birtakm boazlar ve i denizlerle salanmas, Karadeniz'i bir i deniz haline getirmitir. Bu denizin byk ekseni Burgaz'la Poti arasnda 1170 km.dir. Geniliine gelince yer yer deimekle beraber Ereli ile Odea arasnda 600 km.dir. Karadeniz'de girinti ve kntlar azdr. Byk girintiler havzann batsnda Odesa, Varna ve Burgaz krfezleridir. Anadolu kylarndaki girintiler irili ufakl, olup pek az kuytu liman Karakterini haizdir. Bunlarn balcalar Ereli, Sinop, Vona ve Polathane'dir. Karadeniz'in bir paras gibi alnan Azak denizinin (yzlm 38.000 km2) kylar daha girintili kntldr. D ekli bakmndan Karadeniz'in en mhim hususiyetlerinden birisi de ada itibariyle ok fakir oluudur. Karadeniz'in evresinde yksek dalarla yaylalar ehemmiyetti bir yer almaktadr. Alak yaylalar, bilhassa Azak deniz) kenar ile Odesa krfezi etrafnda, geni bir saha kaplamaktadr. Buna karlk ovalarn kaplad saha ok mahduttur. Havzann bats, bilhassa gney ve dou ksmlar, yksek dalarla evrelenmitir. Gneyde oruh nehrinin az ile aa Sakarya arasnda sralanan Kuzey Anadolu dalar, kylarda derin girinti ve kntlara imkn vermemitir. ok sarp olan ky dalarn nnde ky ovalar mahdut olup balcala-n Bafra ve aramba birikinti ovalardr. Karadeniz'in dou kylarn ereveleyen Kafkas dalar yksek, sarp, az girintili ve kntl bir ky meydana getirmitir. Havzann kuzey ksm, Krm yarmadasnn gney kesimi bir tarafa braklacak olursa, alak bir yaylann kenar ite bunun nnde yer yer teekkl etmi olan kk ky ovalan tarafndan evrelenmitir. Krm yarmadasnn mhim bir ksmn kaplayan dalar 150 m. uzunluunda ve SO km. geniliinde olup esas silsile gneyde, deniz kenarnda bulunmaktadr. Karadeniz'in denizalt ekilleri baz hususiyetler arzeder. Denizalt ekilleriyle kta ekilleri arasnda gayet sk bir mnasebet vardr. Gerekten Anadolu'nun yksek dalk kenar ile Kafkaslar'm ve Krm yarmadasnn yanbanda byk derinlikler olduu halde, kuzey ve kuzeybatda geni sahalar kaplayan az derin bir blge bulunmaktadr. S deniz sahas, havzann kuzeybat ksm ve Azak denizi bir tarafa braklacak olursa, her tarafta dardr. Karadeniz'in dibi, 2.000 m. civarnda geni bir anak sahasdr. Bunun iinde Knm ve Anadolu kylan arasnda aa-- yukar simetrik bir durumda, 2.200 derinlik erisinin evreledii en derin blge bulunmaktadr. Karadeniz'in imdiye kadar bilinen en derin yeri (2.245 m.) bu kesimde, Ayanck aklarndadr. Orta iklim kuanda bulunan Karadeniz yazn Akdeniz lemine dahil olmakta, kn ise, daha ziyade Dou Avrupa kara ikliminin tesiri altnda bulunmaktadr. Bu durumu Karadeniz sularna baz fizik ve kimyev hususiyetler kazandrmtr. Karadeniz havzasnda yzey sularnn scakl yazn (Temmuz, Austos aylarnda) 20 il 26 arasndadr. Austos aynda havzann gneydou ksm dier ksmlarndan biraz daha aktr. Kn ubat aynda yzey'idtarmn scakl Odesa krfezi etrafnda 2 M 3 dereceye kadar dmektedir. iddetli klar esnasnda Dinyester limanndan Dinyeper limanna kadar olan saha, muvakkat bir zaman iin, (umumiyetle Ocak ve ubat aylarnda) donar. ok souk olan senelerde Romanya ve Bulgaris-

tan kylarnn donduu da olur. Byle klarda Tuna azlarndan, Romanya ve Bulgaristan kylarndan kopan buz paralar, aknt ile gneye doru srklenerek, bazen stanbul boazna kadar gelirler. Burada ylarak iki ky arasndaki ulam gletirirler. Yakn tarihte ki defa (1929 ve 1954 talarnda) bu hdise husule gelmitir. Karadeniz'de btn sene yzeyle derin ksmlar arasnda scaklk fark vardr. Yllk scaklk deimesi 100 m.nin altnda hemen hemen hissedilmemektedir. Bu derinliin altnda dibe kadar gayet ar bir art vardr. Sene iinde derin tabakalarn scakl Karadeniz'in her tarafnda 9 derece civarndadr. Karadeniz'de yzey sularnn tuzluluu okyanuslardaki normal tuzluluun (binde 35) altndadr. Bu hal, Karadeniz'e dklen byk akarsularn getirdikleri ok miktarda tatl sudan ve bizzat denizin yzeyine den yatan ileri gelmektedir. Tuzluluun az oluunda, buharlamann nisbeten ehemmiyetsiz oluunun da pay vardr. Karadeniz'in orta ksmnda yzeyde tuzluluk binde 38'dir. Bu miktar Bulgaristan ve Trakya kylarnn anda %o16, Odesa krfezinde %o 10'dur. Azak denizinde de tuzluluk umumiyetle azdr. Karadeniz sularnn ok mhim bir hususiyeti, anaktaki su ktlesinin birbirinden esasl ekilde farkl iki ksmdan meydana gelmi olmasdr. Birinci ksm kalnl 180-200 m. kadar olan yzey ksm olup, buras oksijen bakmndan zengindir. Bundan dolay da gzle grnmeyen hayvan kmeleri oktur. Bunun altnda kalnl 2.000 m. kadar olan ikinci ksm bulunur. Bu ksm bakterilerin husule getirdikleri kkrtl hidrojen ite zehirlenmitir. Bu zehirli gazn miktar, derinlikle artmakta ve dibe yakn yerlerde titrede 7 cm3' bulmaktadr. Karadeniz'e dklen akarsular ve havzann yzeyine den bol ya, buharlama 9e alnan suyu telfi ettikten baka, bu denizin seviyesini Marmara ve Ege denizinin seviyesinden 50 cm. kadar yksekte tutmaktadr. te bu seviye fark, Karadeniz'in bati ksmnda stanbul boazna doru umum bir akntnn meydana geliinin esas sebebidir. Bu aknt, Tuna bata olmak zere, Karadeniz'e dklen akarsularn akmlarnn fazla olduu ilkbaharda barizdir. stanbul boazndan geerek Karadeniz'e doru giden bir dip aknts vardr. Yaplan aratrmalara gre, Karadeniz, az tuzlu yzey sular altnda, stanbul boaz vastasyla, derinden Marmara'dan gelen ok tuzlu sularla beslenmektedir. Ktalar iinde yer alan Hazar ve Aral kapal denizleri vaktiyle byk bir i deniz tekil ederken yakn zamanda birbirinden ayrlmlardr. Gerekten Karadeniz. Hazar denizi ve Aral denizi, III. Zamann nc devri sonunda Gneydou Avrupa'dan Orta Asya'nn bat ksmna kadar uzanan byk bir i denizin paralan idi. Hazar denizinin seviyesi okyanus seviyesinin 26 m. altnda, Arat denizininki ise okyanus seviyesinin 83 m. stndedir. Bylelikle birbirinden 250 km. mesafede bulunan bu iki deniz arasndaki seviye fark 79 m. yi bulur. Her iki deniz de pek az tuzludur. Hatt Arat denizine, sular tatt bir gl nazaryla baklabilir. Karadeniz'den biraz daha byk olan Hazar denizinin (438.000 km2) gney kylan ran'a, bat kylan Dastan ve Azerbaycan'a, kuzeybat kylar Rusya'ya: dou kylan ise tamamen Trkistan'a aittir. Hazar denizi, dnyann n byk kapal su sahasdr. Avrupa'nn en byk nehri olan idil'in (Volga) ayrca Ural'n sular buraya dklmektedir, onlardan baka Kafkasya'dan gelen ve buraya dklen birok akarsular vardr. Deniz sathna den yllk

ya fctar ortalama olarak 400 mm.

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

39

kadardr. Bundan dolay tuzluluk miktar ehemmiyetsizdir. Tuzluluk, Hazar'n kuzey ksmnda binde 10'dan, idi) deltas anda ise binde 2 den azdr. Fakat gneydouda, Trkmenistan kylarnda tuzluluk nisbeti artmakta ve Karaboaz krfezinde binde 20'yi bulmaktadr. Hazar'n denizalt ekilleri olduka sadedir. Kuzeyde aa id) ovasnn devam gibi kabul edilen ve derinlii 50 m. den az olan bir saha vardr. Orta ksmnda 500 il 800 m. derinlikte kk bir ukur mevcuttur. Gneyde derinlik artmakta ve 1000 m.yi bulmaktadr. Bu derin anakta Karadeniz'de olduu gibi hayat yoktur. Buna karlk yzey sular zengin bir hayvan topluluuna sahiptir. Hazar kylarnn hususiyeti, okyanusun umum seviyesinin altnda oluudur. Bilhassa, kuzey, kuzeybat ve kuzeydouda geni sahalar kaplayan bu yerler tamamiyle llemeye yz tutmu bozkrlar (stepler) sahasdr. Denizin kuzey ksmna iki byk nehir dklmektedir: dil ve Ural. Kuzeydou kesinde denize dklen Emba, bunlar kadar ehemmiyetli deildir. dil deltasnn cephesi 150 km., deltann balad yerden denize kadar olan uzunluu ise 70 km. kadardr. Kuzeydouda st-Yurd yaylasnn n tarafndaki geni bir saha bataklklarla denizin birbirine kart kararsz bir yer olup, deniz 150 km. kadar ieri sokulmaktadr ve ky izgisi kati olmayp mevsimden mevsime ve frtnalarla yer deitirmektedir. Burada farkedilmeden denizden amurluk sahalara geilmektedir. st-Yurd blgesinde yalnz Manklak yarmadasnda ky yksektir. Yarimadann gneyinde takriben 15.000 km2 byklnde ve en derin yeri 13 m. olan Karaboaz krfezi vardr. Bir l sahasnda bulunan bu yerde buharlama ok iddetlidir. Krfez, Hazar denizi ile en dar ksm 250 m. geniliinde olan bir boazla itirak halindedir. Krfezin nihayetinde kalnl 2 metreyi bulan tuz birikimi vardr. Gney ve gneybatdan esen iddetli rzgrlar teekkl etmi tuzu ve tuzun iinde lm ve katlam balklar karaya atar. Bunlar Hazar denizinden boaz vastasyle krfeze giren sularla tanmakta ve Karaboaz krfezinin ok fazla tuzlu sularnda yaamayp lmektedirler. Hazar denizinin seviyesi devaml olarak deimektedir. Seviye, sene esnasnda dzenli veya dzensiz bir surette deiebilir. Dzenli deime bir gln seviyesinin deimesine benzetilebilir. Bu hal, Hazar'a dklen nehirlerin akm deimeleriyle alkal olup, en yksek seviyesi Temmuz'da, en alak seviyesi ise ubat'tadr. ikisi arasnda 40 cm.'lik bir fark yardr. Dzensiz deimeler, rzgrlarla alkaldr. Mesel Baku'da kuzeydou rzgrlar, sular ileri doru iterek gneybat rzgrlarnn meydana getirdii seviyeden 15 cm. daha yksek bir seviye husule getirirler. Ya da seviye deimelerine sebep olan dier bir mildir. Yan az veya ok oluuna gre, seviye seneden seneye ar ar alalr yahut ykselir. Aral denizinin sular, Hazar'nkinden daha tatl, seviyesi daha kararszdr. indeki adalar da (bunlarn yzlm 2345 km2'dir) dahil olmak zere alan kabaca 66.500 km2'dir ve okyanus seviyesinden 53 m. daha yksekte bulunmaktadr. Derinliin ehemmiyetsiz oluu (en derin yeri 68 m.), suyunun ortalama tuzluluunun azl ve ksa devrelerde deimesi dolaysyle (ortalama tuzluluk 1870'te binde 12 iken 1905'te binde 10.7'ye dmtr) Aral denizi, bir gl olarak kabul edilmektedir. Tuzluluk, byk nehirler aznda ok ehemmiyetsizdir. Tatl sular, ky boyunca yaylrlar. Aral denizinin atlaslarda "Aral

Gl" diye adlandrlmasnn bir sebebi de budur. Tuzluluun deimesi her halde, Aral'a dklen Sir Derya ve Amu Derya

nehirlerinin tadklar sularn akmlarndaki oynamalarla ilgili olsa gerekir. Bu iki nehrin dkld yerde tuzluluk ehemmiyetsizdir. Tatl sular, ortada tuzluluu biraz fazla olan bir saha brakarak kyy takiben yaylrlar. Aral denizinin sular,'Hazar denizinin sular gibi, yalnz klorlu deil, ayn zamanda slfatlar ve karbonatlar da ihtiva etmektedir. Bu denizin bat ukuru da, Karadeniz'in merkez ukuru ve Hazar denizinin derin sular gibi kkrtl birok hususlarda, kurak blgedeki byk bir gln karakterlerini haiz olmasna ramen, Karadeniz ve Hazar denizi gibi denizler arasnda yer almaya lyktr. Aral denizinin yzey sular yazn ok snr. Yzeydeki sularda 27,8 scaklk mahede edilmitir. Fakat bu yksek scaklklar sath olup, pek fazla derinlie gitmez. Scakln dibe doru azalmas hzldr. Austos aynda 60 m. derinlikte 4 scaklk kaydedilmitir. Seviye deiiklikleri de ehemmiyetlidir. Yllk seviyenin en yksek olduu ay Temmuz'dur. Kurak yllarda seviye alalr. Seviyenin yksek olduu yllarda, gln yzeyi de genitir. Nitekim 1880 ile 1908 arasnda gl seviyesi 3 metre kadar ykselmi ve yzeyi de 1/5 kadar genilemitir. Eskiden Hazar'la Aral birletii zaman bu denizle Hazar denizi arasndaki irtibat bugn terkedilmi olan Uzboy vadisi zerindendi. Hazar denizinin seviyesi alalmaya balad zaman, seviyesi yksek olan Aral denizinden Hazar denizine doru ayn yoldan bir ak meydana geldi. Baz corafyaclar bunu, Aral glnn bir aya mahiyetinde telkki etmektedir. Orta Asya'nn en byk gl olan Balka Gl (takriben 23.000 km2) Bat Trkistan'n bir paras olan Kazakistan'n hudutlar ierisinde bulunmaktadr. Marmara denizinin iki misli byklnde olan bu gl az derin olup, en derin yeri 20 m.yi bulamamaktadr. Bundan dolay kurak ve yal senelerin birbirini takip edii gln seviyesi ve sahas zerine hissedilir Surette tesir yapmaktadr. Gl besleyen en mhiin akarsu ili'dir. Eriyen buzullar ile beslenen bu nehirde sularn bol olduu mevsim yazdr. Gln aya olmad halde sular tatldr. Balk itibariyle fakir olan gt, kylarina nfus ekememtir. l ve llemeye yz tutmu bozkrlarla kapl evresinde topraklar umumiyetle verimsizdir. Yaplan aratrmalar Balka'n hibir zaman Aral denizi ile birlemedini meydana karmtr. Ala dalarn arasnda yer alan Issk Gl, 1609 m. irtifada olup, bahis konusu dalardaki buzullardan kaynaklarn alan sularla beslenmektedir. Bu sularn ay kadar donmasna ve Ekim ayndan tibaren gln kenanmnr karla kapl olmasna ramen gt, kn donmaz. Bundan dolay "Scak GT ad verilmektedir, takriben 6200 km>,lfltblr saha kaplayan goln uzunluu t75 km. kadar olup en geni yeri 55 km, derinlii de 702 m. dlf. Suyu, yar tatl yan tuzlu olan glde ok miktarda balk vardr. Gl bakmndan zengin bir memleket olan Trkiye'de byk ve kk btn gllerin kaplad saha takriben 9500 km^dir. Bunlarn iinde en ehemrfifyetliter! Van gl, Tuz gl, Beyehir gl, Eridir gl ve Marmara blgesindeki gllerdir. Van Gl Dou Anadolu blgesinin Yukar Murat - Van blmnde kendi adn tayan kapal havzsnn ortasnda yar almaktadr. Deniz seviyesindsn ykseklii

---------------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

41

1646 metre olup, gneybatdan kuzeydouya doru uzanmaktadr, en geni yeri Tatvanla Bendmahi aa arasndadr (125 km.). Kuzey - Gney istikametindeki genilii, yer yer deimektedir: Bu ynde en geni yeri 75 km. kadardr. Gln en derin olduu yerler gney kesimleridir. GKln yzlm 3765 km^dtr. Bundan dolay evresinde oturanlarca "deniz' diye adlandrlr. Van Gl, tuzlu gller grubuna dahildir. Tuzluluk nisbeti binde 22.4 kadardr. Sularn scakl bakmndan Van gl orta kuak gllerinin scaklk hususiyetlerini haizdir. Yazn yzeyde scaklk 21'ye kar, kn yzey epeyce sour ve hatta tuzluluk nisbetinin az olduu kylarda su donar, e Trkiye'nin ikinci byk gl olan ve yzlm 1620 km2'yi bulan Tuz Gl 900 m. ykseklikte, derinlii pek ai olan bir gldr. En derin yeri iki metre kadardr. Gln sahas mevsimden mevsime ehemmiyetli deiiklikler gsterir. Dnyann en tuzlu gllerinden biri olan bu glde tuzluluk binde 329dur. Orta Toroslar'n kuzeybat ksmnda yer alan Beyehir, Sula ve EridirHoyran glleri etraf yksek dalarla evrilmi anaklarn alak ksmlarn igal etmektedirler. Bunlar esas itibarile krlmalar neticesi teekkl etmi olmakla beraber bunda karstik (kalkerin erime hususiyetleriyle ilgili) olaylarn tesiri de olmutur, umumiyetle az derin olan bu gllerin sular tatldr. Trkiye Corafyasnn Ana. Hatlar: *Dj* Trkiye, Kuzey Yarmkresinin orta iklim kuanda ve bu kuan gney ksmnda yer almaktadr. Eski Dnya denilen Asya, Avrupa ve Afrika'nn hemen hemen ortasnda bulunan Trkiye, tarihin her devresinde Akdeniz lemi ile Ortadou, Hint ve in arasnda bir kpr vazifesini grmtr. Her ne kadar Trkiyede iklimler, denizlerin kenarndan ieri doru bir kara iklimi zellii kazanrsa da, memleketimizde ne Kuzey Kutbu'na civar olan yerlerdeki iklimler gibi ok souk kara iklimleri, ne de Arap Yarmadas'nda olduu gibi ok scak ve kuru iklimler vardr. Trkiye Akdeniz havzasnn dou ucunda bulunmakla beraber bu havzada hkm sren btn meteorolojik hdiselerin az ok tesiri altnda kalr. Memleketimiz ayn zamanda kuzeyden kutup ve kutba civar blgelerin, gneyden de l kuann atmosfer hdiselerinden mteessir olur. Marmara, Avrupa ve Asya ktalarn birbirine balad gibi boazlar vastasyla Karadeniz memleketlerini Akdenize ve bu i denizle de d leme balamaktadr. Eskia, Ortaa ve hatta Yenian bana kadar Uzak Dou'yu, Hint lemini, Orta Asya'y, ran' ve Mezopotamya'y Akdeniz'e bu arada Avrupa'ya balayan mhim ticaret yollar Osmanl mparatorluumun topraklarndan geiyordu. Bu mhim kara ticaret yollarnn sonunda skenderun, Trabzon, stanbul, zmir gibi ehemmiyetli liman ve ehirler bulunuyordu. Yeniadan itibaren deniz ve okyanus yollarnn bulunmas ve 19. asrn sonunda Svey kanalnn almas, kenarda kalan Trkiye'nin zararna olmusa da, hlen Trkiye, Karadeniz'in kuzey ve kuzeybatsnda yer alan Sovyetler Birlii le Karadenizde kys olan dier devletleri Akdeniz ve Ortadou'dan ayran yegne devlettir; bu bakmdan esiz bir coraf mevkie sahiptir:

Trkiye'nin Yzey ekilleri ve Balca Blgeleri s Trkiye, ortalama ykseklii fazla olan bir memlekettir (1130 metre). Hkim olan yzey ekilleri dalar ve yaylalardr. Btnyle batdan douya doru ykselen Anadolu yarmadasnn i ksm geni bir yayla olup kuzey ve gneyde yksek dalarla evrilmitir. Bu sonuncular batda okluu gibi douda da dmlenerek Dou Anadolu yksek blgesini meydana getirmitir. Marmara blgesinin bir blmn tekil eden Dou Trakya, kuzeyde Istrancalar, gneyde Ganos ve Koruda ktlesi, batda Rodop ktlesi ile erevelenmitir. MeriErgene havzas bu erevenin ortasnda kalr. Trkiye, yzey ekilleri bakmndan; Kuzey Anadolu sradalar, Gney Anadolu sradalar (Torosiar), bu ikisi arasnda kalan Anadolu da ve yaylatan, Dou Anadolu yksek blgesi, Gneydou Anadolu, yarmadann batsn tekil eden Ege ve Marmara blgeleri ve Dou Trakya blgesi gibi ksmlara ayrlr. Anadolu yarmadas, Marmara ve Ege kylarnda gze arpan girinti ve kntlarna ramen Akdeniz blgesinin en ktlev olanlarndan biridir. Doubat istikametinde bir dikdrtgen eklinde uzanan Trkiye'nin bat cephesi btnyle paralanm olup, deniz derin krfezler halinde karann iine doru sokulmutur. Bu paralanma Marmara blgesinde daha fazladr. Fakat Anadolu yarmadasnn kuzey ve gney kylar fazla paralanm deildir. Anadolu'da kara iklimi zellii douya doru artmakta ve en byk deerini Karakse civarnda bulmaktadr. Anadolu'da bir taraftan mesafe dier taraftan yksek da sralarnn meydana getirdii mania i ksm civar denizlerin tesirinden mahrum etmektedir. Ayrca yzey ekillerinin ummi vaziyeti Anadolu'da kara tesirini arttrmaktadr. Trkiye'de deniz seviyesinden az yksek ovalarla alak yaylalar nisbeten az, buna karlk yksek yaylalarla orta ykseklikteki dalar fazla aha igal etmektedir. Memleket btnyle muhtelif meneli da ve yaylalardan mteekkildir. Bu sonuncular muhtelif irtifalarda grlmektedir. Mesel stanbul civarnda 120-140 m. Ergene havzasnn kuzey ve kuzeydou kenannda 200250 m. Gneydouda Suriye hududu civartnda 400-500 m. etrafnda, Anadolu'nun bat ksmnda, Eskehir-Ktahya arasndaki yaylalar blgesinde 800-1000 m. civarnda, Ankara -Konya arasndaki 1250 -1400 m.ler arasnda bulunmaktadr. Anadolu'da muhtelif yksekliklerde rastlanan bu yayla yzeyleri muhtemel olarak, deiik irtifalardaki mevzii taban seviyelerine gre teekkl etmi eski anma yzeyleridir. Anma yzeylerinin bulunduklar sahalar evreye nazaran daha az paralandklar halde evrede olanlar, mesel Marmara blgesinde olduu gibi, yap anma devresinde kenarlarndan iyice paralanmlardr. Trkiye'min yzey ekilleri, u ekilde hlsa edilebilir. 1- Trkiye btnyle ok byk bir ksm da ve yaylalardan mteekkH yksek bir memlekettir. Fakat yzey ekilleri bakmndan kenar ve i ksmnda bulunan ovalar da mhim bir yar tutmaktadr (ekil 11). 2- Yaylalar i ksmda, bilhassa Orta, ve Dou Anadolu'da geni sahalar kaplamaktadr. Buralarda mevcut olan dalar ya yaylalarn yksek kSHTilardr.yahutev-velden mevcut olanlara eklenmi olan volkanik ktlelerdir. Mesel f Anadolu'da Kayseri etrafndaki yaylalara (ortalama irtifa 1100-1150 m.) 2800 m. den hkim

42--------------------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI_____________________________________________ 43

olan Erciyes, bunun gneybatsnda bulunan Hasan da (3253 m.) Melendz dalan {batdan douya doru 2727 m. 2936 m^ 1250 m.likbir alak yayla zerinde ykselmektedirler, Trkiye'deki yaylalarn byk b ksm anmadan meydana gel* mistir. Ayrca, bilhassa Dou ve Gneydou Anadolu'da geni sahalar kaplayan lay yaylatan da vardr. Karacada'n etrafnda, Diyarbakr ite Siverek arasnda bulunan sahadaki lav yaylalar, bunun gzel bir mislidir. Buna karlk bnye dzlkleri mahduttur. Bunlar daha ziyade Anadolu'da Neojen sahalarnda gelimitir. 3- Ovalar, mene itibariyle birbirinden farkldr. Kuzey Anadolu kenar ovalar umumiyette irili ufakl deltalardr. Misller: Dou Karadeniz'de Bafra, aramba ovalar ite Trabzon civarnda Deirmendere deltas, Ege blgesinde Bakray, Ge diz, Kk ve Byk Menderes deltalar, Akdeniz'de Gksu deltas. Marmara, Ege ve Akdeniz kenar ovalar daha kark bir menei hizdirler. Gerekten bu ovalarn bir ou knt havzalarnn birikinti tabanlaryla, bunlarn n tarafmda uzanan ve akarsularla denizin mterek faaliyetleri neticesi meydana gelmi olan taban seviyesi ovalandr. 4- Memleketimizin dier yerlerinde mevcut olmakla beraber, kuzey ve gney ksmnda hkim bir rot oynayan dalarn byk ksm kvrlma dalar olup kark bir yapy hizdir. Umumiyetle simetrik yapl bu dalarn, Jura tipinde olanlar. Gneydou Anadolu'da ve mahdut sahalarda olmak zere Marmara blgesinin gneydousunda neojen (III. Zamann ikinci devri) teekkltn hvi sahalarda grlmektedir. Dierleri ehemmiyetli krklarn meydana getirdikleri dalarla ve Dou Anadolu'da gen volkanik dalardr. Memleketimizdeki dalarn byk ksm Alp sistemine dahildir. 5- Trkiye'de Birinci Zamandan Drdnc Zaman'a kadar muhtelif ya ve tabiatta kalker teekkller vardr. Bunlar, memleketin her tarafnda, bilhassa Toros sistemine dahil dalarla Neojen yaylalarnda geni sahalar kaplamaktadrlar. Grlyor ki Trkiye, eitli andrma vetirelerinin faaliyeti neticesi meydana gelmi muhtelif ya ve tabiatta yzey ekillerini ihtiva eden bir memlekettir. Trkiye'nin klimi Bilindii zere Trkiye 35 50' ile 42 06' Kuzey paralelleri arasnda bulunan yar kta durumunda ktlev bir Akdeniz yarmadasdr. Memleketimiz, btn ite, Orta kuak Mimler grubuna dhildir Bununla beraber coraf enlemin, denizlere yaknlk ve uzakl ve ykseklii tesiriyle birbirinden az ok farkl iklim tipleri ayrt edilebilir. Mesel yarmadann gney kylarndaki ovalarla (ukurova ve bununla Fethiye krfezi arasnda kalan kk aptaki ovalar), deltalar (Gksu deltas ve daha kk aptaki deltalar) ve alak yaylalar, bilhassa yaz devresinde, scaklk rejimi bakmndan subtropikal kuak sahasna girmektedir. Buna karlk Trkiye'nin Karadeniz kylarnda her mevsimi yal olan bir iklim vardr. Yarmadann i ksmlarna gelince; buralarda kara zellii tayan iklim tipleri kendilerini gstermekle beraber, Anadolu ve Gneydou Anadolu iklimleri Dou Anadolu ikliminden farkldr. yle ki Anadolu ite Gneydou Anadolu'da bozkr iklimleri (Gneydouda le mtemayil step iklimi) hakim olduu halde, Dou Anadolu'da, denizlerden uzaktk ve ykseklik tesiriyle yllk scaklk fark ehemmiyetli, klar id-

44

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

45

deiti geen ve karn toprak zerinde kalma sresi uzun kara zeliii tayan bir iklim vardr, Trkiye'de iklim tiplerini ayr ayr ele aftp incelemeden evvel, onlara meydan veren iklim unsurlarn (scaklk, basn, rzgr, ya) ksaca gzden geirmek faydal olacaktr. Scakln Dal: Trkiye'de yllk ortalama scaklklarn deeri gneyden kuzeye ve gneybatdan - kuzeydouya doru azalmaktadr. skenderun krfezi evresinde ve Gneydou Anadolu'da 20 olan yllk ortalama scaklk Gller evresinde 17, Ankara civarnda 16, Eskiehir havalisinde 15, Bolu etrafnda 14 dir. Bu husus coraf enlemin tesiri dolaysyledir. Bununla beraber yllk ortalama scaklklarn dalnda, kara ve denizlerin dal ite irtifan da byk rol vardr. Trkiye'nin en scak yerleri gneydou ve gney ksmdr: 18 ve daha fazla. Bunu Ege kylaryla Marmara denizi kylar, Orta ve Dou Karadeniz kylar takip etmektedir. En souk yerler Dou Anadolu yaylalar olup buralarda ortalama scaklk 46, hatta blgenin byk bir ksmnda 4'nin altndadr. Trkiye'de souk mevsimi temsil eden Ocak aynda ortalama scaklk umumi yetle gneyden kuzeye ve kylardan ierlere doru gittike azalmaktadr. En so uk yerler ktlev bir yarmada olan Anadolu'nun i ksm ve bilhassa Dou Anado lu yaylalardr. Kars-Erzurum-Karakse geni iinde kalan yaylalarda ortalama scaklk, bu ayda, 0 nin altndadr. Scak mevisimi temsil eden Temmuz aynda or talama scaklk umumiyetle kylardan i ksmlara doru artar: Ege kylarnda 25 il 27 olan ortalama scaktk, i ksmlarda, denizin tesiri hissedilmediinden dola y artmaktadr, i Anadolu'da 22 ve 29 derece olan scaklk, gneydouya doru artmakta ve bu blgede 32 ile 34 dereceyi bulmaktadr. Temmuz banda ortala ma scaklklarn dalnda denizlerden uzakln ve etraf yksek yayla ve dalar la evrilmi ukur sahalarn oynad rol ok byktr. j^Sh Yan Dal ve Ya Rejimleri: Yllk Ortalama ya miktar, umumiyetle, evrede i taraftan daha oktur. Dalk sahalarda 1 m.den fazla olan ya mesel Kuzey Anadolu dalaryla, Toroslarda, yer yer 2 metreyi bulmakta, hatta gemektedir. Anadolu'nun i ksmndaki dalar da civar ovalardan daha fazla yaldr. Bu hal, yan dalnda yzey ekillerinin byk tesiri olduunu gstermektedir. Bunun gibi Trkiye'yi geni bir saha zerinde kuzey, gney ve batdan eviren lk denizlerin tesiri de ehemmiyetlidir. Bunlarn tesiri yalnz buharlama sahalar olmak dolaysyla deil, fakat ayn zamanda batdan douya doru yer deitiren gezici alak basnlarn gei yeri olmalar ve nihayet bizzat bu denizlerin scaklk bakmndan msait ksmlarnn mevzii alak basnlarn teekklne imkn vermeleri dolaysyledir. Dier taraftan Trkiye'yi eviren denizler, kara ktlelerine gre, lk sahalar olduundan hava ktlelerini kararsz bir hale getirmektedirler. Btn bunlar, kenar blgelerde yan fazla olmasnn milleridir. Trkiye'de yan dalnda en nemli unsur yzey ekilleridir. Kuzey ve gneyde yksek kenar dalar, nemli rzgrlar tutarak bunlarn iindeki su buharnn byk ksm, i tarafn zararna ya halinde brakrlar. Gney Anadolu da Kuzey Anadolu gibidir. Buna karlk Ege blgesi, yzey ekillerinin hususiyeti dolaysyla

(bilindii zere bu blgede bat-dou istikametinde uzanan geni vadiler, ehemmiyetli dirsekler meydana getirmeksizin i tarafa doru sokulmaktadrlar) nemli rzgrlar ierilere kadar girdikleri gibi Ege denizinden geen gezici alak basnlar da bu oluklarn uzandklar sahada i taraflara kadar tesirlerini hissettirirler. Buna karlk Trakya'nn kuzeydousundaki Istranca dalar bu ynden esen nemli rzgarlarn Ergene havzasna girmesini ksmen nlerler. Trakya'nn gneybat ksmndaki dalar, Gney Anadolu'da olduu gibi, yksek bir da sras tekil etmediinden, i tasm gney ve gneybatdan gelen nemfi ve lk rzgrlarn ve ksmen de Boazlardan geen gezici alak basnlarn tesiri altndadr. Memleketimizin hemen her tarafnda souk mevsim (sonbaharn bir ksm, kn tamam ve ilkbaharn bir ksm) scak mevsimden daha yaldr. Yaz mevsimi, Akdeniz ikliminin hkim olduu Gney Anadolu ky blgesiyle Ege'de ve bu iklimin bozulmu bir ekli olan Suriye ikliminin yayl sahas iine giren Gney Anadolu'da kuraktr. Gerekten Antalya ve izmir'de yllk ortalama ya tutarnda yaz mevsiminin pay ancak % 3, Diyarbakr'da ise % 2'dir. Marmara blgesine doru yaz yamurlarnn pay artmaktadr (istanbul'da % 13, Edirne'de % 20). Her mevsimi yal olan Dou Karadeniz blgesinde ise % 20'yi bulmaktadr. Burada en yal mevsim sonbahardr (% 35). Yaz yamurlarnn hakan olduu blge Kars -Ardahan yaylalardr (Kars'ta yllk ortalama yan % 36's yaz yalardr), i Anadolu'ya gelince burada ya zamisi ilkbahar ve ka isabet eder (Ankara'da ilkbahar yalar % 36, k yalar % 28'dir). Memleketimizde souk mevsim, bilhassa k, baz blgelerde (Marmara blgesi, Bat Karadeniz, i Anadolu, Dou Anadolu) kar yaldr. Yaan karn toprak zerinde katma mddeti coraf millerin (iklim ve yzey ekilleri) etkisi altndadr. Bat ve bilhassa Gney Anadolu kylarnda kar pek seyrek yaar. Mesel Antalya'da baz seneler kar yaar; fakat karn toprak zerinde kald mddet bir gn bulmaz. zmir'e de senede birka gn den kar, scaklk uzun zaman sfr derecenin aJtina inmediinden, toprak zerinde fazla kalamaz, erir. Kuzeye doru *ridka karla rtl gnlerin says artmaktadr. Marmara havzasnda karla rtl gnlerin says, ortalama olarak, yksek dalar hari, 11 gn kadardr. Yar kara zellii tayan Trakya'nn t ksmnda bu mddet, ortalama olarak Marmara kyrlarmdaktnJn stndedir. orlu'da 13 gn. Lleburgaz'da 12 gn, Edirne'de 19 gn kadar. Kar, Karadeniz ktyrfsrna, Marmara kylanna nisbetle daha fazla yaar (15 gnn stnde). Bunun gibi kylardan ieri doru gidildike de ortalama karla rtl gnler saysnn artmakta olduu grlr. Anadolu'da karb gnler saysnn art zerine tesir eden unsur scaklktr. Anadolu ile Dou Anadolu'da souk mevsimdeki ya o kadar ehemmiyetli deildir. Fakat scaklk dk olduu iin, bilhassa Dou Anadolu'da, kar uzun mddet topra rter. Mesel karta rtl gnler says, ortalama olarak. Kayseri'de 40. Sivas'ta 71, Erzurum'da 120 gndr. Basn ve Rzgrlar: Trkiye, coraf mevkii itibariyle kuzey ve kuzeybatsndaki souk hava ktleleriyte, gneyinde bulunan scak hava ktlelerinin tesiri altndadr. Memleketimizde rzgr istikametleri her mevsimde deiik olmakla beraber, k mevsiminde daha ziyade Anadolu'nun i ksmndan kenarlara dorudur. Bunda i kanun evredeki denizlerden daha souk olmasnn tesiri vardr. Fakat

46-----------------------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

47

Anadolu'yu evreleyen denizler ve karalar zerinde basnlar sabit olmadndan rzgr istikametleri de bunlarla alkal olarak sk sk deiir. Yaz mevsiminde Trkiye zerinde ve etrafnda basncn dal ka nazaran daha murrtazamdr. Gerekten bu mevsimde kuzey yarm kresinde subtropikal yksek basn (Asorlar yksek basnc) sahasrtf genileterek Avrupa'da Karpatlar'a kadar uzanr. Buna mukabil ok scak olan n Asya bir alak basn sahasdr (Alak basncn merkez ksm, Bat Pakistan, Afganistan ve ran yaylasnn douudur). u halde rzgrn umumi istikameti memleketimiz -Trerinde kuzeybatdandr. Bunlardan baka memleketimizde, bilhassa yaz mevsiminde, kara ve deniz meltemleri vardr, izmir'de denizden karaya doru esen labat bunlardan biridir. Ayrca Karadeniz ve Akdeniz tay blgelerinde de deniz ve kara meltemlerfevardr. Trkiye'nin klim Blgeleri s Memleketimizde, bilhassa scaklk ve yan yfHik seyri bakmndan eitli Mm tipleri vardtr. Bunfardah Akdeniz ikliminde umumiyetle yazlar scak ve kurak, klar yat ve lk geer Bu iMiffl memleketimizin Akdente Kylaryla Ege blgesinde ve yazlarn kurak getii yllarda, ksmen Marmara blgesinde grlr. Blgenin gney ve gneydou ksmnda bat-dou istikametinde uzanan ve karalarn iine doru iyice sokulmu bulunan krfezler (Gemlik ve zmit krfezleri) bu iklimin tesirini ierilere kadar gtrrler. Da sralarnn uzan da bur yardm eder. Bunlar kuzeyden esen serin rzgrlara engel olurlar. Marmara blgesinde bu iklimin yayl dalarla ilgilidir. Kyya paralel olan Toros dalar Akdeniz ikliminin i ksma yaylmasna bir engel olduu halde Ege blgesinde kyya dik olarak alan byk vadiler, (Bakray, Gediz, Kk ve Byk Menderes vadileri) bu iklimin ierilere doru yaylmasn kolaylatrrlar. Bu iklime misl olarak Ege blgesinde zmir, Manisa ve Aydn, Akdeniz blgesinde ise Antalya ve Adana gsterilebilir. Ya rejimi bakmndan Gneydou Anadolu blgesi, btnyle Akdeniz ya rejimine ben-zerse de, burada ya daha azdr. Anadolu'nun gney ky kuanda hkm sren Akdeniz, iklimi Toroslar ve douda Amanoslar dolaysyla ierilere sokulamaz. Bitki rt bunu aka gstermektedir. Gneydou Anadolu yaylalar ounlukla bozkrdr. Buralarda scaklk ve yan yllk dal deiiklie urar. Anadolu'da yaz mevsimi umumiyetle kurak, souk mevsim yal olmakla beraber ya zamisi ilkbahara rastlar (Ankara ve Sivas'ta en yal ay Mays'tr). Gneydou Anadolu yaylalarnda ise gze arpar bir yaz kurakl vardr. Ya, umumiyetle Akdeniz ky blgesindekinden azdr: Diyarbakr 487 mm., Urfa 452 mm. Yatan daha mhim olan, ykseklik, ky dalar ve denizden uzaklk dolaysyla kara zelliinin artmasdr. Anadolu'da klar souk, yazlar scaktr. Konya'da en souk ayn ortalamasyla en scak ayn ortalamas arasndaki fark 24.3 derecedir. Adana'da ise bu fark ancak 18.5'dr. Gneydou Anadolu yaylalarnda klar, Anadolu'da olduu kadar souk olmad gibi yazlar da ok scaktr. Urfa ve Mardin'de en souk ayn ortalamas ite en scak ayn ortalamas arasndaki fark 26'yi gemektedir. . ksmlarda grlen ve bitki rts olarak bozkrn yaygn olduu bu sahalardaki iklime umumiyetle bozkr

iklimi denilmektedir. Her ne kadar Anadolu ve Do-

u Anadolu'nun alak ksmlarnda (etraf yksek da ve yaylalarla evrilmi havzalarla alak yaylalarda) ve Gneydou Anadolu'nun alak yaylalarnda bozkr, hkim bitki rts ise de bu blgede iklimi tekil eden unsurlarn zellikleri ayn deildir. Her blgenin iklimi de kara hususiyeti tamasna ramen en scak ve en souk aylar birbirinden farkldr. Gneydou'nun alak yaylalar yazn ok scak (Diyarbakr ve Urfa'nn Temmuz ortalamas 30'nin stnde) ve klar ise serindir (Diyarbakr'n Ocak ortalamas 1.5 ve Urfa'nnki 5.0). Buna karlk Anadolu'da Konya'nn Ocak Ortalamas -1.2, Sivas'n -4.2. Erzurum'un ise -8.6'dir. Burada yaz aylarnn ortalama scaklklar 20 dereceyi bulmaz. Yan yllk dal da farkldr. Gneydou'da azam ka isabet ettii halde, Anadolu'da ve Douda ilkbahar yamurlar, kuzeydouya doru ise yaz balangc yamurlar hkim otur (Kars'da en yal aylar Mays ve Haziran'dr). Kars ve Ardahan yaylalarnda yaz mevsimi yal olduu iin ot cinsinden bitkiler, Anadolu'da olduu gibi kuraklktan zarar grmezler. Her mevsimi az ok yal olan bu yaylalarda bozkr kaybolur. Kuzey Anadolu blgesinde ya zamisi sonbaharda olmak zere her mevsimi yal, denize yaknlk dolaysyle, btn mevsimleri lk geen bir iktnr tipi vardr. Karadeniz blgesinde batya doru gidildike ya zamisi sonbahardan ka doru kaymaktadr. ile'de sonbahara isabet etmekle beraber k yalarnn nisbeti de yksektir. Fakat Marmara'nn dousunda zmit'teki gibi en yal mevsim ktr. stanbul'da yaz mevsimi, dier mevsimlerden daha az yal, fakat kurak deildir. Bursa'da da durum byledir. Fakat batya doru gidildike Akdeniz'in tesiri gze arpmaktadr. Marmara blgesinde klar olduka souk geer. Bunda blgenin kuzeye ak oluunun tesW vardr. Bununla beraber zmit ve Gemlik krfezlerinin kuzeyden dalarla souk rzgrlara kar kapal oluu, buralarda Akdeniz iklim* hatrlatan mevzii iklim tipleri yaratmtr. Kocaeli dalan ile Samanl dalannn mahfuz yerlerinde zeytin yetiebilmektedir. Trakya'da kylardan ieri doru gidildike Akdeniz ve Karadeniz Mim tipleri bozulmakta, bunlarn yerini kara zellii tayan iklim tipi atmaktadr. EcKrne'de yllk scaklk fark 22,5 dereceyi bulur. Bitki rts: Trkiye'de iklim tipinin mhiyeti ne olursa olsun esas bitiri rts ormandr. Eer orman bugn her tarafta grlmyorsa bunun sebebi tahribe uram olmasdr. Eski bir iskn sahas olan Anadolu'da ormanlar, nesiller boyunca yakacak temini ve tarta elde etmek iin tahrip edilmitir. Dou, gneydou ve Anadolu ile Trakya'nn i ksmnn plakl bu ekilde izah edilmektedir. rmenin u yahut bu sebepten tahrip edildii yerlerde maki (yaz k yeB kalan ahlk) ve i ksmlarda bozkrlar meydana gelmitir. Topraklarmzn % 13.5'i kadarn kaplayan ormanlar (allklar ve maki dahil) memleketin eitli blgelerine datm bulunmaktadr. Bol yal Karadeniz blgesinin ky dalar ormanlarla kapldr. Tahribe uramayan yerlerde orman,deniz seviyesinden balar ve takriben 2000 m.ye kadar kar. Bunun stnde kalan sahalarda yerini otluklara brakr. Ormarun 1000-1200 m.ye kadar olan aft kam daha ziyade grgen, kaym. mee, kestane gibi yapraklann dken aalardan, st ksm ise umumiyetle ine yaprakl aalardan (kknar, saram, ladin) mteekkildir. Blgedeki dalarn daha yal kuzey yamalarnda orman gney yamalarnda olduundan 8ik*r. Dalarn kuzey yamacnda nem seven ormanlar bulunur. Mar-

4--------------------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

49

mara blgesinde de orta ykseklikteki dalarla (Istranca dalar, Kocaeli dalar ve Samanl dalan), yksek ksmlar dnda Uluda, kayn, mee ve grgen kar ormanlarla kapldr. Da sralarnn yksek ksmlar ile i kesimlerinde ise am ormanlar grlr. Ege ve Akdeniz blgelerinin hkim bitki rts yine ormandr. Orman, Ege'de, bat-dou istikametinde uzanan oluklar boyunca ierlere kadar sokulmaktadr. Balkan Yarmadasnda Trkler'in Bulunduklar Yerlerin Corafyasnn Ana Hatlar: TrfSfer 1389'dsKosova meydan muharebesini kazandktan sonra adalarla Dalmaya kylarndaki ehirler ve kuzeybatda Hrvatistan'n Slovenya ve dalk bl-

SKP

1
/ 133-

24-

* \ mm.

,, m
Z rf 4 1
1 1-1
\0. S. M. N. M. H. T. A.

M
\ V r- -50 -40

\
^,

50
-20
10

4
E. Ek. K. A.

ekil 19- skp'n iklim diyagram. Scaklk kesik izgi ile. ya stunlarla gsterilmitir. gesi hri, btn yarmadaya hkim oldular. Balkanlara hkmeden Trkler yarmadann blgesine yerletiler. Buralar Makedonya, Dou-Kuzeydou Bulgaristan ve Trakya'dr. Bununla beraber imparatorluun bir paras olan Balkanlar'da, 1912-1913 harbine kadar,, dank olarak birok yerlerde bulunuyorlard. Balkan harbinden sonraki gler Trk nfusunun azalmasna yol at. stikll Sava ve kinci Dnya Harbi'nden sonraki mbadele ve gler bunu takip etti. Bugn Balkanlar'da muhtelif yerlerdeki Trk aznl byk kayplara uramtr. Makedonya, Bat Trakya, Dou ve Kuzeydou Bulgaristan bugn de Trkleri'n topluca yaad blgelerdir. Yap ve yzey ekilleri bakmndan Bat Anadolu'ya benzeyen Makedonya, dalk ktleler ve havzalar halinde paralanm bir blgedir. Byk bir ksmnn sularn Vardar ve kollar boaltr. Blgeyi bandan sonuna kadar boyuna kateden Vardar nehri, yumuak Neojen havzalarnda geni vadiler, ara yerlerdeki sert talardan meydana gelmi eiklerde de dar ve derin boazlar amtr. skp havza-

ekil 12 - Balkan Yarmadas'nda Trktar'tn oturduktan yerleri gsterir harita.

50

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

stnda geni ten Vardar vadisi, Tikveln gneydousunda Demirkap'da dar bir boaz iinde akmaktadr. Boazn uzunluu 19 km.dir. Bat-dou dorultusunda yer yer 45-50 km. geniliinde olan skp-Tikve Neojen havzas ortalama irttfal 1600-1800 m. olan yaylalar ve bunlar zerinde ykselen srtlarla (2000-2500 m.) evrelenmitir. Bat Makedonya'da yukar Vardar blgesindeki billur ktleler bu akarsu ve kollar tarafndan paralanmtr. Yksek ksmlarda Drdnc Zamandaki mevzii buzullarn izleri grlr. Aradaki ukur alanlar kntler neticesi meydana gelmitir. Muhtelif irtifalarda olan ukur, sahalarn bazlar gllerle kapldr. Ohri gl (695 m.) bunlarn en nemlisidir. Halen 270 kilometre karelik bir saha kaplayan Ohri ginn en derin yeri 280 m.tm,. Presba ukurluunun ok mahiri bir paras da kendi adn tayan gl tarafndan igal edilmitir. Presba glnn derinlii 25 metredir. Blgenin en byk ukurluu Manastr-Pirlepe olup 1000 kilometre karelik bir alan kaplamaktadr. Makedonya'da dalk ktlelerin yn ve ykseklii Akdeniz ikliminin tesirlerini azalttndan Yunan Makedonyas'ndaki iklime nazaran, kara zellii hkim bir iklim vardr. skp'te yllk scaklk fark ehem

miyetiidir. Y*k ya miktar 450 mm. oivanndadr {ekil 13). Bu miktar daha gneyde, Manastr'da 674 mm. civarnda ofup bunun ancak %'15'i yazn der (ekil 14). Bu da blgenin gney ksmnda Akdeniz tesirinin ehemmiyetli okluunu gstermektedir. Bu tesir, Dou Makedonya'da Vardar vadisi boyunca daha barizdir. Bunun gney ksmnda ylhk ya miktar 400 mm. kadardr. Bu adim artlarna tekabl eden bitki rts ormandr. Yalnz orman rts eitli tahribtere uradndan, hlen blgenin ancak % 0tmu tekil eder. Yksek tasmlarda amlar, aalarda yapraklarn dken aalar, bunlar arasnda ete, kestanelikler geni bir saha kaplamaktadr. Dou Makedonya'da maki ancak Vardar vadisi boyunca kuzeye doru kmaktadr. Makedonya gibi Bat Trakya'nn da byk ksm eski sahrelerden mteekkildir. Bunlar tesviye edildikten sonra birok defalar menei dahili hareketlerle ykselmiler ve krlmlardr. Kink yerleri nc Zamann ikinci yans ve Drdnc Zamana ait gllerin depoiartyia dolmutur. Farkl anmalar neticesi, sert satire

c 2724-

SELANK

21 -181512' 9? " 6 3-

/ /

fifi
l/n

\ i

mm.

\nn
-40

,5

'fi
I
l. A S.

n
N. M. H. T.

n
20 10

"30

M.

Ek

K.

A.

ekil f 4> Manasttr'n Mim diyagram, Scaklk kesik izgi ila, ya stunlarla gsterilmitir.

ekil IS- Selnik'in iklim diyagram, Scaklk kesik izgi ile, ya stunlarla gsterilmitir.

52

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI_____________________________________________93

terden meydana gelmi olan havzalarn ereveleri yksekte kalm ve yumuak sahreierden ibaret olduklar iin i havzalar, alak ksmlar tekil etmilerdir. Bu havzalarn tabanlar sonradan dolarak, ovalan meydana getirmilerdir. Bir ou da kenarda bataklklara meydan vermitir. Esas itibariyle eski bir ktle olan Rodop, bat-dou istikametinde uzanan yksek bir dadr. Bulgaristan'a, Struma ile Aa Meri arasnda, Ege ufuklarn kapamaktadr. Rodop dann st ksm ile kenarlar arasnda esasl fark vardr. Ktlenin kuzey, kuzeydou ve gney kenarlar dar ve derin vadilerle paralanm olduu halde, st ksm anma yzeylerinden meydana gelmitir. Rodop dalar Balkan yarmadasnn en yksek ksmlarn ihtiva etmektedir. Rila ve Pirin ktlelerinde yarmadann en yksek tepeleri bulunmaktadr. (Musulla Tepesi 2930 m). 2500 metrenin stnde buzul glleri vardr. Denizin yaknl dolaysyla dan iklimi sert deildir. Ocak ve Temmuz ortalama scaklklar 0,6 ve 24,6'yi gemez. Olduka yal olan ktlede etekler ormanlarla, yksek yerler otlarla kapldr. Sredna Gora ile Rodoplar arasnda bat-dou, kuzeybat-gneydou istikametinde takriben 200 km. uzunluundaki Yukar Meri oluunun taban, Tatarpazarc ile Trkiye hududu arasnda 100 m.ye kadar alalmaktadr. Vadi, kta iinde olmasna ramen yaz mevsimi de Akdeniz ikimi karakterini hizdir. Havzada ilkbahar lk,.jonbahar olduka scak geer. Deniz seviyesinden 160 metre ykseklikte olan Rlibe'de yaz mevsimi scak (Temmuz ortalamas 23.5), klar olduka sert geer. Ffiibe" de yllk scaklk fark 84'dir. Kuzey ve bilhassa gneyde Rodoplar'la evrilmi olan Yukar Meri havzas fazla ya almaz. Yllk ya ortalamas 535 mm. dir. Her mevsim yal olmakla beraber zamisi ilkbahara rastlar.

BBLYOGRAFYA Almeida. P. Camena, Etals de la Baltiue Russie, (Geographie niverselle, Armand Colin), Paris 1932,8.267-319. Ardel, Ahmet Klimatoloji (Geniletilmi nc bask), stanbul 1973. Eserde Trk Dnyasnn muhtelif blgelerine ait iklim bilgisi vardr. Ardel, Ahmet, Jeomorfolojinin Prensipleri, Fasikl I ve II, istanbul 1968 ve 1971. Atlaslar: a. The 77mes Atlas of The World, Cilt t ve II, 1958-59. b. Der Grosse Bertelsmann Weltatlas, 1961. Brrot, Pierre - Dresch, Jean, La Mediterran et le Moyen orient. Cilt l-ll (Introduction aux etudes de Geographie} 1953-1956. Blanc, Andre, Geographie des Balkans (Que sais-je serisi) 1965. Bontervvetc, K. - Anger. H. - Schultg, A VVegener, Georg - Rosinski, H., Nordasien, Zentral - und Ostasien. (Handbuch der Geographischen VVssenschaft), s. 211-244. Chataigneau, Yves, - Sion, Juies, Mediterranee Peninsutes Mediterraneennes, pays Balkaniques, (Geographie niverselle}, 1934, s. 395 - 575. Darkot, Besim, Trkiye iktisadi corafyas, stanbul 1972. Duran, Faik Sabri, Byk Atlas. stanbul 1938. George, P., IV.R.S.S. Orbis Koleksiyonu (Orta Asya'ya taalluk eden bahisler), 1962. Bu eserde Sovyetler Birliinin btnne ait tabi, beerve ekonomik bilgi ve geni bibliyografya vardr. George. Pierre, Geographie de la Population, (Que sais-je serisi), 1967. Grena/d, Fernand, Haute Asie. cilt VIK, 2. Ksm, s. 235-377. (Geographie niverselle, Armand Colin). Paris 1929. Hann, J., Handbuch der Klimatologie, 1911, s. 313-326. Reetus, Bisee. Nouvelle Geographie niverselle, Cilt VI. lAsie russe, 1881, s. 305-573. Tanolu. Ali, Ziraat Hayat. stanbul 1968, c. I. Tanolu, Ali, ktisadi Corafya. Enerji Kaynaklan stanbul 1971. VVoeikof, A., Le Turkestan Russe, 1914, s. 360.

*m $R

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

II. Trk Dnyasnn Demografik ve Ekonomik Yapsna Toplu Bir Bak

Nadir DEVLET

1. Demografi
XX. yzyln sona erdii u yllarda Trk soyuna mensup topluluklar bir devamllk arzeden ve Balkanlar'dan balayarak inin bat ksmna kadar uzanan deiik lkelerin hkmran olduu blgede yaarla;. Ayn soydan gelen bu topluluklar tarih, coraf ve siyasi artlarn yaratt farkllklar gsterirler. Ancak, Trk soyuna mensup topluluklar balayc unsurlarn olduka gl olduu da kabul edilmektedir. Bu Trkleri iki ana gurupta ncelemek mmkndr. tkini Trkiye ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti gibi bamsz devletlerde yaayan Trkler; (kincisini ise siyas bamszla sahip olmayan veya bulunduklar lkede aznlk durumunda olanlar tekil eder. Birinci kategoridekiler dnya Trk nfusunda takriben te birlik bir orana sahiptirler. Baka bir ifadeyle Trkiye'ye komu olan (veya olmayan) lkelerde yaayan Trk soyundan topluluklarn toplam nfusu neredeyse Trkiye'dekilerden iki kat fazladr. Deiik lkelerde yaayan Trk topluluklarnn nfuslar hakknda shhatli bilgi almak mmkn olmamakla beraber dnyadaki Trklerin saysnn 150 milyonu getiini tahmin etmekteyiz. Bamsz Trk lkelerinde dahi yaplan nfus saymlarnda kayda gemeyenlerin bulunduu dnlrse dier lkelerin siyas emeller dolaysyla istatistikleri diledikleri ekilde ner ettikleri de dnlebilir. Ayrca baz lkelerin ok seyrek veya hibir zaman nfus saym yap-' mam olmalar, yaptklar takdirde de aznlklar hakknda bilgi vermemeleri dnya Trk nfusunu tespitte aratrmaclar hayli kmazlara gtrmektedir. Bu almada resm belgelerin bulunamad hallerde tarih tahminlere dayanmak zorunda kaldk. Dnya demografik tablosu doum ve lmlerle etkilenmeyip

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

57

savalar, afetler ve gler neticesinde de nceden tahmin edilemeyen deiikliklere uramaktadr. Bu da blgesel demografik aratrmalarn ne kadar mhim ol* duunu gstermektedir. Aksi takdirde baz hallerde her yl deien nfus hareketlerini tespit etmemiz mmkn olmayacaktr. gler dolaysyla Trkiye'deki nfus hareketlerinin dahi takibinde karlalan zorluklarn ok daha karma dier Trk topluluklarnn nfuslarnn tespitinde ortaya kmaktadr. Bu almamzda Trkiye Trkleri konusunda lkemizde ok sayda yayn bulunduundan ana bilgiler vermekle yetineceiz. Yukarda da ifade ettiimiz zere Trk soylular Balkanlar'dan balayarak in'e kadar uzanan tarih, din ve dil gibi ortak deerleri paylaan millletlerin yaad bir blgede youn ekilde bulunurlar. Buray aadaki 7 coraf blgeye ayrmak mmkndr: 1. Balkanlar

Libya gibi lkelerde de gerek Trkiyeli gerekse baka blgelerden buralara yerleen Trk soylular mevcuttur. Yukarda da belirttiimiz zere dnyadaki Trk soylularn toplam nfusu 140 milyonu gemi bulunmaktadr. (BakA.Tablo) Bu nfusun byk bir ksm Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda yaamaktadrlar. DNYADA TRK NFUSU (1990 TAHMN)
Trkiye (1990) Yurt d T.C. Vatandalar SSCB (1989) HC(1990) Afganistan Iran 56.570.000 2.377.871 49.523-215 9.456.184 2.500.000 24.000.000 2.000.000 500.000 200.000 2.000.000 140.000 120.000 150.000 200.000 250.000 :' 147.987.270

2. Trkiye 3. Iran

4. Kafkasya 5. dil-Ural 6. Sovyet Orta Asyas ve Kazakistan (Bat Trkistan) 7. incang-Uygur Blgesi (Dou Trkistan)

M*

ni> -

Irak Suriye Kbrs Bulgaristan Romanya Yunanistan Yugoslavya ABD Dier lkeler Toplam

Trkiye'nin dnda coraf blgelerde yaayan Trk topluluklar bulunduklar siyas sistemler, bazlarnn Trkiye ile asrlardan beri olan kopukluklar v. gibi sebeplerden kendi yazl edebiyatlarn gelitirerek gerek d, gerek adet, rf ve gerekse dnce yaps bakmndan kendilerine has zellikler gsterirler. Zaman iinde bu topluluklar deiik boy adlarn kendi mM adlar olarak benimsemiler ve yresel miB benlie kavumulardr. Trk soyundan olup da kendi milR adlaryla bilinen topluluklar unlardr: SOVYETLER BRLI'NDE (Nfus kesafetine gre): zbek, Kazak, Tatar, Azer, Trkmen, Krgz. uva, Bakurt, VakMt Karakalpak, Uygur, Kumuk, Gagauz, Tuva, Karaay, Meshet, Hakas, Balkar, Attay, Krm Tatar, Nogay, Sor, Karaim, Kundur, Kafkasya Tffcmeni, Dolgan ve Krmak. N HALK CUMHURYET'NDE : Uygur, Kazak, Krgz, Salar(Salur), ibe (i ve), zbek ve Tatar; r* AFGANSTAN'DA: zbek, Trkmen, Krgz. Kazak, Karakalpak ve Uygur; RAN'DA : Azer. Kakay, Afar, ahseven, Kaar, Karapapah, Hamse, Kengri, Trkmen t*B:' ! Bunlarn dnda ise, Irak, Suriye, Bulgaristan, Yunanistan gibi yabanc devletlerde bulunan ve ezjpi ounluunu Trkiye Trkleri'nin tekil ettii Trk topluluklar bulunmaktadr. kinci Bamsz Trk Devleti Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti. Almanya, Fransa, Avusturya, Hollanda, Belika gibi Avrupa kelerinde de aslen Trkiye Cumhuriyeti vatanda olan Trkler bulunmaktadr. Dnyann dier tarafla-nnda ABD, Kanada. Japonya, Avustralya* Finlandiya'da aslen Rusya Trkleri olan ufak Trk topluluklarna rastlanmaktadr. Avrupa'nn dnda ise Suudi Arabistan ve

TRKYE: 1990 Yl Devlet Plnlama Tekilat'rnn tahminine gre Trkiye'nin toplam nfusu 56.570.000'e ulaacaktr. Trk ve mslman topluluklarn youn olduu coraf blgelerde rastlanan hah nfus art Trkiye iin de geerlidir. 1985 nfus saymnda 50 milyon olan Trkiye nfusunun 1990 ylnda 56.5 milyona ulamasn beklemek bu fenomenin gstergesidir. DPTnin verilerine gre 1990 ylnda 0-6 ya gurubu arasndaki nfus 9.862.000 veya genel nfusun %17.43'ne; eitim andaki 7-21 ya gurubundaki nfus ise 18.803.000 veya genel nfusun %33.24'ne ulaacaktr. Baka bir ifadeyle 0-21 ya arasndaki gurup genel nfusun %50, 67'sini tekil edecektir. Dier topluluklarda olduu gibi bu hzl nfus art Trkiye'ye de bir hayli sorunlar beraberinde getirecektir. Zaten Trkiye u anda dahi enflasyon, gelir dalmndaki bozukluk ve isizlik gibi sorunlarla kar karyadr. Bu sorunlarn hal nfus artyla zlmesi daha da g hale gelecektir. nk %50'in zerindeki nfus ekonorr%* hibir ekilde katkda bulunmayan tketici bir snftr. Emekliler, shhate zrller ve ancak ev ileriyle megul olanlar bir yana braktmz takdirde, *989 ylnda sivil i gc 18.680.000 idi ki. bu toplam n-

58

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

59

fsun %33.2'sini tekil etmektedir. alabilen insan gcnn %10.1%in de isiz olduu dnlrse bu oran daha da dmektedir. zetlersek nfusumuzun %30'u retici, %70'i ise tketici durumundadr. Her ne kadar Trkiye gen bir nfus potansiyeline sahip ise de eitime ayrlan payn dk olmas sebebiyle bu gen potansiyelin kalknm lkeler seviyesinde eitiimeB mmkn olamamaktadr. Neticede ise bu durum gerek zel gerekse devlet sektrnn yabanc lkelerde eitim grm elemanlar tercih etmesine yol amaktadr. lkenin deien bu artlar karsnda madd gleri elverenler yabanc okul ve yabanc lkelerde eitim aJma gayreti iindedirler. Ksacas, byk gen nfus potansiyeline sahtp olan Trkiye henz ksa vadeli tedbirlerle bu problemin stesinden gelmeye almaktadr. YURTDIINDAK T.C. VATANDALARI: 1960'l yllardan itibaren bata Federal Almanya olmak zere dier Bat Avrupa lkelerindeki hzl ekonomik geBmeler yabanc i gcne ihtiya dourmutu. Hzl nfus artnn meydana getirdii isizlik problemini zmede mhim bir imkn yakalayan Trkiye'de bu lkelere almak arzusunda oian T.C vatandalarn sevk etmeye balad. Neticede bata Federal Almanya olmak zere Fransa, Hollanda, Belika, Avusturya gibi bat lkelerinde byk Trk kolonileri meydana geldi. Yurt dndaki Trk iilerinin lkelerine yolladktan dvizler hkmetin dviz ihtiyalarnn byk bir ksmn karlar duruma geldi. Trkiye bu sayede hem lke iindeki isizlik probleminin bir ksmn zme ve d borlarn demede yeni bir kaynak elde etme imkanna kavutu. Ancak 1970'li yllarn ortalarnda ad geen Bat Avrupa lkelerinde isizlik orannn artmas dolaysyla Trk iilerine olan ihtiya azald ve bu iilerin bir ksm Trkiye'ye dnmek zorunda kald. Ayn yllarda bu sefer Uzak Dou'da Avustralya'da ve Arap lkeleri Suudi Arabistan, Libya ve Kuveyt gibi lkelerde de bir ksm Trk iilerine istihdam imkn hasl oldu. Ksacas bugn yukarda belirtilen deiik lkelerde toplam olarak 2.5 milyona yakn T.C vatanda yaamaktadr. (Bk. A. Tablo)
LKE Almanya Hollanda Fransa Belika Danimarka ingiltere Avusturya sve Norve Avusturalya Libya S. Arabistan Irak Kuveyt Dier Toplam TRK NFUSU 1.481.400 156.396 180.147 78.039 22.313 16.000 49.259 21.538 3.574 87.000 24.000 160.000 4.345 3.300 10.660 2.377.871

T.C vatandalarnn en youn bulunduu lke ise Federal Almanya'dr. Dier lkelerdeki Trk vatandalarna ve onlarn problemlerine de iyi bir rnek tekil etmesi bakmndan buray daha teferruatt incelemek yararl olacaktr.. Federal Almanya Cumhuriyetindeki Trkler: Resm tabiriyle yabanc iiler (Auslaendische Arbeitnehmer) veya halk arasndaki yaygn tabir Re "misafir iiler" (Gastarbeiter) Alman ekonomisine bir hayli faydalar salamakta birlikte bir takm sosyal ve kltrel problemler de yaratmaktadrlar. Bu problemlerin banda ok deiik kttr ve dinden gelen Trkter'in Alman toplumuna uyum salayamamas tekil etmektedir. Almanya Federal istatistik Mdrlnn 1987 verilerine gre lkede kaytl 4.630.200 yabanc uyruktu bulunmaktadr. Bu yabanclar arasnda Trkler 1.481.400 nfusla birinci sray atmaktadr. Bu Trkler'in Almanya'daki eyaletlere gre dalm ise aadaki gibidir. Federal Almanya'da yksek sayda bulunan yabanclarn ekserisinin Avrupa kltrne ve hristiyan dinine mensup olmalar dolaysyla en dta kalan gurup olarak Trkler gze arpmaktadr. Bu da yabanc sorunu yerine Trk Sorunu* ndan bahsedilmesin yo) amtr. Bu sorun baz hallerde Trk Dmanl* ekline de dnmektedir. Federal Almanya'daki tabi nfus art Alman ve dier topluluklara nazaran ok yksektir. Bu durum aadaki tablodan daha iyi anlalmaktadr:

TRK NFUSUNUN YALARA GRE DALM (1982-1987)

Yabanclarn Toplam (Bin) Ya 6'dan ufak 6-10 10-15 15-18 18-21 21-35 35-45 45-55 55-65 65'ten yukar 1982 400.0 328.2 387.4 217.9 227.2 1362.2 959.5 502.1 182.3 99.9 1987 323.4 260.7 368.7 236.5 234.1 1249.1 947.1 630.5 254.2 125.8 Yabanc Nfus indeki Oran 1982 86 7.0 8.3 4.7 4.9 29.2 20.6 10.8 3.9 2.1 1987 7.0 5.6 8.0 5.1 5.1 27.0 20.5 13.6 5.5 2.7 Trk Nfusu 1982 194.9 159.5' 186.3 109.8 106.1 331.9 331.0 139.9 17.5 3.8 1987 153.3 ' 121.2 169.8 109.9 97.8 354.7 232.1 197.9 38.7 5.0

60

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

61

Almanya'daki Trk nfusunun 0-21 ya arasndakilerinin toplam 652.000'e ulam olup, bu oran genel Trk nfusunun %44.05'ini tekil etmektedir. Kalan nfusun, 5000 kiilik emeklilik ana ulam olanlar hesaba katlmad takdirde, %55.95'i alma yandadr. Gene de eitime muhta zmrenin yzdesi neredeyse Trkiye'deki orana yaklamaktadr. Federal Almanya'daki Trkier'in ikmet sreleri incelendiinde %71.3'nn bu lkede 8 yldan fazla sre kald ve bunlarn Trkiye'ye dnerek yeni bir balang yapmalarnn hayli zor olduu anlalr. Trkier'in byk ounluunu 25-45 ya arasndaki gurup yani en verimli alma anda olan gurup tekil eder. Ancak ila Almanya'nn birlemesi dolaysyla ortaya kacak istihdam probleminin bata Trk iilerine negatif ynde tesiri kuvvetle muhtemeldir. Toplu bir g annda en byk sorun bu Trklerin Trkiye'ye entegrasyonu olacaktr. Bilhassa Almanya'da doup byyen orann eitim sistemine ve kltrne intibak eden gen nfusun Trkiye'ye uyum salamas hayfi zor olacak ve1 Trkiye'nin bu sorunlar ortadan kaldrmas iin gerekli bir tedbir alabilmesi de byk bir fedrlk gerektirecektir. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL : Yukarda da ifade ettiim zere Trkiye'den sonra Trk soyundan gelen topluluklarn en byk ksm dnyann yzlm ynnden en byk lkesi olan (22.402.200 km2} SSCB'nin deiik blgelerinde yaamaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi bu topluluklar kendi yresel mim benliklerine kavumu olup, deiik adlarda bilinirler. Sovyetler Birli-fndet Trkler1t4rcoraf blgede ncelemek mmkndr. Bunlar srasyla; 1. dil-UraJ 2. Kafkasya 3. Sovyet Orta Asyas ve Kazakistan (Bat Trkistan) 4. Sibirya'dr. idil(Volga)- Ural Blgesinde balca Tatar, Bakurt ve uvalar; Kafkasya'da Azerler, Orta Asya'da zbek, Kazak, Krgz, Trkmen ve Karakalpaklar, Sibirya'da Yakut, Tuva ve Altayllar yaamaktadr. Sovyetler Birlii idar yap ynnden birlik (ittifak) cumhuriyetler, muhtar cumhuriyetler ve muhtar blgelere ayrlrlar. Sovyetler Birlii'nde 15 birlik cumhuriyeti mevcut olup, bunlarn 5 tanesi herhangi bir Trk boyunun adn tamaktadr (Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan, Krgzistan, zbekistan). Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti lkenin yzlmnn % 75'ine ve nfusunun % 50'sine sahip olan en byk birlik cumhuriyeti olup lkedeki 20 muhtar cumhuriyetten 16's da buna dahildir. Bunlarn 6's bir Trk boyunun adn tayan Muhtar cumhuriyetlerdir (Bakurt, uva, Kabarda-Balkar.Tatar, Tuva, Yikut). Bunun dnda zbekistan'a dahil Karakalpak, Azerbaycan'a dahil Nahevan muhtar cumhuriyetleri bulunmaktadr. Ocak 1989'da yaplan nfus saymnn resm verilerine gre genel nfus 285.688 965'e ulap, son 10 ylda 23.5 milyonluk bir nfus art gereklemitir. Sovyetler Birlii'nde resm gre gre 101 millet ve etnik topluluk mevcut olup ancak S'snin nfusu 1 milyonun zerindedir. Bu grupta ise 8 Trk boyu bulun-

maktadr.

SSCB'DE NFUSLARI BR MLYONUN ZERNDE OLAN MLL TOPLULUKLAR

Millet ad 1979 Nfus M 285.688.9 145.071550 44 135MB Art 1970-79 8.4 6.5 3.9 35.5 4.5 23.7 25.1 4.3 16.6 35.7 10.0 10.0 7.0 33.0 31.3 4.9 3.4 0.6 10.6 -15.8 -5.6 -1.4 1.2 Oran 1979-89 9.0 5.6 4.2 34.0 6.0 24.1 24.0 7.4 11.5 45.5 11.6 13.0 7.6 34.0 32.8 5.1 5.0 1.4' 5.7 -20.0 -3.2 -2.2 0.7

/taptan
Rus Ukrain ZBEK Belofus KAZAK AZER TATAR Etmeni Tacik Grc Mo!dovw* " Utvanyab TRKMEN KRGZ Alman UVA Lelonyai BAKURT Yahudi Mordva Leh Eston

262.084.654 137.397.089 42.347 387 12.455.978 9.462.7*5 6.554.442 5.477.330 6.185.196 4.151.241 2.897.697 3.570.504 2.968.224 2.850.905 2.027.913 1906.271 1.936.214 1.751.336 1.439.037 1.371.452 1.810.876 1.191.765 1.150.991 1.019.851

BBtei
10.030.441 8.137.878 6.791.106 6.645.588 4.627-227 4.216.693 3.983.115 3.355.240 3.068.295 2.718.297 2.530.998 2.035.807 1.839.228 1.459.156 1.449.462 1.449.117 1.153.516 1.126.137 1.027.255

Sovyet statistiklerine gre resm olarak 24 Trk topluluu mevcuttur. Bunlann toplam says ise 50 mflyona yaklam bulunmaktadr. 1879-1989 yllan arasndaki 10 yllk dnemde genel nfustaki tabi art % 9 iken Trk topluluklarnn ortalamas % 25 dolaylarnda gerekleti.

62

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK YE EKONOMK YAPI

63

SSCBDEK TRK BOYLARI VE NFUSLARI

Trk Boyunun Ad 1979 zbek Kazak Azeri Tatar Trkmen Krgz . uva Bakurt Karakalpak Yakut Kumuk Krm Tatar Uygur Mesnet Trk Tuvah Gagauz Karaay Balkar Hakas Nogay Altay or Karaim Knmak 12.455.978 6.556.442 5.477.330 6.185.196 2.027.913 1.906.271 1.751.366 1.371.452 303.324 328.018 228.418 132.272 210.612 92.689 166.082 .,n&179 131.074 66.334 70.776 59.546 60.015 16.033 3.341 3.000 39.657.661

Nfus
1989 " 16.686.240 8.137.878 6.791.106 6.645.588 2.718.297 2.530.998 1.839.228 1.449.462 423.436 362.255 282.178 268.739 262.199 207.369 206.924 197.164 156.140 88.771 81.428 75.564 71.317 16.572 2.803 1559 49.523.215

Art Oran
1979 35.5 23.7 25.1 4.3 33.0 31.3 3.4 10.6 28.5 10.7 21.0 1979-89 34.0 24.1 24.0 7.4 34.0 32.8 5.0 5.7 39.6 16.5 23.5 103.2* 24.5 123.7* 24.6 13.8 19.1 33.8 15.1 26.9 18.8 3.4

rtel nfus iindeki orannn her nfus saymnda azald izlendi (1970 % 53.4,1979 % 52.4 ve 1989 % 50.8). Bu gelime ayn hzla devam ettii taktirde ki, bu da kuvvetle muhtemeldir, Ruslar gelecek nfus saymnda SSCB'ndeki mutlak ounluklarn kaybetmi olacaklardr Genel olarak aldmzda birka istisnann dnda SSCB'nde tabF nfus art ruzmm yavalamaya balad anlalmaktadr. Bu ei-Sm Trk ve mslman nfusta da sezilmekte ise de henz kayda deer derecede deildir. 1979 ylnda Slav nfusu % 75*ter civarnda iken 1989'da bu oran % 69.7'ye dmtr. Dier mslman topluluklarla Trk soylularn toplam nfusu ise 57.625.477'ye ulam ve bu nfus genel Sovyet nfusunun % 20.2'sini tekH etmekledir. Dier 10.1 "W ise Ermeni. Grc. Moldavyal, tvanyal, Alman gibi unsurlar tekil eder. Gee 9 yllk dnemde (1970-79) olduu gibi bu seferki dnemde de (1979-89) byk Trk boylan arasnda en hz* nfus art zbekler'de olmutur. En dk art ise d ve din inan bakmndan dier Trk topluluklarna hay uzak olan uvalar'da grlmektedir. Trk boylarndaki nfus art oranlarndaki bu farkllklar blgesel, kttrel, tarih ve ekonomik artlara bal olmaktadr. Bunlara her topluluu ayn ayr incelediimizde teferruatyla deineceiz. DL-URAL BLGES: Bu ad bugn coraf bir tabir olarak kullanlmakla birlikte Ekim 19TTden Nisan 1918'e kadar bu yrede hakimiyet mcadelesi yapan i Rusya ve Sibirya Mslman Turk-Tatarar'nm Millet Meclisi" tarafndan dil-Ural Devleti kurmak zere yrtlen almalar dolaysyla siyas bir anlam da kazanmt. IdH-Ural blgesi dil boyu Trk Bulgar Devleti (VJS40V. yy) Altnordu Devletinin (X!ll-XV.yy) ve bunlarn varisi Kazan Hanl (1437-1552ynin sahasn kaplamakta olup, bugn Trk, Fin kavimleri ve Ruslar'n yaad bir blgedir. Bu blge bugn RSFSCye da"'' olup 3 Trk muhtar cumhuriyeti, 3 Fm muhtar cumhuriyeti ve 10 idar blgeyi (oblast) iine almaktadr. Bu taksimatlar tamamen siyas maksatlar gznnde tutmutur. Tatar MSSC: imal Trkleri. Kazan Trkleri, Idil-Ural Trkleri. Trk- Tatarlar gibi deiik adlarla bilinen Tatarlarn kendi adlarn tayan bu cumhuriyet dil boyunda yerlemi olup 64.000 km^lik Wr yzlmne sahiptir. Genel* nfus 3568 000'dir. Bunun2.599.000'i(% 71.7)ehirlerde, 1.099.000'i(%28.3)kylerde yaamaktadr. Bu nfusun ancak % 48'ini Tatarlar kendileri tekil ederler ff .T12.640), % 44"n ise Ruslar (1.569.920) meydana getirirler. Grlecei zere SBCB'ndeki 6.645.588 Tatariar'm ancak % 25.7"f** tendi adiBhna teste edilen cumhuriyette yaadklar ve burada dahi mutlak ounlua sahip olmadktan anlalr. 1979 genel nfus saymna gre ise Tatariar'm 5.011.000'inin (%78.65) RSFSC'de kalanlarn ise yani 1.360.000'i (% 21.35) SSCB'nin dier cumhuriyetlerinde yaadklar grlyordu 1989 nfus saymnn mBteerin blgelere gre datann belirten veriler henz iln edilmedii iin bu dalm 1979 ylna gre neticelerini veriyoruz. Zanntrnzca bu veriler de aa be yukar bugnk demografik durum hakknda bir fikir wrecemksM

21.5 17.3 19.2 10.6 16.3 11.5 6.1 15.0 7.5 -2.8 -26.9

-m

48.0 24.9

Toplam

1989 nfus saymnn resm verilerine gre SSCB'nirrtter 45 vatandandan birinin Trk ve mslman vatanda olduu belirlendi. Dier yandan Ruslar* se ge-

(*) Bu oranlar gerek nfus artn ifade etmektedir.

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

.................

. .

TATARLARIN BLGELERE GRE NFUS DAILIMI (1979)

Blge SSCB Genel RSFSC Tatar MSSC Bakurt MSSC Udmurt MSSC Mari MSSC Mordva MSSC uva MSSC Komi MSSC Yakut MSSC Orenburg Oblast Ulyanovsk Oblast Kuybiev Oblast elyabinsk Oblast Sverdlovsk Oblast Perm Oblast Kirov Oblast Penza Oblast Saratov Oblast Nfus 6.645.588 5.010.922 1.712.640 940.446 99.141 40.917 45.765 37.573 17.837 10.980 151.384 134.767 103.605 219.744 179.347 . 157.726 44.900 78.236 47.948 Oran (%) 100 78.6

m.7
15.9 1.5 0.7 0.8 0.6 0.6 0.2 2.5 2.1 1.6 3.7 3.0 2.9 0.8 1.3 0.7

engel olmayan, teorimizi gelitirir ve 1917 yllarnda gerek milliyetiler daha sona yerli Bolevikler tarafndan plnlanan Idil-Ural Devleti veya Tatar Bakurt Cumhuriyeti kurulabilse idi, o zaman bu yre Trkleri'nin (uvalar hari) toplam says 4.871.504'e ulam olacakt. Bu durumda ad geen Idil-Ural Devleti snrlarna Bakurtlar'la Tatarlar'n mtereken bulunduklar (Bakurt MSSC, elyabinsk, Perm Orenburg, Sverdlovsk, Kurgan ve Kuybiev lkeleri) yreler ve bu yrelerin yerli halk olan Trkler ortak bir at altnda toplanm olacaklard. Fakat bir takm siyas kayglarla asrlar boyunca birlikte yaayan, ok az bir ive fark ile ayn dili konuan ayn kltr ve edebiyatn varisi Tatar ve Bakurtlar, 69 birbirlerinden kopardlar. Bolevikler bununla da yetinmeyip bilhassa Tatarlar' deiik ufak Cumhuriyet ve idar blgelerde blnm bir vaziyette brakarak onlar paralamay yelediler. Fakat bugnk gerek udur ki SSCB'nin 15 ittifak Cumhuriyetinin en by dan (RSFSC) Rusya Federasyonuna daha Tatar MSSCS toplam Tatar halknn ancak % ^*ni iine alan yzlm ynnden de, SSCB'ndeki baka Trk Cumhuriyetleri ile mukayese edildiinde hukuken de ikinci-nc plna atlm bir kurulu manzarasn arz etmektedir. te bu % 25'lik nfusa sahip Tatar MSSC'i gerek kendine snrda blgelerde yaayan, gerek balca Orta Asya Cumhuriyetlerinde bulunan % 75'lik Tatar nfusu adna da milli kltr yaatma gibi zor bir grevi yklenmi bulunmaktadr. Yukarda da belirtiimiz zere 1979 verilerine gre Tatarlarn % 21.36'i RSFSC'rtin dndaki cumhuriyetlerde bulunmaktadr. 1.360.000'HK nfusun dalm ise aadaki gibidir:
Cumhuriyetin Ad zbekistan i Kazakistan I Tacikistan Krgzistan l Tkmenistan Azerbaycan Ukrayna i Belorusya* ; Utvanya ! Letonya Estonya Moldovya Dier Toplan Nfus (1979) 648.764 813.460 79.529 72.018 40.432 31.350 90.542 10.031 3.460 2.688 2.205 1.859 135.680 1.360.000

Tataristan Muhtar Cumhuriyeti kurulurken Tatarlar'n youn ekilde yaadklar havaliler bu yeni Cumhuriyetin snrlar iin katlsayd mutlaka deiik bir nfus oran ite karlaacaktk. yte ki, bugnk Tatar MSSCne snrda olan Tatarlar'n youn olduu Bakurt, Udmurt.Mari, uva Muhtar Cumhuriyetleri,; Ulyanovsk, Orenburg, Kuybiev ve Kirov lkeleri katlsa idi Tatarlar'n toplam says 3.051.367; ortak bir Tatar- Bakurt Cumhuriyeti kurulduu halde ise bugnk Bakurdstan'n komusu ve Tatarlar'n youn bulunduu elyabinsk, Sverdlovsk ve Perm lkeleri de bu ortak Cumhuriyete katlacandan Tatar nfusu 3.613.577'e ykselecekti. Bir adm daha ileri gidilerek, yani Tatarlar'n younluk derecesi gz nnde tutularak snrlar belirlenecek bir Cumhuriyette yukarda ad geen Ulyanovsk lkesine komu olan Penza ile Kuybiev lkesine komu SaratoVun TatarTtfusu da dahil edildii takdirde bu Cumhuriyetteki Tatarlar'n says 3.731.853'e ulaacakt. Bylece RSFSC'deki Tatarlar'n % 78.43; yani byk bir ounluu kendi Cumhuriyetlerinin snrlar teinde yaama ansna ve bunun salad imknlardan faydalanma imknna kavumu olacaklard. Bunun gereklemesi iin bata herhangi bir tabii

(*) Bundan sonrakiler 1970'e gre.

66

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

Yukardaki tablolar incelendiinde SSCB'nde Tatarlar'n bulunmad blgelerin yok denecek kadar az olduu anlalr. Bunun sebepleri ksaca yle izah edilebilir. Kazan Hanlt'nn varisi olan Tatarlar Ruslar'n eline den ilk Trk lkesi olmutu (1552). O dnemde tur ksm dmandan kurtulmak iin lkesini terketmise, dier bir ksm da arlarn srgn politikalarn maruz brakld. XIX ve XX. yzyllarda ise dil-Ural blgesinde kalanlarn bir ksm lkedeki ekonomik artlarn elverili olmamas ve rejimin basklar sebebiyle Rusya'nn baka blgelerinde geleceklerini aramaya baladlar. 1917 ihtilli ise baka bir g dalgasn balatt. htille mteakip patlak veren i sava ve bunun getirdii alk (19201i yllar) bir kamTatar' tekrar lkesini terke mecburettf.Bundan sonra 1937"de balayan Stalin terr de ok kiiyi dMJral'dan balca Orta Asya Cumhuriyetlerine kamaya mecbur etti. Bunun dnda Moskova'na! Tatarlar'a kendi cumhuriyetlerinde alma izni vermemesi bir hayli aydnn baka blgelerde yerlemesine yol at. Neticede bata zbekistan ve Kazakistan Cumhuriyetleri olmak zere, Moskova'da (takriben 200 bin), Sibirya'da (balca Tmen'de takriben 140.000) v.b yerlerde olduka byk Tatar aznlklarna rastlamaktayz. Bugn dahi bilhassa zbekistan'da aznlklar aleyhine balatlan kampanyalar sebebiyle, lkelerine dnmek arzusunu belirtenlere Tataristan'da oturma ve alma msaadesi verilmemektedir. Dier yandan ise ekofiomik ynden kalknm olan bir hayli yeni fabrikalar tesis edilen bu blgenin ii ihtiyac ise dnmek arzusunu belirten Tatarlar yerine cumhuriyet dndan getirilen Ruslarla karlanmaktadr. Bakurt MSSC: Bakurdistan dil-Ural blgesindeki ikinci mhim Trk muhtar cumhuriyetidir. 143.600 km2'lk yzlmne sahip olan cumhuriyetin genel nfusu 3.895.000'dir (1987). Bu nfusun 2.401.000'i (% 63.95) ehirli, 1.404.000 (% 36.0) kyldr. 1989 nfus saymna gre SSCB'nde 1.449.462 Bakurt mevcuttur. 1979 verilerine gre ise bunlarn % 94.1 RSFSR'da ve % 68.2'si kendi cumhuriyetinde yaamaktadr. Nfus (Demografi) s Bakurdistan'n sun bir kurulu olduu Cumhuriyetteki nfus datndan da anlalmaktadr. 1979 nfus saymna gre, genel Bakurt nfusunun % 68.2'si (936.888) kendi Cumhuriyetinde yaamasna ramen, Cumhuriyet nfusunun (3.844.280) ancak % 24.3' tekil etmektedirler. Rustan'n oram se % 40.3 (1.547.893)'e ulamtr. Bakurtlar kendi Cumhuriyetinde Idl-Urall dier Trk boylanyla yani Cumhuriyet nfusunun % 24.5 (40.448yni tekil eden Tatarlar ve % 3,2 (122.344)'n tekil eden uvalarte birlikte, ounluu, (% 52) salamaktadrlar. Bakurtlar balca kendi Cumhuriyetlerinde ve ona komu olan lkelerde yaamaktadrlar. Dallar ise aadaki gibidir:

BAKURTLAR'DA BLGELERE GRE NFUS DAILII (1971}

Blge Genel (SSCB) RSFSC Bakurt MSSC elyabinsk oblast Perm oblast Orenburg oblast Sverdlovsk oblast Kurgan oblast Kuybiev oblast* Kemerov oblast Kazak SSC zbek SSC Tacik SSC UkrainSSC Krgz SSC Nfus 1.371.452 1.290.994 935.880 133.682 48.752 43.269 30.051 17.664 5.800 $.979 21,442 20.761 4.842 3.672 3.250 Oran(%) 100 94.1 68.2 9.7 3.5 3.1 ZA 1.3 0.5 0.3 1.7 1.7 0.4 0.3 0.3

RSFSR'da Tatar va Bakurt cumhuriyetlerinin dnda Tatar ve Bakurt topluluklarn youn olduu blgelerde son zamanlarda iki topluluun ortak kltrel dernekler kurmaya balamalar, ileride bu iki Trk soylu topluluu birlikte mtala etme ihtimalini dogurmaktadfft uva MSSC: dil-Ural blgesindeki nc Trk topluluunu uvalar tekil eder. Bunlar dier Trk topluluklarndan ayran en mhim zellik V Trkesi denilen bir Tt k dilini kullanmalar ve Trklerin ekseriyetinden ayr bir inanca (hristi-yanltfc ve putperestlik) sahip olmalardr. Dolaysyla ihtill ncesinde de dier Mslman-Trk topluluklarnn genel toplantlarna katlmamlar, Trk dnyasndan bir ekilde izole edilmilerdir. Gene de uvalar'ia Tatarlar'n birlikte yaadklar blgelerde bir nevi ortaklklar tesis edilmitir. 1989 nfus saymnn neticelerine gre 1.839.228e ulam olan uvalar'm ancak % 50'si kendi cumhuriyetinde yaamaktadr. Kalanlar ise aadaki tablodan da grlecei zere komu muhtar cumhuriyet ve blgelerde bulunmaktadrlar.
(*) Bundan sonraki rakamlar 1970 nfus saymna gre.

66

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI________________i____________________________ T

Yukardaki tablolar incelendiinde SSCB'nde Tatarlar'n bulunmad blgelerin yok denecek kadar az olduu anlalr. Bunun sebepleri ksaca yle izah edilebilir. Kazan Hanl'nn varisi olan Tatarlar Ruslar'n eline den ilk Trk lkesi olmutu (1552). O dnemde bir ksm dmandan kurtulmak iin fkesini terketmise, dier bir ksm da arlarn srgn politikalarn maruz brakld. XIX ve XX. yzyllarda ise dil-Ural blgesinde kalanlarn bir ksm lkedeki ekonomik artlarn elverili olmamas ve rejimin basklar sebebiyle Rusya'nn baka blgelerinde geleceklerini aramaya baladlar.1917 ihtilli ise baka bir g dalgasn balatt. htille mteakip patlak veren i sava ve bunun getirdii afck{1820'1i yllar) bir Ksm Tatar' tekrar lkesini terke mecbur etti. Bundan sonra 1937'de balayan Stalin terr de ok kiiyi Idit-Urardan balca Orta Asya Cumhuriyetlerine kamaya mecbur etti. Bunun dnda Moskova'nn Tatarlar'a kendi cumhuriyetlerinde alma izni vermemesi bir hayli aydnn baka blgelerde yerlemesine yol at. Neticede bata zbekistan ve Kazakistan Cumhuriyetten olmak zere, Moskova'da (takriben 200 bin), Sibirya'da (balca Tmen'de takriben 140.000) v.b yerlerde olduka byk Tatar aznlklarna rastlamaktayz. Bugn dahi bilhassa zbekistan'da aznlklar aleyhine balatlan kampanyalar sebebiyle, lkelerine dnmek arzusunu belirtenlere Tataristan'da oturma ve alma msaadesi verilmemektedir. Dier yandan ise ekonomik ynden kalknm olan bir hayli yeni fabrikalar tesis edilen bu blgenin ii ihtiyac ise dnmek arzusunu belirten Tatarlar yerine cumhuriyet dndan getirilen Ruslar'la karlanmaktadr. Bakurt MSSC: Bakurdistan (dil-Ural blgesindeki ikinci mhim Trk muhtar cumhuriyetidir. 143.600 km2'lk yzlmne sahip olan cumhuriyetin genel nfusu 3.895.000'dir (1987). Bu nfusun 2.491.OOO'i (% 63.95) ehirli, 1.404.000 (% 36.0) kyldr. 1989 nfus saymna gre SSCB'nde 1.449.462 Bakurt mevcuttur. 1979 verilerine gre ise bunlarn % 94.1 RSFSR'da ve % 68.2'si kendi cumhuriyetinde yaamaktadr. rVrus (Demografi) s Bakurdistan'n sun bir kurulu olduu Cumhuriyetteki nfus dalndan da anlalmaktadr. 1979 nfus saymna gre, genel Bakurt nfusunun % 68.2si (935.888) kendi Cumhuriyetinde yaamasna ramen, Cumhuriyet nfusunun (3.844.280) ancak % 24.3' tekil etmektedirler. Ruslar'noran ise % 40.3 (1.547.893)'e ulamtr. Bakurtlar kendi Cumhuriyetinde Idil-Urall dier Trk boylaryla yani Cumhuriyet nfusunun % 24.5 (40.446J'ni tekil eden Tatarlar ve % 3,2 (122.344)'n tekil eden uvaiar*la birlikte, ounluu, (% 52) salamaktadrlar. Bakurtlar balca kendi Cumhuriyetlerinde ve ona komu olan lkelerde yaamaktadrlar. Dallar ise aadaki gibidir:

BAKURTLAR'DA BLGELERE GRE NFUS DAILII (1979)

Blge Genel (SSCB) RSFSC Bakurt MSSC etyabinsk oblast Perm oblast Orenburg oblast Sverdlovsk oblast Kurgan oblast Kuybiev oblast* Kemerov oblast Kazak SSC zbek SSC Tacik SSC UkratnSSC Krgz SSC Nfus 1.371.452 1.290.994 935.880 133.682 48.752 43.269 30.051 Oran 100 94.1 68.2 9.7 -_5', 3.1 2.1 1.3 0.5 TJ3 1.7 1.7 0.4 0.3 0.3

i$M 0%
5.800 3.979 21.442 20.761 4.842 as'-'3.250

RSFSR'da Tatar va Bakurt cumhuriyetlerinin dnda Tatar ve Bakurt topluluklarn youn olduu blgelerde son zamanlarda iki topluluun ortak kltrel dernekler kurmaya balamalar, ileride bu iki Trk soylu topluluu birlikte mtala etme ihtimalini dourmaktadr. uva MSSC: dil-Ural blgesindeki nc Trk topluluunu uvalar tekil eder. Bunlar dier Trk topluluklarndan ayran en mhim zellik V Trkesi denilen bir Trk dilini kullanmalar! ve Trklerin ekseriyetinden ayr bir inanca (hristi-yanlk ve putperestlik) sahip olmalardr. Dolaysyla ihtill ncesinde de dier Mslman-Trk topluluklarnn genel toplantlarna katlmamlar, Trk dnyasndan bir ekilde izole edilmilerdir. Gene de uvalar'la Tatarlar'm birlikte yaadktan blgelerde bir nevi ortaklklar tesis edilmitir. 1989 nfus saymnn neticelerine gre 1 839.228'e ulam olan uvalar'n ancak % 50'si kendi cumhuriyetinde yaamaktadr. Kalanlar ise aadaki tablodan da grlecei zere komu muhtar cumhuriyet ve blgelerde bulunmaktadrlar.
(*) Bundan sonraki rakamlar 1970 nfus saymna gre.

68

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

69

1979 NFUS SAYIMINA GRE UVALAR

Blge ad Genel RSFSC uva MSSC Tatar MSSC Mari MSSC Bakurt MSSC Kuybiev oblast Ulyanovsk oblast Kemerovsk oblast* Krasyonarak kray* Orenburg oblast Saratov oblast Tmen Nfus "1VJ5.366 1.689.847 887.738 147.088 8.087 122.344 115.756 92.394 31.397 28.565 22.816 17.497 19.337 Nfus oran (%) 100 96.S 50.7 8.4 0.4 7.0 6.6 5.3 1.8 1.6 1.3 1.0 1.1

blgedeki Rus ounluunun ve merkezin yrtt Ruslatrma politikasnn neticesi de geleceinden emin olmayan topluluklara byk aile kurmay engeleyici psikolojik faktrler olarak ortaya kmtr. Dinin yasaklanmas ve dindarlara yaplan basklar neticesinde eski ahlak anlaylar deimi.bunun stne eklenen sosyal ve ekonomik yetersizlikler de evliliklerin abuk bozulmasna, bu da ailenin yapsn bozmaya sebep olmutur. Ksacas bu ve buna benzer sebepler, Idil-Ural'da Orta Asya'da ve Azerbaycan'da henz ehirleme orannn SSCB'nin bat blgelerindeki gibi yksek olmad, geleneklerin daha iyi muhafaza edildii ve Ruslar'n saysnn dk olduu Trk yrelerindeki gibi bir nfus artna sahip olmasn engellemitir. dil-Urai blgesindeki Ruslara geldiimizde "ise onlarn bu blgede byk bir ounlua sahip olduklar anlalmaktadr. Bu durum aadaki tabloda daha ak grlecektir. DL-URAL BLGESNDEK MUHTAR CUMHURYETLERDE RUSLAR (1979)
Muhtar Cumhuriyetin Ad Bakurt MSSC Tatar MSSC Udmurt MSSC Komi MSSC Mordva MSSC uva MSSC Mari MSSC Toplam 1 Nfus 1.547.893 1.516.023 870.270 629.523 591.212 338.150 334.561 5.827.632

Rus, Fin kavimlerinin de meskn olduu dil-Ural blgesinde Tatar, Bakurt ve uvalar'n ounluu yaamaktadr. 1979 ylndaki yzdelerin deimediini kabul ederek 1989 yl iin hesap yaptmzda Idil-Ural blgesindeki Tatarlar 5.3>9.761, uvalar 1.774.550 ve Bakurtlar 1.363.943 olarak tespit edilebilir. Buna gre Idil-Ural'daki Trk soylularn nfusu 8.468.254'e ulamas anlamna gelir. 1989 yl nfus saymnn neticeleri incelendiinde Idil-Ural'daki Trk boylarndaki nfus art hznn her boy iin deiik olduu izlenir. Buna gre son on ylda (1979-1989) Tatarlar'da bu oran %7A Bakurtlar'da % 5,7;~uvalar'da ise "S5,0 olmutur. Her Trk topluluunda (Tatarlar'n biraz yksek olmasna ramen) nfus art hznn genel Sovyet ortalamasnn (%9) altnda ve tek Tatarlar'da Rus nfus art hznn (%5,6) biraz stnde olduu grlr. Dier Trk boylarnda ise bu orann % 25-30'lara hatta daha yukarlar (msl. Karakalpaklar'da % 39,6) kt dnlrse bu nfus art hzlarnn ok dk olduu anlalr. Bu durum zihinlerde sorular dourmaktadr. Idil-Ural'da Trkler arasnda nfus art hznn dk olmas ok deiik faktrlere baldr. Bu blgedeki siyas, ekonomik, kltrel ve sosyal artlarn yaratt psikolojik durum bu gelimeyi etkilemektedir. Konuyu biraz aarsak unlar sylemek mmkndr. dil-Ural blgesinin ok asrlar ncesi Ruslar'n eline gemesi neticesinde, buraya ok sayda Rus yerlemi ve yerli halKyehrml sahipleri ile evini paylamak dorumunda katmtr (Blgenin Rus kesafeti hakknda aada bilgi vereceiz).Bu Rus nfus basks yerli halka olduka byk bir gvensizlik alamtr. Bilhasa bolevik ihtillinden sonra geleneklerin bozulmasna, blgenin endstriyelletirilmesi ehirleme orannn ok ykselmesine sebep olmu ve geleneksel ok yeli byk ailelerin says olduka azalmtr. ehirlemeden sonra ortaya kan konut sorunu, ehirlerde ocuk yetitirmenin madd ve manev zorluklar aileleri daha plnl ocuk sahibi olmaya yneltmitir. Ayrca blge(*) Kemerovsk ob. ve Krasnoyarsk Krayna ait rakamlar 1970 ylna aittir.

DL- URAL BLGESNDEK OBLASTLARDA RUSLAR (1979)

Oblast'n Ad Kuybiev Saratov Orenburg Penza Ulyanovsk Perm Toplam Nfus 2.587.252 2.230.822 1.512.250 1.306.093 948.482 2.508.323 11.093.222

Yukardaki hesaba gre kabaca aldmzda Idil-Ural blgesindeki Ruslar'n toplam saysnn 16.920.854' biraz am olmas gerekir. Bu rakamlardan da grlecei zere Ruslar bu yrede mutlak ounlua sahiptirler (Ancak her blgede olmayp, baz snrlar onlarn lehine izilmitir).

70

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

Ti

Idif-Ural blgesinde Ruslar'dan sonra en byk topluluu yukarda da ifade ettiimiz zere deiik Trk boyu meydana getirir. Toplam saylan 8.468.254 olan bu Trkler, Ruslar'a oranla takriben % 50'lik bir toplam nfusa sahiptirler. Ancak dikkat edilmesi gereken bir husus ta bu blgede Ruslar ve Trklerin dnda esas halk tekil eden Fin-Ugor kavimlerinin de bulunduudur. Bunlarn says aadaki gibidir. Ad Nfusu (1979) Mordva Udmurt Marl Komi Toplam 1.153.516(1989) 713.696 621.961 326.700 2.815.873

tan'da yaayan Tatarlar ya i yerlerini muhafaza kaygusu veya istatistik memurlarnn igzarl sebebiyle Bakurt diye kaydedile geliyortartaK Neticede eTatarlar'm nfus art hz % 7,4 Bakurtlar'* ise % ,7 ekilde kaytlara gemi oldu.Asltnda her iki rakamda gerekleri ifade etmekte olup, bir-birine benzer bu iki Trk topluluunun tabi nfus art yakn olmaldr. Grlecei zere nfusla ilgili Sovyet istatistikleri incelenilirken ok dei* faktrlerin de gz nnde tutulmas gerekmekte ve tabii ki bu durum bu istatistiklere gveni sarsmaktadr. SSCB'nin Avrupa Blmndeki Trk Boylan: Trklerin Sovyetler Birlii'nde yaad blgelerin dnda herhangi idar blgeye adlan verilmemi olan Trk topluluklar Sibirya'nn dnda Avrupa Rusyas'nda da mevcutturlar. Bunlarn en by hi phesiz Krm Tatarlar olup, kalanlar Gagauz, Karaim ve Krmaklar'dr. Krm Tatarlar; 2. dnya savanda byk talihsizlik ve hakszla urayan topluluklar arasnda Krm Tatarlar'nn zel bir durumu vardr. Bilindii zere sava yllarnda Almanlarla ibirlii yaptklar veya baka gerekelerle Trk boylarndan Krm Tatarlar, Karaay-Malkartar (Balkar) ve Meshet (Ahska) Trkleri, gayr- Trklerden ise Almanlar, Kalmuklar, eenler ve Ingufar. ve bunlarla birlikte baz kk aznlklar srgne yollanmlard. Krm Tatarlar Mays 1944'te topyekn srgne yollanm, bu srgn neticesinde halkn takriben % 50'si hayatn kaybetti. Srgn esnasnda takriben 250.000 civarnda bulunan Knm Tatarlar'nn 125.000'in esas srgn yeri olan zbekistan'a ulatklar tahmin edilmektedir. Srgnden sonra haklarnda 1989'a kadar hi bir istatistiki bilgi verilmemi olan Krm Tatarlar'nn says bugn resm verilere gre 268.739'dur. Ayn istatistiklerde Knm Tatarlar'nn 1979 nfusu 132.272 olarak kaydedilmi ve bu on yllk srede % 105,21* bir art gsterilmitir. Meshet Trkleri iin ayn inanlmaz oranda bir art gsterilmitir (%o123,7). Bu aslnda tabu nfus artn gstermemekte olup, bundan nceki nfus saymlarnda ahslarn kendilerini baka bir millete mensup olduklarn belirtmelerinden kaynakland kolayca anlalmaktadr. imdi Sovyetler Birliinde deien siyas artlarda insanlar esas mensup olduklar milletleri korkmadan ifade etme cesaretini gsterebilmilerdir. Gelecek nfus saymnda hla ekindikleri iin gerei ifade etmeyenlerin de katlmas beklenebilir. Dolaysyla hl mill benliklerini saklayanlarn olduunu da dnerek Krm Tatarlar'nn saysnn 300.000' in hayli stnde bir rakama ulatklar kabul edilebilir. Byle bir tahmin olduka da gerekidir. nk uzun mcadalelerden sona 75.000 civarnda Kran Tatarlarnn tekrar Krm'a dnp yerlemesi de bu resmi olarak belirtilen 268.000 saysnn ok stnde olduunu gsterir mahiyettedir. Ayrca ounluu zbekistan'da yaayan Knm Tatarlar'nn resm yollarla Krm'a dnmeleri ok zor olduundan bir hayli insan gayr- resm bir ekilde Krm'a dnm bulunmaktadr ki, bu nev zorluklar gze alabilenlerin br topluluktaki oran yksek olmas gerektir.Dolaysyla biz Knm Trkleri liderlerinin iddia ettikleri yksek rakamlar! geree daha yakn buluyoruz. Ancak baz 1 milyon gibi rakamlara katlmyoruz. Gagauzlar: Deliorman Trkleri, Asparuh Bulgarlar da denilen Gagauzlar Anadolu Trkesine ok yakn bir dil konuurlar. Onlar dier Trkler'den ayran husus uvalar gibi hristiyan inancnda olmalardr. Byk bir ksm Romanya'dan ilhak

Bunlarn dnda yarm milyon kadar Ukraynal, Kazak (200.00 kadar), Alman (50.00 kadar) v.b. millet mensuplar da bulunmaktadr. Bylece Trk boylan ile Fin-Ugor boylar 11.284.127'lik toplam nfusa kavumaktadrlar. Bu rakama 750.800 bini* dier mHI topkriuMart-da kattmzda 17 milyonluk bir Rus nfusu karsnda 12 milyonluk bir gayr- Rus nfus sz konusudur. Ksacas Trkler'in youn olduu blgelerde Rus kylerinin boalmaya balam olmas, Rus nfus artndaki hzl d ve Trkler'de uyanmaya balayan milf uur er veya ge bu blgedeki Ruslar'n Idil-Ural' terkine sebep olacaktr diyebilir* - Resm istatistik veriler incelendiinde bilhassa Talar ve Bakurtter'n nfus art ie ilgili bilgiler baz aklamalara muhtatr. 1989 nfus saymnn geici verilerine greTatariaffm fff^yj i^infusu 6.185.136olarak verilmitir ki bundan nceki 1979 istatistiklerinde bu rakam 6.317.468 idi. iki say arasndaki fark ise 132.272'dir krbuTta Krm Tatarlar'nn 379 ylr iin belirtilen nfuslarnn tpa-tp aynsdr. Bu durumda daha nceden nfus kaytlarnda belirtilmeyen Knm Tatarlar'nn (Kazan) iftarlar hanesinde kaydedildiini gstermektedir. 1989 nfus saym istatistiklerinde .TaJaar nanesinde dikkati eken ikinci husus ise 1970 ile 1979 yllar arasnda 9 yllk dnemde tabii nfus art % 4,3 olmu iken 1979 He 1989 yllar arasndaki son on yfflk dnemde 7,4 gibi bir orana ykselmi olarak ifade edilmesidir,. Aslnda da bu pek gerei yanstmamaktadr. nk her iki oran karlatrd tekdrtieTatertar'da son on ylda ocuk doum orann nerdey-se % 70 arttn gsterirdi ki, bu da gerek deildir. Bu yksek oraftn ortaya kmasnda esas sebep, 1985'ten sonra Sovyetler Birlii'nde basknn nisbeten azalmas ve dei* topluluklarda miff uurun glenmesi neticesinde nceden kendini baka bir millete mensup gibi gsterenlerin bu sefer esas myetlerini semeleridir. Zaten Bakurtlar'la ilgili hane incelendii zaman bunun cevab kendiliinden ortaya kmaktadr. Dikkat edHdii takdirde Bakurtlar'da 1970-1979 yllar arasndaki tabi nfus art oran % 10,6 iken, son dnemde (1979-1989) bu oran izah ok g gibi btr d gstermitir (5,7). Aslnda son 10 ylda Bakurtlarn ne tabiatlar deimitir, ne de byk bir nfus kaybna urayacak bir felakete uramlardr. Btn mesele imdiye kadar kendini Bakurt diye gsterenler bu sefer milliyet hanesine Tatar olarak kaytlann yaptrmlardr. Bilhassa Bakurdis-

72

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

73

edilen Moldovya SSC'nde yaarlar. Burann adr, Lungsk, Bulkanesta gibi blgelerinde youndurlar. Sovyetler Birliinin dnda kuzey dou Bulgaristan ve Dobruca'da bulunurlar. 1989 nfus verilerine gre SSCB'de 197.164 Gagauz mevcuttur. Karaimler: Karaylar olarak ta bilinen bu ok eski Trk topluluu Yahudiliin bir mezhebine inanmaktadrlar. 1989 Sovyet nfus istatistik verilerine gre 2.803 nfusa sahiptirler. 1970'lerde 6 bin civarnda olan bu nfus her geen yl d gstermektedir. Karaimler'in bir ksm Krm'da dierleri Litvanya, Ukrayna, Polonya ve israil'de de mevcuttur. Krmaklar: Karaimler gibi Yahudi inancnda bulunan bu topluluk bazlarna gre Trklemi Yahudiler'dir. Nfuslar 1.559'duKKAFKASYA BLGES: Sovyetler Birlii'ndeki Trk soylularn youn olduu ikinci blgeyi Kafkasya ad verilen Kuzey Kafkasya ve Kafkasya tesi yrelerinden meydana gelen blge tekil eder. Burada bata Azeriler olmak zere eitli Trk boylar yaar. Azerbaycan SSC: SSCB'nin 15 birlik (ittifak) cumhuriyetinden biri olan Azerbaycan'n yzlm 86.600 km2'dir. dir. Azeriler ancak Sovyet veya Kuzey Azerbaycan'da mevcut olmayp ok sayda Azeri tran hakimiyeti altndaki Gney Azerbaycan' ve Trkiye'nin dou rerinde de mevcutturlar. Gney Azerbaycan'dakleri Iran bahsinde inceleyeceimizden, bu ksmda ancak SSCB vatandalar olan Azeriler'den bahsedeceiz. 1989 nfus saymna gre SSCB'deki Azerilerin toplam nfusu 6.791.106'ya ulamt. 1979 ile 1989 yllar arasnda % 24,0'lk bir nfus artna ulaan Azeriler SSCB'de nfuslar hzla artan Trk topluluklar arasnda Karakalpak, zbek, Trkmen, Krgz ve Kazaklar'dan sonra altnc sray alrlar. Bu hzl nfus art sayesinde Azeriler son 20 ylda Trk boylar arasnda beinci sradan nc sraya ykselmilerdir. Her ne kadar bu istatistiklerde cumhuriyetlerdeki nfuslara gre dalm hakknda bilgi verilmemekle birlikte bundan nceki nfus saymlarnn iln edilmi verilerine ve g gibi dier gelimeleri (Dalk Karaba olaylarndan sonra Ermenistan'daki Azerilerin Azerbaycan'a Azerbaycan'daki Ermeniler'in byk ksmnn Ermenistan'a snmas) de gz nnde tutarak yaptmz tahminler aadaki gibidir.
Blgenin ad Azerbaycan SSC Grcistan SSC RSFSR Kazak SSC zbek SSC Trkmen SSC Ukrain SSC Krgz SSC . Dier cumhuriyetler Ad Geen Blgedeki Nfus 6.054.979 255.678 152.421 73.345 59.779 23.548 17.235 17.207 136.914 6.791.106 Oran (%) 88,9 4,7 2,8 1,3 1,1 0,4 0,3 0,3

Toplam

Azerbaycan SSG'nirtyzlm 86 600 km olup, gneyde Iran Azerbaycan', batda Azerbaycan'a bal Nahevan MSSC'ni kama gibi kesen Ermeni SSCy*uzeyde Dastpn "MSSC ve Gro SSC ile komudur. t987 verilerine gre 6.811.000 nfusu olan cumhuriyetin % 9'nn Azeriler kendileri tekil eder. SSCBYrin hi bir Trk adn tayan cumhuriyetinde bu kadar yksek Trk oram yoktur. Azerbaycan hem coraf-stratejik hem de bu nfus zellii Re dier Trk topluluklarndan olduka ayrlr. Azeriler'i dier Trk topluluklarndan ayran bir husus ta onlarn ekseriyetinin (%70) islamiyet'in i mezhebinde olmas tekil eder ki, bu yan ile onlar Iran din? geleneklerine daha yakndrlar. Ancak Sovyet Azerbaycan'nda din uurdan ziyade mill uurun gl olduunu kaydetmemiz gerekir. Bu yn ile dier Trittoplulukfem arasnda Trkiye'ye kendini en yakn hissedenler Sovyetler Birliindeki Azeriler'dir. Azerbaycan'n bir paras olan Nahevan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne geldiimizde onun genel nfusu 278.000'dir (1987) ve bu nfusun ezici ounluunu (250.000) Azeriler tekil eder. ok byk atmalar ve Sovyet ordusunun mdahalesine sebep olan Dalk Karaba blgesi ise Azerbaycan SSC iinde, Ermenistan'la hibir snn olmayan, fakat Ermenilerin ounlukta olduu ufak bir blgedir. Toplam nfusu 180.000 olup % 75'ini Ermeniler'in tekil ettii zannedilmektedir. Hla banba olma hususiyetini muhafaza etmektedir. SSCB'deki 7 milyonluk Azeriler, komu iran'daki (Gney Azerbaycan),baz verilere gre 15-16 milyonluk Azerilerle birleebildikleri takdirde 22-25 milyonluk gl bir nfus meydana getirebileceklerdir. Ancak her iki topluluk arasndaki olduka belirgin kltr farklln da belirtmede yarar vardr. Zaten byle bir birlemeye henz hi bir siyasi imkn gzkmemektedir. Kuzey Kafkasya: Kafkasya'nn Kafkasya- tesi blgesi balca Azeri, Ermeni ve Grcler tarafndan paylalrken, Kuzey Kafkasya bir milletler mozayii manzaras arz eder. Bu blge tarih boyunca kavimlerin gne sahip olmu, Trk kavimlerinden Hun, Avar, Hazar, Peenek ve Uzlar'n hakimiyeti altnda kalmtr. Hazar devleti ise burada gl bir siyas birlik oluturmutu. Bundan sonra bu blge Altn Ordu, lhanl ve Seluklu devletlerinin hakimiyet mcadelesine sahne olmutur. Sasaniler ve Araplar da bu blge iin mcadele etmilerdir. Daha sonralar Rusya, Iran ve Osmanl Devleti bu mcadeleyi srdrmt. Bu blgede Sovyet hakimiyeti yerletikten sonra ise Krasnodarsk ve Stavropolsk Kray'lar, Karaay- erkez Muhtar Oblast, kabarda-Balkar MSSC, Kuzey-Osetin MSSC, een-lngu MSSC ve Dastan MSSC adl idar-siyas blgeler tesis edilerek hepsi RSFSR'e balanmtr. Bu blgede 30'un stnde deiik millet ve halklar yaar, birbirlerinden hayli ayrlk gsterenlerin bir ksm hristiyan inancna sahipken, byk ounluu mslmandr. Dil ve kttr ynnden ortaklk olmamakta birlikte slm dini, bu topluluklar balayc mhim faktrdr. Blgenin nfusa da ve idar-siyasi yapca da en byn Dastan MSSC' tekil eder. 1987'de genel nfus 1.768.000 ve yzlm 50.300 km.2 idi. Burada Dastan halklar diye bilinen Avar, Lezgin, Dargin, Kumuk, Laks, Tabasaran, Nogay, Rutul, Tsahur ve Agul'lar yaar. Kuzey Kafkasya'nn dier muhtar cumhuriyet ve blgelerinde ise een, Osetin, Kabarda, Ingu, Abhaz ve erkezler bulunmaktadr. Bu blgedeki Ruslar-'n nfus younluuna geldiimizde durum aadaki tablodaki gibidir.

TftprnrftevAim rtrAn

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI---------------------------------------------------------------T

Blgenin di Dastan MSSC Kabarda-BalkarMSSC Kuzey Osetin MSSC Ceen-lngu MSSC Krasnodar Kray Stavropol Kray Karaay-erkez MOb Toplam

Blge Genel Nfusu (1987) 1,768.000 732.00 619.000 1.235.000 5.051.000 2.778.000 367.000 12.550.000

Rus Nfusu (1979) 189.474 234.137 200.692 336..044 4.159.089 2.032.664 7.152.100

Oran(%) 10,7 32i) 32.4 27,2 82,3 7$2 60,0

Boyun ad Kumuk Karaay Balkar Nogay Trkmen Azeri Toplam

Nfusu 282.178 156.140 88.771 75.564 15.000 70.00 702.653

Yukardaki tablodan da grlecei zere Ruslar ancak iki krayda ounlua sahip olup, Kuzey Kafkasya'da yani aznlklarn esas blgelerinde % 25'lerin biraz stnde olduklar anlalr. Bu blgede dier halklarn arasnda Trkler'in de olduka mhim bir yeri olduu anlalmaktadr. Kuzey Kafkasya'deki belli bal Trk topluluklar olarak Kumuk, Karaay, Malkar (Balkar), Nogay, Azeri, Kafkasya Trkmeni ve Kundurlar' grrz. Kumuklar: Kuzey Kafkasya'daki en byk Trk topluluu Kumuklar'dr, ve 1989 nfus saymna gre 282.178'dir. % 90' Dastan MSSC'de (253.960) yaar ve. Cumhuriyet nfusunun % 14.4'n tekil ederler. Kitleler halinde Hasanyurt, Babayurt, Kzlyurt, Buynak, Kaykent, Kaytak ve bakent Mohakale evresinde yaarlar. Karaaylar: Ayn zellii gsteren ve ayn yaz dilini kullanan Karaaylar her yerde Balkarlar'la (Malkar) birlikte belirtilirse de idar'ynden Karaay-erkez Muhtar Oblastna dahil edilmilerdir. 1989 nfus saymna gre 156.140 olup, % 60 bu ad geen yerde (93.684) blgede yaar. Kuban nehri yaknlarnda Ukalan, Teberde ve Zelenuk mevkiilerinde youndurlar. Balkarlar: Karaaylar'n dousundaki erek, egem, Baksan, Malki ve Terek civarnda youndurlar. 1989 nfus saymna gre 88.771 nfusa sahiptirler. Kabarda-Balkar MSSC'de nfus younluunda Kabarda ve Ruslar'dan sonra nc sray alrlar (takriben 70.000). Nogaylar: 1989 nfus saymna gre 75.564 nfusa ulaan Nogaylar Dastan MSSC ile Stavropolsk kraynda youn haldedirler. Her iki yrede de nfusu 25.000'in zerindedir. Kafkasya Trkmeni, Kundur ve Azeriler: Yukarda saylan Trk boylarnn dtnda ufak topluluklar mevcuttur. Kafkasya Trkmenleri XVIII. y.y.'da esas Tkmenler'den kopan bir topluluk olup, 15 bin civarnda diye tahmin edilmektedir. Kundurlar ise Nogaylar'a yakn bir Trk boyudur. Nfuslar bilinmemektedir. Bu blgedeki, Dastan'daki Azerilerin says ise 70 bin dolaylarndadr. zetlersek Kuzey Kafkasya'da eitli Trk boylarnn genel nfusu aadaki gibidir

Bu Trkler komu Azerilerle ayn din, dil ve kltr paylatklarndan eitli srtmeler iinde olan dier Kafkas halklar arasnda bir potansiyele sahip olduklar sylenebilir. Ayrca ancak XIX. y.y.'n ikinci yarsnda bu blgeye hakim olan Ruslar'a kar btn Kafkas halklarnn fazla muhabbetleri olmad gerei de bunlarn gelecekte bir nevi dayanmaya balayacaklar ihtimalini de kuvvetlendirmektedir. Fakat u anda Kuzey Kafkasya ok karmak etnik bir manzara arz etmekte ve nceleri Kumuka olan anlama dili yerini Rusa'ya brakmtr. SOVYET ORTA ASYASI VE KAZAKSTAN: Trkistan diye de adlandrlan bu blgenin SSCB'deki resmi ad Orta Asya ve Kazakistan'dr. Bugn asl bu yreden olan ve d lkelerde yaayanlar arasnda bu blge iin Trkistan tabiri kullanlma eilimi mevcutsa da, Kazaklar'n bu isme pek rabet etmedikleri izlenmektedir. Ayrca Trkistan kavram genelde SSCB'deki be cumhuriyet (zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan ve Tacikistan)'i iine aldndan in hakimiyeti altndaki Uygur ve Kazaklar Dou Trkistan tapirini tercih etmilerdir. Ksacas olduka bir kavram karkl meydana gelmektedir. Trkistan ad bugn resm olarak ancak Trkistan asker blgesinde kullanlmaktadr. Daha nceleri, ihtillin ilk yllarnda, arlk Rusyas'ndan devralnan gelenekte (arlk dneminde Kazakistan, Bozkr ve dierleri ise Trkistan genel valiliine blnmt) Trkistan MSSC ite Krgz (Kazak) MSSC kurulmutu. f#2D'de ortadan kaldrlan Buhara ve Hive hanlklar da bu Trkistan MSSC dahil edHdf. Ancak bu durum 1924"te deitirildi. zbek ve Trkmen SSC'teri ite Tacik MSSC kuruldu. Bugn ise Kazakistan'n dndaki drt cumhuriyete Orta Asya cumhuriyetleri denilmektedir. Orta Asya tabiri de olduka karmaktr. te bu Orta Asya veya Trkistan diye adlandrlan blgede bata deiik Trk boylan olmak zere (Kazak, Krgz, Karakalpak, Trkmen ve zbek gibi yerli; Tatar, Krm Tatar, Azeri ve Uygur gibi sonradan yerleen Trk topluluklar), Rus, Ukrain ve Belorus gibi Slav topluluklar, AtaarvKoJeji, Yahudi ve Dungan gibi yabanc kavimler ve yerli Tacikter yaamaktadr. Kazak SSC: SSCB'deki 15 birlik cumhuriyetinin RSFSC'den sonra ylteMm bakmndan ikinci en byk lkesi Kazakistan 2.853.300 km2 olup Trkiye'nin neredeyse 3,5 mlisinden fazla bt yzlmne sahip olmasna ramen nfusu bu oranda dktr ve 1987'de 16.244.000'kilnin yaad bir lke grnmndedir. Kazaklar'n % 80"! kendi oumtariyetlerirft snrlan inde yerlemi olmaianha ramen lke nfusunun mutlak ounluuna sahip deillerdin

76 ...................

TRK PpNYASI EL KTAB

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

TT

1979 YIUNA GRE KAZAKSTAN SSC NFUS DAILIMI

Nfus (Bin olarak) Genel Rus Kazak Ukrain Alman Tatar zbek Belorus Uygur Kore Azeri Polonyal Mordva Yahudi Moldovyal uva Dungan Bakurt Baka 14.684 5.991 5.289 898 858 313 263 181 148 92 73 61 34 28 26 23 22 21 363 Yzde(%) 100 40,8 36.0 6,1 2,1 1.8 1.2 1.0 0,6 0,5 0.4 0,23 0,19 0,18 0,16 0,15 0,14 2,5

Uygur Trkleri : Uygurlar'n esas vatan in'in Singiang-Uygur Muhtar Blgesi (Dou Trkistan) olmasna ramen, 1989 sovyet nfus saymnn neticelerine gre SSCB'de de 262,199 Uygur mevcuttu. Bunlar eitli dnemlerde in'den kaarak buraya snm olanlar ve onlarn ocuklardr, %70'i Kazakistan SSC'nde ve bu cumhuriyetin Atma Ata oblast ile Tald Kurgan Oblastlarnda yaamaktadrlar (183.539). Kalanlar ise zbek SSC'nin Endican oblastnda bulunmaktadr. in-Sovyet atmas yllarnda bunlara zel bir ehemmiyet verilerek, propoganda maksatlar iin kullanlmlarsa da, bugn bu yndeki faaliyetler ok azalmtr. zbek SSC : Bu cumhuriyet Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan ve gneyde Afganistan ile komudur, yzlm 449.600 km2'dir. Amu-Derya ile Sr-Derya arasnda ok verimli bir blgede yerlemitir. zbekler SSCB'deki en kalabalk Trk boyunu tekil ederler ve byk milletler arasnda Tacikler'den sonra en sratle artan toplulukturlar. Son on yldaki nfus art (1979-1989) %34 olarak gereklemi, bundan nceki dnemde (1970-1979) %35.5 olmutu. Her 'iki dnem mukayese edildiinde tabii nfus artnn hznda son on ylda 'ok az bir d kaydedilmise de, bu mhim denilecek kadar deildir. zbekler'in toplam nfusu 1979 ylnda 12.5 milyon civarnda iken 1989'da bu rakkam 16.700.000'e ulamtr. Tabiiki bu hzl nfus artnda en mhim etken doum orannn ok yksek olmasdr. zbeklerde dier milletlere nazaran byk aile tipinin oran d hayli yksektir. 1979 ylnda zbekter'de 5.6 ve 7 fertH ailelerin oran %69.2 iken Rus-lar'da bu oran ancak %11 idi. Byk ailelerin ekserisi de krsal kesimde yaamaktadr. zbekler'in %60'tan fazlas da bu nevi krsal kesimlerde yaarlar. Ancak bu nevi hak nfus art bir-takm sosunlar da beraberinde getirmektedir. Konut yetersizlii, eitimdeki kifayetsizliklerin zerine isizlik sorunlar da ykselmektedir. Uygulanan piHika neticesinde zbekistan'da ky ekonomisi giritirilmi ve bu ekonominin de %75*ni topraa bal ekincilik (bata pamukuluk) tekil eder. zbekistan SSCB'nin 2/3 pamuunu retmektedir. Bu politika dier alanlarn ihmal edilmesine de yol amtr. Ksacas lkenin ekonomisi haiknm ihtiyacm temin edememek gibi bir problemle kar karya kalmtr. Neticede son yllarda (1989-1990) meydana gelen sosyal patlamalarda demografik gelimenin ve ekonomik istikrarszln byk rol olmutur. Baz zbek genlerini, her ne kadar pravokos-yon neticesinde olsa dahi. Meshet Trkteri'ne ve Krm Tatarlar'na kanl saldrlan, Krgzistan'n O blgesinde zbek-Krgz atmas, daha ncelerde Taciklerle olan srtmelerin hepsi zbeklerin aresiz* iine derek, bu gelimelerin sorumlusu olarak yabanclar grme eilimlerinden kaynakland dnlebilir. Topluluklar, kendi ilerinde bir takm problemler kt zaman, bir 'gnah keisf aramaya balarlar. Bu hatta meden diye bilinen topluluklar iin de geerlidir (rsi. Almanya'daki Trk dmanl') Yukarda da belirttiimiz zere 1989 nfus saymna gre SSCB'deki zbekler'in toplam nfusu 16.686.240'a ulamtr. zbeklerin ekseriyeti kendi cumhuriyetinde yaar (%70) kalanlar ise komu cumhuriyetlerde meskundurlar. Aadaki tablo daha iyi bir fikir verecektir:

Yukardaki tablodan grlecei zere Kazaklar ancak dier Trk topluluklar ile mutlak ounlua ulama durumundadrlar. Kazakistan'n dier demografik bir zelliini genel nfusun % 39'unu gmen Ruslar'n tekil etmesidir, 4879 ylnda Ruslar lkede hatta % 41'e ulaan bir orana sahiptiler. Ayn ylda Kazaklar cumhuriyet nfusunun ancak % 36'sn tekil ederken son on ylda gerekleen yksek nfus art sayesinde (% 24,1) bu dengeyi kendi lehlerine bozabildiler. Kazakistan'da gayr- Trk iki gmen unsur daha mevcut olup, bunlar 900.000 civarndaki Ukraynallarla, 850.000 civarnda buralara srlm olan Almanla/dr. Kazakistan'da bu kadar yabanc nfusun bulunmas arlarn ve ondan sonra da Sovyet ynetiminin politikas neticesidir. Kazakistan'a son Rus g 1960'l yllarn banda durmutur. Son on ylda se demografik tablo Kazaklar'n lehine deimeye yoz tutmutur. Ancak Sovyetler Birliindeki btn Kazaklar'n kendi cumhuriyetlerine yerlemesi hafinde dahi Kazakistan nfusunun ancak %50'sini tekil edebileceklerdir. Kazaklar'n dier byk ounluu 620.000 (% 9,5) komu zbekistan'da 520.000 (% 7,9) RSFSC'de Ve dier cumhuriyetlerde bulunurlar. in Halk Cumhuriyetinin Singiang-Uygur Muhtar Blgesinde (Dou Trkistan) yaayan 1 milyon civarndaki Kazak'tan ise ileride bahsedeceiz. Ksacas Kazaklar demografik ynden dinamik bir topluluk manzaras arz ederler ve saylarnn gelecek yllarda da hzla artaca sylenebilir.

78

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

79

ZBEKLERN DAILIMI (1989)

Blgenin ad Genel zbek SSC Tacik SSC Krgz SSC Kazak SSC Trkmen SSC Dier blgeler Nfus 16.686.240 14.183.304 1.168.036 567.332 350.041 917.038 100.489 Genel Nfusa Oran (%) 100 85 7 3,7 2.1 1.9 0.6

Yukardaki tablo incelendiinde bir milyonun stndeki bir zbek nfusunun Tacikistan'da bulunduu anlalmaktadr. 864.422 Tacik zbekistan snrlar iine yerlemitir. Ksacas iki topluluk girift demografik bir manzara arz ederler, herjki taraf bir-birlerini kendilerindeki aznlklarn (zbek veya Tacik) nfus verilerini tahrifle sulamaktadr. Ancak asrlar boyu birlikte yaayan bu topluluklar arasnda bir hayli kltrel ortaklklar olduu, ayn din ve mezhebe mensubiyet sebebiyle hayli evlilikler gerekletii, zbeklerin bir haylisinin Farsann ivesi olan Tacike konutuklar gerei de gz nnde tutulmaldr. Yukarda da belirttiimiz zere zbekler kendi cumhuriyetlerindeki genel nfusun takriben %70'ni tekil ederler. zbekistan'da yaayan dier topluluklar aadaki gibidir:
Milliyet zbek Rus Tacik Tatar Kazak Karakalpak Koreli Kffgz Ukraynal Trkmen Yahudi Azeri Toplam Nfus 14.183.304 1.665.658 864.422 650.000 620.000 410.000 163.000 143.000 113.000 92.000 95.000 60.000 19.059.384 zbekistandaki Oran (%) 70 8.7 4,5 3,4 3,2 2.1 0,8 0,7 0,5 0,4 0,4 0,3 100

Yukardaki tabloyu incelediimizde Ruslar, Ukraynallar ve Korelilerin dnda yabana unsurun olmad anlalr.

Tacik, Kazak, Karakalpak, Krgz, Trkmen ve Yahudiler Trkistan yresinin yerli halkdr. Dier Trk boylar ise Tatar ve Azeriler'dir. Tatarlar' aslnda iki gurupta mtala etmek gerekir, ilkini dil boyu-Tatarlar tekil ediyorsa, 200.000 kadarn 1944'te bu blgeye srlen Krm Tatarlar tekil eder. Burada Yahudiler hakknda da ksa bir aklamada yarar gryoruz. Bunlar Buhara Yahudisi olarak ta bilinen asrlardan beri burada yaayan, bir haylisi zbekeye tam hakkyla vakf Yahudi inancndaki halktr. Buna benzer bir Yahudi topluluu Azerbaycan'da mevcuttur. Onlar da mslman Azeriler'den ayrmak hayli zordur. zbekistan'daki Trk soylular Ur arada mtala ettiimiz tekdirde zbekistan cumhuriyetinde %80'lik bir orana sahiptirler. Bunlar arasnda Karakalpaklar'm ayr bir stats mevcut olup, Kazaklar'a daha yakn bu Trk gurubu Karakalpak MSSC adl zbek SSC'ne bal bir cumhuriyete de sahiptirler. Toplam saylar 1989'a gre 423.436'dr ve ekserisi Karakalpak cumhuriyetinde yaar. Son yllarda her ne kadar zbek aydnlar Trkistan ve Trk birlii hakknda propoganda yrtmelerine ramen Meshet (Ahska) Trkleri'ne ve Krm Tatarlarna kar balatlan kanl saldrlar bu nevi bir birlii baltalamaktadr. Meshet Trkleri'nin ekserisi zbekistan'dan g etmitir, ayn ekilde Krm Tatarlar arasnda da vatan Krm'a dnme hareketi balam ve 75 bin kadar zbekistan' terk etmitir. Gelimelerden huzursuz olan dier Trk boylarnda da SSCB'nin baka blgelerinde veya yurt dna yerleme temayl artmtr. Tabii ki henz Ruslar'a kar ak dmanlk emareleri ortaya kmamakla birlikte Ruslar da zbekistan' terke balamlardr. Meshet Trkleri : 1944'ten nce Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin Acar MSSC'nda Meshet sradalarnn bulunduu blgede yaayan b Trkler Stalin'in ufak halklar Srgnnden kurtulamayarak balca zbekistan'a yerletirilmilerdi. 1926 nfus saymnda 137.921'lik bir nfusa, sahip olan Meshet veya Trkiye'deki ifadesi ile Ahska Trkleri 1989da 207.369'luk bir nfusa erimi gibi gsterilmektedirler. 1944 srgn esnasnda onlarn dnda Grcistan ile Ermenistan'da yaayan Meshet Trkleri, Karapapahlar, Krtler, Trmenier ve Heminler de bu guruba dahil edilerek srlmlerdi. Haklarnda uzun yllar bir ey yazlmamt. 1989 ylnda zbekistan'da kanl saldrlara maruz kaldktan sonra byk bir ksm Sovyetler Brlii'nin eitli^erlerine datld, bk Joanu ise Trkiye'ye oatd. Esas yerleim merkezlerine dndkleri hakknda ise herhangi bir bilgi mevcut de-ildir. Trkmen SSC : SSCB'de Orta Asya cumhuriyetleri diye adlandrlan cumhurbyeterden biri de Trkmen SSC'skfir. 488.100 km2'lik bir sahay kaplamasna ramen lkenin 4/5'ni Karakum l {350.00 km2) kaplandndan yerleim merkezleri hayli azdr. Sovyetler Brlii'ndeki Trkmenlerin genel says 1989'a gre 2.718.297 idi. Trkmenler Trk boylar arasnda nfuslar en hzl artan zbekler'te ayn tabi nfus art oranna (son on ylda %34) sahiptirler. Sovyetler BHrrin dnda Trkmen SSC'ne komu Kuzey ran'da Horasan vilyetinde ve ayn ekHde snrda Afganistan'da, Trkiye ve Suriye'de de Trkmen topluluklar mevcuttur. Sovyetler Birlii'ndeM Trkmenlerin %93.4 ise (2.538.889) yani byk ekseriyeti kendi cumhuriyetinde yaarlar ve aadaki tablodan da grlecei zere Trkmen SSC'inin genel nfusunun %75,5

tekil ederler:

60

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

TRKMEN SSC'NDE NFUS DAILIM (1989)

Milliyet Trkmen RU6 zbek Kazak Tatar Azeri Nfus 2.538.889 350.000 317.000 100.000 40.000 25.000 3.370.000 Trkmenistan'daki Oran

?$5
10,4 9.4 3,0 1.1 0,6 100,0

Toplam

Trkmenistan'daki tek yabanc unsur olarak Ruslar grlr. Oier Trk boylar ile birlikte Trkmenistan'daki Trk soylularn oran %89,6'ya kar. Trkmenlerin %65'i krsal kesimde yaamakta olup bakent Akabad'da Trkmenler ancak %40'Ik bir orana sahiptirler. Rus (%42), Ukraynal ve Ermeniler ise mutlak ounluu ellerinde tutarlar, Krgz SSC: in kaytlarnda M.. II y.y'da adlarna rastlanan en eski Trk boylarndan biri olan Krgzlar'n ekseriyeti (% 88,5) bata dnyann ikinci byk krater gl Issk Gl (6.202 km2) olmak zere eitli gllerle evrili dalk bir blge olan Krgzistan'da yaarlar. Sovyetler Biriii'ndeki Krgzlar'n kalan ksm komu zbekistan ile Tacikistan'da mevcuttur. Bunun dnda in'de (Dou Trkistan'da) ve Afganistan'da da Krgzlar bulunmaktadr. Krgz SSC nfus dalm ise aadaki gibidir: KIRGIZ SSC'NDE NFUS DAILIMI (1989)
Milliyet Krgz Rus zbek Ukraynah Alman Talar Uygur Kazak Dungan Tacik Toplam Nfus 2.293.933 911.703 567.332 109.324 101.057 72.018 30.000 28.000 15.000 15.000 " 4.143.000 Krgzistan'daki oran (%) 54,0 22,0 13,7 2,6 2.4 1.7 0f7 0.6 0,3 0,3

Grlecei zere geen dokuz yllk dnemde (1970-1979) Krgzlar cumhuriyetlerinde mutlak ounlua sahip deilierken imdi buna ulamlardr. Krgzistan'da yabanc unsurlar olarak ie %22'lik oranda bata Ruslar olmak zere, Ukraynallar ve ikinci dnya harbinde srdn edilen Almanlar saylabilir. Krgzlar dier Trk soylularla birlikte %70'in stnde bir orana kavutuklar gzkmektedir. Fakat 1990 ylnda O yresinde Krgzlarla zbekler arasnda meydana gelen kanl atmalar Trk boylarnn sosyal ve ekonomik nedenler, yani menfaat atmalar dolaysyla asgari mtereklerde de anlaamadklarn gstermektedir. ki topluluk arasnda kkrtmalarn olaylara yol at bir gerektir. Fakat topluluklarda bu nevi bir psikolojinin gelimesinde Sovyet mit politikasnn byk tesiri de unutulmamaldr. SBRYA BLGES: Urai dalarnn dousundaki Tobol, Irti, im, Obi Irmaklarn iine alarak Altay dalarna kadar uzanan bu blgede de eitli Trk topluluklarna rastlamaktayz. Sovyetler Birlii'nin bu az nfustu blgesinde bazlarnn adlan idar-siyas blgelerde verilmi bu Trk topluluklarna Altay Trkleri de dendii binmektedir. Sibryada balca Yakutlar, Tuvahlar, Bat Sibirya Tatarlar, Hakaslar. Altayllar git deiik adtaki Trk soylularn toplam nfuslar 1 milyona dahi ulamaz ve yaadklar blge yerleime fazla elverili olmamakla birlikte, ok byk yeralt zenginliklerine sahip olmas bakmndan mhim bir blgedir. Yakut MSSC : Buras SSCB'nin yzlm bakmndan en byk muhtar cumhuriyeti olup, 3.103.000 km^tfir. 19874de cumhuriyetin nfusu 1.043.000 idi. Yakutlarn genel nfusu ie 1989'da ancak 382.255 idi ve bunlarn %96,5 kendi cumhuriyetlerinde yaamasna ramen mutlaK ounlua ulaamamlardr. Bu durum aadaki tabloda daha ak grlr: YAKUT MSSC'NDE NFUS DAILIMI (1989)
Milliyet Rus Yakut Ukrain Tatar Dier Toplam Nfus 429.588 368.876 46.326 11.000 187.210 1.043.000 Yakutistandaki Oran (%) 41,1 35,3 4,4 1.0 17,9 100,0

Tuva MSSC : Tuba adna in'in Su sllesinin (581-618) kaytlarnda rastlanmtr. Oturduklar blgeye Tannu-Tuva denir. Kullandktan dile Soyonca veya Uranhayca'da denilirdi. Yakutlar gibi Tuvallar'da eski bir Trk dilini kullanrlar, anlalmas hayli zordur. Tuvallar'n Karagas (Tofa) denilen bir boyu da bulunmaktadr. Tuva MSSC 1.750.500 km2'dir. 1989 nfus saymna gre Sovyetler Biriii'ndeki Tuvallar'n toplam says 206.924 idi. %98'i kendi cumhuriyetlerinde yaar. Tuva MSSC nin nfus dalm ise aadaki gibidir:

82

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

S3

TUVA MSSC'NN NFUS DAILIMI (1989)

Milliyet Tuvali Rus Hakas Ukrain Dier Toplam Nfus 202.785 77.793 2.193 1.729 4.500 289.000 Tuva'dakl Oran (%) 70,1 26.9 7,5 5.9 15,5 100,0

Dalk Altay Muhtar Oblast: 1989 nfus saymna gre 71.317% ufak bir nfusa sahip olan Altayllar'a eskiden Oyrot ta denirdi. Onlarn blgesinde de Ruslar 110 binlik bir nfusla %64'lk nfus oranna sahiptirler. Altayllar ise kendi blgelerinde 50 binden fazla bir nfusla genel nfusun %30'nu tekil .ederler. Kemerov oblastnda yaayan ufak bir Trk boyu orlar'n genel nfusu 1989'a gre 71.317'dir. Krasnoyarsk Krayna bal Taymr (Dolgan-Nenets) muhtar okluunda bulanan Dolganlar ise takriben 5 binlik bir nfusa sahiptirler. Ancak son nfus saymlarnda artk adlarna rastlanmamaktadr. Buna Dolganlar'n kendilerine Saha, yan Yakut demeleri de sebep olabilir. zetlersek Sibirya blgesinde aadaki Trk boylan mevcuttur:
Topluluk ad Yakut Tuvali Sibirya Tatar Sibirya Buharas Hakas Altay Dolgan Toplam Nfus (1989) 382.255 206.924 316.289 25.000 81.428 71.317 5.000 1.088.213

Bat Sibirya Tatarlar: Obi ve ve Irti vadilerinde, Tobolsk, Tmen, Tomsk ve Baraba'da fazlaca sayda olan ve Kazan Tatarlar ile yakn akrabal olan bu Tatarlar, bulunduktan ehir adyla da anlrlard (msl. Baraba Tatarlar gibi). Elimizde ancak 1979'a gre olan istatistiki bilgiler mevcuttur. Bunlarda aadaki gibidir: : SBRYA TATARLARININ NFUS DAILIMI
Oblast'n ad Tnen Omsk Novosibirsk Torrtsk Irkutsk Arhangelsk ikitinsk Kemerov Magadan Toplam Nfus 136.757 46.714 28.549 17.630 41.747 4.906 13.372 64.821 6.793 316.289

Ksacas Sibirya'nn muhtelif yerlerinde 350 bin civarnda Sibirya Tatan'nn mevcut olduu tahmin edilmektedir. Ancak bunlarn genel Tatar nfusu iinde kayde-dilip-edilmedii mehuldr. Bu blgede Sibirya Buharallar denilen bir Trk topluluu daha mevcut olup, 25-30 bin civarndadrlar, Tmen'de zengin petrol yataklarnn bulunmas buraya ok sayda yabanclarn (Rus) gelmesine de yol atn kaydetmekte yarar vardr. Hakas Muhtar Oblast: 1989 nfus saymna gre 81.428 nfusa sahip olan dier bir Trk boyu Hakas'lar Krasnoyarks Kray'a bal Hakas Muhtar Oblastnda yaarlar. Onlarn Krgz ve Sagay adl iki mhim kolu vardr. Hakas Muhtar oblast 64.400 km2'dir. Ruslar 400 bine yaklaan nfuslar ile blgenin nerdeyse %80'lik orann tekil ederler. Hakaslar ise ancak %12'lik bir oranla 60 binin biraz zerindedirier.

Ancak 1 milyon civarndaki bu topluluklar yaamaya elverili olmayan, blgelerde, dank ve Ruslar'm arasnda yaamaktadrlar. Fakat br Haylisi mlB benliini korumutur. Msl. 1990 ylnn Austos balarnda Tuvallar'n lkedeki Ruter1 kp* mak iin faaliyetlere giritikleri haberferi kmta ok ar artlarda olmalarna ramen benliklerini muhafaza etmeye alrlar. N HALK CUMHURYET: Dnyann en byk nfusuna sahip dan in Halk Cumhuriyeti'nde de (3982 rsm istatistik bilgilerine gre 1.031.882.511) Trk soylular bulunmaktadr. Bunlar srasyla Uygur, Kazak, Krgz, Salar, zbek ve Tatar gibi ffe boylarna mensupturlar. 1949'da Mao'raa* iktidara gelmesiyle in'de sosyalist br sistem yrrle girmitir. 1982 nfus saymnn resm verilerine gre in rtalk Cumhuriyeti'nde Han diye. adlandrlan.esas tnffler %93.3* (936.703.824) aznlklar ise %6.7'ye (67.233.254) tekil ediyorlard. Bunlarn iinde Trk soylularn nfusu 7.064.826 olarak verilmitir. Bu hesaba gre aznlklar arasnda dahi Trkler'in oran ancak % 10.5'a ulamaktadr. 1964-1982 yllar arasnda %68.4'lk bir art oiduu kaydedilmektedir. Bu rakamlar ve genelde krsal kesimde yaayan Trkler'deki yksek nfus artm da gz nnde tutarsak son 9 ylda %34.2'lik tabi br nfus art olduunu kolayca tahmin edebiliriz. Buna gre Trkler'in 2^16.170 nfus artarak &470.996'ya ulam olmalan gerekir. Bu Trkler'in ekseriyeti de1955'de kurulan Sncang-Uygur Muhtar Blgesinde, yani Dou Trkistan'da

yaarlar.

84

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

05

Sincang-Uygur Muhtar Blgesi : Resm verilere gre in Halk Cumhuriyetimde 56 milfi aznlk bulunmaktadr. Bunlar nfuslarnn younluuna gre Juang-Hui (in mslman), Uygur, Yi, Miao, Tibetli, Manu, Mool, Bouyei, Koreli, Yao, Dong ve 6ai olarak sralamak mmkndr. te bu mil aznlklarn bazlar iin kendi adlarn tayan blgeler tesis edilmitir Bu blge Bat Avrupa kadar byk bir yzlmne sahip olup 1.710.000 km2 dr. in'in toplam yzlmnn altda birini tekil eder. lkenin kuzey ksm un-garya ve gney ksm Kakarya olarak bilinir. Kuzeyinde ise byk Taklamakan l bulunur. Bu muhtar blgede deiik aznlklarn adn ieren 5 muhtar eyalette bulunur. T li Kazak Muhtar Eyaleti 2. Boro Tala Mool Muhtar Eyaleti 3. ang-i Hui Muhtar Eyaleti 4. Bayangol Mool Muhtar Eyaleti 5. Ktzlsu Krgz Muhtar Eyaleti Dou Trkistan esas halkm Uygurlar tekil eder ve Uygurlar'n %90-95'i kendi muhtar blgelerinde yaarlar. 200.000'in zerinde Uygur ise komu SSCB'nde (Kazakistan ve zbekistan) 100-150.000 kadar da Afganistan, Pakistan, Suudi Arabistan, Trkiye ve ABO gibi lkelerde bulunmaktadrlar. 1982 resm istatistk verilerine gre Smcang Uygur Muhtar Bigesi'nin nfusu 13.081.681 idi. Bu blgede yaayan Trkleri nfuslar ise aadaki gibidir. SNCANG UYGUR MUHTAR BLGESNDEK NFUS(1990)
Ad 1982 Nfusu 1990 Tahmini Nfusu (%) Oran(1982) 45.9 45.5 6.9 0.9 0.2 0.09 0.03 4.3 (%) Oran (1990) 48.7 43.2 6.6 0.8 0.2 0.09 0.01 3.4

artmakta olduunu ve genei nfusun %50'literine yaklatn gstermektedir. Her

infi Uygur Kazak ' Kfgz ac& zbek Taraf

6000.000 5.957.112 907.582 113.999 26 503 12.503 4.127 56.855

9.000.000 7.994.444 1.217.975 152.986 * 35.567 16.779 2.000 63.000 18.482.751

Toplam

..........

ia.oei.68i .... .... ..

Eki bgerm dnda yaayan (rnghai veGansu eyaletleri) Salarlar ise SSZe 69.503 nfusa saNp iken imdi 75.000 dolaylanndadr. Yukardaki tablonun incelenmesinde Trklerin toplam nfusunun 9,459.184'e ulat sytenebSir. Ancak Uygur Muhtar Blgesi ile ilgili nfus tablosu btee lkedeki in nfusunun

ne kadar Trkler'de tabi nfus art yksek ise de Trkler Uygur, Kazak vb dierleriyle birlikte ancak %50'nin biraz zerinde bir orana sahiptirler. Ksacas inli gmenlerin ok sayda yerletirilmesi neticesinde ksa bir gelecekte Dou Trkistan'daki Trk boylar lkelerinde aznlk durumuna dme tehlikesiyle kar karya-Ckrler. AFGANSTAN : 10 yl sreyle Sovyet igaline maruz kalan 650.000 km2 lik Afganistan'n demografik yaps hakknda kesin neticeler karmak hayli zordur. Ancak aratrmaclar bu lkenin nfusunu 12 if 15.5 milyon civarnda tahmin etmektedirler. Bu tahminlere savalar esnasnda len 1.240.000 Afganistan vatandann dahil edfildii dnlebilir. Fakat gene de +/- %15 hata ihtimali de dikkate alnmaldr. Sovyet igali neticesinde Afgan halknn byk bir ounluu da cann komu Pakistan ve ran'a snarak kurtarmtr. lke dnda 3-4 milyon Afgan mltecisinin olduu tahmin edilmektedir. Bunun byk bir ksm Pakistan'a yerlemitir. 1979 ncesi Afganistan'da en byk nfusu Putunlar tekil etmekte olup, tahminen %40'lk bir orana sahipler. Ancak gmenler arasnda %85'iere varan oran tekil ettiklerinden u anda genel nfus orannda %2 'lere dmlerdir. Aadaki tablo bu konuya aklk getirecektir. AFGANSTAN'IN ETNK YAPISI
Etnik Gurubun Ad 1978 Oran (%) 1967 Gmen Oran(%) 84.6 6.0 0.1 0.5 1.0 1.5 3.6 2.7 Afganistan 1987 Oran (%) 22 34 14 14 4

Putun "Tacik Hazara zbek Trkmen Nuristani Beluci Dier

39 26 10 10 3 1 1 11

12

Afgan resrr ahslarnn ifadelerine gre lkede bugn 12 milyon insan bulunmaktadr. Yukardaki tabloyla bu rakkamn mukayesesinden yle bir sonu karabiliriz :
Milletin Ad Tacik Putun Hazara zbek Trkmen Dier Nfus 4.080.000 2.640.000 1.680.000 1.680,000 480.000 1.440.000

86

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

S7

Yukardaki dierler hanesinde gsterilen rakamn iinde Trk boylar Krgz, Kazak ve Karakalpaklar da'dahildir. Srasyla incelersek zbekler Afganistan'daki en kalabalk Trk topluluunu tekil ederler. zbekler Herat'n dnda Balamurgap, Maymana, brgan, Seripul, Aka, Belh, Mazarierif ve Tkurgan ehirlerinde yaarlar. Trkmenlerin Teke, Yomut, Tark boylan Herat blgesinde, Salur boyu Maymana ve Maruak'ta, Sark ve akra boylar Andhui ve baka yerlerde bulunurlar. Krgzlar ise Afgan Pamiri veya Vahan denilen yrede yaarlard ancak Sovyetler onlar Vahan koridorundan uzaklatrdlar. Kazaklar ie Hanabad blgesine yerlemilerdi. Karakalpaklar ise danktrlar. Bu son nn toplam nfsunun 100.000 dolaylarnda olmas gerekir. Buna gre Afganistan'daki toplam Trk nfusu 2.5 il 3 milyon arasndadr diye tahmin edebiliriz. RAN : 1.648.000 km2 yzlmne sahip olan Iran slm Cumhuriyetinde nfus 50 milyon civarnda diye tahmin edilmekte olup, bunun en dk tahminle 16 en yksek tahminle 18 milyonunu Azeriler tekil eder. Azeriler'in byk ounluunun yaad Gney Azerbaycan 107.000 km2lik bir sahay kapsayan Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Seimas, Maku, Meraga, Astara, Culfa, Merent, Halhal, Soukbulak gibi ehir ve kasabalar iine alr. Gney Azerbaycanllar, Kuzey Azerbaycantlar'dan ayran belki de en mhim hususiyet ilklerinin ok gl Fars dili ve kltrnn tesiri altnda kalm olmalar tekil eder. Tahran'n Fars milliyetiliine dayanan kttr politikas Azeri neriyatna imkn vermemitir. Ancak 1978'den sonra bu yasan kalkmas neticesinde baz neriyat faaliyetleri balamtr. Fakat eitim eskisi gibi Farsa yaplmaktadr. ran'daki Trk boylar arasnda ikinci mhim topluluu Kagaylar tekil eder. Gney ran'n Fars eyaletinde youn halde bulunurlar. Konar-ger bir hayat sren Kagaylar'n nfusu 500.000'n zerinde diye tahmin edilmektedir. ran'n kuzey dousunda Trkmen Sovyet SSC'ye komu blgede ise Yomut, Gklen, Salur ve Sark boylarndan mteekkil Trkmenler yaar. Onlar benliklerini, Hanef mezhebinden olmalar dolaysyla Azeriler'e nisbeten daha iyi korumulardr. Bunlarn da nfusu 500.000 dolaynda tahmin ediliyor. Bunlarn dnda ise Afar, Kaar, ahseven, Karapapah, Hamse, Kengrl, Karadal vs gibi deiik adlara sahip Trk topluluktan mevcut olup toplam nfuslar 1 milyon civarndadr. zetlersek, ran'daki Trk soylularn nfusu 20 milyona ulamtr diye tahmin etmekteyiz. IRAK: Dicle ve Frat'n hayat verdii Irak'n yzlm 434.000 km2 olup nfusu17 milyonun zerindedir. Zengin bir petrol lkesi olan Irak'taki Trkler Trkmen adyla bilinmekle birlikte Azericenin bir ivesini konuurlar. te bu Trkmenler Araplar'la Krtler arasnda skm olup tarih Musul-Badat yolu zerinde yaarlar. Balca kuzeyden gneye doru Telafer, Yunus Peygamber, Erbil, Kutepe, Altnkpr, Kerkk, Taze Hurmata, Tuz Hurmata, Dakuk, Kifri, Karatepe, Karahan, Kzlarabad, ahraban gibi ehir ve kasabalarda yaarlar. Trkiye'de Kerkk Trkleri diye de bilinen bu Trkmenler rejimin ok iddetli basks altndadrlar. Nfuslar 2 milyon olarak tahmin edilmektedir. SURYE: Trkiye'nin en uzun snr komusu Suriye'nin yzlm 185.180 km2 olup, nfusu 10 milyon civarndadr. Frat bu lkenin can damardr. Nfuslar 300.000'in zerinde olan Trkler Lazkiye ve evresinde Halep, Hama ve Humus'ta bulunurlar. Bunlar kopuk bir topluluk manzaras arzederler.

KUZEY KBRS TRK CUMHURYET Yzlm 3335 km2 olan KKTC 15 Kasm 1983te iln edilmiti. Bu ekilde Yunan soykrmndan kurtulan Trklerin nfusu 200.000'e ulamtr. BULGARSTAN : 1878 Berlin Muahedesi neticesinde Osmanl mparatorluumdan koparak kurulmu olan Bulgaristan'n yzlm 110.928 km2olup, 9 milyon civarnda bir nfusa sahiptir. Son istatistik? verilere gre 1989 ylnda Bulgaristan'n nfusu ancak 6.000 kii artmtr. Bu ise 1000 kiide 0,75'lik bir orana tekabl eder. Dolaysyla da "Bulgar milleti yalanmaktadr* gibi ilim adamlarnn ikazlarna ahit olmaktayz. 1990 ylnn Haziran aynda yaplan lk serbest seimlerinde 6.976.620 semen mevcut olup Trkler %6.6'lk bir oy potansiyeli ile 400 kiilik parlementoya 23 milletvekili setirebilmilerdir. Bulgaristan'n nfusundaki bu olaand gelimede ok kiinin lkeyi terketmesinin de rol vardr. Avrupa urasnn raporlarna gre 300.000 Bulgar vatanda illegal olarak spanya'da almaktadr. Son ylda 18.000 kii Dou Almanya'ya, 7.000 kii Kanada'ya, 5000 kii sve'e, 1000 kii de Avusturya'ya getmitir. 25.000 kadar Bulgar Yunanistan'daki vize sreleri bitince lkelerine dnmemilerdir. 1989'da Trkiye'ye otan byk g dalgas neticesinde 150.000'in zerindeki soydamz tekrar Bulgaristan'a dnmtr. Ayrca Trkiye'ye resm kanallarla (vize ile) girenlerin says da 30.000'e ulamtr. Baz verilere gre, Trkler'in Bulgaristan'daki oran %8.4'tr. Bu durumda onlarn nfusunun 756.000'e ulam olmas gerekir. Ayrca genel nfus iinde %6'lk bir orana sahip olan Roman (ingene) halknn slm dinne bal olan 180.000'i Tprke konumakta olup, kendilerini Trk kabul etmektedirler. Bu rakamla birlikte Trkler'in saysnn 936.000'e ulamas gerekir. Ayrca buna ilveten 1974'te Bulgarlar'da %6, Trkler'de ise %17.7 olan yksek nfus artda nazar ita-bara alnrsa Bulgaristan'daki Trk nfusunun 2 milyona ulatn tahmin edebiliriz. Bundan nceki Bulgar ynetiminin Trk ve dier aznlklar (ki bunlar arasnda Trk asll Tatarlar da vardr) zorla Bulgarlatrma siyasetinin etkileri henz bilinmemekle beraber ufak yatakilerin bu insanlkdt kampanyann etkisi ite esas benliklerini kaybetmi olmalar da muhtemeldir. ROMANYA : 237.500 km2 yzlmnde takriben 20 milyon nfusa sahip olan Romanya'da Trk gurubuna rastlanr. Bunlar Anadolu'dan gelip buralara yerleenlerin torunlar, Krm'dan Romanya'ya g eden Tatarlar ve yerli Gagauzlar'dr. 1956 resm nfus saymna gre, 105.000 Gagauz, 20.469 tatar ve 14.329 Trk olmak zere toplam olarak 140.000 dolaylarnda Trk vard. Bugn de bu sayy muhafaza ettikleri tahmin edilebilir. YUNANSTAN : 131.944 km2 yzlm ve. 1971 nfus saymna gre 8.769.000 nfusa sahip olanlar Yunanistan'da Trkler ok ufak bir aznl tekil eder. Bu Trkler genel olarak Bat Trakya blgesinde Gmlcine, Iskee, ve Dedeaa vilyetlerinde ve ayrca Dimetoka ve Sofu'da ve bir miktar da Rodos'ta yaarlar. Toplam nfustan 120.000 dolaylarndadr. YUGOSLAVYA SOSYALST FEDERATF CUMHURYET: Yzlm 225.804 km2 ve 1981'e gre 22.3S2.000 nfusa sahip olan bu lke 6 birlik cumhuriyetinden mteekkildir. ounluu Srplar tekil eder (%40). Trk ise 150.000 civarndadrlar. Onlar Kosova muhtar blgesinin, Pritine. Draga ve Makedonya cumhuriyetinin

88

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

89

skOp, Bitola, Gostiva, Devar gibi ehirlerinde yaarlar. Balkan lkeleri iinde kltrel ynden en rahat durumda bulunanlar Yugoslavya Trkleri tekil eder. DER LKELER : ABD, Kanada, Finlandiya, Avustralya, Japonya, Suudi Arabistan gibi lkelerde de ya Trkiye'den ya da baka Trk illerinden buralara g etmi ve yerlemi olanlar mevcuttur. Bunlar arasnda en byk topluluu ABD'de yaayanlar tekil eder. Buradakilerin ekserisi New York ve California eyaletlerinde bulunurlar. Fakat olduka dank bir manzara arzederler. Buna ramen gl dernek faaliyetleri ile Trkiye'nin meselelerini Amerika kamuoyuna yanstmaya alrlar. Aralarnda bir hayli retim yesi, tp doktoru, mhendis baarl i adamlar bulunan Trkler bu lkede Trkiye'nin gzel bir imajn yaratrlar. ABD'de ayrca ekserisi SSCB'nden (Rusya) getmi olan Krm Tatar, zbek, Kazak, Krgz, Trkmen, Karaay, Azeri ve Tatar topluluklar da mevcuttur. Btn bu Trkler'in toplam says 250.000 civarndadr. Yukarda belirttiimiz dier lkelerdeki Trkler'in toplam saysn ise 250.000 diye tahmin ediyoruz. Dnya Trkleri'ne Genel Bir Bak: Dnyadaki eitli Trk topluluklarnn kesin nfuslarn belirlemek mmkn olmamakla birlikte eldeki mevcut kaynaklarn deerlendirilmesi sonucu yeryznde 145 milyonun zerinde Trk'n yaadn belirtebiliriz. Bylece Trk aslllar dnyadaki belli bal soylar arasnda ilk sralar alrlar. Trkter'i be ana gurupta mtala etmek gerekir. Bu gruplandrma daha ziyade hususiyetlerine baklarak yaplm olup, bu deiik Trk topluluklar arasnda ayrca blgesel, kltrl ve siyas farkllklarn bulunduu da unutulmamaldr.
ALTAY TATAR BAKURT KIRIM TATARI NOttAY KUMUK KARAAY BALKAR KAZAK KARAKALPAK KIRGIZ

Aratrmamzn banda belirttiimiz zere bu Trkler Balkanlardan balayarak in'in batsna kadar uzanan bir haylisi birbirinin devam eklinde olan coraf blgelerde yaarlar.Bu yzden de mesela, Balkan Trkleri gibi tabirler de kullanlmaktadr. Trk topluluklarnn esas youn bulunduu blgeler bata Trkiye olmak zere SCB, tettalk Cumhuriyeti ve ran'dr. Trkiye'nin dndaki Trkler'in ekseriyeti ie tek parti sisteminin hkm srd lkelerde bulunmaktadr. Her ne kadar son siyas gelimeler bu lkelerde de demokratikleme trecini balatmsa da bu gelimenin aznlk durumunda bulunan Trkler'e msbet ynden etkisinin olacan sylemek iin vakit henz erkendir. te totaliter rejimlerde yaayan bu Trklerle demokrasi artlarndan yararlanan Trkler arasnda siyas davran ve uur ynnden de farkMtkfar olmas gayet normaldir. Trkiye ile dier lkelerdeki Trk topluluklar arasnda bir ara yakndr herhangi bir kltrel mbadelenin olmamas da bu topluluklarn birbirlerini tanmalarna, bilmelerine, anlamalarna engel olmutur. Her ne kadar ayn soydan gelseler de gerek dil, gerek dnce ya-prs ve gerekse ekonomik", sosyave politik menfaatler ynnden aralarnda farkllklar olduu anlalmaktadr. Ksacas bu topluluklar arasnda bir nevi kardelik ba mevcut ise de bu artlarda tek bir mtecanis Trk milletinden bahsetmek olduka gtr. Ancak eitli Trk topluluklar arasndaki soy birliinin dier rklara nazaran ok gl olduunu belirtmekte de yarar vardr.

YAKUT DOLGAN OR HAKAS TUVA KARAGAS

KUZEY BATI (Ktpca k) \ GNEY BATI TRK (Ofrz)

KUZEY DOU

1
TRKMEN AZER ANADOLULU OAGAUZ V.B.

INEY DOftU(Kakar)
ZBEK UYGUR

UVA UVA

90

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

91

BBLYOGAFYA Altnc Ba Yllk Kalknma Plan, 1990-1994, Ankara 1989. Alptekin, E. Uygur Trkleri, stanbul 1978. 'Age Dist ribution of China's Population' Baljing Rewlew, say 1(16 Ocak 1984) . Aird, J.S, 'The Pretiminary Ruselts of China's 1982 Census." Tha Chlna Quartaly (Aralk 1983) 8.613-614. Bulgaristan'da TOrk Varl, Ankara 1985 Bat Trakya'nn asi. say 1 (Kasm-Aralk 1987) Caferolu, A.- Ycel, 7. "Gney Azerbaycan ve Iran Trkleri", TDEK,s. 1111-1120 Canubi Azerbaycan Tarihi Mealeleri, Baku 1989. Cenub Azerbaycan Tarihinin Oerkl (1828-1917), BakO 1985. SHMinost 1 Sostav Nasalanlya SSSR. Po Dannm, Vsesoyuznoy Pereplsl Nasele-niya 1979 Goda. Moskova 1984 Devlet, N, ada TOrk Dnyas, stanbul 1989 * ayn. arif. "D Trklerde Byk Nfus Artist', Trk Dnyas Aratrmalar, say 6(1980),s. 4551 Ibrahimov, T.E. Gagaylar, Baku 1988. itogi Vsesoyuznoy Preplsl Naselenlya, 1970 goda IV, Moskova 1973. Lubin. N. Labour and Natlonallty in Sovlet Central Asla, Hong Kong 1984. Narodnoo Hozyaystvo SSSR 1922-1982, Moskova, 1982 Naselenlya SSSR, Po Dannn Vsesoyuznoy Pereplsl Naselenlya 1979 goda, Moskova 1980 Naselenlya SSSR 1987, Statleskly Sbomlk, Moskova 1988. Natslonabyl Naselenlya, II. Moskova 1989 Nifcoiaev, *Resuls of the National Elections", Report on Eastern Europe, 1. say 26 (Haziran 29,1990) s. st Sheey. A. *Ethnic Mslim Account tor Half of Soviet Population Increase", Report on USSR, II. say 3(19 Ocak 1990) s. 16-18. . M Simonov. $' The Gypsies: A Re-Emerging Minority", Report on Eastern Europe, I. say 21 (25 Mays 1990). s. 12-16. Srenski, M,* Mghanstan 1978-1987, War, Demography and Society", Central Aslan Survey, tacutental Papers Series: say 6, Londra 1988. Stailstlacfce* Jahrbueh 988 tr die Bundesrepubllk Deutshcland, VViesbaden 1984 YOM iktisadi Raeor-1968, stanbul 1988

2- Ekonomi
Trkiye dndaki Trkler'in byk ounluu SSCB'de bulunmaktadr. Dolaysyla onlarnda belli bir ekonomik potansiyele sahip olduklarn dnebiliriz. SSCB yzlm ynnden dnyann en byk lkesidir (22.402.200 km2). Yeralt ve yerst zenginlikleri ve endstriyel kapasitesiyle de dnyann sayl lkeleri arasnda yer alr. SSCB aadaki 20 ekonomik blgeye ayrlr: KUZEY BLGES LKarel MSSC 2. Komi MSSC 3. Arhangelsk Oblast 4. Voiogodsk Oblast 5. Murmansk Oblast MERKEZ BLGE 1.Bryansk Oblast 2.Vladimir oblast. 3.Ivanov Oblast 4.Katinin oblast 5.Kostroma Oblast 6.Moskova Oblast 7.Orlov Oblast 8.Ryazan Oblast 9.Smolensk Oblast 10. Tula Oblast 11. Yuroslav Oblast KUZEY-BATI BLGES 1. Leningrad Oblast 2. Novgorod Oblast 3. Pskov Oblast

MERKEZ KARA TOPRAK BLGES

1. Begorod Oblast 2. Voronej Oblast 3. Kursk Oblast 4. Lipets Oblast 5. Tambov Oblast DL- BRYATSK BLGES LMariMSSC 2. MordvaMSSC

m
3 uva MSSC 4. Gorkov Obiast

-TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAP

93

GNEY BLGES

BALTIK BOYU BLGES LLetonyaSSC 2. Litvanya SSC 3. EstonyaSSC 4. Kaliningrad Obtast DOU SBRYA LBuryatMSSC 2. Tuva MSSC 3. Krasnoyarsk Kray 4. Irkutsk Obtast 5. Citinsk Obiast

1. Krm Obiast
2. Nikolaevk Obiast 3. Odessa Obiast KUZEY KAFKASYA BLGES 4. Herson Obiast BATI SBRYA BLGES

5. Kov Obiast
DL BOYU BLGES t.KalmukMSSC 2.TaarMSSC 3 Astrahan MSSC 4 VoJgograd MSSC

1. Dastan MSSC
2. Kabarda-Balkar MSSC 3. Kuzey-Osetin MSSC

1. Altay Kray
2. Kemerov Obtast 3. Novosibirsk Obiast 4. Omsk Obtast

5. Kuybiev Obiast
6. Penza Obiast

4. een-lngu MSSC
5. Karasnodarsk Kray 6. Stavropol Kray 7. Rostov Obiast

7. Saatov Obiast 8
Utyanov Obiast URAL BLGES V Bafcurt MSSC 2 UdrmrtMSSC 3. Kurgan Obiast 4 fenburg Obtast 5. Perm Obtast 6 Sverdovsk Obiast 7. ei^abinsk Obiast DNETS-PRONEPROVSK BLGES 1 Varo&ovgrad Obiast 2- DnepropetrovsK Obiast 3. Donets Obiast

5. Tomsk Obiast 6Tmen Obiast

UZAK DOU BLGES 1. Yakut MSSC 2. PrimorKray 3. Habarovsk Kray

KAFKASYA-TES BLGES

ORTA ASYA BLGES

1. Grc SSC
2. Azerbaycan SSC 3. Ermeni SSC

1. zbek SSC 2. Krgz SSC

3. Tacik SSC

4. Amur Obiast 5. Kamatka Obtast

6. Magadan Obiast KAZAKSTAN BLGES 1. Kazakistan SSC

4. Trkmen SSC
BELORUS BLGES 1. Belorusya SSC

7. Sahaln Obiast
GNEY-BATI BLGES LVinnHsk Obiast 2. Vohnsk Obiast 3. Hitomirsk Obiast 4. Zakarpat Obiast

13. emovftsk Obiast

4 Zaporoje Oolas 5 Kirovograd Obiast 6.

Po&ova Obiast 7 Symsk Obtast 8 HarkovObfcMt

5. vano-Frankovsk Obtast

6. Kiev Obiast
7. Lvov Obiast 8. Rovensk Obtast

9. Ternopolsk Obtast:
10. Hmelnctek Obiast

11. erkassa Obiast 12. ernigovsk Obtast

MOLDOVYA BLGES LMldovyaSSC

Sovyet genel nfusunun takriben % 701 lkenin Avrupa blmnde yerlemi olup, esas endstri de bu blge de bulunmaktadr. Ancak yeralt zenginliklerinin ise balca gayri Ruslar'n blgelerinde bulunduu anlalmaktadr. Mesela, petrol Idit-Ural blgesinde, Kafkasya blgesinde.bat Sibirya ve Orta Asya blgelerinde; ayn ekilde tabi gaz da bu blgelerde bulunur. SSCB'nin en zengin kmr yataklar Donets blgesinde, Kazakistan'n Karaganda yresinde, kuzey Ural'da ve uzak dou blgelerinde bulunur. lkenin bilhassa batsndaki ekonomik blgeleri ekime elverili olup, Orta Asya blgesinde ise sulama ile ekincilik yaygndr. Sibirya blgesi ise, orman ve tundralarla kapldr. Fazla yaamaya elverili olmad iin buralarda ziraat ehemmiyetsiz derecede azdr. Endstri bata Moskova olmak zere srasyla Leningrad, Gorki, Kazan, Uta, Kuybiev, Kiev, Harkov, Rostov, Tiblisk, Novosibirsk, Omsk,

TRK DNYAS EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

95

Krosnayarsk gibi merkezlerde toplanm bulunmaktadr. Bu merkezlerde afr ve hafif endstri, kimya ve petro-kimya, otomotiv, demir-elik endstrileri bulunur. Kmr yataklarnn bulunduu merkezlerde demir-elik, petrol yataklarnn bulunduu blgelerde ise petro-kimya endstrileri yaygndr. SSCB'nde elektrik enerjisi termo, Ndo ve atom elektrik santrallerinde retilir. Atom santrallerinin bir istisna dnda hepsi SSCB'nin Avrupa blmnde bulunur. 1980 ylnda enerjinin % 60.2*8! endsri in kullanlmtr. Petrol retimi ise 1980'de 603 milyon ton, doal gaz 435 milyar m3, kmr istihsali ise 716 milyon tona ulamtr. Sovyet genelinde s enerjisi olarak petrol ve doal gaz kullanlmaktadr (% 45.3,% 27.1). Kullanlan Kmr ss ise ancak % 25 oranndadr. 1980 ylnda demir retimi 245 milyon tona, elik retimi ise takriben 10 milyon tona ulamtr. Otomotiv endstrisi de, her yl gelimekte olup, 1980 ylnda 2.199.000 araba imal edilmitir. SSCB'nde basn-yayn bir hayli gelimi olup, ok yksek tirajlarda (bazlar 5 milyona ulaan) kitap, dergi ve gazeteler yaynlanmaktadr. lke bu kt ihtiyacn kendi zengin ormanlaryla karlamaktadr Son yllarda selloz imalt 7.5 milyon ton ve kat imalt ise 5 5 milyon tona ulamtr. Yukardaki rakamlardan grlecei zere SSCB'nin ok zengin bir ekonomiye sahip olduu kanaati hasl olmaktadr. Fakat hereye ramen merkeziyeti bir felsefeyle ynetilen ekonominin baarsz olduu halkn ihtiyalarn karlayamad ve ac*!en durumun dzeltilmesi gerektii Sovyet liderlerinin son yllardaki ifadeleriyle de ispatlanmtr.

bir pay verilmemektedir. Tatar MSSC'nin petrol ve tabir gaz merkezlen Etmet, Leninogorsk, Alabuga, Mendelyevsk gibi ehirlerdir. karlan petrol Bakurdistan, Kuybiev, Gorki, Yaroslav, Ryazan.Moskova ve Perm rafinelerine "Dostluk Hatt"yla Polonya, Dou Almanya, Macaristan, ekoslovakya'ya yollanmaktadr. Doal gaz'n birksm ise imdi Trkiye'ye gelmektedir, Tataristan'n doal gaz retimi ylda 4 milyar m3 dr. Petrol karlrken topraa basnl su verme metodunun kullanlmas evrenin kirlenmesini ve tarma elverili topraklarn tahribine yol amtr. Tataristanto en mhim endstri dallarn kimya ve petrokimya tekil eder. Bunlar balca Kazan ile Tben Kama ehirlerinde bulunur. Kimya fabrikalarnda polietilen, aseton, sentetik kauuk, film gibi 4 binden fazla madde imaledilir. Kazan uak fabrikasnda L-62 tipindeki uaklar retilir. Ayrca Kazan'da SSCB'nin en byk bilgisayar ve optik aletler fabrikas bulunur. Yar all'da 1976'da imalta geen SSCB'nin enbyk kamyon fabrikas KAMAZ bulunmaktadr. Burada ylda takriben 150 bin ar evsafl kamyon ve 250 bin dizel motoru retilir. Hafif endstri dalnda dericilik ve krklk mhim yer tutar. Tarm SSCB'in genelinde olduu ekilde Sovhoz (devlet iftlii) ve Kolhozlar (kollektif iftlik) tarafndan yrtlr. Balca avdar, buday, msr, burak, keten, eker pancar yetitirilir. Bunun dnda sebzecilik ve meyvecilik de gelimitir. Koca ve kk ba hayvanclk lkenin ihtiyacn karlamaya kafi gelmektedir. Ksacas Tataristan'n ekonomisi Sovyet standartlarnda ok gelimitir. Ancak koloni statsne sahip olduundan cumhuriyette retilenlerin ekserisi merkeze devredii-mektedr. Baka bir ifadeyle cumhuriyetin yerli halk kendi rettii zenginliklerden yararlanamamaktadr. nk Tataristan'daki iktisad kurulular 3 grupta mtala edilirler. Birinci ve ikinci kategoridekiler SSCB'e merkez hkmeti ile RSFSC hkmetine bal olanlardr ki, bunlar ekseriyeti tekil ederler. Ancak ok kstl bir blm Tatar cumhuriyetinin kendine baldr. Dolaysyla de petrol, doal gaz gibi yeralt zenginlikleri, kimya ve makina gibi mhim sanayii kollan dorudan doruya Moskova'ya balanmtr. Neticede bunlardan elde edilen gelirin % 11 dahi Tataristan hkmetine kalmamaktadr. Mesela, Tben Kama petro-kimya endstrisinin 1989 ylndaki net kazanc 137 milyon ruble olmusa da, bunun % 1'den az bir mebla yerel hkmete kalmtr. Bakurt MSSC: Bu cumhuriyette de Tataristan'daki kadar olmamakla beraber zengin petrol ve tabi gaz yataklar mevcuttur. Ylda takriben 30-40 milyon ton petrol, 3,5 milyar m3 doal gaz elde edilir. Tuymasi-Ufa, Omsk, imbay-Ufa ve Tuymasi-kapova-Salavat arasnda petrol hatt mevcuttur. Rafineriler ve petro-kimya fabrikalar Bakurdistan'n esas ekonomik zenginliklerini tekil ederler. Bunun dnda lkede kmr, bakr, boroksit, altn* manganez ve krom ocaklar mevcuttur. Ky ekonomisi hayli gelimitir. Balca buday, avdar, dar, baklagiller yulaf, patates ve sebze yetitirilir. uva MSSC: lkenin ancak yans tarma elverili olup, buday, avdar, patates, ekerpancar, baklagiller ve erbeti otu yetitirilir. Burada ayrca byk ba hayvan, domuz, koyun ve kei beslenir. eboksan, Atatr, umerliya, Kanasa, Ur-mana gibi merkezlerde et kombinalar stl gda imalathaneleri bulunmaktadr. Ayrca makina, elektronik kimya endstrileri de mevcuttur.

Trk Yrelerinin Ekonomik Durumu:

Demografi blmnde belirttiimiz blgeler aa yukar ekonomik blgeler iin de geerli olup, deiik Trk boylar Idil-Ural, Kafkasya (Kuzey Kafkasya ve Kafkssya-tesi) Orta Asya ve Kazakistan ve Sibirya blgelerinde youn halde yaadklarndan bu blgelerin ekonomik potansiyelini inceleyerek bu Trk boylarnn iktisad yaps hakknda bir fikir edinmi olacaz. rfl-Bryatsk, dil Boyu ve Ural Blgeleri: Sovyetfer Biriii'nin yukarda belirtilen ekonomik blgelerine Tatar, Bakurt ve uva cumhuriyetleriyle Trkter'in mekim olduu evredeki oblastlar girer. Bu yre yera!t( petrol doal gaz vb) ve yerst (eitli tahllar, meyva, sebze ve hayvanclk) zenginlikleriyle SSCB'nin mhim ekonomik ksmn tekil eder. Ayrca bu yrede hatn saylr endstrileme de gze arpar. imdi bu ekonomik blgelerdeki Trk muhtar cumhuriyetlerini teker teker inceleyelim. Tatar MSSC: Bu cumhuriyet tarm ve endstri lkesidir. Sn byk tabi zenginliini petrol ve yeralt (doai gaz) tekil eder. Tataristan bugne kadarrnerkeze 1 milyar ton petrol devretmi bulunmaktadr. Son yllarda yllk retim 70-80 milyon tona dmtr, Trkiye'nin yBk ham petrol retiminin 3 milyon ton dolaynda ve Trkiye'rtf&iyrllk ihtiyacnn 17-18 milyon ton olduu dnlrse Tataristan'n tek bir petrolden ne kadar byk gelir salayabilecei anlalr. Fakat bu petrol gelirinin hepsi Moskova tarafnda smrlmektedir. Yani bu petrol gelirinden yerli halk Tatarlar'a herhangi

96

TRK DNYASI EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAP

97

uvastan ekonomik ynden Tatar ve Bakurt cumhuriyetleri kadar mhim detkfcr. Yukanda da grlecei zere daha ziyade gda endstrisi gelimitir. Grlecei dzere takriben 9 milyon Trk asllnn yaad Idil-Ural blgesi SSCB'nin okmhtrn ve zengin ekonomik merkezlerinden birini tekil eder. ayet bu yrenin yerfc Trk halknn bu ekonomik zenginlikte tasarruf hakk olsayd gelirleri Arap tketertnn en zengin devletlerini fersah fersah gemi olurdu. Ktueey Kafkasya va Kafkasya-tesi Blgeleri: 8u ekonomik blgelerde tab M, en mhim topluluu Azeriler tekil etmektedir. Kuzey Kafkasya ekonomik blgesindeki Kumuk, Karaay, Balkar, Nogay gibi Trk topluluklarnn hem sayca az olmalar hem de onlarn Rus ve dfer Kafkasya halk-tanyta gtnft bir ekilde i ce yaamalar sebebiyle ekonomik potansiyelleri hakknda btr tahlilde bufcjnmak hayft zordur. Dolaysyla hem demografi, hem de ekonomi ynnden daha byk ehemmiyete haiz olan Azerbaycan SSC'nin incelemek uygun olacak. Azerbaycan SSC: Burada yeralt zenginliklerinden petrol ve doal gaz en mhim yeri almaktadr. Bugn dahi petrol denilince Baku akla gelmekle birlikte Azerbaycan'da retilen petroln m&tar Sovyet genel istfosafi iinde ehemmiyetsiz denilecek bir dereceye dmtr. Gene de ylda 12 milyon ton petrol karlmakta olup. bunun 10 milyonu *off shore* tabir edilen Hazar Deniz?nde alan kuyulardan elde edilmektedir. Bu durumda Sovyet genelinde retilen petroln ancak % 2' sinm Azerbaycan'da ekle eddii anlalmaktadr. Bunun dnda demir, bakr, kf> krtkurun. inko, kobalt ve tuz yataktan mevcuttur. Mingeevir ve Vardanis termo etektrtfc santrafler* Kafkasya resinin en byk santralleridir, lkenin esas endstrisin* Baku ve evresine yerlemi olan pelro-krrnya sanayii tekil eder Bunun dtnda elik, alffninym, makina inaa, gemi inaa, lastik, tekstil, konserve endstrileri mevcuttur. Ayrca halofck da mhim bir i alandr. Tanmtn % 651 strfama 3e yatmakta olup. Kura havzasnda pamuk retilir. Azerbaycan pamuk retertmde Sovyetler Birlii'nde 4. sray adr1. Ttnclk ve ipekilik gelimi okip, buday, avdar, mis- ve pirin yetitirilir. Hayvanclk da gelimi olup, sut ve stl gdater ky ekonomisinin mhim rrferdfr. " rt Asya Blgesi: Orta Asya ekonomik blgesindeki zbekistan, Krgzistan; Tacikistan ve Trkmenistan Sovyet cumhuriyetleri takriben 13 milyon km2 lk bir atam kaplamakta olup, deiken coraf bir Mm yaps gsterirler. Dousunda n(.Dou Trkistan) gneyinde Afganistan ve Iran, batsnda Hazar Denizi ve kuzeyinde Rusya'nn Avrupa blm w Kazakistan bulunan Sovyet Orta Asyas ok sert bir yerel yapya sahiptir. ounluu plak veya otlarla kapt bozkrlar, yksek yaylalar, da silsileleri ve llerle kapldr. Ykseklikler kuzey ve Hazar'n dousundaki yerlerde deniz seviyesi altna derken baz blgelerde dnyann en yksek dalar mevcuttur. klimi genelde kurak diyebiliriz. zbek SSC: zbekistan'da endstriden ziyade ky ekonomisi, gelimitir. Ky ekonomisinin % 75'ini de tarm ve pamukuluk tekil eder. SSCB'nde yetitirilen

pamuun 2/3 si zbekistan menelidir. Son yllardaki istihsal 8 milyon tona ulamtr. Pamuun yetitirildii ana blge ise Fergana vadisidir. Lenin, arlarn Orta Asya'da uyguladklar ekonomi politikasn tenkit ederek 'arlar buray pamukla Rusya'ya baml hale getirdiler*' diye suladysa da Moskova ayn politikay srdrd. Pamuk retimi tahl retimi aleyhine gelitirildi. Beyaz altn diye de adlandrlan pamuun 1 tonundan 3 bin metre pamuktu kuma, 100 litre ya, 250 kg hayvan yemi vb deiik mahsller elde edildiinden pamuk ok mhim sina bir hammaddedir. Dolaysyla da pamuk ekim alanlar her geen yl arttrlmtr. Mesela, 1813 ylnda zbekistan'da 423.500 hektarlk alanda pamuk yetitirilirken 1978'de bu 1.824.000 hektara ykselmitir. zbekistan'da pamuun dnda en mhim tarm rn pirintir. Pirin retimi genel Sovyet retiminin takriben % 50'sini karlamaktadr. Bunun dnda sebze, msr, ttn ve deiik meyvalar yetitirilir. Ekim genelde sun sulamayla yaplmakta olup 3 milyon 500 bin hektar sulanmaktadr. Fergana ve Zerefan vadilerinde yetitirilen ipek genel sovyet istihsalinin % 50'sini tekil eder. Tarmn dnda besicilie de byk ehemmiyet veriljrV 10 milyona ulaan koyun saysnn 5 milyondan fazlasn mehur Karakul koyunlar tekil eder. Bunun dnda sr gibi byk ba, kei ve domuz gibi kk ba hayvanlar yetitirilir, zbekistan yeralt zenginlikleri ynnden de mhim br lkedir. Gazl, Carkak, Mubarak'ta doal gaz, Fergana vadisi ve Aa Surhandar'da petrol, Angaran'da kmr, Almalk ve Koyta'ta bakr, inko, kurun, molibden ve Muruntav'da bol miktarda altn karlmaktadr. Tahminlere gre ylda 80 ton kadar altn elde edilmekte olup, bu miktar dnyadaki byk altn ocaklarnn istihsalinden daha fazladr. kuduk'ta ise stratejik madde uranytfl tkanlmaktadr. Bu ocaklarda ise mahkmlar teJaralmaktactor. zbekistanin Srderya, rk, Zerefan gibi ehirlerinde hldro elektrik santralleri mevcuttur. Olkenin en gelimi sanayisini traktr; tarm ve pamuk toplama makinalan, motor, doal gaz ve petrol aletleri fabrikalar tekil eder. Grlecei zere endstri de tarma yneliktir. Bu fabrikalar Takent rk, Endican, Semerkand, Kattakurgan gibi ehirlerde bulunmaktadr. Krgz SSC: Krgzistan Cumhuriyetinin % 50'sinden fazlas 1000-3000 metre ve % 25'si ise 3000-4000 ^ykseklikte bir alana yerlemitir. Fergana vadisi Tanr ve Altay sradalar Krgzistan'n coraf konumunu belirler-yksek dalardan kan nehirler dzensiz ve hzl akntl olduu iin elektrik enerjisi elde etmeye yararlar. Krgzistan'dan elde edilen 165 kilovat saat enerjinin byk bk ksm Kazakistan, Tacikistan ve zbekistan'a nakleder, funyadaki ikinci byk krater gl Issk Ql (6202 km2) byk bir su rezervuardr. Yerlemeye en msait blge Fergana vadisi olup halkrt4 ^"Shden fazlas burada bulunur. Krgzistan'n kayda deer ar san^ii yoktur.'Ky ekonomisi esas geim kaynan tekil eder. Balca besicilikyapftr. 10 milyon civarnda koyun, ke, domuz gflal kk ba hayvanlar vartfcr.Trim ise kayda deecek miktarda deitrjr. Kuzey ve gney-batda Fergana vadisinde civa, antimon, kmr, ipetrol ve inko, Issk Gl civarnd&ise kkrt kardr^.Konservecyk hay gelimi olup. retimde Sovyet genelinde 4. sray alr.

Trkmen SSC: Burada da ekonomi balca ky ekonomisine dayar. lkenin

9*

TRK DNYASI EL KTAB

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

99

4/5'n Karakum l (350.000 km2) kapladndan yerleim alanlar kstldr. Trkmenlerin su ihtiyac balca 900 km uzunluundaki Karakum (Trkmen) kanalndan temin edilir. Tarm da balca sulama ile yaplr. Ekili yerlerin 9/10 'u sulamadan yararlanr. Ky ekonomisinde pamukuluk mhim yer tutar. Murgap, Tecen ve Kopet dann eteklerinde pamuk, arcuy'da kavun-karpuz yetitirilir, Akabad, Gktepe ve Merv'de zm balan bulunur. Besicilik de mhim yer alr. Burada 5 milyonun zerinde Karakul koyunlar yetitirilir. Yeralt zenginlikleri ynnden de olduka mhim bir blgedir. eleken yarmadasnda Nebit da, Kumda ve Okarem de mhim miktarda petrol karlr. Yllk retim 15 milyon tonu gemitir. Ayn blgelerde ve Karakum'da doal gaz da kmaktadr. Bu doal gaz Buhara ve rat'a sevk edilir. Petroln dnda kkrt, Kurun, kalyum, biz, iyot gibi madenler elde edilir. Trkmenistan'da balca tekstil endstrisi gelimi olup, Akabad, Merv, ar-cuy, Taauz gibi yerlerde fabrikalar mevcuttur. Bu fabrikalarda bata pamuklu olmak zere ynl ve ipekli kumalar dokunur. Bunun dndaki endstri kayda deer deildir. Kazakistan Blgesi: Kazak SSC: Kazakistan SSCB'nde RSFSC'den sonra en byk yzlmne sahip bir lkedir ( 2.653.300 km2 ). Arazisi genellikle arzasz bozkrlardan ibaret olup, ancak gney ve gney dousu dalktr. klim kuraktr. Sovyetler Birlii'nin belli bal nehirleri olan rti, Obi buradan geer. lkenin en byk gl Aral olup, son 10 ylda byk bir ekolojik felakete uram suyu olduka azalmtr. Bu durum ise komu lkeleri .sulamak'iin alan su kanallar neticesinde meydana gelmi ve dnyada misli grlmeyen bir tabii felaket insan eliyle meydana getirilmitir. Byk protestolara yol amasna ramen Aral'n eski haline dndrmek iin imdiye kadar hibir ciddi tedbir alnmamtr. Kazakistan tarm ve hayvanclk lkesidir. 1954 ylnda 100 binlerin alrlmas neticesinde Kazakistan'a 25 mayon hektarlk ekim alan kazandrlmtr. SSCB'de tarm istihsalinde 3. sray alan Kazakistan'da balca buday yetitirilmektedir. Ancak bu retimde de br d gzlenmektedr. 1982'de tahl retimi 11.300.000 tona dmtr. Kazakistan'da 500 kadar kolhoz, 1500 'den fazla sovhoz bulunmakta olup, 3& milyon kk hayvan 10 milyona yakn da byk ba hayvan beslenir. Bunun 1 milyondan fazlasn at tekil eder. Kazakistan yeralt zenginlikleri ynnden de mhim bir lke olup, Karaganda blgesinde zengin kmr yataklar (rezerv 50 milyar ton tahmin ediliyor), kuzeyde Ural-Enba havzasnda petrole rastlanmaktadr. Bunun dnda Kazakistan'da karlan bakr, kurun ve inko SSCB'nin ihtiyacnn % 50'sinden fazlasn karlamaktadr. Bunlarn dnda dmrt manganez, kalay, volfram, molibden, antimon gibi madenler kayda deer. Endstrisi fazla gelimemi olmakla birlikte en mhim merkez olarak maden ocaktan, makina inaa, tekstil ve gda sanayiinin bulunduu Karaganda gze arpmaktadr. Byk apta olmamakla birlikte

demir-elik fabrikalar, kimya endstrisi, bakr ve demir dkm ateiyeleri saylabilir.

Bat Sibirya, Dou Sibirya ve Uzak Dou Blgesi: Yerleime pek msait olmayan bu blge yeralt zenginlikleri bakmndan SSCB'nin belki de en mhim ksmini tekil eder. Urai dalarnn dousunda Tobof, rti, im, Obi, Yenisey, Lena gibi SSCB'ni batan baa geen mhim rmaklar bulunur. Sibirya'nn Altay-Sayan dalk bgesinde Ob, Abakan ve Yenisey kaynak ve havzalarnda muhtelif Trk boylan yaar. Dolaysyla da buradaki Trkler'e genel olarak Sibirya Trkleri veya Altay Trkleri de denilmektedir. Burada da Trklerin Yakut, Tuva adl muhtar cumhuriyetleri, Hakas Muhtar ve Gorno Altay. Muhtar Oblastlar adl idar blgeleri mevcuttur. Yakut MSSC: SSCB'nin en byk muhtar cumhuriyeti olan Yakutistan'da (3.103.000 km2). Anabar, Olenek, Lena, Yana, Indigirka ve Kolumna nehirleri bulunur. lkenin % 20'sinden fazla bir blm kuzey kutbunda ve 2/3 si dalarla kapldr. K 180 ila 220 gn arasnda srer. Ocak ay ortalamas ise (- 34 )-(-45 ) arasndadr. lkenin 4/5'i kutup blgesine has ine yaprakl aalarla kapldr. Genellikle balklk yaplr. Krk hayvanlar avlanr. Bunun dnda soua dayankl Ren geyikleri ve at yetitirilir. Yeralt zenginlikleri ynnden ok mhim bir blgedir. Aldan, Indigirka ve Kolumna'da bol miktarda altn Vilcuc ve Olenek'te elmas bulunur. Bunun dnda kurun, inko, volfram ve molibden de elde edilir. ok zengin kmr rezervlerinin bulunduu tahmin edilmektedir. Tuva MSSC: Yenisey'in aa mecrasnda in'e komu Tuva'nn yzlm 170.500 km2 dir. klimi ok sert olup, karasaldr. lkenin yans ormanlarla kapldr. Geim ky ekonomisine dayanr. Balca besicilik yaplr. Koyun, Sr, domuz, at ve deve, yak ve ren geyii beslenir. Vahi krk hayvanlar avlanr. Aa, deri ve gda sanayileri mevcuttur. Maden olarak ise kmr mhim bir yer alr. Dier blgeler ise nfuslar gayet az olup, fazla bir ekonomik performans gstermezler. Bunun dnda Trklerin youn bulunduu Bat Sibirya'da Tmen havzasnda Sovyetler Birlii'nin en zengin petrol yataklar bulunmakta oiup,son zamanlarda Sovyet istihsalinin 3WV bu blgeden temin edilmektedir. Sibirya blgesinde zengin kmr yataklar ve dier madenlerin bulunduu da bilinmektedir- Sibirya'dan (Tmen) doal gaz getirmek icat boru hatlarnn denmesine balanm olup bu proje tamamlanmak zeredir. Bunun dnda BAM ad verilen yeni tren hatt ile Sibirya'nn zenginlikleri merkeze sevk edilmeye allmaktadr. Gelecekle ok daha byk istikbal vadeden bu blgeye yatrmlar srmektedir. Ksacas Trkler'in yaad hemen her blgede zengin yeralt ve yerst zenginlikleri bulunmaktadr. Ancak her trl zenginlik merkezin ynetimi ve kontrolnde olduu iin yerli halka bu zenginliklerden fazla pay dmemektedir. Son yllarda bu konuta* huzursuzluklara yol am ve lkenin ekonomisini liberalletirme srecinde bir takm zmJer aranmaya balanmtr. Ancak bunun neticesinin ne ekil alacan imdiden kestirmek mmkn deildir. incang-Uygur Muhtar Blgesi: in Halk Cumhuriyeti'nin batsnda Trk asll Uygur ve Kazaklarn youn olduu bu blgenin (Dou Trkistan) yzlm 1.710.000 km2 olup, in'in toplam yzlmnn 1/BVi tekil eder. Doudan batya uzanan Tanr dalar bu lkeyi ku-

100

TRK DNYAS EL KTABI

DEMOGRAFK VE EKONOMK YAPI

zeydeki ufak ungarya ve gneydeki byk Kagarya'ya bler. lkenin kuzeyinde byk Takiamakan l bulunur. klimi sert ve karasaldr. Halknn % 70'i ky ekonomisinden geimini temin eder. Halkn % 90* Hami, Urumi, Korla, Aksu, Kagar, Hotan.Turfan gibi sulak blgelerde yerlemitir. Buralarda baclk, meyvecilik ve ekincilik yaplr. lkede 30 milyon civarnda kk ve byk ba hayvan beslenmekledir. Dou Trkistan'da zengin petrol kmr, volfram, molibden, manganez, uranyum, nikel ve altn yataklar bulunmaktadr. Ylda 10 milyon ton zerinde ham petrol elde edilir. Petrol yataklar Karamay adl blgede bulunmaktadr. Buna ramen ekonomik hayat fazla gelimemi olup, hayat seviyesi olduka dktr. Yukarda belirtilen Trk blgelerinin dnda bata Iran olmak zere Afganistan, Irak ve Bulgaristan'da youn Trk topluluklar mevcuttur. Ancak bunlarn hibirinin kendi adlarn tayan idari blgeleri yoktur. Dolaysyla hukuk stat ynnden bulunduktan yrelerin yeralt ve yerst zenginliklerinden bir pay alma imknlar bulunmamaktadr. Mesel, dnyann en zengin petrol lkelerinden biri olan Iran slam Cumhuriyeti'nde bata Azeriler olarak dier Trk boylar ile birlikte 20 milyon gibi byk br rakama ulamalarna ramen mill kltrel faaliyetler iin dahi merkezden pay aamamaktadirlar. SSCB, HC'ndekt Trk soylular kendi yrelerindeki zenginliklerden kendilerine ayrlan mal payn artrlmasn talep ederken ran ve baka lkelerdeki Trkler dez-organizasyon tr halde bulunduklarndan ve hkmetlerince kendilerine muhtariyet hakk tannmadndan bu nevi taleplerde bulunamamaktadrlar. Dier ynden ise hr lkelere atmak maksad e giden T. C vatandalar ise o lkelerin vatandalar omadkan ve tarih herhangi bir haklar olmad halde Trkiye'ye yolladklar dvizlerle byk katkda bulunmaktadrlar. Baka bir ifade ile bu lkeler Trkler 'm yurt dna dviz yollamasn engellemektedir,. Totaliter rejimlerde yaayan Trk soylular ise, ki bunlarn hepsi kendi tarih? topraklarnda yaarlar. Kendi yrelerindeki ekonomik faaliyetler ve ahsi katklar neticesinde elde edilen gelirden dahi adil bir pay alamamaktadrlar. zetlersek Trkiye'nin dndaki Trk blgelerinde zengin yeralt ve yerst kaynaklarna rastlamaktayz. Ekonomik blgelere ve Trklerin younluuna gre incelediimizde tek bir petrol retimini gz nnde tuttuumuzda msl. Idil.Ufal'da 100 milyon ton,'Kafkasya'da 12 milyon ton, Orta Asya'da 15-milyon ton Dou Trkistan'da 10 milyon ton retim yapld anlalr. Ancak bu petroln retiminden elde edilen krn ok byk oran Moskova ve Pekin'e akar, yerli halka ya hi pay verilmez, verildii takdirde de bu ehemmiyet arzedecek bir miktar tekil etmez. Zaten SSCB'nin yeralt kaynaklan incelendiinde esas Rus topraklarnn bu ynden ok fakir olduu anlalr. ayet bu zengin blgelerde yaayan eitli Trk boylan kendi topraklarnda elde edilen madenlerden vb. adil bir pay alabilseler, bu onlarn hayat standartlarm , kltr ve eitim seviyelerini ykseltmeye hizmet ederdi.

BBLYOGRAFYA E. Alptekin, Uygur Trkleri, stanbul 1978 Atlas SSSR Moskova 1983 N. Devlet ada Trk Dnyas stanbul 1989 B. Hayit Trkistan m Jahrhundart Darmstadt 1956 F. Kazak Ostturklstan zvvlschen dan Grossmaechten, Berlin 1937 N. Lubin, Labour and NationalKy n Savlet Central Asla, Hong Kong 1984 Narodnoe Hozyaysvo Baskirskoy ASSRf 1917-1967) Ufa 1967 Narodnoe Hozyaystvo SSSR 1922-1982 Moskova 1982 E. Taysn, Tataratan ASSR Geograflyasi, 8. bsk., Kazan 1981. S.A. Tokarev, Etnografiya Narodov SSSR, Moskova ,1958. Tschraraschen, Brockhaus, XIX, VViesbaden 1974

TRK TARH i--------1________________________________________________103

kinci Blm

Trk Tarihi

TRK TARH

Giri
ibrahim KAFESOLU

Trk | Ad, Trk Soyu, Trklerin Anayurdu ve Yaylmalar: En eski ve kkl kavimlerden biri olan Trkler aa yukar 4 bin yrtlk mazileri boyunca.Asya, Avrupa ve Afrika kt'alarna yaylm bir millettir. Orta Asya'daki Anayurttan etrafa yaptklar srekli g hareketleri Trkter'in ayn zamand^ nfusa kalabalk olduunu da gsterir. Trkler bu nfus okluu ve faal durumlar dolaysyla dnya tarihinde mhim rol oynamlardr. Trk tarihini deerlendirirken onu hem zaman, hem coraf bakmdan dier topluluklarn tarihinden ayran u noktalar gz nnde tutulmak gerekir: a) Btn dier milletlerin, fertleri toplu olarak bir arada bulunduu iin, herhangi bir zamandaki durumunu aka tesbit ve tetkik etmek mmkn olduu halde, Trkler dank ekilde yaamalar sebebi ile birbirinden farkl gelime yollar takip ettiklerinden Trk tarihini belirli bir zaman kesiminde btn hlinde deerlendirmek kolay olmamaktadr. b) Tarihleri snr belli br coraf evre iinde cereyan eden btn dier milletlerin yaylmalar da deimeyen vatan topraklar civarnda vukua gelirken, eitli Trk ktleleri asrlarca yeni iklimler, yeni yurtlar arayarak, tarihlerini eitti blgelerde yapmlardr. Bu itibarla mazinin herhangi bir devresinde ayn yerlerde baka baka Trk top luluk, idare ve devletlerini mahede etmek mmkn olduundan, Trk tarihi deni lince, tek bir topluluun belirti bir mahalde tarihi de, fakat Trk adn tayan ve ya husus adlarla anlan Trk zmrelerinin -eitli blgelerde ortaya koyduu "tarihlerin btn anlalmaldr. tfS^Jaft Bu blnme keyfiyeti Trk ktlelerini siyas, itima kltrel ynlerden

birbirle-

106

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

107

rinden ayrlmas neticesini vermitir. Bir ksm Trkler "Bozkr Kltr"nde yaarken, dier bir ksmnn yerleik hayata balanmas, bir blgede siys nfuzunu kaybetmi, fakat dier blgelerde iktidarn zirvesine ulam Trk ktlelerinin ayn zamanda mevcut olmas ve Trk tarihinin eski, yeni birok milletlerin tarihi ile bir arada hatt i-ie gelimesi bundan ileri gelmektedir. Geni Trk tarihinin ilm yollardan aratrlp ncelenmesini fevkalde gletiren bu hdiseyi bir bakma, Trk Milleti'nin dnya tarihinde derin iz brakan kudret ve faaliyeti ile izah etmek mmkndr. 1- "Trk" Ad: Trkler'in kadm bir millet oluu aratrclar Trk adn en eski tarih kaynaklarnda aramaa sevketmitir. Geen asrdan beri birok bilgin tarafndan ileri srlen grlere gre, Heredotos'un dou kavimleri arasnda zikrettii Targitalar, veya iskit" topraklarnda oturduklar sylenen Tyrkae* (Yurkae) veya Tevrat'ta adlar geen Togharmalar, veya eski Hind kaynaklarnda tesadf edilen Turukha (veya Turuka)'lar, veya Thraklar, veya eski n Asya ivi yazl metinlerde grlen Turukkular, veya in kaynaklarnda M...1. bin iinde rol oynadklar belirtilen Tik (veya Di)'ler ve hatt Troiallar vb. bizzat Trk" adn tayan Trk kavimleri olmaldr. slm kaynaklarnda teferruatl ekilde nakledilen Iran meneli Zend-Avesta rivayetleri ile, israil menef Tevrat rivayetlerinde de Trk " ad aranm Nuh'un torunu (Yfes'in olu) Trk'de, veya Iran rivayetindeki Feridun (Thraetao-na)'un olu Trac veya Tr (Turan, buradan geliyor)'da Trk adn tayan ilk kavim gsterilmek istenmitir. Trk kavmi uzun'bir maziye sahip bulunmakla, hatt M.. 6 asrdaki Iran-Tran mcadelelerine ait htralarda zikredilen Afrasyab (Tunga Alp Er) aslnda bir Trk babuu olmakla beraber, son arkeolojik aratrmalar ve kltr tarihi tetkikleriyle elde edilen neticelere aykr den yukardaki faraziyelerin linguistique bakmndan da doruluu tespit edilememitir. Bu kelimelere gre, Trk adnn M.. asrlarda dahi bugnk telffuzu ile, yni tek heceli olarak sylenmi olmas gerekirdi. Halbuki adn tek heceli duruma gre Gk-trk anda (M.S. 6-8, asr) gemekte bulunduunu Orhun kitabeleri gstermektedir. Bu kitabelerde ad "Trk", fakat daha ok Trk" eklinde kaydedilmitir. Nitekim adn ince transkripsiyonu da ki hecelidir (T'uke). Son aratrmalarda Trk* kelftftesi-nin 6-8. asrlarda hem tek, hem tfft heceli olarak telffuz edBdii, 4-5. asrlardan nce yalnz ift heceli Sylendii, daha eskiden ise Trk" eklinde olabilecei belirtilmitik Jr TQrk adna -gerek kaynaklarda, gerek aratrmalarda trl mnalar verilmitir: Tu-ke (Trk)= mifer (in kaynaklar); (Trk) = terk edilmi (islm kaynaklah$T"rk =olgunluk a; Takye= deniz kysnda oturan adam, cezb etmek vb. gibi mnalar ve tefsirler. Geen asrda A. Vmbery'nin ilm izaha doru ilk adm kabul edilen fikrine gre, Trk* kelimesi tremek" den kmtr. Z. Gkaip ad trel? (kanun ve nizm sahibi) diye aklamtr. W. Barthold'un dncesi de buna yakndr. Fakat Trk "sznn cins ismi olarak "g-kuvvet" (sfat hli ile: gl-kuvvetli) mnasnda olduu bir Trke vesikadan anlalmtr. Buradaki Trk1 kelimesinin millet ad olan Trk" sz ile ayn olduu A.V.Le Coq tarafndan Heri srtm ve bu, Gk-Trk kitabelerinin zcs V.*Thomsen tarafndan da kabul edilmi (1922), daha sonra ayn husus Nemeth'in tetkikleri ile tamamen isbat edilmitir,
iki V ^Wi

Cins ismi olarak ok eskiden beri Trke'de mevcut olmas gereken Trk" kelimesinin "Altayl" (Ceyhun tesi Turanl) kavimleri ifade etmek zere 420 tarihli bir Pers metninde, daha sonra, yine cins ismi olarak 515 yl hdiseleri dolay isiyle "trk-Hun" (kudretli Hun) tbirinde zikredildii bildirilmektedir. Fakat Trk" kelimesini Trk Devleti'nin resm ad olarak ilk kullanan siys teekkl Gk-Trk imparatorluudur. Btn bunlar, Trk' adnn aslnda belirli bir toplulua mahsus "ethnique" bir isim olmayp, siys br ad olduunu ortaya koymaktadr. Gk-Trk Hakanl'nn kuruluundan itibaren nce bu devletin, daha sonra bu imparatorlua bal, kendi husus adlar ile de anlan, dier Trkler'in ortak ad olmu ve zamanla Trk soyuna mensup btn topluluklar ifade etmek zere mill ad payesine ykselmitir. Bylece Trk ad Bizans kaynaklan arasnda tik defa, GkTrkler mnasebeti ile Agathias (lm. 582)'in eserinde, Arapa yazlm eserlerden, yine ilk defa Chiliyye devri iri Al-Nbiga al-Zubyni (!m. m. 600'e doru) nin Di-van'nda ve 11-12. asr Rus yllklarnda zikredilmitir. Coraf ad olarak Turkhia (=Trkiye) tbirine ilk defa Bizans kaynaklarnda tesadf edilmektedir. VI. asrda bu tbir Orta Asya iin kullanlyordu. (Menandros). 9.-10. asrlarda Volga'dan Orta Avrupa'ya kadar olan sahaya bu ad verilmekte idi (Dou Trkiye = Hazarlarn lkesi, Bat Trkiye- Macar lkesi). 13. asrda Klemen devleti zamannda Msr ve Suriye'ye Trkiye* deniliyordu. Anadolu ise 12. asrdan itibaren Trkiye" olarak tannmtr. 2- Trk Soyu: Tarihte Trk rk hakknda yaplan tasvirler olduka karktr. Gerek in yllklarnda, gerek Ltin ve Grek kaynaklarnda Trkler daha ok Mool tipinde tasvir edilmilerdir. Eski alarda Trkler'in "mongoloid" gsterilmeleri, o zamann Trk devletlerinde Mool unsurunun okluu ile aklanabilir Trkler'in tarih boyunca en sk temaslar, yakn komular olan Moollar'la olmu, kalabalk Mool ktleleri Trk idaresine alnm (Asya Hunlan'nda, Tabgalar'da olduu gi bi) ve onbinlerce Mool, Trklerle birlikte uzun glere katlmtr (Bat Htfftfan'nda olduu gibi). Ayrre'sfltf temaslarn mmkn kld baz rW ihtilflarda dnlr se, yabanclarn dtan tttiahadelerne hayret etmemek gerekecektir. Aslnda sn yarm asr iinde yapften flrrS aratrmalar TOriderin beyaz rka mensup bulunduk larn ortaya koymu ve yeryznde mevcut byk rk grupundan *Europkf ad verilen grubun Turanid" tipine bal olan Trklerin kendilerini bata "Mongoloid" Moollar olmak zfe dier topluluklardan ayran antropolojik izgilere sahip*ol duklar antarffaflfc (hakim vaafi beyaz renk, dz burun, deirmi eh, hafif dal gal sa, orta grlkte sakal ve byk). Ayrca, bilindii zere Tevrat'ta nakledilen eski ananelerde ve Trk soyu (Hm ve am'dan deil, Yafes'den tremi olarak) beyaz rktan gsterilmitir, turan tipine rnek olan Orta Asya, Mverannehir ve dier Yakn-Dou Trkleri beyaz tenli koyu pprlak gzl, deirmi yzl ("ay yzl, badem gzl"), endaml, salam yapl erkek ve kadblar ile (Gk-Trk Prensi Kl Tegin'in bst) Ortaa kaynaklarnda gzellie misl olarak gsterilmi, hatt Iran edebiyatnda Trk* sz "gzel insan" mnasnda alnmtr. 3- Trkler'in Anayurdu: Trkler'in glerden nce oturduu topraklar mesele si geen asrdan beri mnakaa edilen br mevzudur. Batl bilginlerden ou me-

108

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

109

seleyi kendi megul olduklar Hm dallar bakmndan ele aldklarndan bu hususta eitli neticelere varmlardr. Tarihiler, in kaytlarna dayanarak, Altay dalarn Trkler'in anayurdu kabul ederken (Kiaproth, 1824; Hammer, 1832; Schott, 1836; Castrn, 1856; Vmbry, 1885; Obertummer, 1912), etnologlar i Asyann kuzey blgelerini, antropologlar Krgz Bozkr- Tanr dalan arasn, san'at tarihileri kuzey-bat Asya sahasn (Strzgovvsky, 1935) baz kltr tarihileri Altaylar- Krgz bozkrlar arasn (Menghin. Koppers 1937) veya Baykal Glg'nn gney-batsn gstermiler; baz dil aratrclar da Altaylar'n veya Kingan silsilesinin dou ve batsn (Radloff, 1891; Ramstedt, 1928) Trk anayurdu olmas gerektiini dnmlerdir. Btn bunlara bakarak eski Trk yurdunun coraf snrn izebilmek az-ok mmkn olmakla beraber, belirli ve daha dar bir blgenin tyini mkil grnmektedir. Bunun sebebi Trkler'in daha ilk zamanlardan itibaren geni bir sahaya yaylm bulunmalar ve kltrlerini uzaklara kadar gtrmeleri olsa gerektir. Bununla beraber ciddi "dil1 aratrmalar bu sahann Altay-Ural dalar arasna alnmasna, hatt Hazar denizinin kuzey ve kuzey-dou bozkrlarnn Trk anayurdu olarak tesbitine imkn vermektedir. nk M.'ll. bin ortalarna ait baz dil yadigrlarnn ortaya koyduu gibi, Trkler'in etrafa yaylmalarndan nce hem eski Ural'l kavimlerle, hem de Hind-Avrupa dillerini konuan rller'le temas edebilmeleri- Uralllar'n blgenin kuzey ve kuzey batsnda, rler'in de Mverannehir'in gney sahasnda yaamalar dolaysyle- ancak bu coraf kesimde mmkn olabilirdi. Orta Asya'da Kiselev ve ernikov v.b. tarafndan yaplan arkeoloji aratrmalar. M.. II. binden daha ncesi Trk yurdunu tesbitte mhim ip ln vermitir. Kuzey Altaylar'n hemen batsnda (Minusinsk blgesi) ortaya karlan Afanasyevo (M.. 2500-1700) ve Andronovo (M.. 1700-1200) kltrlerinden bilhassa ikincisinin temsilcileri olan rk,mongoloid olmayan, brakisefal, Sava Trk rknn proto tipi id. 4- Trklerin Yaylmalar: ok eski zamanlardan balayan anayurttan ayrlma hareketleri faslalarla binlerce yl devam etmitir. M.. vukubulan byk Trk glerinin tarihleri kesinlikle bilinmemekle beraber baz tesbitler yaplabilmektedir. Mesel yukarda zikredilen Uraif-Trk-r komuluunun M.. 1500'lerde olmas muhtemeldir. M.. 1500-1000 arasnda bir ksm Trkler uzak-Douda yayorlard. Kuzey in'de ve bugnk Moolistan'da Trkler'in mevcudiyeti daha gerilere nolitik aa kadar takip edilebilmektedir. Trkler'in kollan olan Yakutlar ile uvalarn ana ktleden ayrlmas ve Ykutlar'n dou Sibirya'ya doru ynelmeleri ok eski bir tarihte vukubulmu olmaldr; -ara dilleri "ana Trke1 den en ayr den Trk kavimleri bunlardr ve bilhassa Yakuta bugn en ok deien bir lehedir. Dier taraftan Trkler'den bir ksmnn da M.. 1300-1000 sralarnda Trkistan'da bulunduklarna dair iaretler vardr. VV.Eberhard'a gre, buraya dardan gelen Hind Avrupallarn blgeyi kendi hkimiyetlerine geirdikleri anlalmaktadr. Trkler'den bir ktlenin de batya ynelerek Volga nehri etrafndaki dzlklerde (M.. Vl-lll. asrlar) 'skitler* ile birlikte yaadklar tahmin' edilmektedir. Hindistan'n In-dus-Pencb havalisine doru ilk Trk hareketi, bir tahmine gre M.. t. bin balarna tesadf eder. Daha eski talihlerde Trkler'in Ihan yaylas zerinden Mezopotamya'ya inmi olmalar da muhtemeldir. Bunlar ilk "medeni" kavim saylan Smerler'dir ki, dilleri sm ve Hind-Avrupa olmayp, Trke'nin dahil bulunduu

"bitiken" gruba mensuptur. Ancak Smerler'in menei meselesi halledilmemi, daha dorusu aslen Orta Asyal ve muhtemelen Trk soyundan geldikleri ilim dnyasnca henz kesinlikle kabul edilmemitir. Miiddan sonraki Trk glerine katlan boylar ve zamanlar hakknda ise ak bilgilere sahip bulunuluyor: Hunlar Avrupa'ya (375 ve mteakip yllarda) ve kuzey Hindistan'a (Ak-Hunlar); Ouzlar, Orhun blgesinden Seyhun nehri kenarlarna (X. asr) ve sonra, Mverannehir zerinden iran'a ve Anadolu'ya (Xl.asr); AvrupaHunlar Orta Asya'dan Orta Avrupa'ya (IV. asr ortas); Bulgarlar til (Volga ) nehri kylarna ve Karadeniz kuzeyinde Balkanlar'a (641'i takip eden yllarda); Macarlar'la birlikte baz Trk boylar, Kafkaslarn kuzeyinden Orta Avrupa'ya (830 dan sonra); Sabarlar Aral'n kuzeyinden Kafkaslar'a (5. asrn ikinci yan; Peenek, Kuman (Kpak) ve Uzlar (Ouzlar'dan bir kol) Hazar Denizi kuzeyinden dou Avrupa ve Balkanlar'a (9-11. asr); Uygurlar, Orhun, nehri blgesinden i Asya'ya (840' takip eden yllarda) g etmilerdir. Bunlardan bilhassa Hun ve Ouz gleri, hem uzun mesafeler katetmek suretiyle yaplm, hem de ok mhim tarih neticeler vermitir. Bu gler yeni vatan kurma maksadn gden byk apta ftuhat olarak nitelendirilir. Tarihte Trk yaylmalarnn dier bir ekli de 'szma' diyebileceimiz yoldur ki, baz kalabalk boylardan ayrlan gruplarn veya ailelerin veya salam yapl genlerin yabanc devletlerde hizmet almalar suretinde belirir. 8u ekilde dahi Trkler'in katldklar topluluklar iinde stn bir kaabifyet gstererek asker kuvvetlere veya siys hayata hakim olduklar hatt bazen devlet kurduklar bilinmektedir (Mesal Msr'da, Hindistan'da). Trklerin gerek ftuhat* gerek "szma" vasfnda olsun etrafa yaylmalar phesiz her zaman kolay cereyan etmiyor, bazan pek iddetli atmalara sebep oluyor du ki, bu durum ar darbelere maruz kalan yabanclar tarafndan Trkler'in sevimsiz karlanmalarna yol ayordu. Aslnda iyi, haksever ve d ksanlar olmalarna ramen Trkler hakknda sylenen hayat mahsul trl ithamlarn sebebi de bu olmaldr. Eski dnyann byk ktasnda grlen geni Trk yaylmalarnn pek cidd sebeplere dayanmas gerekir. Tarihte gler mevzuunun aratrclar, an iptidasi dahil hibir kavmin kendiliinden ve keyf iin yer deitirmediim, oturulan topraktan ebediyen ayrlmann bir insan iin ok mkl olduunu ve glerin ancak bir takm zaruretler yznden vukua geldiini gstermilerdir. Tarih kayrtiarda Trk glerinin de Bctisad sknt yni Trk anayurt topraklarnn geim bakmndan yetersiz kalmas sebebi ile olduu belirtilmitir. Byk lde kuraklk (Mesel Hun g), nfus kalabal ve mer'a darl (Ouz g), Trkler'* ge mecbur etmitir. Topran artan nfusu besleyemez hale gelmesi yznden dar ziraat alanlar dnda, ancak hayvan yetitirebilen Trklerin tabi bir hayat srebilmek iin eitli gda maddeleri, giyim eyas vb. gibi, baka iktisad vastalara da ihtiyatan var di ki, bunlar, iklimi elverili, tabiat servetleri zengin ve o alarda pei< az nfuslu komu lkelerde mevcut idi. Trk tarihine dir kaytlarda glerin ve aknlarn balca sebebi olarak zikredilen bu hususi, yalnz Trkler'in baka memleketlere ynelmelerini deil, bazan iktisad ve ticar ynden nisbeten daha fazla imknlara sahip dier Trk topraklarna saidrmalanyla da neticelenmitir. Bylece tarih de-

110

TflPirnflMVACTM.lrtTAM

TRK TARH

111

virlerde Trklerden bir ktie baka bir Trk zmresini yerinden kararak ge mecbur etmitir (Mesel IX-Xi. asr gleri). Gerek bu ekilde, gerek yabanc ar d baskya maruz kaim (Mesel X!. sr Mool K'i-tan hcumu) Trkler, tbiiyeti kabul edip istikllden mahrum kalmaktansa memleketi terk etmeyi tercih ediyorlarCb. Yerleik kavimler iin gerekletirilemeyen bu durum, bozku* iin mmknd. Bununla beraber Trklerin birbiri arkasna eiffi ynlerde yaylmalar salayan baka miller de mevcuttur ki, bunlardan BM Trle mneviyatnfreatamldtr. Zaruret neticesi de oisa, bilinmeyen ufuklara doru akmak, hern karlalmas aikr tehlikeleri gslemee hazr bulunmak ve aralksz bir lm-lcifm sava vasatnda yaamak, her mHtet iin tabii saylacak bir eforum deildir. Trkler'de a* ekilde mahede edilen ve oniann fsfh boyunca hareketli bir topluluk hlinde srekliliini mmkn klan bu ruh davran baarlar arttka daha da kuvvetlenmi, her asker muvaffakiyet de yeni bir siys hedefe yol am ve lkeler zapt edildike yeni fetih arzular kamlamtr. Bu durum Trkler'de, zamanla, dnyay huzur ve skuna kavuturmay gaye edinen bir ftuhat felsefesi ve her yerde dil, insanlar eit sayan Trk tresini yrrle koymak zere bir cihan hkimiyeti mefkuresi dourmua benzemektedir (bk. a. Kltr blm).

I. Asya Trk Devletleri

brahim KAFESOLU

I.Hun mparatorluklar
Aslnda l, ova, da deil yayla iklimine sahip bozkr halk olan ve bozkrlarda teekkl edip gelien kltrn taycs bulunan Trkler'in, yaylmalar esnasnda, ounlukla bozkr coraf ve iktisad artlarnn yer almad ve kltrlerinin yaama imknnn zayflad snrlarda durakladklar, ormanlk veya ok scak veya rutubetli blgelere pek girmedikleri grlmektedir. Kendi hayat tarzlarna uymayan yabanc telkkiler basksnn iddetti olduu blgelere nfuz etmi Trk zmrelerinin ise, oralarda fazla barnamamalar ve ok kere varlklarn kaybetmeleri dikkat ekicidir (in'de Tabgalar, Bat Avrupa'da Huniar, Balkanlarda Bulgarlar, Kuzey Hindistan'da eitti Trk devletleri vb. gibi). Bu Kibarla Trkler'in irili ufakl siys kurulular meydana getirerek mevcudiyetlerini uzun mddet hissettirdikleri saha, kuzey in'den balyarak btn Orta Asya'y, ran' ve Anadolu'yu iine alacak ekilde Avrupa'da Tuna dirseine kadar geni bir kuak halinde devam eder. Bugn bile Trk topluiuklan umumiyetle ayn Kuzey rn-Orta Avrupa kua zerinde yaamaktadrlar. a- Asya Hunlar Trk glerinin dou ynnde devam ettii asrlarda in'de kurulan Chou (Cav) devletinin (M., 1050-247) Trklerle alkas zerine dikkat ekilmi, hkmdar sllesinde gk dini, gne ve yldzlarn kutlu saylmas gibi inanlarla, asker kuvvette harp arabalarnn bulunmas ve devletin daha ok Trkierie meskn blgede (en-si, bat an^si, Kan-su) kurulmu olmas, eitli lim dailanndan baz bil-gtrrfei (F.Hirth, BrKarigren, E. Chavannes. -AC. Anderaon, RfWilhefei W, Eber-hard vb.) bu hanedann aslenc Trk olabilecei veya daha ihtiyatl Mr ifade ite devlette Trk unsurunun hkim bulunduu dncesine sevk etmitir. Bununla be-

112

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

113

raber, Chou faraziyesi kesinlik kazanncaya kadar Asya Trk tarihini Hunlar'la balatmak yerinde olacaktr. in kaynaklarnda Trkier'le birlikte Mool, Tunguz soyundan baz gruplar da ifade etmek zere "Kuzey .barbarlar hanedan1 mnasna olarak Hsiung-nu diye anlan bu ktlenin rk mensubiyeti hakknda pheyi davet edici grler ileri srlmtr. K. Shiratori onlar nce Trk kabul etmi, sonra da Mool olduklarm sylemitir. L get'ye gre Hsiung-nu'larn kimliini tespit etmek mkildir. A.v. Gabain Trk-Mool karm olduktan fikrindedir. Her ne kadar, Hsiung-nu'larn byk imparatorluunda Trkler yannda Mool, Tunguz vb. yabana kavimlerin de yer almalar tabii ise de, devleti kuran ve yrten asl unsurun Trk olduuna dair inandrc deliller vardr. Bu devlette, aslnda orman kavmi olan Mool veya Tunguz deil, Trk bozkr kltr hkim bkmyor, Gk Tann'ya inanlyor (aslnda totemci olan Mootlar'a sonra Trkler'den intikal etmitir. (A. bk. Kltr blm), aile 'baba hukuku* zerine kurutu bulunuyordu (Moollar'da maderahdir). Nihayet Hsiung-nu devletinde idareci zmre ve hanedann dili Trke idi. Siys kltrel mnasebetler vesilesi iie in yllklarnda Hsiung-nu dilinden zapt edilen u kelimeler : Tann. kut br, ordu, tu, kl vb. tamamen Trke olup (ayrca ince'den bozulmu ekilleri ile ihtimal deve, by, doru vb. gibi kelimeler) Trk dili'nin en eski yadigarlanndandr. Ve nihayet devletin sahipleri kendilerine, Trke'de 'adam, insan, halk mansnda olan "Hun* diyorlard, Trke "Hun" ad, bir gre gre M.. 1. bin balarnda 6un eklinde, V. Asrdan nce Kun olarak, 4-3 asrda ise Hun diye telffuz edilmiti. Ancak Orhun-Selenga rmaklar ile, Trkler'in kutlu lke saydktan tken havafsi merkez olmak zere gneyde Huang-ho nehri dirseine kadar geniiiyen Hun siys birliinin kesin tarihini M.. IV. asrdan itibaren takip etmek mmkn olmaktadr Hunlar'la ilgili ilk tarih? vesika olarak bir anlama zikr edilmitir ki, bu da M.. 318 tarihlidir. O zaman in'de birbirleri ile mcadele hlinde olan 'Muharip Devletler" den Ts'in'in gittike kuvvetlenmesinden endielenen dier be 'kral" zikredilen ylda Hun devleti ile ittifak andlamas yapmt. Huniar daha sonra in topraklarnda basky artrdlar. Mahall hanedanlar, uzun mdafaa savalan srasnda Hun svarilerinden korunmak maksad ile, meskn sahalar ve askeri ynak yerlerini surlarla evirmee baladlar. in hanedanndan Si-huang^ti (M.. 259-210) Hun taarruzlarna kar kuzey snrlarn bsbtn kapamak iin, surlarn i ksmlarn yktrarak elde ettikleri malzeme ile d surlar birbirine balamak ve bo yerleri tamamlamak sureti ile mehur in eddini meydana getrtfi (M.. 14). Bylece iniiler'in Trk aknlarna kar en tesirli tedbiri aldklarna kanaat getirdikleri bir srada iki mhim hdise vukua geldi; in'de uzun mddet dirayetli imparatorlar yetitiren Han sllesi (M.. 202-M.S. 220) 'nin kurulmas, Hun devletinin bana da Mao-tun (veya Mav-dun)'un (eski okunu: Mete) gemesi (M.. 209-174). Mao-tun'un babas Tu-man in yllklarnda Tan-hu (veya an-y) diye anlmaktadr ki, Hun dilinde imparator unvan olan bu tbir basit bir kabile reisi deil, ok nceleri teekkl etmi bir devletin bakan olduunu gsterir. vey anasnn teviki ile babas tarafndan veliahdlik hakknn kendisinden alnmas teebbs karsnda Mao-tun, emrindeki demir disiplin altnda yetitirdii 10 bin atl ile katld bir srek avnda T'u-man' ldrerek Hun Tan-hu'su iln edildi (M.. 203). Devleti-

ni tanzim etti ve kendisini iyi tanmadktan anlalan, doudaki Mool-Tunguz kabileler birlii Tung-hu'larn srarla toprak taleplerine sava ile mukabele ederek onlar perian ettikten ve bylece hkimiyetini kuzey Peili'ye kadar genilettikten sonra gney-batya dnd ve Orta Asya'daki, Hind-Avrupa meneli olduklar sanlan Ye-i'leri yerlerinden oynatt. Bunlar ktleler hlinde batya doru ekilirken Maotun gneye ynelerek Huang-ho byk dirsei iindeki Ordos blgesini ele geir* di ve oradan in topraklarna dald. Mai-yi, Tai-yuan ehirlerini zapt etti. Han sllesinin kurucusu mparator Kao-ti'nin 320 bin kiilik, hemen hemen tamamen piyade ordusunu, bozkr usul sahte ric'at tbyesi ile enber iine ald (M..201). mparator, vaktiyle Trkler'in yaad btn topraklarn Hun devletine terki, yiyecek ve ipek verilmesi ve yllk vergi taahhd artlar ite kendini ve ordusunu kurtarmaa muvaffak oldu. in ile dostluk havas iinde ticar mnasebetleri gelitirirken Mao-tun, Irti yatana kadar olan bozkrlar (Kie-kun=K*rgtz!ar'n memleketi) ve burann batsndaki Ting-ling'lerin yerini, baz eski Ogur (O-k'ut) kollar ite meskn araziyi, kuzey Trkistan' zaptetti ve Ik Gl etrafndaki Vu-sun'lar hkimiyeti altna ald. Bu suretle byk Hm hkmdar o ada Asya kt'asnda yayan Trk soyundan btn topluluklar kendi idaresinde tek bayrak altnda toplam oluyordu. mparatorluk snrlarnn Manurya'dan Aral gtne, bat Sibirya'dan Gobi-l-Tibet hattna kadar geniledii bu tarihlerde Huniar'a tabi olanlar arasnda Moollar, Tunguzlar ve inliler de vard. Mao-tun tarafndan g% hkmetine gnderilen M 177 t** mektuptan anlaldna gre Trk devletine bal kavimlerto-says 26 idi ve bunlarn hepsi* Tan-tuMm ifadesi ite "yay geren halk" yni "Hun" olmulard. Mao-tun M.. 174 ylnda ld zaman, mlk ve asker tekilt ite, i ve d siyseti ile, dni Be, ordusu ve harp teknii ite, san'at ite yksek vasfl bir cemiyet hHnde daha sonra asrlar boyunca btn Trk devletlerine rnek vazifesi grecek olan, tarihen malm ilk Trk siys teekkl, 'Byk Hm mparatorluu1' kudretinin zirvesinde bulunuyordu. Mao-tun'un olu Tanhu Kiok (MA. 174-160) bu hameti iTTUhafiaza etmee alt. Yurtlarndan atlan Ye-t'lerin Afganistan'da Bakri-a blgesinde, vaktiyle skender tarafndan kurulmu olan Grek hkimiyetine son verdikleri rfhe<M.& 166) kalabalk ordusu* We girerek bakenti CtVang~an yaknndaki imparator sarayn yakan Ki-okf bu seferdeki gayesine uygun olarak in ite iktisad mnasebetini dostane bir ekilde devanttattirmek iin. yanl bir adm att : Br in prensesi He evlendi ve bu surette ileride, in 8itemasa gelen hemen btn Trk devletleri bakanndan kt neticeler verecek bir r am oldu. nk hnedanl arasndaki byle yaknlamalar, her zaman in desise makinesinin harekete gemesi iin frsat tekil etmitir. Hun merkezinde inli prenseste himayesinden faydalanan in' diplomat ve vazifelileri Hun imparatorluu topraklannda erbete gezip dolayorlar, Trkler ve tbi kavimler arasnda propaganda yapyorlar, devleti sinsice kuvvetten drmee alyorlard. Bundan baka, ticaret emtias olarak memlekete sokulup Hun iteri gelenleri arasnda reva btan in ipei, lks zevki yolu ite rehavetfcartrmakta fi. KM* devrinde fazte hissedilmeyen bu menfi durumlar onun olu Tan-hu Kun-in zamannda (M.O. 160-126) tam bir huzursuzluk kayna ofeatfrtoendisini gsterdi. Kendisi de Han sllesine dmad oian-bu Tan-hu, babas lsnde asker ruhlu bk hkmdar olmad iin Hun iktidannda sarsntlar belirdi. iniiler'in bu devirde snr boylarnda-

114

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

115

ki ufak aptaki akrte: durdurduu grlyordu. lk defa byk imparatorlardan Vu-ti (M 141-07} katabafck ordular tekil ederek, Hun hkimiyetinin yklmasn hedef tutan pniartnt tatbtke giriti. Propaganday artrd. Gayelerinden biri de in iin muazzam getir kayrva oian ipee bat blgelerinde de yeni pazarlar bulmak ve i Asya-iran zeninden Akdeniz kylarna ulaan mehur"ipek yolu" nu emniyet altma atmaktr Dolaya He orta ve bat! Asya'da yabanclarn kudretini krmas lzm** tit. Bfliodt* gibi, aa yukar M.S. 1. bin sonlarna kadar Trk-in mcadelelerinin: fcemet sebeplerinden biri bu kervan yoluna hkimiyet meselesi olmutur. Vu-ti'nin ipek yoiu zerindeki memleket ve kavimleri renmek ve onlarla Hunlar'a kar i* bfrii salamak maksad le batya gnderdii yksek rtbeli bir asker olan angk'ten'in, gizli vazifesini yaparken Bunlar tarafndan yakalanp 10 yl gzaltnda tutulmasna ramen, buralarda geirdii uzunca mddet iinde (M.. 139-127) edndts bilgiyi, temasiann ve tavsiyelerini ihtiva eden mhim raporu imparatoru memnun eim ve sonraki in siyseti iin balca rehber vazifesini grmtr. Bu arada inliler ok ehemrroyetff bir basan daha elde etmilerdir ki, o da ordularn Trk usulne gre yetitirmeleri ve Hun silahlar Re tehiz etmeleri idi. Daha Maotun /amam>da Cinde temandan Mung-t'ien tarafndan balatlm oian asker slahat hareketleri imparator Vu-'nin kumandanlarndan olup, Hun tarznda 140 bin kibk bir suvar* kuvvet? kara Ho K'-ping (l. M.. 115) tarafndan byk baarya uteUntmt. Kuzeyde Hun aknlar tutuluyor, i Asya ynnde, ipek yolu ze*rindeks memieketer zaptofunuyor, bilhassa svari kumandan Pan 'ao'fifiin gayretleri ite (MS 75'e oQtu) Dou Trkistan'a kadar sokulan inliler oralarda asker? garnizonlar kuruyorlard. Huniar artk eskisi g*b* deil k&ler. Aknlar durmu, imparatorluun zengin ksmrsarmn yava yava dman istilasna uramas ile devlet geliri azalmaya balam .. o zamanlara kadar Cinden vergi ve hediye olarak salanan ml destek kesfrniti. huzursuzduk, idarecilerle babularn arasn amaa ynelen dman propagandas te gittike dennteiyordu. Nihayet in, hanedan azasndan bazlar-: re Rendim ce^p etmee muvaffak oldu, bu da prensler arasndaki anlamazl iddetlendirdi. rVfe tevik ve yardm* e Tan-hu olan Ho-han-ye, kardei i-i tarafndan tannmad (M.. 58). Bo-han-ye'nin in'e tbi olma teklife Wuo danma kurulunda (devtat-neclsi) ar mnakaalardan sonra reddedildi, Mat Tan-hu'nun iktisad darl gidermek gibi kendince mkul sebeplere dayal fikrinde srar Huniar' ikiye a&f&- Ho-han-ye in himayesini kabul edip halknn bir taamn Or-dos a gnderirken, tbiiyeti erefsizim sayan i-jtendine bal ktlelerle birlikte1 rperoieket! \efr ed&?f*k batya doru ekildi (M,. 64). Bir yandan fr ile uraarak, bir yandan da yotu zerinde, Tarbagatay. Yedi-su havalisindeki Ogur (O-k'ut) lannt feti kaynskianndaK* TNvHng'terin, Ik Gl yanndaki yu-sn'larn mukavemete temi iaraafc gedi -Taias rmaklar dzlnde mstakil devlet kurdu Fakat bu Orta Asya Hun devleti ok srmedi, Batya Hun yryte adm adm takip eden m ordularndan baka, adlan geen Trk boylan da yeni devlete kar ideler. HeniTferieememi, sava gc zayf Huniar aleyhine birlemiler ve in'e destek olmulard ft taraftan hcuma uray^Hun devletinin, i-i tarafndan yeni ina ettirip, tm ile evrilen bakenti, 70 bin kiilik hasm ordulan tarafndan kuatld v ykttd. Hayrete eer bir mdafaa yaplm, kanl sokak muharebeleri cereyan etmi. Tan-hu'nun ikametghnda oda oda savalm ve i-i dahil, sa-

rayda bulunan kadn-erkek 1518 kiinin hepsi, devletleri uruna hayatlarn feda etmilerdi. Ho-han-ye (lm. M.. 31)'tn evltlar in eddinin kuzey blgesinde 75 yl kadar Hunfaf zrinde Tan-hu"luk yaptlarsa da, arada br mcadeleye mecbur olduklar inin siys nfuzunun lkelerine tamamen hkim olmasn (imparator Ming-ti zamannda, M.S. 58-75) nleyemediler. M.S. M. asr balarnda Asya Hunlar' birbirinden ayr blm hlinde grnyordu: 1- Balka gf havalisinde, i-i Hunlarfnn kalntlar, 2-Cungarya ve Barkl havalisinde Kuzey Hunlar (Bunlar M.S. 90-91 yllarnda Baykal-Orhun blgesinden buraya gmlerdi), 3- Kuzey-bat in sahasnda, Gney Hunlar. Kuzey Hunlan'ndan eski Hun bakenti blgesinde kalanlar da, 155 ylma doru, Mool soyundan Siyen-pi (H'yen-bi, Hsien-pi) ler tarafndan batya itilip 216'da hemen tamamen yurtlarndan kanlrken Gney Hunlar da kendi ilerindeki atmalar yznden tekrar ikiye blnd ve basksn artran in,220'ye doru btn topraklar igal etti. Bununla birlikle Asya Hunlar, tabi? daha ziyde inlilemi olarak, 5. asr sonlarna kadar varlklarn devam ettirmiler ve in'in eitli blgelerinde, Tanhu'lar soyundan gelen baz kimseler ksa mrl kk devletler kurmulardr. Bunlardan : Ua Tfr'ung, Hia, Pei-^ang. Sonuncu 'devlet" de Tabga hkmdar Tai-Wu tarafndan nihayete erdirilmitir. in sahasnda Hun siys hayat tarihe tarmakta beraber, i-i iktidarnn ykl-masyle etrafa dalm olarak- v bilhassa Araf OtMtn dousundaki bakrlara ekilerek varlklarn devam etrmilerdir. Oradaki dier Tfirk zmreleri ve 1. asrdan 2. asr ortlarma kadar in'den gelen Hun klteleri te oalan ve uzunca br rtteddet sta'rfcir hayaft yaamak suretiyle gleri artan bu Hunlar'n, bilhassa ikr de$kli$ sebebi ife batya yneldikleri tahmin edHmektbfr. Avrupa Hun Impara-tortuu'nu kuranlar bunlar olmak gerekir. b i Bat f Avrupa) Hunlar Kimlikleri hakknda 200 yldan beri trl tahminler yrtlen ve eitli bilginler tarafndan, Trk, Fin, Fin-Ugor, Uygur, Mool, Trk-Mooi kanm, Trk-MootManu karm olduklar (J. De Guignes, 1757; J. Klaproth, 1828; K.F. Nemann, 1855; A. Thierry, 1856; W. Radloff, 1893; PPeffipt, 1915; K. Shratori, 1923; O. Franke, 1930; R.Grousset, 1941 vb.) veya dorudan doruya islav meneinden geldikleri (Venelin, llovaysM, Zebelin) veya Germen soyuna mensup bulunduktan (Mllenhoff, A. Fick, R. Much,, J. Hoops) veya Kafkas kavimlerinden olduklar (L Jei, Gy. Mszaros) ileri srlen Bat (Avrupa) Hunlar'nn Tlrk asll olup, Asya Hunlan'nn torunlar olduklar son zamanlardaki tetkiklerle daha da aklk kazanmtr. Bu hususta tarih, coraf, dil ve kltrel deliller gsterilmitir. Strbon (lm. 2S) Hunlar'n Grek-Baktria krallnn dousunda olduklarn sylerken, ferhi PBn-us (lm. 125) ad geen kralln Huniar tarafndan ykldn kaydeder ki, bu Huniar1! n kaynaklar Hsung-nu olarak tantm, Orasius (1. ferin sonlan) ve Ptotemai-06'tM..S. 160-170) haritalarnda 'Hunlarm oturduklar blgeler ih kaynaklannda Hsrung-nu'larn topraklan olarak belirtilmitir. Bat Hunlan'ndan geldikleri hakknda kuvvetli bir delil Fr. Hirth tarafndan ortaya konmutur. Buna gre 355-365 yllarnda Alan lkesinin <Hazar^Aral aras) istil edilmesi mnasebeti Ne in kaynaklar bu

11e

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

*%1

memleketin Hstung-nu'iar tarafndan zapt oiunduunHfeaydederken, o devir yazar A. Marcelinus bu fethin Hunlar tarafndan yapldn tasrih etmitir. Ayn hadise zerinde birbirini dorulayan bir uzak-dou ve bir Ltin kaynann tespit ettii Hsiung-nu - Hun aynilii, Sod dilinde yazlm bir metin ile de ayrca teyid edilmektedir. Avrupa Hunfan'mn dili Trke idi. Hkmdar sllesi mensuplarnn adlar yledir : Karaten (kara don-elbise), Muncuk (boncuk, Attil'nn babas), Attila (doduu yer olduu tahmin edilen Etil h = Volga adndan), ilek (=llig=lllig), Dengiztk (=Dengi2^Dentz"den)Jrnek (kk er) (Son Attil'nn oullardr), Aybars, Oktar (Attil'nn amcalar), Arkan f>Arg-kan=gzei. asil kralie). Tannm kimseler : Bask, Kursk, Atakan\ Ekam; topluluk: Aaeri, ar (sar=ak) Ogur. Ayrca, kmz (Prrskosda). Hatta Bat Hun hkmdar ailesinin Asya Tan-hu'larna balanabilmesi be mmkn grlmektedir. Hunlar IV. Asrn ortalarnda Afan lkesini ete geirdikten sonra, 374'de Itii (Voiga) kylarnda grndter O tarihlerde Karadeniz kuzeyindeki dzlkler bir Germen kavmi o*an Got'larin igali aftnda di, Don-Dinyeper nehirleri arasnda Dou Got'lar (Ostrogot), onun batsnda Bat (Softan (Vzigot) bulunuyordu. Daha batda Transvanya ve Ga'ya da Gepid'ler, bugnk Macaristan'da Tisza nehri havalisinde Vandallar vard, 8u drt Germen kavmi dnda ayn blgede ranl ve slav ktleler, daha baka kk Germen topluluklar da yayordu. Hun babuu Balamtr'm idaresindeki byk taarruz nce Dou Got'larna arpt ve bu devleti ykt (374), Krat Ermanarik intihar etti Yerine geen Hunimund Hunlar tarafndan "tayin" ed&ntti 'Hayret edilecek bir hareket kaabiliyeti ve gelimi bir svari taktii ile" devam eden Hurt taarruzunun Dinyeper kenarnda vurduu ar darbe Bat Got'larm da kertti ve Krra Atanarik, kalabalk Vizigot ktleleri ile batya doru kat (375). Bylece Hun asker gcnn harekete geirdii ve batya doru eitti' kavtfrern birbirlerini yerberinden atarak, topraklarndan kararak, Roma mparatorluu nun kuzey eyaletlerini aft-st ederek t spanya'ya kadar uzanmak suretiyle Avrupa'nn etnik ehresini aeiren tarih 'Kavimler G" balam oldu. An ve iddetli Hun darbecinin, beklenmedik mahallerde grjen Hun aknc mfrezelerinin Dou Avrupa kavimleri arasnda uyandrd dehet, Bat dnyasnda korkun akisler yaratm, f-knlar aleyhine, ou Latin ve Grek kaynaklarnda kaytl, inanamaz rivayet ve hikyelerin kmasna ve yaylmasna sebep olmutur. Hunlar Gottar dan, Alaniar'd&n ve Germen Talat'lardan tekil ettikleri yardmc kuvvetlerle takviyeli oiarak ilk defa 378 oanannda Tuna'y* getiler ve Romallar'dan mukavemet grrneksizin Trakya'ya kadar Derlediler. Mamafih Roma topraklarnda grleri bu kuvvetler keif vazifesi yapan nc mfrezelerdi. Nitekim ayn tarihlerde bugnk Macaristan ovalarna kadar aknlar tertiplenmiti. Hunlar'dan korkan, bugn Avusturya arazisindeki Markomaniar'la Kuadlar Roma topraklarna gemeye hazriarwrken, iran astffc Sarmatar snrlar liroes- ap Roma mparatorluuna giriyor, nce Trastlvanya'da duraklam olan Bat Got'lar da Roma hududlarn geiyorlard (381). Dier taraftan bir ksm Germen meneli ktlelerle ranl Batarnalar Pannona (Bat Macaristan'dan Aipter'e doru sarkarak talya'y tehdide balamlarda Kilar Roma mparatoru I. Iheodosius'un lm yh olan 395 de yeniden hare-

kete getiler. Bu hareket itfcepheli idi. Hunlar'dan bir ksm Balkanlardan Trakr ya'ya doru ilerlerken, daha byk sayda dier bir ksm Kafkaslar zerinden Anadolu'ya yneltilmiti. Hun Devleti'nin Don nehri havalisindeki "dou kanad" tarafndan tertiplenen Anadolu akn Bask ve Kursk adl iki babuun idaresinde idi. Romallar' olduu kadar Ssn imparatorluunu da tela dren bu aknda Hun svarileri Erzurum blgesinden tibaren Karasu, Frat vadilerini takiben Melitene (Malatya)'ya ve Kilikia (ukurova)'ya ilerlemiler, blgenin en tahkimli tefeleri olan Edessa (Urfa) ve Antakya'y bir mddet kuattktan sonra, Suriye'ye inerek Tyros (Sr)'u bask altna almlar, oradan Kuds'e ynelmilerdi. ok sr'atli cereyan eden bu aknlardan korkuya kapldklar iin Hunlar hakknda acib hikayeler uyduran kilise adamlarnn (St. Hieronymus,St. Epfiaim. Euferraa efsaneleri ve Edessa kronikindeki kaytlar) dehet dolu gzleri nnde, sonbahara doru, kuzeye ark ederek Orta Anadolu'ya, Kappadokia - Galatia (Kayseri-Ankara ve havalisi)'ya ulatlar ve oradan Azeybaycan-Bak yolu ile kuzeye, merkezterine dndler. Bu, Trkler'in Anadolu'da,.tarih kaytlarda sabit ilk grnleridir. 398 de daha kk apta tekrarlanan bu aknlar karsnda Dou Roma'nm gen imparatoru Arkadios hibir cidd tedbir alamamtr. Batda Hun basks, 400 ylna doru,babu Uldz (Grek ve Ltin kaynaklarnda: Huldin, Uldin, daha ok Uldiz) kumandasnda iyice his edildi. Balamr'n olu veya torunu olduu sanlan Uldz, Attil'nn son yllarna kadar takip edilecek olan Hun d siyasetinin esaslarn tesbit etmiti k, buna gre, Dou Roma, yani Bizans daima bask altnda tutalacak. Bat Roma ile iyi mnasebetler devam ettirilecekti. nk, Bizans'n Hun nfuzuna alnmas ilk hedefi teki* ediyor, buna karlk. Bat Roma topraklarna tecavz ederek huzursuzluk karan "barbar" kavimler ayn zamanda Hunlar'n da dmanlar olduklar iin.Bat Roma ile mterek hareket gerekiyordu. Nitekim Uldz'n Tuna'da grnmesi ile Kavimler g'nn 2. byk dalgas balam, Asding Vandallar, 401'de Bat Roma eyaletlerine girmiler, Hunlar'dan kaan Vizigot'lar da talya'da grnmlerdi. Lombardia zerinden Galya'ya uzanan Alarik'in idaresindeki bu Got tehlikesi Romal nl kumandan Stilikho tarafndan glkle nlendi (Nisan 402). Fakat daha korkun bir barbar belirdi ki, bu da, Hun korkusu ile yerlerini terk etmi olan Vandallar', Sueb'leri, Kuad'lar, Burgond'lar, Sakson'lar, Alaman'lar vb. kendi demir yumruu altnda birletirmi olarak Roma zerine atlan Radagais idi. talya'da mthi tahribat yapyor, Roma'y yeryznden kaldracan iln ediyordu. Stilikhonun bile Pavia savanda durdurmaa muvaffak olamad bu barbar ef, ancak Trkler karsnda mahkm oldu. Byk Faesulae (= Fiesole, Floransa'nn gneyinde) muharebesinde bizzat Uldz'n kumanda ettii Romal kuvvetlerle takviyeli Hun ordusu tarafndan malp edlien Radagais yakaland ve idam edildi (Austos 406). Bu zaferi le Uldz Roma gibi byk bir medeniyet merkezini kurtarm oldu. Ayn'zamanda Hun kudretinden bir kere daha rken Vandai, Alan.Sueb, Sarmat, Kelt vb. ktlelerini Ren nehri tesine, Galya'ya gitmee zorlamakla, Hunlar'n bat istikametindeki yollar zerindeki engelleri kaldrm, buralarda Hun kuvvetlerinin serbest hareketlerine imkn hazrlamt. Snrlar Asya'da Balka gl yaknlarna kadar uzand tahmin edilen Hun mparatorluunun "bat kanad" hkmdar olduu sanlan Uldz, 404 - 405 yllarnda

11S

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

119

ve bilhassa 409 yrtmda Tuna'y geerek Bizans'a Hun tehdidinin ekitmediini gstermi ve Grek kaynaklarna gre (Sozomenus, Codex Theodosianos vb.), kendim ite bar mzakereleri iin gnderilen Trakya>umuml valisi (Magister militum)*ne tanein batt yere kadar her yeri zapt edebilirim' diyerek meydan okumutu tAdz'm tm (410 SJT aiarj'nden sonra Hun mparatorluunun banda Karaten bulunuyordu. Bini un hakknda bilgimiz sadece, 412 ylnda Bizans elisi Olyrnp*odoros'un onan yanna gitmi olduudur. Karaton daha ok dou ileri ile uram grnmektedir. 422 ye kadar Hunlar hakknda bilgi verilmediinden bu meguliyetin on sene kadar srd tahmin edilmektedir. 422 yi} Avrupa Hunlar tarihinde yeni bir devrin balangc gibidir. Bu tarihte Hun hkmdar atesine mensup drt kardeten (Rua, Muncuk, Aybars, Oktar) Rua imparatorluk makamn igal ediyor.Muncuk (Atilla'nn babas) erken ld iin rjer iki karde "kanad kraHar* durumunda bulunuyorlard. Siyasette Uldz'n izinde yryen Rua, Bizans'n, Hun ordusunu isyana tevik etmek ve tbi kavimleri Huniar'dan ayrmak maksad ite Hun topraklarnda faaliyete geirdii casusluk ebekesi ve propagandaclar iteri srerek tertipledii Balkan seferinde (422), hi mukavemet gstermiyen Bizans' yihk vergiye balad: 350 libre altn. mparator II. Theodos^os (4G8-450)*un, 423'te henz 4 yanda iken Bat Roma mparatoru iln tier\ U. Valentcnianus karsnda Roma'ya sahip olmak iddias ile talya'ya ordu ve donanma sevk ekmesi Bat Roma'y Hunlar'a daha ok yaklatrd. Roma senatosunun da kk imparatorun yerme i. Notarius (Devlet ba mstear) Johannes'i semesi zerim o srada 35 yatnda bulunan nl asilzade Aetius, yardm salamak stn ftua'ntn yanna geldi. Hun mparatoru 60 bin svari banda talya'ya yneldi Savaa girmeden kuvvetlerini eken Bizans'tan arca bir harp tazminat alnd. 423'da 'Magrser miitum'. 432de konsl olan, 433'de Roma Imparatoriu'nun en yksek makam 'Patricius'tua ykselerek uzun mddet ordular bakumandank yapan Aeftus genli ann Roma taht ilerine karmaktan doan buhranl anianr Hor yasdtm e atlatm, 432 yiimda da Afrika'da Vandal k-rafc Geiserik tte mcadele eden rakibi Bonifacius karsnda, cann Rua'ya snmak suretiyle kurtarm, imparator Valentinianus'un annesi Placidia da Hun kuvvetlerinin italya'ya ynelmesi zerine Aetius ile uzlamaa mecbur olmutu. Btn bunlar Rua'ntn kuvvetli ahsiyeti ile Hun devletinin her iki Roma'nn i ve d* siyasetlerine ist&amet verdiini gstermekte idi. Artk Hunlar'a tabi "barbar" kavimlerin Roma'ya gvenerek herhangi bir harekete kalkmalar bahis mevzuu deHdi. Ancak. Bizans tarihisi Priskos'un ifadesi ile Rua'dan bar ylda 350 libre altnla safcn airra oian H. Theodosios, yine de. Hun idaresinde yaayan yabanclar gizlice kkrtmaktan geri kalmyordu. Bu sebeple Rua o zamana kadar mutad ofen, Bizarsllar'n Hun tmparatorluundaki yabanclardan cretli asker toplama faaliyetlerini ve Bizans!* tacirlerin Hun topraklarnda ticaret yapmalarn yasak etti. &ei dahiitnde hibir Grek serbest doaamyacak ve ticaret belirli snr kasabalarnda yaplacakt. Bu arada Rua, bir mddet nce Bizans'a snm olan Hun ileri gelenlerinden Mana ite Atakam'n oullarnn ve dier Hun kaaklarnn iadesini stedi. H. Theodosios sratte anlama yolu bulmak midi ile eliBk hey'etini Hun bakentine gndermee karar verdi. Fakat o srada Rua ld (434 bahan). Bizans kudretti bk dmandan kurtulduu iki seviniyor. Piskopos Proculus, Tann'nn n-

dar imparator Theodosios'un dualarn kabul ederek Bizans zerinden bir tehlikeyi kaldrdm vaaz ediyordu; Fakat Hun snrlarna gelen Bizans elilik hey'eti Rua'y glgede brakan bir Trk babuu ile karlat; Attiia.Hunlar'n bana getii zaman 39-40 yalarnda olan Attila, babas Muncuk erken ld iin, amcas Rua'nn yannda yetimi, onunla birlikte seferlere katlm, eitli kavimleri yakndan tanmak imkann bulmu, devlet idaresini ve Hun i ve d siyasetinin esaslarn renmiti. Attila yalnz deildi. Memleketi byk kardei Buda (Bleda) ile birlikte idare ediyordu. Fakat, Kaynaklardan anlaldna gre, elenceden holanan, enerjisi kt Buda ikinci plnda kalm, devleti ciddi bir hkmdar vasfn tayan kardeine brakmt. Ordu ve d mnasebetlerin tanzimi Attila'nn elinde idi. Amcalar Aybars (dou kanadnn "kiral") ve Oktar (bat kanadnn "kiral*) olarak, Rua zamanndaki yerlerini muhafaza ediyorlard. Bu itibarla, iddia edildii gibi bir iktidar rekabeti bahis mevzuu olmadktan baka, Buda da "iktidar hrs ite yanan" Attila tarafndan ortadan kaldrlm deildi. Attila'nn yardmcs sfat ile 11 yl Hun imparatorluumun idaresine katlan Buda 445 de eceli He lmtr, 434 yl baharnda Hun snrlarna gelen Bizans elilerini Attila, Tuna ile Morava nehrinin birletii yerdeki Konstantia (lam karsnda Margus kalesi bulunuyordu) surlar nnde, at zerinde, karlad ve dinlenmelerine dahi izin vermedii elilerin biri konsl-general, dieri sekin bir diplomat olan bakanlarma.taleplerini, bar artlar olarak yazdrd. Konstantia bar (veya bazlarna gre Margus bar) diye anlan bu anlamann ihtiva ettii balca maddelere gre Bizans bundan byle Hunlar'a bal kavimlerle mzakerelere, ittifaklara girimiyecek, Huniar'dan kaanlara -esir alnm Bizans teb'as dahililtica hakk tannmayacak, Bizans elinde bulunanlar iade edilecek (Grek asll olanlar iin fidye verilebilecek), ticar mnasebetler yine belirli snr kasabalarnda devam edecek ve Bizans'n demeye ta-ahhd ettii yllk vergi iki misline (700 libre altn) karlacakt. II. Theodosios'un aynen kabul ettii bu anlamann hkmleri icab olarak Hunlar'a iade edilen kaaklar Attila daha Bizans lkesi iinde, Trakya'da, Karsus (Bulgaristan'da Hirsovo) kalesinde astrd. Bu durum Huniar arasnda olduu kadar Bizans'ta, Roma'da ve dier kavimler arasnda Attila adnn dehet saan bir otoritenin timsali haHne gelmesine yardm etti. Bundan sonra Attila imparatorluunun dou blgelerinde, hi atndan inmemek zere aylarca sren bir tefti gezisi yaparak, kil (Volga) kylarndaki ara-ogur'larm (Ak-Ogur, Trk boyu) ayaklanma teebbsn bastrd (435). Bat kanadnn sklet merkezi Tuna etrafnda, dou kanadnn sklet merkezi Dinyeper havalisinde olduu tahmin edilen bu tarihlerde Hun Imparatorluu'nda, kaynaklardan (Priskos. Jordanes, P. Diaconus, J. Honor-us vb.) takip edilebildii kadar, u kavimler yer almlard: a - Germen (doudan batya): Dou Gotlar, Gepidler, Suebler, Markomanlar, Kuadlar, Heruller, Rugiler. b - slv (orta ve bat Rusya'da): Venedalar, Antlar, Sklavenler. c - ranl (Kafkaslar'dan Tunaya kadar, dank hlde): Atanlar, Sarmatlar, Batemalar, Neurlar, Skirler, Roxolanlar.

120

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

121

4 Fin-Ugor (Ufafdan Battkla kadar): aremizi Mordvinier, Maryalar, Vei!er, udlar, Estler. Vidivarer. - TOrk: mparatorluun her tarafna yaylm olarak, Hunlar, Karadeniz kuzeyi dzlklerinde ogur ve Ba^ogurtar, Volgaya doru Alt-ogur, On-ogur, Saraogurtar, daha kuzeyde Agaeri (Akatzir, S*gazir)'ler, Volga'nn dousunda Sabariar ve baka Trk ktleleri. Saylan 45'e varan ve eitli dil ve soydan dan bu kavimler eski Trk devlet sistemine gre yalnz siyas bir biik tekil etmekte, yabanc kavim veya zmreler ancak reisleri, efleri veya kratlar vastas ile imparatorlua balt bulunmakta idi. mparatorlukta sknet hkimdi 40 ylnda Hun ordular bakumandan (Genel Kurmay Bakan) Onegesius (Ongez) ite Attila'nn byk oiu ilek tarafndan bas-ttnlan Agaeri isyan cfemda bu sknet bozulmamt. Halbuki Roma imparatorluunda. Kavimier G doiaysyle Harekt halinde olan kavimlerin bulunduklar yerlerde ve gei yollan zerinde geni lde tahribat yapmas, yerli halkn.mahsultnn zorla eHerirrden alnmas vb. yznden patlak veren ve genileyen kyl isyanlar (Bagaudalar) nizam ve asayii iyice sarsm, buna kar Roma Patricius Aetius vastas ile, bir kere daha Hunlar'a mracaat zorunda kalmt. ki yl kadar sren mcadele sonunda Attila'nn gnderdii Hun mfrezeleri yardm ile isyanc elebalar Aetius tarafndan ortadan kaldrld ise de (436), bu defa da, Kral Gun-dikar idaresinde Belika blgesine saldran Burgondlar'la savamaa mecbur olundu. Bilhassa Necker nehri boyunca cereyan eden bu muharebelerde Hun ordusuna bat kanad "kiral* Oktar kumanda ediyordu ki, rivayete gre, 20 bin Bur-gond savasnn ld bu Hun-Burgond mcadelesi Almanlar'n mehur "Nbe-ungen' destanlarna mevzu tekil etmitir. Btn "Germania" nn zaptn tamamlayan bu savalar neticesinde 436'y takip eden yllarda u kavimlerin de Trk idaresine alnd anlalmaktadr: Bajavurlar, Juthanglar, Burgondlar, aa Ren sahasrndaki Franklar. Tringter, Longobardlar. Hun hkimiyetinin "Okyanus adalar'na, yni Kuzey denizi ve Man kyalarna ulat, hdiseler ada tarihi Priskos taraf *ndan kaydedilmitir. 440dan itibaren Attita Bizans'a kar basky artrd. nk II. Theodosios, Konstantia andiamasnm hkmlerine aykr olarak Hunlar'dan kaanlar iadede ar davranyor, hatta buniardan bazlarm yksek makamlara getiriyordu. Mesel Got mene fi Hun firarisi Amegisclus'u general rtbesi ile Trakya'da Hun snrnda vazifelendirmi^. Mterek pazar yerlerinde Grek tacirleri Hunlar' aldatyorlard. Margus piskoposu."T<onstantia civarnda, kymetli mdenlerden yaplm silahlan ve ziynet eyas ile birlikte gmlen Hun byklerinin mezarlarn soymu, bu davran Hunlar' infiale sevk etmiti. Nihayet Bizans yukarda adi geen Agaeriler isyannda tahriki rot oynamt. Dier taraftan Kuzey Afrika Vandal kral Geiserikh, Akdeniz'deki harektm engelleyen Bizans'a kar Attila'dan yardm istemiti. Bu sebeplerle ve Margus'un zapt ile balayan Attila'nn idaresindeki 1. Balkan seferi (441-442). Singidunum (Begrad) ve Naissus (Ni) zerinden Trakya'ya doru geliirken, Bat Roma'nn tavassutu neticesinde hzn kesti. Aetiue bundan byle Theodosios'un andlama artlarna riayet edeceini garantilemek zere kendi olu Karptlio'yu Hun sarayna rehine olarak gndermiti. Bu sefer sonunda tuna boyundaki kaleler Hun idaresine gemi, daha geri hatlardaki tahkimat yktrlm, Balkanlar'da Hunlar'a kar durabilecek mukavemet yuvalan kaldrlmtr.

445'de Buda'nn lm zerine tek bana Hm imparatoru olan Attila iktidarnn ahikasna ykselmekte idi. Bat Asya ile Orta Avrupa'ya hkimdi. Her iki Roma'nn durumlar meydanda di. Attila'ya kar koyabilecek br kuvvetin kalmay, bir psikolojik belirti olarak, o alarda dnya hkimiyetinin timsali saylan, sava tanrs Ares'in klcn Attila'nn ellerine verdi. Priskos'a gre, uzun zamandan beri kayp olan bu kutlu kl bir Hun oban tarafndan bulunarak Attila'ya getirilmiti. Artk dnyann fethi yaknd zira bu kl vastas ile yeryzne hkmetme yetkisinin Tanr tarafndan Attila'ya tevdi edildiine inanlyordu. Bu duruma ilveten Bizans'n kaaktan geri vermekte ar davranmas, yllk vergiyi demede isteksizlii 2. Balkan seferinin almasna sebep oldu (447). Attila'nn idaresi altnda birka noktadan Tuna'y geen ordular, iki koldan ilerliyerek kaleleri Sardica (Sofya), Philippopolis (Filibe), Marcianopolis (Preslav), Arcadiopolis (Lleburgaz) mstahkem mevkileri ve ehirlerini zapt ede ede ve Tesalya'da Termopil'e kadar geni bir daire izdikten sonra, Bizans bakentini kuatmak zere Athyra (Byk ekmece)'ye ulat zaman orada, bar yapmak iin Theodosios'un sr'atle gnderdii, Magister ve Patricius Anatotius, Attila tarafndan kabul edildi ve anlamaya varld (Anatolius bar); buna gre, Tuna'nn gneyinde be gnlk mesafedeki yerler askerden arndrlacak, Bizans harp tazminat olarak 6000 libre altn deyecekti. Ayrca yllk vergi katma (2100 libre altn) karlmt. Bizans bakmndan en ar art yllk vergi idi. Her sene Bu kadar altn tedarik edilmesi imparatorluun takatim' ayordu. ard anlalan Theodosios, sarayndaki ileri gelenlerin de tavsiyeleri ile, garip bir kurtulu yolu buldu: bir suikasd 9e Attrfyr ortadan kaldrmak. Banda Edekon (Trk. A. Vmbery'ye gre Edk-kn) ile Orestes (Pannonia'l bir Romal) 'nn bulunduu Hun elilik heyeti le birlikte Bizans bakentinden Attila'nn devlet merkezine yni Orta Macaristan'a doru yola kart, suikasd tertibinden habersiz tannm hukuk bilgini Maximinos bakanlndaki ve brakt notlarla, bata Attila ve a olmak zere 5. asr Avrupa Trk tarihini teferrutl bir ekilde renmemize yardm eden ktip Priskos'un dhil bulunduu Bizans elilik heyetine, tertibi gerekletirmee memur, gizli vazifeli Bigilas da katlmt. Heyet 448 yl yaznda Hun bakentine geldii zaman, durumdan Edekon vastas ile haberdar olan Attilla, yapt alen sorgu neticesinde Bigilas'a maksat ve faaliyetlerini itiraf ettirdi, Bizansllarn hibirine dokunmad. Fakat Theodosios'a hitaben yazdrd u mesaj husus eli ile imparatora yollad: 'Theodosios, Attila gibi asl bir babann oludur. Attila babas Muncuk'tan ald asaleti muhafaza etmi, fakat Theodosios Attila'nn haragzr olmakla kle durumuna dmtr. Theodosios klelik haysiyetini de koruyamamtr, nk efendisinin canna kymak istemitir.". Attila'yi teskin etmek zere Bizans'tan, derhal, yukarda ad geen Anatolius ile magister ve kanlar Nomus bakanlnda ikinci bir heyet yola karld. Bu eliler Hun bakentinde Attila'y tatminler hilfna, sakin ve yumuak buldular. Zira Hun d siyaseti deimekte idi. mparator Theodosios'un ahsnda Bizans' tamamen kendi iradesine bal kabul eden Attila, arlk Bat Roma'ya ynelme zamannn yaklat kanaatine varm bulunuyordu.. Bat Roma'ya esasen son asker destek 439 ylnda yaplm, ondan sonra yardmlar kesilmiffi. Bat Roma Hun devletine yrihk vergisini muntazaman tediye etmekle beraber, durumun farknda olan bakumandan Aetius, muhtemeller Hun-

122

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

123

Roma atmasna hazrlanmakta idi: "Barbar* farla mnasebetlerini dzeltmi onlardan aid cretti askerlerle, Trk usulnde, ou svari birliklerinden kurulu ordular tekiline girimi, Hunlar'a baf baz kavimlerle gizli temaslar aramaya balamt. Buna karlk Attila da. 443 yularnda tekrar alevlenen ve Galya'dan spanya ya da srayan kyl isyanlar ile yakndan ilgileniyor, Roma'ya kar Vandaliarla ibirlii imknlarm aratryordu. O da, phesiz, Roma mparatorluu ve barbar' ardan meydana gelen btn bir Bat dnyas ile hesaplaaca iin iin ebemmiyet ve azametini takdir etmekte idi. 44S*lerden itibaren iki yl kadar sren Hun siys ve asker hazrl tamamlannca Attiia irk diplomatik taarruzunu Roma'ya yneltti: mparator III. Valentinianus'n kzkardei oup, vaktiyle kendisi ile evlenmek arzu ederek nian yz gnderen ve 425'den ben imparator hukukunu hiz olduunu gstermek zere "Augusta" unvan* ile andan, delimen tabiatl Honoria'y zevcelie kabul ettiini bildirdi ve cehz olarak da. imparatorluun onun hissesine den yarsn veya "Augusta"nn kocas sfat rfe Roma mparatorluunun idaresine itirak hakkn istedi. nce oyalama yolunu tutan Vaientinianus e Aetius'un teklifi nihayet aka red etmeleri bylt Hun seferini meru duruma soktu. Ren kylarndaki Ripuar Franklar ve Vizi-gottar la t}giH bir iki anlamazlk da sava havasn olguniatrd. 46t balarnda Orta Macaristan'dan batya doru harekete geen Hun kuvvetlerinin mevcudu 90-100 bin* Trk,bir o kadar da Germen ve slav olmak zere 200 btn kii kadard. Hm ordular ubat-mart aylarnda Ren nehrini noktadan aarak GaVa'ya girdii srada, Aetius'un kumandasnda talya'dan Galya'ya gelerek, Hr* dman* "barbar* farn salad takviyelerle says 200 bine ykselen Roma ordusu da kuzey istikametinde hata ilerliyor, Mettis (Metz) i (7 Nisan) ve Durocortorum (Rheim) i zapt eden Hun ordular, bugnk Paris yaknndaki Aurelianum (Orteans) ehrine ulat zaman, Aetus da oraya yetimi bulunuyordu; Fakat kartlama Atfa'mn Trk tbyesine daha uygun grd Campus Mauriacus (Troyes ehrinin hemen batsnda Champagne ovasnda) da oldu (20 Hazirarl ^>1). Dnyann jk yansmn birbirinin zerine yklendii, nihayet 24 saat sren ve her iki tarabn ok ar kayplar verdii (kaynaklarda yzbinlerce l) muhakkak olan bu byk savata kinrun galip geldii hl mnakaa mevzuudur. Batl tarihiler, t A.Thierry'den bert (1856), AttiJa'nm yenildiini sylerler ve buna Roma kuvvetlerine imha edtfmeden HunJar'n ekildiini delil gsterirler. Ancak son aratrmalar meseleye biraz daha k tutmu grnmektedir. Anlalmtr W; sava gnnn akam Roma ordusu dalmt, birlikleri arasnda irtibat kayp eden bakumandan Aettus bile Hun knalar arama dm, glkle kurtulmu, ertesi gn erken saatlerde. Bat Got ordusu, savata len kraf Theodorik'in olu Thurismund idaresinde, muharebe meydann* terk etmi, ar kayplara urayan Frank kuvvetleri de onlar takip etmiti. Ayrca bu savata Attila'nn gayesine ulat da aikrd. Baty hkimiyetine alabilmek iin Roma imparatorluumun nsan ve asker deposu durumunda olan Galya barbarlarn saf d etmek istei ile nce Galya'ya yrm ve neticede Romann bu tabi mttefiklerinin sava gcn krarak, Roma'y desteksiz brakmaa muvaffak oimutu. nl Aetius'un Roma'da gzden dmesi bunun neticesi idi. Ordularn Galya ortasndan olduka salam ve disiplin iinde 20 gn kadar bir zamanda bakent blgesine getirebilen Attila kudret ve

"korkunluunu" muhafaza ettiine gre, Campus Mauriacus'ta Bat mparatorluunun ne kazand Roma'da sksk sorulan suallerdendi. Nitekim, daha bir yl gemeden Attila talya seferine balad zaman Roma'nn Hunlar'a kar kacak kuvveti kalmamt. Hdiselere ada Prosper Tiro (Papa I. Leon'un ktibi)'nun kaydettiine gre Aetius, mukavemet imknszl dolaysyla, imparator Valentinianus'u talya'y terke tevik etmekte idi. Attila 452 baharnda 100 bin kiilik ordusunu Julia Alpleri'nden geirerek bugnk Venedik dzlne indirdi. Oradaki mehur Aquileia kalesini zapt ettikten sonra Po ovasna girdi. Aemilia blgesini igale balayp Roma imparatorluunun o zaman bakenti Ravenna'y tehdit etmesi meselenin nihayete erdirilmesine kfi geldi. Saray endieli, halk tell, senato ne olursa olsun bar yapmak kararnda idi. Kilise de bu arzuya katld. Sr'atle bir hey'et hazrland. Hitabeti ile mehur Papa I. Leon ("Byk Leon") bakanlnda konsl G. Avianus ve eski "praefecture" Trygetius'dan kurulu bu heyet, Mincio rmann Po nehrine dkld dzlkte ordughn kurmu olan Attila tarafndan kabul edildi. Papa, imparator ve Dtn hristiyan dnyas adna, byk Trk babuundan Roma'y esirgemesini rica etti. Be yl kadar nce kahir bir kuvvetle ekmeceye kadar geldii hlde nasl stanbul'u tahrip etmekten kanm ise, Papa'nn azndan Roma'nn teslim olduunu rendikten sonra da eski medeniyet merkezini korumay vazife sayan Attila, muzaffer ordusu ile bakentine dnerken, phesiz tpk Bizans gibi. Bal Roma mparatorluumun da kendi iradesine baland kanaatinde id. Prskos'un, 448'de Hun bakentinde Bat Roma elilerinden duyarak belirttii gibi, imdi sra Ssniler'de idi. Orann da himayeye alnmas ile "dnya hkimiyeti" gerekleecekti. Fakat bu Atilla'ya nasip olmad. talya seferinden dnte, rivayete gre zifaf gecesinde azndan kan boanmak suretiyle ld (453). Ya 60 civarnda idi. Attiia, milletlerin hafzalarnda lmszle ulam tarihin ndir simalarndan biridir/ttaras etrafnda talya'da, Galya'da, Germen memleketlerinde, Britanya'da, skandinavya'da ve btn orta Avrupa'da asrlarca azdan aza dolaan efsaneler tremi, romanclara, ressamlara, heykeltralara mevzu olmu; hakknda ea.ofc-.Mtap yazlan ahsiyetlerden biri durumuna ykselmi.tiyatro yazarlarna, kompozitrlere ilham vermi, adna bir dzineye yakn opera bestelenmi!. Son yarm asrda yapdan tarafsz tarih aratrmalar onun, hristiyan ortaann taassup kokulu uydurmalan fle HgW bulunmadn, Nibelungen destanlar bata olmak zere, ada kaytlarn onu iyilik sever, babacan, ok yksek vasfta bir hkmdar olarak tandn ortaya koymutur. Attila'nn lmnden sonra, htnu Ankan'dan doan olu: srasiyte llek, Deng&ik, Irnek babalarnn yerini tutamadlar. mparator olan ilek ayaklanan Germen kavimleri ile yapt Netao (Avusturya'da } savanda hayatn kaybetti (454). ok cesur, fakat siys zekdan mahrum Dengzik, imparatorluk birliini yeniden kurmak iin neticesiz mcadeleler iinde rpna rpna nftayet br Bizanslnn klc 11e can verdi (469). Irnek ise bu savalara katlmam, kardelerinin lmnden sonra, artk orta Avrupa'da tutunmann zorluunu anlayarak, savalarda yorgun deri Hunlar'n byk ksm ile, Bizans'tan gei msadesi alarak Karadeniz'in bat kylarna dnmtr.

13(4

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

125

knek idaresindeki Hunlar'm, nce gney Rusya dzlklerinde grlen, sonra Balkanlarda ve Orta Avrupa'da birer devlet kuran Bulgarlar ile Macarlarin teekklnde byk rol oynad anlalmaktadr. Geleneklere gre, Bulgar-Trk devtetl-nn kurucusu Duio sulsi ite Macar kabilelerini Tuna boyuna getirerek orada yerletiren Arpad hanedan frnek'i 8ta tanmaktadrlar. (V. asrda Hunlar'a Volga'dan batya doru rehberlik eden geyik motifli "sihirli geyik" efsanesinde Hunlafla Macarlar (Hunor-Mogor) karde gsterilmitir. Nihayet dou Macaristan'da yaam dan Sekeiter'tn Huniann ocuklar olduu zannn uyandran bir Babu aba efsanesi varda. c-Ortatfot MunlamAk Hmlar Hunlarsn byk ksm Volga'dan batya geerken, onlardan, gneye, ran'a inen br blk olduu iteri srten Ak Huniar.dier bir tahmine gre, hi olmazsa Ak-Bun- BaJ devletinin hanedan ailesi ile hkim zmresinin tekil ederler ve Uyguftar'm atatan saylan Ttesler den Hao-ch' (Kao-k)'lerin Cungarya bozkrlarnda oturan Hua adl koluna mensup olup, oradan Horasan blgesine gemi, 5. asrn ortalarna Doru kuvvetlenerek byk devlet hline gelmilerdir. Mamafih Hun tarihinin bu noktas iycc akla kavumu deildir. Hkimiyetini Hazar kylarndan Kuzey Hindistan'a. Afganistan'a, Asya'ya kadar genileten bu kavim veya kavimlerin admm eitli ves&aiarda baka baka ekilde zikredilii (Priskos'da Kidarsta Huniart; Bizans, Sryni, Ermeni kaynaklar&da Ephtalita, Thedal, Hepthal, Abdal; ban dilinde Hayta!; Ltin kaynaklarnda Hionita; in yllklarnda Hefta, l-ta, Ya-ta veya Ye~ta- vb. eski Hlnd kaytlarnda Huna Hion) durumu daha da kartrmadadr. Vaktiyle J. Marquart tarafndan {1912) trl adlarla zikredilen bu kavmin Wskos'un Kidaraa'ian ile ayn olduu ileri srlm, Ed. Chavannes Ye-ta'larn mensup olduu Hoa (Hua) kavmi admtn ^iun* kelimesinin ince'ye aktarlm eklinden ibaret bulunduunu syiemift. Bu Trk aslt kavim Bizans tarihisi Theophana#<Vfi asm 2 yans) 'e gre *Eftait" adn Ssn imparatoru Perw-(Rni'u malp eden Hm hkmdar? Epbtbaianoslan almtr. lk defa Kosmas Indikopleustes (545-549 yllan arasr)'un ve Prokopios (546-550 arasym eserlerinde AkHjrii&c (lekoi Hunnot) olarak anian kavmin Hunfar'la akrabalklarnn akl, 520 sralarnda inli seyyah Song-YurVun kaytlarndan anlalyor. 5. Asnnflk yansrda SsnBer'le arpan Ak-hun hkmdarna "hakan" fKaan) deniyordu, U, Yazdg*rd zamannda {438-457), Iran zerine basklarn ayrdklar yllarda AkHunlartn babnda en byk hkmdar saylan Kunhas (baka okuyular: Kuhanaz, Hunavaz. Ahunvar, Aksungur, Kn-han vb.) Iran i ilerine kararak hini-, yesneald Fruzu Ssn tahtna karm (459), hkimiyetini Afganistan'a doru genileterek Kuzey Hff*distan'a dnm ve orada, banda Skandagupta'nn bulunduu Gupta devlini datmt (470,e doru). 463 ylnda Ceyhun kylarnda Ak~Hun!ar tarafndan malp edilerek yllk vergiye balanan Ssriler'n bu srada geirdii dir^MtVna bir sarsnt fkelerini ftiite srkfedi. Bu Mazdek isyan idi Zerduktan mlhem olarak Mazdek. Mani inancndaki ikili telkki (kkaranlk, iyUik-ktKk mcadelesi) zerine, o tarihlerde yorulan ve iktisad darlk ime ^en topiuuu islah etmek iddias ile, i$me& huzursuzluk millerini de ekleyerek, dncelerini yaymaa balad. Buna gre insanlarn saadetini bozan iki unsur servet ve kadm, herkesin ortak mal tannd takdirde yeryznde ktfk

kalkacakt. Bu tipik komnist propaganda neticesinde servet sahipleri ve aile messesesine kar kkrtlan halk, Mazdek ve mridleri tarafndan ayaklandrld. Asiller, din adamlar ldrld. Kadnlar tecavze urad, evler, konaklar yamaland ip tahrip edildi. Devletin shhat kazanaca hususunda Mazdek' inanmak gafletini gsteren ah Kavad (488-531) de haps edilmiti, fakat o kamak imknm bularak komu Ak-Hunlar'a snd, iran'da olup bitenleri yakndan takip eden AkHun hkmdar, insanlk yararna hibir ey gremedii Mazdek hareketim, krp yok etmek iin, Kavad' 30 bin kiilik Hun svari birlii banda ran'a gnderdi (499). Bu suretle ah ihtilli bastrd ve hdiselerin gelimesinden felketi idrak eden halkn da yardm ile Mazdek ve taraftarlar yakalanarak idam edildi. Tabiatiyle temizlik ve lkenin sknete kavuturulmas uzun bir zamana ihtiya gsterdiinden, Ssn imparatorluunda hak, adalet ve mlkiyet esasnda normal nizam, daha ziyde Kavad'n olu, Anuirvan (531-579) devrinde kurulmutur ki, bu ehinah tarihte "dil" lkab ile anlr. in kaynaklarna gre, i Asya'da Karaar, Kua, Aksu, Kagar ve etrafm hkimiyetlerine alan Ak-Hunlar bu arada Kandahar1! ve 484 yllarnda Kuzey Hindistan' zapt ettiler.* Su harekt "Tegin" unvann tayan ve Kabil'de oturan Toramana adndaki babuu tarafndan idare edilmiti. Vk yzyl balannda Ak*Hun-Eftalit devletinin Mverannehir, Trkistan'a kadar geniledii zamanda, Toramana'rtm olu MhtraguJa imparatorluun gney kanadnn en azametli hkmdar grnmektedir. Ordusunda daima 700 sava finto bulunduu-rivayet ecHtirvFakat bu-dist rahipler (Song-Yun ve ondan bir asr sonra buraya getoft Wtuer>Tsang>/&fci "Huna kratndan balanmamlardr. nk Mihiragula budizmt^fcesi halk iin tehlikeli sayyor ve budistleri takip ediyordu. Buna karlk, skenderiye'den Hindistan'a giden tccar tsonra kei) Kosmas onu Hindistan'n en byk hkmdar olarak gsteriyor ve 530 tarihli Owafe- kitabesinde ve sanskrite yazl "Kemir va-kayinmeai*<s*de Mihiragula ayn ekilde tasvir ediliyordu. ran'da Anuirvan byk bir devlet adam olarak belirdike Ak44ur> Eftalitler snkieti. 552 ylnda Orta Asya'da Gk-Trk hakanl Kurulup istemi Yabgu Mverannehir blgesinde faaliyete getii zaman ise, Ak-ftjn-Eftafft devlet ik byk imparatorluk arasnda skt. Gk-Tfklertn amansz hasm bildikleri Juan Ju-an'larla olan siys ve shr rabtalar da fayda vermedi. Anuirvan ile stemi'nin ortaklaa hareketleri neticesinde Ak-Hun iktidar ykld ve tke GkTrkterle ranllar arasnda paylald (564). Bu suretle kol hlinde gelimi olan Hun siys hkimiyeti tarihe kart.

2. Tabga Devleti
IV. yzyl sonlarna doru Kuzey in'de kudret .bir siyas teekkl meydana getiren, inlier'in To-ba dediktari topluluu Trkler Tabga" onanmlardr. Orhun kitabelerindi* a* k gees^.Gk-lftfcler yolu He Bizans kaynaklarna da intikal eden (Jaugast) =* Tabga kelimesi "in" mnasna da alnmtr. nk Gk^ Trklerin ilk zamanlarnda Trkler'ce "byk" tannan bu slle irVde bkm srmekte idi. Aslnda Trke olup, "ulu* muhterem saygdeer," mnasn fade eden Tabga tbiri bilindii gibi baz Karahanl hkmdarlar tarafndan unvan olarak (Tafga, Tamga^kullanlmtr. Kgarl Mahmud'un. Trkter'den bir blk oldu-

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

127

unu kaydettii Tabga'lar n yllklarna gre Asya Hunlan'ndan bir ksmdr. Sitenm resm tarihinde (Wei-shu) de Mao-tun eski To-ba (Tabga) hkmdar ola rak gsterilmitir. Ayrca Tabgalar*n 6rf-det ve geleneklerinden Ou: Kurt efsa nesi, maara, da, onman kltleri, g efsanesi vb. Trkterie ilgili bulunduu gibi, dillerinin de Trke olduunu ortaya koyan deliller vardr: Bitegin (Bitiki.ktip, hriciye nzn), kapugjn (kapc, hcib), atlatn (atl, svari birlii), tabagn (yaya,ptyade birlii), tarakn (koruyucu.mufahz ktalar), yamn (posta srcs), an (a, mubah ba), tr (kanun tre) vb. Tabga hkmdarnn azndan yle bir Trke ibare nakledilmitir; Atq blgtg "bir babua verilen isim (onun yapt) ii belirtmeli (beigeeme) \ Wei-shu, Nan ch'i-shu, Sung- shu gibi in kaynaklarnda geen bu kelime ve tbirler ayn zamanda Tabgalar'n devlet ida resi ve ordu kurutular hakknda da bilgi verir durumundadr. Bununla beraber, bu Trk devteUnde olduka byk lde Moollarn da yer ald anlalyor. Aratr malarda Tabgaara bal kabilelerden kimlikleri tesbt edilebilenlerin yarsndan i&^lasmm Moo* menei? olduu neticesine varlmtr. Ancak Moollar, dier inli halk le birlikte phesiz eb'a durumundadr. in'lerin "Wei" adm verdikleri bu sllenin kurucusu olarak bilinen a-mo handan itibaren 70yl kadar uraarak Ta-t'ong blgesindeki mahall hkmetikieri idareleri alma alan Tabgalar'n byk devlet halinde gelimesi Kuei-zamanartda (385-409) verimli topraklara sahip Dou in'in Hsien-pi'terden zapt edilmesi ite (409) omuur Bakenti Ping-'eng ehri (kuzey an-si'de Tat blgende) olan devlet bir yandan Pekin yaknlarna, bir yandan Huang-ho nehri dirseinin gfreyi* ne kadar sanmt. Kuzey istikametinde, kudretti bir siys teekkl telinde beliren H'yen-foi (Hsien-pi)ierin vrisi Mool meneli, Juan-Juan'lar yznden, cidd bir geneleme olamyordu. ki devlet arasnda, bazan ok iddetli, mcadele 150 y kada*- srmtr. Hkmdar Sseu (4G9-423)*den sora* in'in bakentleri Loyang ve Ch'angan (bugn (Si-ngan-fu)' ele geirerek hkimiyetini Sar-Metfr blgesine yayan ve bulun Kuzey ini tek fclarede birletiren byk hkmdar T'a-o (Ta*-wu) devnnde (424-452) Tabga Devie en parlak an yaad. 427'de Hun Ha krafem alan ve Juan-joan'lan malup ederek bugnk Moolistan' istil eden (436) Tanwu, 439da Kansu'daki son Hun kralln (Pei-Liang) ortadan kaldrdktan sonra, J Asya'ya ynelerek Karaar, Kua ehirlerini himayesine balad (448). Byfece nt tpek yolu gzergh tekrar TOfk hkimiyetine girmi oldu. T'aiwu, *n askerininlaydan ve dveden farksz" olduunu sylyor ve kendisi "Br" (a Kurt ince ekli, Fc-) lkabn tayordu. mparatorluk merkezini Trk hayat aranna okluka uygun gelen bozkr blgesinde (kuzey an-sH tufcm *Tai-wu, o saralarda in'de yaylmakta olan budizmin Trkler arasnda nfs kazanmasn nlemee alyor, idaresi altndaki in topraklarnda bite budistlern cfin faaliyetlerini kontrol ediyordu. Tapnaklarda yinler dnda din propagandacn yasaklayan br emirname karm (438) ve 446'da emre riayet etmeyenlerin iddette tkibN emretmiti. Tahmfnutt TBrk bnyesini ve seciyesini budizrhin bozucu tesirinden korumak maksadn gden bu tutumun mna ve deeri daha sonra anlald. Tedbirlerin ehemmiyetini fark edemiyen halefleri zamannda, hatt budizmfh himyesi cihetine gtdikli. mparator Skin (452-465) ile gelimee balyan bu durum, sonra bsbtn tozlanarak Tabga topluluunun inlemesine zemin hazriad. 493'de bakenti bozkr blgesinden eski in merkezi Lo-yang'a nakleden mparator

Hong (471-499), Trk tresine kar arlk verdii soysuzlamay 495 ylnda TM rf, det, geleneklerini.Tabga dilini ve hatt yazmalarda Trke tbirlerin kullanlmasn yasaklamakta tamamlad. Buna kar eyrek asr kadar devam edan tepkiler bastrld. Kiao (499-515)'dan sonra idareyi devir alan imparatorie Hu (lm. 528) budizme o kadar dkn idi ki, yabanc memleketlerdeki "dindatan' ile de alkalanyordu. 520'ye doru Hindistan'da Ak-Hun hkmdar Mihiragula'y ziyaret ettiini grdmz inli budist rahip bu kralienin arzusu ile seyahat ediyordu. Tabiatyla Tabga iktidar da gittike gcnden kaybetmekte idi. Devlet 535'e doru Kuzey (Tai'de) ve Bat (Ch'ang-an'da) VVeileri ad ile ikiye ayrld ve aralarnda mcadele balad. Ksa zaman sonra btn arazileri inli hanedanlara intikal etti (550-556).

3. Gk-Trk Hakanlklar
Asya "Byk" Hun imparatorluundan sonra, her cihetten temsil ettii Trk kltr itibariyle ikinci "sper" Trk imparatorluu vasfnda olan Gk-Trk Hakanl Trk" szn ilk defa resm devlet ad olarak kabul etmekle btn bir millete ad vermek erefini kazanm, dou Sibirya'daki Yakut Trkleri ve batda Ogur (Bulgar) Trkleri dndaki.Trk asll btn ktleleri kendi idaresinde birletirmitir. Hakanln yklmasndan sonra, bir yelpaze gibi alarak drt tarafa yaylan eitti Trk zmreleri gittikleri yerlerde Trk" adn ve onun idar, siyas ve iktisad geleneklerini yaatmlardr. Yine Ogurlar ve Yakutlar hri, btn Trklerin tarihinde Gk-Trk tekiltnn, edebiyatnn ^bre ve hayat telkkisinin izleri devaffn etmitir. Gk-Trkler'den sonra V Trkesi (Ogur lehesi) mstesna, bilumum Trk lehe ve azlar Gteffirk Trkesi'nin damgasn tar. Doudan batya: Orta Asya, Trkistan, Mverannehir, Kuzey Hindistan, ran, Anadolu, Irak, Suriye, ve Balkan Trkleri, Gk-Trkler yolu ile Trk'tr. Bizim dier Trk devlet ve zmrelerinden ayrt etmek zere G&Trkler dediimiz bu topluluk kendine umumiyetle "Trk" veya Trk" diyordu* Ancak kitabelerde kendileri in bir defa Gk-Trk (Kk-Trk) kullanmlardr ki, "Gk' e mensup, semav ilh Trk" mnasna gelen bu tbir V. Thomsen'e gre hakanln parlak bir devresine iaret etmekte olmaldr. a - Birinci Gk-Trk Hakanl Bu ada, daha dorusu 6-9. asrlarda Orta Asya'nn "ethnique" grn aa yukar yle idi: O Tiles (Tls, Tlis, Tl|f, ince'de Tie-te)'ler, btn Orta Asya'ya yaylm * grnen en kalabalk Trk grubu. Sui-shu (in Sui hanedannn 581-618 ylh)'da 50 kadar kabilesi saylmakta ve yle sralanmaktadr: 1 kabile Baykal Gl'nn kuzeyinde, 5 kabile Tola rma kuzeyinde, 5 kabile Tanrdalar kuzey eteinde, 9 kabile Altaylar'n gney babamda, 4 kabile K'ang (Semer-kant) "krall" nn kuzeyinde, 10 kabile eyhtin boyunda, 4 kabile Hazar'n dousu ve batsnda, S kabile Fu-lin (Bizans)'n dousunda. Mamafih Baykal Gl'nden Karadeniz'e kadar yaylan bu topluluklarn hepsini de Tfcrk meneli saymak doru olmasa gerektir. Mesel en batda gsterilen baztan-nm (mesel Alanlar) ranl lduklan biliniyor. Wu-hun (= Ugor)'da Ural'l bir kavim

128

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARH ---------------------------------------------------------------------------- 129

grubudur Tles kabilelerinin adlan tamamen henz zlememi olmakla beraber. Hunlar'dan gedikteri ve umumiyetle dil ve rflerinin Gk Trkleri'nkinin ayn bulunduu belirtilmitir. Baz in kaytlarna gre, Tabgafar devrinde (363-534), yksek tekerlekli araba kullandklarndan dolay, Kao-k diye adlandrlan bir ksm Ttes kabileleri, dier Trkler gibi kendilerini kurt atadan tremi kabul ederlerdi. Ayrca T'ang-shu (in Tang sllesi 618-906 yllmdan naklen 15 Tles kabilesinin adlan verilmektedir. Gk-Trk Hakanl zamannda orta ve dou Asya'da gruplaan Ttester rol oynamlardr. Tar du (ince'de Ste-yen-fo^ Hsietvyen-fo)'!ar 7. asrn ilk eyreinde tles kabilesinden bir grup Orhun Nehri-Altaylaf arasnda sakin olup Tlester'in en zengin ve cesurlar* olarak gsterirler. Uygurlar Tia rmann kuzey sahasmda yer almlardr (a.bk). On-ok'lar, Attaytartn halsndan Seyhan (Str-derya) yaknlarna kadar uzanan geni blgede grnyorlar. 51 To-fti (douda, sa kanad) 5TNo-f*p (batda sol kanad) adi ite l kabileden kurmu olup, 'Bat Gk-Trkterf diye de aramlardr. Trgrtef (a.bk) ve Kariuklar (a.bk) To'ufar'dan idiler. Ayrca ayn sahada uye ve 'u-m* adlan tle anlan Trk kabilelerinden bir ksm 630'u takip eden yllarda. Gk-Trk Hakanlnn fetrtl devresr>de Bebadk civarndaki kurak bozkrlara ek&niferve a-foTrkteri (l Trkleri) adm smlardr. Basmalar (ince'de Pa-si-mt). idukut (hkmdar) unun Trk olduu belirtilen bu kavmin asten yabanc olup. TOrkier'le kart ileri srlmtr. Daha ziyde i Asya da Be-bakk havaisinde grnmektedirler Kirazlar {ince'de K'i-ku). Baykat'm batsnda, Yenisey nehrininJ<aynakiar blgesinde <tier (a.bk). Ouz'lar Setenga rma-tken blgesinde (buruyorlard (a.bk.). Kl-tan, Tatabi Ookuz-Tatar. Cttuz-Tatar gibi Mool soyundan kabileler dou blgesinde Ke*ufen vs Onon nehirleri havalisinde bulunuyorlard. Ancak hatrlatmak gerekk ki, btn bu topluluklar zaman zaman yer deitirroekte,arada btf zlen boylardan yeni yer lartikter meydana getirmekte, hlsa oynak kleter tekil etmekte diler. Gk-Trkter, m kayraklarnn aka belirttikleri zere Asya Hunlan'ndan4nfyalard. Babu ailesi Aana (eski okuyular Asena, Zena s*b.) adn tayoKfu. Ana soyunun bir dii kurttan trediine dair o ada pek yaygn olduu anlalan rivayetler GfcTGrkter'in erken tarihlerini efsanelerle kartrmaktadr. Ancak kurttan treme geleneinin Asya Hunlar arasnda da mevcut olmad ve &rt atanm Trkleri, dar, get>nez fardan selmete ulatrd 'rivayetinin 3. asrda Tabgaiar da da grnmesi k-Trklerln eskffiinf ve Trk topluluklar te yatati ftgteini ortaya koymakta bulunduu gibi, Ana ailesinin, yalnz bir erkek ocuk hayatta kalmak zere, katfma uram olduu r&ayetf'de Gk-Tfk erken tariffIRde mahiyetini yi bilmediimiz bfr falann htrasn saklamaktadr. Kurt atajrtanc dolaysyla Gk-Trk hakanlk airreti. altndan kurtbafif'sancak olmutur. Gk-Trkler'in tarih sahnesine kaktan anlarda Juan-Juanlar'a tbi olarak, Aitay dalarnda an anevi san'atlan demircilikte uratklar ve Juan-Juan devletine

silh imal ettikleri biliniyor. Fakat o zaman dahi dank deildiler. ou-shu (in yll, 550-557'den) ya gre, Gk-Trk devletinin kurucusu Bumn (ince'de, Tmencin atas olarak gsterilen A-hien, "ad" unvann (Bilge ad) tayor ve Bumn'dan hemen nce .gelen Tu-wa adl babu da Ta-ye-hu ("byk yabgu") olarak tannyordu. Demek ki Trk ktlesinin Juan-juanlar'a ball "fedaratif" mhiyette idi. Bumn daha 534 ylnda kuzey Tabga (Wei) idarecileri ile siys mnasebet kurmu, 542'de aknclarnn banda Huang-ho nehri yaknlarnda grnm ve 545'de bat Tabga hkmdannn gnderdii et^rl imparatorluktan nezdimize 'hey'et geldi, devletimiz bundan gurur duyar" szleri jfe karlant, Gk-Trk hanlarndan Ibara, 585 deki bir konumasnda Gk-Trk devletinin "50 yl nce" kurulduunu sylemitir ki, bu da 535 tarihine der. Ancak Bumn'n 546'da Juan-Juan devletine kar bir Ttes ayaklanmasn bastrd iin, o devlet hkmdar ile e-deerde olduunu gstermek maksad ile, onun kzile evlenmek isteinin kabaca reddedilmesi zerine st-ste vurduu darbelerle Juan-Juan devletini kertip arazisini tamamen igal ettiktensonra resmen "il-kagan" unvann almas ve bylece, merkezi, eski byk Hun imparatorluunun bakent blgesi, tken (Orhun rmam hemen batsnda, 47. enlem101. boylam'da) olmak zere hakanl kurmas 52 ylnda vki olmutur. Devletinin bat kanadn kuruluta kendisi ite birfkte alan kk kardei stemime. SYabgu^hvanm* tamafc^iolaysyia dou kanadnnyksek hkimiyetini tanmak zere veren Burmn devleti kurduu yl iinde ld. istemi batda fetihlerine devam ederken, tken'de iktidara gelen, Bumn'n oluK'o^o (Kara?) ve bunun erken lm zerine hkim olan, Bumn'n dier olu tou-kan (553-572) zamannda devlet, hametti ana ulat. Heybetli grn, parlak mavi gzleri, kudreti ve huuneti in kaynaklarnda belirtilen Mu-kan Kaan, son bir darbe ile Am juanlart tarihe ml ettikten sora (555k*n-tanlar'n e Krgzlarn lkelerini Gk-Trk hkimiyetine balad. in'de Bat Tabgalan'nn yerine geen Chou hanedan ile. yeni kurulan fei hanedann bask altna ald. Istemi'r harektna kar, in'den yardm* isteyen Ak-Hun-Eftalit devletine ve Mverannehir talkna in asker desteini nledi. 564'de an-tfdeki-.TM bakenti Tsirvyang't muhasara etti ve kz prenses Ana'y Chou imparatu ile evlendirdi (568). Kaynaklarn bildirdiine gre, geni lkelere ve 100 bin kiilik bir orduya sahip olan Gk-Trk hakann, in mparatoru akrabalk kurma yolu ile teskin etmi oluyordu. Mu-kan'n emrindeki kuvvet hakanln dou kanadr* ordusu idi. stemi (552576 tlnce'de e-ti-mi) kumandasndaki teki ordu ise kenefi blgesinde hareket hlinde f& Ksa zamanda, Altayiar'n batsn tetk Gl ve Tann Dalan1 kadar hkimiyetine alan istemi, geni apta asker ve sys* faaliyetleri neticesinde temas kurduu Ssn imparatorluu ve Bizans gibi Ortaan en byk ki devletim Gktrk politikas zinde yrtmek suretiyle, Trk hakanlm bir dnya devleti payesine ykseltti. 561 ylnda. Ak-hun-ftalitler zerinde yapt ilk bask tecrbesinden sonra, bek transit ticaretini elinde tutan bu devlete kar Ssn imparatorluunu tabi mttefiki olerak gren stemi. ehinah Anuirvan dil ite andlama akdetti Bu vesile ile kz. Anuirvan ile evlenerek Iran sarayna mparatone oldu. Mttefikler tarafndan sktrlan Ak-Hun- EftaHt devleti ykld ve topraklar Ceyhun (Amu Derya)smr olmak zere M imparatorluk arasnda paylald (564). Mavera-

130

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

nnehir. Fergana'nm bir ksm, Kagar, Hoten vb, Gk-Trkfer'e intikal etti. Bu suretle i Asya ipek kervan yolu nc kere Trklerin eline gemi oluyordu. Ancak Anuvan bu blmede, zaferdeki katksna nisbetle "arslan pay" n alm olmasna ramen, pek memnun deildi,kervan yolunun Mverannehir gzerghm da ele geirmek istiyordu. Bu maksatla, kendi lkesinden Akdeniz limanlarna ve Bizans'a yaplmakla otan ipek nakliyatn durdurdu. Bylece hem ipek ticaretinin nl kervanclar olup son taksimde Gk-Trkler'e balanan Sogd (Semerkant blgesi) ahalisinin faaliyetini baitalyarak, huzursuzluk kartmak, hem de Trkfer'i ipek transit rsumu gibi yksek bir gelirden mahrum etmek dncesini tatbik mevkme koydu, istamfntn gnderdii elileri hile ile ldrtt. Uzlama midini kesen stemi Bizans'a dnd ve stanbul'a, Sogdlu ipek taciri ve diplomat Maniah bakanlnda bir heyet gnderdi (568). Tarihte bu, Orta Asya'dan Dou Berna'ya giden ?ik resm heyet k. pek meselesi Gk-Trkler kadar Bizans' da ilgilendirdii iin, hatt Ssh araclndan kurtulmak zere, nakliyat Hind denizi yoluna teksif etmek maksad ite gney Arabistan'daki +fimyer devleti ite temaslar aram otan Bizans' ta, imparator ff Justinos, Trk elilerini alka ile karlam, isteminin gnderdii Iskst" (Trke) mektubu okutmu ve Maniah'm azndan teebbsn ciddiliini anlamt. Bir ittifak andamas yapmak zere umum vi 2emarknos bakanlnda bir heybeti yola kardi {566 Austos ba). Trk elileri ile birlikte Karadeniz-Ka&asiar-Hazar Denizi-aral Gl arasndan Tala yolu ite Tanr Dalan'nda Ak-Oada istemi (Bizans kaynaklarnda, Dizabulos, Dilzibulos, Silziouios, Sembis; A-Tabari'de Smcibu) mn huzuruna gelen Bizans elilerinin hatralar (Bizans tartf*Vwww *5enanaro$- 6. asr sonlan- ve Th. Simocattes -7. asrn ilk yans-) da Gk-Tfk i ayauri. kudret ve ihtiamn gzler nne sermesi bakmndan pek ktymetli bir vesikadr. stemi Bizans ite ibirlii yaparak Anuirvan't ipek yolunu amaa zorlamak gayesini gden siyasetinde baarya ulam, 571 ylnda SsnBizans atmas balama. Fakat bu savaa Gk-Trkler'in katldna dair bir amtl yoktur Ancak Anuirvan'n olu okp. Gk-Trk prensesinden doduu iin "Trk-zde* tye anlan IV. Ormuzd (57&-590)'un son yllarnda (588'ierde) mdahte editnvtvBu ge katm sebebi k-Trklerl M savaa I&rak iin tazyik eden Bizans't QnBt<^0 mteaddid elilerden biri olan Valentinos'u 576'da Aral Gl havalisindeki Trk blgesinde karlayan Trk-ad'n szlerinden anlalyor. Bu Trfc prensi faizans'. Gk Trklerin af edilmez hasmlar olan Avariar (Varhonfr a= Uar-huni) himaye etmekle ve "klla deil, atlarn ayaklar altnda karnca gibi ezilerek ldrlmei hak eden* bu kavme bannacak yer vermekle suluyordu ki, bu doru idi. Is*mi*n*n siyasetinin dier ve daha mhim bir neticesi de u olmutu: 19 yl srm olan (571-590) Ssni-Bizans mcadelesinden sonra da iki imparatorluun aras dzelmemi birbirini takip e&n karlkl istillarda nihayet imparator Herakiaious'jn SsnT bakenti; Madin (Ktesiphon)'e kadar uzanan seferleri (622-628) Ssn imparator tuunun son mecalini de krmbr ki, Kur'an'da bile iaret olunan bu durum simyetin ksa zamanda iran'da hkimiyet kurmasn kolaytatmratu. Gok-Tfk imparatorluunda^ semi'nin fealryeti dahil btn asker- siys teebbslerin, adma yapld hakan Mu-kan 57?de ld. DevM muazzam tfr genilie ulatran bu byk hkmdarn (in kaytlanna gre Hakanln genilii

doudan batya 10 bin li" ve kuzeyden gneye 5-6 bin T 10,5 milyon km 2 civarndadr) hatras Orhun kitabelerinde akisler bulmutur: "Drt tarafa ordu sevk edip kavimleri hep itaat altna alm.ballara ba edirmi, dizlilere diz ktrm; ileride (douda) Kadrgan dalarna geride (batda) Temir Kapg (=Demirkap, BelhSemerkand yolu zerinde, 12-20 metre genilik ve 3 kilometre uzunluunda)a kadar- Trk Milletini-hkim yapm; -bu lkeler arasnda Kk-Trk (Kavmi) idi-oksz (Hr ve mstakil) oturur olmu, bilge kaan imi, alp kaan imi, buyruk ve beyleri,kavmi (bodun) hep bilge ve cesur imiler..." tken'de tertiplenen byk cenaze trenine husus heyetlerle katlan komu devlet ve kavimler (in Tibet, Apar= Apurm, Krgz, -kurikan, Otuz-Tatar, Kitan, Tatabi) arasnda Bizans imparatorluumun da bulunmu olduu anlalmaktadr. Mu-kan'n yerine kardei T'a-po (Tapar?) geti (572-581). Kudretli hakanln yeni hkmdar, kendini tebrik etmek zere hediyelerden baka 100 bin top ipek gnderen Cho imparatoru fle, tebrik iin eitli hediyelerle birlikte bakumandann gndermek suretiyle husus bir itina gsteren, Chou'Iarn rakibi, Tsi imparatorluuna "Oullarm!- efiye hitap ediyordu. Bu, btn kuzey fnln Trk himayesine alndn gstermekte idi. lkesinin geniliinden dolay hakanln dorudan doruya kenefi idaresindeki kanadni Bdye ayrarak, dousuna, kardei K'o-teflnun olunu, batsna da kk kardei Jo-ten' *Han* unvanlar ile tyto eden, stemi de e'sasen kendisinin yksek hkimiyetini tanmakta olduundan, ulu hakan durumuna ykselen T'a-po, bir Tsi prensesi ile evlenmek dncesine kapld ve ayrca Trk topluiuulfi-Ziararl cihetleri nceki devirlerde Heri grl Trk idarecileri tarafndan ortaya konulmu olan Buda dinini, - bir budist misyoneri (Jnagoupta)'nn telkinlerine kanarak, memlekette himayeye kalkt; br budist tapna ve bir Budftteyk yaptrd. Gk-Trk hameti zevale yz tutmu gibi idi. Tapo d siyasette de yanl admlar tatt. Ts^ler 575 de TcHn hanedan tarafndan y*kld zaman, oradan kaarak kendisine snan bir Tsi prensini *in kaan' Hn etti. ChouJa^la itfate^^tlmasna sebep olan bu durum karsnda kalabalk bir ordu 1te, Pekin blgesine erJeyen Ta-po kendisine yeni bfr & prenses vaad edilerek durduruldu (579). Ancak prensesin verilebilmesi ii Chou hkmdar, "in KaiWrlW prensinin kendisine teslimini, istiyordu Bir av esnasnda bu prensin'Chouar tarafndan teanlmaana gz yumulmas millet nazannda hkanan itibarn bsbtn sarstt. Gk-Trk birlii ve kltrnde mhim atlaklarn belirdii bu yllarda dier mhim bir hdise de stemenin lm oldu (576) Resm unvan "Yabgu" olmas gerekirken (kendisine bai bat Gk-Trk halk bazen Yabgu Trkleri %de anlyordu), kitabelerde bHe "Kaan" diye zikredilen bu byk ahsyi iriih.yukanda ad geefiTrk-ad'n skerinden reniyoruz. Trk-ad' aMriandHn hususlardan biri de, len "atasnn yas gnlerinde Trkler'in rahatsz edilmeleri idi. Yol hatralan Gk-Tfls hakanlnn bat blgelerindi kavimler bakmndan ok mhim olan eli Valentinos'a Wtaben yaplan bu konuma ayrca Trk ftuhatnn hem eklini, hem felsefesini aklamak itibaryle byk deer tamaktadr: "Ben esirierimiz olan Uar-Huni (Avarelerin hanglyoldan Bizans'a git*l**6Wyrum. Khyeperin, Meriln nerede olduunu, Tuna'rtm nereye aktn da biliyorum. Gn dousundan gn battsma kadar lkeler bize diz kmtr. Atanhrl, Ori-Ogurlah gryorsunuz. Bize kar gelmek cesaretini gs-

132

TRK DNYAS EL KTABI

TRK TARH

133

terdiler, fakat rodleri boa kt.Roma'ya da geleceiz*. Gk-Trk snrlarnn Kafkasya'nn kuzeyine kadar uzandm ortaya koyan bu szler Bizans' ak bir tehdit mnasn ifade ediyordu. Ancak Trk-ad ltife yapmadn gsterdi. Krm'da Bizans'a it nl Ker kalesi Trk kuvvetleri tarafndan zapt edildii zaman Dou Roma elileri henz Gk-Trk topraklarnda idiler (576). Bu, GkTrk hakanlnn Manurya snrlarndan Karadeniz'e kadar uzanarak geniliinin gaye haddine ulat* tarihte Istemi'den sonra yerine geen olu Tardu (576-603) (incesi Ta-teu, aslnda br unvan), cesareti ve sava severlii ile babasna benzemekte idi ise de, ihtiras yznden. T'a-po Hakan'n am olduu ayrlk izgisini bsbtn derinletirdi. inliler, onun bu zaafndan faydalandlar: nce, hakanln kendine verilmemi olmasndan dolay kskn olan Ta-lo-pien'i (Mu-kan'n olu) T'a-po'ya kar kullanarak Tardu'nun yanna gitmesini telkin ettiler. Halbuki Mu-kan bile bu olunu tahta namzed gstermemi idi, nk annesi asl (Trk soyundan) deildi. Ulu hakan T'a-po 58? de lrken, kendi olu yerine, onun hakan olmasn arzu ettii hlde, danma kurutu (Devlet meclisi} bunu kabul etmiyerek, K'o-lo'nun olu ibara (ince'de, a-po-tue) 'yi hakanla getirmiti. in, Gk-Trk!er arasndaki anlamazl krklemee devam ediyordu, Ta^opien Bat* Yabgusu Tardu'nun yannda, yeni ulu hakan ile mcadeleye hazrlanrken, bara da o srada, Choular yerine iktidara gelerek, in'de 350 yldan beri ilk defa s.ysi birfk tesis eden Sut hanedan (581-618) ndan kendi ailesinin intikamn atmak isteyen kans. Chou prensesinin telkinlerine kaplarak, in'e kuvvet sevk ediyor, Su? imparatoru Wen-fc de eskiden beri in ehirlerinde ticaretle uraan ve doskk mnasebetleri .erevesinde, imtiyazlara sahip 10 bin kadar Trk' in'den uzaklatryordu. Buna kar ibara'nn ordusu ile in'e girmesi, in desse faaliyetinin kestflernesine yol at. Wer># derhl Tardu'ya altur* kurt bal bir sancak gndererek onu Gk-Trk ulu hakan olarak selmladm bildirdi, ihtiras alevlenen Tardu, in'e kar ortak hareket teklif eden bara'nn bu isteini nce reddetti ve tbar, Gk-Trkier'i gayet iyi tand anlald diplomat-general 'ang Sun~eng ile mcadele etmek ve bu infiYfa Trk kumandanlar arasna soktuu nifak ite uramak mecburiyetinde kalrken, Tardu, hakanln dou kanadnn yksek hkimiyetini tanmadn iln etti (582). Bylece imparatorluk resmen ikiye ayrlm oldu. b-Dou Gk-Trk Hakanl Zor artlar altnda bara dengeyi bsbtn kaybederek, ordu mensuplar arasnda, Ta-lo-pien'e bai olduklarn zan ettii yksek rtbeli kumandanlar vazifeden uzaklatrmaa, hatt cezalandrmaa balad. Neticede bu askerlerle, prenslerden bazlar in'den yardm istemek zorunda kaldlar. Etrafnda korku ve nefret uyandran ibara a, kendi kudretinden ok ey kaybettiini, esefle grd iin bizzat, Sui hkmdarna mracaat ile bar dileinde bulundu. Teklifi sevinle kabul eden Wen-ti'nin derhl yollad elilerin banda yine 'ang Sun-eng bulunuyordu. Bakentte Htun'un ve dier Trk iteri gelenlerinin nnde bu inli, Ibara'ya hakaret edecek kadar ileri gitti ve "in mparatorunun olu" olduunu kabul eden hakan "'en' (bende) iln ettikten sonra memleketine dnd. Dou hkanl-

resmen in tbiyetine girmiti. bara imparatora yazd 585 tarihli* mektubunda yle diyordu, "Sui imparatoru dnyann gerek hkmdardr. Gkte iki gne olmad gibi, yerde de iki hkmdar olmamaldr vb.". Gk-Trk hakanlnn paraland, tbi ktlelerin ayakland, Trklerin in'e ilticaya baladklar, Trk hkmdar ailesi mensuplarnn birbirine dt bu karklkta bara ld (587). Yerine geen kardei Ye-hu ve arkasndan Devlet Meclisi'nce hakan iln edilen Tlan (588-600) zamanlarnda durum dzelmedi. Mehur 'ang Sun-eng, Gk-Trk hakanln bsbtn kertme yollarn gsteren raporlar hazrlyarak imparatora takdim ediyor, eli olarak geldii tken'de trl desiselerle Trk hanedan yelerini kar karya getiriyordu. En byk yardmcs da, nce Ta-po'nun sonra bara'nn, nihayet Ttan'n ldrlmesinden (600) sonra, in'in muvafakati lie tahta karlan K'i-min (600-609)'in kars dan inli prenses Ts'ien-kien di. K'i-min, bu defa, Dou hakanln kendi idaresine almaa alan Tardu'ya kar kuffaralrr&kta idi. Bu K'i-min de imparator Yang-Ve gnderdii Wr mektupla 'Hametpenh'n ciz bir bendesi" olduunu, hatt, vaktiyle bara'nn bu reddettii Trk kavmirtf-inBter gibi yapmaa hazr olduunu" yazabiliyordu. Ancak, lmhden sonra yerine geen olu i-pf (Shih-pit 609-619) Gk-Trk haysiyetini biraz kurlrabfld: Bir fnfi ptenses ile evlenmekle beraber bunu, frfln Gl^TOr1fr<sH#^nem^'alesini nleyen bir paravana olarak kulland. 5-6 yeisinde Dou Hakanl topraklarndaki dankl giderdi, batda Tibet'e kadar, douda Amur nehri'ne kadar tekrar itaat altna ald (615) Durumdan tela den imparator, Trk hanedan azas arasnda ihtilf karmaa dayanan deimez in plnn yeniden tatbike balad: Bu defa akl hocas, husus desse raporlar hazrlayan ve bat iin yazd eserler balca kaynaklardan saylan eli Fei-ch idi Hakann kKkardei'i-ki-ad'a "hakanlk" teklif edildL Fakat mMnn perianln ve in tahakkmnn rezaletlerini gren bu gen, teklifi kendisine vaad edilen inli prensesle birlikte ddetti, inliler baka bir yol denediler; Gk-Trk kumandanlarndan baini pusuya drerek ldrdkten sonra. Hakan'a, onun muhalefet maksad ile kendilerine mratcaatetini, fakat "aradaki dostluktan dolay" ortadan kaldrlmasn W0un bulduklarn bildirdiler. Gaye Hakan Hpi le Gk-Trk eflerinin arar amali, Hakan bu oyuna da gelmedi. Son hdisenin .rvTrk anlamap bozduumu Hr:rerek yllk harac kesti, savaa hazrlan*. Pln, kuzey eyaletinde geziye skm olan imparatoru baskn ile yakalamad. Fakat baskn haberi tken'de bulunan ve yukarda sra jto , hakana zevcelik ettiini sylediim inli prenses taratmcten, gizlice in'e ytanUb* tp* sr*atie geri dnmee alan imparator, takipi Gk-TOjk svare&terafndan an-si'de Yenmen (bugn Ts-hien) ehrinde kuatld. Ye'ndep alad vayet edilen in3watakYang-ti'nin imdadna yine mahut prenses yetiti: G^^f^K lkesinde byk ttr isyan kt sylentisini yayaraH Tj&k ordusunun geri ekilmesini salad (615). Yan-ffnn son durumu in'de karklklara sebebiyet vedi ve ona kar muhalefet gittike arttt Bu defa da itfUeri gelenlerinin Gk-TC^te^e snmalarna ahit olunuyor ve i-pi Hlfe irtlefta siyasetini kendilerine kar tekrarlyordu/in saraym yamalayarak ald kymetli eyay Gk-Trk Hkanfna sunan mlteci Liang ShM/yu, i-pi 'Tn Kaan? an ederek (6f7> kendisine bir kurt bal sancak verdi. Uu Wu-chou adl dier bir kumandan da "Bat in Kaan" yaparak, Sui'lere kar

134

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

135

sefere kard. Bunlar arasnda, tarih bakmdan en ehemmiyetlisi in umumi valilerinden -yan' himayesine alp desteklemesidir ki, andlama gereince Trk ordularnn yardm ite Sui'leri iktidardan uzaklatrdktan sonra Ch'angan'daki imparatorluk servetini hakana takdim eden, ayrca 30 bin top ipek ve yllk vergi vermei taahht etmi elan -yan, in'de 300 yit kadar hkm sren mehur T'ang sllesini (618-906) kurmu ve kendisi mparator olarak Kao-tsu unvann almtr: i-p*den sonra hakan olan 'u-lo (619-621) kardeinin sert siyasetini takip ediyor ve Hakanla kar tutumu tosa zamanda deien T'ang imparatoruna kar Sui sllesini canlandrmaa kararl bulunuyordu. Fakat kars inli Prenses l-'ing tarafndan zehirlenerek ldrld. Hakan olan kardei Kie-li (621-630) kifayetli bir adam deildi Hain prenses l-'ing ile evlenmi, ar dille yazd mektuplarla imparatoru tahrik etmiti. Karsnn tesiri altnda idi. Plnsz, tbyesiz, sadece cesarete dayaman askeri teebbslerinde bir iki defa malup oldu. Tutumu millette emniyetsizlik uyandrd. Sir-Tarduiar, Bayrkuiar, Uygurlar isyan ettiler (627). Vaktiyle Trk himayesine snm olan bir ok inli T'ang imparatorundan af dileyerek memleketine dnyor, K'i-taniar ve baka kavimler in ile temaslar aryor ve snr blgelerinde in'e balanyorlard, imparator Tai-tsung (627-649) Trkler'e vura cai darbe itn vaziyetin olgunlamasn bekliyordu. Hakan kuatt bir ehir nvrye malp olarak ekilirken yakaland, muhafaza altnda in bakentine gnderildi (630). Tat-tsungun kendkt Trkler'in Gk Kaan* ilan ettii 630 senesi Dou GkTrk fsttkJatintn sonu kabul edilmitir. Hakanla bal kabileler ve yabanc topluluklar dathyor, Gk-Trk prensieri etraflarna kuvvet toplayabilecek kimseler olmadklarndan, herkes bann aresine bakyor, Trkler in'e snyorlard. Geri Ana ailesinden *kaan"iar birbirini takip etmekte idi, fakat bunlar artk in saraynn emrinde, sadakat ziyaretleri yapan, hediyeler sunan, imparatorlardan trl nvanJar aten birer kukla idiler Gok-Trkier'n ackl durumunu, in saraynda Trkler'e kar ne yaplabilecei hususunda, mparator huzurunda cerayan eden mnakaalardan anlamak mmkndr. Neticede kuzey in'in Sed boyunda "6 eyalet" blgesinde Trkfer'in yerletirilmesi kararlatrld. Bu suretle belki Trfcter'in Mleecei umuluyordu. Fakat 680e kadar geen 50 yl devamnc*. Trk milleti kendini unutmad, ilini, rt ve detlerini korudu, tarihin anl hatralarn ruhunda yaad 8u arada ufak apta bakaldrmalar oluyordu. Mesel Ana ailesinden bir prensin Aitaylar'da Tk hakanlm ihyaya almas (646-649), yine Q6k-Trk flS* kmdarlan soyundan tb-fnin Ort-oKlarm banda "kaan* ifn edilerk, (676673), in'e kar Tibetlilerle ittifak etmesi. inliler tarafndan idettle bastrlan bu hareketler arasndan en ok hayret verici olan, 639 ylnda Kr-ad'n ihtill teebbsdr. T'ang imparatorunun saray muhazf kt'ast subaylarndan olan, Gk Trk prensi Kr-ad (ince'de Kie -uai) Trk devletini ihya etmek iin 39 arkada ile gizlice bir cemiyet kurmu ve nce bas geceler tek bana ehirde dolaan imparatoru yakalamaa karar vermiti. Fakat plnn tatbik edilecei gece anszn patlayan frtna yznden imparator saraydan kmad. Kararn geciktirilmesini mahzurlu gren Kr-ad ve arkadatan bu defa doruca saraya yrdler. 40 Trk saray ele geirip bakente hkim olmay dnyorlard. Yzlerce muhafz telef edildi ise de dardan sevk edilen ordu te baa klamad. ehir yaknndaki

Wei rmana doru ekilen Kr-ad ve arkadalar yakalanarak ldrldler. e - Bat Gk-Trk Hakanl 582 ylnda Dou hakanl ile resmen ilgisini kesen Tardu, her iki kanad kendi idaresinde birletirmek iin gayret sarf ediyordu. Dou hakanlna bask yapan in'in Tlan hakana kar kardei, Tu'lPyi tutarak iki kardei arptrmas zerine Tardu in'e yrd. Kuzey in'de baarlarla ilerlerlerken yukarda ad geen gene-rai-diplomat 'ang Sun-eng'in oyununa kurban oldu. Bu toS Trk ordu efrad ve atlarnn geecei yollardaki sular, pnarlar zehirlemiti. Tardu byle bir eyin yaplacan hatrna getirmedii iin ar zaiyat ve telefat verdi. ekilmek zorunda kald (600). Bu tarihe kadar Tardu Kaan batda pek ok baarlar kazanm, Hteh blgesini mparatorlua balam, ehinah IV. Ormuzd Trkzde" (579-590) zamannda, Bizans-Ssn savalarnda, Iran i-ilerine mdahale etmi, bir Trk babuu Derbendi-kuatrken dier bir Gk-Trk ordusu Hert, Badgis havalisine girmiti. Bu orduyu durduran nl Ssn? kumandan Bahram upn'in isyan edip Ormuzd' tahttan indirip olu Husrav Parviz'i tahta karmas, fakat bunun da kamas zerine, Bahram'n kendisini "ehinah* Hn etmesi Ssn imparatorluunu kartrm, Bizans'n mdahalesi ile malup edilen Bahram sonunda hakana snmt. Bylece Tardu'nun bir yandan, ksa mddet iin de olsa, her iki hakanl kendi idaresinde birletirmesi (598'e doru), ayn zamanda iran zerinde hkim bir durum kazanmas, onun 598 ylnda Bizans imparatoru Mauriacus'a gnderdii mektupta ifadesini bulmu grnmektedir: "Dnyann yedi rknn byk efi ve yedi ikliminin hkmdar Hakan'dan Roma imparatoruna..". in kaynaklarna gre de, bu tarihte Tardu, tken, kuzey-bat Moolistan, Aral gl havalisi, Kgar, Mve-rannehir ve Merv'e kadar Horasan sahalar zerinde hkim bulunmakta ve ulu hakan olarak "Bilge Kaan" unvann tamakta idi. Fakat Tardu Gk-Trk birliini gerekletirmek iin ok iddetli davranmt. 601 'de in bakenti yaknlarnda bir savata netice alamamas zerine birok Trk boylar ve yabanclar ayaklandlar. Tardu bunlarla baa kamad ve Kkena'ur havalisinde kayplara kart (603). Tardu'nun sahneden ekilmesinden sonra, memlekette isyanclarn says artt, nizm bozuldu. Dou hakanlnda yeni bir kudret olarak beliren i-pi Kaan'a kar, Tardu'nun torunu Sui'lerle birliine kalkt ve hatt lkesini brakarak in saraynda yaamay tercih ettii iin i-pi tarafndan inliler'den teslim alnarak ldrld (619}. Devlet meclisi'nin hakan iln ettii, Tardu soyundan i-koei zamannda durum dzelmee balad. Fakat asl huzur.Tardu'nun kk torunu olan Tong-Yabgu devrinde (619-630) grld. in kayna rang-shu'ya gre "akll ve cesur" olan bu hakan "mahir bir sava ve sekin bir tbyeci" di. Orhun, Tola rmaklar ile Aral gl arasnda yaylm bulunan Tiesler'i kendine balam. ranllar1! malp etmi, gneyde Kandahar'a kadar ilerlemiti, ordusu birka yz tm iyi yay kullanan svarilerden kurulu idi. Merkezi Tala ehrinin 75 km. kadar gney dousundaki nl Bin-yul (Bin-bulak= bin pnar mevkiinde idi. Tang-shu'ya gre "o zamana kadar batda onun derecesinde kuvvetli olan grlmemiti". in ile dostane mnasebetler kurmu olan Tong-Yabgu anda Hindistan'a gitmek zere Gk-Trk imparatorluunu bir batan bir baa geerek yollar; ehirleri, din ve

136

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

kltrel hayat hakknda ok alka ekici bir bilgi veren, inli budist rahip HiuenTsang. Tong Yabgu'yu da ziyaret etmitir. Gk-Trk imparatorluunun parlak bir devri yaad yllarda On-oklar ve Kartuklar isyan ettiler. Bunlar kendi mevkiini tehlikede zanneden Dou hakan Kie-ii tevik etmi olmaldr. Bir mnazaa esnasnda Tong-Yabgu'nun, hakanln bat kanad babuu olan amcas Se-p tarafndan ldrlmesi (630) fkeyi kartrd. On-ok'lardan Nu-i-pi'ler Se-pi'yi istemediklerinden kendileri bir hkmdar semeyi tercih ettilerse de. Tong-Yabgu'nun olu Se-Yabgu zerinde birleildi- Bu defa Tlesler'in ayaklanmas devletin in'e balanmasnda birinci derecede mil oldu. 630 senesi byk Gk-Trk tarihinin en karanlk yldr. Dou hakanl bu sene in'e boyun emiti. Bat hakanl da ayn tarihte ayn akbete urad. Bundan sonra da Ana soyundan bir sr "kaan", bazan ayn zamanda birka "kaan1 Bat Gk-Trk gruplarnn banda grlyorsa da, bunlar in'in birer memuru durumunda idiler. Bat Gk-Trk lkelerinin in'e ilhak 658 de tamamlad. kinci Gk-Trk Hakanl 630680 arasndaki 50 yllk zaman Gk-Trkler'in istiklllerini kayb ettikleri bir matem devresi olmutur. Her nekadar Orta Asya'da millet olarak Trkler varlklarn, dil, inan ve geleneklerini muhafaza etmilerse de mstakil bir devletten mahrumiyet, "Bey olmaa lyk evldn kul, htn olmaa lyk kz evldn cariye olma4 s" Gk-Trkler iin haysiyet krc bir strap kayna tekil ediyordu. Millet yle diyordu: 'lkeli bir kavim idim, imdi lkem nerede? Hkanl bir kavim km, imdi nerede hakanm?". Kitabelerden anlaldna gre, Gk-Trkler'i bu felkete srkleyen sebepler u noktada toplanmaktadr: O Sonraki devlet ve idare adamlarnn kifayetsizlii:"... Kaan bilge imi, cesur imi, buyruklar biJge imi, cesur imi, Beyleri de, kavmi de iyi imi, bylece lkeyi tutup treye gre tanzim etmiler... Sonra kardeler, oullar kaan olmu, kk karde byk karde gibi yaratlmad,olu babas gibi yaratlmad iin bilgisiz kaanlar tahta oturmular, buyruklar da bilgisiz, fena imiler... Trk beyler, Trk adn atmlar, in beylerinin adlarn almlar, in hakanna boyun emiler, elli yl ilerini, glerini (ona) vermiler..." Trk kavminin uygunsuz tutumu: Trk bodunu... Sen a olduun zaman tokluu dnemezsin, tok olduun zaman alk nedir bilmezsin. Bu sebeple hakann iyi szlerine kulak vermedin, yurdundan ayrldn, harap, bitkin dtn. Mstakil hakanlna kar kendin yanidn... Douya gittin, batya gittin. Kutlu yurt tken'i terk ederek gittiin yerlerde ne yaptn? Su gibi kan akttn, kemiklerin dalar gibi yld...", Trk bodunu kendi hakann brakt, hkm altna girdi. Hkm altna girdii iil) Tanr ona lm verdi, Trk bodunu ld, mahvoldu...". Kurnaz in siyaseti ve ykc propaganda: 'in kavminin sz tatl, hediyesi mlayim imi, tatl sz, mlayim hediyesi uzak kavimleri yaklatrr imi. Sonra da fesat bilgisini orada yayarm, iyi, bilge kiiyi yrtmez imi. Onun tatl szn, mlayim hediyesine kaplan ok Trk kavmi ld...*;"... in kavmi hilekr kurnaz Olduu iin, kk kardelerin byk kardelere kar ayaklanmas, beylerle kavim arasm nifak girmesi yznden Trk bodunu lkesi yklmaa yz tutmu, mstakil

hakanlk sukuta uram,./; "..,-kt kaan, Trk kavmi, (cana) bunca ini gcn verdii hlde, Trk kavmini ldreyim, soyunu mahv edeyim der imi, mahv etmee yrrm...". Gk-Trk tariflinin bu 50 yllk fetret devrinin sonunda,kltabefer yolu ile ok iyi tannan, Ana soyundan, Kutiug (ince'de Ku-to-to) feffldl savama giriti (680). Trk Milteti'nin eski hr ve mstakil hakanlk ann hasreti iinde olduunu sezen Kflug, kendinden nceki mcdeleleri fite takip diyordu: ^'deki baz Trk zmrelerinin ayn maksadla baa geirdikleri Ni-u-fu davay kaybederek kesilen ba in bakenti Lo-yang'a gtrlm (679)*, mcadeleye devam eden, yine Ana soyundan Fu-nien kalabalk in kuvvetleri karsnda yenilerek 53 arkada ile birlikte Lo-yang arsnda idam edilmiti (Austos 681), Bu srada Kuzey in'de bulunan ve Trk ktlelerinin dern istikll itiyakn gerekletirmek azmi ile ortaya atlan Kutiug. gizlece tekilt kurarak etraftaki GkTrk ileri gelenlerini ve halkn vazifeye ard. Sr'atle yaylan harekete katlanlarn says ksa zamanda 5 bine ykseldi. Davete koanlar arasnda, fi. hakanlk devrinde Gk-Trkler'in nl devlet adam ve kumandam Tonyukuk da vard. Kutiug ile Tonyukuk nce, 681'de kuzey in'deki Yn-u eyaletine baskn yaparak 30 bin civarnda at, koyun , deve, elde ettiler ve yine gelenlerle kuvvetlenerek Gobi l le Orhun rma arasna ekildiler. ugay Kuz (ince ung-tsai, tken'in gneyinde)'y yazlk ve daha gneydeki Kara-kurum'u klk merkezi yaparak hazrlklarn tamamladlar. lk hedefleri tken idi. Baykai gtnn gney batsnda ykseke dalarla evrili, mahfuz, mdafaas kolay, fakat etrafa aknlar yapmaa elverili stratejik mevkide, iklimi mutedil ve otla bol bir yer olan tken yaylas Asya Hunlart ve 1. Gk-Trk Hakanl zamannda devlet merkezi olmu, Trkler'in kutlu topra saylyordu. Dank Trk ktlelerini ancak, Trk devletilik ruhunun yerlemi olduu" tken etrafnda toplamak ve idare etmek mmkn di Kutiug hareketinin gelimesinden endielenen Setenga rma boytannctek Ouzlahn, tedbir olmak zere K'Haniar'ia ve in ite ittifak teebbsleri, bir GOte-TOrk seferini tacil etti. Tonyukuk'un tavsiyesi ile baskn eklnde Inekfer Gl (Orhun'un kollan zerinde) kysnda kazanlan sava (682) Ouz tehlikesini ortadan-kaldUi. Tarih ehemmiyeti haiz bu muharebe Gk-Tffctein tken'e hlm olmalarn salad. Kutiug "kaan" iln edilerek HerigT (l* devleri derleyip toplayan) unvann ald ve II. hakanl tekiltlandrd: Karde Kapagan (veya Kapgan)' "ad" dier kardei To-sMu'yu 'VabgtT tayin eti stikllin kazanlp, devletin Jkt|Oi(Munda birinci plnda rol oynayan TonyukukU devlet maviri ("AyguB) ^pf, ve orduyu hazrlama, idare ve diplomas ilerinin tanzimini ona tevdi* etti. *Y#nt hakanln nce in'i taamz hedefi olarak alaca tabi idi. Bir zafer akmlan resmi geidi manzarasnrveren in seferleri bir yandan.bu eski ve "hilakr* hasffrt daim! bask altmda tutmak, dier yandan, krpe Gk-Trk devletinin iddette ihtiya duyduu yiyecek, giyeoii bilhassa at gibi zarur madde ve vastalan elde etmek maksadn gdyor*. Aknlar hep Pekin'den Kan^^a kadar olan sahaya: fn eddinin hemen gneyinden Huang-hofun gney mecrasna yakm yerlere kadar yaylan ve inliler'ftn "u" dedikleri garnizon ve eylet merkezlerine yneltilmi-

138

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

ae

ti; 682'de Ping-u'ya 8 deffi. 683'de Lan-u'ya, Ting-uV Kuey-u'ya, Y-uya ve Feng-u'ya 10 defa, 684 de So-u'ya 6 defa, 685'de yine So-u'ya ve Hin-u'ya 2 defa, 686da yine So-u'ya, Tau-u'ya 11 defa, 687 de yine So-u'ya angp'ing'e 9 defa akn yapld (Pekin'in kuzey-bats olan ang-p'ing, in topraklarnda ulalan en uzak blge, Tonyukuk kitabesinde geen "antung"). Bu seferler esnasnda in valileri, kumandanlar malp edildi.ordular datld, hemen her yerde mukavemet krld. Byk apta zaferler Hin-u'da (Nisan 685) ve So-u'da jEkm 687) kazanld. llteri Kaan kuzeyde Kgmen (Tannu-ula) dalarna, douda Kerulen, Onon nehirlerinin yksek vadilerine, batda Altaylar'a kadar uzanan sahadaki Trk ve yabanc kavimleri Gk-Trk idaresine almt (WF defa sefer etmi, 20 kere savam, Tanr buyurduu iin dmanlar itaate alm, dizlilere diz ktrm, ballara ba edirmi, Babam Kaan bu kadar lke kazanm...".Kitabeler I). Bylece Gk-Trk devletini yeniden kurup tekiltlandrarak, tre'yi tekrar yrrle koyan mill kahraman llteri, kutlu tken yaylasnda dalgalandrd altn kurt bal sancan glgesinde ld (692). Vaktiyle llteri adtna dikildii iddia edilen, Orhun'un gneyindeki Ongn kitabesinin 720'lerde dikildii ileri srlerek llteri'e ait olmad belirtilmitir. llteri ld zaman bM 8 yanda (Bilge), dieri 7 yanda (Kl Tegin) olmak zere iki oul brakmt. Kardei 27 yandaki Kapagan (veya Kapgan), hakan oldu (692-716). in kaynaklarnda ad Mo-'o (Trke asl, Bek-or) diye geen Kagan, Trk tarihinin byk ftihlerinden biridir. Tonyukuk devlet mavirlii vazifesini yapyor, kardei, yeenleri ve oullar yava-yava Gk-Trk hakanlnn sekin simalar olarak beliriyorlard., Kapagan Kagan'n byk ve uzak grl bir devlet adamna yakr plnlar olduu grlmektedir ki, esaslar yle hlsa edilebilir: a- in*? bask altnda tutmak. Bunda iki maksad vardTrk devletinin huzurunu korumak ve halka yetecek lde zira istihsl imknlar salamak; b- in'de dank hlde yaamakta olan Trkleri anavatana (tken) ekmek. Bunda da iki maksad vard. Trkleri yabana hkimiyetinden-tartarmak ve Trk kesinde asker ve iktisad gelimeyi hzlandrmak; c- Asya kt'asndanft kadar Trk yaamakta ise, hepsini Gk-Trk birliine balamak. Kapagan'n bu siyas ve iktisad grleri onu sayl Trk bykleri arasnda ok ykseltmektedir. Bilhassa & nokta ok dikkat ekici bir siys kavray ifade eder. Gen, hain ve ihtirasl Kapagan, seferler ve zaferler dizisini 693 in baskn ile at. ng-u eyaletini iddetle dlrbeledf ve ayn sene iinde ayn blgeye yedi sefer deha tertipledi. Sonra Ordos'a akn yapt. Askeri harektn yenliden U%*ya teksif ettii ytela (696'da), eng-u'ya.*, Lteng-u'ya-3/ yngrtt'ya eefer yapmta- Katanlarla in** bozumasn kendi lehtne deerlendirerek, Fang^h paratoriesi Wu'yu destekledi. Korkun K'i-tanlar' Hopei blgesinde ar bir hezimete urattktan (Ekim 696) sonra, imparatorieden isteklerini sralad: 100 bin "hu (hu= 12.5 kilo eken lek) tohumluk darHZ-3 bin adet ziraat leti, 10-fcin (T'ang-shu'ya gre 40 bin) fond demir, in topraklarnda oturan (ou Ordus'da "6 eyalet" arazisinde idi) Trkler'in anavatana iadesi. Sonra Kapgan Yenisey bl-

gesini igal etmekte olan Krgzlar'a yneldi Mevsim k (697-696), yol uzun ve meakkatli idi, fakat bu sefere zaruret vard. "(Kuvvetli Krgz Kaan) in ve On-ok kaanlar ite anlap, Altun ormannda (Altaylar'da ) toplanalm, ordularmz birletirdim Trk kaanna saldralm, yoksa kaan cesur ve aygu's bilge olduundan o bizi mahv eder demiler" (Tonyukuk Kitabesi).Kapagan le Tonyuyuk idaresindeki Gk-Trk ordusu 'kar skerek aa dallarna tutunarak, bazan atlar yedee alarak* yolsuz vadilerden Kgmen dalarn at., Yenisey kaynaklarnda An rma Kysndaki Krgzlar' bastrd, "han* telef olan Krgz lkesi teslim alnd (697). Sra l ittifakta yer aldn grdmz Trgifer'e (On-ok'lar) geldi. Fakat in, Kapagan'n isteklerini srncemede brakyordu. 697 yaznda hakan , mevcut duruma uygun olarak, orduyu ve idareyi yeniden tekiltlandrd: Kardei To-si-fu'yu hakanln sol kanad 'ad', llteri'in olu 14 yandaki Bilge'yi sa kanad'a Tar-du zerine "ad" tyin etti ve kendi olu BgO (Kitabelerde nal Kaan, in kaynaklarnda Fu-k)'y "kk kaan1 yapt. Bu suretle Trk imparatorluunda iki cephe teekkl etmi, asker kuvvetler de iki ordular grubu hlinde tertiplenmiti. Kapagan in ile savaa hazrlanrken, Inl Kaan ite Bilge ad emrindeki fakat gerek sevk ve idaresi Tonyukuk'un elinde bulunan bat ordular grubu da On-oklar' devlete balamak vazifesini almlard. in elilerine kar Kapgan'n iddetli ve kararl tutumu imdilik douda bir silhl atmay nledi. "Ma *o'nun kudretinden tellananin" den derhal bin ziraat leti, 40 Wn V O # 10 **) tohumluk dar gnderildi ve Yrkter anavatan topraklarna iade edildi (698), Byk "kagan'n plnlarndan ikisi gereklemiti. Ancak* Kapagan'* kam bir T'ang prensi ile evlendirmek arzusuna kar, mparatorie Wfcnun, T'ang'lardan deil de, kendi ailesinden bir prensi darnad olarak ortaya swne$ipden fkelenen Kapagan, yannda bulunan in elilik hey'etnden general en-wvei {Tang sllesine mensup olmal) yi ^in kaan*' iln ederek, onunla biSikte aneoav fcima gibi, in topraklarnda grnd: Kue*-u, T'an-u. Plng^u, 3tt*u, Ting-u, ao-u eyletlerine, ayn sene iinde (698) 30 defa k yapt. 100 bin kiilik ordusu tarafndan, kar koyan btn in kuvvetleri ezildi, at srler, bata olmak zere bol ganimet ve esir alnd. Qradan kuzeye ynelen Kapagan'a, in ordular kumandan a-a-cung-i, emrindeki birka yd>Wk kuvvetine ramen.hcuma cesaret edemyerek Gk-Trk s^van tmenlerinin geiini uzaktan seyrederken, midini kaybeden in saray da orduya gnderdii gizli bir gnlk emirle, 'kagan' bulup ldrenfc)* prens iln edileceini badtriyordu. Bu srada tnl le Bilge tarafndan sevk edilen bat ordular grubu da, Tonyukuk'un yksek kumandasnda. Atayla*-! ap Yan-ovas {Cungarya)na doru ilerlemi ve Bolfc^Uwgu glnn gney-bat kysnda; buge Tokoi kasabasna "ate ve frtne" gibi saldran Trgi kagantain kumandasndaki 10 tmeni (pO bin kiilik) n-oklar ordusu zerinde kesin zafer kazanmt (698). Trgi hakan U-e-le'riin esareti, yabgusu ve adnn yakalanmas ile neticelenen Bolu sava. On-oktar'n btn To-lu ve Nu-j-pi kabileler, BalkaX Ik gl. u ve Tala blgesindeki TrMer'i Gk-Trk birliine balam. Hkanbm snrlan Takent.tf fer-gana'ya dayanmt. n kaytlarna gr* "Mo-'o zaferlerinden gurur duymakta, imparatorluumuzu hakir grmekte. Yksek gayeleri var. Her tarafa ordular sevk ediyor. Arazisinin genilii 10"J* 'V (aa yukar 4500 taneden fazla. Btn

140

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARtHt

141

barbarlar. (in dndakiler) onun emri altnda..." . Bylece vaktiyle Tardu'nun, Trk birliini gerekletirdii tarihten tam 100 sene sonra Kapagan Kagan'n Dou-Bat hakanlklarnn topraklarn tek idarede toplamas yolu ile "dehet verici Trk birlii ihya edilmiti". Ancak Kapagan'n plnnda 3. noktann tamamlanmas in Mverannehir'in de zapt gerekiyordu. Coraf mevki]. Udimi, verimli topraklan 8e zenginlii btn kaynaklarda vlen Mverannehir'de o srada Gk-Trk ordularna kar koyacak bir kuvvet yok idi. Trk soylu baz ailelerin dare ettii "ehir krallklar" 6751erden beri, nisbeten kk Kuvvetlerle ufak apta teebbslere girien Mslman-Arap kumandanlara ('Abdullah b Ziyad,Sa'id b. Osman, Musa, Mhelleb v.b.) baar ife mukabele etmekte ider Yine Tonyukuk'un yksek kumandasnda olmak zere, "inal kaan" ve Bilge taraflarndan sevk ve idare edilen, o sene henz 16 yandaki Kl Tegin'in de dahil bulunduu Gk-Trk bat ordular grubu Altaylar-Bolu-Yar Ovas "Kavimler kaps' -u ve Tala havzalar- Karada kuzeyi zerinden inci (Seyhun= Sirderya) kylarna ulat ve nehri geerek Mverannehir'in Kzl-kum lne dald ve tam gney istikametini ald. Ordunun bir kmn, muhtemel bir yan hcuma kar, nal idaresinde burada brakan Tonyukuk ilerledi ve ilk olarak Semerkand'n gney dousunda savaa hazr bekleyen Sok kumandasndaki orduyu ezdi (701), esirler ve zengin ganimet elde etti: "san attn, beyaz gm, kz-kzan..." (Tonyukuk Kitabesi), ayn zamanda inlilere kar da bir zafer kazanld: Bilge ile Kl Tegin, Ke ehrinin dousunda. Ato-ub (Chao-wu) kavminden de ald yardmlarla 50 bin kiilik Wr kuvvet banda, Gk-Trkler'in ipek yolu gei hattna inmesine engel olmaa hazrlanan infi general Ong-Tutuk (Wef Yan-ung) u Idukbaf'mevkiinde malp ve ordusunu imha ettiler. Cesaret ve savaln ilk defa bu muharebede ortaya koyan K! Tegin inli kumandan, eli ile yakalayp esir etmiti. Bu suretle engeller kalknca Gk-Trk ordusu Tamir Kapg (Demir Kap)'a ulat. Buras, bilindii gibi, M.O. asarlardan beri ran-Turan (Trk) lkelerinin arasnda tabi? snr kabul edilmekte idi. Mverannehir seferi mnasebeti ile Orhun kitabelerinde ilk defa mslman Arabiar (Tzik) zikredilmitir, iranllarn Araplar'a verdikleri Tazi adndan (Tay adl Arab kabilesinden) gelen Tazik, (Trkler tarafndan, sonralar ranllar iin kullanlmt; Tacik), ozaman. Ke, ehrinde karargh kurmu olan, Horasan valisi, Mhelleb'in kuvvetleri le ilgili olmaldr. Anlaldna gre nal kumandasndaki kuvvet bir Arap hcumuna kar orada braklm, fakat Mhelleb ordusu her hangi bir harekette bulunmamtr. Dier taraftan Kapagan Kaan in'e aknlarna devam ediyordu. 700'de Lungu'ya "i sefer. TO^de Yen-u, Hia-u. -lfng, Hin-u, Rng-u blgelerine 20 sefe yapt. 704'de Kl Tegin ile Bilge'nin de katldklar byk Ming-a muharebesinde aa Sengn (a-a ung-i) kumandasndaki 80 bin kiilik in ordusu hezimete uratld ve hemen arkasndan Lung-u, Yuan-u, Hin-u'ya kar 11 akn tertiplendi. T'ang imparatoru ung-tsung yine bir gnlk emir nerederek, Kapagan' esir eden ve ldreni "prens" unvan ve 2 bin lop ipek vererek taltif edeceini iln ediyordu. Ayrca btn vazifelilere Gk-Trkler'i malp etmek iin plnlar hazrlamalarn emretti. Bunun zerine sarayn yksek memurlarndan Lu Fu'nun imparatora

sunduu raporda are olarak: 1- Barbarlan birbirine kar tahrik etmek, 2- Barbarlar iki cephede birden savaa zorlamak, yollar tavsiye ediliyor ve M.. 36 ylnda r-finfn byle yenildii hatrteblyortfcr; Bu arada, 649'dan beri in ile siyas mnasebetler kurmu bulunan Basmllar tekrar itaate alnd (704). 709'da ik'ler ve Az'lar. (her ikli de Krgflar'n dou komular) Bilge tarafndan hakanla baland. Gk-Trk ordularnn uzaklarda megul olmasn frsat biterek bakaldrmaa teebbs eden Krgzlar'da Bilge-Kl Tegin idaresinde "mzrak boyu kar skerek Kgrrien dalarn aan" Gk-Trk ordular tarafndan Songa ormannda ikinci defa malp edildi (710). Ayn yl iinde Tola rma civarndaki Bayrkular, Trgi-yargn gl savanda bozguna uratld. 711 ylnda yine Bolu civarnda Trgi kuvvetleri darbelendi, han', yabgu'su, ad' ldrld. Trgi lkesi ve "Kara Trgi" halk taate alnd ve bir Mverannehir seteri daha yapld. Bunun sebebi, kitabelere gre, "Sogdak (Semerkand blgesi) kavmini tanzim etmeli idi. Bu seferin icra edildii yllar (711-714) Mverannehir'de mehur Kutayba b. Mslim idaresindeki Arab ordularnn kesin basanlar salad devre tesadf eder. Kutayba. Buhara'y* aldktan sonra Sogd bakenti Semerkand zerine yrm, 300 muhasara makinesi ile kuatt ehri, Trk asll "kral" Gurak' serbest brakmak art 8e, testim almt (93/711-712). slm kaynaklarnda bu mnasebetle Mverannehir halknn Trk hakanndan yardm istedii bylece, Arablar'la mcadele eden mttefik Mverrannehir kuvvetlerinin banda bulunan Hakann olu'nun bir gece basknnda bozguna urad bildirilmektedir. Bu kayt Gk-Trkler'le ilgili saylm ve malp olann Kl Tegin olduu iddia edilmi, malp olan "Gk-Trk prensi"nin mutlaka Kl Tegin olmas gerekmedii beyan edilmi, son olarak da Kapagan Kagan'n malp olduu dncesi zerinde durulmutur. Gerekte ne Kapagan'n.ne Bilge'nin, ne de Kl Tegin'in o srada Mverannehir'e gelmeleri mmkn idi. Zira onlar, hakann iddetli tutumundan dolay isyan eden Trgi ve Kartuklarla megui idiler (711-714). Ton-' yuRuk'da ^05'den beri faal vazifeden ekilmi bulunuyordu* Esasen yukardaki iddialar, bahis mevzuu rivayetin, kumandan Kutayba'nm mensup olduu Bhila kabilesinden km olmas, fakat, b devir Mverannehir islm harekt bakmndan ana kaynak durumundaki Ibn'l-A'sam 'l-Kff'de byle bir rivayetin gememesi, Orhun kitabelerinde bir savatan deil, sadece bir "tanzim" keyfiyetinden bahs edilmesi ve bu husustaki in kaynaklan ile karlatrlmasndan GkTrk orduiarnn baka yerlerde bulunduunun tesbiti sebepleri ile, dorulanmamtr. Bu duruma gre. 712 ylnda Sogd kuvvetleri banda Araplr'a yenilen kumandann ir Trgj "hari' (daha dorusu bir Trgi babuu) olabilecei neticesine varlmtr. Kapagan Kagan'n gittike iddetini arttran, msamaha tanmaz sertlii, huzursuzluu arttryor, grdmz gibi, bilhassa Tt boylarnn ayaklanmalarna yol ayordu. 711 ylndsKara^Tgi isyan KKTegin tarafndan bastrlm ise de, ayn ylda balayp ienedea-fazla sren ve inin tahriki neticesinde btn On ok-lar'n katlmalar ite-tybe alevlenen Karluk isyan hayli glk karak mparator ung-feung'un Kan*su;eyaletierirtdeW ordularn Gfc-Trkler'e kar seferber hle getirdii bu skntl gnlerde, "Trkistan" daki yurtlarndan kalkarak tken'e kadar sokulmaa muvaffak olduklafenlalan Kartuklar ve mttefikleri ancak Kapagan,

141

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

143

Bilge ve KOI Tegm'in ortak harekt le Tamg Iduk-ba (Tamir rmann kayna. Her yl mays aynda Gk-Trkter'in byk trenler tertipledikleri yer)'daki iddetli savata malp edilerek databildiler. Bir ksm Karluk ktlesi ve bakalar in'e sndlar ve San-yuan blgesine yerletirildiler. Tamg Iduk-ba muharebesi tam zamannda kazanlm, Gk Trkleri iki cephede savamaa mecbur etmei hedef alan m kuvvetlerinin Kartuklar lehine mdahelesi nlenmiti. imdi de in hazrln! sat d etmek gerekiyordu: in ynak merkezi Be-balk zerine sefer yapld (714). in kaynaklarna? belirttiine gre, hl Kaan ite Tung-i Tegin ve hakann enitesinin kumandasndaki sevk edilen ordu, Be-balk' kuatt. Kitabelerden, Bilge'ntn de katld aniaian bu harektta ehir ele geirilemedi ise de karklktan faydalanarak Tokmak'daki Trk kabileleri zerinde bir zafer kazanmakla iktifa eden inlilerin Gk-Trkler'e kar byk lde taarruzu ortadan kaldrlm oldu. Ancak hakanlk bir kazan gibi kaynamakta idi. Kitabelerdeki j "Amcam Kagan'et idare kankuk iine dt, halkta ikilik ortaya kt zaman..." gibi fadeler de durumu aklamaa yeter. Az'lar ve arkasndan izgiller iddetle ezildi (715). Fakat hakanln esas ktlesini meydana getirdii iin devleti temellerinden sarsarak, nihayet ihtille sebep olan Ouzlar'n isyanlar Gk-Trk itima bnyesinde dada yaralar at ve en byk neticesi bat (On-ok'lar lkesi, yni Kartuklar, Trgrler ve Mverannehir) 'm hakanlktan kopmas oldu. 714 yl sonbaharnda ba&dt* anlalan Ouz ayaklanmalarnn- Ouzlar'n devlete olan nisbetleri dolaytsyie- j hayretle karland kitabelerden sezilmektedir: "Dokuz Ouz kavmi kendi kavmim idi, gk ve yar kart iin, dman oldu". 715 baharnda Kagan'n amak zorunda kald* Dokuz-ouz seferinde malp edilen Ouzlar'n hayvanlar ldrld. 716 senesinde Ouz kabilelerinden Bayrkular iddetle tenkil edildi. Fakat, bu mr boyunca durup dintenmiyen hain tabiatl kapagan Kagan'n seri hlindeki zaferlerinin sonuncusu oldu. Kendinden emin, tken'e dnerken yolda Baytfkular'm pususuna dt, zerine atlan bir Bayrku'l tarafndan ldrld (22 Temmuz 716). Bayifkular'm in ile temas halinde olduklar, bu srada onlar nezdinde bir in elisiron bulunmasndan anlalyor. Hatt rivayete gre Kapagan'n kesilen ba bu eli tarafndan in'e gtrlmtr. Kapagan'n yerine geen olu tnl (Bg) hakanln bu en buhranl devrinde devlet dizginlerini elinde tutacak kudrette deildi, Karkl nleyememi, yurda huzur getirememiti. Halbuki Tm halk bu hususlar hakandan beklerdi. Ouzlar bsbtn alevlendikleri iin devleti kurtarmak ii, literi'in oullan, Bilge ile Kl Tegtn'in omuzlarme yklenmiti. 710 yhnda Kf Tegin 5 Ouz seferi yapm (Togubaik, Kuiagak, u-ba. Ezgenti-kadaz savalar. Bunlardan 2.de Ouzlar'dan Edteierte, 4. de yine Ouzlar dan Tongralarla savat. 3. muharebenin yeri bilinmiyor) ve seterlerden drdne Bilge de katlmt. Kitabelerde Gk-Trk ordusunun takatten dtn ve cesaretini kaybettiini belirten ibareler vardr. Btn bu olup bitenler yeni hakann beceriksizliine atf olunuyor ve halkta, Tanr tarafndan hakanlk vasfnn ondan geri alnd kanaati uyanyordu. lkenin felaketten kurtulmas iin hakann deimesi lzmd. in kaynaklarndaki izahata gre, her hlde B'nn direnmesi neticesi, deitirme zor kullanlarak yapld, inal Kaan, kardei, akrabaian, beyleri ve taraftarlar ldrld. htill pln iki karde, Bilge ve Kl Tegin tarafndan hazrlanm, fakat Kl Tegin tarafndan icra edilmiti.

Bilge, kardeinin srar ile, Kaan oldu (716-734). Kl Tegin de Gk-Trk ordular bakumandanln zerine ald. 705 ylndan beri yksek mahkeme yelii yapmakta ikan Bilge1 nin kaynbabas olduu iin ihtill srasnda dokunulmayan Tonyukuk da tekrar eski vazifesi olan "Ayguc" (devlet maviri)'la getirildi. Fakat umum bir yorgunluk, bezginlik vard: Tanr Trk kavmi yaasn diye beni tahta oturttu. te asz, dta giyeceksiz, bir kavme Kaan oldum. Babamzn, amcamzn kazand milletin ad, san unutulmasn diye kardeimle szletik. Trk milleti iin gece uyumadm, gndz oturmadm. Kl Tegin ile adlarla lesiye altk." (Kitabeler). Ouzlarla mcadele eski iddeti ile devam ediyordu. O sene byk lde hayvan telefatna sebep olan ktlkta bile Bilge sefer halinde idi. tken zerine yryen -Ouzlar pskrtld. Dokuz Tatarlar'la ittifak ederek hcuma geen Ouzlar Au'da cereyan eden ki savata bozguna uratld ve Ouz ktleleri yurtlarn terk ederek in snrlarna doru ekildiler (717-718). 717'de bakaldran Uygur ll-Teberleri ile 718'de tekrar isyana teebbs eden Kartuklar ite savald ve baarya ulald. Bilge Kaan in ile iyi geinmek arzusunda idi. Bunun lzumuna, Tonyukuk'un da in'in kuvvetli, Gk-Trkler'in ise yorgun ve ihtimama muhta olduklar hususundaki kanaati neticesinde inanmt. Fakat snt Gk-Trk prensi 9e etrafndakiler i Bilge'ye kar silahla mcadeleye tevik eden in, Trkler'in durumunu stismar hevesi ile, Gk-Trk bar teklifine (721) 300 bin kiilik bir ordu hazrlamakla cevap verdi. Ayn zamanda K'i-tanlar ve Tatabtlar'n asker desteini elde eden in, Be-balk'taki Basmllar ile de anlamt. Nazik durum byk devlet adam ve stratej Tonyukuk tarafndan kurtarld. Onun plnlar, sevk ve idaresi altnda nce Basmllar malp edilip Be-balk kuatld, K'i-tanlar ve Tatablar safd edildi (722-723), sonra da yalnz bana kalan in iddetli kar darbe ile bask altna alnd: Santan (Kan-su'da) savanda in ordusu bozguna uratldktan ve Be-balk zapt edildikten sonra Liang-u, Kan-u, Yuan-u blgeleri 10 sefer yaplarak ele geirildi- Hakanlk eski zindelik ve itibarn kazanmt. Btn dou ve Tarbagatay'a kadar bat hakanlk idaresinde idi. Hatt Bilge, 717 karklnda tken ile: alkasn kesip kendi bana bir devlet durumuna girmi olan Trgi hakanln bite kendine tbi saymakta idi. Bu baarlar Gk-Trk bynn: Tonyukuk.Bilge, Kl Tegin'in azim ve gayreti ile elde edilmifi. in de phesiz durumun farknda idi. mparator Hang-sung'un bakanlnda yaplan bir toplantda yle konuuluyordu: "...Gk Trkter'in ne zaman, ne yapacaklar bilinmez. Kaan Bilge iyidir, milletini sever, Trkler'de ondan memnundurlar... Kl Tegin harp san'atnn ustasdr, ona kar koyacak bir kuvvet gc bulunur... Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir, niyeti^ Kurnazl oktur. te bu *barbar" ayn anlayta olarak bir aradadrlar..' . 724'de ih ile anlama olmutu. mparator, Bilge Kagan'n taleplerimden olan bir in'li prenses ile evlenme iini grmek zere ken'e eli gnderdi. Hakan bu etiyi, htun'un, K$ Tegin'in ve Tonyukuk'un hazr bulunduu mecliste kabul etti (7f}, daha sonra kendi elisi, nazrlardan Mei-lu-'o (Buyrukur)'u in bakentine gnderdi. in saraynda itina ile arlanan bu elinin temastan naflcesinde So-fank (Ling-u'da) ehrinin, Gk-Trkler'in serbeste ticaret yapabilecekleri ortak pazar-yeri olmasna karar verildi. Byk Gk-Trk devlet adam Tonyukuk ile ilgili son haber 725'e aittir. O, her-

144

TRK Di \ VAS EL KTABI

TRK TARH

145

hlde bu tarihten az sonra lm olmaldr. Gk-Trk istikll sava hazrlklarndan itibaren, Heris. Kapagan, Bilge zamanlarnda devlete 46 yl hizmet eden, savalannda hi baanszba uramayan, "Boyla Baa Apa Tarkan" unvanlarn tayan 'btige* ve slratej Tonyukuk hakanln ordusunu, mliyesini, adliyesini tanzimde bata geliyordu. in kaynaklannda bile bu meziyetleri belirtilmekte ve "Ayguc" olarak hakanlar zerindeki tesirini, ayn zamanda o an din kltrel cereyanlarn nasl yakndan takip edip Trk milleti asndan deerlendirdiini gsteren deliller verilmektedir; Bilge Kaan, in'de olduu gibi, Trk (tikesinde de ehirleri surlarla evirtmek, hisarlar yaptrmak istiyordu. Tonyukuk tiraz etti: "Bunlar olmamal. Biz mrn sulu ve otlu bozkrlarda geiren bir milletiz. Hayat tarzmz bizi daima bir harp egzersizi iinde tutmaktadr. Gk-Trkler'in says inlilerin yzde W\ bile deildir Baanlanmz yaay mamzdan ileri gelir. Kuvvetli zamanlarmzda ordular sevk eder. aknlar yaparz. Zayf isek, bozkrlara ekilir, mcadele ederiz. Eer kale ve surlar iine kapanrsak, T'ang ordular bizi kuatr, lkemizi istil eet.,.'. Bilge nin dier bir dncesi de memlekette budist ve taoist tapnaklar ina ettirerek bu din ve felsefeyi Trkler arasnda yaymakt. Tonyukuk yle dedi: 'Her ikisi de insandaki hkmetme ve iktidar duygusunu zaafa uratr. Kuvvet ve savaa yolu bu deildir. Bize uygun dmez. Trk milletini yaatmak istiyorsak, ne bu eit tlimlere, ne de bu trl tapnaklara lkemizde yer vermemeliyiz". Kaynan (T'ang-shu) ilve ettiine gre, bu tavsiyelerdeki "derin mna" Gk-Trk bakentinde ry anlalmtr. Bugn batl aratrclar tarafndan Tonyukuk'a "Gk Trk Bismarckr denilmektedir. Tonyukuk OidOkten sonra, htrasna Orhun'da Bayn-okto mevkiinde bir kitabe dikilmitir fherhide 726-727*lerde). Yalnz Trkier'den kalma bir mill tarih kayna olarak deil, ayn zamanda Trk dili ve edebiyatnn uzun ve kolayca okunabilen ilk bidesi olarak da kttr tarihinde mhim yer tutan bu kitabe metnirtn bizzat Tonyukuk taralndan kaleme alnm olmas ihtimali, Ayguc, Bilge Tonyukuk'a Trk edebryattnfn ad ve ahsiyeti bilinen ilk simas olmak erefini de kazandrmaktadr 731 ylnda da Kf Tegin id (eski Tfc takvimlerine gre, "koyun" ylnn 17. gn 27 ubat 731). 47 yanda id ve inanu, Apa, Tarkan unvanlarn tayordu. 7 yandan beni mrn Trk mileti'nin ycelmesine hasr eden cesareti, savasfc hem Trk, hem in vesikalannda vlen Kl Tegin'in byk kahramanlklanndan biri, Gk-Trk kararghnn 716'da Dokuz-ouz'lar tarafndan basld zaman grmt. Bilge Kaan anlatyor: "Anam htn, byk kadnlar^fcardelerim, gelinim, prenseslerim cariye olacakt. tenler yolda kalacakt. Kl Tegin karargh vermecfi. O, olmasa idi hepiniz lecektiniz * (Kitabeler), lm hakanlkta byk teessr yaratan kahraman hakknda ite kitabelere geen samimi ifadeler (Bge'rtin azndan): "-..Kk kardeim Kl Tegin ld, grr gzm grmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu. Zamann takdiri Tanrnndr. Kii-olu lmek iin yaratlmtr. Yastandm, gzden ya. gnlden feryat gelerek yanp ykldm... Milletimin gz, ka (alamaktan) fena otecak diye sakndm". in'de de ayn znt duyulmu, imparator husus eli ile tken'e ba sal mektubu gndermi, Kf Tegin'in htrasna dikilecek bideye ince bir metnin de hakkedilmesini arzu etmi- ' ti. Bilge Kaann istei ile hazrlanan Kl Tegin kitabesininTrke metnini Kl

Tegin'in "atst^atabey't) prens YbHg Tegin yazm ve 20 gnde taa hakettirmiti. Gk-Trk tariltf, kitrfrvrTrk dil ve edebiyafe ynlerinden emsalsiz hfr deer tayan bu kitabe ile birlikte Kl Tegin'in ant-kabri ve iindeki nak ve tasvirler tamamlanm ve byk cenaze treni 1 Kasm 731 gn fKoyurf atfnn 9. ayam 27) yaplmtr. Trerrt Gk-Trk halk ve ileri gelenlerinden baka'kvKMM Tatab, Tibet, 4tart, Sogd, Buhara, Trgi, Krgz vb. devlet ve kavimler husus hey'etlerle katlmlardr. | iki byk yardmcsn kaybeden Bilge'nin 734 yaznda K'i-tan ve Tatablar'a kar Tngkes da'nda kazand zafer dnda bir faaliyeti grlmemektedir. Bilge, kendisi ile evlenmesi kararlatrlan in'li prenses iin teekkrlerini bildirmek zere imparatora eli gndermi, fakat bu evlenme gereklememitir. nk, yukarda ad geen Buyruk-ur tarafndan zehirlendi. lnceye kadar, bata bu nazr olmak zere ibirlikilerini bertaraf eden Bilge nihayet 25 Kasm 734'de ld ("it" ylnn 10. aynn 26's). 19 sene "ad" ve 19 yl kaan dmu, in kaynaklarnda da belirtildii zere, ok gvendii "Trk milletini ok sevmek" ile temayz etmi idi. "Ey Trk milleti, stte gk yklmaz, altta yer delinmezse, devletini, treni kim bozabilir" (Kitabeler) diyen Bilge, olu tarafndan diktirilen kitabede unlar sylemektedir;"...stte Tanr, aada yer buyurduu iin milletimi, gznn grmedii, kulann duymad ileri gn dousuna, geri gn batsna, beri gn ortasna, yukar gece ortasna kadar gtrdm. Altn'n sarsn, gmn beyazn, ipein hlisini, atn aygrn, kakm'n siyahn, sincab'n gkn milletime, Trklerime kazandrdm". Bilge Kagan'n lm, Kl Tegin'in acsn henz unutmayan Trk halkn yasa bodu. in imparatoru da lkesinde matem iln ederek, taziyelerini bildirdi. Bilge iin bir ant-kbir inasna ve bir kitabe dikilmesi hazrlna baland. Metni yine Yollg Tegin kaleme alm ve bir ay 4 gnde taa kazdrmt (735). in imparatorunun arzusu zerine buraya da ince bir kitabe ilve edildi. Bilgenin lm zerine Gk-Trk hakanlnda k bertef kendini gsterdi. Babasnn yerine tahta kan Trk Bilge Kaan (in kaynaklarnda, l-jan)'dan sonra kk kardei Tengri Han (ince'si, Teng-li) gefi. 740 yAnda Gk-Trk tahtnda yhe'Tengri Han" diye anlan bir kaan vard ve bu, Bitge"nih olu id* (Bilge'den sonraki kaanlar meselesi biraz karktr). Hakan ocuk denecek yata olduu iin idare annesi (Tonyukuk'un kz) P'o-fu'nun etinde idi. Htn devlete hkim olamad, hanedan yeleri birbirine dt ve huzursuzluk btn yurda yayld. Durumdan faydalanan Basmllar, Karluklar ve Uygurlar .birletiler ve vaziyete hkim olur olmaz, Ana ailesinden gelen, Basml babuunu "kaan" iln ettiler (742) ve Gk-Trk hakan Ozm (Vu-su-mi-i)i sonra da onun kk kardei, son GkTrk hakan Po-mei'yi ldrdler. Bu arada mttefiklerin aralar ald. Basml babuu (Kaan) ortadan kaldrld ve Uygur babuu Kaan iln edildi: Kutlu Kt Bilge Han (745>. tOkan'de Uygur Trk devleti balyordu Bununla beraber, Gk-Trk ann baz aileleri, hatta Tonyukuk soyundan gelenler, Uygur devletinde ve sonraki Moollar devrinde bile ehemmiyetlerini muhafaza etmi grnmektedi*te&

4. Uygurlar
Orhun kitabelerinde, Uk defa, 717 ylndaki ayaklanmalar n&nasebeti ile zikredilen Uygurlar, in kaynaklarnda ok eski zamanlardan beri adlarnn tri ekiller!

14

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

14?

He anlmlard: Hoei-ho, Vei-ho, Yen-ho, Hui-hu, Hu-ho, Heui-hu. Uygur adnn mnas, 974'de tamamlanan ince Kiu Wu Tai adl eserde 'ahin sr'ati ile dolaan ve hcum eden" diye aklanmakta, fakat, dier taraftan kelimenin 6timoiogique olarak uy (takip etmek) + gur tarznda (Sal-gur gibi) meydana geldii belirtilmektedir. in kaynaklarnda Asya Hunlan'ndan indikleri belirtilen Uygurlar'n bir mene efsanesine gre, atalar Hun hkmdarlarnn kz ile bir kurttan tt remitir. Tabgalar de^r'tne (366-534) Kao-k (Kao-ch) ad ile grlen ve &. asrn 2. yansnda bir beylik kuran Uygurlar daha sonra btn yukar-Orta Asya'y kaplad anlalan Tiesler'n bir ksmn tekil etmitir ki, I. Gk-Trk hakanl anda o durumunu muhafaza ediyor ve o zaman Selenga rma etrafnda oturuyorlard. 7. asrn ilk eyreinde Sir-Tardular'n 6 kabileden kurulu birliine katlmlar, sonra P'u-ku, Tongra, Bayrku ve Fu-lo-pu kabileleri Uygur kabilesi etrafnda toplanarak, 'Uygur adn almlardr. Beyleri Erkin unvann tayordu. Bu srada 50 bin sava kardklar bildirilmektedir. 1. Gk-Trk hakanlnn inkraza doru gittii yllarda bylece ortaya kan Uygur beylii Erkin T'-kiep tarafndan idare edildi. lm zerine de yerine olu P'u-se geirildi. Tardular'la ibirlii yaparak Kaan Ke-ii'nin olu kumandasndaki Gk-Trk ordusunu malp eden (6301arda) P'u-se zamannda Uygurlar kuvvetlenmi, bilhassa, P'u-se'nin annesi Vu-to-hun'un ciddilii ve tre hkmleri hususundaki titizlii sayesinde beylik tamamen nizama girmiti. O zaman "Erkin- yerine Meber (ince'de Hie-li-fa) unvan kullanlmaa batand. b-Teber'liin merkezi Tola nehri havalisinde idi. Il-Teber Tu-mi-tu, Tardu babuunu malp ederek arazisini geniletti, sonra gneye Huang-ho'ya kadar varan bir akn yapt ve neticede in imparatoru tarafndan tannd (646). Kendini "Kaan* iln etti, lkesini Gk-Trk tarznda tekiltlandrd. 647de in tarafndan bask altna alnmak istenen ve neticede in'in tahriki ile ldrlen T*tHnMu (648)Yun otu Po-ju, in'in On-ok'lar bana *kagan" yapt Hol *yu malp ederek Takent yaknlarna kadar ilerledi (656). Ondan sonra yerine geen kzkardei zamannda gittike zayflayan Uygur beylii nihayet Kapagan Kaan tarafndan Gk-Trkier'e baland, -Uygur Hakanl 745'de Gk-Trk idaresini ykarak, tkende bir hakanlk kuran Uygurlar 9 urug'dan meydana gelen bir birk olup (Yaglakar= ince'de: TftMMco, hkanlaftn mensup olduu urug, Hu-tu-ko, Tu-kMrit Mo-ko-si-kf, A-vo-; Ko-sa.Hu-vu-su, Yo-vu-ko, Hi-ye-vu. 6u dokuz urugdan kurutu Uygur kabilesi idaresinde teekkl eden Dokuz-Oguz birliinin dier kabileleri,: Fu-kof Hun, Pa-ye-ku.T'ung-lo, Sse-kie, Ki-pi.A-pu-sse, Ku-lun-vu-ku) Kariuk ve Basmllar' da kendilerine baladklarndan birlikteki kabile says 11'e ykselmiti. Orhun kysndaki bakenti Ordubalk (sonraki Kara-balgasun yaknmda)' kuran ilk Uygur hakan Kutlug Kl Bilge 747*de ld. Yerine olu Mo-yen-ur "kaan* oldu fTanrda bolmu il etmi Bfc ge kaan 747-759). Bugnk kuzey Moolistan'da ine-usu gl yaknndaki Uygur hakanlnn ilk devri iin ok mhim olan, kitabeden anlaldna gre, ihtiml o srada Basmllar'n birlikten ayrlm olmas dolay isiyle 10 kabileden kurulu Uygurlarn hakan Mo-yen-ur, kuzeyde Krgzlarla, batda Kartuklar ve onlara yardm eden Trgiler ve Basmllar'la, ayrca Sekiz-ouz, Dokuz-Tatar ve ikler'le savam, hkimiyetini Yenisey kaynaklan, u-Talas havaimi, i-Asya ve Kerulen'e

kadar yaym, oullarn yabgu, ad tyin etmiti. Fakat asl in zerinde tesirli oldu. Kartuklar tarafndan desteklenen islm kuvvetleri ile inliler arasnda cereyan eden byk Tala muharebesi (751 )'nde inliler ar malbiyete uram, Tarm havzasnn Uygurlar'a gemesini salayan ve in'in Orta Asya'dan ekilmesini inta eden bu sava zerine, in'de byk hdiseler olmutur ki, bunlarn en mhimi, Trk anadan doan An-lu-an adl br kumandann 200 bin kiilik bir kuvvetle Lo-yang (755) ve 'ang-an (757)' zapt ederek kendisini imparator iln etmesi idi. Mo-yen-ur T'ang mparatoru Su-stung'u destekledi. Lo-yang' geri ald (757). in ylda 200 bin top ipek vermei taahht etti. 759da yerine geen Bg Kaan (759-779), Tanrda bolmu il tutmu Alp Klg Bilge Kagan)'da dikkatini karklklarn devam ettii ine evirmiti. Asl niyeti T'ang sllesinin artk sznn gemedii in'e hkim olmakt. Uygur ordusunun in'de grnmesi ile (762), hakanla akrabalk kurmu olan Tles meneli, in kumandan P'u-ku (Buku, Trk unvan) Hua-ien tarafndan isyanclar zararsz hle getirildi ve Uygur ileri harekt nlendi ise de, Trk nfuzu in'de ok artmt. Bakent ve ehirlerde pek ok Uygur serbeste ticaret yapyor, istedikleri kadar ipekli kuma alp, istedikleri fiyattan satyorlard. Tibetlilerin hcumuna urayan in'i korumak zere JSU-JferHuai-enln daveti ile Bg'nn yapt Lo-yang sefewl*t763) TBk kltr tarihtbalorranftrihfeyk neticeler dourdu. Hakan tken'e dnerken, Uygurlar'n hayat ve telkkilerinin deimesi bakmndan ok tesiri grlen Mani dinini Trkler arasnda yaymak zere, 4 rahibi de beraberinde getimti- Bylece hayvan? gdalar yemei yasaWayanyflwalk duygusunu zayflatan. Hn^iyanlfcMazdei2m-Budizyn kanmJir din olan Manihaizm, hakan tarafndan kabul edilerek TOrk resinde resm bir mahiyet kazandu? Krgzlar zerinde de bir zafer kazanan Bg Kaan, akrabas nazr Baa Tarkan taraftan ldtotd ve bu nazr hakan oldu {779-789. Alp Kuug Bilge Kaan). Cesareti ve idaresi vlen, "dny nizam in kanunlar hazrlada bildirilen bu hakan Krgzlar' tekrar malp etti ve bir irff prenses ile evlenmesi sonunda. Uygur tefeafelr#rf e tahakkmterihen doan baz anlamazlklar ortadan kalkt. Yerine "Ay Tngride Kut Bulm Klg Bilge Kaganf (789-790) ve sonra bunun olu Kutlug Bilge (790-795) hakan ddular. Eskidenberi in'e kar ilgi duyan Tibetliler o srada Be-balk havalisinde bulunan a-t'o (l) Otteri ile anlaarak, basknlara balamlar*. in'i tanmay iktisad ve kltrel sebeplerle, gelenek hline getirmi olaa Uygurlar, kuvvet gndererek tecavzleri nlemek ietediterse de baarya ulaamadlar. tibar sarslan hakan ldrld. tken'de karklk kt Fakat 795'de hakan olan, sevmi kumandan ve idare adana KuMuk{795805>, "Ay Tngride lg Bulm Alp Kutlug Bilge Kaan" ile, sonraki "Air Tngride Kut Bulm Klg Bilge \ (805-808) zamanlarnda bir huzur devri ald, fettsad faaliyet geliti. Asya*n#$rw ticaret ehirlerine nOfatttfML D siyset ynnden. man oliyHa sakin geen hakan "Ay Tngride Kut Bulm Alp Be" (821-824) bakentte Kara-balgasun kitabesini diktiren hakandr 1$ hkmdarl baard gemi, Trkistan rerine sarkmak isteyen Tibetlileri durdurmu, hakanla bal Kar-luktetfm bana yeni bir yabgu tyin etmi ve t Sod blgesine kadar ticar mnasebetlerini gelitirmitir. Fakat, sonra memlekette karklk ba gsterdi. Hakan Alp Bilge 832da 6WQr, Alp Klg Bilge Kaan 32-83$ da,*>tannn tahrik ettii bir isyanda telef oldu. Gittike koyulaan Manihaizm tesirleri dolaysyla Uy-

148

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARtH

149

gurtar'da grlen gevemeye karlk, Yenisey blgesinde yen! bir kudret hlinde kendini gsteren ve 20 yldan beri Orhun blgesini bask altnda tutan Krgzlar 840 ylnda kalabalk kuvvetlerle Uygur topraklarna girdiler. Kara-balgasun'u zapt ederek hakan ldrdler Ahaliyi kltan geirdiler, tken'de devletleri yklan Uygurlar ktleler hlinde yurtlarn terk ederek in snrlarna ve daha kesif olmak zere, zengin ticaret merkezlerinin bulunduu -Asya'ya, Be-balk, Turfan, Kua vb. sahasna gtler. Hakan ailesinden iki karde tarafndan idare edilen bu gten sonra Uygur tarihnin ikinci safhas balad. G srasnda, balarnda, kendiler! tarafndan "kaan" seilen prens Vu-hi Tegin (841-846)'in bulunduu Uygurlar bir mddet bazan Krgzlar, bazan inliler tarafndan hrpalandktan sonra, bir ksm in tbiiyetine girerken, dierleri, 5. asrdaki eski yurtlarna, batya doru yollandlar ve her iki tarafta da devletler kurdular. Fakat bunlar artk "Bozlar Trk devleti" nden farkl idiler: hkimiyeti geniletme dncesinde olmam, byk siys almalara girmemi, bata in hkmetleri olmak zere, komular ile dostluk ve ticaret mnasebetlerini devam ettirmei tercih etmilerdir.

Kan-ou ve Tun-huang Uygurlar, grld gibi byk bir asker kudret gsterememiler, bu sebeple de haklarnda fazla bilgi mevcut olmamtr. 10. asnn bandan itibaren Manurya ve Kore kabilelerini toplayarak kuzeyde bir bask unsuru hlinde beliren ve bilhassa "5 Slle" devrinde in'in baz ksmlarn ele geiren K'itan'lar nihayet bir hanedan (UflO sllesi. 907-1211) kurarak Kuzey in'de hkmran olduklar zaman, Uygur Devleti de onlar (940'dan sonra) ve daha sonra 1028'lerde Tangutlar'n nfuzu altna girdi. 1226'da da Cengiz Han Mogollan'nn tahakkm altna dt. Kan-ou Uygurlar daha o sralardan beri "Sar Uygurlar* diye bilinen Trk kavmidir ki, hl bat in sahasnda yaamaktadrlar. c- Dou Trkistan Uygur Devleti Asya'ya doru gen Uygurlar'n banda, Vu-hi Tegin'in kardei, Ngo-nie Tegin bulunuyordu. Kendisi 13 uygur kabile birlilnln'son "kagan" (846-948) kabul edilmektedir. Batya gelen Uygur kolu Tann Dalan. Be-bakk Turtan taraftarna yerleerek, 840'da Kara-balgasun'da istilclar eli ile ldrlen Uygur hakannn yeeni.Mengii'yi "kaan" (Ulug Tfingride Kut Buim Alp klg Bilge) setiler (856). Tibetlilerin hcumuna kar.nfuzu altnda tufrnak istedii bu blgede kendisine bir dost arayan in, bu Uygur Devleti'ni derhl tand. 873'e doru "kagan'n Btku Cin olmas muhtemeldir. T'anglar, isfnen de olsa, kendilerine bal ve siyasetlerine uygun bir tutum iinde bulunan bu Uygur devletinin, meru in idaresine isyan eden Turfan, Be-bahk asksrf valHerin ortadan kaldrarak Hamfye kadar hkimiyet kurmalarna phesiz mdahale etmiyorlard. Bu surette siysi nfuzu gHBke artan ve I-Asya'nn ticaret yollar zerinde olmas He de iktisaden gelien'Uygur Devleti ayn zamanda Manihaizm'in blgede yaylmasna vsta oluyordu. Nitekim T'anglar'n ykl i&raRndi Tun-huang asker blgesini igal eden fcVli kumandan, yukarda bahs ettiimiz muhtar "devler ini kurarken "Beyaz elbise giyen Gkolu" lkabn almrtr (Manltefistler beyaz giyiniyorlard). Fakat bilindii gibi, Kanou Uygurlar bu muhtar "devlet"e son vermiler (911), bu tarthten'Mbaren Dou Trkistan Uygur DevMMNf mteki! olmutu. Bundan sonra, gneyde Tibet, Bat Trkistan'da Kartuk blgesi fle snfl ve balca ehirleri Turfan, Kgac Be j-balk, Kua, Hami (Urum) olan lkelerini mdafaa ile iktifa ederek san'at edebiyat ve ticaret sahasnda ykselen bu Uygur devleti ile ilgili siys hdiseler hakknda fazla bilgi grlmyor. Ancak 947'lerde bakentin Hoo (Dou Trkistan'da Kara-hoca= Kao-Ch'eng) ehri ve yazlk mer-kezininde Be-balk (Pei-ting) olduu ve "Gn Ay Tngride KutBulm Ulug kutpr-nanm alpn, erdemin il tutm Alp Arslan Kutiug Kl Bilge T^gri Han* in devleti idare ettii biliniyor. 948'de "Gn Ay Tngriteg ksnig kort yaruk Tng Bg Tngrikn" in bulunduu. Hoo'daki bir kitabeden anlalmaktadr. Uygur hkm-darlanna "duk-kur lkab verilmi ve bakent Idufckut (idi-kut) ehri diye anlmtr. Uygurlar hakknda en alka ekici bgiya, in'deki Kuzey Sung mparatoru tarafndan 981'de Kara-hoaVa eli olarak gnderilen VVang-ye-t'nn seyahat notlannda tesadf edilmektedir ki, kltr tarihi bakmndan byk deer tar. Dou Trkistan Uygur Devleti'nde, dou Uygur kolunda olduu gibi, Budizm ok yaylm hatta Manihaizm'den stn bir rttahiyet alm, bunun yannda Nastur Hristiyanlk ve balangta pek az olmak zere slmiyet tesirlerini gstermitir.

b Kan-cu Uygur Devleti

Bir ksm soydalannm aa yukar 150 yldan beri sakin bulunduu Kan-su blgesine gelerek, burann merkezi Kan-ou 'da yerleen Uygurlar, in ile, daha ziyde ticari faaliyetler zerine kurulu iyi mnasebetlerini, imparatorlarn kzlar ile Uygur prenslerinin evlendirilmeleri gibi akrabalk balar ile de salamlatrmlardr. Ancak T'ang sllesine kar isyanlarn artt 10. asr balarnda Kan-su Uygurlar, bal olduktan ve merkezi Tun-huang (nl Bin-Buda maaralarnn bulunduu yer) olan n asker blgesi ile ilgilerini kestiler. Burada 905 ylnda, muhtar bir "devler kuran bir st general "Bat Hanlan'nn Altn-da kralli" adn verdii bu devlete Uygurlar1! tbi tutmak istemi, fakat Kan-ou Uygurlar tarafndan gnderilen Tegin adl kumandann idaresindeki ordu Tun-huang' kuatarak halk "krar teslim etmee zorlamt (911) ki, bu hdise zerine Uygurlar'n bat kolu da istikll kazanmtr. 906*da ytklarr Vmtg hanedannn yerine geen ou Trk asll "5 Slle" zama nnda (906-960} Muahhar Leang (907-923) ile Uygurlar pek ilgilenmemilerdir. 911 de Tibet eirsi ile birlikte in'e giden Uygur elisi mnasebeti fit Byk Uygur devletinin efinden sz edilmesi Tm-huang zaferinden sonra Uygurlar'n siysi kudretinin arttn gstermektedir. "5 Slle"nin 2.S olan Muahhar T'ang ailesi (923-936ynin kurucusu olan Trk a-t'o hkmdar, o zaman bafannda Jen-mei Ccesur ve doru*) Kaann bulunduu Uygurlar tarafndan sarfftnyetle kakland. JervmeFden sonra, 924'de kk kardei Tegin (924-926), sonra A-tu-yu ("Adruk; sekin*) ve Jen-yu hakan oldular. eitli tarihlerde Apa, Kflnfftts adl eliler in'e gnderildiler. in'de 3. alie (Muahhar Tsin veya Chn)Vl^ktWi:Ttk a-fo hkmdar (937-946) zamanmda, Jen-flfW(f .rifft kardei) in'e Altun adndaki elisini gnderdi ki, "5 slle" devrinde zikr edilen bu hkan'n lm yh belli delkSr. Muahhar Han (947-951) ve Muahftafr Chou (951-960)sHlfef#nann-da tee, gerek Kan-ou Uygtrt DevietPnden. gerek bat Uygurn'ndan in'e hey'etter gelmitir. Bu ziyaretlerin ticar mnasebetleri gelitinnek igfFyapridg tahmin olunuyor.

150

TRK DNYASI EL KTABI

TRKLTARtHt

ISI

Mslman-Trk Karahanllar, Kgarl Mahmud'un eserinde (1074) "kfir" diye bahs diten Uygurlarla mcadele ediyor ve Uygur memleketinde islmiyet! yaymaa alyorlard. Sonra islmiyet in'e Uygurlar vastas ile girdii iin orada ilk mskiman miiler'e Huei-ho (Uygur) denilmitir. Dou Trkistan Uygur Devleti (1209)'da Cengiz Han'a baland zaman, o tarihe kadar Kara-Hitayar'a tbi durumunda olan Iduk-kut Baruk Art-Tegin bulunuyordu. Istm kaynaklarnda daima "Dokuz-ouz" diye bahs edilen Uygurtar'tn hkimiyeti fien sona ermekle beraber, Moollar tbi'yetinde olarak Uygur slalesi, iduk-kut unvan* ile. in'de Ming devrinin balarna, son Uygur Idi-kut'u Ho-ang, Ming sliesi kurucusyna teslim oluncaya kadar (1368) devam ettii gibi, bir ok Uygur, Cengiz Moollar devletinde yksek idar vazife alm ve Uygur meden te'sirteri Asya'nn dousu ve batsnda asrlarca hissedilmitir.

S. Krgutlar
Adlarnn menei ve mnas hakknda eitli grler ileri srlm olan Krgzlar n kaynaklarnda K'i-ku, Kien-kun adlan Re zikredilmekte ve Han'lardan (M.. 206- M.S. 220) beri mevudiyetteri bildirilmektedir. Asya Hunlar zamannda kuzey-bat'da. Saykaln batsnda rti nehri havalisinde bir Trk kavmi olan Ting-feagierle kark olarak oturmulardr. Fakat Krgzlar kaynaklarda Trk asll gsterilmekte ve tahminen 5.-6. asrlarda, Trklemi kavimlerden saylmaktadr. 6. asr sanlarnda in kaynaklarnda Hia-kia-sseu diye zikredilen Krgzlar'n GkTrk hakan* M-kan zamannda, 560'a doru, hakanla balandktan sonra 630680 arasndaki fetret devrinde mstakil bir hviyet kazandklar, T'anglar'la siyas mnasebet kurmalarndan ve bir "kagan'a sahip olmalarndan anlalyor. II. GkTrk hkanit* devrinde tekrar Gk-Trk idaresine alnan Krgzlar, Mo-yen-ur Kaan tarafndan Uygur hakanlna balanm (756), fakat 840 ylnda iddetli bir hcumla Uygur devletini ykarak tken'de kendi devletlerini kurmulardr. Ancak orada fazia kalamadlar. 920'de btn Moolistan' ele geiren K'i-tanlar (in'de ao sllesi) Krgzlara tken blgesinden karp, eski yurtlarna srdler. K%-tahlar ve devamm olan Kara-Htayar'n Yenisey havalisine kadar sokuiamadklar anlalyor. Cengiz Han Moolistan' idaresi afnda birletHntek istedii Iirf^ftyttiridt ve Naymanlar'Ja olan savalar srasnda Krgzlar1! da itaate almtr (1207) ki, bu suretle Krgzlar Cengiz Han MooHan*na itaat eden "ilk Trk kavmi" oluyor. 1217*de MooHar*a kar direnmek istedikleri iin, ertesi yl, Yenisey1! 6tiz zerinden geen, Cengiz'n olu, Coi tarafndan tenkil edilen Krgzlar'n artk "hakanlar* olmamtr. TcM uiusu'na dahil edilen lkelerinde Krgzlar sadece UttoPth-is tarafndan idare eden iki tasm hlinde yaamaa devam ettfter. Krgz kavminin, Uygur Hakanm, ykarak igal ettii tten'de tutunamayp, burann Mool K'-tanWa gemesine ve tam idrak ve intibak edemedii "Orhuh kltrnn ortadan kalkmasna" sebep olmak, doiaysyle eski Trk hakanlar yurdunu, bir daha geri gelmemek zere Mooliar'a intibak eftirmek suretiyle Trk ftffihirttte oynad menfi rol dikkatten kamamtr.

. Trgiler
Adlarm Trk+" eklinde gelimi olduu bildirilen Trgiler, Talas-u-lli-lsk

Gl sahasnda oturuyor ve Bat Gk-Trkler'in (On-oklar) To-lu kolunun bir ksmn tekil ediyorlard. in kaynaklarnda ilk defa 651 hdiseleri ile ilgili olarak zikredlen Trgi (To-ki-i) ler, phesiz Gk-Trk hakanlnn kuruluundan nceki devirlerden beri burada bulunuyorlard, zira stemi 552'de Trgiler'in de dahil olduu On-oklar'n bana "yabgu" tyin edilmiti. 630'u takip eden yllarda Trgiler'in dier Trk topluluklar gibi, tekiltl bir mukavemet unsuru hlinde ortaya ktklar anlalyor. lk Trgi efi olarak grnen, Baa Tarkan unvanl, U-e-le balangta bal bulunduu tayinli Bat Gk-Trk Kagan'nn idaresizliinden faydalanarak etrafna kuvvetler toplad, tasa zamanda her birinin 7 bin askeri olan 20 babulu bir ordu kurmaa muvaffak oldu. u vadisinin kuzey-bat ucunda bulunan merkezini kuzey-douya nakl etti. Bylece biri u zerinde, teki lli'nin kuzeyinde iki merkeze sahip oldu. u blgesinden baka Turfan ve Kta "eyalet" terine kadar hkimiyetlerini geniletti, durumunun zayfladn grerek lkesini brakp in bakentine giden tayinli'kagarf in ayrlmasndan sonra, hemen btn On-dk sahasn kendi idaresine akil. Fakat iktidarnn bu salam devrinde (7. asrn sonlarna doru) Kaan Kapagan idaresinde hametli an yaayan Gk-Trkler'i durdurmak maksad ite Ktfgz&r ve in ite ibirlii yapmas iyi netice vermedi.OkTrk aleyhdar l MNaM* yesi olduu iin zerine yryen Tonyukuk tarafndan malp ve esir edildi (698 Bolu Sava). On-ok sahas Gk-Trk hakanlna baland. U-e*1e?rt& olu So-ko da merkeze itaatsizlik gsterdii, n ile mnasebet kurduu ji$ft*&e defa K$ Tein Sie Blge'nin itirato ile Kaan Kapagan tarafndan 71I^Kflu vakamda hezimete uratld ve telef edildi Savan sebebi olarak fr kaynaklarnda bdMan, Trgi arazisinin paylalmas srasnda kan anlamazfik Ve izabelerde "Kara-Trgi* halknn itaate alndnn kaydedilmesi TtJrgi ha&flnda bir blnmenin vukua gelmediini gstermekte*: So-ko'ya bal KariP-Trgtlerln malp edildii, fakat, So-kolran kk kardei, e-mu^a bal gfp ^herhalde Sar;T^gi)'un mcadeleye katrimad anlakyor. Kapagan'rt-iddeli ylSmfeft tansktk ve isyan hareketlerinin artt yllarda, iV'n bi eksilfntyen ktatmatart neticesinde yine Trgiter'le uramak zorunda kabnd.71VWya ?1#6 KtTegln tarafndan idare edilen va Gk-Trkler iin elverisiz artlara ramen baar e sona aran br Kara-Trgi seferinden sonra, Trgiler Su-lu ur adltfMr babuu "kaan* setiler (717) W. tataberlerine gre^ GkTrk uruglartndafl mhfm-tt" tasm, Bilge'den ayrlarak, yani Trgi hakannn h&mefin^gSwft^r: Bakenti, TlM'n kuzey-batsnda, Balasagun ehri olarak, uzunca sren hkmarjrzamannda Su-tu, Maverannehir'de douya Arap ilerlemeci durdurarak Orta Asyfc T haltarm "Arap teb'as1 olmasn engelleyen ve zerind^Trftterin UHW hak sahibi tmlunduu MveranneNrt^ne Trk eline almaa alBrttfr hktf fclarak grnr. Daha 714'de, Kuteybe'nin umuntf karaghn Merv'den (Takent blgesi)'a naklederek ordan kuzeye, dier taraftan Kgara doJtoJ-Asya^fl^cftu istikametinde aknlara girimesi Emev httfeBnin hedefterinl$sterir gibi fcfc Kuteybe'nin lm <715 son bahan) taerine bu ileri harektta d*ati eken duraklamann telm halrfelerince ho karlanmad, hedefe kararllrirfteynelecektajmandan bulmak maksad ite, Horasan valilerini sk i* deitirmelerinden anlatmaktadr. Ancak, yeni vftMvtn baanszla uramalarnn balca seba&i, Isfikfl istemeleri tabi olan yerli prenslerin Araplarta ibirlii isteksizliinden ziyade, banda Kaan Su-lu'nun bulunduu Trgi topluluunun id-

152

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

153

gstermesi ve hatta, islmn din akidelerini deil, fakat Arap sultasn Mverannehirden skp atmak azmi idi. Nitekim bu mcadele devrinde Arap ordularna kar kanlarn hepsi, islam kaynaklarnda Trk" olarak belirtilmektedir. Byk mcadelede, phesiz, bu blgenin ve Seyhun tesi Trk lkelerinin, mehur -Asya kervan yolu zerinde yer almalar dolaysiyie, iktisad ehemmiyeti de rol oynuyordu. Halfe mer b. 'Abd'l-Aziz (717-720) tarafndan tyin edilen ilk vali El-Cerrh b. 'Abdullah'n Seyhun tesinde giritii ilerleme teebbsnn, kumandan durdurup muhasara ederek, Arap kuvvetlerini geri atacak ekilde gelien Trk mukavemetinin karsnda sarslmas , Emevler'i, aradaki Trk engelini kaldrmak iin , in ile temaslar kurmaa sevk etmi, bu maksatla phesiz Araplar'n msaadesi ve teviki ite gerek Mverannehir "hkmdarlarndan, gerek dorudan doruya Araplar'dan heyetler gnderilmi ise de, hibir netice elde edilememiti. Keza, Trgi Devteti'nin ana siyaseti anlaldktan sonra, bundan aldklar cesaretle, Buhara "hkimi* "Tuad, Kmez "hkimi" Marayana ve aganyan hkmdarnn Araplara kar yardm iin in'e mracaattan (719'da) sadece bir nzaket muamelesi tte savuturulmutu. nk, Arap ordularnn Seyhun tesine gemeleri ile ayn zamanda (719) balayan in'in batya doru - Gk-Trk hakanlnn akamete urat-geniieme siyaseti bu defa Trgi duvarna arpma tehlikesi ile karlamakta idi in'in imdilik "durumu idare* yoluna girmesi dolaysiyie ete kendilerini serbest hisseden Trgiler batda faaliyete getiler. Bunun zerine Mverannehir'de balayan Arap aleyhdan hareketler Trgi basksna iyiden iyiye yardHCT oluyordu. Seyhun'u aarak Mverannehir'e giren Trk ordusu kumandan Kkyr Semerkand yakrona kadar sokularak Hk byk baary kazand: bamda yeni kumandan Sa'id to. AbdffKAzte'in bulunduu Arap kuvvetlerini malup ve kumandann* bir mddet enber iinde tuttu (72% Bu vali deitirildi. Yerine gelen &~ Hara (721 son bahan) iddet yoluna bavurup yerlerini terk eden halk Hocand blgesinde teslim olmaya zorlayarak hepsini ldrtt iin canlarn kurtarabilenler ktleler hafinde Trgiler'e smyorlard. Mverannehir'de tam bir ittfll havas esmekte idi Halife Hiam (724-743) bu valiyi de azl ederek, yerine Mslim b. SakJ'i getirdi (724 baslar). Arap asker kuvvetleri arasnda da ihtilf ba gsterrsi ve Yemen'i kuvvetler te'dip edilmilerdi. Fergane^e yrmek zere, Mslim b. Sa4id idaresinde. Seyhun'u geen Arap ordusuna kar bizzat Hakan Su-lu kt. Ordusuna ric'at emri veren Mslim susuz yollardan aralksz ve cebri yry He 11 gn ekildi ve talamadklar iin btn arlklarm yakmaya mecbur kaldktan sonra, Seyhun kysnda, TrgiJer'te ibirlii hlinde buluna yerli ta&tler tarafindan durduruldu Suya eriememiti. Arkadan hakan hzla gelmekte olduu .ffet, bin mklat ile nlerindeki engeli aan Arap kuvvetleri ar telefat ve zayiat pahasna Semerkand'a doru ekilmee muvaffak oldular. 724'de Seyhun tesindeki btn Arap kuvvetlerinin geri atlmas ile neticelenen ve her tarafta Arap nfusunun krrlmasma sebep dan bu seferdeki Mzmet Arapiar' uzunca bir mdt fdafaada kalmaya zoriarn ve yalnz MvernnaMr'de deil, Tbaristan'da vjdfc er gney blgelerinde idareciler ve hsifc Trgiler'e* kurtane gz ile bakmaa balamlard. Trk kuvvetlerinin btn lkeye yayldklar ve MverannehfCiArap muhafz M'alannm merkezi Semerkand nnde bile grndkler* bu srada Horasan vfisi tekrar deitirildi. Fakat yeni vali Esed b. Abdullah, 726'da Huttal'da Sulu Kaan karsnda baarszla urad iin, btn Mverannehir Arap ikfidan-

nn tehlikeye dt bir zamanda azl edildi. lkede Emeviler'e kar i ve Abbas propagandas da hzlanmakta idi. Hakan Su-lu durumdan faydaland, yerli muhaliflerle ahenkli bir ekilde alarak, Buhara'y zaptetti (725). Arap idaresi Semerkand, Debsiya ehirleri ile iki kk kaleye mnhasr kalmt. Yerli halka bir ok msaadeler bah etmesine ramen mid ettii ilgiyi gremiyen yeni vali Eres b. Abdullah'is Sulem, Beykent yaknlarnda hakan tarafndan sktrlarak, ikinci bir "susuzluk vaka'na duar edildi, nihayet Semerkand'a doru ekilmekte iken yetien hakan ve Kl-ur idaresindeki Trgi kuvvetleri tarafndan Kemerce kalesinde 58 gn mddetle kuatld. Artk Hrezm'de bile Araplar'a kar kmldamalar grlyordu. Su-lu'nun maksad, Semerkand'daki Arap merkez ordughn drp Araplar' Mvernnehir'den tamamen atmakt. Bu sebeple Semerkand' kuatmaa hazrland srada, arpmaya cesaret edemiyen karargh kumandan Sevre b. Hur, yeni tyin edilen Horasan valisi Cuneyd b. "Abdunahman1 B-Mrtfyi Merv'den imdada ard. Fakat Trgiler tarafndan yolu kesilmiti. Zaruri olarak geilmesi mkl da yollarna den Cuneyd Savdar dalarnn dar geitlerinde hakan tarafndan sktrld, yorgunlua ilveten susuz da kalan ordusu, yer-yer baskna uruyordu. Nihayet 12 bin kiilik kuvvetinden 10 binini telef olmas karlnda, Semerkand'a ulaabildi (Geit sava* Vak'at'-i'b). Durumdan haberdar edilen Hafife Hiam'n emri ite Kfe ve Basra'dan 20 bin kisttik bir takviye ordusu Semerkand'a gelirken, fa da yaklamakta olduundan, daha fazla kalmak istemiyen hakan. Buhara'y da tahliye ederek, ekildi (732). Cuneyd'in 734 balarnda lm le, zaten Arap nfuz ve kudreti iyfee kntm olan Horasan vilyetinde, "sffyah bayrak aan", AbbaF taraftar, Haris b. Sureye'm isyan ederek BeHlv arkacndan Vtifkrnerkezi Merv ehrini zapt etmesi- Mvernnehir'de durumu bsbtn feariftrd. Yeni valilerin 3 sene (734-737) kendisi He uramak zorunda kaldklar Haris sonunda Trgiler'eiffica etti. Hakan SMu Mverannehir'e kar son seferinde hayR-mtteRk bulmutu: Haris taraftarlarndan baka, Sogd hkmdar (yani Grak veya olu) Usruana hkimi, (Takent blge) hkmdar', Huttal hkmdan. Bu liste "Mverannehir'dekl Arap nfuzunun nasl Tfkier'e gemi olduunu" aka gstermektedir. Hakan, Belh'e doru ilerledi. Cuzcan'a girdi, nce Tuharistan' Araplar'a kar ayaklandrarak mahall bir destek salama faydal gryordu. Fakat vii Esed b. 'Abdullah hakan ordusunu arkadan vurmaa muvaffak oldu {737. Haristan savap Esasen Su-lu, Araplarla birleen Ouzcan hkmdannm tyanstine uramt. Memleketine dnen Su-fo Kaan, herhalde mrn harcad bu mcadeleye devam edecekti, fakat kendisi o zamanlara kadar byk hizmetlerini grd Kl-ur (^ Baa Tarkan) tarafndan ldrld (738). in'in Trk babularn birbirine drme esasna dayanan tahriki siyaseti bir daha hedefine ulam ve Kara TrgiterMe San Trgiler'i birbirine iyice dman etmiti. Sar Trgiler mcadeleyi kazandlar. Babular Baa Tarkan (Kt-ur) rakibi Kara Trgi babuu Tu-mo-e'yi malp ederek ve onun "kaan1 yaplmasn istedii Su-lu'nun olunu ortadan kaldrarak kendini "kaan" iln etti. Bu arada in'in On-oklar "kaan" tyin ettii. Ama ailesinden son hakan olan HM malup edip ldrmesi (739), in'i, lau defe Kara-Trgiler'i desteklemee sevk etti. 742'deki Trgi kaan -eimi Kutlug Bilge bir KaraTrgi babuu idi. 753'de hakan Hn edilen Tngri Bulm da bir Kara Trgi idi. Urun sren M taraf arasndaki mcadeleye Karluklar da karmlar, Trgi iktidar bsbtn zayflamt. Nihayet 20

154

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARtHt

IBS

sene iinde gittike kuvvet kazanan Kartuklar To-lular ve Nu-i-piler arasnda stnlk kazanarak, sklet merkezi u vadisi olmak zere kendi hkimiyetlerini kurdular (766).

stn saladlar. Tarm havzasndan itibaren bat Karluklar'a, dou blgesi Uygurlar'a it olmak zere Orta Asya'nn yine Trk hkimiyetinde kalmasn temin eden bu savata urad hezimet yznden in ar i buhranlara sahne olmu ve artk bir daha bat ile ilgilenememitir. Kartuklar, tosa bir mddet, Uygurlar'la Orta Asya'da iktidar yarna giritiler ise de, Uygur Kaan Mo-Yen ur karsnda tutunamyarak (756} Tarm blgesinden ayrldlar, daha batya ekildiler ve 7-8 yl iinde Tarbagatay ve Cungarya'ya 766'da da, ken Trgi hkimiyetinin yerine, Tala sahasna yerlemek suretiyle eski Bat Gk-Trk hakanl sahasnda hkimiyet tesis ettiler. Bakentleri Balasagun idi. tken'in stnln tanmakta devam ediyorlar, ayn zamanda, siys birisim olarak Trkmen" adn da tayorlard. Kendi soylarn Gk-Trk hakan ailesi Ana sllesine balyan Karluk yabgulan, hkimiyetin "kutlu tken" lkesi ile sk alkas inancn muhafaza ediyorlard. Fakat Uygur Hakanl orada yklnca (840V, Krgzlar' dikkate almyan Karluk yabgusu, Trk hakanlarnn "meru halefi" sfat ile, kendini "Bozkrlarn kanun hkmdar" iln ederek Kara Han unvann ald ve merkez olarak da eski Trgi bakenti Balasagun yanndaki Kara-ordu (veya Kuz-ordu) yu seti. Bylece gelecekteki byk Kara-Hanl devletinin temelini atmak gibi ikinci bir tarih rol oynayan Karluklar o srada slm dnyasnn en yakn komular olduklarndan, Arapa-Farsa eserlerde kendilerinden ok bahsedilmi (Karluh, Halluh) ve Hudud'p-lem (10. asrn son eyreiyla verilen ftgiye gte, Karluk lkesi; douda Tanr Dalar, Yamalar ve Ouzlar, kuzeyde Tohslar, ililer ve Dokuz-Ouzlar, gneyde Yamalar'm bir ksm ve Mvernnehlf te snrlanm ok bakml bir memleket olup Trk lkelerinin en gzeli" idi. eserde burada mevcut olan 15 ehir ve kasabann adlar saylmakta ve Trk kabileleri zikredilmektedir. Kara-Hanl Devleti'nin esas ktlesini meydana getiren Karluklar, bu hanedan yeleri arasnda mcadeleler ba gsterdii tarihlerde devlete kar cephe alarak huzu^aSk karmaa baladlar ki, bu tutumlar Kara-Hifay hkimyeHnn OrtaAsya'da abucak gelimesinde tesirli olmu grnmektedir. Kara^Htay hkmdar Yeh-lu Ta-ih (Kr-Han) 1137'de Semerkand Kara-Hanl han Mahnmkf u malp ettii-zonan, bu han tarafndan days olan Byk Seluklu Sultan Sencer'e jjaplan ikyet, uranlan malbiyette Karluklar'n dahli olduunu gstermektedir. Sultan Sencer de Karluklar' tedip etmek iin kt seferde karsnda Kr Han' bulmutu. Sencer'in bu savata malbiyeti (1141 Katavan sava) ok mhim bir hdise olarak, "put-perest" Kara-hitaylar'in t Horasan snrlarna kadar sokulmalarn inta etmiti. Harezrnahta&UtArslan zamant) ite Kara-hayiar arasnda da birok anlamazlklara sebep olan Karluklar'n, bu arada Babular Yabgu Han ldrld (1157& dierdbfo Kartuk babuu Ayyr Bey, Kara-hitaylar tarafndan w edildi (1172). Mverannehir sahasndaki bu karklklara sebep olduklar grlen Karluklar'a kar, Harezmah Al-d-din Teki (1172-1200) bozkrlar blgesine el atarak Kangl ve Kpak gibi dier Trk boylar ile kendini takviye ihtiyacn duydu. Bununla beraber, az sayda da olsa, Harezmahlar ordusunda hizmet gren Karluklar'n, Trkistan'da ve Kara-Hanl tbiiyetinde olmak zere bir beylie sahip bulunduklar anlalyor. Mool istils balad sralarda (1215) merkezi Kayalg (li nahiftin- dousunda) olarak,, davam edan bu baylin banda II. Arslan Han var-

tik olarak n y Tang-shu (7. as*r)'da zikredilen (Ko-lo-lu) ve adlar Karlk (kar yn) mansna gelen Karluklar'n Trk soyundan geldikleri ve Gk-Trkler'in bir boyunu tekil ettikleri ayn in kaynanda belirtilmi ve oturduklar saha olarak da Attaylar'm batsndaki Kara-lrti ve Tarbagatay havalisi gsterilmitir. Onoklar'm bir ksmn! meydana getirdikleri anlalan Karluklar burada kabileden kurulu birlik hlinde bulunuyorlard (-Karluk). Daha stemi zamannda Trk hkimiyetinin Hazar kuzeyi ve Mverannehir'e doru genilemesinde phesiz byk rolleri olmutur. Her ki Gk-Trk hakanl devrinde Karluklar'n durumu yukarda aklanmt. 630 680 yllar1, arasnda, dier Trk boylar gibi, bunlarn da zaman zaman in'e bakaldrdklar grlmektedir. 640 sralarnda Turfan'n kuzeyine kayan Kartuklar inliler tarafndan malp edilerek (650), P'ei-ting eyaleti (Tanr Dalarnn kuzey sahas)'ne balandlar. Fakat boya bal her kabile kendi reisleri tarafndan idare ediliyordu. Bu haberi veren in kaynaklarnn, 665'e doru, Kartuklartn m nfuzundaki ne Bat ne Dou Gk-Trk kanadna bal olmakszn yaad4ann kayd etmesi dikkate deer. Evvelce Kl-Erkin unvann tayan Karluk beyi bu tarihlerde 'Yabgu' unvann almt ve kuvvetli bir orduya sahip idi. Daha sonra Kapagan Kaan taralndan L Gk-Trk hakanlna balandn grdmz Kartuklar, in'in de tevik ve tahriki ile, Gk-Trkler'e kar ayaklanarak iddetti mcadelelerde bulunmulard. Be Kagan'n lmnden sonra, tekrar faaliyete geerek, Uygur ve Basmalarla birlikte, Gk-Trk hakanlnn yklmasnda messir oldular. Basmtllar hkim duruma geldikleri srada (742), "Sa yabgu" mevkiini alan Kartuk babuu. Uygur hakanlnn kurucusu Kutlug Kl Bilge zamannda, daha stn saylan "Sol Yabgu'lua ykseltildi. Fakat bu, Karluklar'n tamamn temsil etmiyordu: Be-Bak havalisinde oturan Karluklar'n kendi setikterkayr bir yabgulan vard: TorvBi+ge Ancak tken'de yeni kurulan Uygur hakanl btn Kartuklar tarafndan st tannyor ve yabgular hakana bal bulunuyorlard. Batda EmevS-Arap iterlemesini durdurmu olan Trgi hakanlnn kntye doru gittii bu tarihlerde Orta Asya Trk lkelerinin korunmas gibi bir tarih vazife, bu defa, Kartuklar a dmt. Geri Mverannehir yine Arapiar'tn nfuzu altna girmi ve Seyhun tesinde baz* Arap ilerleme teebbsleri grlmt, fakat bunda, artk eski devir Emevf istilclm mahede etmek mkld. Zira gittike ttstl artran Abbas propagandas. Emevfler'in imtiyazk "Arap milleti adna fetih" dstru yerine, btn islmlar arasnda farklln kaldrlmas ve eitlik dncesini yayyordu. Bylece Arap basksnn yice hafiflemesi inliler'i Orta Asya'da bir iktidar boluu husule geldii zehabna gtrm, bundan dolay inliler eski Orta Asya siyasetlerini canlandrarak. Kartuklarn dahil bulunduu blgeye yeniden el koymak istemilerdi. Bu suretie neticede mehur Tala muharebesi meydana geldi (7f,1 Temmuz). simiaria inliler arasnda cereyan eden bu savaa kadar Karluklar rangtar*m tarafn tutmakta idiler. Fakat onlarn gittike aa kan siyaseti karsnda, son anda, Arapiar'la ibirlii yaparak, inliler'in ar malbiyete urama

156

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

157

di. Arsian Han, Uygur Idi-kut'u Baruk Re birlikte btn Asya Trk lkelerini batan baa ineyen Moollarn hkm altna girmitir. Cengiz Han'a itaat eden ilk Mslman hkmdar olup 1221'de len bu Karluk "hanfnn oluna da, zkent ehri verilmiti. Cengiz Han zaman Mool devleti idaresinde vazife alm Karluklar grlmektedir.

8. Ouzlar
Ouz ad "ok" kelimesinden getirilmektedir. Ok, Trke'de ayn zamanda "kabile* mansndadr. Nitekim kelime, daha o alarda, ince'ye "kabile" diye tercme edilmitir (mesel On-ok= On kabile). Buna gre" ok1 szne eski Trke'de oul eki olan ar ilvesi ile tretilen "Ouz1 ad aslnda "ethnique" bir isim olmayp, dorudan doruya Trk kabileleri" mnasn ifade eden bir kelimeden ibarettir. "Ouz" ad itte defa Barlk ay (Ulu-kem= Yenisey'e dklr) kysndaki 1. kitabede grlmektedir ("Alt Ouz bodunu"). Burada 6 kabilenin birleerek bir "budun* tekil etmi olmalar bahis mevzuudur. Kitabe, Beylerine it olduuna gre de, bu Ouzlar'n daha eskiden bu havalide birlik hlinde mevcut olduklarn kabul etmek lzm gelir. Fakat Ouz tarznda adlandrmann ok daha gerilere gtrlmesi mmkn grlmektedir. in kaynaklarnda , M.. 2. asra it, O-kut adnda bir kavim (O zaman Trk ad yoktu) zikr edilmitir. Bu ad Trke "Ogur" isminin ince'deki eklidir ki, Trke'de Z sesini II telffuz eden Trk topluluklarnn syleyi farkndan ileri gelmitir. Yani Ouz adnn R Tresi'ndeki ifde tarzdr. in kaynaklarnda O-kutlar'n yeri olarak gsterilen TarbagatayKobdo blgesi, bilindii gibi, Trk sahasdr. 6. asrdan itibaren Gk-Trk hakanlnda toplanm olan Trk kabilelerinden bir ksm, 630'da balayan fetret devresinde, dier bir ok Trk boylan gibi, kendi aralarnda birlik kurarak, Tola-Selenga rmaklar blgesinde Dokuz-Ouz "kaanln* meydana getirmilerdi. 682 ylnda llteri tarafndan malp edilen Ouzlar (nek gl sava) bu durumda idi ve muharebede len Ouz devleti bakan Baz Kagan'tn balbal, sonra llteri Kagan'n mezarna dikilmiti. Gk-Trk hakanl devrinde Ouzlar'n davranlarn ve isyanlarn yukarda grmtk. Bu mnasebetle kitabelerdeki ifadeler Ouzlar'la Gk-Trkler arasnda bir ayrm yaplmadn, hatt hakanln temelini Ouzlar'n tekil ettiklerini belirtmee yeter. Bu sebeple Ouzlar'la Gk-Trkler'in ayn olduu zaten kabul edilmiti. Ancak, V. Thomsen, Tonyukuk kitabesine tahsis ettii son makalesinde Ouzlar Trkler'in yksek hakteiyetinde Wr kabile birlii" olarak gstermekte ve bu tarih gerek sonra "ethnique" ayrlk gibi ahnarak, mesele yeni aratrmalarla derinletirilmi bulunmaktadr. Bylece, Ouzlar' Trk kabul etmek veya "baka bir ethnique teekkl saymak gibi ok mhim bir ihtilf noktas ortaya kmtr. Burada, nce zerinde durulmas gereken husus, Ouzlar'a mukabil, Trk adm tayan bu ethnique topluluun var olup olmaddr. Buna hemen ve kesinlikle menf cevap vermek mmkndr. nk Trk" adnn, g-kuvvet mnas ile, *ethnique" ayrlk gsteren bir sm deil, fakat Trk soylu ktlelerin kurduu Gktrk devletini ifade etmek zere kullanlm bir siys ad olduu zikredilmiti (bk. yk. Trk ad). O hlde onlar da "Trk" soyundan gelen Ouzlarla ayn ethnigue zmreye dahil, y-

ni hem Ouzlar, hem "Gk-Trkler" ayn rkn mensuplardrlar. imdi ikinci mesele geliyor: Gk-Trk devletini kuranlar hangi Trk" zmresi idi? Bilindii zere bu devlet, ad "Ana" olan eski bir Trk hkmdar ailesi tarafndan, etrafndaki Trk soylu" ktlelerin yardm ile kurulmutu. Bu ktleler ise, ancak, kabileler birlii hline gelmi Trkler (yni Ouz) olabilirdi. W. Bartholdun "Gk-Trk hakanlarnn Dokuz-Ouzlar'dan ne'et ettii* gr, kadm Ana ailesinin bu Ouz bl mensuplar ile ilgisini isbat etmei gerektirir ise de, 6-7. asr Trk (Gk-Trk) ktlesinin dorudan doruya Ouzlar'n bu grubundan meydana geldii in kaynaklarnca aklanmaktadr. T'ang devri vesikalarnda (Tang-su ve Kiu T'ang-shu yllklar ve ayrca 4 hal tercmesi). Dokuz kabile (Kitabelerdeki "Dokuz-ouzlar), bazan Trkler'in (Gk-Trkler'in) dokuz kabilesi" veya "Dokuz kabilenin Trkleri (GkTrkleri)", bazan da Tles'lerin dokuz kabilesi" diye kaydedilmitir. Hl tercmelerinde bunlardan 4 tanesi de zikredilmitir. Pa-ye-ku (Bayrku), P'u-ku (Buku, buu), T'ung-lo (tongra), Sse-kie-. Demek ki, Tlesler'in Dokuz-ouzlan le, GkTlder'in Dokuz-ouztaffi ayndr. Yni, Ouz kabileleri, Gk-TrWer meydana getiren topluluktan bakas deikftr.'n kaynaklannda. Gk-Trk hakanl devrinde Ouzlar'n kendi balanna (mesel dorudan doruya "Ouz* olarak) zkrediimeyip, sadece Dokuz kabile (Ku-sin) diye, Ouz kelimesinin tercmesinin verilmesi, bizzat Tu-fce (TM0 den baret topluluun ayn bir isim altnda belirtilmesine h&ya bulunmadn gsterdii gibi, kitabelerde I. Gk Trk hakanl anda "Ouz" adrin gememesi de ayn sebepten iteri gelir. Ancak fetret devrinde Ana~oullartnirT in saray emrinde birer kukla durumuna dmeleri zerine, baz kabileler keraft aralarnda tekiltlanarak br devlet" kurmularda W, II. Gflk-THk hakanl zamannda hkmdar ailesine kar ayaklanan ve hkmetin dier Imknlan ile bastrlmasna alan, bu tekiltlanm" Ouz birliidir. Bundan sonra kitabelerdeki Trk badm* tbiri phesiz dorudan doruya hakan idaresindeki ktleleri ifade ediyordu. Kitabelerde hakann X)uz bodunu Trk bodurumdan idT demesi ile, bu Ouzlar*in isyan hlinde olmalar arasnda bir elime grmek gtr, zira, mesele, "halter*1 vaktiyle destekleyip ycelttii hanedan ite mcadelesinden ibarettir (Trk talihinde bunun baka mislleri de vardr, KariuMar'n KaraHanh'lflra, Trkmenler'in Seluklu sultanlarna kar direnmeleri ve bizzat bir Ouz olan Sultan Sencer'in si Ouzlar'la arpmas...). Bilhassa slm kaynaklarnda Uygur'lann Dokuz-ouz olarak bahsedilmesinden doan karklk, Uygur uruglan Be Dokuz-ouz kabilelerinin tesbitinden sonra (bk. yk. Uygurlar) giderilmi olmaldr. Uygur hakanlnn balangcnda henz tegta- olan Mo-yen-or Ouzlar'n banda bulunuyordu. Fakat Ouzlar az sonra Uygur hakanna da yan ettiler. Bu defa "Sekiz-ouz* halinde, idiler. Mo-yen-ur Kaan. Otuz-Tatarlarla ittifak etmi olan Ouzlar' Burgu'da ve Selenga kysnda arka arkaya malp etti. Ouzlar Selenga'y geerek ekildiler. Bundan sonra, anayurt blgesindeki Ouz topluluu hakknda fazla bilgi yoktur. Herhalde bat ynnde geni lde bir g hareketi bahis konusudur. tbntt: Esir, hafife B-Mehd? zamannda (775-785) Ouzlar'n Mverarmehir havalisine geldiklerini bildirmekte ve AI-TaberTde zikredilen. 820-821 ylnda Urusana (Seyhun-Semerkand aras) ya yaplm Wr Dokuz-ouz" aknnn bunlarla ilgili olduu

168

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

159

tahmin edilmektedir. Buna dayanlarak "Ouz birlii' mensuplarnn, hem de ok kalabalk ktleler hlinde .Orhun blgesinden nce Tala havalisine g etmi olmalar gerektii ve Seyhun Ouzlar'nn 11. asrda konutuktan Trke'nin ketime ve syleyi itibariyle dou Trkleri'ninkinden farkl olduu dikkate alnarak, bu gn 9 asrdan nce vukubufmu olmas lzm geldii iteri srlmektedir. ? 10. asnn Dk yansnda Ouzlar Seyhun bozkrlar ite, o civarndaki Karacuk (Frb) ve Sayram (isficab) ehirleri havalisinde grnmekte idiler. slm corafyaclarna (A!-Bathi,lstahrir Ibn Havkal) ve Hudud'l-lem'e gre, Ouzlar'n sahas batda Hazar denizine (bu denizin dousundaki yarm ada bu sebeple Trke Mankiak adsn almtr), gneyde Grgen ehri ile, bunun kuzey-batsndaki Cit kasabasna ve Baratekin'in kasabasna (Aral glnn gneyinde), Mverannehir'de Buhra'n>n kuzeyine, Karacuk dalarnn eteindeki Sabran ehrine kadar yaylmt ve Karacuk dalarndan Hazar'a uzanan yar le "Ouz bozkr" (Mafzat W3uz?ya) denilmekte idi. i??Ov nt.0Hj Ouzlar 10. asrn lk yarsnda, klk merkezi Yen-kent olan bir devlet kurmulard. Bata Yabgu bulunuyor. Kl Erkin unvanl bir babu ona naiplik yapyor, orduyu Su-bat idare ediyordu. Yabgu Devletinin, komular Peenekler ve Hazarlarla mnasebetinin pek dostane olmadn gsteren deliller vardr. Ibn Fadian (10. asnn ifc eyrei) ve EJ-Mes'udye gre, aralarnda sava eksik deildi. Harezm'in yerli hanedan Afrigler Ouz basks altnda idiler. Ouzlar'n doudaki komular Kartuklar ile de mcadele hlinde olduklar, aralarndaki savalardan birinde, Ouz Yagusu'nun tmesinden anlalyor. Dier taraftan Kgari Mahmud, Ouzlarla jilier arasmda kkl bir dmanlktan bahseder. Kuzeyde Kiroekfer ile ise bazan dosta, bazan hasmane mnasebetler devam edip gidiyordu Bu Ouzlar, umum Trk" ad yannda, yine siys bir isimlendirme olarak Trkmen* adn* da tayorlard ki, Mslman lkelerine geldikten sonra- slm kaynaklarnda bu isimle de anlmlardr. Ouz Yabgu Devteti'nn tarihi hakknda bakaca ak bilgiye rastlanmyor. Son Ouz Yabgusu oiarak AH Han adnda birini zikreden ve Selukiular'n ilk zamanlar TtfKtek bunlarn fcan dman* olarak Turul ve ar Beyleri haylf uratrdn bildiimiz mehur Cend hakimi* ah-mefiki de Ati Hanta olu gsteren Reid'd-dtfVin (14. asnn i*k eyrei) bu malmat 'destnf mhiyette grlmektedir. Yabgu devleti zamannda Ouzlar -ok ve Boz-ok diye iki ksm hlinde tekiJtianmtard Bu ksmtan meydana getiren Ouz kabileleri hakknda ttffri Kg'anY Mahmutfun DtXnde<11. asnn 3. eyrei), dieri Red-d-dlffin Cmi-t4evrih (K. asnn ilk eyreimde olmak (Here iki liste mevcuttur. DLT'de ayr, ayr damgalan ile birlikte 22 kabile gsterilmi, Red'd-din ise, hem kabile saym 24'e karm, hem Boz-cfc, -ok tasnifi yapm, ayrca damgalara ilveten, her kabile* nin, 'ongon' unu belirtmitir Ouz kabileleri: Boz-ok'lar: Kay, Bayat, Alka-evli (Alka Bk), Kara-ev (Kara-blk). Yazr, Der, Dodurga.Yaparl (DLT'de yok), Afar, Kzk (DLT'de yok), Bedili, Karkn (DLT'de yok. Bunun yerine aruklu). oklar: Bayndr, Peen. avuldur, epni, Sakr, Eymr, Alayuntiu, Yreir, dir, Bdz, Yva (va), Knrk. 1000 yllarna doru Ouz Yabgu Devlet ykld. Bunun, Kimekler'den bir kol

olup, 9. asrda bir kuvvet olarak beliren Kpaklar (Kumanlar) "in basksna ilveten, Seluklu ailesinin kendilerine bal ktlelerle birlikte ayrlmalar neticesi vuku bulduu kabul edilmektedir. Kgarl'nn haritasna (DLT.I.** ilve) gre, 11, asr ortalannd Kpaklar 'Ouz bozkn'n ve Seyhun nehrinin aa mecras saha-sn igal etmi bulunuyorlard. Yabgu Devleti'nin inkraz zerine, Ouziar'dan kalabalk bir ksm Karadeniz'in kuzeyinden batya gm (Uzlar), dier bir ksm end blgesine, oradan da Horasan'a ynelmitir (Seluklular). Yerlerinde kalan Ouzlar'n 11. asr ortalarnda Karacuk dalar blgesinde Manklak'ta ve Seyhun kysndaki kasabalarda oturduklar; Mool istils srasnda da Cend'de ve Karakum'da Trk" (erin bulunduu grlmektedir. Umum Trk tarihi iinde Gk-Trk ann, Trk milletine yn verici, merkez bir hviyet tadn yukarda sylemitik. Kurulduu 6. asrdan zamanmza kadar, hemen btn Trk dnyas onun derin izlerini muhafaza etmitir. Asya Hunlar'ndan daha geni lde ve tbir caizse daha uurlu bir ekilde Asya Trkln nefsinde birletirmi olan Gk-Trk hakanl, Orta AsyaYn bat snrlarnda Trk halknn kesafetini kaybettii yerlerde, siyaseten zayf dt zamanlarda bile, Trk nfuzunun yaylmasnda byk rol oynamtr. Kaynaklardan anlalyor ki, 8. asr ortalarnda Mvernnehir, Takent, Fergane, Huttal, &nan ve Tuhsristan'da grlen "kratlklar" ya Trkler tarafndan kurutmu veya Trk siys ve kltrel te'siri altnda gelimi teekkllerdi: Huttal kiral Ergin unvann tayor ve in'e Tarhan'nVanl eliler gnderiyordu (733; 740, 750 yllarnda). Buhara *krat" Tu-ad, 720de kardei Arslan-banH 'm'e eli gndermiti. man "kratf'nm elileri de (743} Tarhan ve ad rwanlann tayorlard. Takent "kral'nn ad Tegin" idi. Tuharistan "krarnn unvan ise "Yabgu" idi ve bunun in'e gnderdii (738) elisi Inancu Tltan idi^TSO ylnda Kittug, Tuharistan Yabgusu bulunuyor ve bu Yabgu ailesi Ana sllesine balanyordu. Bir gre gre, Abbas halifesi Al-Mu'tasm zamannda (833-841) nl Trk kumandan Anas Tuharistan yabgularna mensup idi. Uygur, Trgi, Karluk, Hazar hkanfeklar Gk-Trk hkanlfnm devam idiler. Uz, Peenek, Kuman-Kpak boylar ondan ayrlm zmrelerdi. Yukar lti blgesinde Kimekler, Aral Gl'nn kuzeyinde bir Kpak grubu olan WmgWap,t; KgarHn kuzey-cfouy, zkent, Tala ve u blgesinde bir Karluk kabilesi olan Yamalar, yine bir Karluk kabesi olup, k gln gney-batfsnda, sonralar Tala ctearnda, Barsgan tesinde Kgar havalisinde ve MfVerannehir'de oturan ifljlier, keza bir Karluk kabilesi olarak, Ik gl-u rma arasnda grlen Tohslar. Tuharistan, Gazne, Belh. Sicistan-kuzey Hindistan'da Kaalar, KgarBalasagun-Talas- Fergane arasnda Argu, Yabaku, omui, Igrak, aruk, Ezgi, Kenek vb. topluluktur Gk Trkler'e bal Trk kabileleri dHer. Ayrca Kartuk, Yama, Sl, Tohs yolu Ne Karahartfar Devleti; vaktiyle ayn camiada yer alan eitli Trk gruplar yolu ile Gineli, Harezmahlar, Hindistan Trk devletleri; Ouzlar yolu ile Byk Seluklu mparatorluu, Seluklu devletleri, AtabeyHMter, Tflrkrnen beyfikteri, Anadolu beylikleri, Kara-koyunlu ve Ak-koyunlu devletleri, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhufly&f hep Gk-rk hakanlnn, ethnltjue bnye, itima, idar, askeri ve kltre) vrisi olmulardr.

160

TRK DNYAS EL KTABI

TRK TARH

161

9. Kimekler
M. Kemal ZERGN Ortaa'da Trk Anayurdu'nun bat kesiminde yaayan Kimekler (Kimegler), eski ve byk bir Trk ulusudur. VIII. yzyl ortalarndan XI. yzyl ortalarna dein sren br devlet de kurmulard. Onlarn gerek tarih ve gerekse yaay tarzlar, Trk tarihi aratrmalar iin olduka mhim ise de, imdiye kadar etraflca efe aln-;namtr. Kaynaklan Kimekler'in yaam olduu blgenin yerli tarih kaynaklar son derece kttr. Orada yrtlen arkeoloji aratrmalar pek yetersiz bulunduu gibi, yazl tarih kaynaklar da henz ete gemediinden, Kimek lkesi'nin haberleri yoktur. KkTrk a yaztlarnda (VIII. yy.) Kimekler veya bu boybirliinde bulunan teki boylar zerinde bilgi verilmemektedir. Komu blgelere ait yabanc kaynaklar da titizlikle taranarak, incelenmemitir. iniier'in kuzeybat ynnde ve olduka uzakta bulunmalarna ramen onlarn Kimekter'i bildiklerini Saray Yllklar'ndaki kaytlardan anlyoruz. Bize ulaabilen baz eski kaytlarda, IX. ve X. yzyla ait telm corafya eserlerinde bulunuyor. Bunlar dzenli ve etrafl deil, tccar ve gezginlerden derlenmi kk bilgilerden ibarettir. X. ve XI yzylda Bal Trkistan'da hazrlanm corafya eserleri arasnda yazar bilinmeyen 'Huddi'-lem" (982) ile Abdlhayy Gerdi^Fran "Zeyn'l Ahbr" (lOSO)tnda olduka geni bilgi toplanmtr. Bu ikisinde, ayn zamanda nceki yzyldan baz haberler de bulunuyor. Sonraki yzyllardan, Seluklu saray tabibi erefzzemn Tbir Mervezi'nin "TebyitO - Hayavn" (1120) yazar belirsiz "Mc^ meiVFevrih" (1126) ve Fahreddin Mbrek-h'm 'ecere4nsb" (1206) adl eserlerinde de baz bilgiler verilmitir. Ancak btn bu eserlerdeki kaytlar, Kimek lkesinde gemi tarih olaylar ve yaay tarz hakknda yeteri kadar bilgi salamadndan, bize onlarn ak bir tarihini ortaya koyma imkn vermemektedir. Kimek Ad: Bu boy adnn (ethnonym) yaps ve kk zerinde pek durulmamtr. Kimek ad Kgari Mahmud Be'in "Dvn Lgafit-Trk" (1074)'nde gemiyor. Elimizde Arap yazsyla dan* Kmk" '(908i de kef) yazlnn Trke sylenii elbette "Kimek (Kimk)" olmaldr. Merhum Prof. Dr. Z.V. Togan'n bunu Kimak veya Kemak okuyuu uygun deildir. Kimek adn aklamak isteyen Alman bilgini Joseph Marquart, bunun aslnda 'lki+lmk"den ksalma yoluyla ktn, onun da belki boy birliinde bulunan ilk iki boydan (imi+imk) oluarak doduunu ileri srmt. Baarsz ve tutarsz bir aklama olduu ortadadr. Bir tere ilk adn okunuu kesin deildir, sonra Imek'in Yimek ekli daha yaygndr. O halde bunlara nasl Imek diyebileceiz? Ayrca bu yorum, bataki K-'nin nasl trediini de yeterince aklamaz. Bize gre Kimek (Kimk) boyad, Kime (krna) "gemi" szcnn ilk ekli olan

'Kimeg'dm alnm olabilir. Bilindii gibi onlar Erti (Irt) rma'nm ki yannda yaamlard. te bu byk akarsuyu gemek iin, onlarn kullandklar bir tr gemiden alarak temufannca verilmi olabilir. Trk boybiliminde byle kullanlan hayvan veya eyann boya ad olarak verildiini biliyoruz. Nitekim biimce buna benzeyen "Kangl" ve "Kayg" adl boylar da eski kaynaklarda gemektedir. Kayk veya gemi anlamna gelen bu szcn kk "Kime" olup, en eski seldi -g ekiyle yaplm addr (Kimeg). Sonralar, ek dm ve ilk nl de kapal i (6)'ye dnmtr. KM ve Kime etl, Karahanh ve Bat Trkistan <XV.-XVI. yy.) Trkelerinde, gnmzde ise Afganistan'da zbek ve Dou Trkistan'da Sar Uygur lehelerinde tesbit edilmitir, teki Kemi ve Keme ekli de yine Karahanl (Kutad-gu Bilig ve Divn) ile eski Uygur Trkelerinde, gnmzde ise Azerbaycan'daki Trede bulunmaktadr. te yandan bu boyadnn yapsn ve asln aklayabilecek baka bir kk de, imdilik bilinmiyor. Tarih: Kimekler'in varsa lk yurtlarn ve etnik birliin teekkln aka bilmiyoruz. Biz onlar tarih sahnesinde Erti'in orta boyunun iki yannda ve daha ok dou yresinde iken buluyoruz. Buras Trk Anayurdu'nun bat kesimidir. Kimekler'in ilk yurtlan, belki yine buras idi. Belki de Erti'in dousundaki Altaytar'dan yaylarak, buraya indiler Trk lkat balarnda Erti boyunda baka Trk boylan bulunduuna gre, bu ikinci ihtimal daha mmkn grnyor. Balca kaynaklarmzdan Gerdz (1050), bu ulus ile ilgili, ama nedense henz zerinde durulmam ve incelenmemi olan bir "Kimekler'in yurt kurmas dastn'n eserinde tesbit etmitir. Onun ksaltarak aktardna gre: "Tatarlar'n ulusu ld ve iki olu kald. By, hkmdarl ald. ad unvanl k onu kskand ve kardeiyle mcadeleye girdi. Yenilince korktu, sevdii bir cariyeyi alarak, kardei yanndan kap, koca bir akarsuyu, ok aalar ve bol av bulunan bir yere geldi, tkisi ota dikip, konakladlar. Her gn avlarup, etini yiyor ve samur, sincap, kakm derisinden. elbise yapyorlard. Tatar soyundan mi, Imek, Tatar, Balardr (Bayandurfc Hfak (Kpak), Lankaz ve Aclad adl yedi kii onlarn yresine gelinceye dek byle srd. Bunlar efendilerinin bineklerini otlatmak iin yer arayarak, ad'n bulunduu yere gelmilerdi. Cariye onlar grnce: "Er! t!" (inin) dedi. O akarsuya bylece Ert ad verildi. Bunlar da cariyeyi tanynca indiler ve otalar kurdular. evresi kalabalklanca, ad da ok avland ve onian honuklad. Onlar ka dein kaldlar. Kar dnce dnemediler. Ot bot olduundan btn k orada geirdiler. Kar kalkp.hava dzelince, birini haber getirmesi iin Tatarlarn ordughna yolladlar. Adam oraya varnca her yeri ykk ve halk uzaklam buldu. nk dman gelmi, btn halk yamalam ve ldrmt. Kalanlar dadan indiler, grtler ve hepsi Ert'e yollandlar. Orada ad' bakan tandlar. tekiler de bunu duyunca, topland ve uzun sre ad'n hizmetinde kaldlar. oalnca o dalara yayldlar* adlan yukarda saylm yedi boy oldular.

t2

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

163

ad bir gn adamlaryla Ert kysnda dururken bir ses duydu: "Ey ad, bana el ver". Su yznde satan baka bir ey gremedi. Suya girdi ve o sa yakalad. Bu, kars. Hatun idi. Ona sordu: 'Nasl dtn?" Kadn anlatt: 'Beni kydan canavar yakalad*. Kimekter, o akarsuyu ulu sayarlar ve ona taparlar. Onlar bu suyun Kimek Tanrs olduunu sylerler. ada ses duyup korkmadan suya girdiinden dolay da Tutug* adm (lkap?) verdiler.' Kimek destannn bu ksaca tesbiti bile, onun teki Trk destanlar ile yakn unsurlar* tadn, bu destan unsurlar arasnda da eski tarih bilgilerinin bulunduunu ortaya koymaktadr. Bu arada yeradlarnn halk az yorumu da ok dikkate deer bir husustur. Kfrnekier, kendi destanlarndan baka yakn komular Fars destan tarihinde de yer aJmrtr. Gerekten Kimekler'in Turan tesi komusu olan Farslar'n eski destanlarnda da bu ulusun ad gemektedir. Fars sylentilerini derleyerek "ehname* adh byk eserini ortaya koyan On ir Tslu Firdevs (935?-1020?) Turan'tn byk hkmdar* Afrasyb (Alp Er Tunga)'n Iran Hkmdar Keyhusrev'e yenilip, geri ekildiinde, Kimek lkesine ve 'Dery-yi Kimek"e gittiini anlatr. Bu Kimek deryasnn neresi olduu zerinde iki aratrc bilgin deiik grler ileri srmlerdir. J. Marquart a gre, ad geen bu derya, kil ile im (Emba) arasnda br yerdedir. Prof. Togan ise, Kimek lkesini "Altaylar" saym, deryay da deniz anlamnda tutarak 'Altaylar'n arkasndaki ve dousundaki byk gllerden biri (Koso gl veya Saykal gl)* kabul etmitir. Bu grlerin ikisi de uygun deildir. Bir kere Farsa derya szc, sadece deniz veya gl anlamnda deildir. Byk akarsulara da verilmitir (Amdery, Sr derya) Sonra ir Tsiu Rrdevs halk arasndaki sylentileri derledii ve eserini nazma ektii sralarda (990-1019 ?), Kimek lkesi Turan'n dou snr olan Erti boyunda tdti ve Kimek deryas ad da bu byk akarsuya veriliyordu. Artk bu durum gz nne alnnca, Kimek lkesi veya deryas ad da bu byk akarsuya veriliyordu. Artk bu durum gz nne ahnnca, Kimek lkesi veya deryasn baka yerierde aramann lzumsuzluu kendiliinden ortaya kyor. Bu aklamaya gre, adlarnn Fars destan? tarihinde gemesi, onlarn eskiliklerinden deil, tesbit srasndaki vardklarndan Heri gelmektedir. Burada ele alnmas gereken baka bir nokta da, Kimekler'in M.S.ffk yzyla ait bir Ltin kaynanda tarvt&nt okip-olmaddr. Rtrf. Togaiplika LtHVyazar Byk Pfraus {Gaius Pntus Secundus, 23-79)'un "Naturalis Historia" adl eserinde and "Camac* ve "Camacae* adl kavimleri, burada efe alnan Kimek ulusu ile birletirmektedir. Roma mparatorluunda bir devlet adam olan Byk Plinius, 500'e yakn yazardan derledii bilgileri, ad geen eserinin bir dizi kitabnda vermitir. Bu Ltin yazan, Milt sralarnda Turan (Mverannehir)'da Baktria ile Horezmia arasnda (Am-dary havzasnda?) "Camacae'lerin, "Comanaeler ile birlikte yaadklarn, eserinin 12. kitabnda anlatr. Yine bu yazar eserinin 6. kitabnda da, Kafkas sradalarnda yakn kesimlerde birlikte yaayan iki kavimden birinin adn "Camac* olarak vermitir. te Prof, Togan ise, bu iki adn grnne bakp ilkinde Kimekler'in daima Seyhun (Sfrdary)'un kuzeyindeki "Arka" ile Altay yresini igal etmi bulunduklarn, Kafkas sradalanndaki ikinci kavmin de, yine o alarda Turan'da yaayan (?) bu Kimekler'in bir bat kolu olduunu kesinlikle ileri srmtr.

Burada ayr kavim adnn hangi dil, tarih ve boybitim bilgisine gre birletirildii belli deildir. Ad geen ltin kaynanda iki kavim hakknda verilmi bilgiler, nereden alnd da belli edilmek suretiyle, aklkla ortaya konulmamtr. te yandan Kimek adnn bu kadar eski tarihte varln baka kaynaklar ile destkleyemiyoruz. Nitekim Kimekler, en eski yerli kaynak olan Kk-trk yaztlarnda (VIII. yy) bile bulunmuyor. te adn srf d grnne baklarak ileri srlen bu iddiay kabul etmek iin elimizde, adlarn benzerliinden baka belgelerin de olmas gereklidir. Kimekler'in M.. III. -M.S. III. yzyl boyunca yaam Hun boybirlii iinde bulunduu hususunu da Prof. Togan iteri srmtr. Ancak bunu destekleyen belgeler gsterilmemi bulunuyor. Prof. Togan, belki bu grn de yukarda zerinde ksaca durulmu Fars destan ite Ltin kaynandaki sylentilerin tabi sonucuna dayandrmtr. Halbuki bunlarn birincisinde yeradnn X. yzyl sonlarndaki tesbite dair bulunduunu, ikincisinde ad benzerliinden te bir belge olmadn ortaya koymutuk. O halde, Kimekler'in Hun boybirlilnde bulunduunu kabul etmek iin de, daha salam belgelere ihtiya vardr. Kimekler ile ilgili eski bir destan tandktan, Fars ve Ltin sylentilerinin niceliini ksaca gzden geirdikten sonra, imdi elde edilebilen tarih bilgileri yardmyla bu byk Trk ulusunun tarih durumuna dnebiliriz. VII. Yzylda: Bu yzylda Kimekler'in Altay dalarnn kuzey batsnda ve Erti (Irt) rmann orta kylarnda yaadklar anlalyor. Bu durumda, Bat Kk-trk Kaganl'nn snrlar inde ve onlarn hkimiyeti altnda olmaldrlar.Yzyi boyunca Bat Kk-trk Kaanl zayflad lde, onun idaresi altnda bulunan boylar, bamszla doru gidecekler ve kendi idarelerini kazanacaklardr. Yine bu arada yzyln sonlarna doru u havzas merkez olmak zere Trgi devleti de kurulacaktr. VIII- Yzylda: Yzyln ortalarna dein li havzas, Bat Trlderi'nden bir blk olan Trgiler eline gemi bulurtbyordu. Geen yzyln sonlarna doru, kurulan bu Trgi Kaganl'nn, hkimiyet alan Erti'in orta havzalarna uzanm olsa gerektir. Bununla brlkfe^rgi-Krtek mnasebetleri &rinde hi bir Mgimiz yoktur. te yandan KMrk a yerli kaynaklarndan olan ve yzylm ilk yarsna at yaztlarda "Erti" ad birka kere anlr ise de, onun kaytlarnda hangi boylarn yaad belirtilmemitir. Yzyln ortasnda, dou ve batdan uzanm iki istil ordusu, Arap ve in ordular kar karya geldi. Her ikisi de blge iin hkimiyet mcadelesinde idi. Kimekler'in gneyinde yaayan Karluklar'n, 751 yl yaznda Tala yakalnda yaplan byk savata Araplar yannda yer almasyla, inliler byk bir yenilgiye urayp ekildiler. Bununla birlikte Arap kumandan da, blgedeki hkimiyetini kuramad. Bylece lsk*tWn batsnda ^uzanan Tala yresi ad geen Karluklar'n1 daresi altna girdi. Oradaki bazrboylar, otlaklarm bu yeni hkime brakarak kuzeybatya doru ekilmekzorunda kald. Karluklar'n gittike glenmesi sonucu, 765 sralarnda Trgi devleti de artk kesin olarak dald. Bununla u havzas onlarn snr iine giriyordu. te yandan daha 745'lerde Uygur, Karluk ve Basmllar'n aknlany-

TRK DNYAS EL KTABI

TRK TARH

165

la doudaki Kk-Trk Kaanl da km bulunuyordu. Dou ve Bat Trkistan'da arka-arkaya gelen bu olaylar sonucu Orta Asya'daki siyas durumun deimesi srasnda, Kimekler de VIII. yzyl ortalannda bamszlklarn alm ve devletlerini kurmu olmaldrlar. Onlarn bir ok boydan kurulmu bir utus olduunu biliyoruz, ite gerek bununla ilgili sonraki haberler, gerek an benzer Trk devletleri gznnde tutulduunda, bu devletin gerevii byk boylardan kurulu birlik niteliinde olduu anlalyor. Devlet idaresinde "Hakanl" derecesinde br tekilt kurmu olan boybirliinin en kalabalk boyu belki daha bata Kpaklar idi. Kimek devleti ile ilgili en eski haber Arap elisindendir. Emeviler'in ykl ve Abbasier'sn k sralarnda Halfe tarafndan Tokuz-Ouz Hakan'na eli olarak gnderilmi Bahrolu Temm (Temm b. Bahr el-Muttavvi'), raporunda Kimekler'i de grdn, hkmdarlarn ve gerevii hayatlarn anlatarak belirtilmitir (760800?}. Bu yzyiltn son eyreinde Ouzlar'n Dou Trkistan'n Selenge blgesindeki yerlerinden batya doru hareketle, bir aralk Kara ve Ak Erti'de Kimekler'in gneyinde komu kaldklarn, Arap kaynaklarnn Abbas halifesi Mehd ana (775785) ait haberlerinden reniyoruz. Arap tarihisi Ali el-Mes'd Ouz. Karluk ve Kimekler'in birleerek Peenekler'e kar mcadeleye giritiklerini anlatr. Ona gre ad geen boylar,Aral gl kuzeyi ile Hazar arasnda yaayan Peenekter ite Per, Bacgsrd (Bakurd) ve Nugerde adl boylar zerine saldrmlardr. Bu Peenektetin dousunda Kpaklar ile Ouzlar bulunuyordu. Amansz bozkr mcadelesi sonunda Peenekler, yenilmeleri sonucu otlaklarm (ve yurtlarn) onlara brakp batya doru ekilmeye balayacaklardr. Bylece Peenekler'i biz daha sonra dou Avrupa'da.Kuzey Kafkaslar'da ve Hazarlar arasnda yer alm greceiz.Bu haberlerden anlalyor ki, batya gelen Ouzlar, eski yaknlar olan boylar e birleerek, kendilerine yurt bulmak zere adlar geen boylara kar mcadeleye girmilerdir. 8u bozkr mcadelesi, VIII. yzyl sonlan veya IX. yzyln balarnda Ouzlar'n yeni yerlerine yerlemesiyle bitmitir. Byk bir ksm Avrupa'ya doru ge balayan Peenekler'den, eski yerlerinde kalan az saydaki uruglar ise, yeni gelen Ouz ulusu iine gireceklerdir. Bunlar Ouzlar'n sonraki 241 boy dzeninde buluyoruz. ULYOsyM* Bu yzyl srasnda, yine Erti rma boyunda ve bugnk Kazakistan'n kuzeydou tilerinde, fakat ok daha yaylm olarak, byk Kimek devleti varln srdrd. slm corafyaclarnn Ortaasya'dan ilk bilgileri derledii srada Bat Trkistan'n kuzeydousunda henz slm' kabul etmemi bir ok Trkboyu gerevii yayordu. Corafyaclar, Ouzlar (Guz)'n kuzey dousundaki ok geni bozkrda ve Ert rma boyunda Kimek adl byk bir Trk ulusunun bulunduunu, onlarn batda til veya Kama rmana dein uzanan yerleri idareleri altnda tuttuklarn belirtiyorlar. Bu durumda Trkistan'n kuzeyinde batdan douya srasyla Ouz devleti, Kimek devleti ve Krgz Beglii'nin bulunduu anlalyor. *pj

Kuman-Kpak meselesi zerine eilenlerden ek bilgini DARasovsky, bu IX. ve X* yzylda Erti ile Ural arasnda yaayan Kimek boyunun aslnda Kuman olduunu, bunlarn bir oyman Kpaklar'tn tekil ettiini, X. yzyldan balayarak bu Kpak adnn yava yava btn Kimekler'e ad olduunu ileri srmt. Aada zerinde durulacak olan bu meselede, ad anlan bilgine ait grn tutarl bulunmadn belirtmekle yetinirim. X. Yzylda: Onuncu yzylda Bat Sibirya'nn Gney yarsnda Kimek Hakanl.byk bir ulus halinde hayatna devam ediyordu. lkenin bat kesiminde Yayk (Ural) rma'na dein uzanan yrede, birlikten bir boy olan Kpaklar yaylmlard. Komular, olarak douda Krgzlar, gneydou'da Kartuklar, gneybat'da Ouzlar bulunuyordu. Kimek devletinin snrlan, yzyln ikinci yansnda gneyde Seyhun boyundaki Savrn kasabasna.batda ise Ak itil rma kaynaklarna dayanmt. Yzyln banda kuzeydou in'den km olan bir Moul boyu olan Klanlar (K'itan, Ktay, Khtay) bir devlet kurdular (916). Bunun sonucu olarak oradaki baz Trk boylar batya ekilmeye balamtr. Ktan srleri, 924 ylnda Selenge havzasn igal ettiler ve Kara-balk (Kara-Balgasun) kentine de girdiler. Onlarn aknlar srasnda, 840 ylndan beri oralarda bulunan Krgzlar da srlp atld. Yukar Kem (Yenisey) ve Kobdo.yresi bozkrna geen Kzgzlar ise, oradaki Trk boylarn batya srdler. Yzyln ortalarnda Kimekler'in batya doru yaylmas srp gitti. Bat kesimindeki boylar, Ural sradalarmn gneybat yresine. im (Emba) ve Yayk (Ural) rmaklar vadilerine hkim oldular. Bu arada Hazar denizi kysna da ulatlar. Corafyac Istahr (933-51)'ye gre.Kimek ile Guz (Ouz) arasndaki snr Isil (Atl.ltil?) rma izer. V. Minorsky, bu rman imdiki Kama olduunu Heri srmtr. Bu g anlalr gre uyarsak, Ouzlar' Dou Avrupa'da nereye yerletirmeli acaba? Aslnda Trkler, glerinde yen? karlatklar yerleri hep eski yurtlarmdakiler ile benzetme yaparak adlandrmlardr. te Atl/ltel de bunlardan biridir ve Bat Si-birya'daki rmaklardan biri olmaldr. Son aratrmalara baklrsa X. yzylda Ortaasyadaki Trk boylan yle dalyordu: En douda Nanan yresinde Sar-<Uygur) lar, onlarn batsnda Kgar'a dein uzanan alanda Karahanllar Hakanl, ts& kl havzasnda Trkmenler ve Kartuklar, kuzeyde Altaylar*a varan yrede Kimekler, bunlarn dousunda Krgzlar, Kimekler'in bat kesiminde Tobol-lim havzasnda Kpaklar, arterm gneyinde Erti-Seyhun-Yayk arasnda Ouzlar. Kimekler iin bir blm ayrlm bulunan Hudd'l-lem (982)'de, onlarn hkmdarlarna "Hakan" ctenfidii belirtilir. Bu kayt, KimeklerTn bamsz devletini ve bu devletin niteliini aka gstermektedirlOmek lkesi ve oradakrtayat terzi zerinde bilgi verilen bu eserden, JOmek, Karluk ve Yamalar'n, gneydoudaki Tokuz-Ouzlar'm bir Yabgu idaresinde bulunan "CmHkelh" kasabasna hep aknlar yaptklarn da reniyoruz. 10. Yzylda: Gneybatya sarkmaya devan&seden Kimekler ve Kpaklar, yzyln bala-

166

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

167

nrtdft Seybun'un orta ve aa kylarna da hkim oldular. Aa Erti-lim Tobol havzasnda bulunan Kpaklar, oalarak daha geni bir afana yaylmlardr. Bu sralarda bat komular Hazarlar iine girdikleri de dnlebilir. YzytJm balarnda Ktanlar'n batya doru aknlar gelimeye balamtr. Bu sralarda Kumanlar'n itte yurtlarndan batya doru gleri de, Kuzey in'deki Ktan evleti'nin bu basksna balanmaktadr. erefzzemn Thir Mervez (1120?)'nin aktardn gre, Kunlar Ktay (Ktan)'dan korkarak gtler. Arkadan gelen Kayiar, onlar daha ileriye srd. Onlar Sar'y, onlar Trkmenleri onlar Ouzfar', onlar Peenekler'i iterek yurtlarn aldlar. te bu sralarda, Aral Hazar blgesindeki Peenekier'in kuzeyinde Hazarlar, dousunda Kpaklar, gneyinde Ouzlar bulunuyordu. Ibn ef-Esf'de anlatlan 1012-13'de Trkler'in in'den k haberi de yine bu Kun ve San (Uygur)lar'n Trkmen yurduna gelii olmaldr. Gerekten. 1004 ylnda in ile bar yapan Hitanlar, nce Kora ve sonra Gobi zerine dndler. Bu sonuncu blgeden de, 1009 ylnda Uygurlar zerine yrdler ve onlardan Bal Kansu ile Kan-ov ve Suov kentlerini aldlar. 1017 srasnda Ktan srueri. Karahanl devleti snrlar iindeki Kgar blgesi ile Ik Kl yresine de girmilerdir. an kaynaklarna baklrsa, Ktanlar 300 bin adr halk halinde (toplam belki iki milyona yakn nfus) Karahanl lkesini istilya balam oiuyorduBaz* ncleri ise laik Krn batsnda bulunan bakent Balasagun'a sekiz gnlk yere yaklamlardr. te bu ar akn ve istil, Ortaasyadaki Trk boylan arasnda yeniden byk bir boylar g dourdu. Gebe Ktanlar'n btn varfcJdanyia Trk boylan yurtlarna saldrs, gerekten ar bunalma yol am ve Trfc boylan da br birbirini yerlerinden srerek,byk bir ge balamlardr. Macar bilgini Karoly Czegtedy'ye gre gneybat Sibirya'ya gelen Kun ve Sarlar. Uzlar'* daha batya srerken, kendileri bir ksm Kpaklar ile birlemi ve ilk defa Kurnan adm almlardr. Halbuki bu "Kuman" boyadnn, anlan blgenin ok dousunda kk blntler halinde baka etnik toplumlar iinde bugn bile bukmmas*. onlarn buralara gelmeden nce. de varlklarn gstermez mi? Kliman meselesinde kesin dan husus.ontarn (Kun ve Sarlar?) batya gerken, yollar zerinde olan ve ottaklan iin pek oalm bulunan Kpaklar'dan bir kjmn birlikte alarak, Knro1*? kuzeyinde uzanan geni bozkra gelmi olmalardr. 1050'den son-: ra Dou ve Orta Avrupa'da bulunan Kuman ve Kpaklar'n b]r boybirlii ku^kffe birlikte ek bir boy halinde kaynamadklar, bu ikisine ait eitli unsurlarn ayr ayr grlmesiyle anlalmaktadr. XI. yzyln ilk yarsndaki byk boylar g, Kimek ulusu zerinde de kt tesir brakt. Boybiriiinde ar bir J^nalm dodu ve birlik ^ukJu^Oyle anlalyor k, yzyln ortalarna doru lke iindeki karklar oald ve zayflam bulunan merkez idareye kar ba kaldrmalar artt. te yandan byk nfusa sahip Kpaklar'n evredeki boylar zerinde hkimiyet kurmaya girimesi, ayrca bunlardan bir ksmnn batya doru ge balarttfs, Kimek devteti'ni zm olmaldr. Boybirliinin dal ve merkez idarenin k o derecede an? ve kesin olmuturki, yzyln ikinci yarsnda Kimek devleti ve ulusunun ad bile unutulmaya balamtr. Onun yerini en kalabalk boy olarak Kpaklar ald. Bu son husus, yurtta kalan Kpaklar'n stn saylaryla belki boybirlii

idaresini ellerine geirmeleri demek olabilir. Kimek lkesindeki btn boylar da bu Kpaklar'a balanmtr. Deerli eseri "lvn Lg^fMPrk' yzyln ikinci yars ortalannda bitiren Ka-rahartff-lfcesinden Kgarh Mahmd Beg, Kimekler'den hi sz etmez. Bu eserde, sadece, Kimek boybirfiinden olan ve yine Erti boyunda yaayan Yimeikter (Y6mekler) tantlm ve onlarn da Kpaklar'n bir "cTi (oyma) olduu belirtilmitir. Ancak Kgarh, bu bilgiye hemen unu da katmtr: 'Bizce onlar Kfak'tr, ama Kfak Trkleri kendilerini ayr sayarlar.- Bu kk aklama baz mhim hususlar akla getirmektedir: Kimek boybirlii artk iyice dalm ve o toplayc ad unutulmutur. Birlikten belki sadece Kpaklar ile Yimekler yerlerinde kalmlardr. Pek kalabalk olan Kpaklar ise, kendilerini ayr belki de stn saymaktadrlar.

Kimek ulusu, benzerlerinde olduu gibi, bir ok Trk boyunun birlemesinden ortaya km idi. XI. yzyln ortalarnda olan dalma sonunda, bu birliin boylarndan baharn ya tek&atna kalm veya baka boybiriikter iine girmi bulmaktayz. Bfiinfcrttkalababk boyu ten Kpaklar,* ba& Sibirya bozteri e Hazar Denizi kuzeyinde v^irnlardteeunlardan bir kem Kumantar ile tMMe orta Avrupa'ya doru uzand. Ve orada yeni bir boybiri devleti kurdu. Kendi alanlarnda kalanlar ise, XV. yzyjda yeni et$H,topJumlar kurulana dein varlklarn sfdjjter. YSrneklerlrt durumu da Kpaklar'nki gibi oldu. Bir ksm yerlerinde kalrken; bir ksm Kpaklar yannda Dou Avmptfya geti.Muhammed Nesev*(t24t}^n verdii bir haberden, Yimekler'in XII. yzylda SeyhuJbpyuna indiklerini ve oralarda Hrizmhlar devleti hizmete girdiklerini reniyoruz. Bu devletig t|azasker sefer ve baarlarnda byk rol oynamlardr. Hrizmh uihammtfin 1218 seferini anlatan Mnhc Czecn de, t$un Kangl babuu Kadir Han' ardndan kovalayarak kuzeyde t Yugur kasabasna dein gittiini anfarr. Bu Kadjr Han, Yimekler'den olup, Safaktan-olu Tatar Ysuf'un olu idi. Avrupa'ya giden Ymekler'den bir bln daha sonra, XIV. yzyl balarna ait bir haber ile, Altnordu Devleti'ndeki Kpaklar arasnda buluyoruz. Birlikten baka bir boy olan Bayandurlar, galiba ok kalabalk ve yeygim, deil idiler Bunlar sadece Ouz ulusu iine girdiler. Daha sonra Trkiye'ye doru akan Ouzlar arasndaki Bayandurlar'dan A&byunfu soyu XV. yzyl balarnda Dou Anadolu ve Azerbaycan' iine alan bir devlet kuracaktr. Kimek boybirliinin teki boylarnn daltan sonraki durumu zerinde tadfflik bilgimiz yoktiprat'yzyl ile XX. yzyl banda Ortaasya'da yaayan Trk boylan ve urulan arasnda Kimek boyad bulunmamaktayd. lke: Kaynaklarmzdan ulaldna gre Kimek'fcikesi, Ben Sibirya ovasnda ve yaklak 48/49-57 K ile 70-85 dereceleri iinde kalan geni bir bozkr alam >* Bu geni alarm gneybat ve gneydou kelerine baklraazsa ou ykseklii 125-t50 m'yi gemeyen bir bozkrdr. Gneybatda ykseklii 1000 ra yksekli-

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

169

e varan bir yayla (Bugn:Kazak bozkr) bulunur. Gneydou ise, Altay'dalarnn 1500 m. ykseklii geen etek ve uzantlardr. Kimek lkesinde Erti (Irt), Ob, im gibi byk rmaklar ile daha bir ok kk akarsular ve gller vardr. Baraba bozkr ile an 06l de bu blge iinde kalr. lkenin daha kuzey kesimi taygaik ve ormanlk olup, kn souu fazladr. lkenin asl merkezini Erti'in orta boyu tekil etmekteydi. Birlikteki boylarn nfusu arttka ve bunlar da yayldka snrlar genilemitir. Bu Trk lkesinin snrlarm belirleyen baz bilgileri islm corafyaclarnn kk kaytlarnda buluyoruz. Corafyac Muhammed el-Mukaddes, X. yzylda Gneybat snrn Seyhun havzasndaki Sabrn ile alcn kasabalar yaknlarndan getiini syler. Bunlardan Savrn (Sabrn), Ouz (Guz) ve Kimek yurtlan snrna bakan bir kasabadr. alcn ise Kimek lkesi snrnda, etraf sur ile evrili byk ve zengin bir kasabadr, fbn Havkai'n kaytlarndan da bu snrn Batda Ak-ltil rma balarna uzand sanlyor Kaynaklarmzn eitli haberlerinden Kimek lkesinin komularn da renebiliyoruz. Bunlara gre. lkenin dousunda Krgzlar (Krgz Beglii) vard. Onlarn bugnk Altaylar 8e daha dousunda bulunduklar biliniyor. Batda Peenekler yayordu Hudd'1-lem (982)'de bu Peenek yurdunun her haliyle Kimeklertnkine benzedii belirtilmitir. Peenekler'in yerini sonradan Ouzlar (Ouz Devleti) aldlar. Gneydoudaki Tokuz-Ouzlar la aralarnda bir bozkr (sahra) uzanrd. Yine gneyde Kara Erti yresinde, galiba Oraklar bulunmaktayd. Gneybat ynndeki atanda ise, Karluklar, Trkmenler ve Ouzlar yaylmlard. Hudd'da anlatldna gre, Kimek snr ile doudaki Krgz lkesi arasnda, Kimekfer'in 'K.n.d-Ortai" (Altaylar?) dedikleri bir da bulunuyordu. Bu dadan kan byk Res (?) rma, Guz lkesinden akarak, Hazar denizine dklr (hangisi?). Yine ayn dadan kan Ert Irma, Guz ile Kimek arasnda akar ve bir Kimek ky olan Cbn (btnJ'den sonra Atl (bugnk Ob mu?) rma'na dklr. Kocaman ve geni bir akarsudur.Suyu kara ise de, tatl olup iilir. Ad geen Atl rma da Ert'n kuzeyinde olup, yine o dadan kar, Kimek lkesinden akar ve Cbn'e ular {Sonras karktr). Kimek yurdu ile Cend kenti arasnda, uzun bir kumluk vardr. Byk bilginimiz Eb Reyhan Beyrn (1000) de, Kimek lkesindeki Ming-Or Ta'nda buiunan ve suyu hi azalmayan bir tatl su kuyusundan sz ediyor. Bu da, anlaldna gre, gneybat kesiminde Ouz lkesi yaknnda idi. Gerdz, lkenin ikliminin kn ok souk olduunu ve ok (mzrak boyu) kar dtn anlatr. Bu hususun, ou dz bir bozkr olan lkede sert kara ikliminin hkim bulunmasndan ileri geldii bellidir. Hudd'da lkede tek kentin bulunduu sylenmi ise de, yine oradan bunun daha fazla olduu ortaya kyor. Onun verdii bilgiye gre, blgeler ve kentler unlardr: -Kpak: Kuzey batda bir blgedir. Oradakiler baz geleneklerinde Ouzlara benzerler.

Krkz-han: (Douda ?) baka bir blgedir. Buradakilerde ise, Krgz gelenekleri vardr. Y. gsun-yasav: (?) Ert ile Atl (Ob? ) rmaklar arasnda baka bir blgedir. Halknn geimi bol ve ii iyidir. Yimek (iye); (Kuzeyde ?) bir kasabadr. Hakan yazn orada kalr. Buras ile Taraz (Tala) aras, hzl giden bir atl iin 80 gnlk yoldur. ubn ky: Kuzeyde, Ert ile Atl (Ob ?)'n birletii yere yakn ve Ert kysnda bir kydr. Yaylak olarak ok kii toplanr. Kpaklar'a ait baka bir blgeyi (Ta-Kpak ?) de ayrca pek ksa bir blmde ele alan Hudd yazar, bunlarn Kimekier'den ayrlm bir.boy (kavm) olduklarn, Melik (=Yabgu ?) diye and idarecilerinin Kimekler'ce atandn ve yurtlarnn gneyinde Peenekler'in bulunduunu anlatr. Hudd'dan alnan bu bilgilerde, nc blgenin adnn okunuu kesin deildir. Drdncs "N.M.Kiye" yi V. Minorsky'nin bir yaz yanl olarak kabul edip, "Yimekiye" eklinde, dzeltmesi bence de dorudur. Biz de buraya yle aldk. Kimek ulusunun yayld bu geni lkede pek ok boy ve onlarn blntleri yayordu. Onlarn yerleri zerinde aada ayrca durduumuz iin burada tekrarlamyoruz. Kimek yurdunu komu lkelere balayan yollardan Wr kan baz kaynaklar tesbit etmi ise de, bu kaytlar pek ak deildir. A* bir iml ite yaz*myan yer adlarnn, sonraki istinsahlar arasnda daha da bozulmasyla, elimizdeki kaytlar olduka kank ve zlmesi, gerekli bir duruma girmitir. Kimek lkesi ile Bat Trkistan arasnda uzanan taarat yolunu slm corafyaclar ile Gerdtel'den reniyoruz. Ticaret yollarndan biri Taraz (Talas>- Kimek yoludur, Kuzey-Gney ynnde uzanan bu yol boyunu, yer adlarndaki anlalmaz imldan dolay, aklkla bilemiyoruz. Kuzeydou-Gneybat ynnde olan Frb- Kimek yolu'nu Genftrf tarf etmitir. Buna gre yolboyu, srasyla Prb {Fr6bh M Nev (Yengi-kentyden getikten sonra Kimekler'e yneBr. Yolda srasyla, bir rmaktan, Ulu Mun lnden, 3uvuk rmamdan, bir lden, K.n.d-Or Ta'ndan, A.s.8 (?) rmandan geilir ve Ert'le Kimek lkesine girilirdi. Bu yolboyunda ad geen Yengi-kent, Aral gl'nn dou yresinde olup, Ouz Yabgusu'nun kla di. Yine GerdizTden nc bir yolu da tanyoruz. Bu yol batdan hareketle douya Krgz Yurdu'na uzanrken, Karluk ve Kimek topraklarndan geiyordu.

Boy Dzeni:
Kimek ulusu, kaynaklarn akpa anlatt gibi, bir boybirHl tekil ediyordu. Bu kuruluta onlarn bir ok boy ve uruktan meydana geldii muhakkaktr. Ancak Kimek ulusundaki boy dzenini, btn blntlerin adlartru ve saym hi bir kaynakta bulamyoruz. Mudd (8B2)'a gre, Kimek lkesi on I* (t* de Hakan blgesi varsa on iki) blge (ll)'den kurulmu idi. Bunlarn her br! ulusu meydana getiren

TO

TRK DNYAS EL KTABI

TRK TARH

171

boylara ait ise, dzende o sayda byk boy bulunuyor demek olmaldr. Halbuki Gerdiz (1050), muhakkak daha eski bir kaynaktan aktard Kimek destannda yedi boyun adn vermitir. Bu iki kayd birletirirsek, Kimek boybirliinin balangta yedi boy ite kurulduunu, sonraki katlmalar ile bunun on ikiye ktn dnebiliriz Gerdizfnin aktard destn'a baklrsa, hepsi kii adt (eponym) kknden olan boyadiar yledir: O irro-Eymt-lmey (okunuu aklla belli deil) ImeMEmek (Yimek)
Tatar ''

Bafandur (Bayandur) KJvfak (Kpak) LankaZ'Lankaz (Minorsky'ye gre: Nlkaz) Aciadfl) Bu destanda Kinoekler, Tatarlar'dan ayrlm bir blnt olarak gsteriliyor, te yandan dabu ikinci boy Kimek boy dzeni iinde (3.) saylyor. Belki Tatarlar'dan bir soy, ne geerek bir ok boydan oluan bu boybiriiini kurmutur. Uzun sre biride iinde kalan Kpaklar, sonralar Bat Sibirya'dan Orta Avrupa'ya uzanan pek geni bozkrlarn hkimi olmulardr. Onlarn Kumanlar ile ayr bir boybtriit devleti de kurduklarn biliyoruz. Altnordu ncesi ve sonras etnik kurutularn iinde bu boyun byk yeri vardir. Haklarnda az bilgimiz olan Yhnekfer'i Kgari Mahmd Beg tanyordu. Birlik daldktan sonra bir ksm Seyhun boyuna inmiler, bir ksm da Altmordu'daki Kpaklar itnete grimlerdr. Bayandur far (Baandur) da. bu ilk devirleri sresince az tandmz bir boydur. Bu boyad biiminde yaplm Kumandur, Monoldur... gibi baka boyadiar da biliyoruz. O bakmdan kk " Bayan* olabilir. Ouzlar'a komu bulunduklarndan, dalma srasnda onlara katlmlardr. Bayandurlar'n Ouz iindeki ikinci devre tarihi zerinde olduka bilgimiz vardr. Onlar, Dou Anadolu'da kaleme alnm Dedem Korkut Krabfndaki hikyelerde de buluyoruz. Bat Anadolu'da grlen Bayndr yerad (zmir'in gneydou yakannda) da bu boydan gelmi olmaldr. Tatarlar hakknda da (azla bilgimiz yoktur. Kimek destanna gre, ulusun iinden kt asl boy bu di. Bunun ad, Tokuz Tatar ve Otuz-Tatar olarak Kk-Trk yaztlarnda geer, Kgari da bu boydan ksaca sz eder. Ulustaki adn bildiimiz boylardan olan mi, Lankaz ve Aclad hakknda hi bir bilgimiz yoktur. Bunlarn adlarnn okunuu bile kesin deildir. Birlik boylarnn lke iindeki dal ve yerleme yerleri kesinlikle bilinmemekle birlikte, elimizdeki baz kaytlar bunu tahmine imkn veriyor. Kimek lkesinin kuzeybat kesiminde Kpaklar yaylmlard. Onlarn, birok Trk boyunda olduu gibi, I-Kpak ve Ta Kpak eklinde ayrldn Hudd'daki bilgilerden tahmin

ediyoruz. Kpaklar'n gneyinde ve Erti'in sof (bat) kys boyunca Yimekler yerlemilerdi. Bunlarn da gneyinde ve Ouzlar'a komu kesimde Bayandurlar vard, teki boylardan imi'nin Kpaklar'n dousunda ve Tatarlar'n Yimekler'in dousunda bulunduklarn sanyorum. Adlan bile doru okunamayan son iki boyun, Lankaz ve Aclad'n ise en douda kaldklar, bunlarn eski kaynaklarca hemen hi tannmamalarndan anlalyor. Kimek boybirliine sonradan hangi boylarn katlm olabileceini aka bilemiyoruz. Bununla birlikte Kimek lkesindeki blgeden birinin ad olan'Krkzhan" gznne alnrsa, birlie bir Krgz boyunun da katlm bulunduu anlalyor. Ouzlar'a komu blgede yaayan ve sonralar Kpaklar te birlikte bulunduu grlen Kangl boyu da bu birlie katlm olabilir. Nitekim yurtlar Kpaklar'nkine pek yakn idi. Yine bir blge ad olarak bilinen Y. Gsunyasav'n aslnda bir boy olmas ok mmkndr. Buras lkenin orta kuzey yresinde ve Erti ile Atl (Ob?) rmaklar arasnda bulunuyordu. Prof. Togan, Bakurflar1! da Kimek birliinden bir boy saymaktadr. Ancak onun belge olarak gsterdii, Hudd'da geen Yagsun Yasu (Y. gsun-Yasav)'nun til ile Erti arasnda yaayan Bakurtlar'dan bakas olmad hususu, sadece kendisinin bir yorumudur. O eserde bunu belli edecek ak veya kapal N bir ifade yoktur ve itham ettii Minorsky de metni karfermamtr. Tme onun "DUT (Oivan Lgaii't-Trkyde de Bakurd ve Kimekterln dffi beraber zikredilmitir* sz de belge olamaz. nk yutanda belirtildii zere, Divn'da Kimek ad zaten gemez. Bununla birlikte, Ibn Fadlan (929) kuzeye ftil Bulgartar'na giderken, Cm (im) rma'n geince Bakurt karakollarn grmt. Burasnn Kpaklar'a ok yakn bulunmas gznne alnarak Bakurtlarn birlie katlm olmas Mmgf zerinde durulmaldr. Kimek boybirfiinde zamanla Trkleip giden Mogut kabileleri bulunduu da Rus tarihUerince yeri etllmtr. Ancak bu husus, elimizdeki boyadiarnr kartrlmasndan ve hatt ters yorumlanmasndan ileri geldii iin, zerinde bile dur% maya demez. Yine bu konuda Prot Togan'm, Ouzlarn doudaki kalnts kabul edilmesi gereken Bayaut (Bayat)lar'n Moullar arasnda Mogul ve Kimekler arasnda Trk saylmalar durumu da varit deikSr. nk, tartlabilecek BayatBayaut aynl bir kenara, Kimek ulusunda bu ad tayan bir boy bulunmamaktadr. O belki Bayandurlar1!, bunlar ile kartrm olacaktr.
Devlet Yaps:

Kimekler'in VIII. yzyln ortalarnda, Dou Kk-Trk ve Trgi devletlerinin tarih sahnesinden ekilmeleri zerine bamszlklarn iln eden teki Trk boylar gibi, bir devlet kurduklarn felyomz. Ancak bu devlet ne nitelikte idi? nk Trk ilk a boyunca Trkler'de M trde devlet grlmtr. Bunlardan ilk derecesi bMW boydan kurulan 'Boy beglif, tekisi byk boylar birliiyle oluan "Hakanl devlet" yksekliinde idi. Bu ikincisi, pek ok byk boyun katlmasyla geni bir alana hkmeden ve idaresi aristokrat nitelikte tek bir soya dayak devlettir. Devlet zellii bakmndan daha kkl, daha geni tekiltl ve daha byktr.

172

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

173

Kaynaklarmzdan Ali ei-Mes'd, "Murc" (943) te "Tenbh" (956) adl eserlerinde, onlardan "Kimek Yabguluu" olarak sz etmitir. Ayn yzylda ve bu devlete daha yakn yerde yazlm "Hudd" (982)'da Kimek hkmdarnn unvan "Hakan" olarak verilmitir. Gerdlz (1060) ise, herhalie eski bir kaynaktan alarak babularna "Baygt* (Yabgu)* unvann veriyor. Bu kaytlara baklrsa, ister Yabgu, ister Hakan olsun, ikisi de Kimekler in Hakani devlet dzenine sahip bulunduunu ortaya koymakladr. Nitekim Bayandur boyunun da bu tr tekilt benimsemi olduu, onlarn Ouz duu iindi bulunduktan srada tesbit edilmi "Dedem Korkut Kitabndaki beitrtHerdflft anlalyor. O halde ksaca toparlarsak, Kimek devlet yaps Hakani derecesindedir. Bir ok byk boyun birliinden kurulmutur. Devlet idaresi aristokrat nitelikte ve Hakan soyu elindedir. Bu byk devlet gerevli hayvan besleyici boylarn iktisadn vm hukukunu n plnda tutar. Blgelerde Hakan soyundan kiiler veya birlii oluturan boylarn beteri hkrrndir. K?mek Devletinin devlet tekilatn bize ksaca Hudd tantyor. Verdii bilgiye gre, lkenin banda "Hakan' unvanl bir hkmdar bulunuyordu. Onun idaresi altndaki lke on bir (belki kendisininki ile on iki) ll'e ayrlmtr. Her ili kendi hkimi dare etmesiyle, ter de on br "mir vardr. Bu orun, idarecinin kendi soyuna mahsustur. Yeri, ocuklarna veraset yoluyla verilir. Her il'inde kendi iinde boy ve urulara ayrtm bulunaca da dnlebilir. Kaynaklarda geen baz unvanlardan Kimek Devlett'nin st orunlar hakknda bgj ed^ebilyonjz 8u unvanlar zaten ilk ortaadaki Trk devletlerinde de bulmaktayz. Unvanlarn banda "Hakan" geliyor. Eski ve asl ekli "Kaan" olan bu nvn, bamsz devlet bakanna verilirdi. Hakan'n saraydaki ei olan kadn M Hsturf ilkadan beri btn Trk devletlerinde kullanlmtr. "Yabgu* (Kimek destan vb.) ve *ad* (Kimek destan) unvanlar, olduka eski bir gemiin eseri olarak, Hakan'n yaknlarna, kendi idaresindeki lkenin bir blmn idare etmek zere verdii bir vazife unvan idi. Ancak bunlar yer ve zamana gre, bri nde teki arkada tutulmu. Yksek seviyedeki baka bir nvn da "Tutug" (bir okuyua gr Totok)'dur (Kimek destan ve MCtometl-Tevrih). Bu, bir blgenin asker-mlKI idarecisine verilirdi. KttOr: Kimekler, gerek kaynaklarndaki bilgilerden ve gerek gnmze kalan dil kalntlarndan aka anlald zere, Trk diliyle konuuyorlard. Elimizdeki dil kalntlar dikkatle incelenince, Kimek lkesinde iki az bulunduu da ortaya kyor. lke nfusunun byk ksm, komu Ouzlar ile birlikte Ana-Trke (Y-Trkesi) konumakta idi En kuzey batda bulunan bir ksm Kpaklar ile bir ksm Yimekler ise, Bulgar Tresi (S-Trkesi) tesirinde bir aza sahip idiler. lk a boyunca btn Trk devlet ve boylarnda olduu gibi, Kimekler'de de Kamlk (amanizm) dini hkim bulunuyordu. Onlarn Gk'e (Tanrfya) taptklar, Atalar ruhu'na ve Atee de byk sayg gsterdikleri biliniyor. Kimekler'de "Su klt" bulunduu Gerdizf nin aktard Kimek destanndan ortaya kyor. Orada be-

lirtiidii zre, onlar Erti trma'n ulu Tanrs sayariarm. Ishak ibn el-Hseyin (XI. yy)' in yazdna gre de Kimekler ten kiilerin cesetlerini yakarlar ve byk akarsulara (Erti rmana) dkerlermi. nl Arap gezgini, Eb Dulaf (Mis'ar b. MuhalhH, 941) Kimekler'de bir Yada- ta bulunduunu haber veriyor. Kimek ocaklar (ile)'nda ataerkil hkimiyet vard Bu, ilk adan gelen btn Trk boylarnda byledir. Onlarda hayat tarzlarndan balca ikisinin hkim bulunduu anlalyor. Nfusun byk ounluu, gerevli bir hayat tarz srdrrd. Kuzey kesimindeki ormanlk yerlerde yaayan Kimekler, olduka oturak bir yaaya sahip idiler. Sayca ok az olan bu oturaklar, daha ok avclk ite geinirlerdi. Eki oturaklar dndakiler, hayvan besleyicilii (obanlk) ite megul olurlar, geimlerini bunlarn rnleriyle salarlard. O halde Kimek Devletinin asri iktisad bu hayvan besleyiciliine ve onlardan alnm maddelere dayanmaktayd. Geimin bir yolunun avclk olduunu belirtmitim. Kimekler samur (semmr) kakm ve sincap gibi krkl hayvanlar avlarlard. Onlarn kn karl gnlerinde krk hayvan avna ktklarn Mervez anlatr. Avclk, oturak Kimekler'de asl geim, gerevlilerde ise yardmc meguliyet olarak kabul edilmiti. Asl geimleri hayvan besleyicilii olan bu kalabalk toplum byk sayda hayvan beslerler ve onlarn her trl rnlerine dayal bir iktisat hayat yaarlard. Ocaklarn btn servetlerini byk hayvan srleri tekil ederdi. Besledikleri ve rettikleri hayvanlarn banda at, sr ve koyun gelirdi. GerdzTnin anlattna gre, Erti rmann yukar boyunda binlerce vahi at bulunuyordu. Kimekler, kementler ile bu atlardan yakalar ve ehliletirirlerdi. Yine bu kaynamz onlarda deve bulunmadn, getirilse bile ok yaamadn belirtir. Gerevli Kimekler'in besledikleri byk sayda ki hayvanlar kn kendi sert iklimlerinde korumalar ok g oturdu. Ouzlar ile iyi anlatktan yllarda k iddetli olunca hayvan srlerini alr, onlarn tarafna geerlerdi. Sert-souklarda bineklerini gtrdkleri bir blge Ouz yurduna yakn Ak tag (k tag) di. Gerevli Kimekler, hayvan besleyicisi olmalar dolaysyla yl yaylak ve klak denilen belli iki yre arasnda yar gebe geirirlerdi. Yazm yaylakta otlaklarda, sulak yerlerde ve ayrlarda dolarlard. Bu hayat tarznn bir gerei olarak byk adrlar altnda bannrlard. Keeden yaplm byk otalardan kk adrlara kadar deiik barnaklar vard. Kn karl gnlerini souktan korunabilen vadi ve su kenarlarndaki klaklarnda geirirlerdi. Orada toprak altnda aatan su hazneleri yapmlard. Souun iddetlendii gnlerde sular donunca, kendileri ve hayvanlar bunlardan yararlanrd. Hudd yazar, Kimekler ite Krgzlar'da giyimin tamamen ayn olduunu belirtir. Bu tarz giyimin, zaten gerevli yaayn gerektirdii hususlara uygun birimlerden olutuuna gre, e olmas ok tabiidir Karda Kimeklein kayak kullandklar da belirtilir. Kgarl Mahmd Beg "Kemek (tek fethayte)" ad verilen bir dokumay tantyor. Pamuktan yaplm nakl ve ubuklu olan bu dokumayla klk elbise dikilirmi. Kpaklar da bundan yamurluk yapariarm. Bu ad Kimekler'e zg bir tr dokuma olarak aslnda "Kimekler" de olabilir. Dokumann kendi belki nceleri ynden

174

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

1?

iken XI, yzytfda artk pamuktan yaplr olabilir. Kimek ulusundan Kpaklar'n bunu kutlandklarnn belirtilmesi de ayr bir belge saylabilir. Kimekier'in yiyeceklerinin banda hayvanlardan elde ettikleri besinler getirdi. Boi miktarda koyun, sr ve at eti yerler, stlerini de ierlerdi. Yaylakta semirtilmi hayvanlara! eti ve st en yi gdadr. Etler kurutulup saklanarak kn da yenirdi. Bu et kurutma usul, bugn bizde de yaplan "pastrma* biiminde olmaldr. ecekleri arasnda st ve bundan yaplm olan besinler vard. Kimekler, at st de erler ve bundan hazrladklar mayal ikiye de "kmz" derlerdi. Kmz, besin deleri yksek br ikidir. Kimekier'in bata komular olmak zere, birok millet ile al-veri yaptklar anlayor evre lkeler ife canl hayvan ve rnleri (et, deri, yapa, hal, dokuma vb) zerine ticaret yaplrd. Aynca, avladktan krkl hayvanlarn postlarn da ihra ederlerdi Bunlara karlk dardan baka ihtiya maddeleri alrlard. Ticarette para'dan ok, dei-toku'un esas alnd dnlebilir. slm tccarlarnn Ouz, Kimek ve Krgz tten gibi ana yollar dnda kalm olan Trk yurtlarnda toplu halde etin yollarda aylarca dolaarak ticaret yaptklarn, pazar atklarn bitiyoruz. slm corafyaciarmm haber kayna olan bu tacirlerin gvenlik iinde dolamalar da aynca dikkate eer bir husustur. Gerdiz ile Mervez, Kimek lkesinde tuz bulunmadan*, bunu dtandan temin ettiklerini belirtirler. Bu madde onlar iin o derecede deerli idi ki, samur krk ile deitirmeye raz oluyorlard.

II. Dou Avrupa Trk Kavim ve Devletleri

Akdes Nimet KURAT

Giri
Kavimler muhaceretinden nce (M.S.IV. yzyl ortalarna kadar) Trk tarihinin en eski alar, tpk Grek, Ltin, Kelt, German ve Slav kavimlerintndeki gibi, henz esasl bir ekilde aydnlanamamtr. u cihet muhakkaktr ki, Trk kavimleri devlet kuran mkemmel tekilt olan, yapc ve yaratc bir unsur olarak dnya tarihinde ok erkenden kendilerini gstermilerdir. Arkeologya, filologya ve etnologya aratrmalar, yazsz ve yazl tarih an'anelerle itima? tekilt zerindeki tedkikter ve nihayet az da olsa tarih kaynaklar, gn getike bu ciheti msbet bir ekilde ortaya koymaktadrlar. Objektif bir gzle Trk kavimlerinin tarihleri aratrlarak ve her devrin kendi hususiyetleri, coraf ve ekonomik artlar, komularnn vaziyetleri bir araya getirilerek mtala edilirse, Trk ilinde gemilerde cereyan eden vak'alar, netice itibariyle Trk milletinin her itibarla byk bir millet olduunu gstermek iin esasl bir delil tekil etmektedir. Her insan birliinin en yksek itima mesessesi devlettir; her fert ve cemiyet uurlu varln devlete borludur. Devletin yaamas iin kanunlara ve ailede disipline, bu varl mdafaa ve idame iin mkemmel bir asker tekilta ihtiya vardr. Trk kavimleri tarih sahnesine kal hem devlet tekilt hem disiplinli hayat ve asker tekilt bakmndan en yksek mertebeye ulatklarn daima gstere gelmilerdir. Tarih artlarn icab olarak Trk kavimlerinin bir ksm gebe olmakla beraber, ziraatla megul olarak kyde ve ticaret ve sanatla uraarak ehirlerde yaayan Trk zmrelerine de ok erkenden tesadf edilmektedir. Bu bakmdan Trklerin eski alam yalnz "gebe bir zmre" telkki etmek doru deildir. Eski Trkeli'nin byk bir sahas bozkr olmas itibariyle bura ahalisinin mhim bir ksm tabi artlara uyarak gebe hayat geirmek mecburiyetinde tefantr. Trkler'in kurduklar gerek "gebe" ve gerek

17

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

177

'oturak* devletlerin, kuvvetti ahsiyetler ve mkemmel tekilat sayesinde byk faaliyetler gsterdii, yerine ve srasna gre hayatn her sahasnda gayet verimli iler icra ettiini gryoruz. Byk asker devletler vcuda getirildii git, ticaret, iktisat ve kltr merkezleri yaratan gayet mhim Trk devletlerini veya zmrelerini tarih kaydetmektedir. Bu cihetle de Trkeli'nin tarihi ok tarafl ve ok msmir bir inkiaf gstermektedir. Tarihimizin son yzyllarndaki duraklama ve gerileme ise, dnya tarihinin gdiatiyle sk bir ekilde bal olduu gibi Trk mill karekterine" nfu: etmeye alan baz muzr cereyan ve unsurlarn, da bunda byk pay olmutur Fakat, yaamak ve hareket gstermek kabiliyetini, binlerce yllk tarihi ile ispat etmi olan Trk illeri ve boylarnn tekrar eski an ve hretine ve erefine lyk bir ekilde kendini gstereceinde phe yoktur. Burada, ancak ana hatlarn tesbitte iktifa edeceimiz "Trkili tarihi* bile, bize Trk kavimlerinin Trkistan, Sibir, iran. Kafkas ve Anadolu, Balkanlar ve bilhassa ark Avrupa'daki (dil, Kama, Don ooyian ve Karadeniz'in imali) tarih faaliyetlerinin ehemmiyetini gstermekte kal* mayp. Trklerin bu lkelerin hayatnda igal ettikleri ve edecekleri mevki hakknda bir fikir vermektedir.

ile aa Tuna boyunda kaldklar malmdur. Onlarn da kuzeybatda trl Slav zmrelerine u veya bu ekilde tesir yaptktan imkn dahilindedir. M.S. 180 tarihlerine doru Got'lar aa Vistl sahasndan hareketle Karadeniz'in imaline gelerek, burada yerleiyorlar ve IV. yzyln nc rub'una kadar kalyorlar. Bu defa Siviar'n byk bir ksm German nufz ve tesiri altnda kalmtr. Grlyorki Dou Avrupa'nn tarihi M.. III. yzyldan beri mtemadiyen Orta Asya'dan gelen kavimler iin hareket, faaliyet ve bilhassa Slav kavimlerine kar hkimiyet ve tesir sahas olduu gibi, ayn zamanda, buraya muhtelif fasllarla German zmreleri de mdahale etmilerdir. Trk-Germen mnasebetlerinin M.. birka yz yl nce balad anlalmaktadr. 2- Hunlar ve Attilfl 375 de balanan byk kavimler muhaceretinin dnya ve bilhassa Avrupa tarihinde byk Ur nemi vardr. Roma mparatorluunun yklnda, bugnk Avrupa'nn etnik ve siyas teekklnde Kavimler Muhacereti dorudan doruya mil olmakla, Avrupa tarihinin dnm noktas ve yeni bir devrin (Orta Zamanlar) balangc saylmaktadr. M.S. 100-374 tarihlerinde Yayk, Kama, Hazar denizi sahasnda kalm ten Bat Hunlan'nn iW\ geerek garp istikametinde Herlemeleriytebiihassa German olmak zere, muhtelif kavimlerin umum bir harekete gemeleri gibi muazzam bir "muhaceret" balamtr. 375 tarihinde Hunlar nce Kuban boyunda yaayan Alaniar'a saldrdlar ve onlar batya doru takibe baladlar; sonra sra Don ite Dnestr (Turta) arasnda yaayan Ostrogotlar'a geldi; Hunlar bunlar da yendtten bir ksmn tabiiyetlerine aldlar, bir ksmn batya ittiler. Bundan sonra VIzigotlar d iddrtfrHun basksna dayanamayarak Dnestr-Tuna sahasn brakp Bizans imparatorluu hudutlarn girdiler. Alanlar Orta Avrupa'ya doru ilerlerken, Ostrogotlar'n bir ksm Panonya"da yerletiler. IV. yzyto sonunda Id-KafkasDon-Ttea sahas kamilen Huftter'm alne gei. Bu kavmin bana 434 de Bleda ve AttH kardeler getikten sonra, Hunlar1! on yksek devri balamaktadr; daha dorusu dhTbir kumandan ve byk bir devlet adam ten Atill'nn 446 de tek bana Hurttefm idaresini ele aldktan sonra Byk Hun Hakanl kurulmutur. Hakanlk Idrdefrftorfe, Kafkaslardan Alpler'e kadar uzanmakta idi. TrteMunter hkim zBffire frriak zem, muhtelif German kavimlerinden baka (Gotlar, Heruller, Gepidler), bir ok Slav ve doudaki bazt Fin kavimleri bu imparatorluun ahalisini tekil ediyordu: Siv zmrelerinin tekiltlanmaa" balamalar; kuvvetli Wr ihtimale gre, Hun tesiri ve hkimiyetiyle mmkn olmutur. Attila 461 de Katateun (aton) krfarmda Bat Roma mparatorluu ve mttefikleri (Alanlar, Vizigotlar) kuvvetleri ile neticesiz kal byk meydan muharebesinden iki yl sonra yani 453te lm ve Hun Hakanl da paralanmtr. Atill, Bzel ad attmda iyi bir krar sfattyte Alman halk edebiyatnn aheserlerinden biri ve en eskisi olan, TMbelungenled'e girmitin o burada KriemMId'in ikinci kocas olarak gsteriliyor ve kendisine Detrich von Bern ve Hildebrand gibi kahramanlar refakat ediyorlar. Atilla'nn kurduu hakanlk sayesinde, Dou veOrta Avrupa'nm muhtelif rk ve cinsten olan kavimleri hkim IttteNun unsurunun kuvvetli ve asker tekilt altmda br arada yaamak ve faaliyette bulunmak imknm bulmulardr, Huriar1* ayn zamanlarda faaliyette bulunan Vizigoar ve Anglo-Saksonlar'dan fazla "barbar olmad.klann ayrca izah etmek fuzuldir.

Dou Avrupa'daki En Eski Trk Kavimleri:

1 skitler Sarmatlar, Roksolan ve Yazlar s in kaynaklarna istinaden tarihin eski Trk devleti olarak M.. XIII. yzylda mevcut olan "Hiyung-nu"lar, yani Trk-Hun"lar kabul edilmekle beraber.bazt Trk zmrelerinin, Trk'n ana yurdu saylan Altay-Hazar-Yayk sahasndan, muhtelif amitlerin tesiriyle miiddan ok yzyllar nce dou, gney ve bat istikametlerinde yayldktan kuvvetle muhtemeldir. Bu kabilden Dou Avrupa'nn cenup sahasnn da ok erkenden baz Trk zmreleri tarafndan gal edildiini gsteren emareler mevcuttur. Ezcmle "ana vatanlar" Pripet-Vistl aras olduu kabul edilen Slavlarn en eski dillerinde rastlanlan baz Trke szler bu faraziyeyi kuvvetlendiriyor. Mesel: 'koza' (kei), "byk" (boa), "vol" (ulak, kz), "tvarogu" (peynir) ve "koni* (at,kulun) eski Slvcaya Trkler'den alnmtr, bunun iindir ki baz limler Slavlarn ehl hayvan beslemeyi ilk olarak Trkler'den rendiklerini iddia ederler. Dier taraftan "mieko", "skotu" ve "nuta" szlerinin eski Slvcaya Germanlar'dan alnd ileri srlyor. Baz tarih, dil ve arkeologya limleri Siviar'n eski alarda ya Trk veya German hkimiyetinde bulunduklarn kabul ediyorlar. M.. ki devir iin, bunun bir hakikat olarak kabulde phe gtrmez deliller olmakla beraber, doruluunu cerhedecek esasl deliller de yoktur; bil'akis tarihinin sonraki ceryan bunu takviye edici mahiyettedir. Ezcmle mhim br ksm Trk kabilelerinden teekkl ettii anlalan skitler (Sakalar)'in M.. VI-IV. yzyllannda, orta Dnepr ve Onestr sahasndaki baz Sfv zmrelerini hkimiyetleri altnda bulundurduklar uzak bir ihtimal saylamaz. Dier taraftan miladn birinci asrlarna doru Vistl havzasndaki Siviar'n Germanlar'n tesir ve nfuzunda bulunduktan iddia edilmektedir. Bunun gibi, Iskitler'den sonra (M.. IV-k-yzyl) Karaderifffi maiindeki Bozkrlarn efendileri olan Sarmatlarln, fn olmazsa bir ksm Trklter; bunlarn orta Dnepr ve Karpatlar'a kadar uzanan sahay ellerinde bulundurduklarna gre, Slav kabilelerinden bazlarnn Trk tesirine maruz kalm olduuna hkmedilmektedir. Sarmaiar'n bir parasn tekil eden Roksolan (Roks-alan) ve hele Yazlar'm. Trkl kuvvetle hatra gelmektedir. M.S. MI. yzyllarda bu zmrelerin Don

1TB

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

179

3-A varlar Huniar'tn esas ksm Atill'nn lmnden sonra (453) Don boyuna ekilmilerdi. Bunlarn bir ksm Bulgar adiyle malmdur. Bulgarlar'n iki zmreden teekkl ettikleri, bir ksmnn Don-ttiH sahasnda, dierinin Don-Dnepr mntkasnda kaldktan anlalyor Faka! Ura! ve Yayk taraflarndan gelen yeni bir Trk hareketi Bulgarlar'n bir ksmn bat istikametinde srklemee balamtr, Bu defa Ural'n gneyinden SabMsr Yayk cihetinden de Avarlar gelmilerdi. Bilhassa Avar hareketi ok kuvvetli idi. Bu Trk kavmi Orta Asya'da Juan-juan adiyle tannyor ve Bat Trk devleti (Gk-T&k) hey'etine giriyordu. Bu devlet iinde ba gsteren mcadeleler neticesinde Avarlar (Juan-juanfar) VI. yzyln ortalarna doru (552 de) Karadeniz'in imalne germilerdir. Bukjarfar'n ba ksm onlarn hkimiyetini tanmak mecbriyetir*de kaldlar. Avarlar Orta Dnepr, Dnestr ve Karpat sahasn igal ettikten sonra, buradaki Siv kabilelerinden bazlarn da tbiiyetlerine almlard. Br mddet sonra Pannonya'da yerleen Langobardlar'la Avarlar arasnda, Dak-yada (bugnk Romanya) bulunan Gepidler'e kar bir anlama olmu; bunu Avariar'm Gepdter'i yenerek Dakya'ya girmeleri takip etmiti; bir mddet sonra Avar tazyiki altnda Langobartlar, Pannonya'y brakarak imal talya'y igal etmek mecburiyetinde kaldlar. Avarlar Orta Avrupa'nn en kuvvetli bir. kavmi'olmak sfatiye 668 tarihinden beri Orta Avrupa ve Balkan tarihinde gayet mhim bir yer tutmulardr. Balkanlarda ilk Slav unsurlarnn esasl bir ekilde yerlemelerinin Avatsr tarafndan alman tedbrlerin bir neticesi olduu malmdur Bu Trk kavminin gney ve dou Slavlar'm uzun birzaman hkimiyetleri altnda bulundurduklar* m ve birok Slav kabilelerinin Avarlar tarafndan mthi hezimete uradklarn gsteren emarete? mevcuttur. Ant adiyle tannan ve asker? tekiltnn intizam bakmndan ilk Slav kavmi olan bu zmrenin, Avarlar sayesinde bu mertebeye yk-sem omalaR da uzak bir ihtimal saylamaz. Avarlar'n en kuvvetli devirleri VII. Yzy*hn ba*na arttr. 626 da onlar Bizans mparatorluunun merkezi stanbul'u b**e muhasara etmilerdiAyni yzyln ortalarna doru Dnestr boyundaki Bulgar Trkieri'nin kuvvetlenmeleri neticesinde Avarlar zayf dtler v nihayet Byk Kari tarafndan. 796 da bunlarn varlklarna nihayet verilmi; Avarlar yerli ahali ile kanrm gitmitir. Avarlar'n Avrupa'daki iki yzyldan fazla sren hkimiyeti Avrupa talihi bakmndan br ka cihetle mhimdir: evvel, ilk defa olmak zere Slav Kavimleri Trk hkimiyetinde uzun bir zaman yaamlar, Trk devlet ve asker tekiltnn tesiriyle bunlar "kabile1. hayat basamandan devlet tekilt basamana kmak imknm bulmulardr. Saniyen Trkfer'de muhtelif German (Frank) zmreieri arasnda karma artmtr, bu mnasebet, ekseriyetle karlkl mcadeleden ibaret olmakla beraber, her iki kavim komu olmak sfatiye herhangi bir ekilde modus vivend bulmak mecburiyetinde idiler. 4* Hazar Kaanl ark Avrupa'da ilk muntazam devlet kuran kavim Hazarlar'dff. Hazarlar, Orta Asya'da halis bir Trk kavmi idiler. Hun Hakanh'na tbi olan Hazarlar'n, Attil'nn lm srasnda Aa dil boyunda yaadklar anlalyor; onlarn buraya ne zaman geldikleri katiyetle tesbit edilemiyor; Hazariar'la Suvarlar'n birbirine ok yakn bir zmre olduu zannedilmektedir; Suvarlar'n M.S. I. yzylda Kama-lcHI mansapiarmda bulunduklarn gsteren baz deliller olduuna gre, Hazarlar'n da dil bo-

yunun en eski ahalisinden biri olduu muhakkak gibi grlmektedir. Hazarlar'n matakH bir siys varlk olarak meydana kmalan," Sabir Trkleri1!** inkrazndan sonra, yani \fl. yzyln ortalarndan biraz sonraki bir 2amana aittir. Hazarlar'n igal ettikleri saha geopolitik bakmdan ok mhimdir. Buras: Icfil, Yayk, Kuban ve Don (Ten) gfoi, drt byk nehrin mansabnda, irvTrkistaJV Karadeniz-Bizans-nasya-lran-Harzen>Suriye^ Avrupa- Hazar-Skandinavya yollannn birletii bir saha idi. Hazar memleketine Kama ve Orta dil havzasndan her nevi hububat, kymetli krkler, bal ve balmumu, kereste, Yayk boyunca cenubi Ural'dan muhtelif madenler, in ve Trkistan'dan ipek ve pamuklu dokuma, kan ve Bizans'tan endstri (sanayi) mamult, Slav Ve Skandinavya memleketlerinden muhtelif eya ve esir gelmekte idi. Byk kara ve nehir-deniz ticaret yollarnn getii bir yerde oturan Hazarlar erkenden yerleik bir kavim olduklar gibi, devletin esas iktisad bnyesi ticarete istinat etmee balamtr Az bir zaman iinde trl byk ticaret merkezleri -ehirler- kurulmutur; mesel: dil nehrinin mansabndaki til, imal? Kafkasya'daki Semender ve Derbent, Yayk nehri mansabndaki (?) Saksn, Kuban mansabndaki Tamatarhan, Don boyundaki Sarkel (Ak-ehir) kalesi, adlan malm belli bal Hazar ehirleridir; bunlardan baka dier byk ve kk ehirler olduu da zannedilmektedir. ehir hayat sren, yani yksek bir madd ve manev medeniyete sahip, ticaretle megul ve ayn zamanda ziraat da ihmal etmeyen, yani topraa bal bir Trk kavmi, en ge M.S. VI. yzylda dil'in orta ve aa mecras ite imal Kafkasya ve Don boyunu etinde tutmakta idi. Hazar Devleti'nin VII. yzyl balarnda milletleraras siyaset ve Bizans-lran mcadelesinde mhim bir rol oynad malmdur. Bizans imparatoru Heraklius, Sasanler'e yenilmekten ancak Hazar yardm (622-627) sayesinde kurtulmutur. Hazar Devletiyle Bizans arasnda iktisad ve siys i birliinin kuvvetli olduunu gryoruz; hatt iki Hazar prensesinin Bizans imparatorlariyle evlenerek, stanbul tahtn paylatklar malmdur. VII-IX. yzyllarda Hazar hkimiyeti gittike genileyerek ark Avrupa'nn en byk devleti (imparatorluu) derecesine ykselmitir. IX. yzyln balarnda Kama-ldil boyundaki muhtelif Rn kavimleri. Bulgarlar, kflOrta Don boyundaki Burtaslar, Oka-Desna ve Orta Dnepr boyundaki muhtelif Fin ve Slav kabileleri (Radimi, Vjatit Severyan, Polyanlar) kuzay Kafkasya'nn trl dal kavimleri, Kuban Don boyunda Macarlar Hazar Kaanna tbi idiler. Mamafih bu tbiyetin fazla ar olmad, her kavmin meguliyeti ve tabu zenginfiine gre az mikdarda vergi alnmaktan ibaret olduu anlalyor, mesel: Desna boyundaki Slav kabilelerinden ev bana ylda br kymetli hayvan derisi isteniyordu. Kama boyundaki Bulgar ve Fin ahaliden de bilhassa kymetli krkler alnd anlalmaktadr. Vltt. yzyln sonlarnda Dou Avrupa'da M mhim ticaret yolu vard. Bire til ehrinden, dil'i takiben bir ka byk ve kk rmak vastasyla Rn krfezi ve Skandinavya'ya; dieri: Bizans'tan Karadeniz-z (Dnepr) nehrini takiben lmen gl, Ladoga gl, Rn krfezi zerinden Skandinavya'ya uzanyordu, Hat M yolun son ksm Hazarlar'n elinde kiL Hatt bugnk Kiyef ehrinin, baka to Haza ticaret istasyonu olduu tahmin edilmektedir; burann eski ad -Hazarca olma muhtemel olan- Sambat idi. Orta Dnepr'de, yani sonraki Kiyef Rusyas'nda, ak

180

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

181

devlet ve ktisad hayat tekiltnn kurutmas ve yaylmasnda Hazar Trkleri'nin byk roHen olduunda asla phe edilemez. Buradaki Hazar izleri ve meden tesirleri Kiyef Rusyas'nda XI. yzyla tadar ak bir ekilde devam etmitir. Hristiyanl kabul eden k Rus knezi Vladimirin (988) kendini, Hazar hkmdarn takliden 'kaan* tesmiye etmesi de bu tesiri gstermee kfidir. Denebilir ki, VIII.-IX. yzylterdak? Hazar hkimiyeti, X!N-XV. yzyllardaki Altn Ordu'nun Rus yurdu zerindeki hkimiyetinin bir ncs mahiyetindedir. Trl Slav zmrelerinin ayr kabile heyat ve ormarvtaria meguliyetinin icap ettirdii basamaktan, ticaret ve devlet ekti basamana ykselmee balamalarnda iki asrdan fazla sren Hazar hkimiyetinin byk tesir yapt asla inkr ve reddedilemez. Hazar eviet! ve Hazar hayat, kendi devri iin en "modern1 bir manzara arzetmektedir Devletin tanda bulunan "Kaan1 (hakan) m mutlaka hkmdar neslinden, yani 'Kaan oiu" olmas lzm gelmekle ve kendisine deta ilhi bir ubudiyet gsterilmekle beraber, deviet ilerindeki icraat ve mevkii bugnk ingiltere kralrankinden pek farkfc deildi, tcra kuvvetin banda "Hakanbey" unvaniyle biti bulunurdu; asker! Kuvvetlerin banda da "l-af unvaniyle ikinci br ahsn durduu an&&yor. Kaan, adeta devletin en yksek sembol olarak, representativ bir ahstan baka br ey ifade etmiyordu; srasna gre "Kaan1 azledilir, yerine, han neslinden olmak zme baka bin karlabilirdi. kinci hususiyet de: Hazar devletinde, dnyada o devirde ve hatta sonralar bile grlmeyen nizam ve din tolerans vard, Hazarlar; her cins insanlara kolaylklar gsteriyorlar, imtiyazlar veriyorlard; netoede kl ve dier Hazar ehirleri birok kavim ve rklarn bulutuu ve i yapt bcr yer oluyordu. Dier taraftan Hazar devletinde tam bir din tolerans vard. Zaten en eski Trk rf ve dedine gre "herkes kendine gre tanrya ulaabilirdi1, yani tam bir vicdan hrriyeti mevcuttu. Bu sebeplendir kf, Hazarlar arasnda drtbe (belki de fazla} din yan yana erbete yaayabilmilerdir. Hazar-Trk ahalisinin byk ksm tedenberi Trklerin "mill dinleri" olan samanla mensup olduklar halde st tabaka, bilhassa Kaan ve saray erkn Yahudi dinini kabul etmilerdi. Tccar tabakas Harezm ve dier slm memleketleriyle fazla temas neticesinde mslmand; to'de, Bizanslan ve baka memleketlerden gelen hristiyanlar da oktu; Skand'navyai Ros (yani Varegler) lar da Skandinavya-German dinine mensuptular Bu suretle herhangi bir dine mensup olmak, Hazar memleketinde su tekil etmiyor ve i g zerinde bunun hi bir tesiri olmuyordu. Hazarlar. tkfisaden ykseldike, devletin mdafaasnda "cretli" ktalar kullanmaa baladlar Bu defa askerf kuvvet, trl memleketlerden getirilen ve ou msJman olan ktalardan teekkl etmekteydi. lk zamanlar, bunun faydas grlm ise de ok gemeden, bilhassa iktisad vaziyet bozulunca, Hazarlar dtan geien tehlikeye kar duramadlar. Bilhassa IX. yzyln ortalarnda It-Harezm tica-ret^yotu Peenek Tritferi tarafndan istila edilince, Hazar ticaretine mhim bir darbe ncfrMi gibi, Peenekier bu defa Hazarlar iin tehlikeli bir komu oldular. Hazarlar, bu tehlikeyi, daha arktaki Uz (Ouz) tarla br ittifak akti suretiyle bertaraf etmek tetemiierse de, bunda muvaffak olamadlar. Peenekier 869 tarihlerinde dil'i geip Don toyuna geldikten sonra. Hazarlar onlara kar, VIII. yzylda ral mntkasndan gelerek Kuban nehri yaknlarnda ve Aa Don havzasnda yerleen Macariar' tekiltlandrarak mukavemete hazrlanmlarsa da bundan hi bir netice kmamt. Peenekier ksa bir zaman zarfnda Don'dan Dnestr'e kadar bu-

gnk Karadeniz bozkrlarn igal ite buradaki Hazar hkimiyet ve nfuzuna nihayet verdiler. O Sralarda Slav kabilelerini bir devlet hlinde birletirmee alan Skandinavyal Vareg-Ros (Rus)'lar, 862 tarihlerinde lmen gl civarnda h Rus-Slav knezliini (beyliini) kurmulard. Baz Vareg-Rus babular Peenek-Hazar mcadesinden istifade ile Kiyef i ele geirmee muvaffak oldular. Peeneklerin Hazarlar' Karadeniz kylarndan mahrum etmeleri esnasnda ise lmen gl civarndaki Vareg-Rus knezi Kiyef'i zapt ite, buray Rus-Slav devletinin merkezi yapt; nk: uzun zaman sren Hazar tesiri neticesinde bura yeni Slav ahalisi devlet idaresine daha ok alk olduu gibi, Kiyef ehri hem Bizans, hem de til ticaretine daha yaknd. Bu suretle Dou Avrupa'daki Slavlar arasnda Hazar-Trk hkimiyeti kalkar kalkmaz, bu defa efendi ve devlet kumcu, ticareti tekiltlandran Skandinavyal bir German unsuru Slavfar'n bana gemiti. Peenekler'ie harpler neticesinde ok zayf dm olan Hazar devletine kar, Kiyef te gittike kuvvet bulan VaregRus ve Slav beylii de hcuma balamtr. Ayn zamanda tilin ticareti de yollarda emniyetin bitmesiyle esas itibariyle sarslmtr. arktan o sralarda yeni yeni kavimlerin de harekete getii anlalyor. Btn bu miller bir araya gelerek X. yzyln sonlarna doru Hazar devletinin sr'atle inkraza doru gitmesine sebep oldu. Bu devletin son devrine dair kaynaklarda kaytlar olmadndan kafi bir tarih gsterilemiyor. Malm olan cihet XI. yzyln 15 nci yllarnda Hazar devletinin artk olmad anlalyor. Ayni ekilde, mehur tel ehrinin (muhtelif hafriyata ramen) yeri kat7 olarak tesbit edilememitir. Sylendiine gre, bu ehir bugnk Ejderhan (Hac Tarhan) ehrine yakn bir yerde olup, itilin sular altnda kalmtr. 5- Peenekier, Us (Ouz)lar ve Konumlar 870 tarihlerinden itibaren Don ile Dnestr nehirleri aras, Kirimin da bir ksm dahil olmak zere Peeneklerin eline gemitir. Peeneklerin igal ettikleri saha imalde Kiyef yaknlarna kadar uzanmakta idi; onlar Karadeniz'in imalindeki bozkrlarda 15Q yi gibi uzun bir zaman kalmlardr. Bu Trk kavmi kabileler birliinden daha yukar bir basamaa kamam, yani bir devlet kuramam olmakla beraber, dnya tarihinde gayet nemli bfr rai oynamtr. Macarlarin, Azak denizi sahasndan bugnk Macaristan'a gelmeleri ve dolaysiyte Orta Avrupa'da, Trk unsuru ite ok kark bir Fin-Ugor kavminin bulunmasna sebep olmutur. Bundan daha mhim cihet: Peenekier Aa Dnestr ve Tuna boylarn, Dakya'nm bir ksmm igal etmekle* o sralarda hemhudut dan ark ve Cenup (Balkan) Slavlan'n birbirinden ayrmlardr; ayn zamanda Macarlar Transilvanya ve Tisa-Tuna boylarn ellerine geirmekle Bat Slavtar'yla Gney Stevian'nm aralarna girmilerdir. Bu euretie Peeneklerin garba doru hareketlerinin en mhim neticesi Slav lemi arasnda kubatn kesilmesi ddu. Bunun, sonraki Trk, Macar ve Alman tarihi iin ehemmiyetini ayrca izaha lzum yoktur, Peeneklrin nc rcrilarl-de Kiyeften Karadeniz sahillerine nme istidadn gsteren Slav yayln durdurmu olmalandr. Bu Trk kavmi 1 yl mddetle Ruslarin (artk Skandnavya unsuru kalmayan ve Slaviaan ktlenin) Kiyeften daha cenuba inmelerine kar en byk ve kuvvetli bir set roln oynamtr. Malm olduu zere Ruslar, ancak XVIII. yzyln sonunda Karadeniz kylarnda yerleebildiler.

tas

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

183

Peenekler'i, daha Yayk ve IdH boylarndan takip eden Uzlar (Ouzlar) XI. ytybn ortalarna doru z (Onepr) nehrini aarak Turta (Dnestr) ve Tuna'ya doru ilerlediler. Peenekler'in Balkanlar istikametinde ilerlemeleri ite bu tazyik neticesinde oimulur. Uziar'n byk bir ksm 1064 ylnda Tuna'y geerek Balkan yarm adasna getikleri haide, bir ksm Kiyef knezliinin cenup hudutlarnda yerlemitir, ontann bu ksm KaraKapak adiyle maruftur (Rus vekayinamelerinde: ernye KlobuJd). Br mddet sonra bu ksm Kiyef Rusyas yerli ahalisi arasnda erimi gitmilerdir; ayni vehile bir mikdar Peenein de cenup Rus yurdunda kalm olmas muhtemeldir. Su suretle Ukraynallar, yani Kiyef Rusyas ahalisi erkenden Trk unsurlaryla karmaa balamtr. Uziar'n Balkan yarmadasnda bir ksm Vardar ovasnda yerletirilmi ve XI. yzyl ortalarnda bu ovada yerletirilen kuvvetli bir ih-timale gre yine Trk olan Vardariotlar'la da birlikte burann Trk zmresini de artrmlar da*. Az bir zaman sonra bu sahada Peenekler de yerlemek suretiyle Vardar ova& tam bir Trk yurdu mahiyetini almtr. Uziar'n kalan ksm Dobruca'da iskn edilerek, bugnk Gagauzlar'n meneini tekil etmilerdir. 1060 tarihlerinden sonra Karadeniz imalindeki bozkrlara Kumanlar, yahut Kpaklar geSyodaf. Yani hfis bir Trk kavmi olan Kumanlar'a (Rus vekayinamelerhfh *f*olovtsy* lan) izafeten igal ettikten bozkrlar Deti Kpak, yani Kpak Bozkrlar adyla maruftur. Kpak bozkrlar ta )Qfl. yzyln 40 nc senelerine kadar bu kavmin elinde kalmtr. Kumanlar da, tpk Peenekler gibi, Kiyef Rusyas'nn Karadeniz'e rrnesfrve mani olmulard. Bozkrlara bitiik Rus yurdunun mtemad Kuman aknna rrmnjz kalmas Slav ahalsinin mhim bir ksmnn Suzdal havalisine (Moskova nrmas havzasna) g etmesine sebep olmutur. Bu hareketin neticesinde Moskova ve Oka havalisindeki Rn ahalisi, Slavlar'la karm, daha dorusu Slavlar tarafndan temsil edSmi ve bu karmadan Velikorus, yani Byk Rus ktlesi vcuda gelmiti. Kumanlar, Kpak sahralarnda kaldklan zaman, bilhassa Cenub Rusya knezeri ve ahalisi zerine byk ve ok tarafl tesir icra edegelmilerdir. Kumanlar vcutlarnn gzelliiyle nam kazanmlard; hele Kuman kzlan arasnda gzellere ok tesadf edilirdi. Bu Trk kavmi de, tpk Peenekler ve Uzlar gibi devlet kurmak basamana kamamtr. Birok kabilelerden mrekkep olan bu Kuman (Kpak) hey'eti kabile reislerinin idaresinde kuvvetli bir asker tekilt hafinde yayorlard. Onlar, hemen hemen her yl Rus yurduna afan yaparak kendilerine gerekli eyler bilhassa esirler alyorlard. Bu Slav esirlerinin Yakn ark ve Msr piyasalarna sevkediJdkterf malmdur. Ayni vehile Kumanlar'dan biroklar Mtstf hkmdariannn hizmetine girmilerdi. Sonralar Msr Memlklar adiyle maruf zmrenin byk bir ksmn ite bu Kpak TrkJeri tekil etmilerdir. Ruslar'm yegne destanlar olan "Igor bl trks" nn esas mevzuu, 1185 de, ^ovgorod-Seversk Knezi Igor Svjatoslav iin, dier Rus Knezleriyle birlikte Kumanlar zerine yapt bir sefer ve mthi hezimetin tesiriyle vcuda getirilmitir. Bu Rus halk destannda Kuman motifimi gze arpyor ve umumiyetle steplerle hemhudut Rus hayat zerindeki kuvvetli bir Trk-gebe tesiri kendini gsteriyor. Rus kaynaklarndan da malm olduu vehile, birok Rus Knezleri, bykleri Kumanlar'Ia shriyet peyda etmekte idiler. Kumanlar'dan biroklar yerli Slav halkiyle kartarak Ukraynallarn damarna bir para daha Trk kan katmlardr. Kumaniar'tn faaliyet sahas yalnz Kpak sahralarna mnhasr kalmad. Onlar,

Balkanlar'a ve Macaristan'a da aknlar yapmaktan, Bizans, Bulgar ve Macar devletle 182rinin siys mcadelelerine u veya bu ekilde karmaktan geri durmadlar. Krm yarmadas ve Don mansabndaki Cenevizlilerle de yakn iktisad mnasebetler tesis ettiler. Bu mnasebetin neticesi olarak talyan misyonerlerinin galiba XIII. yzylda tertip ettikleri Codex Comanicus (Kuman Lgati, Kumanca-LatinceFarsa) kalmtr. Kumanlar, 1224 de Kafkasya yolu ile gelen bir Mool ordusu tarafndan Kalkaay (Taganrog'a yakn) boyunda byk bir hezimete uradlar. 1237 de Batu Han'n ordular Rus yurdunun istilsna balamt. 1236-39 yllarnda bu MoolTrk hareketi mnhasran Kumanlar1) Kpak sahralarndan komaa matuftu. Kumanlar'in bir ksm 1240 da Macaristan'a ekildikleri gibi, bir ksm da Kam man-sabna, Bulgar eline gelmi ve buradaki ahali ile kararak Kazan Trkleri'nin teekklnde mhim bir mil olmulardr. 6- Kama (ulman) Bulgarlar Devleti ulman (Kama) nehri havzasnn en eski ahalisi muhtelif Rn kavimlerinden (irmi, Mok, Ar-Mar) ibaret olmakla beraber Kama mansab ve Ak-ldil havzas ok erkenden Trk kavimleri tarafndan igal edilmee baland. M.S. i. yzyllarnda Kama mansabnn cenup mntkasnda Suvar adn tayan bir Trk zmresinin yaam olduu anlalmaktadr. Bu kavmin mahiyeti ve tarihi hakknda sarih bir bBgi edinmek imdiye kadar mmkn olmamtr. Bu sahadaki 'Suvar* ehrinin onlar tarafndan tesis edildii ileri srlmektedir; dier baz yer ve nehir yerlerinin isimlerinin de bu Trk kavmi ile alkas olduu pek mmkndr. M.S. t00-374 yllarnda Yayk-ldil ve Kama nehirleri arasnn Hunlar tarafndan igal edildiini yukarda grmttlt Bu suretle dil -Urai mntkas iki buuk yzyldan fazla kuvvetli brTfk-Hun tesiri altnda kalmtr. 375 de HunlarV esas ktlesi batya doru ilerlerken bir ksmnn Orta IdH ve Kama boyunda (mansabnda) kalm olmas kuvvetle muhtemekSr. Bir mddet sonra UraMdl havzasnda Sabirler grnyorlar ve -alebi ihtimal burada ok kalmayarak Kafkasya'ya doru gidiyorlar. Sbir (Siberya) ad bu kavme tlak olunduu gibi,'Orta dil'det Smbir (Simbirsik imdi Ulyanowsk) ehrinin ad da Sabir Trkleri1 bal olsa gerektir. Bu sahann tarnamiyie brTrk yurdu olduu Kama Bulgarlan'nn buralarda yerlemesiyle tarih bir hakikat halini alyor. Attit-Hun mparatorluunun yklmasn mteakip (453 d sonra) HunlarV bir ksmn tekil eden Bulgarlar Don-Kuban sahasnda bulunuyorlard. Bu Trk z&n-resi V. yzyflm sonlarna doru Doudan gelen veya bulunan yine Trk olan kavimlerin (Avr, Sabir, Hazar) tazyiki altnda ksma blnmlerdi. Bir ksm batya giderek Tuna Bulgarlar adn alm, V. yzyln sontannda Dobruca\a gelerek, buradaki Slavlart hkimiyetleri altna alp Bulgar devletini kurmular, fakat az olduklarndan fX. yzyla kadar yerli ahali tarafndan femsil edilmilerdir. Bulgarlar'n bir ksm da Kafkaslar'a doru giderek burada baka kavimlerle kanmlardr; Kafkasya'deki Batkariar'n bunlarla alka olsa gerektir. Bizi yakndan alkadar eden nc ksmdr: Onlar dil boyunca karak Kama'nn mansabtndaki sahay igal ettiler. Bulgarim buraya gelileri tesadfi olmasa gerektir. Byk Hun har-ketinden nce bu Bulgarlarn yine Kama ctamda oturmu olduklar uzak bir hlma! saylamaz; ayn zamanda byk gten sonra da burada kalm olmaldrlar.

1B4

HHMT DNYASI EL KTABI

TRK TARH

185

Bulgarlarn Kama mansab sahasna bu defa gelilerinin tarihi katiyetle tesbit edilemiyor, bu hareketin V yzyln sonu veya VI. yzyln balarnda vuku bulmas mmkndr Bu saha coraf ve tabi artlar bakmndan gayet msaittir. Derin kara toprak ziraat iin gayet elverili olduu gibi, nehirleri, rmak ve aylar bol olduundan gayet zengin mer'alan vardr; ormanlar geni bir sahay kaplamakta ve pek ok cins aa ihtiva etmekteydi." ki byk nehrin (idil ve ulman) birletii ve kat'etbt bu memleket uzak memleketlerle ok kolay mnasebet imknn veriyordu. ulman (Kama) ve kollaryla, tuu ok olan Perm ve kymetli krkl hayvanlar nyie ormanlar dolup taan Vjatka-Orta Ural, ve madenleri eitli ve ok olan Orta ve Cenub Ural sahasndan nehirler vastasiyle kolayca Bulgar memleketine ulamak mmkn olduu gibi, dil'in yukarsndan da Skandinavyal tccarlar (VaregRustar) ve Oka boyundan Siavlar-Ruslar buraya gelebiliyorlar^ , byk ticaret merkezi dan idil ehrinin imal memleketlerle mnabebeti dil nehri boyunca Bulgar roemfekefcnden geiyordu, ite btn bu tabii ve iktisad artlar bir araya gelerek Karna Bulgarlarnn esas megalelerinin ve yaay tarzlarnn tayin ve tesbitne rn okju: Bulgarlar az bir zamanda yerleerek ekin ekmee baladlar ve bilhassa ehir'er kurarak byk mikyasta ticaret yapmaa baladlar. ok gemeden baz merkezler ykseldi. Bunlar arasnda Kama ile Volga'nn birletii yerden 100 Km kadar cenupta dil'in sol sahilinden 6 Km. kadar ierde bulunan Bulgar (byk Bulgar ehri) bata gelmektedir, Bulgar ehri IX.-XM. yzyllarnda ark Avrupa'nn en mhim ticaret merkezi idi. Dier ehirler arasnda Bler (Biler), Suvar, Buitroer. Cke-Tav, Oals Titi, Lay, Zye, belki de Kazan (Eski Kazan) ehirleri, ve birok dier ehir, kasaba ve kyler vard. Sigarlarn Kirrnencik, Mamad, Idil-Kama sahasnda igal ettii yerlerin snrlan kafi olarak tayin edilmemekle beraber, arkeoloji ve yer adlar aratrmalarna dayanlarak takriben u hudutlar tesbit edilebilir: Douda-irmien, uma ve Zey 3u5arw balan, Ik nehrinin mansab, imale doru Vjatka nehri, Kazan rma; batKa-Zuye suyu* Sura (Sim) suyuna kadar; Cenupta-irmien ile amar suyuna kadar. Bu sahann Rn asll eski ahalisi olan irmiler, Mok (Mordva) ve Artar kltr bakmndan Bulgarlara nisbeten aa bir basamakta olduklarndan, gittike TBMer tarafndan temsil edilmee balandlar; zaten bu Trkleme" cereyannn, buralara daha evvel gelen dier Trk kavimleri (Suvar, Hun, Sabir) ile balam olmas pek mmkndr. ok gemeden (VIII. yzyl iinde) Orta idil boyu artk bir Buigar-Trk memleketi idi. Ayn sralarda Ak-ldil ve Cenub Ural mntkasnda yaayan Bakfrt (Bakurt) lann Bulgarlarn dou komularn tekil ettikleri anlalyor, (di! ite 0?ta Don arasnda yaayan, ya Rn veya Trk olan, Burtaslar da Bulgarlar'n cenup batsndaki komular idi. Cenupta da Hazarlar ve batya doru da ark Savlan (Ruslar) bulunuyorlard. Kama Bugarlan'nn bir ka zmreden (kabileden) teekkl ettikleri anlalyor; galiba belli basit drt-be zmre mevcut olup herbirinin banda bir hanck bulunuyordu; hepsinin de nce Bler. sonralar Bulgar ehrini merkez yapan Bulgar hanna tabi olduklar zannedilmektedir. Br mddet Bulgarlar'n, Hazar Kaan'na vergi verdikleri malmdur; fakat Hazar devletinin zayf dt nisbette Bulgar haniannmda istiklllerini ele aldklar grlmektedir. IX. yzyln ortalarndan itibaren Karna Bulgarlarnn tamamryle mstakil olduklar kuvvetle mmkndr. Orta di! ve Kama mansabnda muntazam bir devlet ve ziraatte ticaret esaslarna istinat

ettirilen gayet kuvvetli bir iktisad tekilta malik olan Bulgar Trklerinin eski Trk asker itima messeselerini ve an'anesini muhafaza ettiinde phe yoktur; bu zmrenin byk ounluu tam manasyla topraa bal, sapanla ift sren kyl ahaliden ibaretti. Bulgarlar'n mkemmel ifti olduklar, ok mikdarda zahire istihsal ettiklerinden aka grnyor; arpa, dan, avdar ve buday ektikleri, kendi ihtiyalarndan maada etraflarndaki komularna da gnderdikleri malmdur. Her nevi ehl hayvan beslemee ok elverili olan Bulgar memleketinde at, sr, kei, koyun bulunduu muhakkaktr; bunun iindir ki Bulgarlar'da dericilik san'at bilhassa ilerlemiti; Bulgar gn (ilenmi deri) o devir piyasasnda istenilen ticaret eyasndan saylrd. Bulgar ahalisinin komularnn hilfna olarak "ark" deil 'itik' yani "izme" tad da bunu teyit etmektedir. Bulgar, hele Ural ile Vjatka tarafndaki ormanlarda muhtelif cins kymetli krkl hayvanlarn okluu bu cins krk ticaretinin ziyadesiyle artmasna sebep olmutur; samur, tilki, sincap ve baka hayvanlarn derisi Bulgarlar vastasyla Trkistan, ran, Arap ve Bizans lkelerine giderdi. Hatta sikkenin az olduu devirde bir sincap derisi "sikke" olarak kullanlmtr. Sincabn karl ten "tiyin' sz Hazar Trklerinde 'para" demektir ki, Bulgarlardan kalan bir sz olduu kuvvetle muhtemeldir. Ayrca avcln da mhim bir yer tuttuu biliniyor. Nehirlerin okluu balkln da inkiafn mmkn klmtr. Bu suretle, Bulgar memleketi iktisad hayat ok tarafl olan ve birbirini tamamlayarak "mill servet"in artmasna yardm eden-esaslarda kurulmutur. Buradaf ziraat, ticaret, avclk, hayvan beslemek, balklk, arclk ve endstrinin br araya geldiini mahede ediyoruz ki, Bulgarlar bu bakmdan kendi devirlerinin btn Trk ve birok gayri Trk kavimlerinden yksek bir basamakta bululuyorlard. Bulgarlar'n ky ve ehirlerine gelince; evler, iklimin icab olarak kaln aa ktklerinden, S! ste koymak zere yaplrd; damlar da ya kereste veya samanla, kar ve yamurdan muhafaza in dik olurdu; evlerin sahibinin servetine gre birka odadan teekkhsttii anlalyor. ehirler ise, ahalisinin okluu ve servetiyle, meguliyet tora ile kyden terkb .ehirler ve kyfcr. ekseriy*ormaolar ve nehirler kenarnda idi. Bulgarlara nce aman dfaine mensup olduklar "Yer ve Suya* taptktan, birok tanr tandklar, bunlarn namma kurbanlar kestikleri, bilhassa atn en makbul kurbarraddeditdl muhakkricfir. Fakat. yzyH sonlanna doru. Trkistan'da ve dier islam dnyasndan IdiTe ve Bulgar'a gelen tccarlarn tesrrfle buralarda slam <M Ve kltr yaylmaa balamtr; o derece W, 900 tarihlerinde Bulgarlar arasnda melmarr olanlar artm ve Bulgar Hai Alm, 920 tarihlerinde Badat halifesine mracaatta, d& alimleri ve mimarlar gnderilmesini rica etmiti. Halfe Muktedir-Billh tarafndan gnderilen kalabalk bir eli heyeti 922 maysnda Bulgar memleketine vasl olmutu. eikeyolu Alm ton ve maiyeti elilere fevkalde bir kabul gstermiler ve o tarihten beri Bulgar memleketi Abbasi halifelerine bal bir mslman yurdu olrnutur; Abbas Halifesi ve Bulgar Han namna sikkeler baslmakta ta caroeri saraylar, kaleler ve dier binalar ina edilmekte idi. Bulgarlar mslmanl kabul ettikten sonra onlarn urdu Trit-lslam medeniyetinin imal batsnda en iteri p mWu olmakla byk bir ehemmiyet kazanm*. Temiz, doru ve alkan insanlardan mrekkep olan Bulgar ahalisi arkn bir ok yumuatc tesirlerinden uzak toldklar iin Bulgarlar'n bir ok miHT meziyetten muhafaza ettikleri anlalyor. Bulgar yurdunun iktisaden ykseliinde ahafifn karakterndeki bu vasfn da tesiri olduunu kabul etmeliyiz.

186

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

187

Bulgarlar, ifti ve tccar bir kavim olmakla beraber, astarNu atnhmal^ memilerdi. Fakat, onlarn asker kuvvetleri tecavziin deplr daha ziyde mdafaada kullanlmakta idi. Bulgarlara harp tarihleri az malm olmakla beraber X. yzyl sonlarna doru Ruslar'm hcumuna maruz kalmlard; bu hflctmar ekseriyetle geri pskrtld gibi, Bulgarlara bazan Oka boylarna kadar ilerledikten malmdur. Bulgar hanlarnn adlar ve saylan tesbit edilemiyor. Dilleri ve krleri hakknda da bilgimiz azdr. Baz aflmter Bulgar dfflrtn bugnk uvaa m eski ekli olduu kanatmdadrte: uvalar mslman olmayan Bulgar ky ahafteirtfn haleorl ayfryorsa da, bu husu6takat1 br kanaata varmak iih birok delillere ihtiya vardr. 922 tarihinde Bulgar devle ve ahalisi hakknda Badat halifesinin b firi arasnda ktip afatiyle bufian terf-i Fadlan enteresan malrhat brakmtr. XII. yzyln Mndt yarsnda Bulgar kads Yakup^bni-Numan'ttv bir "Bulgar tarih* yazdtf rivayet edifyoraa d mezkr eser meydana karlamamtr. Kalan madd izler Bulgar ehrindeki harabeler, baz mezar talar ve kifbeler, ehir ve ky yer-tortraynet eyaai, Bah (ok, kh, mifer, zrh, bak), ziraat aletleri, ev eyas, hay-van takmlar ve sikkelerden ibarettir. Hazar devleti zayfladka Bulgarlar kuvvetlendiler. Bulgar ehri ItiPden daha mhim bir ticaret merkezi oldu. Arap, Iran, Trkistan, Hazar, skandinavya, Rus, Baltk memleketlerinden buraya tacirler gelmekte idi; buras ark Avrupa ve Asya ticaret emtiasnn mbadele edildii ve umumiyetle tarihte malm olan en byk ve eski panayr yeri mahiyetini ald. Bu an'ane nesilden nesile geti; bilhare Kazan ehri Bulgar ehri yerine panayr mahalli oldu; sonra da Makar'es ve nihayet Nijniy-Novgorod (Gorki) panayrlar bu an'anenin devamndan baka bir ey deildir. Bulgar devletinin siyas akibetine gelince, Bulgarlar 1224 de Kafkas-Don seferinden Aral civarna dnmekte olan Mool-Tatar ordusuna hcumla onu malup etmilerdi. Batu Hak'n garp seferinia-iJk hedefi: Bulgarlar'dan intikam almakt. 1?36 da Mool-Tatar ordusu, idaresinde biffok Trk ktalar da olduu halde, Bulgarlar zerine saldrdlar. Byk Bulgar ehri de tahrip edildi. Batu 1237 yl banda Rusyay. istilya balad. 1238-39 yllarnda bunlar Deti-Kpak'tan Kumanlar' komakia meguldler. Kumanlar'n byk bir ksm Macaristan'a giderken, bir ksm da Kama Bulgarlar yanna gelerek bunlarla kartlar. Eskiden beri burada yaayan ve sonradan Bulgarlar yanna gelen Kuman-Ki| ^aklar'n miktar mhim bir yeka tu&w olmaldr ki, BuigarJir'ia Kpaklar'n, daha evvelki Trk ve yerli ahali ile karmasndan vcuda gelen Kazan Trkleri'nin dilinde, Kpak tfkesi-nin hkimiyeti gze arpmaktadr. Mool-Tatar istilasndan sonra, Aa dil'in sol sahilindeki Saray ehri merkez olan Altn Ordu'nun idaresi zamannda. Bulgarlar'n bir dereceye kadar siyaSF istifc lllenn muhafaza ettii anlalyor. Hatta bir aralfk Bulgar yurdu yeniden tahribata maruz kalmt. Saray hkmetinin kuvveti azalnca, Bulgar yurdundaki yerli hanlarn JStfklHan artma benziyor; Bulat-Tlmur tarafndan (*3S1) de Bulaar vurdu ve ehri byk tahribata maruz kald, bu vaziyet -karsnda ahalinin bir ksmnn imale, Kazan suyu boyuna gittii, hatta Kazan adiyle bir ehir-kurduu ve burada bir hann yerletii anlyor. 1437 de Saray han. Ulu-Muhammet Han, Krm tarafn-dan Kazana geldii zaman burada, tedenbari devlet tekiltna"ve meden bir hayataalk kalabalk, Bulgarlarn karmasndan S^^^^^ bulmutu. Kazan Hanl'nn esas halkmi ite bu unsur tekil etti.

- -'$& ^flMBiMlflhlIl

III. Kltr ve || Tekilt

M
brahim KAFESOLU

Bozkr Kltr
imdiye kadar grld zere, Trk tarihinin bu safhas daha ziyde "Eurasia" nn bozkrlar blgesinde cereyan etmitir. Bilhassa insann tabiat kuvvetlerine hkim olmad eski alarda corafyann insan hayat zerindeki tesirler? dnlrse, bozkr ikliminin de, eitli bakmlardan eski Trk yaay, dnce tarz, inanc ve dnya gr, rf ve geleneklerine, ksaca "kltr" ne yn verici tesirler yapaca tabiidir. Ancak bir kltrn teekklnde, coraf artlarn yannda bizzat insan unsuru da rol oynamaktadr. Son aratrmalar fertlerin baz kftr unsurlarn yaratmak ve gelitirmekte balca mil olduunu gstermitir. Bununla beraber, belirli ruhfkarakter tayan topluluklarn ortaya konan kltr deerlerini kontrol kabiliyeti de unutulmamak gerekir. Yni cemiyet, kendi ^nde grnen her kltr belirtisini kabul etmemekte, ancak umumi telkkisi, dnce tarz ve yaayna uygun denleri benimsemektedir. u hlde her kftrn temel dayana mevcut bulunmaktadr: coraf evre, insan unsuru, cemiyet. Ayr coraf evrelerde befirfi karaktere sahip insan gruplarnn meydana getirdii cemiyetlere has olmak 2ere bfrbltferinden farkl kftrler doacana gre, 3500 yllk hayat bozkr coralt artlar iinde geen Trk topluluunun da kendine trtahsus b!r kltr tipine sahip olaca tabii karlanmaldr. Biz buna, dou ve gelime sahasndan dolay "Bozkr kltr" diyoruz. Bozkr kltrne tarihin seyri inde, bozkrlar blgesi kylarnda yaam olan baz yabanc topluluklarn da dahil olduu anlalmaktadr. Mesel Hind-Avrupallar'dan baz kollar (Iranler, yin* feu toktan afflhrgnplarn meydana getirdii IskitteTVbAve Moollar gibkFakat kltrt na dayanan-danrtoirHalan insan faktr Bapkr-kltrnn eski Trkler tarafndan ortaya konan

188

____TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

189

temel unsurlarn, bu yabanclarn Trk'deri farkl insan unsuru ve cemiyet hususiyetlerinin belirledii kltr katklarndan ayrmaktadr. Bu itibarla Bozkr kltrn en saf ekli ile bir Trk kltr olarak kabul etmekte hat yoktur. Bozkrlar corafyasnda binlerce yl hayatiyetin! devam efflren ve in, Hind, Akdeniz ve Avrupa gibi yerleik kBr mensuplanrnn, yine binlerce yl iinde, tesir ve basksn hissettikleri bu kltr eskiden beri lim adamlannca az-ok tannmakta ML Mtehassslardan bazlar bu kltre eksik olarak "Atl gebe kltrdemekte bir mahzur grmemilerdir. Halbuki, Bozkr kltr "at" zerine kurulmu olmakla beraber, prensipleri yalnz "aftan ibaret deildir. Bunun yannda demir de vardr ve ayr bir hukuk anlay ile de donatlm bulunmaktadr. Balbana bir kltr tipi olduuna gre de, din, dnce, ahlk ynlerinden de tamamlanarak bir btn tekil etmi olmas icap eder. nk herhangi bir kltrde ekonomi kltrn btnn deil, sadece bir cephesini meydana getirir. Bu itibarla, llerde deil fakat rutubet derecesi olduka yksek, yaylalarda gelien Bozkr kltrne, srf oban hayat tarzna dtan bakarak gebelik atf etmek yanltr. Mhiyeti ilmi yoldan iyi aklanmam olan ve Batl ifn adamlarnn, kendi kltr anlaylarnn haricinde kald iin, zerine ly-k ile eilemedikleri gebelik'in dnce, vatan telkkisi, din tutum, ahlk davran bakmlarndan zelliklerini henz bilmiyoruz. imdilik, unu syleyelim ki, Bozkr kltrnde temel olan at, gebelerin hayatnda birinci plnda grlmez. At gebe kavimlerin kltrne sonradan girmi bir ekonomi vastasdr (Moollar aslnda afi bilmiyorlard, Arabistan'da ve Kuzey Afrika'da at ancak M.. 1200'lerde grlmektedir, Kuzey Kafkaslar'da ve ran'da at ile ilgili ilk buluntular M.. 900-500 yllarna aittir).

1 - Bozkr Kltrnn Menei Meselesi

m - skit nazariyesi: > I. Zichy tarafndan ortaya atlan bu gre gre, bizim "Bozkr kltr" diye ifa de ettiimiz kltr tpju "atl gebelik1 ten ibaret olup, merkezinde at yetitirmek ve obanlk yer almakta ye bu gibi faaliyetler iin, Karadeniz'in kuzey dzlklerindeki skit sahas en elverili blge bulunmaktadr. Bir gebe san'at tr olan ihayvari slbu' da burada doup gelimi, *Eurasia" ya yaylmtr. Yine bu nazariyeye g& re atl gebe kltrtj. M.. 4. asrda teekkle balamtr. Bu nazariye taraftarla rna kar itirazlar oldu ve 'Eurasia' bozkrlarnda daha M.. 2. bin ortalarnda atl gebe kavimlerin yaad hatrlatld ve Iskitler'deki bu kltr belirtilerinin Trk !T!!^ Olabilecei zerine dikkat ekildi, ayrca skit kltr ile ayn^durumdak A tay buluntular, arasndaki benzerlikte -"Kral? skitler" doudan geldiklerine gre- temervdouda aranmas gerektii belirtildi. b- ndo-Germen nazariyesi: teNjjj ^Sf ^k yayg,n oim ve esk* "Aryanizm- tesirinin bir devam, saylmas mn* kngrnen bu nazariyeHted*rupal.lar'tBaykalglne I^^DS?XM yerletirmekte ve onlarn da aslnda 'gebe" (bozk.rM l HHKT -i -2? afin ilk HAfa nniar t.nf.n/4M .wr. -T^: t00"") olduklarn ilen srerek, af m ilk defa onlar tarafndan MeftrMp. *a dnyanm ata binme san'at.n onlar-

dan rendiini iddia etmektedir. Batllarn at zerinde bu kadar durmas, phesiz bu hayvan ehli hle getirip binmenin insanlk kltr tarihimle muazzam bir hamle tekil etmesinden ileri gelir ki, bozkrlarda gelien kltr de IndoGermenler'e balamak bylece mmkn olacaktr. Burada ehli atn menei olarak kalntlar Cungarya'da ortaya karlan "Equus Przevvalsky" gsterilmitir. ndoGermen nazariyesine kar, eski alarda bir deil birok at cinslerinin bulunduunu (Mesel in'de Ordos blgesinde; "neolitique" devirden "hipparion" ve "equus caballus" cinsleri) ve atn tek bir yerde deil, eitli yarlerde baka, baka kavimler tarafndan ehliletirilmesi esmkn olduunu hatrlattktan sonra, Bozkr kltrndeki sava obanlar tarafndan binek at olarak kullanlan atn Przevvalsky cinsi deil, "kk bedenli, ksa bal, geni alnl" bat bozkrlar cinsi olduunu belirtelim. Hun svarilerinin seferlerde bindikleri bu bozkr muharebe atnn ilk kalntlarna rastland Afanasyevo kltr (M.. 2500-1700) eski Trk Altay kltrne bal bulumaktadr. Dier taraftan S.V. Kiselev'in tesbit ettii zere "sava bir kavme ait olan Andronovo kltr (M.. 1700-1200)'nn yavayv Or-ta-Asya'ya hkim olmaa balad devir1 ile bu buluntular zaman bakmndan dikkate deer bir uygunluk gsterir. ok daha eski tarihlerde Poltavka ve Tripolje kltrnde "at" iskeleti kalntlarnn mevcut olduu iddias doru olsa tle buna byk bir deer vermekte isabet yoktur. nk bu, av hayvan yabani bir at da olabilecei gibi, urada, burada at iskeletine rastlamak da ehemmiyetli deildir. Mhim olan, atn belirli bir kltr btn iinde deer kazanm olmasdr. Atn ehliletirilmesi iin nce buna ihtiya duyulmas icap eder ki, bu ihtiya phesiz itte olarak bozkrl hayvan besleyici kavimlerde hissedilmiti. Bu itibarla atn insanlar tarafndan kullanlmas bile -bu husus balang noktas olmakla beraber- tli bir keyfiyet saylabilir. Esas dan, atn binek hayvan hline getirilmesidir. Bozkr kltrnde rol oynayan ba aksiyon da biniciliktir. At gibi bir vastaya htiyacn, "yerleik" topluluklardan ziyde, ok geni sahalarda, hayatn zaruri kld sr'atle dolamak mecburiyetinden doduu aikrdr. Bozkr sava at douya doru uzanm ve in'de muharebe at yetitiriciliinin ilk sahas plan an-si blgesinde grnmtr. inliler ata binmei ancak M.. 300'lerde Asya Huntar'ndan renmilerdir. c- Altayl Nazariyesi Bozkr kltrnn Altay yaylalarnda Proto-Trkler (Trktan atalan) tarafndan ortaya konduu hususu, bir kltr evresi ("Kulturkreis") olarak bozkrlar zerine dikkati eken W. Sehmidt, O. Menghfc W. Koppers, F.flrjr gibLiantnmt kltr tarihHAeiaih temsil ettii Sfiyana ekol* tarafndan Heri arlmiOr. o, Menghin'e gm^ atn ehliletirilmesi ve umumiyetle hayvan yetitiricilik gHM medeniyet tarihinin ok mhinn bir safhasl TMda^fn atalar tarafndan gerekletirilmitir. Bozkrlar blgesinde kltr devresi (kemik kltr, hayvan besleme kltr, at yetitirme t$ltr)Jtsbii eden Mengtn' gre, bunun son merhalesinden yeni bir netice olarak, merkezinde atn bulunduu, "Sava obanlar" ("Hirtenjgrieger") kltr domutur ki, bu, bozkr kltrnn, bilhassa Proto-Trkler iin karakteristik Qan en yksek derecesini gsterir. W. Koppers'de yle demektedir: "Atn ehliletirilmesi ve atl oban kltrnn yaratlmas *k Trkler'e balanabf. nsanlk tarihinde ulalan bu baar kavimle-

190

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

191

rin ve baka kltrlerin gelimesinde fevkalde neticeler dourmutur. Tarih balantlara* gsterdii gibi, byk devlet esas iin gerekli artlar ancak bu sayede belirebHmiftlr\ Mm binek hayvan olarak kuHanlmaein, iiraat kltrnn ve ona bal hayvancln ok stnde ve dnya tarihinin pak mhim bir kltr merhalesi olduunu belirten F. Ptor'a gre, hayvan terbiyesinde nce geyik, sonra ren geyii (Samoyedler tarafndan), nihayet Trklerin atalar tarafndan at ehliletirilerek in-sanhk hizmetine sokulmutur. W. *8ehmtdt de aratrmalarnda ayn neticeye varmtr: 'Orta Asya'da oturan ve ok eski btr amanda avekk hayatndan hayvanlar ehliletirmee geen tek kavim Trktr olmutur. At, TrMer tarafndan ehlitetiril-mltir ve Trkler ala binflk*sanlar olarak grnmektedirler". Orta Asya bozkrlar blgesinin kltr tarihi ynnden tad ehemmiyet W. Rubent L. P. Zambotti ve jeopolitiki Mc Kinder taraflarndan iyice belirtilmitir. Esasen yeryznde ekonomi bakmndan balca temel kaynak vardr: orman, terim, hayvan yetitirme. nsanlar yaadklar evrenin bu imknlarn deer-lendirerek hayatlarn srdrebilmilerdir. Tarihte ilk kltrler de phesiz doduklar blgenin tabii artlar iinde z kazanacaklarndan, orman kavimleri "asalak1 kltre (avclk, deviricilik), ziraate elverili yerlerde oturanlar "kyl" kltre (iftilik) balanmlar, bozkrdakiler "oban" kltrn (besicilik) meydana getirmilerdir. 8u itibarla, aslnda orman kavmi veya kyl deil, fakat bozkrl olan Trkler'in kltr de dou, gelime ve muhteva bakmndan btn dier topluluklarn kltrlerinden ayrlk gsterir. "Altay-Trk atl oban kltr" Trkler'in atalarn dier topluluklardan farkl bir dnya grne ve hayat tarzna gtrmtr ki, bu insanln mazisinde ilk defa mahede edilen insan zek ve iradesini tabiata hkim klma azmidir. At terbiyesi, otlaklar etrafnda cereyan eden mcadeleler bozkrly metanet ve cengverlikle bezemi, onu tekiltlk melekesine sahip klmj ve eski Trkler hereylerini borlu olduklar ata kutluluk derecesinde deer vermilerdir. At vastas ile insanla bah edilen dier mhim bir deer de sr'at mehfumudur ki, bu eski iptida kavimleri zihni durgunluun tenbelliinden kurtararak canl bir faaliyete yneltmi va frisan iradesinin ufkunda sonsun imknlar almasna vesile olmutur. Yine at sayesinde bozkr kltrnn ortaya koyduu baka niversal bir deer hukuk fikridir. Bu da, atl muharip obanlarn, ihsanlarn cemiyet hlinde yaayabilmeler salyan karlkl sayg esasndan hareketle,.topluluklar bir st idare nizamna balama yolunda ulalan devlet kurma dncesinin mahsuidf. At zerinde, kalabalk hayvan srlerini sevk ve idare etmek mecburiyeti eski Trkler'in, atn sr'at ve demir madeni (a. bk.)aayesinde hkimiyet altnla aldklar insanlar idare plnnda baarlarm mrnjan ktar. Bu sebeple yeryznde ilk siysi kadrolar, yine ilk kanun koyucu durumunda olan Trklerin atalar tarafndan tesis ve tekil edilmi grnmektedir. Menghirf* gre, bozkrlarda gelien eski Trk kltmn dnya tarihinde fB bakmdan kesin tesiri olmutur. Bunlardan biri, hayvan besieyicllfi gelitirmek ve yaymak suretiyle iktisad; teki, yksek tekiltlk yolu ile itimaidir Birinci nokta mhimdir, ara bu, avclk ve deviricilik gibi. yalnz alarak karlnda birsey vermyen parazit asalak) ekonomi yerine, nsanlan retici (mstahsil) durumuna sokmak suretiyle, ok faydal bir iktisad hamlenin iaretidir. Fakat ikinci nokta da-

ha da mhimdi^ nto insanl basit ynlar olmaktan karp sosyal nizamlara balamak gibi* iktisad faaliyetin de devamn mmkn klan, bir beer deer ancak bu yol ile. husule gelmitir. Bu bakmdan ral-Altayl kavimlerin dnya tarihindeki bu ok mdhfrn roln beHrten, Menghin yle demitir:^ 6k yksek medeniyetter dahi, daha alkan ve ziraati rtmaWa beraber, devtet kurmakta kifayetsiz kavimlerin yerleik hlde bulunduu byk nehir vadilerine sava atl obanlarn mdhalesinden sonra domutur". W. Koppere Hind-Avrupallar asndan meseleyi daha kesin bir ekilde aklamaktadr. Ona gre, Hind-Avrupal kavimlerin (bugnk Avrupallar'n atalar) tekiltlk ve siyasetteki baarlar ancak bu bozkrl unsurlarn onlarla karmas ile izah edilebilir. Onlar M.. 2. bin yllarnda Aral gl havalisinde bozkr kltr ile temasa gelerek bu kabiliyeti elde etmilerdir. Bu, dier blgelerde de byle idi. Nitekim Dou Asya'da ilk devlet tekilt eski Trkler tarafndan kurulmu, n-Asya kavimleri bakmndan da benzer sonuca varlmtr. - Bozkr Kltrnn Teekkl a Bu kftFh menei hakkndaki nazariyeler ona aa yukar bir mazi tyin etmek imknn salamaktadr. Viyana ekol'ne gre bu tarih M.: 2. bin balan olmaldr. phesiz ata binicilik temel unsur olmak zere, siys, iktisad, dini vb. cepheleri ile kltr geliinceye kadar belirli bir zamann gemesi gerekecektir. Bugn iin, ehliletirilmi ata binme a, Afanasyevo kltr verintilerine gre M.. 2500 yllar olduuna ve Andronovo kltrne (M.; 1700) bal "sava atl bir kavim" in etrafa tesirini gstermee balad ifade edildiine gre, Bozkr kltrnn M.. 2500 ile 1700 arasnda olduka belirgin bir vasf kazanm olduu kabul edilebilir. Bu tahmin bir yandan Viyana ekolnn vard sonulara, dier yandan da arkeolojik vesikalara uygun dmektedir.

2 - Sosyal Yap
a - Eski Trk cemiyetinin sosyal yaps hakknda imdiye kadar yaplan tasnifler hem bnye, hem de isimlendirmeler bakmndan tabirini tutmamaktadr. Bunun sebebinin, her aratrcnn kendi megul olduu zaman iinde kaimast ve yine megul olduu belirli Trk zmresini esas almas olduu anlalyor. Trkler'in eitli devirlerde, eitli blgelerde baz bnye deiikliklerine uradklar ve bununla ilgili olarak baka baka tbirler kullandklar phesizdir. Fakat Bozkr kltr dediimiz, aslna en yakn TSrk kltr iinde cemiyet yapsn tesfcrft etmek bakmndan baz imknlara da sfeftbiz. Bu hususta Gte*Trk topluluu sosyal bnyesi herhalde hareket noktas vazifesini grebilecektir. Ana kaynamz Orhun, kitabelerinde geen, konu ile ilgili tbirler meseleye k tutacak durumdadr. Orhun kitabelerine gre Trk bozkr cemiyetinin yapsn yle tesbjtetmek mmkndr: Oguf - aile (?) Urug - soy, (aile?) Bod - boy, kabile Ok * kabile (bir siysi tekilta bal)

192

______TRK DNYASI EL KTAB

TRK TARH

193

Bodun - boylar birlii (siysi ynden mstakil veya deil) l - Mstakil topluluk, devlet, imparatorluk. Eski Trk cemiyetinde ilk sosyal yap olan aile, btn itima bnyenin ekirdei durumunda idi. Kan akrabal esasm dayanyordu. Eett Trk ailesi tip olarak "geni aile" eklinde grnmekte (geen asm 2. yansnda, btn d tesirlere ramen baka blgelerdeki TrK'2mfelerine ntebetle en az tesir alm olmalar gerek Altaylrtar'da "soy* ve Yakut'larda "usa1 Krgzlarla 'aul") ise de, aslnda Trk ailesinin 'Kk aile" tipfrtde kun& bulunmas daha akla yaton gelmektedir. nk Trk ailesi eski Yunan'daki (genose), Rorna'daki (gens) ve Islavlar'daki (zadruga)'dan farkl olup, ortaklk yalnz otlak ve hayvan sr rlerine inhisar eder. Trke'de izdiva iin kullanlan "evlenme" veya "evlendirmek, (Gk-Trk kitabelerinde: ble +) tbirleri, evlenen erkek veya kzn baba ocandan ayrlarak ayr bir ev (aile) meydana getirdiine dellet eder. Umumiyetle, bilindii gibi dtan evlenme (exogamie)'nin esas ve baba hukuku'nun hkim olduu Trk ailesinde evlenen oullar, hisselerini alp, yeni bir aile kurmak zere, karlar, baba evi ise en kk oula kalrd. Trkler'de "leviratus" (len erkek kardein dul kalan zevcesi ile ve ocuksuz gen dul vey anne ile evlenme sekti) mevcuttur ve umumiyetle tek zevcelik (monogamie) grlr. Orhon yaztlarnda ancak bir yerde geen "uru" tbiri, Uygurca metinlerde, Kagarl'da. birok modern ivelerde ok kullanlan ve tohum, akraba, nesil" mnalarna gelen bir sz olup, Moolcada da "yat, caf (yabanc) tbirinin zdd olarak "akraba" anlamnda kullanlr. Aileler veya soy'lar bir araya geldii zaman "boy" teekkl ediyordu ve banda vazifesi, boydaki i dayanmay muhafaza etmek, hak ve adaleti dzenlemek ve gerektiinde silhl kuvvetlerce boyun menfaatlerini- korumak olan bey (bg, beg, bi) bulunuyordu. Buna gre boy, siys mahiyette bir birlik idi. Belirli arazisi ye muharip kuvveti vard. Mlk ve hayvan srleri baka zmrelerinkinden ayrt edilmekte idi (24 Ouz boyundan her boy hususff br damgaya sahipti). Roma'da, eski Yunan'da ve CMiye devri Araplarrtda, benzer kurulular bandaki mctful ahslar ayn zamanda dirtfreis olduklar halde, bey'in byle bir fonksiyonu yoktu. Eeki Trk boylarnn adlar boyun bu siys ve itima hususiyetlerini meydana koymaktadr. Bu adlar yle snflandrlmtr: a- Asker tekilt ve idar kurulula ilgili olanlar (mesel: ur, Yula, Kapan, Kl-bey, Yabagu, Yeney, epni Taryan, dir, Kbk, vfc). b- Aiker-eiys hdiselerin tesirinde meydana gelenler (mesel Hazar = Kazar, Sabar, Kabar-, Kei, Bulgar vb.). c- ByK,'hretli, zengin mnalarnda olanlar (mesel: Bayndr Bayat avuldur, Tabga vb.y. j ^Adam^veya insan mnasn verenler (mesel: Hun, Agaeri, Kumeri, Mogyeri = Magyar vb.). *" H V ya h Se8n bildirenler mese,: v ., f v n J*\ * XT , ? < Argu, Argm. feva. Kartuk, Yalakar, Boran, Krt vb.). -

>;#oKuwet, ealamlk, cesaret, fazilet ifade edenler (mesel: Trtc, Kay. Kangar, Karan Gyormati, ErHm = erdene Knk vb.). f- Boylar birliine katlanlarn saysna gre adlandrmalar (mesel: On-ok, Dokuz-ouz, On-Uygur, -Karluk, Utur-gur = 30 Ogur, yb.)Ouz ad da (0hf zaOtftar) belirli bir siysi tekilt kurmu Trk boylar mnasndadr. Grld zere Trk boylar ve umumiyetle Trk siysi kurulular ahs adlan ile anlmyorlar (Seluklu, Osmanl gibi devlet veya, mesel,-Hteilu, KatAhmedfe, Cferlu vb. gibi kk topluluk adlar ve sonu + olu ile biten Aydn-olu, Isfendi-yar-olu vb. adlar, aslnda Trk kltr mahsul olmayp, Arap ve Fars tesiri ile sonradan ortaya km isimlendirmelerdir.). Boy beyleri cesareti, mal kudreti ve doruluu ile tannm urug ve ogularn reisleri arasnda seim yolu ile i bana gelirlerdi. Seici hey'et herhalde boy'u meydana getiren aile ve soylarn temsilcilerinden kurulu olmaldr. Bu hey'et eski Trk devletlerinde mevcut "meclis" (Danma kurulu)" lerin kk apta bir ilk tipi olarak grnmektedir. Boylar birliine "bodun" deniyordu. Bodun'un banda "bey", han ("kaan") bulunur ve topluluk siyaseten mstakil veya bir il'e tbi durumda olabilirdi. Bodun'lar ounlukla soy ve dil birliine sahip boylardan meydana geldii iin, bodun kelimesi "kavim" mnasn verebilir. Kitabelerde yalnz bir defa geen "Ulus" sznn eski devirdeki mnas ak deil ise de, bu sz, Trk-Mool devrinde: 1- Millet, 2. Memleket, 3. Devlet karl olarak daha geni anlamlarla karmza kmaktadr \

b-I:
Eski Trk cemiyetinde siys tekiltlanmann en st kademesini tekil eden T V. Thomsen'e gre "siys bakmdan mstakil, muntazam tekiltl millet" demektir." A.v. Gabain'e gre "lke, imparatorluk = Reich, iktidar veya hkmet" ,R. Gira-ud'ya gre Tekiltl devlet, imparatorluk, siysi hkimiyet" mnasna gelmektedir. Bunlara gre eski Trk "in, topra ile, halk ile, idar ve hukuk nizamla ile, vazifesi yurdu ve ahaliyi korumak ve salam bir sosyal bnyeye sahip olmasna almak olan bir siys kurulutur. Trk "il"W. tanyabilmek iin onun, devlet'in artlar ynnden, feususiyetlerin yle tesbit etmek mmkndr: 1- stikll Kavram Bilindii zere, devlette gerek istikll, bunun yalnz idareci zmrece istenmesi ile deil, ayn zamanda halkn da ayn uur inde bulunmas, yni istikll dncesinin btn toplulukta mterek birarzu hlinde var olmas eklinde belirir. Byle bir ortak uur Bozkr Trk cemiyet ve devletinde ok eskiden beri mevcut,** mutur. Trk gruplarnn her gittikleri yerde, beylik* Imnlk gibi hr ve mstakil siys teekkller kurmaa almalar bunu gsterdii gibi, eitli lkelerde buna muvaffak olmalar da istikll dncesi zerinde srarlarna dellet eder. Eski Trkler'de istiklle verilen deer baz tarih kaytlarla da tesbit edilmi durumdadr: Asya Hunlan'ndan M.. 58'de cereyan eden hdise (yk. bk.) dolaysiyle in yll

194

.TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

195

Shi-ki Hun devlet meclisi'nde yaplan u konumay nakleden Bom <*n tbHyet yz kzartcdr. Atalarmzdan toprakla birlikte devr aldmz istikllimizi n ile uz-lamak bahasna feda edemeyiz. Mcadele edecek savalarmz hl mevcut iken devletimizi korumalyz'. Orhun kitabelerinde, "Kaanlk" tblrt ile ifade edilen "devlette istikll' dncesine kar duyulan ilgi daha sarih bir ekilde dile getirilmitir: H olan bir bodun idim; tfmdi SFim nerede? Kaanlk bodun idim; hani ka-gan'mT. stikllden mahrum kalmca "Beuolmaa lyk olu kul, htn olmaa lyk kzn criye" olduundan yaknan Bilge Kaan Trk devlet ve istikllinin devamUln nancm u szlerleitede etmitir: "Yukarda gk kmedke, aada yer denmedike Trk bodurumun il'ini. tresini lam bozabilir?". Bu tarih veeh kalar, devlette gerek istikll kavramna uygun olarak, bu dncenin, idarecisi ve halk ile Trk topluluunda ortak bir deer tadn ortaya koymaktadr. 2- lke Kavram: lke, her mstakil devletin hak ve salhiyetlerini mutlak ekilde kullanabildii belirli corafi saha olduuna ve lkesiz bir millet bahis konusu olmyacana gre, Trk Tinde de belr snrlar iinde bulunan bir lke kavramnn mevcut olaca aikrdr. Eski Trkler'de lkeye Vurt" deniyordu (Eski Trk vesikalarnda gemiyen lke sz, "lk" ekli ile Moolcadr). lke snrlarna da "yaka" denilmekte idi. Demek ki Trk hakanlklarnda lke, belirli snrlara sahip devlet arazisi idi ve bu arazi hkmdar ailesinin mlk deil, btn milletin ortak topra idi. Asya Hun Tan-hu'su Mo-tun, komu Mool Tung-hu'larn arazi talebi karsnda kald zaman (M.. 209) devlet meclisinde, topran devletin temelini tekil ettiini buna gre, her ne sebeple olursa olsun kimseye arazi terk etmee selhiyeti bulunmadn sylemiti. Anlalyor kf Bozkr Trk il'inde "yurt" hkmdarn ahs mal gibi keyfine gre tasarruf edilebilen bir toprak paras deil, fakat bizzat devlet reisinin korumakla vazifeli bulunduu bir ata yadigr idi. Bu durum eski Trk devletinde, lke bakmtfdan 'donfaturrt'detJilreski alarda benzeri yalnz Roma imparatorluunda grlen "imperium* hkimiyet telkkis'mf tnevcut olduunu gsterir. Devlet topraklarnn darecilerle halkfft ortak mesuliyeti altnda bulunmas keyfiyeti, Trk topluluk adlarndan anlald zere, eski Trklerin ahslartndan ziyde ffie bal olduu hususu ile bir arada dikkate alnrsa, lkenin sr'atle "vatantama" snn mmkn olaca kolayca anlalr. Gerekten eski Trk topluluunda halk, ctevtetfrr siys isffldli gibi, 'yurt'una da dern bir muhabbetle balanmtr. Yukarda sylediimiz zere, ilk tarih btfMiaine Asya Hunlan'nda rastladmz bu durum, Gk-Trkler'de en canl ekilde mecvut olmu (tken'in kutsal toprak sayld ve "kaanlk" a ve tre'ye sahip olarak yaamak iin tkende oturmak gerektii) ve Uygur Trkler'nde "Kutlu de" efsanesinde sembolize edilmitir. Trkler'detei bu vatan sevglaHM* Arap yazar Al-Chiz-Xlm.869) tarafndan da, mahadeye dayanlarak belirtilmitir. Ancak Trkler'de "lke" ve vatan telkkisi gebe veya kyl (ywteik) btn teki kavimlerden farkl olarak, siys istiklli ile beraber yrmektedir. Eski Trk, yalnz hr ve mstakil yaayabildii topra lke ve vatan saymakta (Trk tarihinde eitli Trk zmrelerin ayr vatanlar bundan Heri gelir), fakat bu amarn mevcut olmad araziyi kolayca terk edebilmektedir (Trk glerinin dier tur sebebi). Ksaca Trk kltrnde vatan Trk tularnn veya al bayran dalgaland yerdir.

3-lnsanUn$ufu: Devletin yalnz hkmdar ve ailesinden ibaret sayld topluluklarda siys hrriyet ve alma serbestliini dnmek gtr. Devlet idaresi ve lke anlaynda idarecl4a!k birlii olan alysff teekkllerde ise, durum bakadr. Eski Trk topluluunda da insann fertfr hukuk le donatlim ve iktisaden esir olmayan br hayat dtaeninde bulunduu anlalmakta*^ Bunun tarih vesikalarla ortaya koncas mmkndr. nce, ailede husus mlkiyet mevcut idi. Bozkr Trk devletinde arazi zerinde de husus mlkiyet cri idi {Asya Hmlar'nda, GkTr$er'difc Uygur-lar'da vb.). Husus mlkiyet kii haklarnn ve hrriyetin teminatdr. 10. asr Bulgar-lar'nda fertler kendi arazilerinden elde ettikleri mahsulden hkmdara bile birey vermiyebiliyorlard. Hazar hakan ve idarecileri teb'ann mlkne el uzatamazlard, Ouzlar'da "bey"ler, han'n baz ar davranlar karsnda seslerini ykseltirlerdi. Avrupa Hunlan'nda Atill'nn bakentinde bir Bizansl, Bizans'ta insann bask altnda tutulmasna ve kanunlarn yrmemesine karlk, kendisinin Hun memleketinde hr olduunu ve korkusuz yaadn sylemiti. in'deki kleler, hrriyet lkesi olan Asya Hun topraklarna kayorlard. Bozkr Trk cemiyetinde yle bir hrriyet havas vard ki, en kk bir aile bile bal-bana bir "il" saylabilirdi. Bu durum bazan sosyal yapnn daha yksek kademelerinde mahade ediliyordu. Mesel 8 boy hlinde Don-Aa Tuna nehirleri arasnda yaylan Peenekler'de "kabilelerin durumu o kadar mstakil idi ki, kavim beraber yaad, beraber savat, yni tam bir birlik tekil ettikleri hlde bir merkez iktidar mevcut deildi". 12. asr Kpaklan'nda da durum byle idi. Trk boylarndaki^ bu karakteristik durum eski Trk l'inde siyas birlii meydana getiren boylarn -trl sebepler yznden- birbirlerinden kolayca ayrlmalarna ve ayn blgede veya baka bir yerde yeni bir l tekil etmek zere tekrar toplanabilmelerine imkn vermekte idi (eski Trk siyas kurulularnda boy saysn ifade eden ve zaman zaman deien rakamlar bunu gsterir). Boyda ^yalnz otlak ve yaylaklar ortak mlkiyette idi. Bu tip arazi devlet mab olduu iin, buralardan faydalanan zel mlk at, koyun ve sr srlerinin sahiplerinden tahsil edilen belirli tdeki vergiler yolu ila'l^in ml ve asker ihtiyalar karlanyordu. Glerde ailelerin ve fertlerin kendilerine ait srlerini ve tanabilir mallarn] beraberlerinde gtrebilmeleri ve istedikleri gibi tasarruf etmeleri onlardaki hrriyet duygusunu ve serbest hareket etme eilimini daima canktutmakta idi. Bu hal iae, eski Trk devletlerinde, tabiatiyle, klelii ve baz zmreler iin "imtiyazllk" durumunu nlyor, ayrca Bozkr kltrnn ekonomik zellii de, adalet, eitlik ve insana sayg prensiplerinin gelimesine yardm ediyordu. Eski alarda yaamak iin ihtiya olan 'alma, ekme ve tama gc"n iti* sanlar .ancak kendi aralarndaki daha zayrfvdaha az becerikli fertle* kol kuvvetinden faydalanma yolu ile salayabiliyorlard- "Asalak" feltrde ve "Kyl'vtyefte-iK)J$ltrde bakaca are yoklu, iktisaden -besicilikle dayanan Bozkr kltrnde ise bu ihtiyac, bata en yksek kas (adele) kuvvetine sahip at olrnaR zere, try* van ge karlyordu. Orman kavimlerinde ve yerleik topluluklarda hkim%eti ele geiren gruplar, cemiyette kendilerine herhangi hteralfc ve hibir siyas hak tanmamak suretiyle, snf, kast cenderesine aldklar mahkm zmrelerin (Mogollar'da eitli neviden kleler, Islavlar arasnda yaygn kle ticareti, in'de enselerine bo-

196

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

197

yunduruk vurularak tarlalarda altrlanlar, Eski Yunanda Aristotelesh N ftapvana ve 'canl let" dedii ve dorudan doruya "o^lk" saylan insanlar, Msr'da, Hind'de ve Roma'da kle ktleleri) mevcudiyetini yte devam ettfemk maksad ile, asrlar boyunca, trl tedbirlere bavururlarken, insann kol (adete) gcne mraT caat zarureti duyulmayan Bozkr kltrnde huaui mlkiyet ve hr alma esasnda gelien sosyal gelenekler, amanla, tre hkmleri hlinde kesinlik kazanmtr. Eski Trke'de "kuP tbiri umumiyetle 'kle' mteradifi olarak alnyorsa da doru olmasa gerektir. rtk kle, hibir Yflk* bulunmayan ve cemiyette W "hak* sahibi olmayan hean dfmektlr. Bu mnada, Yunan-Roma medeniyeti dahil hm yerde klelik messesesi teekkl etmitir. Trkler'de ise, husus mlkiyet ile hrriyet anlay buna engel olmu grnyor. Gk-Trk yazl vesikalarda 14 yerde "kul" tbiri gemektedir. Fakat buralarda gerek mns ile "mlk1 ten ve "hak" tan mahrum insanlar zmresi ve messeselemi "klelik" ten ziyde, siys haklarn kaybedilmesi ve baz "meden* haklar ynndfen yasaklara uramak bahis konusudur ve daha ok "esirlik" ifade edilmek istenmitir, istikllini kaybeden her topluluun byle tahditlere mruz kalmas samanmzda bile tabii karlanmaktadr. Esirlik ile klelik itima ve hukuk bakmlardan birbirinden farkl eylerdir. Eski Yunan'da, Roma'da ve Moollar'da, klelerin yannda, fakat onlardan ayr olarak esir (bilhassa sava esirleri) de vard. Esasen eski Trke metinlerde "kle" kelimesi gemez. Kn (criye) sz de incedir (k'an). Bununla beraber Tabgalar'da ve I-Asya Uygurlar'nda klelerle karlalmakta ve hatt DLT'de "ol kuf bo kld" (O, klesini azftd etti) gibi baz ibareler dikkati ekmektedir. Bunlarn hepsi d tesirlerle aklanabilir. lk iki Trk devletinde klelik, asli Trk blgelerinde deil, in ve I-Asya sahasnda grlmekte olup, herhalde idarede daima pratik yolu tercih eden Trk siys teekkllerinin, halka nsiyet peyda edilmi itimi ve hukuk kaidelere dokunmamalarnn neticesidir. Kgarl Mahmud da, yine aslen Trk olmayan bir kltrn uzunca bir mddetten beri tesirindeki Trk zmrelerinin dilinden rnekler vermektedir Kpak bozkrlarnda baz Trk ocuklarnn "satn" alnarak Orta-dou memleketlerine gnderilmesi telavlar'dan ve Normanlar'dan gelen mehur esir (kle) ticaretinin ttr neticesi olarak mtalaa edilebilir. nk daha eski asrlarda Dou Avrupa Trkleri arasnda da byle bir durum grlmyor. Bilindii gibi kle* Kk, meneini "yerleik" medeniyetten alan ve baz orman cemiyetlerinde (mesel Moollar) rnevcul olan br messese olup, bozkrlara yabancdr. Bunun sebebi sylediimiz gibi-bozkrlar blgesi insantennn, yaadklar coraf artlar icab, ok erken alarda belirti-seviyede hukuk fikrne ulam olmalardr (yk. bk.) Bu hukuk anlaynn eski Trk cemiyetinde imtiyazl "snf lara dayanan bir dzenin ortaya kmasna da engel olaca aikrdr. Herhangi bir toplulukta imtiyazl zmrelerin teekklnde balca mH rl oynamaktadr: geni araziye sahip olmak (iktisad), askerlii meslek edinmek (idar-*iyi) ve rhn zmreye mensup bulunmak (din). Buniann her de bozkr kitr^de gelime ansn bulamamtr. nce, ziraatn, umumi ekonomik-hayatta ancak tli olarak yer ald' bozkrlar sahasnda byk fnlkne* terin meydana gelmesi (feodalite* imkn dndadr. Buna gre, eski Trk sosyal hayatnda, "toprak kleliifservage") bahte konusu deildir (Orta Macaristan'da baz kyler, 445 de len Bleda'nn dul hanmna it olduuna dir Prtskofc'un kaydn dorudan doruya "yerleik" kltr mafW

slnden ibaret olan toprak aristokratlnn Avrupa'da bir devamnn tesbiti olarak deerlendirmek lzmdr). kincisi, askerliin eski Trkler arasnda ayr bir meslek saylmas dnlemez, zira her Trk iyi sava terbiyesi alm, her an savaa hazr, daim asker durumunda idi. ocuklar 3*4 yalarndan itibaren, kuzuya, koyuna bindirilerek ve ok ile sincap vb. avlatlarak, binicilie ve vuruculua altrlrd. Henz yrmee bafyan her ocuun yannda eerlenmi bir at hazr bulunurdu. Eski Trkler'de fertler savalk ve mcadele sahasnda ahsiyetlerini bulurlar ve gsterecekleri kahramanlk lsnde cemiyette yerlerini alrlard. Kadnlar da ayn ekilde yetimi olup ok kere erkeklerle birlikte savaa katlrlard (hatt islmi devirde bile, Atsz'n 1077'deki Kahire sava). Binice, kilometrelik g hareketlerinde, btn ife efrad ile birlikte yeni yurt kurmak zorunda olan bozkr Trk'e, kadnn her sahada olduu gibi, savata da destek olmas tabii idi. ncs, eski Trkler'de din adamlar imtiyazl bir "snf deillerdi, nk, yukarda da belirtildii zere, bozkr Trk topluluklar daha ok siys vasfta olup din karakter tamyorlard. Orhun kitabeleri dahil eski bozkr Trk vesikalarnda din adamlarndan hemen hi bahsedilmemesi bu bakmdan dikkate deer bir nokta tekil eder. Bozkr Trk "irini aklarken, "Kara-bodun", "Tarhanlk" ve "Orun-l" meselelerine de ksaca dokunmak icap etmektedir. Kitabelerde bodun tabiri bazan "kara" sfat ile birlikte kullanlmtr. Buna karlk bir de ak-be? ifadesinin bulunuu Trk cemiyetinde bir "asiller" snfnn varl hususunda tefsire sebep olmu gibidir (Mesel, H. Namk Orkun, son ibareyi "asil beyler" olarak evirmitir). Devlet idaresinde hakana en byk yardmclar durumunda olan beylerin idare ediien halka nisbetle stn tutulmas tabii ise de, bundan imtiyazl bir snf hkmnn karlmas mkldr. Nitekim kitbelerdeki hitaplarda ok kere devlette byk memuriyet makamlarn igal eden "buyruk'lar, beylerden nce yer almaktadr. Trke'de "kara" sfatnn, aslnda, aa bir dereceyi deil, aksine, byk, yksek seviyeyi belirttii gr de ileri srlmtr (ve Kara Han, Kara Ordu, Karaton gibi misller verilmitir). Buna gre, kitabedeki ifadeleri, "asl, kalabalk bodun* diye mnlandrmak geree daha yakn grnmektedir ve buna nazaran says phesiz az olan beyler 'ak' oluyor demektir. Eski Trk devletlerinde baz yksek memuriyetlerin rs olduu iddia edilmi ise de, "Be'iin babadan oula getiine dair ak bir delil bulunmuyor (hkmdar sllesine mensup olanlar hari). Yukarda bey'lerin seiminden bahsefmi-tik.Peenekler'de K. Porfrogennetos'un aka belirttii bu husus Hazarlar'da hatt iktidar ve icrada hkan'dan da stn durumda olan "Bey* bakmndan da geerli idi. Dede Korkut'da aklandna gre, bey .olabilmek iin, kan dkmek (mutlaka savaa katlmak deil, mesel, vahi bir hayvan ldrm olmak) a doyurmak, plak giydirmeki lzmdr. artlar bunlardan toarettir. Hazarlara dair islm kaynaklarnda geen "EI-Hazar'l-khJ.s* tbirine dayanarak Hfr *asil Hazar" (Khazar "pure-bred") ktlesinin varl grndeki isabetsizlik, bu ktlenin; Hazar lkesinde yaayan "Halis" adl mslman Harezmliler olduu anlalmakla ortaya kmtr. Herhalde kitbelerdeki u ifade: Kaan, ailesi, bodun, adapt beyler, tarhanlar, buyruk beyleri, Dokuz-Ouz beyleri, bir "snf" hiyerarisi deil, dorudan doruya devlet iinde idare edenlerden, idare edilenlere doru bir sralama olmaldr. Bozkr klpnde hkim zihniyet de bunu gerektiril

198

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

Beylerin ve buyruklarn vergilerden veya baka herhangi bfr fnkell^etten _af tutulduklanna dir bfr iaret yoktur. Tabgalardan beri mevcut olup da mu Gk-Trk imparatorluunda mhim bir yeri olan tarhan' (aitfl ve asker nazr, bakan, Tonyukuk'un nvan: Boyla baa Tarkan)'lar da, bizim tarih literatrmtde yaygn kanaatin aksine>9n!lyazl deil idiler. Tarhahlar, daha sonralar, Moollar devrmde kendilerine hkmdar tarafndan SuyurgaT ad le verilen ve irsen intikal eden topraklarla tehiz edilmek, vergiliden muaf tutulmak, herhangi bfr sutan ceza gr-memeki* bmn bunten t nesil boyunca geerli saymak suretiyle, imtiyazl duruma getirilmiler, Tarhanlk messesesi bylece ortaya kmtr, t Bunun gibi, Trk kabile tekiltnda mhim rol oynad ileri srlen "Orun" (mevki), yni belirli kabilelere mensup ahslarn meclislerde, byk toplantlarda, toy (resmi ziyfet)'larda belirli yerlere oturmas ve byle toplant ve ziyafetlerde yiyecekleri yemeklerin belirli olmas, her birinin koyunun belirli yerlerini yemee mecbur bulunmas (l) meselesi de daha sonraki devirlerde rf hline gelmi olsa gerektir. "Harp ganimetleri bllrken her kabilenin rn ve l' dikkate alnarak, ona gre pay verildii, mttotftnrtalardan birinde orun ve ln bir defa kaybeden kabile yahut oyman yaylak, ottefc, av, vesair eyler zdrinde&i tafouku-nu da kaybettii'ne dair tesbitler ancak Moollar zaman ile ilgili grnmektedir. nk bu hususlar yalnz Mool devri tarihisi Reid'd-din (l. 1318)'in eserinde yer alm olup, daha nceye ait Trk vesikalarnda, Orhun kitabelerinde, Kutadgu-Bflig'de ve DLT'te bu yolda tefsire elverili hibir kayt bulunmamaktadr (Son zamanlarn aratrcs A. Krader de kitabelerde grd snk "kemik" kelimesini geen asrn 2. yarsndaki yzyllarca Mool tesirinde kalm Orta Asya Trkle-ri'nde aristokrasiyi ifade eden Ak-syek "ak kemik" tbiri ile kartrarak Gk-Trkler'de de bir asiller zmresi var sanmtr. Halbuki kitabelerde geen kelime bir sosyal terim deil, dorudan doruya insan kemiini ifade etmektedir). Bozkr bodun tekiltnda birlie daha sonra katlan her boyun umumiyetle snrlarda yer ald ve bunlarn, tehlikenin daha kesif bulunduu n saflarda savaa srld dorudur. Fakat bu gibi boylar bu "mevki* lerini ebediyen muhafazaya mahkm olmayp, yeni iltihaklar neticesinde, ndekiler geri ekilerek, bodun'un dier yeleri ile eit duruma gelmektedirler. Asya Hun imparatorluunda 5 Hun kabilesinin -Tanhu ailesi ile akrabalklar gznne alnarak- "imtiyazl" durumda grnm olmalar da, ancak bu mekanizma ile izah olunabilir. Devletin kuruluunda hizmeti gemi olan zmrelerin emir ve kumanda mevkilerini alarak idareci durumuna gemeleri ve dolaysiyle devlette idare edilenlere nazaran nisb bir farkllk gstermeleri tabidir. Bu sosyolojik kaide hibir zaman ve hibir yerde deimemitir. Hunlar'da artlarm yukarda belirttiimiz bir kle snfnn varlna ihtimal vermek iin de bu neviden "imtiyazl" lk yeter derecede ciddi bir gereke saylmama* ldr. Asya Hun devletinde ahe klelii olmadna gre boylara bal "klekabile" lerin olaca da phelidir, zira bu ekilde miras yolu ile intikal eden ktle klelii Asya'da yalnz Moollar'da grlmekledir ("Unagan-bogol" sistemi). Bozkr Trk devletinde insan unsuru'nun ksaca aklamaa altmz hak ve hrriyetlerle donanm olmas Trk devletinin kurulu tarz ile ilgilidir. Bozkr Trk devleti herhangi bir ftfhln tal zoru He meydana getirdii bir ynlar topluluu deil, fakat idarecilerle ibirlii yapan geni halk ktlelerinin gayretleri, itiraki ile

gerekleen bir siys teekkld. Trk devletinin naat durulduu meselesine, II. SteTrk devletinin meydana geliini anlatan kitbelerdeki satrlar k tutacak mahiyettedir: "Babam Kaan (llteri) T7 er ile harekete geti. Haberi iiten dadaki-\&i ovadakiter toparlanp geldiler^f, sonra 700 kii oldular... (Hakanl) atalan-mh trelerine gre kurdular..." (KGIrTegin, Bge)f>elenlerden bir taam aff, bir ksm yaya idi", "Davete katlanlardan biri de bendim* (Tonyukukjr Byle kurulan bir devlette tabiatiyle halk hak ve hrriyetini teyecek ve banda bulunanlardan bekliyecekti. Trk devletinde halkn bu istekleri tre'nin tatbiki ile gerekleiyordu. Umumiyetle "kanun" mnasrfSt*alnan tre (asl, tr) eski Trk hukuk hkmlerinin btn olup sosyal hayat dzenleyen "mecbur- kaideleri ihtiva ediyordu. Orhun kitabelerinde "tre" kelimesi 11 yerde gemekte, bunun 6'snda "il" le birlikte kullanlmaktadr. Dier 5 Wrde de yine "il" ile alkas aka beOHr. Demek ki, Trk devleti kanunlara (tre hkmlerine) bal bir kurulutur. Devletin varl tre ile kaimdf: "...Devleti ederine alp tre'yi tesis ettiler... Ey T3rk Bodunu! Devletli, treni kim bozabilir?... Kazandmz devlet ve tremiz yle idi... Devletini, tresini terk etmi... O (llteri) atalarn^ tresine gre bodunu tekiltlandrd... Tre gereince amucam tahta oturdu...". Tre hkmleri deimez kalplar dejldi. Trk hkmdarlar, yerine ve zamann icaplarna gre ve tabii "meclislerin tasvibi alnmak zere, yeni hkmler getirebilirlerdi. Asya Hunlar'nda Mo-tun, Gk-Trkler'de Bumn ve llteri ve Tuna Bulgar devletinde Krum byle yapmlard (Krum Hann kanunlar). Btn Trk lehelerinde ortak olan ve sonra Moolca'ya da geen tre tabiri imdiki bilgimize gre Tabgalar'dan beri mevcuttu ve asli sylenii olan tr eklinin daha eski bir devre gtrlmesi mmkndr (Yasa kelimesine temel tekil eden yasa (mak) "yapmak" fiili, Trk kitabe ve kaytlarnda yalnz bir defa geer: "Tengri yasar - Tanr dzenler, yapar". Bundan tretilen yasak, casah sz, "kanun" anlamnda Moolcada da mevcut olup, bugn kullanlan yasa kelimesi bunun ksaltlm eklinden ibarettir.). Hkmleri maalesef o alarda tedvin (codification) edilmemi olan tre'nin ana-yasa mahiyetindeki prensipleri, Kutadgu-Bilig'in yardm ile tesbit edilebilmektedir. Bu prensipler unlardr: knilik (adalet), uz'luk (iyi'lik, faydallk), tz'lk (eitlik) ve kiilik (insanlk, niversel'lik). 4- Hkmrnhkr<iDevlet, umum tarifi ile, emretmek hak ve salhiyetinin ve o emri icra etme kudretinin bir arada yrrlkte olduu bir yksek sosyal nizamdr. Ancak emretme hakknn itaat edenler tarafndan "meru" kabul edilmesi lzmdr, aksi hlde devlet yok, zorbalk vardr Meruluu tannan devletlerde, topluluklara gre, ok eitli olan hkmranlk ekilleri arasnda ortak olmak zere tip tesbit etmek mmkn olmutur: Geleneki, karizmatik, kanun. Eski Trk hkmranlk telkkisi, karizmatik (Tanr ba'na dayanan) tip olarak kabul edilebilir. Btn vesikalar Trk hkmdarna idare etme hakknn Tanr tarafndan verildiini (balandn) gstermektedir: Asya Hun imparatorunun unvan: "Gk-Tanr'nn, gnein, ayn tahta kard Tanr/kut'u Tan-hu" idi. Gk-Trk hakanlar da yle idi: Tanr'ya benzer, Tann'da olmu Trk Bilge Kaan", "Babam kaan ile anam hatunu Tanr tahta oturttu", Tanr irade ettii iin, kutfum olduu

200

-TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

201

iin kaan oldum" vb. Uygur Hakanlardn unvanlan da (yfcAk.) bunu ortaya koyar Tina Bulgarlar'nda da hkmdar Tanr tarafndan tahta karlmtr (Omurtag ve Melemir kitabeleri). Hazar hakan, eer Ibn Fadlan'n haberleri doru kabul edilirse, halkta&tecrit edilmi, deta Tanr gibi- bir hayat yayordu. Bozkr Trk hkmete! Tann tarafndan kut ve ig (kwmet)ile donatld ifc ibana gelebilmekte*. Bu tariM kaytlardan da anlalyor ki, eski Trte devletinde siysi iktidar kavram "ku tbiri ila ifade ediliyordu. Bu itibarla Trk.dilinin en kadim kttr fmelerinden biri (SOO yKctan beri mevcut) olan kut'un nazaicephai&Ao! Trkler'de siys iktidarn mhiyeti) nl siyaset kitab Kutadgu-Bilig'de aklanmtr. Buna gre, 'Kut'un tabiat hizmet/iar adalettir... fazilet ve ksmet kut'tan doar... Beylie (hkmdrla) yol ondan geer... Herey kut'un eli altndadr, btn istek^ ler onun vastas ile gerekleir. Tanrsal (duq) dr... Bey, bu makama sen kendi gcn ve istein ite gelmedin, onu sana Tanr verdi... Hkmdarlar iktidar Tanrdan ahllar...' (Kutadgu-Bg, 674-676, 1430, 1933, 1934, 1960, 5469, 5947. beyitler). Bunlara baklarak eski Trkler'de karizmatik iktidar gr umum kanaat hline gelmi olmakla beraber, arada mhim farklar gze arpmaktadr: Karizmatik meruiyete bal topluluklar, umumiyetle din cemiyetler olduu hlde Trk siys birlikleri din vasf tamaz. Peygamberler veya veliler tarafndan idare edilen Trk devleti yoktur. Trk hkmdarlar jnsan-st varlkda saylmamaktadr. Hem kendii, hem halk onun normal bir insan olduunun farkndadr (Kitabeler): Esasen Trkler'de Kut telkkisi snrsz bir hkimiyete imkn tanmamaktadr. dare salhiyeti baz artlarla tahdit edilmitir. Bunlarn banda halk doyurmak, giydirmek, toplamak, oaltmak ve huzura kavuturmak gelir (Kitabeler). Trkler'de hkmdarlk almeti saylan byk resmi ziyafetler (Dou Trkler Toy, Bulgar Trkleri I-me-d(y)eme diyorlar. len, ulen kelimesi Moolcadr) ve umumiyetle hakan sofrasnn halka ak tutulmas bunun sembolik ifadesidir. "Halka, a msn, tok musun, diye sor... Elini ak tut.. Bir hkmdar kuldan fakir adn kaldramazsa nasl hkmdar olur?" (Kutadgu-Bilig, bb 38, 54-55). Kutadgu-Bilig halkn hkmdardan istediklerini: a*- ktisad istikrar, b - dil kanun, c - Asayi, olarak sraladktan sonra yle der: "Ey hkmdar sen halkn bu haklarn de, sonra kendi hakkn isteyebilirsin!" (Beyit 2983, 5578). "Bey, iyi kanun yapn, Kanuna kendin riayet et ki halk da saha itaat etsin!" (Beyit 1458, 2111). Trk hkmdar bu vazifelerini yapamazsa kut'unun Tanr tarafndan geri alnd dncesi ile iktidardan derdi. Gk-Trk tarihinde gen hkmdar nal Kagan'a kar yaplan 716 yl ihtilli bu gerekeye dayanyordu. Dier taraftan hakanlk tahtna kta da daima tre hkmleri gz nnde tutulmakta idi. 581 de len Gk-Trk hakan Ta-po yerine onun vasiyet ettii Ta-io-pien'in hakanln, treye uymad iin devlet meclisi red etmiti. Demek ki balangtaki btn karizmatik grntsne ramen, Trk hkmranlk telkkisi kanuna dayanan meruiyeti tipi temsil etmekte idi. Ancak sya-sT kfidfcrri kaynan Tann'ya balamakla, yni hakan Tapr huzurunda sorumlu tutmakla Trkler, bugn "mR rade- diye ifade edilen, hkmdar st "yksek otorite" (Souverainete, Svereignty) meselesini, stn siys kltrleri sayesinde daha o alarda halletmi ve Insanlan hkmdarn ahsi Ihsaf duygusuna snmaktan kurtarmt. Bu tarzda bir hkmranlk dncesi, yukarda da sylediimiz gffl, benzeri eski Roma'da grlen ve httkmdann icraatnn millet tarafndan kontrolne imkn veren4iimperiuw eklinde tecelli etmekte idi. Bu kontrol meclsler arach# ile yaplyordu. Asya Hun devletinde bir daim meclis (Danma kurulu veya

Devlet meclisi) bir de her yln- 9. aynda gney snr civarndaki Ma-yi sahrasnda yaplan umum halk toplants vard ki, bunda memleket meseleleri hakknda umum mzakereler alrd. Bu toplant De Groot, L Wieger, P. W. Schmidt ve B. Szasz taraflanndan "Reichstag", "Raf ve "AssembMe natioraP (Millet Meclisi) olarak tavsif edilmitir. Avrupa Hun imparatorluunda benzer bir kurulua Prtotoos "sekinler* veya "seilmiler1 meclisi adn vermektedir. GkTttrkler'de devlet meclsi ihtimal daim idi. nk yalnz asker ve siys meselelerin deil, iktisat ve kltr ilerinin de burada konuulup karara baland anlalyor. Bilge Kagan'n kurula getirdii iki mesele: Trk lkesinde ehirlerin, in'deki gibi, surlarla evrilmesi ve Budizm ile Taoizm'in yurtta yaylmasnn teviki teklifleri, nl "ayguc" (devlet maviri) Tonyukuk'un muhalefeti neticesinde red edilmiU. Bu meclis, Uygur-lar'da grld zere, gerektiinde, hanedan dndan dahi han seebiliyordu. Hazarlar'da bir "ihtiyarlar meclisi" (A council of elders) vard (Hakan Yasefin mek-tubu ve Belazur). Tuna Bulgarlar'nda bir "millet meclisi" bulunmakta idi. Ouz Hakan da, maiyeti ve davet ettii halk ile bir toplant yaparak "kengetiler". DLT'de "kenge" tbirinin "hakann tekliflerini milletin tasvibine sunmas" olarak aklanmas, ayn gelenein Ouzlar arasnda da devam ettiini gsterir.

3 - Bozkr Trk linde Tekilt a - Hkmdar:

Bozkr Trk devletlerinde bakanlar eitli unvanlar tamlardr: Tan-hu (veya an-y), kaan, kan (han), yabgu, ll-teber vb. Bunlar arasnda Trk tarihinde en yaygn olanlar han (kral) ve kaan (imparator) idi. Bunlarn Mool Juan-juan devletinden Gk-Trkler'e getii hakkndaki iddia eskimi grnyor, nk "han" unvannn 3. asrdan beri Trkler'ce bilindii gsterilmi olduu gibi, Avrupa Hun hkmdar Attila'nn hanmnn adnda da "han" unvan mevcut idi; Arg-kan. Yabgu unvan Hunlar'dan beri mevcuttu. Hkmdarn trenle unvann alrken, zevcesinin de resmen ald katun (htn) unvan da Hunlar'dan beri Trklerce tannmakta idi. Devlette htnlar da sz sahibi idiler. Devlet meclislerine katlrlar, bir dereceye kadar formalite olsa da, elileri ayrca kabul ederlerdi. 585 ve 726 yllarnda in elilerinin kabulnde Gk-Trk htnlar hazr bulunmulard. Htnlarn gelecek hakanlarn anneleri olmalar sebebi ile, ilk zevce ve asil (yani Trk) olmalarna dikkat edilirdi. Umumiyetle en byk evlt veliahd tayin edilirdi. Veliahd durumunda-kiler kk yata iseler, amcalarn tahta gemeleri treye uygundu. Devlet bakanlarnn oturduu bakente "Ordu" deniliyordu. b - ikili Tekilt: ^ Eski Trk devletinde arazi iki idar blgeye ayrlrd: Sa-sol, kuzey-gney, do* u-bat, ak (sar) * kara (Ak-Hun, Sar Trgi -Kara Trgi, Sar Uygur, San (ak) Our, Kara Hazar-Ak Hazar, Kara Macaristan -Ak Macaristan, Kara Kpak, I-d (Karluklar'da?, Bulgariar!*0, -ok - Boz-ok (Ouzlar'da)* Bu blnmede daima bir tarafn hkimiyet stnl tannrd. Bu cihet Asya Hunlan'nda sol, Bat Hunla-r'nda, Gk-Trkler'de, Uygurlar'da sa idi. Blmlerin bandaki idareciler, asl hkmdarn yksek hkimiyeti altnda tre hkmlerim yrtrler, kendi lkelerini ilgilendiren hususlarda d mnasebetlere girerler, ancak btn il'le alkal mee-

202

___TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

(elerinde toplanrlard. Odular birletii zaman herkes mensup olduu cihete gre sa veya sol kanatta yerini alrd. Asya Hun imparatorluunda, Tan-hu'ya batt Oci (sol ve sa) To-ki "krd* ile, iki (sol ve sa) Kok-le 'kiral' vard ve btn imparatorlua yaylm olarak byk babularn says 24 idi. Kanat krallar imparator ailesi mensuplar arasndan tyin edilirdi; UfdK. Aybars, Oktar, Attila'nn baba tarafndan yakn akrabalar idiJer. Daha sonraki kanat krattan Irnek, Dengizik mparator llek'in kardeleri idiler. Gk-Trkler*de stemi Yabgu, Kaan Bumn'n kardei, Kapagan Kaan zamannda iki ad: Bilge ve Kl-Tegin onun yienleri idiler, vb. On-oklar'da doudaki 5 To-lu boyunun banda 5 ur ve batdaki 5 Nu-i-pi boyunun banda 5 Erkin bulunuyordu. Gk-Trk imparatorluunda bu rtbe ve makamlarn says 28 idi. Ayrca Sagun, Kk-Sagun, Alpagut gibi eitli unvanlar tayan vazifeliler vard. Sivil idarede Devlet meclisi yeleri, buyruklar (nazr, bakan), I-buyruklar (saray idaresine bakan) yannda inan, tarkan, apa, boyla, yula, baa, ataman, tudun, yugru, klg, "at" (Gk-Trklerde) ve "baback' (Hazarlar'da), sonralar "etaba/ vb. unvanlarm tayan ve hibiri verasete dayanmayan devlet bykleri bulunurdu. c - "ifte Krallk" Meselesi: Trk siys kurulularnda grlen ikili tekilt, "ifte krallk* diye anlan bir nazariyenin ortaya atlmasna sebep olmutur. ddiaya gre, blm bakanlarnn hareket serbestliklerine sahip bulunduklar, "birbirine paralel hkmet icra eden iki hkmdar" olarak ayr ayr iktidar temsil ettikleri bu sistem, aslnda, irs, din ve itima teklere dayanmakta ve yalnz Trk "gebelerine" mahsus olmayp, Krgzlar, Moollar, Uralllar, Tibetliler, Orta Afrika ve Okyanusya kabileleri arasnda da grlmektedir, ancak Trkler'de bu, devlet nizam seviyesine ykselmek gibi bir se-trtfk kazanm bulunmaktadr. lk bakta ok cazip gelen bu nazariye, hi olmazsa Trk devlet anlay ve mme (kamu) hukuku bakmlarndan phesiz tam gerei ifade etmemektedir. nk Trkler'de hkimiyette bir "paralellik" deil, mutlaka bfr tarafn stnl bahis konusudur. Nazar bile olsa bu husus hakanlk almeti ile belirlenmektedir. Mesel GkTfkler'de altn kurt bal sancak daima dou kdlunun hkmdarnda bulunur, onun saraynn veya otann nnde dalgalanr^. irr imparatoru, 581 ylnda, Gk-Trk hakanlnn bat kolunu doudan ayrmak istedii zaman oradaki Tardu'ya bir altn kurt bal sancak gndererek, onu Gk-Trkler'in 'hkan" olarak selmladn bildirmiti. Bu durum dier Trk devletten im de byle idi. Mesel, Asya Hun Tan-hu'su Mo-tun'un yannda onunla denk iktidarda baka bir ahs dnmek ve Batda Attila gibi bir devlet adamnn iktidarna ortak birisini tasavvur etmek gtr. Dier taraftan, Trkler'de hkmran-Wc hakknn kanzmatik vasf da buna mnidir. Bu ynden Hazarlar'da, hemen '| bir sorumluluu ve .orayetkisi olmayan hkan'n yannda, fiil hkmdar durumunSL "TM S ,Sn derCede *** ****. Aranan nokta sadece hkm srmek^dI fakat daha K*W* olarak, bir "meruiyet" meselesi okft-T ? 1 pahsn, ayn. devkfcidareslnde ve aym kudrette Tana ba-5JML''* dora?7 S"***** mkldr. Hakan yannda yabgu (Gk-Tfkler de) her cihete br yardmca yine hakan yannda "bey" (Hazamda), "Kn-

d" yannda "yula" (Macarlar'da), yabgu yannda "Kl-Erkin' (Ouzlar'da), hkmdarn namna bir icrac durumundadr. Ve esasen Trk siys teekkllerinde bunlarn veya tbi" blm idarecilerinin veya kanat kratlarnn, devlete kar isyan gze alamad mddete, herhangi bir iddiada bulunduu grlmez. Karizma'nn babadan oullara intikal ettii inanc dolaysiyle, hkmdarn lmnden sonra, evltlar arasnda vukua gelen taht mcdelelerinde ise, ilerinden biri tam baarya ulaamad takdirde, devlet paralanmakta, iki veya daha fazla mstakil sahaya ayrlmakta, yeni devletler domaktadr (Hunlarfda, Bulgarlar'da, Gk-Trkler'de, Tabgalar'da, Trgiler'de, hatt Kara-Hanlfer'da olduu gibi). O hlde Trk mme (kamu) hukuku hkmranlk hakknn paylalmasn tanmamaktadr. Buna gre de devletin olduka merkeziyeti bir karakter tamas l-zmgelir. Trk devletinin idaresindeki umum tutum da bunu teyid eder mhiyettedir. Asya Hunlan'nda To-ki ve Kok-le krallar bata olmak zere yksek makamlar igal edenler, daima ordu (bakent)'dan talimat alan Hun asll kimselerdi. Gk-Trkler'de adlar hkmdar ailesine mensup olduklar gibi, Onoklar'n bandaki Cur'lar ve Erkin'ler de kendilerine, merkeze bal olduklarna iaret olarak, birer ok verilerek gnderilen babulard. Hatt Bebalk gibi uzak blgelerin bana, hanedan mensubu idareciler gnderiliyordu. Attila geni lkesinin dousunda Ural-lar'a kadar dan ksmn olu llek'in idaresinde vermiti. 630'dan nce Gk-Trk imparatorluunun bat kanad olan Hazar lkesi Ara ailesinden bir prensin idaresinde, Macarlar'n 7 kabilesi de Hazar hkanlnca vazifelendirilen 7 "buy* ruk'un kontrolnde idi. Karluk yabgular Ana ailesine balanmaktadr. Uygur, Trgi, Ouz Yabgu Devleti gibi nisbeten kk siys teekkller de phesiz ayn tarzda idare edilmekte idi Mesel Uygur hakan Moyen-ur, henz "Tegin" iken Ouzlar'n banda bulunuyordu. Ancak ll-hkanlk (imparatorluklarda durum bir az farkl idi. nk devlete "tbi" olan bir ok lkeler kendi i ilerinde serbest idiler. Mesel Asya Hun mparatorluunda M.. 176 ylnda bu durumda olanlarn says 26 idi. Attila zamannda Bat Hun idaresine "tbi" Germen, frani, Rft-Ugor ve slav topluluklarn yeknu ise 25'in stnde idi. Yabanclar herhalde btn imparatorlukta Vassal" devletler hlinde idiler. Merkeze ballklar ise, harite temsilci bulundurmamak, d mnasebetlerini Trk devletleri aracl ile yapmak, belirli vergi demek ve gerektiinde asker destek salamaktan ibaretti. Campus Mauriacus savanda Atilla'nn 200 bin kiiyi aan ordusunda bu Vassal" larn, Trk usul seri harekete elverili olmayan yaya destek kuvvetleri asl Hun ordusundan ok fazla idi. Trk devletine ancak hkmdarlar, krallar, efleri vastlasiyle bal olan bu gibi lkeler, Trk devleti ykld zamanlarda, kendi kavm bnyelerinden birey kaybetmeksizin tekrar ortaya kyorlard. d - Siyas Faaliyet: Byk Trk mparatorluklarnda diplomatik lemaslan yrten d ileri idaresi en mhim makamlardan hl&M. Asya Huntan'nn merkezinde eitli dillerde konuan ve yazan kalabalk bir hey'et alrd. Bat Hun imparatorluunun bakentinde ktipler, tercmanlar, kuryeler faaliyet hlinde idiler. Tabgalar'da Bitinler, Gk-Trkler'de, Trgi ve Uygurlar'da Bitkiler ve tamgalar, Ouzlar'da turaclar, Devlet meclislerince d politika ile ilgili olarak alnan kararlar yrtmekle vazifen

204

TRK DNYASI EL KTABI

TftPfTAPtttt

___________________________________________________ j^

idiler. Yazlan yazlara tan-hu'nun veya hkan'n resm mhr basrlrdr. Casusluk yapmadktan mddete elilere dokunulmazd. pheli hareketleri grlen yabanc temsilciler hapse atlr veya lkenin uzak bir yerinde, belirli bir zaman iin, ikamete memur edilircS. toffiefln, Hun ve Gk-Tffe nparatorlukian iinde (Mesel Kapagan Kagan'n ldrlmesinde, yk. bk.) ve Bizans'n Bat Hun imparatorlusunda kesif casusluk faaliyeti grlmtr. Bunlarla ok uralm, mesel imparator Rua, Hun topraklarnda tacir, seyyah, oyuncu kisvesi altnda, halk isyana kkrtan Bizansllarn memlekete girmesini yasaklam ve bunu, Bizans'la yapt andla-mada husus! bir madde olarak belirtmiti. inliler Trk devletini kertmek iin bilhassa Trk hkmdar ailesi yelerinin ve idarecilerin aralarn aarak birbirlerine drmee byk ehemmiyet vermilerdir. I. GkTrk devletinin in tahakkm altna dmesinde bu gayretin ac sonular kitabelere kadar aksetmitir. Yazl antlamalara riayet etmeyen Bizans'n (441, 447 Balkan seferleri bu yzden yaplmt) iki yzll Trk-ad tarafndan elilerinin yzlerine vurulmutu (yk. bk.). Ssnler de hile ile Trk elilerini ldrtyorlard. Trkler antlamalarnda, umumiyetle sz vermekle iktifa ederlerdi. Fakat bazan bunu, Trk halk arasnda yaygn Olup, karlkl dayanmay, kan kardelii hline getiren, "and ime" treni ile takviye ettikleri de olurdu. Trk siysetinin d cephesi phesiz devletin bekasn salamaa ve bu bakmdan ncelikle ticari mnasebetleri tanzime yneltilmiti (bk. a. ktisat). Fakat siyasetin dikkate deer bir de i cephesi vard. Bu, Trk devlet bakannn vazife* leri arasnda grdmz 'dank Trkleri* toplamak esasna dayanyordu. Trk tarihinde ilk defa Tan-hu Mo-tun zamannda (M.. 209-174) bu gayeye ulald anlalyor. nk o, henz yakn-dou ve Avrupa istikametinde g etmemi olan Trkleri,JHun imparatorluunun Asya'da salad idare birlii iinde toplam grnmektedir. Daha sonralar dnyann birok yerlerinde tarih roller oynayan eitli Trk ktlelerinin balangta bu Hun devletinde yer aldklar, grld gibi, in, Bizans, Utin, Hind ve slm kaynaklar ile de tesbit edilebilmektedir. "Dank Trkleri" toplamak ii, 2. defa olarak Gk-Trk devletinde mahede ediliyor. Byk Kaan Kapagan (692-716)'n ana siyaset izgisinden biri bu idi. Trk birliini gerekletirmek gayretleri ile o, "dete ada denebilecek bir siy kavraya sahip bulunuyordu". Bilindii zere GkTrk hkimiyetinin kmesi zerine Trkler bir kere daha etrafa yaylmlardr. e - Adliye: Tftre'rtn hususi ve ceza hkmleri, eski TrKler'de yarg usul ve ekilleri hakknda bilgimiz pek azdr. Yabanc kaynaklarda rastlanan dank haberlere gre, sular olduka iddeti, cezaandnlmakta idi: adam ldrmenin cezas jdamd, ka,rma ""^ !!. V uayVn ** surette Vaakt. Ele geirilen soyguncu, SSm? T* S'Z ,dr1r" mal,an msdefe edilir- ailesi efradnrf hM-yetler kskanr*. Bar zamannda bakasna kl ekmenin cezas da lmd. Ir^SL^neLaft9ir SUar?n 8y,l,rdL Bu da bazen rn, gerektiriyordu. Hafif Sl Eff? T?k Zer* *** Eski Trk devletlerinde ceza ileri-?^!2?FV ^S^nmas. yni suun devlete takibata uramas toplulukta kan gtme' geleneinin yerlemesine ugramas rop u ye^rakmVdu '' '

Adl tekiltn, biri hkmdarn bakanlnda yksek devlet mahkemesi, teki de "yarguc" lar ve maiyetlerinden ibaret olduu anlalmaktadr. Attila kendisine suikast hazrlayan sululardan Bigilas' bir hey'et nnde alenen sorguya ekmiti. Gk-Trk "ayguc" s mehur Tonyukuk, Kapagan tarafndan bu mevkiinden uzaklatrld yllarda (705-716) yksek devlet mahkemesi yelii yapmt. slm kaynaklarnn belirttiine gre, Hazar hakanl bakentinde 7 ba yarguc vard. Bunlar ikier ikier mslmanlarn, hristiyanlarn ve musevilerin, biri de Islavlar'n ve dierlerinin dvalarna bakard. Yukarda kuvvetli hukuk cephesini belirttiimiz eski Trk siysi teekkllerinde herhalde bilemediimiz teferruatl bir adliye cihaz mevcut bulunuyordu. f-Ordu: Bozkr Trk devletlerinde hemen her Trk muharip durumunda olduundan ve askerlie husus meslek gz le baklmadndan, Trk ordusunun, dier btn yerleik ve orman kavimlerd ekinden en byk fark "cretli" olmay ve daimi I i i idi. Yukarda, idare tekiltnda saydmz unvan ve rtbelerin sahipleri ayn zamanda, emirlerindeki askeri glerin banda, her zaman savaa hazr kumandanlard. Merkez ordular, bar devrelerinde, salahiyetli bir babuun sorumluluu altnda (mesel, Bat Hunlarnda Onegesius = On-gez; Gk-Trkler'de, Tonyukuk, sonra Kl-Tegin) idi. En byk askeri birlik 10 bin kiilik kuvvet idi. Bu birlie Tabgalar, Gk-Trkler ve Uygurlar'da "tmen" ad veriliyordu. Tmenler 1000'lere 100'lere, 10'lara ayrlm ve balarna ayr-ayr kumandanlar tyin edilmiti. Trk tesirndeki yabanc ordularda da grlen bu 10'lu tekilt ilk olarak Asya Hun mparatoru Mo-tun devrinde tesbit edilmektedir. Asya Hunlar, Avrupa Hunlar, Gk-Trkler devirlerinde, sa ve sol (veya dou ve bat) babularnn yksek idaresi altnda eitilen ve onlarn emirlerinde savalara katlan ordunun bu 10'lu sistem iinde, on-balardan tmen baslarna doru belirli br kumanda zincirinde birbirine balanmas, esas karakteri phesiz "asker" olan eski Trk devletini kabllev (tribal) kalptan kurtanyor ve hi olmazsa devletin sahibi bulunan unsuru, disiplin iinde, ortak gayeler etrafnda birletiriyordu. Bu sayede kurulan byk Trk imparatorluklar ayn zamanda disiplinli ve o alarn en kudretli askeri gcn meydana getiren ordulara sahip idiler. Saylan hakknda, yabanc kaynaklarda mbalaal rakamlar verilmekle beraber, yine de kalabalk olduu muhakkakt. Mamafih Trkler zamarap mkil artlar iinde dahi yiyecek ve malzeme ikmllerini kolayca yapmak arelerir&buimu-lardt. Baka ordularn gerisinden binlerce ba sr srleri sevketmek zorunda kalnrken, Trkler yiyecek ihtiyalarn et konservesi ile karlyorlard Konserve et, in'de ve Avrupa'da ortaya kmasndan en aa 500-3000 sene nce Trklerce biliniyor ve baz Ltin yazarlarnn Hunlar'n i et yediklerinden bahs etmeleri, eerlere bal antalarda tanan bu kurutulmu et konservesini tanmamalarndan ileri geliyordu. Her an, tekniine gre, en tesirli silhlan He donatlan Trk ordularnda (Mesel, Sabarfartte "grlmemi sava letleri1, Kurnanlar'da, neft atan yangn mer-mili mancnklar) balca silh ok ve yay idi. Trkler at sayesinde sr'affi ve seri manevr kabiliyetine sahip olduklan ito uzaktan sava tercih ederlerdi. eitli

206

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

207

yaylar var*. Bunlardan gerilmesi en g, fakat vuruculuu en fazla olan #ft kavisli ve reflexif yaylard. Oklar da eitli idi. Bunlar arasnda da, Huniahn yapt ve ilk defa MWun amanmda kullanld ren slkl (veya vzldayan) oklar en korkun olan idi. Trkler drtnala giden at zerinde drt istikamette ok atmakta mahir idiler. Dz, yivli veya engelli temrenler (ok-ulan) kullanan Trkler iyi kement atmasn da Mirlerdi. Yakn muharebede karg, mzrak, sng, kalkan ve kl kullanan Trkler, birliklerine gre deien renklerde bayraklar tarlard. En yaygn Trk bayra tu (banda bir demet yaban sn kuyruunun dalgaland ve ipek kuma parasnn asl bulunduu srk bayrak) idi. Ayrca trl bayraklar vard. Sava meydanlarnda svariler, atlarn renklerine gre, belirli kanatlarda mevki alyorlard. (M.. 201'de in mparatoru Kao-ti'yi kuatan Mo-tun'un sava nizam byle idi). Bunun drt kozmik cihetle ilgili olduu ileri srlmtr. g - "Turan Taktii" Oku svarilerden kurulu Trk sava birlikleri at dolayisiyle saladklar srat sayesinde, (Trk ordularnn 'frtna sr'ati" M.. in yll Shi-ki'de, Ltin yazar -IV. asr 2. yans- A. Marcellinus, Bizans tarihisi Priskos ve Ermeni tarihisi Urfal Mateos'da belirtilmitir), sk saflar tekil eden, ar hareketli ve ktle sava yapan yabanc ordular karsnda daima stnlk salamakta idiler. Trk birlikleri savan ve muharebe sahasnn icaplarna gre, aldklar emri icrada kendi insiyatiflerini kullanmakta tam serbestlik iinde mtemadiyen dalrlar, birleirlerdi. Bozkr sava eklini bilmeyenlere 'nizamsz ve telal1 gibi grnen (Mesl. A. Marcellinus) bu akclk Trk ordularnn en byk avantaj idi. te bu esas zerine kurulu Bozkr muharebe usulnn iki mhim hususiyeti vard: Sahte ric'at ve pusu. Yni kayor gibi geri ekilerek dman enbere almak zere, pusu kurulan mahalle kadar ekmek. Bu sava usulne, Trk yurdunun kadm adndan dolay Turan taktii" denilmektedir. Trkler kazandklar byk savalarn ounda bu taktik'i tatbik etmilerdi (Hatt daha sonraki alarda bile: 1040 Dandanakan, 1071 Malazgirt, 1396 Nibolu, 1526 Moha vb.). Fertlerltafe*skerlik havas iinde yetitiren bozkr, Trk halkna bu srekli basanlar salayan balca hususlardan biri, ayn zamanda sava hazrl vasfnda olan, daimi spor hareketleri.icR. Ata binmek, ok atmak herkesin tabii megaleler den idi. At yarlan. cirit, glle atma, gre, doanclk (yntol kularla avlanma) vb, mcadele azmtoi kesinletirirdi. Kadnlarn da itirak ettikleri eitli top oyunlar (futbol, golf ve polo'ya benzer nevileri) Hunlar'dan beri Trkler arasnda oynaft> makta olup Gk-Trkler anda in'e de yaylmt. Fakat Trklerin en mhim sporu avclkt. Bilhassa binlerce vahi ve zararl hayvanm Mf ile sonulanan W rek avlar gerek bir sava manevras mhiyetini tayordu. in kaynaklarna gre M.0.62 ylnda Hun hkmdarnn idaresinde tertiplenen byle bir srek avma 100 bin svari katlmt. Pier bir srek avnda 700 ii (a. yk. 350 kilometre) lk bir evre kuatlmt. Altaylar'da ok eskiden beri bilinen kayaklk, baz aratmclara gre, oralardan her tarafa yaylmtr. Bu suretle salamln ve kudretini koruyan Trk ordular yabanclar tarafndan

ilk taklit edilen Bozkr messesesi olmutur. Trk aknlarna kar imparator i* huang-ti'nin ina ve ikml ettirdii (M.. 214) mehur in eddi maksada kfi gelmeyince, orduda slahat hzlandrld, nce Chou kiralnn enerjik kumandan Li-mu, 20 sene uraarak, Hun uslnde 163 bin kiilik bir ordu hazrlamay baard gibi, i-huang-ti zamannda te general Mung-t'ien de 300 bin kiiyi Hun usulnde yetitirerek Trkler'e kar mukavemete giriti. in'de Turan taktiini li tat-bik eden de general Ho k'-ping (lm. 115) idi. Atl birlikler tekili yolu ile Trk silhtan, bozkr Trk svari elbisesi olan ceket, pantalon ve Hun bal ile izme in'e girdi. Srek avlar da orada grlmee balad ve bu slhat ve taklitler Gktrkler anda da devam etti. Romallar da 5. yzyl boyunca ordularn Trkler'inkine uydurmaa altlar. O zamanlardan itibaren yay Roma askerlerinin ba silh oldu (ngiltere'nin Wales blgesinde bulunan Romallar'n Hun tarznda yay imalthanesi). Bu surette ceket, pantolon da ilk defa Batda grnd ve sonra yayld. Romallar gmlek giymesini de o srada Trkler'den renmilerdi. Trk svarilii ve tedzat en ok tesirini Bizans'da gsterdi. Orada yalnz taklit ile kalnmam, bizzat imparatorlar tarafndan bu hususta eserler de yazlmt. Ordusunda Trk usulne gre geni slhat yapan mparator Herakleios (lm. 641)'un Tactica" adl eserinde, 700 ylna doru Mauriacus tarafndan yazlan "Strategikon" adl eserde, dier imparator Leon Phylosophos (lm. 912)'un yine "Tactica" adn tayan kitabnda Gk-Trk, Avar, Bulgar, Peenek, Trk (Macar)'lerin silhlar, tehizat, sava usulleri tantlmakta ve Bizans ordusunda slhat lzumu belitilmektedir. zengi de Avrupada ilk defa Avarlar'da grlmtr. Ruslar daha Kiyef knezlii devrinden itibaren Hazar, Peenek ve Kuman tesirinde, Balkan Islavlar, Tuna Bulgarlar aracl ile hem eitim, hem tehizat ynlerinden Trk tarznda askeri glerini meydana getirmilerdi. Cengiz Han da, 1206'da "han" ilnn mteakip devletini tekiltlandrrken, nce ordusunu Trk usulnde dzenlemi, yni rtbe hiyerarisi yerine kabile nitesi ve hizmetin eidine gre kuvvet mevcudu deien eski Mool detini terk ederek, onbasndan tmen bene kadar kendi kabilesi ^Manghol = Mool) noyan'larmdan ve n-kr'lerinden tyin ettii 10'lu sistem zere byk ve disiplinli ordusunu kurmutur. Buraya kadar ana izgileri ile grld ki: zel mlkiyet, serbest alma, imtiyazszla; hkmranlk karizmaya dayanmakla birlikte tre hkmlerinde Ifacfes'ni bulan zmn anlama (kanun meruiyet), asker karakter, besicilik ve imperium Bozkr devletinin zellikleridir. Bu devlette en mhim mesele, rin btnln korumak iin zarur kanun mevzuatnn, gelimi hrriyet eilimi ile bir ahenk iinde tutulmasn salamakt. Bu son derecede g bir iti. Tre snrlamalar ile ahs hak ve topluluk menfaatlerinin atmasn nleyerek sosyal dzeni yrtebilmek yksek idare kabiliyeti istiyen bir-t*usustu. Devlet bakannn, cesareti ve asker bakmdan kifyetl yannda tedbiri*, ihtiyatl ve iteri gr, yani eski deyimle **trrf olmas da gerekiyordu. Tatbikatta bu, grdmz gibi, Trk lkelerinde umumiyetle daima yeni artlara gre dzenlenen trenin fam olarak yrrlkte tutulmas, *rt|atortuk durumunda ise cemiyette halk tedirgin etmiyen sosyal ve kltrel alkanlklarn muhafaza editorek, anoak huzur bozucu uygulamalarn ortadan kaldrlmas ekBnde tecelli ediyordu. Trecin hkim bulunmad yerde Trk

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

209

ll'i dalyor, dier taraftan ll-hkanlklarn k anlarnda, kendi geleneklerine dokunulmayan, yabam ktleler birer cemiyet btn hlinde tekrar ortaya kyorlard. "Hakm" tbiri eski Trke'nin kkl kelimelerinden olan "bilge" sz ile karlanmtr. Trk rinde baarya ulaan Trk hkmdarlarna devlet adam ve hatt htun'lara "bilge" sfatnn verilmesi, bilgelik'in Trk idarecilerinden istenen balca art olduunu gsterir. Trkler uzun bir tarih hayatn tecrbeleri ile kazandklar bu siyas terbiye sayesinde, yabanc lkelerde de karlatklar sosyal ve iktisad glkleri yenerek, ktleleri memnun edici siyas tekiltlar kurmaa muvaffak olmulardr. Baarnn srr, Trk bozkr siyset anlayndaki, halk ile ibirlii hlinde topluluk menfaatlerini koruma prensibinden ibaret bu "bilgelik" kavramnda aranmaldr..aret edilen prensip, ayn zamanda, "Trkler'de devlet topraklar hkmdar ailesinin ortak maldr" eklindeki kanaatin yanlln da ortaya koyar. Bu tarz, tipik Mool devlet anlaydr ki, Trk ile Mool'u birbirinden ayrmayan baz aratrclar tarafndan Trkler'e yaktrlm ve yaygnlamtr. Trk devleti'ndeki, aklamaa altmz lke kavram ve meruiyet telkkisi (kut) karsnda, hanedan mensuplarnn eftfl blgelere tyinleri, yurt'u ahs mlk sayarak blme deil, idar sorumluluu ortaklaa yklenme olarak kabul edilmek icap eder.

min kutlu sayd bir hayvan mevcuttur. Totemcilikte, ayrca yalnz hayvanlar deil, mesel bir ta paras, yamur suyu vb. totem olabilir. Trkler'de kurt'un sayg grmesi ise, 100 binlerce ba srlerin otlad bozkrlarn korkulu hayvan olmasndan ileri geldii dnlebilir ki, bunun temelinde din! bir tasavvur kef etmek mkldr. Kurt efsanesinin toplayc bir vasfa sahip bulunmas, klanlar birbirinden ayran ve onlar kar karya koyan totemcilik anlayna aykr dmektedir. Klanda her fert totemin adn tar. Trkler'de her ferdin, her ailenin ayn ad vardr. Eski Trkler'de "kurt-ata" nn yaad yer kabul edilen maarada belirli trenler tertiplemek gelenei, kurt'un vcudu ile deil, mazisi karanlklara karm eski bir htrann canlandrlmas ile ilgilidir. Nihayet klan, totemcilikte ruh'un lmezliine inanlmad halde, kinat bile ruhlar dnyas olarak biten eski Trkler'de din inancn temellerinden birini ruh'un ebedlii tekil eder ve bu sebepte atalarn ruhlarna adaklar adanr, kurbanlar kesilir. Yukarda bahs ettiimiz tz (ts) ler de, atalarn timsalleridir. "Ongon" tbirine gelince, bunda Mool tesirini sezmek mmkndr. nk bir orman kavmi olan Moollar, aslnda "asalak" ekonomiye bal, ailede "ana hukuku* nun hkim olduu, ayn zamanda, "totem* telkkisi inde yayan bir topluluk di. "Ongon* znn kk ong Trke olsa btle, tbir olarak "ongon" Trke deildir ve gerekten de Moollar'dan nceki Trk diFFvesikalarn.nttf brinde (Kitabeler, Uygurca muinler, DLT) gememektedir. Cmft- TaMPrte Ouz boylerinin "ongon" lan olarak gsterilen kular da, Mool tesirinden nceki devirlerde ayn Ouz boylan listesini veren Kgarf Mahmud'un eserinde (burada Reid'ddin'deki damgalar aynen mevcut olduu hlde) yoktur. (Ongonicufarn yer ald Eb'l-Gaz {17.asr)'rin ecere-i Terkime'sne, Yazcofu (1&asff)'nun Trlh- l-i SeluKun da, Red*l-drden faydalanld malumdur. Bununla beraber, eski Trkler'de "kartal" inancnn mhim bir yer tuttuu anlalyor. Orta Asya'da M.. 2.bin balar olarak tarihlenen Kurat kurgan iinde bir kartal penesine rastlanm, Kl-Tegn'in btnde serpuun n tarafnda kanatlan ak bir kartal kabartmas yaplmtr. Bugnk eitli Asya Trk topluluklarnda da kartaln mhim yeri dikkat ekicidir. Yuvasn yaln kayalar zerine yapan, ok ykseklerde uan kartal'n aym zamanda avc kular trnde bulunmas, ona bir kutsallk izafesine sebep tekil elmi olabilir ve belki de bu sebepten, ak ve ortaalardan ibaren ok yaygn grnen (eski dou kavimlerinde, slav devletlerinde, Bizans'da, Bat devletlerinde) ve dou meneli olduu kabul edilen, hkimiyetin timsali karlarn Trk asldan geldii ileri srlmtr. b- Samanlk Meselesi: Bozkrlar sahasndaki din inanlarn Samanla balanmas det hline gelmitir. Eski Trk mancrenamanhk olduu kanaati geen asrn 2. yansnda Orta Asya Trkleri arasnda yaplan aratrmalar neticesinde iyice yerlemitir. Gerekten bilhassa Yakutlarla Altayhfer daha ufcun zamandan beri bu inanca bal grnmektedir. Ancak buralarda dnyann ve insann yaratl le ilgili rivayetlerden hibiri Trkler'in kendi dnce mahsuHeri olmayp, eitli dinlerden geien,tesirierin bfr-birlerine karmasndan meydana km bir tasavvurlar rgsdr. Mesel rivayetlerde zikr edilen has isimler, birka dnda, hepsi yabancda Kuday, Kurbue

4-Din
Bozkr Tk halknn, sosyal muhteva bakmndan daha ziyde siys karakterde bir topluluk tekil ettiini ve din adamlarnn, yerleik kltrdekilerde, l ve orman kavimlerinde grnenin eksine olarak, Trkler arasnda mhim rol oynamadn belirtmitik. Ancak bu durum eski Trk itima hayatnda dinin mevcut olmad gibi bir garip mnaya alnmamaldr. a - Totemcilik Meselesi: Eski TMer'de totemciliin var olduu ileri srlm delil olarak da kurt'un ata tannmas, bu hayvana kar sayg duyulmas bata olmak zere 19 yzyln 2 ya rsnda Orta Asya Trkleri arasnda tesbit edilen "ata" larla ilgili ve totemcilikteki ur.nga yi andran put-fetiler (Altaylar'da tz'ler, Yakutlar'da tangara'lar) vb. gsterilmitir (Asya Hunlar'nda totemcilik izleri, "altun put", Gk-Trkler'de kee den kes^Jann tasvirleri), Red'd-din, Cami t-Tavarih adl eserinde (14. asr ntS^^^J^** S,ra,arken' her drt kabile f e bir kuu TongonS nden; t0tem mnas,na) ,arak /^fa^^!^^ ^f itmektedir. ^H?? ?L l^Trk,frde t0temci,ik inancn,n mevcut olduuna dair gernk totemcilik sadece bir h a?a t^ - ay?an. SStem ,arak onun ve SS S FS* 'nan tamam W hukuk cepheleri de vardr W, sistemin yaamas iin bu artlarn olmas icap eder. Totemcilikte "ana hukuku" cri iken, Trk ailesi poQta KU tH *

d. Tomd klanda 'asak* SSSM^H.*^?to akrabal'l

210

____TRK DNYAM EL KTABI

TRK TARH

ait

tan, Krms, Maytere, Mangdaire, Burhan, Matmas vb. dem- Havva ve yasak meyve hikyesini andranmotifler, baz tbirler (meal. tamu=cehennem), kyamet, tufan rivayetleri de hep byledir. Mtehassslarnca belirtildii zere, bu Orta Asya din gelenekleri bata Buddhizm olmak zere Hind, Iran, Yunan, Yahd efsaneleri ile, belki eski Trk telkkilerinden baz krntlarn da katld, Mool devrinde peydalanan bir takm hikyelerin birbiri iine girmesinden teekkl etmi olduu iin bunlardan Altay, Yakut amanlndaki as) tasavvuru, yni aman Trk'n din dncesini bulup karmak hemen hemen imknsz grnmektedir. Samanlk franc zerinde en derin aratrmay yapm olan M. Eliade, btn orta ve kuzey Asya topluluklarnda din faaliyetlerin hepsinde icrac" durumunda olmad, birok trenlere, mesel Tanr'ya kurbanlar sunuluunda samanlarn katlmad, hatt her aile reisinin bu ii yapabildiini, ayrca, shr din hayat samanlktan ibaret olmadndan, her sihirbazn da "aman" saylmadn ve samanlkta hastalara ifa vericilik esas unsurlardan olmakla beraber, her "medecinman" in "samanlkla vasflandrlamyacan belirttikten sonra, samanl ksaca "extase" (vecd vs istirak) teknii diye tarif eder. Bununla beraber, yine ona gre, dinler tarihinde ve din etnolojisinde grlen eitli "extase" hallerinin hepsi de amanist "extase"a dahil deildir. aman, hereyden nce, kendi husus usulleri vastas ile kazand "extase" hali iinde, ruhunun, gklere ykselmek veya yer altna inmek ve oralarda gezip dolamak zere, bedeninden ayrldn his eden bir "trans" (akn) ustasdr. Bu esnada bir let durumuna dmekten uzak, aksine; kendisi ruhlar hkm altna alarak llerle, eytanlarla, cin ve perilerle irtibat kurmaa muvaffak olur. Hastalanan (ruhlar alnan) kimselere ifa vermesi, llerin isteklerini yerine getirerek zararlarm nlemesi, insanlarn dert ve dileklerini arzet-mek zere gkteki ve yer altndaki tanrlarn yanna giderek araclk yapabilmesi byle mmkn olmaktadr. Bu hususiyetleri ile iptida topluluk zerinde korku ve sayg uyandran aman, insan ruhunun mtehasss" olarak halk kltesinin maneviyatna nezaret eder. Fakat fonksiyonu, dier umum diri-shr itkadlann temsilleri lsnde muB deildir. Ruhun vasrtasz olarak mtldahale etmedii hastalk (ruhun kaybolmas), lm veya bir talihsizlik bahis konusu olmad veya bir kurban treninde her hangi bir "extase" tekniinin (ge veya yeraltna seyahat) yer almad hallerde aman'a i dOmez{amanlk drTy&rh her yerinde, eski alarffr btn kavimleri ile pffti topluluklarda mevcut bulunmu ve orta ve kuzey Asya Trk lkelerine sonradan Asya'nn gney blgelerinden gelmitir). Grlyor ki, dinden ziyade bir sihir karakteri ortaya koyan ve esasen bir bozkr inan sistemi olmayan samanln tarihi Trk topluluklarnda grlen ve aada bahis konusu edeceim^ Tanr ve "yer-su" inanlar Ue bir lgisi mevcut deildir. Bu ilgMvar olabilecei intiban uyandran, Trke din adam manasndaki "kam" ile "aman^fcflmaslnin ayn olduu yolundaki eski bir iddia da,bzzat "aman" tblrinfrT fc*%ifnd-lran dilinde kef edilmesi ile geerliliini kaybetmitir. Ancak Trk inanc ile samanlk arasnda hayret edilecek bir ntibak hsl olmu ve bu bilhassa Trkler'deki atalar kltnn, kartal inancnm, demirciliin ve at kurbann "a-mane^asf kazanmasnda dikkati ekmitir. Esasen samanln en byk hususi-ygjtfuz ettii blge halknn ruh lemine brnme kabiliyetidir?"Bctase1, ruhun gezip dolamas,tanrlar1a rtibat kurmas mevzuunda, eski Trk topluluunun tabi-ate atf ettii gizli kuvvetleri istismar etmi, yava yava gelierek, ona yeni unsur-

lar ekliyerek, btn bir maneviyat lemini belirir bir kadro iine almay baararak, deta bir din salaml kazanmtr. Mamafih bu dtan tesir yalnz eski Trk dinine mahsus deildir, Din tarihilerine gre, her dinde bu nev'iden tesirler, birlemeler, yenilenmeler grlmektedir. Bozkr Trkleri'nin dinini u noktada toplamak mmkndr: c-Tabiat Kuvvetlerine nanma: Eski Trkler tabiatte bir takm gizli kuvvetlerin varlna inanyorlard: Da, tepe.kaya, vadi, rmak, su kayna, aa, orman, deniz, demir, kl, vb. Bunlar ayn zamanda birer ruh idiler. Ayrca gne, ay, yldz, yldrm, gk grlts, imek gibi tanrlar tasavvur edilmitir. Ruhlar iyi-kt.yni iyilik seven, fenalk getiren olmak zere iki grupa ayrlyordu. Erkek tanrlar yannda birde "Umay" denilen bir tanra vard. Fizik evrede grlen tabiat arza ve hdiselerinin byle telkki edilmesi ("Halk dinleri") eski Yunan ve Roma dahil btn eski kavimlerde umumidir, hatta hayat tara zerindeki tesirlerine gre bu ruhlar ve tanrlar, eitli topluluklarda deiik ekilde ehemmiyet tarlar (bu inanlarn Animizm = ruhuluk ve Natu-rizm = tabiatlk olarak izah tecrbeleri vardr). Asya Hunlar ilkbaharda (Mays aynda) Lung-u blgesinde ve sonbaharda atalara, tabiat tanrlarna kurbanlar keserlerdi. Hkmdar tan-hu, gndz gnee, gece tolun aya tazim ederdi. Hun-lar, Gktrkler, Uygurlar teebbslerinin isabetini ayn ve yldzlarn hareketleri ile kontrol ederlerdi. Tabgalar'da da ilk ve sonbaharlarda atalara kurban sunulur, tapnak makamndaki "ta-ev" iinde kesilen kurbandan sonra, civara kayn aalar dikilirdi ki, bunlardan kutlu ormanlar meydana gelirdi. Gk-Trkler kurt-ata maarasnn nnde tanrlara kurban takdim ederlerdi. Avrupa Hunlarf nda, oktan kaybolmu "sava tanrs" nn klc bulunarak Atilla'ya teslim edilmi ve bu, Hun hkmdarnn dnya hkimiyetine almet saylmt, lm hlinde yas trenleri yaplr, krda ise, l adrn etrafnda sr'atli atlarla dolalr, sa-ba datlr, yz, kulak bakla izilerek kan aktlr, ayrca yemek verilirdi. Bu trenlere "yo" deniyordu. Bizans kaynaklarnn kaytlarna gre, Trkler atee de tazim etmekte idfter. Fakat bunun yalnz Gk-Trkler zamannda ve hatt sadece Bat Gk - Trk blmnde grlmesinden anlalyor ki, bu, iran Mazdeizmi'nin (Zerdfln) tesiri olup henz Trkler arasnda yaylm deildi. Tabiat ruhlarna Gk- Trk anda, kitabelerde grld gibi, YOHRJ "Jrtr* sub")lar deniyordu. Bu tbir "yer-euv" eklile Uyguriar'da da vard. Yer-su'lar kutsal ("duk") saylyorlard. Kitabelerde yalnz iki yer-su'nun ad zikredilmitir: "dux tkn" ve Tamg duq ba". Bunlardan ilki, bilindii gibi "kaanlk" merkezi (bu nun Mool toprak tanras tgn ile bir ilgisi olmamak gerekir, zira Trkler'de toprak tarmgaai yoktur, ancak blge sonralar, Moollar zamannda byle itibar edilmi olabilrK cieri d& kutsal Tamg (Tamir suyunun^ kaynadtf/^sB Trk kl trnde btn yer-su'lar madd deil (Kimekler'in nehirlere "secde" ettiklerine dair GardteTnin kayd, eer doru e, bunun menei yakn komular olan RtUgorlar'da aranmaldr), manev kuvvet olarak tasavur edildiklerinden, kendileri ile ilgili mitolojiler teekkl etmemitir. $F

212

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

213

9- Atalar Klt: lm byklere tazim, atalara sayg, baba hkimiyetinin inan sahasndaki belirtisi olarak grlmektedir. :&nun sosyal ve iktisad artlardlaysiyle, eskf orta ve kuzey Asya kavimlerinde bulunabilecei hakkndaki drteeter Trkler ynmden tarih kaytlarla kesinleiyor. Yukarda sylendii gibi, Asya Hurdan ilk baharda (18 Mays) atalarnn ruhtenna kurban sunarlard. Atalara ait hatralarn kutlu saylmas, Trk mezarlar yaplan tecavzlerin ar ekilde oezalandnlmasndan anlalyor- Atilla'nn 2. Balkan seferinin br sebebi de Hun hkmdar ailesi kabirlerinin Bizans'n Margus piskoposu tarafndan alarak soyulmas idi. M.. 79 ylnda benzer bfr tecavz hdisesi tan-hu*yu Mool O-huan'iara kar savaa zorlamt. Moollar1! ve Bizansllar' bu hrszlk teebbslerine sevk eden sebep eski Trkler'de llerin silhlar, kymetli eyas, bazan tam techizatl atlar, kadnlarn mcevherleri ile birlikte gmlmesi idi. Bylece teki dnyada rahat yaamalarnn saland dnlyordu. Trkler gibi, atalar kltne sahip dier kavimlerde bu inan, len baz kudretli kimselerin yartanr saylmasna kadar Heri gitmi iken (Mesel, Eski Yunan'da , Heros'lar) ve bunlar ve dier tanrlar iin insan kurban edilirken (Hind-Avrupa kavimlerinde ve Sami kavimlerinde, Slvlar'da ve Uzakdou kavimlerinde) Trkler'de byle detlerin grlmemesi dikkat ekicidir. Ibn Fadlan'n, len Hazar hakannn hizmetilerinin de kesildii yolundaki haberi, hakan ve umumiyetle Hazarlar hakknda gereklerle badamas mkl dier haberlerin ou gibi, doruluktan uzaktr. Eski Trkler arasnda insan kurban edildii intiban uyandracak baz kaytlarn, iyi bir aratrma sonucunda,bu mnaya alnabilmesinde ancak zorlama yoluna gidilmek gerektii anlalyor. Asya Hunlar iin, in yllklarndaki lnn "yaknlar tarafndan takip edilmesi" baresi tefsir yolu ile bu neticeye ulatrlmak istenmitir. Halbuki, kaynak, hibir engel bahis konusu deilken, "insan kurban" m aka kaydetmedii gibi, eer gerekten mevcut ise, bu detin Hun imparatorluunda yaayan zmrelerden hangisine ait olduu da tasrih edilmi deildir. Dier taraftan Atilla'nn lm ite ilgili olarak Jordanes'in - hdiseden a. yk. 100 sene sonra - ktle hlinde isanlarm ldrld hakkndaki haberi de, bu yazanh mensup olduu sanlan Vizigotlar'da asrlardan beri mevcut insan kurban motifinin tekrar gibi grnmektedir. Atffla'y gmenlerin, mezarn yeri bilinmemesi iin ldrlp gmldkleri hususu ise, Trk kltr telkkilerinin dnda kalan bir keyfiyettir, nk, hem baz milletlerde grlen bu detin hilfna Trkler mezarlarnn stne tmsek yaparlar ve hatt talar (balballar) dikerlerdi. Gk-Trk menei efsanenin 2. rivayetindeki mesele ile alkal hususlar da tamamiyle baka topluluklardan aktarlarak Trk'e ml edilmi durumdadr, zira eski Trkler'de geyik mm Ural meneli olduktan baka, efeniz tanras da yoktur. Asya Hin mparatoru Mo-tun'un, *ltun kaplatt Ye^l hkmdarnn kafa tasm iki kab olarak kulland rivayeti, keza Bulgar hakan Kurum iin benzer bir kayt. Hind-lranllar'da ve in'de mevcut (tin devleti zamannda) bir detin tekrarlandn gstermektedir. Esasen ilgili kafa tas klt bir gney kltr mahsul olup ("tantrisme") Asya kavimleri arasnda Moollar jin Btipik"tir. Trk tarihinde bu hususta inanlr deerde gibi grnen tek haber, bir inli generalin "kurban" edilmesidir. Hunlar'a snm olan w yurdundan kamas in hkmeti bakmndan teh* lkeli saylan bu kumandan gizli vazifeli bir inli wu (rahip) tan-hu'nun teviki ile ldrlmt. Fakat hemen su ilediini anlyan tan-hu ellerini ge kaldrarak

Tantfdan of dilemi ve TanrV teskin etmek ln bir 'kutsal mahal" yaptrmt. Demek k, mesele tamamen siystf okjp din mahiyfette frisan kurban" etme dncesine dayanmyordu. Trkler nsan kurban etmedikleri gtol, hkmlerini yrttkleri yerlerde insan kurbn detini kaldrmaa almlardr (Mesel, Sod'da). Btn bu mlhazalardan sonra W. Barthold'un "Gk-Trkler'de dman ordular kumandanlarnn kurban edildikleri* yolundaki acele tefsirinin yersizlii anlalr. Eski Trkler'de kurban olarak hayvan kesilirdi. Hayvan cinsinden de erkek'ler seilirdi ("koyundan ko, deveden bura, attan aygr"). En makbul kurban olan at iskeletine bozkr-Trk kavimlerine it mezarlarda ok sk rastlanr. Bundan dolay Asya Hun Impratorlarna ait kurganlarda at cesetlerine tesadf edilmitir (Mesl. Altaylar'da Paznk mevkiinde). d - Gk-Tanr Dini: Bozkr Trk topluluunun asl dini bu idi. Eskialarda baka hibir kavim ile itiraki olmayan bu inan sisteminde Tngri (Tanr) en yksek varlk olarak itikadn merkezinde yer atmt. Yaratc, tam iktidar sahibi idi. Ayn zamanda "semav" mhiyeti haiz olup, ok kere "Gk-Tanr" ad ile anlyordu. Gk-Tanr telkkisinin, toprakla ilgisi olmad iin, avc, oban ve hayvan besleyici topluluklara mahsus bulunduu, bu itibarla meneinin Asya bozkrlarna balanmas gerektii umumiyette aratrclar tarafndan kabul olunmutur. M. Eliade'ye gre "orta ve kuzey Asya topluluklar iin karakteristik bir sistem olan" Gk-Tanr, R. Giraud'a gre, dorudan doruya "btn Trkier'in ana klt" durumundadr. Gk-Tanr tikadnn esaslarn bata Orhun kitabeleri olmak zere, eski Trk ve sikalarndan az ok tesbit etmek mmkn oluyor. Tonyukuk kitabesinde ok zikre dilen Tngri bazan Trk tngrisi" ekliyle o alarda "mill bir Tanr olarak grn mektedir: Gk-Trkler'in bir "hakanlk" kurmas onun istei le olmutur. Hakan, Trkler'e onun tarafndan verilmitir. Yni Tanr Trk halknn istiklli ile alkalanan bir ulu varlktr. Savalarda onun iradesi zerine zafere ulalr. Trk'n ve umumi yetle insanlarn hayatna Tanr vastasz mdahale eder. Emreden, iradesine uymyan cezalandran Tanr balad kut ve lg (kymet) lyk olmayanlardan geri alr. Ulu Tanr afak sktrr (tan ntr), bitkiyi canlandrr. lm de onun iradesi ne baldr: can veren Tanr, onu isteine gre gelir alr ("Ki-Tegin vdesi gelince ld. Kii-olu lmek iin yaratlmtr" Kitabeler). "Kara-yol (kanun, hak) Tanr'dr. Krlanlar birletirir* yrtlanlar birbirine ular... nsan diz kerek Tanr'ya yalvarr, kut isterse verir, atlar oalr, insann mr uzun olur....kuzgunun niyaz bile Tanr ya ular..." (Irk-bitig). "Doru insan ve yalancy Tanr bilir. Bulgarlar hristiyanlarn (Bizansllar'n) iyilii iin ok altlar. Onlar bunu unuttu. Fakat Tam biliyor". n sanlar fni, Tanr ebeddir (Bulgar kitabeti). I Ne kadar dikkate deer k, daha ge devirlerde Trkler arasnda yaylan iptida samanlk eski Trk Gk-Tanr telkkisine dokunamamtr. Ulu Tanr bahis konusu olduu zaman samanln deta 'srttn' syleyen M. EHade'ye gr %.Qk-Tann'nn izi olan Yakut Tangar% Kayra Han' ile aman fazla megul olmamaktadr. Trkler'de Tann dncesinde maddi gkyznde mnada ulu varlk1 doru bir gelime dikkati eker. Orhun kNftbelerMfrJark kozmogonisini tek cmle iin-

214

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

215

de aklayan ibare yledir: "ze kk Tngri asra yaz yir klndkta ikin ara kii ol klnm..." (Yukarda mavi gk, aada yer yaratldkta, ikisi arasnda insanolu yaratlm...). Burada "kk-Tngri" nin, gkyz olduu aikrdr. O hlde Gk-Trk anda, dnyay kaplayan, yeryznde hereyi hkm altnda tutan se-ma'nn bozkrl gznde Tanr kabul edilmesi mmkndr. 10. asr Ouzlar'nda da benzer bir telkki gze arpar. Ibn Fadlan'n naklettiine gre, Ouzlar'dan biri hakszla urad, yahut holanmad bir i bana geldii zaman, ban ge kaldrarak "Bir Tanr* der. 13. asr Uygurlar1! da Tanr'nn insan veya herhangi bir tasvir eklinde tecessm ettirilemiyeceine inanyorlard. Demek ki, asl Trk tikadnda anthropomorfizm (putuluk) yoktu. Kitabelerin bir yerinde Tann ile "yer" eit fonksiyon icra eder gibi grnmekle beraber ("yukarda Tanr, aada yer buyurduu iin" Kitabeler), Gk-Tanr'nn ok eski zamanlardan -belki Hunlar'dan- beri tek ulu varlk' temsil ettiine dair deliller vardr. Hunlar devrinde, stelik 6-8. asrlarda artk fonksiyonunu kaybetmi olan gne, ay, yldz tanrlar da mevcuttu. Ancak bu durum Gk-Tanr'nn, tpk aemavt dinler (Musevilik, Hristiyanlk, slmlk) deki gibi, tek kudret olduu keyfiyetini glgelendirmez. nk dinler tarihinde tesbit edilmitir ki, hibir din, hibir devirde tekkad ve amelden ibaret olmam, "hibir Tanrya tek bana taat edilmemi' ve Tanr dima kutsal saylan ikinci derecede, yan varlk inanlar ile evrilmitir (Semavi dinlerde Tanr = Allah ile beraber azizlere, meleklere, resullere, kitaplara da iman edilir). Trkler'de de Gk-Tanr yanndaki: Hun devrinde gne, ay, yldzlar ve Gk-Trkler anda, yer ve yer-su'lar bylece kutsallar faziz"ler) durumundadr (bu sebeple V. Thomsen "yer-sub" tbirini 'saints* = azizler diye tercme etmiti). 7. asr Bizans tarihisi Tr*. Slmocattes, Gk-Trkler'in kutsal saydktan atee, suya, topraa tazim ettiklerini, fakat yairuz, yerin, gn yaratcs bildikleri TarrrVa taptklar belirtilmitir. Yeryznde mevcut dinlerde ^luhyer konusunda aratrmalar ile tannm W. Schmidfe gre de, daha Hunlar da tek tanrla doru olduka ileri bir gelime mahede edilen Gk-Tann dininde. Tann, Gk-Trkler devrinde mnevi, byk br kudret hline ykselmi bukjnmakte idi TifBs'h St. Abo (790'iarda) Hazarlar'.n "bir yarato tanr" tandin. 32 f tt J ^ " L T T " B?m'tm 9nderi,en *Cvril1 ite ml*k*< masnda (862de) hakan hrstryanlann Tennnm "l kiilii" (Trinity) ne inandklar, halde kendriennm (Trklerin) tek tanr'ya iman ettiklerini belirtmiti BulgarTrkleri de ya2?H^f rT 'namy0rla^ BuMdS **""* b,r tefsiri nlemek iin belirtelim W, esk. dinlerde grlen, sema ile ilgili inanlarda tanrlar (BabiPde amas Pamir'de Arso, AZBO, Baolsamin, M.s.r'da Amon-re, ran'da Ahura Hindide VarunT R^

bir maziye sahip olduu grlen bu Trke tbir sonra Moolca'ya ve dier baz Asya dillerine intikal etmitir. Eski Smer dilinde grlen ve Tanr'ya yakn bir mnaya gelen "Dingir" sz ile mnasebeti henz akla kavumamtr. Eski Trk din adamlarna umumiyetle "kam- deniyordu. Trk lehelerinde bu kelime de yaygndr ve ilk olarak Avrupa Hunlar'nda grld bildirilmitir (Atakam, E-kam). Gk-Tann dininin ne mel (badet) ekilleri ve "tngrilik" denilen tapnaklar, ne de "tngrilik" (Irk-bitig) ad verilen din adamlar zmresi hakknda bakaca bir ey bilinmiyor. e - Dier Dinler: Tarihte eitli Trk ktleleri, bulunduklar evreye gre eitli dinlere de girmilerdir ve bu durum, slmiyet hari Trk kavimleri zerinde menf tesirler dourmutur. Asya Hunlar'nn Budizm ile, Avrupa Hunlarf n.n Hristiyanbkla pek alkalan olmam ise de, in'de devlet kuran Tabgalar Budizm tesiri ile, 495 ylndan itibaren "milir unsurlar yasak etme neticesinde inlilemilerdir. Bununla beraber, Tabgalar Budist san'atta yeni bir devir olan "Wei" san'atnn gelitiricisi olmulardr (Yung-kang ve Long-men Buddha heykelleri). Gk-Trkter devrinde Budist rahip-seyyah Hiuen-Tsang btn Bat Gk-Trk sahasn bir Budistler memleketi olarak tasvir etmekte ise de, Trk halknn bu dine kar direndii ve II. Gk-Trk devletince Budizmin reddedildii malmdur. Ancak Uygurlar zamannda Maniheizm Trkler arasna girmi ve bilhassa Uygurlar'n Trkistan'daki hkimiyetleri devrinde iyice yerlemitir. Gk-Trk yazs deitirilmi, yerine Sod meneli ve tamamen baka karakterde Uygg yazs kullanlmtr. Sonra Budizm'in de intiar ettii bu safhada Uygur tarih artk yerleik kltre balanm saylmak icap eder. Uygurlar bu kltrn de en iyi temsilcilerinden biri olma baarmlardr: Maniheist ve budist eserlerin Uygurca'ya tercmesinden doan zengin bir din edebiyat vard. Bunlardan bir ksm resimli ve ciltli olarak, Bin-Buddha maara tapmaklarnda bulunmu olup, aralarnda, 10. asr balarnda Gk-Trk alfabesi ile yazlm kehanet kitab: Irk-bitig dikkati ekenlerden biridir, Uygur alfabesi ile Huastuanift adl eser ve HiuejvTsang'n hal tercmesinin Uygurca'ya mtercimi olan Bebalk'h Trk Singku Seli Tutung tarafndan Uygurca'ya evrilen (10. asr ilk" eyrei) Altun Yaruk { Altn Ik) ayn derecede mhimdir. Hece vezninde yazlm ilhler Be-bahk, Turfan, Karaar. Aksu, Yarkent gibi merkezlerde ve "l Pompelsi" diye anlan bakent Id-kut ehrinde, ayrca Toyuk, Mortuk, BezeWSk^fMh*yriode 1894r 1914 yllan arasnda birok Avrupal bilginlerin yaptklar kazlarda ele geen duvar resimleri, heykeller vb... Bir ksm Trkler de musevilie (tozarlar) ve toistiyanla girmilerdi. Trk nfusunun ounluk meydana getirdii sahalarda bir menfi eeM grlmeyen bu yabanc dinler, bu imknn mevcut olmad blgelerde Trklerin sifirup kaybolmalarna sebep tekil ettii gibi (Dou Avrupa'da ve Balkanlar'da: Hazarlar, Peenekler, Uzlar, Kmanlar), 1000 tarihinde resmen hristiyan olan Macarlar'n Trk kltrnden uzaklamalar, 864'den tibaren Ortodokslua- kabul eden Bulgarlarn Ksa zamanda Trklklerini kaybetmeleri rtic^sini4iwr&wjyalnz slm dinidir k, Trkler'in kadm inanlar ile baz bakmlardan uygunluk gstermesi do-laysiyle Trkl takviye eden Wf $fl durumundadr,(a. bk. Mslman Trkler).

**.^er'in W d^7^^
Tanr tbiri, aa yukar, bln Trk lehelerinde mevcuttur ve Trke'nin temel kelimelerinden bfrldfr. Yazl kaynak olarak M nceki fv. triwtiCMLHS ralor Mo*m (M.. 209-174Vun unvanlar, ^SKE^S^ ,m,?a-Tien" olarak gemi (Konfucius'Un eseri: Lun-y^Sln 5^

2i e

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

217

5-ktisad Hayat a - At ve Koyun: Bozkr Trk ekonomisinin esasn, orman ve l deil yksek ovalar ve yaylalar olan bozkr corafyasn iklim artlan icab, obanlk ve hayvan besleyiclk tekil ediyordu. Yetitirilen hayvanlardan -yukardan beri Trk sosyal ve kltrel hayatnda byk ehemmiyefini belirttiimiz attan baka- koyun geliyordu. Tarihi M.. 2500lerde balatlan, Aftayartn batsnda, Afanasyevo feltiirnde koyun kemikleri, at kalntlar ile birlikte grlmtr. Aral gl bozkr havalisi kltrn vasflandran, Harezrrfdaki Kelteminar kltr {M.. 3000)'nde ise yaban domuzu, geyik ve kaplumbaa kemikleri meydana km, fakat, koyun ve sr izine rastlanmamtr. Demek ki, koyun ile afin nsan hizmetine girmesi zamanlan arasnda bir paralellik vardr. Mt. 3000 balanndan itibaren Orta-dou, Msr ve Dou-Akdeniz blgesinde ziraat, hayvanclk ve mden kullanlndan meydana gelen kltr birliklerinin gelitii, halk henz balk ve avc durumunda olan bozkrlarda ise hayvan besleyicilie dayal ekonomi sisteminin, daha sonralar (25001er) gneyden gelen tesirle balad ileri srlmekte ise de, iaret edilen blgeden kuzeye doru bir ktle muhacereti grlmediinden, bundan doan derin bir kltr tesirinin mevcut olabilecei benimsenmemektedir. Bunun yannda, ehli hayvanlar srasnda koyun ile kz ve domuzun bir arada dikkate alnmas herhalde doru deildir. Bu hayvan kalntlarnn bir kltr tabakasnda yan yana bulunmas ile, o hayvanlarn ehliletirilme yerleri ve zamanlar ayrt edilmek gerekir. Mesel kz bozkr hayvan deildir. Sulak verimli, iftilik yapmaa elverili sahalarda oturanlar in ehemmiyetli bir hayvandr, fakat bozkrmn ine pek yaramaz. Bu sebeple kz bozkr iktisadiyatnda faktr olarak grnmez (kz kelimesi de aslnda Indo-Germence'dir). Btn ar hareketli, kocaba hayvanlar byle saymak mmkG&dr. Domuzun se, balangta, boyarlarla alkas olmamtr. Trkler tarihleri boyunca hi domuz beslemedikleri gibi, etihi yemekten de holanmarn$iardr. Hi olmazsa, ehli hayvan besleyidttin ilk safhasnda domuz Tunguz ve Moollar'a, kz, inek, manda Vb. indoGermenler*e, deve l kavimlerine, at ve koyun ise Trkler1 ait gibi grnmektedir. Bu bakmdan Afanasyevo kltrnde at ve koyun kemikterirtn br arada bulunmas daha manal bir duruma fer. Bylece teekkl eden bozkr ktiftrnn ekonomik bnyesi ortaya km lr. Tabiatyle daha ge devirlerdi -M.. 1500lerden sonra- Trk bozkrlarnda at ve koyun srleri yannda sr, katr, deve vb. srleri de vard. b * Beslenme: Boseterl Trklerin balca gda maddesi et idi. Enok at ve koyun eti yenirdi. Priskos'un hazr bulunduu mehur ziyafette Attila yalnz et yemiti. Bol miktarda et istihsal eden Trkler, bunu uzun mddet muhafaza edebilmek iin konserve yapmay renmilerdi. Konserve et in'e ihra edilen balca maddelerden idi. En nl Trk tkis de, ksrak stnden iml edilen kfftflz'd. Bundan hem Cin hem ^"C^-?^^ kl,erden * * ve * *ndan yaplana Gk-Tkler begn. dyoriard. Sebzeye kar fazla istek duyulmazd. Stl dan, peynir, y ^UrLa 1 OZ^ rTu-er di" Yourdun Wfaz veVa kays ile tatllatrmas eklinde hazrtanan 1o adl bir ki Hunlar arasnda yaygnd.. Ya yemstai inliler

Trkler'den renmilerdi Uygurlar (Trkistan'da) zm yetitiriyor, pekmez ve arap (bor) istihsal ediyorlard.

-dylms
Bozkr Trk giyim eyasnn balca malzemesi, koyun, kuzu, sr tilki V az miktarda ay derisi ile koyun, kei. deve yn idi. Eski Trkler bez dokurlar, giyecek iin kendir yetitirirlerdi. Yn kuma ve bezden i amarlar giyerlerdi. Hunlar in'e ynl kuma ve eitli keeler ihra ederlerdi. M.. 1. yldan kalma, bir Hun hkmdar ailesine it, Orta Asya'da Noin-ula kurgannda 20 eit ipekli kuma (in'den ithal) kalntsndan baka, zerine bir Hun portresi ilenmi yn kuma ita, aplike ssl keeler bulunmutur. Romallar keten gmlek giyildiini ilk defa Hunlar'da grmlerdi. Bozkrn "tipik1 elbisesi ceket-pantalon idi. Svari en rahat ekilde ancak byle giyinebilirdi. Yukarda sylediimiz gibi (bk. Ordu), bu tarz giyinme, yabanc lkelerde Trk usulne gre yaplan asker slhat neticesinde dnyaya yaylmt (Mild sralarna ait Hun mezarlarndan karlan ceket, pan-talon, gmlek, izme ve oraplar). Hazar prensesi iek'in Bizans sarayna gelin gittii zaman giydii Trk tipi imparatorielik elbisesi ("iekion") orada moda olmutu. Baka kavimler kopa kullandklar hlde, Trkler dme kullanrlar ve ceketlerini, inliler ve Moollar'n aksine, sola aarlard. Trkler ayaklarna izme, balarna brk giyiyorlard. leri gelenler, makam sahipleri, daha ok balklarnn daha uzun ve gsterili olmasndan tannrd. Hunlar, GkTrkler, Hazarlar, Ouzlar ve Bulgartar'a it tarih vesikalara gre, Trk erkekleri umumiyetle uzun sal idiler; sayg almeti olarak brk ve balklar karmak det halinde idi. Bozkr Trk topluluunda el san'atlan ileri idi. Dnyann en geni imparatorluklarn kurmu olan bozkrl Trkler byk lde ve ana gre daima yksek bir harp sanayiine sahip bulunmulardr. Bu stnl salayan vastalardan biri demir idi. - Demin Demir ileyicilik, madencilikte son safha olarak grnmektedir, ondan nce bakr, bronz ve altun ileyicilii vard. Bunlardan ilk ikisine ta devrini aan hemen her kltrde tesadf ediliyor. Afanasyevo kltr evresine dahil Minusinsk ve Altay blgelerindeki buluntu yerlerinde M.. 3000'lerden kalma bakrdan yaplm bak, biz ve teller, kpe ve dier ss eyas ele gemitir. lk Trk kltr merkezlerinden gsterilen Andronovo kltr anda ise -btn,Orta ve kuzey Asya'da ilk defa-altun ortaya kmakta idi. Bu devirde "ok kudretli ve zengin bir itimi hayatn mahede edildii" Altaylar'da gerek bir 'altun endstrisi" merkezlii durumu vard. Buradaki madenciliin tesirleri, gneyde Tanr dalarna kadar hissediliyordu (M.* 2. bin): u ve Arpa, Burma-ap buluntun hep Andronovo kltrnn izlerini tayordu. Baz "Indo-Germenci'ler tarafndan bile Hind-Avrupa'b halk zerine, madencilik bakmndan, Altayl tesiri kabul edilmitir. Fakat ekonomide ve askerlikte mhim olan asl mden demirdir. Demirin ilk kef edildii yer olarak bazan Afrika, bazan gney Hindistan, bazan dou Anado* lu gsterilmitir, M.. 4. binlerde Msr'da^ daha sonralar hVde, Troya'da ve Mezopotamya'da demirin tannd ileri srlm ise de, bunlar, doru olsa bile, tarih!

218

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

219

bakmdan fazla bir deer tamaz. nk meteor ve telfrik (filiz) hlde* bulunan bu demir1 materyal son derecede azdr ve faydas hemttycfc gibidir. Gerek demir a bu mdenden bol miktarda let ve silh yaplmas ile balar. u imkn da Aftaylar'da, Yenieey nehrinin kaynak blgelerinde -eski Trk kltr merkezleri etra-frncta* mevcut olmutur. Altayllar. bfftodii zere ok eskiden beri mahir demirciler olarak bilinirler. TarB# devirlerde de ayn blgede (bilhassa Sahnak ve Onugug havalisi) yksek kalitede sert ve yumuak eliklere tesadf edilmi, Kuzey Altay-lar'da demir eritme ocaklar, Gktrkler andan, Uian-ede (Baykal'n dousu) yaknnda, demir ocak ve dkm yerleri ortaya karlmtr. in kaynaklarna gre, Yenisey'in yukar mecras dolaylarnda eskiden beri demir cevheri toplanrd. Abattan havalisinde yksek vasfta mknats ve Tuba rma boyunca demir cevheri bulunuyordu. Yni insanlk tarihinde bir an almasna balang tekil edebilecek miktarda bol demir mdeninin varl eski Trk lkesinde fark edilmi ve ilenmee geilmiti. Kurganlar'da elde edilen malzemeden demir ileyiciliinin Orta Asya'deki tarih kesin tesbit edilmemi ise de, bunun herhalde M.. 2. bin balarna rastlamas gerekir, zira daha o tarihlerde Trkler'in geni sahalara hkmedebilmeleri, srat bakmndan at'n salad stnlk yannda, vurucu silh olarak demir let ve vastalarn ok sayda kullanlmas ile aklanabilir. lk tarih byk Trk imparatorluunu kuran Asya Hunlan'nn, ancak atn sr'ati ve demirin vurucu gcnn bir arada deerlendirilmesi ife anlalmas mmkn bu baarlarnn, daha nceki asrlarda, ayn sahadaki imknlar fle desteklenmi olmas icap eder. Nitekim M..1. bin olarak tarihlenen Kargal kurgannn (Tanr dalarnda) 1. katnda demirden yaplm eya bulunmutur ve bu tesir buraya Yenisey blgesinden gelmitir. Dier taraftan en aa M.. 1400'lerde Altaylar'tn batsnda bol miktarda demir istihsal edildiini syleyen W. Ruben'e gre, tarih? vesikalara dayanarak bu eski Trk sahasn demir kltrnn doduu yer kabul etmekte mecburiyet vardr*. Hun diline it M.. in kaynaklarnda muhafaza edilen en eski Trke kelimelerden birinin de demir (tieh-fan)olduunu (ve kb king - lu ) belirtelim. Bundan sonra dnyaya yaylmaa balayan demir aTnm istikameti ve tarihleri yledir: Hindistan'da M..2. bin sonlan, Msr 'da 1200, Dou Akdenfe 'de 1100, Orta Avrupa 'da 600, in 'de 300 yllan. d- El Sanatlar: Demircilik ve madencilik balca meslekleri arasnda bilinen bozkr Trk topluluunda mkemmel kl, kalkan , karg, mzrak, temren iml edilirdi. Trk kllarnn hayvan figrl kabzalar altun levhalarla kaplanr ve kymetli talarla sslenirdi. Kemer tokalan kayif ular, kav mahvazas , ok kutu (sadak ) lan, zrhlar, tolgalar ok kere ilemeli altun ve gm ile bezenir, mdeni tabaklar, marapalar, heykeller bazlar birer san'at eseri deerinde olarak Trkler tarafndan yaplrd. in'den Tuna boyuna kadar bozkrlara serpilmi binlerce mezardan bu eserler bol miktarda kanlmtr. Ayrca kazanlar, ibrikler, kovalar, iinde yzlerce insann barmd otalar, arabalar; at tehizat; eyer ve koum takmlar bozkr Trk topluluunda ne kadar kalabalk bir zenaatkr zmresinin bulunduunu gsterir Halc-lar, kilimcileri, izmecileri, oraplan. brklerf, dokumaclar ve terzileri de bunlara ilve etmek lzmdr.

Bozkr Trk halk arasnda mahir marangozlar, tahta oymaclar da vard. Asya Hurdan masa, koltuk, dolap, karyola yapyorlar ve perde kullanyorlard. Bu Hm ev eyasndan ou in'e de geerek moda hline gelmii. Eski Trkler, elbiseleri . iin t bile kullanmakta idiler. e- ehir: Eski Trkler yaz aylar iin zarur olan yaylak hayat dnda.kn barnmak zere evler ina ediyorlard. Asya Hunlan'nn kurban iin binalar yaptklarn kayd eden in kaynaklarna gre, Gk-Trk hakanlarnn salam merkezleri vard (kitabeler: ev, bark). Esasen Trk hkmdarlarnn biri yaylaklarda, teki vadilerde su kylarnda olmak zere iki merkezleri bulunurdu ve ikincisi evlerden kurulu iskn yerleri idi: literi'in, ugaykuzu (yazlk), Karakum (klk), Istemi'nin Akda'da (yazlk), Ik gl yannda (klk), Tong-Yabgu'nun Tokmak (klk), vb... II. Gk-Trk hakanl klk bakentinin Orhun kitabelerinin bulunduu yerde ehir hlinde olmas mmkndr. Zira mhiyetini iyi bildiimiz bu hatralarn da balarna, ssz yerlere dikilmesi bir mna ifade etmezdi. Bundan baka, kitabelerde zikredilen iskn mahallerinden Amga - Kurgan bir kale olmakla beraber, Toubalk herhalde bir ehir idi. Uygurlar tarafndan kurulan (Mo-yen-ur zamannda, 747 - 759) Ordu - balk (Kara - balgasun yannda) ehrinin baz kalntlar mevcuttur. Hazarlarn Be-tencer ve Semender adl ehirlerinden bahsetmitik. Bakent Itil-Hanbalk hakknda islm kaynaklar geni bilgi vermilerdir. til Bulgarlarnn bakenti nl Bulgar ehrinin harabeleri bulunmutur. Tuna Bulgar ehirleri arasnda, saraylar ve su tesisleri ile bilhassa iki tanesi mehurdur: Pliska ve Preslav. Fakat ne dier bir Uygur kasabas olan Baybalk'tan, ne de dou Gk-Trkler'i ehirlerinden bir iz kalmamtr. Bunun sebebi, belki eski Trke'de ehir mnasndaki "balk" sz ile aklanabilir. Bu kelime aslnda balk (amur) ifade eder. Demek ki, Trklerin kurduklar kasabalarda binalar daha ok amur (kerpi) ile yaplyor, tatan ina edilmiyordu. Veya senenin ancak yarsnda kullanlan bu meskenlerin salam olmasna pek ehemmiyet verilmiyordu. Asya Hunlan'nn, evlerini "dvlm toprak* tan yaptklarna in kaynaklarnda iaret edilmitir. Ayrca, eski Trklerin ahap meskenler yapma tercih ettiklerine dair deliller vardr. Hazarlar'n ve Volga Bulgarlarnn evleri ahapt (yalnz Itil'de hakan saray ite arkel kalesi ta ve tuladan ina edilmiti). Trkler ehir surlarn bile ok kere katn aa ktklerinden (it eklinde) yapyorlard. Atilla'nn Orta Macaristan'daki bakent ehri, kk ve byk saraylar, halkn evleri, asker garnizonlar, silh ve erzak depolar ile batan baa ahap yaplardan ibaretti. Atilla'nn ve hanmnn gm ve altn levhalar kapl blmelerle salonlara ayrlm, tahta oyma ssleri ile bezeli, masalar, iskemleler, dolaplarn bulunduu saraylarn anlatan Priskos, bir de Romal ustalara yaptrldn syledii hamamdan bahs eder. Bu mnasebetle zikredelim ki Trkler'de eskiden beri ykanma yaygn bir det hlinde idi. Zira kutsal saylan suyun insan gnhlardan fiTzlediine inanlyordu. in kaynaklarnda Trk kavimlerinden bazlarnda giyilen bir elbisenin ypranncaya kadar karlmadna dair olan kaytlar mbalaa saylmaldr. Bu esasen imknsz olduu gibi, yine ayn kaynaklar mesel bir Hun boyunun fertlerinin gnde kere ykandklarn syler, kil Bulgarlarnn ve Hazarlar'p hamamlar vard. Tuna Bulgarlar hrisyanln kabulnden iki yl sonra (866'da) Papa

Nikolaus l'e bavurarak, rahiplerin onlara haftada iki

220

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

221

gn (aramba, cuma) ykanmay yasaklamalarndan ikyet etmilerdi; fWskos'un bahsenil hamam da ayn gelenein bir ahididir, Eski Trkler'de yalnz siviller iin deil, ordularda da seyyar hamamlar (erge) vard ve bu usul Seluklulardan Bizans'a gemiti. Eski Trkler, ndir de olsa surlu ehir de yaptrmlardr. Mesel, Hun tavhu'su j-fnto M.. 36'da inliler tarafndan ykrtaa bakenti byle idi. Ayrca Hunlar {ihtimal 4. asrda) Kan-eu'da G-tteng adl bir ehir kurmulard. til ehrinin 4 kapl bir suru vw*. Fakat Trkler umumiyetle surla evrilmi, kapal ehirlerden holanmamalardr (Tonyukuk'un szleri), nk bu, kendilerine en tabii gelen yaay tarzlarnn icab idi. Klge Kaan'n memlekette inliler gibi ehirler kurma teklifini, Trkler'n tk "gebelikten ehirlilemee doru" ileri bfr adm ifade eden arzusu eklinde tefsir yerinde deildir. Kendi kltrleri ile marur olduklar btn vesikalar ile bilinen Gk-Trkler'in bugn Bat medeniyetinin tesiri sonucu olarak stn saydmz yabanc bir kltre gemek gibi bir niyetleri yoktu. Aksi hlde Trkler bunu asrlarca nce gerekletirebilirlerdi. Yukardan beri zikredilen Trk ehirleri de "yerleik* hayat zentisinin mahsul deildi. Esasen sadece istek ile de ehir kurulamazd. Bunun iin kesif zira kltre ve dolaysiyle nce kylerin teekklne ihtiya vard. Halbuki, herhangi bir yerde ehir meydana gelmesi iin varl zarur ky gruplar biiminde iskn, hayat tarzlar icab, Trkler'de grlmemektedir. Bu nokta Peenekler, Ouzlar, Hazarlar ve til Bulgarlar iin bilhassa belirtilmitir. Bununla beraber, yukardakiler gibi, asker mahiyette kaleler ve ehir-kaleler Trk'lerde mevcut olmutur. Mesel, Gk-Trkler anda, harabeleri hl da grlen argelan, umpal, Caldvar, Atba, Srdakbeg (veya Koyungar-ba), Mana-keldi vb. kaleleri Tanr dalar ve daha ziyde Isk-gl dolaylarnda sralanm olup, stratejik olduu kadar, ipek yolu zerinde bulunmalar sebebi ile, ticar ynden mhim mstahkem mahallerdi. Fergane'de Penikent'te Gk-Trk devri harabelerinin rastland blgelerde bunlarn, asker deerde, daha bir ok benzerleri bulunuyordu. Aspara, Kaynda, i-tbe, Ak-su, Ak-tepe, Tlek, Sukuluk, Cul (veya Cto&um* Sarig, Yakal kale-ehirteri ve daha birok kervansaray ve kk kasaba, ya.Karluklar tarafndan kurulmu veya Gk-Trk anda geliip Kartuklar zamannda ehemmiyeti devam etmi yerlerdi. Hazarlar'da arkel kalesi mdafaa iin kurulmutu. Tuna Bulgarlarnn Pliska ve Preslav ehirleri de aslnda birer kala idtif ve Bulgar ehirlerinin ticar ynden ehemmiyetini sylemitik. Tpk tHlar gibi birok Ouz ehirleri de: Karacuk, Stkent, Altun-tepe, Yengikant yy-tepe, Savran, Siayram, Kamak, Turkul-tep& Cend, Sunak, Iskan, ardan, Bayrkum v& 10. asrda kurulmu yine yol gzerghnda ve ticar ynden faal merkezlerdi. nk ticaret meselesi Bozkr Trk devletinin zerine ehemmiyetle eildii bir siyaset izgisi idi. f - Ticaret: Trk devletleri komu milletlere umumiyetle canl hayvan, deri ksele kki hayvan! gdalar satarlar, karlnda hububat ve giyim eyas alrlard, Asya Hur* tar.Gk-TOrkter.Uygurlar in ile, Bat Hunlar Bizans ile bu esaslarda ficaret anlamalar yapmlard. Trkler'e ih'den pirin, pak, ipekli kuma, arpa, Roma ve Bizans'tan da dier ihtiya maddeleri gelir, Trkler de onlann muhta olduklan v*

Trklerde mevcut, eksikliklerini tamamlarlard. Margus andlamasnn {434) bir maddesi Bizans-Hun ticar mnasebetlerinin tanzimi ile ilgili idi in-Hun snr kasabalarnda cereyan eden ticar faaliyetlere in byk ehemmiyet verirdi. 734 tarihli anlama ile Ling-u'daki So-fang ehrinin ortak pazar yeri olmasna karar veril* misti. Orhun kitabelerinde de devletin salaml ve halkn refah iin ticaretin ehemmiyeti belirtilmitir. Fakat Trkler'le komular anssnda iddetli rekabetlere sebep olan byk kazan vastalar da vard ki, bunlarn banda, in'den balayp Akdeniz kylarnda nihayete eren mehur Ipek-jyoiu kervancl geliyordu. Daha I. GkTrk devleti kurulduu zaman Istemi-Anirvn ittifak sonucunda Ak-hun - Eftalit devletinin yklmasna ve sonra da iran'a kar Trk-Bizans andlamas gibi milletler aras apta siysi? mnasebetlere sebep olan (yk. bk.) bu yolun geit yeri olan I-Asya blgesi, t Hunlar'dan Uygur hakanlnn sonuna kadar aa yukar 1000 sene mddetle Trk ve in siysetinin hkim olmak istedii bir ana hedef vasfn tamt. Trkler hibir zaman btn in'i istil gayesini gtmemiler, inliler de devlet snrlarn Trk hakanlklar bakent blgesi olan Orhun ve tken'e kadar geniletmei dnmemilerdir. Trkler karsnda in, ipek yolu transitini elinde tuttuu mddete mdafaada kalma tercih etmi, Trkler de in'e sk sk yaptklar bask ile onu zayf durumda tutup - Asya'da Trk hkmn yrtmek istemilerdir, Hunlar ve I. Gk-Trkler zamannda gerekleen bu maksat, 9. asrn 2. yarsnda Dou Trkistan'da Uygurlar'n, Bat Trkistan'da Trgiler'in ve bilhassa Karluklar'n kurduklar siyas teekkllerle tekrarlanm, nihayet 751 Tala savan Karluklar'n destei ile Islmlar'n kazanmas in'in Bat Asya ile ilgisini kesmitir ki, bu da yukarda akladmz, ve bat Asya'da, Uygur, Karluk, Ouz Trk ehirleri ve lkelerinin mamurluunu meydana getirmitir. Bilindii gibi, Hazar Trk Devleti de, in, Orta Asya, yakndou ile Dou ve Orta Avrupa ve iskandinavya arasndaki kt'alar aras yollarn kavak noktasndaki mevkii ile, temelleri ticar-siyasete dayanan bir devletti ve bakent Han-balk ile daha sonra til Bulgarlar bakenti Bulgar ehri bu hususta ba rol oynamtr Hazar ve Bulgar lkelerinden balayarak Ural-Gney Sibirya-Altaylar-Sayan dalar zerinden in'e ve Amur nehrine ulaan yol da canl bir ticar faaliyete sahipti. Ipek-yoluna kuzeyden paralel uzanan bu yola "krk-yolu" denilmektedir. Burann asl ticaret meta: sincap, sansar, tilki, samur, kunduz, vaak vb. krkleri idi. Balca tccarlar da Ogurlar (Bat Trkleri) ile onlardan bir kol halinde gelien Bulgar Trkleri idi. Karadeniz kuzeyi dzlklerinden Balkanlar'a giden Tuna Bulgarlar bu defa Avrupa-Bizans yolunun hkimleri olarak iktisaden ykselmiler, Balkanlar ve Dou Avrupa'da o devrin en zengin ehirlerini kurmulard (Preslav, Pliska ehirleri). g - Ziraat Ogur Trkleri ayn zamanda iyi ifti idiler. Kendilerini Dou Trkleri'nden (Hunlar, Gk-Trkler, Uygurlar, Ouzlar) ayran balca vasf ta, tacirlikleri yannda, bu yaygn ziraat kltrne bal olulardr (bk. yk. tarih). Bununla beraber Dou Trkleri'nin elverili blgelerde ziraatle de megul olduklar grlyor. lden ayr mtala edilmesi gereken bozkrlar sahasnn ounluunu otlaklar tekil et-

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARtHt ____-*_________________.------------------------------------------------- 223

mekte ise de, ziraate msatt yerleri de vard. Mesel 5n kaynaklama gre Hunlar buday, dar ekip biiyorlard, r in yll, iddetli souk yznden bir sene Hun topraklarnn ekin vermediini yazar. Yine aynr kaynaklar bir Hun buday dv el ile, bir Hun fasulyesinden bahs ederler. Altay ve Sayan dalarnda hububat zfoaatinin en az 3 bin yldan bert yapld, arkeolojik kazlara dayanlarak ileri srlmtr. Gk-Trkler'de her ailenin ekip bitii, sulad arazisi vard. Kapagan Kagan'n in ile yapt 698 tarihli andlamann bir maddesi in'in Gk-trkler'e 3 bir ziraat leti ile 100 bin hu (12500 ton) tohumluk dar teslim etmesi hkmn tayordu. Bu tarih bilgiyi arkeolojik kazlar desteklemektedir. Hunlar zamannda Altay blgesinde alm sulama kanallarna tesadf edilmitir (Bakaus'da ulman rma yaknlarnda). Tt rmandan alan kaimi ve bu blgeye yakn Ak-tura kanal Altaylar'daki tarmn iaretleridir. Selenga-Baykal gl arasndaki, Ivolgi ve ll-mova adl yerlerde eitli saban demirleri (in'den ithal), oraklar, deirmen talar bulunmu, ayrca hububat muhafaza etmee yarar ukurlar grlmtr. Selenga blgesinde Gk-Trkler'e ait kurganlarda, krek ve pulluklara rastlanmtr. Bu ada da birok muntazam sulama kanallar almtr. GkTrkler zamannda da kullanld anlalan Tt kanalnn boyu 10 kilometreye yaknd. O kadar yksek teknik bilgiye dayanmakta idi ki, Ruslar 1935 de bu kanal aynen kullanmaa karar vermilerdi. Baz Karluk ve Ouz iskn yerleri de ayn ekilde sulanmakta idi. Bozlar devletinin ekonomisi, malp ve tbi memleketlerden alnan yllk vergiler ve hediyelerden baka, halktan tahsil edilen vergilerle destekleniyordu. Asya Htm mparatorluunda husus memurlar vergi toplarlard. Bu memurlar komak cretini gsteren Mool O-huan'lara kar sol T'o-ki "kiral" sava amt. GkTrkler ve Ouzlar maliye ve tahsil memurlarna amga (veya mga) diyorlar, devlet hazinesine "alk' adn veriyorlard. Tahsilat her hlde ayn olarak yaplyordu. Hazarlarda slav kavimleri ev veya saban bana bir kl veya bir samur derisi (para ndir veriliyor), Bulgarlar da ev bana bir samur krk vergi veriyorlard, kumart-Mftt byk gelir kaynaklanndan biri de Volga havzas - Krm (Sudak liman) -Karadeniz- Trabzon arasndaki ilek ticaret yolundan saladktan vergi ve gmrk resimlen di. Ayrca tabiatiyle geni Altaylar blgesinde demir Hunlar'n ve Gk-Trklar'to, Maro havzasnda tuzlalar Bulgarlar'n, Kafkaslar'da altun ve gmC^ madenleri Hazarlar'n kontrol altnda idi. Asya Hunlar'na ait para kmamtr. Baz Trk kurganlarnda in paralar ele gemitir. T* paras GkTrkler (Trgi-ler) anda balyor grnmektedir. Bazsnda Trk gelenei uyarnca damgalar da tayan bu paralardan bir ksm Sogd harfleri ile Trke, bir ksm Sodca yazlda.

6 - Edeb Kltr ve Sanat a - Destanlar ve efsaneler:

Trk bozlar hayatnn - sonsuz "mcadelelerle dolu- hatralarn tayan bu ok zengin edebiyat nevlnde kurttan treme, gkten inen ktan olma, 'Bozkurt" 'Kutlu Da" vb. efsaneleri, Trk halknn ztrap ve itiyaklarn dile getiren motifler olarak grir.TOrkter'-n bat kolunda geyik de fevkalde kudretle donatlm olarak rehberlik vazifesi yapar ("sihirli geyik1).

Kurt, Trk efsanelerinde merkez bir rol oynamaktadr. Gk-Trk hkmdar sllesi olan Ama ailesinin atas bir dii kurt idi (in kaynaklarndaki rivayetler). 6. -7. yzyllarda Trk halk evresinde kurt-ata inanc ok yaygnd. Talar zerine bunu tasvir eden kabartmalar yapyor (Bugnk moolistan'da Bugut mevkiinde, 578 - 580 ferden kalma, kitbeli mezar ta) ve Gk-Trk hakanlar atalarnn hatrasna hrmeten otalarnn nne altun kurt bal tu dikiyorlard. Bylece Kurt-bal sancak hakanlk almeti olmutu. Ancak bu telkki ok eski bir Trk geleneinin devam idi. Kurttan treme inanc Asya Hunlar'nda, hatt o tarihlerde Bat Trkistan'da oturan Vu-sun'larda da yayordu. Ayn efsane Tabgalar'da da vard. Tab-ga lkesinde 'kurt dalar", 'kurt nehirleri" ve kurt dann bir tanrsna ait tapnak bulunuyordu. Uygurlarn dier bir mene efsanesi, bunlar da kurt'a balyordu. Trklerle kurt'un efsanev ilgisi islm ve Sryni kaynaklarnda da akisler bulmutu (Gardiz, Mucmal al-Tavarh va'l-ksas, Sryn Mihael). Kurt'un Trke'de asl ad Bri'dir ve bu mnas ile kelime Orhun kitabelerinde, Uygurca vesikalarda, DLTde ve Ouz Kaan destannda geer. in kaynaklarnda, "fu-li" ekli ile yer ad, ahs ad.kavim, soy ad vb. olarak ok zikredilir. nl Tabga hkmdar Tai-wu (424 - 452)'nun lkab Fo-li (= Bri) idi. Gk-Trk hakanlnn merkez ordusu mensuplarna da "Bri" deniyordu. Trkler arasnda kurt'a verilen byk ehemmiyet asrmzn balarna kadar devam etmitir. Etnoloji ilmine gre kurt motifi Trkler iin "tipik" r, yni baka kavimlerde grlmeyen bir etnorafik belirtidir. Eski in kaynaklarnda bile Trk asldan olmayan baz kavimler "kurttan treyenlerden deildir* eklinde ayrt edilmitir. Trk destanlarnda kurt, ayrca, yol gsterici, buhranl anlarda imdada yetien br varlk olarak grnr ve mehur "Bozkurt" destan bu motifi hikye eder. Trklerden Moollar'a geen ananeler arasnda bu destan da vardr. Uygurlar'n "Kutlu-Da" efsanesinde kurt, lkeye bereket ve saadet getirdiine nanlan kutlu bir tan inliler'e verilmesinden sonra, uursuzluk ken memleketin ala mahkm olmas zerine kendilerine yeni yurt arayan Uygurlar'a rehberlik etmitir. Batda {18. yzyl) Kumanlar'da yardmna bavurulduuna dair kaytlar bulunan kurt'un rehberlik rol de M. 2. asr ortalarna kadar gitmektedir. Wei-shu'daki bilgilere gre, 160 - 170 yllar arasnda, yerlerinden ayrlmaa mecbur katan Tabgalar'n atalar (Hunlar) 'garip yarathif bir hayvann rehberliinde yolsuz dalardan aabilmilerdi. G T'ui-yin adl br babu idare etmiti ki, ince olmayan bu ad Trke'de "bir yandan dier yana geen* mnasndadr. Gk- Trkler'deki kurt=ama ad da (imdiye kadarki okunular: Asena, Zena, Aina, ino vb.) "tipik" olduunu belirttiimiz kurt ile ilgili, Moollar ve dier Asya kavimleri arasndaki efsane, masal ve hikyelerden baka, eski Roma Romus-Romulus efsanesi ve Ortaa talya'snda, Papa Leon, St. Lupus efsanelerinde vb. Trk tesirine iaret edilmitir. Daha sonraki geni aratrmalar da bu gr takviye eder mhiyette bulunmutur, zira, Yunanistan'dan Finlandiya'ya kadar btn Avrupa ve Amerika, Hindistan masal ve hikyelerinde kurt'un, tpk Ttkler'de olduu gibi, M fonksiyon (ata ve rehber) icra ettii anlalm, neticede, "kpek mitolojisinden daha eski olan kurt mitolojisinin, prehistorik alarda Orta Asya'dan dnyaya yayld" kanaatine varlmtr. En byk ve kadim Trk destan olan Ouz hakan destannda, Bozkurt, semav k ve geyik bir arada grlmektedir. Ouz, mcadele ettii canavara kar geyii

224

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH _____^_^__^_^_^___^_ 225

yem olarak kullanm, gkten bir k demefi ffncte inen kz le evlenmi ve yine gn knda peydalanan Bozkurt nclnde dnya ftuhatna kmtr. Bulgaristan'da Madara'daki nl kaya kabartmasncta bir svar biiminde gsterilen muzaffer Krom Harfin yannda normal byklkteki kurt tBtviH Trk boZkurt geleneinin taa ileniinden baka birey deildir. Hl eitli lkelerdeki Trkler arasnda sylenen masal ve halk hikyelerinde uur telkk edilen bozkurt, hem ata, hem de kurtarc - rehber vasflan ile btn Trkler'ce kutlu saylm ve Trkln mill sembol payesine ykselmitir. Eski Trk destanlarndan biri de efsanelere karan nl kahraman Tunga Alper ile ilgilidir. ir Firdevs (11. asr)'nin ehnmesi'nde Afrasyab diye anlan, Iran Turan mcadeleleri ve bu Trk babuunun htras asrlarca Trkler arasnda yaam, Gk-Trkler'de, Uygurlar'da adna "yo" lar tertip edilmi, baz byk Trk hkmdar aileleri (Kara-Hanllar, Uygurlar, Seluklular) kendilerini ona nisbet etmilerdir. Trklerin bozkr hayatn anlatan dier mehur bir destan da "Alp'ler devrinin tipik kahraman* Manas'n destandr. Eski Ouz Destanlarmdan bir para kabul edilen "Dede Korkut" kitab da Bozkr Trk topluluunun, tekilt, sosyal bnye, rf ve geleneklerini aksettirmesi itibariyle destan edebiyatmzda mhim yer tutar. Balcalarn zikrettiimiz destanlar ve efsaneler eski Trkler'de canl bir halk edebiyatnn varln ortaya koyar, ancak, bir -iki kayt dnda bunlara it yazl metinler bize kadar gelmemitir. Priskos, Atilla tarafndan Bizans elilerine verilen ziyafette Hun mzisyenlerinin refakatinde Hun halk trklerinin sylendiini yazar. Yas trenlerinde sylenen lirik matem iirleri olan "sagu" lar da Trk halk edebiyatnn mhim bir kolu idi. Atilla'nn lm zerine Hun kopuzcularnn syledii atlardan birinin, Jordanes (6. asr) tarafndan Ltince tercmesi verilmitir. in yllklarnda da, Asya Hunlan'na it, 4. yzyldan kalma 4 msralk Trke bir manzume zapt edilmitir. Bozkr a Trk edeb mahsullerinin yazarlarn tesbit etmek, vesika eksikliinden dolay, ok g olmakladr. Ancak bir - iki isim biliniyor ki, bunlann banda Orhun kitabelerinin (731 - 735) metnini haarlyan Yolug Tegn gelmektedir. Bir gre gre de.kendi kitabesinin metnini bizzat kaleme ald ileri srlen Tonyukuk, Yolug Teginrden nce yer almakta ve Trk edebiyatnn ahsiyeti malm ilk simas kabul ediimektcfir. Ad bizce bilinen ilk Uygur iri Aprnur - Tegin'dir (Fakat iirleri, manfheizm ile ilgilidir). Bunlara ilveten, Kgari Mahmud'un bahsettii boz-krl Trk iri uu zikredilebilir. b - Van v Matbaa: Kendilerine mahsus yazlar olduunu kesin olarak bildiimiz Trk kavmi 8. asrdan kalma kitabeleri ile, Gk-Trkler'dir. Fakat Trkler'in daha nceki alarda da phesiz yazlan vard. ZSr ok geni sahalara yaylm byk Trk imparatorluktan* yaz olmakszn idare etmek mkld. Ne kadar yazktr ki, eski Trk kltr yadigrtann ou gibi, yazl vesikalar da bozkrlarn frtnal girdabnda kayb olup gtonitir. Nitekim kaynaklarda bunu dorulayan baz iaretlere tesadf edilmekte*. Gk-TMer'den nce Ak-Hunlar'm yazlar var* ve bu, Gk-Trklerlnki gibi IdL Bizansl tarihi Prokopios'a gre (6. asr? Ogur boylar kendi yazlarn da

kullanrlard. Ogurlar'n yazy bildikleri, dillerinde "yaz1 (* ir, Trke yaz sznn R Trkesi'ndeki ekli) kelimesinin bulunmasndan da bellidir. stemi Yabgu'nun 568 ylnda Bizans Imparatoru'na yollad mektup "skit" (Trk) yazs ile idi. 576'larda T'a-po Kaan iin ince bir budizm kitabnn Trke tercmesi yaplmt. Priskos hatralarnda, Hun ktiplerinin kendi dillerinde yazdklar metinleri Atti-la'ya okuduklarn syler ki, bu, F. Altheim'e gre, Avrupa Hunlar'nn kendi yazlarnn mevcut olduunda phe brakmamaktadr. Orhun alfabesine nisbetle daha az bir gelime kaydetmi olan Tuna Bulgarlar yazs, bu Hun yazsnn bir devamndan ibarettir ve, demek ki, 4 asrda doudan Avrupa'ya gelen Hunlar yazlarn da birlikte getirmilerdi. Asya Hun yazs olduka yaygn grnyor. in yllklarnda yle haberler vardr: "Uygurlar'n atalar Kao-k'ler ince yazarlar, fakat Hun-ca da yazarlard... Klasikleri Hun dili ile okurlard...". "Hua-guo'lar d ticaret ilerinde koyun derisi zerinde Hun yazsndan istifade ederler". Buna ramen daha sonraki devirlere it baz in yllklarnda Hunlar'n yazs olmad veya Gk-Trkler'in yaz bilmediklerine dair haberler Trkler'in ince okuyup yazma bilmedikleri eklinde anlalmaldr. Nitekim son haberden aa yukar 40 sene kadar nceki bir kaytta Gk-Trk yazsndan bahs edilmitir. Son yllarda Asya'da yaplan mhim keiflerle orhun-Trk yazsnn milddan nceki alardan kalma baz rnekleri ortaya konmutur. Isk-gl civarnda 1970 de alan Eik kurgan (Altun elbiseli adam'n mezar) nda ele geen bir gm anak iindeki Orhun alfabesi ile yazl iki satrlk kitabe M.. 54. yzyllar olarak tarihlenmektedir. Ayrca Tanr -Dalarnda Kurday mevkiinde M..2. yzyla ait Trk yazl (5 harfli) dier bir kitabe bulunmutur. lerideki aratrmalar bu rnekleri oaltacaa benzemektedir. Gk-Trk yazsnn menei hakknda birok grler ileri srlmtr. Bunlar arasnda en fazla itibar greni Orhun kitabelerini ilk zmee muvaffak olan (26 Kasm 1893) Danimarkal Bilgin V. Thomsen tarafndan ileri srlen, eski Aram alfabesine balanma idi. Fakat son zamanlarda, Orhun yazs le HArmazique" Kuzey- Iran-Kafkas'da M.. 2. asrn ilk yars) denilen yaz nevi arasnda daha kuvvetli irtibat kurulmak ilenmitir. Bununla beraber aradaki mnasebet pekzayf grnmektedir (Trk alfabesinin 38 harfine karlk, "armazique" de 22 harf vardr ve aralarndaki ekil ynnden benzerlik ancak 10 harfe inhisar etmektedir). slavlar, ranllar, inliler, Hindliler ve Moollar -runique' karakter kullanmamlardr. Gk-Trk harflerine karakteri bakmndan ("runiquea) yakn den alfabe eski Germen "run'landr ki bu ikisi arasnda da, Altheim'in ifadesi ile, "ne tarih, ne de tinguistique bir ilgi kurmak mmkn deildir1. O hlde en mkul yok Trk yazsnn meneini yine Trk evresinde aramaktr. Orhun alfabesi Orta Asya'dan etrafa yaylarak, eitti blgelerdeki izlerine ve vesikalarna gre Uzak-doudan Orta Avrupa'ya kadar uzanan sahada, ortak bir yaz vasfm kazanm grnmektedir. Uygurlar kitap basma tekniini de biliyorlard. Bu 8. asm ^yansndan beri in'de mevcut saylan "blok* usul, yni bir nev teksir deil, fakat ada matbaann esasn tekil eden mteharrik harf sistemi idi. V. Le Coq ve Grnwedei 1902 -1907 yllarndaki aratrma gezilerinde Turfan'da Uygur dilinde sert aatan yaplm, yzlerce harf bulmulard. Sonr (1906 ^909) P. Pelliofntm Tunhuang'da tesadf ettii Trke harfler dnyada matbaa tipi hurufatn en eskileridir; Nihayet Uygur yazs Moollar tarafndan kullanlm, Timurlter devrinde resm yazlar, Altun

226

-TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

227

- ordu devrinde "yarlg'lar, 15. asr ortalarna kadar Orta Asya'da ortak yaz olan Uygur yazs ile yazlm ve bugnk Manu ve Kalmuk yazlarnn esasn tekil etmitir. 981 ylnda Uygur hakan Aralan Han' bakentinde ziyaret eden in elisi Van-yen-t'nn kaleminden Dou Trkistan Uygurlan'nn, saray, kltr, sosyal ve iktisad hayat ve durumlar hakknda dikkat ekici tasvirler verilmektedir,,o Sanat Her kltrn olduu gibi Bozkr kltrnn de kendine mahsus bir san'at anlay vardr ve bu anlay birok eserler vermitir. Bunlar hayat artlarna uygun olarak ve hayvanlarla yakn ilginin tesiri te, tanabilir malzeme zerine ilenmi "Hayvan slbu" (Animal style) mahsulleridir. Eski Trkler'in, altun ve gm gibi kymetli madenlere tatbik ettikleri san'at eserleri ve hkmdarlarn otalarna, tahtlarna ve Trk topluluunun zevk inceliine dair, 518 ylnda kuzey Hindistan'da Ak-Hun hkmdar Mihiragula'y ziyaret eden inli Sung-yun, 568 de stemi Kaan' Tanr dalarndaki Altun-da mevkiinde ziyaret eden Bizansl eli Zemarkhos ve 629 senesinde Bat Gk-Trk hakan Tong - Yabgu'nun misafiri olan budist rahip Hiuen -Tsang vb. nin mahedelere dayanan hatra notlar ziyadesiyle ilgi ekicidir. Fakat Trkler'in Kl-Tegin ve Bitge Hakan'n ant-kabirleri nev'inden baz eserlere de sahip olduktan malmdur. Her iki bidenin inasnda duvarlarna kahramann savalarn canlandran tasvirlerin yaplmasnda in'den gnderilen saray san'atkflr ve ressamlarnn emeklerinin getii kesindir. Bunu hem in kaynaklar, hem de kitabeler teyit etmektedirler. in imparatoru her iki bideye ince birer kitabe de ilve edilmesini arzu etmiti. Ancak llerin hatralarna kitabe dikilmesi ve san'atkrane yaplar ina edilmesi o ada Trkler iin bir yenilik deildi. Nitekim ayn in kaynakfen Gk - Trk Devleti'nin daha balang yllarnda (553) umuttfl bflgi verirken u aklamay yapyorlard: V. kabir zerine bina ina ederler, bunun duvarlarna lnn ahsn ve hayatta iken katld savalardan sahnelert renkli olarak tersim ederler... Mezarlara lnn kimliini bildiren kitabe dikerler...". Trl byklerinin htralarnn gelecek neslerde muhafaza edilmesi iin kitbeter yazld hususuna murtag Han'n (814 - 831) Tmova kitabelerinde de temas edilmitir. Rgili tbirlerin, Trke olular da bunu gsterir: bengta (bide, ant) bitigta (kitabe), bark (ant-kablr), bedizc (ressam ve nak) vb. Fakat Kl-Tegin ve Bilge barklan mahvoldukiar (veya ilm kazlar henz yaplmad)n mimar ve sslemede fn ve Trk unsuriann tesbit etmek imknszlamakta, bozkr gzel san'atlannn bu sahalardaki hususiyetleri ortaya konamamaktadr. imdilik bildiimfe. Wr Trk askerinin mezarnda ele geen ve Trk rkfrriri btn hatlarn tartaya koyduu" iddia olunan biffeykel ile, II. kitbenin*ttiunduu yerde, 1958'de yaplan kazda ortaya karlan Kl-Teginiln ok gzel yontulmu mermer bst ve kaba bir kadn heykelidir. KhTegin'ftbst, gerekten Trk ehresini saf biimi ile gsteren bir san'at eserkflr. Bulgaristan'daki Kurym Han'n bozkurtlu kaya kabartmas da bu eski gelenein devamndan ibarettir. nsan eklinde ok kaba yontulmu, hantal talar olan "balbal" lan ise san'at eseri saymak doru olmaz Bunlar kabirde yatann hayatta iken savata ldrd ve teki dnyada kendisine hizmet edeceine inanlan kimseleri temdi eden din mahiyette iaretlerdir Bu inan* Bulgar Trkleri'nde ve Macarlar'da da grlr. Orta - Asya - Tuna aras bozkrlarda boLsayda tesadf edilen.n taraftaki sa ellerinde birer bardak tutar ekilde

yontulmu "ta-nine" terde de bir san'at endiesi bahis konusu deildir. Bozkr Trkleri'nde renkli ta ve gm kakmaclk,kuyumculuk, hal ve kilim dokumacl, gergef iilii ve otaclk san'atlarnn ok ileri olduunu da belirtmemiz gerekir. d-Mzik: Eski Trk topluluk hayatnda mziin mhim bir yeri vard. Yukarda Priskos'a dayanarak byk mzikli ziyafetinden bahsettiimiz Attila, sefer dnnde bakente girerken, saflar hlinde dizilmi gzel giyimli Hun kzlarnn syledikleri Hun arklar ile karlanmt. Attila Burgond kiralna bir Hun orkestras gndermiti. in kaynaktan 28 eit Hun halk trksnden bahsetmilerdir. inliler Asya Hun sazlarndan bazlarn Kung-hu, Bi-li, P'i-pa, P'e-li, Ku-sie adlar ile zikr ediyorlar. Fakat bunlarn telli mi, nefesli mi olduklar bilinmiyor. Ayrca Trkler'de asker muzka (bando, mehter'in ilk ekilleri) yaygnd. Gk-Trk, Uygur bandolarnda phesiz davul bata olmak zere, eitli borulu alglar da bulunuyordu. Eski Trkler syledikleri besteye ir (veya yr), sazlarla alnan melodiye kg (veya kg) diyorlard. Daha sonraki zamanlarda ordughlarda, hakanlar huzurunda bu kg ve r'lardan hergn 9 tanesinin icras gerekirdi. Bu hkimiyet almetlerinden idi. Trk mzik letleri arasnda inliler'in Hyu-pu ad ile zikrettikleri topuz, phesiz,bozkr Trk folklorunda ok mhim yeri olan bir alg idi. Destanlar, kahramanlk menkbeleri, milletin ne'eli ve ac gn hatralar, ak trkleri, saz irleri tarafndan kopuz alnarak sylenirdi, Asya Hunlan'ndan bert btn Trkler arasnda en ok tannm olduu anlalan bu basit, fakat tatl sesli saz, "kobuz" ad ile Uygur metinlerinde ve DLTde geer. Tdde'in bulunduu her yerde mevcut olan kopuz, atalarm$a$rpkte Msr, Suriye, Balkanlar, Macaristan, ekoslovakya, Polonya, Rusya, Ukrayna ve Almanya'ya da girmi ve oralarda koboz* kubos, kobzo, kopu vb. gibi adlar altnda ok sevilen sazlardan biri olmutur. Bozktr-Trk tarW boyunca bize intikal eden yegne mzik leti, bilindii zere, Macaristan'ma ele geen Avar ifte kavaldr. e- Zaman Hesab: Eski Trkler'in zaman hesab da tabiatiyle Bozkr kltrnn izlerini tamakta idi. Eski Trk takvimi her biri bir hayvan ad ile anlan "12ytfhk" devre esasna dayanyordu. Ytllann adlan yle idi: 1. yl skan (fare), 2. ud (sr, kz). 3. pars, 4. tabkan (tavan), 5. lu (ejder), 6. ylan; fc yun* m* 8. koy (koyun), 9. biki (maymun), 10. takagu (tavuk), 11. it 12. tonguz (domuz), bir ylda 12 ay vard Aylar, birir ripi) ay, ikin. ne vb. diye adlandrlmt. Bir gn 12 ksm saylyor ve her ksma "a' deniyordu. Yl 365 gn, 5 ksur saat itibar edilmekte idi. Gnn balangc gece yars idi. Ylba Ocak - ubat aylarna rastlard. Aslnda ay ylna dayanan bu "12 hayvanl Trk takvimi'nin Gk-Trk'ler zamannda, grld zere, gne ylna evrildii sylenmektedir. Menei ok eski olmas gereken, ayrca 12 yllk devrenin 5 kat 60 yllk devreler olarak da faydalanlan bu takvim, GkrTrWer,de. Uygurlar'da, Bat Trkleri'nde (Bulgarlar) ve muhakkak ki Hunlar'da kultenlnu olup, hem zaman, hem coraf ynden ok yaygn Wr sistem gibi grnmektedir. Gk - Trke kitabeler, Uygur kitap ve hukuk vesikalar. Bulgar kitabeleri ve 'Bulgar hakanlar listesi", hatt Ma-

228

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

229

nas destanndaki baz hdiseler bu takvimle tarihlenmitir. slm kaynaklarnda, 14. -15. asrlarda Trh-i TrKT veya "SM Trkn' ad altnda zikredilen bu eski Trk takvimi, son zamanlara kadar Orta Asya'da kullanlmtr.

vehimlerden, haylata dalmaktan holanmad iin, nazar ve metafizik konularla megul olmamtr. 11 asrda

7 - Dnce ve Ahlk
Eski Trkler'in bozkrlar corafyasnda, at ve demir zerine kurulu.kemfilerine has bir kltr ortaya koyduklar herhalde anlalm bulunuyor. Fakat bu, derrtfln ve atn mevcut olduu her yerde byle bir kltrn doup geliecei mnasna gelmez. Nitekim sonraki asrlarda, hem de ayn coraf blgede, her ki unsura sahip olan baka kavimler, farkl kltr tiplerinde yaamaa devam etmilerdir. nk bir kltrn meydana gelmesi iin yalnz madd imkn ve iktisad faktrler kfi deildir. nsan unsuru da bunda tesirli olur. Ayn artlar iinde yaayan eitli topluluklarn kltrlerinde grlen farklar, insan gruplarnn sosyal telkki ve psikoloji-lerindeki ayrlklardan ileri gelir. Buna gre de, bozkr kltrn yaratan Trkler'in kendilerine mahsus bir dnce sistemi ve ahlk anlayna sahip olmalar lzmdr ki, bu, msbet ilim ynnden yle aklanabilir: Eski Trkler'e at, insan .ruhunu.okayan iki beer imkn salamtr: t stnde insann kendini bakalarndan daha stn hissetmesi ve, atn sr'ati sebebi ile, ksa zamanda istenilen yere ulaabilme itiyaknn tatmini. Bozkrl Trkler tarihte bu hususlar gerekletiren ilk topluluk olarak grnrler. Birincisi, yni stnlk duygusu eski Trk'te, O. Menghin'in ifadesi ile 'Beylik gururu ("Herrenstolz")' nu yaratyor, ikincisi de geni ufuklara hkmetme arzusunu kamlyordu. Bunu fiiliyat sahasna karmak iin gerekli ara ise elde idi: demir. Hkmetme istei aslnda bir igd olup, her insanda vardr ve uur-alt bir kuvvet olarak yaar. Bu igd'nn ayn zamanda lk frsatta bakalarm smrmek iin de bir vasta vasf tadn dnya tarihi gsteriyor. Baz milletleri bu yola srkleyen husus, onlarda 'Beylik gururu'nun eksikliidir. Beylik gururu, sadece nme vesilesi olan basit bir psikoloji deildir. Asl zellii karlk beklemeden koruyucu olmasdr. Bu ise hkm altna alnm insanlar sevmei gerektirir. nsan sevgisinden doan koruyuculuk adalet, hrriyet ve eitlii getirmitir. Trk devletlerinde grlen tre prensipler? bylece daha ak bir mna kazanmaktadr. Trk-teP'ft tarihte eitli kavimleri idare etmekte gsterdii baarlarn kaynan burada aramak icap eder ve muhakkak ki, Trkler insan psikolojisini en yi bilen, anlayan ve bu sahada Antik - a medeniyetinin temsilcilerini bile ok geride brakan bir millettir. Buna Trk'n "gerekilik"! denebilir. Hkmetme duygusu + insan sevgisi + gerekilik eklinde zetlenebilecek eski Trk dncesinin temellerini ahlk prensibi yapm, yn hayatnda dstur edinmi insana eski Trke'de 'alp1 denirdi. Trke'de her erkek, cesur kiidir, fakat alp, yiit nsan demektir, Kanun, hik anlay devletin sayg grmesi gibi mnevi deerlerle, cesaret verici ve mcadele ruhunu tevik edici ^ad verme" ve "and ime" gibi gelenekleri ile alp1 Hin devam salanyordu; eski Tr* cemiyetinde yalanclktan da nefret edilirdi Eski Trkler, doruya hkmetkr ve kanuna riayetkar idiler, fauna gre de 'nizama' bir cemiyet tekil ediyorlard. Nizama ve gereki Trk kafas

yazlan Trk siyaset kitab Kutadgu - Bilig bite, yalnz zihinde mevcut nazariyatn bir ifadesi deil, Trk topluluunda tatbik sahas bulan hak, adalet, devlet kavramlarnn akianmasdr. Eski Trk'n fiilen yaanan faal hayata kar duyduu tutkunluk, Trk dncesini 'mantk ve bilgi teorilerinden" ziyde ahlk ve devlet felsefesine sevketmitir. Bu dnce tarz, aralksz hareketler arenas hlinde grnen Trk tarihindeki i (action) vetiresi ile birleince, hak ve adalet anlay nda, niversel mhiyette cihan hkimiyeti fikri domutur. "Gnein doduu yerden batt yere kadar* insanlar tre" himayesine almak eklinde zetleneblen Trk dnya hkimiyeti lksnn destanlarda, efsanelerde ve yazl kaynaklarda yer alm silinmez izleri vardr.

230

_____TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

23f

BBLYOGRAFYA Akkaya, .. Eski Alman destanlarnda Atilla'nn aftMrf, DTCF Dergisi, II, 4,1944,s. 555-568. Alfldi. A., Leletek a Hun korszakbol es ethnikai sztvalasztasuk, Archaeologia Hungarica, IX.. 1932 Alfldi, A., Trklerde "ifte Krallk', II. Trk Tarih Kongresi, stanbul 1943. s. 507-519. Attidi, A., Magyarorszag npi S a Romai birodalom (Kincsestar), Budapest 1934. Altheim, F.T Hunnische Runen, Halie 1948. Altheim, F., Attila et les Huns, Paris 1948. ____, A magyarok elderils a honfoglalasrl, Kortarsk es kronikasok hiradasai (Bir heyet tara fndan yaplan kaynak tercmeleri), Budapest 1958. Arat, R.R., Eski Trk hukuk vesikalar, TKA 1,1964, s. 5-53. Arat, R.R.. Trkler'de tarih zapt, II. Trk Tarih Kongresi zabtlar, stanbul 1943, s. 329-337. Arat, R.R., Kartuklar maddesi, A. Arat, R, R., Der Herrschertitel lduq-qut, Ural-Altaische Jahrhcher, XXX1964. Arat, R, R., Eski Trk iiri, Ankara 1965. Ardel, A., Sahra maddesi, (A. Arsal, S. M., Trk tarihi ve hukuk, stanbul 1947. Bang, W., Rachmati (Arat), R., Dle Leende von Oghuz Oaghan, APAW, 1932, Trk. tere. Ouz Kaan destan, istanbul 1936. Banguolu, T., Uygurlar ve uygurca zerine, TDAY 1958. Banguolu, T., Ouzlar ve Ouzeli zerine, TDAY 1959. Barthold, W., Die alltrkischen Inschriften und die arabisehen Ouellen, ATM, II.Folge, Petersburg 1899. Barthold, W.. Orta Asya Trk tarihi hakknda dersler, stanbul 1927. Barthold, W., Tonguzghuz, El. Barthold, W., Die historisehe Bedeutung der alttrkischen Inschriften, ATIM, Neue Folge, 1897. Bazin, L, Appartenances lingustiques des envahisseurs altaques de la Chine du nord aux V. et V. siecles A. D., Chaiers d'Histoire Mondiale, 1,2, Paris 1953. Bazin, L, Recherches sur les parlers Topa, Toung Pao XXXIX, 4-6,1949. Bazin, U Notes sur les mots "Ouz' et 'Trk', Oriens VI, 1953, s. 315-322. Bazin, l_, La Ifttrature pigraphique turque ancienne, Fundamenta II, 1964. Benzin, 4 Das Hunnische, Donau-bulgarische und Wolga-bulgarische, Fundamenta 1,1959. Berthetot, A., L'Aste ancienne centrale et sud-orientale d'apres Ptolmee, Paris 1930. Boodberg, P.A., The Language of m To-pa mi, Harvard Journal of Asiatic Studies 1,1936. Bossert, Th., Tab san'abnn kefi, II. Trk Tarih Kongresi Zabttan, stanbul 1943, s. 421-438. Bulu, S., aman, Samanlk maddeleri, A, 1969. Caferolu, A^ Tukyu veUyguriar'da'han'QnvanlantimM\, stanbul 1931fa. 106-119. Caferolu, A Trk Dili tarihi 1,1958. Caferolu, A., Eski Uygur trkesi szl, stanbul 1968.

Caferolu, A., Cihan edebiyatnda Trk kopuzu, lk, say 45,1936, say 48,1937. Al-Cahte, ManMb Cund at-Hilfa ve Faz'il al-Atrk, trk. tere. R. een, Hilfet ordusunun menkbeleri vs Trkler'in faziletleri, Ankara 1967. Carter. Th. F.( The invention ofprinting in Ghina and its spread westward, N. York 1925. Chabot, J. - B., Chronique de Michelle Syrien, III, Paris 1903. Chavannes, Ed., Documents sur tes Tou-kiue (Turcs) occidentaux -Notes additionneUes, Paris 1903. Chavannes, Ed., Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, Petersburg, 1903. Christensen, A., I'lran sous les Sassanides, Copenhague 1936. Ctausen, G., The Ongin Inscription, JRAS, 1957. Collinos - Tenthorey, N., Orta Asya'da demir, lk. say 63,1937. Cuvayn, Ata Malik, Tart Cihangua I, nr. M. M. Kazvin, GMS, 1912, II, 1916. Czegledy, K., IV-IX. szazadi npmozgalmak. A. magyar Nyelvtudomanyi Kzlemenyek, Budapest 1954. Dark, J., Turan hatsok a Grg-Romai hadgy fejdsben, Hadtrtenefmi Kzl. XXXV, 1-2, Budapest 1934. Dark, J., influences Touraniennes sur l'evolution de l'art mititaire des Grecs, des Roumains et des Byzantins, Byzantion, X, 1935, XII, 1937. Deer, J., Pogny magyarsg, keresztny magyarsg, A Magyar muveldes trteriete.Budapest, 1940, bir ksmnn trk. tere. lk, say 101-102,1941. <***&
gt t

De Guignes, Hunlarn... Trklerin... Tarih-i umumisi I, II, Trk. tere. H.. Cahit (Yaln), stanbul 1923. De Groot, M. J., Die Hunneh der vorchristfichen Zeit Chinesische Urkunden zur Geschichte Asiens I, Berlin-Leipzig 1921 Deniker, J., Les races et les peuples de la tene, Paris 1906. Dietrich K., Byzantinische Ouellen zur Lnder und Vlkerkunde, II, Leipzig 1912. Diyarbekirli, N., Kazakistan'da bulunan Eik kurgan, Edebiyat Fakltesi 50. Yl Armaan, 1973, s. 291-304. Doerfer, G., Trkische und mongolisehe Elemente an Neupersischen, VViesbaden 1.1964; II, 1965. Dunlop, D.M., The History of the Jewsh Khazaras, N, York 1967'. Eberhard, W., in kaynaklarna gre Orta Asya'da at cinsleri. lk, say 92,1940. Eberhard, W., in kaynaklarna gre Trkler'de ve komularnda spor. lk, say 87.1940. Eberhard, W., in'in imal komulan, Ankara 1942. Eberhard, W., in kaynaklarna gre. Orta ve Garbi Asya halklanntn medeniyeti, TM, VII-VIII, stanbul 1942. s. 125-191. Eberhard, W., Eski ft kttru ve Trkler, DTCFD 1.4,19(43, s. 19-38 Eberhard, W., Eski in felsefesinin esastan, DTCF, II, 2,1944, s. 265-276. Eberhard, W., Birka eski Trk unvan hakknda. Belleten, say, 35,1945, s. 319-337. Eberhard, WM Toba'larn hayvancl. Belleten, say 36,1946, s. 485.496. Eberhard, W., Muahhar Han devrinde <M. 25-220) Hun tarihine kronolojik bir bak. Belleten, say 18, Ankara 1940, a. 337-385. ti+ & 0 H

232_________________------------------------------------------------TRK DNYASI EL TABI

TRK TARH

233

Eberhar,^., ato Trklerinin kltr tarihine dair, Belleten, say41.1947, s. 15-16. Eberhard, W.. Toba'larda kle usul, Belleten, say 38,1946, s. 255-270. Eberhard, W., in Tarihi, Ankara 1947. Ebu'l-Gazi Bahadr Han, ecere-i TOrk. bugnk Trkeye tere. R. Nur. Trk eceresi, stanbul 1925. Eckhard. E., Attila a mondban (Attila es Hunjai), Budapest 1940. Eliade, M., Le Chamanisme et les technique$ archaiques de i'extase, Parts 1951. Ergin, M., Dede Korkut Kitab \. Giri-Metin-Faksimile, Ankara 1958. Fener, G., Les monuments de la cuiture Protobulgares, A.H. VII, 1931. Feher, G., A BolgrTrkk szerepe es mveltsge, Budapest 1940. Feher, G., Trko-Bulgar, Macar ve bunlara akraba olan milletlerin kltr, Trk kltrnn Avrupa'ya tesiri, II. Talk Tarih Kongresi, stanbul 1943, s. 290-320. Fndkolu, Z.F., Trk aile sosyolojisi Hukuk Fakltesi Dergisi, stanbul 1946. Flor, F., Haustiere und Hirtenkultur, VViener Beitrge zur Kulturgeschichte und nguistik, II, 1930. Freyer, H., Sosyolojiye giri, Ankara 1962. Freyer H., Din sosyolojisi Ankara 1964. Freyer, H, tima nazariyeler tarihi, Ankara 1968. GabairvA. von, Stepne und Staat im Leben der altesten Trken, Der slam. XXIX. 1.1939; trks tercmesi S. aatay, Gktrklerin tarfrine bir bak, DTCFDII, 1,1944. Gabaln, A. von, Eski Trke'nin yaz dili, TDAY1958, Gabain, A. von, Humfach-TOrkische Beziehungen, Zeki Velidi Togan Armaan, stanbul 1955. Gabain, A. von, Amrkische Grammatik. Lelpzig 1950. Gabain, A. von, Afttrkfsche Shreibkultur und Druckerei, Fundamenta lf, 1964. Gallus, S.rHorvth, T.. Un peuple cavaJierpreScyth1que en Hongrie. Budapest 1939. Gardizi, Zayn al-ahbr, nesr. Sid Nefisi, Ttfran 1333. Gibb, HAR. JheAmp Conquastto Central Asla, London 1923. trke tlfc. M. Hakk. Ota Asya'da Arap mthat, stanbul 1930. ^^VM),^^ 1^C$ C/6SteS' 6S F9neS d'Berich9' Oapaghan et Bilg, (680-Giraud, R., L'lnacrtption de Bain-Tsokto. Paris 1961,
Gfen

Henning. W. B., The date ofthe Sogdian ancient letters, BSOAS XII, 1948. Hermann, A., Die alteste Trkische Weltkarte (1076 n. Ch.J, Imago Mundi I, Berlin 1935. Hermann, P.M., Uygurlar ve yeni bulunan soydatan, tec. S. Bulu, TDE, II, 1-2,1947, s. 97-UM. Hirth, Fr., Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk, ATIM, II. Folge, 1899. Hirth, Fr., ber Wolga-Hunnen undHiung-nu, SBAW, 1960. Hudd 'l-lem, trc. ve izah V. Minorsky, GMNS, XI, 1937. Ibn Fadlan seyahatnamesi, trke ter. L. Doan, lahiyat Fakltesi Dergisi, 1954. nan, A., Tarihte ve bugn amanizm, Ankara 1954. nan, A, TM rivayetlerinde Bozkurt, TM, II, 1928, s. 131-137. nan, A, Orun ve l meselesi, THTM1, stanbul 1931, s. 121-133. nan, A., Eski Trkler'de ve folklorda 'ant', DTCFD VI, 4,1948, s. 279-290. nan, A, Trk destanlarna genel bit bak, TDAY, 1954. Iran, A., Trk etnolojisini ilgilendiren birka terim- kelime zerine, Ankara, 1956. nan, A, Manas Destan zerine notlar. TDAY, Ankara 1959. nan, A, Yasa. tre-ture ve eriat, TKA I, Ankara 1959, s. 104-110 Jettmar, K., ZurHerkunft der trkisehen Vlkerschaften, Archiv fr Vlkerkunde III, Wen 1948 Jettmar, K., Les plus anciennes civilisations d'leveurs des steppes dAsie centrale, Chaiers d'Histoire Mondiale, 1,4, Paris 1954. Jirmunskiy, V. M., Sir-derya boyunda Ouzlara dair izler, tere. smail Kaynak.Belteten, say 99, 1961, s. 471-483. Jisl, L, Kl-Tegin antnda 1958 de yaplan arkeoloji aratrmalarnn sonulan. Belleten, say 107, 1963, s. 387-402. Kafesolu, I., Seluklular maddesi, A. Kafesolu, L Tarihte Trk'ad, R.R. Arat iin, Ankara 1966, s. 306-319. Kafesolu, I., Trk tarihinde Moollar ve Cengiz meselesi, TU. say 8, stanbul 1953. Kafesolu, {^'Trkmen' ad, mnas ve mhiyeti. J* Deny Armaan, Ankara 1958; Franszcas: A propos du nom 'Trkmen** Oriens, XI, 1958. Kafesolu, I., Yazlnn 900yl mnasebetiyle. Kutadgu-Bilig ve kltr tarihimizdeki yeri. Tarih Enstits Dergisi, say 1, stanbul 1970, s. 1-38. Kafesolu, I., Trk ftuhat felsefesi ve Malazgirt muharebesi. Tarih Enstits Dergisi, say 2,1971, a: 1-16 Kafesolu, I., Eski TOrk Ofrtf, Tarih Enstits Dergisi say 3,1972, s. 1-34. Kagari Mahmud, DLT, nesr. ve tere. B. Atalay, Mil. 1939-1941. W (ndeks), 1944. Klyatmiy, S.G., Orhun yaztlarna gre Orta Asya milletlerinin Araplara kar mcadelelerine dair, tere., Belleten, say 104,1962. Koppers, w!, Die Indogermanenfrage im Lichte der historisehen Vlkerkunde. Anthropos, XXX, WJ-

^!^^^^
l v dknl, stanbul 1941.

**1934' Varolu. Asyarvn stn-

Grousset, R, L'Empire des Steppes, Paris 1941. Gyrfry,y.(0e*o/^^ Haddon.A.C..7nelVanderfngso/fteop/eS,Cambridge1911 Hamdullah Mustawfi Kazviol, TMMOuzIda, I,MS. Leyden 1910. Harnta.^., Les Oulgours a rtpogue des Clng dynasties. d'aprts les documents chinois, Paris Hamilton, J.R., Toguz-cguz et On-UygurtJA,{CCl)2SO, 1,1962

H**siaH.V.,^^^

n 1935.
Koppers. W., Cihan tarihinin nda ilk Trklk ve Hk Indo-GermenSk, Belleten.say 20,1941. (tercme). Kprl. M.F., EaW7BnV nvantanna dair nofltar. THTM. II. 1939, Almanca teredir Kenntnis der alttrkisehen Ttulatur, KCsA. Suppl.. t, 1935-1939.

234

TRK DNYASI EL KTABI

TARH

Kprl, Ntf., islm mme hukukundan ayn bir Trk hukuku yok mudur?, II.Trk Tartt Kongresi, Istanbul 1943. Krader, L, Princfrtes and structures in the organization of the Asiatic Steppes-Pastoralists, Southwestern Journal of Anthropology, II, 2.1955. Kretschmar, F., Hundestammvater und Kerberos MI, Stuttgart 1938. Kutadgu Bifig, Ner. R., R. Arat, I (Metin), 1947 (TDK yayn), II (tercme) 1959, (TTK). Lazl. R, A kagn S csaldja, KCsA, III, 1,1940. Lazl, F., Dokuz Ouzlar ve Kk-Trkler, Belleten say 53,1950. Ligett.lL, Az ismeretlen Bels-Azsia, Budapest 1940. Trk. tere. S. Karatay. Bilinmeyen I-Asya, Ankara 1946. Liu Mau-Tsai, Die chinesisehen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trksn (Tu-ke). I (tercme), : II (notlar ve ekler), Wiesbaden 1958. al-Marvazi, araf al-zaman, Tabayi'l-hayvn, ner. W. Minorsky, J.G. Forlong Fund, XXII, landon 1942. Marquart, JL Die Chronologie der alttrkischen Inschriften, Leipzig 1898. Al-Mas'ud, Murc al-zahab. Kahire 1948, l-IV. Menghin, O., Weftgeschichtliche Rolle der Ural-altaischen Vlker, Archaeotogii Erteit, XLI, Budapest 1928. Miche! Le Syrien, Franszca tere. J.-B. Chabot, Chronique III, Paris, 1905. Maslow, A.HUkTheoryotHumanMotivation, Psychological Review, L. Montandon, G., Trait d'Ethnologie culturelle, Paris 1934. Moravcsik, Gy., Byzantino-turcica l-ll, Budapest 1942-1943. Minorsky, V., Tamim ibn Bahr's Journey to the Uyghurs, BSAS, 1948. Mller, F.VV.K., Uigurica. II, APAW, 1911. Mller, F.VV.K., ZweiPfahlmschriften aus den Turfanfunden, APAW, 1915. Nemeth, Gy., Der Volksname TOrk, KCs A, II, 4.1927. Nemeth, Gy., A honfoglalmagyarsg kiiakulsa, Budapest 1930. Nemeth, Gy., A Trksg skora, Berceviezy emlkknyv, 1934, Trk. tere. . Batav, Trkln eski a, lk, say 88, 90,1940. Nemeth J., Probleme derttiysehen Urzett Bibi. Or. Hung. V. Budapest 1942-1947. Orkun, H.N., Eski Trk Yaztlar, 1936-1941, l-IV. Ortekin, H., Trkler ve kayak, lk, say 60-61,1938. gel, B., lk Tles boylan, Belleten, say 48,1948. gel, B., Uyguriar'n mene efsanesi, OTCFD, VI, 1-2, Ankara 1948. gel, B., Islmiyetten nce Trk kltr tarihi, Ankara 1962. gel. B., Sino-Turcica, Cengiz Han ve in'deki hanedannn Trk mavirleri, Talpei, 1964. gel, B., Gk-Trk yaztlarnn Apunm'lan, Belleten, say 33,1945, $. 63-87 gel, B., fiie-usuyaztnn tarihftingmi, Belleten, say 59,1951, $. 361-379 gel, B., Dou Gk-Trkleri hakknda vesikalar ve notlar, Belleten say 81,1957, s. 81-137. zerdim, M. N., The Poems of the Turkiah People who Ruied in Northern China in 4* th Centuries A., D., Belleten, say 86,1958. s. 261-295.

zerdim, M. N., Chou'larda Trk'lerden gelen Gk Dini, Belleten, say 105.1963.S. 1-23. Pritsak, <X. Stammesnamen und Titulaturen der altaischen Vlker, UAJb, XXIV, 1-2.1952. Pritsak, O., 'Qara', Stotit&ztirtrkischen Rechtssymbolik, Z. V. Togan Armaan, stanbul 19S5. Pritsak, O., Der Untergang des Reiches des oguzisehen Yabgu, M. Fuad Kprl Armaan, istanbul 1953. Pritsak, O., Die bulgahsehe Frstenliste und die Sprache der Protobulgaren, VViesbaden 1953. Pritsak, O., Xun, der Volksname der Hsiung-nu, Central Asiatic Journal 1,1959. Ramstedt, G Jt, Zwei uigurisehe Runeninschriften, JSFOu XXX, 1913. Radlof, W., ATIM, II. Folge, Petersburg 1899. Radloff, W.. Aus Sibirien, Trk. tere. A. Temir. Sibirya'dan, stanbul 1954-1957, l-IV. Rsonyi, L, Tarihte Trklk, Ankara 1971. Ruben, W.. Milddan bin sene evvel Asya ilerinden muhaceret eden Hindistan'n eski demircileri arasnda, II. Trk Tarih Kongresi zabtlar, stanbul 1943,s. 237-243. Ruben, W., Buddhizm tarihi, Ankara 1947. Schimmel, A., Dinler tarihine giri, Ankara 1955. Schmidt, W. P., Der Ursprung der Gottesidee, X, 3: Die asiatisehen Hirtenvlker, Freiburg, 1949; Trk. tere. S. Buiu, Eski Trklefin dini, TDED, XII, 1964, XIV; 1966. Sebestyen, K.t A magyarok ijja es nyila, Szeged 1938. Stein, A., VVhite Huns and Kindres Tribes in the History of the Indian N.-W.Frontier, Indian Antiqua:

7 Illinois 1943, s.370-390.

ri, XXXIV, Bombay 1905. Smer, F., Ouzlara ait destan mahiyetteki eserler,

DTCFD, XVII, 3-4 1960. s. 359-456. Smer, F., Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri-boy tekilt - destanlar, Ankara 1967. Szsz, B., A Hunok trtenete, Attila nagykirly, Budapest 1943. Serbak, A.N., Les inscriptions inconnues sur les pierres de Khoumara (au caucase du Nord) et le probleme de t'alphabet runique des Turca occidentaux. Ata Orientalia, XV, 1962. een, Ramazan, Baki Araplara gre Trkler, TM, XV, 1967. Taplamacolu, M., Din Sosyolojisi Ankara 1961. Togan, Z. V., Hen-ang'a gre Peygamberin anda Orta Asya, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, IV, 1-2, stanbul 1964. Thomsen, V., nscriptions de l'Orkhon dechiffres, 1694. MSFOu, V, Helsingfors. Thomsen, V., Moolistan'daki Trke kitabeler, TM IH, stanbul 1935, s. 1-118. Thomsen. A.J., A Study of History, London 1962. Turan, O., Trkler'de hukuk sembol olarak ok, Belleten, say 35,1945, s. 305-318. Turan, O., Oniki hayvanl Trk takvimi, stanbul 1941. Tmertekin, E., Anadolu'da demir a hakknda, TD, 6,1953 s. 147-152. Vasiliev. AA, Bizans imparatorluu tarih, tere. LA.M. Mansel, stanbul 1943. Viadlmlrtaov, B.Y., Moollar'n itima tekilt, tere. A toan, Ankara 1944. VVeber, W., VVirtschaft und Gesellschaft, Berlin, 1922. Yetts MP., 77e Horse, a Factor inChinese History, ESA, IX, 1934. Zajaczkowski, A., Khazarian Culture and Its Inheritors. Ata Orientalia XII, 1961

236

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH--------______________________________________________________W
Zichy, I., A Magyarsg strtente 6$ mveitsge a honfoglalsig, NyK, Budapest1923. Trk. tere, Belleten, say 107,1963. Zichy, I,, Az eurazsiai lovsnomd mveltsg kershez, Budapesti Szemle CCXIL, 1936.

fitfe ',: r#.-i :.:-_.

, .&**-,

A *&

IV. lk Trk-slm Siyas Teekklleri

brahim KAFESOLU

**

Buraya kadar grld zere Uzak-doudan Avrupa ortalarna kadar btn bozkrlar blgesinde 1200 yl hkm srm ve birok Siys, sosyal ve ethnique izler brakm olan Trk topluluklar Islm devirde de ve bu defa, hkim zmreler sfatyla tarih arlklarn koyduklar eitli mslman lkelerde byk mparatorluklar (Kara-Hanllar, Gazneliler, Seluklular, Harzemahlar, Hind-Trk mparatorluu) veya devletler (Irak, Suriye, Kirman, Anadolu Seluklular, Tolunlular, Ihidli-

ler, Msr Trk Devleti, Delhi Trk Sultanl , Timurlula r, Karakoyunlu, Akkoyunlular), Atabeylik ler (Salgurlul ar, llDenizliler , Briler, Zengliler , BeTeginliler ) ve beylikler (Artuklu, Dnime ndli, Mengc kl, Saltuklu, Inall, Ahlat ahlar, zmir, Efes) kurarak islm dnyasn n mukadde ratna hkim olmular ve Osmanll arla birlikte mtala edildii takdirde, Orta Asya, Yakn Dou ve Dou Avrupa'n n son 1000

yllk tarihine yn vermilerdir.

1. Trklerin slmiyet'e Girii

' Hicaz ktasnda yeni dinin verdii hzla taarak Yarmuk sava (634) ile Bizans' Suriye'den attktan sonra, ran'n kudretini de Kadisiya (635) VB Nihavend (641) savalarnda kran islm ordular, son Ssni imparatorunun izinden Ceyhun kenarna ulatklar zaman Trkler'le temasa geldiler. Garcistan ve Sistn havalisindeki Ouz kabile krntlar ile Kuhistan-Fars arasnda oturan dank Kalalar bir yana braklrsa, o tarihlerde devlet tekilt iindeki Gk-Trk imparatorluunun hem dou, hem bat kolu fetret devresinde-(in'e tbiiyet) bulunuyor, Mverannehtr blgesindeki ehir "krallk' larna tesirli yardm yaplamyordu. Esasen Islmn merkezinde Hz. mer ile Hz. Osman'n ldrlmeleri ve nihayet Ali-Muaviye mcadelesi ve Harici isyanlan douda slm ordularnn hzn kestii iin 8. yzyl

238

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

239

balatma kadar Trkler'le slamlarn karlamalar snr harekt lsn aamamt. Fakat Errtvter tarafnda* slm imparatorluunun btn dou blgelerini iine alan Irak umum valiliine Haccc'n getirilmesi ve bunun da Horasan'a devrin sayl kumandanlarndan Kuteybe b. Mslim'i tyin etmesi (705), savalar birden bre alevlendirdi ve slmlar ksa zamanda Mverannehir'e hkim olduklar gibi, Talas'a kadar aknlar yaptlar (Orta-Asya'da Trk-Arap mcadeleleri iin taf silen bk. yukarda Trgiler). Neticede Araplar'n mdafaay tercih eder duruma girmelerinden anlalyor ki, Araplar silhla mcadeleye girien Trkler karsnda kesin baarya ulaamamlard. Buna gre ve umumiyetle kabul edildii gibi, Trkler'in dny tarihinin en mhim hdiselerinden biri olmak zere, Islmiyete girileri kendi arzular ile vuku bulmutur. Bu durum Arapa eserlerde de baz yanklar brakmtr. Mesel Hatife Al-Me'mn'un hususi ktphanesinde memur olan bir Trk yle demitir: "ranllar ve Rumlar lkelerini bakalarna kaptrp kendi yurtlarnda esir olurlar, Trkler memleketlerini hi kimseye vermi deillerdir..." Gerekte slm dininin eski Trk inan ve telkkilerine uygun cihetleri oktu. Trkler uzun zamandan beri tok Tanr inancna in bulunuyorlard. Ahiret'e ve ruh'un lmezliine inanyorlar ve Tanrya kurban sunuyorlard. Ayrca slmiyet'in telkin ettii ahlk? kaideler eski Trk "alplk" anlayna uygun dyor ve zellikle "cihd" Trk'n ftuhat grn takviye ediyordu. Trkler'in ksa zamanda slmiyet'in bayraktar olarak dny karsna k sebepleri bunlar olmak gerekir.

Bua da bakumandanl srasnda Bedeviler'e (845), Ermenilere (652) ve Bizans'a (858) kar baarlar kazanmt. Daha sonraki halifeler; Al-Vsik (lm. 849), Al-Mutavakkil (lm. 861) zamanlarnda iktidar adeta bu kumandanlarn elinde idi. Sonuncu halife devrinde Abbasff imparatorluunun en ileri gelen ahsiyeti Trk idi: Kk-Bua, Vasf, Hkan-olu Feth. 10. asrn ilk yarsnda da iki Trk kumandan: Bekem ile Tzn 'Emir'MJmer' olmulard ki, bu vazife aslnda hilfetin gerek iktidar makam idi. Bekemin ad paralara baslyordu. Gere* yukarda ad geen, gerek bu Trkler halifelie tahakkm ediyorlar, hilafeleri i bana getiriyor veya uzaklatryorlard. Bu yzden aralarnda mcadele eksik olmad, ite bu karklklar iinde durumdan faydalanan BuvayhifesirtdenMuizz*d-devle Badad' alarak Buvayh devletini kurdu(945). . "Etrak" arasnda Msr valilerinden ikisi istiklllerini iln etmilerdir: a * Tolunlular (875-905): slm halifelii topraklan ikide ilk Trk mstakil siysi teekkl Ouz Trkleri'nden Ahmed tarafndan kurulmutur. Smarr'da bulunan babas Tolun, halife Al-Mu'tasm zamannda (838-842) cesareti, bilgisi ile n yapm bir zat idi. Ayn derecede cesur ve kltrl bir ahsiyet olan Ahmed de tedenberi Trk kumandanlarnn emrine verilen zengin Msr lkesinde vazife atm, imr hareketlerinde bulunmu, tahkimat yapm ve kuvvetli bir ordu tekil etmiti. Badat'la aras alnca istikll itan etti (875-884). Msr mliyesinde slhat yaparak halk darlktan kurtarmas sebebi ite Msr ahalisi tarafndan sevildii iin tutunmaa muvaffak oldu. Ksa zamanda am, Haleb, Antakya ehirleri ile birlikte Suriye'yi idaresine ald. Adana ve Tarsus blgesini de lkesine balad. Musikisever, edip bir adam olan ve Trke iirler yazd sylenen Ahmed'in lm ile yerine geen olu Humreveyh (884-895) zamannda devletin snrlar Toroslar'a, douda Elcezire ve rak'a kadar geniledi. Humreveyh'in gzel kz Katr'n-ned'nn halife ile evlenmesi tarihlerde destanlamtr. Fakat kendisinden sonra gelen out ve kardeleri istiklllerini koruyamadlar ve Msr ile dier blgeler halife El-Muktefi tarafndan ele geirilerek (905) valiler idaresine verildi. b * Akid (veya hidjliler (935-969): Hilfet topraklar iinde yer alan ikinci Trk siysi teekkl de, Msr'da, Mve-rannehir Trk beyleri sllesinden gelmesi muhtemel Muhammed Eb Bekir tarafndan kurulmutur. Babas Toa, evvelce Tolunlular hizmetinde idi. Msr valisi iken istikll iln eden (935) Muhammed nce Dicle'ye kadar uzanan saha ile orta Suriye'yi* 942'de de islmn mbarek ehirleri olan Mekke le Medine'yi devletine balad. Kuzey Suriye'deki Hamdan'lerle uramas yznden, Badad' Buveyhiler'in ele geirmesine mni olamad. 946da lmnden sonra fiil idare, Muhammed'in yerine geen olu ve bunun kardeinde deil, saray adamlarndan Kfr'un elinde idi. Bunun Jm zerine ba gsteren i mca-deleleri frsat bilen Ftmler tarafndan Msr igal ediidi (969). Irak kt'asntn i Buveyhler tarafndan tutulmas sebebi ile Msr'a kalabalk Trkler'in akmasna engel olunmas bu iki kk Trk devletinin siyas ynden fazla gelimesini nlemi grnmektedir*

2. Abbasler Zamannda Trkler (Etrk)

Trkler slm kaynaklarnda umumiyetle tbir altnda zikredilmi grnyorlar. Daha ok szma yolu ile slm lkelerine gelerek hilfet merkezinde vazife alanlara: Etrk; mstakil devlet halinde olanlara: Trk; Ouzlar'a ise sonralar: Trkmen denmitir. Abbasilerin iktidara gelii ile mparatorlukta Arap olmayan msimanlara da eitli vazifeler verilmee balanmt. Bu mnasebetle halifelerin hassa askerleri ve nzibat birlikleri arasnda Trkler de yer aldCki, bunlar Fergane, Takent ve Mverannehitfden 8. asrn 2. yarsnda az sayda, fakat 9. yzylda kalaba!* aileler hlinde ihtida ederek gelenlerdi. Daha 675-680 yllarnda Horasan valisi emrinde 2 bin Trk okusu vard. Ab Muum hareketine katlan Sul (ur) olu Sleyman ite Tarhan Sul-Camml, halife Al-Mansur zamannda Hammd t-Trk^AI-Mahd zamannda Mbarek t-Trk sayl Trk kumandanlarndan idiler. Trkler'e tahsildarlk vb. gibi sivil vazifeler yannda vlilifcMciblik:gM.yksek idar makamlarda veriliyordu. Trkler'den husus muhafz bifliflefl tekiline El-I^fln zamannda balanmt^Fakat Trkler'^ tassa askeri olarak birden oalmas Halife Al-JMutamm zamannda. (883-842) oldu. Daha dorusu tamamen Trk genlerinden kurulu ilk hassa birlii hu halife.tarafndan tekil edildi Al-Mu'taam Badad'n -kuzeyinde Dteie kysnda ina ettirdii yeni bakenti Smarra ehrine (836) bu hassa ordusunu da gtrmt, Trk usulne gre kurulan bu ehirde binalar saraylar ve dier yaplarda Trk yap, ss, resim san'atn in tesirleri aktr. Burada Afin, Anas, inak, Vasf, Bytebua. Kkrbua vb. gibi Trk kumandanlarnn idaresinde 4 bin Trk askeri vardt-Afin mehur Bbek isyann bastrm (838) elebas Bbek'i yakalam, bu cKi-siytf byk gaileyi sona erdirmi Al-Mu'tasm'n Ankara civarnda Bizans'a kar kazand savata yararlk gstermiti Byk-

240

.TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

241

"iTMtofln telm tarihi ve medeniyeti zerinde tesh duruma gemeleri ve islm dnyasnda stnlk kazanmalan, ktleler hlinde telmiyeti kabul ederek, byk Tr&islm devletleri turmatah le balamtr, unlardan ilki Kara-Hanl devletidir.

3. Karahanllar
Erdoan MERL

Karahanllar tabiri dou ve bat Trkistan'da, hkm srm o^HKJMnr Trk sllesine (840-1212) Avrupal arkiyatlar tarafndan kendi vanlanndaki -Jpra* "kuvvetli" kelimesinin ok sk gemesinden dolay verilen bir isimdir. Bu slle iin ilm eserlerde kullanlan dier bir isim, yine karakteristik bir unvandan dolay, llek (llig) Hanlar tbridk Ayrca bu slle muasr islm kaynaklarnda eiHkniy*. el-Haniye ve l Afrasiyab gibi isimlerle de zikrolgnmutur. Onlann menei hakknda 7 muhtelif nazariye vardr ve Karahanllar tarihi zerindeki balca otorite O. Pritsak bu slleyi, T'-che A-shi-na hanedannn bir kolu olan Karluk hanedanna balamaktadr. 840'da Uygur devletinin Krgzlar tarafndan yklmas zerine Karluk yabgusu kendisini bozkrlar hkiminin kanun halefi iln ederek Karahanllar devletini kurdu. Bu devlet kavimleri yar-yarya blen Altay sistemine uygun olarak iki kaan idaresinde iki ksma ayrld. Arslan Kafa Hakan unvann tayan dou ksmnn hkin)) byk kaan, nazar olarak, btn Karahanllar'n hkmdar idi ve Kara-Ordu'da yerlemiti. Bura Kara Hakan unvann tayan bat ksmnn hkimi ortak kaan olarak nce Taraz'da oturmutu. Bu iki kaandan baka devlet idaresinde drt alt-kagan ile alt hkmdar vekili yer almakta idi. Bu hkmdarlar zmresi ayn hanedana mensup idiler ve birbirine bal olarak kademe kademe ykselmekteydiler. Karahanllaf*da tespit edilebilen ilk kaan Bilge Kl Kadir Han, Smnler ile mcadele etmitir. Onun iki olundan Arslan Han Bazr byk kaan sfat ile Bala-sagun^da, Kdr Han Oulcak ise ortafc&agan olarak Taraz'da devleti idare ettiler. Smnler'den smail b. Ahmed (874-892) uzun bir muhasaradan sonra Taraz"! zaptetmiti (Mart-Nisan 883). Bu durum karsnda Ouick merkezini Kagar'a naklederek Smn hakimiyeti altndaki blgelere aknlara balamtr. Onun yeeni Satuk'un, Karahanllsr^gsnmif Eb Nasr adl Smn prensi veya isfftm sfi vaizleri ile karlamas ilm kabulne sebeb olmutu. Satuk amcasna kar taht mcdeleisifli kazandktan sonra kendi devletlinde islmiyet! resmen kabul etmitir (X. yzyftn ba). Bu hdise Bat Karahanltiarto durumunu deitirdi. Satuk Bura, mslman fem oterak Abdikdtot'ilmt. O byk Karahanllar'a kar mcdelede mfslman gnlllerden de stifade etmiti; Satuk 956 ylnda ld ve Kagar'n Kuzeyindeki Artu'da gmld. Satuk'un olu Ms (Bayta), dou kaan Arslan Han' malup ederek sllenin bu kolunu ortadan kaldrm ve btn Karahanl devletin de islmlatrmayp muvaffak olmutur. Bundan sonra islm dininin Trkler arlasnda neri Artk bir ci-had mahiyeti Emiti. Ms zamannda komu sahalara da cihad ald Musa'nn yerine geen olu Ebu'l-Hasan Aimin bu savalarn birinde ehld dm olmas muhtemeldir (Ocak 098). Onun ortak kaan ve yeeni Eb Ms et+tasan

(Harfti) b. Sleyman 990 da Isftcb' zaptetmi ve daha sonra da Smrtlerfh bakenti Buhara'ya ^irrrtilfr (Mays-Hazran 992). Ancafc Hrn hastaiafr ve Buhertfy terk etmir. Onun ti ehirden e^n^mda muhtemelen Mbttnfler'in yar* dmna glen Artan b. Sltik'un idaresindeki Ouzlar'n da rol olmutur. Hrn Kagar'a dnerken yolda lmtr. 998'de len Byk kaan Ali'ye ortak kaan bulunan olu Ahmed halef oldu. Ahmed, Karahanl hkmdarlar iinde Abbasi halifesini ilk tanyandr. Onun zamannda Smnler ve dier vasalleri ile mnasebette olan kardei Ebu'l-Hasan Nasr b. Ali idi. Alt-kagan mevkiinde bulunan Nasr zkend'de oturmaktayd. O, 996'da Smn kumandanlarndan Fik'in teviki ile bu devlet topraklarna Mam etmiti. Fakat Gazne hkimi Sebktegin (977-997)'in aracl ile bu iki devlet anlama yaptlar. Bu anlamaya gre Smnler Sir Derya (Seyhun) sahasn Katvan lne kadar Karahanllar'a brakmaktaydlar. Faik ise Semerkand valisi oluyordu. Nihayet Nasr 999 ylnda Buhara'y zapt etti ve Smn hanedan mensuplarn zkend'e gtrd. Smnler'den el-Muntasr Eb brahim smail b. Nuh'un kendi devletini diriltmek iin giritii teebbsler muvaffakiyetsiz kald ve lmne sebeb oldu (1000-1004). Nasr b. Ali'nin Gazneli Mahmd (998-1030)'la yapt anlamada ise iki devlet arasnda hudud Am Derya (Ceyhun) olarak tespit edilmiti (1001). Fakat Nasr, Smnler'in btn mirasna konmak ve Horasan' ele geirmek istiyordu. Sultan Mahmd'un Hindistan'da megul olmasndan faydalanarak Horasan' ele geirmek istedi. Horasan'a iki koldan gnderdii kuvvetler Mahmd ile-kardei Nasr tarafndan malup edildi. Nasr, ortak kaan Ysuf b. Harun (Kadir Han)'dan yardm istedi. Gazneli Sultan Mahmd Belh ovasndaki savata bu birleik Karahanl kuvvetlerini tekrar hezimete uratt (5 Ocak 1008). Bu muvaffakiyetsizlik aile kavgalarna yol at. Nasr b. Ali bamszln iln etmek istedi. Byk Kaan Ahmed b. Ali ise ona kar Sultan Mahmd'la dost oldu. Neticede iki hasm, Mahmd'un araclna bavurdular. Nasr b. Ali 1012-1013 tarihinde ld, yerine nc kardei Mansur geti. Ahmed b. Ali'nin ar hastal srasnda muhtemelen kardei Mansur kendisini byk kaan iln etti. Dier kardeleri Muhammed ise Arslan llig mevkiine gemiti. Ahmed bu iki kardeine kar harekete geti. Onun tarafnda ortak kaan Ysuf (Kadir Han) ile Ali Tegin vard. Ali Tegn bu srada Mansur b. Ali'nin eline esir dm olmaldr. Karahanllar Harezm ile Gazne arasnda araclk yaptlarsa da daha sonra MahmcTun HarezrriH igalini kabul etmek zorunda kaldlar (1017). Byk kaan Ahmed b. Ali hasta yatandan kalkarak Balasagun'a 8 gnlk mesafeye yaklaan 100.000 sadrdan fazla kfir gebeyi yendikten sonra 3 ay mddetle Turfan'a kadar takip etmiti. O, bu sefer dnnden ksa bir mddet sonra lmtr (1017-1018). Ahmed b. Ali'nin lmnden sonra yerine gemek isteyen iki namzed vardr. Bunlardan Ysuf Kadir Han Gazneli Mahmd'dan yardm istedi ise de umduunu bulamad. Neticede rakibi Ebu'l-Muzaffer Mansur b. Ali ile anlat. Bu iki Karahanl hkmdar Horasan'a sefer yaptlarsa da Belh civarnda Sultan Mahmd'a malup oldular (1019*1020). Ysuf, Sultan Mahmd ile tekrar bart. Arslan llig Eb Muhammed b. AH devlet iinde en kuvvetli duruma gelmiti W, Ahmed b. el-Hasan onun mevkiine itiraz ile zkend ve Ahsikas' zapt etti (1019-

242

___TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

243

1020). Bu srada Manauc b. Ali'$n elinden kurtulmaya muvaffak olan Ali Tegin, Arslan b. Seluk'un yardn Ne Buhara'y ele geici (1020-1021) ve Yan Tegin unvan ile bu ehirde hkmsrmeye balad. Sofu bir zt olduu anlalan Man-sur b. Ali kaanl terk ederek dervi oldu (1024-1025). Onun yerine Yeuf Kacr Han geti. Muhammed b. Ali de aa-yukar bu sratert%lnT olmaldr. YQaufa kar iki karde birleti, bunlardan Ahmed kendisini byk kaan iln etti,.Ali ise Arslanlftj oldu. Ysuf tekrar Gazneli Mahmd ile anlamak zorunda kald. Semer-kand civarnda buluan bu iki hkmdar Karahanllar' ilgilendiren meselelerin ya-nsra Arslan b. Seluk ve emrindeki Ouzlar'n da Horasan'a nakledilmesi hususunda karara vardlar. Aync iki hanedan arasnda akrabalk tesis edilmesi krarlatnld (1025). Sultan Mahmd bir hile ile Arslan b. Seluk'u yakalatt ve hfif> dtetfda Kfincar kalesinde hapsettirdi. Ali Tegin se bozkrlara kat. Ancak Mahmd'un dnmesi zerine tekrar Buhara ve Semerkand'a hkim oldu. Mahmd eski Smn topraklarn hkimiyeti altna ald ve Karhanllar'n halife le mnasebetlerinin kendisi vastas ile olaca hususunda onlarla bir anlama yapt. Ysuf Kadir Han ve oullar nce zkend'i (1025-1026), sonra da bakent Balasagun'u ele geirmeyi bahardlar (1026-1027). Ahmed b. el-Hasan da Ysuf'un hkimiyetini tand. 1031 baharnda Gazneli Sultan Mes'd'un tahta akn haber vermek ve iki hanedan arasnda dostane mnasebetler kurmak iin gnderdii elilik heyetini Ysuf Kadir Han iyi karlamad. Ancak onun lm (Aralk -1032 - Ocak 1033) ve yerine oullar Arslan Han Sleyman ile Bura Han Muhammed'in gemesi zerine Sultan Mes'd'un gnderdii eli heyeti anlamay yapmaya muvaffak oldu. Daha sonra Gazneli prensesi Zeyneb'in Kacahanllar'dan Bura Han Muhammed'e e olarak verilmemesinden kan htilf da Mes'd yeniden gnderdii bir eli heyeti ile bertaraf ederek iki karde ile tekrar anlat. a - Ali Tegin ve Karahanl Devletinin Blnmesi Gazneli Sultan Mes'd tahta gemeden nce Ali Tegin'den yardm istemi, buna mukabil de ona Huttal'i vaad etmiti. Ancak Mes'd Gazneli tahtna ktktan sonra sznde durmad gibi Mvernnehr'i Ali Tegin'den alarak oraya Bura Han Mahmd b. Ysuf'u yerletirmee karar verdi. Ali Tegin'e kar Harzmh Al-tunta idaresinde kuvvet gnderdi. Altunta, Ali Tegin'le Debusiye'de savat ve lm yaras alm olmasna ramen msait bir anlama yapmay baard (1032). Altunta^ halefi Harun ise Sultan Mes'd'a kar Ali f$gin ile anlat (1034). Ali Te-gin'in lmnden sonra yerine olu Ysuf geti. Ysuf, Harun'la beraber Sani-yn' zaptederek Trmiz'i muhasara etti. Ancak Hrun'rr lm (1034) Ysufuft geri eRHmene sebep oldu. Bunda onun beraberindeki4elukfufar' darltmasnn da rol vard. Ysuf bundan sonra anlamak iin Sultan Mes'd'a mracaat etti. Huttal'dan vazgeiyor ve kendisi&ArBan Han Sleyman b. YeUMle bartrmas iin Mee'd'un ^rao^maenui^tiyordu. Ayrca iki hanedan arasnda tekrar evlenme yolu ile akrabalk tesis edildi. Ysuf'un durumunu tehlikeye sokan, Nasr b. AH'nifHW olu Muhammed ve 8r1 Tegin brahim'in meydana,k olmftu. Mu-hammed b. Nasr 1036-1307'de zkend'de salam bir ekilde yerlemee muv#-fak oldu. brahim Vah ve Huttal gibi ehirlere aknlar yapmas zerine Sultan Mes'd

ona kar kuvvet sevk etti ise de bir netice elde edemedi (1038/1039). brahim Trkrnenler'den de yardm ald ve Ali Tegfn'in oullar elinde olan K*f Sod ve Buhara'y zapt etti. Ali Tegin'in oullar Ysuf Kadir Han'n oullarnn yanna sndlar. Muhammed byk kaan ve ibrahim ise ortak kaan unvan alarak kendilerini Ysuf Kadir Han kolundan ayrmlar ve bu suretle aa-yukar 1041/1042 'den itibaren dou ve bat olmak zere iki Karahanl devleti meydana gelmitir. Bat H&flfit; Mvernnehr ve Hocehd'e kadar bat FerganaV* iine almaktayd. Byk kagan'n merkezi nceleri zkend, sonra Semerkand olmutu. Ortak Kaan ise Buhara'da oturmaktayd. Dou Hanl'nn hudutlar iinde Tala, Isficap, a, dou Fergana, Semireci ve Kagar bulunmaktayd. Byk kagan'n bakenti Balasagun idi. Ortak kaan umumiyetle Kagar'da ve nadir olarak da Taraz'da oturmutur. Dou Hanl'nn dn ve kltr merkezi Kagar idi. Bilhassa bu ehir Eb el-Hasan b. Sleyman zamannda en parlak devrini yaamtr.., b- Dou Karahanllar Devleti Bu devletin ilk byk kaan eref ed-Devle Eb uc Sleyman b. Ysuf'tur (1031-1066/1057). Bu devlete mensup hanedan zas 1043/1044 ylnda bir toplant yaparak faaliyet sahalarn tespit ettiler. Bunlar Fergana'nn bir ksm ile zkend'i de ele geirdiler. Bulgar ile Balasagun arasnda yaayan 10.000 adrdan meydana gelen bir Trk kavmi Eyll/Ekim 1043'de islmiyet'i kabul etti. Sleyman dil bir hkmdard ve devleti iinde islm olmayan Trkler'in de yaamasna msaade vermiti. O kardei Muhammed ile anlamazl dt. Muhammed. Sleyman' hapsettirdikten sonra byk kaanln iln etti. Fakat o da 15 ay sonra yerini byk olu Husayn'a brakt (1057/1058). Muhammed'in ikinci kars, olu brahim'i tahta karabilmek iin, kocas dahil ailenin birok fertlerini ortadan kaldrd. brahim tahta kt. Bu srada Bat Karahanllar'dan byk kaan 1. brahim b. Nasr Fergana'y zapt etti. Dou Karahanllar devleti hkmdar brahim ise ailenin dier bir ferdi tarafndan ldrld ve Mahmd b. Ysuf byk kaan oldu (1059-1075). Mahmd, ortak kagart bl-Hasan b. Sleyman ile Bah Karahantrtar'a kaybedilen topraklar geri almak iin harekete getiler. Neticede iki taraf arasnda Sfr Derya (Seyhun) hudud olmak ve Fergana Dou Kamhanilar'a braktnak suretiyle bfr anlama yapridl. Mahrnd'un yerine olu mer geti tee de M ay saltanat srebildi. Bura Han el-Hasan b. Sleyman onu yakalayarak byk kaan oldu (1WPh02/Tt0S)f?1W<bin mslman savadan fneydana gelen Karahanl ordusunun 70.00 kfire kar kazand byk zafer muhtemelen bu son iki hkmdar zamannda vuku fefrnuttf^SilM Sultan Melikah (1072*1092) zkend'elo* daf gefihee eWasan ohun hakimiyetnl'ted. Ksa bir mddet sonra Hasan'tn kardei Yakup Semerkind tahtna geti. Hasan bu syan bastrd ise de kardeini Sultan Melikah teslim etmedi. Melikah tekrar zkend'i zaptedince, Hasan itaatini bildirdi ve olu ile Yakub'u ona yollad (1090). Bu srada Turul b. Ynal, el -Hasan* esir etti. Melikah, Turul'a kar Melikah'la anlat. Muhtemelen bundan sonra el-Hasan' esir etti. Melikah, Turul'un elinden kurtulmutur. Onun halefi olu Ahmed 1128 ylnda Kara-Htaylar' Kagar ehrinden birka gnlk mesafede tam bir hezimete uratt ve onlarn batya doru ilerlemelerini bir mddet durdurdu. .Ahmed'ln m tarihi muhtemelen 1128-1140 yllar arasndadfcrOnun olu ve halefi tt. ferahta rakiplerine kar koymak zere Karahtaylar'dan yardm istemi

244

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

245

idi. Kara-Htayiar Balasagun'u zaptettiter ve brahim'e l%4 Trkmen Unvann braktlar. Dou Karahanllar'n bakentHse Kagr oldu. brahim tfetbuu Krahtaylar tarafndan isyan edet^KalLikter'a kar gnderildi (1118) Ve muhtemelen bu savafanB'tifrinde ehfr dt. Onun Arslan Han unvann tayan iki halefi olu II. Muhammed ve torunu EbffMzaffer Ysuf (l. ubat/Mart 1205} idfr K&raHrtaytafn yanna rehine btifanan Dou Karahahfift^n son ftmessHi Ebu'f-Feth Muhammed, b. Ysuf Jse Kagar'a dnerken bu ehirde kan bir isyan sonucu l-'drlmtr. c - Bat Karahanllar Devleti Karahanl Devleti ikiye blnd srada Bat Karahanllar'n ilk byk kaan olft I. Muhammed b. Naafr zkerid'de oturmu ve muhtemelen 152/1053 yl civa-nnda lmtr. Ona kardei Eb Ishak I. brahim halef oldu. brahim zkend'e gitmedi ve Semerkand'da oturdu. Bu suretle Bat Karahanllar'n bakenti Semerkand oldu. brahim devletini ideal bir hkmdar olarak idare etmitir. Dou Karahanl-lar'dan a, llk gibi hudud ehirleri ite Fergana'nn bir ksmn ele geirdi. Buna mukabil Seluklu sultan Alp Arslan (1063-1072) Karahanllar sahasna aknlara balamt. brahim'in bu durumu Abbas Halifesi'ne ikyeti bir netice vermedi. Yerine olu ems l-Mlk I. Nasr (1068-1080) geti. Ona karhanedann dier bir zas isyan etti. Bu frsattan yararlanan Dou Karahanllar I. brahim'in zapt ettii yerleri geri almaa altlar. Neticede bir bar yapld. Sultan Alp Arslan'n Mve-rannehr seferi kendisinin lm ile tamamlanamad (1072) . Nasr ise onun lmnden yararlanarak Trmiz'i zaptetti (Aralk 1072) ve Belh'e kadar ilerleyerek bu ehri yamalad. Seluklu Sultan Melikah Karahanllar'a karlk vermek in harekete geti, Trmiz'i aldktan sonra Semerkand'a ilerledi. Nasr kar koyamayacan anlaynca Seluklu veziri Nizm l-mlk aracl ile sglh istedi. Sultan Melikah onu affetti, hatt iki hanedan arasnda akrabalk tesis edildi. Nasr'a kardei Eb u-c el-Hzr halef oldu (a. yk. 1080-1081). El-Hzr'n yerine olu Ahmed (1081-1089)geti. Onunla ihtilfa den ulema Sultan Melikah'tan yardm istediler. Melikah, Semerkand' zapt ederek Ahmed Han' esir ald ve beraberinde sfahan'a gtrd (1088/1089). Ancak Seluklu hkimiyetine kar kan isyan sonucu Melikah bir kere daha Mvernnehr seferine- kmak zorunda teldi (1090). Bu sefer dn Melikah, Ahmatfi yurduna iade etti. Bylece Bat Karahanllar, Seluklu mparatorluu'na balanm oldu. Tekrar devletinin bana geen Ahmed ulem tarafndan zndklkla fthm edilerek ak bir muhakemeden sonra idam edildi (26 Haziran 1095). Onun yerine tahta I. fttes'd b. Muhar^ed geirildi (l. 1097). Onun saltanat devresi hakknda hibir bilgi ^fc^tf.Bundn sonra Seluklu sultan Berkyaruk (1094-1105) Bat Karahaniar tahtna arka arkaya hkmdar tyin etti. < Hitan Berkyaruk tarafndan tahta geirilen flk kaan Sleyman b. Davut ksa fofoflrddet sonra ld (1097). kincisi ise Ebul-tiam i. Mahmd (1097-109B)dur. Beryaruk'un Bat Karahanl tahtna kard n ahs Ctbrail b. mer (Harun), Mahmd'u ldrerek onun yerine gemiti*.- O Seluklular" m fetret devrindeaistifade ederekHorasan' ele geirmek istedi, fakat bu srada Horasan valisi bulunan Sencer Trmirtyto yaplan sava kazanm ve esir den Kadir Han Cb* rail Jdm edilmitir (22 Mays 1102). Kazand bu zaferden sonra Sencer MaverannehVi-yeniden tekiltlandrd. Yeeni Arslan Han II. Muhammed b Sleyman

(1102- 1130)' byk kaan unvan ile Semerkand'da tahta kard. Arslan Har Muhammed'in bastrd paralarda Sencer'in ismi gemektedir. Sencer Buhara hanef ilerin in bana da el -Sadr unvan ile dier bir enitesi Mervli Abdlaziz b. Mza'y getirdi. Sencer bu suretle Karahanl hanedan ile ulem arasndaki mcadeleyi nlemek istemitir. L Muhammed, saltanat srasnda mer Han ve elHasan b. Ati adlarndaki hanedan azalarnn isyanlarn Sencer'in yardm ile bastrabildi. Hasan b. Ali 1109'da Naheb'de hezimete uratld. Muhammed 'kfir* Trkler'e kar da aknlar yapmtr. O hayatnn son yllarnda fel olmutu. Bu isyan neticesi Seluklu sultam Sencer (1118-1157)'i yardma arm, fakat isyann bastrlmas zerine Sencer'e gelmemesi \m haber gndermiti. 8u Sencer'in kzmasna ve Ur ihtilfa sebep oldu. O Semerkand1! zapt etti ve Muhammedi esir ald. Muhammed 1132de Merv'de ld. Olu Ahmed bir mddet Sencer'e kar direndi. Sultan Sencer Bat Karahanl tahtna srasyla Ebu'l-Meli el-Hasan b. Ali (1130-1132), Ebu'l-Muzaffer brahim b. Sleyman (l. 1132) ve II.Mahmd b. Muhammed (1132-1141)'i geirdi. Mahmd Kara-Htaylar'la Mays/Haziran 1137'de Hocend yaknnda yapt sava kaybederek Semerkand'a kat. Daha sonra Kartuklarla arasnda anlamazlk kt. O Sencer'in yardmn isterken, Kartuklar da Kara-Htaylar'a bavurdular. Sencer ve Mahmud 9 Eyll 1141'de Katvan sahrasnda Kara-Htaylar'a yenildiler ve Horasan'dan katlar. Mahmd'un ikinci olu Cend Emri idi. Kfir Kpaklar'a kar sefere karken mttefiki olduu Harezmh Atsz (1127-1156) tarafndan esir edilmi (1152) ve esarette lmtr. Kara-Htaylar ise btn Mvernnehr'i istil ettiler ve onlarn himayeleri altnda Mahmd'un kardei 18. brahim kaan oldu. brahim Karluklar'la yapt Kallbz savanda ldrld (1156). II. Mahmd b. Muhammed bir mddet Horasan'da hkm srd. Hatt Ouzlar Sultan Sencer'in lmnden (1157) sonra ona hkmdarlk teklif ettiler. O nce olu Muhammed'i gnderdi. Fakat bir mddet sonra Ouzlar'n hkmdar oldu. Ayrca Sencer'in hkmdarlarnda/) Niabur valisi Meyyed ed-Devle AyAba Ho-rasan' ele geirmek arzusunda idi. O bu maksadla giritii mcdelede Mahmd ve olu Muhmmed'i esir etti ve gzlerine mil ektirdi (Austos 1162). Ertesi yl baba-oul hapisde ldler. Onlarn lm ile Karahanllar'n bat kolu da sona ermi oldu. Bundan sonda hkimiyet Ali Tegin ailesine ge ve Ali b. el-Hasan, III. brahim'e halef oldu. Ali Karluklar'la baar ile mcdele etti. Kartuk reisi Yabgu Han' ldrd. 1158'de KarM^n tarafnda Harezmh ll-Arslan (1156-1172)'n bulunduu mttefiklerle Buhara civarnda karlat ise de, sava olmadan iki taraf anlat. Ali'nin yerine kardei Ebu'l-Muzaffer II. Mes'd geti. II. Mes'd memleketteki karkl dzeltti. Karluk ve Ouzlar ile mcdele etti. Onun ortak kaan olu II. Muhammed 1173/1174'de lmtr. Mes'd'un lm ise muhtemelen 1178'dedir. Bat Karahanllar'n banda bundan sonra IV. ibrahim k ekHusayn (l. muhtemelen 1203-1204)' gryorur.^ineohJ I. Osman geti (1303/12Q4~t$12). Osman iyi ve tedbirli bir hkmdar olarak grnyor. O nce Kara-Htaylar'a tbi idi, buna ramen mslman Ouriular'KHJnter tarafndan yok edilmesini engellemi ve sulh iin arac olmutur (1204-1205). Gr Han'n kzm kendisine vermemesi zerine de Harezmh Muhammet {12Q*:MK0) namna hutbe okuttu ve para bastrd. 1207'de Kara-Htaylar Harezmh' malup ettiler. Fakat Osman affa urad, daha

246

_____TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

247

sonra da Gr Han'n kz ile-evlendi (1210). Onun Kara-Htayl* tbilii ok ksa srtf-ve tei^aKHarezmh Muhammed ile anlat. Hatt onun km te evlenerek det gereince bir yl Harezm'de kald. Osman Semerkand'a dnnce Harezriv h'a tabiiyeti red etti ve Kara-Htylar'a yaklat. Bunun sebebi Harezmlterln & merkand halkna kt davranmas idi. Onun Harezmliler'i ldrmesi zerine Mhammed harekete ge$ft Semerkand' aldktan sonra Osman kati edildi (1212). Onun ldrlmesi zerine Bat Karahanllar devleti sona ermi oldu. m Fergana Kaanl: Kara-Htaylar'frt sfsrndan sonra (1141) Fergana'da bakent zkend olmak zere mstakil bir Karahanh devleti meydana gelmitir. Bu devletin hfemdarlar Turul Kara Hakan unvan tamlardr, Ofilann buflnvanterndan Trk keiimesinip de kullanldn gryoruz. Karahanllar'n bu kolunun hkmdarlar hakknda kayhaklarda fazla bir bilgi yoktur. Muhtemelen 1211'den sonra bu kolun varl da sona ermitir. '

m^tmeim^
V. Seluklular
brahim KAFESOLU

1. Byk Seluldu mparatorluu a- Seluklular ve Tarih Sahnesine klar: (

Seluklu hkmdar ailesinin atas olan Seluk'un admn sylenii mnakaalara mevzu olmutur. nce Trkedeki ses-uyumu uhdesi zerine1 dikkati eken J.Marquart adn Saluk eklinde sylenmesi gerektiini Heri srm ve ismin byle kaydedildii bir XIII: yzyrf tarihisinin eserin! misf gstermitir. Sonra W. Barthold, W; yzyhf rtlS Trk bilgini Kgri Mahmd tarafndan tesbit edHen Seluk eklinin en doru telffuz oldunu belirterek, sonraki Trk kaynaklarndan da bunu teyid edecek rnekler velrmr. f)aha sonra bu mesele zerinde duran L. Rsonyr efttf defilleredayanardk, adn Seluk (Sefok) olmas gereklii zerinde srfcfelmttir ki, bu syleni ekR^flf. yzyl Arap mellifi el-Atfrrff Ve Rarsa Erte^kulb yazan Kad Burhn'd-dlnTA-AneN/T tarafndan da kaydedilmitir Buna ramen, ranl ve Arap yazarlarn byk ounluu tarafndan, Arap imls ile, Seluk olarak zaptedilen ve bize de byle intikal eden adn Seluk telffuzu Trkede umum bir hl almtter h Seluk eklinin 'kk ser mnasna geldiini feri sren Rsonyi'ye gre. Ouz babuu Seluk'un Orta Asya'da Krgzlar tarafndan bzan Mu2-(Buz) ta denilen Sel-ta civarnda domu ve adn da bu dadan am olrnas muhtemeldir. Dier taraftan P.Pelliot, kelimenin fSalug" ekli ile flrkede "mcadeleci" mnasnda olduunu ileri srmtr. Seluk'un ailesi, gerek tarih kaytlardan, gerek paralardan ve damgalardan anlald zere Ouzlar'n Kn* boyuna mensup idi. Babas Dokak (veya Tokak) Ouzlar arasnda Temir-Yalg (demir yayl) lakab ile anlmakta di Bu lakap, onun igal ettii yksek mevkii gstermesi itibariyle ehemmiyetlidir. Eski Trk geleneinde yay hkimiyet almeti idi. Kaynaklarmza gre de, o, Hazar bozkrlannda yaa-

4. Gazneli Devleti (969-1187)

brahim KAFESOLU Adn Afganistan'da; bakent Gazne ehrinden alan bu Trk siys kuruluu tarihte, Sebk-teginler veya Yeminler devleti diye de anlr. Sebt-tegin, Smnler'in valisi iken, bu ranl devlet ite ilgisini keserek Gazneli devletini kurmutu (969). Tuharistan ve Gur blgelerini hkimiyetine alan Gazneli devleti zellikle Hindistan'a kar, hem feth yapmak, hem de slm dinini yaymak maksadyla yaplan seferleri ile tannmtr. Kuzey Hindistan prensleri (rca'lar) zerine ilk Trk yryn tertipleyen Sebk-tegin'in lm (997)'nden sonra, olu, tarihte ilk defa Sultan unvann kullanm olan mehur Gazneli Mahmut (Yemn'd-devle), Sstan' kendine balad ve Ceyhun'u Karahanllar'la snr olarak tesbit etti. Arkasndan, bir zaferler dizisi hlinde Hind seferlerine balad: 1001-1027 yllan arasnda yapt 17 sefer sonucunda, Penp, ndus boylar, Und, Moltn, Tnisar, Lokhot, Gvyalior, Somnat blgeleri dahil olmak zere btn kuzey Hindistan' Trk idaresine ald. Seralar Islmlatrarak, bugnk Pakistan devletinin temelin atm oldu. Ayn zamanda Harezm (1017), dou Afganistan (1020) ve gney-batr Iran (rsin Acem)' devletine balam olan (1024) Sultan Mahmd'un lm (1030)'nden sonra Sultan Mes'ud, babasnn yerini tutamad. Seluklar karsnda ar yenilgiye urad Dandnakan sava (Mays 1040) sonucunda Gazneli dev-leti nce mhim Horasan ktasn, arkasndan Harezm'i ve kuzeydeki btn blgeleri kaybederek Hindistan'a ekilmee mecbur oldu. 1059'da Sultan olan brahim Seluldu mparatoru Mekgh'm tbiiyetine girmi, Gaznelt Devleti'nin bu tbiiyeti 1141 Katavan savanda Sultan Sencer'in Kara-Hitaylar'a malubiyetine kadar devam etmiti. 1151 'de bakent Gazne'yi aslen Afgan olan Gur hkmdar Cihnsz tamamen ykt ve kendin* Gazne suta* iln etti. Gazneli Sutta Husrev-ah devlet merkezini Lahor'a nakletti. Burann da yine Gurlu Muizz'd-din Muhammed tarafndan zapt edilmesi ile Gazneli devleti sona erdi (1187).

248

-TRK DNYASI EL KTABI

249

yan btn Trk boylan arasnda "her hususta kendisine bavurulan" bir ahst. Aral gl civarndaki Ouz devletinde vazifeli olduunu gsteren ksa bilgi dnda, hakknda malmat sahibi olmadmz Dokak, eskiden beri reislik mevkiini nde tutan bir aileden gelmekte idi. Nitekim daha Turul Bey zamannda! itibaren tarih kaynaklar Dokak ailesinin asaletini belirtmekte birliktirler. Turul Bey'in in Divn reisi Ibn Hassl Seluklu ailesini efsanev Trk hkmdar Afrasyab (Alp Er Tunga)'a balam,mehur Nizam'lmlk ise Siysetnmesinde bu hanedan mensuplarnn babadan oula hkmdar olduklar belirtmi ve Turul Bey'in 435, (1043) ylnda halifeye fctr mektup gnderdiinden bahseden Sryn yazar Bar-hebraeus sultann bu mektupta kendisinin atalardan beri hkmdar lisine mesup olduunu yazdn, kaydetmitir. Ailenin bu asaleti daha baka kaynaklarda da zikredilmitir. Dokak ile kendisine tbi ktlelerin, Aral gl kuzeyindeki yurtlanndj iken, Hazar-Trk devletine bal olduu ileri srlm ise de, o sralarda Hazar devletinin hayli sarsntlara urad ve Peenekler'in tazyiki sebebiyle de komular Ouzlar ile ittifak etmek zorunda kald dnlrse, bu tbiiyetin phe ile karlanmas gerekir. Kpak bozkrndaki Ouzlar'n babuu bulunan Dokak'n Ouz devleti iinde nfuzlu bir idareci olduu veya ayn devlette federatif bir kuvveti temsil ettii ihtimali umumiyetle kabul edilmitir. Nitekim Ouz devletinde Yabgu'dan sonda gelen en byk ahsiyet olduu devlet idaresindeki mes'ul mevkiinden anlalan Dokak, Yabgu'nun bir Trk zmresi zerine yapmak istedii sefere itiraz etmi, bu yzden kan kavgada kendisi yznden yaralanm, fakat grz ile vurduu Yabgu'yu atndan drmtr. Bu mcadeleyi bahis konusu eden baz kaynaklar, Dokak 'in slm lkelerine kar tertiplenen sefere engel olduunu kaydetmekle bu Ouz babuunu slm mdafii olarak gstermek istemilerdir. Fakat o tarihlerde dier Ouzlarla birlikte Knk boyunun din durumu iyice aydnlanm deildir. Vaktiyle Seluklu ailesindeki israil ye Mikil gibi adlardan dolay bu ailenin hristiyanl veya musevlii kabul ettii iddialar kuvvetli temellere dayanmayan tahminler olmaktantfleri geememitir. Ouzlar'n ancak X. yydg ijkinci yarsndan itibaren mslman olmaya balamalar ve Dokak soyundan ilk mslman kii olarak Selk'un gsterilmesi sebebiyle, Dokak'jn da islamiyet ile ilgisinin bulunduunu kabule imkn yok gibidir. O sralarda Seluklu ailesinin henz eski Trk inancnda olduuna hkmetmek herhalde daha dorudur. X. yzydpi-featamda doan Selk'un, babas Dokak ld zaman, 7-1B yalarnda bulunduu sanlyor. Yabgu'nun yannda yetimi ve daha sonra babasnn devletteki #Qtoek yerini igal ederek, Yabgu Ouzlar'na suba (ordu kumandan) olmutu. Devletin asker kuvvetini elinde tutan Sluk'un Yabgu ile arasnn almasnda iktidar iin gizli mcadele rol oynam grnmekte ise de, htnun (Yabgunun zevcesi) kocasn Seluk'a kar tahrik ettiine dair olan rivayet ve buna dayanlarak Selk'un memleketinden yz atl ile kat hkm salam esaslardan mahrum grnmektedir- Selk'un gneye doru hareketi ile balayan byk Ouz gnn daha ciddi, sebeplerden bomas gerekir W,- bu hususta kaynaklarmzda kfi derecede aydnlatc bilgi mevcuttu?.'Tarihteki byk Trk glerinin ounda olduu gibi, burada da balca g sebebinin yer darl ve otlak- yetersizlii olduu anlalyor. Seluklu gnden bahseden kaynaklardan bir ksm Selk'un emri altndaki .ktlelerin, kalabalk olular ve yerlerinin k-

fi gelmeyii yenden, Mverannehir'e doru indiklerini tasrih etmilerdir. Ouz devletinin klk merkep Hazar ile Aral arasndaki, YarMent ehrinden {bugnk Cankent harabeleri) ayrlrken Selk'un beraberinche, bata Kn* boyu mensupla-r olmak zere, dier Ouz ktlelerinin klliyetli miktarda at, deve, koyun ve sr getirmi olmalar bunu teyid eder. Seluk Sr-derya (Steyhun)%fi sol kenahtt)da yine bir Ouz ehri olan Cen'e geldi (ihtimal 960' takip eden yllarda). Yeni-kent'den uzak olmayan ve Mvernnehir'den g etmi mslmanlarn oturduu, Trkler ile slm lkeleri arasnda bir sn ehri olan Cend'e Selk'un gelii tarihte mhim bir an balangc olmutur. Birok kalabalk Trk kitlelerinin Islmiyete girdikleri bu devirde, dini inanlarna yabana olmad ve esasen Kgarl Mahmd'a gre, ahalisinin bir ksm Trk olan bir mslman blgesinde yaamak in zarur ve ayrca, siyasi imknlar salamak bakmndan da lzumlu grd Islmiyeti kabul dnen, bylece yeni evrenin siyas ve sosyal artlarn kavramak suretiyle devlet adaml vasfm isbat eden Seluk, Buhara ve Harezm gibi civar islm lkelerinden din adamlar istedi ve kendisine bal Ouzlar ile birlikte mslman oldu. Bundan sonra kaynaklarmzda "Seluklular* (Salukiyn, Salcika) diye anlan ve ayn zamanda, nce Kartuklar, sonra Ouzlar arasnda, slmiyete girmezden evvel dahi, siyas bir tbir olarak kullanld anlalan Trkmen ad ile zikredilen bu Trk ktlesi, bylece siyas ve sosyal ynden yeni bir hviyet kazanm bulunuyordu. Ouz yabgusunun, yllk vergiyi tahsil etmek zere Cend'e gelen memurlarn, "kfirlere hara vermeyeceini' sylereyek uzaklatran Seluk; slmiyet iin cihda hazr "gazi" sfatiyle, Ouz devletine kar mcadeleye giriiyordu. Kendisine sonralar "el-Melik'l-Gz Seluk" denilmesine sebep olan bu savalardan iki mhim fayda temin etti. nce bir ksm mslmanlarn yardmlarn ve muharebelere katlmak isteyen Trklerin kendisine iltihaklarn salad, Sonra da Cend'de ve havlisinde, yabgunun hkimiyetini krarak, mstakil bir idare kurma baard. Kuvveti gittike artan Seluk, komu devletler tarafndan tannmak suretiyle devletler aras siyset sahasnda ald mevkiin ehemmiyetini; Mvernnehir'deki Smn devletinin kendisinden yardm istemesi zerine, olu Artan (srail) kumandasnda gnderdii kuvvetlerle, bu devlete Karahanllar karsnda galibiyet salayarak, isbat etti ki, bu sebeple Seluklular'a Buhra-Semerkand arasnda Nr kasabas civarnda, yeni topraklar (yurt) verildi. XIV. yzyl tarihilerinden Hamdullah Mstevf "Seluklularn Mverannehir'e gelileri" eklinde vasflandrd bu hdiseyi 375 (985/986) ylnda gstermektedir. Nr blgesine gelen Seluklular Arslan'n emrindeki Trkmenler'di. Seluklular bu yeni muhitlerinde, Mvernnehir iin mcadele hlinde bulunan Karahanllar ve Smnler gibi biri Trk, dieri iranl byk ve tekiltl iki devlet arasnda, siyas maharet ve cesaretleriyle muvaffakiyetler salamay baardlar. 992 de Smn bakneti Buhara' yi zapt etmi olan Karahanl Bura Harun'un hastalna ilveten Ouz yardm sayesinde Mverannehir'e tekrar hkim olan Smn hkmdar Nuh II. b. Mansur'un lmnden (997) sonra Smn devletindeki devaml i karklklar (Faik, Eb Ali Smcr, Beg-tzn mcadeleleri) ve daha gneyde yeni ve kuvvetli bir devlet hlinde gelien Gazneliller'in Smnler aleyhin Horasan ilerine karmalar, Seluklular'n Mvernnehir blgesine kar olan ilgilerini arttrmt. Karahanl Nasr ligHan'n Buhara'y tekrar zapt ederek (Ekim 999) Smn devletini yktktan sonra Karahanllar'la mcadeleye giri-

250

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

291

en Seluklu ailesi mensuplarnn tadklar Yabgu, Yna^lnan, Bey vb. gibi unvanlar Seluklu idaresinde bulunan yeni hkmette eski Ouz devlet tekiltnn tatbik edildiini gstermektedir l&un md olduu kaynaklarda belirtilen -Seluk; bylece -dnya tesirinde' srekli teftirler uyandracak ulan Seluklu devletlerinin temelini atp, onu tekiltlandrdktan sonra, bir snr ehri olarak siyas ve tarihi ehemmiyeti daima takdir edilen Cend'de 1009'a doru.ld. . (ttfflKkrrien "hkmdarlarndan" birinin kz ite-evlenmi olduu rivayet edilen Setuk'un 4 olu vard: Mikri, Arslan (Jstit^suf, Musa. En byk olu olar>Mikft, babas hayatta iken bisavata lm (995'ten donra) olduu iK onun Htolu ar ve Turul dedeleri Seluk tarafndan yetitirilmitir. Ouz devlet tekiltna uygun olarak, yabgu -Unvann tayan Arslan, Seluk'tan sonra idare bana gemi, erken ld tahatimgolilan (985Jten sonra) Yusuf ynat unvan te ve inan n* van ald tahmin edilen ve bilhare yabgu olarak uzun mddet yaayan (l. 1064'ten sonra) Musa, Arslan'm yardmcs durumunda bulunmu, o srada en ok 17-20 yalarnda olmalar gereken JyBlHve anJtardeler ise, bey olarak Mvernnehir'e indikleri, zaman Buhara - Semerkand blgesi, stelik Gazneliler ile de anlama hlinde olan Karahanllar'n eline gemi bulunduundan, Karahanllar ile dorudan doruya karlama mevkiinde kalm oluyorlard. Fakat Karahanl Nasr Han Seluklulardan ekiniyor mmkn olursa kuvvetlerinden faydanmak maksadiyle, onlarla anlamak istiyordu. Bununla beraber, karlkl gvensizlik havas vard. Bu esnada Turul ve ar Beyler dier Karahanl hkmdar Bura Han'a mracaata karar vererek, onun arzusu zerine Tala havalisine gitmilerse de, orada Turul Bey'in Han tarafndan tevkif edilmesi aralarnn almasna sebep olmu, ar Bey'in iddetli bir basksnda Bura Han'n kuvvetlerini malp ve kumandanlarndan bazlar esir almas neticesinde, Turul Bey kurtarlmt. Bu hdise Mikil-oullarna bal ktlelerin iinde bulunduklar mkl durumu gsterir. Tekrar Mver-flnnehir'e dpdktecKlfiman da, Nasr Han'n 403 (1012/1013)'te lm zerine, Buhra'da hkimiyet kuran Karahanl ailesinden Ali Tigin'in mukavemeti ile karlatlsy., Bu srada Ke (Yeil-ehjr) ile Nahep sahralarnda oturan Seluklular' uzaklatrmak iin Ali Tii- Trkistan melik ve sultanlarna" mektuplar yazajak, yardm istemimi, siyas tazyik ve yer sknts altnda bulunan SeluMular'n ar Bey idaresindeki dou Anadolu'ya mehur akn (1018-1021) bu sebeple olmutur. an ve Turul Beyler, kendileri iin daha elverlf bahalar bulabilmek zere-, Hr keif seferi yapmak hususunda anlatlar \fa Turul Bey laarru2dari uzak sah* ralaref ekken aabeyi ar Bey, 3.000 kipk svari-kuvveti banda bat tetikametinde, Anadolu'ya doru hareket etfFJ Bizans snfrter eskiden ben onlarca malmdu. Daha 964 ve 96fe yfflannd Horasan'dan meniye blgesine gaza i$h kalabalk gnlller gelmilerdi. Bunlarn arasnda Trklerin de bulunduu, ar Beyfrt Azerbaycan havlisinde onlarla karlamasndan anlalmaktadr! ar Bey, Horasan ve Azerbaycan'dan geerek 1018 de "rzgr gibi uan atlar stnde uzun sal, yayl miferakjf Trfcmenleriie, Van gl etrafnda Ermeni VaspuraganklhrtopraktetfRdfJ)rrid ve karsna kan kuvvetleri bozguna uratarak, lkenin bat ksmn hkimiyet altna aldktan sonra, kuzeye, eddadler arazfenesd&ru yneldi; Nahfvan havlisinde, GOr-teivvetleri savaa cesaret edemeyerek ekildikleri Iift, asker cevelnlarda bulundu ve daha kuzeyde kert*

diini durdurmak isteyen Ani krallnn Bcn kalesi kumandan Vaak Pahlavun'nin kalabalk ordusunu tatbik ettii bozkr usul sava sayesinde malp etti. Trk tazyikinden dolay Vaspuragan kral Senekherim idaresinde Ermeniler'in yurtlarn terk ederek, orta Anadolu'ya gittikleri bu akn mnasebetiyle ar Bey btn Ermeni ve Grc memleketlerinde bir mddet kaldktan sonra, Mvernnehir'e, Turul Bey'in yanna dnd. Horasan'dan geli ve geiine Gazneli kuvvetleri engel olamamlard. ar Bey bu byk keif seferinin neticelerini, Barhebraeus (13. y.y)'un kaydettii zere, Seluklular'n, "Ermeniye blgesine gidebilecekleri, nk oralarda kenrtdtlerine mukuvemet edecek kuvvet bulunmad " eklinde kardeine bildiriyordu. b - Seluklular'n Horasan'a Geileri Ali Tigin, Arslan Yabgu ile ittifak hlinde idi. Ali Tigin'i destekleyen Arslan Yabgu'nun da kudret ve nfuzu artm ve o bir taraftan Karahanllar'n, dier taraftan Gazneliler'in dikkatini zerine ekmi bulunuyordu. Mvernnehir bu iki byk devletim hkimiyet turam tahrik eden br lke olduundan, Karahanft hkmdar Yusuf Kadir Han (lm. 1032) kardei M Tigin'in oradan atlmasn isterken, daha 40? (W1flfl017) senesinde kuzeydeki Harezm blgesini ele geimtf olan Gazneli Mahmd, hkimiyetini Mvernnehi^te doru yaymak arzu ediyordu. AB Tiin, 1024'te mevkiinden feragat eden Karahanfe "byk kaan" Mahsur yerine geen Yusuf Kadir Han' "byk kaan* tanmamak iin cephe ald bir srada, Sultan Mahmd'a da Mvernnehir ahlisinden Ait Tigin'den ikyet eden mektuplar gelmekte W. fier iki hkmdar Buhara blgesini bu huzur karc komudan kurtarmakta fikir birlii hlinde idler. Fakat onlar Arlan Yabgu ve Trkmenleri dndryordu. te bu sebeple Yusuf Kadir Han ile Suttan Mahmd arasndaki tarih Mvernnehir grmesi vuku buldu (1025). XI. yzyl tarihisi Gardz'yi gre, btn "iran ve Turan meselesinin" grld bu tantanal mlakatta, Kadir Seluklar'n kalabalk ve sava kimseler olduklarn, hkmdarlk peinde kotuklarn belirttikten sonra, onlarn hatt Gazneli devleti iin de tehlikeli bir duruma girmelerinden nce Trkistan'dan ve Mvernnehir'den alnpgtrlmelerini sultandan rica etti. Bunun zerine Sultan Mahmd, Trkistan ve Balhan dalar blgesinde on binlerce svariye sahip olduu mehur ok gnderme hikyesinden anlalan ve 'mertlii, saval, imek ve yldrm gibi avnn zerine dmesi dolaysiyle kendisinden btn Trkistan hkmdar ve Afrasyabllar'n korktuu Seluklu" Arslan' kurnazlk ve hile ile yanna Semerkand'a getirerek, tevkif etti ve Hindistan'da Klincar kalesine srd. 7 sene mahbus kald kalede nihayet len (1032) Arslan Yabgu'nun tevkifi hdisesi mhim neticeler vermitir: nce, adlar geen yerlerde Seluklu idaresi sona ermi ve basz kalan Trkmenler uraya buraya dalm, beyleri tarafndan Sultan Mahmd'a yaplan mracaat sonunda 4.000 hane kadar, uzak tehlikeyi sezen Gazneliler'in Ts valisi Arslan Czib'in iddetli itirazna ramen, Horasan'a nakledilerek, Nes, Bverd, Farve havalisine yerletirilmitir (Irak Trkmenleri). kincisi, tevkifinin cereyan eklini tasvip etmeyen Turul ve ar kardeler; ile Arslan'm oullar, yni Anadolu Seluklu devletini kuran kol, bu haksz muameleyi unutmamlardr ki, bunun Seluklular'n Gazneli-ler'den intikam almalarna sebep Olduu grlmektedir. ncs, Arslan'm tevkifi zerine, Seluklu tarihinde birinci plna geen ar ve Turul Beyler yolu ile imparatorluk hanedan Mikil nesline intikal etmitir.

252

TRK DNYASI EL KTABI TRK TARH 253

ar Bey'in dou Anadolu seferinden sonra Mvernnehir de W kardeine fuK ve itibarlar artm, kendilerine yeni HhafcJan^ilhassa amca ar Arstarfm tevkifinden sonra oalm, bylece onlar kudretli fctataruma ykselmilerdi. Kfendfleri Trkmenler'in JSIT babular olmakla beraber, tekilt gereince, dfer amcalar* Musa (Inan)'yi yabgu semilerdi. Gazneli Sultan Mahmd Mvernnehir merkatna geldii srada Buhra'dan kaan, fakat sultann aynimaemr mteakip tekrar yerine dnerek hkimiyetini devam ettiren Ali Tgirt, Arslan zamanndaki durumu muhafaza etmek dncesi SftrTurul ve ar Beylere eliler gndererek onlafm da vaktiyle Arslan gibi, Karahanl devletine "itirak" etmelerini" teklif etmi^. Fakat teklifin bir hileden ibaret olduunu sezen Seluklu reisleri taralncte^ipta Gazneli Mahmd'un evvelce yapt Horasan'a gelmeleri teklifinde olduu gibi, reddelilince bozmak ve onlar birbirlerirlrmek fti, frsat aram ve mnasebet mrmaa muvaffak olduu (Musa yabgunun olu) Yusuf'u, geni topraklar karlnda, Trkler'in yabgusu (nan Yabgu) tyin edip, Turul ve ar Beylere kar harekete geirmek istemiti. Yusuf buna taraftar olmaynca da, Ali Tigin emri ile, Karahanl kumandanlarndan Alp Kara tarafndan Seluklular'a yaplan bir basknda ldrld. Fakat bu ar hareketin intikamn Musa Yabgu ite birlikte Turul ve ar kardeler, ok gemeden Karahanl ordusunu malup ederek Alp Kara'y ldrmek suretiyle aldlar (Ocak 1029). Ancak, Ali Tigin btn kuvvetleri ile drt taraftan taarruza geerek verdirdii pek ar kayplar neticesinde Seluklular Harezm'e doru ekilmek zorunda kaldlar ve orada Gazneliler'in valisi bulunan Harezmah Altunta'n gsterdii blgede oturdular. Bu srada Sultan Mahmd'un lm (1030) ve yerine olu Mes'ud'un tahta gemesi ile, Gazneli siyasetinde vukua gelen deiiklik, yani Mes'ud'un Ali Tigin'e cephe almas, Seiukluler'n duri|* munun tekrar dzelmesine yardm etti. nk bakenti tehlike geiren Ali Tigfrv Seluklular'a yanamak mecburiyetinde kald gibi, GazhHter'e kar onunla anlam bulunan Trkmenler'in dostu yeni Hrezm valisi Harun da byk faydalar bekledii Seluklular'a fazlas ile itibar etmek lzumunu duymuta Bylece Gazneliler aleyhine l bir ittifak meydana gelmi oldu ki, bu devletleraras mnasebetlerde Turul ve ar beyler, Yabgu'nun Trkmenleri ve Ymalllar'n (%$% bal Trkrhenier) hep birlik halinde yer aldklar, Buhra-Harezm arasnda seyreden, Seluklu ktlesinin yeniden bir role sahip olmalar demekti. Fakat bu srada birbirini takip eden iki hdise Seluklular' bir tere daha ok mkl duruma drd. Bunlardan biri, eskiden beri Seluklularn ba hasm olan ve aralarnda "kadm bir kn ve kan dmanlnn hkm srd, -Ouzlann Baranl (Koyunlu) boyundan Yen-kent yabgusunun olu ve Cend hkimi- ah-melik tarafndan korkun bir baskna uranmalardr. Seluklulara adm adm takip eden ah-meBk ?jce yp,undan geerek, gafii avlad Trmenfer'den 7-8 000 kii ldrm (425 yl. Kurban Bayram.= Kasm 1034), bir hayli at ele geirmi ve esir almffi Perian hle gelen Seluklular, Harezm'deki yurtlarn terk ederefc Ceyhun'u gemek zorunda kurtar. Fakat, Seluklu desteini kaybetmekten korkan Harun'un rl?f E i?wi2^ W1!" dndter- 'kinci h<*se de, 1035 yl banda Ali Tjn m lmdr Mttefksz kalan Harun iini halletmenin Gaznelrler balLndan f e k T ^ M T ^ ^ T ? " * me8elerr1n **"* snmez dmanlna veten Ali Tln ouMarnn da teayikine uradklar fm, skk durumda ancak Horasan'a geebilecek olan Seluklular olduu, Gazneli JS Ahmed b Abdls-Samed'n szlerinden anlaktadr. nk!^ durumu meydanda d:

Artan Yabgu'mffi tevkifinden sonra, Nes, Bverd ve Farve taraflarna geirildiklerini grdmz bu Trkmenler Kzl, Boa (Buka), Yamur ve Gkta adl reislerinin idaresinde idiler ve ksa bir mddet huzur iinde yaadtklan ve bu esnada Trkistan'dan gelen yeni ktlelerin veya ran'da dank hlde bulunan Trkmenler'in kendilerine iltihaklar ile oaldktan sonra, asayii bozucu inzibatszlklar gstermee balamlard. Blge halknn ikyetleri zerine, Sultan Mahmd'un emri ile Ts valisi Arslan Czib onlara kar harekete gemi ise de boyun emeyen Trmenler, zaman zaman Dihistan ve Balhan dalarna ekilmek ve tekrar kar darbeler indirmek suretiyle Gazneli kuvvetlerinin tam baar kazanmasn imknsz klmlard. Bu sebeple Sultan Mahmd bizzat sefere kmak zorunda kalm (1028) ve onlar Ribt-f-Ferve'de ar bfr malbiyete uratmt. Dalan* Tfcrkmenler'den Kzlllar ve Yamurlular (yni Kzl ve Yamur emrindekilere) Balhan ve Dihistan blgesine ekilmiler, bir ksm da Kirman'a inmilerdi. Sultan Mahmd'un, Horasan'dan karmakla beraber, kesin itaate alamad Trkmenler'i daima tehlikeli grd, kendi devlet snrlar dnda dahi onlar takip etmee almasndan bellidir. Kirman'a gidenler oradan sfahan'a geerek, Al'd-devle Kkye'ye iltica etmiler ise de, Sultan Mahmd'un siyas basks neticesinde, kendilerini ldrmek iin hazrlanan tertiplerden glkle kurtularak, bat istikametinde harekete gemilerdi. Bunlar Boa ve Gkta ile dier iki reis idi. Bununlar beraber, Sultan Mahmd ldkten sonra, yerine gemek isteyen olu ve o zaman Rey valisi Mes'ud, kuvvete olan ihtiyacndan dolay, yine Ouzlar'a mracaat ettiinden, Balhan'a ekildiini sylediimiz Yamur ile birlikte, Azerbaycan'a doru gitmekte olan Boa ve Gkta' tekrar Horasan'a davet etmiti. Bu trkmenler'den bir ksm, Kasm 1030'da Gazneli ordusunda Mekrn'n zaptnda yararlk gstermiler, Irak'ta, Hindistan'da, Lhor'da faydal hizmetler grmlerdir. Fakat Ouzlar'a hl da gvenemeyen Sultan Mes'ud'un, Trkmenler'i Gazneli kumandanlarndan Hcib Humarta'n emrine balama teebbs ve bu hususta Irak bakumandan Ta-ferr'a verdii emir ile onlar tazyike balamas, nihayet Trkmenlerinden ayr bulunan Yamur bata olmak zere Irak'a gnderilmi olan Ouzlar'dan 50 kadar babu'un Ta tarafndan ldrlmesi (1033 bahar) Mvernnehir'den mtemadiyen yeni iltihaklar ile artan Trkmen ktlelerinin intikam hissi ile ayaklanmalarna sebep olmu, bylece Merv, Tirmiz, Ts, Serahs, Nes, Bdgs, Bverd ve Dihistan blgesinde, bilhassa Yamurun olu idaresinde Horasan'n batsnda Gazneliler le mcadele alevlenmitir. Kendine kar Ceyhun tesindeki l ittifakn tesirlerine Horasan' kapamak maksad ile trl tedbirlere da bavurmak zorunda kalan Sultan MeS'ud ve#ri ve en byk kumandanlarn. eitli yollardan bu blgeye sevkedip kendisi de yola kt hlde tutamad Trkmenler Rey, Damgan havalisini alt-st ettiler ve fitler ile desteklenen Gazneli ordusunu bozguna urattlar, Ta' ve dier mhim kumandanlarn ldrdler. Bir Gazneli mukavemeti daha krdktan sonra (1034), Azerbaycan'a ynelerek, daha evvel oraya gelmi olan soydalarna katldlar. ar ve Turul Beylere gelince, yukarda sylendii gibi, onlarn yardm ile Horasan' zapta hazrlanan Hfcun'un ortadan kaldrlmas zor olmad; e bir suikast neticesinde ldrld (Nisan 1035) ve gerekten de Gazneli devletinin hem i, hem d mesele olarak dnmek mecburiyetinde kald en mhim hususun Seluklu-Trkmen meselesi olduu, bir kere deha anlald. Harun'un lm dolay-

254

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

255

siyle bir destekten mahrum kalan, ayn zamanda, bir yandan ah-melitfn, Wr yandan d&Ai ilgin oullarm tazyikler tnda bulunan, son baskn yznden hayli zayflam olan Sucuklular in, Gazneli devletinden tefti almakszn, Horasan'a gemekten baka are kalmamt. Turul ve ar Beyler, yanlarnda Musa Yabgu 1 kuvvetleri, Yallar (Yusuf YnaPm olu, Turul Bey'in ana bir vey kardei brahim Ytrtal ve kuvvetler) olduu hlde, 1035 Mays ayinde Ceyhun rman amak suretiyle ane topraklarna girdiler. Saylar azdi fakat Merv ve Nes'ya doru erleslike oalyorlard. Horasan'da kalm olan ksmen reissiz Trkmenler ve ayrca Harezmliler eski Seluklu lilesinin btr M fll mensubu etrafnda toplanmakta tereddt etmiyorlard. Seluklularn bylece Horasan'a geileri tarihin tnftim-hd'silerinden birini tekil etmitir. Zira Mri cesaret ve ecaati, dieri yfe-sek devlet adaml vasf ^-siyaset zekas ile tarihte hret yapan ar ve Turul kardeler en byk iki Trifc-islm siyas? teekklnden lkinin, Seluklu mparatorluum^ temellerini Horasan'd-'tmlardr. Seluklu babular Nes'ya geldiklerinde, Gazneliler'in Horasan vezirine mektup yazarak, yersizlikten mkl durumda olduklarn, burada kendilerine yurt verilmesi iin sultann nezdinde araclk yapmasn rica ettiler. Bundan byk tela kapldklar grlen Gazneli devlet erknnn derhal yaptklar toplantda, Sultan Mes'ud'un sratle onlarn zerine yrnmesi fikrine kar, o zaman 10.000 kiilik bir svari ordusuna sahip olduklar bilinen ve esasen gelimeleri, hazrlkl olarak ve dikkatle takip edilen Seluklular meselesini daha doru deerlendiren Gazneli vezirinin ihtiyat tavsiyesi yerinde grld. Bunun zerine Seluklular'a kar Nes'ya deil de, imdilik Nipr'a giden sultan, orada yine kendi fikrini tatbike giriti ve "btn Trkistan' zapta yetecek" bir ordu hazrlatt. Fakat Hcip Be-toJ kumandasnda harekete geen ve fillerle takviyeli bu ordu Nes sahrasnda Seluklular tarafndan ar bir malbiyete uratld (1035 haziraripr\ eon haftas). Seiuklular'n Gazne devletine kar kazandklar bu ilk zafer kendilerine byk bir gven salad gibi, burada bir devlet kurmak imknnn mevcudiyetini gsteren ilk almet olmutur. Nitekim zaferden sonra iki taraf arasnda "eliler" teat edilmi ve Gazneli devleti tarafndan Seluklular'a bir nevi muhtariyet tannmtr: Nes, Farve ve Dihistan vilyetleri Seluklu babuuna veriliyor, ayrca onlara hiTat, menur ve sancak gnderiliyordu (austos 1035). Fakat Seiuklular'n bununla fctifo etmedikleri, aknlarn Belh ve Sistan'a kadar geniletmelerinden, Harezmeh smail Handan ile siyas mnasebetler kurmalarndan ve Horasan'dan vilyet daha istemelerinden anlalyordu. Bunun zerine Mes'ud. TQ|Kmenler'i Horasan'dan bu defa tamamiyle karmak iin, byk bir ordu toplad. Fakat imdiye kadar da belirtildii zere, siyas grten uzak ve stelik de elenceye dkn bir adam olan Sultan Mes'ud, Gazne devletinin banda dolaan bu byk tehlike karsnda dahi muharebenin idaresini kumandanlarna brakp, kendisi Hindistan ftuhatna gidiyordu! Npr'da bulunan Gazneli ordusu bakumandan byk Hcib Suba, Hindistan'daki sultandan ald kefcin emir zerine Seluklular'a kar hareket etti ve Serahs yatanlarnda vukua gelen savata (1038 myiftnn 3.rmm% bilhassa ar Bey'in byk gayretleri ile, ar bir hteimete urad. Bu mm Seluklu zaferi Horasan krt'aen dorudan doruya Seluklu idaresine sokan keefrrneticli br savat. ar Bey Mervl, Musa Yabgu Serahe' Turul Bey ise Horasan'n baehri Nipr'u almt; ibrahim Ytotlto, nc ve temelle! sfa-

ti ile, Gazneli kuvvetleri taraf dan terkedilmi olan Nipr'a gelerek, halk ile yapt konumadan Seluklu babularnn teden beri srarla gerekletirmek istedikleri devlet kurma hedefine ulald ve bu devletin bana da Turul Bey'in geirildii anlalmaktadr. Merv'de "Melik'l-Mlk" unvan ile ar Bey .adna .hutbe okunurken, brahim Ynal'rt'es-Sultn-ul-Muazzam" Turul Bey adna hutbe okutmaa balad (mays 1038) Nipr'a haziran aynda parlak bir trenle Turul Bey girdi. Maiyetinde 3.000 atl vard. Kolunda, Trk hkimiyet almeti olarak yay tayordu. Sultan Mes'ud'un oradaki tahtna oturduu zaman, ehrin en sayl adam olan Kad Sid kendisine "Efendimiz" diye hitap etmiti. Derhal yeni Seluklu idaresini tekiltlandrmaya geildi ve etrafa memurlar tyin otundu ve eski Trk gelenei gereince ileride zaptedilecek mahaller, Turul Bey tarafndan dier Seluklu reislerine tevcih edildi. Abbasi halifesi el-Kaaim bi-emrillh tarafndan Nipr'a eli gnderilmesi Seluklular' hakl olarak memnun etti; zira bu halifenin Horasan hkimi ve btn Trkmenlerin ba olarak Turul Bey'i tanmas mnasna gelebilirdi.

e - Seluklu Devletinin Kuruluu

Horasan hdiselerini haber alan Sultan Mes'ud'un sratle harekete getii sralarda ar Bey Tlekan ve Faryb taraflarn zapta urayor, svarilerinden bir ksm da Belh kaplarnda grnyordu. Sultan 300 sava fili le desteklenen 50.000 svari ve piyadeden kurutu bir ordu banda Belh'e geldi ve hemen Serahs'a doru yneldi. Sultann kumandasnda ve devrin tarihisi Bayhak'ye gre "Btn Trkistan'n da mukavemet edemeyecei kadar byk ve tehizatt" olan bu ordu etraftan katlan yeni kuvvetler ile durmadan artyordu. ar Bey Serahs'ta idi. Turul Bey de Nipr'dan hareketle oraya gelmi ve Musa Yabgu ile birlikte Seluklu babular br araya toplanmlard. Emirlerinde 20 bin svariden kurutu bir ordu vard. lerinde muharebe etmek kararnda olan bilhassa ar Bey idi. Ramazan 430 (mays 1039) 'da balayan ve uzun sren muharebelerde Seluklular ypratma savalar yapmak zere, dank ekilde, llere ekildiler. Gazneli ordusu tarafndan sahralarda takip edilmeleri imknszd. Bu esnada Suttan Mes'ud Seluklular tarafndan boaltrtm olan Nipr'a girdi (kasm 1039).'Seiuklular'n yer yer ve devaml taciz aknlar arasnda Gazneli ordusunun sahra savalar iin yetitirilmesine alld. Bahar gelince, Seluklular yine ar Be/ki srarlar neticesinde ortaya kp, Sultan Mes\jd'u karlamaya karar verdHer. Sultann kumandasndaki Gazneli ordusu nnden yava yava Serahs'tan kuzeye, le doru ekildiler. Bu yoku* sahada btn kuyular bozuyor, arkalarndan gelen ve faslasz ara hcum ve basknlar ile sarstklar, aa-yukar 100.000'lik orduyu susuz brakyorlard. Nihayet Seluklular Merv yaknndaki Dandnakan hisan nnde muharebeyi tabut ederek, 3 gn boyunca btn iddeti ile devam eden savata Gazneli ordusunu korkun bir hezimete urattlar ve byk ksmn imha ettiler (7-9 ramazan 431 22-24 mays 1040), hazineleri ve pek ok silah, malzeme ele geirdiler. Sultan Mes'ud, maiyetinden 100 kadar atl ile kaabildi ise de Hindistan'a giderken yolda kendi adamlar tarafndan ldrld. Bu, Seluklu stikll sava idi. Artk Cend'e geldikleri yllardan beri sregelen etin mcadelelerden sonra, emellerine kavumular, Horasanda mstakil bir devlet kurmaa muvaffak olmulard.

256

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

257

-Sultan Turul Bey: Muharebenin son gn cuma namazndan sonra yaptklar toplantda, Turtl Bey Seluklu devletinin sultan iln edildi. O devrin deti gereince, civarJ^pmdarlara fetih-nmeler gnderildi. Daha sonra ayn ay iinde Mevr'de akdettikleri ve Turul Bey'in konumas ile alan byk kurultayda mhim kararlar alnd. Bu kararlar gereince, Turul Bejfo imzasn tayan bir mektup, Seluklu elisi Eb Ishk'uf-Fukk ile, Badad'a gnderildi. Halifeye hitap eden bu mektupta Son durum arz olunuyor ve Horasan'da adaletin tesis edildii, hak yolunda yfncei, Emr^-mminn'e olan sadkat beffiHliyordu. Yine alnan karar tatbikatndan olmak zere, lke ve ileride zaptedilecek memleketler Seluklu hanedanna mensup babu arasnda taksim edildi: Seffi^ve Belh ehirlerinin dhil bulunduu Ceyhun ile Gazne arasndaki blge, merkez Merv olmak zere, Melik'ul-Mlk ar Bey'e ve+terat merkez olmak zere, Bst ile Stfn havalisi MUMiYabgu'ya venWve sultan sfft ile bakenfftiprtla kalan Turul Bey, frak blgesini ald. Hanedann ikinci derecedeki zasndan brahim Ynal Kuhistan'a, Kutalm (Arslan Yabgu'nun olu) Curcan ve Dmgan'a ve ar Bey'in olu Kavurd, Kirman havalisine tyin edilmilerdi; bunlar Sultan Turul Bey'in emrinde idiler. Seluklu ftuhat bu esas zerinde devam etti: Yabgu Keln (byk yabgu) diye anlan Musa 5.000 svari ile Herat' zaptettikten sonra, 1040 senesi sonunda Sstan'a giden ve orada kasm 1041'de hkimiyetini kurarak Yabgu adna hutbe okutan (Yusuf Ynal'n olu ve brahim Ynal'n kardei) Ert, Seluklular'a tbiiyetini arz eden Sstan hkimi Ebu'l-Fazl ile birlikte, blgede ve Bst havalisine tama-miyle hkim oldu ve oray Seluklular'a balad. 1054 ekiminde Sstan'a gelerek Hind Denizi sahilindeki Mekrn blgesini de Seluklular'a balayan ar Bey'in olu, YktTnin bu blgeye hutbeyi babas adna okutma teebbs, Turul Bey'in mdahalesi ile durduruldu. Muizz'd-devle ve Fahr'lmlk lkaplar ife anlan Musa Yabgu, 1064 ylnda Sultan Alp Arslan'a kar saltanat dvasna kalkt iin snd Herat kalesinde yakalanarak, sultann huzuruna gfirildl. Alp Artan bu byk amcasn affetmi, bir mddet kendi yanna alkoymu ve daha sonra ona Mzendern' ikt etmitir. Sultan Turul Bey'in Harezm seferi esnasnda, Kirman'a kaan Cend hkimi, mehur Seluklu dman ahmelik, Erta tarafndan yakalanarak, Turul Bey'e gnderilmitir. Sistan'da Seluklu hkimiyetinin yefc lemesinde byk gay'rtler sar/eden Erta Tabes'de bir suikast neticesinde ldrld (440= 1048/1049). Kirman'a gnderildiim sylediini ar Bey'in olu, Kara Arslan Kavurd 1041'den itibaren boralarda Buveyhler'e kar faaliyete gemi ve emrindekr Trkmen kuvvetleri iddetli mukavemetle karlam ise de, bizzat kendisinin kumanda ettii 5-6.000 kiilik svari kuvveti ile Kirman'm kuzey blgesi ten Serdsr'e girmi {J81:balar4v:^ihayet ba ehre kapanan Buveyh? Ab Klicr'n naibimden ehri tesm aJmifi Kirman'n gney blgesindeki dalk Germefr'i de, ekiya Kuf8 ve Kfec reislerim bi* basknda kltan geirmek suretiyle, kurtarm bylece btn Kirman' Seluklu hkimiyeti altna sokmutu. Kendiliinden tbiiyet arzeden j#femz emirlii zerinden ,^ii Arabistan yarmadasndakfc&lmman'l Seluklu idaresine balamakla geni bir lkeyi ele geirmi bulunan Kavurd, kk kardei Alp Arslan'm Seluklu tahtna kmas zerine saltanatta hak iddias ile isyan etti

ve Alp Arslan'n Kafkas seferini yanda brakp, sratle Kirman'da grnmesi neticesinde, sultandan af ricasnda bulundu ve affedildi. 469 (1067) senesinde tekrar isyan ettL Alp ArslaYm olu Melikah'm veliaht olarak adn hutbede okutmak istemiyordu. mparatorluk kuvvetlerinin Kirman'a gelmesi zsrine anan diledi ve tekrar affedildi. Alp Arslan lrken yapt vasiyetler arasnda. 460 (1068)'tan sonra Fars'a hkim olan Kavurd'un elindeki lkelerin sk kontrol altnda tutulmas da vard. Kavurd, Melikah suttan olunca, Rey ehrini ele geirerek kendi sultanln iln etmek zere harekete gti. Melikah ve NtercVi-mlk^ idaresindeki kuvvetlerle yapt Hemedn civarndaki savata (15 mays 1073) malp oldu, yakaland ve daha fazla karklklara meydan vermemek iin, gizlice kendi yaynn kirii ile boduruldu. Melik ar Bey de Seluklu devletinin dousunda kendisine ayrlan lkeleri zapta girimiti. 1040 sonbaharnda kuatt mhim Belh ehrini, Gazneli ordusunu malp etmek suretiyle ald. Mteakiben Czcn, Bdgs, Huttaln s dier Tuharistan ehirlerine hkim oldu. 1043 senesinde, Turul Bey ile birlikte, Harezm seferini yapt. Blge Seluklu devletine baland. ar Bey 435 (1043/1044)'te hastaland zaman, lkesi olu Alp Arslan tarafndan korunmutu. Yeni Gazneli kuvvetlerinin malp edilerek uzaklatrlmas Alp Arslan'in kazand ilk baar olmutu. Sonra Tirmiz ve civarn zapteden ar Bey btn bu blgelerin idaresini Alp Arslan'a tevdi etti. Alp Arslan, idaresindeki lkeleri almak iin gelen Karahanl Arslan Han' geri pskrtt ve Karahanl hkmdar ar Bey ile yapt anlamada ad geen blgelerde Seluklu hkmranlm tand. ar Bey'in Gazne'yi zaptetmek iin yapt neticesiz teebbsten doan uzun sreli mcadelelerde bilhassa Alp Arslan byk yararlklar gstermi, 1050 sonbaharnda Fars blgesini alarak, buradan Buveyhler'i uzaklatrmtr. Nihayet 1059'da tahta kan yeni Gazneli sultan brahim ile ar Bey arasnda sulh yaplmtr ki, iki devlet arasnda Hinduk dalarn snr izen bu andlama 50 yl kadar devam etmitir. Seluklularn balangcndan beri, hayrt* verici cesareti, byk kumandanbk kabiliyeti ile devletin kuruluunda birinci derecede rol oynayan, zeksn ve siyas thatasrrlU stnln takdir ettii kk kardei tftjl Bey'in devletin reisi olmasna fiza gsterecek kadar mahviyet sahibi ulan an Bey Sori hdiselerden sonra hastaland ve 70 yanda olduu halde Serahe cehrinde vefat tB (safer 453 fftert 1060). Naat,dahasonra Alp Arsfer* tarafndanMerVdfeyaptmtentrbeye nakledildi. Anadolu Seluklu liesinin dndaki btn Seluklu hnedalarnn atas oto an Bey'in Hatice Arslan adl kz halife el-Kaaim bi-emrillh 9e evli idi. Seluklu devletinin hkimiyeti bylece dou, kuzey ve gney ynlerinde yaylrken, batda da Turul Bey'in idaresinde geni lde ftuhat gelimekte idir Turul Bey bizzat gittii Taberistan, Curcn havalisini devlete balar ve oralardaki Bvendl ve ziyr {Vam#h1| hanedanlarn tbiiyetine alrken [433 = 1041/ 1042) ibrahim Ytnafr ranl an mhim merkezlerinden olan Ray1! aaptecHp, buray hareket ss yaparak, BerdrdH ve arkasndan .Cibl blgesinin balca ehri Hemedn'rKftkuyelerden Almt, Buras 41045/1046) 'de kesin olarateBlukk*lar'a Intteal etmitir. .1042'de Rey'e geldii zaman brahim Ynal taralndan trenle karlanan Turul Bey, Nibr'u brakarak, ithat sahasna daha yakn olan Reyi bakent yapt ve ehrin imr edilmesini emretti; arkasndan Taberek, Kazvn, Ista-

258

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

259

han, Dihistan ve havalisini, buralarn mahall hkimlerinden bazlarn tbiiyetine kabul etmek, bazlarn yerterinderc'karmak suretiyle, Seluklu devletine balad ve brahim Yaratl ve Kutalm idaresinde sevkettii ordular Dfoever, Karmsn ve Hulvn' zaptetditer (1042/1048). Buveyhiefin elinden laan bu blgelerde Sultan Tual Bey ve brahim Ynal adlarna hutb& okundu. brahim Ynaf Kinkveir, Sermac. kalesi ve ehrizr'u aldktan sonra, Tual Bey'in emri zerine, Azerbaycan'a gtti. Turul Bey'den nce ve o sralarda Trkistan'dan yeni gelen Tfiflmenterth buralardaki harektnn nlenmesi iin halife el-Kaaim bHemrHlh tannm slm hukuk bilginlerinden, eA!km'us-suitniye* yazar, Kaa2i'l4uzt el-MverdFyi Turul; Bey n^dine gndermii. Eliyi 4 fersah mesafeden hrmetle karlayan Turul Bey ona "askerlerinin" pek kalabalk olduunu ve mevcut topraklanfttft kfi gelmediini sylemiti. Yukarda "Irak Trtemenlef^ olarak andmz ve Boa, Gkta v.b. gtoi babularn idaresinde bulunan Ouzlar'n bir ksm Van blgesine (Vaspuragan) girdiler ve Erzurum'a kadar olan sahada "kartal gibi sratli" atlar zerinde dolatlar. Dier Ouz ktleleri ise, Diyr- Bekr istikametinde Mervnler arazisine, Meyfrikn (Silvan), Mardin blgesine ve Cizre'ye kadar ilerlediler; bir ksm da Sincar, Nusaybin ve Hulvan havalisine girdiler. Fakat bunlar Mervnler ve Musul hkimi Ukayler tarafndan durduruldular; ar ziyat verdiklerinden, oradan Azerbaycan'a yneldiler, Ara nehri ile Murad suyu arasnda arptlar. Dier bir ksm Trkmenler de, Taberistan zerinden, Kafkaslarda doru ilerleyerek Erran blgesine girip eddadler ile birlikte. Ermeni topraklarna aknlar yaptlar. Grcler ile savatlar. Bizans tarihinin mehur ahsiyetlerinden "Bulgarokton" diye tannan imparator Basileios II. (lm. 1025) zamanndan beri Bizans imparatorluunun takip ettii douyu ilhak politikas sonralar da devam etmi ve imparator Konstantinos Monomakhos (1042-1052) Ermeniler'i ve Grcleri bask altnda tutmak ve aknlar durdurmak iin, Trkler'e kar harekete geerek, br yandan Anpye, Wr yandan da edddier'in merkezi Dvin'e kadar ordu sevkeyiti. Bizansln bu suretle kar koymas zerine, Sultan Turul Bey, brahim Ynal ile birlikte Irak- Acem ftuhatnda bulunan Kutalm' byk bir ordu banda Azerbaycan'a gnderdi. Bu harekta Musa Yabgu'nun olu Hasan da katlmt. Seluklu kuvvetleri Gence nnde Bizans oclysunu bozguna uratt (1046) ve arkasndan Pasinler'in fethine girie Hasan, oradan gnye indii zaman Gfc;kral Liparit Humandasndaki Bizans-Ermeni-Grc ordusu tarafndan pusuya drlerek ehit edildi (1047). Yalnz kalan Kutalm'n Gence muhasaras da netice vermeyince Sultan Turul Bey yukarda ehrizr blgesinde grdmz brahim Ynal' Azerbaycan valilii ile, Bizans'a kar gnderdi. Kutalm da ona katld. Seluklu ehzadeleri Erzurum ovasna kadar ilerlediler ve nce Erzurum ehri yanndaki by* ve zengin Eften {Karfe-&zen, bugnk Kara2> ehrini zaptetdiler. Bu srada, imparatorun emriyle, Uparitl-idaresideW btn/ Grcistan ve Abhaz kuvvetleri ile takviyeli Katakalon kumandasndaki 50.000 kiilik Bizans ordusu Pamm ovasna gelmi bulunuyordu. ki ordu Hasankale nlerine karlat. Sava Bizans ordusunun hezimeti ile neticelendi. Esir edilen on binlerce kii ve ok sayda kumandan arasnda Grc kiral Liparit de vard8 eyKtt 1048). Erzurum igal edildi. brahim Ynal, bata Liparit olmak zere, esirler ve ganimetlertftey'e Turul Bey'e gtrrken, Trkler Van Gl yaknlarndan Trabzon'a kadar olan sahada yaylmlard*. S*luk1ular'frr Bteand*

lar'a kar kazandklar bu ilk ve byk Pasinler zaferi sebebi ite Bizans imparatoru Monomakhos Turul Bey ile anlamaya mecbur oldu. Turul Bey'e zengin hediyeler getiren Bizans elisi, fidye karlnda, Grc kraln kurtarmaa alyordu. Turul Bey, fidye almadan erbet brakt Liparit ile birlikte bar mzakerelerini yapmak zere, Bizans bakentine kendi elisi erif Nasr'd-din b. smail'i gnderdi (441-1049/1050). Yaplan anlamaya gre, imparator Monomakhos stanbul'daki harap olan camii tamir ettirerek ime kandiller astrm, halifenin gnderecei imam tarafndan be vakit namaz klnmasna ve orada Turul Bey adna hutbe okunmasna msaade etmitir. Ancak, yllk vergiyi kabul etmeyen imparator endie iinde dou ehirlerinin surlarn ve kalelerini tahkime balamt. imdiye kadar Seluklu devletinin kurutu ve gelimesinde byk hizmetlerini grdmz brahim Ynal, bilhassa Bizans'a kar kazanlan zaferden sonra, Irak- Acem, Elceatre ve Azerbaycan'n kudretli simas hline gelmiti/ Turul Bey'den Cibl blgesinin kendisine terkini telep etti, fakat sultann karsnda tutunamaya-rak, snd Sermac kalesinde teslim olmak zorunda kald; affedildi ve yine Cibl ve Azerbaycan blgelerinin bana getirildi. Bundan sonra Turul Bey sfahan'a giderek, feuray Badad Buveyhfleri*n6 meyleden Kkye ailesinden, bir yl sren muhasaradan sonra, alm ve kuvvetlerinden bir ksm da Hzistan blgesini igale balamt. i' Buveyh hkimiyeti, el Melik'r-Rahm Husrev Rrz'un idaresindeki Badad dnda, her tarafta yklmakta, bylece Irk Acem'den sonra Fars, Ahvaz, Hzistan ve Elcezre Seluklu hkimiyetine girmekteydi. 1054 sonlarna doru, Musul hkimi Ukayller'in elinde bulunan Karmsn'de Turul Bey adna hutbe okunmutu. Bu srada Turul Bey Azerbaycan zerinden Dou Anadolu'ya bir sefer daha tertip etti. Bilindii gibi, Seluklu devletine yllk vergi demeyi reddetmi olan imparator, Grc kiral Bagrat tarafndan da desteklenen bir Bizans ordusunu Gence'ye gndermi ve oray kuatmakta olan Kutalm Tebriz'e doru ekilmek zorunda kalmt. Kutalm'n sonra Kars'a hcum ettii sralarda, 1054 'de, Azerbaycan'a gelen Turul Bey, Gence ve Tebriz'de kendi adna hutbe okutmak suretiyle, Revvdler'i ve edddler'i itaate aldktan sonra Bargiri (Muradiye)'yi zaptedip, Urfal Mateos'a (11. yy sonu) gre "ate fkran kara bulut" gibi gelerek Erci'i ald ve mstahkem Malazgirt kalesini kuatt. Burada kendisine iltihak eden tbiiyeti altndaki Diyr- Bekr Mervn kuvvetleriyle Erzurum'a kadar ilerledi. Trk kuvvetlerinin oruh ve Kelkit vadilerini ele geirdikleri bu srada, brakt kuvvetler tarafndan kuatlmasna devam edilen Malazgirt'e dnd. iddetli hcumlar fayda vermedi. Seluklularn mancnklarnn Rumlar tarafndan yaklmas neticesinde, k da yaklam olduundan, Turul Bey bakenti Rey'e gitti. Turul Bey, Anadolu'ya kar yannda kalabalk kuvvetler bulunan, ar Beyin oQlu YkutTyi memur ederek, onu Azerbaycan'a gnderdi. Ykul ve malyyetindeM Trkmen beyleri, blgedeki Bizans'n hretli generali Nikephoros Bryennios'a ramen, aknlarna devam ettiler. Sultan Turul Bey, i' Buveyhler'in tazyiklerini artrmalar, Husrev Rrz'un raz'da alev hutbesini ikme etmesi, hilfet merkezinde daima Msr Ftmleri tarafndan desteklenen bakumandan Arslan'ul- Bessr'nin Seluklu taraftarlarn takibe balamas dolaysiyte ve halife el-Kaaim bi-emrillh'in daveti zerine Badad'a yneldi. Sultan yannda veaM AmdHtt-mlk'l-Kndr olduu hlde, fit-lerin de bulunduu ordusu ile Badad'a yaklatka huzursuzluu artan Bessr

260

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

261

nihayet Msr' durumdan haberdar ederek, Badad'dan kuzeye doru ekHdi. Buveyh hkmdar* ei-Melik'^Rehm, Turul Bey'e itaatim bildirdi. Badad'da ve snn slm dnyasnda taltoenin Seluklu Sultan Turul Bey adna okunmasn emreden eMteaim b*-emriilh parlak bir tren ile karriamaa hazrland Turul Bey'den hilfet merkeziriegifmesi iin izan ricasnda bulunan bir nezaket mektubu ald ve Turul Bey 25ramazan 447{t?cak 1055)'de Badad'a gird.akat ertesi gn ehirde kan fcrir kargaala Kerh mahallesinde oturan iilerin karmas fle durumun ar bir ekil almas zerine, siler te'dip edildi ve Turul Bey tarafndan eMtfetfk'r-Rahm. HUBN*-Aruz ve adamlannrt*yakalanmas ve hapsedilmek B, 120 yldan fazla bin zamandan beri ftkm sren ?"i Buveyh devltftl sona erdi. Turul Bey Iumandan Ay-tigin'i Badad'a ifana {vali) tyin etti. para bastrd. Halfeye, eskisine 50.000 dinar ve 500 "kor" buday ilvesi ile, yllk tahsisat ayrld. Sonra, Badad'da kendisinin yaptrd sarayda halifenin hetjiye ettii, kymetli talarla ssl, bir altn taht zerinde oturan Sultan Turul Bey bylece Badad ve Seluklu Ouziar'nn yayld Irak- Arap memleketlerini kendi devletine balam, ayn zamanda Abbasi halifesini himaye etmek yoluyla snn slm dnyasnn mdfaasn da zerine alm bulunuyordu. ar Bey'in kz Hatice Arslan H-tun'un el-Kaaim bi-emrillh ile evlenmesi sayesinde de hilfet ailesi ile Seluklu hanedan arasnda balanty kuvvetlendiren bir akrabalk kurulmu oluyordu. Arslan'l-Bessr'nin Ftmler'den ald yardmlarla Rahbe'de kuvvet toplamas zerine ona kar gnderilen Kutalmrfn yenilmesi (1057 ocak) Turul Beyi sefere zorlad. Ayn ay iinde harekete geen brahim Ynal ve Yakut? ile birlikte sultan Musul'a ynelince Besstf SuriyeVe 'kat. Sincar ve Cizre hcrh ile aftncfr: Mervn hkmdar le Hille hkimi bir kere daha itaatlerini bildirdiler. Turul Bey, Musul ve Sincar havalisini brahim Ynal'a tevd ederek, Badad'a geliinde hilfet veziri tarafndan byk bir trenle karland. Hatife tarafndan hilfet sarayna davet edUdi ve burada 6ltan Turul Beyin islm leminin mdafaasn deruhte edi-ini merulatran bir tren yapld. Btn Seluklu devlet ricalinin ve hilfet erknnn hazr bulunduu bu trende Turul Bey keftdfaini hilfet tahtnn yannda, hususi? surette hazrlanm tahta oturan ve teekkrlerini ifade eden halifeye hrmetle mukatebe etti. Bundan sonra el-Kaaffm K-emriilh sancaklar, hfFatlar verdii TuMil Bey'e tac giydm ve altn kri kuatarak onu "Dounun ve Batnn1^ fcrndarf Sn etmi (26 zHRftde 449 = 25 ocak 1058) ve ona Eb Talip kh^eslU* ItOKr'd dny ve'd-dn kebfhr ve Yemn- emMwrrfiln^^1rtwBin veriTtjfr. Bylee Is^t dnyas zerincteki hkimiyeti tasdik edfmif olan Turul Bey ayn zamanda yeryznn dnye$ hkmdar iln edilmi bulunuyordu. B durum, bir yandan RHi kaldrmak, bir yandan da batya doru ftuhata devam etmek hususunda Turul Bey'in dnce ve siysetini tamamiyie takviye etmekte idt. Su ari-da, Kutalrru'n kardei ReftWgin'in Hzistan'dak?. fannn bastrlmasndan sonra brahim Ynal'm da emir almakszn Musul'dan ayrlarak eski blgesi Heme-dn'a gitmesi zerine. Musul blgesi Bessr'nin istilsna uraynca, oraya ikimi bir sefer yapan Turul Bey, Nusaybin'e kadar ilerledii zaman, vazifesinden izinsiz ayrlmas halifenin aracl ile cezalandrlmayan brahim Ynal'n Ftimler ve BessrTnin de tesiriyle aktan aa isyan ettii haberi zerine geri dnd ve si ehzadeyi takibe balad. Fakat, sevildii bir blgede olduktan baka, kardei Er-ta'n Muhammed ve Ahmed adlarndaki oullarnn askerleri ile de hayli kuvvet-

lemnfcg olan Ibranim.Ynal karsnda msbet netice alamayan Turul Bey Badad'dan yardm sterken, ar Bey'in outtentu: Horasan'dan Alffc'Jftalan' Mte* man'dan Kavurd'u, Anadolu hududundan da Ykut'yi sratle yanna ard ve Rey civarndaki savata (1059) si orduyu malp etti. Esir alnan Ahmed ile Muhammed ldrld ve ibrahim Ynal da kendi yaynn kirii ile boduruldu^ Turul Beyin meguliyeti srasnda yeniden harekete geen Arslan l-Bessr , Badad'a kadar ilerlemi, halifeyi Badad'dan kararak hutbeyi Ftimler adna evirmi, ezan i tarznda okutmu, Basra ve havalisini zapta girimi, fakat Turul Bey'in muzafferen Badad'a gelmekte olduunu renince kamt. Badad'a ulaan Turul Bey, BessrTden kurtularak dnen halifeyi karlayp katrnn dizgininden bizzat ekerek, onu sarayna gtrd, makamna oturttu ve Sav-tigin, Hu-m&Miglrt, Gm-tigin ve Erdem gibi byk kumandanlann dahil bulunduu kalabalk bir ordunun banda derhl Bessr'yi takibe kt. Hlle'de yakalanan Bessr kuvvetleri malp edildi ve kendisi ldrld (ocak 1060). Hdise, Badad'da ve srml slm leminde byk bir sevin yaratt. Bu srada Turul Bey'in pek sevdii ve devlet ilerinde nfuzu olan zevcesi ld ve Turul Bey hatife el Kaaim bi-emriilh'n kzyla evlenmek istedi. Nikh austos 1062'de kyld, fakat evlenme ii ile pek fazla megul olunamad. Esasen yalanm olan Turul Bey bu srada isyan eden Kutalm ile uramak mecburiyetinde kalmt, ibrahim Ynal ile. i birlii yapm olan Kutalm onun malbiyetinden sonra, kardei Resl-tigin ile birlikte saltanat dvasna devam ederek, Gird-i kh kalesine ekilmi ve vezir Amd'l-mlk tarafndan kuatlmt. 3u srada Badad'da bulunan ve byk enliklerle dn yaplan Turul Bey Rey'e dnerken hastaland ve bir daha kalkamad. Nihayet 8 ramazan 455 (4 eyll 1063)'te 70 yanda olduu hlde vefat etti. Rey'deki trbesine gmld. Adaleti ve dindarl btn kaynaklarda belirtilen Turul Bey zeks ve siyas grlerinde-ki isabet ile Seluklu ailesi iinde temayz etmi, bu sebeple Seluklu devletinin ilk sultan olmu ve 25 yl sunan saltanat esnasnda temelini att Byk Seluklu mparatorluu'nun Yakn-douda din? anlamazlklar giderici, asayii yerletirici vasf ile de sarslmaz bir siyas teekkl olarak gelimesini tamn etmitir. Bu itibarla Turul Bey Trk ve slm tarihinde sekin bir yer tutmaktadr. d - Saltan Alp Arslan: Sultan Turul Bey'in ocuu yoktu. Bundan dolay o, kardei ar Bey'in olu Sleyman' veiiahd gstermiti. Vefat zerine Kutalm' muhasaray brakarak acele bakente dnen vezir Amd-l-mlk, Sleyman'n sultanln iln etti. Fakat, hkmdarl kardeine brakmak istemeyen Alp Arslan vali bulunduu Merv'den yetiemeyince, kendi adna Kazvn'de hutbe okutan (Yusuf Ynal'n olu ve ibrahim Ynal'n kardei) Er-Sun (Er-basgan?) ve Erdem'in yardmlar ile duruma hkim olmaa alt, Sleyman gszd. Bu arada ordu banda Rey'e gelerek kendisini sultan iln etmi olan Kutalm, Alp Arslan ile Damgan civarnda karlat, malp oldu; kaarken atndan dp ld, kardei Resul -tigin de esir edildi. Alp Arslan Rey'de 7 cemziyelevvel 456 (27 nisan 1064) 'da tahta kt, 36 yandayd. Amd-l-mlk' azlederek yerine Merv'de iken kendi veziri bulunan Nizm'l-mlk' hkmet bana getiren ve yksek devlet makamlarnda deiiklik-

262

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

263

ler yapan Sultan Alp Arslan,ttltuhata dewam etti. Esasen Azerbaycan'daki Trk kte leteri Bizan&'a kar, hareket hflindeydi. Trtaefifler kollar hlinde Ermjrum, Ahfat, Mu ve civarna kadar sokulmular, Malatya ile ark-Karahisar (Kolania)' ele geirmiler, UriaV ku^rnbr, dier taraftan Kzlrmak blgesine kadar ilerleyerek, Sivas' zaptemiler (1060^ ve imparator Konstantinos Dukas'n gnderdii Bizans kuvvetlerini (1061) de malp etmibrdi. Dnar, Kapar, Cemcem, Tu-tigin, Slar-i Horasan ve dier babularn idaresinde hareket eden btn bu kuvvetler Ykut'nin emrinde olup, klar Azerbaycan'a dnyorlard. Sultan Alp Arslan 1064 baharnda Azerbaycan'a hareket etti, kendisi Erran'da Lori kk Ermeni kralln itaate aldktan sonra, Grcistan'a girerken, yannda bulunan olu Melikah ite vezir Nizm'l-mlk de Ara nehri boyunda Srmari (Srmeli ukuru)'yi ve kiliseleriyle mehur mstahkem Meryem-nin kalesini ve civarlar zaptetdiler. Olunun baarsndan ok memnun olan Alp Arslan, onlar da yanma alarak, Sepd-ehr'i hcum ile ele geirip, arkasndan Bagrat hanedannn bakenti olup Bizans'a bal buluna/ ve Rumlar tarafndan mdafaa edilen, surlaryle mehur, Ani'ye yrd ve iddetli hcumlarla bu ehri zaptetdi (16 mart 1064). Sonra huzura gelip tbiyet arzeden prens Gagik ile birlikte Kars'a girdi. Ani'nin fethi slm dnyasnda byk memnunluk yaratm, her tarafa fetjhnmeler yazlm, bizzat halfe Alp Arslan'n baarsn belirten, ona ve mcahitlerine teekkr eden bir beyanname ner etmi, sultana "Eb'l-feht" unvann vermi ve bu byk sefer Bizans mparatorluunu Alp Arslan ile anlama teebbsne mecbur etmitir. Rey'e dnen Alp Arslan, Kavurd meselesini hallettikten sonra, Men/e gtti ve orada olu Melikh' sonralar Terken Htn (Celliye] diye mehur ve Mefikah zerinde ok nfuzu olan bir Karahanl prensesi ile evlendirdi. Sonra oullar m akrabalarn lkenin eitli yerlerine "melik" tyin etti. Buna gre, ftfiyar amcas Musa Mzendern'a, kardei Sleyman Belh'e , dier kardei Ityas Tuharstan ve Saganiyan'a, oullarndan Arslan-ah Merv'e, Arslan Argun Harezm'e, Togan-af? Herafa'melik" olmu, Erta'n iki olundan, Mes'ud Bagur'a ve Mevdud Isfizrk gnderilmiti. Daha sonra dier olu Ayaz, Sleyman'n yerine Befrfte, Tutu S$ ye'de, Bribars Herat'ta, Arslan Argun Hemedn ve Sve'de bulunmulard. 1065'te dou seferine kan Sultan'*lp Arslan Ceyhun'u geerek Trkistan'a girdi. Hazar Denizi kenarndaki Manklak'ta Kpak reisi ile savaarak*OTu itaate mecbur etti ve sonra byk babas Seluk'un mezarn ziyaret etmek Oz^mt Cend'e yneldi. Tbiiyet arzeden Cend hkimi, sulth Sabrtfda hediyelerle karlad. Ziyaretten sonra Harezmlri rftfkezi Grgen zeHhden MerVe drtftri (Mays 1066) Suttan Afp Arsteh'n bu ilk Trkistan seferi ile eski atalar kesinin Mvernnhlr'e komu taraflar Sluklu devaine balan*. Sultan Ni^pOr; yaknlarnda 'cennet-1 ldan bir rnek olan Radgn'a gelerek, olu Melikah'm vefiadllk trenini yaptrdJ ve ayn yl ortasnda (Temmui 1066) Nipur'a gttf. AN kasndan Kirman meliki Kavurd'urrson isyanmda batran (1067) ve KirmarYd* raz'a doru hareketle Istahr kalesini tbiiyete alan Alp Arslan, artk bundan sonraki btn gayretlerinibtf cephesine, yani Trkmen kuvvetlerinin faslasz olarak aknlar* devam ettikleri 'teOrta-Asya'dan kalabalk kitteter hlinde buralara deta akan Trkler sebebiyle, zaptedilmesi zaruret hlini alm olan Anadolu zerine teksif etti.

e - Malarzgirt Meydan Muharebesi: Uzak bozkrlardaki yurtlarndan bir daha dnmemek zere gelerek , Seluklu hizmetine giren ve bu devletin uurlu svk ve idaresi altmda Bizans snrlarna ylan Trkmen ktlelerinin, stelik yayla Iklirttf ve bol otiaklariyfe kendi yaaylarna son derece elverili hayat artlarndaki Anadolu'ya el koymak istemeleri kadar tabi br'tey olamazd. Turul Bey zamanndan beri Azerbaycan ve Erran'da Bizans'a bal Ermeni, Grc ve Abhaz tfk^arterimn malp ecfamesi ve Gence, Ani, Kare gibi muhitti strateji merkezlerinin ele getirilmesi te orta ve kuzey Anadolu'ya doru aknlar orasr hayli kolaylam oluyordu. Yine bu yllarda m-tigin, Afin, Ahmedah, Siar-i Horasan fbi bey ve kumandanlarn idaresinden Trkmen boylar, Seluklular'a tbiiyeti kabul etmi kk Arap hkmetlerinin sraland gney snrlarndan Anadolu ilerine akmaktayd. lk bakta intizamsz eteler tarafndan yaplm gibi grnen bu aknlar hakikatte babo olmad gibi, esas gayede sadece ganimet elde etmek deildi. Sultandan emir alan Trkmenler'in hcum noktalar gayet iyi tertiplenmi, gidecekleri ehir ve kasabalar, urak mahalleri tesbit edilmiti.Turul Bey'in, Alp Arslan'n dikkat ve srarla tatbik edegeldikleri aknlarn daha ziyade askeri ynden ehemmiyetli yollarla, kalabalk Bizans kuvvetlerinin barna kaleler civarnda teksif edildii, tahrip mfrezelerinin mmkn mertebe az kaypla dman asker ynaklarn dalmaya altklar, erzak depolarna, harb malzemelerine kar faaliyet gsterdikleri, sultann umum talimatna aykr davrananlarn ar takibata uratld bu harektta btn faaliyetin belli pln dahilinde yrtldn ortaya koymaktadr. Nihayet kendilerine yeni bir yurt edinmek mecburiyeti ite savaan Trkmenler'in ruh durumlar da unutulmamak gerekir. Sultanlar hassa ordulariyle imparatorluun baka cephelerinde megul bulunurken, Trkmenler ve aknclar, eski Trk harp uslne uygun tarzda, dman yormak, direnme noktalarn hrpalamak, ahliyi yldrmaktan ibaret, gelecek istily kolaylatrc vazifelerini yapyorlard. Kk apta, fakat faslasz olarak, yllarca sren hazrlk devresinin tek hedefi Anadolu'yu atmak ve onu Trk yurdu haline getirmekti. Bylece 1071'den nceki yllarda, bri dikkati ekmeyecek derecede ufak gruplar halinde grlen TGVkmen ktieter, dieri de eski parlaklnn artyle geinmee mecbur bir heyl, yni Bizans mparatorluu olmak zere iki kuvvet kar karya gelmiti. Hdiselerin gelimesi M kuvvetten birinin dierini mutlaka yok etmesini zarur klyordu. Ya Bizans btn dou snrlar boyunca ykselen ve serpintilerini kendi iinde hissettii bir istil n mahvedecek, yahut Anadolu zerine gelen kuvvet oradaki devleti tamamen ezecekti. Malazgirt sahras ferinin bu kesin mcadelesinin vukua geldii yer olmutur. Bizans, yaklaan tehlikenin pek farknda deil gibi idi. mparator Konstantinos Dukas'n lmyle (1067), onun olu adna, yerine geen imparatorie Eudoxia zamannda Dou-Roma dahil? karklklar iinde bulunuyordu: Sarayda menfaat esasna gre kurulan gruplarn yersiz mdahaleleri yznden sarslan imparatorlukta ordu iyice ihmale uram, bilhassa eyaletlerdeki ve bu arada Anadolu'daki asker birlikler yiyeceksiz ve parasz braklmt. Bunlar kendi lkelerini yamalyorlar, halk soyuyorlard. 1067'de Malatya'ya kadar gelen Afin idaresindeki Trkmenler'e kar duramamlar ve onun Kayseri'ye aknna engel olamamlar; Kilikya taraflarnda dolaan Trkmenleri pskrtmek zere gnderilen general Nikephoroe Botaniateafcuvvetteri, muharebe etmeden, dalmlard. Trk basksnn

264

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

265

artmae imp&ratorieyi idarenin bana Wr erkei getirmee mecbur etf/flb o asl bir aileden olup, Sardika (Sofya) dukal^amanmda Peenekleyr'e kar baarlar kazanan Romanos Diogenes'i, hkmet darbesi teebbsnden sulu bulmasna rappen, kendisine koca seti; bylece Diogenes 1 ocak 1068'de irr^arator iln edildi. Diogenes cesareti, atlganl, asker kabiliyeti; len imparatorun kardei Caesar loannes Dukas ile birlikte, Dakas'n tatan mahrum braklan oullarnn taraftar feyselof Mikhael Psellos dnda btn Bizans tarihileri taralndan belirtilmektedir. Fakat yine ayn kaynaklara gre, Romanos marur.kendine gveni fazla, dalkavukluktan holanan bir adamd. Memleketini bara kuvuturmay birinci vazife sayan yeni imparator, tahta kndan iki ay kadar sonra, mart 1068'de Franklardan, Uzlar'dan, Makedonyallardan acele toplad ordu ile sefere kt. Maliyenin bozukluu dolaysiyle askerleri erzaksz ve silhszd. Fakat uzun zamandan beri ilk defa ordunun banda bir imparatorun bulunuu kayda deer bir hdise tekil ediyordu. Diogenes bu. seferinde Kayseri-Sivas-Divrii-Toroslar-Haleb yolunu takiben gneye inmi, Menbic'i zaptetmi ve k aylarnda stanbul'a dnnde byk trenle karlanmt. Ancak imparator bu dolama esnasnda ne Nik sar'n Trkler tarafndan tahrip edilmesini, ne de onlarn Ahlat ssnden hareketle t Eskiehir yaknlarnda Amorion'a kadar sokularak, bu mehur ehri yamalamalarn nleyememiti. Diogenes ertesi yl, 1069'daki, ikinci seferinde Kayseri, Palu ve Sivas blgelerinde harektta bulunmu, fakat ald esirleri ldrten imparatorun nnden muntazaman gerileyen Trkmenler'e kar herhangi bir baar eld edemeden bakentine dnmt. Nitekim bu sene, Bizans ordular Anadolu'da iken, bir aknc grup Kayseri'yi yamalada gibi, dier mfrezeler de, general rtbesi ile Malatya kumandanlna tyin edilen Ermeni Philaretos'u kaarak imparatora snmaya mecbur etmi, baka Trkmen aknclar da memleketin ortasndaki i AnatolfltB eyletinin merkezi zengin ve nfusa kalabalk Konya'y tahrip etmiler ve Kilikia geitleri Kataturias tarafndan tutulmasna ramen; gney yolu ile Haleb'e ularra muvaffak olmulard. 1070'te tekrar muharebeye hazrlanan Diogenes, saraydaki muhaliflerin tesiri Pe, seferden alkondu. Yerine yola kan dou ordular bakumandan Manuel Komnenos Sivas civarnda Er-Sun tarafndan malp ve beraberindeki Nikephoros ile birlikte e$r edildi. Ouz Yva boyunun banda bulunan bu Trk kumandan, Seluklu ailesinden olup, Alp Arslan'n enW tesi idi ve saltanat dvasna kalkt iin, sultann emri ite Afin tarafndan tpHpi ediliyordu. Esir Manuel, nzik durumunu farkettii siyi Bizans'a gitmeye ikna ederek, onu stanbul'a gtrd. Afin bu nnasebetle Phrykia blgesine girmi, Denizli yaknndaki Honas (Khonae) ehrini yamalayp, tahrip ettikten sonra, aknlarn Marmara sahillerine kadar uzaHut. mparator Diogenes'' faal durumuna ve uzun cevelnlarina ramen Anadolu'ya TOrk hcumlar gittike artyor ve daha uzak blgelere yaylyordu. MOhimrakta, btn bu hdiseler boyunca teebbsn dataWWMer elinde bulunmas idfc Trkler'i yok etmek, veya gerilere pskrtmek maksad ile sefere kan Diogenes programm tatbik edemiyor beklenmedik yerlerde anszn ortaya kan aknca dolaysiyle sk sk ytr^teitirmeye mecbur kalyordu. Anadolu'nun ypratlmas siyasetini, sabrla takip eden Sultan Alp Arslan her gn biraz daha hedefine yaklamakta di.phesiz bu hdiselerin zoru le Romanos Diogenes meseleyfcfctejden halletmee karar verdi ve kalabalk blror-du banda, Trkleri Anadolu'dan srmek ve arkasndan ran'a yryerek Selouklu bakentini zaptetmek azmi ile, yola koyuldu (13 mart 1071)

O sralarda Alp Artan Suriye seferine km bulunuyordu. Grld zere temel siyasetinden biri olan Ftmler ile mcadele tesirini gstermekte ve Seluklu devleti kuvvetini arttrdka, eitli slm lkelerinde eskiden olduu gibi Abbas hutbesi ikme edilmekte ve Seluklu sultannn hkimiyeti tannmakta idi. 1070 senesinde Mekke emri slmiyetin iki byk merkezinde, Mekke ve Medine'de hutbeyi el-Kaaim adna okutmaa balamt. Ayn yl iinde Msr'da iktidar mcadelesine girien Hamdniler'den Nasr'd-devle, rakipleri Emr'lcy Bedr'l-cemi ile dier kumandanlara kar Alp Arslan'dan yardm istedii ve onu Suriye'yi zapta tevik ettii zaman sultan, ana siyaseti icab, hemen harekete geti. Azerbaycan'dan gneye inerken, dou Anadolu'da Ermeniler tarafndan korunan Bizans'n mstahkem kafesi Malazgirt'i bir hcumda zaptetti; M eyfarikn (Silvan), mid (Diyarbakr) ve havalisini tbiiyetine ald. Bizans elindeki Urfa'y uzunca bir kuatmadan sonra, vakit geirmemek maksadiyle, yoluna devam ederek , Haleb'e indi. lk Bizans elisi orada yanna geldi. Sryni tarihisi Barhebraeus'un rivayetine gre, Anadolu'da yry hlinde olan imparator, Malazgirt ile Ahlat'a karlk, Menbic'i Seluklular'a brakmay vdediyordu. Halbuki Trk istil yollarnn zerinde bulunan Malazgirt ve Ahlat, Anadolu ftuhat bakmndan fevkalde mhim mevkilerdi. Sultan msbet cevap vermedi. O zaman bat Anadolu'dan dnen Afin'den ald, Bizans topraklarnn hi bir yerinde cidd mukavemet unsurunun mevcut bulunmad yolundaki rapor kendisini takviye etml. Haleb hkimi Mird-sler'den Mahmd'u huzuruna getirtip; *>radan am'a yrd srrada, imparator idaresindeki Bizans ordusunun dou Anadolu'ya lerlediini haber ahr almaz, derhal gef dnd (? nisan 10T^ nk o na kadar Anadolu'nun ftuhat bakmndan olgunlamasn bekleyen sultan, artk Bizans'n karabilecei son ve en kalabalk kuvvet ile hesaplamak zamannn geldiine inanmt. mparator Diogenes uzun hazrlklardan sonra, yzbini aan bir ordu Be, Anadolu kiralarnn ynak yeri olan Sakarya kylarna gelmi, burada yeniden tertip ve tanzim ettii ordusunda baz tensikat yapm, bu arada kendilerine gvenemedii Nikephoros Botaniates ve benzerleri gibi deerli kumandanlarla ter ksm askerini stanbul'a iade etmiti. mparatorluk ordusunun arln 3.000 araba tayor, bunlan takip eden trl muhasara letleri arasnda, islm kaynaklarnda etraflca tasvir edildii zere. 1-200 kii tarafndan kullanlan muazzam bir mancnk bulunuyordu. Btn belirtiler imparatorun kesin netica almak maksada gttn ve mmkn olduu takdirde, ran'a kadar ilerlemei tasarladm gstermekte idi. Sivas'a gelen Diogenes, Alp Arslan'n Suriye'den, ayrtcfepn reninc bir harp meclisi toplayarak yaplacak ileri grnt. Onun gururunu okamakta menfaat umanlar Seluklu devletten merkezine yfOm^* teklif acByorlar; fakat Mikaphoros Bryennios ve loseph Trakhantotes 8** tecrbeli ve ihtiyatt kumandanlar memleketten uzaklamann tehlikeB olaca^nu nihayet Erzurum'a kadar gidilebilicelni, lzumlu tedbirler alndktan sonra sultan orayartmenln hatt etraf tahrip ederek, Trk ordusunun iaesini gletirmenin uygun olacan Heri sryorlard, imparator bu tavsiyeleri dinlemedi ve Iran iine dalmak niyetiyle Erzurum'a geldi. Kendisine olan gveni dolaysiyle ordusunu paralamaa balad, franklar ve Uzlar'dan 10.000 kadarm irakhaniotes ile Norman eflerinden Urseilus kumandasnda, geilecek yollarn emniyetini salamak vazifesi 8e, Ahlat'a evketi; 1* ksmn da, Abhazlar'a yardm bahanesi ile fakat hakikatte ordusuna erzak temin

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

267

ijn kuzeye gnderdi. Geri kalan kuvvetleri le Malazgirt1 yrd. Yolda Ermenistan ve Bcezre birlikten kumandan Basilakes Magistros maiyetindekilerle imparatora iltihak etrnitiiO civardaki teans kumandanlarndan Leon Debatanes, yazd bir mektup ile imparatora, sultann korkarak Badad'a doru ekildiini bildiriyor ve Basilakes de bu haberin doruluunu tasdik ediyordu; Vaka Alp Arslan Musul stikametinde Herlemi di; fakat bu, onun Bizans'tan ekindiinden deil, muharebeye iyice hazrlk yapabilmek ve BitHs zerinden Malazgirt* ulamak bakmndan o yolu daha elverili saymasndan ileri geliyordu. Diogenes nisbeten zayf bir kuvvetin koruduu Malazglrtl teslim olmaya zorlayp, aman vermesine ramen, mdfleri ldrttkten sonra, zaferden emin bir hlde, ordusundan ayrd dier bir paray, Basilakes emrinde, Ahlat civarnda hcuma urayan kt'alarna yardma gnderdi. Basilakes kuvvetleri ile sultann ncleri arasnda ilk arpma vukua geldi (24 austos). am' zaptetmek zere yeter sayda asker brakan Alp Arslan, Haleb'den ayrl dktan sonra, grld gibi, nce douya ynelmi gerekli sava hazrlm ya parak ve kuvvet tedarik ederek kuzeye dnm ve Diogenes'in Malazgirt'! tehdit ettiini haber alnca yryn hzlandrmt. Cebr yry esnasnda at ve de velerin ou lm, bilhassa Frat' geerken arlklardan bir ksm harap olmu tu. Bu sr'at ile fazla kuvvet tamann zorluuna ilveten, iae gln de he saba katan sultan, Turul Bey zamanndan beri hizmet gren yal ve yorgun Irak- Acem kt'alarn terhis ederek, az sayda, fakat gen ve din bir ordu ile Ah lat'a ulatktan ve veziri Nizm'l-mlk', memleketin dier blgelerinde kmas muhtemel herhangi bir karld nlemek veya harp sahasna taze kuvvetler gn dermek zere, kars htn ve ehzadelerle birlikte Hemedn'a yolladktan sonra, Bizans ordusunun durumunu renmek iin, bir svari birliini ileriye sevketmiti. Bylece Trk ordusunun ncleri ile Bizans kuvvetleri arasnda vukua gelmi olan, yukarda sylediimiz arpma Trk zaferi te neticelendi. Seluklu svarileri kendilerini hl Ahlat garnizonuna bal, mahdut miktarda asker zanneden ve im paratora da yl bildirmi olan Basiiakesff malp ve esir ettiler. Imparafor tarafnda hemen ona yardma gnderilen N. Bryennios da yaral hlde ekilmee mecbur oldu. Bu ilk baarda ele geirilen ganimet arasnda kymetli bir ha, b-. yk zafere almet saylarak, Badad'a halifeye ulatrlmak ^are Hemedn' da bulunan Nizm'l-mlk'e gnderildi. Kaan Bryennios'dan izahat alan Diogenes, Malazgirt'ten hareket ederek Ahlat'a doru ve Malazgirtln 10-12 km. yaKnndaki Zihva sahrasna geldii zaman, bu vadiye hkim tepelerin Trk nifrezeler tara fndan tutulduunu grd ve olduu yerde kararghn kurdu. O gn akam karan lndan itibaren Trk okular Btoans ordusunu tacize balamlar ve gece dj-. man kararghna kadar sokulan kk svari gruplar, aralksz hcumteiriyte,' onlar takatsiz drmlerdi. 26 austos 1071 cuma sabah Trk ve Bizans ordu 3HJI lar kar karya mevzi alm bulunuyorlard. ^ ki ordu arasnda sayca fark bykt. Kappadokia, Phrykia ve Elcezre kuvvetleriyle Balkan eyletleri askerlerinden baka, Ermeniler'den, Grcler'den ve cretli Frank, Norman, slav, Uz ve Peenekler'den kurulu Diogenes ordueu, ou piyade olmak zere, 100.000'den aa deildi. Fakat, sadece ktte sava yapabilen bu ar hareketli ordunun eidi zmreleri arasnda tam bir anlama ol-

madii gibi, kumandanlar iinde de zaferle alkas olanlarn says azd. Daha 26 austos gnnn erken saatlerinde Peenek ve Uz kt'alarndan mhim bir ksm, kendi saflarn terk ederek, soydatan olan Seluklular tarafna gemilerdi. Diogenes yabana askerlerin durumlarndan phelenerek, ordughnda kalan z ve Peenekler'e "tendi usllerine gre" sadkat yemini ettirdi ve nceden Ahlat'a sevketnrii olduunu grdmz Trakhaniotes ile Frank Urselius'un geri dnmelerini emretti, Fakat bu iki kumandan, sultann Ahlat'a bizzat geldiini anladklar zaman, kuvvetleri ile birlikte Frat'a doru ekilmi bulunuyorlard. Buna karlk, 4.000 hassa askeri ile birlikte yeknu 15-20 bin tahmin edilen sultan ordusu (Ibn'lCevz, 20.000; Sibt, Ibn'l-Adm, Ahbr, Ibn'l-Esr, 16.000; Imd'd-dn 14.000; Ibn Munkiz, 13.000) Sleyman-ah, Mansur, Gevheryin, Porsuk, Bozan ve SavTigin gibi sekin kumandanlarnn idaresinde meakkatlere tahammll ve ou bozkr muharebe usulnce yetimi, ok atmakta mahir ve her birinin ayrca birer yedek at bulunan, seri manevra kabiliyetine sahip svarilerden kurulu idi. Herhalde buna Artuk Bey, Tutak ve dier Trkmen beylerinin emrinde ayn derecede etin ye aknlarda iyice pimi Trkmen birliklerini de ilve etmek lzmdr. Disiplin altnda hareket etmesini bile* sTrk birlikleri arasnda anlamazlk da yoktu. Mterek gaza fikri ve Anadolu'yu ele geirme gayesi onlar birletiren unsurlard. Anadolu'ya yneltilmi tahrip seferleri devamnca dima taebbs ellerinde-tutmu olan Trkler, son hesaplama saatlerinde de duruma tamamen hkim bulunuyorlard. Alp Arslan byk muharebeyi mslmanlarn mbarek gn cumaya tasadf ettirmi ve ordusunun maneviyatn takviye iin, Abbasi halifesi aracl ile, islm dnyasn deta seferber hle getirmiti. Btn camilerde cuma hutbesinde okunmak zere, el-Kaaim'in hazrlatt, metni Ahbr~d-Devtet'is-Selukfye?de kaytl dua her tarafa gnderilmiti. ki gn nceki arpmada sultann imam fakh Eb Muhammed b. Abd'il-Melik'il-Buhr'nin zaferin kesin olduuna dair mjdesi btn orduya duyurulmutu. Alp Arslan, darbeden nce, son bir bar teklifinde bulundu. Fakat kad Ibn'l-Mahleban ile kumandan Sav-tigin bakanlnda gnderdii hey'eti iyi karlamayan imparator, sultann anlama isteini onun muharebeden kand eklinde anlayarak, mzakerelere ancak Seluklu bakenti Rey'de balanabileceini sylemi, hatt sfahan'da klamak ve hayvanlarn Hemedn'a gndermek niyetinde olduunu da aklamt. Bir slm mchidi olarak, sultann bar teklifinde bulunmas tabu idi. Ancak alnan red cevab ordudaki sava azminin artmasna yardm etti. atma saatini cuma vaktine kadar tehir eden sultan, hep birlikte klnan namazdan sonra beyazlar giyinmi ve kokular srnm olarak, askerlere yapt hitabede: ehit derse, vurulduu yerde gmlmesini, idare adamlar ve kumandanlarn olu velahd Melikah'a tbi olmalarn vasiyet ettikten sonra, bir hkmdar olarak deil, bir er gibi, devlet ve din urunda dceini, savamak istemeyenlerin ekilip gitmekte serbest olduklarn Hn etti; kendisinin, ordudaki herhangi bir erden farkl bulunmadn gstermek zere, atnn kuyruunu eliyle balad ve n saflarda arpacan belirtmek maksadiyle de ok ve yaym brakarak, kl ve topuzunu ald. Bu esnada Bizans ordughnda da dini trenler yaplyor, ilhiler syleniyor, ellerinde renkli bayraklar ve byk halarla saflar arasnda dolaan asil-zdeler ve ordu papaslar askeri tecie gayret ediyorlard, leden az sonra her ki taraf muharebe nizmn almt. W parator merkezde idi, sol kanadna Anadolu birliklerinin banda Kaopadokial Aleates'i, sa kanadna Nlkephoros Bryennios emrindeki Rumeli kt'alarn

268

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH------------------------------------------------------------------------------------------***

yerletirmi, Geaser loannesto olu Andronikos'u geride yedek kuvvetlerin banda brakmt. Alp Arsian ise, ordusunu drt ksma ayrd. Bunlardan daha kalabalk Skisini muharebe sahasnn yanlarndan tepelerde pusuya yatrd, dmann gerilerini tutmakta vazifelendirdii nc ksm da msait mahallerde mevzilendtrdi ve kendisi Diogenes'in karsnda mevki ald. lk olarak Trk merkez kuvvetleri, okularn himayesinde hcuma geti. Bu czi kuvveti bir anda ezmek hevesine den Oiogenes btn ordusu fle kar taarruza kalkt ve ekilmee balayan Trk-4er1 takip etti. Alp Arsian tarafndan maharete tatbik edilen sahte ffc'at baanl olmu ve ordughndan hayli uzaklaan imparator, akama doru, pusularn bulunduu yere kadar gelip dayanmtk Trk ordusuna umum ftcum emri verildii zaman hatasn anlayan imparator ekilmee alt ise de, Bizans ordusu cepheden, yanlardan ve dman ordugh istikametinde sarkan svarilerle geriden sarlm ve bir ember iine alnmt. Yedek kuvvetlei.kumandan Andronkos, imparatorun faydas* ekilme gayretini maiyetindekilere bozgun eklinde gstererek kamaa teebbs etmi ve bu, Ermeni kt'alarnn da uzaklamasna sebep olmutu. Karanlk bast sralarda Bizans ordusu gittike daralan ember iinde imha edilmi bulunuyordu. Yaral olarak esir edilen Diogenes, yakalanan kurmay heyeti ile br iikte, sultann huzuruna getirildi. Srf taktik bakmndan Bizans yenilgisinin sebepleri phesiz yalnz Uz ve Pee-nekler'in sultana katlmalar (Attaleiates, Mateos), yahut Ermenilerin kamas (Sryn Mikhael), veya imparatoru sevmeyen Andronikos'un muharebe meydann terki (Bryennios, Zonaras), deildi. Diogene'in muharebeyi idarede gsterdii beceriksizlik (Psellos) millerden biri olarak zikredilebilir ise de, asl sebebi Alp Ars-lan'n dikkatli '3ir sevk ve idare ile tatbik ettii sahte ric'at, pusu ve uzak muharebe esasna dayanan bozkr sava usulnde ve Trk ordusundaki maneviyat yksekliinde aramak daha dorudur. Alp Arsian Diogenes fle uzun uzun konutu. Kaynaklarmzda belirtildiine gre, sultan imparatorun bar mzakerelerini reddini tenkid etmi, Bizans ordusunun asker hatlarn v/mf ve nihayet ona, nasl bir muamele beklecfiini sormutur: Diogenes'in, ya ldrlecei, yahut zincire vurularak telm lkelerinde dolatrlaca veya pek zayf ihtimalle, affedilip bir naip sfat ile, memleketine gnderilecei cevab zerine, sultan onunla dostluk kuracan bildirmi, onu teselli etmi ve tahtta kendi yanna oturtmutur. Bylece Trk sultan merhamet, tidal ve insanlk duygularnn bir rneini daha vermi oluyordu. Alp Artan, kendisi ile bir ittifak anlamas yapt Diogenes'i bir hafta kadar husus adrda bir hkmdar gibi misafir ettikten sonra, maiyetindekiler ve dier esir asilzadeler ile birlikte, bir Trk svari kt'asnn muhafazasnda, memleketine iade etti ( 3 Eyll 1071). Metni elde bulunmayan anlamann kaynaklarda tesadf edilen baz raddelerine gre, imparator, fidye olarak bir buuk milyon altn vereoek* ayrca mr sene 360.000 altn deyecek ve Bizans imparatorluu iinde mevcut btn mslman esirleri serbest brakacak, lzumu annda sultana asker kuvvet gnderecekti. Arazi meselesine gelince, sultan; Malazgirt, Urfa, Menbi ve Antakya'nn dolaylar ile birlikte, Seluklularda terkini istemi, teklifleri kabul eden Diogenes, arazi devrinin kendinin ancak tac ,*nuhafaza ettii tt kdirde mmkn olacana aret etmiftL.Alp

Arsian Karaharrifar'a kar Douya hareket etmezden nce, Bizans topraklar giren Diogenes, stanbul'da Konstantinos Dukas'n olu Mikhael'in imparator iln edildiini rendi ve bilindii gibi, imparatorluk salhiyetleri alnan Diogenes, Mikhael'in ordular tarafndan Sivas'ta ve Adana'da malp edildi, yakaland, gzleri oyuldu ve kapatld manastrda zdrap iinde ld; bylece anlamay tatbik gleti. Mttefikinin ldrlmesi Alp Arslan' anlama hkmlerini silahla gerekletirmee zorlad ve hakl olarak o, Kutalm-oullar ile Trkmen beylerine Anadolu'nun zaptna emretti. Zamann Bizans tarihii Bryennios'un Trkler'i bar bozmakla sulandrmas doru deildir. Aristages, Mateos, Zonaras gibi o devir tarihilerinin belirttikleri zere, savan tekrar balamasndan tek sorumlu, Diogenes'i ve onun ile alkal her eyi unutmak isteyen, gerei grmezlikten gelen Bizans olabilirdi. nk, batan beri anlattmz artlar altnda, Anadolu iin yaplan meydan muharebesinde Alp Aralan gibi bir hkmdarn toprak telebinden feragat etmesi beklenemezdi. Kl hakk olan anlamay yrrlkte tutmak iin kuvvete mracaat mecburiyetinde kalnm ise, bu galip tarafn bavuraca en tabu hareket saylmak lzm gelir. Bu nnasebetle kaydetmek yerinde olur ki, Alp Arslan'n aknclar ba bo brakt, Bizans'la ilgilenmedii rivayeti.ile, esasen o zaman halifelik yannda, siyas teekkl olarak, bir de Bizans mparatorluunun bulunmas dncesinin Dou leminin zihniyetinde yaad, hatt Anadolu'nun fethinden sonra dahi Suttan Melikah'n, imparator Aleksios ile dostluk kurabilmek iin, btn Anadolu'yu Bizans'a terke hazr olduu v.b. yolunda baz Batl aratrmaclar tarafndan ileri srlen iddialara Byk Seluklu mparatorluunun gerek din ve asker ehresi ve o devlet nazarnda Anadolu'nun tad ehemmiyet karstnda fazla bir kymet vermek doru deildir. Bizans'n Trklere kar kard son ve kuvvetti ordunun Malazgirt ovasnda imha edilmesi ile Bizans mdafaa eddi yklm ve Sultan lp Arsian islm ve Bat dnyasnda byk akisler uyandran bu zaferi ile Trk yurdu hline gelecek olan Anadolu'nun mukadderatn tyin etmitir. f Byk Seluklu mparatorluu: . Malazgirt zaferinden sonra. Sultan Alp Aralan, Karahanl hkmdar ems'lmlk Nasr Han ile o srada Harezm'de bulurun melik llyas arasndaki sava sebebi ile tertipledii Mvernnehir seferi esnasnda esir edilen bir kale kumandan tarafndan hanerlendi. Bylece ecaati ile mehur ve Trk ve telm tarihinin en sekin smalarndan biri olan bu byk hkmdar 25 kasm 1072'de vefat etti. Merv'de gmld. 45 yanda idi. Eb uc knyesini, Adud'ud-devle lakabn ve Burhn-u emr-il-mminn unvann tayordu. t. Byk Suttan Melikah: Alp Arslan'n, Trkler'deki malm hkimiyet telkkisi dolaysiyle kmas kuvvetle muhtemel karde kavgalarn nlemek iin, velahdliini birok kereler teyit ettirdii ve evvelce Kafkas cephesinden baka Harezm, Hzistan, raz ve sfahan'da bulunduu bilinen ve tecrbeli erlerden kurulu 15.000 svarilik bir kuvvetin banda bulunan olu Melikah sultan ln edildi (25 Kasm 1072). Tahta k srasnda balca tesiri yapm olan Nizm'l-mlk vezirlikte brakld. Sultan Melikah h kmdarltnn ilk iki ylnda snrlan mdafaa ve babasnn tahmin ettii i

270

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

271

kavgalarla urat. Karahanllar ve Gazneliler'in hudutlar* tecavz ettiklni 1072* 1073 knda amcas Kirman me Kavurd, Melikah'n saltanatmtenrnam, ieyar etmi. Sultan, Nizm'l-mlk'n tavsiyeleri ite, lnce Kavurd'u <mllp ve esir etti (15 Mays 1073). Bu baar Melikah'n memleketteki durumunu kuvvetlendir* ve hilfet makamnca da saltanat bundan sonra tastik edildi. Sonra douya sefer yaparak Karahanllar' memleketten karan Melikah'n Sav-tigln kumandasndaki kuvvetleri Semerkand'a kadar ilerledii zaman, ems'l-mlk Nasr af diledi. Dier taraftan Harezmahlar'n atas Anu-tigin ile Gm-tigin Bilge kumandasnda gnderilen ordu Gazneli hkmdar Zahr'd-devle brahim'i sulha mecbur etti. ki hanedan arasnda akrabalk kuruldu. 2. Anadolu'nun Fethi: Bu gaileler ortadan kaldrldktan sonra, imparatorluk merkezin? tsfahan'a nakleden Melikah'n geni lde ftuhat balad. Malazgirt savandan sonra lkesine gnderilen Romanos Diogenes'in lm zerine, Alp Arslan'n Anadolu'nun fethi hakknda verdii emir tatbik ediliyordu. Kutalm'n oullar Sleyman-ah, Mansur, Alp-Ug, Dolat maiyyetlerindeki kuvvetler ile, Artuk Bey ve Tutak v.b. gb Trkmen reisleri de kendilerine bal Trkmenlerle Anadolu ilerine doru hareket hafinde idiler. Bu faaliyet artk geici bir istil olmayp, tamamiyle ele geirme, bir vatan kurma mahiyetini tayordu. Trk kuvvetlen her gittikleri yerde koruma tedbirleri alyor, igallerini geniletiyor ve eitli blgelerden batya doru ilerliyordu. Bizans mparatoru Mikhael VII. tecrbeli nzn, ayn zamanda amcas loannes Dukas sayesinde tacm muhafaza edebilmi, mehur ailelerden Komnenoslar'la aray dzeltmi, hatt teyzesinin kzn Izak (Isaakios) Komnenos'la evlendirmek suretiyle salam bir birlik kurmaya muvaffak olmutu. Memleket mdafaasn kuvvetlendirmek iin, Trkler'e kar kullanlmak zere lmezler (Immortel) ad ile yeni birlikler tekil edildi. mparator dou ordular kumandan tyin ettii Izak Komnenos'u Trkleri geri atmakla vazifelendirdi. Izak'n yannda, sonra mparator olan, kardei Aleksios da bulunuyordu. Sergzeti ve disiplinsiz drt yz kadar cretli Frank'tan kurulu maiyetiyle Frank savalardan Urselius'un iltihak etmesiyle takviye gnen Bizans ordusu Orta Anadolu'ya hareket etti. Kappadokia (Kayseri)'ya geldikleri zaman, bir Frank askerini cezalandrmak isteyen bakumandan Izak'a kar Urselius cephe ald ve btn kuvvetlerini toplayarak, Sivas'a doru yolland. Rastlad kk bir Trkmen mfrezesini bozdu, yoluna devam etti. Geceleyin onun ordughtan ayrlmasna engel olamayan Izak, ertesi gn siyi yakalatmak zere kardei Aleksios Komnenos'u takibe gnderecei srada, bir Trk ordusunun yaklamakta olduu duyuldu. Trkler teden beri savalarda keif iine fazla ehemmiyet verdiklerine gre, Urselius ile biraz nce arpan kuvvetlerin ar? kadan gelmekte olan asl ordunun gzcleri olmas muhtemeldi. Nitekim Kayseri'de ana ktte ile vuku bulan etin savata 'cesarette olduu kadar sayca da stn" Trk ordusu karsnda Bizansllar daldlar. Bakumandan Izak esir edildi, karargh kuatld: Fundalklar iine kendisini dar atan Aleksios Komnenos cann kurtarmaa, tek bana ve yaya olarak Ankara'ya varmaa muvaffak oldu. Ancak orada kardeinin Trkler elinde, hayatta olduunu ve fidye miktarn renebildi.

Derhal stanbul'a gitti, para tedarik etti, dnnde Ankara'ya urad. Kalede kar* deleriyle karlat: Izak Kappadokia'da fidyesi iin biraz para tedarik ederek ve geri kalan ksm iin rehineler brakarak serbest kalm ve buraya gelmiti. ki karde yanlarnda yetmi kadar atl olduu halde stanbul'a doru yola koyuldular. zmit civarnda iki yz kiilik bir Trk birliine rasladlar. Maiyet efradn feda etmek bahasna Komnenos'lar burada da yakalarn syrmak imknn buldular ve stanbul'a ulatlar. Dou ordular ba kumandan Izak ile kardei Aleksios bylece alklar arasnda, Bizans bakentine girmilerdi! Daha 1072-1073'te, yni Seluklu mparatoru Sultan Melikah'n henz amcas Kavurd ile megul olduu sralarda, Trkmen boylarnn, Ankara, hatt zmit havlisinde dolaabilmeleri dikkat ekici bir durumdu. Yukarda bildirildii zere, Bizans'taki i anlamazlklar yznden Anadolu halk ihmal edimiti. Buna douda Ermeniler'in, rfiz hristiyan olan Pavlikyan'larn hyaneti ite imparatorluktaki byk feodal ailelerin tahakkmn ve uzun zamandan beri harplerden yorgun den kylden zorla toplanan ar vergileri de ilve etmek lzmdr. Onun iin, esir durumunda olan ahalinin kendilerine dokunmayan, igal edilen yerlerde halk soymayan ve daha ziyade stratejik mevkilerle zengin iftlikler ve malikneler arayan Trkler'e bir nevi kurtarc gzyle baktklarn tahmin etmek g deildir. Btn Anadolu ahalisinin ard arkas gelmez Trk aknlarndan dehete derek, tarlalarn, otlaklarn terk edip ehirlere, kalelere sndklarn Heri sren aratrmaclar mbalaya sapm grnyorlar. Trk svarileri mfrezeler hlinde gezerlerken halk, bizzat efendileri tarafndan rahatsz edilmedii takdirde, pekl kendi iiyle megul olabiliyordu. Mesel zmit civarnda Komnenos kardelerin bulunduktan atoyu Trkmenler'e, tarlasnda alan bir kyl haber vermiti. Sivas'ta Urselius'un kuvveti gittike byd. Galatla (Ankara) ve Kappadokia blgelerini yamalyor, kyleri, kasabalar zorla igal ve tahrip ediyordu. Bu hl imparatoru, yahut bu gibi eylerle fazla megul olmayan imparatordan ziyade, hadm Nikephoris'i endieye drd. Bilgin, hatip, saray ilerinde mkemmel yetimi, fakat fevkalde kurnaz ve hilekr bir kimse olan Nikephoris eski nzr.drst loannes Dukas' Anadolu'da inzivaya ekilmee mecbur etmi ve kendisi nazrlk sandalyesine oturmutu. Grek kaynaklar bu adamn ayn zamanda paraya son derece dkn olduunu, mlye lerini bizzat eline alarak mthi vurgunculuk yaptn kaydediyorlar. Nikephoris, Urselius'a kar gnderilecek kuvvetlerin bana, mevkiinden uzaklatrlm olan loannes Dukas'm tyini hususunda imparatoru ikna etti. Bu suretle hem Bizans topraklarn mdafaa ettii iin nmek, hem de, harekt srasnda nasl olsa hrpalanacan bildii oannes'in itibarn sarsmak istiyordu. Gerekten Sakarya nehri zerinde (Sivrihisar civar) Zompi kprs yanndaki savata, Bizans ordusu malp ve loannes, Urselius tarafndan esir edildi. Btn o havaliyi Urselius hkimiyetine ald (1073). Bu baarlarla ihtiras kabaran Frank reisi imparatorlua filen hkim olmak midine kapld. Elinde mevkuf bulunan loannes Dukas' imparatora kar kullanmaa karar verdi ve onu, muhalefetine ramen, imparator iln ederek istanbul zerini yrd. Chrysopolis (skdar)'! atee verdi. Yangn kar sahilden seyreden Mikhael VII. korkusundan Urselius ile anlama areleri ararken, hakikatte ondan daha ok endielenmesi icabeden Nikephoris dorudan doruya Trkler'e mracaat uygun buldu. Zira siler, maneviyat bozuk imparatorluk ordular ile deil, ancak Anadolu'yu byk bir azimle adm

272

-TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

273

adm zaptetmekte olan Seluklu Trk kuvvetleriyle ortadan kaldntablltedi. Anadolu'nun fethine memur edilmi ve Sultan Melikgeh'tan, zaptedecekleri memleketlerin menurunu alm olan Kutalmoullar bir taraftan, dier taraftan da sultann emri ile ayn blgeyi amakla vazifeli Artuk, Tutak, Afin, DRmaolu v.b. beyler yukardaki hdiseler cereyan ettii srada eitli istikametlerde faaliyetlerini gelitirmekte idiler. Nikephoris bunlardan Kappadokia'da kalabalk bir kuvvetin banda bulunan Artk Bey ile temas kurarak, onu Urselius zerine yrmee raz etti. mparator olmak hlyalarn besleyen Frank kumandan stanbul'u zaptetmek hazrikterm^amamlmak zere Bithynia'da (zmit havalisi) Sophon (Sapanca) dafia dnm ve ordugh kurmutu. Artuk Bey sr'afli bir yryle Bitftyr* a'ya yolland ve anszn Sophon'daki Frank ordughn bast. Urselius btn kuvvetlerini savaa soktu. Trkler ok yamuru le mukabele etmekle beraber dmann takibini linrrtkn klacak ekilde gerilemee baladlar. Frank, ekilen ku*^ vetleri yakndan takibe koyuldu. Halbuki baskn yapanlar az sayda olup Trk ordusunun ncleri di. Byk ksm Artuk Bey tarafndan geit yerlerinde, boazlara yerletirilmi, stratejik noktalar tutulmu, ayrca bir mfreze de Urseli-us'un ric'at hattn kesmee memur edilmiti. Gerileyen ncler dman ana ember iine ekmee muvaffak oldular, yle ki, takip esnasnda hayli zayiat vermi ofan Urselius ile, yanndan ayrmad, loannes Dukas drt taraftan sarlm olduklarn anladlar; kamaa imkn bulamadklarndan yakalandlar; askerleri dald. O devrin Bizans tarihisi Attaleiates'e baklrsa 100 binden fazla Trk bu sava mnasebetiyle zmit'ten skdar'a kadar olan sahaya yaylmt. Esirler Phrykia'ya (Eskiehir blgesine) gtrld. Artuk Bey onlar fidyeleri karlnda az sonra serbest brakt. Fidyesi imparator tarafndan denen bannes Dukas stanbul'a dnd. Kars tarafndan kurtarlan Urselius ise, Armeniak teminde (Amasya blgesinde) toplad kuvvetlerle Amasya, Niksar blgesini tekrar tahribe balad, zerine gnderilen Nikephoros Palaiologos kumandasndaki Bizans ordusunu para para etti. Durum yeniden ciddileiyordu. Bizans ordulan kfih Seluklular, kh si Franklar tarafndan boyuna bozguna uratlmakda idiler. Onun iin ne sarayn, ne de ahalinin asker ve kumandanlara gvenleri kalmt. Yalnz mparator Mikhael bunlar arasnda birini semek, doudaki topraklarnn korunmas vazifesi ile dou ordular kumandanln ona vermek kiyasetini gsterdi. Bu zat o zaman henz yirmi yanda bulunan ve yukarda ad geen zeki ve siyasette pek mahir Aleksios Komnenos idi. Aleksios'un Anadolu'ya grnmesi ve ayn zamanda silerin yaptklar tahrift zulm ve tazyik dolaysiyle gelir kaynaklarnn tkenmesi zerine Urselius, Trkler'e yanamak zamannn geldiini dnd, "Asya'daki btn Grek topraklarna hkim olmak iin" Trklefle ibUi yapmak, Trider'den yardm koparmak gayesiyle o civarda, yni Amasya yatanlarnda bulunan Tutak'n yanna gitti. Urselius'a bal bir* lklerin Trk kuvvetlerine katlmasna karar verildi. Fakat bu anlamadan doacak byk tehlikeyi sezen Aleksios, kar siys taarruza gemekte gecikmedi. O da, Urselius gibi, Tutaka bavurdu. Aleksios, Tutak' zengin hediyelerle peinen memnun ettikten sonra, temsilci olarak gnderilen Trk subayna yle diyorduk Urselius imparatorun olduu kadar Sultann (Melikah) da dmandr. Her Jkl tarafa ok ktlkler yapmtr. u anda kollarnz arasna atlmas korkudan Heri geliyor. Sizin-

le yapt ittifakla hyanet frsatn beklemek zere zaman kazanmak istiyor. Kumandnnz Tutak onu bize teslim ettii takdirde byk fayda salam olacaktn Arzu ettii kadar para, Bfeans imparatorunun tevecch, her M memleketi tahrip iin bu lde kuvvet toplayabilen bir dmandan kurtulu!'. Tutak bu ffr mlayim buldu, yannda olan Urselius'u tutuklu olarak Amasya'ya Aleksios'un yanna gnderdi. Aleksios onu stanbul'a gtrrken Paphlagonia (Kastamonu blgesi) 'da, baka bir Trk pususundan kurtulduktan sonra, Karadeniz Erelisi'nde yine Trk mfrezeleriyle mcadele zorunda kalmt. Anlald zere, bu tarihlerde Kastamonu blgesi sahillere kadar Trkler tarafndan istil edilmekte idi. Bu sralarda Kutalm-olu Sleyman-ah Kilikia (Adana havalisi) blgesini fetih ile meguld. Bizans imparatorluunun her tarafnda olduu gibi, burada da karklk hkm srmekte idi: * Dou Roma imparatorluunun Iberia Ve Mesopotamia temlerindeki Ermeniler yava yava Frat'n batsna gemee balamlar ve buralarda koloniler vcuda getirmilerdi. Malatya'dan Sivas'a kadar olan sahada da dalarda obanlkla geinen Pavlikyanlar mhim yer tutuyorlard. Bir aralk hkimiyet dvasna girien bir Pavlikyan ef! bile zuhur etmi ise de, igal ettii yerler eski Vaspuragan kral Senekherim'in, sonra da eski Kars kral Gagig'in idaresine gemiti. Ermeniler'in mdafaasn zerine alan, fakat onlar, Gregoryen mezhebinde olduklar iin, sk din takibata uratan Bizans'n Seluklu hamleleri karsnda boyuna gerilemesi Ermeni sahalarnn kolayca Trkler'e intikalini mmkn klm, hele Grek mdafaasnn Malazgirt savandan sonra tamamiyle zl, Kilikia ovasna, Mara, Tarsus, Delk (Ayntab) ve Urfa'ya kaan Ermeniler'in bsbtn kendi balarna braklmasna sebep olmutu. Trk aknlar neticesinde bu blge Bizans'tan ayrld zaman Ermeniler1 in yer yer kmelenerek kk prenslikler kurduklar grlyor ki, Ruben sllesinin kurucusu Ruben; Hetum hanedannn atas Oin gibi efler arasnda en mhimi olan Philaretos Brakhamios bizi yakndan ilgilendirmektedir. | Philaretos Bizans hizmetinde bulunmu ve Malazgirt sava esnasnda Palu (Romanapolis) deki Bizans kuvvetlerine kumanda etmii. Diogenes'in dmesi zerine yeni imparatoru tanmyarak Mara blgesinde bir prenslik kurmaa giriti. Babo, haydut, macerac Ermenileri etrafna topladktan baka sekiz bin kadar cretli Frank' da hizmetine ald ve 20 bin kiilik bir kuvvetle Mara havalisine yerleti. Ahalisinin ou Ermeni olan Antakya ehrine el uzatmaya balad. Antakya dk loseph lnce Philaretos bu ehri igal iin, oradaki taraftarlariy le, halk tahrike giriti (1073). Vaziyetin ciddilemesi zerine mparator Mikhael, Izak Komne-nos'u valilikle Antakya'ya gnderdi, kak, karklklarda eli olduundan phelendii patrik Aemilianus'u stanbul'a yollamakla duruma ksmen hkim oldu ise de, galeyan tamamiyle sndrememiti. ehrin muhafzlar, yeniden ayaklanan ahali tarafndan ldrldler. te 6 zaman Sleyman-ah'n, karargh Birecik'ten hareketle Antakya istikametinde yrd grlyor. Izak Sleyman-ah' durdurmak iin, enitesi Konstantinos 1le birlikte kar kt. Muharebede Konstantinos telef oldu, Izak yaral olarak esir edildi ve sonra Antakyal'larn verdii yirmi bin altn fidye karlnda serbest brakld. Sleyman-ah bu mnasebetle daha gneye inmi. Mirds Nasr b. Mahmd'un hakimiyetindeki Haleb'i kuatm, takat Nasr esasen Sultan Melikah'n tbilerinden olduunu bildirerek muhasaray kaldrtmaa muvaffak olmutu (1074).

274

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

275

Bu yllardan itibaren Bizans btn dikkatini Balkanlar*#eyirmee mecbur kal* di. mparatorluun Avrupa parasna arka a/kaya patlak veren isyan ve ihtller: 1074 de Bulgar ayaklanrpas, 1075 de Nestor isyan, 1076 da salgn hastalk ve byk alk, 10| de Nikephoros Bryennios'un tiyanederek birok yerleri ele geirmesi ve imparator iln edilerek stanbul kaplarna dayanmas, devletin bekasn tehdit edecek kadar arlk gstermiti. . Durumdan faydalanan T&ler Anadolu'ya igale devam etfiler: 1074 den itiba* ren Yeilrmak ve Kelkit havzasn Artuk Bey'in feth ettii tahmin edildii gibi, ark! Karahisar $& Erzincan ve Divrii havafisfiin Mengck tarafndan, ehri hariB" zurum ile oruh blgesinin Ebu'l-Kaasm tarafndan zaptedildii anlalmaktadr. Artuk Bey Sivas, Tokat ve orum havalisini de aldktan sonra. Sultan Melikah'n emriyle, grdmz gibi, el-Ahs blgesine gitmek zere 1077 de Anadolu'dan ayrlmt. Bu sene Artuk Bey'in yerine gelerek ftuhata balam olmas kuvvetle muhtemel olan Danimend, Niksar havalisi ile aa Yeilrmak blgesini, yani Amasya ve civarn sahile kadar amtr. Dier taraftan Gm-tegin adnda bir babu Nizib, mid ve Urfa civarnda Grek ordularn malp ediyordu ki, bunun Melikah'n kumandanlarndan Gmtegin Candar olmas muhtemeldir. Yine bu sralarda Phrykja ehirleriyle beraber Alaehir de feth edilmi olup Ege sahillerinde de Trkler grnmee balamlard. Milet yaknnda Latros tepesindeki manastr Trkler yznden terk edilmiti. Bizans imparatorunun Balkanlardaki baarszlklar da Anadolu'da tesirini gstermekte gecikmedi. Mesopotamia (gney Frat blgesi) mstasna dier yerlerdeki Grek kumandanlar dalm olduu iin Anadolu'da muntazam Bizans ordusu hemen hemen yok gibi idi. O devir Grek tarihisi Attaleitas'e gre, gerekten bu kt'ada "hareket hlinde bir asken* kuvvet Artk mevcut deildi". Anatolik (Konya blgesi) teminin kumandan General N. Botaniates frsattan faydalanarak ciz imparator Mikhael VII. ite onun haris nzn Nikephoris'e kar yrmeyi tasarlad, propagandaya balad. stanbul'da halktan, hatt senato yelerinden ve din adamlarndan hayli taraftar kazand. General Botaniates ilerini ilerlettii sralarda kurnaz Nikephorife, gizli faaliyetten haberi olmamakla beraber, pheli gzle bakt BotaniasteS ortadan kaldrmak tedbirleri aramyor deildi. Bu maksatla yine Trkler'e bavurdu ve onun yakalanp bertaraf edilmesi hususunda Sleyman-ah ile bir anlama yapt. O zaman Martavkosta adl Bizans valisinin elinden Konya'y alm, arkasndan o civardaki Gevele kalesini Romanos'Makri'den zaptetmi (1077) ve Bat Anadolu'nun mfr$in ehirferi fethe girimi olan Sleyman-ah Botaniates'in stanbul'a giderken gemesi muhtemel yol ve geifleri tuu. si general, bunun zerine, Ktahya (Kotyaion) dan itibaren, ana yollar terk ederek, dolak da patikalarndan sr'atle Sakarya kenarna, oradan da znik (Nikaia)'e ilerledi. Trk ncleri iznik yaknnda ona yetitiler ve byk ordu gelinceye kadar oyalama savana giritiler. ki kuvvet arasnda ezilmek tehlikesine mruz kalan Botaniates iin fr'T^t Sleyman-ah'a bavurmaktan baka are kalmamt. Anadolu'yu fethe memur Trk kuvvetlerinin babuu Sleyman-ah iin hasm tarafn yuvarlanmakta olduu badireden faydalanmak kadar tabii bir ey olamazd. Bizans idarecilerinin birbirleriyle mcadeleler rini krklemek, dman ordusunun iinde bocalad perianl arttrmak lzm-

di. Sleyman-ah'da kh ihtillcilere, kh iktidara yardm elini uzatarak, bu vazifesine devam ediyordu. Bu tibarla Botaniates'in arac olarak gnderdii Khrisoskul'a iyi yz gstermekte gecikmedi. si generalin erbete stanbul'a yrmesine msaade ettikten baka, ayrca, bu yry emniyete almak iin, ona kuvvetli bir Trk mfrezesi de verdi. Botaniates znik zerinden Bizans bakentine doru ilerledi. Bu haber zerine patrik Aemilianus'un tahriki ite Ayasofya'da balayan ihtill hareketi btn stanbul'u sard. Nikephoris kat. mparator Mikhael ise kardei Konstantinos lehine tahttan ekilmekle cann kurtarmak kaygusunda idi. Fakat Konstantinos bunu kabul etmemi, Aleksios Komnenos ile birlikte, Kadky (Khal-kedon)'de bekleyen Botaniates'e katlmt. Bizans imparatorluunun, stanbul'da giyecek adam bulunmad iin, ortada kalan tac, Boazii kylarna kadar Trk himayesinde gelen Nikephoros Botaniates'in bana kondu (3 nisan 1078). Bylece Trkler zmit bata olmak zere Btihynia kt'asn igalleri altna aldlar. Bizans tarihisi -I. Komnenos'un kz- Arma Komnena'ya gre bu srada Karadeniz ile anakkale Boaz, Ege denizi, Akdeniz, Antalya Krfezi ve Adana arasndaki btn Anadolu, Seluklu hkimiyetine girmi bulunuyordu. Trk kuvvetlerinin bir ksm garnizonlar kurarak yerlemilerdi. stanbul'da yeril imparatorun t giymesiyle Bizans'n dertleri sona ermedi. 1077'de kendini imparator iln edip Balkanlar'n altn stne getirmekle megul general N. Bryennios le uramak lzm geldi. Gariptir ki, Anadolu'da Botaniates'e yardm eden Seluklu Trkleri'ne karlk, Rumeli'de Bryennios'un dayand balca kuvvetler de Peenek Trkleri olmutu. 1050 de Edirne'yi kuatp Trakya'da basklarn arttrm olan Peenekler, Anadolu'daki soydalar git, Bizans'n durumundan faydalanyorlar ve bu devletin i ilerine karyorlard. N. Bryennios'un ordusunda mhim miktarda Peenek savasndan baka, "Trkler" (Trkmenler) de vard. siye kar stanbul'dan Aleksios gnderildi. Fakat Bizans askerlerine gvenmeyen imparator Botaniates, koruyucusu Kutalm-oullar'tndan icabnda yeni yardmlar salamaya muvaffak olmutu. Aleksios ile Bryennios arasndaki Calabria savanda Bizansllar bozuldu se de tam zamannda yetien Sleyman-ah kuvvetleri harp tliini deitirdi. Seluklu svarileri koldan ileri atlarak Bryennios'u esir ettiler. Grld zere, Anadolu'dan ve Balkanlardan ayr ayr ar Trk basksna maruz kalm olan Bizans deta ihtil iinde sarslyordu. Halbuki Avrupa, Bizans'n bu hle urayacan oktan sezmiti. Daha Malazgirt savan mteakip Trkler'in engelsiz bir ekilde Anadolu'ya girmelerinin hristiyanlk bakmndan neticelerini hassasiyetle kavrayan Papa Gregorius Vli. 9 temmuz 1073 de Bizans imparatoruna yazd bir mektupta Ortodoks ve Katolik kilisilerinin anlamas zamannn geldiini bildiriyor ve MikhaePin msait davranmas zerine btn hristiyanlara hitaben 2 ubat ve 1 mart 1074 tarihli mehur mektuplarn nerediyordu. Gregorius, Hal seferlerinin ilk alarm saylan bu davetinde Trkler'in "tehlikeli" ilerliyiini akladktan ve slamlarn hristiyanlar "koyun srleri gibi boazladklarn" iddetli bir dille iddia ettikten sonra din kardelerini kurtarmak zere, Trkler'e kar Grek imparatorluunun yardmna komak lzumunu iln ediyordu. Bu alarm Papa ile Roma-Germen imparatoru Henri IV. arasndaki anlamazlk yznden o srada bir tesir yaratamamt.

276

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

277

Bryertnios meselesi cereyan ettii sralarda Sleyman-ah ve dm beraber altktan kardei Mansdr artk kendilerini Boazii'ne kadar Anadolu'nutr sahibi sayyorlar ve ftuhat tamamlamak zere maiyetlerindeki Trkmen bey ve reislerini, karargh yaptktan Kffiahya civarndan, bal ve kuzey Anadolu'ya gnderiyoriard. Bu esnada Sultan Melikah'n mdahalesini gerektiren bir hdise oldu: Bakanlk dvas y2ndeh KutaJmi-oullarnn birbirleriyle aras ald. Malp Mansur stanbul'a katt. Sleyman-ah*dan durumu nenen Melikah Bizans'a bir eli gndererek kaan teslimini istedi. Fakat o gnlerde Manur Anadolu'ya dnm, kardei le yeniden fttcadeleye balam! Sultan, karde nizalarna son vermek zere, mehur kumandanlarndan PorsA'u Anadolu'ya yollad ve savata Mansur ld. Mnazaa bittii zaman, Suriye meliki Tutu*un maiyetine katlan Trkmen beyleri ftstasna, Anadolu'daki Trkmen boylan Sleyman ah'n emrine girmi ve o, bilhassa Melikah tarafndan kendisine Anadolu "emirlii" menuru verildikten sonra, Anadolu'nun tak hkimi olmutur. Abbas halifesi de Sleyman-ah'a sancak ve hil'at gndermi, ona Nsr'd-devle Ebu'lfevris lkabn vermiti. S-leyman-ah mslman olmayan yerlerde ftuhat yaptndan dolay Gazi unvanm da almt. Bu suretle btn kt'ann hkimiyetini elinde toplayan Nstr'd-devie Ebu'lfevris Gazi Sleyman-ah, ftuhatn bir taraftan Karadeniz kylarna, te taraftan Akdeniz ve Ege denizine doru tek elden, sistemli ve daha hzla, geniletmee balad. Bizans ise hl birbirini takip eden isyanlar iinde idi. General Basilakis ayaklanm, bunun Vardar muharebesinde Aleksios tarafndan yakalanarak gzlerinin oyulmasndan sonra, Anadolu cihetinde General Kostantinos Dukas kendini imparator iln ederek isyan bayran amt. mparator Botaniates'in para ve va-idlerle bu isyan da zararsz hle getirmesini mteakip patlak veren N. Melissenos ihtilli Trklerin Marmara sahillerine kadar Anadolu'da kolayca yerlemelerini mmkn kld. General Melissenos o zaman Ege denizi kylarna kadar ilerleyen Trklerin yardm ile imparator olmaa karar vermiti. Kk Asya'nn henz Seluklular tarafndan igal edilmemi kale ve setirlerini dolat. Fakat Melissenos bu propaganda seyahatini Trk mfrezeleri himayesinde yapt iin, hibir mukavemete cesaret gsteremeyen bu memleketlerde otomatik olarak Trkler yerleiyorlard. Bylece tfcn Galatia, Phrykia, Lydia blgeleri (Orta ve Bat Anadolu) Trk hkirrtyene gemi oldu. Trk kuvvetleriyle birlikte Iznik'e de giren (1078) Melissenos istanbul zerine yrmeye hazrlanrken, Sleyman-ah neticeyi beklemek ve cabnda yardma komak zere Dorylaion (Eskiehir'de karargh kurmu bulunuyordu. Bota-ntates Iznikln geri alnmas iin Aleksios'u gndermek fetedi ise de, grnte Mellesenos'a fakat, gerekte TrkJer'e kar alacak seferin akbetini kestiren Aleksios, bu vazifeyi kabul etmedi. Bakumandanlk, maiyetinde Georgios Palalo-logos le yeeni Kurtlus olmak zere, nazr hadm loannes'e verildi, loannes Ifi* gl (Ascanlus) kenarna kadar geldi ve "Aziz Georgtos' kalesini igal etti. S. Pata* iologos ile Kurtiue hasm kuvvetlerin Eskiehir civarnda bulunduunu, Melisse-nos'la urarken Trk ordusunun yetimek IhfirnB olduunu, buna gre M kifi vet arasnda katarak ezilmektense nce Sleyman-ah ile sava yaplmasn teklif ettierse de, bu tavsiyelere kulak asmayan hadm, lznik% kuatlmas emrtrfl vifdli Melissenos, bir hafta sren muhasara esnasnda vakit kazanmak iin, dman

oyalyordu. Sleyman-ah'n nclerinin yaklatn renen ve esasen muharebe ilerinden hi anlamad nisbette korkak olan hadm, ordunun sevk ve idaresini Palaiologos'a devretmek zorunda kald. Palaiologos derhal muhasaray kaldrd ve ekilmee balad, iznik'teki Trk svarileri kendilerini hzla takibe koyuldular. Sleyman-ah'n yetimesiyle Bizans ordusunun ric'at umum bozgun hlini ald. Palaiologos, yaral hlde, hem mdafaa ediyor, hem de perianl nlemee, dalan kt'alar toplamaa alyordu; nihayet kurtard bir ksm kuvvetler ile hl dehet iinde titreyen bakumandan, stanbul'a gtrmee muvaffak oldu. Bu savan mhim neticesi, Marmara kylarnn en byk kalesi olup iinde Bo-taniates'le beraber Trk kiralarnn 1078 denberi garnizon kurduklar tarih znik ehrinin kesinlikle Trkler'e gemesi olmutur. Sleyman-ah buradan artk kmam, Bizans'n kalbghna dorudan doruya yaplacak taarruzlar iin pek mkemmel bir s tekil eden bu kale-ehri hkimiyeti altndaki Anadolu'nun bakenti ve ileri harektn mihrak noktas yapmtr (1080). Bu tarihten itibaren Trkler Toroslar ve Adana blgesinden skdar'a kadar btn eyletlerde yerlemilerdir ve Sleyman-ah Boazii'nin Anadolu sahilinde kurduu gmrk daireleriyle Boaz'dan gelip geen gemilerden vergi almaktadr. Bu hdiselerin t Uzak-Douya kadar yanklar uyandrd grlyor. Hakikaten kritik anlanndan birini yaayan Bizans, Trk basksn hafifletmek emeliyle in'de diplomasi faaliyeti gstermi, Anadolu ftuhatnn Byk Sultan Melikah'n emriyle yapldn ve onun tarafndan desteklenmekte olduunu bildii iin, dou snrlan Orta-Asya'ya dayanm olan Seluklu mparatorluuma kar Trkistan cihetinden harekta tevik etmek zere, 1081 de kuzey in hkmdar nezdine bir elilik hey'eti gndermitir; fakat teebbsten hi bir netice kmamtr. Nikephoro Melissenos'a gelince, bu zat Trk himayesinde olarak znik'te oturuyor ve Bat Anadolu'nun bir ksm ismen ona tbi bulunuyordu. Fakat az sonra Sleyman-ah bu araziyi de igal ederek onun itibari hkimiyetine son verdi (1081). senelik hdiseler imparator Botaniates'in, uuruma doru giden Bizans' kurtarmak iktidarnda olmadn ispat etmiti. Onun zamannda Anadolu elden km ldkten baka, Balkanlar devaml isyan ve ihtilllere sahne olmakta, bunlara kar hibir cidd tedbir alnamamakta idi. Karadeniz boazndan anakkale boazna kadar Marmara sahillerini ele geiren "Cesur Sleyman1 ah'n Kapda yarmadas berzahndaki son Bizans kalesi Kyzikos'u da zaptedip kar ahitlere atlamak zere vaziyet ald 1081 ylnda Bizans eyrek yzyl sren uyuukluundan silkinir gibi oldu. Trakya ordusu tarafndan imparator iln edilerek stanbul'da t giyen Aleksios Komnenos'un idareyi ele almas ile esasl deiiklikler belirdi. Komnens ailesinden Izak'n bir aralk imparator olduunu (1057-1059 yllarnda) biliyoruz. Fakat yz sene devam eden Komnenoslar sllesinin kurucusu ve ilk hakik imparatoru saylan Aleksios I. Komnertos Bizans'n kurtarctanndandr. Aleksios'un Batda, talyan Normanlan'nn ba korkun Robert Giskard tehlikesini nlemek iin ald ok ciddi tedbirlere karlk, Boazii'nin Anadolu sahillerine kadar sokulmu bulunanfSeluklular'a kar, Nikephoro Phokas ile istiareden sonra, tatbik ettii mdafa tarz hayret edilecek derecede basit grnr. Robert Giskard' Arnavutluk kylarnda durdurmak maksadiyle btn Bat dnyasn yard-

278

_____TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

279

ma aran Aleksios, beri tarafta Trkler'i Boazii'nden uzaklatrmak hususunda sadece barakalar eklindeki karakol kayktan ite iktifa etmiti. Fakat neticede bu pek kk Ideki mdafaa sistendin byk masraf ve emeklere bal ordular hazrlama ve evkinden daha tesirli olduu anlald. mparator Aleksios kalabalk ve muntazani Bizans ordutarfch, az sayda svanletteft kurulu fevkalde sr'atli ve oynak Tfk kuvvetleriyim baa kamadn tecrbelerine dayanarak yi biliyordu mparatorun kz, tarihi Anna Komnena bunu, Bizans ordular kendilerini "ayak altnda kum gibP ezen Trkler'e kan savamak eesareM atk gsteremi-yorlard, eklinde ifade etmektedir. Bylece, Bizans imparatoru, byk harekt yaparak Trk ordularn kendi zerine ekmemek, mevcut kuvvetini bir anda krdrmamak gayesiyle, tesiri gayet dar sahada kalan bir nevi gerilla sava vermeyi tercih etmiti. Barakal karakol kayklar gece karanlnda gizlice Anadolu yakas kylarna yanayor, ilerinden kan Bizans'n en cesur askerleri Khomatene'lerden (Phryki-a ye Laodikia birlikleri) 8-10 kiilik gruplar Trk mevzilerine ni basknlar veriyor ve abucak barakalarna dnerek denize alyorlard. Gecenin belirli olmayan saatlerinde, fakat gnlerce devam eden bu hl neticesinde bir iki adm gerileyen Trk kuvvetlerinin braktklar mevzilerde Bizansllar yuvalar vcuda getirdiler ve pusular kurarak, tek bana veya mdafaasz yakaladklar Trkler'i ortadan kaldrmaa baladlar; faaliyetlerini yava yava genilettiler ve kk Trk mfrezeleriyle arpmalara giritiler. Durum bu kadar bir gelime kaydedince, Aleksios barakalara ellier svari bindirilmesini icabnda derhal denize almak artiyle, gndzleri dahi mcadelelerde bulunmasn emretti. Balangta hi mhimsenmemi, hatta Trk kuvvetlerinin takviyesine bile lzum gstermemi olan bu tazyik sonunda Trkler Boazii'nden uzaklaarak zmit'e doru ekilmilerdi. Sonra Aleksios o zaman Kilikia cephesinde bulunan Sleyman-ah'a mracaatla vergi karlnda bar istedi..Anlama oldu: Kocaeli yarmadasndaki Drakon ay ki memleket arasnda snr itibar edildi. Sleymanah ayn zamanda imparatora yardm edecekti (1082). Bu andlama Aleksios hesabna bir basan idi. nk Balkanlardaki Norman tehlikece kar koyabilmek iin Seluklular tarafn emniyete alm bulunuyordu. Bundan sonra Sleyman-ah andlama gereince, Kamyr (Yamur) kumandasnda yedi bin kiilik Trk kuvveti gndererek Aieksios'un Normanlar' talya'ya kadar pstrtmesne yardm etti (1083). Sleyman-ah, bu senelerllnde Anadolu'da ayr noktalar hlinde kalan Bizans kalelerinin fethi ile megul olmu, bu arada Tarsus'u (1082 de), Adana, Misis, Anazarva (Ayn- Zarba) ile Kilikya'nn dier baz ehirlerini zaptetmi (1083), Malatya'y da hara vermee mecbur tutmutu. Kilikia'da Philaretos tarafndan bir Ermeni prensliinin kurulduunu yukarda sylemitik. Kendine Bizans'n temsilcisi ss vererek Grek ahaliyi memnun ederken, oralara ara sra urayan-Trk mfrezelerine, hediyeler takdimi ve binblr dalavere ile, bir mttefik gibi grnen mcerao ve hain Philaretos, Bizans ordularnn dalmas ve Trklerin baka yerlerde fazlaca megul olmasndan faydalanarak, hkimiyet snrlarn genatetiyordu. 1074'ta Malatya*y ele geirmi, eonra Palu, Harput (Khartpert), Ayn- 2arba, Tarsus, Misis, Elbistan, Raban, Kaysun'a hkim olmu, nihayet Bizans valisinin elinctoft Urfa'y, ou Ermeni olan ahalisini ayaklan-

drarak, atmt. Philaretos Urfa'yt daha sonra olu Barsam'n idaresine verdi ve gzlerini Antakya'ya evirdi, 1078'e kadar burada dk bulunan Izak Komnenos yeni imparator tarafndan stanbul'a arlm, yerine Ermeni senyrlerinden biri tyin edilmiti. Bu ztn Antakya arsnda Grekler tarafndan ldrlmesi, Philare-tos'un eski hlyalarn gerekletirmesine vesile oldu: maktul dkn askerleri ve ileri gelenler tarafndan davet edildi ve ehri teslim ald. Ancak, Trkmen kuvvetlerinin de kaynat bu blgede prenslik ve ir gibi teekkllere ramen durum hi te normal deildi. Tarihi Urfal Mateos"un 1079 ylna tesadf eden mahedesine gre, Tarsus, Mara, Delk (Ayntab)'a kadar her tarafta karklk hkm sryordu. A kalm asiller, reisler urada burada dolaarak ekmek dileniyorlard. Yollar insan lleri ile dolmu, cesetler zerine kular mt". Kilikia'nn fec duruma dmesinde bizzat Ermeniler'in byk pay vard. Bu bakmdan Philaretos iyi bir rnek tekil etmektedir. Hkimiyet urunda her eyi mubah sayan, yalnz hasmlarna deil, tab'asndan olan Grekler'e, hatt soyda Ermeniler'e en baya ve zalimane muameleleri reva gren ve siyaset icabettrdike mezhep ve din deitiren bu adam, hi kimse tarafndan sevilmemi, kendi yurttalarnn ar sulamalarna hedef olmu ve gaddarl yznden olunun bile hiyanetine uramt. O, elindeki topraklar muhafaze edebilmek iin, bir taraftan Bizans mparatoru Botaniates'e tbiiyet arzederek Antakya dkl vazifesi ve Sebastos gibi unvanlar alrken, dier taraftan Musul ve Haleb hkmdar eref l-devle Mslim'e, Anadolu hkimi Sleyman-ah'a, Suriye meliki Tc'd-devle Tutu'a vergiler ve hediyeler veriyor, Byk Sultan Meiikah'a da ayrca hediyeler ve ballk mektuplar gnderiyordu. 1084 senesinde Urfa valisi plan olu ile aras alm ve Barsam yakalanarak hapsedilmiti. Bu muameleden zgn ve umumiyetle babasnn hareketlerinden ikyeti olan Barsam, babasnn Antakya'daki hne (vli)si mslman smail ile galice anlaarak, Anadolu melikini bu ehri zapta davet etmeye karar verdi. Hapishaneden kat, Iznik'e gitti ve Sleyman-ah't Antakya zerine tevik etti. Sleyman-ah yeter miktarda kuvvete, kimseye sezdirmemek iin, yalnz geceleri ilerleyerek on iki gn iinde Antakya'ya geldi. Kararlatrlm noktalardan sesesizce 280 kiiyi surlara kard. Ermeniler'den nefret eden ahali kar koymayarak, Habib Neccar dana ve kaleye ekildi. Philaretos'un askerleri de kayorlard. Ertesi gn beliren kk direni Moncukolu kumandasndaki kuvvetler tarafndan krld. Bizans'n Suriye'deki son hrstiyan kalesi olan bu mhim ehir zaptolundu (1084 aralk aynn ilk haftas). Sleyman-ah halka iyi davrand, esirleri serbest brakt, ahalnin matna et srdrmedi. Mehur Ksiyan kilisesi camie evrilerek yz yirmi mezzinin ayn zamanda okuduu ezan ile ilk cuma namaz klnd. 12 ocak 1085 de i kalenin de teslim alnndan sonra, Sleyman-ah Antakya'ya tbi bulunan Ayntab, Ar-tah, Bagras, skenderun, Sveydiye ve dier kasaba ve kaleleri birer birer igal etti. Mteakiben baarlarn Byk Sultana mjdeledi. Melikah' ok memnun eden bu zafer btn slm lkelerinde heyecanla kutlanmtr. Antakya'nn akbetini duyan Philaretos Ceyhan'da Honi'ye gitmekten baka are bulamad. Buradan da Poltaci (Baltac?) tarafndan kovalandndan Mara'a iltica etti. Bir mddet sonra, 1085 de Honi, Gksn, Elbistan, Keysun ve nihayet Mara' Poltaci igal ettii zaman Philaretos Urfa'ya olunun yanna gitmek zorunda kalm, fakat kendisinden nefret eden Urfahlar'dan yz bulamaynca Ur kaleye olsun yerleebilmek midiyle Melikah'n yanna gitmeye karar vermiti. Balang-

280

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARtH

281

ta iyi kab! grmeyen Philaretos'a, Urfa'nn Seluklular tarafndan zaptn (ubat 1087) mteakip ve ByfeSultantn huzurunda trenle msiman olduktan sonra Mara ehri verilmitir. Philaretos'a tbi Harput ehri ubuK tarafndan zaptolunmu ve bu bey ayrca Ein, Arapkir, emikezek ve Hanzid (Palu-Gen blgesi)'i ele gemitir. Dier taraftan ankr'y fethetmi olan Karategin ftuhatn sahile doru genileterek Sinop'u muhasara ve zaptetmiti. Efes ehri ile Ege sahilleri blgesi Tanrver-mi Bey'in, izmir ve civaryle adalardan bir ksm akan Bey'in hkimiyeti altnda idi. Bylece Sleyman-ah'n vefatndan nceki gnler Antakya'dan Karadeniz'e, Ege denizine ve anakkale'ye kadar btn memleket -tabiatiyle baz kalelerle sahillerdeki tahkimatt ehirler hari- Trk hkimiyetine girmi ve Byk Seluklu mparatorluuna balanmtr. 1085'e kadar Anadolu'nun fethi srasnda, mid (Diyarbakr), Meyfarikn (Silvan) bata olmak zere, Mardin, Hasankeyf, Cizre ve daha 30 kadar kaleden ibaret Mervn lkesi, burann veziri Fahr'd-devle Muhammed b. Cehr'in yardm ve Badad ihneliinden Irak- Acem valiliine getiren Gevharyn, Artuk Bey, ubuk Bey, Moncuk Bri, krm ve Hcib Altuntak kumandalarnda sevk edilen ordular ve Trkmen kuvvetlerinin gayretiyle, Seluklu mparatorluuna katld (1085) ve ayn yl iinde, Kasm'l-devle Aksungur ile dier Trkmen reislerinin Musul'a girmesi ile, bu havalideki Ukayl topraklar da Seluklu mparatorluuna baland. "Dima muzaffer" byk Trkmen beyi Artuk R inanl Karmaffler'in bulunduu ef-Ahs (el-Hasa) blgesini ve Bahreyn adatann daha nce itaate almt (1078-1079). ilikle mcadele Seluklu mparatorluunun ana siyaset izgilerinden biri olduu iin, slm dnyasnda ikilik ve kin yaratan bu akidenin yaylmasnda ocak vazifesini gren Msr Fatm devletinin ortadan kaldrlmas Seluklu sultanlarnn balca gayelerinden idi. Sultan Alp Arslan'n son yllarnda am'n zaptna memur edilen (mays 1071) Badad ihnesi Ay-tigin'den baka, Suriye'ye ayn vazife ile gnderilen Trkmen beylerinden Atsz, daha nce babular idaresinde bu hayaliye glen Trkmenlerin igal ettii Filistin'i alm, Kuds' zaptetmj, Akk'da Msrl Bedr'l-ceml ile mcadeleye girimi (1072), am' nc muhasarasnda ele geirmi (10 Haziran 1076) ve^ ezann kaldrarak, Abbasi halifesi ve Sultan Melikah adlarna hutbe okutmutu. Fakat Atsz 1077'deki Msr seterinde Kahire nnde muvaffak olamamas zerine, Sultan Melikah tarafndan kardei Tc'd-devle Tutu, Suriye meliki tyin edildi. am' kuatm olan Msr orudusunu ric'ate mecbur ettikten sonra Atsz' da ortadan kaldran Tutu, blgenin rakipsiz sahibi oldu. Sultan Melikah, eddad lkesindeki anlamazlk ve Grcistan kiral Giorgi M.'nin itatsizlik belirtileri zerine, oraya bir sefer yapar^ btn Kafkasya'y Savtigin'e teyd antikten (1076) sonra dnm, fakat Grc kiralnn tekrar bakaldrmas ve eski *ni kiral Gagik'in yeniden kral olmak teebbs sultan ikinci Kafkasya harektna zorlamt. Ara yolu ile Grcistan'a giden Melikah, Sav-tiginlh durumunu kuvvetlendirdi ve 1080'de sevketmek zorunda kald Ahmed, Eb Ykub ve tsa Bri kumandasndaki Trkmen kuvvetleri Kars, Ottu ve Erzurum'u Bi-

zans'tan geri aldktan gibi, oruh vadisini, Kuteyis'e kadar Acaralar blgesini ve Karadeniz sahiline kadar olan yerleri tamamen igal ettiler ki, bu mnasebetle Bizansl tarihi Anna Komnena'ya gre Trabzon da Trkler'e itikat etmiti. 1084'te Kakhet kratl tabiiyete alnm, 1087'den itibaren btn havali imparatorlua balanmt. Sultan Melikah, Kafkasya ve Erran'daki tbi blgeleri amcas Ykut'nin olu Azerbaycan umum valisi Kutb'd-din smail'e verdi. mparator Aleksios Komnenos ile Drakon ayn Bizans-Seluklu hududu tanyan anlamay imzalayan Anadolu ftihi Sleyman-ah'n Antakya'ya gelerek, B* cezre ve Suriye'nin kilit noktas durumundaki bu mstahkem ehri zaptetmesi Suriye meliki Tutu ile aralarnn almasna sebep oldu ve Sleyman-ah'n nisan 1086'da Haleb'i kuatmas iki Seluklu ehzadesini savaa gtrd. Ayn- Selm mevkiinde vukua gelen muharebede ordusu dalan Sleyman-ah intihar etti (5 haziran 1086). Bundan byk bir teessr duyan Suttan Melikah hassa kumandanlarndan Porsuk, Mchid'd-devle Bozan, Kasm-d-devle Aksungur ve dierleri yannda olduu halde, kalabalk bir ordu banda, sfahan'dan hareketle Musul ve Harran zerinden ilerledi Cber ve Menbi kalelerini aldktan sonra, Haleb'e geldi (aralk 1086), Antakya valiliine Yasyan', Haleb blgesi valiliine Aksungur'u tyin etti ve kendisi Sveydiye'ye kadar giderek, Akdeniz'in dalgalan karsnda, Allah'n kendisine nasip ettii muazzam ftuhattan dolay kretti. Bu srada Lzkiye, eyzer ve dier kaleler teslim olmu, 28 ubat 1087'de Urfa'y zapteden Bozan oraya vali tyin edilmiti. Bu havalideki karkln dzelmesi zerine Sina lne kadar btn Suriye kt'as Tutu'a bal olarak am melikli* i eklini almtr. Sleymanah ite olan savata Tutu tarafnda yer alan ve byk yardm dokunan Artuk Bey de Kuds ve civarna sahip bulunuyordu. Haleb'den ayrlan Melikah, Badad'a gitti ve halkn cokun tezahrat arasnda hilfet erkn tarafndan karland; Dr'l-hilfe'de tertiplenen byk trenle halife el-Mukted bi'llah yine 'Dounun ve Batnn hkmdar" Sultan Melikah'a iki kl kuatt (25 nisan 1088). Bu esnada sfahan'dan byk kumandanlar refakatinde. Terken Htn ite birlikte Badad'a gelen, Melikah'n kon Mehmelek halife el Mukted ile evlendirildi. Bu mnasebetle kaynaklarmzda tafsilt ite bildirilen gelinin hayret verici kymeti! cehizi ile, yaplan muhteem dn ve Badad'da gnlerce sreri enlikler, Seluklu mparatorluunun azamet ve satvetini gstermek bakmndan dikkate deer. Sleyman-ah'n Antakya'ya giderken znik'te yerine brakt Ebu'l-Kaasm, Gemlik krfezinde bir Trk donanmas inasna girimi iken imparator Aleksios Komnenos tarafndan kandrlp stanbul'a gtrlerek sultana cephe almas zerine, Melikah'n sevkettii Porsuk ve arkasndan Bozan kumandasndaki kuvvetler tarafndan ortadan kaldrld. Ebu'l-Kaasm'dan sonra yerine geen kardei Ebu'l-Gazi, 1092'de Sleyman-ah'n olu Kl Artan gelinceye kadar iznik muhafaza etti. Vcuda getirdii kuvvetli br donanma ile Bizanal cidd olarak tehdit eden dier bir Trk kuvvetini de tarrir Beyi akan temsil ediyordu. Anadolu'ya yakn adalar alan ve birka defa Bizans donanmasn malp eden akan Bey, stanbul'u zaptederek Bizans mparatoru olmay dnyor ve bu maksatla, Balkanlar zerinden Dou Trakya'ya kadar inmi olan Peenek Trkleri ile ittifak ediyorMarmara

282

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

283

kylarnda Seluklularn hkim bulunmas sebebiyle-, akdar-Edirneanakkale arasnda l Trk kskac iine tfmm olan Bizans mparatorluunu kertmek istiyordu. Bizans bu buhranl dudumdan, ancak, sekin imparatorlardan biri olar Aleksios Komnenos'an tahrik ettii, Peenekler ile Kuman Tridar arasnda Meri kenarnda vuku bulan ve akan'n mttefiki Peenekler'in ezildii Lebonium muharebesi (29 nisan 1091) neticesinde kurtulabildi. SultanJdelikah, Semerkand hJcmdar Almed Han'dan hatoikyeti rarine tertipledii MvernneWr seferinde (mays 1087) yolu zerine den kaleleri ve mstahkem mevkHeri birer birer aldktan sonra, Buhraty zaptetti ve Semerkand' kuatarak Ahmed Han' esir almak suretiyle, Karahanllar'm bat kolunu Seluklu mparatorluuna balad. Arkasndan Taraz (Tfclas) hkimini tbiyetine ald. Bala-sagun ve sfcb hkimleri vergi taahht ettiler. Sultan, zkend'e vard zaman, Kgar hkmdar Harun Bura Han huzura gelerek tbiiyetini arzetti. Bylece Karahanllar'm dou kolu da Seluklular'a balanm oldu. Orta Asya'da Byk Seluklu mparatorluu snrlar in eddine yaklat (1090). 1091 ylnda Trkistan'daki karklklar dzeltmek zere, oraya bir sefer daha yapan Sultan Melikah ayn yln sonbaharnda Badad' ikinci ziyaretinde (kam 1091) toplad harp meclisinde Tc-d-devle Tutu refakatinde olarak, Sd-ddevle Gevheryn, Kasm'd-devle Aksungur ve Bozan' Suriye'nin sahil blgesini zapta ve Ftmler ile teden beri siyas anlamazlk ve rekabet mevzuu olan Mekke'deki hutbe ve Medine'de hkimiyet iinin ve Yemen ile Aden havalisinin fethine memur etti. Bu mnasebetle Trek, ubuk, Yartnku gibi kumandanlarn idaresindeki Seluklu ordusu, Hicaz ktt'asn tamamen imparatorlua balandktan sonra, Yemen ve Aden havalisi de Trk hkimiyetine alnd. nniik-iJJik dvasnda Sultan Melikah'n megul olmas lzm gelen meselelerden biri de imparatorluk iinde Hasan Sabbh'n bayrakdarln yapt btin faaliyeti idi. Onun bilhassa kuzey ran'da yaln kayalar zerindeki Alamut kalesini ele geirmesinden (eyll 1090) sonra ciddiyet kazanan bu rfiz yuvasn ykmak zere Melikah, Yorunta, Kzlsarg, Kolta gibi kumandanlar evketti ise de, bu harekt devam edemedi. nk o srada Badad'a gitmi olan Sultan Melikah, ehzade Berkyaruk yerine kendi olu Mahmud'u velahd yapm$k isteyen muhteris Terken Htn ile, Melikah'a krgn bulunan halife el-Muktad bi'llh'n ibirlii neticesinde zehirlenerek ldrld (16 evval 485=20 kasm 1092). 38 yanda iken vefat eden Melikah Kgar'dan Boazii'ne, Akdeniz'e, Kafkaslar'dan ve Aral glnden Hind denizi ve Yemen'e kadar geniletmekle dnyann en byk imparatorluklarndan biri hfifc geltirmee muvaffak olduu Seluklu devletinin snflarn daha uzaklara gtrrriek, Msr', Kuzey Afrika'y zaptetmek ve bir dnya hkimiyeti kurmak emelinde idi. Seluklular'n en byk hkmdar ve tarihte en byk Trk imparatorlanndan biri olan Melikah birok Sultan ve mellklefln metbu bulunduu iin "ea-SuR&n'OI-a'zam" (Byk Sultan), "Sultn'l-lem'' diy anlr ve ayn-zamanda 'ea-Sultn'l-dT ve "Ebu,l*eth, lkablannt tard. Halife tarafndan kendisine Mizz'd-din, Cell-d-dnya ve'd-din lkab ile birlikte Ka-sm-u Emr'il-m'mnin (Halifenin orta) unvan verilmiti. Adaleti ve efkati ile imparatorluk dahilinde uyandrd derin hrmet ve sevgiden dolay vefat Trkler ve slm dnyas iin olduu kadar, Ermenilik Srynler, dier hrietlyanlar ve ir

din mensuplar, arasnda da zntye sebep olmu ve her tarafta matem havas yaratmt.

2. Irak ve Horasan Seluklular (1092-1194)

Byk Sultan Melikah'n lm (1092) ile balayan taht kavgalar yznden imparatorluk 4'e blnd. Melikah'tan sonra i mcadeleler arasnda sultan olan Berkyaruk (1092-1104), dalan imparatorluu toparlyamad. Onun, saltanatta hak iddiacs amcas, Suriye Seluklu meliki Tutu ile arpt (1095), babas zamanndan beri lkede yeralt faaliyetini artrm din-siyas Btn haraketi ile mca-daleye girdii bu tarihlerde Hal ordular da memleketin bat blgesini istilya balamlard. Berkyaruk'un kardei Sultan Muhammed Tapar (1104-1118) kuzeyde Gro saldrlarn durdururken, Wr yandan da Hallarla savaa giriti (ItTMTOBJfffS seferleri), fakat Trk siys liderleri arasnda tam bir gr birlii olmay baary nledi. Yerine geen olu Mahmud (111&-1131? kar byk amcas (Sultan Melikah'n olu) Horasan meliki, Sencer kendini Seluklu Sultam lh ederek (1115-157), Mahmud'u himayesine ald* Mahmud "Irak Seluklu Devleti" sultan olarak katrken, Sencer "Byk Sultan" oluyordu. Bakent Merv^ehri idi. Daha "melik" iken Gazneliler'i ve 1121'de de, Afganistan'da gelimekte olan Gurlu devletini kendine balayan Sultan Sencer, 1133 tarihli mektukbundan anlalaca zere bu yllarda Horasan, Mverannehir, hterezm'de hkmediyor, Anadolu, kuzey Hindistan ve Hicaz onun stnln tanyordu. Fakat Katavan Sava (1141)'nda put-perest Kara-Hitaylar'a yenilmesi itibarm terdi, Mverannehir1! elden karcb, daha sonra soyda, Ouzlar'a esir dmesi (1153), Harezmln ayrlmasn sonulandrd gibi merkez Horasan' da Ouz igali altna soktu. Sencer'in lm (Eyll, 1167) ile byk Seluklu imparatorluu fiilen nihayet buldu. Irak Seluklu devletinde Sultan Mahmud'dan sonra gefen Mutammed (lm. ftl), TuruJfr.tlm. 134) ve Mes'ud (lm. tl52) zamantarrl"kanlWklar-ve dnya devleti kurmaa kalkan, arazi zaptna girien Badat halifeleri ile mcadeleler iinde geti. Jyioe zayflayan Seluklu idaresinde son hkmdar Sultan Turul III zamannda fff iktidar Musul, Azerbaycan ve Fars atabeylerinde idi. Sultan Turul'un Harezmafo Teki'e malp olarak lmesi (1194) e topraklar Harezmah'lara intikal etti.

3. Kirman Seluklular (1092-1187)

Seluklulardan Kirman kolunun ba olan Kara Aralan Kavurt (ar Bey'in olu)'tonundan W#tft8yRan arasnda Kirman'dan baka, Fars arazisi gney sahilindeki Hrmz errflrRlve Arabfan yarm adas ucundaki Umman blgesi zapt edfflTlti. Bfr tfa kere Byk Seluklu sultan Olmaa teebbs eden Kavurt nftte yet Sufteri MelikaHHtf sultanln tanmay reddec^p bakent 2erihe yrynce, savata malp olarak yakaland ve kendi yaynn kirii ile boduruldu (Mays 1073). Ondan soma.evltlan Kirman blgesini idareye devam ettiler, Sultan Sen-certn fmne kadar (1167) ona bal kaldlar. Irak Selukhf Devlet* j karkla dd zaman Klrman'da da hanedan mensuptan arasnda mnazaalar kt. Devlet 1157'den sonra&r ara Gurluiar'a tbi oldu. Son Selukto meliki Muham-

284

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

285

med-ah H samannda memleket Ouz babularndan Dhar tarafndan igal edildi. Bu Seluklu kolunda fazla bir hareket grlmemitir.

4. Suriye Seluklular (1092-1117):

1077'den beri Suriye Seluklu melik'i olan Tc'd-devle Tutu, karde! Byk Sultan Melikah'n lm ddaysiyle kendini sultan iln ederek zerine yrd Berttyaruk kfe$ff1da Sava kaybetrhtf (ubat 1095) ve lmfct. iki olundan raf van Haleb'de, Dok* am'da mstakil harekete devam ettiler. Rdvan kardeini savala zorlayarak SuriyeHkmdar oldu se de, az sonra yine anlaamyarak biri am'da, teki Hlemde otmtofere devleti paylatlar. Bir ara Meyafarkn (SH-van)'e kadar gney Anadolu'yu nfuzu altna alan Rdvan, Msr Ftmleri ile anlaan Hallar tarafndan malp edildi. Bu srada am'da idare, Dokak (lm. 1104)'dan ziyde atabei Tu-tegin'de idi ve atabey ile Rdvan aralarnda kesin bir uzlamaya yaramyorlard. Bu sebeple Kuds'e ilerleyen Hallarla iyi mcdele edilemedi. Rdvan Haleb'de ld (1113) ve sonra son Seluklu Sultan-ah zamannda (1114-1117) idare Seluklu ailesinden olmayan L'l'nun elinde iken bunun ldrlmesi zerine Haleb, halkn, daveti ile gelen Artuk-olu ll-Gazi'ye geti (1117). am'da ise, 1128'de ldrlen Tu-Tegin'in olu Tc'd-din Bri 8e Bri-oullar (am Atabeylii) idareyi ele ald. .

5. Anadolu Seluklu Devleti"

Hakk Dursun YILDIZ Malazgirt zaferini takip eden yllar zarfnda Anadolu'ya kalabalk Trk nfusu gelip yerlemee balad. Sultan Melikah, amcas Kavurd'un isyann bastrdktan sonra bu ktann fethine daha fazla ehemmiyet vererek byk Trkmen beylerini bu fetih hareketiyle vazifelendirdi. Bu sralarda, taht Kavgalar sebebiyle zayflam olan Bizans mparatorluu Trk aknlarna fazla mukavemet edecek durumda deildi. Anadolu'da fetih hareketi btn hzyla devam ettii srada, Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusu Kutalmolu Sleyman-ah'n da fetihlere katld grlmektedir. Sleyman-ah'n Anadolu'ya ne suretle geldii hakknda birbirinden tamamen farkl iki gr ileri srlmektedir: a) Sleyman-ah'n babas Kutalm, Alp Arslan'a kar giritii saltanat mcadelesinde malup ve maktul dnce oullar Bizans hududuna srldler. Bir mddet Urla havalisinde snk bir hayat geiren Kutalm'n oullar 1074 ylnda etraflarna topladklar kalabalk bir Trkmen grubuyla harekete geerek nce Gney Anadolu'da daha sonralar ise Orta Anadolu'da fetihlerde bulundular, b) lk zamanlar Sultan Melikah'a kar muhalif bir tavr taknm, fakat halifenin tavassutu ile nihayet Anadolu'nun fethine memur edilmi olan Kutalmoullar, Melikah'dan zaptedecekleri memleketlerin hkmdarlk menurunu almlard. Grld gbibW)lrtne tamamen zfcfikirleri ihtiva eden bu iki grn hangisinin gerei ifade ettii belirtmek imdtKk mmkn olmamaktadr. Bununla beraber
(*) Anadolu'nun fethi zerine Byk Seluklu mparatorluu bahsinde geni bilgi vefflrnlaflr.

Sleyman-ah'n 1074 ylndan itibaren Anadolu'daki faaliyetlerini tesbrt edebiliyoruz. Ayn yl Antakya ve Haleb'i muhasara eden Sleyman-ah, Suriye meliki Atsz ile ihtilfa dmtr. Bizans mparatorluu, dahil mcadeleler, Balkanlardaki isyan ve ihtilller sebebiyle Anadolu'daki Trk aknlarna kar duramyordu. Bu vaziyetten faydalanan Sleyman-ah Orta Anadolu'ya girerek 1077 ylnda Konya'y zaptetti. Bundan sonra Bizans'taki taht kavgalarna mdahale imknn bulan ve bu sayede fazla zorlukla karlamadan bir ok ehir ve kaleyi ele geiren Sleyman-ah 1078'de tettikl fethederek merkezim oraya nakletti Bylece Anadolu Seluklu Devleti'nin temelleri atlm oluyordu. Sleyman-ah fetihlerine devam ederek ksa zamanda Bizans aleyhine hudutlarn olduka geniletti. 1080 ylnda Iznik'i Trkler'den geri almak gayesiyle znik nlerine gelmi olan Bizans ordusunu ar bir malbiyete urattktan sonra skdar'a kadar ilerleyen Sleylman-ah, burada kurduu gmrk daireleri ile Boaz'dan geen gemilerden vergi almaa balad. Fakat Aleksios Komnenos'un Bizans imparatoru olmasndan sonra durum Bizans lehine gelimee balad. Trk birlikleri yava yava geri ekiliyordu. 1082 ylnda yaplan bir antlama ite zmit krfezine dklen Drakon ay iki memleket arasnda snr itibar edildi. Sleyman-ah, Bizans ile sulh yaptktan sonra Anadolu'ya dnerek 1083 ylnda Tarsus, Adana, Misis ehirlerini zapt ve Malatya'y hara vermee mecbur etmiti. Bu srada Antakya, Ermeni Phitaretos'un tahakkm altnda di. Antakya hristiyanlar ok gaddar olan Philaretos'un elinden kurtulmak iin Sleyman-ah'a haber gndererek ehrin zaptnda ona yardmc olacaklarm bildirdiler. Kk bir kuvvetle Antakya nlerine gelen Sleyman-ah, Aralk 1084 tarihinde ierdeki hristiyanlarn yardm ile Antakya'y zaptetti. Fakat onun bu havalide fetihlere devam etmesi Suriye meliki Tutu 1le aralarnn almasna sebep oldu. 5 Haziran 1086 tarihinde Sleyman-ah ile Tutu arasnda cereyan eden savata Sleyman-ah malup oldu ve hayatn kaybetti. Sleyman-ah'n lm zerini, znik'te vekil brakm olduu Ebu'l-Kasm, yeni kurulmakta olan Anadolu Seluklu Devleti'nin dalmasn nledii gibi Bizans'a kar da baarl aknlar yapmtr. mparator Aleksios kuvvetle baa kamyaca-n anlad Ebu'l-Kasm' stanbul'a davet ederek onunla sulh yapt. Bu arada Ebu'l-kasm'n gafletinden istifade ederek zmit'i ele geirdi. Sultan Melikah, onun Bizans le urat bir srada Emir Porsuk idaresindeki byk bir orduyu znik zerine gndermiti. Emir Porsuk ay devam eden muhasara esnasnda ehri ele geirtmeyince Sultan MelRah onu ger ararak Urfa emri Bozan' onun yerine tyin etti. Muhasarann uzamas zerine ok kt bir duruma den Ebu'l-Kasm, Bizaie^tmparatoru feksios'tan yardm istedi. evirdii entrlkalarla.Trkteri birbirine drmeye gayret sarfeden Aleksios bunu bir frsat bilerek Ebul-Kasm'n yr-dm isteklerini Cevapsz brakt. Afide kurtulu midi kalmyan Ebu'l-Kasm, Sultan Melikah'tan af dilemek iin sfahan'a gitti. Burada da yz bulamaynca tekrar Anadolu'ya dnmek zorunda kald ve yakalanarak Emir Bozan tarafndan idam edildi. Bb/1Kasm'm lmnden sonra kardei Eb/1-Gzi onun yerine gemiti. Ancak Sultan Melikah'n lmyle oullan arasnda saltanat kavgalar balaynca Sleyman-ah'n olu Kl Arslan Horasan'dan gelerek znik'te Anadolu Seluklu Devleti'nin ikinci sultan sfatyla 1092 sonlarnda tahta oturdu. Sultan I. Kl Arslan znik tahtna getii srada Anadolu'nun muhtelif blgele-

286

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

287

rinde Trkmen emirleri mstakil devlet olma hareketin* giritiklerraten bu lkede br Trk birlii metfcut deildi. Dier taraftan imparator Ateksios Iznik'e kast aknlarna devam ediyordu. Kl Arslan Bizans'tan ziyade zmir ve havalisinde mstakil bir devlet kurmu*olan ve meydana getirdii donanmas ile Ege ve Marmara denizlerinde faaliyette bulunan kaynpederi Emir aka'dan ekiniyordu. Bu sebeple Alekaios Komnenos'un bu Trk emirine kar ittifak teklifini kabul ederek mtereken Emiraka'y ortadan kaldrdlar (1094). Bylece batda kendisini tehdit edecek bir tehlikenin kalmamas zerine douya ynelen Sultan I.Kri Arslan 1096 ytlnda Ermeni Gabriel*in:elinde bulunan Malatya'y muhasara etti. Muhasara devam ederkerKfiHal ordusunun Anadolu'ya gelmekte olduuna- haber ald ve derh# muhasaray kaldrarak merkezine dnmek zorunda kald. Pierre L'Ermit idaresindeki apulcu Hal grubu &d Arslan'm kardei Davud tarafndan bcmit yaknlarnda imha edilmiti. Fakat ksa bir zaman sonra kontlann, dklerin ve valyelerin idaresindeki muntazam Hal ordusu Iznik'i muhasara ettiiSfvSultan Kl Arslan bu kuatma esnasnda geldi ise de ehre girmee muvaffak olamad. Kuatmann uzamas sebebiyle znik bir anlama ile Bizans imparatoruna testim edildi (Haziran 1097). Bundan sonra Danimend Gazi ve Kayseri hkimi Hasan Bey'in kuvvetleriyle takviye edilmi olarak Eskiehir nlerinde Hallar'n karsna kan Kl Arslan onlara ar kayp verdirmesine ramen galip gelemedi. Hal ordusunun zrhl ve kalabalk olmas hasebiyle Sultan Kl Arslan bundan byle onlarla meydan muharebesi yerine, onlarn geecei blgelerde su kuyularn kapatarak, ekinleri tahrip ederek ve meskn yerleri boaltarak ypratma taktiine bavurdu. Hallar'n gelii ve Iznikln dmesi sebebiyle Konya'y kendisine merkez yapan Kl Arslan, bu srada frsattan istifade eden Bizans'n da ilerlemesine mni olamyordu. Bununla beraber Antakya kontu Bohmond'un Danimendler tarafndan esir edilmesini mteakip 1101 ylnda harekete geen Hal birlikleri birbiri arkasndan Amasya yaknlarnda ve Konya Erelisi'nde Kl Arslan tarafndan imha edildiler (1102). Hallar ile yapt savalarda olduka ypranm olan Sultan Kl Arslan Bizans imparatoru ile sulh yapp bat hudutlarn emniyete aldktan sonra, kendisinin Hallar ile megul olmasndan istifade ederek Malatya'y alm olan Dnimendii-ler zerine yrd ve bu ehri tekrar zaptetti. Bundan sonra Harran' ve Suriye me~ liki Dokak'n elinde bulunan Meyyfarkin'i lkesine katt gibi Diyarbakr ve Musul blgelerine de hkim oldu. Fakat Emir avl, Artukolu Hgzi ve Suriye maliki Rdvan'n birlikleri ile Habur rma kenarnda yapt sava kaybederek bu rmakta boularak ld (Temmuz 1107). SultavLK&gAr&taft'n lm ve olu ehinah'n Emir avl tarafndan yakalanarak sfahan'a gtrlmesi zerine Anadolu Seluklu taht bo kald. Bu vaziyet devle olduka saraml. Ancak ehinah'n 1110 ylnda serbest braklarak Malatya'da tahta gemesi durumu biraz dzeltir gibi oldu,. Fakat bu sefer de ehin-ah, kardei Mesud'un isyaniyle karlat. ki karde arasndaki taht kavgalar* 1116 jrtna kadar devam etti ve Mesud DanimerKter'den ald yardm sayesinde Konya'da Seluklu tahtna oturdu. Sultan Mesud uzun mddet kaynpederi Emir Gazi ile ibirlii yapmak zorunda kald. Bizans ve Halca kar$? yapt savalarla lkesini bir hayli geniletmi olan ve Abbas halifesi tarafndan "Melik8 unvan verilen EFnir;Qzi Anadolu'nun en

kudretli hkmdar haline gelmiti. Bu bakmdan Sultan Mesud, 1134 ylnda kaynpederinin vefatna kadar deta onun himayesinde idi. Babasnn yerine Dani-mendii tahtna geen Mehmed Gazinin lmyle Sultan Mesud zerindeki Dani-mendli nfuzu krlm oldu. Bylece mstakil hareket etme imknna kavuan Sultan Mesud, 1143 ylnda Ankara, ankr ve Kastamonu'yu Danimendliler'den geri alarak lkesinin hudutlarm geniletmee balad. Bir sene sonra da Elbistan' lkesine katt. Hallar elinde bulunan Mara ve Gksun'a kar harekete getii srada Bizans imparatoru Manuel Komnenos'un Konya zerine yrdn haber ald ve sratle geri dnd. Konya nlerine yaplan savata Bizans ordusu arr bir malubiyete urad. Sultan Mesud Anadolu'da kuvvet ve kudretini salamlatrd sralarda, Urfa Hal kontluunun ortadan kaldrlmas sebebiyle harekete geen II. Hat seferinde Alman kiral III. Konrad ile Fransa kiral St. Louis'nin ordular Anadolu'ya girdiler. Sultan Mesd Ekim 1147 tarihinde Eskiehir yaknlarnda Alman ordusunu perian etti. Bunu haber alan Fransa kiral St. Louis Orta Anadolu'ya girmekten ekinerek Efes-Denizli-Antalya yolunu takibe mecbur olmutu. Bununla beraber yolda Trkmenler'in hcumlariyle hayli zayiat verdikten sonra Antalya'ya ulaan St. Louia, buradan deniz yoluyla Akk'ya gidebilmiti. Hallar'a kar kazand zaferleri mteakip Mara ve civarn fetheden Sultan Mesud, Kilikya Ermenileri'ne de ar darbeler indirerek onlardan birok ehir ve kaleyi zaptetti. Bu arada Danimendli emiri Ya-basan' da kendisine balad. Uzun sren saltanat esnasnda Anadolu Seluklu DeVieft'n* bu lkenin en kudretli devleti haline getiren Sultan Mesud 1155 trffUhde vefat ettt. J Sultan Mesud, lmnden ksa bir zaman nce lkesini olu arasnda taksim etmiti. Bakent Konya ile havalisini ajan ve kardelerinin metbu durumunda olan Sultan l. Kl Arslan'm, taht kavgalarn nleme maksadiye Ak frsatta ortanca kardeini ortadan kaldrmas zerine kk kardei ehinah Ankara-ankr taraflarna kaarak Danimendli emiri Ya-basan ile ibirlii yapt. Taht kavgalarnn balamas, II. Kl Arslan'a kar Bizans, Ermeni ve Nureddin Mahmud'un harekete gemelerine sebep oldu. Sultan ilk saldrlar bertaraf ettikten sonra 1162 ylnda, evirdii entrikalarla Anadolu'daki Trk devletlerini birbirine dren Bizans imparatoru Manuel Komnenos ile grmek iin stanbul'a gitti, ki hkmdar arasnda vanlan anlamaya gre karlkl yardmlama ve Trkmen kuvvetlerinin Bizans'a akn yapmamalar kabul edildi. Bylece bat hudutlarndan emin olan Sultan Kl Arslan Anadolu'da hareket serbestesi kazanm oldu. 1163 ylnda Yabasan' malup ederek Elbistan, Darende, Kayseri ve Malatya'y snrlarna dahil etti. Bunun arkasndan kardei ehinah'tan Ankara ve ankr'y ald. Nureddin Mahmud'un igal etmi olduu yerleri de kurtard. Sultan H. Kl Arslan'n bu baariar Bizar imparatorunun gznden kamyordu. Aym zamanda Trkmen kuvvetleri de tekrar Bizans lkesine aknlarna yeniden balamlard. Bu gelime Anadolu Seluklu Devleti ile Bizans mparatorluunu tekrar kar karya getirdi. mparator Manuel, gittike aleyhinde gelimekte olan Anadolu Seluklu Devleti'ni ykmak karariyle byk bir ordunun banda olduu halde yrye geti. Sultan II. Kl Arslan Trkmen kuvvetlerinin maharetle tatbik ettii sahte ricat sayesinde Bizans kuvvetlerini Denizli civarndaki dar ve sarp Myriokephalon vadisine sokmaa muvaffak oldu. Eyll 1176 tarihinde yap-

288

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

289

lan savata Bizans ordusu byk bir hezimete urad. mparator Bat Anadolu'daki istihkmlar kaldrmak.ve ar bir tazminat demek rtiyle IstanbuFa dnebildi. Bu zafer; Bizans'n, Malazgirt savandan beri AnadoluJyu gari almak midini tamamiyle krm, o zamana kadar hristiyan dnyasnda bir nem Trklerin igali atandaki memteker gibi telktoaden Anadolu'nun gerek Trk yurdu oiduuhu isbat etrni ve Bizans imparatorluu bundan sonra Trkler1 kar taarruza cesaret edememitir. Sultan 8b Kl Arslan Bizana meselesini hallettikten sonra 1178 ydnda Dan?$mendli beyliine son vererek doudaki tehlikeli rakbinden kurtulmu oldu. Dier taraftan Trkmen kuvvetleri Kilikya Ermeni tarattn) istila ederek Silifke'yi zaptedip oradan Suriye ve Elcezire'ye doru yaylyorlard. Seluklular'n bat hududu ise Denizli'ye kadar uzanyordu. Uzun ve baarl bir mcadele hayatndan sonra yalanan ve yorulan Sultan II. Kfl Arsan'n, lkesini 11 olu arasnda taksim etmesi ve kendisinin de devlet , $ terine fazla mdahalede bulunmamas ehzadeler arasnda iktidar mcadelelerinin balamasna sebep oldu. Anadolu'da bu karklklar devam ederken Selhaddin Eyyub'nin Kuds' almas zerine yeni bir Hal seferinin hazrl balad. Sultan Kl Arslan, Anadolu'ya giren Alman imparatoru I. Friedrich Barbarossa ile dostluk kurarak onlarn Suriye'ye inmelerine msait davranmak suretiyle Hahlar' mmkn mertebe zararsz hale getirmek istiyordu. Fakat Akehir'de Sultan'n olu Kutbeddin Melikah'n Hallar ile mcadeleye girimesi ve malp olmas Alman ordusunun Konya'da pek ok tahribat yapmasna sebep olmutur. Bu felaket srasnda olu Melikah'n tahakkm altnda bulunan yal Sultan, kk olu veliaht Gyaseddin Keyhs-rev'e snarak onun yannda ld (1192). Suttan II. Kl Arsan'n lm zerine oullar arasndaki sahtanat kavgalar daha da iddetlendi. Uluborlu meliki Gyaseddin Keyhsrev Konya'y kardei Melikah'tan alarak 1192 ylnda Seluklu tahtna oturdu. Fakat onun sultanl dier kardeleri tarafndan kabul edilmedi. Gyaseddin Keyhsrev bir yandan kardeleri ile mcadele ederken dier yandan da Bizans imparatoru III. Aleksios Komnenos ile savayordu, iktidar mcadelesinde onun en tehlikeli rakibi asker kuvvet bakmndan kendisinden stn olan Tokat meliki Rdnddin Sleyman-ah idi. Nitekim Sleyman-ah'n Konya zerine yrdn renince 1196 ylnda Konya'y ter-kederek stanbul'a kat. Anadolu'da sarslm olan Trk birliini yeniden tesis etmee gayret sarfeden Sleyman-ah, Bizanft imparatorunu vergiye balad gibi Ermeni kiral Leon'u da hezimete uratt. Mengcekoullar ile Artukoullar'ndan baz yerleri ald. 1201 ylnda Erzurumu zaptederek Saltuklular hanedanna son verdi. Bylece Grcler Ne komu olan Rknddin Sleyman-ah, Sarkam yaknlarnda onlarla yapt sava* kaybetti. Grc tehlikesini tamamen ortadan kaldrmak gayesiyle giritii kinci sefer esnasnda 1204 ylnda vefat etti. Yerine geen olu III. Kl Arsan'n ocuk yata olmas sebebiyle uta bulunan Trkmen beyleri hl stanbul'da oturmakta olan Gyaseddin Keyhsrev'i Konya tahtna davet ettiler. Bu srada stanbul Latinler tarafndan igal edilmi ve Bizans imparatorluu paralanmt. Gyaseddin Keyhsrev Seluklu tahtna getikten sonra znik kiral Theodoros Laskaris ile an-

lat. Arkasndan Trabzon Rum imparatoru tH. Aleksios Komnenos'u mulup ederek Karadeniz ticaret yolunu elnniyet altna ald. 1207 ylnda Antalya'nn fethiyle Trkler'e deniz yolu alm oluyordu. Ermeni kiral II. Leon'a kar giritii sefer zaferle nfeticelendi (1209). Bunu Eyyubiler'in Kuzey. Suriye ve Anadolu'yu istillarn nlemek takip etti. Gyaseddin Keyhsrev'in bu baarlar Thedoros Laskaris te aralarnn almasna sebep oldu. 1211 ylnda Alaehir yaknlarnda Laskaris ile yapt savata ehit dt. Gyaseddin Keyhsrev'den boalan Seluklu tahtna devlet erknnn onun byk olu Izzeddin Keykvus'u geirmesi zerine kardei Aleddin Keykubd isyan etti. Izzeddin Keykvus bu meseleyi kolaylkla halledip Theodoros Laskaris ile de msait bir anlama imzaladktan sonra babasnn siyasetini takibe balad. Kbrs kiral ile ticaret anlamasn yeniledikten sonra kuzey ticaretini emniyet altna almak dncesiyle Sivas zerinden Sinop'a hareket etti. Trabzon Rum imparatoru . Aleksios'u malup ve esir ederek Sinop'u zaptetti (1214). Dier taraftan Kbrs'taki Latinler1 in tahriki ile isyan etmi olan Antalya halkm itaat altna alan (1216) Sultan, kendisinin taht kavgalariyle megul bulunduu sralarda baz ehirleri zaptetmi olan Ermeniler zerine yryerek baz ehir ve kaleleri ele geirdi ve Ermeni kraln vergiye balad, izzettin Keykvus saltanatnn son yllarn Eyyubler ve Artuklular'la savala geirdi ve bir sefer esnasnda Malatya'da vefat etti (1220). Izzeddin Keykvus'tan sonra Anadolu Seluklu tahtna, daha nce giritii iktidar mcadelesinde baarszla urayan ve hatta bir mddet hapiste kalm olan Aleddin Keykubt geti. Kendisine Abbas halifesi tarafndan "saltanat" menuru gnderilen Keykubd, Msr Eyybleri'ne kar el-Melik'l-Eref la bir anlama yapt. Bunu mteakip Kalonoros (bugnk Alanya) kalesini karadan ve denizden muhasara ederek zaptetti (1233). ehir ve kale yeniden ina edilerek Sultan'n adna izafeten Aliye ad varildi, tik Seluklu tersanesi Aleddin Keykubd tarafndan Aliye'de kuruldu. Buras Seluklu sultanlarnn klk merkezi oldu. Sultan Aleddin Keykubd kendisine muhalif bir tavr taknm olan meradan bazlarn bertaraf ettikten sonra 1226 ylnda Sinop'ta ina edilen bir donanmay Kastamonu Beyi Emir oban kumandasnda Krm'daki mhim ticaret liman Sudak zerine gnderdi. Sudak'n zaptndan sonra bir ok Rus Knez ve Kpak beyleri itaat altna alnd. Dier taraftan devletin kara kuvvetleri Silifke'ye kadar btn sahil blgesini ele geirdiler. Ayn zamanda Ermeni kiral Hetum'u, Sultan'a asker vermek, dedii vergiyi iki misline karmak ve parasn Anadolu Seluklu sultan adna bastrmak artlariyle sulh yapmaa mecbur ettiler. Ermenilerden alnan yerlere Trkmenler iskn edildi. Suttan Aleddin Keykubd Anadolu ileriyle megul bulunduu sralarda Asya ilerinde ortaya kan Mool tehlikesi sratte Bat'ya doru yaylmaya balamt. Nitekim ok gemeden Moollar'n elinden kaan Celleddin Harezmah Dou Anadolu'ya gelerek Keykubd aleyhine faaliyete geti. Diyarbekir Artuklular'nn da onunla ibirlii yapmas, Sultan' dou seferine kmaya mecbur etti Kahta, Hsn- Mansur (Adyaman) ve emigezek'i ete geirdi (1226). 1228 ylnda da Erzincan, Kemah ve ebinkarahisar' alarak Mengcekoullar hanedanna son verdi. Bu srada Sultanin meguliyetinden istifade etmek isteyen Trabzon mparatoru Andronikos, Samsun ve Sinop'a saldrd. Bunu haber alan Keykubd Bayburt-

290

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

-----291

Maka yoluyla Trabzon'a giderek ehri muhasara etti. Fakat havalarn ok fena gitmesi Trabzon'un fethine mni oldu. Sultan Aleddin Keykubd ile Celleddin Harezmah'n aralar dzelmee vz tutmutu kit Harezmah Ahlat ehrini uzun bir muhasaradan sonra zapt ve feci bir ekilde tahrip etti. Bu sebeple iki Trk hkmdarn aras bozuldu. Austos 1230 tarihinde Erzincan yaknndaki Yassemen mevkiinde yaplan ka*>i savata Keykubd galip geldi. Ksa bir sre sonra da Erzurum'u elegefitfi. 1231 ylhda Celleddin Harezmah'n -MOrtayl* Moollar'n yama aknlar Malatya'ya kadar uzanmaa balad. Mool tehlikesinin daha nce farkna varm olan Anadolu sultan, lkesini bu tehlikeden uzak tutmak iin gedey'in olduka ar artlarn kabul etmi grnd. Bununla beraber gerekli tedbirleri almaktan da geri durmuyor* du. Snr boylarndaki kaleleri tahkim ederek, Celleddin Harezmah'n lmnden-sonra Seluklu hizmetine girmi olan Harezmli asker birlikleri bu snr kalelerine yerletirdi. 1234 ylnda Msr Eyyub hkmdar el-Kmil'in gnderdii ordu malp edildikten sonra Harput, Urfa, Harran ve Rakka Seluklu hkimiyetine girdi. Mukabil harekete geen el-Kmil'in Mardin'i zapt ve tahrip etmesi Aleddin Keykubd' Eyyubler zerine sefere kmaa mecbur etti. Seluklu ordusu Kayse-ri'de toplanacakt. Ordu daha harekete gemeden bir ziyafette Aleddin Keykubd zehirlenerek ld (1237). Onun sultanl zamannda Anadolu Devleti siyas, asker ve iktisad bakmndan en parlak devrini yaamtr. Aleddin Keykubd'dan sonra, kumandanlarn ve beylerin rekabetleri arasnda II. Gyaseddin Keyhsrev tahta kt. Bu kifayetsiz hkmdar kumandan Sadeddin Kpek'in tahakkm altna girdi ve onun tahrik ve telkinleriyle birok mhim ahsiyetleri ldrtt. Sadeddin Kpek devlet erknndan kendisine kar gelebilecekleri ortadan kaldrdktan sonra Seluklu tahtna gemek emelinde idi. Fakat btn bu hileleri meydana kt zaman kendisi ldrld (1239). Sadeddin Kpek'in bertaraf edilmesinde rol oynyar. Celleddin Karatay gibi devlet adamlarnn i bana gemesi durumu biraz dzelir gibi olduysa da siyas ve din zaaflar ortadan tamamen kaldrmak mmkn olmad. Fakat bu srada patlak veren Baba Ishak isyan SelukJu devletinin artk kmekte, olduunu gstermekte idi. Br Trtanttn eyhi olan Baba Ishak etrafna toplad Trkmenler ile devleti bir hayli uratrd ve isyan 1240 ylnda glkle bastrld. Baba shak isyann Mogullar'n istils takip etti. 1242yrinda Erzurum'u igal ve tahrip eden Moollar 1243 yfenda Baycu Noyan kumandasnda Anadolu'yu istilya baladlar. II. Gyaseddin Keyhsrev toplad byk orduyla Baycu Noyan kumandasndaki Mool ordusunu Sivas'n dousunda Kseda mevkiinde karlad. Temmuz 1243 tarihinde yaplan savata Seluklu ordusu korkun bir hezimete urad. Moollar Anadolu'da yarm asrdan fazla bir mddet Hkm srdler. II. Gyaseddin Keybsrev'den sonra tahta geen Seluklu auttahlar Moollar elinde bfatt kukla idiler. Kseda savandan itibaren, Anadolu Seluklu Devleti'nin tarihe kart 1308 ylna kadar, Anadolu szde sultanlarn, ehzadelerin birbirleriyle mcadeleleri, devlet adamlar ve beylerin ihtirastan ve tahrikleri, suikastlar, isyanlar, iktisad knt ve-halkn parianl manzarasn arzeder. Ancak BeyHkterin teekkl ite Anadolu Trkl yeniden hayatiyet kazanacaktr.

VI. Ortadou'da Kurulmu Trk Devletleri (Anadolu, ran, Suriye ve Msr) P

1. Dou Anadolu ve zmir Trkmen Beylikleri
brahim KAFESOLU

a- Artuklu Beylii (1101-1409) Anadolu'nun fethinde .byk.hizmetleri geen Ouzlar** Der boyundan nl Trkmen Beyi Atuk Beya^j&nye meliki Tutu^frBftndan ikta edilen Kudmde lmnden (1091) sonra ouHart Skmen ve H-Gazt, Kude'n tekrar Falmiter'e gemesi (1098) dolaysyle, Byk Seluklu Sultan tarafndan kendilerine verilen blgelerde beylikler kurmulardr. Hsn- Keyf (Hasankeyf) ve Amid (Diya&afor) kolu: 1101-1231 Skmen I, Hasankey*.*e Surc'dan baka 1104 de MadM alm, Hallarla savam, Trkmen babularndan krm ite birlikte Harran civarnda Urfa kontu Baudotn Jlyi esir almak sureyteq$Wro*>ir zafer kazanmt. Ondan sonra gelen olu brahim, Mardin'larnuces ll-GaziVe brakmak unda kaldr(1l08). Hasankeyf sllesinden rnid civann da alan FatVd-din Kara Arslan (Olm. 1166)'dan sonra olu Nr'd-din Mehmed 1182'd Salh'd-din Eyybrye baland v* yapt askeri yardm karl olarak blgenin en byk merkez ehri mid'i ald (1183). Olu Nftsrld<Hn Mahmud (im. 1*22) bir-kitabede "Dyr- Bekr, Rum ve Ermen sultana gibi grnmekle beraber* etrafn eviren kuvvetli devletlerden bazan Eyyblerl. bazan Anadolu Seluklularm metb tanmt. Daha sonra, olu Mevdd zamannda Eyyb el-Mek-l-KftmiI Amid ve Hasankeyf' zapt etti (123^

292

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

293

Mardin kolu: 1108-1409 Artukolu ll-Gazi 1108'de Mardin'e sahip olduktan sonra, Haleb'de L'l'nun lm zerine, ehir halknn dvetine uyarak gelip ald Haleb'i korumaya olu Tlmur-ta' memur etti (1118) ve 1121'de Meyfrikin'i Ahlat ahlan'ndan ald. Hallarla iyi mcadele ediyordu. Antakya Hallar11 zerine yryen ve Prens Roger'i yenilgiye uratan (1119) ll-Gazi, bu zaferi dolaysiyle byk hrete ulat, lmnden sonra olu Timur-ta Mardin'de, dier olu Sleyman Meyfrikin'de, yeeni Sleyman Haleb'de oturdular. teki yeeni Belek, 1112'de len Trkmen babuu ubukolu Mehmed Bey'e ait Harput kalesi ve civarn alm (1115), Franklarla mcadelede byk n kazanmtr: 1122'de Urfa kontu Jocelin ile Birecik senyrn malp etti, yakalad, her ikisini Harput'a haps etti. 1123'de kral Baudouin'i de malup ve esir ederek, yeni ele geirdii Harran'a gtrd ve esirlerini kurtarmaya gelen kalabalk Frank ordusunu da bozguna uratt (1124). Fakat ayn yl Menbi'i kuatrken ol<isabetirie-dld. Topraklar Timur-ta'a gei. Sleyman ld iin Meyfrkin de ona baland. Mardin Ulu camiini yaptran Kutb'd-din ll-Gazi II (1184) zamannda Salh'd-din Eyyb memleketIIcflSne mdahaleye balad ve nihayet Meyfrkin Eyybler'e geti. Artuklular 1200'den itibaren Eyybler'e, bir aralk Anadolu Seluklularma balanmtr. Mool istils srasnda Mardin kalesinde len Necm'd-din Gazi'den sonra Mool tbiiyetine giren Artuklular, daha sonra Kara-koyunlular'la uzun mcadelelere giritiler. Son Artuklu- beyi ihb'd-din Ahmed (Melik's-Slih) Mardin'i Kara Yusufa telfirYi etmee mecbur oldu (1409). Mardin kolu (veya ll-Gazi kolu) tarihe kart. Harput Kolu: 1185-1234 Hasankeyf kolundan Nr'd-din Mehmed'in lmnden sonra, kardei Eb Bekir, Hasankeyf i, Salh'd-din %ybt himayesindeki, yeeni Skmen ll'den alamad iin, ayr bir aile teekkl etmitir. 1203 yllarna doru olu Nizam'ddin brahim yerine gemi ve Harpm 1234'de Seluklu Sultan l Aiffd-dn Keykubd tarafndan Anadolu Seluklulan'na ilhak edilmitir. b- Dnimendli Beylii: (1002-1178) Anadolu'nun fecinde Artuk Bey'in Anadolu 'dan ayrlmasndan sonra, onun yerine gelerek Yailrmak ve Kafrmak clolayanro alan, rivayete gre Trkmenter'e retmenlik yapt iin Danimend' dye anlan Gazi Ahmed Bey, Seluklu 80* ieyman-ahGn lmnden sonra* kuvvet kazanarak Beyliini geniletmi, Kl Aralan Ito Hallarda yaptE Eskiehir <1097) ve Kayseri (1101)'dolayianndki savalara katlm ve bu srada Antakya prensi Boh6mond% esir ederek Malatya'y ele geirmiti. Hal prensin serbest braklmas hususunda Kl Arslan ile aras alan Gazi Ahmed Bey Seluklular'a yenildi. 1104'de len bu BnimendlPnln oullarn* dm duruma hftMm tem Gazi: Bey, Seluklu ehzadelerinden Mes'ud I ile ibirlii yaparak 11#da Konya'yigeri alp, onun sultan olmasna yardm etti ve kzm ominht vlencSrdi. Fakatbu arada Kayseri, Ankara, ankrtve Kastamonu kale ve blgelerini kendi beyliine katt iin^as'tan Bolu ve terrrtt yaknlarna kadar uzanan sahada kuvvetli bir hkmet kurmu oluyordu. Ayrca Bizans ilerine kar-

yor, mparator loannes Komnenos'a kar tahd iddiacs kardei Isaakios'u mlteci olarak kabul ediyordu. Bizans'n buna karlk Kastamonu ve dier yerlerdeki baz Dnimendli ehirlerini tahrip etmesini (1133) onlar geri pskrtmek suretiyle cevaplandran Gazi Bey'in hret ve nfuzu artt ve itibar de olsa stn hkimiyeti tannan byk Seluklu suttan Sencer tarafndan kendisine "Melik" unvan verildi. lm (1134) zerine yerine geen olu Melik Mehmed Bey Dou Karadeniz blgesine seferler tertip etti. Bat Anadolu'da da Bizans ile bir ka kere karlat, saldrlar durdurdu (lm. 1142). Sonra kardei Ya-basan ile rakipleri olan dier hanedan yeleri arasnda kan mcadelelerden faydalanan Seluklu sultam Mesud l, nce Ankara, ankr ve Kastamonu'yu sonra da Elbistan' zapt ederek, Malatya'da bulunan Dnimendli Ayn'd-devle'yi Seluklu tabiiyetine ald. Sivas, Amasya ve Kayseri'ye hkim olan Ya-basan da 1150*de Seluklu tbiiyetine girdi. Sultan Kl Arslan ll'ye kar kan Ya-basan, birka kere malp oldu, sonra Bizans imparatoru Manuel ile anlama yapt. Suriye atabeyi Nr'ud-din Mahmud ile de ibirlii hlinde di. Anadolu'da tekrar kuvvetli bir devlet domu gibi idi. Fakat Ya-basan {lm. 1164)'dan sonra durumu zayflad. Sultan Kl Arslan II, kararl ve plnl hareketlerle 1174-1178 yllar arasnda Dnimendli ailesinin ellerindeki kale ve ehirleri teker teker alarak bu beylie nihayet verdi. e - Mengckl Beylii: (1118-1250) AnadoluMtfn fethinde dou Anadolu'da faaliyet hlinde iken ehit dt anlalan Trkmen beyi Mengck tarafndan alnan Erzincan, Kemah, Divrii, Karahisar blgesinde kurulan beyitte hakknda bilgi 1118'den tibaren balyor. Bu tarihte Mengck Gazi'nin olu Ishak, Kemah'da bulunuyordu. Bir yandan Seluklularla, dier yoldan Artuklu ve Dnimendli beylikleri ile rekabet hlinde idi. Hatt Bizans'n Trabzon valisi Gabras'dan yardm istedi, fakat Artuklu Belek tarafndan malup ve esir edildi. Ishak'n lmnden sonra (1142), oullarndan Dvud, Kemah ve Erzincan'da, Sleyman ise, Divrii'de olmak zere beylik ikiye ayrkl. Kemah-Erzincan Kolu: (1U2-1228) Seluklu Kl Arslan II taraftar olduu iin Dnimendli Ya-basan tarafndan ldrlen (1162) Dvud'dan sonra, olu olup 60 seneye yaton "hkm sren Fahr'd-dta Behram-ahaagranmda Enrincan cank bir ticaret ve kltr merkez haline gelmi. Kl Arslan^^tb ve damad idL Kemah1! 4dare eden olu Se^ uk-ah da Seluklularda bal idi ve bu aile Seluklulara Grcistan seferi (1202)'ne katlmta. Sultan Keykvus I, Behramahta k Seluk Htn ile evli idi. Behram-ah ldkten (1225) sonra, olu Dfcvud-ah II, Erzincan'da, dier olu Mehmed Karahisar'da hkim efldular. Bunlar zamannda lkeleri, ftAan Al'd-din I. Keykubd tarafndan Seluklu devletine ilhak edildi (1228). Divrii Kolu: (1142-1250) ? Sleyman'dan sonra, yerine geen olu shinah Seluklu Kh Arslan H"ye ve Sultan Sleyman-ahlatbi olmu v**Wstiyanlarla mcadelede bulunmutur. *&* runu Ahmed-ah da Sultan Keykubd II metb tanmakta idi. Bu ailenin bilinen son simas Melik Slih'dir, o da ancak ismen malmdur. Ohffli kolunun Sultan Keykubd I zamannda veya daha sonraki bir tarihte Seluklu DevletTne katld tahmin edilmektedir.

294

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

295

- Saltuklu Beylii: (1092-1202) Anadolu'nun fethinde Erzurum ve civarn att$4ahmin ediien Eb'l-Kasm'n olu Ali'nin orada bir beylik kurduu grlmekte* ki, beylik adn Ali'nin olu Izz'd-dfn Saltufc'tarv almtr. 1102 ylnda Bey olarak Ali bululuyordu.Saltuklu balii Karst Bayburt, Oltu, Tortum, spir ve Tercan topraklarna sabip olmu, Trabzon prenslefl ile mcadele etmi, bir yandan da Hallar'la arpan Danmendliler'e tesirli yardmlarda bulunmu, fakat daha ziyde Toiura-Ollu dolayJar rndaki Grclerle savamta Kra'a hcum eten Grcler'e kar yapt savalarda (1153, 1161) baarlar kazanan liz'd-din Saltuk (lm. 1174) SeJukM Sultan Kl Arslan II ile ittifak ederek kzn onunla nikahlamt. Fakat bu kz Konya'ya giderken yolda Danimendli Ya-basan tarafndan esir edilmiti. Izz'd-dtoln Olu Mehmed Kzl Arsten da, Erzurum nne kadar gelen, kralie Thamar ra'nn kocas, David kumandasndaki Grc kuvvetlerini malp etti (1195). Olu Melikah zamannda, Anadolu'da, siyas birlii kurmaa alan Seluklu Sultan Sleyman-ah tarafndan Erzurum'un alnmas ile (1202) Saltuklu Beylii sona erdi. Bununla beraber Mcngirt kalesindeki (Hasankale-Sarkam yolu zerinde) .bir kitabeden 1205 ylnda bile Saltuklu ailesinden Eb Mansur adl bir beyin-Artuklular'a tbi olarak- devam ettii anlalmaktadr. d - Ahlat ahlar Beylii: (1100-1207) Byk Seluklu Sultan Melikah'n amcas Ykt'nin olu olup, Sultan tarafn* dan, 1080 yllarnda Azerbaycan umum? valiliine tyin edilen Kutb'd-din smail'in kumandanlarndan, Skmen'l-Kutb 1100 de Ahlat' Mervn hakimiyetinden alarak bir hkmet kurmutur. Bunlara Ahlat ahlar veya Ermenahlar da denir. Skmen 1108'de de Meyfrkin'i zaptetmi, ancak buras 1121'de Artuklu Necmed-din ll-Gazi 'e gemitir. Artuklu, Saltuklu, Mengckl beylikleri ile mnasebet ve mcadelelerde bulunan ve 12. yzyln 2. yansnda bir ara hkimiyetini Kars'a kadar genileten Ahlat-ahlar bir asr kadar devam ettikten sonra son hkmdar Izz'd-din Balaban zamannda idare Eyybler'e gemifer (1207). e - nall Beylii: (1103-1183) . Byk Seluklu SL,tan Melikah'n lm zerine kan taht kavgalar arasnda, kendini sultan iln ederek bakente doru harekete geen Suriye Meliki Tutu Diyarbakr' zabtetmi (1093), idaresini brakt Tu-tegin (Dokak'm atabeyr) Hallarla-mcdele iin yntd zaman ehri Trkmen beylerinden hal'a vermiti. inf burada 1103'den itibaren kendi hkmetini tesis etti: Mardin Artuklu ailesi ile akrabalk kuran bu beylik beylerinden bazlarnn adlan (brahim, lm. 1109; ll-ald, lm. 1142 v bunun oju Mahmud) bakr paralar zerinde grlmektedir. 80 yl kadar devam ettii anlalan beylik, Diyarbakr Ulucmii kitabelerinde grld zere, Irak Seluklu Sultanl'na tbi id. 12. yzytffft yartidla TMHdaranln vezir ailesine getii anlalyor. 1183'de Salh'd-din EyyObfterafncteft^apt dlnan Diyarbakr, Hsn- Keyfa (Hasankeyf) Artuklu Beyi Nr'd-cRh Mehmed'e verildi. f f -zmir ve Efes Beylikleri: (1081-1097) Anadolu'nun fetW: srasmcte, Malatya dolaylarnda faaliyet gsteren Ouz avuldur boyundan olduu sanlan akan (Bizans kaybmda, Tzkhaa), stanbul'da

uzunca bir mddet kaldktan sonra 1081'e doru zmir'e gelerek bir beylik kurmutur. Bizans imparatorluunun zayf noktalarm iyi bilen akan, Foa'y ve civarn da aldktan sonra 40 para gemiden kurulu kuvvetti bir donanma yaptrarak Ege Denizi'nde Sakz, Midilli, Sisam, Rodos adalarn zapt etti ve anakkale'ye doru ilerledi. zerine gnderilen Bizans donanmalarn birka kere malp etti. istanbul'u ele geirip mparator olmak istiyordu. Kara kuvveti kfi gelmedii iin, Balkanlar zerinden Trakya'ya doru ilerleyen soyda Peenek Trkleri ite ibirlii yapt. Onlar karadan stanbul'u bask altna alrken akan Bey de denizden hcuma geecek ve Bizans bakenti drlecekti. Fakat pln baarya ulaamad. nk, imparator Aleksios Komnenos, Tuna boyundaki Kuman Trkteri'ni Peenekler zerine saldrtm ve aralarnda cerayan eden, Meri kysndaki Lebonium Sava (Nisan 1091)'nda Peenekler ar malbiyete uramlard. zmir Beyi akan Seluklu Sultan Kl Arslan I. tarafndan ortadan kaldrld (1097). Yine bu sralarda Efes blgesinde de ok kk bir Trkmen beylii daha grlmektedir ki, banda Tann-bermi Bey bulunuyordu.

2- Atabeylikler
brahim KAFESOLU a- Fars Atabeylil (Salgurlular): (1147-1284) Seluklular'n balangcndan beri ran'n Fars blgesinde hizmet gren Ouz Salgur (Satur) boyundan Atabey Sungur'un frak Seluklu sultan Mes'ud zamannda istikll iln etmesi ile kurulmutur (1147). Bakent rz ehri idi. Sungur'un lm (1116)'nden sonra olu Zeng Irak Seluklu devletini tanmak zorunda kald ve bu durum Seluklu Devleti yklncaya kadar (1194) devam etti. Kardeler aras mcadelede stnlk salayan Sa'ad I. (Zeng'nin olu) 1203de Salgurlu hkmdar oldu. lkesini imr etti. Bir ara Harezmahlar'a esir den Sa'ad (lm. 1231)'den sonra olu Eb Bekir (lm. 1260) geti. ranl ir Sa'ad-i iraz nl eserlerini bu atabeyin himayesinde yazmt. Atabeylik lhanl Moollar'a tbi oldu. Daha sonra Sa'ad H'nin kz, Mool hkmdar Hulegu'nun olu ite evlendi ve bu htun'un 1284'te lm ite slle nihayet buldu. b-Azerbaycan Atabey ligi: l-Denizliler (1146-1225) Aslen Kpak Trkleri'nden olup, Irak Seluklu sultan Mes'ud zamannda bu devlette vazife alarak, kudreti sayesinde idare kademelerinde derece-derece ykselen ems'd-din ll-Deniz, Azerbaycan umum valisi iken, Grc ve Abhaza saldrlarna kar koruduu, hatt Erran ve irvan havalisini de Seluklular'a balad bu blgeyi, 1146"dan itibaren mstakilen idareye balam ve bir slle kurmutur. Sultan Turul H'nin dul kalan zevcesi ile evlenerek Seluklu ailesine girmi olan ll-Deniz'in merkezi Tebriz ehri idi. Nahvan ve Gence de buraya bal di. Sultan Arslan-ah2amannda "Atabek-i^Earn'' diye anlan ll-Deniz'in iki olundan Cihan Pehlevan devletin "ba-hcip'i, Kzl Arslan Osman da ordu bakan Olmulard. ll-Deniz'in lm (1175)'nden sonra, Cihan Pehlevan yalnz Azerbaycan'n deil, btn rak Seluklu sultanlnn en kudretli adam hline geldi. "Hakan-* Acem" unvann tayordu. 80*70 kadar "bende" si btn memleketi kontrolleri

296

______TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

297

altnda tutuyorlard. Daha sonra kardei Cteman da bir aralk kendini rak Suljanf iln etmiti (1191). Bunun olu Eb Bekir 1200'e doru Hemedatfa, hatt steharffeadr nfuzunu geniletmiti/Fakat 1211'de Azerbaycan atabeyi zbek Ha-, rtonahlar'a balanmak zorunda kald ve Cell'd-din Hareatah'n Tebriki zapt etmesi ite(i22S) atabeylik sona erdi, arkasndan memleket Moollar tarafndan istil edildi. c - Erbil Atabeyliklei: Be-Teginliler: (1146-1292) Musul Atabeyi Zengnin Musul valilerinden olan Zeyn'd-din Ali Kk, Zen$nto lm tarihnde (1146), Ectoft merkez olmak zere, ehr42prr Hakkri, Sincar ve Harran'a sahip bulunurken, mrnn sonuna doru, alillii dolaysiyle lkesini Musul atabeyi Mevdd'a brakarak, Erbil'e ekilmiti (1167); Olu Atabey Muzaffer'd-din Kk-bri, nce Musul atabeyi Seyf'd-din Gazi ll'nin hizmetine girdi, sonra Salh'd-din Eyyb ile ibirlii yaparak, yardmna karlk Urfa'y ald (1183) ve onun kzkardei ile evlendi (1185). Salh'd -dinin lm (1193) zerine tamamen mstakil olarak, komular ile ve Eyybler'le dosta geinmek, birka Mool aknn pskrtmek suretiyle lkesini korudu. Kk-bri 44 sene sren atabeylii zamannda memleketini imr etti. Bir ara Anadolu Seluklularna tbi olan Kk-bri'nin lm (1232)'nden sonra, kendisinin vrisi olmad iin, Erbil atabeylii topraklar, vasiyeti gereince, Abbas halifeliine intikal etti. ? - am Atabeylll: Brililer: (1228-1154) Suriye'ce Seluklu atabeyi. Hallarla mcadelesinden dolay "Seyft-lslm" diye anlan, Tu-tegin'in ldrlmesi (1128) zerine yerine geen olu Tc-d-din Bri nce btinliinin bir kolu olarak Suriye'de gelien Ismller'le urat. nk bunlar Kuds'n Hal krat ile anlam, am'n Franklar'a gemesine yardmc bir duruma girmilerdi. Bri, 20 "bin kadar Isml'yi kltan geirmek suretiyle am' kurtard, fakat kendisi de bir Isml tarafndan ldrld (1132). Yerine arka arkaya atabey olan ve memleketlerini Zeng oullarndan korumaa alan Ismi, Mahmud ve Mehmed adlarndaki olundan sonra (1139), bunlardan Meh-med'in olu Atabey Mucr'&din Abak da ayn siyseti gderek varln muhafazaya gayret etti. Sonunda zayf am atabeyliine Nr'd-din Mahmud (Musul Atabeyi) tarafndan am'n igal edilmesi ile, son verildi (1154). d - Musul-Sincar-Haleb Atabeylil: ZengHler: (1127-1259) Byk Seluklu Sultan Melikah'n Haleb valisi Ak-Sungur (lm. 1094) 'un olu Imd'd-din Zeng, Irak Seluklu hkmdar Mugs'd-dn Mahmud tarafndan Musul vliei tyin edilmiti (1127}. Zeng Cizre kalesini, Nusaybin*!, Sincar ve Harran' aldktan sonra, Hallara kar mdafaa ettii Haleb'i de kendisine balayarak kuzey rak'tan Akdeniz'e kadar uzanan bir devlet kurdu (1126-1146). Balca gayesi Suriye Frank-iktidarna kar bir Mslman birlii meydana getirmekti. Hama'y (1130), Antakya Hal Prenslii elinden Kefertb ve Maarrafun-No'mniye gibi kaleleri ald. Trablus Hal kontluundaki Ba'arin kalesini kuatt zaman, zerine gelen Kuds knal Fbulque d'Anjou'yu malp ve esir eltfflIST). Sonra mcadeleye devamla, Urfa'y ele geirerek Frank kontluunu ortadan kaldrd (1144) ki, bu mhim hdise Avrupa'da kral ve imparatorlar idaresindeki II. Hal seferinin hazrlanmasna yol amtr.

Zenginin olrNr'ckiin Mahmud Haleb'de, teki olu Seyf'd-din Gazi I, Musul'da idi. Babalarnn lm (1146)'nden sonra bunlar atabeylii iki ksm hlinde idareye baladlar. Haleb atabeyi Mahmud, Hallar'n karsna kan byk kumandanlardan biri olarak tannmtr. Antakya Hal prensi Raymond de Poitiers'yi malp ( 1149) ve topraklarnn mhim bir ksmn igal eden Mahmud, 1154 da am atabeyliini de kendine balam, sonra dikkatini vatan mdafaacs snni Trkler'e srt eviren Fatimler elindeki Msr'a evirerek orada vezir Sver'in ibirlii yapt Kuds kiral Bohmond IIl' malp ederek Trk hkimiyetini tesise almtr (1164). 1167'de Nr'd-din Mahmud 'un gnderdii irkh, Msr'da faaliyette bulundu, ifonn beraberindeki Salhaddin (Eyyb) Mahmud'un temsilcisi olarak idareyi ele ald (1171). Fatm devleti tarihe kart. Mahmud'un lmnden (1174) sonra am ve Haleb atabeylikleri Eyyb ailesine intikal etti. Musul'a gelince, Seyf'd-din Gazi'den kardei Mevdd'a geen bu blgede, Sincar Zeng ll'ye verildi. Bunun kardei Mes'ud zamannda, Musul ve Sincar Eyyb tbiiyetine girdi (1186). Nihayet btn blge Mool llhan devleti tarafndan igal olundu (1259).

3 - Anadolu Beylikleri
Erdoan MERL

1243 ylnda Kseda'da Moollar karsnda urad malubiyetten sonra Trkiye Seluklular Devleti hzl br k devresine girmi ve bu devlet llhanllar'a tbi olmutur. Kseda savandan ykl tarihi olun 1308 ylna kadar idar mekanizmasnda tam bir karklk hkm sren Seluklu devletinde sultanlar, ehzadeler birbirleri ile taht mcadelesine girimiler ve tahta geebilmek iin de Mool-lar'n yardm ve himayesine bavurmulardr. Bu sebepten Seluklu sultanlar Moollar'n kontrol altnda ismen hkm srdler. Aslnda hkimiyet Moollar da idi. Bunun yansra mli kaynaklarn azl, suistimaller ve iktisad knt yznden perian bir manzara arzeden Anadolu'da Seluklu devletin) tekrar eski kuvvetli ve kudretli haline gelemedii grlyor. XIII. yzyl sonlarna doru Anadolu'da Mool basks da zayflamt. Bu durumdan istifade eden ularda ve snrlarda yerletirilmi Trkmen Beyleri ve halk yava yava Seluklular ile ilikilerim kesmi, bu devletin mirasn ve siys hkimiyeti, Anadolu Beylikleri (eski syle-yiiyle Tvif-i Mlk) adyla anlar yeni kurulmu byk, kk bir ok devletler aralarnda blmlerdir. te, Karaman, Germiyan, Eref, Hmid, Mentee, Can-dar, Pervane, Sahib-Ata, Karas, Saruhan, Aydn, nan (Ldik Beylii) ve Osma-noullar bu suretle Anadolu'da kurulmu olan Trkmen beyliklerinden idiler. a - Alftiye Beyleri: Trkiye Seluklu Sultan I. Aleddn Keykubd (1220-1237) tarafndan zaptedilen Aliye ehrinde daha sonra kk bir beylik kurulmutu. Aliye beylerinin Seluklularn neslinden geldii rivayet olunmutur. 1291 ylnda Kbrs taral Henri II. Aliye'ye asker evketti ise de bu ehri almaa muvaffak olamad. Aliye 1293'de Karamanoullan'ndan Mecdeddin Mahmud Bey'in eline geti. O hutbeyi Memlk* ler adna okuttu. Karamanoullan'nn bu ehir zerindeki hakimiyetleri XIV. yzyln ikinci yansnda da devam etti. Kbrs kiral Pierre 1366 Maysnda Alaiye'yi zapta

298

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

299

teebbs *tti ise de Karamanoullar'mn yardma gelmesi ehrin tekrar Trkler'in elinde kalmasn salad. Atiye 142? de Karamanoullar*gafndan Memlk dev letine satld ve bundan sonra ehirde Memlk hakimiyeti atlnda Karamanolu Mahmud Bey'in torunlar hhm Mler. Bu beyliin birinci miri elde rnevcud sikkelere gre Savc b. amseddn Mehmed'cBr. Verine olu BrilM zam Kmar man, Aliye Beyi oldu. Karamamdan aonra^terdei SaCi^*dffen Ltfi Bey bey liinin bana geti. Lfltfi Bey Karamanhlaf'a kar \Qtim kiralndan yardm grd. Sonra Osmanllara yanamaya alt. Ijtfl Bey takriben 1461 yrlnda ld. Virthtf Kl Arsian geti. Fath Sultan Mehmed zamannda Gedik Ahmed Paa, Aliiye'yi alarak Osmanl devleti topraklarna katt (1462 veya 1463). lek bir pazar yeri tan Aliye'den kereste ihracat mhim bir yer igal etmekteydi. ehirde gemi yapan tezghlar vard ve ticaret dolaysyla Aliye beyleri zengin ve halkn da mli duru mu iyi idi. jgf4$ b - Aydnoullar Beylii: XIV. yzyln balannda Byk Menderes'den itibaren Tire, Ayaslug (Seluk) ve Birgi taraflarnda kurulmu bir beyliktir. Bu beyliin kurucusu Mbarizeddn Gazi Bey Mehmed, Germiyanoullar ordusunda suba idi. Aydnoullar, Mentee Beyi'nin damad Sasa'nn yardmna gelmiler ve Bizansllar'dan alnan Aydn eli topraklarnn fethinde byk rol oynamlardr. Fakat daha sonra Aydnolu Mehmed Bey, Sasa Bey'i yenerek Aydn dne hkim oldu. Sasa Bey onarda yapt savata ld (1308). Mehmed Bey sahip olduu Ayaslu, Sultanhisar, Bodemya, Tire ve zmir'i be olu arasnda paylatrd. Kendisi en kk olu ile Birgi'de oturdu. Bu beyliin an nemli iskelesi Ayaslu (Seluk) idi. Burada hazrlanan donanma ile 1319da Sakz'a baskn yapld. Mehmed Bey'in oullarndan Umur Bey ikibuuk yllk bir kuatmadan sonra sahil zmir'ini ele geirdi (1328). Umur Bey, donanma ile, Sakz, Bozcaada, Semandrek adas, Gmlcine havalisi, Adalar denizi ve Mora sahillerine baarl aknlar yapt. Mehmed Bey zaman zaman Bizansllar ile dost geinmeyi tercih etmitir. O bir av srasnda suya derek hastaland ve bu hastalk neticesi ld (1334). Mehmed Bey'in yerine kardelerinin sraryla Gazi Umur Bey geti. Onun ilk gnlerinde, Latinler Trkler'den zmir'i almak iin taarruz ettilerse de geri ekilmek zorunda kaldlar. Bundan sonra Umur Bey, Saruhanolu Sleyman Bey 9a birlikte Yunanistan ve Mora'ya sefer yapm, saysz esir ve ganimetlerle zmir'e dnmdr (1334-1335). Umur Bey 1335'de Alaehri hkimiyeti altna ald. Bizans -mparatoru Andronikos III., isyan ederek Midilli'yi ele geiren Foa valisi Dominique'i cezalandrmak iin Saruhan ve Aydnoullar'ndan yardm istemi ve bu beylerin sayesinde Midilli ve Foa'y geri almaa muvaffak olmutur (1336). Umur Bey. Bizans ile olan dostluunu srdrm, onlarn seferlerine dahi katlarak Karadeniz'e km Kili ve Eflak lkelerini yamalamtr (1339-1340) Bizans mparatoru Andronikos lll.'n lmnden (1341) sonra Umur Bey'in dostu Kantakuzen, imparatorun on yandaki olu Yuannis (Jean)'e vasi olmutu. Fakat Kantakuzen daha sonra muhalefetle karlam, bu sebepten Dimetoka'da imparatorluunu iln etmiti. O daha sonra dmanlarna kar Umur Bey'den yardm istedi Umur Bey ile Kantakuzen bu ilk mcadelede baar salayamadlar. Umur Bey tekrar geleceine sz verdikten sonra zmir'e dnd (1343-1344). Bir Hal donanmas ise sahil zmir'i Trkler'in elinden ald (28 Ekim 1344). Fakat Hallar,

Umur Bey'in mukavemeti sebebiyle fazla ilerleyemediler. Bundan sonra Umur Bey'in Saruhanolu Sleyman Bey ile birleerek Kantakuzen'e yardm etmek iin Rumeli'ye getiini gryoruz. Ancak Sleyman Bey'in lmesi bu seferi neticelendirmeden Umur Bey'i zmir'e dnmeye mecbur etti (1345). Viennios Dk Torfil kumandasndaki Latin kuvvetlerinin zmir'e taarruzu ise neticesiz kalmt. Aydnoullar donanmalar ile tekrar Ege denizinde faaliyete baladlar. Rodos valyeleri ticaretin aksamamas iin zmir'i vermek artyla Umur Bey'le anlamaya raz oldular, fakat bu anlama Papa tarafndan tasdik edilmedi. Bunun zerine Gazi Umur Bey zmir'i zapt etmek iin harekete geti, takat bu ehre yaplan hcum srasnda ehd dt (1348). Umur Beyin zaman Aydnoullar iin her ynden nemli gelimelerin grld parlak bir devre olmutur. Umur Bey'in yarine byk kardei Hzr Bey geti. O, Umur Bey gibi enerjiye sahip olmadndan Latinler'le ok ar bir anlama imzalamaya mecbur kald (18 Austos 1348). Bu anlama yirmi madde olup; Beyliin elindeki btn isketelerinden alnmakta olan gmrk vergisinin yarsnn Latinler'e verilmesi, hristiyan gemilerinin serbeste Aydnoullar limanlarna girebilmesi ve btn deniz kuvvetlerinin silhlarn brakmas gibi maddeleri iltiv etmekteydi. Bundan sonra Aydnoullar'nn faaliyeti durmu ve beylik kmee yz tutmutur. Hzr Bey muhtemelen 1360 ylnda ld. Ondan sonra beyliin bana Mehmed Bey'in olu Isa Bey geti. Isa Bey Osmanllar'la dost geindi. Bunun yansra 1371 "de Venedikliler te eski antlamay yeniledi. Kosova Sava (1389)'nda Osmanl ordusunda bulunan yardmc kuvvetler arasnda AydnouHar'nn ki de vard. Bu savada Sultan I. Murad'n ehit dmesi neticesi Yldrm Bayezid suttan olmu, fakat ona kar Karamanoullarfnn teviki ile Anadolu Beylikleri'nde bir hareket balamt. Bu harekete Aydnoullar da katld. Yldrm Bayezid onlar itaat altna almak iin kt Anadolu seferinde Alaehir'i zapt etti. Bu srada Isa Bey, Sultan'n huzuruna gelerek itaatini bildirdi. Aydnoullar Beylii bu suretli Osmanllar'a tbi oldu. Isa Bey'e Tire'de oturmak artyla bir ksm yerlerin idaresi brakld (1390). Isa Bey'in lm tarihi belli deildir. Ankara savandan (1402) sonra Timur tarafndan memleketle kendilerine geri verilen beylikler arasnda Aydnoullar da bulunmaktadr. Aydnoullar'ndan nce Musa Bey baa geti ise de ok ksa sre sonra ld (1403). Musa Bey'in yerine II. Umur amir oldu. Bu srada Aydnoullar'ndan brahim Bahadr Bey'in olu Cneyd Bey zmir'e, kardei Hasan ise Ayaslug'a hlm olmulard. II. Umur akrabas olan Menteeolu llyas Bey'den yardm istemi ve onun sayesinde de Ayaslug'u ete geirmiti, llyas Bey, Hasan' Marmaris'de hapsetti Cneyd Bey nce kardei Hasan Bey'i kurtard, sonra da Ayaslug'a ele geirdi. Fakat sonunda II. Umur Bey'le anlatlar. Cneyd Bey, Alaehir, Salihli ve Nif (Kemalpaa) 'i Aydnoullar topraklar iine katt. II. Umur Bey 1405 ylnda ld. Bu suretle Cneyd, beylii tek bana idareye balad. Cneyd Bey, fetret devrindeki Osmanl ehzadeleri arasndaki saltanat mcadelelerine de katld. Her defasnda bu ehzadelerden birisinin tarafn tuttu, fakat o bu siysetinde muvaffak olamad. Ancak her zaman kendisini affettirmenin yollarn buldu. Sleyman elebi onu Ohri sancak beyliine tyin attL Cneyd Bey oradan kaarak tekrar beyliinin idaresine hkim oldu. elebi Mehmed ise Cneyd Bey'e Rumeli'de Nibolu sancan vermiti (1414-1415). Cneyd Bey, elebi Mehmed'e kar kan Yldrm Bayezid'in olu

300

___TRK DNYASI EL KTABI

T R K T A R H ------------------------------,......................-----*

301

Mustafa elebi flfe bfrlettve bu ehzadeye vezirlikdahi yapt. Sultari I'. Murad ona fifytfi-MM'vaad ederek bu Ittffakfl ayrm, Cneyd Bey de tekrar "beyliinin bana gemi^Br (144)?tekat o burada tekrar rahat durmad. Neticede Sultan I. Murad onufr2rine Anadolu Be$IS*by Harftza Bey'i gndfflK.46neyd Bey Osman-l rufc ^karsnda ateeiz kalarak nce Ipsllf kalesine ekildi ise de sonuna*' teslim utmak fctenda kaldrVt'ailesiyle birlikte idam edildi (142M426). Bylece Aydnoullar topraklar tamamiyle Osmanl idaresi altna girdi. Aydnoullarfnn Birgi, Tire ve Ayaslug'da birok mimar eserleri bulunmaklar dr. Bunlardan Isa Bey'ir Ayaslug'daki cami en gzellerinden birisidir. Aydnoullar Beyleri edebiyat da tevik etmilerdir. c - Candaroullar Beylii: Kastamonu.Sinop ve havalisinde kurulmu bir Trk beyliidir. Kurucusu emseddin Yaman Candar'dr. Trkiye Seluklu Sultan II. Giyaseddn Mes'd'un ilk saltanat devresinde (1284-1296), kardei Rkneddn Kl Arslan, Kastamonu valisi Muzaffereddn Yavlak Arslan' kendisine atabey yaparak sultanln iln etmiti. II. Giyaseddn Mes'd onlarn zerine yrd ise de yenilerek esir dt. Arkadan gelen Giray kumandasndaki kuvvet Sultan Mes'd'u kurtarm ve yaplan savata Kl Arslan ve Yavlak Arslan lmlerdir (1292). Sultan Mes'd kurtarlmas rasnda yararll grlen emseddin Yaman Candar'a Kastamonu ve havalisini verdi. Fakat Yavlak Arslan'n olu Hsameddn Mahmd Bey Kastamonu'da duruma hakimdi. emseddn Candar'n lm tarihi belli deildir. Onun olu Sleyman Paa, Kastamonu'ya Mahmd Bey hkim olduundan Eflani tarafna ekilmiti. Sleyman Paa ni bir basknla Kastamonu'yu ele geirdii gibi, Mahmd Bey'i de ldrd. Sleyman Paa 1335 ylna kadar llhanllar'n hkimiyetini tand, ondan sonraki be yl ise mstakil olarak hkmet srd. Pervneoullarfndan Gazi elebi onun hkimiyetini tanmt. Gazi elebi'nin 1322'de lmnden sonra Sinop Candaroullar topraklarna ilhak edildi. Ayrca Tarakl Borlu (Safranbolu) da ele geirildi. Sleyman Paa'nn Sinop valisi olan byk olu Ibrahrft;* babasnn, kardei Candar' velahd gstermesi sebebiyle isyan etmi ve Kastemonuy hkim ofrriutu (a. yk. 1339). Sleyman Paa'rmi lm tarifti belli defdRr: Gyasedn fe-1, rahim Bey*ih^te hkmeti uzun srmemi, o takriben 1345de lmfljf^ Yerine amcas Emir Yakub'un olu dil Bey geti! Bunurfaman hakkrttfa da eHrrttede fazla bfrtJHg yoktur. dil Bey 1361 ylnda ld. Yerine dl CeileddlHByefciti (Kt-rm) Bey, emir oldur. Balangta Celleddn Bayejrftf'lrl Omanftultan I. Murad ile mnasebetleri dostane idi, hatt ona itaat etmiti. Celleddn Bayezid, Kad Burhaneddn'e ffer damad Amasya emiri Ahmetff desteklemi ve olu Isfendi-yar Bey kumandasnda yardmc bir ordu gndemtftE'lad BufhaneddTn her B& orduyu da malp etti (1383). Babasnn tahtm kardei skender'e btrakmak niye* tind olduunu sezen Bayezid'in byk olu Sleyman (-ah) Bey bu duruma kam ve kardei'-ldrerek Osmanllara snmta Sultan I. Murad, Sleyman Bey'i Osmanl kuvvetleri ile Ktrm Bayezid zerine gnderdi. Kastamonu'da yaplan sava sonunda Bayezid Sinop'a ekilmek zorunda kald. II. Sleyman Bey Kastamonu'ya hkim oldu (1383). ffkat onun bu IMhtl ufcun srmedi. Sultani. Murad'n tazyiki neticesi beyliini Osmanllar'a terk etti (1384). Sleyman Bey halkn kendi lehine ayaklanmas sonucu Kastamonu'ya hkim oldu. Ancak Osmani-

farta-onu yalnz brakmasndan faydalanan Ktrm Bayezid Kastamonu'yu H(S Candaroullar beyliini tekrar ele geirmeyi baard. Sleyman Bey ikinci kez Suttan I. Murad'a bavurdu ve ondan temn ettii kuvvetlerle Kastamonu'yu ald (1384). Celleddn Bayezid 1385'de Sinop'da ld. II. Sleyman Bey, Osmanllarla dost geindi. 6nun bu dostluu Yldrm Bayezid'in ilk yllarna kadar devam etti. Ancak Yldrm Bayezid'in Anadolu'da birlii tahakkuk ettirme yolundaki baars zerine, Sleyman Bey, srann kendisine geldiini anlayarak Kad Burhaneddn Ahmed ile anlamaya vardt. Yldrm Bayezid 1391 ve 1392 yl balarnda olmak zere iki defa Candarolu Beylii zerine yrd ise de Kad Burhaneddn'in yardma gelmesi onun geri dnmesine sebep olmutu. Nihayet yine 1392 yl iinde Yldrm Bayezid abuk davranm, Kad Burhaneddn yetimeden Sleyman Bey'i Kastamonu'daki savata malp ederek ldrmtr. Osmanl Sultan, Candaroullar'nn topraklarn igal etmi, fakat Sinop'da oturan Isfendiyar Bey'i yerinde brakmt. ki taraf arasnda Kvrm Bel hudut olmutu. 8u suretle elebi Isfendiyar, Sinop'ta Candarolu Beylii'ni devam ettirdi. Isfendiyar Bey bir mddet sonra Kad Burhaneddn'e balanmak istedi. Yldrm Bayezid 1394'de Sinop'u kuatt ise de atamad, fakat Isfendiyar Bey onu metbu tanmak zorunda kald. Isfendiyar Bey Ankara Muharebesinden (1402) sonra Timur'un hakimiyetini tand. Bunun karlnda da, eski Candarolu topraklar Kastamonu, ankr, Kalecik ve Tosya kendisine verildi. Isfendiyar Bey Kastamonu'da idareyi ele ald. O Fetret Devrinde Osmanl ehzadeleri arasndaki saltanat mcadelesi srasnda tedbirli bir siyaset takip ederek her defasnda bu ehzadelerden birisini destekledi. Bu mcadele sonunda duruma hkim olan elebi Mehmed ile dost geindi. elebi Mehmed'e Karaman ve Eflak seferlerinde olu Kasm Bey idaresinde yardmc kuvvet -, gndermiti (1417). Fakat Kasm Bey geri dnmeyerek elebi Sultan Mehmed'den Kastamonu, Bakr kresi, Kalecik ve ankr'nn kendisine verilmesini istemiti. elebi Mehmed'de Isfendiyar Bey'den buralarn Kasm'a braklmasn talep etmi, bu teklifin reddedilmesi zerine de Candarolu Beylii zerine yrmt. Isfendiyar Bey Sinop'a ekildi, neticede Kastamonu ve Bakr Kresi Isfendiyar Bey'de kalmak, Tosya, ankr ve Kalecik de Osmanl Sultant'na verilmek art te anlamaya vahidi. Sultan elebi Mehmed, kendisine braklan yerleri Osmanllar'a tbi olan Kasm'a terketti ve arada hudut, lgaz Da tayin edildi. Isfendiyar Bey de Osmanllar'a tbi olmutur. Anadolu beylerinin birbirleriyle uramasndan yararlanan Isfendiyar Bey, Samsun ve Bafra'y igal etti (1419). Candaroullarfnn burada hkimiyeti uzun srmedi. Bu blgenin valisi Isfendiyar Bey'in olu Hzr Bey 1420'de Samsun'u Osmanllar'a teslim etmek zorunda kald: II. Murad tahta $fet$ zaman (1421) meydana kan tanklklardan istifade eden Isfendiyar Bey harekete gemi, nce ankr'da bulunan olu Kasm Bey'in elindeki topraklan igal etmi, daha sonra Tarakl-Borlu'ya kadar ilerlemiti. II. Murad ehzade isyanlarn bastrp duruma hkim olduktan sonra Isfendiyar Bey zerine yrd. Osmanl ordusunda Kasm Bey de vard. Tarakl-Borlu'da yaplan savata yaralanan Isfendiyar Bey Sinop kalesine snd. Osmanl kuvvetlerinin Kastamonu ile Bakr Kresi'ni almas sebebi ile Isfendiyar Bey sulh teklifinde bulundu. Neticede bar yapld (1423 sonu veya 1424 ba). Kastamonu ve Bakr Kresi Isfendiyar Be/e iade edildi, buna karlk o da Osmanllar'a tbi oldu ve bundan sonra da dosta geindi. tefencHyar Bey 26 ubat 1440'da ld. yerine olu Taceddn

302

.TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

303

ibrahim Bey geti. brahim Bey Osmanl hanedan ile M tarafl akrabalk tesis etti, ancak onun saltanat buuk yl kadar srm ve kendisi 1443 Mays1 sonunda lmtr; Yerine olu Kemleddn smail Bey hkmdar oldu. smail Bey'e, kardei KKI Ahmed Bey muhalefet etti, fakat br netice elde edemiyerek Osmanllara snd. Kzl Alrned, Candaroullar Beylirne saSlp olmak iin bilhassa Osmanl vezirlerini tshffk elti, neticede TYabzon seferi srasnda Fatih Sultan Mehmed nce Kastamonu zerine yrd, tamaft Bey Sinop'a ekildi, fakat mukavemetin faydasz olduunu grerek, Sinop'u muhasara eden veziN zam Mahmd Paa'ya kaleyi teslim etti (1461). smail Bey'e WwHehr, negl ve Yarhisar havalisi, olu Hasan Bey'e de Bolu Sanca ikta olarak verildi. Kzl Almed'in Candarolu Beylii uzun srme*: Trabzon sefer? dnnde kendisine Mora Sancak Beylii verilerek Kastamonu ve Sinop Osmanl topraklarna dahil edildi. ikesi elinden alnan Kzl Ah med Bey nce Karamanolu, sonra da Akkoyunlular'n yanna kat. smail Bey ise kardeinin kandan dolay phe altnda kalmamak iin kendisine Rumeli'de dirlik verilmesini istemiti. Bu istei kabul edilerek o Filibe sancana nakledildi ve 1479'da orada ld. Candaroullar'ndan Kasm Bey, Osmanl himayesinde ankr ve dolaylarnda hkmet srm ve 1464'den sonra lmtr. Candaroullar beyleri gerek ilm ve gerekse sosyal eitli eserlerle memleketlerini imr etmilerdir. Bunlar iinde bilhassa smail Bey, Kastamonu ve Sinop dolaylarnda medrese, cami, kervansaray gibi birok tasisler yaptrmtr. Bu beyler sanat adamlarn da himaye etmiler ve kendi adlarna eitli Trke eserler yazdrmlardr. Yine smail Bey Hulviyt- h isminde byk bir eser telif etmitir. Candaroullar Beylii iktisad bakmdan da gelimiti. Bilhassa Sinop darya ihracatta bulunan ilek bir ticaret limanyd, ayrca buradaki tersanelerde gemiler yaplmaktayd. - Dulkadr Oullar Beylii Dulkadr Oullar XIV. yzyln ilk yarsnda Mara ve Elbistan civarnda teekkl ederek bu havalide iki yzyla yakn hkmet srm bir Trkmen beyliidir. Bunlar Ouzlar'n Bozok kolundandr. Dulkadrllar'n ilk reisi Zeyneddn Karaca Bey'dir. O Eretna Bey'in elinden Elbistan' zaptetmi ve Memlk Sultan Melik en-Nsir Muhammed'den (1309-1340) niblik menuru alarak Dulkadrl Emirliini kurmutur (1337). Karaca Bey bundan sonra Eretna'nn lkesini yamalad. Memlk sultanlarna zaman zaman itaat, bazen de onlardan ayrlarak Halep ehrini tehdit etti. Ayrca o, Sis Ermeniler'i ile baarl mcadelelerde bulundu ve 1346'da Gabon (bugnk Geben) Kalesi'ni ele geirdi. Halep taraflarnda da birok yer zapteden Karaca Bey bu baarlarna gvenerek Melik z-Zhir unvan ile hkmdarln da iln etti (1348). Ancak, Memlk Devleti'ne isyan eden Halep valisi Beyboa'y Sulttn'a teslim etmemesi onun ortadan kaldrlmasna yol at. Memlk kuvvetleri Etoi&jMVa girdiler. Karaca Bey yenilerek kat. Fakat yakalanarak Eretna Beyin olu Mahmed Bey'e gnderildi. Mehmed Bey Karaca'y Memklar'a teslim etti. O, 11 Aralk 1353'de Kahire'de ldrld. Karaca Bey'den sonra ola Halil Bey Memlklar tarafndan Elbistan valiliine atand. Halil Bey derhal hudutlarn geniletmeye alt, bunda da baarl oldu. Mara, Malatya, Harput, Behisni ve Amik taraflarn ele geirdi. Metbu olan

Memlklar tarafndan zerine gnderilen kuvvetleri yendi. Sultan Berkuk (13821389) devaml aknlarndan bkt Halil Bey'i ortadan kaldrabilmek iin Dulkadrl-lar arasndaki anlamazlktan istifadeye karar verdi. Kendi yanna snan Halil Bey'in kardei brahim'i onu ldrmeye gnderdi. Halil Bey br suikast sonucu ldrld (1386). Onun yerine kk kardei SR Bey geti. ST Bey hemen zerine gnderilen bir Msr ordusuna 1386 Mays'nda Gksn yaylasnda yendi. Kendisine muhalefet eden kardei brahim Bey idaresindeki bir orduyu daha malubiyete uratt zaman (1387), Sultan Berkuk onun emirliini tasdik ekmek zorunda kald. Sl Bey bundan sonra daima Memlkler ile urat. Halep civarn zapt ve yama etti. Ayntp muhasarasndan sonra Sultan Berkuk'tan korkarak aman isteinde bulundu. Sultan ona Trkmen emerlii ve Elbistan nibliini tevcih etti (1391). Fakat SlTnin 1394 de gney dou Anadolu'ya gelen Timur'u Suriye'nin fethine teviki sebebiyle Sultan Berkuk onu yok etmeye karar verdi ve Sl'nin zerine byk bir ordu gnderdi. Memlk kuvvetleri 1395 Mart'nda SfFyi ar bir yenilgiye urattlar..Bununla da yetinmeyen Berkuk bir suikast le Sl'yi ldrtt (1398). Yerine olu Sadaka getiyse de amcas Nsireddn Mehmed b. Halil onunla mcadeleye giriti. 2 Austos 1399'da Elbistan' zapteden Yldrm Bayezid, Dulkadrl Beyliini Mehmed Bey'e vermitir. Sadaka Bey ise kamak zorunda kald. Mehmet Bey Memlk devleti ile dost geindi, hatt Sivas muhasaras srasnda (1400), Elbistan Trkmenleri Timur'un ordusunu basknlarla rahatsz ettiler. Timur'un Elbistan, Malatya ve Behisni'yi alp tahribi zerine Mehmed Bey ona itaate mecbur oldu. Mehmed Bey, elebi Sultan Mehmed ite de dost geindi Buna mukabil Ramazanoullar ve Karamanoullan'na kar daimi surette harp etti. Memlklar bu hizmetine karlk ona Kayseri ehrini verdiler (1419). Daha sonra bu ehir Karamanoullan'na iade edildiyse de Sudan II. Murad Kayseri'y' alarak ehr tekrar Mehmed Bey'e brakt (1436). Mehmed Bey Memlkler'e sadakatini gstermek iin gittii Kahire dn ok yal olduu halde ld (1442). Onun yerine olu Sleyman Bey geti. Sleyman Bey Osmanllar ve Memlkler'e kez vererek akrabalk tesis etti ve bu devletlerle olan dostluunu srdrd. Sleyman Bey 1454 de ld zaman olu Melik Arslan Dulkadrl Beyi oldu. Melik Arslan zamannda Akkoyunlu Uzun Hasan Bey Dulkadrhlar'dan Harput'u ald. Melik Arslan kendisine aleyhtar olan kardei h Budak'n gnderdii bir fedai tarafndan ldrld (1465). Memlk Sultan Kaytbay (1468-1496), ah Budaki Dulkadr beyi tayin etti. Fakat, Fatih uttan Mehmed'in mdahalesi ile Sleyman Bey'in ehsuvar adl olu bu mevkiye getirildi. ah Budak Msr'a kat (1466). ehsuvar Bey, Osmanlrlar'n himayesinde Memlkler'e ve Ramazanouilarfna kar baar ile savat. Fakat Emir Yebey kumandasndaki Memlktu ordusu karsnda yenilereke Zamantt Kalesine ekildi (1471). ehsuvar Bey Memlk kuvvetleri tarafndan uzun bir muhasaradan sonra esir alnarak Kahire'ye gtrld ve 1472 Austos'unda ldrld. Memlk Sultan Dulkadr Beylii'ne tekrar ah Budak' gnderdi. Ancak ah Budak Osmanllar'n desteini salyan Al'd-devle Bozkurt tarafndan beylikten uzaklatrld. Bozkurt Memlkler'le dosta davranarak ah Budaki ortadan kaldrmay baard. O, Osmanllar'la dost geindi, Akkoyunlular'n finden se Diyarbekir'i ald. fakat ah smail karsnda ar bir yenilgiye urad (1507), Al'd-devle Bozkurt, Osmanllarca kar da cephe ald. Madm Sinan Paa kumandasndaki Os-

304

TRK DNYASI EL KTAB

TRK TARH--------------------------------------------------------------------------------------305

manii ordusu kendtetefl Turna Da muharebesinde yenerek ele geirdi ve drt oluyla beraber ldrCildfi^tiiiSi Dulkadrt topraklan Osmanllarla getbBozkurt'un yerine ehsuvar Bey'inplu Afi Bey tops e0<tiM Bey, Sultan L Salitn'in Msr s* ferinde ve daha sonra Canberdi Gazal isyannda Osmarthlar'a mhim hizmetlerde bulundu. Faka* kskan Ferhat Faa'nn onu Sultan'a fitnelemesi lmne sebep ojdu. Ferhat Paa onu Mr-Nb^oftJughma getirterek katletti <t521). Bundan sonra Dulkadr topraklar Osmanllar'n bir beylerbeylii olmutu. Dulkadroulfrfnlerinde birok cami, medrese, imaret, trbe,zaviye ve kpr gibi imr l&aliyeftertnde bulunmulardr. Bugfln hal&n onlardan kalm eserler vardr. d - Erefna Devleti: ~ Orta Anadolu'da XIV. yzyl ortalarna doru kurulmu olan bir beyliktir. Bu beyliin kurucusu Eretna, Uygur Trkleri'nden olup Moollar'n Anadolu valisi tjmurta'n maiyyetinde idi. Eretna, Timurta'n kzkardei ile evlenerek onunla akraba olmutu. Timurta, Anadolu'yu istila ile yaylma hareketine girimi, fakat babas Emir oban'n lhanl hkmdar Eb Said Bahadr (1317-1335) ile arasnn almas neticesi Msr'a kam ve yerine Eretna'y vekil brakmt (1328). Timurta'n yerine Byk eyh Hasan Celyir Anadolu valisi teyin edildi. Eretna memleket ilerini iyi bilindiinden dolay yine i banda kald. Eb Said Bahadr'n evlt brakmadan lm zerine meydna kan karklklardan fayadalanarak Mool lkesinde kendisine bir yer kapmak isteyen Byk eyh Hasan ran'a gitmi ve Eretna Anadolu'da onun vekili olarak kalmtr. Daha sonra Irak'ta yerleen Byk eyh Hasan'dan midini kesen Eretna, Memlk Sultan Melik Nsr'a (1309-1340) mracaatla onun himayesine girmitir (1338). Azerbaycan'da durumu kuvvetlenen Timurta'n olu Kk eyh Hasan'n itaat teklifini Eretna kabul etmedi. Kk eyh Hasan Anadolu'nun dousunu atarak beraberinde hkmdar iln ettii Sleyman ile Eretna'nn zerine yrd. ki ordu Sivas ile Erzincan arasndaki Karan-bk'de karlatlar. Bu savata Eretna galip gelmi ve ok ganimet almtr (1343). Eretna'nn bu savatan sonra nfuz ve hreti artm; Atedcfln hVan ile sultanln iln etmitir (1344). O, aa yukar btn Orta Anadolu'ya hkftn olmutur. Devletin bakenti nce Sivas sonra Kayseri idi. lkesini gayet iyi'Ve dilne surette idare etmitir. Eretna 1352 ylnda lmtr. Yerine onun emirlerinin ald kararla kk Gyaseddn Mehmed hkmdar Hn edildi. Byk olu Cafer muhalefete kalktysa da yenilerek Msr'a kat. Mehmed Bey gen olduundan devlet idaresi vezir AH ah'n elindeydi. ok gemeden Ali ah isyan etti. Mehmed Memlkler'in yardm ile onu yendi, AH ah. savata kJQ.{1M). Ancak Amasya Emiri Hac adgeldi Palrun tahriki ile harekete geen beyler Mehmed Bey'i Kayseri'de ldrdler. Yerine kk yataki olu Alteddh-H hkmdar oldtj,{1.365). Bu kark durumdan fayadalanan Karamanr ullar Nide ve Aksaray' ele geirdiler. Memleketteki valiler ise kendi balarna harekete balamlard. Karamanoullar Kayseri'yi ald zaman Ali Bey Sivas'a kat. Kad Burhaneddin, ehri Karamanoullar'ndan geri almay baard. AH Bey Kad Burhaneddn'i vezir iln etmesine ramen devlet idaresinde baarl olamad (onun bu devredeki hayat iin bk. Kad Burhaneddn Ahmed ve Devleti). Ali Bey

1380 ylna kadar ismen hkm srd ve bu tarihte Kazbd'da vebadan ld. Yerine henz 7 yandaki olu Mehmed hkmdar oldu. ark Karahisar valisi Kl-arslan' ona naib yaptlar. Fakat bir mddet sonra Kad Burhaneddn, Klarslan' ldrerek niyabeti ele ald ve ok gemeden de 1381'de Mehmed Bey'i tahttan uzaklatrarak sultanln iln etti ve bu suretle Eratna devleti sona erdi (ayrca bk. Kad Burhaneddn Ahmed ve Devleti), t Eretna Devleti'ne ait Kayseri, Sivas, Tokat ve civarnda baz mimar eserler vardr. e - Eref oullan Beylii 8 XIII. yzyln ikinci yarsnda Beyehir ve Seydiehir taraflarnda kurulmu br Trk beyliidir. Beyliin kurucusu Seyfeddn Halil (Sleyman) Bey Trkiye Seluklularnn u beyi idi. Seluklu sultan III. Gyaseddn Keyhsrev (1266-1284), lhanl Sultan Argun han (1284-1291) tarafndan ldrtlm ve yerine II. Giyseddn Mes'd geirilmiti. IH. Giyseddn Keyhsrev'in annesi, devletin fld torunu ite Mes'd arasnda paylatrlmasn istedi. Bu maksadla da Karamanoullar ile Eref oul lan'ndan yardm isteyerek Konya'ya ard. Erefolu'na saltanat niblii verildi. Bu ehzadeler 15 Mays 1285'de tahta karld. Fakat takriben birey sonra Vezir Fahreddn Ali'ye mensup Has Balaban'n ordusu ile gelmesi zerine Erefoullar kendi merkezleri Gorgorum (Beyehir blgesi)'a ekildiler. 1286'da Germiyan Trkleri Gorgorum vilyetini yamaladlar. 1288 yl balarnda Erefo-lu Ilgn'a akn yapt. Daha sonra Erefoullar, Sultan II. Mes'd ile barm ve Konya'ya gelerek itaat arzetmilerdir. Beyliin merkezi ise Beyehir oldu. Sultan Mes'd'un 1289 ylnda ayaklanan Erefoullar zerine yrdn gryoruz. Erefoullar ise, Seluklu-Mool ordusunun kuzeyde bulunan Trkmenler zerine gitmesinden istifade ederek, 1291 ylnda Gvele (Gavele) kalesine kadar ilerleyip, etraf yamaladlar. Halil (Sleyman) Bey 1302 ylnda ld. Onun yerine byk olu Mbarziddn Mehmed Bey geti. Mehmed Bey lkesini kuzeye doru genileterek Akehir ve Bolvadin taraflarna hkim oldu. Trkmen Beylikleri'nin Mo-ollar'a kar harekete gemeleri dolaysiyle Anadolu'ya gnderilen lhanl Beylerbeyi emir oban'a itaat edenler arasnda Mehmed Bey de vard (1314). Mehmed Bey'in 1320'den sonra ld anlalyor. Yerine olu II. Sleyman-h, bey oldu. Ancak onun zamannda ularda istiklllerini muhafaza etmeye alan beyliklere kar Mool valisi Timurta harekete geti. Timurta, Beyehri zapt ve yama etmi, Sleyman-h' Beyehir glne attrmak suretiyle ldrtmtr (9 Ekim 1326). Sleyman-h'n lmnden sonra Erefoullar beylii sona ermitir. Erefoular mimar eserlerinden Seyfeddn Bey'in Beyehir'de yaptrd cami ve mihrab ok gzel olup. Seluk mimarisinin bir devamdr. ff - Germiyanoullar Beylii: Ktahya havalisinde hkm srm bir Trk beyliidir. Germiyan aireti XIII. yzylda ilk defa Malatya taraflarnda grlyor. Bu srada onlarn reisi Aliirolu Muzafferiddn idi. Muzaffereddn, Baba Ishak isyann bastrmakla grevlendirildi ise de iki defa yenildi. Yine bu aileden olup, Seluklu ehzadeleri arasndaki taht mcadelelerine karan Kerimeddn Ali ir Moollar tarafndan ldrlmtr

306

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

----307

(1264) GerfrtiyanullarYn 1276'dan nce, bu kez Ktahya ve Denteff blgesinde grmekteyiz. Aliirolu Hsamedtfn'e mensup Germiyanllar, Konya'da sultanln iln edince Giyseddn Siyavu (Cimri)'u yakalamaya ve sultn III. Giyseddn Keyhsrev'e Iteslitflr muvaffak olmulard (1279). Garmiyanilar, Giyseddn Mes'ud ve Moollar le mcdele ettiler, bu mcadele 1289 ylna kadar srmtr. Bu beyliin asl kurucusu Kerimeddn Ati ifin olu I. Yakub'dur. O, Ankara ve civarnda Seluklu devletinin emiri idi. Yakub Bey ikinci defa sultan olan Giyseddn Mes'd (1302-1310)'a tbi olmayarak llhanllar'n hkimiyetini tand. Kurduu beyliin merkezi Ktahya idi. Yakub Bey'in idaresindeki Germiyanoullar, Anadolu beylerinin en kuvvetlilerinden birisi olup, Bizansllar her yl muayyen bir vergi ve hediyeler gndermekde idi. O, Aydnolu Mehmed kumandasnda sevkettii kuvvetler le Ayaslug (Seluk) ve Birgi'ye hkim oldu. Bizzat Yakub Bey, Menderes nehri civarndaki Tripolis, Angir'iyi, zapt etti (1305). Ancak Alaehir muhasarasnda (1306), Bizansllarn ispanya'dan getirtmi olduu Katalanlar karsnda ekilmek zorunda kald. Yakub Bey 1314'de Alaehri vergiye balamay baard. Ayn yl iinde Anadolu'ya gelen llhanllar'n beylerbeyi Emir oban'a taat etti. Yakut Bey'in 327'den sonra ld tahmin edilmektedir. Ondan sonra olu Mehmed Bey baa geti. Mehmed Bey Bizansllardan Kula kasabasn geri ald. Ayrca Simav gl ve evresini de zaptetmitir. Mehmed Bey muhtemelen 1363'den nce lmtr. Onun yerine olu Sleyman-h Germiyanoullar beyi oldu. Sleyman-ah'n saltanatnn ilk yllar sakin geti. Fakat Karamanoulan'na kar Hamdolu llyas Bey'e yardm etti. Bu sebepden Karamanllar ile aras ald. Sleyman-h Karamanllarn basks karsnda Osmanllar ile anlamak istedi. Bu maksadla da kzn Sultan I. Murad'n olu Bayezid'e vermeyi ve cehiz olarak Ktahya, Simav, Erigz (Emed) ve Tavanl kasaba ve evrelerini Osmanllara brakmay teklif etti. Onun bu teklifi kabul olunarak dn yapld. Sleyman Bey, Kula kasabasna ekildi (1378) ve 1388 ylnda ld. Yerine olundan bM Offf II. Yakub Bey geti. Yakub Bey, Osmanl sultan I. Murad'n Kosova savanda (1389) ehit d-mesi zerine Osmanllar'a braklan topraklar geri almak istedi. Fakat yeni sultan Yldrm Bayezid, Rumeli'den Anadolu'ya geerek Ktahya'ya gefml, burada kendisini karlayan Yakub Bey'i yakalayp hapsetmi ve daha sonra da Germfyano-ullar topraklarn Osmanl lkesine katmtr (1390). Yakub Bey 1399'da psala'dan kaarak Timur'un yanna kadar gelmeyi baarmtr. Ankara Muharebesinden (1402) sonra Timur ona lkesini iade ettL Yakub Bey Timur'un hkimiyetini tanm, Osmanl ehzadeleri arasndaki taht mcadelelerinde ise yeeni elebi Mehmed'in tarafn tutmutur. Karamanolu Mehmed Bey iki yl st ste yapt seferlerle onu ikinci defa lkesini terke zorlamtr (14101411). Yakub Bey, Karamanoulan'na kar hareketi srasnda elebi Mehmed'i desteklemi, Osmanllar* Karamanllar1! yenmesi zerine tekrar beyliinin bana gemitir (1414). Bundan sonra Osmanllarn hkirtjyetini tanyan Yakub Bey, bir ara Karamanoulan'nn basks sonucu Sultan II. Murad'a kar elebi Mehmed'in dier olu Mustafa elebi'nin tarafn tutmutur. Mustafa elebi'nin znik'te ldrlmesinden <1423) sonra Osmanllar ile dost geinmeyi tercih etti. Yakub Bey ya sekseni'am olduu halde bizzat Edirne'ye giderek Sultan II. Murad ile grm ve erkek evld bulunmad in memleketini lmnden sonra Sultan'a braktn syliyerek Ktahya'ya dnmtr (1428). O, bu yteonunda lm ve Ger-

miyanoullar beylii tamamiyle Osmanl devletinin idaresi altna girmitir (t429). Germiyanoullar saray bilim adamlarnn ve irlerin yksek himayeye nail olduklar bir yerdi. Bilhassa Sleyman-h ve Yakub Bey zamanlarnda Ktahya, Anadolu beylikleri iinoe kltr bakmndan en stn seviyeye ulamt. XIV. yzylda Germiyanoullar lkesinde iktisad hayat ta ok gelimiti. g - Hamidoullar Beylii 0 Merkezi nce Ulu-Borlu, sonra Eridir olmak zere gller blgesinde kurulmu bir Trkmen beyliidir. Trkiye Seluklular Devleti yklmaya yz tuttuu srada sparta, Eridir ve havalisinde bulunan Trkmenler'in reisi Felekeddn Dndar Bey, XIV. yzyl balarnda, Hamidoullar beyliini kurmutur. Onun babas llyas Bey ve byk babas Hamid Bey, Trkiye Seluklularmn u beylerinden idiler. Dndar Bey, kurulutan sonra Glhisar, Korkuteli ve Antalya'y ele geirerek lkesinin hudutlarn gneye doru geniletti. O Antalya'y kardei Yunus Bey'in idaresine brakt. 1314'de Anadolu'ya gelen beylerbeyi Emr oban'a itaat ederek, llhanler'in hkimiyetini tand. Fakat il-hanler'in Anadolu valisi Timurta, Dndar Beyin zerine yrd. Dndar Bey, Antalya'ya kat ise de yeeni Mahmd tarafndan Moollar'a teslim edildi. Timurta omu ldrerek Hamidoullar Beylii'nin sparta ve Eridir ubesi topraklarna sahip oldu. Ancak onun Msr'a kamas zerine Dndar Beyin oullarndan nce Hzr Bey (l. tak. 1330), daha sonra da Necmeddn Ishak Bey (l. tak. 1340dan nce) beyliin idaresine hkim ltler. Ishak Bey, Erefoullar arazisinden bir ksm topraklar alarak hududiarn geniletti. Onun yerine kardei Muzaffereddn Mustafa Bey geti. Ona ise olu Hsameddn llyas Bey (l. 1375'den nce) halef oldu. llyas Bey, Karamanolu Aleddto Bey ile yapt savada yenildi. Daha sonra Germiya-noullar'ndan Stayman-h'm yardm e Karamanoullan'ndan kaybettii topraklar geri alabildi, llyas Beyden sonra yerine Kemleddn Hseyin Bey geti. O, Sultan I. Murad'n istei zerine Yalva Karaaa, Beyehir, Seydiehir ve Alaehir gibi baz yerleri 80.000 altm karlnda OsmanMatt satt. Kosova savana (1389) giden Sultan Murad'a olu Mustafa idaresinde yardmca kuvvet gnderdi. Kemleddn Hseyin Bey 1391 ylnda ld* HamidouUan'ran bu ubesinin topraklar Osmanllar ve Karamanouar tarafndan paylald. Hamidouanlrun bu kolu Eridir ve Burdur'da bir ok imr faaliyetlerinde bulundular. Dndar Bey, imr ettii Eridir'e kencB knyesine nisbetle Felekbd adn vermiti. Antalya ubesi: Dndar Bey, Antalya'y 1301'de zaptederek kardei Yunus Bey'e brakmt. Yunusa yerini olu Mahmtffeey ald. tfier bir olu Sinneddih Calis ise Korkudeli'de errtr idt. llhanllar'n Anadolu valisi Timurta'n Memlktasn yanna snmas zerine, Mahmud Bey de Kahire'ye kat vr orada hapsedildi. Yerine kardei Slnneddln Hzr Bey emir oldu (1327). Namidouilar%rn bu ubesinde Hzr Be/fn olu Mbarizedclh Mehmed Bey (l. 1876'den sonra) takip ettiler. Bu sonuncunun maninde Kbrs krah Petra, Antalya'y geri almaa muvaffak oldu. onun yerine ^Oeman Bey adh bir emir geti. Suttan Yldrm Beyazid 1393'de Antalya'y zaptederik Teke-eli ile beraber olu Isa elebi'ye sancak ota-

308

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

309

rak verdi. Osman Bey, Ankara savandan (1402) sonraTimur'un hkimiyetini tand. O, Antalya'y gerllmak iin Karamanolu Mehmed Bey'den yardm istedi. Bunu haber alan Osmaftflar'n Antalya Beyi Hamza Bey, Hamlddullar'nn o srada merkezi olan Korkudeli'ne ni bir baskn yaparak hasta olan Osman Beyi ldrd (1423). Bu Suretle Hamidoullan Beylii ortati(Sh kalm ve arazileri de psmanllar'n eline gemitir. Bu beyliin arazisi kk ise de Antalya liman gibi nemli bir ticaret merkezine sahibdi. Bilhassa XJV.., yzyjta Jtj^arstnfa, gller blgesinin hal, kilim, astarlk dokuma ve pamuklu gibi eyalar buradan ihra edimekteydi. h - Kad Burtaneddn Ahmed ve Devleti fi Kad Burhaneddin Ahmed (doumu 1345'de Kayseri'de)'in babas emseddn Mehmed, Kayseri kads idi. Bu aile aslen Harezmli olup, Ouzlar'n Salur boyundan gelmektedir. Burhaneddn 4-5 yandan itibaren tahsil grmee balam, daha sonra 14 yanda iken babas le Msr'a giderek eitli konularda eitimine devam etnrlitir. Burhaneddn bir mddet de am'da ve Haleb'de kalarak tahsilini tamamladktan sonra memleketi Kayseri'ye dnd (1364). Burada hkmet sren Eretna oullarndan Giyseddn Mehmed tarafndan 21 yanda iken kad tayin edildi (1365 yl ba) ve bu hkmdara damad oldu. Giyseddn Mehmed devlete hkim olamad gibi, emrlere kar da kt davranm ve bu yzden ldrlmtr (1365). Yerine olu Ali Bey geti. Eretna devletinin zayf durumunu gren komular bu beylii paralamaya baladlar. Daha kadl srasnda siyas hayatta kendisini gsteren Burhaneddn, Kayseri'ye hkim olan Karamanllardan ehri geri ald (1375-76). Sivas emri Ma brahim namna Kayseri'yi ele geirdi ise de sonra ehri Ali Bey'e brakarak Sivas'a dnd. Moollar'n bir kolu olan Samagar kabilesinin Kayseri zerine yapmaya hazrladklar saldry da nlemeye muvaffak oldu. Bu baarlar zerine Ali Be 4367 Mayamda Kad Burhaneddn'i vezirlik makamna getirdi. Bu devrede Nide ve Niksar emri Taceddin ve Erzincan emri Mu-tahharten zerine yaplan seferler Ali Bey'in beceriksizlii yznden baarszlkla neticelendi. Ali Bey 1380 Austosunda ld. Yerine yedi yandaki olu Mehmed geirildi, niyabet mevkii emr Kl Arslan'a verildi. Kl Arslan, Eretna beyliinde iktidar ele almak iin Kad Burhaneddn'i ldrmeyi kararlatrd. Fakat Burhaneddn daha evvel davranarak Kl Arslan ve amcas Keyhsrev'i ldrd (1381). Nib Kad Burhaneddn oldu, rakibi Amasya emiri Hac ad-geldi onunla yapt savata ldrld ve kuvvetleri dald. Ayn yl sonbaharnda Kad Burhaneddn Sivas' da sultanln ilan etti ve onsekiz yl hkmet srd. O, bu mddet iinde Amasya emirlii, Erzincan emirlii, Candaroullar, Karamanoullar ve Tceddnoullar ile mcadele ederek bu beylikler zerinde nfuz tesisine muvaffak oldu. Memlk sultanna isyan eden Malatya naibi Minta'n teklifi zerine ad geen ehri almak istemesi. Kad Burhaneddin ile Memlk sultan Berkuk1 un arasn at. Memlkler'in Haleb velisi Yelboa, Sivas nne gelerek ehri muhasara etti. Fakat Kad Burhaneddn'in baarl mdafaas karsnda terk gn muhasaradan sonra ekilmek zorunda kald (Nisan-Mays 1388). Sultan Berkuk ile Kad Burhaneddn arasnda dostluk ancak Timur tehlikesi sebebiyle -kurulabildik, Kad Burhaneddn'in Akkoyunlular ile nceleri kt olan mnasebetleri 1388'den sonra dzelmitir. Daha sonra Akkoyunlu devletini kuracak len Karaylk Osman Bey

de onun yanna rehin olarak braklmtr. 1389'da Karakoyunlu Trkmenleri ife Erzincan emiri Matahharten karsnda yenilen Akkoyunlu Ahmed Bey, Kad Burhaneddn'e iltica etmek zorunda kald. Kad Burhaneddn 1389 Kosova savana kadar Osmanllar ile dostane davranlar iindeydi. Bu tarihden sonra onun batya yaylma siyaseti, Osmanl nfuz sahasn tehdide balamas, Taceddnoullar ve Candaroullar gibi beyliklerin tahrikleri iki devlet arasndaki dostluun boalmasna sebep olmutu. Neticede Kad Burhaneddn'in nc kuvvetleri, Osmanl nclerini orumlu sahrasnda ar bir yenilgiye uratt (1992), ki taraf arasndaki mcadele Timur tehlikesi karsnda tekrar dostne bir safhaya girecektir. Kad Burhaneddn Timur'un Anadolu'ya geleceini haber ald zaman Sivas' tahkim ederek savaa hazrlanm fakat Timur Anadolu'ya girmeden geri dnm, Tokta-m Han'la savaa gitmitir (1394). Akkoyunlular 1395 Erzincan seferi srasnda Kad Burhaneddn'in yannda yer almlard. 1396'da Karamonoullan'na tbi olan Kayseri valisi eyh Meyyed'i cezalandrmak iin yaplan sefere Karaylk Osman Bey de katlmt. eyh Meyyed'e onun aracl ile aman verildi ise de Kad Burhaneddn sznde durmayarak eyh Meyyid'i ldrd. Bir mddet sonra Kad Burhaneddn ile Karaylk Osman Bey'in aras ald. Sivas dndaki sava srasnda Osman Bey, Kad Burhaneddn'i ele geirmi ve ldrmtr (1398). Sivas halk Kad Burhaneddin yerine Kayseri valisi olan olu Aleddn Ali (Zeyneibidin)yi hkmdar iln etti. Aleddin, o srada takriben ondrt yanda bulunuyordu. Karaylk Osman Bey Sivas'n kendisine teslimini istedi, fakat ehir halk tarafndan yardma arlan Mool kuvvetleri karsnda Karaylk ekilmee mecbur oldu. Bu srada Timur'un Anadolu'ya gelmesi tehlikesi bagsterdi. Bil tehlike karsnda devleti idare edecek kuvvetli bir ahsiyet bulunmadndan Sivas halk kendi aralarnda konutular ve neticede ehri Osmanl Sultan Yldrm Bayezid'e testtin ettiler. Bayezid, olu Mehmed elebi'yi Sivas'a vali yapt. Aleddin Ali Bey, enitesi Dulkadrolu Nsireddin Bey'in yanma gnderildi. Aleddin Afi Bey, daha sonra Osmanllar'n hizmetine girdi ve 1442'de ld. Kad Burhaneddn, i bilir, lim, ir ve cesur bir hkmdard. Arapa ve Farsay gayet iyi bildii gibi dilde iirler yazmtr. Azeri lehesinde Trke kur divan vardr. Burhaneddn Ahmed Arapa 'Iksirs-Sa'dat f esrar il-ibadaf gibi ilm eserler de kaleme almt. I - Karamanoullar Beylii: Orta Anadolu'nun gneyinde kurulmu ve Anadolu beyliklerinin en mhimlerinden birisidir. Karaman aireti ve Karamanoullar Ouzlar'n Afar ulusunun bir boyudur. Dier Trkmenler gibi Karamanllar da XIII. yzyln ilk yarsndan itibaren Mool istils nnden kaarak Anadolu'ya gelmi ve Seluklu sultan Aladdn Keykubd (1220-1287) tarafndan Ermenek vilyetine yerletirilmilerdir 0228) Ularda bulunan TOrkmenlerHrt ojjunluunu Karamanllar tekil ediyordu. Bu srada Karaman boyunun reisi Nre Sf b. SadeddTn idi. Nre Sff, Anadolu'da yaylm olan Babaler tarikatna girmi ve Babaler ile Seluklular'a kar savamt. Bir Baba eyh olarak o Trkmenler zerine nfuzunu gstermi ve gazaya karak, hristiyanlara ait Ereli gibi yerleri zaptetmi ve arazisini geniletmitir. Nre SfTnin lm tarihi belli deildir. Yerini olu Kerimeddn Karaman almtr. Kara-

3io

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

311

man Bey, Ermenek, Mut, Glnar, Mer'a ve Silifke kalelerine taarruz etti. Bunlardan Ermenek'i idaresi altna ald. Karamanllarn nfuz sahasnn genilemesi, Seluklu sultan IV. Rkneddn Kl Arslan (1262-1266)'n onlardan ekinmesine sebeb oldu. Seluklu sultan, Karamanllara Lrende kalesini verdi ve onlarla akrabalk tesis etti. Fakat uc beylerinin bazlarnn cezalandrlmasndan endieye den ve bir gn srann Kendilerine de geleceini dnen Karaman Bey, beraberinde kardeleri Zeyn el-Hac ve Bonsuz olduu halde 20.000 kiilik bir kuvvetle Konya zerine yrd (1261). Muineddn Pervane idaresindeki Seluklu kuvvetleri Karamanllar' Gevele kalesi nnde yendi. Karaman kat ise de kardeleri.yakalanarak Konya'da idam edildiler. Karaman takriben 1261'de ld zaman Ermenek ve Karaman iline Bedreddn Huten tayin edilmiti. Karamanoullarfnn bana Karaman'n byk olu Mehmed geti. Mehmet Bey, isyan eden Hatirolu ile birleerek Seluklular'a kar faaliyete geti ve Bedreddn Huten idaresinde zerine gnderilen bir Seluklu-Mool ordusunu Gksu derbendinde ani bir taarruzla bozdu. Sahiller emri Hoca Yunus da Mehmed Bey karsnda yenilmekten kurtulamad. Moollar aleyhine yardma arlan Memlk sultan el-Melik z Zahir Baybars (1260-1277)'n Kayseri'ye kadar ilerleyip geri dnmesine ramen Mehmed Bey Konya zerine yrd ve Cimri lakab verilen ehzade Aleddn Siyavu'u Seluk* lu sultan iln etti. Mehmed bey ve Sfyavu 15 mays 1277de Konya'ya girdiler. Mehmed Bey, Siyavu'un veziri olduu gibi, toplanan dvnda Treden baka dil kullanlmamasna karar verdi. Ancak Akehir ve civarna yaplan ve SahipAtaoullar idaresindeki bir orduyu yendikleri sefer dn Karamanoullan Konya'ya sokulmadlar, Mehmet Bey Ermertek'e ekilmee mecbur oldu. Sahib S* veyn idaresindeki Seluklu-Mool ordusu Konya'ya yardma geldi. Mehmed Bey bu ordu karsnda yenildi ve yakalanarak kardeleri ile beraber ldrld (1277). Bu hadise bir mddet iin Karamanlm*! sinclfji. *Mehmed Bey'in kardei Gneri Bey aile reisi olmutu. Karamanllar mukabil tedbir olarak Seluk ailesi arasndaki saltanat kavgalarna kartlar. Bir mddet sonra Gneri Bey Ermeniler'e ait Tarsus zerine bir sefer yaparak buray tahrib eli (1286). Fakat Ermeniler'in ikyeti sebebiyle Moollar 1268 ylnda Lrende ve civarn tahrb ettiler, Gneri Bey dalara ekildi. Karamanoullan bundan sonra Moollarla bazan bartlar, bazan da savatlar. Gneri Bey 20 Nisan 1300'de ld. Yerine kardei Mecdeddn Mahmd Bey geti, 1308'de Ermenilerle arprken len Mahmd'dan sonra Yahi Bey, Karamanolu beyi oldu. Karamanllar tekrar Konya'ya igal ettiler. Anadolu beyliklerinin kendi balarna buyruk olarak hareket etmee balamalar zerine lhanl Beylerbeyi emr oban Bey idaresinde bir Mool ordusu Anadolu'ya geldi (1314). Emr oban Konya'y ald. Yahi Bey'in lmnden sonra Karamanllarn bana Mahmd Bey'in olu Bedreddn I. brahim gemitir. Onun zamannda Karamanllar tekrar Konya'ya hkim oldular. brahim Bey 1318-1319 yllarnda Tarsus civarndaki Ermeniler zerine bir sefer yapt. Ilhanler'in Anadolu valisi Timurta'n Memlkler'e snmas ve 1328'de idam edilmesi zerine, uc Trkmenleri ve Karamanllar rahat bir nefes aldlar. lhanllarn k ila de Karamanllar hududlarn geniletmee baladlar. 1328'de Erme-nek'de emr olan Burhaneddn Musa Bey, Gevele kalesine kadar ilerledi, Karamanllar Beyehir'e de hkim oldular. I. brahim Bey 1333de beylikten ekilerek verini Lrende'de hkm sren kardei Aleddn Halil Bey'e brakt. Halil Bey hak-

knda bilgimiz ok azdr. Ondan sonra ikinci defa I. brahim Bey Karamanllarn bana geti. I. brahim'in lm tarih bilinmiyor. Yerini oullarndan Fahreddin Ahmed Bey ald. O, Moollar ile savarken ld (17 Ocak 1350). Ondan sonra kardeleri Sleyman ve emseddn (lm. 1352) Beyler ksa sreler ile baa getiler. Karamanoullan beyliinde bu iki kardei, Burhaneddn Musa Bey izledi, fakat o hasta olduundan Seyfeddin Sleyman fle Karaman Beyleri Lrende'ye gndererek kendisi Mut'a ekilmitir. Musa Bey'in yerine Sleyman Bey geti ise de br hile ile ldrlmtr (Ocak 1361). Bundan sonra Ebul-Feth lakabn tayan Aleddn Ali Bey, Karaman hkmdar olmutur. Osmanl-Karaman mnasebetleri ilk defa onun zamannda balad. Aleddn Ali Bey'in, Osmanllar'a kar Eretna oullar ve Trkmen beyleri ile bir ittifak hazrlama gayretleri Sultan I. Murad'n ald yerinde tedbirler ile neticesiz kald (1361). Aleddn Ali Bey daha sonra Kbrsllarn elinde bulunan Gorigos (Kz kalesi) zerine yrd (13661367) ve muhasara etti, fakat bu hareketi tahrik eden Mool kumandan Yelboa Nsir'nin lm Karamanllarn geri ekilmesine ve Aleddn Bey'in Kbrs kiral I. Pierre (1358-1368) ile anlamasna sebep oldu. Aleddin Ali Bey, komu beyliklerin arazisinden baz yerler zaptettikten sonra Kayseri'ye basknda bulunmu, Eretnaolu AG Bey'i Sivas'a karmt (1375). Fakat Kad Burhaneddn onu geri ekilmee mecbur etti (1376). Aleddn Ali Bey kaynpederi Sultan I. Murad'n Rumeli'de fetihlerde bulunmasndan istifadeyle Osmanl topraklarndan Beyehri ele geirdi Bu hareket Sultan I. Murad'n Karamanllar zerine yrmesine sebep oldu. Konya nndeki savata Aleddn Bey, Osmanl kuvvetleri karsnda dayanamayarak ehre kat. Neticede Karamanllarn aldklar yerleri geri vermeleri artyla sulh yapld (1386). Bu sulh I. Murad'n Kosova savanda ehid dmesi le Karamanllar tarafndan bozuldu (1389). Aleddn Ali Bey Osmanl topraklarna tekrar taarruza geti. Yldrm Bayezid sratle yryerek Konya'y muhasara etti. Aleddn Bey, Suttan I. Bayezid ile, aramba suyu arada hudud olmak zere anlat (1390). Timur'un Dou Anadolu'da grnmesiyle Aleddin Bey onun hkimiyetini tanmt (1394). ki dman arasnda kalan Kad Burhaneddn bu sebepten Karamanllara kar harakete geti. 1396'da Konya nne kadar gelerek Karaman lkesinin yamalatt. Aleddin Bey, Sultan Yldrm Bayezid'in Rumeli'de bulunmasndan istifade ile Osmanl topraklarna saldrd, Ankara'ya basknda bulundu. Yldrm Bayezid bu olay zerine byk bir ordu Be Karaman seferini kt. Aleddn Bey Osmanllar'a Akay'da yenilerek Konya'ya snd. On gnlk bir muharasadan sonra Konya halk ehri Sultan Bayezid'e teslim ettiler. Aleddin Bey yakalanarak ldrld, oullar Ali ve Mehmed Beyler Bur$aya gnderildi (13971398). Yldrm Bayezid'in Ankara savanda Timur'a yenilmesi ve esir olmas zerine (1402), Karamanoullar'ndan Mehmed ve Ali Beyler Bursada hapisden karldlar. Timur onlara Karaman lkesini ve ilve olarak Alaehri verdi, Karamanoullan beyliinin bana Mehmed Bay geti, Ali Bey ona tbi olarak Nide emiri oldu. Mehmed Bey fetret devrindeki Osmanl ehzadeleri arasndaki taht mcadelelerinden, istifade etmesini f)M* elebi Mehmed'in mttefiki Germiyanolu Yakub Bey'in arazisine saldrd, sonra Bursa zerine yrd ve ehri tahrb etti (1413). Buna mukabele olarak elebi Mehmed, Karamanoullan arazisine girdi ve Konya nnde onlar malup etti (1414). Ancak Mehmed Bey, elebi Sultan Mehmed'in, Canik taraflarnda bulunduu srada tekrar Osmanl arazisine hcuma geti. Os-

312

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

ata

mahf ordusu kumandan Bayezit Paa onu esr almay baard. Neticede Konya Karamanllara fide edilerek Slh yapld (1415). Mehmed Bey bundan soma Memlkter'e tbi oldu (-^rtfj^akat onun R&mazanotu brahim Bey te birleip Tarsus'u muhasara ve igal etmesi Memlkler ffe arasfffrat. Memlk Sultan elMelik ei-Meyjted fft2-1421], olujtorahim kumandasnda bir orduyu Anadolu'ya gnderdi. Memlk fwetter1 Nide(TRonya Erefsi ve Lrendeyi zapt etti (1419). Karaman Betffif^ Bey'e verra. Daha sonra Mehmed Bey. Ramazanolu Nsreddin Mehmet Bey tarafndan esir alnarak KahireV gndertMi. Mehmed Beyin olu brahim Bey, Osmanhiar'n yardm ile Konya ve Lrende'yi ele geirdi. Ali Bey, Nide'ye ekffdi. Bu durum Memfkter'in Mehmed Be/i serbest brakmasna sebeb oldu. Mehmed Bey ikinci kez Karamanoullar beyliinin bana geti ve HanUdoullan He birleerek Osmanhiar'n elindeki Antalya'y muhasara ettii srada ld (1423). Onun yerine byk olu II. brahim Bey geti. brahim Bey Osmanhiar'n yardm ile amcas Ali Beyi'Nide'ye ekilmee mecbur etti, fakat daha sonra Osmanllarla olan dostluu bozdu. Kendisini kuvvetli hissedince de beylii zerindeki Memlkl nfuzuna son verd. brahim Bey, Srp despotu aracl ile Macarlar'la Osmanllar aleyhine ittifak yapt. 1463'de Macarlar taarruza getii zaman brahim Bey de Beyehir'i ald. Osmanllar Rumeli'de Macarlar') yendikten sonra Karamanllar zerine yrdler. Konya'ya kadar bir ok ehirleri zapt ettiler. brahim Bey'in sulh istei, alm olduu yerleri geri vermek ve bir daha anlamaya aykr harekette bulunmamak artyla kabul edildi ve bar yapld (1435). O daha sonra Kayseri'yi ald (Nisan 1435) ve tekrar Osmanl arazisine tecvz etti. Osmanl -Dulkadrh kuvvetleri Kayseri'yi geri aldlar. Osmanhiar'n desteini salayan brahim Bey'in kardei Isa Bey, Karaman arazisine yapt aknlardan birinde ld. Memlkler'in bu duruma karmalarn nlemek iin brahim Bey Osmanllar ile anlamay tercih etti (1437), fakat ok gemeden Macarlar'la onlar aleyhine anlat. Karaman kuvvetleri Ankara ve Ktahya'ya kadar olan yerleri tahrip ettiler. Sultan fi. Murad, Hallarla savat sradaki davran yznden byk slm limlerine bavurarak Karamanolu aleyhine fetva ald, Macarlar ile Segedin anlamasn imzaladktan (15 Temmuz 1444) sonra brahim Bey zerine yrd. aresiz kalan II. brahim Bey yemin vermek suretiyle ar artlar altnda Osmanllar ile sulh yapt. O Varna savanda bu yeminine sadk kald. kinci Kosova savanda (1448) Osmanl ordusuna yardmc kuvvetler gndermiti, ibrahim Bey yine 1448 ylnda Kbrshlar'in etinde bulunan Gorigos'u zaptetti. Osmanl tahtna II. Mehmed'in gemesi (1451) Karaman Beyi'ni midlendirmiti, Antalya'y almak arzusunda idi, fakat Sultan II. Mehmed'in Karaman zerine yrmesi onu tekrar bar istemee mecbur etti. stanbul'un fethi (1453) hazrlklar srasnda Karamanoullar Venedikliler ile bir ticaret antlamas yaptlar (12 ubat 1453). Hakikatte anlamada zikredilen dman Osmanl devleti di. brahim Bey 1453 ylnda Tarsus Adana ve Klek taraflarn ele geirmek istedi. Memlkler ise bir ordu gndererek Karaman lkesini tahrib ettirdiler. brahim Bey, Fatih Sultan Mehmed'in Kastamonu ve Trabzon seferlerinde anlama uyarnca olu kumandasnda asker yollad (1461). Onun oullar daha salnda Karaman tahtna geebilmek iin mcadeleye giritiler. brahim Bey, byk olu Ishak Bey'le Gevele kalesine kat. Dier bir olu Rr Ahmed ise Konya'da hkmdarln iln etmiti. brahim Bey Gevele'de ld (Temmuz/Austos 1464). Onun veliahd setii Ishak Bey'e rakib

olarak Rr Ahmed'in kmas Karaman Beylii'nin ilerine Osmanl, MemK& ve Akkoyunlu devletlerinin karmasna sebeb Oldu. Neticede Rr Ahmed Osmanhiar'n yardmm salad ve Antalya valisi Hamza Bey'in kuvvetleri ile Karaman'a girdi. Ishak Bey bu kuvvetler karsnda yenilerek Silifke'ye ekildi ve yardm iin Akkoyunlu padiah Uzun Hastfn yanna gitti. Pir Ahmed Karaman hkmdar ofcftj ve Osmanllar'a yardmlar karl Akehir, Beyehir ve Ilgn' terk etti (1465). Fakat onun Akkoyunlu ve Venedikliler ite anlamas yznden Fatih Sultan Mehmed Karaman kesine yrd, Osmanl kuvvetleri Konya'y ald. Rr Ahmed, Lrende nnde Mahmud Paa'ya yenilerek Tarsus'a kat. Fatih Sultan Mehmed, olu Mustafa'y Karaman vilyetine tayin etti, fakat Karaman'n yerli halk henz beylerine sadkt. Rr Ahmed kardei Kasm Bey'le bararak Karaman beylii in beraberce mcdele ettiler. Akkoyunlu Uzun Hasan (1453-1478) ve Venedik Cumhuriyeti'nin teebbsleri, Karaman tinin Osmanllar tarafndan igalini nleyemedi. Osmanllar 11 Austos 1473'deOtlukbeli'nde Uzun Hasanjvendikten sonra Karaman lkesine tamamiyle sahib oldular. Gedik Ahmed Paa nce Ermenek ve sonra da Mennan kalesini ele geirdi, Silifke'yi de zapt etti (1474). ehzade Mustafa, Develi Karahisar' teslim ald. Rr Ahmed, Bayburd'da ld. Karaman Beylii'nin son vrisi Kasm Bey, Karaman valisi tayin edilen ehzade Cem ve Sultan II. Bayezid ile anlaarak Osmanhiar'n himayesinde lm tarih olan 1493 ubat'na kadar Iei taraflarnda hkmet srmtr. Onun lm le Karamanoullar Beylii sona ermitir. Karamanoullar Beylii'nde Trk sanat Selukl sanatnn bir devamdr ve onlardan hkim olduklar sahalarda ok zengin mimar eserler kalmtr. j - Karasioullar Beylii XIII. yzyl sonlar veyahut XIV. yzyl balarnda Balkesir ve anakkale taraflarnda kurulmu bir Trk beyliidir. Bu ailenin atas XI. yzyln ikinci yarsndan sonra Orta Anadolu'da bir devlet kurmu olan Melik Danimend Gazi idi. Trkiye Seluklular, Danimendliler'in 1175 ylnda Sivas, 1178'de de Malatya koluna son vererek bu devleti ortadan kaldrlmtr. Danimendli ailesine mensup olanlar Seluklularn hizmetine girerek Bizans hududlarnda uc beyi olarak grev aldlar. XIII. yzyl sonlarnda bu aileden uc beyi Kalem Bey (Kalem-h) ve olu Karas Bey. Bat Anadolu'daki Bizans ehirlerini zapta giritiler. Onlarn bu fetih hareketi takriben 1293 ylnda balamt. Kalem Bey ve olu Karas Bey ele geirdikleri Balkesir'i merkez yaptlar. 1304 ylnda Bizans'a yardma gelen Katalanlar ile Artak (Erdek) sahilinde arpan Trklerin Karas Bey idaresindeki kuvvetler olmas muhtemeldir. Karasi Bey Moollar nnden kaan Sar Saltuk Trkleri'ni kendi beylii arazisinde yerletirmek suretiyle blgedeki Trk nfsunun artmasna sebep olmuta Kalem ve Karasi Beylerin lm tarihleri belli deildir. Ancak sonuncusunun 1328'den nce ld tahmin ediliyor. Karasi Bey'den sonra beyliin byk ksm ve merkez Balkesir'e Demir Han hkim oldu. Gneydeki Bergama ve havalisi ise kardei ucaeddn Yahi Bey idaresinde idi. Yahi Bey 1341 ve 1342 yllarnda Gelibolu'ya asker karmsada bir netice elde edememitir. Onun lm tarihi bilinmiyor. Daha sonra Truva taraflarnda Sleyman Bey'in hkim olduunu gryoruz. Ancak kendisinin Demir Han veya Yahi Bey'den hangisinin olu olduu kesinlikle anlalamyor. Bizans taht iin mcadele eden Kantakuzenos (bk.

314

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

315

Aydnoullar Beylii) dmanlarna kar dt zor durumdan, Sleyman Bey'in Gelibolu'ya gndermi olduu kuvvetler sayesinde kurtulabilmiti (1343). Sleyman Bey. Bizans kumandanlarndan olan kaynpederi Vatatzes'e de yardm etmi-& Aydnolu Umur Bey 1345'de Kanfakuzenos'a yardma gittii zaman onun yannda Sleyman Bey de vard ve Rumeli sahiline Karasioullar gemileri ile geilmiti. Sleyman Bey 1357 ylnda Truva taraflarna hkimdi. Onun da lm tarihi bilinmiyor. Osmanl Hkmdar Orhan Bey 134'den sonra Balkesir, Aydnck, Bergama ve Edremid blgesine hkim olarak buray byk olu Sleyman Pa-a'ya vermitir. Sultan I. Murad takriben 1359 ylnda Truva ve anakkale taraflarndaki Karasi arazisini alarak bu beylii tamamiyle Osmanl topraklar iine katmtr. Bu beyliin Osmanllara gemesi zerine Hac Jl-beyi, Evrenos, Ece Halil ve Gazi Fazl gibi beyler bu devletin hizmetine girerek Rumeli'de byk baarlar kazanmlardr. k - Ldik (Denizli) Beylii XIII. ve XIV. yzyllarda Ldik ve Denizli'de hkm srm bir Trk beyliidir. Bu beylik Inanoullar adyla da mehurdur. Mool istils nnden Anadolu'ya kaan ve yerleen Trkmenler arasnda en kuvvetlilerini Denizli (Ldik), Honas ve Dalaman blgesinde bulunanlar tekil etmektiydi. Balarnda uc gazisi sfatlarn tayan Mehmed Bey, kardei llyas, damad Ali Bey gibi beyler vard. Mehmed 1261'da Sultan II. Izzeddn Keykvus'a kar ayaklanm ve ertesi yl lhanl Sultan Hlg'ya1256-1265) bal olarak Denizli beyliini kurmutur (1262). Hlg'nun huzuruna gelip itaatini bildirmesini istemiine ramen, o bunu yerine getirmedi. Hlg , Mehmed Bey'in damad Ali'yi Trkmen beyliini vermek vaadi ile kendi tarafna ekmesini bildi. Onun ihaneti ile de Mehmed Bey malp edilerek yakaland ve Borlu (Ulu Borlu)'da ldrld. Ali Bey Trkmenler'in bana geti ve 1262'den 1277 ylna kadar Seluklular'a tbi olarak kald. Bu tarihde Karamanllarn Seluklular ve Moollar'a kar ayaklanmas sebebi ile meydana kan karklklardan faydalanan Ali Bey bamszln iln etti. Fakat, Selukkj-Mool ordusuna mukavemet edemeyerek yakaland ve hapsolunduu Karahisar (Afyon)'da ldrld (1278). Bundan sonra beyliin banda Ali Bey'in olu ca-eddn inan Bey'i grmekteyiz. 1314 ylnda ilhan Beylerbeyi Emir oban Anadolu'ya geldii zaman ona itaat eden beyler arasnda nan Bey'in de bulunduu anlalyor. nan Bey 1335 ylnda lm ve yerine olu Murad Arslan gemitir. Murad Arslan'n beylik mddeti ve lm tarihi belli deildir. Onun 1360 ylndan nce ld tahmin ediliyor. Yerine olu Ishak Bey Ldik emiri oldu. Ldik beyHi Germiyonoullar'nn ilhak tarihi olan 1368 ylna kadar hkm srmtr. I- Menteeoullar Beylii Xl. yzyln ikinci yarsnda gnay-bat Anadolu'da kurulmu olan bir Trk beyliidir. Mentee Beyliini, deniz yolu ile bu havaliye gelen ve ieri doru girerek sahil Ha Denizli arasnda yerleen Trkmenler kurmulardr. Mula vilyeti (Karla) %aWden sonra sahilden itibaren Trklerin istilsna urad. 1284'de Mentee idaresindeki Trkler Aydn (Trallie) ile Sultanhisar (Nyssa)' zaptetmiledi. Mentee Bey'in 1284'den sonra ld tahmin ediliyor. Ondan sonra iki olundan Mes'd Bey memleketin, bana geti, dier olu Kirman, Rnika (Foka)'ye hkim*

1291'de lhanl hkmdar Keyhatu (1291*1296) ahsen Karaman, Eref ve Menteeoullan'na kar bir tedip seferi dzenlemiti. Bizans kumandanlarndan Philantropos Alexios Karia'y geri aldysa da sonradan Imparator'a isyan ederek Trklerle birleti (1296). Bu kumandann lmnden sonra Trkler Karia'ya tamamen hkim olmulardr. Bu devrede Menteeoullan'nn idaresi altnda bulunan yerlere Mula, Milas, Pein (Barn), Boz-yk, Marin, ine, Davas, Meri ve Kyceiz kasabalar dahildi. Mes'd Bey, 1300'de Rodos adasnn nemli bir ksmn elde etmise de Hospitellers valyeleri adaya tamamen hkim olmay baarmlardr (15 Austos 1308). Mes'd Bey'in aday geri almak iin giritii abalar sonusuz kald. Onun Seluklular'a tbi olduu anlalyor, lm muhtemelen 1319 ylndan ncedir. ki olundan uceddn Orhan Bey, kardei brahim Bey'i yenerek beyliin bana gemitir. Orhan Bey 1320 ylndan itibaren valyelerden Rodos'u geri almak iin giritii mcadelede muvaffak olamad. Dou'da Fenike etrafnda hkim bulunan Kirman'n lmnden sonra buras Hmidoullan'na tbi, tli bir beylik oldu. Kirman'n olu Zervan burada emir idi. Orhan Bey'in lm tarihi belli deildir (1344 den nce), yerine olu brahim Bey hkmdar oldu. brahim Bey, Latinler'in etine gemi zmir'i geri almak iin Aydnolu Umur'a yardma hazrlanm, fakat Umur Bey'in 1348'de ehid dmesi zerine bu yardm yerine getirilememitir. Venedikliler kendilerine kar harekta girimee hazrlanan brahim Bey'i Balat limanna soktuklar donanmalar ile tehdit etmiler ve 1352-1355 yllar arasnda Girit Dukas vastasyla yaplan ar bir andlama sonucu silhszlanmaya zorlamlard. brahim Bey 1360 ylndan nce lm olmaldr. Onun lmnden sonra olu da beyliin bir tarafnda hkm srmeye baladlar. Bunlardan Musa Bey'in, Pein, Balat ve Milas, Mehmed Bey'in Mula ve ine, Gazi Ahmed Bey'in de gneyde Meri ve Marmaris blgesinde hkim olduklan anlalyor. Musa Bey'in lmnden sonra muhtemelen Milas ve Pein hkmeti de Ahmed Gzi'nin idaresine gemitir. Ahmed Gzi'hrf "Rodos'la Kbrs arasndaki gemilere kar harekt zerine 1365'de Kbrs donanmas Aydn ve Mentee sahillerini tehdit etmitir. Fakat Venediklilerin araya girmesiyle bar yapld. Ahmed Gazi 1391'de ld ve hkimiyeti altndaki yerler Osmanllar tarafndan igal olundu. Balat ve havalisinde ise Mehmed Bey'in olu Giyseddn Mahmd Bey hkimse de kardei llyas Bey'e yenilerek Osmanhlar'a iltica ettii anlalyor, llyas Bey takriben 1389'da Mentee'nin Balat ubesinin bana gemitir. Kosova sava sonunda Yldrm Bayezid, Osmanl sultan olmutu. Fakat Anadolu'da Karamanoullar'nn teviki ile Osmanllar aleyhine tertiblenen ittifaka llyas Bey ve babas Mehmed Bey de girdiler. Sultan Yldrm Bayezid'in Anadolu seferi srasnda Balat ve Muladaki Mentee ubesi topraklar igal edildi. Mehmed ve llyas Beyler, Candarolu Isfendiyar Bey'in yanma katlar (1390). ilyas Bey oradan Timur'un yanna gitmitir. Ankara muharebesinden (1402) sonra Timur bir ok Anadolu Beylikleri'nde olduu gibi llyas Beye de memleketini iade etmiti;llyas Bey memleketine dndkten sonra Balat'ta Mentee beyliinin bana gemi ve bir mddet Timur'a tbi olmutur. Aydnolu II. Umur Bey, Amcazadesi Cneyd Bey ile yapt mcadele sonucu days llyas Bey'in yanna kam ve onun yardm ile lkesini tekrar ele geirmitir (1404). llyas Bey Osmanl ehzadeleri arasndaki saltanat kavgalarnda elebi Mehmed'in aleyhine, Isa elebi'nin la-

316

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

17

hine Aydnoullar ve Saruhanoullan ile ittifak etmiti. Sakat bu ittifakn elebi Mehmed'e yenilmeleri zerine llyas Bey onun hkimiyetini tanmak zorunda kalmt (1405). llyas Bey denil seferleri ite adalardaki Latinler1 zarar vermekte idi. Bu sebebden Venedikliler MOS'cte onunla bir antlama yaptlar, fakat arpmalar durmamt. VanedikliterSn harekete gemesi, llyas Bey'i eski antlamay yenilemek mecburiyetinde brakt (17 Ekim 1414). Ayn yl iinde o, tamamiyte Osmanl hkimiyetine girerek istikllini kaybetmitir. Bu sebebten Sultan elebi Mehmed'in msaadesiyle Rodos valyelerinin Bodrum'da kale yaptrmasna ses karamad, llyas. Bey, Leys (veys) ve Ahmed adlarndaki iki olunu Osmanl sarayna rehine olarak gndermiti. O 1421'de fei. Daha sonra oullar Edirne'den kaarak Mentee iline gelmeye ve beyliin bana gemeye muvaffak oldular. Sultan II. Murad 1424'de Mentee Beylii topraklarn igal ettii zaman, bu iki kardei yakalayarak Tokat kalesinde hapsetmiti. ki yl sonra Ahmed tekrar kamay baard, kaama-yan kardei Leys ise ldrld (1426). Ahmed'in llyas adndaki bir olu, Sultan II. Mehmed tahta getii srada (1451) memleketine gelmi, fakat zerine gnderilen Anadolu Beylerbeyi Ishak Paa'ya kar koyamayarak Rodos'a kamtr. Bu surette Mentee BeyHi tamamiyle Osmanl topraklarna katlm ve bir sancak olarak Anadolu Beylerbeyi'ne balanmtr. Menteeoullar memleketlerini cami, medrese ve imaret gibi mimar eserler ile sslenmiler ve edeb ahsiyetleri himaye ederek kendi adlarna baz eserleri Trke'ye evirtmilerdir. m - Osmanoullar Beylii Daha sonra byk bir imapartorluk olan bu devletin tarihi iin bk. Osmanl mparatorluu. n Pervaneoullar Beylii Trkiye Seluklular veziri Pervane Muineddn Sleyman 1260 ylnda Trabzon Rum Imparatorluu'nun elinden Sinop'u zapt ve kuvvetli nufzu sayesinde kenti zerine temlik ettirmeye muvaffakolmutu.Pervane, olu Muineddn Mehmedlnlfr bi olarak Sinop'u idareye gndermiti. Abaka Han (1265-1282)'n 2 Austos 1277'de Sleyman Pervane'yi ldrmesi seffne olu Mehmed istiMtlnRIn etmi ve Pervaneoullar beyliini kurmutur. Mehmed Bey, Moollarla iyi geinmekte ve onlarn verdii devlet ilerinde de vazife grmekteydi. Mool kumandantermdan Baltu'nun isyannn bastrlmasndan (1296) sonra Trkiye drt mal blgeye ayrld ve Muineddih Mehmed Bey bu blgelerden birisinin bana ve pervanelle getirildi. O, Konya'dan Kastamonu'ya dnerken urad Sterlhisar'da bykleri W zenginleri ar vergiler ile ezdi, hatt gemi ve gelecek yllarn vergilerini toplayacak kadar halka zllmanebir ekilde davrand. Mehmed Bey, Moollar'a kar bir hareketin hazrlktan iindeyken hastalanarak ld (1296). Bundan sonra Pervane'nin dier bir olu Ali'nin olu Muhizzlbddn Mes'd'u Sinop hkimi olarak gryoruz. Mes'd Bey, devletinin hududtan genileterek Bafra ve Samsun'u ele geirdi. Mhim bir ticaret ehri olan Sinop'da bir Ceneviz kolonisi yerlemiti. u sebebden alveri bahanesiyle ehre giren bir Frenk donanmasnn askerleri ani bir hcumla Mehmed Bey'i esir aldlar ve Kefe'ye gtrdler. Mesd Bey, ok ar

br kurtulu paras demek suretiyle dnmeye muvaffak oldu {1298). Onun 1299'dan sonra lhanllar ite mnasebetlerinin dzeldii anlalyor. 1310'da Sinop emiri bulunmasna ramen lm tarihi belli deildir. Yerine olu Gazi elebi Sinop beyi oldu. Gazi elebi donanmasyla baarl savalar yapt. nce Trabzon Rum mparatoru ile anlaarak 1313 ylnda Krm sahillerine ve Kefe'ye bir sefer yapt. Kefe yaknnda bir Ceneviz donanmasn ar bir yenilgiye uratt. 1319 ylnda ise bu kez Trabzon'a kar hcuma geti. Sinop'a girmek isteyen Cenevizliler onun kuvvetleri karsnda perian oldular (1322). Gazi elebi, erkek evld olmad iin son yllarnda Candarolu Sleyman Paa'nn hkimiyetini tanmt. 1322'de attan drek ld ve Pervaneoullar Beylii, Candaroullar Beylii topraklarna katld. o - Ramazanoullar Beylii Adana blgesinde hkm srm olan bir Trk Beylii'dir. Ramazanoullar Ouzlar'n okiu kolundandr. oklu Trkmenleri XIII. yzylda Mool istils nnden kaarak Anadolu'ya geldiler. Memlkler'in, Haleb.valisi Bay-Boa Rus ve arkadalar Memlk Sultan el-Melik el-Salih (1351-1354)'e kar isyan etmilerdi. Dulkadrolu Karaca Bey bu isyanclarla birlemi, daha sonra yanma snan Bay-Boa'y Sultan'a teslim etmemi idi. Bu sebebden Dulkadr Beylii, Ramazan Bey'e verilmiti (1352-3). Bundan ksa bir mddet sonra 9 Haziran 1354'de Ramazan'n oluna Trkmen beylii tevcih edildi. Ramazan bu tarihten nce lm olmaldr. Oullarndan Sarimeddn brahim Bey 1381 ylnda Trkmenler'in babuu ve 1383'de Adana valisi olarak grlmektedir, ibrahim Bey, Memlkler'le mcadelede Dulkadrolu Halil Bey'e yardm etti. Daha sonra Sis valisi Torun-tay vastasyla Memlk Sultanndan kusurunun balanmasn istemitir. Fakat brahim Bey'in bu sadakati ok ksa srd. Karamanolu Aleddn Bey ile ittifak ettii ileri srlerek zerine kuvvet gnderildi. Haleb valisi Yelboa el-Nsir bu sefer sonucu S's'de brahim Bey ve kardei Kara Mehmed'i ldrd (1383). brahim Bey'den sonra kardei ehabeddn Ahmed Trkmen beyi ve Adana hkimi oldu. Ahmed, bazen Memlkler'e itaat ederek onlara yardmda bulunmu, bazen de muhalefete gemitir, Memlk sultan Nsireddn Ferec (1399-1405 ve 1405-1412), Ahmed Bey'in kz ile evlendi. 1410 ylnda Ahmed, Kahire'ye giderek damadn ziyaret etti. 1415'de ise yedi aylk, bir kuatmadan sonra Tarsus'u Karamanoullar'nn elinden ald ve buray olu brahim Bey'e verdi. Hutbeyi Memlk Sultan Melik Meyyed (1412-1421) adna okuttu. Ahmed Bey 1416'de ld. Adana'dan baka Sis ve Aya ehirlerine de hkim olmutu. Ondan sonda oullar arasnda taht mcadelesi balad. Bunlardan brahim, beyliin idaresine hkim olmay baard ve 1417'de Haleb'e gelmi bulunan Sultan Melik Meyyed'in huzuruna giderek itaatini bildirdi. Fakat, ertesi yl Karamanolu ile birleerek Memlkler'in elindeki Tarsus'u kuattlar. Bu hareket zerine O, beylikten azl ve yerine kardei Izzeddn Hamza tayin edildi (Eyll 1418). Hamza Bey kardeine kar etkili olamadndan brahim Bey yine Adana'ya hkimdi. Memlkler'in am valisi Emir Ten-Beg idaresindeki kuvvetleri, brahim Bey ite mttefiki Karamanolu'nu yendi brahim Bey, Karaman lkesine gitti (1419). Ayn yl iinde Karamolu Mehmed Bey ile brahim Bey, Dulka-

318

TRK DNYASI EL KTABI TRK TARH

drMar'n elindeki Kayserf yi kuattlar. Fakat onlar, birleik Dulkadr-Mool kuw. leri karsnda malup oldular. brahim Bey kat ise de daha sonra Karamanolu brahim Bey tarafndan Sultan Bars-bay <1422-1437)1rt adamlarna teslim echM ibrahim Bey, 15 Aralk 1427'de ldrld. Hamza Bey'in yerine 1419'da oullanndan nce Mehmed, sonra da Ali geti. Hamza Bey bu muhalifleri ile yapt mcadele srasnda ld (1426). brahim Bey'in yerine ise Mehmed Bey emir tayin edildi. Ancak Ramazanoullar Beylii eski nemini kaybetmiti. 1435 ylnda Ramazanoullar bamda Gndodu olu Mehmed adnda bir bey grnyor. Ancak bu beyin, brahim Bey'in ldrlmesinden sonra yerine geen Mehmed Bey ile ayn ahs olup olmad tespit edilemiyor. 1439-1440 yllarnda Ramazanoullar beyi, Eylk adl bir emir olup, Adana ve Misis'e hkimdi. Eylk, Varsak beylerinden Musa'ya kar giritii bir savata ld. 1457 ylnda Ramazanoullar beyliinin banda Dndar Bey bulunmaktayd. O, Karaman-oullan'ndan, Tarsus'un geri alnmasnda Memlkler'e yardm etti. Dndar Bey'i emirlikte Hasan ve Gazi Beyler takip ettiler. 1469 Ekiminde Dulkadrl Bey'i ehsvar'dan Sis'i zapteden Ramazanolu, mer Bey olmaldr. Bu zt 1485'de Ramazanolu emri idi. Ayn yl iinde mer Bey Adana'y igal etmi, Osmanl kuvvetlerine kar mttefikleri zerolu Mekk Bey ve Gndzolu Mehmed ile arprken esir edilerek Sultan II. Bayezid'e gnderilmitir. Onun kibeti mehuldr. mer Bey'in bir ara azledildii ve yerine kardei Davud'un ald anlalyor. Davd 1480 ylnda ve Memlkler arasndaki savalardan birinde lmtr. mer Bey'den sonra Halil Bey baa geti ve uzun bir hkmet devresinden sonra 1510-11'de ld. Onun yerine kardei Mahmd, Ramazanoullar beyi oldu ise de ok gemeden azledildi (1514) ve amcasnn olu Selim Bey baa geirdi. Mahmd Bey stanbul'a gitmi ve Osmanl sultan I. Selim'in Msr seferine itirak etmi ve Ridaniye savanda ldrlmtr (1517). Bundan sonra Ramazanoullar Beylii'ne Halil Bey'in olu Kubad'n tayin edilmi olmas mmkndr. Fakat ukurova blgesinin idaresinin yine Halil Bey'in dier bir olu PW Bey'e verilmesi zerine Kubad sadece Adana'ya hakimdi. Biraz sonra btn Ramazanoullar beylii kendisine tevcih edilen Pr Bey, idaresi altndaki topraklardaki isyanlarl sratle bastrd. Bir ara Karaman, Haleb ve am'da beylerbeylik yapt ise de Kanun Sultan Sleyman tarafndan ricasnn kabul edilmesi zerine tekrar beyliinin bana dnm ve doksan yan am olduu halde 1568-69 ylnda lmtr. Olu Dervi Bey yerine tayin edildi ise de alt ay sonra lm ve yerine aabeyi brahim, Ramazanoullar beyi olmutur. brahim Bey'i olu Mehmed Bey, onu da Rr Mansur Bey izlemitir. Rr Mansur'un 1606-9 yllarnda beyjikten ekilmesi ile, Adana dorudan doruya bir Osmanl vilyeti olmu ve Kbrs Beylerbeyliime balanmtr. Ramazanoullar Beylii'nden bilhassa Halil ve olu Rr Beyler Adana'da cami. medrese, han ve hamam olmak zere bir ok mimari eserler meydana getirmiten dir. ukurova'nn hac yolu ve ayn zamanda mhim bir ticaret yolu zerinde bulunmas Ramazanoular Beylii idaresindeki bu blgenin iktisad bakmdan gelimesini salamtr.

- Sahip - Ataoullar Beylii Karahisar (Afyon) ile evresinde Seluklu veziri Sahib Ata Fahreddn Ali'nin torunlar tarafndan kurulmu olan kk bir beyliktir. Fahreddn Ali, llhanler'in Anadolu'ya tahakkm ettikleri srada bir ok Seluklu sultanlarnn vezirliini yapmt. O, Konya, Sivas ve dier baz yerlerde kurduu byk hayr messeseleri ile mehurdur. Seluklu devlet adamlar ve bilhassa Muineddn Pervane'nin mhirane politikasna kar koyamam ve Seluklu devletinin asl ykl onun 1288'deki lmnden sonra olmutur. Fahreddn Ali'nin by Tceddn Hseyin ve k Nusreteddn Hasan adl iki olu vard. Fahreddn Ali, lhanl sultan Abaka Han'n huzuruna gittii zaman bu iki olu babalarna ait Karahisar' muhafaza etmilerdi. Karamanolu Mehmed Bey ve Seluklu ehzadesi Siyavu (Cimri)'un Konya'ya hkim olmalar zerine Sahip Ataoullar Karahisar'dan asker toplayarak onlara kar harekete getiler, Siyavu ve Mehmed Bey de Akehir istikametinde yrdler. Tceddn Hseyin, Deirmen ay geerken ldrld. Bu suretle balayan savata lenler arasnda Nusreteddn Hasan da vard. Neticede Sahip Ataoullar sava kaybettiler, Siyavu ve Karamanolu Mehmed Bey, Karahisar'a yrdlerse de mstahkem bu kaleyi ele geiremediler (Haziran 1277). Bundan sonra Karahisar emri Nusreteddn Hasan'n olu emseddn Mehmed olda. Fakat o da dedesinin salnda Germiyanllar'n bir taarruzunu nlemek iin giritii bir savata ld (1287). lhanl Beylerbeyi Emir oban, Anadolu'ya geldii zaman itaatlerini bildiren Anadolu beyleri arasnda Sahib Ata'nn torunlar da bulunmaktayd (1314). Sahip Ataoul-lar'nn banda daha sonra emseddn Mehmed olu Nusreteddn Ahmed'i gryoruz. Ahmed'in beylii srasnda Karahisar, Germiyanoullar'nn nfuz sahas iine girmi, o da bu beylii metbu tanmt. Mool valisi Timurta bat ularnda gaza yapan Trkmenler'i itaat altna almak iin ilerledii zaman Nusreteddn Ah-med Germiyanoullar'nn yanna kat. Timurta, Eretna beyi Karahisar' muhasara etmekle vazifelendirdi. Ancak Timurta, babas Emir oban ile lhanl sultan Eb Said Han'la arasnn almas neticesi ele geirdii topraklardan ekilmi ve Msr'a snmtr (1327). Sahip Ataoullar'nn topraklar daha sonra Germiyanoullar* Beylii tarafndan ilhak edilmitir. Nusreteddn Ahmed'in lm tarihi belli deildir. p Saruhanoullar Beylii Bat Anadolu'da merkezi Manisa olmak zere kurulmu bir Trk beyliidir. Bu beyliin kurucusu Saruhan'n Harezmliler'in kumandan iken Trkiye Seluklularmn hizmetine giren Saruhan ismindeki ernrirt torunu ve Alpa'nn olu olmas kuvvetle muhtemeldir. Saruhan nceleri Germiyanoullar'na bal bir uc beyi idi. 1313 yteda Manisa'y fetheti, daha sonra denize doru hududunu genileterek, kendi adyla anlan beylii kurdu. Kardelerinden ua Bey, Demirci yresini, AR Paa ise Nif (Mustafa Kemal Paa) idare etmekteydi. ua Bey ld zaman Demirci'nin idaresi Saruhan'n olu Devlethan'a onun lmnden sonra da olu Yakub elebi'ye braklmt. Saruhan, kuvvetlerinin basks sebebiyle Foa'da yaayan, Rumlar ve Latinler her yl 15.000 gm para vergi vermekteydiler. Bu sra-

320

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

321

da beyliin snrlar batda zmir Krfezine, douda: Ala-ehir'm batsna.kuzeyde Bergama'ya, gneyde ise Nif, Turgutlu ve Kemaliye'ye kadar uzanmaktayd. Saruhan Bey sahip olduu donanma ile Ege Denizi'ndeki adalara ve Balkanlar'a seferler yapt. Osmanllar'a kar Bizans ve Aydnoullar ile birleerek Gelibolu'ya hcum ettiler. Bizans'a kar isyan ve Midilli'yi zapteden Foa valisi Dominik bir hile ile Saruhan'n olu Sleyman Bey ve arkadalarndan bir ksmn ele geirmjfp, mparator III. Andronikos si valiyi cezalandrmak iin Aydnoullar ve Saruhan beyliinden yardm istedi. Saruhan Bey, olu Sleyman Bey ve arkadalarnn kendisine iadesi artyla yardm kabul etti. Neticede Kantakuzenos'un aracl ile Foahlar Sleyman Bey ve arkadalarn serbest braktlar (1336). ti. Andronikos'un lmnden (1341) sonra Kantakuzen'in imparatorluk mcadelesine girimesini Izrrir'rLatinler'Ih igali takip etti (bk. Aydnoullar Beylii). Umur Bey, dostu Kantakuzenos'un yardmna gitmek iin Saruhan Bey'in topraklarndan gemek istedi. Saruhan Bey, onunla ihtilafl olduu topraklar almak artyla bu msaadeyi verdi. Ayrca Sleyman Bey idaresindeki bir Saruhan kuvveti de Umur Bey'in ordusuna katlmt. Umur Bey, Rumeli'ye geip Kantakuzenos ile birleti ise de Sleyman Bey, Kkekmece civarnda ld (1345). ok gemeden Saruhan Bey de vefat etmi (1346) ve yerine olu Fahreddn llyas Bey gemitir. Bizans Imparatoriesi Anna, Orhan Bey'le anlaan Kantakuzen'e kar llyas Bey'le ttifak yapt. Osmanllar'n kuvvetlenmesi ve Rumeli'de fetihler yapmas Saruhan Beylerinin gaza ve korsanlk yaptklar yollar kapamt. Bizans imparatoru V. Yuannis Paleolog (1341-1391), Orhan Bey'in Ceneviz korsanlar tarafndan karlan olu Halil Bey'i kurtarmak iin Foa'ya gelmi ve Saruhan-oullarf ndan yardm istemiti (1359). llyas Bey bu istei kabul ederek Foa'y denizden kuatt. Ancak mparator, llyas Bey'in kendisini yakalamak istediini anlad zaman onu gemisine ard, llyas Bey bu davete uyarak gemiye gelmi, mparator da denize almt, llyas Bey'i zevcesi, kurtulu akas demek suretiyle kurtard. Bundan sonra Saruhanoullar Beyliimin banda llyas Bey'in olu Muzaffereddn Ishak Bey'i gryoruz. Jshak Bey, Osmanllar ile dostane mnasebetlerde bulundu, Kosova savana yardma kuvvet gnderdi ve 1390'da ld. Yerine olu Hzr-h geti. Dier olu Orhan Bey bunu kabul etmeyerek beylik iin mcadeleye giriti. Yldrm Bayezid tahta getivzaman Karamanoular'nn Osmanllar aleyhine meydana getirmi olduu Beylikler arasndaki ittifaka Orhan Bey de katlmt. Yldrm Bayezid, Anadolu Beylikleri zerine yrm, Saruhan'da kendisini karlayan" Hfflr-h'a beyliin dousunu brakmtr. OsrnanIHar Manisa'y 1300 ylnda aldlar v*Karesi ile Manisa birletirilerek bey sanca oldu. Yldrm buraya nce olu Erturul (l. 1388)^ sonra da Emir Sleyman' tayin etti. ffewr ah, Adala, Demirci ve Grdk taraflarm idare etmekteydi. Ankara savana (1402) Emr Sleyman idaresinde katlan Oan* han askerleri, sonradan Timur'un yannda olan eski beyleri Orhan'n tarafna gefr ler. Sava kazanan Timur, Saruhan beyliini Orhan Bey'e verdi. Fakat ok ksa Wmddet sonra beylie Hzr-h hkim oldu. Fetret devrinde Hzr-h, Ewflrley- ' man'n tarafn tuttu, onun kardei Isa elebi VB Aydnolu Cneyd ila birleti. Fakat Mehmed elebi onlar yendi ve sratle Manisa zerine yryerek hamftmda ykanmakta olan Hzr-h' yakalayarak ldrtt (lan, 1410).

Saruhanoullar hkm srdkleri topraklar zerinde birok imr faaliyetlerinde bulundular, camiler, medreseler, kprler VJ. yaptrdlar ve vakflar meydana getirdiler. Bu aile iinde en ok Ishak Bey imr faaliyetinde bulunmutu8. Saruhanllar'n sahip olduklar donanmalar sebebiyle iktisad durumlar gelimiti ve batl devletlerle, bilhassa Cenevizlilerle ticar mnasebetleri vard. r - Tceddinoullar Beylii Sahilde bugnki Bafra ile Ordu arasnda gneyde ise Niksar'a kadar olan saha zerinde kurulmu bir Trk beyliidir. Bu beylik Emir Tceddn Bey tarafndan kurulmu olup, merkezi Niksar idi. Tceddn Bey'in babas Doanck (Doanh) Bey, Anadolu'da ilhanl hkimiyeti yklrken olduka nfuz sahibi idi ve takriben 1346 (veya 1348/1349)'da ld. Tceddn Bey balangta Amasya emiri Hac adgeldi'ye tbi olmutu. Kad Burhaneddn'e kar ise memleketini baar ile korudu (1379). Trabzon Rum mparatoru III. Aleksios hududlar boyunca kuvvetlenen Trk beylikleri karsnda devletinin devamn salamak iin iki yzl bir siyaset takip etmekteydi. O, bir taraftan bu beyliklerle dost geinmeye, dier taraftan da onlar birbirine drmee alyordu. Tceddn, Imparator'un kz Eudokia ile 1381 ylnda evlendi. Bu da kendisinin o devrede nfuz sahibi bir emr olduunu gsteriyor. Tokat valisi Seyyid Hasan, Tceddn Bey ve Amasya emiri Ahmed ile Kad Burhaneddin'e kar birletiler. Kad Burhaneddin bu mttefikleri yendi (1386). Tceddn ve Ahmed zor kaabildiler. Tceddin Bey Ordu vilyetindeki Trkmen emiri Hac Emrzade Sleyman Bey'in lkesine yapm olduu bir akn srasnda malup olmu ve ldrlmt (1387). lmnden sonra Kad Burdaneddn, Niksar ve Iskefser'i ele geirdi, fakat Niksar ve ona tbi yerleri tekrar Tceddin olu Mahmd elebi'ye verdi. Mahmd elebi Osmanllar'a itaat etmiti. Bu sebebden Kad Burhaneddin, onun idaresinde bulunan Fenariyye havalisini zapt ve Amasya'y muhasara etti. Biraz sonra Mahmd elebi ile kardei Alp Arslan'n aras ald. Alp Arslan Niksar blgesinin bir ksmn zapt etti ve Kad Burhaneddn'e tab oldu. Ancak Kad Burhaneddin, Alp Arslan'n, dman Eretna akrabasndan Feridun ile ibirliinden phelendi ve onu yakalayarak ldrd (1393/94). Alp Arslan'n oullar Hsmeddn Hasan ve Hsameddn Mehmed Yavuz hisselerine den Samsun ve aramba taraflarn idareye devam ettiler. Ankara Muharabesinden (1402) sonra Hasan Bey, Timur'un himayesinde hkmet srd. Sonra Candarolu Isfendiyar Bey'le birleerek Samsun Beyi Cneyd'in zerine hcum ettiler. Hasan Bey, Cneyd Bey'i ldrerek onun bir ksm arazisini ele geirdi (1418), O ve kardei Mehmed Yavuz, Sultan elebi Mehmed ile dost geindiler ve yerlerini muhafaza ettiler. Fakat Hasan Bey daha sonra Osmanllar'n Amasya Beyi Lala Yrg Paa'nn lkesini zapt etmek isteini anlam ve hkim olduu yerleri teslimden baka are grmemiti (1427/1428). O nce Bursa'da hapsedildi ise de buradan kamay baard, fakat lkesini geri almaya muvaffak olamayacan anlayarak Sultan II. Murad'a teslim oldu. Hasan Bey'e muhtemelen Rumeli'de bir sancak tevcih edildi, lm tarihi belli deildir. Osmanllar'n hizmetine girmi olan Mahmd elebi, Sultan elebi Mehmed'in olu ehzade Mustafa'nn II. Murad'a kar isyannda onun beylerbeyi olmutu. Bu isyan srasnda znik'de ldrlmtr (1423).

322

TRK DNYASI EL KTAB

TRK TARH

323

BBLYOGRAFYA: Akn, H., Aydn Oullar tarihi hakknda bir aratrma, stanbul 1946. Halil Edhem, Dvel-i Islmiye, stanbul 1827. Kefesolu, I., Seluklular mad. A. Kaymaz, N., Pervane Mutn'd-din Sleyman, Ankara 1970. Mirza Bala, Kad Burhaneddtn mad. A. Mordtmann, J. H., Dulkadrllar mad. A. (M.H. Ynan tarafndan ikmal edilmitir.) Ouz, M., Jeceddln Oullar, DTCFO VI. cild, say 5, Ankara 1948, s. 469-487. Smer, F., Ramazan Oullan mad. A. Smer, F., ukur-Ova tarihine dair aratrmalar. Tarih Aratrmalar Dergisi, say:1, Ankara 1963, s. 33-62. Tekinda, M.C.., Karamanllar mad. A. Tekinda, M.C.., Karamanllarn Gorigos seferi, TO, say 9, stanbul 1954, s. 161-174. Tekinda, M.C.., Son Osmanl-Karaman mnasebetleri hakknda aratrmalar, TD, say:17-18, stanbul 1962-1963, s. 43-76 K&<, Tekinda, M.C.., XW. Yzyl Anadolu tarihine id aratrmalar: emseddln Mehmed Bey devrinde Karamanllar, TD, say 19, stanbul 1964, s. 81-98. Turan, O., Seluklular zamannda Trkiye, stanbul 1971. Uluay, ., Saruhan Oullan mad. A. Uzunarl, I.H., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri, Ankara 1969. Uzunarl, I.H., Ereframad. A. Uzunarl, I.H., Osmanl Tarihi I, Ankara 1961. Uzunarl, I.H., Eretna Devleti; Belleten say: 126 Ankara 1968, s. 160 v.dd. Uzunarl, I.H., Germiyan Oullan mad. A. Uzunarl, I.H., Himtd Oullan mad. I A. Uzunarl, .H., Karas Oullar mad. A. Uzunarl, I.H., Mentee Oullan mad. A. VVittek, P., Mentee Beylii, trc. O.. Gkyay, Ankara 1964. Ynan, M.H., Alaiye mad. A. Ynan, M.H., Medhal, stanbul, 1932. Ycel, Y., Kad Burhaneddtn Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara 1970. Ycel, Y., Kastamonu'nun ilk fethine kadar Osmanl-Candar mnasebetleri (1361-1392), Tarih Aratrmalar Dergisi, say 1, Ankara 1963, s. 133-144. Ycel, Y., Candarolu elebi Isfendiyar Bey (1382 -f339;,Tarih Aratrmalar Dergisi, Say: 2-3. Ankara 1964, s. 157-174.

4. Delhi Trk Sultanl (1206 -1413)

brahim KAFESOLU Bu siys teekkl, Gur hkmdar Muizz'd-din Muhammed'in 1192'de kuzey Hindistan'a vl tyin ettii Kutb'd-din Aybeg tarafndan kurulmutur (1206). Daha vali iken Aligarh', Benares'i ve nl Bihr kalesini ele geirmi olan Aybeg. Lahor ite Pencb blgesini de Tc'd-din Yldz'dan ald. 1210'da atndan derek ld zaman Bedun'da damad ll-tutmu, uc'da teki damad Kabaca, Bengal'de onun tyin ettii Kaymaz bulunuyordu. Aybeg'in erkek ocuu yoktu. ems'd-din ll-tutmu, btn kuzey Hindistan' nde toplyarak "emsiyye" hanedann kurdu (1211-1266). Devleti, Delhi bakent olmak zere, byk ksm ile Pencb', Multan', Lahor'u ve kuzeyde Gazne'ye kadar uzanan blgeleri ihtiva ediyordu. Cell'ddin Harezmah'a kar lkesini koruyan ve Moollar'dan kaan kalabalk Trk kitlelerim memleketine kabul etmek suretiyle, kuzey Hindistan'da Trk kft? hayatnn devamn salyan ll-tutmu, 1235 ylna kadar Bengal, Gwali-or'dan baka Uccayn' da kendine balad ve Hafife kendisini "Hindistan Sultan" olarak tand (1229). lmnden (1236) sonra, kaabiliyetsiz olunun yerine kz Raziyye Sultan oldu (1236-1239). Fakat babasnn yetitirmi olduu "ihlgn" diye anlan 40 kumandan karklk kardlar. Bunlar otorite tanmaz kimseler olmakla beraber yutlarna Moollar sokmayacak kadar vatansever idiler. Nihayet emsiyye ailesinden Nsr'l-din Mahmd inzibat salamak iin 40'lardan Ulu-han diye anlan Baiaban' i bana getirdi. Nib sfatiyle faydal iler gren Balaban, Mahmd'un 1266'da lm ile kendisi Delhi sultani oldu (Balaban ailesi: 1266-1290). Mool hcumlarn durdurdu, Lahor'dan Mool basksn uzaklatrd, memleketi imr etmee alt. Yerine torunu geti (12871290). Fakat ksa zamanda iktidar devletin askeri gcn meydana getiren Kala Trkleri babularndan Ce-ll'd-din Frz'a intikal etti (Kala ailesi: 12901320). Rrz, Mool aknlarn pskrtt (1291). Yeeni Muhammed Kala'a Dakkan zerine bir sefer yaptrd. Bu ordu Deogir devleti merkezine (bugn Devfet-bd) girmee muvaffak oldu (1295). Frz'un yerine geen Muhammed Kala (12961316) btn Malva blgesini, Raputana'y, Gcerat' zapt etti. "Sultan- a'zam" diye anlyordu. lm zerine kan karklklar iinde Giys'd-din Tuluk iktidara geldi (Tuluk ailesi: 1321-1413). Asayii salayan, tekilt nizama sokan, su kanallar atran Tuluk, Bengal'e de tamamiyle hkim oldu. Telingana'yi Delhi'ye balad. Bakentin adn Sultan-pr'a evirdi. Olu Muhammed Tuluk (1325 - 1351) bir aralk devlet merkezini ok gneyde ki Deogir'e nakletti. ok marur bir adamd. in'i zapt etmei dnyordu. Huzursuzluk ba gsterdi. Bengal devletten ayrld 0339). Rrz Tuluk zaman (1351-1388) bir nevi toparlanmakla geti. Kuzeyde Timur hkimiyeti dola-ysiyle Hindistan'a Trk akn kesilmiti. Yerli kuvvetlere dayanmak gerekiyordu. Bu sebeple koyu bir din politikas takip eden Rrz'dan sonraki 10 yl iinde (1397'ye kadar) Delhi tahtna 7 kiinin kt grld. Vilyetler istiklllerini iln ettiler. Nihayet Delhi'de idare Afganl Seyyid ailesinin

eline geti (1414).

324

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

325

S. Msr Ve Suriye'de Kurulmu Trk Devletleri

M.C. ahabeddin TEKNDA

Daha Abbasler zamannda Suriye ve Msr'daki asker kuvvetler arasnda Trkler mhim bir yekn tekil ediyorlard. Abbas Halifesi el-Me'mun (813-833) ve sonra el-Mu'tasm (833-842) hilfeti takviye etmek maksadiyle ekserisi Trk rkndan gelen bir hassa asker grubu tekil etti. Abbas ordusundaki Trkler, muhtelif boylara mensuptular. Bunlar isimlerinden ve nisbetlerinden hangi Trk boyuna bal olduklarn tesbit etmek mmkndr. Mesel kaynaklarda kaytl Ibn Kayglg'in Ka-ygl; Hifcahfnin Kpakl; Halluh'nin ise Karluklu boylarna mensup olduklar hususu meydana kar. Bylece halife ordusuna mensup Emr ve askerlerinin isimlerini, kaynaklardan tespit etmek, halifeler devrinde Orta-Dou'da bulunan Trkler'in tarihini aydnlatmak bakmndan ok nemlidir. Saylar Berberler'le beraber 70.000'i bulup, herkesten uzak tutulmak suretiyle Smerr'daki husus klalarnda ikamet eden bu hassa askerlerinin ecaati sayesinde, Abbasler, d tehlikeleri muvaffakiyetle nliyebildiler. Bununla beraber, bu hassa askerinin Badad havalisi gibi, dier vilyetlere nfuz ederek buralara yaylmas, Abbsler'in aleyhine oldu. Nitekim, bu hassa grubunun kumandanlarndan bir ksmnn, yararllklarna mkfaat olarak, hilfetin muhtelif vilyetlerine, bu arada Msr'a da gnderildiklerine ahit oluyoruz. Vali olarak Msr'a gelen ve umumiyetle Trk rkna mensup bu asker ku-mandanlarn ilki 858 de Yezid b. Abdullah et-Trk olup, bunu 864 de Gulbek ve 868 de Uzcr (zgr) et-Trk takip ettiler. Dikkate ayandr ki, bu Trk valileri, ok gemeden, bu yabanc sahada, ayn hassa grubu kurma sistemini byk bir maharetle tatbik ettiler. Msr'a gelen bu Trk valilerinin tekiline muvaffak olduklar hassa gruplarna istinaden, hilfet merkezine kar istikll mcadelesine girimeleri yannda, memleketin halifelikle olan iktisad balarn azaltmak hususundaki gayretleri, Msr tarihi iin yeni bir balang oldu. a - Tolun-Oullar<*>: 868 de Msr'a gelen Ahmed b. Tolun et-Trkrtrk hassa grubunun destei sayesinde, burada ilk Mslman-Trk sllesini ktmaa muvaffak oldu (868-905). Tokuzoullan'ndan olan Tolun-olu Ahmed, Msr'a gelir-gelmez, foliklltni Hfi-e^ mi ve 878 de Suriye'yi de etine geirmitir. Ahmed b. Tolun, memteken istin** kudretini arttrd. Msr, sdece mlhak eylet vaziyetinden kp, byk bir devlet merkezi olmu, idare salh bulmu ve umm refah artmtr. Tolun-oullan'nn merkezi olan Fustat (Eski Kahire), onlarn zamannda ok zengin ve byk bir ehir hafine geldi; el-Katl adyla teekkl eden bir mahallesinde Smerr'daki ekls uygun mehur Tolun-olu Ahmed (=Toluniyye) Camii, geni bir cirit meydan (Kabatasmeydanu'l-kabak) ve dier byk binalar tesis edildi. Ayrca el-Asker'de sanat eserleri ve MsVda emsalinin birincisi olan Tolun-olu hastahnesi (sMristn) kuruldu. Hastahanenn btn masraflan iin Tolun-olu 60,000 dinar tahsis etmiti.
(*) Tolunlular ve Akid (IhBid)iner zerinde yukarda V. ilk Trk-lslam siyasi teekklleri bahsinde de bilgi verilmitir.

Hastahaneye esir, asker zengin veya fakir herkes alnr, her eit hastalar hatt deliler bile tedavi edilirdi. Memlktu mellifi MakrzTye gre, bu hastahane bugnk modern hastahanelerdeki vasflar haiz olup, Tp ve psikiyatri tarihinde pek byk bir ehemmiyete sahiptir. Ahmed'in olu ve halefi Humareveyh, tasvirleri efsnev masallara benzeyen baheler, cva havuzlar, hayvanat baheleri yaptrd. Tolun-oullar, Msr'da hkm sren iktisad buhran bertaraf etmek suretiyle, buray slm medeniyetinin muhtelif safhalarn arzeden bir memleket haline getirdiler. O devirde memleketin kazand servet ve ihtiam byk binalarn yapmndaki gayret, devrin kaynaklarnda uzun-uzadya tasvir edilmektedir. ok ksa sren bu Trk devletinde ibana geenler unlardr: 86 Ahmed b.Tolun et-Trk Ebu'l8 Cey Humareveyh b. Ahmed Ebu'l88 Abbs Cey b. Humareveyh Ebu'l4 Musa Hrn b. Humareveyh 89 eyban b. Ahmed 5 b- hidiler: Ihdler, Fergana Ahdleri, yani Melikleri neslindendir. Trkler'de Karad tbiri bulunduuna gre, Ahd de Akid demek olacaktr. d ise Trke d lkabnn dier bir telffuz ekli olabilir; farsadaki d (gne) ekliyle alkas phelidir. Bu aileden ilki olan Toga'n babas uk b. Yuttekin Ahlti, halife Mu'tasm'n hizmetinde idi. Toga da am Valiliinde bulunmu fakat halifenin gazabna uramt. Olu Ebubekr Muhammed b. Toga, nce am, 935'den sonra da Msr'da Trk grubuna istinat etmek suretiyle faaliyet gsterdi; ayn senede istikllini iln ederek, 941'de Suriye'yi, 942 de Mekke ve Medine'yi Sitesine katt. Fakat 946 da vefat edince oullar devleti idare edemediler, devlet bir hadm ( = tav) olan Kfr'un eline geti. Bunun lm zerine Muhammed'in torunu Ebu*l-Fevris Ahmed i bana geti ise de, Afrika'dan gelen Ftmtar Msr ve Suriye'yi zapt ederek Ihd-oullar devletine son verdiler (969). Ihd-oullar devletinde hkmet srenler unlardr: Muhammed b. Toga 935 Ebu'l-Kasm Enu Cr b. Muhammed 946 Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed 960 Ebu'l-Misk Kfur 966 Ebu'l-Fevris Ahmed b. Ali 969 Mnhasran bu Trk valilerinin ahs deerlerine inhisar eden her iki Trt grubunda, Trk hassa askerleri, esas rol oynam grnyor. Tolun-oullar zamannda ordunun mevcudu 24.000'i zenci ve 40.000'i Trk olmak Qgam 64.000'i buluyordu. Ihdler zamannda da Trkler'in ekseriyeti tekil ettikleri muhakkaktr. Her iki Trk ailesi de kendilerinin tekil ettikleri Memlk gruplarna istinaden i bana geen Memlklu Sultanlarnn dikkate deer mislleridir. Bu dev'in gitarnda rastlanan Trke istilhlar J.V. Karabacak tarafndan toplanarak neredilmitir. e Fatm Ordularnda Trkler 969 da Msr' stil ederek burada din temele mstenid bir devlet kuran

Ftm-

326

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH-----____________________________(______________________________- 3X7

ler de, Snn rakipleri ite propaganda ve ticret fe& He de rekabete giritiklerinden, ok gemeden, cebren kabul ettirilen ilie ancak zahiri bir ekilde boyun een halkn arasnda nfuz ve kudretlerim devam ettirmek endiesi ile, ayn sistemi takip etmek zorunda kaldlar. EI-AzZ bi'lteh (Eb Mansr, 955-996), Berberi ve Zenciler'den ayr olarak, Trkler'den mteekkil yeni bir hassa snf ihdas etti. Bu suretle Msr ve Suriye'deki Trkler, Fatm ordularnda ve devlet tekiltnda, bir nev askeri aristokrasi tekil etmek zere olduka ehemmiyet kazandlar. Bu snfa dahil Trk askeri, Ftmter'in Msr ve Suriye'de hkimiyetlerini saladlarsa da, dier gruplarla olduu gibi, kendi aralarnda bir bitmez-tkenmez kavgalar, ayn zamanda devletin tedric inhitatnn da balca sebeplerinden biri oldu. Bu fark askeri grubunun tabi eflerinden Aytekin, Yultekin, Begur ve Mengu-Tekin, kendi gruplarnn balarnda olarak mhim roller oynadlar. Ezcmle, Yultekin et-Trk, 984'de, Trk askerlerinin yardm ile, isyan eden, magribli kt'alarn tenkilinde esas rol oynad gibi, Ftmler, Suriye'deki muvaffakiyetlerini byk Trk kumandan Dizbr'nn faaliyetine borludurlar. Bununla beraber, yerli halkn inanlarna muvazi olarak, Snn akidelere bal kalan Trk askerleri, el-Hkim bi-emrillah (9961021) zamannda, Iran meneli Muhammed b. ismail ed-Drz'nin, bu Fatm halfesinin ulhiyetini kabul ederek yeni bir doktrin yaymas ve bu hususta kaleme ald bir kitab Kahire Cmii'nde okumas zerine, bu doktrinin sebep olduu karklklar srasnda, ed-Drz'yi ldrmler ve taraftarlarn da datmak suretiyle Ftmler'e cephe almlardr. Suriye'ye kaan ed-Drz taraftarlar, bu blgede zellikle Cebel Lbnan'da yeni bir hak topluluu (Drzler) kurarak faaliyete gemilerdir ki, ok gemeden, bu blgeye hkim olan Trk gruplar, Snn halkn da destei ile bunlara mcdele edeceklerdir. Fatm halifesi el-Mustansr (1036-1094)'n son zamanlarnda hkimiyeti bsbtn ellerine alan Trk askeri gruplar, Zenciler ve Berberler'e kar giritikleri mcadeleler yznden, kuvvetlerini kaybetmilerse de, halkn Snn temayllerini ortaya koymalarna ve dolay isiyle bu mezhebe slik gruplar yaranda kendi rkdalarnn da Msr'a gelmelerine zemin hazrlamlardr. Zira, Seluklu mparatorluunun kuruluundan sonra batya gelen kuvvetli Ouz ktleleri sayesinde Suriye'de Trkler bsbtn oalmlardr; Msr'da i Fatm Devleti yklarak Msr ve Suriye'de hakim byk bir devlet kurulmutur (bk. Eyyb Devleti). . Atabeyleri*': Brler (am Atabeyleri) -Zengler (Elcezire ve Suriye Atabeyleri)- Musul Atabeyleri - Haleb veya Suriye Atabeyleri - Sincar Atabeyleri - Cezire Atabeyleri - Erbil Atabeyleri. Atabeyler (Osmanllar'da: Ll), vris-i hkmet olan gen ehzadelerin yetimesinde rol oynayarak onlarn nibliklerini yaptlar; Seluklular zaafa duar olunca bu grevlerini hakik bir hkmdarlk ekline evirdiler; Anadolu istisna edilecek olursa, Seluklu memleketlerinin byk ksm bunlarn eline geti ve bunlar da am, Haleb, Musul, Sincar, Cezre ve Erbil'de nemli roller oynayarak bu blgelerde Trk hkimiyetini devam ettirdiler.
(*) Atabeylikler zerine yukarda V. Orta Dou'da kurulmu Trk Devletleri bahsinde de bilgi verilmitir. Bkz. 2. Atabeylikler.

Borular (am Atabeyleri); am Seluklularndan Tutu'un olu Dokak'a Atabey olan (1095) Tutekin, 1104 de Dokak lnce i bana geerek devlete hkim olmutur. Tutekin'den sonra yerine geen Tc'l-Mlk Br'ye nisbetle aileye Brler de denmitir. Bu ailenin sonuncusu olan Mcrddn Abak, am' muhafaza iin Hallar'dan yardm istediinden, Nureddin Zengi 1154 de am' zapt ederek Mcrddn'i tevkif etmitir. Bu aileden ibanda bulunanlar unlardr: Tc'l-Mlk Br 1128 ems'l-Mlk smail 1132 ihbddn Mahmd 1136 Cemlddn Mehemmed 1139 Mcrddn Abak 1154 Zengler (Elcezire ve Suriye Atabeyleri): Bu aileye adn veren Atabey, Imdddn Zeng, byk Seluklu Sultan Melikah'n adamlarndan Hcip Aksungur'un olu idi. Aksungur, 1085-1094 senelerinde Halep valisi iken Tutu tarafndan ldrlmtr. Olu Zeng, 1127 de Badad dahil olduu halde Irak valisi tyin edilmi ve ayn senede Musul, Sincar, Cizre ve Harran', 1128 senesinde de Haleb'i ve Suriye'deki bz kaleleri eline geirdikten sonra Musul'da istikllini iln etmitir. Zeng, Musul Atabeyi olarak, Hallarla arpm, btn Orta-Dou'da byk bir hrete ulaarak an ve eref iinde vefat etmitir. Vefat srasnda memleket, Suriye'de hkmet sren olu byk mchid Nureddin Mahmd ile Musul ve Elcezire'de bulunan dier olu Seyfeddin Gz arasnda blnd. Sonradan Atabeylerin Suriye ubesi (Aksungur oullar) snd; fakat Sincar'da 1170 de yeni bir ube ortaya kt; bir dier ube de Cizre (Ceziret'l Ibn mer) de kuruldu. Sincar Atabeyleri ubesinin yerine 1221 de Meyyfarikin (Silvan) Eyybleri kaim oldu. Musul Atabeyleri 1128'de Musul'u eline geiren Imdddn Zeng, buray muhteem binalarla ssledi, surlarn tahkim etti ve etrafn gzel bahelerle kuatt. Haleflerinden I. Izzeddin Mes'd zamannda ehir Selhaddn Eyyb tarafndan iki defa kuatld ise de, drlemedi; fakat Izzeddin, Selhaddin'le anlamak zorunda kald. 1211'den itibaren Musul'da mehur vezir Mchidddin Kaymaz olu Bedreddin Lu'lu, nce Zengler'in veziri, 1233'den sonra ise, mstakil olarak hkm srd; Moollar'ta ibirlii yapt, fakat olu Melik's-Slih ismail, Memlkler'le birleti ise de, 1262 de Moollar'la yaplan savata ld. Bu aileden hkmet srenler unlardr: Imdddn Zeng 1127 Seyfeddin Gz I. 1146 Kutbeddin Mevdud 1149 Seyfeddin Gz II. 1170 Izzeddin Mes'd I. 1180 Nureddin Arslan ah I. 1193 Izzeddin Mes'd II. 1211 Nureddin Arslan ah II. 1218 Nsrddn Mahmd 1233

32B

TRK DNYASI EL KtTABI

TRK TARH

329

Halep Atabeyimi: Imadddn Zeng, 1129 da Halep'i eline geirdi. Bundan sora olu Nureddn Mahmd, ehri iinde bulunduu dknlkten kurtararak, kaiktndrd; diHdrssi Be halka hkmet nfuzunu saydrd; ehri yeniden tosa ve su yollarn tamir ettirdi. Byk mchid olarak, Hallarla savaan Nureddn, Ha-leb'de yeni medreseler kurdurdu; Snnlii ihya etmek iin bir takm tedbirler alarak, medreseler yannda sfler iin zaviyeler atrd. lmnden sonra (1174) yerine geen Melik's-Slih smail, 1181 senesinde vuku bulan vefat tarihin kadar Salhaddn Eyyb ile urat; Zeng ailesine (Aksunguroullar) bal halkn yardm ile kar koydu; fakat lmnden iki sene sonra ehir Salhaddn'in eline geti. Sincar Atabeyini: Imadddn Zeng b. Mevdd 1170 Kutbeddn Mehemmed 1197 Immddcfn hinh 1219 Celleddn Mahmd 1220 Cezire Atabeyleri; Muizzddn Sancar-ah b. Gz II. Muizddn Mahmd b. Sancar-ah Kutbeddn Mevdd b. Sancar-ah 1180 1208 1221-8->

unluu Arap olmakla beraber, ordu ve idareci zmre Trk ounluun kontrolndediji-Ayn blgede daha nce ToJunolu Ahmed kendi hanedann kurmu (875) ve bu hanedan 905 ylna kadar devam etmiti. Daha sonra yine baka bir Trk komutan Toaolu Muhammed Ebu Bekir,, tarihte IbkJ adyla anlan hanedan kufc mu ve bu hanedan (935-969) yllar atasnda blgeye hkim olmutur. HeyW Trk hanedan, Abbas halifeliinin .bir politikas gerei olarak Trk komutanlar ile Tgrk askerlerine, orduda byk yer vermelerinin sonucunda domutur. Ihidler'i 969 ylnda ykan i Fatm devletine de Selahaddin Eyyb, Musul Atabek'i Nureddn Mahmd Zeng'nin bir Trk komutan olarak Msr'a gelmi ve son vermitir (1171). Bal bulunduu Nureddin Mahmud'un lmne kadar (1174). Nureddn Mahmud'un bir valisi olarak hareket eden Selahaddin bilhare istikllini iln etmi-thrEyybi Trk devletine son veren ve yerine Trk Memlk devletini kuran Izzed-din Aybeg de, Msr'daki Trk ordusu komutanlarndan bisirjsidir. Bu tarih gerekler, halkn ounluunun Arap olmasna karlk, ordunun ve hanedann Trkler'de kaldn, aka gstermektedir. Eyyb hanedan yelerinin byk ounluunun adlar, en eski Trk adlardr. Selhaddin'in aabeyinin ad TuranahV;.;-Kardelerinin adlar ise, Tutekin ve Bri'dir. Selhaddin'in daysnn ad, ihabeddin Mahmut b. Tk idi. Selhaddin'in annesi ise zbez Trk'tr. Gene Selhaddin'in hanmlanndan birisi olan Unar Bey baz Ismatddin Amine Trk'tr. ki enitesi de Trk'tr. Bunlardan birisi. Unarolu Sadeddn Mesut; dieri ie Muzafferddin Gkbr idi. Eyyb hanedannn bir Trk hanedan olduunu en ak delillerinden birisi de, devrin sairlerinden ibn Senl-mlk'n, Haleb'in Selahaddin tarafndan alnmasndan sonra yazd medhiyesidlr. Bu medhiyenin bir beyitinde, air yle demekte-

Erbil Atabeyleri (Beytekin): Atabeytiin kurucusu olan Zeyneddn Ali Kk b. Beytekin, 1144'de Imadddn Zeng tarafndan Musul'a umum vali tyin olunmutu; Zeng'nin lmnden sonra, 1149da, ehrizor, Hakkr, Tekrit, Sincar, Harim gibi ehir ve kasabalara sahip olarak, merkezi Erbil olan bir devlet kurdu. Zeyneddn An, yalannca, 1168'de Erbil hari memleketini Kutbeddn Mevdd'a terkettti; fakat lnce Erbil, olu Zeyneddn Yusuf'a intikal etti; daha yal olan dier olu Muzafferddn Gkbr, Harran ehrine sahip idi; kardei lnce (1190), Erbil'i eline geirdi. Salhaddn Eyyb ile birlikte hareket ederek Hallarla savaan Gok-br, ilk mevlidi ihdas eden TTrk hkmdan dup. vrisi olmadndan memleketi Abbas Halifesine vasiyet etmi ve 1233 de vefat etmitir. d - Eyybler Hanedan (1171-1252) AbdulhalkAY Tarihte Trklerin kurduklafi hanedanlardan birisi de Eyybler'dir. Hanedn'n kurucusu Selhaddin'in babasnn adndan dolay tarihte Eyybler olarak bilinen bu Trk devleti, gnmzde blgede sun' olarak yaratlmak etenen bir millete, olmayan tarihinin yerine ikme edilmeye allmaktadr. Bunun balca sebebi Eyyb un babas Sad'den nceki ailenin soyunun, tespit edilememi olmasdr. Bu sebeple baz tarihiler, Selhaddin'in hemen lmnden sonra (1193), bu hanertn,^rap^atlumaya uraan devrin AraP asUl tarihilerinin etkisinde kalarak, Se-fhaddn Eyyub'nn meneini Araplatrmaya almlardr. Dier yandan zellikle blc unsurlar ve bunlarn ideologlar da, kendilerine yeni mill tarih yaratmak gayesiyle, bu hanedann Trk'ten ayr baka bir millete ati olduunu iddia etmekteTarih gereklere baktmzda, bu iddialarn hibir geerlf tarafnn olmadn grrz. Devletin kurulduu coraf blge Msr ve evresidir. Ha byk o-

d$M
"Arap milleti, Trkler'in devletiyle yceldi. Ehl-i Salip (Hal) davas Eyyb'n olu tarafndan perian edildi". Eyyb hanedannn devlet tekilat, Karahanl ve Gazneli Trk devletlerinde balayan ve Seluklularla gelien tekilatn ayndr. Sultan, Divan, Meveret yani Kurultay, stzddr (saray idaresi, arapdarlk, enigrlik gibi grevleri yrten ki$i), Hcblik, Silhdrlk, Emrahurluk, Davdrlk, el-mkebbis, tadarlk, avuluk gibi saray tekilt, Trk-islm devletlerinin bir devamdr. Adliye ilerine bakan kazaskerlik messesesi bilindii zere Osmanllar'da devam edecektir. . Eyyb ordusunun temelini ve byk ounluunu Tav ad verilen Trk memlklar tekil etmekte idi. Bu Trk ordusu, bal bulunduklar komutanlarn adlarna gre el-Nuriyye, el-Esediyye, el-Necmiyye, el-Salhiye gibi adlarla adlanrlatd. Selahaddin devrindeki bu TrkMemlklu ordusu komutanlar arasnda Bahaeddin Karaku, erefeddin Karaku el-Takav, zzettin avl, rimddin Kutluaba, Hsameddin Sungur el-Halt gibi Trkler bulunmakta idiler: Hakimiyet almetlerinden birisi de, bilindii zere bayraktr. Eyybler'in bayra sar renkte idi. Amblemi de kartald. Eyyb hanedan Trk geleneklerine uyarak, ak sar rengi kendi hakimiyet rengi olarak kabul etmiti: Ayrca bayrana, bir Trk amblemi olarak kartal koymutu. Kartal, Eyybler'den baka Seluklular'n, Artuklular'n da devlet sembol olmutur.

330_________________|________________.____|--------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

331

Trk hakimiyet sembollerinden birisi de mehter'dlr. Eyyb saraynda da Trk geleneklerine gre yer alan mehter, nevbet vurur ve byk sayg grrd. Hatta selhaddin, gzde cariyelerinden birisini, sarayn yksek memurlarndan birisi olan mehterba ile evlendirerek, bu kurulua verdii deeri gstermiti. . Selhaddinln hayatta bulunduu srede, byk bir Trk-lslm devleti zelliini gsteren Eyyb hanedan, Selhaddin'in lrnnden sonra, oullar ve kardeleri arasnda paytarlmtr. Msr'daki son Eyyb hkmdar Turanah, Trk Memlk komutanlarndan Aybeg tarafndan ortadan kaldrlmt (1250). e - Memlkler (Trkiye Devleti): M.C. ahabeddin TEKNDA Bahriye Memlkleri - Burciye Memlkleri: Bahriye Memlkleri: Her neferin en yksek mevkie kmas mmkn olan bu Trk Memlk Devleti, Arapa kaynaklarda daima Trkiye Devleti (= ed-Devlet'tTrkiyye) olarak zikredilmektedir. Bu Memlk Devleti tekiltnda en kabiliyetli genlerin sivrilmeleri, idare tarznn esasn tekil ettii cihetle, ancak fevkalde hasletlere sahip kimseler ibana geebilir. Bu yzden akranlar arasnda en mumt2 olanlardan seildikleri gibi, gayet itinal bir asker terbiyeye tbi tutulmak suretiyle yetien emrlerin, Bahriye Memlklarf hdan ayr olarak tekil ettikleri gruplar sayesinde, devle rnerkezletirerek, tekil ettikleri ordular, yakn-Dou tarihinde mhim bir rol oynamaa muvaffak olmu, Msr ise, her tri tecavzden masun kalarak iktisaden ve fikren mtemad W surette inkif etmitir. Bununla beraber, balangta ufak iktlara sahip otan.lOTar, "lOO'ler emirlerinin, hrici tehlikeler karsnda birlemelerine ramen, birbirleri ile olan rekabetleri sebebiyle, ayn-ayr husus Memlk gruplar tekil etmeleri, kuvvetleri gittike azalan Bahriye Memlklan'nn zaranria oldu. Bahriye Memlkleri'nin ilk sultan olup el-MelikrJs-Slih'in Trk asll dul zevcesi eceret'd-Drr ile evlenerek i bana geen Aybey et-Trkmn (1250-1257), balangta Bahriye Memlkleri'nin muhalefeti ile karlat. Zira. el-Meftk's-Slih ailesine sdk kalan bu grup, Aybey'in Atabey olarak kalacan, devletin bana da Eyybler'den bir melikin getirileceini mid ediyor idi. Ouz-TTkmen grubu ile Bahriye Memlklar arasnda kan anlamazlk dikkate ayandr. Aybey'in yeni bir Memluk Grubu (= el-Muizz) tekil etmesinin, bu muhalefeti arttrd sylenebilir. Nitekim kar koyup iddetle cezalandrlan Bahriyeliler'den bir taam, Suriye'deki eodal Eyybt meliklerinin yanma gittii gibi, dier bir ksm da Kerak, Dmak (am) ve Fjstme yaykn, 130 Bahriyeli de Anadolu Seluklu Sultanna iltica etD im a ? k K i tL ^ o ^ f^ l* " 'a s,nanlar Eyybler'den el-Meflk'e-Slih smail (1202-1251), Aybey e kar tevik etmilerdi. Fakat Ouz-Trkmenlerin yardmn, salayan Aybey, kendisine kar, harekete geen Eyyb meliklerini Abb-se de malup etmee muvaffak oldu. Fakat, ok gemeden, Aybey'in Kjpak veyaJHarezml, klesn .Saltanat Naibi Kutuz, Muizzller'le birlikte hareket ederek, Aybey bertaraf etti ve Bahriyeliler'in Msr'a gelmelerini salad. Bu suretle Badad' alp Abbas Hilfetine son veren Moollartn sebep olduklan siyas buhran srasnda Muizz ve Slihlerln gayretleriykT i bana geen Ku-

tuz (l. 1260), Bahriyeliler'! kendi tarafna ektii gibi, mhim bir manev nfuz kazanarak, Grc ve Ermeni svarileri tarafndan desteklenen mrik Moollar1! Ayn Clfta mthi bir hezimete uratt (1260). Memlkler gibi slm lemfiin Ayn Clt savann madd ve manev sonulan byk oldu; Moolla/n, Suriye'den sonra Msr' da elde ederek, Franklar ile ibirlii yapmalar nlendii gibi, yerli halkn Memlkler'e kar itimad artt; Msr, Trkler sayesinde, Islmiyetin ve Moollar nnden kaan halkn yegne melcei hline geldi. Fakat, Kutuz'un da yeni bir Memlk grubu kurmas aleyhine oldu. Kendi cinsi Borlularn desteklerini salayan Baybars, Kutuz'u ldrp (22 Ekim 1260) Bahriyeliler'in yeniden i bana gemelerini salad. Kpak boylarndan Bor-olu veya Borlu boyuna mensup olup Ayn Clt'ta esas rol oynayan Baybars et-Trk (1233-1277), ilk i olarak, Kutuz'un koymu olduu ar vergileri kaldrd; Bahriyeliler'e iktlar verdi. Ayrca rs reislerinin emir ve idaresi altnda yaayan Trkmen boy ve uluslarn, kk paralara ayrarak, ayrayr sahalarda iskn etti (1264). Btn geitler, dar boazlar Trkmenler (sonradan: Halep ve am Trkmenleri) tarafndan tutulduu gibi, sahiller de dier Trkmen gruplarnn (Lbnan'da: Kesrivan Trkmenleri) kontroluna geti, Baybars, elMelik's-Slih gibi Memlk Devletini merkezletirmee alarak, idar, asker ve ticar bakmdan byk faideler temin eden bir takm tedbirler ald; yeni bir tekilt kurdu; kendi ismine nisbetle ez-Zhir adn alan rkdalarndan mrekkep yeni bir Memlk gurubu meydana getirdi. te yandan Moollar'n istilsnda bulunan yerlerden gelmi Trkler, Memlk Sultani'na iltica ederek, para ve zeamet karl asker gruplar tekil ettiler. Bu suretle belli-bal iktlara sahip olmak suretiyle gitgide oalan Memlk gruplar, ok gemeden, kendi beylerinin emrinde, devletin mukadderatna hkim olmakta gecikmediler. Baybars, bilhassa, Hristiyanlar ite Ayn Clt'un intikamn almak hevesinde olan Moollar'n mterek bir hareketlerini gz nnde tutmu, kuzeyde Kk Ermenistan krall, sahillerdeki Franklar, Kbrs Krall, nihayet takip ettii snn siyaset yznden Suriye ve Msr'daki ismller, Nuseyrler gibi kuvvetli i unsurlarla savamak zorunda kalmtr. Baybars'n lm zerine (1277), yerine olu Berke, sonra da Slemi gemi ise de, bunlar bertaraf eden Kpakl Kalavun (l. 1290), Moollar ve Franklar'la savam, Kastilya Kral Alfons ve Sicilyal Jacob ile bir nevi tedf ittifak yapmtr. Ayrca amamm emrindeki Nubyallar ile de savaan Kalavun, 1290'da Ak-k'y fethe hazrlanrken vefat etmitir. Kalavun ve halefleri 1382'ye kadar be nesil boyunca hkm sren bir nevi saltanat-hnedn kurmaa alm ve bunda da muvaffak olmutur. Ancak hanedann devam ettirmek gayesiyle, el-Melk's-Slih'i taklid ederek, Trk Memlk gruplarnn varlna ramen, ayr cinsten olan erkesler'den yeni bir Memlk grubu tekil etmesi neticesinde, hanedan bu memlklere istinad ettii cihetle, Karadeniz limanlarnda Kurulmu olan byk pazarlardan, Venedik ve Ceneviz gemileri Re Msr esir pazarlarna sevkedilen erke memlkleri gittike oalarak zamanla Msr'n mukadderatn ellerine geirdiler.

332

TRK DNYASI EL KTABI

333

Kalavun'un 12.000 Memlk arasnda seerek el-Mukaddem dandan derin bir hendek il ayrlm olan Kal'atu'-l-Cebel (= da kalesi). yerletirdii &700 s ve erke, kale burlarna nispetle Burcye MerrrtMeri (= el-Memlku'l-Burcyye) adn ald.+lemen il*v edelim ki, erkesler'io gittike oalp dier Memlklar stnlk, salamalar hususu, ok gemeden, Kalavun-oullar'nn da dikkat nazarlarn ekti. Filvaki, hkmdarlar yeni Memlk gruplar tekil ederek muvazene telsine muvaffak olrnularsa da, gerek bu gruplarn, gerekse yeni unsurlarla beslenmek suretiyle teekkl eden Trkmen gruplarnn erkesler'le mcadeleleri Berkuk'un zamanna kadar devam etti, Bgk Trk hkmdar >Melku'n-Nar Mehemmed (1293-1341) nc saltanatnda erke Memlkleri'nin oalmalar meselesini ele ald. 1315 senesinde tanzim ettirdii Kadastro (Revkn-Nsr) da mevcut 15 vilyetin erkesleri'ni tespit ettirerek, kimliklerini aratrd; saylarn azaltt. Bunun zerine Msr ve Suriye'nin belli bal nemli noktalarn ellerine geirmee muvaffak olan am ve Halep Trkmenleri, Memlk mers arasnda yeniden mhim bir mevki elde etmee baladlar. Nitekim, Msr-Anadolu mnasebetlerinin ok sklat bir devirde, Koun, eyhn, Altunbua, Aydomu ve Mancak gibi Anadolulu emirler (= er-Rm), bu devir olaylarnda nemli roller oynadklar gibi, Trke de din ve hukuk sahalarda byk bir nem kazand. Msr'a gelen bu Trk mernn tekiline muvaffak olduklar Memlk gruplar, umumiyetle, muhtelif tirk boy ve oymaklarna mensup Trkmenler'den teekkl ediyordu; bunlarn Msr'a gelmelerine de, el-Melku'n-Nsr Mehemmed'in Gney Anadolu beylikleri, bilhassa Karaman-oullan ile yakm temas sebep olmu id.' te yandan el-Melkup-Nsrn Det-i Kpak ile olan diplomatik mnasebetler ri, Altun-Ordu hkmdarlar zerinde mslmanlk bakmndan mhim tesirler icra ettiinden Krim, Sary, Glstn nisbelerini kullanan bu mntka halkndan bir ksm, Msr'a gelerek, Memlk Sultanl'nn hizmetine girmilerdir. Mefku'n-Nsr'n bat hakkndaki bilgisi de gayet geni idi. tekim, 1336 da Kahire'ye gelen Johannis de Mandeville, ei-Melku'n-Nsr' grp onunla mlakat etmi've bu sultann bat hakkndaki fikirlerim'"renerek hayrete dm idi. Umumiyetle Hanefi mezhebinde olup el-Melkun-Nsr'a bal bulunan Suriye'nin sekin Nib (= Vali) leri, bu hkmdarn vefatn mteakip (1341), oullan-" nn Memlk Sultanl tahtna kmalarnda mhim roller oynadlar; fakat Halep ve am Trkmenleri'ne istinad etmek suretiyle 1360da Nsrin olu Hasan'rbertaraf eden Niblerden Yulbuga el-Umer, saltanat naibi olarak, Memlk SutotlrttirY'' mokadaeratrna hkim oldu; Aybey, Kutuz ve Kalavun'u takHtt ederek, satn ald klelerden erkesler'in ekseriyette bulunduu yeni bir Memlk grubu (= Yulbugviye) tektemekle mevkiini salamlatrmak istedi. Bununla beraber, TrkmUnler'e mensup emirler, Kalavunoullar'n da elde etmek suretiyle, bu yeni Memlk gurubu ile mcadeleye giritiler;, bunlardan biri olan Taybuga et-Tavil (uzun), b- tn nfuzu elinde toplayarak Yulbuga'y rldrtt (1367); Yulbugviyeler Suriye'ye srld. Kahire'deki mallar msadere: edildi. Fakat, Memlk Sultan ban'n bir sre sonra, Yulbugvilart Msr'a armas, bunlarn -yeniden oalarak nfuzlarnla artmasna ve ok gemeden kendi efleri Berkuk'un etrafnda toplanmalarna sebep oldu.

te Yulbugviyeler'in taM eflerinden biri olan Berkuk, efendisi Yulbuga'yitafclid etmek suretiyle, satm ald kendi cinsi erkesfer'den yeni bir Memlk gttbu tekil etmee muvaffak oldu. Zahir Memlklar (= Memllk'2-2Wn$ye) ismini ian bu Memlk grubu, gittike oalarak, Msr'daki erke ekseryelfrifh artmasna ve hkimiyetin bunlara gemesine sebep oldu. Bu suretle erkesleri i bana getirmeye muvaffak olan Berkuk, kara yollarnn emniyetini ve ticret kervanlarnn salimen Msr'a gelmelerini temin ettiinden elKrirnftccrlarnn da destei ile 1382 de saltanata geti; fakat Msr'n mukadderatn ellerinde bulunduran Trk emirleriyle arpmak zorunda kald; Yulbuga enNsr ve Mfrtfa gtbFturk emirleri ite yapt savalar kaybederek tahttan indi ise de, bu iki Trk emirinin aralarnda zuhur eden rekabet yznden, 1390'da yeniden saltanata geti. Bununla beraber, Trk potas iinde eriyen BerkufcViyl bir diplonfi olarak,flrnur'a kar Bayezid, Kad Bufhaneddin Anmed ve Altun Ordu hkmdar Toktam Han ile aniat; Cefyirli hkmdar Sultan Ahmed'i mdafaa etti. 20 Haziran 1399'da vuku bulan lm ile btn bu ittifaklar dald. XIV. yzyl YaknDou tarihinin mhim simalarndan biri olup siyas ve iktlisad buhranlarn i bana getirdii- Berkuk, rakiplerinden Timur'un- kuzeyde Toktam, Bayezid'in batda Macarlar ve Hallarla megul olduu bir srada, dahil mcdeleler ile ypranan Memlk Sultanh'nr merkeziyeti br devlet hafine sokmu, Osmanllar tarafndan da baz hususlar benimsenen Memlk tekiltm bir kat daha kuvvetlendirmitir. Fakat, Trk mill uuruna yabanc olmad anlalan Berkuk'un btn meziyetlerine ramen', kendi cinsi olan erkesler'i^bana getirmek maksadiyle, Trk emirlerine kar giritii mcdele, Memlk Sultanl'nn tisi iin faydal olmam, Trk ve erke rekabetinin dourduu ayrlk ise devleti temelinden sarsmtr. Esasen, Trkler'e stnlk temin etmi grnen erkesler, Memlk Sultanl'n layk vehile, temsil edememiler, kendilerine yenTbfr ufuk amak gayretiyle Klrkler'tn tekilta mstenld hayatiyetine son veren BerkuW\lRlrn ile meydana kan yen'ryas ve -iktisad buhranlar karsnda da ci*1 kalmlardr. Nitekim, yerine geen oflu Ferec(f''14t2> zamannda Osmanllar/tBney Anadolu ehirlermS sapta baladklar gibi, am Timur'un eline dmtr. am'da ldrlen Ferec'den sonra memleket tamamen bir kemeke iinde katmtr (1412). Ferec'den sonra tahta geen el-Malk'l-meyyed (14127421) ve Tatar.. {1421} istisna, edilecek olursa Memlk Sultanlarnn en byklerinden biri Barsbajf 1422-1438)'dr. Bersbay, bilhassa, kendi hakknda propaganda yapan n Bey es-Sfi ile urat, 1424-26 seferleriyle Kbrs' zapt ettirerek, Kral Janus'u esir etti; yeni bir ticaret politikas takip ederek, bz maddeleri inhisar altna ald; fakat bu tedbirler, ticaretin sukutuna sebep olmutur. Nitekim, bu yzden Msr ve Suriye ehirleri deta boald. 1438'de hastalktan len Barsbay'dan sonra Memlk tehtma kan akmak (l. 1453), Aynal (1453-1461), Hokadem (1461-1467), Kaytbay (1468-1495) nihayet Kansuh el-Grt (1501-1516), Osmanllarla rekabete girimek, DuJkadr. ve Ramazan-oultar'n himaye etmek, Kbrs ve Akkoyunlular'la mnasebetlerde bulunmak suretiyle devirlerini tamamladlar. KansutVun Osmanllarla ilikisi dostane olmutur. Fakat ran'la savata bulunan Yavuz Sultan Sem'e kar ii ah ismail'i desteklemesi aleyhine ddu. Merc Dbk'da yaplan savata (24 Austos-1516) atndan yere yuvarlanarak ld. Merc Dbk savandan sonra Msr'a kaabilen bir

334

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

;______335

ksm Memlk mersnn gayretiyle Tumanbay Memlk Sultan iln edilmi ise de (Kasm 1516), Reydaniye'de yaplan sava kaybetmi, Memlk ordugh Osmanl-lar'n eline gemitir (23 Ocak 1517). Tumanbay'n ele geirilip Kahire'nin Zveyle kapsnda aslmasiyle, 267 senedir devam eden Memlk Sultanl sona ermitir (13 Nisan 1517)1 Selim istanbul'a avdetinden evvel Kahire'deki baz hkmdar oullar ile Halife III. el-Mtevekkil ale'llh Muhammed<*' ve akrabalarn, nfuzlu lim, eyh ve beylerden bir ksmn, Msr'n sayl mimar, mhendis, tccar ve sanat erbabndan bir haylisini, deniz yolu ile stanbul'a gndermitir. Bu arada, Memlk Sultanl'nn tarihe ve tekiltna ait kitaplar da stanbul'a sevkedilmi, Kansuh el-Grnin olu Muhammed de payitahta gnderilmitir. Trkenin XIV, yzylda birdenbire byk bir inkifa mazhar olarak Suriye ve Msr dahil btn Orta-Dou'ya yayldn, birok melliflerin, Arapa ve Farsann yerine geen bu dilde yazdklarn ve eserlerini Trk beylerine veya vali ve hkmdarlara ithaf ettiklerini gryoruz. Bilhassa, Msr ve Suriye'ye hkim olan Memlklu Sultan el-Melik'z-Zhir Seyfeddin Berkuk devrinde (1382-1399) Trkenin gittike nem kazanmas, hatt hukuk (= kaz') meselelerin bile bu dille konuulmas, ok dikkate ayandr. Nitekim, hukuk meselelerde Hanef kadlarla Trke konuan Berkuk, birok eserin bu dile tercme edilmesini emrettii gibi, Memlklu nib (m vali) leri de, kendi adlarna Trke eser yazdrmlar veya tercme ettirmilerdir. Kemal-olu ismail, 1387'de ilk FerahNme yi Trablus-am Naibi Mr Gz namna; Berke Fakih, Kitb rdu'lmlk ve's-seltin adl eserini, Memlk N-ibleri'nden Seyfeddin Becmn, Manzumesini de Altunbuga el-obn namna yazmtr, te yandan; Trke Yz Hadsi yazan ed-Darr, Vkd'nin Futhu'-am'n 1393'de Halep Naibi olpan namna tercme etmi, Tolu Bey'in istei zerine de Ok atmak Itai hakknda Trke bir eser kaleme almtr. Nihayet, Seyf Sary de, a'di'nin mehur Glistann Memlk emirinden biri namna Trkeye tercme ettii gibi, ba-hassek Demr Bey namna Mnyet'l-guzt adnda Trke bir eser kaleme alm ve Kitb baytaratu'l-vzh Trkeye tercme edilmitir. 1421'de Trke konuulan Msr'da fkh hakknda Trke bir kitap (Kitb fi'l-fkh bilisn't-turki) yazlmtr. XV ve XVI. yzyllarda Trke, devletin resm dili olarak mevcudiyetini muhafaza etmi, Kansuh Gri'ye kadar Memlk Sultanlar namlarna Trke eserler tercme ettirdikleri gibi, bzlar da, bizzat, Trke eserler kaleme alm veya Osmanl tarznda iir yazmlardr. Barsbay, Ayn (l.-1451)'nin Ikdu'l-Curnn adl eserini Trkeye evirtmitt. Hatt Ayn, Arapa eserini Trke olarak Barsbay'a okurdu. Kansuh da, Malatya valisi ken Osmanl tarznda iirler yazm, II. Bayezid'e Trke mektuplar gndermitir. Onun zamannda brahim Glen Msr'a giderek, Trke risaleler kaleme almtr. Msr ve Suriye'de konuulan Trke son zamanlara kadar devam etmitir.

BBLYOGRAFYA <*> Tekinda, M.C., Berkuk devrinde Memlk Sultanl, stanbul, 1961. Tekinda, M.C., Ftih ile ada bir Memlklu Sultan: Aynal el-Ecrud (1453-1460). TD, 23,196% s. 36 v.d. Tekinda, M.C., Drz Tarihine dair notlar.TD, 10,1954, s. 149v.d. Tekinda, M.C., El-Melik-Bs-Slih Necmeddin Eyyb, A, Cz, 77, S. 674 v.d. Tekinda, M.C., Melik-s Salih smail, I.A, cz, 77. s.681. Tekinda, M.C., emseddin Mehmed Bey devrinde Karamanllar, TD, 19,1964. s. 87. v.d. Tekinda, M.C., Karamanllarn Gorigos seferi, TD, 9,1954, s. 161 v.d. Tekinda. M.C., II. Bayezid devrinde ukurova'da nfuz mcadelesi, Osmanl-Memlklu savalar (1485-1491), Belleten, 123,1967, s. 351 v.d. Tekinda, M.C., Son Osmanl-Karaman Mnasebetleri, TD, 17-18(1963), s. 46 v.d. Tekinda, M.C., Korkud elebi ile ilgili idi belge. Belgelerle Trk Tarihi Derlgisi, 17,1969, s. 36 v.d. Tekinda, M.C., Svey'de Trkler ve Selman Reisin arzas, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 9, 1968, s. 77 v.d. Tekinda, M.C., Bika'emri Nsruddn ibn el-Hane'e gnderilen mersm.JD, 16,1962. s. 107-116. Tekinda, M.C., Selim-nmeler, Tarih Enstits Dergisi, 1,1970, s. 202 v.d. Tekinda, M.C., Kutuz, A, VI, 1057 v.d. (Kaynaklar gsterilmitir) Tekinda, M.C., Memlk Sultanl tarihine toplu bir bak. TD. 25,1971, s. 1-38. Halil Edhem, Dvel-i Islmiye, stanbul 1927, bk. ndeks. Toan, Z.V., UmumtTurk Tarihine Giri, stanbul, 1WNft bk. ndeks.

simleri yanl kitap ve makalelerde bu mevzuu le lgili btn kaynak ve etdler gsterilmitir (*) Yannda amcas Halil'in oullar olduu halde deniz yoluyla sevkedilen Halifenin, stanbul'da bulunduu srada Hilfeti merasimle terkettii hakknda bir rivayet varsa da, bunu dorulamaya mkan yoktur. Zira, Selim, daha Halep'de Mm Halife'den emanetleri teslim alm idi. ste, bu tarihten tibaren Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 3 Mart 1924 (= 26 Recep 1342) tarihinde hilafetin ilgasna kadar Osmanl padiahlar drt asr mddetle byk bir slam kitlesi tarafndan Halife olarak tannmlardr.

336___________________________________---------------------TRK DNYASI EL KTAB

TRK TARH

337

6. Harezmahlar Devleti
brahim KAFESOLU Aral glnn Ceyhun rmann dkld gney sahas olan Harezm, Sibirya, Volga ve skandinavya ile gney ve bat Asya arasndaki byk ticaret yollarnn kavak noktasnda bulunduu iin, iktisaden byk ehemmiyet tayordu. teden beri, burada hkm srenlere "Harezmah" deniliyordu. Trk asldan gelen son Harezmahlar sllesinin atas, Sultan Melikah'n saraynda Tatdar" olan Garcal Anutegin olup, bu da ihtimal bir Kala Trk idi. Anu-tekin'in olu, T<tti*d-dTn Muhammed 30 yrtltfc'Harezmahl zamannda (1097-1128) Seluklular'a bal kalm, fakat olu Harezmah Atsz (1128-1156) 1135'den itibaren Harezm blgesini istiklle kavuturmak iin, Sultan Sencer'le mcadeleye girimitir. Sultan Sencer bu sebeple 1138'de 1. Harezm seferini, 1143'de 2. Harezm seferihTve nihayet 1147'de 3. Harezm seferini yapt ve her nde de Atsz' malp ve itaate mecbur etti, ancak nubezalandrmak cihetine gitmedi'. nk Sencer, Seluklu fmparatorluu'nun bozkrlardan gelecek Ouz ve dier Tftfc ktlelerinin tazyiklerine kar kuzey kapusu deerinde olan Harezm'de, Cend ve Manglak Trk eflerinin basklarn durdurmu olan Atsz gibi kudretli bir "muhafz'n bulunmasn lzumlu saymakta idi. Hakikatte Atsz'n da bu Ouz ktlelerinden ekindii grlmekte idi ki, bunun delili Sultan Sencer'in Ouzlara malbiyeti ve esaretinden (nia 1153) sonra Horasan'a yaylan Ouz eflerine kar Sultan Sencer'in bir nep*misi olarak imparatorluun btnln korumaa alr .grnmeinden ve bir yandan Horasan' igale gayret ederken dier taraftan Semerkand hkmdar, Sistn meliki, Gur padiah ve Mazenderan meliki ile ibirlii<#8ssmda diplomatik mnasebetler kurarak Ouzlar', drt taraftan evirmee gayret etmesinden anlalmaktadr. Keza Sultan Sencer'in nisan 1156'da Ouz esaretinden kurtularak Tirmiz'e dnmesi de, Atszd Ouz efi Tt'ye yazd tehdit dolu mektubundan anlalaca zere, kendisini takviye etmie benzemektedir. Btn faaliyeti kendi devletine istikll kazandrmak gayesini gden Ebu'l-muzaffer Hsm Emir-l m'minin Atsz tam baarya ulaamadan ld (31 temmuz 1156). Fakat onun kudretli olu l Aralan ve torunu Al'd-din Teki Harezmahlar lkesini byk bir imparatorluk hline getirmee muvaffak oldular. Babasnn Ouzlar'la ilgili siyasetine pek iltifat etmeyen l Arslan (1156-1172) devletini salam temellere oturtabilmek iin, iten grl bir tutumla, Horasan ve rak a kar baka, Mverannehr'e kar baka olmak zere iki siyaset takip eti. Arslan m bat. siyaseti daha ziyade uysal bir vas.f tar: O. rakip kardei Sleymanah bertaraf ettikten sonra, Seluklu Sultan. Sencer'e tbiiyetini arzetmi Sencer m olumunu (1157) mteakip ise, yerine geen Mahmd Han'a sadakatin, tekMhm'tVue ,3 Snra da Se1khj "nedanma nisbeti kz tarafndan olan Mahmd Hana kar, Seluklu "BuyukSultanl.gr iddiasnda bulunan rak Seluklu h^fUmpM *u,lammed!le buna kar< lrak'da dnyev iktidar kurmak yolunda olan haMe ElMuktef. aras.nda arac, yani Horasan ve Irak ilerinde hakem durumuna ykselmesine ramen, bu ballk, hatt rak'ta fiil hkimiyetin 1160'dan sonra Atabey ll-Denz ,n el.negecmee.nden sonra da (Sultan Arslan-ah zaman,) devam TSl'rSbUrH~J' ArS'a" Hra8an'n bir k*fi Grcan. Dihistan ve Mazenderan blgesinde htoruyet kurmu, kendi adna hutbe okutmu bulunuyordu.

Nihayet Ouz hkimiyetinin krld ve ll-Deniz flfuzunun sarsld Horasan'n baehri Nipr'da hutbe "Metili t-Trk ve'l-Acem" il Arslan adna okundu (1167). Bu tarihte artk Harezmah, Jl ArsJan'aj* Seluklu hanedan ile alkasn kestii kabul olunabilir ki, bunun sebebini de, kak Sultan Arslan-ah'n askeri ve idar salhiyeti ll-Deniz'e brakmas neticesinde Atabey'e kar birleen beylerin durumu kurtarmak zere kuvvetti Harezmah l Arslan'a mracaatlarnda aramak lzmdr. Nitekim byk emir inan Bey ondan ald kuvvetlerle Arslan-ah'-. Rey'den uzak-latrmt. Mamafih batdaki faaliyetleri daha ok gney snrlarn emniyete almak dncesine dayanan l Arslan'm dou siyasetinde ftuhat izgisi daha belirlidir. Burada Karluklar'n bakaldrma hareketlerinden faydalanarak yabanc Kara-Htay hkimiyetini krmak iin Mverranehir/e'yrd (1158). Kara-Htay ordusuna ve onlara bal Karahanl kuvvetlerine kar muvaffakiyetli savalar vererek Buhara ve Semerkand'. ele geirdi Daha Atsz zamannda (1141) Harezm'e hcum etmi olan KaraHtaylar'a yllk vergi denmesi, l Arslan'n bu baarlarndan sonra da devam etmekte beraber, 558 (1163) tarihli bir fermandan l Arslan'n "Trkistan beldeleri ile Mverannehr'i" tbiiyetine akl anlalmaktadr. Daha sonra Kara-Hitaylar'n mukabil taarruzlar ve Harezm'de asker baarlar kazanmalar zerine hastalanan l Arslan mart 1172 de ld. l Arslan'n olu ve Harezmahlar'n en sekin devlet adam Sultan Al'd-din Teki (W2-1200) devrl'taht kavgalar arasnda balad. Teki'in kk kardei Sulfan-ah Mahm, annesi Terken Htun'un teviki fle, Harezm'in bakenti Grgen*i (Curcniya) ele geirince Kara-Hftayiar'n yardmna mracaat eden Teki, ocak 1173 de tahta ktktan sonra, Horasan'da Ouz efi Ay-sba ile ibirlii yapan Terken Htun'u malp ve bertaraf etti (1174). Bununla beraber Harezrrahlar'n kuvvetli rakibi Gur devleti retei Sultan Giyas'd-rn Gurye Htice ederek salad kuvvetlerle, hatt Kara-Htaylar'dan da yardm alarak Horasan' igale teebbs eden Sultarvah ile 1193 ylna kadar wi-mcadelelerde bulunmak zorunda kald, fakat bu arada asker ve siyas sahalarda byk baarlar da elde etti. nce Kara-Hitaylar'a kar muvaffakiyetli Harezm mdafaas (1476'larda) onun Atsz zamanndan beri devam edegelen *ra-Hitay boyunduruunu krmasn salam ve sonraki yllarda Kara-Hitay topraklarna tesirli taarruzlarda bulunmasn mmkn klmttk kincisi, Sr-derya'ntn kuzey-dou blgesini t uzaklara kadar ellerinde tutan kalabalk gayri mlim Kpak Trkleti'flikendi devleti emrine atero, bu lkenin iktisadi faaliyetinden ve insan gcnden byk faydalar temin etmiti. Harezmahlar arasnda Sultan Teki bu noktay en iyi kavrayan adam olarak grnmektedir. Selukklar'n balangcndan beri ehemmiyeti bilinervve vaktiyta/"|ie-ki'in, sonra olu Nsir'd-dn Melikah'n vali olarak bulunduu Harezmahlar zamannda da snr ehri olarak byk ehemmiyeti bir menurda belirtilen Cend ehri, artk Mslman-Trk devletlerini gayri muum Trkler'dan ayran mstahkem mevki olmaktan karak iki Trk lemini birletiren bir merkez hline gelmiti. Sultan Teki, Tfk sahasnda Barnligrkant, Snak vb. ehirleri Harezm'e balam ve Kpaklar'dan Uran uruunu, topluca toapnete alarak (1181) Kara-Htay "mel'nlar'nn topraklarn ele geirmiti. Dier bozkr Trk boylanan Harezmahlar hizmetine gitmeleri devam etmekte jdj*-. Harezm'de yerlemi otan bu zinde ve cevval kuvvetlerle Mverannetir ze-

338 -_____________________|______________________________TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

rinde ve hatt Kara-Hitaylar'a kar, bakent Balasagun yaknlarna kadar ar ve srekti basklar yapmakta olan Teki, nihayet bizzat ordusunun banda Buhra'y zaptetmekle (ekim 1582) muvaffakiyetisin* talandrd. Mvernnehrln Harezmahlar'a getiini gsteren bu neticeyi alncaya kadar Ouz efleri ve Sultanah bakmndan, bunun hkimiyeti altnda bulunan Horasan ilerinde Gur hkmdar Giys'd-dn ile samim dostluk gsterilerinde bulunmay hmal etmeyen Sultan Teki, artk oyalama siyasetini bir yana brakarak, 1183 yaznda, kalabalk bir ordu ile Horasan'da grnd. Gur devletine bal Herat ve civar H* Sultan-ah'n elinde bulunan Merv dndaki Horasan kt'as, Ouz efi Sencer-ah (Ay-aba'nn torunu) Re buna tahakkm eden Atabey Mengli itaate zorlanarak, Nipr ile birlikte, Ha-rezmahlar devletine baland (mays 1187). Bundan sonra Teki Curcn'a giderek kendine damat edindii Isfabbad Ardair'den, bunun, memleketini tecavz eden Kirman sahibi Melik Dinar'a kar yardm istemesi dolaysiyle, Mazenderan Isfahbad'liini tbiiyetine ald (1188). O sralarda, uzun mcadele ve tecrbelerden sonra Harezmah'l ele geiremiyeceini anlayan Sultan-ah'n, kendisine bir miktar arazi verilmek zere kardei Teki ile anlamaya yanamas ve vaktiyle tevkif ettii, aralarnda Et-tevessl ila'tteressl' hazrlayan Mn Baha'd-din Muhammed Badad de bulunan bir hey'eti serbest brakmas Teki'i memnun etti. Bylece Al'd-din Teki tam istiklle kavuturduu, dou ve kuzey snrlarn genilettii, Horasan'da ve Taberistan'da hkimiyetini kurduu devlette kendini artk eksiksiz bir hkmdar sayarak bu durumu merasimle kutlad. Ts'un mehur Rdgan koruluunda byk otanda saltanat tahtna oturduunda (5 Temmuz 1189) Ebu'l-muzaffer, Burhan Emir'l-m'minin lkap ve unvanlarn tayordu. ki kardein uzlama yoluna girmesi, teden beri Horasan ile alkas bilinen Gur hkmdar Giys'd-din'i endieye drmt. Onun Hindistan fthatndaki kardei ihb'd-dtf ararak Harezmah Teki'e kar, Sultanah ile ibirlii yapmak zere, Horasan'a sevketmesi Gur hkmdarnn niyetini aklam ve bu hl islm dounun iki kudretli devleti arasnda mevcut gizli rekabeti aa karmt. Tek'de Horasan'a yryerek Sultan-ah'n mstahkem kalesi Serahs' cebren zapt (1190) ve Giyas'd-din'e snan Sultan-ah' himayesine alan Gur hkmdarn, Gur zerine yryeceine dair bir mektupla tehdit etti. Fakat byle bir sefer yapmad, zira Irak Seluklu devleti iyice karmsve 1192'de Sultan Turul'a muhalif parti ileri gelenlerinden Kutlug han'dan gelen eliler memleketi Sultan Turul'un elinden almak iefn Harezmahlart yardm isteinde bulunmulard. Ha-rezm'den yofa kan Teki Rey'e kadar ileryerek, Taberek kalesini zaptettikten sonra, orada bir miktar asker brakarak sr'atle Harezm'e dnmek zorunda kald, nk bakent Grgene ehri Gurlu Giys'd-din'den kuvvetler alan Sultan-ah tarafndan kuatlmt. Tekisin Harezm'e doru hzla geri dn Sultan-ah'n ekilmesi iin kfi geldi ve dayanak yeri Serahs kalesi de teslim alnd. Baarsz geen hayatnn son midi de bylece snen Sultan-ah'n teessrnden bir iki gn iinde lmesi (eyll 1193) Merv-i rud-Herat hattna kadar btn Horasan'n Al-d-din Teki'e gemesini salad. Eski Nipr valisi Nsir'd-dn Melikah Merv'e nakledilerek, Tekisin dier olu Kutb'd-dn Muhammed Horasan valisi sfatiyle Nipur'a gnderildi. Sultan-ah gailesinin ortadan kalkmas Harezmahlar idaresini shhatli bir devlet hline getirmiti. Nitekim 1193 senesi, Harezmahlar'n tedrici ve hazml ykseli yolundan, birdenbire parlak bir aa getikleri ve sukut uu-

rumunun derinliklerine ayn sr'atle yuvarlanmak zere, kudret ve hametin ahikasna frladklar devrin balangcdr. Uzun mddetten beri bata frsat dkn devlet rioali olmak zere, Atabey Muhammed Cihan Pehlevnin (ll-deniz'in olu) 'bendeleri yznden karklk iinde alkalanan Irak'da, henz yirmi yanda bulunan Sultan Turul devlet dizginlerine hkim olamyacak derecede kifayetsiz bir hkmdard. Sultan Teki'in Harezm'e dnmesini frsat bilerek Taberek kalesini ve Rey ehrini geri alan Sultan Turul'a kar, Irak Sultan aleyhine Harezmah' tevik eden halife En-Nsir lidinillahin teebbsleri ve Kutlug Inan'n daveti zerine, harekete geen Teki Rey'e yaklat ve nc kuvvetleri, bizzat kendi adamlar tarafndan terk edildii iin tek bana savaan Sultan Turul'u yakalayp ldrdler (mart 1184). Irak Seluklu devletinin son hkmdar trajik bir ekilde o devletle birlikte ortadan kalkt. Yoluna devamla Hemedan'a gelen Sultan Teki Irakl kumandanlarn alklar arasnda Irak tahtna oturdu (26 haziran 1194) ve kendine kar kuvvet gsterisine kalkan halifen), veziri idaresindeki kuvvetleri kovalyarak Dinever'e kadar ilerledi. Bu, halife ile Harezmahlar arasnda ilk cidd anlamazlk idi. Teki Irak ilerini tanzim ve bu kt'ann idaresini, yannda Atabey Mayack olmak zere, olu Yunus-han'a vererek Harezm'e dnd. Harezmahlar Devletinin dou taraflarnda Kpak reislerinden Katr Buku ile Al'd-din Teki'i mkil duruma sokan bir atma (mays 1195) ve dier Kpak efi Alp Direk vastasiyle durdurulan ve bu defa Alp Direke kar Katr Buku'nun kullanlmas ile tamamen zararsz hale gelen bir kaynama (1199) istisna edilirse, bozkr sahas ile derinleen iyi mnasebet bilhassa Teki'in bir Kpak veya Kankl prensesi olan Terken ile evlenmesi zerine bsbtn artarak, kalabalk Kankl, Kpak ktlelerinin Harezmahlar lkesine akn etmesini sonulandrmtr ki, yksek asker mevkileri igal ve ordunun ekirdeini meydana getiren bu unsur Harezmahlar devletinin en belirli damgalarndan biri olmu ve, Teki zamannda, devlet iin byk bir kuvvet iken, sonra idarenin en mhim zaaflarndan birini tekil etmitir. Dier taraftan Irak'ta kendini gsteren halife-sultan ihtilf huzursuzluk sebebi olmakta ve Harezmii kuvvetlerin glgesinde mahall zorbalarn yersiz hareketleri halkn Harezmliler'e kar mnaferetini artrmakta idi. Bunun ilk iareti, halife kuvvetleriyle birleen Kutlug Inan'n Hemedan zerine yrmesi oldu (Eyll 1196). Harezmliler Rey'i terketmek zorunda kaldlar. Buras, Hemedan ve Isfahan hilfet kuvvetleri tarafndan istil edildi. El-Nsir li-dinillah Badad'a ilveten Irak- Acem'de devlet kuruyordu (1196). Bunun zerine Irak'a gelen Sultan Teki halife ordusunu malb ederek Hemedan' tekrar igal ettikten (Temmuz 1196) sonra sfahan'a gitti. Buraya torununu vali olarak brakt ve Hemedan'da ll-Deniz oullarndan zbek'i (Cihan Pehlevnin olu) tyin ederek dnd. Fakat kumandanlarndan Nur'd-dn Gke'nin ayaklanarak Cibal blgesinin bir ksmn igal etmesi ve Irak- Acem'i halife ile paylamak hususunda anlamas, mkil durumda kalan zbek'in Azerbaycan'a kardei Atabey Ebbekr'in yanna dnmesi, Harezmli Mayack'n Gke'ye kar baarlar zerine de (1198) halifenin, bu defa, tantanal hitaplarla balayan bir mektup yazarak, onu kendi tarafna ekmee almas ve Mayackin Teki'in vali olan torununu kovarak, istikll teebbs Sultan Teki'i tekrar Irak'a evketti. Bylece Irak ilerini yeniden tanzim eden Teki bu seferinde

340

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

341

(1199) mhirfl bir siyas zafer daha elde etti: -t-Hflfe nihayet Harezmah'n kudrettVi grm ve onun imparatorluunu tasdik etmiti. Sr/^Htlfe efffeTi'5ultan Teki'e hil&t|erte birlikte Trkistan, Horasan, ve Irak.- lkelerinin saltanat menurunu getirmilerdi. Dier taraftan, Melik Dinar'n lmnden (1195) eonra onun oullar zamannda Bard-sr halknn Teki'e mracaat neticesinde Kirman blgesi de Ha-rezmahlar imparatorluuna balanmt. Hayatnn son yllarn Melhide (Btfnler) ile savaarak geiren Al'd-dn Teki, Ortaa slm tarihinde umun tutum ve davranlara aykr bir dncede olan ve daha ziyade cemiyetin huzursuz unsurlarnn meydana getirdii bu zmreye kar hareketle, Alamut'dan sonra en kuvvetli dayanaklar olan Arslan-gua (Kahire) kalesini zapt ve Alamut-sraflarnda baskl harektta bulunduktan ve olu Tc'd-dh li-ah' Irak valisi olarak sfahan'a tyin ettikten (mart 1200) sonra, dier olu, Horasan valisi, Kutb'd'-rjn Muhammed'i BtnHef i takibe memur etti, kendisi de o sralarda hastalanarak ahristan yolunda ld (temmuz 1200). Sultan Al'd-dn Muhammed Teki Badad yaknlarndan Tala civarlarna kadar uzanan byk bir imparatorluk kurmaa muvaffak olmu, kuvvetli ahsiyet sahibi, dil bir devlet adati'fdi. Olu Kutb'd-dtn Muhammed'e ou Kangl, Kpak, Uran vb. Trkler'den kurulu sekin bir ordu ile bir imparatorluk brakmt. Austos 1200 de Harezm tahtna kan Muhammed, Kutb'd-dn lkabn Al'd-dn'e evirdi ve ilk yllarn hanedan azas ile mcadele ve Gur'lu istillarna mukabele gibi bunaltc hdiselerle geirdi. Bu arada Sultan Teki'in lm ile deta bir ferahlk hisseder gibi grnen Irak'ta da durum aleyhte gelimekte idi: Aliah ve Harezm kuvvetlri ekilmek zorunda braklm, Atabey Ebbekr Hemedan' zbek'e vermi, kendisi sfahan' igal etmi, Gke, Rey ve havalisini hkimiyeti altna alm ve Mazenderan'da isfahbad Ardair btn Harezmliler'i kovmutu. Sultan Muhammed'in yeeni Hind-han Merv'de isyan bayran am ve sonra Harezmahlar'n byk rakibi Gur sultanlarna iltica etmiti. Giyas'd-dn Gur ile kardei ihb'd-dn de Horasan'a el koymak zamannn geldiini dnerek harekete gemiledi. Gur'lu kardeler Nipr dahil btn Horasan kale ve ehirlerini alp orada kendi adlarna idare kurdular (1201). Bu hdiselerle ancak imdi ilgilenebilen ve, greceimiz gibi, cesur fakat ar derecede marur, devlet meselelerinde ok kere ly karan Sultan Muhammed'in, Horasan'n istils dolaysiyle, Sultan Giys'd-dta Gur'ye yazd ar edal mektup onun bu psikolojisini ortaya koyar. Muhammed Harezmah 1201 ylnda Nipr, Merv ve Serahs' geri almaa muvaffak oldu; ertesi sene Herat zerine yrd ise de, kendine doru koldan Herfeyen Gur ordular karsnda ekilmee mecbur kald. Giys'd-dtnlri 1203 yl balarnda lmnden sonra btan Sur lkelerinf've Kuzey Hindistan'; tek bana hkimiyeti atona alan ihb'd-dn Qur bu defa Harezmahtar imparatorluunu ykmak zere harekete geti ve Amu-derya kanallarndan Karasu kari-lamasnda Harezmliler'i ezerek bakent Grgene"! muhasara etti. Fakat halkn cansiparne mukavemetf<ve Harezmah'n annesi Terken Htun'un tekil ettlfBf^ lhl kuvvetlerin iddetli mdafaas karsnda duraklad ve bu esnada Sultan Muhammed'in istei zerine, Semerkand Kara-Hanl hKmdar Sultn Osman'n kuvvetleriyle birlikte kalabalk Kara-Hitay ordusunun Tayangu (hcib) kumandasnda Gurgenc'e yetimesi dolaytsiyle, bozgun hlinde ekilmek zorunda kald. Bu hezi-

met neticesinde Harezmah'la anlamaa ve gerekince ona askeri yardmda bu*-; lunmaa mecbyHtfan jhab'd-dn GtoTPntn 1206 martnda HincfotandaBtnler tarafndan ldrlmesi-Lahor, Multan ve t^ne'def kumandanlar istfkiHln efr-1 meleri byk-Gur devletinin paralanmas! sonulandrd. Sultan Hmammed Ha-rezmah Herat, Belh ve etrafn devletine baladktan ve zaptettii mOtmnfvtriz kaleskif,-Kara-Hitaylarn Horasan'a inmelerini nlemek maksadyla, Semerkand ha-n'na devrettikten sonra, Gur devletinin ilk bakenti-Fftzhh'Ja eteran Giys'oVdte Mahmd (Suttan ys'ud-dn Gur'nin olu)'u itaata mecbur etti. Bylece Gur blgesi Harezmahlar tbiiyetine girmi bulunuyordu (1206). Bu srada Sistan Muhammed Harezmah' metb tanm,. Mazenderan ve Taberistan ktas da Harezmah'a balanmt. Artk Sultan Muhammed tein; Mverannehr ilerine karmak ve Kara-Hitaylar'la hesaplamak zaman gelmiti. nce Buhra'ya yryerek, orada iktidar "Sadr-i cihan" Burhan-oullan'ndan gasbeden "Melik" Sencer'i yakalad ve Harezm'e gnderdi (1207). Bu durum Mverannehtr'de Harezmah'n itibarm artrd iirtj-Kara-Hitaylar'a bal olan Semerkand Ham ile btn blge seyyidleri ;ye din adamlar Harezmah'a temayl ediyorlard. Bunlar Karar Hitay'kfir'lerinden esasen memnun deillerdi, Semerkand hkmdar OsmanfBr' Sultan Muhammed Harezmah'a itaat arzetmesiyle Mvernnehir de Harezm'e balanm oluyordu. Bunun zerine, byk kuvvetler haztrlyarak Harezmah'a kar sevkeden Kara-Hitay hkmdar Gr-han'n ordusu tarafndan Suttan Muhammed ar bir malbiyete uratld. Bu malbiyet, Mool istils istisna edilirse, Muhammed Harezmah'n en byk baarszl olmutu: Kendisi Mverannehir'den karld gibi, Gur mntkas tbiiyet balarn krm, Taberistan ve Horasan ile Herat blgesi Harezm ile alkasn kesmiti. Bu artlar altnda Harezmah'n lehine olarak kaydetmek lzmdr ki, Sultan Muhammed, hatt daha da genileyebilecek karklklar, enerjisi sayesinde pek ksa zamanda nlemi, byk isyan hareketlerini ehemmiyetsiz ayaklanmalar hline getirerek kolayca bastrmtr. Ancak bu, Harezmah'n idarecilik kabiliyeti dolaysiyle olmam, fakat elindeki hazr ve tekiltl ordular vastasiyle gereklemitir. Bu ordunun kurucusu ise babas Sultan Teki idi. Teki'in bozkrl Trk kavimlerinden tekil ettii ve ayn soydan kumandanlarla, sevk ve dare olunan bu ordu 170 bin mevcutlu idi. Bu muazzam kuvvetin bilhare sava kudretini kaybetmeksizin muhafazas, yahut daha doru bir ifade ile, faslaszca yenilenerek devam ettirilmesi de Harezmah'n annesi Terken Htun'un ihtimam neticesi idi. Kumanda hey'etinin ounluunu kendi akrabalarndan (yani Kankl-Kpaklar'dan) seen ve onlar himaye eden Terken Htun'un bylece, devlette sultan kadar nfuzlu bir sima oluuna hayret edilmemelidir. Bu artlar altnda Harezmah Muhammed st ste ve birbirinden byk basanlar elde ettf: 1211 de Mazenderan' tamamen ilhak etti, ihb'd-dn Gufl'rilni Grgene muhasarasnda yardma gelen Kaja-Hitaylar'dan dolay Gr-han'a demekte olduu yllk yergiyi red ve, gizlice Semerkand han ile anlaarak, Seyhun tesinde Hami sahrasnda Kara-Hitay ordusunu bozguna uratt (Eylt, 1210) ve onlar jy kend'e kadar srerek btn Mvernnehir'i ilhak elti. slam dnyasnda yanklar duyulan bu son hdise Kara-Hitay bakenti Balasagun'da bile tesirlerini gsterdi. Harezmah Muhammed "iskender-i sni" lkabn ald. Ayrca 'Alp Ulug" ve 'Suttan

342

-TRK DNYAS EL KTABI

TRK TARH

Sencer" diye anlmaa balanan Harezmah'n turasna "ZiR'ANah fi'l-arz' (Allah'n yeryznde glgesi) ibaresi yazld. 1212'de, Harezmah'n damad Semerkand han Osman'n Kara-Hitaylar'a temayl etmesi yznden ldrlmesi ile Karahanl-lar sllesi tarihe kart. Semerkand' imparatorluun 2. bakenti yapan Sultan Muhammed, Cengiz Moollar'nn nnden kaarak Gr-han'a iltica eden, fakat bilhare, zkent'ten sonra Balasagun'a hkim olmak isteyen Nayman efi Glk ile temas kurarak esasen zayflam olan Kara-Hitay devletini ykt (1214) ve nihayet Gur devletini de, Rrzkh, Bamyan blgesini, Gazne'y ve etrafn alarak (1210-1215) tadan kaldrdktan sonra Kirman', Sstan' ve Umman denizine kadar btn sahay imparatorluuna katt ve hayrete deer bir dinamizm iinde elde ettii btn bu baarlarn, Irak kt'asn Harezme balamakla tamamlad: Harezmah'n dier blgelerde megul olduu sralarda Rey, Isfahan ve Hemedan havalisinde mtegallibeden olan Mengli'ye kar Btn akidelerini reddederek Snnlik yoluna giren Alamut Ismlleri hkmdar Cell-d-dn Hasan "Nev musluman" ile halife en-Nsir arasnda Irak- Acem'in bllmesini hedef tutan ittifak sebebi ile -zafer kazanan Atabey zbek'in tyin ettii Oglim'n, halifenin iltimas ile, Btnler tarafndan ldrlmesi Harezmah' Irak seferine zorlad, nce, frsattan faydalanarak Rey, Kazvin havalisini istil etmi olan Fars Atabeyi Saad'i esir eden, sonra, sfahan'dan Azerbaycan'a kaarken kuvvetleri imha edilen Atabey zbek'i tbiiyete girmee mecbur brakan Harezmah, sml hkmdarn da uzaklatrdktan sonra, btn kak fcf asmn sahibi sfatyla Grc kralna tehdit mektuplar yazyordu. Bylece Harezmahlar imparatorluu u havzasndan Hind sahillerine, Kafkas dalarna ve Badad yaknlarna kadar btn lkeleri ihtiva etmek zere geniliinin azam derecesine ulamt. Sultan Muhammed Harezmah'n dier islm lkelerini de imparatorluuna balyarak "En Byk Sultan" olmak ve hatt in'i zaptetmek emelini gttne ve Anadolu, am ve Msr' ele geinmek istediine dair belirtiler de mevcuttur. Ancak Harezrnahlar'm bu fevkalde duruma ykseldii 1217 yl onlarn tarihinde kesin bir dnm noktasn tekil etmi ve bu yldan itibaren Ortaan bu byk telm - Trk mparatorluu sr'atle kmtr: Bunun d sebeplerinden biri, Harezmah'n snnKislm dnyasnn din lideri olan halife ile asker sahada kar karya gelmesi, dieri Cengfe Han idaresindeki mthi Mool istilasdr. Daha mhim olan dahil sebep de son derece marur ve ayn zamanda fevr bir adam olan Sultan Muhammed Harezmah'n, imparatorluun i ve asker idaresinde annesi Tenken Hatun'un ar derecedeki tahakkm yznden tam yetkiye sahip bulunmamas idi. Bu zaafn farknda olmas gereken Sultan Muhammed'in "Emlf m'minn" En-NsiE-li-dnillah'a kar yapt Badat seferinde Esed-bd'da mruz kald perianl (1217) korkun Mool istils takip etti. Cengiz Han bugnk Moolistan ve civarndaki kabileleri itaat alna aip Merkier'i ve Naymantar* batya doru kovaladktan ve 1211 'den itibaren Uzak-arkta in'i tbi durumuna drdkten sonra, dikkatini tekrar batya evirmi ve 1217'ye doru btn Kara-Hitay lkesine hkim olmu bulunan Nayman efi Glk' Klfgar'da malp ve telef etmek suretiyle hkimiyetini Sr-derya kylarna kadar genileterek Harezmahla/la komu olmutu (1218 balar). Cengiz Han le Sultan

Muhammed arasnda, daha nce, iki lke arasnda ticar mnasebetleri arttrmak iin eliler gnderilmesi yoluyla mnasebetler balam bulunuyordu. Ancak KaraHitay meselesindeki anlamazlktan dolay Glk ile mcadeleye girien Sultann, bu Nayman efini malp eden Mool kumandan Coi'yi lzumsuz yere savaa zorlayarak onun iki tmenlik kuvveti karsnda feci bir malbiyete uramas, vaktiyle Glk' dahi Harezmah'a kar tevik eden halife EnNsir'in, ayn maksatla, Cengiz Han nezdindeki ok muhtemel teebbsleri nihayet, iki imparatorluk arasnda varlan anlamaya uygun olarak Cengiz Han tarafndan batya gderilen 450 kiilik Mool ticaret kervannn Otrar'da Harezmah'n valisi tarafndan katledilmesi (1218 sonlar) Mool taarruzunu kanlmaz hle getirdf".' Cengiz Han 1220 yl balarnda 150 bin kiilik bir kuvvet ile Otrar'a geldii zaman, Coi'ye malbiyetinden beri Moollar'dan korkan Sultan Muhammed imparatorluunu korumak iin hi bir cidd tedbir almamt; maneviyat bozuk, ordusu dankt. Moollar'a kar yer yer gsterilen harikulade direniler netice vermedi. Bylece Buhara (ubat 1220), Semerkand (Mart 1220), Cend (Nisan 1220). Hokand ve Otrar (1220 yaz) Moollar'n eline geti. Nihayet kanl sokak muharebeleri sonunda Harezmahlar imparatorluu bakenti Grgene bir enkaz yn hafinde Moollar tarafdan alnd (Mays 1221). Mool taarruzu balad anlardan itibaren boyuna kaan Suttan Muhammed Harezmah, sonunda, snd Hazar denizinde baskn adasnda ld (ocak 1220). Olu ve son Harezmah Cell'd-dn (1220-1231) vatan mdfaasnda byk gayret gsterdi ise de, Mool seti karsnda tutunamad ve talihini dier memleketlerde denemek suretiyle deta maceralara atld. Cengiz ordularnn nnden ekildii kuzey Hindistan'da bir ka yl iinde Kirman, Fars, Luristan kendisini tanmt. Ancak Delhi hkmdar Iltutmu tarafndan gsterilen iddetli mukavemet karsnda, oradan ayrlarak Azerbaycan'a geldi ve Il-Denizli zbek'ten ald Tebriz! (1225) karargh yaparak Gence'yi ve THBsl zapt ettikten sonra, Dou Anadolu'ya el atmaa balad. Dier taraftan IsmBler'le ve Irak- Acem'e kadar sokulmu olan Moollarla arpyordu (1228 Isfahan sava). Dou Anadolu'da muhkem Ahlat kalesini kuatmas {T229) Eyybleri tedirgin etmiti. Fakat, Diyarbekr, Hasankeyf ve Mardin Artuklu Beylerinin onun tabiiyetine girmesi, bilhassa Erzurum Seluklu meliki Cihnah'n ona snmas Anadolu Seluklu sultan I. Al'd-dn Keykubd ile bozumasna sebep oldu. Ahlat'n Harezmah tarafndan kanl bir ekilde zapt Trk ve mslmanlarn Moollarla mcadelede ona baladklar mid ve gveni sndrd. Cesur fakat siyas kavraytan mahrum Cell'd-dn, himayesindeki Cihnah'n tahriklerine kaplarak Al'd-dn Keykubd'a cephe ald ve Erzincan'da Yass-emen savanda (1230) ar yenilgiye urad. Daha sonra Moollar'a kar ittifak teklfftrt hi bir Trk ve slm hkmeti kabul etmedi. 1231 yaznda Dicle kprs yannda Moollar'n basknna urayarak btn kuvvetlerini kaybeden Cell'd-dn, kat Silvan dalarnda Krtler tarafndan ldrld (12S1). Onunla birlikte Dou Anadolu'ya gelerek ve Moollar nnden ekilen yeni kuvvetlerle saylar artarak Seluklu hizmetine giren Harezmliler Anadolu'da bir huzursuzluk mevzuu olmulardr. Harezmahlar devletinin kmesiyle Iran ve Yakn-Dou sahasnda Mool devri balamtr. (*) Bu devir iin Trk-Mool mparatorluu bahsine bakna.

344

TRK DNYASI EL KtTABl

TRK TARH 4_______________

____________________3^

7. Karakoyunlular
Abdulhalk AY XIV. y^liBtdfTtyariBtndan XV. yzyln son eyreine kadar Dou ve Gneye dou Anadolu, Kafkasya, Iran, Irak ve bir ara Herat blge9fne hakim olan Karako-yunlifar, bnyesinde eitli Ouz topluluklarn birletirmi byk bir Trkmen konfederasyonudur. Balangta bir Trkmen topluluuna ad olan Karakoyunlu ad, bilhare byk bir imparatorluun ve bu imparatorluk bnyesindeki btn Trkmenlerin siyas ad olmutur.

Bu iki kaynak Karakoyunlular'n Ouzlar'dan olduunu kesin olarak ortaya koymaktadr. Dier yandan Dou ve Gneydou Anadolu, Azerbaycan, Kuzeybat Iran (Iran Azerbaycan) ve kuzey Irak Trk topluluklarnn yaps incelendiinde Yva, Avar, dr, Aaeri, Kpak, Der unsurlarna rastlyoruz ki bu gerek Karakoyunlular'n Deniz-han oullarndan indiini gstermektedir. Burada dikkat edilmesi gerekli bir husus da Yva boyunun damgasdr. Reid'd-din'in Ouz boylaryla ilgili listesinde Yva boyu damgas, ko ba resminin piktogram eklindedir. Bu zellii, Faruk Smer'in birer nak olduunu sylemesine ramen, Karakoyunlu paralarnda da grmek mmkndr. Karakoyunlu hanedan ailesinin kabile ad Baran (Barunlu)dir. Faruk Smer, bu adn byk bir htimalle kii ad olabileceini ve bu ailenin mensup olduu kabilenin bilhare bu adla anlageldiini ileri srmektedir ki bu ok mhim grlmektedir. nk birok Trkmen topluluu beylerinin' adyla arala gelmilerdir. Hatta yurt tutkular yerler dahi bu ekille adlandrlmtr. Karakoyunlular'da ilk tarih sima Bayram Hoca (lm. 1380?)'dr. Bayram Hoca'dan nceki Karakoyunlu tarihi karanlktr. Buna ramen baz bilgiler krnt kabilinden de olsa tespit edilebilmitir. Karakoyunlular'n Anadolu'ya gelileriyle ilgili olarak Tarih-i Trkmaniyye'deki bilgileri esas alan F. Smer, bu Trkmen topluluunu, Trkistan'dan Tre Be adl reislerinin Moollarla uzun mcadelelerden sonra 30.000 adrlk nfuslaryla getirdiini bildirmektedir. Tre Bey, Kara Yusuf'un yedinci gbekten atas olup, Iran zerinden Anadolu'ya gelilerini Uzunarl, lhanl Argun Han devrinde (1284-1292) gstermetedir. Ancak Karakoyunlu Trkmenleri'nin Yva Ouz Topluluundan olduu gznnde tutulursa, Yvalar'n XIII. yzyl balarnda Irak'tan boybeyleri Sleymanah idaresinde Azerbaycan'a gettiklerini biliyoruz. Bu durumda Karakoyunlular'n daha nceki bir tarihte Anadolu'ya gelmi olmalar lzm gelmektedir. Yvalar Azerbaycan'da Hoy ile Ahtert taraflarna, Urmiye Gl le Van Gl arasnda yerlemilerdi. 1225 ylnda Azerbaycan'daki lldeniz-oullar hanedanna son veren Cell'd-din Hrezmh, blgedeki Trkmen beyleriyle bozutu. Yva boy bey i Sleyman-ah bir ksm TrkI men topluluklaryla tekrar Badad civarna dnmek zorunda kald. Sleymanah' en son olarak 1258 Badad savunmasnda gryoruz. Abbas Halifesinin Arap asll vzirl Ibn'l-Alkam, el altndan Badad' kuatan Hleg Han'a haber ulatrrken, ehri son damla kanlarna kadar koruyan Yva boybeyi Sleymn-h ile emrindeki Trkmenler ve Trk hassa ordusu komutan Kpak Kara-sungur oldular. Karakoyunlular'n bir devlet olarak ortaya kmasndan nce Dou ve Gneydou Anadolu, Kuzey Irak ve Azerbaycan blgesinin etnik yapsna baktmzda Karakoyunlu konfederasyonuna temel olarak byk Trkmen topluluunun bulunduunu grmekteyiz. Bunlardan Hemedn blgesi Yvalar, balarnda Berem adl bir bein idaresinde Mooliar'dan ok nce blgeye gelmiler ve Hemedn blgesinde yurt tutmulard. Karakoyunlular'n dayand iki byk boydan birisi olan Baharlu Trkmenleri de Hemedn blgesinde tarih sahnesine kmlardr. Baharlu-Yva mnasebeti Karakoyunlular'n dayand boyu. Ouzlar'n Yva boyu olduunu gstermektedir.

Karakoyunlu Kabilesinin Mene ve Teekkl:

Koyunun TSrkier'de totem mahiyetinde bir ongun olduu eklinde iddialar varsa da bu kesinlik kazanm deildir. Ayrca Ouz boylarna ait ongunlarn eti yenmeyen yrtc kular olduu da gznne alndnda koyunun bir ongun olmas dnlemez. nk ongun kabul edilen hayvanlarn eti yenmez. Bu bakmdan karakoyunlu adnn bir ongun ad olmayp, konar-ger bir Trkmen topluluu olan ve ktisad yaplar hayvancla dayanan Karakoyunlular'a bu adn besledikleri hayvanlarn renginden dolay verilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Ouzlar ve Karakoyunlu tarihiyle ilgili eserler vermi olan Faruk Smer'de ayn kanaatte olup, bu adn besledikleri srlerin renginden dolay verilmi olabileceini ileri srmektedir; Geni bozkrda ve yaylalarda kabilelerin ayr renkte hayvanlar beslemeleri hem srlerin karmasn engelleyebilecei gibi daha sonra sahip olduklar srlerden dolay bu kabilelere de ad olmutur. Karakeililer, Karakoyunlular, Kzlkei-liler, Akkoyunlular vb. Karakoyunlular'n hangi Ouz boylarndan olduklarna dair kesin bilgi olmamakla beraber krllah'n kayd konuya biraz aklk getirmektedir. Buna gre Karakoyunlu hanedan Deniz-han evldndan gelmektedir. F. Smer de bu ihtimali mmkn grmektedir. Ouz Kaan evladndan Deniz Han'n oullar ve bunlarn Ouz boylar* iindeki .itimai yerinin (orun ve l/pay) destan da belirlendii grmekteyiz!. Buna gre Deniz Hann: oullarnrJartiikiai idir ve Yva/lva, idareci Ouz boyunun atalar grlyorlar Dier Ai ouldan Bdz, Idir'e; KriB-ee YV vaYa ba) Ouz boyunun atalardr. Bunlara balolup da Ouz astndan olmayan Trk boylarndan Karlklar Idir'e; Kpaklar Yva'ya baldrlar. Tarih1 olaylar kadar Kafkasya, Dou ve Gneydou Anadolu, Kerkk-Musul blgesi ve Kuzey* bat ran'da yaayan Trk topluluklarn etnik yaplar da Karakoyunlular'n byk bir ihtimalle Ouzlarn Deniz-han ou'lar evldndan olduu kanaatini kuvvetlendirmektedir. Tezkire-i Devletah'ta air Ktibrden bahsedilirken Karakoyunlu soyu ile de ilgin l' bilg' verilmekte, Kara Yusuf'un ikinci olu ve Karakoyunlu hkmdar skender (13.11.1420-1.4.1437)'den bahsederken Karakoyunlular'n Trkistan'dan' Gzkirtf blgesinden Azerbaycan ve Bitlis'e geldikleri kaydedilmektedir: Tezkire-i Devletah'da bahsedilen Gazkurd/Gazkrd, Ouzlar'n en eski yurdu olup Karauk da*-5 larnn bir blmne denilmektedir.

346

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

347

Karakoyunte Hanedannn amca-oullar olan ve Nahvwij 8thleiiukuru blgelerinde oturan Sa'dlular'n vart ok eski tarifflere'inmektedlr. s nc byk Yva Trkmen Topluluu Musul-Erbil blgesinde grlmektedir. Yukarda da bahsettiimiz gibi 1225-1258 yllar arasnda Yva Trkmenlerinin be-i Sleymn-h olup, dier Trkmen topluluklar zerinde de otorite sahibi idi. Eski bir Trkrfie> yurdu olan Musul-Erbil blgesini Karakoyhlala^kilak olarak kul-lanacaklarir?*' Karakoyunlu Siyas Tekiltn Meydana Getiren Trkmen Boylan Bir boylar Konfederasyonu olan Karakoyunlu devletine, Karakoyunlu kabilesi etrafnda toplanan baz Trkmen topluluklar siyas bir hviyet kazandrmlardr, nemlerine gre bu Trkmen topluluklar unlardr:

8. yinlu Kabilesi: Dou Anadolu'da varl bilinen bu airetin nerede yurt tuttuu kesin tilaYak tespit edilememitir. F'/Bmer'e gre Krt aslldr. 9. Aaeri Kabilesi: Kafkasya zJnrden Anadolu'yu vuku bulan Trk glerinden ikincisi Avrupa Hunlar'na bal olan Aaeriler'in eseridir. Sasao kaynaklar bunlara Ak-kaflan, Bizansllar ise Akatzir adn vermektedirler. Azerbaycan'a yerleen Aaeriler*Hi -bir ksm 1180-1412 yllar arasnda Halep ve am taraflarna g etmilerdir. Karakoyunlular'a bal Aaeriler'den bir grup ise XIII. yzyldan itibaren Mara blgesinde yaamaktaydlar. Karakoyunlu devletinin kurucusu Kara Mehmed'in kzkardei Tatar Hatun bu Mara Aaeri Trkleri'nin reisi ile evlendiril-miti. Bugn ran'da Kuh-gilye'de varlklarn devam ettiren Aaeriler'in Karakoyunlular'a bal bu Aaeriler'in ahfad olmalar kuvvetle muhtemeldir. 10.Haclu Kabilesi : Der Trkmen topluluklarndandr. Kerkk-Erbil blgesinde yurt tutmulard. 11.Der Kabilesi: Karakoyunlu siyas faaliyetlerinde rol oynam olmakla beraber Suriye'de ayr bir teekkl olarak kalmlard. 12.Avar KabilesfV Karakoyunlu Trkmen boylan arasnda Avar,TrklerFne de rastlanmaktadr 13.Bayramlu Kabiesi: Hoy Beyi BAYRAM Bey'in reisliinde bulunduu Trkmen topluluudur. 14.Dierleri : Sleymartfc Zrk, Mahmud vb. gibi Dal TOrk / (Kort Trkleri) topluluklardr.
Karakoyunlu Devleti (1365-1469) ilhanl.hakimfretinin '5 kavgalar sonunda yklmaya yz tuttuu srada Karakoyunlular'n Akkoyunlular ile birlikte tarih sahnesine ktklarn gryoruz. lhanllar zamannda Dou Anadolu, birisi merkezi Ahlat olmak zere Van blgesi eyleti, dieri merkezi Musul olmak zere Diyarbakr, Mardin Muut blgelerini kapsayan iki asker blgeye ayrlmt. Diyarbakr vaftai Sutay (lrrfi 1332}1rrolu t#fc"fcgay iledier okt Barmbay'tian olan torunu torahim-h, Sutay zamannda Musul'dan Erzurum'a kadar genilemi olan eyleti ele geirmek iin birbirleriyle mcadeleye baladklarnda Karakoyunlular Hac-Tugay', Akkoyunlular Ibrahfrn-h' desteklemilerdir. Bu taht kavgasn Hac-Tugay kaybetmi ve 1343 ylnda yeeni tarafndan ldrlmtr. Bu mcadele sonunda Karakoyunlular, Musul, Ven/Gl evresi ve Erzurum'a, Akkoyunlular, ise Diyarbakr evresine hkim olmulardr. ibrahim-h'n 1350 ylndaki lm ve yerine geen yeeni, Hac-Tugay'in olu PFr Muhammed'in bi/1 nlrkmen emirftSaf Hseyin bey tarafndan fdrlmisr ile blgedeki Mool hakimiyeti sona erdbBu tarihten itibaren balayan Trkmen hakimiyeti, Hseyin Bey'in 1351 tarihinde Karakoyuftlu Bayram Hoca tarafndan ldrlmesiyle karakoyunlu oyma evresinde ekillenmeye balad. Trkmenler zerinde Karakoyunlu oymann hakimiyetini kuran Bayram Hocadan 1365 tarihine kadar kaynaklarda bU bulunmamaktadr. Ancak bu tarihlerde Trkmenlerin Dou ve Gneydou Anadolfetusul ve evresine tamamen

1. Karakoyunlu Kabilesi: Karakoyunlu hanedannn kt kabiledir. 2. Sa'dlu Kabilesi: Karakoyunlular'n en nemli kabilelerinden birisiydi. Karakoyunlu hanedan ile akraba idi. Gney Kafkasya'da Srmeli ukuru, Ervan ve Nahvan blgesinde yaamakta idiler.

3. Duharl Kabilesi: Erzurum ve Bayburt blgesinde oturan bu kabile Osmanl kaynaklarnda Tokarlu olarak bilinmektedir. 4. Karamanlu Kabilesi: Bu kabile adn Karakoyunlu hkmdar Kara-Yusuf'un emirlerinden olan Emir Karamn'dan ayrlmtr. Gence ve Berdaa blgesinde yurt tutmulard. Karakoyunlular'n yklmasndan sonra Akkoyunlular'a cephe almlar ve Safev hanedannn ortaya kmasnda byk rol oynamlardr. Safev Hkmdar h Abbas zamannda yedi kzlba teekklnden biri olan Ustacalu boyuna akrlu balanmlardr. Bugn Kuzey Azerbaycan'daki Gence ve Berdaa blgelerindeki Karaman ve Karamanlu eklindeki yer adlar bu kabilenin hatralardr. 5. akrlu (ekirl): Erdebil blgesinde yurt tutmu olan bu kabileyi Faruk Smer Krt meneyli gstermi olmasna ramen, Z. Velid Togan'n belirttii zere Kpak Trkleri'ndendir. Kpaklar, Grcler'in mttefiki sfatyla Kafkasya'ya girmiler ve Tebriz evresine yerlemilerdi. Daha sonra Jslmjyeti kabul eden Kpak TrkJeri-ems'd-din ll-deniz hkmdarlnda Azerbaycan'da bir atabeyk vcuda getirmilerdi. Kengerl, Karabrk, Karapapah, Becenefc, Koman, Kornan.-lu, oruk, akr ve atarlu kabileleri iste bu Kpak Trkleri'nin bakiyeleriydiler. , 6. Baharlu Kabilesi Karakoyunllar'mlklnci derecede nemli kabilesiydi. Karakoyunlu kabilesi ile dorudan akrabaydlar. Hemedn blgesinde yurt utmu olan Baharlu kabilesi, Akkoyunlu hakimistetinden sonra douya ekilmitir. BaharJu reislerinden Ali eker Bey'in ah/adndan Bayram Han, Ekber ah (1556-1605)'n yakn adamlafjndan idi. Ayrca Sakken' (Dahkn)'da Kutbhler devletinin kurucusu olan Sultan Kulu (veya (Kut)de Karakoyujjular'dand. Baharlu oymandan^ grup bugn Kazvin'in batsndaki Hamse vilyetinde yaamaktadrlar. 7. Alpaut Kabilesi: Karakoyunlu oymaklanrtdan birisi olup, Kara-Yusuf zamannda Hemedn blgesi AlpautTrkmenleri'nin elindeydi. Safavler devrinde Azerbaycan'da Berdaa blgesine, Sa'd ukuru ve irvan taraflarna yerlemilerdir.

ha-

348

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

349

kim olduklar daha sonraki olaylardan anlalmaktadr. Dou ve Gneydou Anadolu ile Azerbaycan'n Trkmenlemesi'nde byk rol oynayan Karakoyunlular, ayn zamanda yaptklar baarl mcadeleleri ile de tarihe gemilerdir. Denilebilir ki byk bir cihangir olan Timur'a kar byle bir mukavemet gsteren baka bir topluluk kmamtr. 1365-1469 yllar arasnda bir imparatorluk haline gelen Karakoyunlular'n belli bal hkmdarlar unlardr. 1. Bayram Hoca (1365-1380?)

yl) Kpak lkesine, oradan da rran Ovas'na geldiklerini, Seluklular dneminde

2. Kara Mehmed Bey Durmu (1380-1389 Nisan)

Bayram Hoca'nn olu veya kardei-olu olduu konusunda bilgiler vardr. Kesinlik kazanmamtr.

3. Kara Yusuf Bey Bahadr (Nisan 1389-13/11/1420). Kara Mehmed olu. 4. skender Bey (13/11/1420-1/4/1437). Kara Yusuf olu. 5. Sultan Muzaferiddn Cihan ah (1/4/1437. -11/11/1467). Kara Yusuf olu. 6. Sultan Hasan Ali (11/11/1467 -1469 Nisan). Cihan-h olu.
Karakoyunlular'dan gnmze ok az bir eser kalmtr. Bunun balca sebebi, Karakoyunlular ann Trkmenlerin bir yerleme dnemi mahiyetinde oluudur. Bir yandan Timur-oullar ile yaplan mcadelede, dier yandan Memlklu Sultanl ile devam eden anlamazlklara ilveten Akkoyunlu Trkmenleri'nin dmanl Karakoyunlu hkmdarlarnn mimar faaliyetlerini nlemi grnmektedir. Ancak Karakoyunlular'n byk hkmdar Cihn-h (1437-1467) devrinden baz eserler gnmze kadar gelmitir. Taht merkezi olan Tebriz'de Cihn-h adna yaptrlan Gkmedrese ve Muzafferiyye medresesi ilk akla gelen nemli Karakoyunlu eseridir. '"e 'Hi< jjfc fctuft gnJ3 Afrfito .
AbdulhalkAY

8. Akkoyunlular
XIII. yzyl sonlarndan itibaren Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde varlklar tespit edilen Akkoyunlular, 1469 ylndan itibaren Karakoyunlu mirasna sahip olarak byk bir imparatorluk haline geldiler. Akkoyunlu ad Karakoyunlular'da da olduu gibi kk bir oyman ad iken bilhare byk bir siyas kuruluun ad olmu ve kurduklar bu kuruluta eitli Trkmen topluluklar yer almtr. nap mij'jA Akkoyunlu Kabilesinin Mene ve Teekkl : Konar-ger bir Trkmen topluluu olan Akkoyunlular'n adlarnn'besledikleri srlerden verilmi olmas kuvvette muhtemeldir. eitli Farsa ve Arapa kaynaklar, Akkoyunlular'n mene'lerinden bilgi vermeksizin, Seluklu ve Artuklu belerinden olduklarn ifade etmelerine karlk bir Akkoyunlu tarihi olan Kitab- Diyarbekriye'de Akkoyunlular Ouz Han neslinden indirilmektedir. Buna gre Ouzlar'n Bayndr boyunun bir oyma olan Akkoyunlular'n Peygamber devrinde (VII. yz-

bu devletin hizmetine girdiklerini ve Diyarbakr blgesinin kendilerine ikta olarak verildiini kaydetmektedir. Mkrimin Halil Yinan, bayraklarnda koyun resminin bulunduunu ve koyunun totemleri olduu iin bu adla anldklarn belirtmektedir. Ynan'n bu fikrine katlmak mmkn deildir. nk Trkler'de koyunun totem olarak kabul edildiini belgeleyecek bir husus tespit edilememitir. Ayrca Akkoyunlu bayrandaki koyun meselesini Osman Turan da tekrarlam olmakla beraber Akkoyunlu Uzun Hasan Bey'e ait ve halen Topkap Saray'nda bulunan Akkoyunlu bayranda Bayndr boyunun dnda koyun vb. benzer bir ekle rastlanlmamaktadr. Dolaysyla bu iddialar havada kalmaktadr. Ouzlar'n Bayndr boyundan inen Akkoyunlular'n tarih) 1300 yllarndan itibaren bilinmektedir. Akkoyunlular'dan bilinen ilk tarihi sima Tur-Ali Bey'dir. Karakoyunlu devletini ykarak (1469) onun yerine byk bir Trkmen devleti haline gelen Akkoyunlular'n bu tarihe kadar balarnda bulunan reisleri unlardr:

1. Tur-Ali Bey (7-1360): Babas Akkoyunlu Beylerinden Pehlivan Bey'dir. Kendisine bal Trkmenlerle Diyarbakr'da yurt tuttuu bilinmektedir. lhanl Gazan Han (1248-1291 )'a gen yata intisap ettii ve onun maiyetinde Suriye seferine katld bilinmektedir. 2. Fahreddin Kutlu Bey (1360-1389): Babas Tur-Ali Bey'den sonra Akkoyunlular'n reisliine gelmitir. Devri olduka hareketli gemi, Sivas hakimi Kad Burhaneddin, Trabzon Rum imparatorluu, Msr Memlk Sultanl ve amansz rakipleri Karakoyunlular'la mcadele etmitir. 1389 ylnda len Fahreddin Kutlu Bey'in mezar Bayburt'un Sinor kyndedir. 3. Ahmed Bey (1389-1397): Fahreddin Kutlu Bey'in oludur. Babasnn lm zerine Akkoyunlular'n reisliine getirilmitir. Uzun sre Kad Burhaneddin'in yksek hakimiyetini kabul etmek zorunda kalan Ahmed Bey, 1397 ylnda onun tarafndan ldrlmtr. 4. Fahrddin / Bahaddin Kara-Ylk Osman Bey (1397-1435): Akkoyunlular'n Dou Anadolu'da hakimiyetini perinleyen reisleridir. Fahreddin Kutlu Beyin oullarndandr. Rakipleri ve aabeyi Ahmed Bey'i ldrten Kad Burhaneddm'i malp ve katletmi, daha sonra Karakoyunlu Kara-Yusuffa Trkmenler zerindeki' hakimiyet ve Dou-Gneydou Anadolu'yu elde etmek iin amansz bir mcadeleye girmitir. 5. Cellddin Ali Bey (1435-1438): Kara Ylk OSMAN Bey'in veliaht tayin ettii olu olup, babasnn yerine Akkoyunlu reisliine getirilmitir 6. Nurddin Hamza Bey (1438-1444): Kara-Ylk Osman Bey'in dier oludur.

7. Cihangir Bey (15/10/1444-1453): Cellddin Ali Bey'in oludur. Hakim olduu Orta'dan harekette Akkoyunlu beyliini tekrar toplamay baarmt.

350

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

351

8. Nusretddin Eb-Nasr Uzun Hasan Bey (1435-6/1/1478) : Akkoyunlular' ttr devlet haline ykselten, Akkoyunlu Uzun Hasan Bey olmutur. Karakoyunlulahnfb^ho^mdlntffSn-h' (MBT^Trkistan hkmdt'Bb Sald'i (1469) ortadan kaldrarak btn ran'a, IrakV Kafkasya'ya ve Dou Anadolu'ya sahip ol du. Bat Anadolu'ya doru olan hedefi Osmanl hkmdar Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) karsnda ald Otlukbeli'1^ 1 Austos Wr?3) yehflgisi ile ftfceSiz kald. Bu yenilgiye ramen ayakta kalmay baaran zn Hasan, Orta ve Bat Ana dolu'dan tamamen elini ekmekle beraber Tebriz taht menfezi olmak zere dier Akkoyunlu topraklarn elinden brakmad. 1478 ylnda vefat eden zih Hasan, byk devlet adaml vasf yannda memlekette uzun sreden beri ihmal edilmi olan imr faaliyetlerine hz verdi. Dou ve Gneydou Anadolu'yu harap eden ai ret kavgalarna, mera, otlak anlamazlklarna son verebilmek iin birok kanunlar dzenledi. Bu kanunlar uzun sre blgede "Hasan Padiah Kanunlar" olarak anlagelmitir. Osmanllar dahi Dou ve Gneydou Anadolu blgesini ele geirdikle ri zaman bu kanunlarda ok az deiiklikler yaparak yrrlkte brakmlardr. 9. Sultan Halil (6/1/1478-15/7/1478): Uzun Hasan Bey olu. 10. Sultan Ykub (15/7/1478-24/12/1490) : Uzun Hasan Bey'in dier olu olup, son dirayetli Akkoyunlu hkmdardr. lmnden sonra devlet inkirza yoz tutmutur--v Sultan Yakub'dan sonra srasyla Sultan Baysungur (24/12/1490-1492 Mays), Sultan Rstem (Mays 1492-1496 yl ba), Sultan Dmd / Ahmed Gda^(1496 ba -1496); Sultan Mehmed (1498-1500), Sultan Elvend (1500-1504fr6uftan W$ rad (1504-1508) hkmdarlk yapmlardr. Akkoyunlu devletine dier bir Trk teekkl plan Safev hanedan spn vermitir... Akkoyunlu Siyasi Tekiltn Meydana Getiren Trkmen Boylar:

VII. slm Trk Devletlerimle Kltr ve Tekilt**

brahim KAFESOLU Trk tarihinin bu safhasnda kurulan siyas teekkller artk 'Bozkr ili" deildir. Sosyal durum, iktisad hayal, idar ve asker ynlerden olduu gibi, dil, edebiyat, san'at itibariyle Trkler yeni blge ve kltr artlarnn gerektirdii telkkilere de uymular, dolaysiyle eskisinden olduka farkl bir hviyyete brnmlerdir. Bu artlardan biri, Islmiyetin, dnyev faaliyetleri de kadrolayan kitab bir din olmas, dieri de yerli halkn, islm akde ve messeselerle birlikte, eski Iran (Ssn) geleneklerinden bir ksmn yaamakta devam etmesidir. Trkler, yukarda defalarca iaret edildii gibi, doktrinci deil, fakat, tutumlarn evrenin siyasi, itima ve kltrel muhtevasna gre ayarlamakta mahir idareciler olduklarndan, hkimiyetleri esnasnda, mslman ktlelerce allm ve onlar tedirgin etmiyen gelenek ve kurululara mdahale etmemilerdir. Bu itibarla: Sosyal tabakalamann devam, halk dili Farsa ile Kur'n dili Arapann konuma ve yazmada kullanlmas, edebiyatta, din ve ilm eserlerde bu dillerin geerli olmas, Trk idareciler tarafndan islm isimler, unvanlar, lkaplar alnmas, mevcut hkmet tekiltnn adlar ile birlikte muhafaza edilmesi, devleti koruma hizmetine yerli unsurlarn itirak ettirilmesi ve islmn inan ve ideallerinin devlette hkim bir manev g durumuna ykselmesi bu Trk siyas teekkllerinin zellikleri olmulardr. Fakat bu Trk devletleri tam bir islm devleti" de deildir. Aradaki farklar temelde ve zde olduu tefe1! m'TflmdRr.^Rfrk-lslm devletinin islm devletinden ayrl-dfHbktlar-zMIkte: Hkmranlk anlay, devlette asker karakter, cemiyette di(*) Bu bahiste Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu devletleri tekilat ve kltr dahil deildir.

len gnmzde SefimSn kuzeyinde varitMafl^rtlrtlektedir. Bu ^^tfbfe^de ky vardr. ,f. Musullu Kabilesi: Akkoyunlular'n gl oymaklarnn ikincisidir. * Hamza-Haclu, Kara-haclu, zzeddin Haclu kabileleri jkinci derecedeki oymaklardand.
r

1. Bayndr Boyu : Akkoyunlu hanedannn kt Ouz topluluudur. 2. Prnek (veya Pornak) Kabilesi: Akkoyunlular'n gl bir oyma idi. Ha-

6. Halep Trkmenleri :-;fihlarn byk blmn Afar Trkrnehleri tekil etmekteydi. Bunlar arasnda da bilhassa Mansr Beye bal AfarJar, Kutbegiller ad verilen Afar Topluluu ile Bayatlar' zikretmek gerekir. Akkoyunlular glendike konfederasyona eifli Trkmen topluluklar da katlmlardr. Bunlar arasnda Dulkadrlu ulusu, epniler, Aaeri, Kaar, Der topluluklarn sayabiliriz.

352

TRK DNYAM EL KTABI

TRK TARH

353

n davran, toprak rejimi ve sosyal haklarda belirir. O hlde bu Trk devletleri islm dininin hkim bulunduu lkelerde mevcut "kltr evresi" deerleri ile, Bozkr Trk siyas, sosyal, hukuk rf ve geleneklerinin birbiri ile ahenkli ekilde kaynat kendine has karaktere sahip teekkllerdir. Bu kaynama tabiatiyle pek kolay olmam, uzunca bir gei merhalesini gerektirmitir. Trkler'in mnferiden veya kk aileler hlinde hilfet hizmetine girmeleri bir yana braklrsa, ilk Islm-Trk siyas kuruluu olan Kara-Hanllar zaman bu. "gei'in devlet seviyesindeki devresini tekil eder. Gerekten Orta Asya'da halk yzde yze yakn Trk asll bir sahada kurulduu iin siyasi, itima ve hukuk ynden Trk olan bu devlet, din adan islmiyeti temsil etmekle, Trklslm cemiyet tipine doru kpr vazifesini grm bulunuyordu. Gelime Seluklularla tamamland. Gazneli devletinde bu sonu alnamazd, nk yabanc etnik ktle zerinde ancak ince bir tabaka meydana getiren ve slm dnyasnn kenarnda faaliyete geen Gazneli idarecilerinin bir yandan yerli unsura dayanmak mecburiyeti, dier taraftan siyasetlerinin daha ok da (Hindistan'a) dnk bulunmas onlar byle bir imkndan yoksun brakmt. Halbuki Seluklu Devleti slman lkelerin ortasnda kurulmu ve btn siyas, iktisad, din icraat dorudan doruya bu memleketlerin meselelerine, Trk ve yerli mslman halkn arzu ve ihtiyalarnn tatminine ynelmiti. Bylece, bilhassa bahis konusu "kaynama'y gerekletirmek suretiyle Trk-lslm devlet ve cemiyetini yaratma baaran Byk Seluklu imparatorluu zaman, sonraki bin yllk tarihe damgasn vuran bir 'byk a' vasfn tamaktadr.

1 Hkmranlk a Umum Durunu

Kara-Hanl devletinde "Arslan Han" unvanl 'byk hakan* lkenin dousunu, onun yksek hkimiyeti altnda "Bura Han* unvanl dier bir han da baty idare ediyordu. Bura Han'lar Tamga (Tafga, Tabga) Han unvann da kullanyorlard. Sonra "lig'ler ve "Tegin" diye anlan ehzadeler geliyordu. Sonuncular arasnda Ynal-tegin, Ygan-tegin gibi kademeler vard. Tegin'likten llig'lie, sonra Bura Hanla ve nihayet Arslan Han'la ykselmek suretiyle memleketi idare eden hanedan yelerinden kendilerine vazife verilenler, blgelerinin merkezlerinde (Balasagun, zkend, Kgar, Sayram, Ilk, Buhara vb.) bir mikdar asker kuvvet bulun* duruyor ve merkez hkmetin teni ile kendi adlarna para bastryorlard. Bakentte hakanlara veklet edenler Erkin, Saun vb. gibi unvanlar alrlard. Banda, Kagarl'ya gre, halk arasndan yetimi 'vezirlere verilen "Yuru" unvanl bir ztn bulunduu bir danma kurulu veya devlet meclisi vard. Bu hey'et ile hakan arasndaki irtibat Tayangu (hcib, ulu hcib) salar, memleket ii ve d yazl mnasebetler Bitigci tarafndan, mliye ileri Ac tarafndan dzenlenirdi. Grlyor ki, Kara-Hanl devletinde idare Bozkr lli'nin devam mhiyetinde idi. Yalnz tekiltn st kademelerinde, eski 'hakan' yerine Arslan Han, Yabgu yerine Bura Han, ad yerine llig Han gibi bazstlah deiiklii olmutu. Islm adan grlen yeniliklerde, islm devletinde meruiyetin art olarak, hkmdarln halife tarafndan tasdiki, lkede halife adna hutbe okutulmas, parada halifenin adnn zikredil-

mesi, bir de, hakann ba zerinde etr (srmal kadifeden emsiye. Hkimiyet alameti idi) tanmas, idi. islmiyeti ilk kabul eden Satuk Bura'dan itibaren han'lar mslman iim ve lkaplar almaa balamlar, fakat Sultan unvann ancak 13. yzyla doru kullanmlardr. Kara-Hanl devletinde hkmranlk, esasta, Bozkr li meruiyet prensibine dayanyordu. 1070 ylna doru Kgar'da azld bilinen nl siyset kitab Kutadgu-Bilig'de bu husus belirtilmektedir. eriat, hilfet gibi islm devletinin temel unsurlarndan, Kur'an'dan, hadsten ve din-hukuk islm messeselerinden bahsedilmeyen ve ahalinin bir islm cemiyetinden ziyade Trk topluluu vasfnda tantld bu eserde meruiyet eski Trk 'kut' ve tre' telkkilerine dayandrlmtr. Bilindii uzara, hkmranl Tanr ba kabul etmekle birlikte tre hkmleri ye snrlayan bu anlayn eski Hind-lran telkkisi Ve-bir ilgisi mevcut deildir. Daha ziyade mahall bir islm devleti durumundaki Gazneliler'de, hkmdarl hilfet makamnca tasdlik edilen ve halifeden eitli lkaplar alan Mahmd "Suttan* unvan ile tevcih edlfen hkmdar olmu, sonra bu tbir btn islm devleti bakanlar tarafndan resm unvan olarak kullanlmtr. Ancak siyas gelime ynnden Seluklu mparatorluunun devam olup, eklen de olsa onun-yksek hkimiyetinde birer idar otorite vasimi muhafaza eden Atabeylikler ve Arap, Iran deil Trk unvanlarnn tand Anadolu Trkmen Beyliklerinde "Sultan" unvan mevcut olmamtr ki, bu da, btn Orta-Dou blgesine yaylm eitli siyas kurulularn, bu arada Anadolu Seluklu kolunun, meru hkmranln kendi zerinde tayan Byk Seluklu mparatorluunun oynad merkez rol ortaya koyar. Seluklular balangta eski Gk-Trk devlet telkkisi ve tekiltnn tatbikisi olan Ouz-Yabgu devletinin izinde idiler. Bata Yabgu vard. nal, Ynan ve Bey unvanl hanedan yeleri onun etrafnda idar sorumlulua itirak etmekte idiler. Fakat Horasan'a getikten sonra deiiklikler belirdi. Gerekten 1040 Dandanakan savann en mhim neticesi olarak Horasan'a Seluklu yerlemesi Trk-lslm devlet ve cemiyetinin teekklnde en tesirli hdise vasfnda grnmektedir. Nipr, Merv, Serahs, Ts ve Belh gibi byk iskn mahallerini (ehirleri ve civar kyleri) iine alan Horasan ktas, ayn zamanda kr sahalarnn genilii ve otlaklar ile Bozktrl nfusu en iyi ekilde barndracak bir lke olduktan baka, Trkler'in kalabalk koyun, sr, at srlerinden elde ettikleri mahsller de ehirli ve kyl ihtiyalarn karlamas ve yerli el sanatlarna ham madde tekil etmesi itibariyle blge iktisadiyatn tamamlayacak mahiyette idi. Bylece Seluklu ktlelerinin asl g sebepleri olan yer darln ortadan kaldrp geim skntsn gideren Horasan, ayrca, Ortaa dnya ticaretinin belli bal noktalarndan biri olarak da byk deer tayordu. Bilhassa ana yollarn birbiri ile kavutuu Nipr ehri, dolaysiyle strateji ynnden de ok ehemmiyetli idi. slm dounun sekin siyaset, idare, edebiyat ve ilim adamlarn yetitiren zengin kltr merkezi Horasan, saydmz bu zellikleri yznden, civar devletler arasnda (Kara-Hanllar, Smnler, Gazneliler) iddetli rekabet mevzuu olmakta ve Seluklular iin de phesiz eriilmesi gerekli ana hedef saylmakta idi. Bunu tevik eden dier bir husus da Horasan ahalisinin ksmen Trk oluu idi. Seluklular'dan nce de burada Trkler yaamakta idi. Esasen tannm Arap yazar El-chiz (lm. 869) ile El-Brn (lm. 1051) nin kaytlarna

354

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

355

gre, Horasanllarla nehir (Ceyhun) tesindeki Trkler arasnda umum telkkiler ve yaay bakmlarndan byk fark yoktu. te bu ktisad, asker, kltrel ve kav-m hususiyetleriyle Horasan ktas, Seluklu devletinin salamlamasn temin etmi ve sonra asrlarca srecek Orta-Dou Trk hkimiyetinin karakterini izmitir. Sosyal ve fikr hayat itibariyle "yerleik' kltr deerlerinin yaad ehir ve kasabalarnda Abbas hilaf etince temsil edilen Dou - slm inan ve davranlarnn hkm srd, ayn zamanda, aklamaa altmz geni imknlar dolaysiyle bu kltrn boyuna gelitii Horasan evresinde Bozkrlardan gelen Seluklularn devlet kurabilmeleri ancak islmiyetin ve mahall hususiyetlerin deerlendirilmesi ile mmknd ve binlerce yllk bir idarecilik geleneine sahip Seluklu babular da bunun farknda idiler. Nitekim slm'da ve TrR'de ortak telkki olan adalet ve nizama gsterilen sayg daha 1038 ylnda, Turul Bey'in ncs sfat ile Ni-pr'a gelen brahim Ynal'n konumasndan anlalmakta idi* Ynal'a gre-, o zamana kadar etrafta grlen asayisizlik 'kk adamlarn' ii idi. Fakat artk "dil padiah' Turul Bey'in idaresi sayesinde kimse nizam bozmaa cesaret edemiye-cekti. Turul Bey Nipr'a gelince, mehur kad Sid'in tavsiyelerini dinledi ve ilerin dzenlenmesini Ebu'l-Kaasm'ul-Kevban adl yerli bir idare adamna havale etti. Bu zatn ilk Seluklu veziri olarak gsterilmesi ve arkasndan dier yerli vezirlerin i bana getirilmeleriyle de beliriyor ki Horasan'da, eriat ve tekilt gelenekleri ile bir dou-islm devletinin temelleri atlmakta idi. Turul Bey 'sultan* unvann alm, .islm ad ve lkaplar kullanmaa balam, Ouz "Yabgu" unvan yerine "melik" tabiri gemile hkmet islm rneine gre tekiltlandrlmaa balanmtr. b slm mme (Kamu) Hukukunda Deiiklik i Fakat bu devletin, hilfet merkezine uzakl yznden ayn blgelerde meydana kan Tahirler, Saffrler ve Smnler gibi mslman-lranl devletlerden ok farkl yanlar vard. Aada aklayacamz Trk zellikleri dnda, bu fark bata hkmranlk anlaynda grlyordu: Bilindii zere islmiyette devlet bakan (halife), Allah'n elisi (resul) olan Peygamberimize vekillik ettii iin "btn msmanlarn ba" (Emr'l-m'minin) diye anlr ve o, insanlarn dnya ve ahiret bth ileri dahil, kinat nizamnn, Allah kelm (Kur'n) nn emir ve nehiyleri (eriat) dairesinde, idaresinden sorumlu bulunurdu. Halbuki Trk hkmdar Tanr bl "kut* yolu ile yalnz yeryzndeki insanlar idare etmekle vazifeli idi. te hkimiyet anlayndaki bu ayrlk islm tarihinde ilk defa Byk SelMu mparatorlua anda ortaya km ve Trk hkmdarlar dnyay idare etm&'sahly&tlni halifeye devretmiyerek kendi uhdelerinde muhafaza etmilerdir. Daha ncekMslm devletlerinde, hatt Gazneliler'de bile devlet bakanlar 'islm halifesine bal birer mslman emir" durrfunda iken ve halifenin yksek otoritesini tanyarak her trf icraatnda din hkmler erevesinde kalmaa, dnya meselelerini de eriat ahkmna gre yrtmee gayret ederlerken, Seluklu sultarn- hrmette kusur etmedikleri halifeyi sadece muhterem bir vatanda addediyorlar ve hilfet bakenti Badad'a Trk imparatorluunun bir ehri gz ile bakyorlard. Bozkr Trk devletlerinde (Gk-Trkler, Hazarlar vb.) dlrff tolerans seMfode, hatt Kara-Hanllar'da Trk meruiyet prensibi olarak grlen, dnya lerinin din ilerinden ayr tutulma-

sndan ibaret bu eski Trk gelenei 1055'de Badad'a giren Sultan Turul Bey'in, halife El-Kaaim bi'emrillah'n para ve erzak tahsisatn artrarak, saltanat meselelerini kendi zerine almas le fiilen yrde konmu, bylece islm mme hukukunda ok mhim bir deiiklik meydana gelmitir ki, halife ile sultan, biri din, teki dnyevi olmak zere birbirine denk iki ba kabul eden bu yeni anlaya gre, Trk hkmdar artk 'halifeye bal bir mslman emiri" deil, fakat saltanatn gerek sahibi ve dnya ilerinden tek sorumlu ahs idi. Yalnz eriat ite megul olan halifeler ise merkez hkmet tarafndan kendilerine verilen araziden geim ve gelirlerini salyorlard ve hatt zaman, zaman halifenin sultan tarafndan tannmas gerekiyordu. Abbas halifesinin dnya ilerinden uzak tutulmas hususunun, Seluklulardan nce Buveyhler idaresinde tatbik edildii, dolays le halifenin buna esasen yabanc olmad gr meseleyi aklamaa kfi deildir. Snn Abbas hilfeti iarma itibar etmiyecei tabi olan Buveyh devletinin; gerekte, islm mme hukukuna gre, toif "emir" i durumunda bulunduu Msr'daki flftim hali-fejjTjin direktiflerinden harice kamyaca unutulmamaldr. phesiz ne Buveyhler, ne de yukarda adlarn sraladmz islm devletleri bugn "liklik" diyebileceimiz kavram ile ilgili bir fikr esasa sahip deildirler. Seluklular'da ise, din tolerans snrlarn ek aan bu tatbikat Sultan Turul Bey'in Badad'da hilfet saraynda ihtiaml bir tren ile halife tarafndan "Dnya hkmdar" iln edilmesi (20 ocak 1058) ile meruiyet ynnden tescil edilmi oldu. Bundan dolay Sultan Me-likah meden hukuka ait yeni kanunlar karabiliyordu. lkeye geni lde vicdan hfrryeti getiren bu prensip bir yandan ilim, fikir ve edebiyat sahalarnda serbest gelimeye daha ok imkn vermi, bir yandan da islm memleketlerindeki eitli mezhep; tarikat mensuplajfute gayri mslim unsurlarn (Zmmlerin) tslm hukuk kaidelerine tbi olmak mecburiyetlerini hafiflettii iin, devlet snrlar iinde hristiyan, Gji, Ermeni, Sryan, Pavlikyn, Musev blgelerindeki, kalabalk teb'ann devlete balanmasna byk lde yardm etmitir. Bu durum zellikte 12. yzyla doru Orta-Dou siyas haritasnda dikkati ekecek kadar belirlidir. Seluklular'dan nceki dou-islm dnyasnda: Mverannehir ve Horasan'n bir ksmnda Smnler, Sistanda Saffrler, Fars'da ebnkre, Curcn havalisinde Smcrler ve Ziyrler, ftjzenderan'da Bvendler, Rstemdr'da Pdspntter, Nihavend'de Hasenveyhler, Isfahanda ve Hemedn'da Kkyter, irvan'da hrvansahlar, Erranda eddadiler, Derbend'de Himler, Kuzey Suriye'de Hamdnler Musul'da Ukayller, Diyarbakr ve Meyyfriknde Mervnler, H&teb'dMlrdsler Hille'de Mezyedler ve Badad ile Irak- Arab'da Buveyhler gibi birbirine kar cephe alm mahalli hkimiyetlerin yaratt siyas dmanlk ve ayn zamanda trl inan ve mezheplerin halk arasnda meydana getirdii mnsferet ite, Seluklu mparatorluumun gelitii zamanlardaki siyas ve manev bjdtk KutadguBilig deki Trk Bey'i (hkmdar) hakkndaki tavsifin en iyi ifadesidir. Tartt! kaynaklarda ou "Es-sultanl^dil" diye anlan Trk devlet bakanlar, h>* ve adalet "kanunlarn' yrtmekte olduklar iin trig din, mezhep ve telkkiye bal ktleler huzur iinde gnlk hayatlarn devam ettiriyorlard. mparatorlukta ve dier TOrkIslm siyas teekkllerinde-halkn din duygusunun tahriki ite meydana gelen Ba-'Sa syan (1239) ile istilac Moollar'a kar direnme gayretleri dndagrlen baz i mcadele hareketleri, bilindii zere, bilhassa ehzadeler arasnda beliren

356

TRK DNYASI EL KTABI TRK TARH

hkimiyet ihtisasnn sonucu idi ve Trk hkmranlndaki 'kut* prensibi dolaysiy-le halk bu gibi meselelerle fazla ilgilenmiyordu. Buna karlk, Seluklu mparatorluu paraland zaman, idarenin zaafndan faydalanarak eski dnyev iktidar tekrar kurmak isteyen halifelerin Irak Seluklu devletinin yklnda ve bilhassa halife En-Nsr li-dinillah (1179-1229) in Harezmah imparatorluunun k, Islm-Trk lkelerinin Mool istils altna dnde oynadklar menfi rol hatrlanmaa deer. Dier taraftan .Msr Trk Sultan Bay-bars Abbas ailesinden birini (El-Mustansir bi'llah) hilfet tahtna oturtmu (1261), Delhi sultanlnda da ayn "lik" gr yrrlkte kalmtr. Ala'd-din Kala'a gre, devlet ile eriat ayr eyler olup, biri hkmdara, 07 dieri kad ve mftlere it ilerdir. Netice olarak, Trklerin islm dnyasna getirdii bu prensip, yni mme menfaatlerini korumakla vazifeli devlet otoritesinin hereyden stn olduu dncesi, btn Trk-islm devletlerinde hkim olmu, tamamiyle ekl mahiyette saltanatlar tasdik, hil'atler, unvan vermekle yetinen hlifeler dnya ilerine kartrlmamtr. Hkmranlk bahsinde sultan zevcelerinin durumu da dikkat ekicidir. slm mme hukukunda yeri olmayan htnlarn Trk-islm devletlerinde eski Trk gelenei icab otoritelerini yrtmee altklar grlr. Mesel Turul Bey'in hanmnn bu nl suttan zerindeki nfuzu kaynaklarda belirtilmitir. Suttan Melikah'n zevcesi, Kara-Hanl prensesi, Celliye (Terken) Htn da devlet idaresinde ok tesirli idi. Siys temaslarn bazan nce bu htnla yaplarak olgunlatrld bilinmektedir. Kaynaklar bu htun'un ayr bir dvn' (hkmet) olduunu da kaydederler. Fakat bu ynden Harezmah Al'd-din Teki'in hanm ve Al'd'in Muhammed Harezmah'n annesi, Kangl prensesi, Terken Htn bilhassa mhimdir: Ayr Dvn', ayr saray vard ve sultann emirleri bu htnun mzas olmadan geerli saylmyordu. Harezmah Muhammed, iktidarnn sonlanna doru Semer-kand'a ekilerek bakendi Grgenc'i ona brakmak zorunda kalmt. c Cihan Hkimiyeti Bozkr Trk devleti bakannn vazifelerinden saylan "cihana hkim olma' dncesi Trk-islm devletlerinde de yaamakta idi. Ouz Kaan destanndan ve Uygur hkmdar ailesinin menei efsanesinden baka Bat Hun mparatoru Atill, Hun Babuu Uldz, Gk-Trk snr kumandan Trk- ad haklarndaki tarih vesikalarda ve Orhun kitabelerinde grlen "Gnein doduu yerden batt yere kadar' dnyann, tre'ye gre, Trk hkmdar tarafndan idare edilmesi lks olan eski Trk cihan hkimiyeti dncesi Seluklu evresinde btn canlln muhafaza ediyordu. Eserini 11. asrn 2. yarsnda yazm olan Kgarl Mahmd yle demektedir: Tanr devlet gneini Trkler'in burcunda dodurmu, gklerdeki dairelere benzeyen devletleri onun saltanat etrafnda dndrm, Trkler'i yeryznn hkimi yapmtr. Peygamberimizin: "Benim Trk adnda bir ordum vardr" dediini nakleden Kgarl'ya gre, "Trk" ad Tanr tarafndan verilmitir. O zamann umum efkrnda yaygn olduu anlalan bu dncenin siyas sahalarda da yanklar grlmekte idi. Turul Bey'den sonra, yine halife tarafndan dounun ve batnn hkimi iln edilen Byk Sultan Melikah (25 nisan 1088) lmnden az nce Badad'da toplad harp meclisinde Msr'n ve btn Marip ktasnn zap-

tn planlyor, olu Sultan Sencer de halifeye gnderdii 1133 tarihli mektubunda "Ulu tanrnn ltf ile cihan padiahlna yksetdilnf yazyordu. HOier taraftan Muhammed Harezmah Suriye, Msr ve civarnn zaptn tasarlyordu. Feth edilecek lkelerin nceden haneden yeleri arasnda bltrlmesi de cihan hkimiyeti lksnn tatbikatndan idi. Ouz destanndaki ok motifi, Uygur efsanesinde kardelerin belli blgelere sevk edilmesi,.. Gk-Trk kitabelerinde, zapt dnlen istikamete prensler yini ile, Seluklular'n Dandanakan savann hemen arkasndan toplanan mecliste ftuhat ynlerinin ve buralara gnderilecek babularn seilmesi arasnda bir aynilik mevcuttur. Ayrca, Seluklu idaresi tarafndan uurlu bir ekilde batya, Bizans snrlarna ylan ve son derece ehemmiyetti tarih sonular veren Trkmen glerinin mmkn kld Malazgirt muharebesini takiben Anadolu'nun fethi de ayn lknn zafer halkalarndan biridir. Bilindii zere, btn insanla mil olan semav dinlerden her birinin gayesi, itikatlarn her tarafa yaymak suretiyle dnyay kendi iman sistemleri kadrosuna almak olduundan, slm halifelerinin vazifesi de insanlar slm dininin kardelik bayra altnda toplamakt. Ancak cihan hkimiyeti ile bu dinlerdeki telkki arasnda yine esastan bir fark vardr. Dinlerde insanlarn kardelii ve hak eitlii her dinin kendi man artlar ve mel-kaidelerine balanmakta ve mesel slmiyet ve Hristiyanlk dnda kalanlar ikinci dereceden insanlar saylmakta iken, Gk-Trk kitabelerinde aka ifade olunduu zere, Trk anlaynda, yeryznde mevcut insan cinsi bir btn olarak gz nne alnp, topluluklar arasnda sosyal, kltrel, din herhangi bir kademe kabul edilmemekte ve herkese eit muamele, hak ve adalet tannmaktadr. slm devletlerinde feth edilen lkeler islm dinine dndrlmee ve Kur'n dili Arapcann yaylmasna alld ve bu, bir vazife olduu hlde, Trk-islm devletlerinde eitli din ve mezhepten ktlelerin, kltrlerine m-dahele edilmeksizin yaamalarnn salanmas, Seluklulardan itibaren btn Trk slm siyas teekkllerinde grlen Trk hkmranlnda cihan hkimiyeti prensibinin zellii mahiyetindedir. . d lkenin Taksimi Meselesi Islm-Trk devletlerinde lkeden bir blgenin idaresi verilen haneden yeleri 'melik* diye anlrlard. Bunlar imparatorluk bakentindekine benzer bir hkmet kuruluuna, dolaysiyle ayr Vezir" lere, atabeylere, ayr asker kuvvetlere sahip olmakla, halife, suttan ve kendi adlarna hutbe okutmakla, 'nbet' aldrmakla ve izne bal olarak para bastrmakla beraber, merkezdeki sultan tarafndan temsil edilen yksek iktidar tanrlar, re'sen idare ettikleri savalarn ve siyas temaslarn, imparatorluka dzenlenen ana siyaset ereevesinde yrtrlerdi. Aksi hareket edenler takibata urard. Melikler deitike veya blgelerinde daralma veya genileme olduka vazife, yetki ve sahalanna ait fermanlarn suttan tarafndan yenilenmesi lazmd. Veliahdlk messesi "Bozkr" devresinden beri (babadan oula, oul sab ise, kardee) devam etmekte birlikte, haneden mensuptan aileden intikal eden "kut'un kendilerinde de mevcut olduu dncesi le yksek ikadan almak gayretine giriirlerdi ki, huzursuzluklara yol aan bu mcadeleler sonuda tahta fiilen hakim olann gerek "kut" ile donatlm bulunduu inanc ite onun

358

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

-359

etrafnda toparlanrlard. Bylece gereklemi bir dzene kar direnenler "as" saylarak te'dibine allrd. Bu itibarla.Kara Hanllarda, Seluklularda ve Harezmahlar'da sk grlen, taht kavgalarnn mekanizmas yanl tefsir edilmemizi ve mstakr devlet nizamnn kurulduu zamanlarda eitli blgelerin banda bulunan hanedan yeleri, yksek otoriteye bal melikler olarak, imparatorluun idaresinde ve ftuhatta ortaklaa mesYifiyet tayan idareciler saylmaldr. Nitekim Sultan Melikah'n vefat (1092) ile merkezde iktidar boluu hasl oluncaya kadar imparatorlukta hkmranlk zedelenmemi, devlet btnl bozulmam, hatt bir nesil sonra bile Byk Sultan Sencer Anadolu Seluklu hkmetini hukuken kendine bal dnm, Anadolu Seluklu Sultan II. Kl Arslan 1185 sralarnda lkesini 11 olu arasnda "bltrd* hlde, Anadolu" 11 devlete ayrlmamtr. Ancak, tpk Bozkr ilinde olduu gibi, merkez iktidar ortadan kalkt veya devlet istikllini kaybettii zamanlarda paralanma grlmektedir. slm dnyasnda 4 Seluklu devleti, Dou Anadolu Trkmen Beylikleri merkez iktidar zaafa urayp kt iin meydana gelmiler, sonraki Anadolu Beylikleri de Anadolu Seluklu devletinin Mool tahakkm altna dmesi zerine bu istilclar uzun mddet tanmaa raz olmayan uc lrkmenleri tarafndan gelitirilmilerdir; tpk 630 ylnda in hkimiyetine giren Gk-Trk devleti iinde, kendi balarna devletler kurmaa girien Hazarlar, Ouzlar, Kartuklar, Trgiler gibi. Yalnz Hindistanda ve MsTf^da durum biraz farkt fS'nmektedir. Delhi suftarftinda idare bana birbiri arkasndan birka aile gelmi, Msr devletinde de kabiliyetli ahsiyetler ordunun tasvibi ile sultanla ykselmi ve ancak Kalavun'dan sonra devaml hanedan kurulabilmitir. Bunlar herhalde, biftnfrf Trkistan'dan dierinin Kpak bozkrlarndan devaml olarak gelen kuvvetlerle beslenmenin sonucu devfette yeni yeni glertrfiteydana kmas ile aklanabilifVftitekim "Orunlular ve Akidliler (ihdler) byle bir ikml'desteinden mahrflm olduklan |fn mrleri ksa sm, buna karlk Seluklularna'devirlerinde ok katabahk Trkmen ktlelerinin batya aklar (yalnz AnadofaYa 550-600 bin kii Civarnda) burada (Trk devletinin istikrarn salad gibi Anadolu'nun abucak Trkmeniemesini mmkn klm, fakat Orta Asya'da Jirjuriiktidarnn kurduu baraj yznden ikmlsiz kalan Delhi sultanlnda hkimiyet yabanclara gemitir. Msr'da ise gittike aznlkta kalan Trk unsuruna karlk bilhassa erkesler'in oalmas iktidarn erke Klemenleri'ne gemesi sonucunu vermitir.

umumiyetle Hjn-

2 - Tekilt
Islm-Trk devletlerinde makam ve memuriyet adlarndan ve vezir Nizam *muJk'n Siyasetname'sinden anlaldna gre, hkmet tekilt ve ordu kuruluunda, esas itibariyle Islm-iran geleneini devam ettiren Gazneli Trk devleti, Seluklular ve dolaysyle sonraki btn Trk-lslm siyas teekkllerine rnek olmu durumdadr. Bununla beraber, Seluklu devrinde Atabey, suba, avu, tura, ulag, cufga vb. gibi tekiltla ilgili Trke terimler yaamtr. Ayrcabeyleri daima Tr|j unvanlar talan Trkmen Beylikleri dnda, Trkistan'n devaml tesiri Ut, Delhi Sultanl'nda, hi olmazsa terim olarak Trk unvanlar uzun mddet grj-mtr. Mesel eski "yabgu" tbirinin yerine geen "melik" sz

distan'da "han" unvan ile karlanm ve "yugru" unvan da muhafaza edilmitir.Frzah'n babas "Melik Yuru" diye anlyordu. a- Hkmdar ve Saray i Devlet tekiltnn en mkemmel eklini alm olduu Byk Seluklu imparatorluu zamannda sultan (Melikah, Sencer Byk Sultan -Es-sultan'l-a'zam) adna lkenin her tarafnda hutbe okunur, para onun adna bastrlr, fermanlara, "Byk Divan" (merkez hkmet) kararlarna onun isminden ibaret tura ekilirdi. Sultan Trke ad yannda bir Mslman ad da alr, saltanatn hilfete tasdiki mnasebeti ile halife tarafndan verilen lkaplar kullanrd. Savalarda ve gezilerde ba zerinde "etr" tutulur ve daima beraberinde bulunan muzika takm ("nbet") gnde5 namaz vaktinde nbet atard, Melikler ancak 3 nbet arabilirlerdi. Yalnz, imparatorluunun ok geniledii devirde kendisinin "skender-i sn" (2. iskender) diye anlmasn mnasip gren Harezmah Suttan Al'd-dn Muhammed, 5 nbeti meliklere ve tbi hkmdarlara tahsis ederek ahs iin gnde 2 defa (gne doarken ve batarken) alnmak zere "Z'l-Kameyn nbeti* ihdas etmiti. Sultanlar, haftann belirli gnlerinde devlet erknna ve kumandanlar kabul eder, halkn ikyetlerini dinler, kadlar tyin, ikta'lar tevzi, tbi devlet bakanlarnn hkmdarlklarn, meliklerin idareciliklerini tasdik ve devlete kar ilenen sularla megul yksek mahkemeye bakanlk ederdi. Dorudan doruya sultann ahsna bal olan saray (dergh, brgh) yle tekiltlanmt: Hacibler (hcib'l-huccb, hacib-i buzurg), Cbdrlar (denekdI*),. sihdarlar, bayrakdar (emr-i lem), cmedar (elbise muhafz), arabdar, tatdar (bdar), emte-ianigr, emr-i ahr, vekiH hs (sultan dairesi halk nzjr, serhenk nedimler, musahipler. Bu vazifelilerin hepsi hkmdarn en gvenilir adamlar arasndan seilirdi. b- Hkmet: "Divan- saltanat" (Byk Dvn) denilen hkmet, banda "sahip Dvh- Saltanat" (veya Hce-i buzurg) unvanl vezirin bulunduu "Dvn- vezaret" e bal olan 4 Dvn (bakanlk) dan kurulu idi: 1- Dvn - Tura (devletlerin bazlarnda, Dlvn- ina, Dvn- rislet: i ve d yazmalar), 2 - Dvn- fefffa (mlye). Halktan tahsil edflen vergilerin topland "Har" -masraf hazinesi ite; fm araziden ve tbi hkmetlerden alman vergi, hediye vb. it "Asl" (ihtiyat) hazineyi idare eder ve devletin umum gelirlerini dzenler, 3 - Dvn- Arz-lcey (Harbiye),^ - rjvftn- irf (Umum tefti), Burada, asker ve adl iler dndaki btn devlet memurlar ve muameltnn tamamen mstakil bir "irf" kuruluu ile kontrol altnda tutulmas dikkate deer. Tara ise Byk Dvn'a bal ve merkez ehirlerinde birer hne (asker vti) bulunan eyaletlerle, melikler idaresindeki blgelere ayrjipytf Her ehir ve kasabada mlk idareden*sorumlu bir "amd". ml ilere bakan l&"4^",.halk tarafndan seilen bir "reis" ve belediye isterini.murakebe eclaU^J^Meif-wrd. eitii vazifelerle btn lkeye yaylm naipler veMle.,lttiplarrtabaildarter vb. hayli kabark yekn tutard.-Ayrca inparatorlukta "peykler ve "perende'iefjden kupu abuk haber alma tekilt, muntazam ulag (posta) ebekesi, asker ve ticar

360

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

361

ehemmylf fiafz yollarda karakollar ve asaylh daim korunmas gereMPyerterde VbT (tahkimli han) lar, 'mnhr diye anlan gizil istihbarat memurlar hkmet tekiltn tamamlayan unsurlard. e- Adliye: Adliye ser yarg, rf yarg olarak ikiye ayrlmtr. Kadlar erT dvalara bakar, balarndaki "Kaad'ly-kudf merkezde (Seluklu devrinde Badad'da) mahkeme reislii yapt gibi, btn kadlar da murakabe ederdi. Tereke, hayrat ileri ve vakflarn idaresi, vakfiyelerin tanzimi de kadlara aitti. Hanef ve afi fkh (hukuku) esaslarna gre muamele yrten kadlarn hkmleri kesindi Ordu mensuplarnn dvalar "Kadasker" ler tarafndan grlrd. Msr'da kad tarafndan imzal aklamalarla sultana arzedilirdi. rf ve kanun meseleleri hal de vazifeli ayn mahkemeler vard. Banda "Emr-i Dd" (Adalet Bakan) in ve tarada bunun naipleri ve inzibat memurlarnn bulunduu bu tekiltn stnde ar siyas sular, sultann bakanlndaki husus mahkemede hkme balanrd. Ordu mensuplarnn dvalar "Kadasker'ler tarafndan grlrd. Msr'da Sultan Baybars bir yenilik yapm, 4 snn mezhep iin ayr ayr kadlarn bana bir tane deil 4 ayr "Kaadl-kudt" tyin etmiti ki, bu da sert ynden adalete iaret saylmt. Bu arada belirtilmesi gereken nokta, adalet ilerinden sorumlu ahslarn Byk Divn veya eylet Dvnlar ile yni hkmet ile ilgileri bulunmamasdr. Bylece herhangi bir siyas veya idar baskya mruz kalmakszn adaleti yrtmek mmkn olmakta 4& ip Ksaca aklamaa altmz bu hkmet tekilt! baz ufak farklarla ve, yer yer isimler deimekle birlikte, fonksiyonlar birbirine yakn ekilde devam etmek zere, amartllar'a kadar Trfe-lslm devletlerinde, hatt ra-Dou Mool tekiltnda mevcut olmutur. Deiiklik bilhassa Msr'da grlmektedir. Sultan Baybars zamannda Ktib'us-sr, Nakb'l-cyu, Devdar gibi yeni vazifeliler tyin edilmi vEn-Nstr Muhammed (lm. 1309) tarafndan mhim blgeler 'Nib-a-altana' dnilen umum} valilerin idaresine verilmiti. Maksat btnicra salhiyetini sultann dinde toplamakt. Hatt ayn sebebten, bir aralk vezirlik de kaldrlarak bu vazife daireye ayrlmt. Sonra yine asl idare nfuzu vezirden de ileri bir ehemmiyet kazanan std'd-dr'a gemiti. d - Ordu : 9 Kara-Hanl, Trkmen Beylikleri ve balangta Anadolu Seluklu ordular Tfkler'den kurulu idi. Gazneli ordusunda yerli unsur byk ounluk tekil ediyordu. nk, esasen yabanclara dayanmak zorunda olan Sultan Mahmd'un zengin ve putperest Hind racalarna kar tertipledii mehur seferleri in kalabalk ve koyu mslman askerlere ihtiyac vard. O srada Horasan'da yaygn olan Kertrrtffik mezhebi taraftarlarndan ok faydalanan Mahrrtd, ayrca, islm tkeleriffe adamlar gndererek gazHer" toplatyor ve sefer zamanlarnda kendikterirtden katlanlar fMrjfavyia' Gnlller) ile kuvvet say, byk rakamlara ykseliyordu. Bunlar yalnz ganimetten pay almakta idiler. Fakat SultarvMahmucf un, SetuMlar'a da rnek olan hassa ordusu eitli etnik unuturlar arsamdan devriin&-'Wsus terbiye ile yetitiriliyordu. Byk Sultan Melfkah zamannda Ortaaa*

byk asker gc hline gelen Seluklu ordular: eitli kavimlerdan seilerek tren ve protokolda zel saray terbiyesine tbi tutulmu ve dorudan doruya sultana bal "Gulmn- saray" gzide kumandanlarn eitimi altnda, her n savaa hazr hassa ordusu, meliklerin, hneierin ve devlet erknnn askerleri, tbi hkmetlerin kuvvetleri idi. Knyeleri Divan defterlerinde kayjtl Gulmn- saray ylda drt kere maa ("Bisgnf) alrlard. Bozan, Porsuk, Aytegin, Savtegin, Aksungur gibi Trk asldan geldikleri grlen kumandanlar sultanlarla birlikte seferlere katlan veya ar te'dip darbelerine memur edilen, hnelikler, umum valilikler yapan hassa ordusu efrad ikta sahibi idi. Siyasetnme'sinde Gaznel usul hassa ordusu kuruluunun faydalarn sayp dken vezir Nizm'l-mlk'n, sultanlarla soydalklarndan dolay Trkmenler'den de bir grubun alnmas tavsiye etmesinden byk oulukla yabanclardan tekil edildii anlalan hassa ordusu efradndan herbirine imparatorluun eitli kelerinde ikta araziler verilmiti. Bylece, hareket hlinde iken bu efradn gittii yerdeki iktiandan maan almas salanyordu. Trkmen beylerinin bazan serkelik yapabilmelerine (mesel Sultan Melikah'a kar Artuk Beyye Ebu'l-Kasm) mukabil, Gulmn- saray ve -hassa ordusu kumandanlarnn sultana kaytsz , artsz ballklar dikkate deer. Ayrca imparatorluun her tarafna dalm ve yine kendilerine ayrlan ikta topraklarndan geimlerini ve tehizatn salayan svari kuvvetleri ("Siphiyn") ok kalabalk idi. Seluklu devrinde asker tekiltta yaplan ok mhim yenilik de bu asker ikta idi. Bir taraftan mevcudu ok yksek ordularn devlete klfet yklemeden beslenme ve donatmn mmkn klan, dier yandan, verim lsnde vergi artaca iin ikta sahiplerinin de gayreti ile memleketin zengin ve mmur hle gelmesine yardm eden, fakat bir nevi toprak bandan ibaret olup, kolayca "malikne" ye dnt malm islm ikta'ndan farkl bulunan Seluklu usulnn eski Trk toprak hukukunun yeni artlara uydurulmas olduu anlalmaktadr. Bunlardan baka, gerekince halktan cretli askef (Her) de toplanrd. Seluklu ordularna, devletin bandan sonuna kadar, byk fetihler yapan, bilhassa uc (snr) larda kendi beylerinin idaresinde vurucu kuvvet olarak emsalsi* hlzmetier gren Trkmenler"! de ilve edersek eski Trk 10'lu sistem zerine kurulu Byk Seluklu asker gcnn azameti iyice ortaya km olur. Delhi sultanlnda ordu, Kalalar ounlukta olmak zere, Trk^ ve Hindistan'da asker baarlarn epeyce kolay elde edildii anlalyordu. Sultan Balaban'n ifadesi ile "7-8 bin Trk atls, 200 bin Hindu askerinden stn" idi. ir Husrev-i Dihlev de "Trk'n karsnda Hindu, arslann karsnda ceyln gibidir" diyordu. Sultanln son zamanlarnda Orta Asya'dan Trkler'in gelii' ok seyrekletli iin ordu ikmlini yerlilerden yapmak gerektiinden iktidar zayflam, nihayet yabanclara intikal etmiti. Harezmah'larda yerli ktalar yannda ordunun asl vurucu ekirdeini Kangl, Kimek ve Kpak-Uran gibi bozkrl Trkler meydana getirmekte idi Bu kurulu Sultan Teki zamannda (1172-1200) balam, hanm Terken Htun'un akrabalar sfatyla Harezmahlar topraklarna akn eden bozkrl unsurlarn oalmas ile gittike artarak olu Al'd-dn Muhammed'in asl dayana olmutu. Ancak Harezmah'a b-

362

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

363

yk bir imparatorluk temin eden bu ordunun daha ziyade Terken Htn tarafm tutmas ve bundan da mhim olmak zere, yerli halk Ne bir trl imtiza edememesi Sultan Muhammed'ln Moollar karsnda perian dp, devletini kaybederek btn Orta-Dou'n Mool tahakkm atfna girmeslftikolaylatrmt*. I Msr'da ise ordunun Kpak Trkleri'nden tekiline byk ehemmiyet verilmi, bundan dolay Sutan Kotuz, Baybars ve Kalavun'un anayurdu olan Kpak-bozkr (Det-i Kpak) ile irtibatn muhafazasna dikkat edilmiti. Oradan Trk genlerinin deniz yol ile Msr'a gelmelerini salamak iin Bizans ile anlamalar yaplyordu. Elbette Kpak-bozkr havalisinden getirilen genlerin hepsi de Trk asll deildi. Aralarnda Islavlar, Rumlar ve zellikle erkesler vard. Ancak bunlarn garnizonlar ayr idi. Trkler Nil zerinde bir adada oturuyorlar (Memlk-i Bahrye), dierleri Kahire kalesinde ("Memlk-i Burcye") ikamet ediyorlard.Eski "Gulmn- saray'a benzeyen "Memlk-i sultanye" nin dnda ikta'l orduya "Cnd'l halka" denirdi. Sultan Kalavun zamannda lkede yeni bir arazi yazm yaplarak elverili topraklar 24 para (Krat) a blnm, bunun 4' has saylm, 10'u Cnd' l- halka efradna ayrlm, gerisi de kumandanlara verilmiti. Kumandanlarn besleyip savaa hazr tuttuklar ve onlarn adlarn kendi nisbe'leri olarak kullanan (mesel Zahir, Barsbay, Demirta gibi) efrat "Memlk-i mer" diye anlyordu. Eyaletlerde sipahiler ve ayrca sava zamannda orduya katlan "Mutavvia" (Gnlller) de vard. Donanmaya gelince, burada Gazneli Sultan Mahmd'un indus'da Catlar'a kar hazrlatt nehir filosu ile Seluklular'da, ^jlleyman-ah'n Iznik'deki vekili Ebu'l Kaasm'n Kius limannda (Gemlik krfezi) inasna balatt (1087'lerde). fakat derhal Bizans tarafndan imha edilen kk aptaki deniz kuvvetleri anlmaa deer. Fakat bu Islm-Trk devletleri anda en kuvvetli ve Bizans ile boy lecek donanmay zmir Bey'i aka ina ettirmi ve Msr Trk Devleti de kuwe||i donanmaya sahip olmutur. zellikle, ordunun devrin en stn silhlar ile teAi. edildii Sultan Baybars zamannda Akdeniz ve Kzldeniz'de gelitirilmi tersanelerde eitli gemiler yaplyordu.

byk merkezlerde isiz-gsz takm da kendi aralarnda tekiltl halde idiler. Sava zamanlarnda Mutavvia veya Haer olarak orduya katlan bu sonuncular rind'ler, ayyr'lar, settr'lar vb. gibi trl isimler altnda sfiyne bir hayat yayorlard. Ova, kr, tarlalarda alan kyl ise, topraklarnn has veya kta durumuna gre, devletin himayesinde geimini salamakta idi. Kyller hukuk ynden ehir ahalisi kadar hr olup, ellerindeki topraklar iliyebildikleri mddete veraset yolu ile.sahip olduklarndan, karn tokluuna altrlan ii durumunda degilditer. Kalabalk Trk ktlelerinin de Orta-Dou ve Akdeniz blgesinin sosyal ve iktisad artlar iinde tedricen kylleerek yerleik tarza yatknlat Trk-lslm devletlerinde ev, bahe, al gibi emlk zet mlkiyete dahil idi ise de, tarm arazisi ve ormanlar-Bozkr Trk rindeki otlak ve yaylaklar gibi-devlet mal idi. lke arazisi' has, ikt, harc olmak zere 3'e ayrlm, saraya ait haslar dndaki topraklar, ikta arazisi olarak ordu mensuplar arasnda bltrlmt. Buralarda kasabalardan en kk iskn yerlerine kadar vergiye tbi nfus ile, herkesin vergiye matrah tekil eden varl kayt ve tesbit edilerek, er' ve rf vergiler hlinde tahsilat yaplrd. Hs ve harc topraklardan elde edilen para devlet hazinesine yatrlr, ikt arazisinin vergileri de ikt sahiplerine denirdi. Ikta'larda alan "reaya" (kyl ifti) dan alnacak vergi nisbeti, blgesine, istihsal maddesi cinsine ve verim derecesine gre, her yl Dvn defterlerinde belirtmek zere, "Byk Divn' tarafndan tesbit edilirdi, ikta sahipleri bu belirli miktarda vergi ("ml-i hak") dan fazlasn alamazlard. Ar talepler hlinde veya reayann mlkne el uzatld veya aile dokunulmazlna tecavz edildii zamanlar, kyl ve ifti "Byk divn' a ve hatt dorudan doruya sultana ikyet edebilir, ikta sahibinden bsbtn honut deilse baka* yere gebilirdi. Msr'da En-Nsr Muhammed dier arazi "arasnda ikta'n da yllk gelirlerini "misl" denilen senetlerle tesbit ettirmi, bylece kylye bask yollarn kapatm ve bu, Msr Trk Devleti'nin sonuna kadar devam etmiti. Byk Seluklu mparatorluu anda balam olduunu belirttiimiz bu asker ikta usul Trk-lslm topluluklarnn asker olduu kadar idar ve hukuk en salam temellerinden birini tekil eiyordu. Anadolu Seluklu Devleti'nde Mool istils yznden dzen bozulunca kta arazilerinin "yurtluk" (mlk) hline getirilmesi, yni "mir toprak rejiminin soysuzlamas, ordunun dalmasn sonulandrm, ikta'sz kalan sipahilerin kard huzursuzluk devletin kmesinde balca sebep olmutur. Trk-lslm devletlerinde, bozkrl Trk'n kyl kltrne geiinde balca millerden olan iktisad duruma gelince, Trklerin meydana getirdii siyas istikrar ve mnevi birfflt, kudretli ordularn gzclnde iliyeri muntazam tekilt, 8-. caret yollarnn korunmas ve kontrol altnda tutulmas,Yakm Dou-Orta AsyaDou Avrupa arasnda ve yine Uzak Dou-Hindistan-Akdeniz limanlar - Avrupa arasnda mevcut ticar faaliyeti iyise hzlandrm, byk rn destek salamt. Trk devlet v imparatorluklarnda giyim; malzeme, donatm, sava letleri bakmndan tam ve kalabalkordutann kartmas bayramlarda, enliklerde, dnlerde, resm ziyafetlerde kaynaklarmzn iaret ettii ihtiam ve byk masraflar refah! ve zenginlii; ayn zamanda halk arasda geim darlndan doan bir ha-

3- Halk ve Toprak
Trk idarecileri ahalinin ilerine ve yaay tarzlarna dorudan doruya mdahale etmedikleri iin Trk-islam devletleri zamannda sosyal durum umumiyetle eski devir grn muhafaza etmiti. Devlet memurluklar ounlukta irslfe dayanmakta olup, iktidar deimelerinde dahi ok kere ayn ailede kalyor, malt bakmdan eitli eyalet ve merkezlerde, daha ziyade mahall artlar ve gelenekler gnnde tutuluyordu. ehirlerde, devlette makam sahibi olmann veya ml gcn salad imknlar dolaysiyla nfuz kazanan byk aileler devam ediycf-duKylerde Dihkan'lar da kjuneviden idi. Nfuzlu dier bir zmre de din adamlar idi. Bunlar her tarafta yaygn hanefl, f mezhepleri mensuptan zerinde, seyyid'ler ve erifler ise bilhassa Badad, Basra ve Bahreyn blgelerinde kesif iler zerinde ok tesirli bulunuyorlard. ehir ve kasabalarda orta ve kk tccarlar, esnaf, dkknc, kk sanat erbab, ayr, ayr, loncalar tekil etmileri. AM* umumiyetle hanefi, fi "reta" lerin ve iler "nakb'MMft etrafnda toptanmif olup,

364

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

365

reketin bahis konusu edilmemesi iktisad dengenin varln gsterir. Bu hususlar basurdan paralarn cinsinden de anlalmaktadr; Seluklu imparatorluu'nda Turul Bey, Alp Arslan, ftlelikah, Sencer altn para bastrmlar, Kirman- Seluklu Meliki Kavurarunjara8><''Nakd-i KavurdF) 1,5 asr sonra dahi deerini kc>rurfjutur.. ErbtTde Gk-br bile altn para bastrmt. Bu ynden Seluklu devrinin ihtiaml a olan Sultan Melikah zamannda devlet gelirleri yeknu bugnk hesapla 500 milyar TL'r akbulunuyordu. Bilhassa Hal seterlerinlnsaremtya uratt Anadolu ve Suriye iktisadiyatnn, istilc Hal ihtiras hzn kestii tarihlerde canlanmas ve Anadolu'nun ktalar aras transit merkezi olmak bakmndan byk deerini takdir ederek asker, ticar siyasetlerini bu esasa gre ayarlayan Seluklu sultanlar sayesinde memleket ok daha gl olarak kalknm ve Trkiye, mazisinde belki en refahl devrini yaamtr. Altn para bastran Sutan Kl Arslan II ile yksek seviyeye ulat grlen iktisad gelimeyi geni imar faaliyetinden ve yazl vesikalardan baka yurdu batan baa kaplayan kervansaraylardan da anlamak mmkndr. O tarihte Anadolu nfusunun byk ounluunu meydana getiren Trkler ananev besicilik dnda esnaf, zanaat sahibi, nakliyeci, ii vb. olarak btn ekonomi hayatna katlmlar, bunun neticesinde vaktiyle dar surlar, iinde birer kaleden ibaret olan kasabalar bym, genilemi ve Konya, Amasya, Tokat, Kayseri, Erzurum, Harput, Ankara sahilerde Samsun, Sinop, Antalya, kapal arlar, camileri, medreseleri, imarethane, daruifa (hastane) gibi kltrel ve sosyal tesisleri ile birer merkez Trk-islm ehri hlinde ykselmiler, bunlardan Aksaray, Krehir, Aliye (Alanya) ve Trke adlar talan. dierleri Trkler tarafndan kurulmulardr. Bu Trk-islm devletlerinde iktisad faaliyetin dorudan doruya Mslman Trkler'e intikalinin baka mhim bir sebebi de Abbas halifesi En-Nsr lidinillah'n rehberliinde btn islm lkelerinde kurulmasna allan ve son derece dzenli ve disiplinli olarak yrtlen loncalar tarzndaki Ahllik tekiltdr. Gayri mslimlere kapal olan bu tekilt, mslman meslek erbabna bir nevi imtiyaz saladndan, bir yandan Trkler'in ehir iktisadiyatna girmelerini kolaylatrm,, dier taraftan eitli sanat ve i kollarnda alan, fakat loncalar dnda kaldklar iin trl zorluklarla karlaar gayri mslim unsurun kendiliinden byk lde islmlamasn salamtr. nk, bilindii zere, Anadolu'nun Trklemesinde nasl bask, grme ve ldrme yoksa, islmlamasnda da siyas ve idar herhangi bir zor kullanma bahis konusu deildir.

lavlarnda 10 bin hanelik Trk ktlesi slmiyet! kabul etn%W5yiBBrma doru Ifi ve Yamar rmaktan arasnda yaayan Basml, Yabaku boylar ile arplmt. ifc Asya'nn dalk blgelerinden Kara-Hanl lkesine gelen kalabalk Trkler'e de, islmlamalar iin Hanlk arazisinde yer verilmiti. Kara-Hanl idarecileri bu bakmdan daha ziyade yyjjurjfypedef almakta idiler, zira Mani ve Buda dtnlerindeki bu Trk kavmini, ihtida ettirilmesi gerekli "zndk" lar olarak gryorlard. Gazneliler'de devlet-halk birliini salayan hemen biricik unsur islmiyet olduu \jm. msimanlk taraf ar basan bu Trk devletince Efganlar ve Gurlular'la yaplan etin savalarn gayesi onlar islmiyete kazanmakt, ayrca rfz Karmatler'le de mcadele edilmiti. Fakat bu sahada en byk baarya phesiz Kuzey Hindistan'da ulalmt. Sutan Muhmd'un 17 Hind seferi ile Indus-Pencb havalisine gtrd islmiyet, sonra oullan ve Delhi Trk sultanlar vastasiyle daha yaygnlam ve bu, bugnk mslman Pakistan devletinin esasn tekil etmitir. Kala ailesinden Al'd-dn Muhammed'in gayretleri ile islmiyet Dekkan'a kadar uzanm bulunuyordu. Anadolu'nun fethinde de, Bizans elindeki bu topraklarn "kffar" dan kurtarlmas lzumu gibi bir "cihd" havasna giri, Trk babularnn vazifelerini hayli kolaylatrmt. Islmiyet-Trklk manev birliinin salad hem Trk'n kudret ve ann ykseltmek, hem islm dinini yceltmek gibi bir gaye ortaklnda gelien bu yeni ruh, Hal ordularnn btn gayretlerini sfra drdkten baka, Mool istilacln da kendi muhtevasnda eritmi ve bilindii zere, 1000 yl mddetle Trk-islm devlet ve topluluklarnn ana siyaset izgilerinden birini tesbit etmitir. . b - Snnilik - ilik : slm kltr evresinde Trkler daha ziyade iT mensubu ranllarla temas kurmalarna ramen,byk ounlukla snn idiler. nk Iran geleneklerle ilgisi az olan Snnlik, ayn zamanda Trk dncesine uygun den bir akIBSi ihtiva ediyordu. Trkler Snnliin drt kolundan biri olan ,ha^ef^k', i benimsemilerdi. Sebebi de, bu mezhebin insanda irdeyi tanyarak ilhi emri akl ve delillerle isbata cevaz vermesi ve baz hukuk esaslarnn, Trk asldan geldii sanlan Semerkand'l Eb Mansr'ul-Mturd (tm. 944) tarafndan Mverannehir Trk evresinde ilenmi bulunmas idi ve dTaysiyle haneflliin islm hukuk nizamn zaman ve artlarn icaplarna uydurma mmkn klmak vb. ynleri ile gereki ve tatbik yan yksekti. Trk devlet zihniyeti asndan pek tatminkr olan bu dun> ma ilveten, Abbas halifelerinin de ayn mezhebi temsil etmeleri slm Trk devletleri ile hilfet arasndaki mnasebetleri iyice kuvvetlendiriyordu. Bundan dolay Seluklu babularnn Horasan'da siyaset sahnesine klarn Abbasi halifesi alka ile karlam ve onlarla sratle temas kurma imknlarn aramt. Turul Bey'in Nfpr'a birinci giriinde (1038) halife H-Kaaim tarafndan Seluklulara gnderilen eli, kaynaklara gre, Trkmenlerin tahribat yapmamalarm tembih vazifesi alm se %, tahribatn btn memlekette esasen sregelmekte otduu bir srada'haltfenin davranndUM gerek maksat aikrd. Nitekim Seluklu ftuhat ilerleyip yeni devletin kudreti btn ran'da hissedildii ve korkuya kaplan i Bu-veyMIerlri Badafda ve civannda basky artrdklar zaman bizzat halifenin Seluklu sultnn Badarfa davet etmesi de bunu gsterir. Bylece Seluklu siyase-

4- Din Hayat a
Dinf Siyaset: G-TAklar devlet kurduklar zaman Orte-Dor'daki kltr evresinin en mhim unsuru phesiz din idMslmtn yerine getirilmesi gerekli vecibeleri arasnda balcas da bu din yaymakt. Esasen* 'cihd' anlay TeWWirfthat felsefesine uygun dejrct, ftih ruhtarnj okuyordu. Bu sebeple, Kara Hanllar yalnz Mavern-nehr'inaski kttr merkezleri Buhara ve Semerkand'da deil, daha douda Bata-sagun ve Kgar'da da !lamiyeti yaygnlatran kurulular meydana getirdikleri gibi; bu uurda mcadelelere de giriyorlard, 11, yzyl ortasnda Balasagun ttfr>

366

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH -

tinin temel prensiplerinden biri olarak ilik ve kollar ile mcadele belirmi oluyordu. Burada ilie cephe alma ile devletteki "din tolerans" arasnda bir eliki bahis konusu deildir. nk daha ortaya kt antardarvftfbaren aiyasf vasf kazanm olduu lnen 0^ffj^0da Ftinrffler tarafndan, bu i devletirVtnadd ve manev destefe; srini islm memleketlerini tankla drmek iin, en kuvvetli silah olarak kullan%ordu. Irak ve gney ran' Berinde tutan i Buveytffler (9321C55) Abbas halifelerini tahakkmleri altna almlard ki, bu durum byOk ounluu srrri olan dou-islm ahalisini ziyadesi ile tedirgin brakmt. stelik iktidar* dan faydalanarak ayn lkelerde fifigln yaylmas iin kesif faaliyette bulunulmas akde itibariyle iflerle uzlamas g snn evrelerde mevcut endieyi bsbtn1 artryordu. Devrin hid Buveyh kumandan Arslan'uMessrf her zaman Ftirnler'le ibirlii yapabilen ar bir i idi ve ran'n hemen her tarafnda eitli adlar altnda birok rafz zmreler faaliyet hlinde bulunuyorlard. Tannm yazar Abd'ulKaahir Badad (lm. 1038)'ye gre bu tr* mezheplerin says 70'den fazla idi. Halk ynnden en byk strap kaynaklarndan biri olan bu ayrla son vermek zere Buveyh devletini ortadan kaldran Sultan Turul Bey'in, Badad'da trenle 'Dou ve Bat hkmdar" iln edilmesi, ayn zamanda, bu Seluklu din siyasetinin hilfete de resmen tasvibinden baka bir ey deildi. Ftimler'i dou'dan el ektiren Selukluiar'n baars, tabiatiyle Snnliin de zaferi olmu ve artk Seluklu idarecileri islm dnyasn Snnlik bayra altnda birletirmeyi balca gayelerinden saymlardr. Turul Bey'dan sonra Sultan Alp Arslan, bir yandan Mekke ve Medine'de kendi ve El-Kaaim adna hutbe okutur, Badad'da ve dier mhim merkezlerde kurdurduu Nizamiye medreseleri yolu ile bilgi ve dnce ynnden Snnlii kuvvetlendirirken, bir yandan da Ftimler'i ykmaa hazrlanyordu. Suriye'deki Trkmen birliklerinin ileri harekta devamlarn emretmi olan Sultan Melikah ise, yine Fatm propagandas ile desteklenerek, "Dvet-i cedde" slogan altnda yrtlen Batnlik'in ba olup Kazvn civarndaki kayalklarda mehur Mamut (Kartal Yuvas) kalesini ele geirerek, o blgede korkun bir yeralt faaliyeti ile Seluklu mparatorluumu iinden kertmee alan Hasan Sabbh ile iddetli mcadeleye atlm ve son gnlerinde Msr'n zaptn planlamt. Trklsjam hkimiyeti iin bu derecede hayat ehemmiyet tayan iliin ve taraftarlar bir katiller ebekesinden ibaret bulunun Batnliin yok edilmesine ynelen bu Seluklu siyaseti, dnce, tekilt ve siyas gaye bakmlarndan bu Trk imparatorluunun devam durumundaki Eyybler tarafndan takip edilerek baarya ulatrlm ve Sa-lh-d-dn Eyyb Ftimler'i ykarak (1171) kendi snn devletini kurmutur. Msr Trk Devleti sultanlar da ayn izde yrmlerdir. Batnliin kollarndan InJj^ l'likle rrjadele eden Aybeg ve Kotuz'dan sonra, Badad Abbas hafesinjn 1258de HJg tarafndan ldrlmesi zerine, ayn aileden El-Musta'am bjDib'l. Kahire'de halife iln eden (1261) Sultan Baybars ile deta resmiyet kazanan bu siyaset, Osmanllarn sonuna kadar devam etmitir. Ayn siyasetin dier Seluklu devletleri, Harezmahlar, Delhi Sultanl, Trkmen Beylikleri ve Atabeylikler tarafndan da yrtld malmdur. Atabeyler arasnda Beteginji'lerden Gk-brft bu ynden dikkat ekici bir gayret sarfatmitir. Erbil'de bir ok din ve sosyal m/,

esseseler kuran, kendisi de sayl mcahidlerden olan bu atabey, peygamberimi zin doumu (MevlM) nu mslmanlar arasnda tam kaynama salayacak ekilde halk ktlelerinin katld umum enlik olarak kutlama usuln 1 ilk defa lkesinde tatbik etmitir ki, bu tarz mevld trenleri sonra btn slm rremleketlerinde det hline gelmitir. tfNMI," c- Din Bilgiler : t^^ Islm-Trk devletlerinde Islrrtf bilgilerin gelimesi iin ok emek harcanrntff. Kara-Hanliar zamannda zellikle Buhara ve Semerkant ehirleri ile Gaznelef zamannda Gazne ve Hind Trk Sultanlnda Dehf mderris, vaiz, hatip ve medrese talebelerinin balca merkezleri idi. Daha nceki devirde bilhassa Mverarstfehir Islm-Trk "kltr evresi tannm TTrk bilginleri yetitirmee balamili. Mesel, Mlik mezhebinin kurucusu Ahmed b. Hanbel'in "stad" dedii Abd'ullah bH-Mbrek'it-Trk (lm. 798) hads bilgini olup ayn zamanda tefsirci ve gramerci idi. 9. asrn ortalarna kadar ilk hads ve megaz bilginlerinden Tarhan olu Eb'l-Mu'tamir Sleyman ile olu Eb Muhamme't-Mu'tamir Trk asll idiler. slm dnyasnda byk fkh, hads, kelm, tefsr bilginlerinden ou Trk hkimiyeti devrinde, bilhassa Seluklu anda yetimiti. Risale-i Kueyriye mellifi byk sfi Ebu'l Kaasm'l-Kueyr (lm. 1072) ve olu, El-Taysr adl tefsirin mellifi Eb Nasr 'Abd'ur-Rahm, afi fakihlerinden ve Badad Nizamiyesi hocalarndan Eb Ishak raz (lm. 1083), bir ok eser yazan Ebu'l-Me'al Cuveyn (lm 1085), islam leminin en byk mtefekkirlerinden ve Badad Nizamiyesinin rektrln yapm olan Gazzat (lm. 1111), 'kinci afi" diye anlan Fahr'l-lslm' Abd'l-Vhid (lm. 1108), byk hanef fakhi ve kaadi'l-kuzat El-Hatb (lm. 1079), fakh, hadsci ve nl sftAbd'ullah'l-Ensar(lm. 1108), eserleri medreselerde el kitab olarak okunan tefsrci ve gramerci Ali'l-Vhid (lm. 1076), fakh, filozof, ir olup eserlerinden bir ksm Trke'ye evrilmi bulunan Ayn'l-'kuzat elHemedan (lm. 1130), Sultan Sencer devrinin mezhebler tarihi Kitab'l-milal ve'l-nihal yazar Muhammed'l-ehristan (lm. 1153), Masabih'l Snne mellifi Begav (lm. 1116) vb. ile Harezmahlar zamanndan mehur "Keaf mellifi Zemaher (lm. 1143), devrinin nl kelmc ve filozofu Fahr'ddn Rz (lm. 1209), Eyybler devrinde Seyf'd-dn mid (lm. 1233) vb. hep asrlarca slm ilim ve fikir hayatnda tesirleri grlen ahsiyetlerdir. Hal seferleri ile Mool istils din tlim bakmndan bir durgunluk devri getirdi ise de, XIII. asr sonlarndan itibaren bilhassa Anadolu'da byk din adamlar ve sfler yetimitir. Bunlardan Envr't-tenzl yazar Kad-EI-Beyzv (lm. 1291), bir ksm mantk, bir ksm kelma dair olan Meti'l-Envr adl eserin yazar Sirc'd-dn rmev (lm. 1283) ve felsefi kelm hareketini canlandran, ayn zamanda astronom Kutb'd-dn rz (lm. 1320) ayn gelenei gelecek nesillere aktaranlar olarak kayda deer simalardr. Fakat Snnlii bu kadar himaye eden ve kendileri birer samm mslman olan Trk hkmdarlar ve devlet adamlarnn mutaassp kimseler olduktan sanlmamah-dr. Onlar milli gelenekleri icab din asndan ok msamahal idiler. Kara-Hanllar, bilindii gibi, Trk rfn devam ettirmiler, Harezmahlar, Delhi ve Ms|r

368 __________________________________________-------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

sultanlar, devlette millliklerini korumada titizlik gstermiler, Trkmen Beylikleri de bu ynden ortaya koyduklar hassasiyetle Seluklular') rnek almlard. Turul Bey'in Badad'da ta giyme treninin hatras olarak kabartma tasvirli bir altn madalyon hazrlanmas, Seluklu devri kabartma heykel sanatnn mahslleri Sultan Alp Artan ve Melikah'n gayr-i mslimlere kar babaca duygular, Sultan Sencer'in huzurunda cereyan eden din-felset sohbetler, I. Kl Arslan'n Sryanlere ve Ermeniler'e msamahakr davran, hristiyanlar ho tutan ve Malatya'da Sryan patrii ile Kitab- Mukaddes zerinde mnakaalara girien, Konya'da bahelere mermer heykeller diktiren II. Kl Arslan'n ve saray kap ve duvarlarn insan resimleri ile, Konya surlarn kabartmalarla ssleten I. Al'd-dn Keykubd'n; II. Sultan Keyhusrev gibi, insan tasvirli paralar bastran Trkmen Beylerinin vb. durumlar Trk idarecilerinin ne kadar serbest dnceli olduklarn isbata yeter. d-Sf ilik: i*Tv? Bu itibarla Trk-lslm devletlerinde Sflere de msamahal davranlm, hele bunlarn byklerine sayg gsterilmitir. Sflik, o devirde kuvvetli bir cereyan hlinde idi. "oklukta birlik" veya "Varlk birlii" (vahdet-i vcut) diye ifadelendirilen ve husus mns ile canl-cansz hereyin tek varlk olan Allah'da birletii, kinatn Allah'n belirtilerinden ibaret olduu, hikmet, kil, bilgi ve adaletin O'nun manev kudretinden doduu, en mkemmel yaratk olan insann Allah'n cz'D bulunduu, gerek'in akl yolu ile edinilen bilgi ile deil, ancak snr tanmaz his ile kavranabilecei gr olan Sflik, Hindistan, Akdeniz ve Orta Asya fikir cereyanlarnn birleme noktas Trkistan ve bilhassa Horasan'da en canl evresini bulmu ve bu durum 11. asrdan itibaren Trk-lslm lkelerinin trf tarikatlar irifle alkalanmasna yol amt. M'minlere kesin art ve kaideler hlinde bir ok vecbeler ykleyen Kitap (Kur'n) dan ziyade duyguya itibar ettikleri iin medreseye cephe alarak raks ve musikiyi n plna karan ve zaviyelerde, hankahlarda rhaftf &r hava iinde, tekeflfsz yaayan sffler (eyh ve derviler), slm dogmatizmine intibakta glk eken bozkrl Trkmen ktleleri zerinde tesirli oluyorlard. Aslnda da kitab din retimi ile vazifeli medreseler daha lyk ile kuvvettenemedlgi iin din bilgiler Sflik telkkileri ile olduka kark bir ekilde yrmekte lefr-Yukarda adlarn saydmz tannm din bilginlerinden ou ayn zamanda Sftldlsr. Bunlar Islrrtf akidelerle sflik arasndaki elikiyi yumuatmaa alyorlard. Baarya nl kelmc Gazzl (lm. 1111) ulat, telm driyastfaia Frab (lm. 950) ile canland bilinen Eski Yunan felsef dncesini red ederek, dirf felsefenin eitli konularnda yazd kitap ve risalelerinde salam mantka dayal kna edici delillerle uzlatrmaa muvaffak olduu Kelm-tasavvuf yolu ile Gazzl asrlarca slm dnyasnn aydn evrelerinde ok tesiri olan telim sffltlnlh esaslann kurmutu. Bir yandan Hal ordularnn sarsntya uratt bir yandan da Btn hareketlerinin ypratmaa koyulduu slm manev bMini tehlikeden korumak iin slm dnyasnda bu yarl sJTHk anlay ile faer.trl ykcla gs germee muktedir bir rM huur salamak maksadn gtt bati olan bu byk mtefekkirin dncelan o tarihte bir haya geree uygun dyor, bir itima ihtiyaca cevap eriyordu. Byk ounluu-annflik izgisinde olarak sflyane grladn tekiltlanmasndan ibaret tarikatlar ayn manev sknu temine alyorlard.

Trk-lslm devrinde yaygn drt byk tarikat bilhassa toplayc vasflar ile mhim idiler: AbdulkaadirBfn (lm. 1166) tarafndan kurulup Hindistan'a ve ispanya'ya kadar yaylan Kaadir'lik, Harezmahlar zamannda eyh Necm'd-din Kbr (fikn. 122l)'nn kurduu Kbreviik, Anadolu'da Muhyiddn Ibn'l Arab (= eyh-i Ekber, lm. 1240) tarafndan kurulan Ekberlik arasnda bilhassa ikincisi, eski Trk "alp'lik telkkilerini yanstan "melmeti" fikirleri ile, Trk psikolojisini olduka tatmin edici esaslar ihtiva ediyor ve Anadolu'da Iran sflii yan baskn "Mevlevlikle temel vermi oluyordu. Drdnc byk tarikat, olan Yesevlik, Trkistan'da Yesi ehrinden Hce Ahmed Yesev (lm. 1166) tarafndan kurulmu olup, tarikat dili de Trke idi (YesevTnin "Hikmetleri). Bozkrl Trkler arasnda ok sevilen Hakim Sleyman Ata (lm. 1186) sfle dair eserleri ile tannm bir Yesev idi. YesevlrtkTrklstan'dan ve kuzey bozkrlarndan baka, Altun-ordu sahasnda, Afganistan'da, Horasan blgesinde yaylrken, bir yandan da Mvarennehir'de Nakbendtik (kurucusu Bah'd-din Nakbend, lm. 1389) ve Anadolu'da Bektalik ve benzeri tarkatlerin ortaya klarn hazrlamt. Trk sffliinin Trklslm. hkimiyeti devrinde Iran sofliinden daha yaygn ve baarl oluu onun zelliinden Heri gelmekte idi. Tasavvuf! davran "sanatkrane bir dnya gr'ne gei sayarak, dolaysiyle mcadeleye srt evirerek, onu kavimler, devirler st bir dnce tarz eklinde kabul eden Iran sfliine karlk, Trk sflii insani doru ahlk ve ruh temizliini gaye edinmi ve bunu, eski Trk dncesi ile balantsndan dolay, vatan ve lk fikirleriyle kaynatrmtr. Bu sebepledir ki; Trk sflii temsilcileri ve taraftarlar yurt mdafaasnda, snr boylarnda ve ftuhatta byk hizmetler grmlerdir. Bylece bozkr Trk "alp"leri Horasan'n rhn atmosferinde, "baba", "abdal" gibi tbirlerle anlan Trk eyhlerinin rehberliinde, "alp-erenler" olarak, sava lkesi Anadolu'da "gazi'ler sfat ile vatani vazifelerini yapmlardr. Ancak bir kere de Anadolu'da din duygular siyas istismara vasta klnarak tahrik edilen Trkmenler devlete ba kaldrmlardr (Baba Ishak'n idare ettii Baba isyan, 1239). Babalar ve abdallar halk velleri idi. Zihniyetleri basit bir islm cila altnda gelien rM telkkilerden meydana gelmiti. Horasan'a kert Trk ktleleri zerinde, yeni kftr evresindeki Isfariil akideler yannda, eski ran'n Maniheizm, Mazdekizm ve Zerdtlik gibi din kalntlar ile birleerek yeni fir mezhep hviyyeti kazanm olan iliin tesirleri olaca tabi? rol. Snnlie aykr inanca eilim bilhassa halk veBerl T^frkmen babalan)nda 'hissediliyordu. Eski Trk davran kadrosu iinde ortaya kan bu rfz eyhler, derviler, Trkmenler arasnda seviliyor, saylyorlar, hatt, birer snn mslman olarak islm birliinin koruyuculuunu yaptklarn, ilik ve kollar cereyanlarla mcadele ettiklerini bildiimiz Trkmen hkmdarlar (Seluklu sultanlar ve dierleri), tarafndan yadrganmyorlard. Mesel Turul Bey, Alp Arslan, Melikah zamanlarnda Baba Tahir Uryn, Eb Sad Eb'l-Hayr vb. bu trden ve itibarl kimselerdi. Harezmahlar devletinde bir h-pu hkmdarlar nezdinde halkn szcln yapacak kadar tesirli idi. Benzer bir sf de Msr'da vard. Hzr adl bu eyhe sultanlar tarafndan sayg gsterilirdi. . Bylece Trk-lslm devletlerinde bir yandan aydnlara hitap etmek ve dier taraftan halk temsil etmek zere gelien ve yaylan sflik her ki cephesi ile Anadolu'da da mevcut olmu ve bilindii gibi orada da Trkmen babalar yannda, islm

370

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

371

tmlere vkf derin kltrl sfler (Muhyeddin Arab, Cell'd-dn Rm vb) byk rol oynamlardr. Trkmen beyliklerinde de tasavvuf? eserler yazlmtr. Soflik Delhi Trk Sultanl'nda da kuvvetli idi. Ferd'd-dn Mes'ud (lm. 1265) ile bunun halefi "Mahbb-u lh" diye anlan Nizm'd-dn Evliya (lm. 1325) ve air Hasan Dihlev (lm. 1327) devrin hretli sfleri idiler. Hindistan'da bu cereyan Hind dncesinde inklp yapm grnmektedir. Eski canlln kaybederek ekllie boulmu Brahmanizme kar iten ve gerek ibadeti tervi eden sfHik Bakhti hareketinin 14. asrdaki kuvvetli mdafaacs Ramanand'n u fikirleri islm sflik inancn yanstmakta idi: "Hereye hkim olan Tanr, hereyde mevcut olan bir kudrettir". 15. asrda, insanlarn eit olduunu ileri srerek, "kast" sistemini redde doru hamle yapan Benares'Ii Kebr de yle diyordu. "Kalb temizlii, Ganj'da ykanmaktan daha mhimdir. Hindliler'le Trkler ayn topraktan yaplm anaklar gibidir". Nizm'd-n Evlliya'nn dncelerine ok yakn olan bu grler sonraki Sikh inancna esas tekil etmitir. Karmatler elindeki Multan blgesinin devlete kazanlmasnda ok hizmetleri geen sflerin oradaki trbelerin arasnda en gzellerinden biri, eyh Rkn'd-din iin, Giys'd-dn Tuluk tarafndan yaptrlmtr.

ve felsefe ile megul kimselerden bazlar klelikte teki insanlardan geri kalmazlar. Bunlarn bilgilerinden fayda gelmiyecei gibi, kendileri de dier ilim erbab iin utan sebebi olurlar." Dier byk filozof vfe tabib IbritSn'nn (lm. 1037), Mveranhehir kltr evresinde yetimesi ve felsef bilgisinin esaslarn Frbf den almas Islm-Trk kfti-rnh yceliini gsterir r'Tp, mantk, flzk, tabiiyet, alk, din felsefesi vb. sahalarnda 220 civarndaki eseri ile ilim ve fikir dnyasna yenilikler getiren Ibn Sn (Bat'da Avicenna), islmn en byk filizoflarndan 2.si olarak Douda ve Batda ok tesir yaratm, kitaplarndan ou ltinceye evrilerek retim kurulularnda okutulmutur. Frbfnin ap Ibn Sn'nn gelitirdii yeni islm dncesi yolunda ilerleyenler, hatt onu daha da kuvvetlendirmee alanlar (Yahya b. Adiyy, Eb Sleyman Sicistan, Eb Hayyan Tevhd, Ebl-Ferec b. Tayyib, fiziki, Ibn Heysem ve Ibn'n Necb'l-Vst, mer Hayyam vb. astronomlar) olduu gibi, Fahr"d-dn Rz, Muhy'id-dn Arab, fon Rd ve Gazl vb. byk ahsiyetler de ayn "ekol" den feyz almlardr. Ancak bunlar yeni felsefeyi olgunlatrmaa ve yaymaa muvaffak olamamlar, stelik Gazzl ile Muhy-id-n Arab msbet felsefenin baka mecraya srklenmesinde balca rol oynamlardr. Bylece gerek felsefe hzn kesmi ve yerini tedricen sflie brakmaa mecbur olmutur. Bilhassa Gazzl msbet felsefeye kar mcadeleyi en iyi veren mtefekkir idi. Onun mehur Tehft'l-felsife (Filozoflarn ykl) adl eseri Rz'nin tenkidlerine uram ve zellikle Ibn Rd'n (lm. 1198) kaleminde iddetli bw dilene ile karlam (Tehft'l-Tehft) ise de, siyas ve sosyal alkantlar iinde bocalayan douda Gazzl sfliin tesiri azaltlamam, dnce dm erevesini kramam, halk ktleleri tarafndan benimsendii bilinen eitli rfz telkkiler de yksek din felsefesi seviyesinin bsbtn dmesine yol amtr. Neticede sflik bir dinfikr hamle olmaktan karak, istikbalin kefi, "esrar perdesi" nin kaldrlmas ve kehanet gft>i. akld bir takm tatbikata sahne hline gelmi ve atk-her eyh ve derviten kerametler beklenir olrnjutur. Bu durum da msbet dnme melekesinden mahrum brakt, ayn zamanda makbul din terbiyesini yozlatrd ktleleri ilim zihniyetinden ve hakikatlerden uzaklatrm, ayrca din bilgileri de gittike kalplatran medrese ile dergh (tarikat oca) arasnda srp giden kavgalar da, nceki asrlarn gmrahakt dnce ve Hm hayatn deta tketmitir; Bu itibarla Islm-Trk devletleri tarihinde msbet ilim konusunu iki devrede ele almak icab etmektedir.1anasr ortalarna kadar olan ilk devrede, felsefede grld gibi, dnyaya rehberlik edecek bir kudret gsteren itim, daha sonra sBnip gitmi gibidtf.iv ftrk-lslm topluluklarnda msbet ilim yine Frb ile balar. Ihs'l-ulm adl kitab le Ttlmter ilk tasnif eden Frb'nin bu eserin ltince tercmesi, ayn mevzuda Gundisallinus (lm. 1157) un kitabna esas olmutu. Frb* aynci tuklidasln geometrisini de erh etmifli. Dier iftn adamlarndan, trigonometrinin kurucutarnden saylan Trk asll Abdullah al-Brn (lm. 929) ite-^netematik ilminin doudeki balca temsilcilerinden olan, Kttab'OI-Cebr ve'l-Mukabele yazan, Ibn TnVt-Cmryi burada zikretmek lzmdr. Matematik bilginlerinden biri Harezm'li Abu Rey-

5- Felsefe ve lim
slm felsefesinin, biri eski Yunan felsefesine, dieri sflie dayal olarak iki yanl bir gelime takip ettii ve her iki cephesi ile de Trk dncesi ile ilgi bulunduu grlmektedir. Trkler'den nce slm dnyasnda Kelm mnakaalar iinde yetimi nl sfler vard, fakat bunlar mahall ve mnferid kiilerdi. Sfliin asl, siyaset d belirti grler etrafnda merkezleerek, serbest tarkatler hlinde tekiltlanmas, daha ziyade din? ve fikr tolerans a olan Trk-lslm hkimiyeti devrinde vukubulmutur. Dier taraftan Halife El-Me'mun zamannn (813-833) byk tercme faaliyeti ite islm zihniyetine nfuza balayan Yunan felsefesi tam baarsn Trkler'e borlu idi. nk karakteri madde, l, mantk ve faydaclk olan Yunan dncesi^, temelinde peygamberlik ve mucizelerin yatta'Sm* dance-den kaynak alan islm dncesinden ziyade gereki Trk dncesine yaknd. Bundan dolay Yunan felsefesi, islm fikir hayatnda ilk hakik temsilci olarak Fr-byi (lm. 950) bulmutur. Seyhun nehri kylarnda Ouzlar'n Karacuk (Frb) ehrinde doan Uzlug olu Muhammed Frb metafizik, fizik, astronomi, mantk, psikoloji, siyaset vb.'ye dair yazd 160 kadar kitap ve risalesi ile Aristoteles'in hemen btn fikirlerini en iyi aklad iin "Muallim- sn" (2. retmen) lkab ile tannm, batda "Al-Pharabius" diye hret yapm ve eserlerinden ou daha o asrlarda ltinceye evrilerek yksek dereceli okullarda dere kitab olmutur. Frbfnin felsefe ile din (akt ile inan) uzlatrma konusunda at r tbn Sfn Be douda ve*Wristiyan lhiyats Aquino'lu Thomas folm. 1274) ile Batda takip edilmi, onun ulhiyet, akl, sbt ve feyz nazariyeleri islm kelmclar evresinde ve spanya'da Meymn ve Ibh Rd aracl ile Bat hristiyan felsefesinde tesirini uzun mddet duyurmutur. Siyaset mevzuunu inceleyen Frb'nin "hrriyet'i izah tarz da ok ilgi ekicidir; 'Doru dnen ve dndn yapmak iradesine sahip olan bir insan hrdr. Hem doru dnmeden hem iradeden mahrum ise behm (hayvan) dr. Doru dnp te iradesi yok ise o, kledir. lim

972

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

373

han'l-Brn (lm. 1051)'dir. Gazne Trk saraynda yaayan ve Suttan Mahmd'un yannda Hind seferlerine katlan, ihtiml Trk asll, el-Brnfnn, eserlerinde "yetlerle Yunan filozoflarnn szlerini bir arada zikretmesi dikkate deer. Ona gre, ilmin ilerlemesi iin/, serbest dnebilmek arttr ve 'insanlarn dn ve inanlar baka bakadr. Mmuriyet (medeniyet) de bu eitlilikten doar". Ak zihniyeti ile ada bir ilim adam hviyetinde beliren el-Brn eitli bilgi dallarnda 110'dan fazla eser yazmtr. stihra'l-Avtar ff'd-Dire adl eserinde ember yaylar ve kiriler hakknda yeni teoremler-koymu, Tasdik'usSuver'inde geometrik iz-dm usullerini incelemitir. Geometrinin sadece pergel ve cedvel kullanmak suretiyle halli mmkn olmayan bir. klsik meselesi zerindeki bulular hlen de "Brn Problemleri" diye anlmaktardr. Tahdid Nihayet'il-Emkin adl kitab ise, matematik corafyann incelenmesine dairdir ve baz trigonometrik meseleler de burada aklanmtr. El-Brn, "Dnya tarihinin Arkhimedes, Leonardo ve Leib-niz tipindeki ilm ve entellektel dahlerinden" kabul edilmektedir. Astronomide yldzlardan gelecee ait hkmler karmak gayretlerinin (Ilm-iNcum) yersizliini aklayan Farb'ye gre, gk yz varlk ve hdiselerinden insanlarn akbetlerini kefetmek mmkn deildir: arz ile gne arasna ay'n girmesi ile vki olan gne tutulmas gibi bir gk hdisesi'nin yeryznde mesel bir hkmdarn lmesi ile mnasebetine nanmak "acab al-acaib" (samalarn samas) bir eydir. Farb'ye gre, her hdisenin bir sebebi vardr: Tesadfler bfzlrrt^febe1-bini bilmediimiz hdiselerdir". Ibn Sn Hemedan rasathanesinde alm el-Brn ise, Tarih'l-Hlnd'inde aran bir ylda gne etrafndan dndnden bahsetmi, El-Kanun'ul-Mes'd (Gazneli Sultan I. Mes'd adna yazrtmtr)'sinde enlem ve boylamlar zerinde durmu, arzn buudlarn, Gazneiskenderiye arasndaki erteni ve boylam dairelerini tesbit etmitir. Dokunduu her maden altuna evirdii iddia olunan "Filozof taTna ve hayat uzatan veya ebedletren "iksir'e inanmadn, bunlarn birer hayal olduunu belirten ibn Sn'dan sonra, yine el-Brn El-Cemahir fi Ma'rifet'il-Cevahir adl eserinde ilk defa zgl arlk hususunda mhim neticelere varm, icad ettii bir piknometre ile 16 maddenin zgl arln hakikata ok yakn ekilde lmtr. slm-Trk dnyasnda hekimlik konusunda phesiz Ibn Sina birinci plnda yer alr. Kendisi Bat ilim leminde "Tababetin hkmdar" diye anlr. Brn'nin Ki-tab's-Saydele'sl de illara ve ifal otlara tahsis edilmitir. Eskiden slm dnyasnda corafya, daha ziyde, bir mahede bilgisi durumunda iken, bunun ilim haline sokulmas Trk-lslm anda olmutur. El Brn Sultan Mahmd ile birlikte gittii Hindistan'n tarihini, corafyasn, rf ve detlerini tesbit ettii Tahkik ma li'l-Hind adl eserinde bu ktann corafyasna dair geni bilgi vermi, hatt ndus vadisinin aluviyonla dolan eski bir deniz kalnts olduunu sylemitir. Tahdid'l-Emkin'inde ise Hindistan, Afganistan ve Harezm hakkndaki jeolojik tesbitlerini kaydetmitir. Filoloji bahsinde Arap dilinin en iyi szlklerinden biri kabul edilen Es-Sihah flluga veya Sihah-i Cevheri adl eserin yazar smail Cevheri (lm. 1002), kaynaklarn bildirdii zere, Frb'l bir Trk't.

Bu devirde bir ok tarih kitab yazlmt. Fakat bunlardan ou maalesef bize kadar gelmemitir. 9. yzylda yaam ve simleri el-Chiz'de kaytl BerlTrk, Tarhaa'ur-Rv, Sabbah b. Hakan gibi Trk asit. tarihilerden baka, yalnz adlarn bildiimiz eserlerden bazlar unlardr: Kl Tamga Han brahim adna Mecd'd-din Muhammed tarafndan yazlan Mlk'l-Hniya (Kara-Hanllar Tarihi), Tarih'l-Ksas (Ebu Nasr Ahmed'l Buhar tarafndan, Kara-Hanllar Tarihi), elBrn'nin Kitab'ul-Musamere fi Ahbar Hvvvarezm, Tarih eyyam Sultan Mahmd, Tarih'l-Mubeyyize ve'l-Karamita, Al-Tahzir min kbel'it-Trk, Tenkih't-Tevarih, adl eserleri, Ebu'l-Futuh Abd'l-Gafir'in yazd Tarih- Kgar, Ebu Hafs mer'in yand Tarih-i Semerkand, Ebu Muhammed Harun'un Tarih-i Horasan', Gazneliler'e dair Ebu Ya'la Bayhak'nin Sirat Mas'udiya's, Ebu'lHasan Heysem'in Tarih'i. Eserler) bize kadar gelen tarihiler arasnda Gazneliler devrinden Zeyn'l Ahbr mellifi Gerdizi, Gazneli Sultan Mahmd'un byk tarihisi El-Utb, Gazneliler'in Seluklular'a kar Horasan harektm gn gnne zaptetmi olan, Tarih-i Beyhak mellifi Ebu'l-Fazl'ul-Beyhak, Delhi Sultanl'nda eserini Kutb'd-dn Aybeg zamannda tamamiyan Fahr'd-dn Mubrekah, Taba-kat- Nasp adl tarihini Nasr'ud-dn Mahmd adna kaleme alan kad Minhac Si-rac'd-dn Cuzcan, Tuluk ailesinden Muhammed'in ve sonra Rrzah'n tarihisi, Tarih-i Firzah in yazar Ziya'd-dn Baran, Tac'lMe'asir'in mellifi Muhammed b. Hasan Nizam, anlmas gereken ahsiyetlerdir. Kara-Hanl lkesinde Trke manzum olarak yazlan Kutadgu-Bilig, Trk devlet, dncesi, kanun anlay, hakimiyet telkkisi ve siyaset gr bakmlarndan phesiz bir aheserdir. Bu kitap Balasagunlu Has Hcib Yusuf tarafndan Kgar'da 1070e doru, Uygur harfleri ile yazlm ve Bura Man (Ebu Ali Hasan)'a takdim olunmutur. Uygur harfleri iler Trke manzum dier bir kitap da Yknek'li Ahmed adnda bir Trk'n, Emr-i Dd (Adliye Bakan) Muhammed Bey namna hazrlad, Atabet'l-Hakayik'dir. Zaman itibar ile Kutadgu-Bilig den biraz sonra yazlan ve daha ziyde bir nasihat-nme olan bu eserde islm tesirin hayli koyulat grlmektedir. Bat Kara-Hanl hkmdarlarndan II. Mes'd (lm. 1178) adna da Agrz's-Siyase fi lm-il-Riyase adl bir siyaset-ahlk kitab yazlmtr. slm dnyasnda retim ve eitim bakmndan Seluklu mparatorluu ann bjr dnm noktas olduu bjSpir. Daha nceleri dank ve husus.ekflde yaplan retim ilk defa Sultan Alp Artan zamannda programa batanrm ve devlet himayesi altna alnmtr. Seluklu devletini bu cidd kttr faaliyetine sevkeden sebeplerin banda, ana siyaset icab, ilik ve dier rafzj dncelerle mcadele geliyordu. Balangta fakihler ve bilginler iin tahsisat ayrmak, zhdter iin imaretler amak yolu ile devlete bal manev kuvvet cephesi meydana getirmee allrken, byk ilim ocaklar medreselerin kurulmas ile imparatorluk lsnde, kadrolanan retim dzenine girildi. Bylece tannm ilim ve fikir adamlarn sinesinde toptayah, maah'mderrisleri (profesrleri), aylk ve erzak tahsisat alan G^ reridteri te meccar rettin yapan, ders programlan tesbit edilmi ve zengin ktphaneler ile donatlm en yksek retim messesesi olarak medrese tettm dnyasnda Sultan Alp Arslan tarafndan kurulu (,1066). Badat'ta 60 bin dinar (altun) a ina edidii rivayet olunan Nizamiye" adl bu medreseye arlar, han, hamam ve iftlikler vakfedilmitL Din bakmdan hanef ve fi fkhlarn reten

374

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

37S

Badat Nizamiyesi ilim ve fikir hayatnda mhim rol oynam, yksek vasfta bilginle* yetitirmi, buradan kan genler memleketin selhiyetir ahsiyetler* olarak yksek makamlar igal etmilerdir. Yine o sralarda Isfahan, Nipur, Merv, Belh, Herat, Ts, Basra, mul gibi merkezlerde birer benzeri kurulan Badad NlzmiyK si'nin ders konular ve programlar, esas itibariyle, btn islm lkelerinde ve Osmanllar dhil, Islm-Trk devletlerinde asrlarca takip ve tatbik edilmitir. Nizamiye medreselerinde din bilgiler yannda, felsefe (kelm), filoloji (Arap dili ve grameri) ve matematik (riyaziyat, hey'et) vs. gibi ilimler de okutulduu iin ve Avrupa'da benzer messeseler daha ge tarihlerde kurulmu olduundan, Badad Nizamiyesi yeryznde ilk niversite saylmaktadr. Daha sonra Seluklu dev-' letlerinde, Harezmahlar'da, Atabeylikler'de, Trkmen beyliklerinde, Hind'de ve Msr'da sultanlar, devlet adamlar ve htnlar tarafndan, ayn esaslarda yrmek zere, kurulan medreseler saylmyacak kadar oktur. Medreselerin devletin sivil idare kadrosuna memur yetitirmesi itibariyle de byk ehemiyeti vard. Seluklu devrinde tabipler, belagatiler yetimi, matematik ilmi de yksek bir seviyeye ulamtf ve daha ok edeb hviyetiyle tannan mehur mer Hayym (frn. 1131), Muhammed Beyhaq gibi kuvvetli temsilciler bulmutu. Bunlar mahrtat, geometri ve zf bahislerinde mhim eserler yazmlarda ayrca 476 (1074-1075) senesinde bir rasathane kurularak tetkikler yaplm, mer Hayym, Ebu'l-Muzaffer Isfizar, Ibn Necb'l-Vst gibi yksek hey'etiler "Trih-i Meliki" veya Trih-i Celli" veya Takvim-i Melikah" denilen bir takvim tertiplemilerdi ki,: bu takvim bugn kullanlan Gregorien takviminden daha doru hesaplara dayanyordu. Sultan Sencer adine bir zc yazan El-Hazin 1115 ylnda, sabit yldzlarn yerini Merv ehrinin boylam dairesine gre tesbit etmitir. Btn Trk hkmdarlar gibi Seluklu Sultanlar da tarih bilgisinin gelimesini tevik etmilerdir. Bylece Seluklular'n meneinden bahseden Melik-nme (1058 yllarnda). Ibn Hassul'un tarihi, Risle-i Melikhiye adl eser, Eb Thir-i Htun'nin Tarih-i l-i Seluk'u, ir Mu'izzi'nin Siyer- fthat-i Sultan Sencer'i, Hemedn'nin nvan'l-Siyer'i, Ibn Fndk'n Mearib-t-Tecarib'i, ayn mellifin Zinet'l-Kttb', Sultan Sencer adna yazlan Kitab Mefahir el-Etrk, Sultan II. Turul adna yazlan Acaib'l-mahlkt adl corafya kitab, bunlardan baka Imad'd-dn Isfahan, Ibn'l-Cevz, Sbt Ibn'l-Cevz, Ravendi vb. tarihilerin eserleri hep bu an mahslleridir. Dier taraftan "Fahr-i Harezm" diye anlan ve Mukaddimet'l-edeb yazar Zimaher (lm. 1144) ile, Zahre-i Harezmahiye adl byk tp kitabnn mellifi hekim smail Curcn (lm. 1137) Harezmahlar devrinin balca ilim ve fikir adamlardr. Harezmahlar devrinde de phesiz pek ok eser yazlm bulunuyordu. Muhammed'n-Nesev'nin Harezmah Cell'd-dn'e tahsis ettii ok mhim eseri Siret's-Sultan Cell'd-dn'den baka, Harezmahlar devrinin nadir eserlerinden ikisi, Moollar'dan kamaa muvaffak olan, edebiyat tarihisi, Kays- Rz'nin El-Mu'cem f meyir-i E'r'il-Acem ile, ayn mellifin Trk dili bakmndan mhim olan Tibynl-lgat'il-Trk al lisn'il-Kangl'dr. Trkmen beyliklerinde, Anadolu'da mid (Diyarbakr), Meyfarkn (Silvan),

Mardin gibi ehirler Artuklular zamannda birer kltr merkezi olmulard. Neem'd-dn Alp (lm. 1176) adna, Keml-d-dn Eb Salim tarafndan ikd'lfertd; Fahr'd-dlh Kara Arslan (lm. 1174) adna, Eb Airs-sfr tarafndan Urcze f suver'il-kevkib'is-sbite (yldzlara dir), Melik El-Mes'd (lm. 1231) adna, Zeyn'ddn Cevher? tarafndan el-Muhtr f kef'il-esrar (sflik); Mahmd (Kara Arslan'n torunu) adna, El-Cezer tarafndan Kitab fi ma'rifet'il-hiyel ve'l-hendese (matematik); Imd'd-dn Kara Arslan (Harput Beyi) adna islm tasavvuf tarihinin mehur simalarndan Suhreverdi Maktul tarafndan Elvh'l-mdiye; Necm'ddn Mansr adna, Abd'l-Kaadir Rz tarafndan Ravzat'l-fuseh vb. gibi eserler yazlm, byk ir Nizam "Hamse"sinin 2.8i olan Mahzen'l-esrar' Mengckl Fahr'd-dn Behrmah (lm. 1225)'a ithaf etmi, yine tannm bilgin, tarihi ve ta-bib Abd'l-Ltif Badad (lm. 1231) birka yln, Mengckl ir Al'd-dn (I. Davud'un saraynda geirmitir. Tarih-i Meyyfarikn adl nl tarih kitabnn bir ksmn Artuklular'a tahsis eden Meyfrikn'li Ibn'l-Ezrak (lm. 1176'dan sonra) da Artuklu Beyi Tumir-ta (lm. 1152)'n yannda bulunmutu. slm Ortaann en byk tarihisi kabul edilen Ibn'al-Asr (lm. 1231) Atabeyler anda stn bir kltr hayatna ulat anlalan Cizre (bugn Mardin'in ilesi)'de domu ve Musul'da yetimiti. Onun byk eseri El-Kmil fi't-tarih'den baka Musul Atabeyleri Tarihi an en inanlr kaynaklarndan biridir. Trkmfen beyliklerinde Dnimend Gazi Ahmed Be/in hayat ve savalarn rF latan, destn mahiyeti nl Dnmendnme'den sonra, atabeyler ve Msr Trk hkmdarlar iin yazlan tarih kitaplarnn balcalar yle sralanabilir Kitb'rravzateyn f ahbr- Devleteyn (Ebu me tarafndan, Atabey Nr'd-dn Mahmd ve Salh'd-dn Eyyb iin), Er-Ravzat'ul-Tahir fi sret'il-melk'iz-Zhir (Ibn eddd tarafndan, Sultan Baybars iin), Ed-drrefs-serrtfnftsiret'in-Nr'ktdln(Ibn Kadiohbe tarafndan, Nr'd-dh Mahmd iin), Drret'l-eslkfDevlet'il-Etrk ^Msff Trk Devleti Tarihi), Ibn Abd'z-Zhir tarafndan. Sultan Kalavun'un ve Baybars'n hal tercmeleri. Tarihiler arasnda aslen Trk olanlar da vard: Drer't-ticn adl eserin yazar Aybeg olu Eb Bekir (lm. 1331), Mecma'un-nevdir yazar Karatay, ayrca Aydodu Kara-Sungur vb. Msr'da bu devirde birok Trke tercme eser kaleme alnmtr. Wsr Sultanlmda konuulan Tre'ye -Anadolu Seluklular, Atabeylikier ve Harezmahlar lkesinde kullanjan, Fars ve Arapa kelime ve terimlerin kart Trke af sayl-mad iin- "hlis Trke" ("Et-Trkl-hlis") diyorlard. te bu Trke ile yazdan eserler Kpak-bozkrlar ile Msr ve Suriye arasnda Trk kftr birliinin korunmasnda da pek faydal oluyorduBerke Fakh: rd'lmlk ve's-seltin (1378'den, fkh kitab, tercme), ayrca Kitab'ul-fikh bilisn'-Trki, Kitab Mukaddime (Eb'l-Leys'in fkh kitab, tercme), Kitab fi ilm'in-neib (okuluk'a aJL tercme), Kltab'OMlyel (atlar'a ait, tercme). Bununla beraber Msr Trk lkesinde Ouz lehesi ile de kitaplar yazlyordu: Mesel fraurumlu Dartr'in eserleri: Yusuf ve Zleyh (1366'dan). Slrefn-Neb (tercme) FOth'us-m (1392'den tercme). Ayrca: Seril Hesan: ehname tercmesi (14. asr), Batoiu brahim: Hikmetnme (manzum ansiklopedi, 14. asr).

376

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

377

Msr Trk kltr evresinde dikkati eken bir husus da bu devirde orada bir ok Trke-Arapa lgat kitabnn hazrlanmasdr. Bu, phesiz hkim zmre dffi' nin yeril aydnlar tarafndan renilmesi gayesini gdyordu: ton Mhenna (13. asr sonu): Hilyet-l-insan ve helbet'l-lisn; Eb Hayyn: Kitab'ul-idrk li-lisn'il Etrk (1313); El-Ef'l f lisn'il-Etrk Buhr'u-l-mlk f nahv'it-Trk, Ed-drret'l-muzye f lgat'it-Trkiye; Fahr'ddn Muhammed (lm. 1313, Salur boyundan): Kavid'u lisn'il-Trk; Al'd-dn Biljk (Kpak): Envr'l-muzye; Mu-hammed'ul-Ba'l (lm. 1302): El-umdet'l-kavye f lgat'it Trkiye; Ceml'd-dn Trk (14. asr): Kitab'ul-Bulgat'l-mtk f lgat'it-Trk ve'lKpak; Terc-man- Trk ve Arab(1345'den, yazar mehul) vb. Bu eserlerden ou maalesef kayptr.

6 - Edebiyat
Bu Ism-Trk devletlerinde edebiyat ve iir byk gelime gstermitir. Iran edebiyatnn sayl irleri: Unsur, Farruh, Ascadi, Minuihri, Gaza'iri vb. Gazneli Mahmd'un himayesinde yetimilerdir. Bugnk edeb Farsa'nn temelini atan, mehur ehname iri, Firdevs de bunlar arasnda idi. KA Tamga Han'n na Dvan reisi, Sindbadnme yazar, Zahiri-i Samarkand, o devirde fara yazan irlerin en byklerinden biri idi. iirlerinde birok Trke kelime kullanan Szeni-i Samarkand, Kara-Hanllar saraynn sayg deer simas olup, eski Uygur dilinin slm tesiri altnda Kartuk, Yama, iil gibi Trk boylan leheleri ile karmasndan meydana gelen KaraHanl Trkesi (Kagarl Mahmd'a gre, "Hkaniye") ile de, Minuihr'nin dedii gibi, iirler yazyordu. Trk dilinin Hindistan'da gittike yayldn syleyen Fahr'd-dmMbarekah, tarihinde Trke msralar kaydetmitir. Delhi saraynda da, irler, bilhassa Al'd-din Kala devrinde -Gazneliler ve Seluklular'da olduu gibi- "Mavacib-i 'iri" (airlik denei) alrlard. Sultan Balabann olu Muhammed'in irf Dvan reisi air Fahr'd-dn Lbek, Hindistan'n "Sad'si denilen Hasan Sencer ve Takent'i! ir Bedr'd-dn, sultanlar ve beylerden himaye gryorlard. slm dounun en byk irlerinden biri olan Emir Hws-rev Dihlev Trk't, anas da Balaban'n rz'l-Memlik (Harbiye Bakan) olan Timur Han'n kz idi. Dihlev, Sultan Balaban, Al'd-dn Kala ve Gyas'd-dn Tuluk devirlerini dite getirmi ve sonuncu adna bir "Hamse" yazmt. Gzel eserlerinden biri de, Al'd-dn Kala'n olu Hzr Han ile, racalardan birinin kznn hakik aklarn konu edinmiti. Hind-Trk hkmdarlar eski Hind eserlerinin tercmelerine de yardm etmilerdi. Bunlar arasnda en mhimmi, Kelle ve Dimne diye tannan ahlk kitab Panattritra'nn, Gazneli sultan Bahrm-ah (lm. 1157) adna Nizm'ddn Ebu> Ma'al tarafndan Farsa'ya tercmesidir. Sonra, Gyas'd-dri Tuluk'un mnt (ktib)'lerinden Muhammed Sadr Abds Hind masallarn Bestin'l-ns ad ile Farsa'ya ve Kala ailesinin son yllarnda Mbrek-ah'n saraynda ir Ziy'd-dn Naheb Tutnme'yi sanskrite'den Farsa'ya evirmilerdir iir ve edebiyat senatomda byk ilerlemeler kaydedHerV Seluklu devrinde bilhassa Fars edebiyat ok gelimitir. Trk sultanlarnn madd, mnevi, himayeleri

sayesinde Iran edebiyatnn en sekin simalar bu ada yetimilerdi mer Havyam, Enver, Mu'izz, LmiT Crcn.Eb'l-Mel Nahhs, Eb Thir-i Htun, E-verd, Ibn-l-Habbriya, Azrak. Dier taraftan Arap edebiyatnda mhim bir mevk tutan Baherz (lm. 1072) ve nl El-Ahkm'us-Sultanye mellifi Kaad'l-kudat el-Mverd (lm. 1051) vb. bu devrin ahsiyetleridir. Fikir hayat ve edebiyat ynlerinden gerek Atabeylikler, gerek Trkmen beylikleri byk gelime iinde idiler. Fars edebiyatnn tesiri altnda bulunan ll-Denizfiler lkesinde Gence'li Nizam (lm. 1244?), Hkan (lm. 1199 ?) ve Salgurlu beyliinde S'd (lm. 1292) gibi Iran edeb dilinin en byk stdlar yetimiti. Bu devirde Trk edebiyat, bilindii gibi, Anadolu'da gelimitir. Malazgirt zaferinden beri eski Ouz menkbelerini, bozkrlarn destan konular ite sslenmi kahramanlk hikyelerini kopuz alarak syliyen Trkmen halk irlerinin, 12-13. yzyllar Anadolu'sunun gaza ve fetih ruhuna uygun islm geleneklerini (Eb Mslim, Hz. Hamza, Hz. Ali etrafnda rlen efsaneler vb) Trke terennmleri ile balayan bu edebiyatta Dnimendname, Battal Gazi destan, Sar Saltuk menkbesi vb. gibi mahsuller yannda, Yesev irlerinin tesiri ile sfyane Trk edebiyat r almtr. Ayn zamanda Sultan Veled aracl ile Glehrt"yi ve k Paa gibi klsik Trk iirinin temsilcilerini hazrlayan bu rda, nl Trkmen iri Yunus Emre (lm. 1320) asrlarca eriilmesi mmkn olmayan bir ahikaya ykselmiti

7 Sanat
Ortaa Trk hkimiyeti devrinde sanat ve imar faaliyetini gsteren ve aralarnda ou ahaser vasfn tayan mimar, kitabe, hat, tezhib, ssleme, minyatr,^-ni, hal ve kilim gibi san'at eserlerini burada saymaa elbette imkn yoktur. Kaynaklarmzn ve Nsir-i Husrev (lm. 1061) den itibaren son zamanlara kadar bir ok seyyahn grp yazdklar zere, in snrlarndan Akdeniz'e, Ouz bozkrlarndan Hindistan ortalarna ve Msr'a kadar uzanan geni corafya zerinde gzel ve ok kere renkli yazl, dahilen ince tezyinail, bazlar ini kapl saray, cami, mes-cid, imaret, han, hamam, darif , medrese, hankah, trbe, knbet, adrvan, eme, sebil, kala, sur, ribat ve mezar sandukasndan binlercesi mevcuttur. Burada yalnz, Trkler'in bu ada san'at dnyasna getirdii u mhim yenilikleri hatrlatacaz": Medrese mimarsi (Badad Nizamiyesi), medrese cami mimarsi (Sultan Melkah'n sfahan'daki Mescid-i camii), tula knbet mimarsi ve ift kubbe inaat (Men/de Sultan Sencer trbesi, Nahcvan'da ll-Deniz'in zevcesinin trbesi)- stvan, bazen yivli yksek ve ince minare tipi, 'demet stn", 'baklaval stn bal" *sivri kemer", pencerelerin katlar hlinde sralanmas, Trk genleri' (kubbe'mlmrsinde) dik drtgen veya be keli mihrab. Yaz da: "Seluklu sls, neshi ve kfts". Kitap resmi ve minyatrde "Seluklu mektebi" vb. Anadolu Trkmen paralarndaki tasvirlerin de gsterdii gibi, Sultan Turul Be^in Badad'da ta giyip kl kuanmas mnasebetiyle, bu merasimin hatras olarak hazrlanan tasvirli attun ve madalya ve Rey'de saray hayatm canlandran stuk panodaki kabartma Seluklu devri sanatnn nadir rnekleridir. Uygur Trk mzii ile ki alkas bilinen Ouz musikisi, daha sonra Mvernnehr, Azerbay-

378

TRK DNYASI EL KTABI

can ve Anadolu'da kol hlinde gelimi ve Trklein nfuz ettikleri yerlere ka dar yaylmtr. 'wlj Btn bu Trk devletlerinde ta iilii (mesel hemen btn Anadolu'da bile ekol hlinde gelien Ahlat ta iilii), kuyumculuk, kakmaclk, bakr iilii, zrh, kemer, kalkan, mineli cam imalt, keramik, ynl, pamuklu, kadife dokumacl, halclk ve dkm sanat en zarif mahsullerini vermilerdi ki, bunlar hl Trk ve dnya mzelerinin gzde eserlerini tekil eder.

8 - mar Faaliyetleri
Msr'da Fustt yaknnda yeni bir ehir (el-Kat) kurdurmu olan Tolun-olu Ahmed ayrca eme, hamam, su bendi ve slm dnyasnda ilk defa, yoksul ve fakirlerin parasz tedav edildii bir devlet hastahanesi yaptrmt (873). Buna bal bir de eczahane vard. Yine onun ina ettirdii, hl Kahire'de mevcut, nl Tolu-nye Camii islm sanatna Trk zevk ve slubunu katan bir eserdir. Olu Humr-veyh'in, salonlar hkmdar ailesi mensuplarnn heykelleri ite ssl, duvarlar altn yaldzl saray ile, Kur'n sreleri biiminde tarhlanm bahesi mehurdu. Ism dnyasnda bahe kltr ve iekilik nce burada grlyordu. Yine tarihte ilk olarak Smerr'da Trkler tarafndan kurulan hayvanat bahesinin daha mkemmeli bu devirde Msr'da tesis edilmiti. Kara-Hanl hkmdarlar Mverannehir, Kgar, Balasagun blgelerinde cami, medrese, trbe, yol, kpr ve zengin vakflarla desteklenen ribtlar yaptrmlard. Arap tarihisi el-Mukaddes yalnz isfcb (Sayram) blgesinde 2700 ribt bulunduunu syler ki rakamdaki mbalaa yine ribtlarn o zamanki ehemmiyetini gstermee yarar. ems'l-mlk Nasr Han'n Buhra'da ina ettirdii kkler; baheler, havuzlar, korularla ssl idi. Ayrca bir de hayvanat bahesinin bulunduu "emsbd" sitesi ile, 1068 ylnda yaptrlan muhteem mihrabl Buhara Ulu Camii ok mehurdu. Saraynn mermerleri, yaldzlar, altundan iek ve ubuk tezyinat el-Utb tarafndan medhedilen Sultan Mahmd devrinde Gazne pek mmur, ssl ve yine Sultan Mahmd'un Leker'i Bazar saray muhteem idi Gazneli devletinin, dier ehirleri de yksek mli g sayesinde imar edilmi, gzelletirilmiti. Hind sultanlnda Aybeg zamanndaki Delhi yanna Al'd-dn Kala Sr kasabasn, Gys'd-dn Tuluk Tulukbd kasabasn, Muhammed Tuluk Cihnpe-nh kasabasn, Firuz Tuluk Rrzbd kasabasn ilve etmiler, bylece Delhi 5 ehrin bir araya geldii muazzam bir belde olmutu. Eski Delhi'de Kutb'd-dn Ay-beg'in balatp lltutmu'un tamamlatt Kutb Minar mslman Trkler'in Hindistan'da bir zafer bidesi idi. Ayrca burada Kuvvet'ul-lslm camii ile Sultan Raziy-ye'nin yaptrd trbeler bulunmaktadr. Btn bu eserler, kalntlarndan anlald zere, birer san'at bidesi heybetinde idi. Trkler baka yerlerde olduu gibi, burada da san'at ve mimariye kendi damgalarn vurmulard. Bu Trk devletlerinden kalma kaleler, surlar veya eski hisar ve beden tamiratn-

dan baka saraylar, camiler, medreseler, trbeler, mezar sanduklar, hastaneler, kervansaraylar, ribtlar, kprler, su yollar vb.den 1$ ksmnn harabeleri hl mevcuttur. Btn bu imar faaliyetinin en iyi delilleri, pek ou elde bulunan, kitabelerdir. Btn bu memleketler Trkler zamannda meydana getirilen eserlerle dolu idi: rz, Nahcvan, Tebriz, SalgurlJar'n ve ll-Denizliler'in; Musul, Hajej, am bata Nur'd-din Mahmd Zengiler'in; Erbil Beyteginliler"in; Tercan Saltuklular'n; Erzincan, Kemah, Divrii, Mengckller'in; Kayseri, Sivas, Tokat vb. DanimendHler'in, Mardinv Diyarbakr, Silvan, Harput, Hasankeyf vb. Artuklular'tn; Kahire, iskenderiye, Dimyat vb. Msr Trk Devletinin eserleri ile sslenmiti. Saydmz bu lkelerde zamanmzda bile eski tarihi yaplarn ou o an htralardr ve umumiyette Seluklular tarafndan ortaya konanlardan daha kalabalk ve daha san'atkranedir. Adlar geen ehirler Trk san'at zelliklerini tayan ulu camiler, kmbedler ve medreseler vb. ile tam bir Ortaa Trk beldesi manzarasn asrlarca muhafaza etmilerdir.

9 - Trk Hususiyetleri
slm evresinde kurulan ve Trk-islm kltrnn gelimesine byk lde hizmet ettiini grdmz bu devletlerde, buraya kadar temas edilenlerin dnda diertrk kltr unsurlarnn da yaad phesizdir. Bu ynden anadil Trke bata gelir. Kara-Hanllar'da devlet, halk dili ve edebi dil Trke idi. Gazneli saraylarnda Trke de konuuluyordu. Harezmahlar'da hkmdar ailesinden baka orduda hkim dil yine Trke idi. Harezmah Al'd-din Muhammed, halifenin elisi ile konuurken kendisinin Trk olduunu ve Arapa bilmediini sylemiti. Delhi Sultanl'nda idareci tabaka ve ordu mensuplar tarafndan Trke konuulduunu Fahr'd-dln Mbrekah'm eseri ve Trke tbirler gstermektedir. Seluklular'da da durum byle idi. Sarayda ve her tarafa dalm, feyfc yeknlara ykselen Trk asker kuvvetlerinin her yerde konutuklar dil Trke idi. Bu itibarla, bu devir Islm-Trk devletlerinde "devlet dilinin" bazlarnda Arapa, bazlarnda Farsa olduu hakkndaki iddialara fazla deer vermemek lzmdr Zira ancak son asrlardaki mill devletlerin ortaya kard "resmi dil" anlaym Ortaalarda aramak doru deildir. O devirlerde gerek yazma, gerek konuma dilinin tayininde en esasl faktr idare edilen halk idi. Iran sahasnda ve Arap memleketlerinde idaryl Tfke ile yrtmek imkn yoktu. Buna gre, Trkler'in daha nceleri de gelimi edeb dilleri ve kendi yazlar olduu hlde, o ada islm dininin tesiri le Kur'n dili olduu iin yaygn Arapa ve halk ounluunun anadili olan Frasa yannda Trk dilinin devletler lsnde umumllememi olmas tabi karlanmak gerekir. Dier taraftan By* Seluklu mparatorluu zamannda Trke'nin ehemmiyetini gsteren vesikalar vardr. Bunlardan biri 107$ ylnda Badatfa Kgarl Mahmd tarafndan yazlan Dvan- Lgat-itTrktr ki, meflf bu kitabn Trk olmayanlarn Trke renmek ihtlyatanri karlamak zere yazdn kaydeder. Bu eserde iaret edilen Trk dHini reniniz, nk TrWerWsW tanat uzun srecektir" mealindeki bir "hads" de devrin dikkate deer bir telkkisini ifa eder Trk sznn "Olgunluk a" mnsna geldiini syleyen Kgarl Mahmd'un ortaya koyduu stnlk, hissi, Ibn Hassl gibi devlet adamlar.

380

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

381

Saa'leb ve Gazz gibi irler tarafndan da ifade edildiine gre, o zamanki Trk topluluunda hkim bulunan hamleci ruh iyice anlalr. Nitekim Trk nfusun kesafet kazand Anadolu'da bu ruh bsbtn canlanm, Yunus Emre bata olmak zere birok byk airler ve edbler yetitirmi ve Konya'da Trke iin ferman karan (1277) Karamanolu Mehmed Bey gibi siyas temsilciler de bulan anadil, yazma ve konuma dili hline gelmitir. Bunun dnda eski Trk, rf ve detlerinden ou bu Trk devletlerinde devam etmekte idi. Mesel Trkler'e "kpee benzer' bir hayvann rehberlik yapt eklindeki rivayet eski Bozkurt efsanesenin Trkmenler arasnda yaadn gsterdii gibi, Seluklu resm yazlarnda, sultann turasnda, paralarda, etr zerinde grlen ve Sultan Turul Bey'in talebi ile imparator .Monomakhos tarafndan stanbul'daki mabede hakkettirilen ok ve yay, eski bir gelenein devamndan baka bir ey deildi. Eski Gk-Trk ve Hazar hakanlklarnda mevcut olup Seluklu tekiltnda da pek mhim bir yer tutan Atabeylik messesesi ve kadna devlet ilerinde rol verilecek kadar itibar edilmesi, IslmDou dnyasna Trkler'in getirdii idar ye sosyal yeniliklerden idi. Orduda kalabalk svari birliklerinin tekili, sa-sol taksimat, byk savalarda tatbik edilen Turan taktii hep Bozkr kltrnn Iran sahasndaki Trkler tarafn dan yaatlan deerlendir ve bunlar ufak farklarla t Osmanl devrinde de grlr. Yine eski Trk geleneklerinin devam olan yo, leviratus, sultanlarn devlet ileri ge lenlerine ve halka umum ziyafetler yermesi (toy), bu ziyafetler sonunda tabak, ka k ve sairenin yamalanmas, eski Trk hkimiyet anlay ile ilgili idi. eitli renk lerde ve biimlerde bayraklarla birlikte Tu kullanlmas, srek avlar, Harezmahlar'da, Delhi sultanlnda,-Msr'da da yaygn olan top ve en oyu nu, Sultan Turul Bey'in son evlenii mnasebetiyle Badat'taki dnde, Trk arklar sylenirken, bizzat oynad ve Ruslar'a gemi olmas muhtemel Trk raks, asker kyafet ve Trk unsuru arasnda Trk tresi hkmlerine gre yrt len rf hukuk hep Orta Asya'dan intikal ederek Trk-lslm dnyasnda yzyllarca yaayan hususiyetlerdi. ',, r^M Dou Anadolu beyliklerinde hkmdarlar Artuklu, Mengcki, Saltuklu vb. kitabelerinde grld zere, Alp, Kutlug, nan, Ulu, Turul, nan Yabgu, Alp Turul, Tegin, vb. gibi Trke unvanlarla anlyor ve paralarna kendi boy damgalarn vurduruyorlard. Bu beylikler, herhalde batda Anadolu Seluklular ve douda Harezmahlar'a nisbetle millliklerini daha iyi korumakta idiler. Ancak, Trklk uurunun kuvvetli tutulmasn salayan ilm, edeb sahadaki faaliyetlere imkn hazrladklarn bildiimiz Msr idarecileri, kendilerini Trkmenlerden de stn sayyorlard. Orada yalnz orduda deil, halk arasnda da atl sporlar, avclk, en oyunu gibi bozkr gelenekleri devam ettiriliyor, ok kere 'tre' hkmleri yrtlyor ve devlet dorudan doruya Trk' adn tayordu ("Ed-Devlet'l-Trkyye"). Btn bu Trk-lslm devletlerinde Trkler'e yabanclar tarafndan yksek vasfta, stn insanlar gz le baklm, kabiliyet, gzellik ve ecaatleri lmtr. (Mesel el-Cahiz, Ibn Hassl, Zemaher, Mbarekh. ayrca irler.)

BBLYOGRAFYA Abu Muhammed al-BalaVI, S/r'af Ahmed b. Tuln, nr. M.K. Ali, Dimak, 138 h. Advar, AA, Farabi maddesi, A. Ate A, Frab'nin eserlerinin bibliyografyas. Belleten, say 57,1961 s. 175-192. Banguolu, T., Uygurlar ve uygurca zerine, TDAY1958, s. 87-113. Bayur, Y.H., Hindistan tarihi, Ankara, 1946, c. 1. Bayur, Y.H., Sultan letmiin ad hakknda, Belleten, say 56,1950, s. 567-588. Barthold, W., Burhan ailesi, maddesi, A. Barthold, W., Turkestan Down to the Mongol Invasion, London, 1968. Barthold, W., Ali Tegin maddesi, A. Barthold, W., Arslan-Han maddesi, I.A Barthold, W., Bura-Han maddesi, I.A. Barthold, W., Bri-Tigin maddesi, A Barthold, W., Kara-Htayllar maddesi, I.A. Becker, C.H., Ihidiier maddesi, A Bosworth, C.E., Ghaznevid military Organisation, Der islam, XXXV, XXXV11960. Bosvrarth, C.E., The Imperial Policv of the Eariy Ghaznevids, Islamic Studies, 3,", Karashi 1962. Bosworth, &E., The Ghaznevids, their Empire in Afghanistan and Eastem Iran, 994-1040, Edinburgh 1963. Brockelmann, C., Katile ve Dlmne maddesi, I.A. Caferolu, A, La literatre Turque de Lepoque des Karakhanides. Fundamenta.. 1964. At-Cahiz, ManakibCundal-Hilafa ve FazaflaMiraMurk. tere. *fc een. Hilfet ordusunun menkbeleri ve Trklerin faziletleri, Ankara 1967. etin, N.M., Am' Xumw4 D/h/am'n/n eserlerinin yazma nshalar. arkiyat Mecmuas. V, stanbul 1964. Edtb Ahmed b. Ykneki, Atebetl-Hakayk, nsr. R.R. Arat (metin, tercme ve teah) Ankara 1951. Fahr'icKBn Mbareksah, Tarih.asr. E. Denison Ross, TariM-i Fakhru'd-dtn Mubarakshah, (J. a R>rlong Fund), '1927. Frye, R, M.-Sayh. A. Seluklulardan evvel Orta arkta Trkler, Belleten say. 37,1946, s. 97-131. Gibb. H. A. R.. The Arat Cerusste in Central Asia. 1923 London, Trk, tere. M. Hakk, Orta Asya'da Arab ftuhat, stanbul 1930. Gnaltay, M.., mabrnin ahsiyeti ve eserleri, DTCfD. VIII, 4,1950. Graefe, E., FStlmTter maddesi, I.A. Grenrd. F., La leende de Satok Boghra Khan et Itmre, JA XIV, 1920. Trk. tere. O. Turan. Olk. say 74,1939. Haig, T. W Mahmd Nair al-dln maddesi, A HaroonKhmSbtrvant, ALFarabi-sPolttieal Theories. DTCFD, \M' 1950. IbnTO-Eslr. B-Kimil, KahHe 1348-1357, MX.

382 ______________________________--------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

383

IbnStna, Byk Trk filozof ve tb stad bn Sina, ahsiyeti ve eserleri hakknda tetkikler. (Bir hey'et tarafndan hazrlanmtr), stanbul 1937. Kafesoto, /., Sultan Melikah devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 1953. Kafesolu, I.. Harezmahlar Devleti tarihi. Ankara 195B. Kafesolu, i., Seluklular maddesi, I.A. Kafesolu, t., Mahmd Gaznevmaddesi, I.A. Kgarl Mahmd, Divan- Lgafit-TOrk. Kprl, M.F., Eski TOrk unvanlarna dair notfar, THfTto, 11,1939, Almanca tre. Zur Kenntnis der atttrkischen Ttulatur, KCsA, Suppl. 1,1935-1939. Kprl, M.F., Halalar maddesi, I.A. Kprl M.F., \ltutmu maddesi, A Kymen, M.A., Byk Seluklu mparatorluu, Ankara 1954. Kymen MA, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara, 1965. Kymen M.A., Sencer maddesi, I.A. Kutadgu Bilig, nr. R.R Arat, I (metin), 1947 (TDK yayn), II (bugnk Trk tere), 1959. Muhammed Nzm, The Life and Times of Sultan Mahmd of Ghazna, Cambridge 1931. Narahi, Tarih-i Buhara, nr. Ch. Schefer, Desription topographique et historique de Boukhara, Paris 1892. Nemeth, Gy.A honfoglal magyarsg kialakulsa, Budapest 1930. Pritsak, O., Von den Karlukzu den Karachaniden, ZDMG, Cl, 1951. Pritsak, O., Die Karachaniden, Der slam, XXXI, 1954. Pritsak, O., Karahanllarmaddesi, I.A. Pritsak, O., "ara", Studie zur trkisehen Rechtssymbolik.Z.V. Togan Armaan, stanbul 1955. Sayl, A., Brni, Belleten, say 49,1949, s. 58-89. Sayl, A., Ffrb ve tefekkr tarihindeki yeri, Belleten, say 56,1951, s. 1-S9. Sayl, A., Abdlhamid ibn Trk'n "Katk denklemlerde zaruretler" adl yazs ve zamanvm cebri, Skara 1962. Sourdel, B., Inventaire des monaies musulmanes anciennes du Mus6e de Caboul, Damas 1955. Tanci, M.T., Abu Mansur al-Maturidi. IFD, lt. 1958. Togan, A.Z.V., Umumi Trk Tarihine Giri, Envai devirlerden 16. asra kadar, stanbul 1970. Turan, O., Seluklular tarihi ve TOrk slm medeniyeti, Ankara 1965. Turan, O., Trk cihan hakimiyetinin mefkuresi tarihi, istanbul 1969,1. Turan, O., Ilig unvan hakknda, TM, VII-VIII, 1947, s. 192-199. YaltkayaM-., Abu'l-Rayhan'm bir kitab, TM, V, 1936, s. 1-26. Yaltkaya M.., Trkler'e dair Arabca iirler, TM, V, 1936,6.307-326. Zettersteen, K. V, Bveyhiler maddesi, IA Ziya al-dn Baran, Tarih-i Firuzah, Calcutta 1862. Ahmet TEMR

VIII. Orta Asya ve Kpak Bozkrlarnda Kurulmu Trk Devletleri

Giri
Bu blm, XII. yy .'in balarnda kurularak bir cihan imparatorluu eklinde gelien ve az bir istisna ite butun Trk boy ve lkelerini iine alan 'Trk-Mool imparatorluu" ile, onun paralanmasndan sonra kurulan devletlerin tarihlerine tahsis edilmitir. Bunlardan aatay (Trkistan), ilhanl (ran) ve Yan (in) slleleri, Byk Hanlar ile ksaca ayn bahis iinde incelenmiken, konunun icab, btn Kpak bozkrlarn, Kafkasya'y ve Kuzey Trkistan' iine alan 'Altn Ordu" devleti iin ayn bir bahis tahsis edilmi ve bu devletin blnmesinden sonra meydana gelen "Kazan HanlY, "Astrhan Hanl", "Krm Hanl" "Nogay Hanl" ve "Sihir Hanl' gibi devletlerin tarihleri de ayr ayr ete alnmtr.

Eski devirlerden beri Trkler'in anayurdunun bir paras olarak bilinen ve bugnk Moolistan ve Manurya'y iine alan Asya'nn kuzeydou blgeleri, Hunlar'dan beri trl Trk boylar ile Mool ve Manu gibi dier Altay kavimlerinin faaliyette bulunduu sahalar olmutur. Trkler'in cedleri olarak kabul edilen ve in'le daim bir mcadele halinde yaayan Hunlar buralardan batya ve gneye yayldklar gibi, 6-8. yy.'lardan itibaren Asya tarihinde siyaset ve kltr bakmndan byk rol oynamaya balayan Kk-Trk imparatorluu'nun merkezi de buras idi. Ancak, denizden uzak ve sert kara iklimine malik olan ve bilhassa in ile daim bir sava halinde yaamay icabettiren bu blgeyi, istikbal iin karanlk gren Trkler, IX. yy.'dan itibaren yava yava terketmiler ve merkezlerini batya ve gneybatya nakletmelerdir. Trkler'in en eski dil ve kltr bidesi olarak bilinen Orhon ve Yeni-

384

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARtH -___________________________________________jjLj______________385

sey yaztlar bu blgelerde meydana gelmi ve bunlarn asllar da hl burada muhafaza edilmekle beraber, buras bugn artk bir "Moolistan" olarak tannmakta ve Trklkle ilgisi, ancak tarih bir deer tamaktadr. Siyas ve idar merkez bat ve gneybatya kaymakla beraber, Trk boylarnn bir ksm Moollarla bir arada veya onlarla komu bir halde yaamakta devam etmiler, Moollar'n bir ksm Trkleirken baz Trk boylarnn da "Moollat" grlmtr. Altay'daki Trk boylar ile Moollar arasndaki buna benzer karlkl temas ve kaynamalar, XX. yy.'a kadar devam etmi ve etmektedir. Bu yzden, Moollar arasnda Trk ve Trkler ierisinde Mool boy adlarna rastland gibi, bazan da ayn boy adnn hem Trk, hem Mool cemiyetlerinde ayn zamanda kullanld grlm, fakat duruma gre bunlarn bazlar Trk" bazlar "Mool" meneli olarak mtala edilmitir. XII. yy.'da tarih sahnesine klarndan nce, Moollar'n ve bu zmreye mensup aada saydmz boylarn, devlet kurma gibi siyas ve itima faaliyetleri mevzi kalmtr. XII. ve XIII. yy.'larda, bircihan imparatorluu kurulmas eklinde karmza kan hdiseler ise, dnya tarihin en nemli sayfalarndan biri oltrp, bundan nceki Hun, Avar, Gktrk devtflfrinkhatrlatmakta ve bunlarn birer tekrar gibi karmza kmaktadr. Asya bozkrlarnda vcuda getirilen bu son byk imparatorluun rehberliini zerine alan Cengiz (inggiz), kendisinin mensup olduu Mool kabilelerini birletirdkten sonra, Trk boylarn da kendi hkimiyeti altna alarak, bunlarn da Moollarla beraber hareket etmesini temin etmitir. Zaten eskiden beri ayn tarih pukadderata bal kalan bu bozkr kabileleri, kavm tekilt ve iktisad bnye bakmndan olduu kadar, kltr bakmndan da birbirlerine yabanc olmadklar gibi, bilhassa bu iki millet arasndaki temaslarn daha sk olduu hudut boylarnda etnik bakmdan da az ok birbirlerinin tesiri altnda kalmlard. Bozkr kanunlar, bu kanunlarn dourduu hayat artlar ve bunlar zerine kurulan siyas birlikler, uzun asrlar sren mterek tarih iinde, bunlarn bir ksmn o ekilde birbirine kartrm ve yourmutur1i, bu kavimler arasndaki rk farklar deta silinmi ve bazlarn dierleri iinde eritmitir. Birok Mool kabileleri daha ok eski devirlerde Trkler iinde temsil edilmi olduu gibi, bugnk Moollar arasnda da bu f akde temsile uram Trk zmrelerini bulmak mmkndr. Trk zmrelerinin bilhassa Moollar'a yakn sahalarda oturan ksmlarnda bunun izlerini bugn bile grmek kabildir. Cengiz'in rehberlii altnda meydana kan Moollar'n ksa bir zamanda bu kadar kuvvetli bir tekilt vcuda getirebilmi olmalar, Moollar'n kendi kuvvetlerinden ziyade, ancak tarih mukadderatn hazrlad bu yaknlk sayesinde, Trk kavimlerinin bir ksmnn Moollar'a derhal iltihaknn temin edilmi olmasiyle aklanabilir. Moollarla ibirlii neticesinde bu Trk zmreleri vastasiy-le komu Trk kltr merkezlerinin bu tekilt ierisine alnm olmas, Trk tarihinde misallerini ok grdmz bir tarih vaka olduu gibi, bu yeni devletin ilerideki inkiafnn tyininde de bir mil olmutur, Mool devlet tekilatnn eski Trk an'anesi zerine kurulduunu eskiden beri Trkler'de grdmz stlahlarn aynen kabul edilmi olmasiyle de isbat edildii gibi, Trk lkelerinin dou ksmnda hkim olan kltrn dini olan burkancln Moollar arasnda yaylmas ve Uygur alfabesinin bugne kadar hl Moollar tarafndan kullanlmakta olman da bunun birer delilidir.

1. Trk-Mool mparatorluu ve Devam

Ahmet TEMR

XII. yy.'n sonlar ile -XHI. yy.'n balarnda, yalnz Trk dnyasnn deil, o zamanki dnyann byk ksmn iine alan Asya ve Avrupa'nn btn milletlerini yakndan ilgilendiren byk hdiseler cereyan etmitir ki, bu da, dnyaya yeni bir nizam yermeye alan Trk-Mool mparatorluumun kurulmas eklinde tecelli etmitir. Bu imparatorlua, kurucusuna izafeten bazan "Cengiz mparatorluu", bazan "Mool" veya Trk-Mool mparatorluu' (veyahut: "Hanl", "Kaanl") denmitir. lk devrede bu imparatorluun hkim unsuru Moollar olmakla beraber, devlet genileyince, ksa zaman iiresinde ahalinin ve askerlerinin byk bir ekseriyetini Trkler tekil ettii gibi, devlet tekiltnn esaslar ve birok messeseler de. eski Trk ftanesinin devamndan baka bir ey deildi. Bu yzden, Cengiz Han'n kurduu devlete Trk-Mool Hakanl" adn vermek doru olur. Bu devirde btn Trk lkeleri (az bir istisna ile) bir tek imparatorluk halinde birlemi durumda id. Bu byk imparatorluk, in Hindistan ve Arabistan dnda btn Asya'y ve btn ark Avrupa'y snrlar iine almt. te bu bakmdandr ki Trk-Mool istils ve Hakanl, Trk tarihini yakndan alkadar etmektedir. Baz tarih hdiseler ve hiss tesirler yznden, Trk-Mool ve Tatar" konular yeteri derecede akla-namadndan veya ahs ve milletlere gre birbirinden farkl tefsirlere dayanndan, yalnz Hrk-Mool mparatorluu" dediimiz Cengiz devri deil, hatt onun paralanmasndan doan Trk devletleri bile bazan Trk tarihinin dnda braklmak istenmitir. Fakat uras da bir hakikattir ki, Cengiz'in kurduu Hakanlk esas itibariyle Trk tarihinin ayrlmaz bir ksmn tekil etmektedir. Zaten Cengiz'in kendisi de baz rivayetlere gre Trk menelidir. O zamana kadar, tarihte hemen hemen hibir rol oynamam olan Keren nehri yaknndaki kabileler, Yesgey-baatur'un olu Te-meiH'ffimulrrin dehas sayesinde ksa bir zaman iinde byk bir faaliyet gstermee baladlar. 12 yy 'in sonlarnda tarih sahnesine klar srasnda, Moolistan ve civarnda balca su byk boylar yayor ve birbirleriyle amansz bir mcadele halinde bu-lunuvorlardr trtl ile Orhon arasnda ve Attay dalarnn kuzeyinde ojmak zere en batda Naymanlar. onlarn dousunda Orhon civarnda KarayMer. ontanr kuzeyinde Selenge nehrinin orta ve aa mecrasnda MefMtter onlarn batsnda ve Nay-mnlar'm kuzeyinde olmak zere Oyratlar. Byr 9raeWannda Taterlar velk zaman arda fazla kuvvetli ve tannm olmamakta beraber, Cengiz Han tarafndan btSboylann birletirilmesinden ortta adlan umum t* mill jsm hahne getoriten

MooSgho
MnlZSu olmakla kltr bakmndan ortlam tesirfatonda kalmlar yaz. ile b.rkte S medeniyet ve kltr unsurlarn. Uygurtar'dan alart Mool boylamdan Sassa Navmanlar, dier komularna nazaran stn bir seviyede bulunuyorlard. ry^daKSS-da siyas faaliyetin htand..n,. Kplar v batya, Yen.aey^ vanna psW dn ve Kuzey in'e yerleen Hrt*vta'.n. bao ad.nda br slle

386

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

387

kurduunu gryoruz. Liao devleti -1225'te yklm ve onlarn b'r ksm batya gerek. Tarm ve Fergana vadisinde, yz yl kadar yaayan Kara-Htay devletini kurmulardr. Halkn esas kitlesi, eski Trkler'de olduu gibi tabiat dini veya samanl mensup olmakla beraber, Mool boylar arasnda Budizm ve Naymanlar'la Kereyitler arasnda Hristiyanlk da yaylmakta, in ile olan daim mcadele ve temas neticesinde in kltr de tesirini gstermekte idi. inliler, kuzeydeki boylar, bazan kendi adlariyle zikretmekle beraber, (mes. Hiung-fu = Hun; T'u.K'e = Trk), ok defa onlar Trk veya Mool olarak ayrmadan, toptan Tatar (Ta-ta) diye adlandrmlar, XIII. yy. balarnda ise Moollar', in snrna yaknlklarna ve meden seviyelerine gre 'Beyaz Tatar", "Kara Tatar" ve 'YabanTatar' eklinde gruplandrmlardr Tatar sz, gerek Trk ve gerek Moollar arasnda eskiden beri bir boy ad olarak kullanlmakta idi. Ancak, Moollar'daki Tatarlar'la Trk boyu olan Tatarlar'n ayn olmadklarn hatrlatmak yerinde olur. Mool-Tatarlar, 1202 tarihinde DalanNemrges savanda Cengiz (inggiz) Han tarafndan yenilerek paralanmlar ve btn mensuplar da dier boylar arasnda taksim edilmilerdir. Bylece Tatar boyu Moollar arasnda ortadan kalkmakla beraber, bu ad yabanclar tarafndan bazan "Mool", bazan da "Trk" anlamnda kullanlmakta devam etmitir.Trk dilinin en eski belgelerinden olan Orhon yaztlarnda zikredilen Tatar* halk adn baz tarihiler Mool, bazlar da Trk meneli olarak mtala etmilerdir. Fakat Kagar-l Mahmd'un "Divan- Lgat-it-TrK nde ad geen tatarlar'n bir Trk boyu olduunda phe olmasa gerek. Ruslar da Cengiz devri iin bazan "Mool", bazan da Tatar" adn kullanmlar, hatt ondan sonra kurulan ve birer Trk Devleti olan Altn Ordu ve Kazan Hanl ve ahalisine hep Tatar demilerdir. arlk devrinde ellerine geirdikleri btn dier Trk boylarna Ruslar toptan Tatar* demiler, fakat bununla hibir zaman "Moollar' kastetmeyip, bu tbiri yalnz ve yalnz Trk boylar iin kullanmlardr (mesel: Kazan Tatarlar, Krm Tatarlar, Astrahan Tatarlar, Kafkasya Tatarlar, Azerbaycan Tatarlar, Takent, Hive, Buhara Tatarlar, Kagar, Kulca Tatarlar, Sibirya, Altay Tatarlar, v.b.). Sovyetler devrinde Tatar' sznn Trk" karl olarak kullanlmas terkedilerek, bunun yerine her Trk boyunun kendi adn kullanmas usul kabul edilmi ve siyas maksatlarla tatbik edilen bu usulle, birer Bakurt, Kazak, Krgz, zbek, Trkmen, Uygur, Karaay, Balkar, Azer v.b. gibi "milletlerin" yaratlmasna allmtr. Fakat siyas maksatlarla yrtlen bu tatbikat yannda, Sovyet ilm edebiyat ve neriyatnda bu topluluklarn Trk" camiasndan olduu inkr edilemediinden, Sovyet Trkoloji ilminde bunlarn hepsi de bir arada mtala edilmekte ancak birbirine ok yakn olduu iin Trk iveleri ve leheleri" dediimiz tbirler yerine Sovyet Trkologlar, Trk dilleri tabirini kullanmaktadrlar. Bundan baka, Rus lim edebiyatnda, Rusya iindeki Trk boylarn Trkiye Trklerinden ayn mtla etmek iin Tyurki, Tyurtekiy" (Trkler, Trke), Trkiye Trkleri iin iee Turok, Turki, Turetskiy" (Trk, Trkler, Trke) tbirleri yaratlmtr. Son yllarda bat dnyasnda da (bilhassa ngiliz ve Amerikan edebiyatnda) buna

uyularak Rusya'dakrTrkle*itn Trkic* {T. peoples, T. tanguages Trk halklar, Trk dHler1),?Tl^iyeT^lri'IInTrkish' tbirlerin** kullanld grlmektedir. Bu suretle Rusa "Tyurkskiy*1 ve, Ingfltece TurWc,*4B>irlerifl|R, f8t7'ye kadar Rusya iindeki Trkter-fln umumt bir ad olma istidadr gsteren Tatar* tbiri yerine kullanld meydana kmaktadr. Bugn Tatar" sz bir Trk boy ad olarak ancak "Kazanl" veya 'Kuzey Trkleri' dediimiz Idil-Ural, Bat Sibirya ve Astrahan ahalisi ile "Krml'lar iin kullanlmaktadr. Zikrettiimiz bu boylar artk bugn bu ismi kendileri de bir halk ad olarak benimsemi durumdadr. Cengiz devleti ilk devrelerde Mollar'dan ibaret iken, ksa zamanda genile yerek bir cihan imparatorluu haline gelmi ve neticede bir Trk-Mool mparator luu seklini almtr: nk, Trkler'le meskn hemen hemen btn lkeler bu dev letin iine alnm bulunuyordu. Baka bir ok milletler de bu imparatorlua mensup olmakla beraber, esas kitle ve nfusun byk ksm (100 yl Mool idare sinde kalm olan in istisna edilirse) Trkler'den ibaretti. Bazlar sulh yolu ile, ba zlar sava neticesinde Cengiz'e tabi olan Trk boylar, ksa zamanda onunla an laarak byk imparatorluun sosyal, asker ve idar btn ilerine itirake balamlard. Say bakmndan mparatorluun iinde ekalliyette kalan ve kltr bakmndan Trkler'e nazaran aa seviyede olan Moollar'n mhim bir ksm Islmiyeti kabul ederek Trklemi, kalanlar da esas Moolistan'a dnmtr. By lece imparatorluk paraland zaman, bundan Mool deil, Altn Ordu, Sibir, a atay, lhanl gibi yeni yeni Trk devletleri ortaya km, Moollar'n hkimiyeti eski yurtlarna inhisar etmitir. arj a- Byk Hanlar nce "Mool Devleti" olarak kurulan, fakat sonralar bir Trk - Mool mparatorluu" eklinde gelien bu devlet, kurucusuna izafeten "Cengiz mparatorluu" dtye de adlandrlmaktadr, nk 13. yy.'da Orta Asya'da cereyan eden siyas, asker ve itima hdiseleri, onun ahsiyetinden ayr mtala etmek hemen hemen imknszdr. , 1240 tarihli Moollarn Gizli Tarihi adl eserde Cengiz (inggis) Han'n eceresinden bahsedilirken, en eski ceddi, Trk destanlarnda olduu gibi, bir bozkurta balanmakta ve onun Trk meneli olduu hakkndaki rivayetleri destekler gibi grnmektedir. Ad geen esere gre onun sllesi u sray takp etmektedir: inggis (Cengiz) Han'n Cedb&i: Bozkurt ile beyaz dii geyikten doan Batei-han/Tamaa/Horiar-mergen/ A'ucan-boro'ul/*8aH-haaW Veke-hMun / Semsol l Haru / Borcgiday-mergen / Torochotcfn-bayanf Dobun-mergen / Onun ei Alan-ho'a'dan tabiatst bir hdise neticesinde doan Bodonar / Habii f Htonen-tudun / Hat-kKMc / Maydu / Baiing-hor-dohin / Tumbinay-eeen / Habul-han / Bartan -ba'atur / Yesgey-ba'atur / Temin (inggis-han). 3jQm Boylar arasnda devam eden mcadeleler srasnda, Yesgey-baatur, Merkitter'den Yeke-iled'nn elinden kars Hetn-einl karm ve bu kadn

sonra-

388

-TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH_________________________________,____________________________389

dan inggiz'in anas olmutur. Buna karlk Merkitler de 10 yl sonra Yesgey'i zehirleyerek ldrmlerdir. Yesgey'in Heln-cin'den Temcin (do. 1155 veya 1167?), Hasar, Haiun ve Temln adnda 4 olu ve Temge adnda bir kz olmutur. 9 yanda yetim kalan ve rakipleri tarafndan ortadan kaldrlmak istenen Temucin ve kardeleri analar tarafndan ok ar artlar altnda bytlmlerdir. Mevzi savalarda baar kazanan ve taraftar ve dostlar gittike oalan Temcin, 1196'da mahdut sayda boylar tarafndan ilk defa "inggis" unvan verilerek 'Han* (Ha'an, Kaan) seilmitir. nce dost, sonralar rakip ve dman olarak rol oynayan ivrilmi ahslar arasnda Kereyit hkmdar Onghan (To'oril= Turul) ile Caciratlar'dan,Camuha bilhassa gze batmaktadr. Fakat Temcin bu ve dier rakiplerini bir bir ortadan kaldrmay baarm ve btn boylarn birlemesinden sonra 1206 Pars ylnda Onan nehri menbanda toplanan byk kurultayda, tazelenen inggis (ingiz = Cengiz) unvaniyle byk hkmdar iln edilmitir. Esas imparatorluunun kurulmas ve byk d seferler bundan sonra balar. Devletin idar ilerini tanzim eden casag (casak, yasa, kanun)lar bu kurultayda kabul edilmi, Cengiz'in bilig (vecize, hikmet)leri de kendi zamannda yazlm ise de, bunlar tam metin halinde bize kadar intikal etmemitir. Cengiz, ka zaman ierisinde Nayman, Oyrat ve Krgzlar' yenmi (1206) ve kuzey in'deki Htay (Kitay, Kitan)larla Tangut (Si-hia)lara kar savaarak (1211) baehirleri Pekin'i alm (1214), generallerden Muhali de Sar Irman kuzeyindeki blgeleri zaptetmitir (1217). Dou Trkistan'daki Uygurlar (1209), Yedi Su blgesindeki Karluklar'n hkmdar Arslan Han (1211) ve Almalk (Kulca) hkmdar Bozar, Cengiz'in elilerine mspet cevap vererek onun hkmdarln tanmlar ve savasz bu devlete katlmlardr. Karahtaylar'a snan Nayman'l Glk, Cengiz'e kar savata yenilmi, Liaotung ve Kore vergiye balanmlardr. Komutanlardan Cebe Noyan Cungarya ve Dou Trkistan' geerek Kagar ve Hotan zerinden Pamir'e varm, Cengiz'in ikinci olu aatay ltt-jnembandan hareketle Balka glnn kuzeyinden ilerlerken, byk olu Coi, Kagar, U ve Kokand zerinden Maverannehr'e ulamtr (1217). Harezmah Kutbeddin Mehmed'in tedbirsiz hareketi ve Cengiz tarafndan gnderilen elilerin Otrar valisi tarafndan ldrlmesi (1218), Cengiz'in bat seferini abuklatrm ve yukarda anlatld gibi koldan ilerleyen kuvvetlerin birlemesiyle meydana gelen byk ordunun banda ilerleyen Cengiz Han Harezmahlar' yenerek Buhara ve Semerkand' tahrip etmitir (1219-1220). Kutbeddin Mehmed'in olu Celleddin Mengbirti de Tkkistan'da tutunamamtr. Cengiz'in kk olu Toluy gney-batdan ilerleyerek Merv'i alm (1221), Tebriz ve Tiflis zerinden Kafkasya'y geerek Kiyev civarnda Dnepr'e varmtr (1222). ran'n zapt tamamlandktan sonra (12221224) gney ordular Anadolu'nun ierisine kadar sokulmulardr. Cengiz kendisi Hinduku'u aarak (1221) Indus civarnda Harezmliler'in arta kalan ordularn dattktan sonra Lahor'a kadar Pencap' istil etmitir (1222). Fakat gney in'deki karklklar yznden geri dnmek mecburiyetinde kalm ve Tangut seferi esnasnda attan drek yaralanan Cengiz Han (1226), 1227 Domuz ylnda lmtr. Cengiz, lmnden nce, nc olu gedey'in (Oktay) hkmdar olmasn tavsiye etmiti. gedey, 1228'de toplanan Kurultayda bu emre uyularak han seildi ve kardei aatay tarafndan tahta oturtuldu. gedey zamannda Kore ilhak

otundu, kuzey in tamamlyle imparatorlua baland ve 1237-1241 yllarnda cereyan eden bat seferi Rusya ve btn dou Avrupa istil edildi. gedey'in lmnden sonra devlet, yeni bir han seilinceye kadar onun ei T-regene tarafndan idare edilmitir. Tregene, 1246 Kurultaynda Batu'nun muhalefetine ramen olu Gyk'n han seilmesini temin etti. Bu hareket, bat ordularnn muzaffer kumandan ve Coi'nin olu Batu ile'Gyk arasnda silhl bir atmaya sebep olmak zere iken, Gyk'n lm ile (1248) ortalk yatm ve onun ei Oul Gaym'n yl naili olarak devleti idaresinden sonra (1248-1251), hkmdarlk Cengiz'in kk olu Toluy'un nesline gemitir. Toluy'un olu Mngge (Mngke, Meng) nin han seilmesi (1251/52) taraflar tatmin etmi ve atmay nlemitir. Mngge, Cengiz tarafndan balatlarak gedey zamannda ksmen takip edilen ilere devamla bunlar tamamlamak istiyordu. Bu maksatla biri gney in, dieri de Orta Dou olmak zere iki ynden byk ordular sevkederek plnn tatbikine girimitir. in'deki ordularn banda byk kardei Hubilay (Kubilay), Orta Dou'ya yollanan kuvvetlerin banda kk kardei Hleg bulunuyordu. Eski gelenee gre devlet sllenin mal sayldndan, Cengiz daha hayatta iken trl blgeleri oullar arasnda taksim ederek bundan faydalanma hakk tanmt. Buna gre byk olu Coi (Cut, Cuci) kuzey-bat, yani Kpak lkesini, aatay Trkistan', gedey dou blgelerini alm, kk olu Toluy da, baba ocan devam ettirmek zere esas yurtta kalmt. Kaanlk kuvvetli bulunduka Cengiz'in oullar merkeze sadakatle bal kalarak kendi lkelerini birer vali gibi idare etmilerdir. Fakat merkez zayfladka imparatorluun paralar, geopolitik veltttr-merkezlerinin durumuna gre: 1) Hubilay (Kubilay) ile balam olan in Yan sllesi (merkez Moolistan da buna bal id), 2) aatay cuflarmri idaresinde bulunan Trkistan, 3) Cui (oi) oullarnn elinde Altn Ordu ve Hle ailesinin elinde bulunan lhanllar olmak zere 4 ksma ayrlmtr. b. Kubilay ve lt'db Yan Sllesi Byk Kaan Kubilay'n, devlet merkezini Karakurum'dan Pekin'e nakletmesi ve asl Mool blgesinin de bu merkeze balanmas ile, Trk ve Mool milletleri arasndaki mnasebete bir set ekilmi ve bunlar arasnda uzun zamandan beri devam edegelen balarn her cihetten gevemesine veyahut tamamen kesilmesine sebep olmutur. Bu tarihten itibaren bu iki millet arasnda vukua gelen temaslar her yerde ve devirde milletlerarasnda mahede edilen taMhudutlar amam ve gerek etnik ve gerekse kltr bakmndan, esasl bir tesire yol amamtr. Cen'aiz mparatorluu merkezinin zayflamas neticesinde vcuda gelen paralardan merkezi Pekin olan dou ksmnn tarihi, in milletinm tarihi ile karm, bat ksm ise daha MooUmparatortuunun kurulmasndan evvel grdmz Trk merkezleri etrafnda, bunun tarih cereyanna katlmtr, Cenolz mparatorluu, byk kaanlardan inggis (Cengiz. 1206-1227). gedev Oktav 1227/29-1241). 60ykTl246-1248). Mngge (Mngke, Meng, 1251/ 52-1259) ve ksmen Hubilay (Kubilay, 1264-1294) devirlerinde, kuvveti! bir merkeze balanmak suretiyle, birliini muhafaza etmitir. Mngge (Mnke. Meng) Kaan Srken kendisine halef olarak kk kardei Ark Bua'y. semiti. O esnada

390

TRK DNYASI EL KTABI

in'deki ordularn banda bulunan Kubily, ang-tu'da ordudaki beylerden mrekkep bir kurultay yaparak kendisin kaan intihap ettirdi. Payitaht alarak Pekin'i seti. Karakurumda bulunan Ark Bua, an'aneye muhalif hareket eden bu kurultay tanmad. mparatorluun dier taraflar da bu hususta Ank Bua taraftar oldular. Fakat Kubfly, Ark Bua'y yenerek, dvay kendi lehine halletti. Kubily, uzun mcadelelerden sonra Cenub in'i de kendi hkimiyeti altna almaa muvaffak oldu ve sllesi, Yan ismi ile, in tarihinde parlak bir devir yaratt. Kubily byk kaan sfatiyle imparatorluun dier ksmlarn da kendine tabi saymakta devam etmi ve Iran lhanllar uzun bir mddet bu metbuiyeti bilfiil kabul etmilerdir. Fakat sllenin gittike inlileerek imparatorluun ba olmaktan ziyade, in hkmdarlar ekline girmesT, dier mntkalar zerindeki tesirini azaltm ve bir mddet sonra, devletin- dier ksmlar ile olan nazar ball da sona ermitir. c- aatay Sllesi ve Trkistan Cengiz mparatorluunun aatay ismi ile anlan Trkistan ksmnda ayr bir sllenin teekkl, aatay'n lmnden sonra olmutur. Cengiz zamannda bu saha resmen aatay'a verlimi olmakla beraber, hibir zaman aatay tarafndan mstakil bir surette idare edimemitir. Bu blgedeki eski Trk slleleri yerlerinde braklm olduu gibi, sonradan bu il iinde grdmz Maveranne-hir'de, Hucent'te oturan Mahmd Yalava ve sonra olu Mesut Bey tarafndan byk kaan namna idare edilmitir. Burasnn Cengiz ailesinden ilk han Kara Hleg olup (1242-1247), Kaan Gyk ona halef olarak aatay'n olu Yis Meng'y tyin etmiti. mparatorluun paralanmas ile neticelenen mcadeleden sonra, aatay'n'torunu Algu, Dou ve Bat Trkistan'a, ayrca Harezm lkesinin bir ksm ile Afganistan' da ilve ederek, aatay oullar tarafndan idare edilen bir birlik vcuda getirmitir. Algu'nun vefatndan sonra (1266), hkimiyet gedey ailesinden Kaydu'ya ve sonra bunun olu apar'a gemise de sonradan tekrar oullarndan Duva elinde katmtr (1291-1306). mparatorluun paralanmasna gtren i savalar, bilhassa Trkistan'n iktisad vaziyetini sarsm olduundan, idarede devaml bir istikrar temin edilememitir. Duva'nn bilhassa iktisad vaziyeti dzeltmek iin Cengiz oullan arasnda umum bir sulh yapma teebbs de akm kalmtr. Tarma irin tahta geince (13261333) slmiyet'i kabul etmi ve bu suretle Maverannehir'in dier slm memleketleri ite olan iktisad mnasebetleri kuvvetlenmise de, dier taraftan Cengiz yasasn bozduundan, ark ksmndaki kabilelerin ayaklanmasna sebep olmutur. Bir ka defa yer deitiren idare merkezi, Kazan (lm. 1346) zamannda tekrar yer deitirerek, Maveranne-hir'de Kar ehrine nakledilmi ve bundan sonra idarede slm tesiri artk katle-mitir. 1346-47 yllarndan balayarak, hanlar ile asker kumandanlar arasnda alevlenen mcadele neticesinde, merkezin kuvveti bsbtn zayflam ve idare, bata resmen Cengiz ailesine mensup bir han bulunmakla beraber, bunlar istedikleri gibi kullanan kumandanlar elinde kalm ve bu vaziyet pek az deiikliklerle Timur zamanna kadar devam etmitir. d Hleg ve lhanllar Byk kaan Mngge (Meng) 1253'te, kardei Hleg kumandasnda byk bir orduyu ran'a gndermiti. Hleg, 1 .l./1256'da Amu Derya'y geti ve hkimi-

yetini kabul ettirmek zere, Iran ve Kafkasya'da! kk yerli beyleri kabul etti. Bu sonuncular arasnda, vaktiyle byk kuvvet ve nfuza malik olan temaHer'in reisi Rknettin de vard. Rknettin tabiler arasnda kabul edilmedii^ Atemut kalesine kaarak, muhalefet gstermek istemise de muvaffak olamam ve ksa bir zamanda gerek kendi ve gerek ran'daki btn taraftarlar ortadan kaJdnlm^rr. Hleg, byk kaann vassali sfatiyle, burada byk bir devlet kurmay tasarlamt. Irajl'n zapt tamamlandktan sonra 1258 balarnda Badat' ete geirdi. H-leg'y tanmakta gecikmi olduu gibi, ona kar koymak iin bir kuvvete de sahip bulunmayan halife Mstasm, aile efrad ile ldrlmtr. Halife ailesinden ancak baz kimseler Msr'a kaarak lmden kurtulabilmilerdir. Bunlardan iki kii, 1260 ve 1261'da. Sultan Baybars tarafndan arka arkaya halife iln edilmi ve bu aile, Msr'n Osmanllar tarafndan zaptna kadar, burada szde halifelik etmitir. Badat'n zaptndan sonra, Suriye Beylikleri de Hleg himayesine girmiler; Msr'daki Trk kuvvetleri ise, Hleg'nn, tbi olmalar hakkndaki talebine, Filistin'e hcn ile cevap vererek, 3.IX. 1260'ta Nabulus yannda, Ayni Calfta He-g'nn ordusunu byk bir hezimete uratmlardr. Hleg'nn halefleri, Trkistan ve Altn Ordu ile de mcadelelerde bulunduklar gibi, Msr Trk devletine kar Avrupa devletleriyle de birlemee almlardr. Islmiyeti kabul eden Ahmed (1282-1284) zamannda, llhanllar'n asl kuvvetleri arasnda da slmiyet yaylmaa balam ye mslmanlarn yardm ile tahta geen ve Islmiyeti kabul ederek Mehmet ismini alan Gazan Han (1295-1304) zamannda, llhanllar'n geri kalan "ksm da mslman olmutur. lhanllar tekilt uzun srmemi, Ebu Said Bahadr Han (1316-1335) devrinden itibaren balayan ihtiras kavgalar, onun lmnden sonra daha ok byyerek, devletin temelini sarsmtr. Memleketteki kuvvet, Azerbaycan'da Emir oban Oullar ve Badat'ta da kurucusu eyh Hasan olmak zere balca iki ailenin elfhe gemitir. Merkezin zayflamas, eskiden mevcud bir ok yerli beylerin istiklllerini kazanmalarna yol amtr. e- Coi ve Altn Ordu Trk tarihinde sonralar Altm Ordu ismiyle tannm olan devlet, evvelce Cengiz'in byk olu Coi (Cuci)'ye verilmiti. Cengiz ld zaman, Coi lkesi Harezm ile Hazer denizinin gney sahilindeki Iran eyaletleri de dahil olmak zere, Irti'in bat tarafndaki btn blgeleri iine almakta idi. Coi babasndan art ay nce vefat etmi olduundan, Cengiz onun yerine Coi'nin ikinci olu Batu'yu tayin etmitir. mparatorluun trl ksmlar daha Cenge Han'n salnda ocuklar arasnda taksim edilmi olduu gibi, oullan da, bu an'aneye uyarak, kendi lkelerini ocuklar arasnda taksim etmilerdir. Bylece Coi'nin byk olu Orda, lkenin dou ksmna (Ak Orda); Batu, asri Kpak sahasna (Gk Orda); ^Timur, dil nehrinin orta ve kuzey blgesinde; iban, Ural'dan balayarak Gney Sibirya ve civar blgelere v.b. sahip olmulardr. Altn Ordu kuvvetli bir merkeze sahip olduu mddete buntann hep6i de Batu aileainin^akimiyefe tanm ve daha ziyade devletjn trl kamlarnda, hakimiyetten babadan oula geeri birer vali vaziyetinde bulunmulardr. Fakat merkezin zayflanmas ve bilhassa Batu slalesinin kesilmesi ile balayan mcadelelerde bunter yalnz byk birer mil olmulardr,.n
(*) Alt n Ordu bahsi ehemmiyeti znnde g tutularak ada a geni letilmi br sakilde sunulmu tur.

392

TRK DNYASI EL KTABI

Cengiz imparatorluunun, ksa bir mddet iin dahi olsa, bozkr ve civar memleketlerdeki kargaalklar ortadan kaldrmak suretiyle, ktalar arasndaki mnasebetler ve bunun sayesinde, eski ticaret yollar tekrar emniyet altna alnarak, gerek madd ve gerek mnevi kltr malzemelerinin o devirde dnyann bir usundan br ucuna naklini kolaylatrm otmasiyle, beeriyet tarihinde byk bir rol oynam olduunda phe yoktur, fakat bunun en byk tesiri Trk sahasnda, Trk milleti zerinde olmutur. Cengiz'e tekaddm eden bu devirler ve Trk sahasnn mnferit blgelerinin tarihi bakmndan, bu tesirin msbet veya menf olarak tefsir veya izahna imkn olmakla beraber, Trk sahas ve milletinin bu devirden sonraki mukadderat cephesinden, bunun umum olarak ok mhim ve msbet bir vazife grd inkr edilemez. Cengiz ve onun halefleri hkimiyet peinde koarken, belki kendileri de bunun neticelerini dnmeden, Trkler'in o devirde de en mhim kuvvetini tekil eden bozkr kavimlerini nizama koyarak, bunlar eski devirlerde olduu gibi, bir kuvvet rezervuar haline getirmiler ve bunlarn yardm ile Trk sahasn tek bir merkez etrafnda birletirmekle, Trk kavimlerinin birbirleriyle kaynamalarn temin etmilerdir. Bu kuvvetli ve taze yeni Trk dalgalar, bilhassa hudutlarnda, mnferit Trk zmrelerinin komularnn tesiri altnda, ayr birer etnik birlikler tekil etmelerine mni olduklar gibi yabanc zmrelerin tesirleri altnda, birbirinden farkl kltrler vcuda getirmelerini de nlemilerdir. Cengiz ve haleflerinin igal ettikleri yerlerde bir ok kltr merkezlerinin ykldn ve biroklarnn da yer deitirdiini bildiimiz gibi, bunlarn yerine yenilerinin de vcuda geldiini gryoruz. Bu ykma ve kurma hdisesinde Trkler'in kayp ve kazanlar ayrca tetkike deer bir meseledir ve bunun herhalde, bir millet olarak, Trkler'in aleyhinde olmad da grlecektir. Bu devirden, Trkler'in slm erevesi iinde, bir tek kltr camias olarak km olmalar da, mill bnye bakmndan mhim bir kazan tekil eder. Hudut boylarnda grdmz Trk zmrelerinin geri-kuvvetler ile birleerek kuvvetlenmi olmalar da, bu mntkalarn husus vaziyetleri gz nnde tutulursa, Trk tarihi in ehemmiyetsiz bir hdise saylamaz. Cengiz -imparatorluu paralanarak, mnferit mntakalann istiklllerini iln etmeleri, Trk sahasn, iktisad bakmdan daraltm olduu gibi, aralarnda vukua gelen mcadeleler de Trk kannn lzumsuz yere harcanmasna sebep olmu ve resmen dahi devam eden haric birlik de Timur zamannda bsbtnortadan kaldrlmtr. Trk sahasnn hudutlarndaki teekkllerin hibirinin Trkler'in kuvvet kayna olan bozkrlar tamamiyle kendi tarafna celbedememi olmas da, bu kuvvetlerin intizamsz bir ekilde, dahil mcadelelere karmasna yol am ve bunu daim kargaalk haline getirmitir. Yert bir birlie doru lzm olan esaslarn ksmen hazrlanm olmasna ramen, Timur'un halefleri arasnda bu kumandann balad ii devam ettirebilecek bir ahsiyet kmamtr. Bu birbirinden ayr mntakalann zayflayarak yeni br Trk kuvvetini kabul etmee hazr bulunduu br anda en kuvvetli devrini yaayan Anadolu Trk zmresi de, nndekf ii baarmakta kendi kuvveti kfi geldi iin, dier Trk kuvvetlerinin birletirilmesinde kendisi in bir menfaat grmemi, bylece Trk sahasnn bir idare altnda toplanmasna imkn bulunamamtr. Daha sonra madd kuvvetten ziyade manev kuvvetin rol aynamaa balad devirde, artk Trk sahasnn en mhim mntkalar dmanlarn penesi altna girmi bulunuyordu.

394____________________________________________'.________TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

395

f Trk - Mool imparatorluu Devrinde Sosyal ve Askeri Tekilt Eski Trkler'de sosyal kurulu, kltr ve iktisad hayat zerine yukardaki blmlerde (bk. III. Kltr ve tekilt) bilgi verildii iin, burada, ancak Cengiz mparatorluumun kurulu devresine ait sosyal ve asker tekilt zerine yaplan aratrmalar zetlemekle yetineceiz. Hun ve dier Trkler'le Cengiz ordularnn gsterdikleri byk baarlarn srrn,! bir taraftan eine az rastlanan kahramanlk, deha mertebesindeki strateji ile vecd derecesine varan sava azminde ve o devre gre tatbik edilen teknik stnlkte, dier cihetten sivil tekiltla asker tekilt kaynatrarak yrtmelerinde, sosyal nizam ayn zamanda asker bir nizam haline getirmelerinde aramak gerekir; yani onlarda aile, oba, boy, halk gibi sosyal teekkller, ayn zamanda onluk, yzlk, binlik ve tmen gibi asker birlikleri de karlyordu ve bir sava hlinde btn mil-1 let i tekiltn bozmadan tek bir ordu gibi harekete geebiliyordu. Cengiz Han bu bakmlardan yeni bir ey ortaya koymu olmayp, bu blgelerde eskiden beri mevcud olan hayat tarzn, byk asker harekta uygun bir ekilde tekiltlandrarak bundan ustalkla faydalanmasn bilmitir. En kk aile birliine Moolcada yasun ("kemik') deniyordu. Bu yasun'a mensup olanlar akraba olduklar iin birbirleriyle evlenmezler ve bir ebgen fced') den trediklerine inanrlard. Bir ka yasun'un birlemesiyle aymag ve obog'lar (=Trke oymak, oba, 'soy, kabile, airet, boy' anlamnda) meydana gelirdi. Obog'a mensup olanlar da birbirleriyle evlenmezler ve menelerini mterek bir cedde balarlard. Obog'lar iin kullanlan dier bir tbir de urug idi (= Trke uru, "akraba, kabile Jsoy, soy, neyi' anlamnda). Baka baka obog (soy)lara mensup olanlar evlenince birbirlerine kuda derlerdi (Uygurcada kudas, dier lehelerde kuda). Yasun ve urug dndaki kimseler cad(= Trke cad, yat, "yabanc') saylrd. Fakat savalar yalnz carflara kar yaplmaz, obog ve urug mensubu akrabalar arasnda da arpmalar olurdu. Bu takdirde akrabalar yabanc saylrd. Bundan baka, bazan birbirine uzak obog (soy)lara mensup olan ahslar da, karlkl hediyeler alp vermek suretiyle anda (kan kardei) olurlard. Anda'\ar birlikte yaamazsa da, yasun, aymag ve obog fertleri gibi birbirlerini desteklerlerdi. Urug, yar akrabalar, bir bog'un yani boyun hkim snfn tekil ederlerdi. Bunlarn arasnda bir de bogol - bo'ol denilen kleler snf vard ki, bunlar dier ark milletlerindeki klelerden farkl olup, harp esirlerinden meydana gelen hizmetkrlardan ibaretti ve kendi boy zelliklerini muhafaza ederlerdi. Bogot\ax zamanla urug saylarak akraba snfna girebiliyordu. Yararlk gsteren bogol (kle)ler, serbest braklnca, bunlara darhan (tarhan) denirdi. Sonralar calagu (gen, delikanl}! tbiri de 'uak' anlamnda kullanlmtr. Nfuz derecesine gre akrabalar arasnda da kademeler bulunurdu. Yasun ve obo\ex, kabiliyet, cesaret ve beceriklilikleri ile temayz etmi olan ahslar tarafndan idare edilirlerdi ki, bunlara noyan ("bey.reis komutan') denirdi. A/oyan'larn i

bana geliinde mene ve nesil -nesep rol oynamazd. Bunlarn vasflarn belirtmek zere bagatur ("bahadr, cesur"), seen ("bilge, akll"), mergen ('nianc"), bk, bke ('pehlivan') v.b. gibi tbirler de eklenirdi. Noyan'dan baka inceden alnan Tays (prens) ve sengn (komutan), Trke'den gelen tigin (prens) buyru (komutan) v.b. tabirler de kullanlrd. Noyan, nceleri hem sivil, hem asker mirleri ifade ederken, sonralar umumiyetle "subay" anlamnda kullanlmtr. A/oyan'larn en yakn yardmclarna nkr -nker denirdi. Bu szn menei hakknda ihtilf vardr. Barthold, bunun Farsadan gelme bir sz olduunu ifade etmise de, Vladimirtsov, aksine, Farsadaki nker sznn Mool meneli olduunu Deri srmtr. XII. yzyln sonlarnda Mool boylar, kendi aralarnda daim bir mcadele halinde yaamakta idiler. Cesaret ve kabiliyetleriyle temayz eden noyan'larn idaresi altnda bir ok bog'un birlemesi ile yeni gruplar kuruluyor ve bunlara irgen ("halk, airef) deniyordu. Tarih sahnesine klar srasnda, Moolistan'daki boylar arasnda Monggol, Kereyit, Nayman, Merkit, Tatar, Oyrat gibi tannm irgen'le* bulunuyordu. Bazan bir boy zorla paralanp datlyor, veya reisler, noterlerinin yardm ile yeni birlikler kuruyorlard. Bu yzden, bir boy adnn bazan birdenbire ortadan kalktn veya yeni adlarn ortaya ktn gryoruz. Bylece ok mhim baka bir tbire geliyoruz ki, bu da Ulus'tur. Bu sz, 'devlet, memleket" mnasnda eski Trkede de kullantyardu. nceleri bu fbirin, yer ve memleket kastedilmeden bir reis tarafndan birtetirfen irgen'teri ifade ettii, fakat sonralar geni lkelerin zaptndan sonra halk ile birlikte, onlarn oturduklar lkeye de (//, el) temil edildii anlalyor. Cengiz mparatorluu kurulmadan nce Moollar, byk veya kk topluluklar halinde dank bir ekilde yaamakta idiler. Temcine1206'da inggis Han unvaniyle hkmdar olunca, halk o ekilde tekiltlandrmtr ki, irgen (halk). obog (boy) aymag, yasun (kemikjar, ayn zamanda asker birer birlik eklini almtr. Muayyen birliklerin bana noyan (komutan) olarak ayn boydan tannm bir kimseyi tyin etmitir. En byk asker birlik tmen ("onbin) olup, bunlar da minghan ("bin'Vcagun ("vz") arban (onluklara blnyordu. Btn ha* bylece onluk, yzlk, binlik veva onbinlik asker ktalar tekil edecek ekilde byk veya kk yasun, aymag. oboo ve iraen'lere blnm bulunuyordu. Bu birlikleri idare edenlere, yukarda akland gibi, noyan denir, fakat ktann tasrihi iin (Trkede olduu gibi) say. da eklenirdi, mesel: arban-u noyan 'onba'. cagun-u noyan "yzba?, g minghan-u noyan "binba'^ tmen-u noyan lOmenba'. Buna gre mesel bir 'binba' yalnz asker komutan olmayp, muayyen bir h T tnniuluolnun zerine yaad toprakla birlikte, sivil bekmdan da idarecisi ^S^SSSSSi kbgS ('oul, prensler, noyanlan vazifesinden atarak Sm^eeom^ * no/anlar kendi keyiffnne gre in. brakamaz ve birbirleriyle yerlerini deitiremezlerdi.

396

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

397

Bu gibi bir tekiltlanma esnasnda birbirleriyle akraba olmayan trl obog ve irgen'iere mensup fertlerin bir araya getirilmesiyle yenr l/nen'ter 4e kurulmutur. Bu gibi yeni birlikler, ya boylardan birinin, veya balarna getirilen noyarim ad ile anlmlardr. Bu durum, eski boy tekiltnn bozulmasnda esas rol oynayan sebeplerden biri olmutur. Bu yzden baz boylarn blnerek ortadan kalktn, veya baz adlarn, muhtelif yerde para para yeniden peyda olduunu gryoruz.' Bylece minghan ("binlik")ler, yava yava obog'larn yerini almtr. Btn boy ve halklarn birletirilmesi ile Ulus ("Devlet, Hkmdarlk, mparatorluk') meydana gelmitir. Ulus, yani Devletin banda bulunan kimseye Kaan (Veya Ka'an, Kan, Ha'an ,Han) denir ve bu da Kuriltay(= Kurultay, "Millet Meclisi*) tarafndan seilirdi. Ananeye gre devlet slalenin mlk saylr ve Kaan tarafndan sllenin erkek mensuplarna (kbegn "prens, oul") ksm ksm miras ve tmar olarak verilebilirdi. Noyan'lar bunlarn emri altnda bulunurlard. Prenses ve impa-ratorieiere begi ve hatun denirdi. Bylece kumanda emas yle bir sra arze-cter: Kaan kbegn -noyan -nkr. $&j Cengiz Han btn irgen ("halk)leri birletirerek byk Monggol - Ulus ("Mool lmparatorlugu")nu kurduktan sonra, trl halk ve lkeleri oullan arasnda taksim" etmi, bylece en kk olu Toluy, baba ocan devam ettirmek zere esas yurtta kalm, byk olu oci, sonradan Altn Ordu Devleti'nin kurulaca bat blgesini, aatay Trkistan', gedey de Dou lkelerini almtr. Bazan byk Ulus (Imparatorluk)un bu paralarna da ulus denmitir. Kaan tarafndan muayyen bir ulus'un bana getirilen kbegn (prens)ler, bu lkenin ecen (sahib)i saylr, fakat muayyen salhiyete sahip olmakla beraber vergi toplayamazlard. Vergi ve maliye islerine Kaan tarafndan tyin edilen darugain adl memurlar bakar ve topladktan verginin muayyen bir ksmn kbegn (prens)e verirlerdi. A/oyanlarn, kbegn (prens)ler derecesinde husus haklar olmamakla beraber, kendi birlikleri iinde tam salhiyet sahibi idiler. Yzba, binba ve tmenba makamlar, sonralar irs olarak intikal etmitir. Kaan, muayyen bir uluslun idaresiyle vazifelendirdii prenslere, binba ve tmenba gibi komutanlar da birlikte verirdi. Bazan tmen komutanlar-, binbalarn kendileri seer, fakat bunlarn kaan tarafndan tasdiki gerekirdi. Mool asker tekiltnn ilerideki gelimesinde noyan 1ar ile onlarn yardmclar olan nket\ex mhim rol oynamlar ve bu iki zmre arasndaki mnasebetler, kan akrabalna dayanan itima kuruluun tedricen deimesinde messir olmulardr. A/oyan'larn bir nevi yardmcs, kurmay ve emir subay olan n/cVler, gerek arkadalk ve gerek merak yznden kendi arzular ile bu meslee atlr, noyari\ ile beraber yaar ve dolaysiyle hibir akrabal olmayan baka boylardan da gelebilirdi. Sonralar, nTcVlk messesesi, Mool subay okulu eklinde gelimitir. Bir noyan'n yannda alan nkrler muayyen birliklere komuta ederek sonralar noyan olurlard. Kaan, kbegn ve noyan rtbesinde olan herkesin etrafnda n-/cVler bulunurdu. Bunlar cretti asker olmayp serbest gelen subay namzedi idiler. ve her zaman harbe hazr bulunurlard. Dier cihetten komutanlar da n/cVlere bakmak ve beslemekle mkelleftiler. dare eden ve emir veren bu zmrelerin altnda, harp esnasnda erig 'asker'

olarak vazife gren ve karau (kara halk) denen geni halk tabakas bulunurdu. Yukarda iaret edildii gibi, bunlarn arasnda hizmet gren bir de bogol (kle, esir) ler ile calagu (uak)lar snf vard, R Yasun, aymag, obog, irgen, ulus eklinde gelien itima birlikler, kendilerinin mterek mal saylan ve nutug ('yurt,yer'), denilen topraklarda gerlerdi. Bir ka adrdan ibaret kk birliklere ay7(=Trke "al, ky"), birka ayffden kurulu birliklere otog (ota), etraflar ft, hendek ve arabalarla evrili byke birliklere /treyen, kre'en, kren denirdi. Orda (Ordu), sefer karargh anlamna gelirdi. Grlyor kt, Cengiz Han'n eski Trk tekiltndan rnek alarak kurduu bu rozamda, bir taraftan akrabalk dier cihetten idar ve asker gaye byk rol oynam ve bu temeller, devletin bymesi nispetinde, birbirinden kaf izgilerle ayrlamayacak derecede kanmtr.Tylece akrabalk esasna dayanan eski sistem tedricen bozularak yeni yeni gruplanmalar ve tabirler meydana gelmitir: Konumuz yalnz eski devirle ilgili olduundan^ itima, asker ve idar hayatta 13. yzyldan sonra vukubulan deiikliklerle, sonradan Trkeden Moolcaya ve Moolcadan Trkeye geen tabirler zerinde durulmamtr. Ancak, buraya kadar aklanan eski devre ait tbirlerden biroklarnn dahi Trke ite mterek veya Trkeden alnma olduu aka grlmektedir. Netice olarak, tekiltla ilgili tabirleri u ekilde zetleyebilirime
TMA KURULU i yaun (kemik, soy, aile) aymag (oymak, aile) gruplan) -kuda (evlenme ile akrabalk cagun obog (boy) rgen (halk) riua (millet) ebgen (ced)

AKRABALIK:

ung (akraba)

anda (kan kardei)

-ead (yabanc)

ASKER BRLKLER: DARE W KUMANDA:

ban

minghan

(yz )
- nokr (yardmc subay) noyan (subay) buyrug tengn

m
(oul, prens) Ugln

tmen orlg (onbin) (asker, ordu)

tay

kbegn begil, hatun -kaan -kurlltay (prenses, (kaan (kurultay, imparatorie) meclis)

YERLEME i

-ayll (al.avl.ky)

otog (ky gruplar)

kflreyen (islihkam, kamp) ulut (memleket, devlet)

-orda (odu, sefer karagh)

TOPRAK t

nutug (blge, yurt)

-11,0i (il, lke)

HALK 9 ASKER YARDIMCILAR

karau (halk) t bogol (kle.esir)

-orlg (asker, ordu) darhan (hr.serbest) calagu (uak) -nokr

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

399

BBLYOGRAFYA Barthold, W., aatay maddesi, AIII, stanbul 1945, s. 266-270. Barthold, W., ve Kprl, M. Fuad, CengizHan, Ingiz Han {UGt-1227) maddesi, lAf, stanbul 1945, s. 91-98 ve 98-100. Barthold, W., Jrkestan v epohu mongol'skogo nasesMya 1,11. {Mool istils devrinde Trkistan), S. Petersburg 1898-1900; (ingilizcssi:) Barthod, W- Turkestan down to the Mongol Invaon, Oxford 1928, Gibb Mem. n. Ser. V. Blochet, E, DJamiel-Tvarikh, Histoire gnral du monde par Fadl Allah Rashid ed-Din, Terikh-i moubarek-i Ghazani, histoire des Mongols, editee par E. Blochet, tom I, Leiden, Brill 1910, U1911. Cveyn: Juwayn, 'Al U'd-Dn 'At Malik-i, The TaMsM Jahan-GushS, edited by Mirza Muhammad bin 'Abd'l-Wahhb- Qazwn, Leiden, Brill, 1:1902, Gibb Mem. Ser. XVI, 1; 11:1916. XVI., S; III: 1937. XVI3. Deguignes, Joseph, Histoire generale des Huns, des Turcs, des Mongols et des autres Tartares occidentaux, ouvrage tire des livres chinois, Paris 1756-1758. Grousset, Rene, Histoire de l'Asie W: Le monde mongol, Paris 1921/22. Grousset, Rene, L'empire des steppes, Attila, Cengiz-Khan, Tamerlan, Patis, Payot 1939, 4. Basl: 1969. Bibliothque historique. Grousset, Rene, L'Empire Mongol(l'erephase), Paris 1941. Haenisch, Erich, Die geheime Geschichte der Mongolen, aus einer mongolischen Niederschrift des MTOS 1240 von der Insel Kode'e im Keluren-Fluss erstmalig bersetzt und erluterti. '' Leipzig, O. Harrassowitz 1941, ikinci basl;: 1948. Haenisch, Erich, (metin:) Monghol un niuca tobca'an (Yan-ch'ao pi-shi), Die geheime Geschichte der Mongolen, aus der chinesischen Transkription Un mongolischen wortlaut Wiederhergestellt, Leipzig, Asia Majr 1935 ve O. Harrassovvitz 1937. Haenisch, Erich, VVrterbuch zu Monghol un niuca tobca'an... Leipzig, O. Harrassovvitz 1939. Hfz- Abr, Chronique des Rois Mongols en Iran, Texte persan dite et traduit par K. Bayani, t traduction et notes, Paris 1936. Hammer - Purgstall, Joseph, Frefherr von, Geschichte der llchaney ,das ist der Mongolen n Persien, Darmstadt, Veri. von C.W. Leske, 1:1842, li: 1843. Houdas, O., Histoire du sultan Djelal ed-Din Mankobirti, par Mohammed en-Nesawi, texte Arabe, pupU6e par... O. Houdas, Paris 1891 .Publications de L'Ecole des Langues vivantes. Houdas, O., Histoire du sultan Djelal ed-Din Mankobirti, Prince du Kharezm par... traduit de l'Arabe par O. Houdas, Paris 1895. Hoitforth, Henry Hoyle, Hlstoryofthe Mongols, from the 9 th to the 19th century, 4 cild, Landon 18761888, ilve ve lndex, London 1927. Jschke, Gottherd. Zur Geschichte des Namem Tatar*, Reid Rahmetli Arat in Ankara 1966. s. 278-285.- TKAE yaynlan, say:19. Jahn, Kari, Geschichte Gazn-Hin'a aus dem Ta'rh--Mubrak--Gzni des Rad Al-Dn.* tureausg naoh der Handschriften von Stambol, Londen,Paria und Wien mit einer BnteJtung, krfflschem Apparat und indices von... Landon 1940. Gibb. Mem. nr. XIV. Krader. Lawrence, Social Organlzation of the Mongol-TurMc Pastoral Nomads', Haag 1963. Kurat, Akdes Nimet, Topkap Saray Mzesi arivindeki Altn Ordu, Knn ve Trkistan hanlarna etf yarlk ve bitikler, stanbul. Burhanettin Matbaas 1940. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi yayn-lanndan. Marco Polo, The descripilon of the VVorld, yaynlayanlar: A.C. Moule ve P. Pelllot, London, 1938,4 ofll

d'Ohsson. Abraham Constantin Mouradgea, Histoire des Mongols depuis Tchinguiz-Khan jusu' & mourBey ou Tamerlan, 2. basl;, 4 cd, Amsterdam 1834-1835, nc bask: 1852. Pelllot. Paul, Histoire Secrte des Mongols, ResMUtion du texte Mongol et traduction Franaise des chaptres I VI, Paris 1949. Pelliot, Paut, Les Mngols et la Papaute (I), Revue de l'Orient Chretien. III (XXtU), Paris 1923, br. Auguste Ptaartf, s. 340 (1-28); li.tasm: f&. W, 1984, S.22S-235, ffl. Ksm, Itfc tffll. 1881, s.384. i Plano CarptoMorann von, Geschichte der Mongolen und fteisebericht 1245-1247, eviren ve aklayan: Fr. Rlsch, Leipzig 1930. Poppe, N., DieSprache der mongolischen Ouadratschrift und das Yanch'ao pi-shi, Asia Majr, N.F.I, 1944.8.97-115 MP t rvPoucha, Pavel, Die geheime Geschischte der Mongolen als Geschichtsquelle und Literaturdenkmal, Prag 1956. Ouatremre, M., Histoire des Mongols de la Perse, ecrite en Persan parRaschid-el-din, pupliee... par. M uatremere. Paris, Imp. Royale 1836. Raid el-Din, Cami el-Tevarih bk. E. Blochet, K. Jahn, M. uatremere. Raid el-Din, Sbornik letopisey I. (I.N. Berezin neri), Metin: Spb. 1861, Tercme: 1858; II 1868; III, 1888. Raid el-Din, Sbornik letopisey 1,1-2. (I.P. Petruevskiy neri). Moskova-Leningrad 1952; t (Yu. P. Verhovskiy neri), 1960; li (A.A. Romaskevi neri), 1946. Rsonyi, Lszl, Tarihte Trklk, Ankara 1971; Mool istils, s. 174-191, Altn Ordu ve varisleri, s. 218. 235. Rubruck. VVlhelm von, Reise zu den Mongolen, eviren: Fr. Risch, Leipzig 1934. Spuler, Bertold, Die Mongolen in Iran, Politik, Vervvaltung und Kuttur der llchanzeit 1220-1350, Leipzig 1939. Spuler, Bertold, Die Mongolenzeit, HbdOr VI, 2, Leiden-Kln 1953. Temir, Ahmet, Krehir emtri Cacaolu Nureddin'in 1272 tarihli Arapa-Mogolca vakfiyesi, Ankara 1960. &gg! Temir, Ahmet, Moollarn Gizli Tarihi, Manghol-un niua tobca'an (Yan-ch'ao pi-shi) (yazl 1240), L tercme. Prof. E. Haeniseh'in Almanca ve S. Kozin'in Rusa tercmesini Moolca asl ite karlatrp dilimize evireni. Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi 1948. Temir, Ahmet, Die Sozial-militrische Organisation der Mongolen um 1200 n. Chr. OTCFD XVIII. 3-4. Ankara 1962, S. 221-225. Temir, Ahmet, Trk-Mool mparatorluu devrinde sosyal ve asken" tekilt TK X, 118. Ankara 1972, s. 190-207. Togan, A. Zeki Velidl, Umumi Trk Tarihine giri, cild I, en eski devirden 16. asra kadar. smail Akgn Matbaas, istanbul 1946. Turan. Osman, ingiz ad hakknda. Belleten V. 1941, s. 267-276. Vartan- M Ed. Dulaurierln iranszca zetinden (JA1860, XVI, s. 273-322) M. Aya tarafndan Trkeye evrilmitir- Ermeni mverrihine gre Moollar. Vartan'n umum tarihinden mstahre, tercme edam M. Ed. Dulaurier. TM V. 1936. stanbul 1936, s. 27-48. Vassaf 'Ab Allah Bin Fezl Allah, Teezfyef el-Amsar ve teczlyet eMW. Goschitfte Vassefa .Persisch herausgegeben und Deutsch bersetzt von Hammer- Purgstall. I. Band, Wten, 1856. Vladlmlrtsov, B. Y.,Tfffl of Chingis-Khan, London 1930; (PrahBaSas:) Paris 1947: (Trkesi) M. A Edtz, Cengiz Han, stanbul 195a Vladlmirtsov B Ya Obsestvenny stroy Mongotov, tentngrad 1934; (Trke tercmesi:) Abdlkadir nan, Mogollann itimai tekilt. Ankara 1944; (franszcas:) M. Carsovv. Paris 1947.

400

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH__________________________ _____________________________________

401

2. Altn Ordu Devleti

Akdes Nimet KURAT ingiz (Cengiz) Han'n 1227'de vuku bulan lmnden sonra oullar ve torunlar onun ftuhatn devam ettirerek byk bir Mool-Trk Hakanl kurdular. Bu ftuhatn bizi en ok alkadar edeni 1237-1241 yllarnda cereyan eden Dou Avrupa istilasdr ki, Alto Ordu Devleti ve onun bakayas olan Krm, Kazan, Astrhan, Nogay ve Sibir hanlarnn tarihi bu istil ile yakndan alkadardr. ingiz'in lmnden sonra, byk hanlk makamn gedey igal etti. Onun hakimiyeti, Trk-Mool Hakanlnn tekiltlandrlmas bakmndan mhimdir. Bu maksatla kurultaylar toplanm ve baz umum kaideler tensip edilmi; ingiz'in 'yasa's tatbik edilmekle beraber, ehirli ve kyl ahalinin ihtiyacna gre bir idare kurulmutu. 1235'te devlet ilerini alkadar eden yeni meseleler mnasebetiyle toplanan byk kurultayda Bat Seferi, yani Dou Avrupa'nn istils kararlatnldiv Bu maksatla bilhassa Trkler'den olmak zere byk bir ordu topland. Mikdar kaf iyetle bilinmeyen bu Mool-Trk ordusunun birka yz bin kiiden fbaret olduu muhakkaktr. Ftuhatn balangc 1236 ylna rastlar. Bu muazzam ordunun banda ingiz'in torunu, Batu (oi olu) bulunuyordu. Sefere, ondan baka birok ingiz oullar (prensleri) de itirak edeceklerdi, n kt'alarn kumandan olarak da en mehur generallerden biri olan Sobutay' (Sbegetey, Sbetey) gryoruz. Askerlerin byk bir ekseriyetini Orhon ile Yayk ve Irti aralarnda yaayan Trk kabileleri tekil ediyordu. lk darbe Bulgarlar zerine oldu. Bu hareket 1224'de Bulgarlar'n, Don boyundan dnen Mool kt'alarna hcumlarnn cn almak iin yaplmt. Bulgarlar az bir zaman iinde yenildiler; bata Bulgar olmak zere ehirleri tahrip edildi. ehirlerden ve byk yollardan bir yanda kalan halkn, bu istildan mutazarrr olmad muhakkaktr; ehirli ve kyl ahaliden birounun da kaarak, ormanlarda saklandn ve bilhassa Suru (Sura) mansabna gittiklerini tahmin edebiliriz. Bu suretle Mool istilsndan sonra Orta dil sahasndaki Bulgar unsuru ortadan kaldrlm olmad; yok olan ey: Mstakil bir Bulgar devletiydi. Nitekim, ok gemeden bu blgede Bulgar beylerinin yeniden faaliyette bulunduklarn gryoruz. 1237 sonunda k mevsimi olmasna ramen.^Mool-Trk ordusu Rus blgesinin istilsna balad. Bu sralarda Rus yurdu birok knezliklere blnmt. Ryurik sllesine mensup olmak zere, muhtelif mntakalarda, knezleri, mstakil birer beylik hlinde icrai hkmet etmekte idiler; artk Kiyef merkez olmaktan kmtf; onun yerine Suzdal Rusyas (Merkezi Vladimir) ykselmiti; garpta da Hali knezleri kuvvet bulmulard; lmen glnn imal sahilindeki Novgorod ehri de mhim bir iktisadi ve siyas merkez vaziyetinde idi. Bu Rus Knezlikleri arasnda mcadeleler eksik olmadndan Rus yurdu, deta, daim bir anari manzaras arzetmekte idi. Batu Han'n ordular 1237'de Bulgar memleketinden hareketle Suru (Sura) rmann ba ksmn getikten sonra Ryazan zerine yrdler; bir darbe ile buray ele geirdiler; o sralarda ehemmiyetsiz bir kasaba olan Moskova'y yaktlar, Vladi-

mr, Suzdal. Rostov ve Volga kysndaki Yaroslav ehirlerini zaptettiler; btn bu ehtrler birer kale idi; Trk-Mool ordusunu* yalnz ak meydan muharebesinde deil, kaleleri muhasara ve zaptetmek hususunda da fevkalde mahir olduklar grtllyor. Kn iddetine ramen Batu Han kuvvetleri 2-3 ay zarfnda birok kale ve ehirleri ele geirdiler. 1238 bahar geldii zaman bu ordu lmen glnn gneyinde, Lovat rmana varm bulunuyordu; fakat mevsimin icab olarak, daha fazla kuzeye, yani Novgorod istikametine gidilmemi, ordularn gneye dnmestmuvafk grlmt. Bu defa Oka nehrine yakn Kozefsk ehrinin fazla mukavemeti, ordunun hareketini biraz yavalatmsa da, mezkr kale zapt ve ahalisi kltan geirilince; Mool-Trk kuvvetleri 1238 ilkbaharnda Don ile Dneper nehirleri arasndaki sahaya gelmilerdi. Bununla seferin ilk safhas sona erdi. Gayet ksa bir zaman iinde, hem de k olmasna ramen, Batu Han "yldrm* harbiyle Rus yurdunun en mhim ksmn zapt ve Rus knezlernin asker kuvvetlerinin istinat noktalarn irfitoa etmi. Tarihte ilk defa olmak zere, doudan gelen Trk istils, tJfr darbede Rus Sthezferinin siyas varlklarn ortadan kaldrmt. Bu Mool-Trk hareketinin ikinci safhas Kumanlar'a kar oldu. 1224'de Kalka boyundaki savatan sonra, Kumanlar Trk - Mool mparatorluunun dmanlar arasnda saylyorlard. 1238-39 ylndaki seferlerin neticesinde Don boyu ve btn Kpak sahrasndan Kumanlar kouldu; bir ksm kuzeydouda Kama Bulgarlar arasna gitmi, kalanlar da Macaristan'a iltica etmilerdi. Bu suretle Kama boyundaki Kpak ve galiba Kumanlar'la birlikte olan, Yemekler'in gelmesiyle Trk unsuru artm ve hatt Bulgarlar bile Kpaklamlard. Bu suretle Mool istilsnn bir neticesi de Orta dil boyundaki Trk ahalisinin yeni ekilde karmasn mmkn kifinasidif; bugnk Kazan Trkferi'nin kavm teekklleri ite bu tarih vakalarla izah olunmaktadr. Batu Han,- Kumanlar/m-,iini bitirdikten sonra, 1240'da Kiyef ehrini, ksa sren bir muhafradan-.*jnra zaptetti. O sralarda, Kiyef'in, zaten byk bir ehemmiyeti kalmamt. Daha garpta olan Vladimir ve Hali ehirleri de Mool -Trkler tarafndan igal edilerek btn Rus yurdu Batu Man'neftne gemi- eldu; IstMieJvvetlerinin byk bir ksm, Kumanlartr* gittikten;' Macaristan'a yrrlertten, bir kolu da Lehistan'n gney eyaletleri zerinden Silezya'ya kadar ilerlediler; 1241 ilkbaharnda Liegnitz yaknnda kartlanna kan Alman kuvvetlerintyenditar; fakat daha ileriye gidemeyerek, Macaristan'a dndler. Mogol-TOrkler'in*ir kolu, hatt BaJkanlar'a girmi ve Adriyatik sahillerine bile yaklamt. Bu suretle 1240-41 seferiSem bir muvaffakiyetle bitmi, Batu Han'n ordusu btn meydan muharebelerini kazanm, binlerce kilometre geniliinde Dou Avupa sahasn igal ile, burada nce mevcut btn asker ve siyas varlklara son vermiti. ingiz hayatta iken, batdaki btn sahann Coi'ye verlecei takanr etmiti; buna gre, Batu Han'n zaptettii yerler Coi ulusu olacakt. Batu Han 1241-*hncta IdB'in aa mecrasna dnm ve nehrin ot sahilinde "Orda'snn (Karargh) merkezini kurmutu: Buras Saray adm ald ve ok gemeden eski Bulgar ve Itri ehirlerinin yerini tuttuu gibi, onlardan farkl olarak Dou Avrupa Hazar denizi ve Aral denizi civariariyle. Bat SiWrin en mhim siyasi

402

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

403

merkezi oluverdi. Saray ehrinin kurulduu yer "Coi Ulusu'"nun ortasnda ve byk ticaret yolu stnde bulunmas bakmndan, cidden gayet doru olarak tesbit edilmiti. Bu sebeptendir ki, Saray ehri az zaman iinde ykselivermiti. ingiz oullan arasnda en deerli kumandan ve dirayetli devlet adam olarak tannan Batu Han'n ancaK hakanln btnln korumak namna Karakurum'daki hakan tand ve zahiren ona itaat ettii anlalyor. Halbuki Batu Han kendi ulusunda istedii gibi icraatta bulunuyordu. Onun hkimiyeti 1255'de lmne kadar srmtr. Irti boyundan, Aral denizinin kuzey mntakas da dahil olmak zere Kama ve btn dil havzas, z boyu ve Turla (Dnestr) mntakasna kadar uzanan geni bir sahada, ftuhat mteakip yeni bir idare sistemi kuran ve merkezi Saray olan Mool-Trk ordusuna da gereken nizam veren Batu Han olduundan, o, hakkyle Altn Ordu Devleti'nin kurucusu saylmaktadr. Bu devletin tekilt ingiz yasas ve Byk Mool-Trk Hakanl'nda tatbik edilen esaslara dayanmakla beraber, mahall birok hususlarn tanzimi ve bu memleketlerde mevcud eski an'anelerin de gznnde tutulmas lzm gelmekte idi. Eski Bulgar Hanl ve Rus knezliklerinde Attn Ordu'nun menfaatlarna en uygun grlen bir sistem tatbik edilmesi lzm geliyordu. Bu cihetten yeni sistemin Batu Han tarafndan muvaffakiyetle icra edildii grlmektedir. Gerek Bulgar ve gerek Rus yurdunda eski idarede birtakm deiiklikler yapld. Her iki memleket Altn Ordu'nun vassal (tabii) olmakla, birtakm mkellefiyetlere tabi tutuldular. Bu bakmdan bilhassa Rus kneztiklerinin vaziyeti enteresandr. Mool-Trk kuvvetleri fazla bir kalabalk tekil etmediklerinden btn Rus ehirleri ve kylerini igal altna alp Rus yurdunda kalmalarna maddeten imkn yoktu. Bu sebeptendir ki, kendileri iin daha elverili olan bozkr sahalarn igal etmilerdi. Rus knezliklerindeki hkimiyetleri idame ettirebilmek iin de birtakm asker ve idar tedbirler alnmakla iktifa olundu. Evvel teden beri mevcut olan knez idaresini olduu gibi braktlar; Ryurik sllesine mensup olmak zere, knezlikterin hkimiyetlerini tandlar, hatt istildan nceki byk ve kk knezlikler bile muhafaza edildi; yalnz u artla ki, knezler makamlarn han tarafndan tasdik ettirmee mecburdular; yani han'n tabii saylyorlard. intizam ve asayi yani polislik vazifesi knezterin eline braklmt. Bunun dnda: Memleketin umum? asayiine, han'a kar mkellefiyetlerin yerine getirilmesine ve dmanca hareketlerin zuhuruna mni olmak maksadiyle han tarafndan tyin edilen yksek memurlar gnderilmekte idi. Rus yurdundaki Altn Ordu veya Tatar hkimiyetinin ekli ve yapt tesirleri hakknda ilm bir aratrma henz mevcut olmadndan bu hususta kati bir fikir yrtmek imknsz olmakla beraber, 240 yl sren bu Tatar' hkimiyetinin Rus tarihi ve Rus halk zerinde ok cihetli tesiri olduu muhakkaktr. Tannm Rus tarihi lerinin (Solovyev, Klyuevskiy), bu tesirler! inkra almalar, ilm sebeplerden deil, mill hislerden ileri gelmitir. Dier taraftan Mool istilsndan nce de Ruslar, geri Skandinavyal Normanlar'n tesiriyle devlet tekilt vcuda getirdikleri gibi, Bizans'tan aldklar Hristiyanlk sayesinde yazl edebiyatta, mimarde, iktisad ve dier baz sahalarda baz ilerlemeler

kaydetmilerdi. Fakat Batu Han'n buralar

zaptettiinde Rus yurdu tam bir siyas anari iinde alkandndan, iktisad ve kltr refahnn gerekli artlarndan biri olan i emniyet mevcut deildi. Altn Cfedu tarafndan tesbit edilen kuvvetli bir disiplin, evvel her yerde i emniyet ve asayiin yerlemesine mucip olgu? yine bu asayiin idamesiyle ilgili olarak, Saray ile Rus knezliklerindeki bakanlar ve damgalar, yahut asker babular (tmen* bft ve yz beleri) arasnda muntazam bir mnasebeti temin maksadiyle, daha ingiz zamannda kurulan posta usul, yeni yol sistemi gelitirildi O zamana kadar bir tek para sistemi olmayan Rus yurdunda, ayn esaslar zerinde sikke bastrld. Rusa "dengi"(dengi * para, tenke) tbiri, Trke tiyin sincap derisi sznden gelmitir; gmrkler intizaml bir hale kondu ki, Rusa "tamojnya" (gmrk) tbiri de Trke-Moolca tamga-damga sznden gelmektedir. Bunun dnda Rus knezlerinin, byklerinin ve askerlerinin Saray'a ve hatt Moolistan'a kadar gitmeleri, birok Rus byklerinin Tatarlarla dp kalkmalar, Ruslar'n, yaay, giyim tarzlarnda olduu gibi, dn ve grlerinde de Tatarlar'n tesiri altnda kalmalarna sebep olmutur. Ayn ekilde Altn Orduda tatbik edilen kuvvetli bir merkeziyeti devlet rejiminin ve han otoritesinin, dolaysiyle Rus knezlerine br rnek tekil ettiinde pne yoktur. Rus tarihinde Tatar boyunduruu' (tatrskoe igo) dan bahsetmek o kadar moda omutur ki, Sovyet Rus tarihileri bile bu tbiri tekrar ele almlardr. phesiz yabanc bir zmrenin, hele rk ve din bakmndan bsbtn ayr olan bir kavmin hkimiyeti kolay bir ey deildir. Fakat: 240 yl sren Altn Ordu hkimiyeti neticesinde Ruslar, dillerini, dinlerini, topraklarn ve idare tekiltlarn tamamiyle muhafaza etmekten baka, btn bunlar kuvvetlendirmee de muvaffak olduklarna baklrsa, bu Talar hkimiyetinin 'boyunduruk1 olmadna hkmetmeliyiz. Yalnz yabanc bir zmrede deil, normal hkmet idaresinde bite isyan karsa derhal bastrlr ve bu mnasebetle iddet kullanlr, srasna gre binlerce kii ldrlr; mkellefiyetler yerine getirilmedii zaman, cebir ve iddetle bunlarn icras iin zor kullanlr. Altn Ordu baskaklar ve damgalarnn da baka trl hareket etmedikleri tarih bir hakikattir. Altn Ordu'nun Rus knezliklerindeki hkiminin* sonraki Rus arlarnn Kazan, Bakurt, Sibir, Krm, Kafkas ve Trkistan'daki hkimiyetterna nisbetle kat kat yumuak olduunda zerre kadar phe yoktur. Mthi tvan'n ve Romanof ailesinden gelen ar hkmetlerinin Trk kavim^rtolirrha yolunda aldklar tedbirlerin onda birinin Altn Ordu hanlar tarafndan alnmad muhakkalr. Rus knezlerine yaplagelen baz tazyikler ve iddetler, daha ziyade Ruslar'n Saray'da hanlar yannda yaptklar entrikalardan ileri gelmitir. Mod-Trk devleti an'anesinin icab olarak Altn Ordu'da tam br <fin ve dil toterans vard. Metbu kavimler pek de ar omayan, mkellefiyetleri doru drst yerine getirdikten sonra, lzumsuz yere tazyike maruz kalmyorlard. Rus kilisesi, Altn Ordu hanlarnn verdikleri Varlk1 ter sayesinde tarhan'hk kazanmt; yeni her nevi vereve mkellefiyetlerden kurtulmutu; byle olmasna ramen, sonralar Tasarca kar Rus imha siyasetini besleyen messese bilhassa kilise olmutur, ikbuuk yzyl sren Tatar hkimiyetinin tesiri meyannda Altn Ordu hanlar. Rus ahalisi nazarnda terrbir h~ kmdar gibi telkki ediliyordu; bu yzdendir ki Rus knezlen ancak Altn Ordu hkimiyetinden ktktan sonra W lkabn almaa cesaret ettiler.

404

TRK DNYA EL KTABI

TRK TARH ____________i________

-------------------------------------i, 405

Batu Hanin kumandasnda ftuhat yapan kuvvetlerin 600.000 kiiden ibaret olduu sylenmektedir; bunun ancak 60.000'i Mool'du; fc*lan ksm muhtelif 12fk kavimlerden toplanma kumanda heyetinin ve baz memuriyetlerin banda MobHar bulunmakta idi; Tatar adnn tneneinin Trk olmas lzm geldiini sylemifflt %te bu sebeptendir kit Mool iefilsn yapan btn kuvvetlere Avrupallar, M# ol ve Trk faarkedilmeksizin Tatar" demilerdir. Bu sebepledir kit ingz ordulanndaki Trk kavimleri, kendilerine byle tesmiye etmeseler bile, yabanclar karsnda byle grnmee balamlardr. ok zaman gemeden dil Soyunda yerleen Moollar kalabalk Trk unsuru arasnda eriyip gitmiferse de, bu sahann ahalisi TDrk olmasna ramen Tatar" adiyle tannmaa balamlardr. Mool istilsnn netoM olarak Idil-Ural ve Sibirya'da Ttfrk unsuru artt gibi, fe*r dereceye kadar Mool unsuru da yerli ahali ile karmtr; fakat b J&lmreniri daha ziyade yksek tabakaya mensup olduu anlalyor. Ahalisi 922'den beri mslman olan Altn Ordu'da Batu'nun kk biraderi Berke Han'n (1255-1266) Mslmanl kabul etmesiyle, bu lke, tam mnasiyle bir Trk-lslm devleti haline gelmitir. Zaten bu mntkada 922'den beri (yani Bulgarlar'n Islmiyeti kabullerinden itibaren) slm kltr yaylmt. Saray ehri kurulup da Trkistan'la tisret mnasebetleri tekrar kuvvet bulduktan sonra, Altn Ordu'da mslman tesirinin birdenbire baka tesirlere galebe aldn gryoruz; neticede Saray hanlar mslman oldular. Berke Han'n hkimiyet teman, Altn Ordu'nun, Byk Hakanlktan ayrld, yani istikllini Hn ettii zamana tesadf etmektedir; Berke Han kendi namna sikke bastrmakta ve tamamiyle mstakil bir hkmdar gibi hareket etmekte idi. Umumiyetle onun zaman Altn Ordu'nun en parlak devri olarak tannmaktadr; yeni bir "Saray" (Yeni Saray) ehrinin kuruluu da bunu teyit etmektedir. zbek Han (1313-1342) zamannda slm dinbsbtri kuvvetlendi. Saray ehri, dier slm memleketlerinin byk ehirleri gibi camiler, medreseler ve tekkelerle sslenmee baland; hkmdar saraynda limler, eyhler, seyyitler ve hocalar itibar kazandlar; medreseler ve mektepler ald. Muhtelif Isl.m memleketlerinden ustalar celbedilmee baland. Mehur slm limlerinden Kutbettn-r^az, eyh Sadettin Teftez! ve bakalannn Canibek Hafi zamannda (1340-1357) Saray ehrinde kaldklar malmdur. Nehc'l-feradis gibi enteresan bir kitabn ya dorudan doruya Saray'da veya Saray hanlarnn emriyle, yine Altn Ordu hkimiyetinde bulunan, Harezm'de tertip edilmi olmas, yaz dDInin burada mhim terakki kaydettiini gstermektedir. Altn Ordu'nun Xllt- XIV. yzyllarda siyas, iktisad ve kltr bakmndan yalntt ark Avrupa'nn deil, umumiyetle Trk dnyasnn en mhim mevkilerinden biri olduunda phe yoktur. Bu devletin ahalisinin byk bir taam - Rus yurdu mstesna- halis Trk't; ancak st tabakada Mool; unsuru mevcuttu. Bu unsurda ksa bir zaman cinde tamamiyle Trklemiti. Devlet tekilt, ingtfden ok nce teekkl eden devlet sisteminden ibaretti; Gk-TnV ve Uygur tekilatnn mhim un* srlarnn Altn Ordu (ve umumiyetle btn dier Trle devletlerlndejftievcut olduu muhakkak glbMr; hele tekilt szleri (stlahlar)nde Uygarca mtoumltM kullanld grlmektedlr^bunun iindir M/fflbn Orflki.ve sonraki hanHktern devlet;

iktisat ve itima tekiltlarn renmek, MooHar'n kendi i tekiltlarndan maada daha evvelki Trk devletleri ve hey'etlerinin vaziyetlerini bilmee bahdr. Elde mevcut mahdut kaynaklara gre (Timur-Kutfcik, Hacngerey ve Sahip Gerey hanlarn yarlklar) Altn Ordu'da askerlik, ziraat, ticaret, vergi ve her mm mkellefiyetleri tanzim eden muayyen kanunlar mevcuttu. ingiz tarafndan kurulan tekilttan maada, siyas ve itima? hayatn her safhasn tanzim eden birok nizamlar tatbik edilmekte idi. Bu tibarla da Attn Ordu Devleti* "yasair^fcanuniu) bir siya varlk olarak tanmak mecburiyetindeyiz. Ahalinin yalnz gebe olmad, ehirlerin ve kylerin okluu ile derhal grlmektedir. Zaten Orta dil boyundaki Trkler'in ok erkenden kyler ve ehirler kurduklar malmdur. dil'in aa mecrasnda bulunan tfk-Moal unsurunun da tedricen ehir ve kylere yerletikten grlyor. Azerbaycan da dahil olduu halde Altn Ordu'ya ait sahada imdiye kadar 25 ehir tesbit edilmitir. Bunlar; Azak, Batin, Baku, Bler, Bulgar, Derbent, Glistan (Saray'n banliys), Krm, KrmCedit, Macar, Macar-GedK, Mahmd AbalMuh, Ordu, Ordu-Cedit, Ordu-Bazar, Recan, Saray, Saray-Cedit, Sarayck, Snak-Cedtt, Tebcc-kek, Hao-Iarhan (Zeci-Tarhan), abran, amaha. Demekki, Altn Ordu sadece bir "step imparatorluu" deildi. Bu saylan ehirlerin ksm zam byk ticaret merkezleri ve "ihracat ve ithalt' iskeleleri ve transit istasyonlar idi. Bilhassa Saray ehrinin bykl ve gzellii hakknda ehri bizzat gezen seyyahlarn elinden kan kaytlar mevcuttur. Bu cins kaytlar yaplan hafriyat neticesinde tamamiyle tesbit edilmitir. Saray ehrinde mkemmel bir su tesisat olduu, bahelere, evlere varncaya kadar su borulariyle su getirildii meydana kmtr; ini tezyinat, yapclk ve bilhassa maden ileme hususunda'mhim terakkiler elde edildii, kan eserlerle sabittir. Bu itibarla, Saray ehrinin ve iinde yaayan ahalisinin (yani yerli Trkler'in), devirlerinin dier memleketlerinden geride durmadklar aktr. Meydana karlan maden eritme ve iletme tesisatnn mkemmellii, Altn Ordu ustalarnn, hatt bu hususta birok millet ustalarn geride braktklarn gsterir. Bu surette Saray ehrinde (bilhassa Saray-Berke'de) til ve Bulgar ehirlerinin an'anesi yalnz muhafaza edilmekle kalmam, daha da ileriye gtrlmtr. Saray ayn zamanda Trkistan, Iran, Anadolu, Bizans, Rus, Ceneviz ve Orta Avrupa'dan gelen tccarlarn bulutuklar bir merkez olmas hasebiyle de byk bir enemmiyeti haizdi; burada ayr milletler iin ayr mahaller kurulduu ve herkese kendi memleketinde alk olduu hayata gre yaamak imkn verildiini biliyoruz. Altn Ordu'nun merkezi Saray ehri M. Saray ehfre *Taht W denin*. Batu zamannda tesis edilen Saray ehri, Berke Han zamannda daha msait bir yere nakledilerek Yeni Saray, Yahut Saray-Berke adn ald (kfiPln sol tatarndan biri olan Tsares mevkine yekin). Htflar Saray ehrinin Glistan" denHen banliysnde yayorlard; buras bllhas hanlarn k geirdikleri bir yerdi; yazlar ise eski det zere 'yaylaa1 karlar, Don ve z arasnda kalrlard. Hanlarn "yaylak" iardaki ordughlar da byk bir ehir manzaras arzediyor; hanm ve byklerin ss adrlan geni bir sahay kaplyordu. Keeden yaplan adrlann (yurt) i kymetli hallarla ssl di; hann taht altun ve kymetli talarla bezenmi, ayaklan gmten idi Bayram ve yortu gnlerinde yabanc eliler merasimle kabul edilirdi; bu

406

TRK DNYASI EL KTABE

TRK TARH

407

mnasebetle hann taht etrafda hatunu ve hanedan azasna mensup bykler bulunuyor; hanzadeler tahtn ayaklan yannda vtt han kzlar da tahtn nnde yer atyorlard. Mann birka kars olurdu; fakat biri Ulu-Hatun, yani ba kadn saylrd. Ulu-Hatunlarn mevkileri gayet yksek olup, devlet idaresine bilfiil itirak ederler, hatt, hann muvaffakiyetime, kendi adlarndan "yarlk" verdikleri olurdu. Ulu Hatun Osmanl sultanlarnn saraylarndaki Ba-kadn efendi ve Valide Sultana ok benzemektedir; yalnz Valide Sultann salhiyetleri daha genitir. Hanlar, yalnz Tatar byklerinin kzlarn deil, Bizans mparatorlarnn ve Rus knezlerinin kzlarn da alyorlard; ezcmle zbek Han'n kars Rum kayseri Andronik Paleologos'un kz . Umumiyetle Attn Ordu Devleti'nde kadnlann itima mevkileri yksekti ve bu hususta eski Trk an'anesi devam ettiriliyor, Mslmanlk ve ark memleketlerinin kadnlar ezici tesirleri henz kklememiti. Hann hatunlar ayr saraylarda yayorlar, g ederken kendilerine muhsus adrlar bulunuyordu; hatt kendilerinin mescit ve camileri, hoca ve imamlar olduu gibi umum hayatta ayr muhafz kt'alar da vard; Altn Ordu kadnlar pee tamadklar gibi, umum hayatta grnrler, hatt han hatunlar limler ve airler meclisine bile devam ederlerdi. Attn Ordu hanlar da tpk Osmanl sultanlar gibi, gitgide sade ve faal yaay tarzn brakarak saraylarda yumaatc bir hayat srmee balamlar ve. bunun neticesinde dejenere olmulardr. Altn Ordu'nun idare sistemine gelince: Bunun eski Trk esaslarna istinat ettiini sylemitik; bu esaslarda bilhassa bozkr an'anesi ve tekilt mhim bir yer tutuyordu. Ahalinin gittike topraa balanmas, ziraat, ticaret ve sanayiin inkiaf etmesi zerine devlet idaresinde bu esaslar da nazar itibara alnmt. Altn Ordu'nun resmi ismi 'Orduyu Muazzam'dr, yani "Byk Ordu". Bu devlet birka ksma yahut "Ulus'a (l.hisse) blnrd; ezcmle Rusya bile birka "Ulus'tan ibaret olduu gibi, Bakurt, Bulgar, Mok elleri de birer ayr ulus tekil etmiti; bundan baka Kafkas ve Karadeniz sahalar da ayr uluslara blnmt. Ulus onun banda bulunan tre (byk memur) lerin adn alrd. Ulus iinde de, ingiz'in tesbit ettii ve tamamiyle asker mahiyette olan bir blm vard; ezcmle: Tmen ( 10 bin), bin, yz ve on beylikleri; tmen beyi, onbin kiilik kuvveti karan blgenin babuu, bin beyi, bin kiilik kuvvetin ba v.s. Bu bakmdan Altn Ordu gayet intizaml bir askeri ve mlki idare tekilatna malikti. Halis Trk olan uluslarn en yksek idare (sivil) memuruna Daruga denilirdi, ki valilerin mukabili olsa gerektir; Rus uluslarndaki en yksek Tatar valisi de Baskak adn tard; baskaklann idar merkezine de "yurt" denirdi. Baskaklar bulunduklar yerde, Rus knezleri ve ahalisinin Altn Ordu'ya boyun emelerine nezarete memurdu; bu maksatla onun emrinde asker de bulunurdu. Rus ahalisinden "kafa vergisi" alndndan, ahali saym yaplr (ilk saym 1257'de)ve ona gre baskaklar vergi alrlard; mal ve mlkten ayrca aar (onda bir) da toplanmakta idi. Damgalarn da ayn ekilde icrai faaliyette bulunduklar grlmektedir; yerli Trk ahalisinin birok mkellefiyetlere tabi olduu, yarlklardan anlalyor. Ancak Tarhan" olan kimseler, her nevi mkellefiyetten ve vergilerden kurtuluyorlard. Tarhanlk hakk da han tarafndan verilir ve Tarhanlk yarl" ile tastik olunurdu. Hana devlet idaresinde "Divan" adm tayan br meclis yardm ederdi. Ekseri Trk slam devletlerinde tesadf ettiimiz bu messesenin Altn Ordu'daki mahi-

yeti kalf olarak bilinemiyor; bilhassa bu divan* yazclar (Divan bfkPleri) tbiri yarlklarda sk sk zikredilmektedir. D memleketlere gnderilen elilere ve yardmclarna "eli- keleci" denirdi. Ayrca yol, vergi, ticaret ilerine nezaret eden memurlar mevcut olup bunlarn vazifeletf birer birer tyin ve test* edilmiti. Ticaretin Altn Ordu'da ok inkiaf ettiini de sylemitik; buna bal olarak para sistemi de gayet muntazamd; maden para ile yanyana, kt para usul de vard. Altn Ordu'nun siyas tarihi cihetine gelince: Bu-Hakanlk Dou Avrupa'y elinde bulundurmakla* birok bakmdan Hazar Hakanlm andrmaktadr. gal ettii corafi vaziyetinin icab olarak birok devletlerle siyas, iktisad ve kttr mnasebetleri tesis etmitir. Bizans' la, Msr Memlkleri ve Osman ullari'yte mnasebetleri olduu gibi, bilhassa Litvanya-Lehistan Devleti'yle yakn bir mnasebet tesis edilmiti; bunlarn tamamiyle karlkl menfaatlere istinat ettiini sylemee lzum yoktur. Altn Ordu ile llhanler arasnda, Hazar Denizi'nin gney sahas ve Harezm yznden daim bir ihtilf ve rekabet vard; bunun iindir ki Altn Ordu e Msr Memlkteri arasnda sk bir dostluk kuruldu; ayn vecihle sonralar, Yldrm Bayezit ve Toktam Han'n her ikisinin de Timur tarafndan byk bir tehlikeye maruz kalmalar zerine Osmanl Devleti'yle Altn Ordu arasnda yakn bir dostluk hsl oldu; her iki memleketten karlkl eliler ve tccarlar gidip gelmee baladlar. Timur istils Altn Ordu hanlariyle Osmanl sultanlarnn, sonralar da iyi mnasebetleri idamelerine mil oldu. hinci Murat ile Fatih Mehmet zamannda da bu dostluk mevcuttu. Altn Ordu hanlarndan olup sonra Kazan Hanl'n kuran Ulu-Muhammed'in, II. Murad'a ve sonraki hanlarn Fatih Mehmed'e gnderdikleri bitikleri bunu gstermektedir. Moskova knezliinin tedricen ykselmesi ve tehlikeli olmaa balamas zerine, Altn Ordu ile Litvanya-Lehistan arasnda Ruslar'a kar bir cephe tekil etmek istendi. Birok millerin bir araya gelmesiyle, gittike zayf den Altn Ordu, AksakTimur'un arka arkaya indirdii darbeden sonra (bu seferler esnashda Saray ehri kamilen yklm ve ahalisi katlim edilmitir) Altn Ordu bir daha kenefine ge-lemedi. Hanedan zas arasnda kan i mcadele, ticaret hareketlerinin gittike azalmas, komuiannn kuvvetlenmesi neticesinde Altn Ordu Hakanl gittike kuvvetten dt. Altn Ordu'nun son byk han Timur'un ve Bayezid'n muasr olan Toktam Han'dr (1376-1391). Ondan sonra, Taht-ili'nde (Saray'da) hanlar birbirini sk sk takip etmiler ve karlkl iddetli mcadeleler yapmlardr. 1480 ylnda Saray Han Seyyit Ahmet, MosHpva byk knezi III. Ivan' ba eymee zorlayarak Rusya zerinde eski hkimiyetini ihya etmek teebbsnde bulunmusa da, kfi miktarda kuvvete mlik olmad gibi. arkada baz tehlikeler ba gsterdiinden, bir meydan muharebesi olmakszn, Don boyuna ekilip gitmiti; halbuki biraz fazla enerji gsterilmi olsayd Moskova knezinin kaaca betti idi. Bundan sonra Rusya zerindeki 240 yldan beri devam edip gelen Altn Ordu hkimiyeti kendiliinden kalkmtr Zaten Altn Ordu'nun hayat da sona ermi gibiydi. 1502'de bu devlet artk tarihe karm bulunuyordu Bu Hakanln harabeleri zerinde birok hanlklar yksehi; bunlar; Krm. Kazan. Sibir, Asrhan ve Nogay hanlklar idi.

408

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

409

BBLYOGRAFYA

3. Kazan Hanl (1437-1552)

Ahmet TEMR

Bchtold, Rudolf, Sdwestrussland im Sptmittelalter (Territoriale, rirtechmfflche und soziale Verhltnisse), Basel 1951. Balodis, Franz, Alt-und Neu-Sarai, die Hauptsttte der Gctfttene/ Hortff. tatvSjas Universitates Rakst XIII, Riga 1926, s. 3-82. Ballod, Frants V.t Privoijiskie Pompei (Volga boyu Pompeyleri), Moskova-Petersburg 1923. Berezin N. L, Naestvie Batya na flossfli(Batu'nun Rusya seferi), JMNP1855, mays says. Berezin, N. I., Oerk vnutrennego ustroystva ulusa Cucieva (Cuci ulusunun tekilat), TVO VIII, S. Fetersburg 1864. Grekov, B.D. ve Yakuboskiy, A. Y. Zolotaya Orda i yeyo padenie (Altn Ordu ve inhitat), MoskovaLeningrad 1937,1950; (Franszzcas:) La Horde d'Or, Paris 1939; Hasan Eren'in Trke tercmesi: Altn Ordu ve inhitat, stanbul 1955. Hammer-Purgstall, Josef, Freiherr von, Geschichte der Goldenen Horde iri Kiptschak, Pest 1840. Juwayni, Ife Ta'rikh-i Jahan -Gust. edited.by... Qazwini, Leiden. 1,1908;II, 1916; IH, 1937. Kurat, A. N. IV-XVIII. yzyllarda Karadeniz'in kuzeyindeki Trk kavimleri ve devletleri, Ankara, 1972; {Altn Ordu Kaanl: s. 119-151). d'Ohsson, A. CM., Histoire des Mongols depuis Tchinguiz-Khan jus-qua' Timour Bey ou Tamerlan, 4 cild, ikinci basl: Amsterdam 1834-1835, nc bask: 1852. Pelliot, Paul, Notes sur l'histoire de la Horde d'Or, Paris 1950. Poliak, A.N., Le caractre colonial de l'Etat Mamelouk dans ses rapports avec ta Horde d'Or, Revue des Etudes lslamiques IX, 1935. Rsonyi, Lazl, Tarihte Trklk, Ankara 1971; Altn Ordu ve varisleri, s. 218-235. Spuler, Bertold, Die Goldene Horde, Oie Mongolen in'Russland 1223-1502, Leipzig 1943 (Das Mongolische VVettreh t). Vernadskiy, G.V Zolotaya Orda, Egipt i Vizantiya v ih vzamootnoeniyap ve tsarstvovanie Mihaila Paleologa (M. P. devrinde Altn Ordu, Msr ve Bizans ve aralarndaki mnasebetler). Seminarium Kondakovianum I, Prag 1927.

Altn Ordu Hanlarndan Canbek'in 135rde lmnden sonra ortaya kan taht kavgalar ve Aksak Timur ile Toktam arasnda 1391 ve 1395'Jerde cereyan eden savalar neticesinde zayf den Kpak ilinde, "Kazan Hanl1, 'Astrahan Hanl /Krm Hanl*, "ikr Hanl1 gibi daha kk Trk devletleri meydana geldi ve byk Altn Ordu devleti fiilen sona ermi oldu. Kazan Hanl, Ata Ordu hkmdarlarndan Celledcfn bin Toktam (13771395)'m olu, eski Altn Ordu hkmdarlarndan Ulu Muhammed Han tarafndan, dil (Volga) veya Kama Bulgarlar lkesinde 1437*de kurulmutur. Ulu Muhammed Han 1419-1424 ve 1427-1436 yllarnda Altn Ordu hkmdar olarak Saray'da bulundu, fakat tahtn Kk Muhammed'e kaptrarak Krm'a gitti, orada da tutunamaynca Bulgar lkesine gelerek Kazan Hanlfn kurdu (1437-1445). Bu devletin esas ksm, 43-59 dou boylam ve 52-59 kuzey enlemi arasnda bulunuyor ve aa yukar bugnk Tataristan-Bakurdistan ve uvaistan Cumhuriyetleri ile Vot (Udmurt), Mari (irmi) muhtar lkelerini, eski Simbir. Penza, Perm, Vyatka, Nijni-Novgorod, amar, Sar-Tav (Saratov), Sar:Tin (Tsaritsin), Tambov ve Ryazan vilyetlerinin baz ksmlarn iine alyordu. Kazan Hanl'nn gneyinde Astrahan Hanl, kuzeyinde Fin kavimlerinin oturduu lkeler, dousunda ve gneydousunda Nogay Hanl, kuzeydousunda Sibir Hanl, batsnda Moskova Beylii, gneybatsnda Krm Hanl bulunuyordu. Ahalisinin esas ksmim, bata Bulgarlar olmak zsre eskiden beri yerleik hayat sren Trk kavimleri ile doudan zaman zaman buraya g eden Kpak, Uz, Peenek gibi Trk boylar ve slv kavimlerinin yaylmasna kar onlarla kader birlii yapm olan Mordva, irmi, Ar v.b. gibi Fin boylar tekil ediyordu. 1437lde Kazan Hanl'n kuran Ulu Muhammed, kendisini hl Altn Ordu'nun hkmdar sayyor ve paralanan lkeyi tekrar kuvvetli bir merkez etrafnda birletirmek gayesiyle hareket ediyordu. lk adm olarak 1439'da byk bir ordu ile Moskova kaplarna kadar dayand, 1444'de tekrar harekete geerek, 7 Haziran 1445'de Suzdal civarnda vukubyian meydan muharebesinde byk bir zafer kazand. Esir edilen Vasiliy.btn artlar kabul ederek serbest brakld. Bylece eskiden Altn Ordu'ya tabi lan Moskova, imdi de ayn mkellefiyetleri Kazar*^ kar ifa edecekti. Moskova'nn durumunu ve tazminat isterini kontrol iin Vasiliy ile birlikte 500 Kazanl memurun Moskova'ya gnderilerek trl vazifelere tyin edildii rivayet edilmektedir. Anlamann en mhim maddesi olarak, Moskova nfustu altnda bulunan Oka nehri (Serindeki "Hankirman1 ehri merkez olmak zere, Ulu Muhammed Han'n olu tysm'n idaresinde bir beyliin kurulduunu gryoruz. Tarihte 'Kasm Hanl' (1445-1681) ad ile tannan bu tekiltn meydana getiriliinden maksat, Moskova'y kolayca kontrol etmek ve gerektiinde derhal mdahale ita kuvvet bulundurmakt. Plnn birinci kademesini mkemmel bir ekilde baaran ,Ulu GAjhaOTned Han'n son seferinden dnnde (1445) aniden lmesft zerine Attn Ordu'nun di-

410

-TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

411

ger blgelerini birletirme tasavvuru tahakkuk edeffi&tittf. Ondan sonra tahta geen Mahmd (1445-1462) ve Halil (1462-1467) zamannda Moskova ve dier komularla mnasebetin, normal artlar altnda devam ettii anlalyor. Krm, Astrahan, Sibir, Nogay gibi komu Trk hanlklar ile mnasebetler,dostane idi, o derecede ki, Kazan hanlarndan bazlarnn, bu komu sllelerden olduu grlmtr. Bilhassa Krm ile devam, eden sk mnasebet, Kazan'n Moskova Rusyas ile mcadelesinde, her zaman mspet yolda byk nem tamtr. leri g&rl Ulu Muhammed Han'n bununla da yetinmeyerek, Osmanl Devleti ile de salam ve devaml mnasebetler kurmak istedii, II. Murad ve Fatih Sultan Mehmed'e yazm olduu mektuplardan aka belli olmaktr. Ancak, Ulu Muhammed Han'dan sonra gelen hkmdarlarn, onun mcadeleci ve sava ruhunu yeteri derecede kavrayamadklar ve devam ettiremedikleri grlmtr!'Halbuki, daim sava ve genileme esasna gre hareket eden komu Moskova devletine kar varln koruyabilmek iin, Kazan Hanl"nn da asker, idar ve iktisad siyasetini buna gre ayarlamas gerekiyordu. Fakat bu yaplamam ve neticede devlet, i mcadelelerin ve taht kavgalannn da tesmyfe gittike zayflamaya yz tutmutur. 115 yl sren Kazan devletinde 19 defa han deimi 15 han tahta km, bunlardan bazlar ikier, hatta er defa idare banda bulunmulardr. Halbuki ayn devirde Moskova'da ancak 4 defa hkmdarlk deiiklii olmutur. Yerli aristokrasi snfnn iki gruba ayrlarak devlet iine kanrms ve bilhassa son devirlerde amansz mcadeleye tutumas da devletin felah ketini hzlandran sebeplerden biri olmutur. Altn Ordu ve Kazan Hanl'nn ilk devirlerinde Moskova'da cereyan eden taht kavgalarnda hanlar sz sahibi olurken, Hanlk zayfladka Moskova'nn nfuzu artm, imdi Kazan'da cerayan eden i kavgalara Ruslar mdahele etmeye balamtr. Kazan tahtna Muhammed Emin'in ikinci defa km olmas ile (1487-1495) Kazan'n eski anl devri sona ermi saylr. "Bulgar Beyi" lkabn da kullann Moskova hkmdar III. Ivan, artk Kazan'n tbiliinden kmtr. Grne gre, her iki devlet d.e eit saylmakla beraber, Moskova gittike basksrn arttrarakkazan'a kar tbi bir devlet muamelesi yapmak istemitir. Bununla beraber, ok defa Krm ile birlikte hareket eden Kazanllar, XIV. yy.'n ilk yansnda da birka defa Moskova'ya kar zafer kazanarak stn duruma gelebilmilerdir. Mesel 1505'de Muhammed Emin zamannda iki devlet arasnda patlak veren savata Kazinlrtafn Nijni-Novgorod'u zaptederek Oka boyunca ilerlemeleri;'1521'da Sahip GerejPA tahta kmas ileKpm'la mtereken Moskova'ya kar harekete geilmesi* Kazanllar'n Nijni-Novgorod'u tekrar almalar ve Oka'y geerek Ruslar' hemete uA1 tan Krm, ordusu ile birlikte Moskova zerine yrmeleri, bu cmledendi.'Fakat, Moskova'nn geneleme, yaylma ve ilhak esasna gre kurulan siyaseti karsnda sulh iinde yaamay tercih eden ve toprak ilhak dnmeyen Kazan Devleti, f mcadelelerle de sarslmca gittike zayflam ve Ruslar'n mdahalesi de o nispette artmtff. Kazan'da iktidar elinde bulunduran zmre, sulhun muhafazas iin Han seiminde Moskova'nn arzusuna boyun emek, topraktan fedakrlk etmek ve hatt ocuk yata hah iln edilen temi (1548-1551) ile annesi Sym BkeVflvtoek-

va'ya teslin etmek gibi ar artlara katlanmsa da, bu tvizler suIhn korunmasna yardm etmemi, Moskova Rusyas'na kar ancak kuvvete, mcadeleye ve savaa dayanan fefr siyasetle sulh iinde beraber yaamadn mmkn olabilecei ise ok ge anlalmtr. Bu ekilde kuvvet ve mcadele taraftar zfflflrenim tekrar iktidara gelmesiyle, r an iin btn i kavgalar durmu ve mcadele fikri lalkn btn tabakalarn birletirmiti. Kazan hkmeti ilk i olarak hkmdarlk iini halletmekle urat ve 1552'da Astrhan Haro&aaffltfm ote-Ydigr' Kazan tahtna davet etti Ydigr'n Kazan'a gelmesiyle halkn kendisine olan gven? artt. Ka-zan'n da taraf Ruslar'a kar ayakland ve tekrar merkez ile birleti. Ruslar arasnda panik balad. Moskova'ya kar sefer aan Krm ordular da Tula'ya kadar ilerledi. 6u hareketler, Moskova'nn Kazan'a kar kat? sefer amasna vesile tekil etti. Ruslar 150.000 asker, 150 top ve ngiliz mhendisi Butler'in kumandasndaki istihkm ktas ile Kazan' muhasara ettiler. Kuvvet fark ok byk olup, Kazan'n iinde ancak 33.000 kadar askerle, dnda bulunan 15.000 atldan ibaretti. Komu Trk lkelerinden ve Osmanl mparatorluundan yardm ve mdahale teebbsleri de neticesiz kald. Rus ordusu 20 Austos 1552'de Kazan'a ulaarak 23 Austosta ehri her taraftan kuatt. Yapanca Bey, Sunak Mirza ve Eyyb'n Arca tarafnda bulundurduklar 15.000 kiilik svari kuvveti, Ruslar' arkadan saldrarak boyuna hrpaladndan muhasaradan bir netice alnamaynca, Moskova ordusu nce bu d kuvveti bertaraf etmeye alt. Kazanltlar'n yer altndan yaptktan su yolu lmlanarak havaya uuruldu. 30 Eyll gn surlarn bir ksm havaya uurulunca umum hcum teebbsnde bulunulmusa da Ruslar geri pskrtlmtr. Ancak 2 Ekim (yeni takvime gre 15 Ekm) 1552 gn 30 f barut atelenince surlarn bir ksm yklm ve Moskova ordusu kitle halinde ieri saldrmtr-. Savaa savaa takatten den Kazanllar i ehre ekildiler. Sokaklarda mthi bir boazlama balad*. KyM erif Moila etrafnda toplanan Kazan ruhanileri, hafzlar, daninrtendfer, Kul-er CanHfeivarnda yalinfcr ftusiarTfr'zerine saldrdlar ve hepTde dve dve ehid oldular. Yadigr Han, etrafnda birka kii ile esr dt. Ka*anWar br tek kilkalncay kadar arptlar. ehir ete geirtince Rus tarihinin en karanlfo sayfalarn tekil eden korkun bir katlim balam, ertekterden kimse sa braklmam kadnlar ve ocuklar da ldrlm, ancak kk bir grup sava ehirden kirak, mcadeleyi devam ettirmek Cfere ormanlara snm, bir ksm ahali de esir edilmitir Kazan'n btn serveti yama edilmi, camiler, mescitler, evler yklp yaklmtr Bu suretle, 1437"de Ulu Muhammed Han tarafndan kurulmu olan 'Kazan Hanl1116 yl yaam ve 15 Ekim 1552*de Moskova an W. *m tardndan buna nihayet verilmitir. Kazanllar'n Kazan'n mdafaasnda gsterdikleri kahramanlk, t* *rihWn en anl sayfalarndan birini fekil ederken, Ruslar'n Kazan'da ilediklericinayetr ler stanbul'un zapt srasnda Trkler tarafndan hristyentera kar gsterilen merhamet ve licenaplkla karlatr^, u* tarihinin en ifkn sayfa ann. aksettTrrSinVKazan'r zaptndan sonra dier Triketanne kar gm.ien istillarda da, Moakova arl ayn metodla hareket etmitir,

412

TRK DNYASI EL KTABI'

TRK TARH

413

Kazan etarihin dmesiyle sava dunmam^Tatar, uva, irmi v.b. boylar kaleler ina ederek tekiilfrprttkavemette bulunmularda Sr-Batr, MamBrrd; Ahmed-Batr ve Zeyn-Seyyid gibi ahslar, bu mcadelenin nderi olarak hret kazandlar. Mam-Birdi, Kazan ehrinin 45 km. kuzeyindeki alrv kalesini merkez yaparak eski Kazan lelikeai Sym-Bike'nin kardei M Ekrem'i han iln etti, 1552-1556 yllarnda da Kazan ile Kama arasnda halkn isyan ile karlald. Moskova arl bu hareketleri tedricen bastrarak ancak 1556-60'ta vaziyete hkim olabildi ve Kazan Hanl lkesinde kendi menfaatna uygun bir nizam kurdu. Kazan Hanl ahalisinin esas unsuftfiu, eski Bulgar, Kpak, Uz v.b. boyiafih karmasndan meydana gelen 'Kazan Tklef tveya Tatarar) tekil ediyor, bundan baka lkede, Bakrt, uva gibi Trle asll boylarla, irmi, Ar ve Mok gibi Fin-Ugor asll boylar da bulunuyordu. Keno (erine "Bulgarl", "Kazanif veya "Mslman" diyen bu lkenin Trk asll ahalisi iin Tatar* adnn ne zamandan itibaren kullanlmaa balad ak olarak bilinmiyor. Baz tarihiler Tatar" sznn bu lkede Cengiz istilsndan sonra Ruslar'n tesiriyle yerletiini sylemekte iseler de, dier bazlar, Orhon yaztlarnda da zikredilen bu Tatar1 adnn bir Trk boyunu ifade ettiini ve Kagarl Mahmd'un 1072-74 tarihli haritasna dayanarak, Tatar* adn tayan Trk boyunun Mool istilsndan nce de bu civarda mevcut olduunu iddia etmilerdir. amanizm dinine mensup uvalar'la Fin kavimleri, Kazan Hanl'na vergi deyerek tam bir serbesti iinde yaamakta idiler. Hanln devam mddetince bunlarn idareye kar isyan etmeyileri, aksine Moskova'ya kar her trl mukavemet hareketine katlm olmalar, Kazanllar'la bu "aznlklar" arasnda tam bir anlamann hkm srdn gstermektedir. Orta idil boyunda ve Ural dalarnn gneyinde yerleen Trk kavimlerinin Bulglar devresinden beri ekin ektikleri ve ziraat bakmndan stn seviyede bulunduklar, arkeolojik aratrmalar neticesinde ortaya karlan malzeme ile de ispatlanmaktadr. Ayn ekilde, Kazan Hanl ahalisinin de byk bir ksm ziraatla megul olmakta idi. ri ba hayvan yetitirmenin tabi bir neticesi olarak dericilik sanayii ok inkiaf etmiti. dil, Kama, Noktrat (Viyatka) ve dier nehirlerde ok miktarda bulunmas dolaysiyle balklk da gelimi, bilhassa tuzlu balk ihra maddeleri arasnda mhim yer almtr. lkenin ormanlarnda gelimi olan dier mhim gda sanayii de arclk ve dolaysiyle bal ve balmumu ile ilgili hususlard. Yerli tccarlarn ky ky dolaarak krk ve bal topladklar ve Kazan panayrnda bu maddelerin mhim yer tuttuu bilinmektedir. Kazan Hanl1 nn dmesi, Trk lkeleri tarihi bakmndan bir dnm noktas tekil eder: bu hdiseden sonra dil (Volga) nehri Ruslar'n eline gemi, o zamana kadar 1000 yl mddetle bir Trk nehri" saylan dil, bundan sonra bir "Rus rahri" olmu ve Rusya'nn ekonomisi iin can daman vazifesini grmee balamtr. Ruslar dil boyunca gneye inerek 1556'da Astrhan' (Ejderhan, Astrahan)zaptettiler ve Hazar'a ulatlar, sonra burada da durmayarak Kuzey Kafkasya'ya indiler. Bylece Osmanl imparatorluu le Rusya arasnda ilk temaslar meydana geldi ve gerginlik balad. Nogaylar'dan ve Trkistan'dan gelen ikazlar zerine Osmanl Devleti, Kazan ve Astrhan hanlklarn tekrar canlandrmak arzusu

ile Harekete geti. R. Sultan Seiihittefndan IV. Ivan'a yazlan tehdit dolu mektuplardan sonra 1569'da Astrhan' istirdat maksadiyle bir sefer tertip edildi ise de bunun arkas gelmedi, 1571'de vukubulan Inebaht hezimeti ve 1571'de tertiplenen Kbrs seferi dolaysiyle Osmanl evletinin dikkati baka tarafa ekilmi oldu ve bu hadiseler bir mddet iin Rus tehlikesini unutturdu. Dardan yardm grmedikleri iin zaman zaman vukubulan i isyanlardan da bir netice alamayan Kazanlar bylece kendi kaderlerine terkedilmi oldular.

Kazan Hanlar Cedveli

I. Ulu Muhammed sllesi; II. Sibirya sllesi; III Kasm hanlar sllesi; IV. Krm sllesi; V. Astrhan hanlar sllesi; VI. Nogay sCnlesi. 1. Ulu Muhammed b. Celleddin b. Toktam (!) ' 2. Mahmd b. Ulug Muhammed (1) 3. Halil b. Mahmd (1) 4. ibrahim b. Mahmd (1) 5.Alib. brahim (I; 1, defa) 6. Muhammed Emin b. brahim (I.; Ldefa) 7. Ali b. brahim (I; 2.defa) 8. Muhammed Emin b. brahim (I; 2.defa) 9. Mamukb. Ibak(ll) 10. Abdlltifb. brahim (I) 11. Muhammed Emin b. brahim (I; 3.defa) 12. ah Ali b. Seyid Avliyar (III; 1 .defa) 13. 14. 15. 16. Shib Giray b. Mengli Giray (IV) Safa Giray b. Fetih Giray (IV; 1 .defa) Can Ali b. Seyid Avliyar (III) Safa Giray b. Fetih Girav (W; 2. defa) 1437-1445 1445r1462 1462-1467 1467-1479 1479-1484 1484-1485 1465-1487 1487-1495 1495-1496 1496-1502 1502-1518 1519-1521 1521-1524 1524-1531 1531-1533 1533-1546 17. ah A b. Seyid Avtiyar (III; 2. defa) 18. Safa Giray b. Fetih Giray (IV; 3.defa) 19. temi b. Safa Giray (IV; Syn-Bike) 20. ah Ali b. Seyid Avliyar (; S. defa) 21. Yadigr Muhammed b. Kasm (V) 22. Ali Ekrem b. Yusuf (Vi) 1546 1546-1549 1549-1551 1551-1552 1552 1556

414

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARH

415

BBLYOGRAFYA Ahmer, A., Kazan tarihi, Kazan 1910. Arat R. R, Kazan, A VI, stanbul 1955, s. 505-522. Atlas H.. Kazan Hanl, Kazan 1013, ikinci b. 1920. AtlasT, H, Syn Bike, Kazan 1912. Firsov. N.N., Proloye Tatarii (Tataristann mazisi), Kazan 1926. Fuks, K.F., Kratkaya istoriya goroda Kazan (Kazan ehrinin ksa tarihi), Kazan 1817. Gubaydullin. G.S.. z Prologo Talar (Tatarlarn mazisinden), Materiyal Po Izueniyu Tataristana II, Kazan 1925, s.71 -112. . Gubaidullin, G.S., K voprosu o Proishojdenii Tatar (Tatarlarn menei meselesi zerine), Vestnik naunago O-va Tatarovedeniya, 8, Kazan 1927, s. 131-142. Hudyakov, M., Oerki po istorii Kazanskago Hanstva (Kazan Hanl Tarihi zerine dersler), Kazan 1923. Kazan (maddesi), ESBEXIII. A, 1894,s. 910-913. Kazanskoye Hanstvo (maddesi), BSE 19,1953, s. 310-312. Kurat, A.N., Kazan Hanln kuran Ulu Muhammed Han yarlii, stanbul 1937. Kurat, A.N., Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan hanlklarna ait yarlk ve bitikler, stanbul-Ankara 1940. Kurat, A.N., Kazan Hanl, DTCFD XII, Ankara 1954, s. 227-246. Lebedeff, Olga de, Abrg de l'histoire de Kazan, Roma 1899. Mende; G. von, Der nationale Kampf der Russlandtrken, Bertin 1936. Mercan, ., Mstefad-l-Ahbar fi ahvali Kazan ve Bulgar, Kazan, 1:1885, II: 1900. Pinegin, M., Kazan v yeya prolom i nastoyaem(Eskiden ve bugn Kazan), Kazan 1890. Singalevi, S. P., Storaya i novaya Kazan (Eski ve yeni Kazan), Kazan 1927. Taymas, A. Battal, Kazan Trkleri, Ankara 1964. Vorobyov, N.I., Kzanskie Tatan (Kazan Tatarlar), Materyali Po Izueniyu Tataristana II, Kazan 1825, s. 133-166.

4. Astrhan Hanl
Red Rahmeti ARAT
9

^f 2 * As* ''^Gneydou Avrupa bozkrlar arasnda tabfffcnr ett u^L ^ 'n' asrlarca Trk kavimtriftin doudan batya doru guttu akntenna ve bunlar tarafndan kurulan birok devlet tekltlanna sahne olmutur. Biz burada V. asrda Bulgariar', Vl-X. asrda Hazarlar*, X. asrda Peenekter'k . asrda Kumantar' bufeyor ve nihayet XNt asrdan fflbaren, ftfeoliar'ryBhber^i altnda harekete geen yeni ve kuvvetli bir dalgann gelmesiyle, ton Ordu ad altnda byk bir evletin vcut bulduunu gryoruz. XV. asrn sonlarna doru, merkez tea/vetin zayflamas ile, dalmak mecburiyetinde kalan Attn Ordu Devle sahasnda, Kazan, Krm hanlklar ile Nogay Ordast yannda, ^yitaht Astrhan olmak Q2ere, Kk Muhammetf in tspuai, Mahmd olu Kasim Han tarafndan bir de Astrchan Hanl tesis, edilntiir (871^1486). En mhim ticaret yolu (Jzerinde bulunduu ve zenginlii yznden, komu devletler ile gebe kaMeeri celbederek, bunlarn daim hcumlarna raaruz kald iin dahil istikrarm bulamayan bu Trk hanl, kuvvetli ve devaml bir varlk gsterememitir. Ahalilnin byk bir km;nr aebe olup, merkezi hkmetten ziyade, kendi beylerine bal kalmalar da, Hanln zayflamasna sebep olmutur. Astrhan Hanl, Ksim Han (1466-1490) ile kardei Abd el-Kerm Han (1499-1504) devirlerinde, merkez Saray olmak zere, eski Altn Ordu'nun^ ksmnda hkm sren amcalar ile ibirlii temini sayesinde, nisbeten sakin bir hayat yaamsa da, devletin son devirleri, bilhassa Krm Ham Mengli Giray'm Saray' tsiftribinden sonra (1502), komu Krm Hanl ile Nogay Orda'snn, bu mntkay kendi nfuzlar altnda bulundurmak iin yaptktan mcadeleler iinde gemitir. Bu mcadelelerin i vaziyeti ne kadar sarsm olduunu, hanlarn sk sk deimeleri de aka gstermektedir. Astrhan hanlarnn eceresini, tam ve sarft olarak;.%spit etmek olduka gtr. Karamzin'e gre, 1523-1525 senelerinde, K-fttflte fy mnasebet tesis etmi olan, Mahmd'un torunu, Cani Beg olu Hseyin Hain hkm srmtr. Sonra tahta geen, Ahmecflft torunu, Sayyid Ahmed olu Kafilm (Kasay) Han, erkester tarafndan ldffnce (1532), yerine yeeni, Mur-taz olu Ak-Kbek Han gemitir. 1534-1538 senelerinde han butujah, Mahmd'un torunu, Abd el-Kirim olu Abd elRahman Han, douya doru genilemek gayesin? gderek, Trk devletlerinin dahil ilerine karmaa balayan Rus an ile bir dostluk muahedesi aktetmek suretiyle, komularna kar vaziyetini salamlatrmak istemiken, Nogaylar tarafndan tahtndan tedtfiN ve yerine yeeni. eyh Abmed olu eyh Haydar Han (1539-1541) getirilmise de. ok gemeden Krmalar tarafndan koulunca, arn l*nayesina snmak mecburiyetinde katmtr >Sonra tekrar Ak-Kbek Han (1541-154 Ma kardei Birdi Beg olu Yagmur (YamaurcO Han (1544)'lar grypruz. Nihayet Rus ar IV. bmK Kazan Hanl kuvvetlerini malp edip, Kazan' zaptettikten sonra (.1552). Astrhan zerine asker sevk ederek kendi tabu erteliyle eyh Haydar olu Dervi-Hat tahta geirmi (1554) fakat Dervi Han'n. Ruslar aleyhine Krmllar'la mnasebete girimesi zerine tekrar asker sevkeefip, Astrfcan Hanln. arla ilhak etmitir (15S7K Dervi Han kaarak Yagmur Han'n evvelce iltica ettii Azak kalesine snmtr.

fl

mtt iks> 0rta

416

TftK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

417

Gerek yerli Trk kuvvetleri ve gerek Krm ve rkiye, Ruate^i Barolara kadar uzanarak, Trklert arkasna dmelerinin iyi bir netice vermeyeceini anlamlar ve bu mhim mntkann Trkler elinde kalmas iin almlardr. Fakat kuvvetlerin birlikte hareket etmelerinin temin edilememesi, bu yoldaki teebbsleri neticesiz brakmtr. Bu yzden Kanun Sleyman'n 1563'te yapmak istedii sefer, Malta seferi de araya girdii iin, yaplamamtr. II. Selim devrinde Sokullu Mehmed Paa, gerek Iran seferi iin nakliyat ve gerek T(Mf)y4 Trkistan arasnda muvasalay temin etmek iin, Don ile dil nehirleri arasnda bir kanal aarak, Karadeniz ile Hazar denizini birletirmek istemiti. Bu maksatla Astrhan seferine karar verilmi ve 1567'de seferin madd ve manev bakmdan zarur olduu izah edilerek, Krm Han'na tahrirat gnderilmiti. Nihayet 1569 senesinin*ilkbaharnda, Kefe Beyi Kasm Bey kumandasnda, 3000 yenieri ile 20.000 sipahi gnderilmi, Silisti*, Ni-bolu, Kstendil, Amasya, Canik ve orum alay beyleri ve 30.000 asker ile Devlet Giray da onlara iltihak etmilerdi. Bu kuvvetler himayesinde kanaln kazlmasnda ancak balanmakla kalmtr. Karadan hareket eden kuvvetler Eyllde Astrhan yaknlarna gelince, klamak zere bir istihkm da yaplmaa balanmt. Fakat asker arasnda yaylan haberlerden kukulanan Kasm Bey, Devlet Giray'n da teviki ile, aatan yaplm olan istihkmlar yakarak, 20 Eyllde Krm'a geri ekilmek mecburiyetinde kalmtr. III. Murad zamannda Astrhan meselesi tekrar mevzuubahis olmu, Rus ar nezdinde teebbsler yaplm ve nihayet bir sefere karar verilmise de, bunun da arkas gelmemitir. Bylece, dmann kuvvetinden ziyade Trk zimamdarlarnn kendi aralarnda anlaamamas yznden, bu Trk lkesinin mukadderat, uzun bir zaman iin tyin edilmi oldu. Astrhan ehri, Altn Ordu Devletimin balanglarnda, eski Hazar Devleti'nin merkezi olan til ehri civarnda, ehrin sa sahilinde kurulmu ve ticaret liman olarak ehemmiyetini bugne kadar muhafaza etmitir. Ibn Batuta'nn "byk arlara havi, pek gzel bir ehir" diye tavsif ettii bu ehrin, o zamanlarda hanlarn yazlk ikametghlar olduu anlalyor. A. Kontarini, ehrin hann yeenine ait olduunu ve bunlarn da burada yalnz kn birka ay kaldklarn, alak duvar ile evrilmi olan bu byk ehrin, evlerinin pek iyi olmadn ve yaknda tahrip edilmi olmalar icabeden byk binalarn harabeleri bulunduunu zikrettikten sonra, ehrin evvelce mhim ticaret merkezi olup, Bizans'tan Don yolu ile her nevi maln geldii sylendiini kaydediyor. ehir 1395/1396'da Timur tarafndan tahrip edilmise de, XV. asrda, bilhassa Altn Ordu'nun payitaht olan Saray'n inthatndan sonra, tekrar, ticaret merkezi olarak, eski ehemmiyetini kazanmtr. Astrhan Hanl Rus hkimiyeti altna girdikten sonra, ehir, civardaki kaWWarin hcumundaninuhafaza edilebilmek iin, eski yerinden t2 km. daha gneyde nehrin asl yatann sol sahilinde bir adaya (48* 21* kuzey arz ve 48 2' bat tKJ) nakledilmii (1558). Bundan sonra da ehir ve civarnda daha uzun bir mddit istikrar terrrfrredftememitir. ehir, Rus "kargaalklar" zamannda, Terefc featetori (kazak, kazaiy- trk. kazak) "muhafz olarak, hudutlara yerletirilen silhlr Bl ahalisT tarafndan yama edilmi (1605), olunu ar Un eden Ataman Zarutski dnde kalm (1614), buralara g eden Kalmklar'n hcuriuna uram (1882), tekmr Ruslarca kar isyan eden Trk ahali eline gemi (1880) ve drte serim Stenka Raziff (1670-1871) te Streletsler isyanna (1705)^ sahne olmutur.

5. Kasm Hanl
Ahmet TEMR ^A^2^ Hanl||'nn durucusu Ulu Muhammed Han'n olu Kasm tarafndan 1445 ylnda kurularak 1681'e kadar sfirm olan 'Kasm Hanlf dpjju Avru-pa'daki Trk devletleri ile Slavlar arasndaki rpcadelenin delp< ve kark bir safhasn tekil eder. Ulu Muhammed Han 1445 tarfoli son Rus seferinde Vladtour'e kadar ilerlemi ve 7 Haziran gn vukbulan Suzdal meydan muharebesinde byk bir zafer kazanarak Moskova ar Vasiliy'i esir almt. Vasily, feri srlen btn sulh artlarn kabul edince serbest braklmtr. Sulh artlarna gre, harp tazminatndan baka, Moskova, Altn Ordu'ya kar olan mkellefiyetlerini imdi Kazanva kar if edecekti. Sulh artlarnn yerine getirilmesini kontrol etmek zere gerek Moskova'da ve gerek Rus vilyet merkezlerinde birok Kazanl memur yerletirilmitir. Bu anlamann dier bir mhim maddesi de, Moskova'nn nfuzu altnda bulunan Oka nehri zerinde kurulan Kasm ehri merkez olmak ve civarndaki blgeyi iine almak zere "Kasm Hanlnn kurulmas olmutur. Bu hanln kurulmas ile Ulu Muhammed, kendi olu Kasim idaresinde Moskova Knezliinin i durumunu kontrol altnda bulundurmak ve gerektiinde derhal mdahale etmek imknna sahip oluyordu. Buradaki askeri kuvvetlerin masraf birok Rus ehirlerinin gelirlerinden karlanacak, Moskova hazinesinden de her yl para denecekti. Sulh artlarn ancak sonradan renen Rus halk arasnda honutsuzluk ba gstermi, ehirlerde camilerin yaptrlmas da ahaliyi tahrik etmitir. Kazan devleti ile yaplan anlamadan 3-4 ay sonra Vasiliy tahtndan indirilerek gzlerine mil ekilmitir. Bunun zerine, Moskova'daki mevcut durumu muhafaza etmekle grevli Kasm Han, 1447'de Vasiliy'i tekrar Moskova tahtna geirmi, 1449, 1450 ve 1452'lerde Vasiliy'nin rakibi emaka'ya kar seferler tertip etmi ve Rus eyaletlerine hcum eden Altn Ordu kuvvetlerin! bile tardetmitir (1449,1450), Kazan Han Ulu Muhammed'in lmnden sonra yerine byk olu Mahmd (1445-1462), sonra Mahmd'un olu Halil (1462-1467), sonra Halil'in kardei brahim (1467-1479) gemitir. Bu srada Kazan'da bir slle ihtilf ba gstermi ve brahim'e kar, Ulu Muhammed'in ikinci olu Kasm Han, Kasm'n namzetlii ileri srlmtr. Kazan'n i ilerine karma imkn vereceinden, Moskova da bu hadise ile yakndan ilgilenmitir. Rus yardmc kuvvetleri tarafndan da desteklenen Kasl? brahim'e kar harakete gemise de, baar kazanamayarak geri ekilmek zorunda kalmtr. Kasm Hanl'nn kuruluundaki gayeyi ters bir yne eviren Kasm'n bu hare keti durumu kknden deitirmitir. Bylece Kasm Hanl, Kazan Devleti'nin mhim bir vazifesirt gren ileri karakolu olmaktan karak, Moskovaln, Kazan Hanl'nn i ilerine karmasn salayacak siyas bir leti haline gelmeye bala mtr Kasm Hahlar'nn Moskova'da barlar daha da artm, ayn zamanda ver gilerini de almakta devam etmilerdir. Moskova Devleti, Kasm frtaA'nn asker bilgilerinden faydaland gibi, slm devletlerine kar onlan siyas bir perde ola rak da kuHanmaya almtr. I

418

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

419

Kasm Hanl'nda 5 slleye mensup u hkmdarlar i banda bulunmutur: I. Kazan Hanlar Sllesi: 1. Kasm (Ulu Muhammed'in olu) 2. DanyaUlUtim'n olu) L Krm Hanlar Sllesi: 3 . Nur-Deviet (Gazi Giray'n olu) 4. Satlgan {ur-Devfet'tn olu) 5. Cafaay (Nur-Devlefin olu) j^g 1445-1468 1468-1486 &fc 1486-1491 1491-1506 1506-1512 p]

taksimata tabi olduktan sonra, bunun Kasm, Ylatom, atsk ve Temnik kazalarn iine ald grlmektedir. Trkede Han-Klrman, Kirman, Kirmen, Kermen adlan ile de anlan, Rusa kaynaklarda ise Gorodets ve Meerskiy Gorodok eklinde zikredilen Kasm ehri, Oka nehrinin sol yksek sahi yamacnda, Oka'ya dklen iki fck rman arasnda kiffUteutur. Kasm Han tarafndan yaptrlan ta cami yklarak 1768'de omm yerine 2 katl baka bir Gami yaplmtr. Eski minaresi ise ayakta kalmtr. Mehur seyyah Pallas, 788'de ziyaretinde eskt sarayn harabelerini grmtr. Pallas (1768) ve Velyaminov-Zemov'un (1863) eserlerinde, bugn de mevcut olan eski binalardan byk Hanlar trbesi ile Avgan trbesi zerine bilgi verilmitir. ehir 1778'de Ryazan vilyeti ine altnmBr. 1909'da 17.075 dan'rtuun 2000'i mslman idi. Kasm ve civarnda konuulan dil, Trkenin kuzey-bat grubuna dahil olup, baz fonetik zettikler dnda, Kazan ivesine ok yakndr.

ti. Saray Hanlar Sllesi: 6. Seyid-Avliyar (Bahtiyar Sultan'n olu) 7. ah-/Mj (Seyid-Avlisw'jn olu, 1. defa) 8. Can-Ali (Seyid-Aviiyar'tn olu) 9. ah-Ali (Seyid-Avliyar'm olu 2. defa) 10. ah-Ali (Seyid-Avliyar'n olu, 3. defa) 11. Sayn-Bulat (Bik-Bulafn olu) 12. Mustafa-Ali (Abdullah'n olu) IV. Kazak Hanlar Sllesi: 13. Uraz-Muhammed (Ondan-Sultan'n olu) V. Sibirya Hanlar Sllesi: 14. Arslan (AH*nin olu) 15. Seyid-Burhan (Arslan'n olu) 16. Fatma Sultan-Bike (Arslan'n zevcesi)

1512-1516 1516-1519 1519-1532 1537-1551 1552-1567 1567-1573 1573-1600

BBLYOGRAFYA

Arat, R.R., Kasm Hanl, I.A., VI. 1955, s. 380-386. Arat, R.R. Kazan, I A, VI, 1955, s. 505-522. Gordlevskiy, VA, Elementi Kuttun u Kasimovskih Tatar (Kasm Tatarlarnda kltr unsurtan), Ryazan 1927, Trud Ob. Issl. Ryazansk. Kraya 10. Hudyakov. M., Oerki pa istorii Kazanskogo Hanstva (Kazan Hanl tarihi zerine dersler), Kazan 1923; Trke tercmesi: A.Aziz, Tatar tarihi, Kazan 1924. Kurat, A.N.. T&kap Saray Mzesi arivindeki Attn Ordu% Kutra ve Trkistan hanlanna ait yarik ve bitikler, stanbul 1940, DTJ= yaynlarndan, tarih serisi 1. Kurat, A.*U /WfVW. yzyllarda Karadeniz'in kuzeyindeki Wrk kavimleri ve devletleri, Ankara 191: (Kasm Hanl in Indeks'e bk.). Pallas, Puteestvie po raznim provintsiyamRossiyskago Gosudarstva (Rusya devletinin eitli blgelerine seyahat), Petersburg 1773-1778. Pollvenov. E.D.. tonaUeskie osobennosti kasimovsk. diatekta (Kasm ivesini fonetik zellikleri). Moskova 1923. ikin NI stadya goroda Kasimova s ttevneyih vreman (En eski zamanlardan beri Kasm ehrinin tarihli, 1. basl: Ryazan 1837,2. basl; 1891. Taymas, AB., Kazn Trkleri, Ankara 1966. TKAE yaynlan ft Vatidi O matektah Kazansko-tatarsM yazlkov (Kazan-Tatar dili arzlar, hakkmda). Kazan 1927. Vestnik Naun. Ofc- Tatarovedenya 6. w , , 7^ uv- ,fldo^eotas/mo^ vaiyamln^r^ 662 ^^ j ^ wg ggg ^

1600-1610 1614-1627 1627-1679 1679-1681

Son hanlar zamannda Kasm hanlar, Moskova tarafndan tayin edilen Rus valiler tarafndan kontrol edilmitir. Seyid-Burhan'tn tanassur ederek Vasiliy adn aldktan sonra da Kasm Hanl tahtnda braklm olmas, bu hanln attk Moskova'nn d siyaseti iin nemini kaybettiini gstermektedir. Dier cihetten mslman ahalinin zorla hristiyanlatrlarak Ruslattrlmas siyasetine de hz verilmi, fakat Fin kavimlerine tatbik edilen bu siyaset, mslmanlar arasnda baar kazanamamtr. Bu yolda gayret gsteren Ryazan bapiskoposu Mihayil, faaliyetini mslman ahali arasnda da geniletmek isteyince halk isyan etmi ve 1656'da piskopos ldrlmtr. Seyid-Burhan'n lmnden sonra Arslan Harfin zevcesi Fatma Sultan-Bike tahta gemitir (1679-1681). Mhim bir maksatla kurulmuken sonralar Trk lkeleri aleyhine kullanlm olan Kasm Hanl, 1681'de Fatma Sul-tan-Bike'nin lm ile. sona ermitir. Kasm Hanl'nn snrlar zerine ak bilgi mevcut deildir, tik zamanlarda olduka geni sahay kaplamakla beraber. Moskova'nn kontrol altna girerek idar

VeselovsUy. H, Krtmovskoye tsarstvo (Kasm Han.fl). ESBE ^ S. Petersburg 1895. s. 661-

420

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

491

6. Krm Hanl
Halli NALCIK Krm, Altn*Qrdu mparatorluu iinde mmtaz bir blge tekil etmekte idi/KB. asr sonlarna doru Nogay, Altn-Ordu hanna kar Karadeniz imlindeki stepler ile Krm' mstakilen elinde tutuyor ve Balkanlar ile Bizans zerinde siyas stnln ve himayesini kurmaa alyordu. Nogay'n bertaraf edilmesinden sonra da (1300), Krm geni salahiyetli valiler idaresinde mmtaz durumunu muhafaza etti. Krm'da oturan beyler yarmada dndaki steplerde dolaan kalabalk muharip kabilelere dayanmakta idiler ve Cenevizliler ile ihtilflar eksik olmuyordu. XIV. asrn ikinci yarsnda, Altn-Ordu'da hkm sren taht kavgalar srasnda, Krm rakip beylerin ve hanlarn sndklar balca bir blge halini ld. 1380'de Mamay, Toktam Han'a yenilince, Krm'a kat. Ayn suretle Idik (Edike) Toktam'a kar mcadelesinde Krm' s olarak kullanyordu. Bu suretle Krm paralanmakda olan Altn-Ordu hanl iinde mstakil bir siyas varla namzet grnyordu. Cengiz Han soyundan prensler, bu blgeye dayanarak, hanlklarn iln etmekte ve sonra Volga zerindeki merkezi ele geirmee almakta idiler. Toktam Han bunlardan biridir. 1394-1395'e doru, Toktam gibi, Cuci (Coi)'nin kk olu Tokay Timur soyundan olan Ba-Timur Krm'da sikkeye kendi adn da koyarak, hkimiyet iddiasnda bulundu, Krm onun atalarnn yurtluu idi. Onun oullar rakiplerine (Ulu Muhammed ve Edike) kar mcadelelerden sonra nihayet Krm'da ayr bir hanlk kurmaa muvaffak oldular. Krm hanlnn hakiki kurucusu Hac Giray saylr ve adn tayan en eski para 845 (1441/1442) tarihini tamaktadr. XV. asr balarnda Altn-ordu'da iddetlenen i rekabet ve savalar sebebi ile birok kabileler Orta Asya'ya yahut garba Krm'a ve Karadeniz imlindeki steplere kamakta idi. Belli bal kabile beyleri, bu arada irin beyi gelip, Hac Giray'a iltihak ettiler. O daima daha ok miktarda kabileyi Volga havzasndan kendi tarafna ekmek iin alt. Yarm asr sonra dahi irin beyi Eminek Mirza bir mektubunda "hep beyliimiz dahi bu il ile durur" diyordu. Ha Giray Altn-Ordu hanna kar Moskova ile dostluk ve ittifak mnasebetleri kurarak, durumunu kuvvetlendirdi. stanbul'un zaptndan sonra boazlara ve Karadeniz'e hakim olan Osmanllar ile Cenevizlilere kar ittifak etti ve 1454 yaznda, mterek Osmanl-Krm kuvvetleri, ilk defa olarak, Kefe'yi muhasara ettiler. Kefe Cenevizlileri Osmanl sultanna ve Krm hanna yllk vergi vermee raz oldular. Hac Giray, Altn-Ordu hanlarnn meru vrisi sfat ile, Kefe'yi yarlklarnda kendi lkeleri arasnda saymaktadr. Bundan baka Hac Giray bir tarhanlk yarlnda, Krm'dan maada, Taman, Kabartay (Kabada) ve Kpak blgelerini de hakimiyet sahas iinde gstermektedir, fe Altn-Ordu gibi Krm hanlnn da byk zaaf frs kabile beylerinin devletin hakiki hakim ve sahibi olmalarndan domutur. Kabile reisleri yahut han ailesi iinde rekabetler, bu kabilelerin birbirlerine kar gruplanarak kolayca bir i harbe srklenmesini intc etmekte idi, Hac Giray Han'n lmnde (1466) oullar arasnda taht kavgas uzun bir kargaalk devresi at. Yenilen rakip yarm ada dndaki

hut Kefe ye s ,nar S S r S !J ! ' 9 ak mcadeleye devam etmekte idi. Kefe UeneyEkler kendi durumlarn kuvvetlendirmek iin, kh bunun ve kh tekinin tarafnn tutarak, bu mcadelelerde mhim rotejfnamakta idiler. Esas mcadele Nurdevtt ite Mengli Giray arasnda idi. Mengli Giray malp olarak Kefe'ye snd, uraaa fcrn kabilesi beyinin ve CenevizlHer'in yardm ile 1468'de Krm tahtn tekrar ele geirdi. Cenevizliler Mengli Giray'n Osmanhlar'a kar salam bir mttefik olduuna inanyorlard. 25 Ekim 1489'da MengB Giray Fatih Sultan Mehmed'e 'karndam" hitab ile yazdrbir mektupta Ykub Bey'in donanma ile gelip, Knto sahillerinde R ehri yakp yama etmesinden ikyet etti. MKfc doru Kefe tudfcmu ye irin beyi Eminek, Osmanllar ile anlat itham atanda CenevMenn srarlar ile, mevkiinden uzaklatrld zaman beyleri ve kaWlelerW etrafndan toplayarak isyan efl.-Mengli Giray' kamaa mecbur etti. Menglr Giray CenevizBer'e snd ise de, onlar Nfdevlet ile anlaarak, kendisini mevkuf tuttular. Nurdevlet Han ile de bozuan Ernnek, Cenevizliler'e kar Osmanl padiahna mracaat etlt'hfh Sultan Mehmet bunu frsat bilerek, Gedik Ahmet Paa'y kuvvetli bir donanma fle acele Krma gnderdi (1475). Kefe ile Krm sahillerinde Cenevizliler'e ait btn limanlar fcaptettirdr. Gedik Ahtnet Paa tarafndan hapisten karlan Mengli Giray Ceneviz dostu olan Nurdevlet'in etinden hanl almaa muvaffak oldu ve Ahmet Paa ile bir anlama yapt ve Osmanl sultannn tbiliini kabul etti. Bir buuk ay sonra padiaha yazd bir mektupta tbiiyetini te'yid etti. Umumiyette iddia edildii ekilde bir tbiiyet vesikas mevcut olmamakla beraber, Ahmed Paa ile imzalanan anlamada han, padiahn dostuna dost, dmanna dman olmay ve onun hmiliini kabul etmitir. 1476'da Altn-Ordu han Seyyid Ahmed KrnYistil etti. Mengli Giray Krker (ufut-Kale)'e snd. Altn-ordu han, Osmanl padiahnn tehdidi zerine. Canibek adnda bir valisini brakarak, memleketine dnd ise de, bu sefer Nurdevlet Osmanl himayesinde olarak Krm Hanl'm ele geirmeye muvaffak oldu. Mengli Giray stanbul'a getirilerek, mevkuf tutuldu. Bir mddet sonra Krm kabile aristokrasisinin ba Eminek, Nurdevlet Han'a kar kargaalklar karp, padiahtan Mengli Giray'n stanbul'dan gnderilen ilk han sfat ile, Krm tahtn tekrar igal etmesini salad. Osmanl vakayinamelerinde Mengli Giray'n 1475'de tahta geliine ait hadiseler jle 1478'deki hadiseler birbirine kartrtnUr. Mengli Giray'n bu nc saltanat (1478-1514) esnasnda Krm Hanl salam bir ekilde tesss etmitir. Osmanl himayesi hanlkta otorite birliini salam, son Altn-Ordu hanlarnn birletirme teebbslerine, sonra Moskova'nn genileme siyasetine kar hanln varln garanti altna alm, hanlkta ilk defa 1484'de Baye-zid ll.'in Akkerroan seferine itirak ederek, Osmanllar ile garpta ibirti siyasetine balanma. Nihayet Yavuz Selim'in kaynpederi olan Mengli Giray yapt asker yardm ile onun Osmanl tahtna gemesine yardm etmitir, 1502'de Mengli Girny, Saray ehrini tehrij ederek. AftfoOrdu hanlna son darbeyi vurduktan sonra Moskova ite ittifak siyseti sona erdi. Aitn-Ordu'non su* kutu ile meydana kan bu W devlet Altn-ordu sahasna hkim elmek iin mcadeleye giritiler. Krm Henli Moskova'ya kar Yagellonlar ile sk ittifak siyasetin kabul etti (1511), Hanlk Cengiz Han oullarnn beyaz Rwsya ve Ukrayna de tarih haklerindi Yagellonlar lehine vazgeiyor, fakat merkezi ele geirmek istiyordu. Mehmed Giray I (161*ta) babasnn sen yllarnclefcjgay sfat, ile, sonra han dar* MoS beylii kar iddetli aknlara balad. Yagellonlar ile ittifak yem-

422

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

423

ledi. Kardei, Shib Giray Kazan ffthtlna gefi fi 521). Oka nehri zerinde BeiskPnn ordusunu bozguna uratarak, Moskovar-nne kadar geldi ve ehrin etrafn atee verdi. Ertesi sene strrtian' zaptetti. Moskof beyi yHMc bir vergi (ty) vermei kabul etti. Mehmed Giray, hanl en satvetli noktasna eritirdii bir anda A^rhan seferinden dnerken, NogayJ^r tarafndan bir basknda katledildi ve eseri de ykld. Bundan sonra Krm Hanl Moskof devleti ile Volga havzasnda Altn-Orclu miras zerinde iddetli bir mcadeleye giriti. Bu mcadeleyi iki devreye ayrmak lzmdSTbirincisi 1534'te eski Kazan Han Shib Giray (1532-1551)'m padiahn yardm ile Krm tahtnda yerlemesine, ikinci Moskof ar IV. Ivan'n Volga havzasn hkimiyeti altna almasna (1552-1556) kadar gelir. Birinci devrede Krm'da kabileler rakip hanlar etrafnda Osmanl hkimiyetine kar bir takm i harplere ve Kazan ile Astrhan'da Moskof nfuzunun yerlemesine sebep oldular. 1532'de Moskof beyi, Safa Giray' Kazan'dan attrarak, kendi adam Can Ali'yi han yapmaa muvaffak oldu. Bu esnada, I. Mehmed Giray'n olu Gazi Giray ve sonra kardei slm Giray, 'Cengiz Han yasasna' gre, kabilelerin setikleri hanlar sfat ile tahta ktlar. slm Giray padiahn gnderdii hanlara, Saadet Giray ve sonra Shib Giray'a kar iddetli mcadelelere girdi -islm Giray rakibine kar tutunamad zaman, kabileler ile Or-Kap (Perekop) berzah dndaki steplere ekiliyor ve taarruzlarn devam ettiriyordu. O, nihayet, bamsz han sfat ile, 1532'de hanlk tahtn ele geirmee muvaffak oldu. Fakat sonunda stanbul ile uzlamak zorunda kald. Sonra tekrar isyan edince, Shib Giray, Kpak bozkrnda Nogay beyi Hki Bey vastas ile, onu bertaraf etmee muvaffak oldu. iki yl sren bu mcadeleden sonra Shib Giray Krm tahtnda mevkiini salamlatrd (1534). Onum ile beraber Krm Hanl zerinde Osmanl metbuluu ve nfuzu hakiki bir ekilde yerleti. kinci devre Shib Giray Han'n Moskova'ya kar iddetli taarruzlar ile kendini gsterir. Onun sayesinde Osmanhiar da Moskof tehlikesini grmee ve han kuvvetle desteklemee balamlardr. Shib Giray Kazan'da tekrar Safa Giray' hanla getirdi ve 1549'da Osmanl toplarnn yardm ile Astrhan' zapta muvaffak oldu. Onun bu kudret derecesine eritikten sonra Osmanllardan Kzleve iskelesini istemesi ve sadrazam Rstem Paa ile stnlk mnakaas endieler uyandrd. stanbul'dan gnderilen Devlet Giray Han onu katlettirdi (1551). Ertesi $ene Ruslar Kazan' ve 4 yl sonra da Astrhan' zapta muvaffak oldular ve ark Avrupa'da stnlklerini kurdular. SNb Giray devrinde hanln nfuzu bir sra seferler He Kafkasya'da erkealer zerinde kuvvetlendirildi ve Kpak bozkrnda Yusuf Mirza idaresindeki Kii Nogay kabileleri Krm hannn ve padiahn tabiliini kabul ettiler. Shib Giray atalarnn siyasetine devam ile birok kabileleri Krm yarmadasna getirerek yerletirdi. Orak, Kasay, Ur-Mehmed (Or-Membet)'**Tokta (?) kabilelerinin bir ksm garba Karadeniz imalindeki steplere, Besarabya (Bucak)'ya nakledilmitir. Umumiyetle Nogay kabilelerinin zayflamas stepleri Rus Kazaklarma serbest brakm ve ayn devirde Krmllar tarafndan sktrlan mhim mit* tarda erke gruplar bu Kazaklar'a iltihak etmitir. Daha 1559'da Rus Kazaklar ihT erkesler Azak kalesini muhasara etmilerdi. Devlet Giray Han (IBBf157)'dan XVII. amr batennda Karadeniz sahillerinde mtemadi Rus akntan balayncaya kadar Knmliar'n Moskoflah Volga havzasndan geri artmak thfi mca-

dete ettiklerini gryoruz. Bu devirde Karadeniz ve Kafkaslar iin Rus tehlikesine kar Osmanllar in birlii dikkate deer. Devlet Giray Han 1565 knda Osmanl topulan He takviye olunmu ordusu He Rusya zerine neticesizbfcefefer yapt. Osmanl divan 1563'den beri &nalde Astorhan'a bir sefer yapmay cidd okrakm-? zakereye balam m Yalnz Krmllar deil, Kpak bozkrndaki Nogaylar'n t* ksm (K-Nogaylar), Orta Asya Trfcleri Hvariantani imdi "halife-i ry^tfemfrT olan padiah Rus-Kazak terleyilerine kar yardma armakta te. Osmanllar bir ordu gndererek; Don-Volga arasnda bfrfcanal amak ve Asttrharftiaptetrnek suretiyle M'taraftan kazanacaklann dndler. Bylece evvel Ruslar' imal Kafkasya ve aa Volga havzasndan geri Mmak ve Kpak bozkrnda ve Kmm zerinde Osmnfenfuzunu takviye etmek imkn hasl olacak,dier taraftan Mvery-Htafkas ve ran'daki ftuhat iin ordu sevkiyatna daha eilverifc kar yeri alm buhjnacattL^Seg'da Kefe beylerbeyi Kasm Paa'n:kiaresirTCie;46X}(X> teklik bir Osmanl ordusu Devlet Giray Han'n ordusu ile birlikte Don nehri** ite Votga'mn en ziyade yaklat blgede Altn-Ordu hanlarnn harabe halindeki eski payitaht civarna geldi. Kanaln kazlmas tamamlanamad. Ordu cenuba Astrhan'a giderek, Moskof askerleri tarafndan mdafaa edilen kaleyi muhasara etti. K yaklanca evvel hann askeri, sonra Osmanl ordusu zlerek byk bir zayiat le Azak'a geldiler. Krm han Astrhan ve Kpak bozkrnda hanlk yerine Osmanl hkimiyetinin yerlemesini istemiyordu ve Osmanl plnn sonuna kadar desteklemedi. Divan'da Sokullu'ya muhalif olan yeni padiahn adamlar da bunu neticesiz bir macera olarak tasvir ettiler. Ertesi sene ar Ivan'n elisi Novosiltsev Osmanllar ile sulhu salad. Padiah nmesinde Krm'da ve erkesler zerinde hkimiyetini te'yid ediyor, Kabartay'da in edilmi Rus kalelerinin yklmasn ve Astrhan'dan geen ticaret yolunun serbestliini istiyordu. 1571'de Devlet Giray Han'n Rusya'ya seferinde Krm kuvvetleri Moskova'ya kadar ilerleyerek, ehrin etrafn bir defa daha yaktlar. Devlet Giray bu byk muvaffakiyet zerine tahtalg&n" unvann ald. Padiah kendisini "Islmn himayesinde byk yararlklar gsterdii in" husu eklide tebrik etti. Fakat Krm han esas maksadna, Kazan ve Astrhan'm Ruslar tarafndan boaltlmasna muvaffak olamad. 1592'de Osmanl padiah ardan resmen Kazan ve Astrhan'm iadesini istemekle beraber, artk bu mcadelede Krm iin kaybedilmi saylabilir. 1583'te Terek zerinde Moskova kuvvetleri Dastan'dan Krm'a gitmekte olan Osmanl ordusuna taciz hcumlahyaptlar.imd gerek Kirim Hanl ve gerek Osmanl DevtetHflfrYenlfcfe devre balamtr. Bu devirde esas mesele Moskova devletinin Kafkasya ve Karadenitfe doru genilemesi durdurmateftfi. &yflam ten hanlk Rusya'ya kar ancak Osmanl himayesi sayesinde varhn taruyabitdi ve aknlarna devam etti. Dier taraftan Krmllar yalnz imalde deil, Iran ve Macaristan cephelerinde de Osmanllar He gittike daha sk ibirliinde bulundular. Macaristan'a lk defa 1543'te Kalgay Emin Giray kumandasnda. btefcm ordusu gitmitir. Oemanllar'n Iran ve Avusturya ile uzun savalara giritii 3S78-1606 yular arasnda Krm kuvvetlerine htiyac ziydesi ile artt. KUrtm us Kazaklarn hcumlarna ak kalmasna tiWcHmaksznrlntarrvfcwr yl is*r ve tehditler ile sefere arlmas (Iran sefefin*k defa,1678'de kaigay Adl Giray, ertesi sene Mehmed Giray . itirak etiler). Osmanl serdard hanlara kendi n^etlennde bir kumandan muamelesi yapmak istemeleri Krm'da cidd muhalefetlere e#p

424

TRK DNYASI EL KTABI TRK TARH! -_________________________________________________________________4J5

oluyordu. Bizzat Osmal mparatorluu bu devirde zayflad iin, Krmllar bu muhalefeti ak bir isyana kadar gtrdler. Mehmed Giray II. sadece isyan yoluna sapmakla kalmad, ayn zamanda Kefe zerinde hak iddia etti ve ehri kuatt. Fakat- stanbul'dan gnderilenucyeni han slm Giray tarafndan katlettirildi (1584), Maktul hann olu Saadet Giray, Kpak bozkrndan Nogaylar ile gelerek, slim Giray't kard ve Kefe nnde Osmanl kuvvetimi ite arpt. Nogaylar ve Don Kazaklar ile birlikte yapt ikinci teebbste muvaffak olamad. Kardei Murad Giray Moskova'ya giderek, Krm' istil tehdidinde bulundu. Bu Osmanllar' ok endielendirdi. slm Giray 11. nihayet, messir Osmanl yardm ile, tahtnda yerleebilmitir. O, ilk defa olarak, hutbede padiahn adn da okutmaa balamtr, (fakat para daima Giraylar adna baslmtr.), istanbul Bora Gazi Giray ahsnda sadk bir mttefik buldu. O yalnz Macaristan'da Habsburglar'a kar imparatorluu mdafaa etmekle katmad, stanbul kendisinden Anadolu'da Cellilere kar dayardm istedi. Onun zamannda Krm'da Osmanl nfuzu her sahada kuvvetlenmitir. Osmanl Imparotorluu'nun i kargaalklardan kurtulamad XVII. asrn ilk yarsnda, her tarafta olduu gibi, Krm'da da stanbul'un nfuz ve otoritesi cidd bir imtihan geirmitir. Canbek Giray padiaha muti bir han olarak 1610 ve 1635 ara- 1 snda defa hanla getirildi ve dima Mehmed Giray ve ahin Giray'n taarruzlarna urad. Bu ikisi Kpak bozkrndaki Nogaylar'n ve Rus Kazaklar'nn ibirlii ile hanl zorla ete geirdikten sonra, babalar rakip han Saadet Giray ve dedeleri s han Mehmed Giray II. gibi, bamsz harekete kalkmlar, imparatorluun dman. ah Abbas ile dosta mnsebetlere girmiler, 1610'da Osmanl kuvvetlerini ve stanbul'un gnderdii han malp ederek, Kefe'yi zapta muvaffak olmulardr. Bu kargaalk esnasnda imalde Rus Kazaklar kuvvetlenerek Osmanl ve Krm topraklarna cretli taarruzlara baladlar. 1654'te Sinop'u yaktlar, 1612'de Ahyoli'yi ve 1625'de stanbul boaznda Yeniky' yamaladlar. Nihayet 1637'de Azak kalesini zapta, Osmanl ve Krm kuvvetlerinin taarruzlarna ramen, 5 sene ellerinde tutmaa muvaffak oldular. XVII. asr boyunca Rus Kazaklar meselesi yalnz Krm iin deil, Osmanl Imparoturluu iin de belli bal bir mesele halini almtr. III. slm Giray devri (1644-1654). Knm Hanl'nn Osmanllar ile sk ibirlii halinde imaldeki dmanlarna kar harekete getii bir devirdir. O 1644-1647 yllarnda Rusya'ya ve Kazaklar'na kar drt byk sefer yapt. Zaporog Kazakla* n'n Lehistan'dan ayrarak, kendi tarafna ekmesi en byk muvaffakiyetini tekil etmitiri.Hmelntokiy onun ve daha sonra Osmanl padiahnn metbluunu ^and. Bu sayede o 1648-1653 yllar arasnda Lehistan'a ok muvaffakiyetli seferler yapt. Bu memlekete kar sve ile siys mnasebetler kurdu. Fakat o Lehistan le sulh imzalaynca, Kazaklar Rusya'ya yanatlar( 1654).. Kprller idaresinde kalknan Osmanl mparatorluu Lehistan'dan Podalya'y aldktan.sonra, Kazaklar izerinde hkimiyetini kurarak, Ukrayna'ya yaylmak temayln gsterdi. Bu teebbs 1678'de Ruslar ile Osmanllar arasnda Hk byk muharebeye sebep oldu.Aterzifonlu Kara Mustafa Paa.kumandasnda byk bir ordusKmm Han MuracUsiray (1678-1683)'n ordusu ile Ukrayna'da igrin kalesini, etin bir savatan sonra, zapt ve tahrip etti. Kazaklar da Osmanl himayesi altma

alnd. Fakat bu ok srmedi. Viyana bozgunu ile balayan byk jc'at esnasnda imaldeki btn kazanlar kaybedildi; Ruslar Avrupa'da kurulan mukaddes ittifaka katlarak (1684), Krm'a ve Azak kalesine taarruzlara baladlar. Moskof arlar bu ana kadar Osmanl mparatorluuna taarruzdan ekinirlerdi. Fakat bu tarihten Bir baren arlarn Krm ve Karadeniz Kafkasya ve Balkanlar'a dorudan doruya taarruzlar ye istillarjaalamtr. Krm Hanl'nn Rusya mparatorluuma iltihk itefleficelenen bu devre girmeden nce 1683-1690 harp yllarnda hanlm Hac Selim Giray idaresinde (16711704 arasnda drt defa han) Osmanllar ile hayat mahiyette .ibirliine temas etmek gerektir. Bu harpte Ruslar'n Krm' istil teebbslerine kar Krmllar'm muvaffakiyetli mdfaas ve Besarabya'da Leh kuvvetlerinin taarruzlarn bertaraf etmeleri ilk felketli harp yllarnda Osmanllar' byk bir endieden kurtard. Bundan baka Krm kuvvetlerinin 1688'de Srbistan'da Ka-anik boaznda Habsburg ordusunu pskrtmesi harbin gidiinde bir dnm noktas tekil etti ve Osmanllar, dman Balkanlar'dan geri srmek iin frsat buldular. Hac Selim Giray harbin sonuna kadar sk sk deien sadrazamlar ve padiahlar karsnda uzun zaman mevkiini muhafaza ederek, stanbul'da devlet ilerinde stn bir nfuz kazand, hatt bir defa padiah sadrazamn seerken, onun re'yni ald. Selim Giray bu sayede harbin sevk ve idaresinde birlik ve devamllk salad ve phesiz imparatorluun daha byk felketlerden korunmasnda mil oldu. Bununla beraber Rus ar 1696'da Azak kalesini zapt ve stanbul muahedesi ile (1700) buray elinde muhafazaya muvaffak, olmu idi. Yeni han Devlet Giray II., yeni kaleler ve Azak'ta bir donanma yaptran Petro'nun hummal hazrlklarn bildirerek, stanbul'u harekete geirmee alyor ve yeni bir harp ile Rus tehdidine son verebileceini dnyordu. 1702'de azledildikten sonra,>1708'de tekrar hanla getirilince, bu maksadnda muvaffak oldu. feve kral Kart XII. ile birleerek, Babli'yi ara kar harp ama*cn4 etti, Fakat Pntf'ta (1711) arn ezilmesi jfry satm kard iddias ile Baltac Mehmed Paa aleyhinde bulundu. Rus kuvvetleri Hk defa 1736'da Mnnlch kumandasnda Krm yarmadaaan istilya muvaffak ldu.Bahesaray zaptedilerek yakld; 2.000 # .Bk*anlawtsrayr kl oldu Bu arada Selim Giray'n kurduu zengin ktphane mahvoldu. Kal-gaylarn merkez Akmescit ayn akbete urad. Ruslar Taspy idaresinde 1737ve1738 yllarnda da gelerek,,tahribata devam ettiler. Belgrad muahedesi ile (1739) Ruslar Prut'ta geri verdikleri Azak kalesini tekrar ele geirdiler. imdi Krm yeni istilalara ak bulunuyordu. Arslan Giray Han (17481756) yarmaday mdr faa eden istihkmlar takviyeye itin etti 17601a Rus Kazaklar-taarruz ettiler Ka-bartav'da yeni Rus kalelerinin ins, hanl bu taraftan da tehdit etmekte .d.. Ruslarn Lehistan'ca yerlemesi ve Krm hanna ait Balta ehrine snm olan Leh Konfederelerini takip He bu ehri zapt ve tahrip etmeleri nihayet Osmanl padiah tarafndan harp ilnna sebep oldu. 176S.1774 harbi Krm iin felket ile neticelenmitir. 1769 yk bamte Krm Girev Han'n Besarabya'dan Rus topraklarna muvaffakiyet^ bir aknndan son^Rusor^an1770'deBuc^ ^o k,r mi iar ile Osmanllar arasnda anlamazlklar ve idaresizlikler hakKa ^meZlu mitsiz durumda hanl Osmanlmdan tamamyla bamsz ^M. Krm Han, Giray II. V^^^ fi

426

TRK DNYASI EL KTAB

TRK TARH

427

br hale getirmek isteyen mirzalar kuvvetli bir durum kazandlar. HJ^dfHUs igali altnda toplanan kurultayda, Oamanhlariff tayin ettii Maksud SHnay' tanmadlar veShib Gray' Knfti^fltatkrhan setiler. Moskova'ya mirzalardan mrekkep br heyet tareket etti. Kk oynarca muahedesinin (21 Terrtmuz 1W4) & mad* desi ile *Ktm( Bucak, Kuban, Yadtean, Camboyluk ve Yedlkul (Yedioek) Tatar uluslar... serbest ve tam manas ile mstakil tannacaklar, kendi rza ve muvafakatleri ile Cengiz soyundan seilecek hanlarn tkm altnda olacaklar ve han herhangi bir yabanc devletf nazar-r tibara almadan, orrfafi kendi kadm kanun ve adetlerine gre idare edecek, bu sebep ile ne Rusya ve ne de Babli hibir suretle mezkr hann intihaferia ve tahta kna karmayacakta1... Kendi kendHerin idare eden ve Allah'tan baka kimseye tab olmayan btn dier devletlere yaplan ayn muameleyi yapacaklar; fakat Tatarlar mslman olduklarndan ve sultan da slm'n halifesi sayldndan, bu uluslar kendisine eriatn emrettii ekilde muamele edecekler, bununla beraber bu, onlarn yukarda teyit olunmu siyas ve mlk hrriyetlerini tehlikeye drmeyecek mhiyette olacaktr. Padiah), mslman Krmlla'rn halifesi olarak tanyan bu madde tenakuz ihtiva ediyordu, bu suretle ileri* deki glklerin menba oldu. Krm yarmadas ile Bug rmandan Kuban rmana kadar Trkler'in oturduklar blgeler mstakil Krm hannn idaresinde bamsz itan edilmekle beraber, muahedenin dier maddeleri ile Rusya mhim sevklcey noktalarn, Azak denizi aznn iki tarafnda Yeni-Kale ve Ker, Dnepr aznda Klburun kalesi ve etrafndaki hl araziyi, byk ve kk Kabartaylar mparatorluuna ilhak ediyordu! Bu artlar altnda hanln bamsz bir varla sahip olmas imkn yok idi ve bu ileride yaplacak ilhak kolaylatrmak iin, bir siyaset hilesinden baka birey deil idi. Moskova'ya giden bamszlk taraftar mirzalar ve ahin Giray Osmanllar'a kar bir alet olarak kullanld. Dier taraftan Osmanllar da z (Oakof) kalesini ellerinde muhafaza ediyorlar ve hilfet maddesi sayesinde hanln balln devam ettirebileceklerini umuyorlard. ki taraf da, istikllini te'y'd ettikleri devleti himaye altna almak iin, kapy ak brakmlard. Bu durum Krm'da korkun bir i harp dourmu ve memleketin felketi ile neticelenmitir. Kurultay tarafndan seilen II. Sahib Giray Han, Rusya tarafndan gelen tehlikeyi grerek, ok gemeden Osmanl taraftar guruba tab oldu. Mslman halkn ekseriyeti ve ulema, Osmanllar'a kar daima bamszlk davas gdert mirzalardan ayrlyordu. Beyler ayaklanacak, han stanbul'a kamaya mecbur ettiler. Fakat tahta karmak istedikleri Devlet Giray, Ruslar tarafndan desteklenen ahin Gfray'ttt taarruzlarna dayanamad. ahin Giray, Taman'da yerleerek, bir ksm mirzalart kard tarafna ekmeye muvaffak olmu idi. 1776 Knm aynda Rus kt\^Hwfori yardm ite Devlet Giray' malp ve firara mecbur etti. Ruslar Or-Kapfda yerletiler. ahin Giray Ruslar'n bamsz Krm Hanl iin vaad ve taahhtlerine inanm grnmektedir. Rus ordusunda bulunarak garp medeniyetini olduka tanm olan ahin Giray Osmanl halifesinden tamamiyle ayntmay ve Rusya rneine gre bir garp devlet yaratmay dnyordu. Avrupa detlerflr* almak, ordusunu garp usullerine gre tensik etmek, mirzalarn teodal durumuna nihayet vermekletemesi ve vergileri artrmas ummi honutsuzluk yaratt. Mslman ahali ona Ruslar'n orta bir kfir g2ile bakmaya balad; Knm'davil^antta olunan Ruslar'dan birou halk tarafndan katliam edildi. Hcuma urayan ahin Giray yaral halde Bahesaray'dan kap hamilerinin yanna sneh. istanbul'dan tayn olunan Baht

2SL2T^J^dTO.'w^W * gelip, tahta kt. ok gemeden. ahin Giray Rus kuvvetten sayesmde tekrar duruma hakim oldu. Ruslar Kefe'yi ve dier KK noHmnlvn igal ettii 777 k). ahin kay'a kar padiahn gnderdi Se-SL2 "***** iki teebbs de muvaffakiyetsizIH ile neticelendi (1778). Muamman torm halk imdi ktle halinde Trkiye'ye kamakta idi. Ruslar onlarn yerme bu tarihte 75.000 kiilik bir muhacir ktlesi getirip yerletirdik Memleket boalmaya ve harabye yz tuttu (Bu sralarda yarm adann nfusu yarrrumvon tahmin edilmekte idi). Krm'da durum Rusya ilfcOsmanh mparatorluu arasnda sava kanlmaz blf hale getirmi idi. ki taraf arasnda balayan mzakereler nihayet Aynah-Kavak tenkihnmesi ile (10 Marf 1779) neticelenerek, Nftrp ihtimalini W mddet iift bertaraf etmi oldu. Bu anlamada Kmm harormvfem istiklline m Kk Kaynarca muahedesinin 3. maddesi aklandktan sonrar, 3 ve 4 maddelerde Ruslar 3 ay 20 gn iinde Krm Ve Taman' boaltma ve ^Jtibir bahane He yeniden teu tlere asker sokmama taahht ettiler. BabR de ayn 'hususa ve tayn edilen usul dairesinde ahin Gray' han tanma kabul ettl.fluslar bu artlar kabule mecburiyet duydular; TEira padiahn tastiki olmadka, RHTtolflartn ^seriyeti ahiffcG^ ray' han tanmak istemiyordu, br taraftan Osmanl Devleti de Rus igalinde bir Krm grmektense mstakil bir Krm grmeyi tercih ve hanlk zerinde hkimiyetin tamamiyle lafz bir hale gelmesini kabul ediyordu. Fakat ayn anlamann 5. maddesinde Rusya Oakof imalindeki blge zerinde padiahn hkimiyet iddialarn kabul etmesi iin, han nezdinde tavassut etmei vaad ediyordu. Bu kurnazca hazrlanm bir madde idi. Ruslar, fi'len sahip olduklar bu arazi iin, han ile padiah ihtilal haline sokmak ve kendileri hann hamileri grnmek maksadn beslemekte idiler. Anlamay mteakip Osmanl Devleti Kuban ve Karadeniz kylarndaki Nogaylar ile erkesler'i, kendi teb'as olduu iddias ile, Krm Hanlndan ayrmaya alt. Bu suretle Osmanllar, Krm kendi kontrollerinden kt iin hi olmazsa, onun Karadeniz imalindeki tab blgelerini muhafazaya alyordu. Rusya ise. ileride kendisinin ilhak etmesi iin, bu topraklarn hanla bal kalmasnda srar ediyordu. Kuban Trkleri ahin Giray'a kar ayaklandlar ve gnderdii kuvvetleri yendiler.Karm halk da ayaklandndan*, fian tekrar Yerkale'ye Ru* lar'a snd. Toplanan Kurultay padiaha mahzarlar, gnderdi, (eyll 1782}. 5 yl nce padiahn han .olarak gnderdii Baht Giray tekrar ortaya fck Fakat ok gemeden, ahin Giray Rus kuvvetleri ile geri geldi, Rus generali f ctemkto olukocuk ayrt etmeden, 30.000 KrvnhV1 katlim ettirdi ve Krm, arln bjf^ilyeti haline getirildi (8 Nisan 1783). O zaman yeni Ijk harp aacak durumda olmayan Osmanl Devleti, 8 ikinci knun 1784'te Istanbutda imzalad bir anlama H^Kir nm Taman ye Kuban'tn Rusya'ya ilhakn tand. Kuban nehri iki taraf arasmda hudut'sayld TO7'y doru Osmanl Devleti iin Rusya'ya kar harp kafcmlmaz bir hle geldi Krm gibi mslman bir memleketin arlarn idaresine terkhti kimse hazmedemiyor btn Karadeniz imal kylarnda yerleen bu amansz dmanm bizzat stanbul'in ak tehditleri (Katerina \l 1787'de Kmnrt ziyaret etti) tahamml edilmez bir hal alyordu. Osmanllar iin yeni savan gayesi<Kmtatfarmak idi Bu harp esnasnda ehbaz Giray ve sonra Baht Giray, -han unvan le. Osmanl ordusunda Bucak Trkleri banda Ruslar'* kar. *^** ** oan Osmanh Devleti Ya muahedesi (UMile Dnestefe kadar hirtefft arasy Rusya ya

428 -- - -TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

429

terketti. Rusya Bucak (Besarabya)'n da vaktiyle Krm hanlarna tabi olduunu iddia etmekten geri kalmad.Burasn ancakvyeni bif harpten sonra 1812'de Bkre muahedesi ne ete geinebildi, bu suretle vaktiyle Krm hanlna tabi Trk mslman nfusu ile meskn btn memleketler Rus hkimiyeti altna girmi oldu. Tekilt I. Hac Giray Han'dan itibaren Krm Hanlna tab yerler Knnfyarmadas, Tannan, Kpak ve Kabartay blgelerinden ibarettir. Bu drt blge hanln sonuna kadar ayrlk hususiyetlerini muhafaza etmilerdir.Han,Krm yarmadasnda Bahe-Saray'da otururdu. 1475'ten itibaren cenupta Kefe, Sudak ve Mangup limanlar civarndaki arazi ile birlikte dorudan doruya Qsmanl padiahna tabi oldu ve Kefe'de sancak beyi ve bazan beylerbeyi rtbesinde bir Osmanl valisi yerleti. Mengli Giray Osmanl padiah ile yapt anlama ile bu yerler zerinde hkimiyeti resmen terketmi ise de, sonra gelen baz Krm hanlar bu kaleler yahut, hi olmazsa, civarndaki arazi zerinde hak iddia etmekten geri kalmamlardr. 1539'da Shib Giray Han top menzili berisindeki arazinin hanlarn hkmnde olduunu iddia etmitir. Sonradan Kazak ve Rus taarruzlar karsnda Krm hanlar, Osmanllarn z (Dnepr) rma aznda z kalesini ve Ker boaznda Yeni-Kale'yi in ve muhafaza etmelerine raz olmulardr. Krm yarmadasnn imal blgesindeki steplerde muhtelif devirlerde gelmi yangebe kabileler dolamakta idiler. Bunlar Krm'daki asker kuvvetleri tekil etmekte olup, Kayalar-Alt denilen itima mevkiinde hak edilmi damgalara gre, hemen hemen belli bal btn Trk ve Mool kabinelerini temsil etmekte idiler. Yarmada, imaldeki Berzah, yani Or-Kap (Perekop) zerinde, Baron de Toffun dahi hayranln eken, eski devirlerden kalma salam biriatahkm ile Kpak bozkrndan ayrlyordu. O-Kap'nn muhafazas Or beyine htvale edftnif" id. Krm hanlarna tbi Kpak blgesinin snftan balangta imalde Belgorod'a kadar uzanmakta idi.Fakat Kpak sahas Karadeniz imaffnde Prut rmandan Azak'a kadar btn step blgesini iine almakta idi. Mangli'Stay t. 1484te Baye-zid II. Akkerman seferine geldii zaman, ffevan kasabasn ve havalisini alarak Besarabya'da hkimiyetini geniletmitir. Kpak abasnda*'Nogaylar dturmakta idiler. Bunlar 176Tye doru, Baron de Tott geldii zaman, hl byk tasroYftBSa-riyle gebe hayatm muhafa etmekle beraber Bucak'ta Akkerman dolaylarnda ehir ve kylere yerlemilerdi ve steplerdeki gebeler de bu zengin topraklarda mtim miktarda hububat zraati ile megul olmakta ve mahsul'MilM'a ve stanbul'a sevketmekte idiler. XVIII. asr boyunca stanbul'da birok defa ktlk tehRKea1> bu blgeden yaplan hububat sevMyat ile nlenmii. XVIIlraev0a Kpak Nogaylan, Dnester ve Prut rmaklar arasnda Bucak (Besaffljty*) Trkleri, Bug ve Krm arasnda Camboyluklar olarek, byk gruba ayriu mtr. Krm hanlar iin balangtan itibaren Kpak bozkrlarndaki Nogaylan kontrol altna almak hayat bir ehemmiyet tayordu. 1523'te Mehmed Gtmy I. Han' katleden Nogaylar Sahip Gray I. zamannda yarm aday istil ite tehtfit ettiler. Bu han ancak 1546'dan itibaren Nogay '"krgn" denilen bir sra kanl seferler neticesinde bunlara hanlk hkimiyetini tantabildi. Bu devirde KinNogay kabilelerinden bir

ksmnn Krm ile Akkerman arasndaki sahaya grld yukarda sylenmiti. XVIII. asr balarnda Kaimuk tazyiki altnda Uiu-Nogay kabilelerinden bazlarnn, Yedisan, Ycnbulad ve Yedicekler'in de Kuban havzasnda Karadeniz imalinde adlar ile gsterilen blgelere g ettiklerini grmekteyiz. Nogaylar'n hana tbiiyetleri gevek olup, hanlk mddetleri le yahut Ruslar ve Kazaklar ile birleerek, Kfm tein ekseriya ok tehlikeli durumlar yaratm ve birok defalar yarmaday inemilerdir. Krm hanlar bunlar, daha iyi itaat altnda bulundurmak iin, zaman zaman yanmada imalindeki steplere getirip yerletirmek istemilerdir. Bunlardan Mansuroullar hanlk ierisinde ok mhim roller oynamlardr. Mensur-oullarfndan Kantimur 1620'den itibaren Osmanllar nezdln-de kazand nfuzdan istifade ederek , hanlar karsnda mstakil ve mtehakkimne hareketlere balam idi. 1621 de Hotin seferinde temayz etmi ve Osmanl Devleti kendisini z beyi yapm idi. s ahin Giray'a ve Mehmed Giray'a kar mcadeleleri ile nfuzunu daha kuvvetlendirdi. Onun tahakkmne tahamml edemeyen yeni han nayet Giray zerine ticum ederek Kantlmur'u'tetanbul'a kamaya mecbur etti. Orada Kantimur'a Silistre valilii tevcih olundu, inayet Giray tekrar zerine yryp, kabilesini yama etti ise de, bu harektt azB-ne sebep oldu (1637). ok gemeden nayet Giray da, Kantimur da Mur&d tV.*n emri ile idam olundular. stanbul hkmeti Krm hanlarn zayflatarak, daha iyi itaat altn* tutanak iin, Kantimur'dan itibaren, Nogaylar'* umumiyetle kendi nfuz ve himayesi altna ekmee almtr. Bununla beraber ekseriyeti gebe olan bu halk Osmanl hkimiyetine kar gelerek zaman Ifcaman Bogdan'a taarruz ediyor ve yamalarda bulunuyorlard. Bunlarn cezalandrlmas, mallarn ve esirterfn iadesi iin,' tetanbuFdan han vazifelendiriyor, bu i onun ile Nogaylar arasnda yeni arpmalara sebebiyet veriyordu X\fltt. asrda stepdeki Nogaylar gmike daha ziyade Rus nfuzu altna girmee balamlard. 1771^ Krrmt &til eden Dolgoruki/rn ordusunda Nogaylar ounluu tekil etmekte idiler. Ruslar bunlarn tekrar Kuban blgesine gmetetf-n? tevik etmilerdir. Taman yarmadas. Kuban havzas ile birfeWe, gebe Nogaylar'n oturduu ikinci blgeyi ** etmektedir. Daha cenupta Kabartay'da erke katateten de Krm hanlaym matbu tanrlard. kkKrm hanlan Hac Giray. Mengli Giraya Mehmed Giray l.'m y^tenndan anlaldna gre, Krm hanl..nm tekilt hemen *emen tamamyla AJn Ordu ananS^ ibaretti. Shib Giray l'den itibaren Osmanhtnesseter. SXrt^^ Gazi Giray *.- telm Giray H. Canbek Gtray ve Hac G^ilr^r Osman messeseleri ve medeniyeti Krm'da gittike kuvvetlenS^E^ taklit edilmitir. Fakat devletin A**, J?duS esas karakteri hibir zaman dememitir. XIV as.rda Bronovjitfun hanlk tekilt hakknda brakt taevjr ft XVIU. asrn, ikirly^

430

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

431

"drt Karai beyi5 ad iie, bu aristokrasinin t At tabakasn tekil etmekte diler. XVIII. asr ortalarnda Krml Abd al-Gaffar {Umdat al^Tavarih, s. 194ya gre, drt karai sras ile rmlar, Mansurolu, Barmlar ve Sicuvut (Sicuut) beyleri idi. Baron de Tott kendi zamannda tanlar rmlar, Mansurolu, icuvut, nlar ve Barmlar eklinde sralamaktadr (Peyssonei'de, Barmlar Argnlar'dan npedir). Pallas'ta bu be aileden Barmlar ikinci sradadr. Biliyoruz ki, bu dereceleme kabilelerin han ile mnasebetlerine gre, zarran zaman deitirilmitir. Bahdr Giray (1737-1641) Mansuroullar'n, s olduklar iin, Krm'dan kpmu, bir ounu katliama,uratm idi. Bunlar sonra slm Giray II. zamannda (1644-1654) gar* arldlar ve eski yerlerini aJdlar. Keza Sicivutlar'p beyi Shib Giray I. tarafndan drt karai arasna ykseltilmi idi. Fakat rmlar birinci mevkii daima muhafaza ettiJer.Jrn beyj bakarai yahut ba-bey unvann tar, han sllesinden kzlar ile evlenirdi. Bu ailenin birok azas, han sllesi mensuplar gibi, Giray unvann tamakta idi. rmlar beyi, devlet iinde handan ve hanedana mensup sultanlardan sonra, en yksek mevkii igal etmekte idi. irin beylerinin Altn-Ordu han Toktam zamannda da ba-karai, baka tbir ile emir-i kebir olduklarn ve bu sfat ile sa-kol bana gemi bulunduklarn kaydetmeliyiz. rnlar'n Krm'da malikneleri Karasu ile Ker arasnda idi. Kaide olarak kabileler, bey ailesi iinde en yalsn bey seerler ve bu intihap han tarafndan tasdik olunurdu. Han onu azledemezdi. Kabileler beyleri vastas ile, hann otoritesini tanrlar, yani bey s olduu zaman; kabile de s olurdu. Devlete feodal hususiyetini veren bu sk kabile ananesi hanlarn otoritesini ziyadesi ile tahdit etmekle ve i harpleri kolaylatrmakta idi. Drt karai beyleri Krm'da en kuvvetli kabileleri, yani Krm kuvvetlerinin byk ksm emirleri altnda bulundurmakta idiler. Bu drt (sonralar be) karai beyi hann divannda otururlard ve onlarn re'yi olmadan, hibir mhim mesele hakknda karara varlamazd. Onlar hann seilecei kurultaylarda da esas rol oynamakta idiler. Karai beyleri "ingiz Han yasasnn", daha dorusu Altn-Ordu ananelerinin mutaassp mdafileri sfat ile, bu tekilt bozabilecek her yenilie iddetle kar koymakta, kndi imtiyazlar ttisusunda ok hassas bulunmakta idiler. Umumiyetle hanlarn seimi, padiahtan ziyade onlara, daha dorusu nn beylerine tabi olmu ve onlarn istemedikleri Han Krm tahtnda tutunamamtr. Beyler ekseriya stanbul'a beylerden birini bfr mahzar ile gndererek, kimi han istediklerini bildirirlerdi. Kendi istedikleri han gnderilmezse, muhalif vaziyet alrlar, Kayalar-Alt denilen mevkide toplanarak, kendi setikleri Mn etrafnda mcadeleye giriirler, ekseriya yarmada imalindeki steplere karak, Nogaylar ile birleirlerdi (bu rakip hanlar Saadet Giray, slm Giray ve Mehmed Giray'dif;kFakat irin beyleri, Eminek Mlrza'dan beri, ba-bey sfat ile, umumiyetle stanbul ile ibirlii yapmlar, bylece padiah ile atma haline gelmeden, nfu* ve otoritelerini korumaa, hatta takviyeye muvaffak olmulardr. Bu irin beylerinin hanln OsmanlH&imyesi altna girmesinde esas rol oynaklar malmdur. Fakat onlar, sonradan Moskova'nn entrikalarna uyarak, hanln i savalara srklenmesinde ve Rus istils altna dmesinde de balca rol oynamlardr. Ruslar Knml lhak ettikten sonra, nnlar'n beytha 2.000 rublelik bfr tahsisat balamlardr. Dier taraftan Krm ordusunu tekB eden kabileler, asker yeniliklere, yeni bir ordu tekili fikrine her zaman iddetle kar koyarak, memleketin Altn-Ordu devrindekinden bir adm Heri gitmesine msaade etmemilerdir. Bu

SS T ? u f md,r * XV,IL aarda' Rus istillarnn bir netice*olarak, Kh m^c9u fm alka 7ov? E <*"** 1768'de Krm Giray'naron de Tott (Me-mores, , 178) tan Moltere'in tercmesini isteini biliyoruz. Nihayet ahin Giray nan. Kinm m Petrosu olmak emelinde idi. Kuvvetli tesiri grlen Osmanl merkeziyeti ssteiTttclan, hanln kabilelere dayanan feodal tekiltn deitirememitir, ueviet Sterinde dorudan doruya rey sahibi olan karai mirzalar elinde dahatook kabile beylerrnrzalar vardr ki, bunlar da irs asiller snfna mensupturlar. Osmanhkap-kulu sisteminin yerlemesinden sonra meydana kan baz byk aileler knci bir asalet snf tekil etmilerdir. Bunlardan birou aslnda erke klelerdir, Peyssonel bunlar arasnda Kudalak, Avlan, Kemal, Uzic ve Kaya ailelerdi saymaktadr. Bunlardan en eskisi Kudalaklar'm en yal azas, kap-kulu mirzalarnn ba sfat ile kurultaya itirak ederdi. Toprak ve teba'a han ailesi ve mirzalar arasnda timar olarak, taksim olunmutur. Umarlara hann tevcihi ile tasarruf eden mirzalar, vergileri kendileri iin toplarlard ve bunun kaklnda bizzat asker hizmette bulunmaa ve timarna gre muayyen miktarda asker gtrmee mecbur idiler. Mirzalar kabile beylerinin husus bayra altnda (byk kabileler birden fazla bayrak altnda) sefere giderlertii. Bir ksm ilenmemi arazi asil olmayan kimselere, han tarafndan enletilmek art ile timar olarak verilmitir. Bunlar elebi unvan ile anlmakta ve hann silhdannn kumandas altnda, ayr bir bayrak altnda sefere gitmeke idiler. XVII. asrda Evliya elebi'nin mahedesine gre, mirzalar topraklarn, ekseriyette hristiyan esirlere iletirlerdi ve bunlarn adedi daha bu devirde yz binlere varmakla idi. Btn bu mirzalarn zerinde han ve onun sllesinden gelen sultanlar yer almakta idi. Hac Giray I. hann yarlnda (1453) olan unvan ye anlan bu sultanlardan her biri harpte mevki ve derecelerine gre deien byklkte bir kuvvete kumanda ederdi. Cengiz Han yasas ad altnda gsterilen an'anev kaidelere gre, han, veliahd makamnda olarak, kk kardeini kalgay (ilk ekli kagalgay) semek mecburiyetinde idi. Daha kk kardeini yahut ekseriya olunu ikinci veliahd saylan nmddin (nuradin)'lik mevkiine getirirdi. Kalgay ve nreddin'in ayr saraylar ve divallar var idi. Yabanc hkmetlere, mahiyet itibar e hann yarl ile ayn olmamakla beraber, kendi adlarna yarlk gnderebilirlerdi. Hanla yllk vergi (ty) gnderen devletler (Moskof arl, Leh Krall) onlarn hisselerini gndermezler ise, handan mstakil olarak o devlete kar hasmne harekette bulunmakta serbest idiler. Gazi Giray II. kalgay'la ve nreddinlie kendocuklar-"hl'getirerek ve dier sultanlar katliam le tehdit ederek, $phesiz Osmknfl paFah rneine gre, mutlak hkMyethi tesise atm ise de, sultanlardan bir ou Rmeffde irmen sancanda padiahtan aldklar maliknelere snmlardr. Osmanl padiah veya Krm aristokrasisi iin bunlardan rint hanla getirmek her zaman mmhft idi. Kuban Bucak ve Yedisan vilyetlerinin umum valileri yahut daha dorusu bu c blaedeki NogaYtartn kumandanlar sultanlar arasndan selttffi ve ser-asker sultan unvan, taarlard. Bunlarn da ayr saraylar ve divanlar var dL Or beyi mevkii ise, umumiyetle irin beylerine verilirdi ve mevkuten serasker sultanlardan sonra gelmekte idi. Hanlk iinde handan sonra gelen en yksek bu alt. mevkiden maads. iin

432

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

-433

Fey2han **#. Zernov tarafndan neredilen ty defterleri 1te Peyssonefln tasvirini mukayese etmelidir. XVI. asrdan itibaren ty defterlerfndeRu8 ar veya t^h krat tarafndan blek gnderilen btn mevki sahiplerinin payeleri sras ile gsterilmitir. Hanm annesi veya kantarndan birtae bal ana-toey, hemiresine ve kzlarnn en byne bal ulu-hani mevkilerir*er-askerierden sonra, en yksek saylmakta olupv husus daire ve gelirleri var idi. Bu kadnlar, khyalan Vastas ile kendilerine tahsis olunan kylerin vergilerini toplatrlard. Ty'ta mhim paylan vard. Devlet ileri hann bizzat bakanlk ettii bir divan tarafndan yrtlmekte olup, azalan unlard: kalgay, nreddin, Bucak, Yedisan, Kuban ser-askerieri (Bahesa-ray'da iseler), irin beyi, mfti, ulu-aa (vezir), kazasker, hazinedar ba, defterdar, akta-bey, kilerci ba, divan efendisi, kazasker naibi, Bahesaray kads ve kullar aas. Kapc-ba ve kapclar -kethdas, Osmanllar'da olduu gibi, divana dahil olmayp, merasim ilerine bakmakta idiler. Mhim devlet ileri hann bakanlnda fevkalde hallerde toplanan kalgay, nreddin, ser-asker, vezir, kazasker ve karai beylerinin katld bir mecliste kararlatrlrd. Bu toplantlarda harp ve sulh gibi hayal meseselerde karai beylerinin re'yi kat' bir mahiyet tard. irin beyi lzum grrse, mirzalarn ba sfat ile, bu fevkalde meclisi, kurultay kendi bana toplayabilirdi. Buna umumiyetle han ile bir ihtilf kt takdirde bavurulur ve toplant mehur Kayalar-Alt mevkiinde yaplrd. lerin yrmesi ve hann otoritesinin teesss iin, yalnz onun ile karai mirzalarnn arasnda deil, stanbul hkmeti ile de mutabakat gerekiyordu. Hanlkla skun ve muvazenenin devam ve mtecanis bir siyasetin tatbiki fi'len irin beyi ile padiahn vezir-i zami arasndaki anlamann devamna bat kalmtr. Padiahn Krm han arkasnda olmas, sultanlarn ve kabilelerin mcadelelerini frenledii ve bu i rekabetlerden faydalanmak isteyen Moskova'nn mdahalelerine set ektii iin, hayat bir ehemmiyeti haiz olmutur. phesiz hanln Kazan ve Astrhan dtkten sonra daha kibu-uk asr varln koruyabilmesi balca bundan ileri gelmitir. Fakat dier taraftan Osmanilar'n Krm kuvvetlerini orta Avrupa ve ran'daki harp sahnelerinde fazlas ite kullanmak istemesi ve kabile aristokrasisinin hkimiyetini krmaa ve Nogaylar' ayrmaa temayl etmesi mukavemet hareketleri dourmu ve hanl zayflatmtr. Baron de Tott'un bavekil diye vasflandrd hann veziri, yahut daha eskiden kullanlan unvanUe ulug-aga's mene itibar ile hann kuilarmdandr. Vezirler XVII. asrda Sefer Gazi ile muvakkat bir zaman iin devlet iinde birinci derecede nfuz kazanm iseler de, bu kuvvetli ahsiyet de bunu ancak kalgay'a kar karai mirzalar ile olan ittifakna borlu idi. 1724'te han veziri Subhan Gazi de, irin beyleri ile birleerek, Saadet Giray Han' taht brakmaa mecbur etmitir. Sefer Gazi Aa'nn ve ondan sonra gelen nfuzlu aalarn Mo6kof ve Leh bavekillerine gnderdikleri mektuplarda kendilerini, Osmanl vezir-i zamlar tarznda, vekil-i mutlak sfat ile anmalar bizi yanltmamaldr. XVIII. asr ortalarnda, yani merkeziyetici siateminln en ok yerlemi bulunduu bir devirde dahi Baron de Tott kabile artitakrasisi karsnda vezirin ve mftnn Osmanllar'da grlen nfuz ve ktidara hibir zaman sahip olmadklarna iaret etmitir.

K , n m ^ . ^ ' n, 6Vet ne byk mevkitai ve ran unutmamak lzmdr. M 'slnl tahsil ve terbiyeye verilen ehemmiyet, medreselerin okluu ve edar PLZ^I ^^ ^ hemen btn seyyahlar tarafndan (Evliya elebi, Peyssnel, De Tott) belirtilmitir. Krm idar olarak 48 kadla ayrlm olup (bunlardan sanl kadl Osmanl idaresine tabi ftfl), vtndare ve btn hukukfter kadlann selhyeti dahilnde di. Bunlarn adl ve idar faaliyetlerini gsteren sicillerden 124 kadar Leningrad mzesine naklolunmutur. Hanm ordusu, yukarda bahsettiimiz mirzalara tbi kabile kuvvetlerinden baka, Nogaylar'dan ve kap kulundan terekkp eder. Kuban, Yedisan, Bucak seraskerlerinin ;getirdiWeri Nogay kuvvetleri kendi mirzalar kumandasnda hareket eden kabile kuvvetlerinden mrekkeptir. Kapkukr maalar padiah tarafndan verilen hanm hassa kuvvetidir. k defa t532de Shib Giray stanbul'dan tayin edilen han sfat ile Krm'a gnderilirken, rakiplerine kar padiah tarafndan maiyetine 60 topu, 300 cebeci, 1.000 sekbandan fhtkkep bir kuvvet fle 40 mtetertt-ka, 30 avu ve 60 timar ve zeamet sahibi verilmi idi. Sekban blklerinin kumandan ba blkba divann toplantlarna nezaret eder ise de, reyini kullanamazd. Krm kuvvetlerinin esas ksmn tekil eden atllar, an'aneye sk-skya bal olup, ateli silhlara rabet etmedikleri giy, Osmanllar da, bilhassa Kefe zerinde zaman zaman uyanan iddialar sebebi le, hanln bir topu kuvvetine sahip olmasn istememilerdir. Bununla beraber Kefe'den Osmanl topu kuvvetleri zaman zaman Kran ordusuna katlarak, yardm etmilerdir. Boronovius, Baron de Tott v.b. tarafndan tasvir olunan Krmllarn harp tabiyesi, kollar halinde sr'atli evirme ve baskn usulleri ile Trk-Mool an'anesinin bir devamndan ibarettir. Sefere ift at ile giden Krm askeri devrin en sratli svarisi idi ve XVI. asrdan itibaren Osmanl ordularnn akncs hizmetini grmtr. Krmllar Ruslar' bask altnda bulundurmak ve zayflatmak iin, Rus topraklarna tahripkr alanlar yaparlard. arln buna kar cenup hudutlarnda ina ettii bir sra kalelere dayanan mdafaa sistemi her zaman maksada kfi gelmemitir, Rusya'ya ve Lehistan'.* bu seferler kn nehirler donduu zaman yaplrd. XVI. asr bandan itibaren hanlk Rusya'y daima en byk dman olarak tanm onun Volga havzasna ve Karadeniz'e "derlemesini durdurmaa alm, asrda Lehistan ile, XVII: asrda Kazaklar ve sve tte ittifak mnasebetleri kurmu, hatta bir aralk 1760'da Prusya kral ile dostne mrtkerete girmifSir. 767fde Fransz hkmeti, Lehistan'da Rus rndahalelerta* inlemek iin Krm hanlnn Rusya'ya kar ehemmiyetini tefedir ederek, Bahesaray'a Baron de Tfctfu gnderHanlk 1681 tarihine kadar Osmanl imparatorluu . Rusya arasnda siyasi mnasebetlerde arac olmak iddiasnda bulunmu. Osmand hkmeti de Krm'n imal ilerinde ehemmiyetti mevkiini grerek, siyasetini umumiyetle ona uydurmu-ER elcilefi istanbul'a giderken, mutlaka Bahesaray'a uramakta ve imale ait meselelerde han hkmetinin grn rendikten sonra. Osmanl payitaht-na gemekte diler.

434

TRK DNYAS EL KTABI

TRK TARH ________________________________________________________ 435

BBLYOGRAFYA

|
Abdlgaffar, Umdefi-tevn'h.

'

7. Nogay Hanl
Ahmet TEMR Nogay ** fKn"r^ ^"Srytanlanndan Nogay (veya Nohay, "kpek" anlamnda, Moolca jftns aa), 1259 dan 1299'a kadar aa yukar 40 yl bu devletin mukadderatnak lf ' ancak C8n0te sltenaanesine saygs yznden tahta geme-t \Lw- % tkomu yabanc devletlerin biroklarnda jfoAltn-Ordu hkmdar telkki edilmi, eliler ve hediyeler kabul etmitir. Elileri de hkmdar e!tefr'$b1 karlanmtr .Aalnda o, resmen Don ile Dnepr arasndaki blgeleffidare eden bir tmen beyinden baka bir ey deilken, 1259 ve 1296da Galiya'da,4261/63'de Kafkasya seferisinde kazand stn zaferlerle srUmi ve Karadeniz'in dou ve kuzeyinde yaayan boylar Altn-Ordu merkezinden yracak ekilde kenli hakime yef altnda birletirml^r.Tfogay, Balkanlar'da Bulgar ve Bizans ilerine karm ve savalarda yenmi olduu Bizans mparatoru Mihail Paleofd'un kz le evfene-rek arkasn* emniyet attna aldktan sonra Rus KnezierKzerinde de hakim bir duruma gelmitir. Rus yllklarnda onunla lk olarak 1276'da karlayoruz: o yl Nogay, Vladimir Volinskiy, Lev Galitskiy ve Mstislav'a mektupla eliler gndererek Litvaya kar birlikte sefere kmay talep etmitir. 1279'da Lev Galitskiy, Nogay ordusunun yardm ile Sandomir'i almak istemitir. 1288'de Rus Knezleri, Nogay'n Lehis-tana kar seferine itirak etmilerdir. Nogay'n ahs baarlar byk olmakla beraber, Altn-Ordu tahtna oturmayp devlet iinde devlet gibi hareket etmesi, Altn-Ordu'nun i savalarla sarslarak zayf dmesine sebep olmutur. Dier hkmdarlar gibi, 1291'de yine Nogay'n himayesinde Altn-Ordu tahtna geen Tohtu, sonra ona kar cephe alm, bu duruma son vermek maksadyla uzun ren bir mcadeleye girimi ve neticede Nogay yenilerek ldrlmtr (1299). Nogay'n idaresinde toplanan boylar, onun lmnden sonra bu ad ile tannmlar ve Altn-rd'man paralanmas zerine "Nogay Hanlfismi altnda ayr bir devlet meydana gelmitir. Nogay Hanl ve Nogaylar Adn, Altn-Ordu Devleti'nin (1223-1502) byk kumandanlarndan "Nogay" dan (frn.1299) alan ve bu devletin knden sonra kurulan Nogay Hanh, Votga'dan Irti'e ve Hazar Deniz'nden Aral glne kadar uzandn ahalan ine atyordu Merkez?, Yayk ntfhrlrfln mansabndakt Sarayck ehri tef. AhalisiMn esas unsurunu Kazan, Krm, tetrhan veSbir hanlklarnda okluu bl, Kpak zmresine ait Trk boylar tekil etmekte olup, bunlarn iinde Trklemi bir Mool kabilesi olduu tahrnin edilen Mangtlar sivriimi durumda idi. Kazan ve Astrhan Hanlklarnn Rusya'ya tabi olmasndan sonra (1552-1557), Nogay Hanl birka zmreye aynlrnts, Kafkasya'nn Kuzeyindekiler^kOrcto^&rtbagl civanda bulunanlarna 'AltutOrdaefdenmi, smail Han'n idaresinde kalanlar k* Byk Noaav Ordas* ad altnda birlemi ve ttfaarrtn hkimiyetim tanmlardr (15557t Kk Orda Nogaylan zerinde Rus nfuzu ancak 18. yy. in kmcl yarsndan sonra balam bunlar Kazaklar tarafndan batya gmeye zorlanarak "Bucak Sis^ "YedTan Ordas". "Canbuyluk Ordas.\ -Yedikul", "Azak" "Kuban" gibi blm ere ayrlm ve Krm Hanlna tabi oimtgtetdr Sonralar, m^him br km SeVe g ederek Anadolu'da iskn MM*. Rusytfa kalanlar, bugn Kuzey Kafkasya'nn eitli blgelerinde yaamaktadrlar.

Akokrakl, Osman, Krm'da Tatar damgalar, Bahesaray 1926. Evliya elebi Seyahatnamesi, Feridun Be, Mneat's-seltin. Feyizhan; Hseyin ve Velyaminov-Zernor, V.V., K*/rm yortuna ye o/ taraflarga dair bolgan yarlglar ve hatlar, Petersburg 1864. Howorth, H. H., Histofy'&f ffie Mongols from the Ninth to the Mnetentf) Centtity, 5 cd, London 1876-4 198?, bn Battuta Seyahatnamesi
:

#k

nalck, H., Kalgay maddesi, AIV, s. 131-132. Inalc.K, H., Krm'n Osmanl tbiliine girmesi ve ahidnme meselesi. Belleten, say 30, 1944 s. 185229. nalck H., Giray maddesi, IA !V. s. 733 789. nalck, H., Osmanl Rus rekabetinin menei ve Volga-Don kanal meselesi, Belleten, say 46, 1948, S.349-402. Kefev brahim,; Tevarih-i Tatar-i Han, ner. C.S. Krmer. Krm tarihi veya Necati Efendi'nin Rusya sefret-nmesi, ner. F.R. Unat, TV say 13, s. 60-80, say 44, s. 137-149, say 15, s. 222-229. kurat, A. N., Topkap Saray' Mzesi Arivindeki Altnordu, Knm ve Trkistan Hanlklarna ait yarlk ve bitikler, stanbul 1940. Kurat, A. N., Pru seferi ve bar, Ankara 1954. Mehmed Rza, S.,Es-Seb's-Seyyr fi ahbr- mlkPTatar, ner. Kzm Bek, Kazan 1832. Smirnov, V.D., Krimskoye Hanstvo, Petersburg 1887. Tott, Baron de, Franz, Memofres surlesTurcs et fes Tartares, Paris 1874. Vel'yaminov-Zernov, V.V., Material dlya istorii Krimskago Hanstva, Petersburg, 1864. Vel'yaminov-Zernov, V.V., Sbornik nekotorh vajnh izvestii i offitsiyal'nh dokumentov kasatel'noTurtsii, Rossfi tinma, Petersburg 1881.

$0

'*j8

:.^bi *'

436

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

437

BBLYOGRAFYA

8. Sibir (Sibirya) Hanl

Akdes Nimet KURAT-Ahmet TEMR

Nogayskaya Orda, Nogayts maddeleri, BSE 30 Moskova 1954,8 116,117. Hsony, Lszf .Tarihte Ttfrffr, Ankara 1971.S. 143,220- 222,232,373. R-V, V., Nagai, Nogayts, Nogayts maddesi. ESBE 39, S, Petersburg 1897, s. 421 422 R-V, V-, Nogay ili Nogay maddesi. ESBE 41, S. Petersburg 1897, s. 311-312, Supuler. B., D/e Goldene Horde. Die Mongolen in Russiand 1223 -1502, Leipzig 1943. Nogay iin bk. ndeks Spuler, B., Geschicthe der istamischen Lnder; HbdOr VI., 2: Ofe Mongotenzei, Leiden Kln 1953,

GIrif
a- Sibir Ad ve Sibirya'nn Eski Tarihi Sibirya'da paleolitik devirden kalma 40 bin sene ncesine ait ilk insan izlerine Obi ve Yenisey nehirleriyle Baykal gl civarnda raslanlmtr. Neolitik devir eserleri ise Sibirya'nn btn blgelerinde mevcuttur. M.. 3 bin civarnda, Sayan ve Altay dalar eteklerinde, hayvan besleyen ve madencilikle uraan Avrupai rka mensup kavimler oturuyordu ki, bu devreye Afanasyev kltr ad verilmektedir. M..2 bin senelerine ait Andronov kltr devrindeki insanlar, Ural'dan Baykal'a kadar uzanan sahalarda hayvanclk, ziraat ve madencilikle megul idiler. Bu kavimlerin, Hunlar'n cedleri olduu tahmin edilmektedir. M.. 2 bin yllan sonlarnda, gney-doudan gelen Mongoloid rkn nfuz ettii, 1 .binin sonlarnda da demir iiliinin balad grlmektedir. Bu devrin ikinci yansndan kalma zengin Kurgan-mezarlar mevcuttur (Pazrk ve hayvan stiti). Sibirya'nn Hun ve Gktrk devirleriyle ilgili milddan sonraki tarihi yukardaki bahislerde incelendii iirt, burada tafsilta giriilmeyecektir. Tarih kaynaklarda m.s. XIII. yy.'dan itibaren karlalan "Sibir" (sonralar "Sibirya") sz, m.s. I, II. yy.'larda Asya ve Dou Avrupa tarihinde mhim rot oynam olan "Sabr* Trklerinden kalan bir isim olmaldr. Bu kavm sonralar Kama-ldil sahasna gelmi olup, "Suvar" ehrinin ad da bunlarla ilgilidir. Sabirler, V. yzylda dil boyunca Hazar Denizi'ne yakn sahaya inmiler, bir ksm Kafkaslar aarak Anadolu'ya kadar yaylmlard. Bu Trk kavminin ad, Obi ile Ural dalan arasnda bulunan Fin-Ugorlar tarafndan da benimsenmi ve yaatlm olmaldr. Rus kaynaklarnda "Sibir" adna ancak 1483'ten itibaren rastlanmaktadr. "Sibir", adiyle nceleri, yalnz Obi nehrinin orta ve aa ksm kastedilmiken, Rus hkimiyeti genileyip, Irti boyuna ve Baykal glne doru yaylnca, bu isim onlara da amil oldu; nihayet Kamatka'ya kadar uzayan btn Kuzey Asya "Sibir" adn ald. XVI. yzyl vak'alan anlatlrken, ancak "Bat Sibir", yani Irti ve Obi nehirlerinden Ural dalarna Kadar olan saha kastedilmektedir. Islm kaynaklarda, bu lkenin ad "Sibir" veya "Ibir" eklinde geer, mesel: i-hab'ed-dn ei-mer'de Bild Sibir veya el-Sibir; Raid'ed-Din'de ok defa Ibir-Sibir eklinde; in kaynaklarndan Yan-i'de l-bi-rh, Si-bi-rh diye; Johann Schilt-berger'de ise Bissibur yahut Ibissibur olarak kaydedilmitir. b- Sibir Hanl Irti boyu, m.s. I. yzyldan beri eitli Trk-Kpak boylarnn yaadktan bir saha idi. Sibir'in dou ksmnda hkimiyet sren nal adl bir Krgz hara, ingize tabi olduktan sonra, buras Mool Imparatorluu'nun bir paras haline geldi, sonralar ise Coi (Cuci) Ulusu'na ve dolaysiyle Altn-Ordu'ya baland.

s.56.

tfr$)

Veselovskiy, N. I., Han iz temnikov Zototoy Ord. Nogay i ego vremya (Nogay ve zaman), ZRAN. VIII. sari, XHI. clld, Petrograd 1922. ^^ Yakubovskiy, A.Y., ev. Hasan Eren, Attn Ordu ve intihat. stanbul 1955, s. 67-70,82-87.

438

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

439

Altn-Ordu'nun paralanmasndan sonra kurulan (bat) Sibir (Sibirya) Hanlnn bilinen ilk hkmdar, Mamk olu Taybua'dr. ingiz ona, Irti, Tobul, iim ve Tura rmaklar boyunu verdi; bu hanltm merkezi, bugnk Tmen ehri (veya ona yakn bir yer) olsa gerektir; o zamanki ad "inki" (veya imki) - Tura idi. Sonralar buraya sadece Tura" denmitir. Taybuga'dan sonra olu Hoca Han sonra da onun olu Mar Han tahta kmtr. Kazan Hani'na bal kk bir beyliin banda bulunan Opak'n kz kardei ile evlenen Mar Hah, aralarnda kan mbadelede lnde, Mar'n oullan Opak'n sarayna alnm ve Sibirya Hanl bunun idaresine gemitir. Mar Han'n torunlar Muhammed ile Angt kaarak dedelerinin memleketini ellerine geirmilerdir. Muhammed Han, eski merkezi brakarak, daha emin bir yer olan, Irti nehri zerindeki (bugnk Tobolski'nin 17 km. yukarsnda) "Isker" (Iskir veya Klak) ehrim payitaht yapmtr. Bundan sonra Muhammed'in olu Kasm, arkasndan onun olu Yadigr tahta kmtr. Bu ailenin sonuncusu olan Yadigr'n saltanat. Kazan Hanl'nn Ruslar tarafndan istils zamanna raslar. Bat'daki en kuvvetli kale olan Kazan'n dmesinin (1352), Sibirya'ya byk tesiri olmutur. Bu durum karsnda Yadigr Han, bir taraftan, yaklaan Rus tehlikesini hafifletmek, dier taraftan, gneydeki Trk Kazak - Krgz bozkrlarndan gelen hcumlara kar koyabilmek maksadiyle 1555'te Moskova'ya eliler gndererek Rus ar Ivan' baarsndan dolay tebrik etmi ve kendisinin de onun tabiiyetine girmek istediini bildirmitir. Bunun zerine Moskova elisi Isker'e gelmi ve 1556'da Moskova'ya dnnde Yadigr'n bir elisi ona refakat etmi ve 1557'de karlkl eliler gidip gelmitir. Bu sralarda Yadigar, Sibir'de hakimiyet srebilmek iin, baz bozkr hanlariyle mcadeleye tutumutu. Yadigr'n en byk rakibi .ingiz sllesinden iban Han neslinden olduu rivayet edilen Km Han idi. 'jyd Bb Km Han (1563-1581; lm: 1598'den sonra) Eblgazi Bahadur Han, Knfn eceresini yle nakleder: ingizhan-oi * iban-Bahadur-Coibuka-Badakul-Bengitimur-Bikkondu Olan-Ali Olan-Hac Muhammed Han-Mahmudek Han-Mrteza Han-Km Han. Km'n KazakKtrgtz bozkrlarnda doduu anlalyor. 1556'dan az sonra Km ile Yadigr arasnda mcadele balad ve 1563'te, Irti nehri zerindeki "Isker" ehri Ve Bat Sibir Hanl'nn idaresi Km'n eline geti. Km Han, Irti boyundaki Trk (Tatar) kavimleri arasnda mslmanl yaymakla temayz etmitir. Ona kadar Sibir'deki Trk kavimleri, aman dininde olup eski detlerine bal idiler. Km Han, Buhara Han Abdullah Han'a mracaat ederek, Isker ehrine, islmiyet! retecek hocalar gnderilmesini rica etti; bunun zerine Buhara tarafndan baz din limleri ve eyhler geldi ve Islmiyetin yaylmasna yardm ettiler. Trk urularnn bir ksm, hele Irti ve Obi nehirleri ile Altay dalarna yakn sahadakiler yine de samanlkta kalmlardr. Km Han'n gayreti sayesinde Isker ehri ve civan ahalisi olduka yksek bir medeniyet seviyesine! -kabildiler. Fakat, hann bu hayrl faaliyeti Rus hcumu ile sekteye urad; han, medeniyeti yaymak yerine, memleketini Ruslar'a kaptrmamak iin savamak zorunda kald.

Ugor (Ura) lkesine Ruslar'n Girii: Novgorod'dan gelen Ruslar'n kymetli krkler arayarak, 1032 de Urailar'a kadar vardklar, fakat "Yugralar"n hcumuna mruz kalarak ekildikleri biliniyor. Bundan sonra uzun zaman Novgorodlular'n "Yugra" ya kar hareketlerinden bahsedilmiyor. Sonra t187'de, Peora boyunda ve Volok'un tesinde vergi toplayan Novgorodlu memurlar yerli ahal tarafndan ldrlmlerdir. 11931e ise Novgorod babularndan Yadrey Urallar'n tesine kadar ilerlemi, Yugra arazisine girerek bir ehri zabtetmi, fakat fazla ilerleyememiti. Ruslar, Yura ahalisinin hcumuna maruz kalmlar ve g hal Urallar'n batsna dnebilmilerdi. Altn-ordu'nun hkimiyeti zamannda Novgorodlular'n Yura tarafna yayllar duraklar gibi oldu. Ruslar'n dayanak noktalan Suchona nehri zerindeki "Velikiy Ustyug" ehri idi; burann ayn zamanda mhim bir ticaret merkezi olduu, ve bilhassa dil Bulgarlarnn imaldeki "Iso" lar, (yani Ves'ler) ile yapageldikleri ticarette mhim bir yer tuttuu anlalyor. 1217'de dil Bulgarlar buray ele geirdilerse de, yeniden Ruslar'a brakmak zorunda kaldlar. Novgorod "ukuynik" lan (nehir korsanlar) Suchona ve Vieda nehirlerinden Vyatka rmana ulayor, oradan da Kama boyusu yama eiyorlard. Tuktam Han'n 1391'de Betkuk adl bir Tatar babuunu gnderip Vyatka ehrindeki Ruslar'a hcum ettirmesi, Tuktam Han'n Kama boyunu Rus tehlikesinden korumak istediini gstermektedir. Fakat Altn-Ordu'nun yklmas zerine, Ruslar'n Urailar'a doru yaylmalarn durduracak bir kuvvet kalmad; Kazan Hanl ise bunu yapacak durumda deildi. Novgorodlular' Ural blgesine eken mil, kymetli krklerdi. Novgorod'un nfuzu azalnca onun "kolonileri' de Moskova'nn eline geti. Bundan sonra Moskova hkmeti Yura arazisine asker gndermee balad. 1465'de Moskova kuvvetleri 'Yura"ya sevkedildiler. Mamafih, Yura ahalisinden, plan Vogullar da, Urallar'n bat tarafna hcum ederlerdi. 1455'de Vogullar'n Vieda nehrine kadar ilerlediklerini, 1481 'de ise Perm mntkasna hcum ettiklerini gryor-uz. Fakat bunlar mahdut bir lde yaplmakta idi Zayf, tekiltsz ve kk bir kavmin Rus ilerleyiini durdurmas zordu. Nitekim Ruslar 1483'de Urallar' aarak Vogui arazisine girdiler. Knez Kurbskiy'nin kumandasnda yaplan bu hareket Ruslar'n Urallar'n tesine yaptklar ilk byk seferdi. Ruslar, Voullar' Pilim rma civarnda yenerek, oradan Tavda rma boyunca Irti'e indiler ve Obi nehrine vardlar. 1499'da yeniden bir sefer ald, fakat mesafenin uzakl ve sahann ormanlk ve souk olmas yznden, burada daim bir Rus hkimiyeti kurulamad. Yura'da ve Sibir'de Rus hkimiyetinin yerlemesinde Stroganovlar adl bir tccar-kolonizatr ailenin faaliyeti ok mhim rol oynamtr. Stroganovlar Ailesi:

Stroganovlar ailesinin menei katiyetle tesbit edilemiyorsa da, cedlerinden birinin Altn-Ordu mirzalarndan Rus hizmetine giren ve Ortodokslua geen bir Tatar olmas kuvvetle muhtemeldir. Rivayete gre, bu zat Tatarlar'n eline esir derek ldrlm, nesli, kendisinden sonra doan ocuktan tremitir. Rusluu kabul eden mirzann Spiridon adn tad da rivayet ediliyor, ocuu ve torunlar Novgorod ehrinde yerlemilerdir. Az sonra bu aile byk bir servet sahibi olmu,

438

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

439

Altn-Ordu'nun paralanmasndan sonra kurulan (bat) Sibir (Sibirya) Hanl'nn bilinen ilk hkmdar, Mamk otu Taybua'dr. ingiz ona, Irti, Tobul, im ve Tura rmaklar boyunu verdi; bu hanln merkezi, bugnk Tmen ehri (veya ona yakn bir yer) olsa gerektir; o zamanki ad "inki" (veya imki) - Tura idi. Sonralar buraya sadece Tura" denmitir. Taybuga'dan sonra olu Hoca Han sonra da onun olu Mar Han tahta kmtr. Kazan Hani'na bal kk bir beyliin banda bulunan Opak'n kz kardei iie evlenen Mar Han, aralarnda kan mcadelede lnde, Mar'n oullar Opak'n sarayna alnm ve Sibirya Hanl bunun idaresine gemitir. Mar Han'n torunlar Muhammed ile Ang kaarak dedelerinin memleketini ellerine geirmilerdir. Muhammed Han, eski merkezi brakarak, daha emin bir yer olan, Irti nehri zerindeki (bugnk Tobolski'nin 17 km. yukarsnda) "Isker" (Iskir veya Klak) ehrini payitaht yapmtr. Bundan sonra Muhammed'in olu Kasm, arkasndan onun olu Yadigr tahta kmtr. Bu ailenin sonuncusu olan Yadigr'n saltanat, Kazan Hanl'nn Ruslar tarafndan istils zamanna raslar. Bat'daki en kuvvetli kale olan Kazan'n dmesinin (1552), Sibirya'ya byk tesiri olmutur. Bu durum karsnda Yadigr Han, bir taraftan, yaklaan Rus tehlikesini hafifletmek, dier taraftan, gneydeki Trk Kazak - Krgz bozkrlarndan gelen hcumlara kar koyabilmek maksadiyle 1555'te Moskova'ya eliler gndererek Rus ar Ivan' baarsndan dolay tebrik etmi ve kendisinin de onun tabiiyetine girmek istediini bildirmitir. Bunun zerine Moskova elisi Isker'e gelmi ve 1556'da Moskova'ya dnnde Yadigr'n bir elisi ona refakat etmi ve 1557'de karlkl eliler gidip gelmitir. Bu sralarda Yadigar, Sibir'de hakimiyet srebilmek iin, baz bozkr hanlariyle mcadeleye tutumutu. Yadigr'n en byk rakibi ingiz sllesinden iban Han neslinden olduu rivayet edilen KOOm Han idi. donu vod *bl Km Han (163-1581; lm: 1598'den sonra) Eblgazi Bahadur Han, Km'n eceresini yle nakleder: ingizhan-oi -ibarvBahadur^ofcuka-Badakul-Bengitimur-Bikkondu Olan-AH Otan-Hac Muhammed Han-Mahmudek Han-Mrteza Han-Km Han. Km'n KazakKrgz bozkrlarnda doduu anlalyor. 1556'dan az sonra Km ile Yadigr arasnda mcadele balad ve 1563'te, Irti nehri zerindeki "Isker" ehri ve Bat Sibir Hanh'nn idaresi Km'n eline geti. Km Han, irti boyundaki Trk (Tatar) kavimleri arasnda mslmanl yaymakla temayz etmitir. Ona kadar Sibir'deki Trk kavimleri, aman dininde olup eski detlerine bal iditer. Km Han, Buhara Han Abdullah Han'a mracaat ederek, Isker ehrine, slmiyet! retecek hocalar gnderilmesini rica etti; bunun zerine Buhara tarafndan baz din limleri ve eyhler geldi ve Islmiyettn yaylmasna yardm ettiler. Trk urularnn bir ksm, hele Irti ve Obi nehirleri ile Altay dalarna yakn sahadakiler yine de samanlkta kalmlardr. Km Han'n gayreti sayesinde Isker ehri ve civar ahalisi olduka yksek bir medeniyet seviyesine kabildiler. Fakat, hann bu hayrl faaliyeti Rus hcumu ile sekteye urad; han, medeniyeti yaymak yerine, memleketini Ruslar'a kaptrmamak iin savamak zorunda kald.

Ugor (Ura) lkesine Ruslar'n Girii: Novgorod'dan gelen Ruslar'n kymetli krkler arayarak, 1032 de Urallar'a kadar vardklar, fakat "Yugralar'n hcumuna maruz kalarak ekildikleri biliniyor. Bundan sonra uzun zaman Novgorodlular'n "Yugra" ya kar hareketlerinden bahsedilmiyor. Sonra 1187'de, Peora boyunda ve Volok'un tesinde vergi toplayan Novgorodlu memurlar yerli ahali tarafndan ldrlmlerdir. 1193te ise Novgorod babularndan Yadrey Urallar'n tesine kadar ilerlemi, Yugra arazisine girerek bir ehri zabtetmi, fakat fazla ilerleyememiti. Ruslar, Yura ahalisinin hcumuna maruz kalmlar ve g hal Uraflar'n batsna dnebilmilerdi. Altn-ordu'nun hkimiyeti zamannda Novgorodlular'n Yura tarafna yayllar duraklar gibi oldu. Ruslar'n dayanak noktalar Suchona nehri zerindeki "Velikiy Ustyug" ehri idi; burann ayn zamanda mhim bir ticaret merkezi olduu, ve bilhassa dil Bulgarlarnn imaldeki Iso" lar, (yani Ves'ler) ile yapageldikleri ticarette mhim bir yer tuttuu anlalyor. 1217'de dil Bulgarlar buray ete geirdilerse de, yeniden Ruslar'a brakmak zorunda kaldlar. Novgorod "ukuynik" lan (nehir korsanlar) Suchona ve Vieda nehirlerinden Vyatka rmana ulayor, oradan da Kama boyunu yama ediyorlard. Tuktam Han'n 1391'de Betkuk adl bir Tatar babuunu gnderip Vyatka ehrindeki Ruslar'a hcum ettirmesi, Tuktam Han'n Kama boyunu Rus tehlikesinden korumak istediini gstermektedir. Fakat Attn-Ordu'nun yklmas zerine, Ruslar'n Urallar'a doru yaylmalarn durduracak bir kuvvet kalmad; Kazan Hanl ise bunu yapacak durumda deildi. Novgorodlular' Ural blgesine eken amit, kymetli krklerdi; Novgorod'un nfuzu azalnca onun "kolonileri" de Moskova'nn eline geti. Bundan sonra Moskova hkmeti Yura arazisine asker gndermee balad. 1465de Moskova kuvvetleri 'Yura'ya sevkedildiler. Mamafih, Yura ahalisinden olan Vogullar da, 1 Urallar'n bat tarafna hcum ederlerdi. 1455'de Vogullar'n Vieda nehrine kadar ilerlediklerini, 1481 'de ise Perm mntkasna hcum ettiklerini gryoruz. Fakat bunlar mahdut bir lde yaplmakta idi. Zayf, tekiltsz ve Kk bir kavmin Rus ilerleyiini durdurmas zordu. Nitekim Ruslar 1483'de Urallar' aarak Vogul arazisine girdiler, Knez Kurbskiy'nin kumandasnda yaplan bu hareket Ruslar'n Urallar'n tesine yaptklar ilk byk seferdi. Ruslar, Voullar' Pilim rma civarnda yenerek, oradan Tayda rma boyunca Irti'e indiler ve Obi nehrine vardlar. 1499'da yeniden bir sefer ald, fakat mesafenin uzakl ve sahann ormanlk ve souk olmas yznden, burada daim bir Rus hkimiyeti kurulamad. Yura'da ve Sibir'de Rus hkimiyetinin yerlemesinde Stroganovlar adl bir tccar-kolonizatr ailenin faaliyeti ok mhim rol oy nam tr. Stroganovlar Ailesi: \

Stroganov'lar ailesinin menei katiyetle tesbit edilemiyorsa da, cedlerinden birinin Altn-Ordu mirzalarndan Rus hizmetine giren ve Ortodokslua geen bir Tatar olmas kuvvetle muhtemeldir. Rivayete gre, bu zat Tatarlar'n eline asr derek ldrlm, nesli, kendisinden sonra doan ocuktan tremitir. Rusluu kabul eden mirzann Spiridon adn tad da rivayet ediliyor, ocuu ve torunlar'Novgorod ehrinde yerlemilerdir. Az sonra bu aile byk bir servet sahibi olmu.

440

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH----------,_________________________________________________4M

Novgorod'un Kuzey Rusya'daki 'koloniler' inde byk bir ticaret faaliyeti gstermee balamtr. 1445'de Moskova knezi Vasiliy Vasilyevi, Kazan Han Uiu Muhammed tarafndan esir edildiinde, hana denecek kurtulu parasnn Stroganov1ar tarafndan verilmi olmas, Stroganovlar'n bu sralarda ok zengin olduklarn gsterdii gibi, bu ailenin Moskova knez ailesi ile sk mnasebetini aa vurmaktadr. III. Ivan zamannda Novgorod ehrinin Moskova eline gemesi zerine ailenin mmessili olan Feodor Sfroganov temelli olarak Ustyg ehrinde yerleti; burada byk bir ticaret firmas ve hatt ibtida maddeleri ileyen ve toplayan messeseler kuruldu. Fcpdor'un torunu Grigoriy Anikovi Stroganov, 1558'de, IV. Ivan'a nracapt ederek tona nehri boyundaki "Solikamsk" tan usovaya nehrine kadar oian geni sahann kendisine braklmasn rica etti; burada, o devrin en mhim ticaret maddelerinden biri oian tuz madeni bol miktarda mevcuttu. Stroganovlar hem tuz ocaklarn istetecekler, hem de krk ticareti yapacaklard. Yerli kavimlerin, bilhassa gneyden Nogaylar'n hcumundan korunmak iin mstahkem ehirlerin binasna ve toplar ile topularn bulundurulmasna izin istediler. ar &an, roganovlar'n bu ricam kabul etti ve me2kr sahann Stroganoviar'a braklacana ait uzun bir berat gnderdi. Anika Stroganov'un ikinci olu Yakov usovaya nehri boyunu ve bu rman mansabndan Kama nhflhi takiben her M sahilden 20 kh.Tik tir saha isteyerek, ar'a mracaat etti. Moskova ar ona da bu yerleri verdi (1568'lerde) ve ehirler yapmak, topular bulundurmak izini de kt. te bu suretle Stroganovlar ailesinden iki birader Kama nehrinin ba ksm ve usovaya nehri boyuna ral dalarna kadar elde etmi oidular; ina ettirdikleri mstahkem noktalar, Rus hkimiyeti iin birer dayanak yeri oldu. 15731e Sibir han Km'n biraderi Muhammed KuPun Kama boyuna kadar bir afen yapmad zerine, Stroganovlar daha esasl mdafaa tertibat almaya baladlar. Moskova'ya yaptklar mracaat neticesinde, ar ortera Tah ve Tagl rmaklar boyunda rtrstahteem ehtrlr insna ve yerli Vogul, Ostyk, Samoyed ve Yugra(ar'dan baka cretli hizmette kulland Kazaklar'dan ktalar kurarak Sibir Hanlna kar harbe balamalar biftMcS: Stei^'RusMkimiyellne girmesinde ite bu aile n ayak olmu, Sibir'e kar byk lde ilk sfeferi bunlar tertip etmilerdir. Yermak'm Sibir Seferi (1879-1504): XV. yzyldan itibaren Rusya'nn gneyinde 'Kazak* adiyle bir zmre tremiti. Bunlar, Rus boylarnn ve knezlerinin zulmnden kaan aa tabaka, bilhassa kyl zmrelerfrden teekkl etmekte icfi. Bilhassa Don nehri ve z rma boylarndaki muhtelif semtleri yurt edinen bu kaaklar, "kanun ve hkimiyet tanmayan" kimseler manasna gelen ve aslen Trke bir sz olan "Kazak" adn almlard. Rus Kazaklan'ndan nce, gney Rusya'da "Kazak- adiyle Trk zmrelerinin bulunduu anlalyor; Rus "Kazaklar" ite bu Trk "Kazak1 farnn yaay tarzlarn ve tekiltlarn taklid etmiler, ona baz Rus hususiyetlerini katmlard; Geim vastalar Don ve Dnepr boyunca yaptklar balklk, mahdut miktarda ziraat olmakla beraber, en mhim faaliyetleri apulculuktu. Lehistantvanya arazisinden baka, Don ve Dnepr boyunca inerek Karadeniz'e kadar ktklar ve hatt Anadolu sahillerinde apulculuk yaptklar olurdu. Moskova'dan Azak ve Kefe ehirlerine gidip-gelen Rus tccarlar da bu Kazaklar'n hcumuna maruz kalrd. Kazaklar, kendi

aralarndan setikleri babular (atamanlar)nn idaresinde, bir ka bin kiilik kitle halinde harekete geerler, komu yerleik memleketlerde soygunculuk ederlerdi Don boyundaki Kazaklar'n birou yakaland ve ldrld; bir ksm da dil yaknna katlar ve buradan yakarya karak Kama boyuna geldiler. Bu zmrenin efi, sonralar "Sibir fatihi" adini alacak, Yermak Timofeyevi idi. Hakik adnn ne olduu tesbit edilemiyor, ancak Trke bir kkten geldii tahmin edilen "Yermak" adnn sonradan uydurulduu anlalyor. te bu Kazak "ataman1,1577 ylnn sonbaharnda, maiyetindeki bir ka bin kiiyle, Stroganovlar'n hkim olduklar sahaya geldi. Stroganovlar'n, ar Ivan'dan aldklar berata gre "hrsz ve kaak oian kimseleri* kabul etmeleri yasak olduu halde, Yermak' yanlarnda alkoydular. Yermak ve arkadalarnn esas gayeleri yama ve soygunculuk yapmakt; Kazaklar, Urallar'n arkasnda kolayca yama yapmak imknn renince, Sibir arazisine gitmee hazrlandlar. Stroganovlar tarafndan in edilen mstahkem mevkilerden hareketle, 1578, 1579 ve 1580 yllarnda Uraliar' aarak, Sibir'e ulaan nehirleri takiben Bat Sibir sahasna ktlar ve buralar yama etmee baladlar. Kazaklar'n nce 5.000 kiilik bir kitle tekil ettikleri anlalyor; bunlardan mhim bir ksm ateli silh, yani tfekle; mcehhez idiler. Fakat yl getike Yermak'm yanndaki Kazaklar'n adedi azald. Yermak, 1580 ylnn Austosunda Tura rma zerindeki imki (veya Tmen) ehrini zaptetti. Yermak bu defa k geirmek iin Ural sahasna dnmedi, Tura boyunda kald. Bu saha Km Han'a tabi idi. Km Han Yermak'a kar savamaa karar verdi ve kuvvetlerini toplamaa balad. Yermak ve Kazaklar, Km Han'n arazisini ele geirmek maksadiyle, 1581 ylnn yaznda kat' harekete getiler. Km Han, Tavda rma civarndaki 'Baba Hasan" adl bir ky yaknnda Kazaklar' durdurmak iin byk bir kuvvet gnderdi. arpmalar be gn srd. Kazaklar'n adedi 2.000 kii bite olmad halde, ateli silhlar sayesinde stn geldiler. 21-26 Temmuz gnlerinde cereyan eden bu "Baba Hasan' muharebeleri, Sibir'in mukadderatn tayin etmitir. Yermak, Eyll ortalarnda seferine devamla, Tobul nehrinden Irti rmana gemee muvaffak oldu. Bu srada Kazaklar'n ancak 545 neferi kalmt. Km Han, Irti'in dou tarafnda, Tobul'un mansabndan 2-3 km. mesafedeki "uva" adl kk bir ehri Yermak'a kaptrmamak in mhimce bir kuvvet ile hcuma geti ise de, muvaffak olamad. Km Han'n, hatt iki topu bite vard; fakat topular bunlar kullanmasn bilmediklerinden, bunlardan fayda temin edilemedi. Sibir hannn yenilmesi zerine, hana tabi olan ve birlikte Kazaklar'a kar savaan Ostyaklar ve Vogullar, Km Han'dan ayrldlar. Kendi yurtlarna gittiler. Bu durum neticesinde Km Han'n kuvveti bsbtn azald ve maneviyat krlmaa balad. Vaziyetin ok ince bir safhaya girdiini gren Km, 1581 ylnn 25/26 ekim gecesi, paytaht olan Isker ehrinden gizlice kat. Ertesi gn buras Kazaklar tarafndan igal edildi. Is-ker veya Klak ehri, Irti nehrinin yksek bir yamac stnde yaplm mdafaas gayet kolay bir mevki idi; fakat Km Han'n askerleri Kazaklar'n tfekleri karsnda, korkuya kapldklarndan, paytaht mdafaa edemediler. Yermak'm, Isker ehrini ele geirmesi ve burada yerlemesi zerine, etraftaki Ostyak ve Tatar ahali kendisine vergi demei kabul ettiler. Serseri Kazak gruhunun ataman, bu suretle adeta bir hkmdar derecesine ykselmi bulunuyordu.

442

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

443

1581 ndaki hareketler ve savalar sonunda Yermak'n yannda gayet az asker kalmt. Bu kadarok adamla, tfeklere ramen, Rusya'dan ok uzak bir yerde, arkadan yardmn gelmesi t$n yollar ok uzun ve etin olan bir memlekette, uzun zaman tutulamayacan biliyordu. Bundan tr, Moskova ar'na elignderip, ele geirdii bu geni lkenin idaresini Rus anYta vermek tekftnde bulundu ve bunun mukabilinde evvelce ledii sularnn affn diledi. Bu maksadla, Kazak babulanndan Koltso'yu, yanna 50 kii katarak, 1581 sonunda Moskova'ya gitmek zere yola kard. Yermak, Sibir lkesinin idaresi iin valinin tayinini ve asker yardm gnderilmesini de rica edecekti, Moskova'da, Yermak'n Sibir'deki mu* vaffakiyetlerinden kimsenin haberi yoktu. Ivan, Yermak'n ubudiyet-nmesini alp, Kazaklar'n Sibir'deki muvaffakiyetlerini renince ve gnderdii birok kymetli krkleri alnca fevkalde sevindi. Yermak'n ve arkadalarnn evvelce iledikleri sularnn affedildiini bildirdi. Sibir'in zabt mnasebetiyle Moskova kiliselerinin btn antan alnd, Rusya'ya "yeni bir padiahln" katlm olduu iln edilerek byk enlikler yapld. Yermak'a ve Kazaklarna kymetli hediyeler gtrmek zere, Koltso Sibir'e gnderildi. Yermak Isker ehri ve evresini eline geirmekle beraber, etraftaki bir ok Tatar uruu, frsat dtke Kazaklarla arpmaktan geri kalmyordu. Bilhassa, Km Hanlh'biraderi Muhammed Kul, Kazaklar'a kar eth mcadeleye girimiti. Kahramanl fle tannan Muhammed Kul, Yermak iin byk bir tehlike tekil ediyor,i Kazaklar'n Isker'deki hkimiyetlerini gn getike pheli bir duruma sokuyordu. Sibir'da tutunabilmek iin her eyden nce bu Tatar babuunu ortadan kaldrmak artt. Muhammed Kul, maiyetindeki kuvvetleriyle ni basknlar yapyor ve abucak ekilip gidiyordu; bu yzden yakalanmas mkld. Kazaklar Sibir'e gelmelerinden nce de Tatar beyleri arasnda birlik olmad biliniyordu. Kazaklar'n galebesi zerine Km Han'n ve taraftarlarnn dmanlar bsbtn artt; ihanetler ba gsterdi. Mirzalardan Sinbaht .adl bir hain, Yermak'a bir adam gndererek, Muhammed Kul'un nerede bulunduunu bildirdi. Kazak ataman oraya hemen askerlerini gnderdi, ve ni bir basknla Muhammed Kul'u yakalatt. Muhammed Kul'un esir edilii, Km Han iin ar bir darbe oldu. Bu vak'adan sonra birok Tatar by Han' braktlar. Sibir yurdunda durum bsbtn kart. O srada Sibir'in eski han Yadigrdn biraderi Bekbutat olu Seyyid Ak, hanlk iddiasiyle ortaya kt. Km Han'n bir "karaca"s (en byk mirzalarndan biri) Tura rma boyuna g etti ve Han'dan ayrrld. Bu suretle, Sibir Tatarlar, tarihlerinin en mkl annda, mterek dmana kar el birliiyle savaacaklar yerde, ancak kendi ahs menfaatleri peinde kouyorlar, buna ulamak iin ihanettn, entrikalardan ve karde harbinden geri durmuyorlard. Onlar, bu hareketleriyle, Sibir'e gelen bir avu Rus Kaza'nn iini bsbtn kolaylatryorlard. Sibir'e Gnderilen lk Rus Valisi Bolhovskiy (L 1584): Yermak'n elileri Moskova'ya gidip-geldikleri srada (1581 Aralk -1582 Mart), Yermak kendisi Irti ve Obi nehirleri boyunda baz seferler yapt. Ostyaklar ve Vogullar itaat altna alnd. Nihayet 1652 Mart'nda Kol'tso ve arkadalar Moskova'dan dndler. ar'n cevab Yermak'n durumunu tamamiyle kuvvetlendirdi. Moskova hkmeti tarafndan tayin edilen umum vali (namestnik) Bolhovskiy ve

muavini Gluhov ile birlikte 1583 yl Kasm aynda, 500 kadar Rus askeri sker ehrine geldiler. Bununla Sibir'de Rus hkimiyeti-kurulmu oldu. Mamafih mcadele bitmi deildi; Isker'e yakn yerlerde bile Rus nfuzu teesss etmemiti. Yukarda ad geen "karaca1 mirza, Isker'e bile hcumlarda bulunuyordu. 1584 Martnda vukubulan byle bir hcum Kazaklar tarafndan pskrtld. Isker ehrindeki Kazaklar' ve Rus askerlerini beslemek, iin yiyecek kalmadndan ve bunlar etraftaki ahaliden almak ta mmkn olmadndan, Ruslar arasnda mthi bir ktlk ve hastalk ba gsterdi; hatt , lenlerin aeleri yendii bilinmektedir. Bu yzden Isker ehrindeki Rus ve Kazaklar'dan bir ou ve ilk Rus valisi Bolhovskiy de hastalanarak ld. dare ileri, bu yzden, yardmcs Gluhov'un eline geti. Yermak'n Km Han Tarafndan ldrlmesi, Rusar'n Sibir'den Katan (1584): Yermak, hem iae durumunu dzeltmek, hem de henz itaat altna alnmayan baz Tatar urulanna boyun edirmek maksad ile, Irti nehrinin yukarasna doru bir sefer at. Tatarlar, Irti rma mansabnda iddetli bir mukavemette bulundularsa da, Kazaklar nnde kamak zorunda kaldlar. Buralardaki urular Km Han'a tabi idiler. Yermak, Irti nehrinin bat tarafndaki "Kullar" adndaki bir kaleyi almak teebbsnde bulundu ise de, muvaffak olamad ve Irti nehrini takiben yukar kmaa balad. Bir mddet sonra, fikrini deitirdi ve geri dnmek kararn verdi. Kazak kayklar Irti boyunca aaya inmekte iken, "Buhara1 dan bir tccar kervannn gelmekte olduu" haberi alnd. Yermak bu kervan yamaya karar verdi; bu maksatla, Irti'e akan Vagay nehri boyunca hzla ilerlemee balad; fakat kervana bir trl tesadf edilmedi. Kazaklar, ek yorgun olduklarndan "Atba" adl bir yere gelince, geceyi burada geirmee karar verdiler ve oradaki kk adaya ktlar. Yermak ve Kazaklar, oralara yakn bir yerde bulunan Km Han tarafndan dikkatle takip ediliyorlard; gece olup. Kazaklar derin bir uykuya dalnca, Km Han'n askerleri Kazaklar zerine an bir baskn yaptlar ve bir Kazak mstesna, hepsini de kltan geirdiler. Yermak ta ldrlenler arasnda idi. Bu vak'a 576 Austos 1584 tarihinde cereyan etti. Yermak'n Km Han tarafndan ldrldne bir trl inanmak istemeyen Rus tarihileri, onun "kaya binmek iin Irti nehrine atladn, fakat ar tarafndan hediye edilen krk giymi olduundan, nehirde yzemeyerek boulduunu" iddia ederler. Halbuki, Yermak'n bu gece baskn esnasnda Tatarlar tarafndan ldrld, daha cidd tedkiklere gre, muhakkak saylmaktadr. Sibir fatihi Yermak Timofeyevi bu surette, Km Han'n adamlar tarafndan ldrld, Sibir'in kahraman mdafii Km Han da, hi olmazsa, bu suretle intikamn alm oldu. Yermak'n ldrlmesi, Isker'deki Kazaklar'n ve Rusar'n durumunu tamamiyle fenalatrd. Bu sralarda, zaten, Isker'deki Rus valisi Gluhov'un yannda ancak 150 asker katmt. Bu kadarck br kuvvetle Sibir'de tutunmak imknszd. Bu vaziyet karsnda Ruslar Sibir'den kamaa mecburdular. Nitekim, Gluhov Kazaklar ve Rus askerlerini alarak, 15 Austos 1584 tarihinde, Isker'dan kt ve Rusya'ya dnmek zere hareket etti. Isker ehri ise az sonra Bekbulat olu Seyyid Ak tarafndan igal edildi. Tam bu sralarda, Moskova'dan Sibir'e gitmek iin, vaktiyle hrstiyanla ge-

444

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

445

mi $lan Tatar mirzalarndan Mansurov adl bilinin kumandasnda, 100 Rus asteri ve bir ka top yola karlmt. Mansurov Obi nehrine ulanca, Ostyaklar'ca taplan ve byk bir mukaddesattan saylan "putlar" top ateine tuttu ve ykt. Bunun zerine Ostyaklar bsbtn korkuya kapldlar ve Rus hkimiyetini tandlar. Bu defa Sibir lkesi, kuzey tarafndan Ruslar'n eline gemee balad. Sibir'in Ruslar Tarafndan Yeniden Zapt (1587): Gluhov Moskova'ya dnp Sibir'deki durum hakknda izahat verince Mansurov'un 100 'Ufak bir kuvvetfe'fazla bir ey yapamayacat anlatmt. Bu defa Sibir'e 300 kiilik bir kuvvet ve toplar gnderilmesi kararlatrld. Bunlar 1586 k banda yota karldlar. Sibir'in kafi olarak ele geirilmesi ve Rus hkimiyetinin teesss iin yeni bir pln tatbik edilecekti. Evvel mhim istinat noktalar, tahkimli mevfcfler yaplacakt. Rus ktalar, mukavemet grmeden Tura nehrine kadar geldiler, itk \ olarak, eski' tatar Paytaht olan nidin ehrine yakn ftfr yerde, Tura nehri kysnda Trneh* adyter bir ehir ve'flFkale kuruldu. Bura Ruslar'n Sfc_i bir'de yapdan ilk ehirdir Ertesi sene, buraya, Moskova'dan 500 kiilik bir kuvvet geldi. 1587^6, Irti nehrinin sa kysnda, Sibir Hanfii paytehtondan 16-18 km. mesafede, Irti ile Tobul rmaklarnn birletii bir yerde Tobolsk ehri kuruldu. Burada iki kilise ve klalar in edildi. Km Han'n Son Savalar ve lm (1598'den sonra): Km Han, btn muvaffakiyetsizliklere bakmakszn, Ruslar'a kar savaa devam etti. Onun, bir aralk (1590'da) hatt Tobolsk ehrine kadar ilerledii biliniyor. Moskova'dan Sibir'e boyuna yeni ktalar gnderildiinden, Ruslar gn getike kuvvetleniyorlard; yeni ehirler ve kaleler ina ediyorlard. Moskoflu Rus askerlerinden baka Tobolsk ehrine, esir alnan Polonyal ve tvanyallar'n ve Dnepr boyundan Kazaklar'n da getirildii biliniyor. Bu faaliyete uygun olarak, Irti nehrinin bat kysnda, Tura nehrine yakn ve Tara* adn tayan nc bir ehir daha kuruldu, tara ehrinin kumandanna Km Han'a kar harekete gemesi emri verildi. Km Han'a tabi Tatar urutar 1584-1595 yllarnda bir ka defa Ruslar tarafndan baskna uradlar; fakat Km Han ele geirilemedi. Nihayet 1598 ylnn Austosunda, Km Han, Obi nehrine yakn "Urmin1 mevkiinde Ruslar'n hcumuna urad. arpma esnasnda Km Han'n yaknlar Ruslar'n eline dt; Km Han'n kendisi ise, yine kurtuldu. Ruslar, Km Han'n esir edilen aile efradn Moskova'ya gnderdiler. 1598 Austosundan sonra bu kahraman Tjjirk. han hakknda kaynaklarda malmat verilmiyor, zaten bu mthi darbe ile Km Han'nSiyas ve asker faaliyeti sona erdirmiti. KB&fffttan, afe efradn, hanln ve varn-ybunu Ruslar'a kaptrmt. Bundan sonra, onurraibir'n cenup sahasna ekildii anlalyor. Fakat Rusfer'a kar mcadele edecek kuvveti kalmam.' Onun, ar Feodor Ivanovi ile mnasebete giritii biliniyor. Irti boyundaki bir mntkann kendisine braklmasn rica etmiti. Moskova Hkmeti ise, Km Han'n Moskova'ya gelerek ar'n hizmetine girip, "rahat etmesini" teklif ediyordu. Fakat ihtiyar han byle bir zillete katlanmak istemedi, Moskova'da "rahat etmektense", kendi ilinde kalmay tercih etti. Eblgazi Bahadr Han'n verdii malmata g-

re; Km Han, Buhara'ya gitmi, Mangtlar arasnda kalm, gzleri kr olmu ve 1003 hicr tarihinde (1595?) lmtr; fakat bu tarihin yanl olduu tahmin ediliyor. nk 1598'de Km Han'n Ruslarla savat Rus kaynaklarnca tespit edilmitir. Bundan sonra Ruslar, Baykal glne kadar ilerlediler; Baykal gln de aarak Amur nehri vastasyla Japon denizine kadar varmak'mknn elde ettiler. Ancak in hududuna ulatktan sonra, toplarla mcehhez inliler'i grdler ve durakladlar. Kuvvetin ancak kuvvetle durdurulabilecei hakikatim bu mnasebetle bir daha grm olacaz. Bu suretle, Kazan Hanl'nn sukutundan otuz yl bile gemeden Rusya'nn dou snrlar bir hamlede 1.000 km.'den fazla geniledi ve bir ka milyon kilometre kare arazi Moskova hkimiyeti altna alnd; dnyann en zengin lkelerinden biri olan Sibir lkesi Rus hkimiyetine gemi oldu. e - Sibir'n Tamamiyla Ruslarn Hin Geii (1601-1683) : 1587'de Tobolsk ehrinin kurulmas ite, Bat Sibir'de, askerlerden baka ehir ahalisi ve bilhassa kymetli krkler toplamak iin gelen tccarlar oald; dier yandan, Yermak'n iini devam ettirmek isteyen Kazak eteleri de yok deildi. Rus nfuzu Obi nehri boyuna da yayld; buralarda yaayan Astyak (veya Chant) lar Ruslar'n ilerleyilerini durduracak kuvvete ve tekilta malik deillerdi. 1593'de Obi'nin aa ksmnda Berezov ve onun mansab yaknnda, 1595'de Obdorsk mevkileri kuruldu. Obi'nin orta ksmnda da, 15941e Surgut ve daha yukarda 1596'da Narm ehirleri tesis edildi. Bu mahallerde oturan Rus memurlar, yerli ahaliden devlet hasabna "yasak" (krkler), kendileri iin "takdime1 (hediye), ve tccarlar namna da 1/10 hisbetinde krk almak suretiyle, Sibir Tatarlan'na, Astyaklar'a ve Vogui (Mans)lar'a, Moskova hkmetinin zulm rejimini tatbike baladlar. "Yasak" demeyenler veya deyemeyecek durumda olanlar, iddetli cezalara arptrlyorlard. Rus hkimiyetinin dayand mstahkem mevkiler, Kuzey-Dou Sibir'de de yaplmakta idi; Tez rma aznda, 1601 'da kurulan Mangazay (Mangazeya) ehri, Ruslar'n Dou Sibir'e girileri iin mhim br basamak yeri oldu. Bir ka yl sonra da, Yenisey nehrine Turuhan rmann dkld mahalde Turuhansk ehri yapld (1607). Tom nehrinin aa ksmnda, 1604'de, Tomsk adiyle bir kurgan (hisar) kurulmas, Ruslar'n, Rusya'da karklklar baladktan sonra da Sibir'i igale devamlarn gstermektedir. Rus etecileri, Kazaklar' ve "i adamlar", kk kitleler halinde, Sibir'in ilerine sokulmakta, yerli ahaliyi yama etmekte, veya "yasak"a balamakta idiler. XVII. y.y. balarnda Rus nfuz sahas, Irti ve Yenisey balarnda g eden Krgz-Kazak sahasna varp dayanmt. Ket nehrinin Yenisey'e yaklat bir yerde, 1618'de, Makovski kurgan kuruldu; buradan Rus kayklar, karadan srklenerek Yenisey nehrine naklediliyordu. Yenisey kysnda da "Yeniseysk" ehri yapld .{1619). Ruslar, bu defa "Yukar Tunguska* ve Baykal glnden akan Angara nehirleri boyuna sokulmak, ayn zamanda Yenisey nehrinin ba ksmna gitmek imknlarn buldular. Trk-Kazaklar'tn Rus Hkimiyetine Alnmalan (1628 sonu): Avrupallarca adlar birbirine kartrlan Trk aslt Kazak ve Krgzlar'n "Kazak'

446

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

447

boyu Trkistan'n kuzey ksmndaki geni sahalarda yayor, Yenisey ve Obi nehrine kadar uzanyorlard. Ruslar, Trk-Kazaklar' "Krgz'lardan ayrmak iin bunlara "Krgz-Kazak" (veya Kirgiz-Kaysak) diyorlard. Kazaklar'n bir ksm gebe olmakla beraber, ziraatle de megul oluyorlard. Vaktiyle byk bir devlet tekifreden Krgz-Kazaklar, sonralar drt ksma blhdler; her biri birer "han" tarafndan idare edilirdi. Her Harun idaresinde ayrca kk urular da vard, bunlar han'a vergi dyorlard; bu gibi uruglara "ktm" denirdi. Kazaklar, Rusiar'a karfdaha ok mukavemet gsterdiler; 4628'de Yenisey'n yukar ksmnda, Ruslar, Kazak sahasnda, Kzlcar (Krasnogorsk) ehrini kurmulard. Kazak - Krgzlar bu ehire kar hcuma getiler ve Rus Kazaklarfn Kzlcar'da kuattlar. Rus-Kazaklar, ateli silhlan sayesinde uzun mddet dayanabildiler. Krgz beylerinden Tutu'un, Rus vaadlerine kaplmas, onlarn mukadderatn tayin etti; Tutu, Rusiar'a "yasak" demeyi kabul etmekle, Kazak-Krgz kavmi de Rus nfuz blgesine alnm oldu. Maamafih bu duarjdan memnun olmayan Kazak-Krg'z urulanndan mhftTfl&r ksm, gtteye, Yedisu tarafna g etti; eski yurtlarnda kalanlar da, Rusiar'a kar mcadeleden vazgemediler. Beylerden irencfc Kara Irti boyundafeKalmuklar'dan yardm alarak, Rus mstevlilerime arpt. Buryatlar'n Inkiyad Altna Alnmalar (1648): Sibir kavimlerinin en mhimlerinden bin de Mool-Buryatlar idi. Bu kavim ayr urular halinde, Angara nehri boyunda ve yukar Lena havzasnda yayorlard. Krgzlar ve dier Trk kavimleriyle temas neticesinde, Buryatlar, baka bir Sibir kavmi olan Tunguzlar'a nisbeten daha muhariptiler. Buryatlar, kendi beyleri tarafndan idare edilir, Tunguzlar'a (Evenk) hcum ederek, bunlardan "yasak" alrlard. Ruslar, Yukar Tunguska nehrini takiben, bu nehrin ba ksm olan Angara'ya geldiler, ve 1630'da "Bratski OstrogDu kurdular; bu suretle, Ruslar tarafndan Buryatlar sahasna da el konmu oldu. Rus Kazaklar, Buryatlar' "yasak" demee zorlamaa baladlar; fakat mukavemetle karlatlar. Buryatlar, 1635'te, "Bratski Ostrog" yannda Kazaklar' kuattlar ve 50 kii ldrdler. 1641 'de, Buryatlar arasnda Rus tahakkmne kar umum bir ayaklanma patlak verdi. Lena nehri yukar sahasndaki Ruslar'n bulunduklar mahallere hcum edilerek, byk bir tahribat yapld. Fakat Ruslar'n tfekleri karsnda, Buryatlar ekilmek zorunda kaldlar. Buryat-lar'a, baz Tunguz urular da katldlarsa da, Ruslar az sonra vaziyete hkim oldular ve ayaklanan urular yeniden "yasak" demeye mecbur ettiler. Buryatlar, 1644-1645 ve 1648 yllarnda da "yasak" demeyi reddederek, Rus Kazaklar'a kar harekete getiler. Fakat, btn hareketler iddetle bastrld. Buryatlar, Moskova'dan gnderilen voyevodalar, hizmet-adamlar ve Kazaklar tarafndan merhametsizce soyuluyorlard. Yasak toplamak iin Yeniseysk'ten gnderilen Ivan Pohabov adl bir boyar olunun iddeti ve zulm, Ruslar'n bile hiddetini mucip olmu ve bu adam hakknda tahkikat almt. 1652'de, Angara'nn ba ksmnda Irkutsk (rkt) ehri kuruldu; bylelikle Baykal glne yakn sahada oturan Buryatlar boyunduruk altna alndlar, Tunguzlar'n ve Buryatlar'n Ruslar'n eline gemeleriyle.Sibir'in byk bir ksm Moskova hkmetine balanm oldu.

Tunguzlar'n (Evenkler) Yasaa Balanmalar (1648): Baykal glnn dousundaki ve Lena nehrinin ba ksmnda. Yukar Tunguska rmandan balayarak, Yenisey nehrinin sa tarafnda, (dou ksm), Kuzey Buz denizi sahili olan Taymur yarmadasna kadar, Tunguzlar yayordu. Kk beylerin idaresinde, ayr urular halinde yaayan Tunguzlar, "Tayga" ormanlarnda g ediyor ve krkl hayvanlar avlamakla geiniyorlard. ok muharip bir kavim olan Tunguzlar, Ruslar'n Tayga'ya nfuz etmelerini durdurmak istedilerse de, ateli silhn kuvvetine boyun emek mecburiyetinde kaldlar. Tunguzlar da, dier Sibir kavimleri gibi, Rus Kazaklan'na ve Rus memurlarna 'yasak' demeye ve rehine (ananat - emanet) vermee mecbur tutuldular. 1648'de, Baykal glnn dou ksmnda Barguzin ehri kurulmakla, Tunguzlar'n bir ksm sk bir Rus kontrol altna alnmt. Kuzeydeki "tayga1 sahasnda yaayan Tunguzlar'n itaat altna alnmas iin daha uzun zaman geti. Rus voyevodalarnn gnderdikleri adamlar, senenin muayyen zamanlarnda, miktar tesbit edilen krkleri toplayarak geri dnyorlard; Tunguz urutannn birou, XVII. y.y. sonuna kadar Rusiar'a kar arpmaa devam ettiler. Fakat her taraftan Rus hcumuna maruz bulunduklarndan, toyun emek mecburiyetinde kaldlar. Yakutlar lkesinin Ruslar Tarafndan gali (1632'den Sonra), Yakutlardn Ayaklanmalar: Kendilerine "Saha" ad veren Yakutlar esas itibariyle br Trk kavmidirler. Baykal gl civarndan g ederek, tedricen Lena boyunu igal eden Yakutlar, Dou Sibir'in en eski kavimlerindendir. Yakutlar'n dili, dier Trk ivelerinden epey farkl olduundan, onlarn Trk kitlesinden ok erken ayrld ve Sibir'in dier unsurlaryla kararak, bir Yakut kavmi meydana getirdii anlalmaktadr. Yakutlar, eski Trk yurdundan hayvanlarn da (at, sr) birlikte getirdiklerinden, Sibir'in iddetli iklim artlarna bakmakszn, ehli hayvan beslemee devam edebilmilerdi. Bylelikle, Sibir'in imalindeki dier kavimlerden farkl bir ekonomik hayat kurmulard. Hayvan beslemekten baka, nehirlerde balk ve ormanlarda kymetli krk avlamak meguliyeti de ok inkiaf etmiti. Yakutlar, hemen hemen btn Lena havzas boyunca ayr urular halinde yayorlard. Bu uruglara, Yakuta "con" deniliyor ve her "con"un banda, kendi beyleri, (Yakuta 'toyon") bulunurdu. Toyon" (toyun) eski bir Trke lkap olup, Avarlar'da ve Hazarlar'da rastlanmaktadr; bunun Rusa'ya da (Hazarlar vastasyle) getii ve XVII. y. yla kadar kullanld biliniyor. Sibir'e Ruslar girmek zere iken, Yakutlar'n, bir ksmnn Tigin adl bir "toyun"un idaresinde bulunduklar rivayet edilmektedir; Tigin ad da Trkler'de maruf adlardan olup, "prens" manasna getir. Yakutlar'n en kuvvetli uruu, Lena nehrinin sol sahilinde yaayan, "Namaslar idi. Bunlarn gneyinde de "Kangalas" lar, Lena'nin sa tarafnda, ok kalabalk bir uru olan "Megin'ler vard. Aldan'a dklen Tanda boyunda "Borogon'lar, daha douda "Baturusflar, "Batulinler v.b. Yakut urular bulunuyordu. Di ticarette en mhim mal tekil eden ve yabanc memleketlerin devlet adamlarna rvet ve hediye olarak datlan kymetli krklere, Moskova'nn ok ihtiyac vard. Samur, sansar, kara tilki, kakm, sincab ve kunduz gibi kymetli krkl hay-

448

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

440

vanlarn en iyisi, Yakutlar'n lkesinde bulunurdu. Bundan haber alan Ruslar, "Lena" boyuna geerek. Yakutlar') da Vaak" demee zorlamaa baladlar. 1632de, Lena nehrinin orta ksmnda, Yafcutek ehrf kuruldu. Yakutfer zerindeki Rus hkimiyeti ile bu ehirden icra edilecekti. Rus "Yasaklar, Yakutlar arasnda muhtelif yerlerden giriyorlar ve 'krk1 topluyorlard; ayn yerde bazen iki grubun adamlar faaliyette bulunuyorlard. Mangazay (Mangazeya)'dan gnderilen bir Rus (Kazak) mfrezesi 1633 lk baharnda, Yakutsk ehrinden gnderilen bir baka Rus grubu ile karlamt. Rus Kazaklar veya 'i adamlar", bazan kendileri iin "krk" talep etmek maksadiyle Yakutlar arasna gidiyorlard. Bylece Yakutlar lkesi, tam bir Rus yamasna uram bulunuyordu. 1633'de, Yakutlar Ruslar'a kar durmak teebbsnde bulundular ve bir ka Rus Kazan ldrdler. 1634'de, bir ka Yakut uruu ayakland; fakat bunlar, Yakutsk ehrindeki Kazak ataman Ivan Galkin tarafndan iddetle bastrldlar. kinci byk ayaklanma da 1636-1637 yllarnda oldu; bu hareket de ayn iddetle tedib edildi. Rus Kazaklar az olmalarna bakmakszn, ateli silhlaryla, Yakutlar arasnda dehet sayorlar ve bir-ka bin kiilik Yakut kalabaln, kolayca datyorlard. Bir kazak ataman, 1637'de, Aldan nehri boyunca karak, 1638'de "Butal'ski Ostrog'u kurunca, Yakutlar'n esas yurtlar da Rus kontrol altna girmi oldu. 1639 sonunda Aldan Yakuttan, Tunguzlar ile birlikte, Ruslar'a kar ayaklanmak teebbsnde bulundularsa da, yine muvaffak olamadlar. 1641'de, Yakutsk ehrine Moskova tarafndan tayin edilen voyevoda Petr Golovin'in gelmesiyle, Yakut yurdunun Rus idaresi tarafndan sistemli bir ekilde soyulmasna balanm oldu. Voyevoda Petr Golovin, ok az bir zaman iinde zulrn ve agzll ile hret buldu. Yakutlardan, rnutad "yasak" baka ok miktarda krft, voyevodainm ahs iin toplanyordu; bu yaplrken, yerfi halk bin bir trf hakarete rotoruz kalyor ve ikenceye tabi tutuluyordu. Yakutlar, buna karlk olmak zfer#, 1642'de, mtk toplamak iin gelen Rus memurlarna taarruz etmek istediler; fakat bu teebbsleri, Olovin larafndan iddetle bastrtki*,^3 Yakut mhinesf (amanat) asld, birok Yakut'ta sopa ile dvlerek ldrld. Canavar ruhlu bir kimse olan Golovin, krklerin saysn oaltmak maksadiyle, "yasak* usuln deitirdi. Ondan evvel, Va" sak"fcan btn bir uru toptan sorumlu tutulurken, bu defa Yakutlar'n umumf eaym yapld, her ahs muayyen miktarda krk getirmee mecbur tutuldu; bununla Ruslar'n eline geen krk miktar ok fazlalat. Bu hususta u rakamlar tesbit edilmiti: 1633/34'de, Yakutsk ataman Ivan Galkin tarafndan, Lena evresindeki Yakutlar'dan 'yasak", 'takdime" ve 1/20 nisbetinde vergi olmak zere, tilki ve kocuklar hari, 776 samur alnmt; halbuki Golovin'in voyevodalnn ilk yllarnda 9.665 samur topland; yl sonra da, yani 1644/45*16 "yasak' olarak 11.531 samur alnd. Golovin drt yl iinde, Moskova'ya "yasaktan gelen 102.131 samur krk gnderdi. Bu hesaba dier kymetli krkler girmiyordu. Bu rakam, Moskova hazinesini doldurmak ve Rus devletini zenginletirmek iin Yakut Trkleri'nin nasl soyulduklarn aka gsterir, istanbul'a ve Krm'a gnderilen veya Bat Avrupa saraylarna, devlet adamlarna hediye ve rvet olarak sunulan samur krkleri, bu surete, zavall Sibir kavimlerinden zorla, lm tehdidiyle Rus memurlar tarafndan, "yasak* (vergi) nemiyle toplanan veya gasbedilen krklerden ibaretti. Yumuak ve stan krklere brnen Trk sultanlar, sadrazamlar, mftleri ve paalarnn, K-

rm hanlar ve mirzalarnn, Avrupa devlet adamlarnn, bu krklerin Ruslar tarafndan nasl topland hakknda bir saniye bile dnmediklerini Mimin etmek zor deildir. Yakutlar, bu ar ykten kurtulmak iin mitsizce ayaklanmalar yaptlar, takat Rus Kazaklarnn kurunlariyle binlerce Yakut ldrld ve ayaklanmalar bastrld; Ruslar'a henz "yasak1 vermeyen dier urular da bu mkellefiyeti tamaa mecbur edildiler. 1636-1648 yllarnda, Anabara, Olenek, Yana- ndigirka ve Kolma rmaktan boyunda yaayan Yakutlar da "yasak'a balandlar; bu sahada da Rus "klak'lar, "kurgan" (kale)leri tesis edildi. Yerlilerin bykleri, "amanat" (rehine) olarak alnd; herkesten muayyen miktarda krk teslim edilmesi istendi. nceleri, ancak nehir boylarnda hareket eden, buralarda mstahkem mevkiler, "kurgan'lar yapan Rus mstevliler, bir mddet sonra, "tayga" (orman) ilerine de sokuldular. Tayga alanlarnda, Rue Kazaklarnn "klaklar (karakollar) tesis edildi; buralara Rus ahalisi gelmee balad. Yakutlar'n, dou komular Yukagirler de, Ruslar'a "yasak" deyenler arasna katldlar. XVII. y.y. ortalarnda, Kamatka ve uka arazisinden baka, Sibir batan baa Moskova arl'na tabi bir lke haline getirildi. 30-40 yi gibi, ok ksa bir zaman inde -Sibir gibi muazzam bir lkenin Ruslar tarafndan, pek kk kuvvetlerle, ve az masrafla, ele geirilmesinin en mhim sebebi: buralarda yayan kavimlerin (Tunguz, Buryat, Yakut, Krgz v.b Ruslar'a kar cephe tekil etmeyerek, her kavmin ve hatt her bir uruun kendi haline braklm ve tek bana Ruslar'a kar savamak zorunda kalm olmasdr. Bu kavimlerin ou gayet ibtida bir kltr basamanda bulunmakta idiler; bunlar avclkla geinmekte ve en basit sosyal tekilta malik bulunmakta idiler. Ateli silh hi grmemi ve iitmemi olan bu Sibir kavimleri, 20-30 kiilik Rus Kazana, kitle halinde boyun eiyorlard. Bundan dolay Rus mstevliler 30-40 yl iinde 4-5 bin km.'lik bir sahay kolayca igal edebildiler. Baykal Gl evresinin Ruslar Etine Gemesi (1648-1665). Rus lerleyiinin inliler Tarafndan Durdurulmu Olmas (1689): Rus eteleri ve mstevlilerinin Baykal glnn dou evresindeki Buryat sahasna gelmeleri ve 1684'de Baykal kysnda Barguzin hisarn kurmalar zerine, Buryatlar'dan birou Rus basksndan kaarak, gneye, Moolistan'a g etmiti. Ruslar, bu defa, dou istikametinde ilerleyerek, Amur'un ba ksm olan Silka nehrine ulatlar ve 1658'de bu nehir zerinde Nerinsk adiyle bir kasaba kurdular. Rus Kazaklar'ndan, kendi balarna hareket eden bir 'hrsz" ete, Amur nehri boyunca inerek, yerli Daur kavminin beyi Albaza'nn ehrini ele geirdiler ve burada yerletiler; bununla "Amur Kazaklar"na ait bir merkez tesis edilmi oldu. Buyratlar, Tunguzlar ve Daurlar Ruslar'a kar mcadele ettiklerinden, bu kavimleri Rus daresi altna almak iin, Rus hkmet kuvvetleri ve mnferid "i adamlar" tarafndan tekil edilen ktalar, bunlar zerine sevkedildi. 16431e Yakutsk ehrinden, Vasili Polyarkov'un kumandasnda, Amur boyunca gnderilen bir Rus asker birlii, Daurlar' "yasak" demee zorlad se de, Rus babularnn a gzll ve iddetleri Daurlar'n ayaklanmalarn mucib oktu. Polyarkov ve askerleri hepsi de kltan geirildiler. Bu suretle, Ruslar'n Amur boyunda hkim olmak teebbsleri boa kt. Bunun zerine, Yerofey, Habarov adl bir Rus "i adam" kendi hesabna

450 TRK DNYASI EL KTABI

/ TRK TARH

bir kuvvet toplad, ve Amur boyuna gitti. Ruslar, yerti ahali zerine ani basknlar yaptlar; erkekleri, kadnlar ve oluk-ocuklar ldrdler veya esir aldlar. Ayn zamanda oka "yasak" topladlar. O sralarda, "Albazin Kazaklar" da, Rus voyevo-dasnn hkimiyetini tandlar; Amur boyu, bu suretle, yeniden Ruslar'n eline gemi gibiydi. Zeya nehrinin Amur'a dkld yerde, 1683 tarihinde, Aygun adiyle kurulan yeni Rus ehri, aa Amur blgesindeki Rus hkimiyetini salayacakt. Fakat, hdiseler baka trl geliti. Ruslar'n bu kadar sratle ilerlemeleri, o srada Asya'nn en byk ve kuvvetli devleti olan in'in phesini uyandrd. inliler, in'e gelen Fransz izvit rahiblerinden, Avrupa usul top dkmeyi ve ateli silh kullanmay renmilerdi. Ruslar, Sibir'e ayak bastklar 1581 tarihinden beri, karlarna "ok" la msellh, tekiltsz, dank, 'avc" kavimlerle karlamlar, nlerine kan her kavmi kolaylkla inkiyad altna almlard. Fakat, bu defa, Sibir ftuhatna balamalarndan tam yz elli yl sonra, Ruslar'n karsna toplan olan inli kuvvetler kt ve bununla Rus ilerleyii hemen durdu. inliler, 1628'de Nerinsk voyevodasndan, Zeya azndaki Aygun kalesinin yatlmasn istediler. Ruslar buna muvafakat ettiler ve kaleyi yktlar. iniler bunu da kfi grmeyerek Ruslar'a kar harekete getiler. Amur zerindeki Albazin mevkiini aldlar, ve yktlar. Ruslar, buray yeniden kurmak teebbsnde bulunduklar zaman, inliler tarafndan pskrtldler. Ruslar'n, bu durum karsnda Amur boyunda tutturamayacaklar aka anlald. Bunun zerine, Moskova hkmeti, 1689'da, in Ne yapt Nerinsk uztamasiyle, Amur nehrinin sol (Kuzey) tarafn, Zeya havzasn tamamiyle in'e brakt.
BBLYOGRAFYA Arat, Reid Rahmeti, Km Han (maddesi), A VI, 1955, s 1071-1074. Atias, Hadi, Sibir tarihi. Kazan 1911. Barthold, W., Sibir ve bir (maddesi). lA XII, 1965, s. 585. Batav, erif. Sabir Trkleri, Belleten V, 1941. s. 53*101. Fischer. I.E., Geschichte Sibiriens seit der Endeckung bis zur Eroberung durch russischer VVaffe, S. Petersburgl774, Jettmar. K., The Altai before the Turks, The Museum of Far Eastern Antiquities, Bulletin No. 23, Stockholm 1951, s. 135-223. Messerschmidt, D.G., Forschungsreise durch Sibirien 1720-1727, herausgegeben von E. Winter und N.A. Figurovskiy, Berlin, I.: 1962, II: 1964 Patkanov, ber das Volk der Sabiren. KSz l, 1900.S. 258-277. Pfeiffer, O. K., Sibirien, Zukunft und Probleme der UdSSR, Berlin 1952. Radloff, W., Aus Sibirien i II, birinci basl: Leipzig 1884, ikinci basl: 1893. A. Temr'in Trke tercmesi: Sibirya'dan r 1954, I** 1956, II* 1956, ir* 1957. Mf. V. Bilim eserleri serisi. Rasonyi, L., Macarca 'gyermek* kelimesi ve 'Ermyak' ad, Reid Rahmeti Arat in, Ankara 1966, s. 382-387. Rasonyi, L, Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 77, 220, 269-270. Remezov. S. U., Kratkaya Sibirskaya letopis' (Ksa Sibirya yll), 1882. Yadrintsev, N. M., Sibir kak koloniya (Mstemleke olarak Sibirya), 1882. Schiltberger, Johann, Reise in den Orient, Mnchen 1814.

IX. Ondrdnc Yzyldan Sonra Orta Asya'da Kurulmu :^J^' Trk Devletleri
brahim KAFESOLU

1- Timurlular Devleti (1370-1507)

1260 ylna kadar Karakurum byk Mool kaanlna bal kalan Mveranne-hir Trk blgesindeki Moollar (aatay hanlar ve maiyetleri) 14. yzyldan itibaren, dilleri ile birlikte Trklemiler, ayn zamanda mslman olmulard (1270'de Barak Han Islmiyeti kabul etmi ve Tarmairin -lm. 1333zamannda slmlk hanln resm dini olmutu). Aslen Barulas kabilesinden olan Timur, Mverannehir'de aataylar'dan bir kukla han'n yannda 'bey' olarak i bana getii zaman "S70) gerekte, evresi ile, Trk halk ve devletini temsil ediyordu. Timur (137CM405& devleti k! (Volga)'den Hindistan'da Ganj nehrine, Tarm dalarndan zmir ve am'a kadar geniletti. Fakat byk askerlik vasf yannda, iddetli bir tabiata sahip olduu iin tertipledii seferlerde, hkmdarlarn kendisine tbi kld Delhi, Saray, Karaar, Badat, am, Bursa ehirleri ve dolaylar byk tahribata urad: 1371 ve 1379 yllarndaki ilk seferinde Harezm'i, 1369'a kadar 5 seferi ile Uyguristan' (Turfan, Karaar), 1401'e kadar 4 seferi ile Irak ve Gney Anadolu'yu, 1391-1398 arasndaki 5 seferi ile Toktam'n Altun-ordu Hanl'n, 1398-1399 seferleri ile Hindistan Delhi Sultanlfn, 1401-1402'de Suriye'yi, 1402'de Ankara Sava sonunda Osmanl Devleti'ni kendi emri altna ald. in'i zapta giderken yolda hastalanarak ld (1406).

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

453

Bu kadar sr'atfi ftuhat ile meydana getirilen mparatorluun tek elden idaresi mmkn deildi Timur'un lm ite birlikte derhal paralanma vukua geldft Torunu Muhammed (Cihangir'in olu) bakent Semerkand'da tahta karken, dier torunlar (mer eyh "m oufen) Rr Muhammed ile skender Fars ve Irak- Acem (irz. Isfahan, Hemedanyde, 3. olu Mrnh Irak- Arap (Badat) ve Azerbaycan (Mugan)'da, en gen olu ahruh'tee Horasan'da yerletiler. Bunlar arasnda ahruh (1407-1477) Mveraunnehir'i de hakimiyetine,tarak, bakent Herat ehri olmak zere devletini kurdu. Isfahan ile Fars da onun yksek hakimiyetini tanm, 1421'de Azerbaycan' kendine balamt. Zamanmda parlak bir kltt hayatnn temeli atlm olan ahruh'un bilgin olu astronom Ulu Bey, Semerkand'da oturuyordu. At I A ahruh'un yerine geen Ulu Bey (U47-1449) zamanmda MveraTineKr zbeklerin hcumuna urayarak tahrip edildi. Timurlu devletinde taht kavgalar U. Dier taraftan batda Kar-koyuniu ve Ak-Koyonlular*la-mcadele iddetlendi. Do-" u'da Moolistan aataylan basklarn artrdlar. Mverannehir'de, Ulu Bey'in olunu ldrerek ikadan ele geiren Eb Said'(Mrn-ah'm torunu. *44469) douda Esen-bua'nn aknm durdurdu. Horasan' Kara-4oyuniular,dan kurtard (1458). tfenur devri topraklarn istirdad mid ediyordu. Fakat Karaba'da Akkoyunlu Uzun Hasan tarafndan malp ve esir edildi (1469). Timurlular'dan yariniz Hseyin Baykara (1469-1506) Horasan'da tujnebildi. Bakenti Herat, Trk tarihinde saytl kltr merkezlerinden biri oldu. nl Trk airi ve devlet adam Ali r Nev burada yetimitir. Baykara'nn olu Bed-z-Zaman hkmdar iken Horasan zbekler'in istilsna urad. banTMthammed Herat' zaptetti (1$%TkrtwAar ortadan kalkt, hanedandan ZhMti-dih Babratternm lkesinde basan kazanamaynca (1514), Hindistan'a giderek Ttf^Hind impartorluunu kurmutur.

karsnda nfuzunu kaybederek, lkesi Kazak-Krgzlar'n ve Harezm Timurlular'n hkimiyetine geti. Ancak olu Muhammed ibn, Timurlular'n anlamazlklarndan faydalanarak Mverannehir'i ele geirmei baard (1500). Sonra aatay han ile Uygur blgesi hkimini bir arada malp ettii Ahsi Sava (Fergane'de, 1503) sonunda Takent ve Sayram blgelerini, Timurlu Hseyin Baykara'nn lmnden sonra Harezm'i, 1506-1507 yllarnda da Belh ve Herat ehirlerini alarak Mverannehir, Fergane, Horasan ve Bat Trkistan'n hkmdar oldu. Fakat Merv'de SafeVler'le yapt sava kaybetti ve ld (1510). ibn zbek hkimiyeti de dalr gibi bir duruma girdi. Bir yandan Umurlular, bir yandan SafeVfler'le uzun mcdelelerden sonra Mverannehir'de yeniden zbek hkimiyeti kuruldu. Bakent Semerkant di, Buhara, Takent gibi byk merkezlerde hanedan yeleri oturuyorlard. Han Abdullah fi (1560-1598) Horasan' da iine alan lkesinde tam bir iktidar temsil ediyordu. Fakat 1597'de Safev ah Abbas'a malbiyeti zbek Hanlt'nn paralanmasna yol at. Horasan SafeVTler'e, Takent ve dolaylan Kr-gzlar'a geti. Dier yerlerde mstakil hanlklar kuruldu. b Buhara Hanl(1599-1785): g$y

2 - Orta- Asya'da Trkler

a- zbek Hanl (1428-1599) t Altn-ordu Ham zbek (1312-1340)'den dolay, zbekler diye anlan, Orta Asya Trkleri'nin bir ksm, bu hanln gerek kurucusu olup 1428'de Sibir ehrinde (Tobolsk yaknnda) han iln edilen Ebl-hayr (Batu'nun kardei ibn soyundan)'n idaresinde toplanmtr. Eb'i-bayr Han 1431'de Grgen dafH Harejgrtf, 1447'ye doru da Seyhun dolaylarndaki Snak ehrinden zkent'e kadar btn blgeye hkim oldu. Fakat 1457'de Mool Oyratlar'n hcumuna uramas zerine kan karklklarda Mool ailelerinden bazlar ile bir ksm zbek gruplar Moolistan'a doru ekildiler (Kazaklar) ve oralarda Krgzlarla kartlar ki, bunlar, sonra KrgzKazaklar diye anlmlardr. Eb'l-hayr (lm. 1468)'dan sonra olu ah-budak, aatay hanlannm basks

Astrahan Hanl'nn Rus istilsna uramas zerine Buhara'ya kaan Yar Muhammed olu an'n, Buhara'nn ibn hkimi skender'in kzndan doma olu Baki Muhammed, zbek Hanl sona erince, kendini Buhara han iln etti (1599). Fergane, Hokand hanl kuruluncaya (1700'lere kadar) ve Belh, Iran hkmdar Ndir ah tarafndan alnncaya kadar (1740) Buhara hanlna bal idiler. Ndir h Mverannehir'e girince (1740) Han Eb'l-Fiz (1705-1747) ran'n yksek hkimiyetini tanmaa mecbur oldu ve Horasan'dan ekildi. Sllenin sonuncusu Eb'l-Gazi (1758-1785) zamannda nfuzunu artran Mool Marigtlar'n reisi M-sum-ah Murad hanlk tahtna kt (1785-1800). 19. yzyln 2. yarsnda yava yava. Orta Asya'ya ilerleyen Rusiar'n himayesine giren bu aile (1868) nihayet Sovyetler tarafndan ortadan kaldrld (1920). c - Hve Hanl (1518-1920) s zbekler'den Safevler'in eline geen (1506) Harezm halknn i valilere kar isyann idare eden ibn ailesinden ll-bars (1512-1525) Hve Hanl'n kurdu. Merkez rgen ehri idi. Bunun soyundan gelen hanlar zbekler'e, Mool Kalmuklar'a ve Ruslar'a kar lkelerini baar ile korudular. Han Arab Muhammed zamannda (1603-1623) bakent kurakla urad ipin Hanln merkezi Hve ehrine nakledildi. Hve hanlar arasnda Eb'l-Gazi Bahdr Han (1643-1665) Trk ve Trkmen tarihine dir iki Trke eseri ile mehurdur. Ndir ah zamannda ve bunun lmne kadar (1747) ran'a balanan hanlk 1783'de Rus himayesini kabule mecbur kald ve son Hve han Sovyetler tarafndan tahttan uzaklatrld (1920). - Hokand Hanl (1710-1876) t zbekler umannda Mverannehir'e bal iken daha sonra, bir mddet ker

454

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

455

dilerinin Peygamber neslinden geldiklerini iddia eden "Hoca" larn nfuzu altna dm olan Fergane'de, ahruh adnda bir ibrf, Hokand merkez1 olmak zere bir hanlk kurdu (1710). Bir ara inin yksek hkimiyetini tanmak zorunda katan (1758) hatk, Han Alim (lm. 1809) zamannda Taken*^ onun olu* Muhammed (lm. 1822) zamannda Yesi (Trkistan) ehrini iine alyor ve Han M, AB (lm. 1840) zamannda Baka gl yaknna kadar geniliyordu. Buhara'nn Rus himayesini kabulnden (1868) sonra Hokand han Haydar da ayn yola girdi ve Hanlk 1876'da Ruslar tarafndan ortadan kaldrld, j

dererek (1870) Sultan Abdulaziz'e tbi olmu, karlk olarak da Kgar'a silh ve asker retmenler gnderilmi, fakat bakaca destek salama o tarihlerde Osmanllarn durumu dolaysiyle mmkn olamam lkesi, lm (1877)'nden sonra in tarafndan igal edildi (1877).

4 - Hind - Trk mparatorluu (1526-1858)

Timur neslinden gelen ve Trke yazd "VekayiT adl hatralarnda kendisinin ve askerlerinin Trkler'e mensup oluu ile iftihar eden Zahr-OMb Babr, 151 yl balarnda Hindistan'a gelerek Delhi Sultan Afgan'l Ldi hkmdar ile uzun mcadelelerden sonra, Pencb'n byk ehirlerini, arkasndan Delhi ve Agra'y alarak imparatorluunu kurdu (1526). Afgan emfMerini, Hindu prenslerini, Racput hkmdarn malp etti. Put-perestlere kar baarlarndan dolay Gazi diye anld (1527), ertesi yl Luknov, Bengal'i itaatine ald. Bakent Agra'da ld (1530). Yerine geeri olu Hmyn ff5S0-1556) Gcerat hkmdarm, Bhar hkirrflrti malp etti. Malva ve Hande lkelerini feth etti (1535), 1540'da Lahor'u ald. Fakat kardelen ile mcadelelerinde iktidar kaybederek Safev'lere snd. Sonra da dnerek 1554'de babasnn Hindistan dndaki lkelerini, 1555'de de Afgan ordusunu pskrtp Delhi'yi geri alarak Hind-Trk Imparatorluu'nu ihya etti. Yerine geen olu Ekber (1556-1605) imparatorluun en byk padiah oldu. ISerde Ecmirf, 1570'de Ud ile GwaHor'u zapt e. 1572*de son hikimterito malp ettii Gcerat' eyalet hline getirdi, ayn sene iinde aa Ganj vadisini devletine balad. BengstfVl578'de, Kabil'i 1581'de, Kertrt f587'de, Indus (Sind)'u 1592'de, Kandahar' 1594'de hkimiyetine ald. Nihayet Berar' zapt etti ve Hindistan yarmadasnn byk ksmn tek idare altnda birletirdi. Ayn zamanda iktisat, kftr, din alanlarnda byk slahat idi. Agra yaknnda Fetihpur-skr ehrini ina ettirdi. Safevler'le (ah Abbas I), zbeklerle (Abdullah Han), Osmanllarca (Murad III) ve Portekiz ile mnasebetler kurmutu. Olu Cihangir (1605-1627) dil bir. padiah olmakla beraber zayf ve zevke dknd. Bu srada Hindistan ticaretine el atan ingilizler, Gcerat'n Surat limannda bir "factory" (ngiliz tacirlerinin yerleecei mahal) amaa muvaffak oldular (1613) ki, bu Bat'nn Hindistan'a mdahalesinin ilk admn tekil etti. Cihangir'in lmnden sonra, kardei ile taht kavgasnda stn gelen Hurrem, "h Cihan" ad ile imparator oldu (1628-1656) ve hemen "devletin selmeti adna' kendi soyundan btn erkekleri ldrtt, fakat padiahlnn sonunda olu tarafndan tahttan indirilerek hapsedilmekle beraber, zamannda imparatorluk siyaset, san'at, mmar ynlerden en parlak an yaad. Dakkan'daki Nizam-ahlar devleti ortadan kaldrld (1632). Biapur'da dil-ahlar ve bunun dousunda Kutuphler mparatorlua baland (1636). Tibetliler malp edildi. Kuzeyde Kunduz ve Bedahan blgeleri igal edildi (1646). Kahdahar'a hkimiyet meselesi yznden, SafeVfter'e kar ibirlii salamak maksadyla, stanbul'a Osmanl Padiah

3 - Kagar - Turfan Hanl (15. Yzyl Balar -1877)

Mool aatay Hanfan'nn bir ksmn tekil eden Isk-Gl, li nehri ve kollar ile Turfan havalisi (Eski Uygur Idi-kut'luu blgesi)nin hanlar 16. yzylda artk Trke konuan ve put-perest Mool Kalmuk ve Oyratlar'a kar din savalar aan msiman kimselerdi. Bunlardan Veys Han (1418-1428)'n olu Esen-bua (14291462). Mverannehir Timurlu hkmdar Ebu Sad ile mcadele etmi, kardei Yunus da Aksu'yu zapt ederek btn bat aatay hanlnn hkimi olmutu (1472). Mool Dolat emrleri t-Asya'nn baz ehirleri ile Yarkent'te oturuyorlar ve ona bal bulunuyorlard. Bakenti Turfan'dan Takent'e nakleden Yunus Han'dan (lm. 1486) soma, olu Ahmed Han Oyratlar ve Kazak-Krgzlar'la arpt. Dolat emirlerinden Kgar' ve dier baz ehirleri ald. Kardei Muhammed Takent'te, oturuyor, kendisi Aksu, Turfan (Uyguristan)'da hkm sryordu (lm. 1503). ibn Muhammed tarafndan Takent ve havalisinden uzaklatrlan Mahmud (lm. 1509) dan sonra Ahmed Han'n olu Mansur Han (lm. 1543) merkezi Turfan olan Uyguristan hant olarak tannmt. Bu ve Kgar, Yarkent ve Hokand'da hkim bulunan kardei Sad Han etrafta slmiyet! yaymaa almlard. Mansur'un yerine geen olu ah Han (lm. 1570) kendi kardei Muhammed ile, o da in'den yardm isteyen kardei Sofu Suttan ile uramak mecburiyetinde kald. Baz kaytlara gre, 1647 ylnda burada hal bir "Turfan Sultan" bulunmakta idi. Kgar kolunda ise, Sad Han'dan sonra olu Abd'r-Red (lm. 1565)'in Dotatlarla aras ald iin, bunlardan bazlar Hindistan'a gitmilerdir. KazakKrgzlar'n hcumuna urayan Hanlk, Abd'l-Kerm zamannda (lm-. 1593) yalnz Kgar'dan ibaret gibi idi* 17. yzylda Kgar, Yarkend ve Aksu'da kk, kk hanlklar bulunmakta olup gerek iktidar, zhid msiman yerli "Hoca" lartn elinde di. Blge Manu sllesi zamannda (1644-1911) bal katmtr. Bununla beraber in'e kar ayaklanmalar eksik olmuyordu: 1864-1872'de Kan-su mslmanlar isyan, 1895'de ensi'de Salarlar isyan gibi. Bunlar daha ok din idi. Fakat 1866'da balayan ve Ykub Bey (Atalk Gazi) tarafndan idare edilen hareket siyas olup "Trkistan'n istiklline ynelmiti. Ykub Bey kendisini Kgar Ham iln etmi (1866), durumu gelitirerek, in'le ilgisini kesmi (1874) mstakil olmutu. Fakat doudan inliler kuzeyden Ruslar, gneyden Ingilizler'in tehdidi altnda idi. stanbul'a eliler gn-

456

TRK DNYASI EL KTABI

Mehmed IV'e eli yollayan h Cihan'a mhimsenecek tr siys destek te'min edilememi ise de, onun arzusu zerine, Agra'daki dnyann en gzel mmar eseri saylan nl Tc-Mahal trbesinin inaas iin mmarlar gnderilmiti. Yerine, kardeleri ile yapt mcadeleyi kazanan olu Evrengzb, "lemgr I" ad ile hkmdar oldu (1658-1707). Hindistan iin ok mhim olan din meselelerle yakndan ilgileniyor, Mekke erifi'ne, Yemen Imam'na, Habeistan hkmdarna altn ve gmle para yardm yapyordu. Osmanllar'n Basra valilerine memleketinde snma hakk tanyan lemgr zamannda Merwar blgesi igal (1687), Biabur tamamen zapt edilerek dil-ah'lar devleti sona erdirildi (1687).. ngilizlerden sonra Hollandallarn da ticari imtiyazlar aldklar Gcerat limanlarndaki yabanc irketlerin smrc tutumlarn nlemee alan lemgr, Hind denizinde treyen korsanlara kar kendi ticar faaliyetinin ngilizler tarafndan korunmas zarureti dolaysyle, fazla ileri gicimedi ancak gmrk vergilerini biraz artrd, j iemgr'den sonra Hind-Trk imparatorluumda durum bozuldu. Kaabiliyetsiz oullan ve torunlar birbirleri le taht kavgalarna bouldular. Mahall hanedanlar, karkl krkfediler. lemgr'in olu Bahadr-ah 1. zamannda (lm. 1712) Racputlar ve Hindu dininin gelimi bir ekli olan Sih dini mensuplar isyan ettiler. Mutaassp msimanlar da byk ayaklanmalara sabep oldular. Afganllar istiklllerini kazandlar. Nihayet mparatorluk ikiye ayrld* Delhi - Haydarabd (,1723). Durumdan faydalanan Iran hkmdar Ndir ah kuzey Hindistan' ve Delhi'yi zapt etti (1739), fakat Bahadrh'n torununu makamnda brakt, idare ise ranl umum valinin etinde idi. lemgr H'nin ldrlmesinden (1759) sonra, h- Alem (lm.. 1802) zamannda ise idar hkimiyet, rakip Franszlar1! bertaraf eden, Hindlar hezimete uratan, ngilizlerin, zellikle padiah'n Bengal'deki baarsz harekt do* laytsiyte onu himayelerine almalar sonucunda, tamamen ngiliz irketinin etine geti (Aliah-bad anlamas, 1766). Bunun oullar artk birer ngiliz memuru gibi idiler. Bahdur-ah II zamannda, 1857'de patlak veren byk sipah isyann bastran ngilizler, tamamiye hkim okluklar Hindistan' ngiltere Imparatorluu'na baladlar (1858) 1877'de Kralie Victoria resmen Hindistan imparatoriesi iln edildi, M

X. Osmanl mparatorluu
1. Osmanl mparatorluu'nda Kltr ve Tekilt
Halil NALCIK Osmanl Devleti'nin douu meselesi zerine I. Dnya Harbi'nden sonra derinlemesine incelemeler aka gstermitir ki, bu mesele Seluklu Devleti tarihi erevesinde Bat uc (serhad)'lerinde Gazi Trkmen beyliklerinin kuruluu meselesinin bir parasdr. Seluklu Devleti'nin snr blgeleri, Akdeniz, Karadeniz ve Bat ucu olarak serhad blgesi halinde tekilatlandrlmt. Her blgenin banda Sultan'n merkezden gnderdii bir emr bulunuyordu. Bu ularda, daha 13. asr iinde, Denizli, Karahisar, Kastamonu klsik slm medeniyetinin yerletii merkezler olarak gelimiti. Daha ilerde dalk blgelerde yan gebe sava Trkmenler (Etrk-i c) hakimdi. Bunlar, hinterlanddaki Orta-Dou kozmopolit kltrnn snn din messeselerin ve merkeziyeti devlet siyasetinin tesirinden uzak olup birok bakmdan onlara kar idiler. Ularda manev hayata, eski Trk gelenekleri hkimdi. Orada faal unsurlar, kendini gazaya adam alp-erenlerdi. Manev hayata rafzi derviler hakimdi. 1261'de Seluklu Sultan Izzeddin Keykvus, Moollar'n, destekledii rakib karsnda taraftarlar ile birlikte ulara kat ve sonunda Bizans'a snmak zorunda kald. Keykavus'la ilgili bir olay Balkan tarihi bakmndan zel bir ehemmiyet tar. Onun taraftarlarndan 30-40 oba kendisine Bizans'ta iltihak etmi ve Bizans hkmeti tarafndan Dobruca'da yerletirilmilerdir. Orada onlar kasabalar kurmular ve kudretli Altnordu emiri Mslman Nogay'n himayesi altna girmilerdir. Prof. VVittek'e gre bunlar Keykavus'a nisbetle Gagavuz adn aldlar. Bu mslman Anadolu'lu Trkler'in manev lideri rafz dervi Baba Saltuk, Balkan Trkleri'nin byk destan Saltuknme'e Balkanlar'da Islmiyetin yaylmasnda en byk rol oynayan bir gazi, bir din ulusu olarak tasvir edilmektedir. 1299'da Nogay lnce bu msimanlar himayesiz kaldlar. Keykavus'un halknn bir ksm Anadolu'ya geri dnmee teebbs ettiler. Kalanlar ise hristiyanl kabul ederek Gagavuz ad altnda yaad.

458

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

459

Moollarn 1283*de Sultan Mes'ud'u Konya tahtna yerletirmeleri ve onun rakibini destekleyen Germiyan uc Trkler'ine kar tedip hareketlerine girimeleri zerine bunlar gzlerir batya, Bizans topraklarna evirdiler. Bylece Bat Anadolu'da yaplan ftbat neticesinde Aycfta Saruhan, Karesi Trkmen beyflfctori kuruldu. Bu beyliklerin kuruluunda balca iki mil, gaza ve g zerinde durmak lzmdr. imdi kabul olunmaktadr ki, uc blgelerine kap snan eski Seluk aristokrasisine mensup derler, gaza iin uc Trkmenler'ini tekiltlandrmlar, bamsz beyliklerin kuruluunda balca rol oynamlardr. Balangta kuzeyde Kastamonu beyleri gneyde Mentee ve 1283'den sonra da bilhassa Germiyan beyleri faaliyette idiler. Fakat ikinci safhada bu beylere tbi olan kumandanlar veya Trkmen boy beyleri Bizans Anadolusu'nda fethettikleri topraklarda mstakil beylikler kurdular ve dierlerini hinterland beylikleri durumuna drdler. Aydn olu Mehrned, Saruhan ve Karasi beyleri, Germiyan uc beylerinin kumandanlar {sbarian) idiler. Osman Gazi ise, Kastamonu beylerine tbi bir boy beyi idi. Pachymeres ve eski Osmanl rivayeti karlatrlnca ortaya kmaktadr ki, Kastamonu beyleri Bizans'a kar gaza narakeml gevek tuttuklar halde Osmanl ularnn en ileri blmnde gazaya iddetle devam etmi, bu suretle bu taraftaki gazilerin hakiki lideri durumuna ykselmitir. Onu byk bir gazi lideri mevkiine karan byk baars, 1301 yaznda Baphaeon'def* Bizans Imparatoru'nun gnderdii, orduya kar basknla kazand zaferdir. Osman'n bir kabile raisi mi yoksa bir gazi tekiltnn lideri mi olduu (Kprl) (Wittek) mnakaa edilmitir. O, uc astnda Kaylar'dan yar gebe bir Trkmen grubunun banda olabilir. Fakat sonralar Rumeli'de grdmz Turahaniu, Evrenuzluiar gibi Osman'n etrafndakiler, Osmanllar da, daha ziyade her taraftan gelmi gaz/terden, garip yiierden flbaret olmaldr. Eski Osmanl rivayetinde o, bilhassa garipleri, yani vatann brakp gelmi olanlar gzeten bir lider olarak tasvir edilir. Osmanl rivayetinde Osman'n etrafndaki sekin kimseler, gaziler, ahiler ve dervilerdir O fethettii yerleri onlara timar, vakf, mlk olarak datmaktadr. Gazi Mihal gibi Bizans hudut asker aristokrasisine mensup baz liderler de onunla birlemilerdir. Mihal'e yaplm zengin temlikler 15. asr tahrir defterlerine gre hl Orta Sakarya blgesinde onun evld elinde idi. Otuz sene sonra bu blgeleri gezmi olan Ibn Battuta, Ahileri Trkmenler'in l kesinde, kyde ve ehirlerde her yerde itima tekiltlanmann en mhim unsuru olarak tasvir etmitir. Ariv vesikalar da bunlarn ularda zaviyeler ile, yollarn em niyetinde ve kotonizasyonda en nemli rol oynadklarn ortaya koymaktadr. e hirde Ahiter fakihlerle beraber Uc beylerine fetihlerini tekiltlandrmakta balca yardmc olmular, islm hukukun ve gerideki merkezlerin idare ve kltr unsurlar nn getirmilerdin sa bn Battuta, Beylikler'de beylerin yannda mavir olarak her yerde bu fakihleri bulmutur. Osmanhlar'da andarlj fakih ailesi ayn durumdadr.
(*) imdi bu yerin Yalova'dan on kilometre douda bir kale olduunu tespit etmi bulunuyoruz.

Batda gazilerin fethettikleri mnbit topraklara Anadolu'dan kesif bir g hareketini, Osmanl arivindeki vakf ve tahrir defterleri tamamiyle teyit etmektedir. Bu glere Orta Anadolu'da i kargaalklar kadar Mool vergi ve toprak siyasetinin sebep olduu Heri srlmtr. Gerekten 14. asrdaki fetihler kesif bir iskn hareketi ite beraber yrm, bylece Bat Anadolu vs Trakya sratle Trklemitir. Yerleme, Bat Anadolu beyliklerinde Ege denizinde mukadder olarak durdu. 1330-45 yllar, arasnda deniz yoluyla Balkanlar'da gaza ananesini Aydn ofu Umur bey temsil etmitir. Ondan sonra Osmanllar, coraf durumlar sayesinde bu hareketi Balkanlar'da devam ettirmek imknna sahip yegane beylikti. 1345'den sonra Kk Asya gazileri onlarn bayra altnda toplandlar, U ananesi, daim gaza, Osmanl mparatorluumun kuruluunun dinamik milidir. Onlar bu uc gazi ananesinden hareketle 15. asrda btn slm dnyasnn koruyucular roln benimseyeceklerdir. Gaza, cihanmul hkimiyet iin hamlelerin, devletin askeri karakterinin ve sk merkeziyetiliinin, ana prensibidir ve yle kalmtr. Osmanllar'n Balkanlar'a Gelibolu'da bir kpr ba kurmalar bir dnm noktas tekil eder. Osman'n torunu Sleyman Paa, 1352'de Tzympe (Cinbe) de J. Kantakuzenos'un mttefiki olarak yerleti ve orasn Balkanlar'da yaylma iin bir kprba olarak tekiltlandrd. Aydnck'taki kk Osmanl donanmasiyle 3000 kiilik bir orduyu Gelibolu'nun 7-8 km. kuzeyinde Kozlu-dere mevkiine kard ve berzaha hakim tepeleri ele geirdi. 1364 Martnn 1-2 gecesi bir zelzele, Gelibolu ve dier kalelerin surlarn yknca bu yerleri igal ve tamir etti. Anadolu'dan sratle geirdi i kuvvetleri buraya yerletirdi Paa sanca, bylece Osmanl Rumeli'sinin ekir dei, kurulmu oldu. Sleyman Paa'nn vakfiyyesi bize bu yerlemenin artlan hakknda yeni mevsuk malmat vermektedir. Sleyman Paa bu kpr banda tu tunabilmek iin Anadolu'dan sratle bu tarafa nfus geirilip uurlu bir iskn siya seti uygulad. taat eden yerli Rumlar' kazanmak iin istimlet, yani onlar kendi ta rafnda kazanma politikas gtt. Bunlar, Osmanllar'la ibirlii yaptlar. Sleyman'n ani lmnden sonra (1357) Osmanl istilas duraklad, ancak 1359'da ehzade Murad ve Lalas ahin idaresinde fetih yeniden iddetle balad ve 1361 de Edirne zaptedildi. Kayda deer ki, bu hareket esnasnda da Osmanl lar mparatora kar Mateo Kantacuzenus' himaye iddiasnda bulundular. Murad 1362'de tahta geti. g$* I. Murad, Balkan devletlerini ve mahall senyrleri vasal haline getirmi, vasal devletlerden mrekkep bir imparatorluk kurmu, I. Bayezid ise ilk defa olarak bunu merkeziyeti bir imparatorluk haline getirmee kalkm, fakat bu teebbs imparatorluunun bir darbede yklmasiyle neticelenmitir. O zaman Osmanllar, uzun bir mddet tekrar vasal devletlerin mevcudiyetine riayet etmek lzumunu duymulardr. I j Murad, bir taraftan Hallar, br taraftan "imur'un olu ahruh'un tehdidi altnda gerek Balkanlar'da gerek Anadolu'da vasal devletler nizamn kendiliinden bozmaya cesaret edememitir. Ancak II. Mehmet'le Osmanllar tekrar I. Bayezid'in merkeziyeti imparatorluunu hya teebbsne ciddiyette gidebilmilerdir. Bu genel siyas ereve iinde ftuhatn asker, idari ve itima esaslarn aada ana hatlar ile zetlemee alacaz.

460

TRK DNYASI Et KTABI

TRK TARH

461

1) Sleyman PaatomeHy* yerleince esW Trk BeteneJJIne gre derhal sa, orta ve sol kolda ular tekil etf. Sol kolda Evrenuz (Evrenos) Bey evvela psala'ya yerleti. Zamanla o, kendi uc merkezini GmteineYe sonra Serez'e nrtfittft. Onun torunlar ti Murad zamannda Ergtrikasn (Argyrokastron) da idiler. Orta kol, Sleyman Paa'nm, sonralar Beylerbeyinin faaliyet istikametidir. Bu kolda beylerbeyiier, Edirne, Filibe, Sofya istikametinde Bizans' Orta Avrupa'ya balyan yol zerinde ilerlemilerdir. Sa kol ucu Zagra, Karn-ovas (Karnabad), Dobruca, Silistre istikametinde geliti. 14. asr sonlarna doru Yarmadann merkezinde skp (Skoplej), Srbistan. Bosna ve Arnavutluk'a doru, gneyde ise (Trhala) Yunanistan ve Mora'ya kar faal uc merkezleri oldular. Uc ananesi bylece mtemadi genilemeyi takip ederek yeni hudutlara intikal etmekte di Uc sancaklar balangta irs? uc beylerinin idaresi altnda merkez idare kartsnda olduka bamsz bir durumda idiler. Onlar feth edilen yerlerin tmar olarak kenefi adamlarna datlmasnda da initiative sahibi idiler. Komu devletlerle dorudan doruya mnasebete girerlerdi. Sultanlarn umumiyetle kendi klelerinden tayin ettikleri Beylerbeyiler, Rumeli'deki btn sancaklarn zerinde merkez otoriteyi temsil etmekte idi. Fakat uc sancaklaryla beylerbeyi arasndaki rekabet, Fatih Mehmed'e kadar Osmanl devletinin i polikasnda daima ar basan bir mil olmutur. Fetret devrinde merkez otorite zayflaynca Rumeli'de hakik iktidarn uc beylerinin eline getiini grmekteyiz, il. Murad, uc sancaklarna sarayda yetimi kullan tayin etmee balam, II. Mehmed zamannda uc beyleri devlet iindeki stn nfuzlarn kaybetmilerdir. Ularla hinterland arasnda itima zddiyet timar tasarrufu meseleleri cidd atmalara sebep olmutur. Dobruoa ve Deli-Orman ucunda saltanat mddeilerinin ve eyh Bedreddin'in destek aramalar bu durumla ilgilidir. Bununla beraber bu devirde ular, yaylta birinci derecede rol oynamlardr. Gazilerin daimi basks altndaki komu senyrler veya devletler bu baskdan kurtulmak iin Sutan'n tbilii, hara demei kabul ediyorlard. Hara miktar ne kadar kk olursa olsun bir kere bu yerleti mi, Osmanl Devleti lke halkn slm hukukuna gre ahi ai-zimma yani kendi tebaas sayyordu. Tbiiyet artlarnn herhangi ekilde ihlli halinde, Hanef fkhna gre, o lke tekrar dr l-harb durumuna dyor, uc gazilerinin aralksz aknlar tekrar balyordu. Tbiiyet balarnn sklatrlmas ve nihayet yerli hanedann bertaraf edilerek o lkenin dorudan doruya bir Osmanl sanca haline getirilmesi siyas artlara ve frsatlara gre az ok bir zaman alyordu. Osmanl ftuhat bu tedric fetih politikasn dikkatle 16. asra kadar izlemilerdir. Tuna kuzeyindeki memleketlerin Macaristan hari dorudan doruya ilhak iin hi bir zaman artlar tamamiyle uygun grlmemitir, Macaristan'da balangta bu sistem uygulanm, fakat Habsburglar karsnda mdafaa ihtiyalar, burasnn bir beylerbeyilik haline getirilmesi neticesini vermitir. Trk nfusunun kesif ekilde yerleme blgeleri de ular takibetmitir. Ulara balangta yan gebe halk sevkediliyordu. Ahilerin ve dervilerin zaviyeleri yahut uc gazi reislerinin iftlikleri yeri! mslman kylerin ekirdiini tekil etmekte
(*) I. Murad'n Osmanl payitahtm Edirne'ye naklettii yanl bir yoruma dayanr. Osmanllarn devlet merkezi 1402ye kadar Bursa idi.

idi. Bu ilk yerleme safhasn devaml tedric bir yerleme takibediyordu. 15. asr tahrir defterlerinden anladmza gre, gmen mslman Trkler umumiyetle yeni kyler kuruyorlar, ehir ve kasabalarda ayr mahalleler tekil ediyorlard. Mslman-Hristiyan kark olarak grdmz ky ve mahallelerde mslmanlar umumiyetle mhtedilerden mrekkepti. Timur istilas Balkanlar'a Anadolu'dan yeni byk bir g dalgas atmtr. Timur'dan sonra devletin arlk merkezi Rumeli'ye intikal etmitir, denebilir. a. Balkanlar'da Osmanl Yaylnn Siyas ve tima artlan: O zaman Balkanlar birok devletikler ve feodal senyrlkler halinde paralanm durumda idi. Aralarndaki rekabet Osmanl Devleti'ne bir yardmc ve sonra hami olarak nfus ve hkimiyetini yayma imkn verdi. Ayn zamanda iki byk devlet kuzeyde Macaristan batda ve gneyde Venedik de siyas paralanmadan istifade ederek Balkanlar'da yaylma politikas gdyordu. Onlar siyas ve asker hkimiyetle beraber katofikli temsil ediyorlar, bu sebepten hkimiyetleri Balkanlar'da halk kitleleri tarafndan benimsenmiyordu. Osmanllar bu devletlere kar Balkanl br devlet olarak kar ktlar ve baar le mcadele ettiler. Her Balkan devletinde Osmanllar1! kuvvette destekleyen bir faction vard. Yksek aristokrasi ve saray evreleri ise, umumiyetle Bat Hristiyan leminden yardm bekliyordu. i 366'da Amadeo de Savoie'nn Hal seferi neticesinde Rumeli ile Anadolu arasnda balca geit tekil eden Gelibolu Osmanllar elinden kt iin (tekrar ancak 1376'da Osmanl ld) ftuhat bir mddet tavsad. Boazlann Venedik kontrol altnda olmas, Osmanllar'n Balkanlardaki durumunu ve siyasetini 1453'e kadar kuvvetle tesiri altnda bulundurmutur. Balkanlar'da Osmanl yayln kolaylatran asl sebep buradaki itima artlardr. Bizans'n son devirlerinde merkez otoritenin zayflamasyla mtenasip olarak vilyetlerde byk pronoia ve kharistikion sahiplerinin bir takm malt ve hukuk muafiyetlerle merkezi hkmet karsnda gittike daha bamsz bir hale geldikleri, toprak zerinde tasarruf haklarn kuvvetlendirdikleri,-kyl zerinde angarya ve aidat arttrmaa altklar son aratrmalarn ortaya koyduu bir gerektir. Bu gelimeler Osmanl fethini, mahalli senyrlkler yerine merkez ve mutlak bir devlet otoritesinin yerlemesi eklinde tefsir ederken tamamiyle hakldr. Osmanllar, dorudan doruya ilhak safhasnda, eski aristokrasiye ait topraklar Umar haline getirerek devletin toprak zerindeki mlkiyetini ihya ediyorlar, her trl mahall feodal ballklar bertaraf etmee alyorlard. Ziraat topraklarnn devlet mlkiyeti altna konmas, kylnn yalnz devletin raiyyeti haline gelmesi ancak kuvvetli bir merkez otorite sayesinde mmkn oluyor, ve bu durum hakik bir devrim tekil ediyordu. Osmanllar, yalnz senyrlerin deil, bir ok yerlerde manastrlarn arazisini de tmara evirdiler, yahut onlarn kyl zerindeki angarya ve imtiyazlarn kaldrdlar. Her trl gelir kayna veya imtiyaz ancak Padiah beratiyle devlet namna tasarruf olunabilirdi. Herey Padiah adna karlan kanunla nceden belli edilmi ve bu kanunlarn tatbiki mahall beylerden bamsz bulunan kadlarn eline verilmiti. Bu merkeziyeti darenin bilhassa I. Bayezid devrinde stn geldii anlalmaktadr. Gazi ananesini temsil eden anonim kronikler, bu Padiahn devrini kul sistemi-

402

TRK DNYASI EL KTABI

ni, malye ve defter usullerini, merketf hazine ve hkmdar istibdadn getirdii iin ktlerler. Ariv kaytlarndan anlyoruz ki, o mahall aristokratlar yeine timarlar geni lde kendi kullarna veriyordu. 1450'den nce Balkanlarda raiyyete, yani kylye ait artlar biz eski defterlerden ve Fatih kanunnamesinden olduka ak bir ekilde anlyabiliyoruz (II. Mehmed'in ilk zamanlarnda tedvin edilen bu kanun onun zamannda ilve edilmi pek az deiiklii ihtiva eder). Osmanl rejiminde halk balca ki byk ksma ayrlrd: Asken9 snf, yani padiah berat ile bir deviet hizmeti yapan, istihsal ile uramayan ve vergiden tama-miyte muaf r*an snf, 2. raiyyet (cemi reaya) yani istihsal ile uraan vergiye tbi teba. Esas vergiler raiyyet rsumu denilen ve mene itibariyle birtakm eski feodal hizmetler karl alnan nakd vergilerden (ift resmi, bennak, mcerred resimleri, Hristiyanlardan ispence) ve zaman zaman devletin ykledii hizmetlerden (avaran divaniyye ve aardan) mrekkeptir. Padiah bir takm devaml hizmetler karlnda (derbendcilik. madencilik vs. gibi) bir ksm reayay bu vergilerden ksmen veya tamamen bir beratla affeder. Berat sahibi olan bu reaya, asker ile raiyyet arasnda muaf ve msellem reaya adyla ayr bir yer alr. Bunlar aslnda raiyyettir-ier ve devlet istedii zaman bu muafiyetleri kaldrarak onlar tam raiyyet durumum getirebilir. Fakat aslnda asker olanlar, mazul ve mtekait olduklar yani fiilen hizmet grmedikleri zaman da (ayet iktisad kazan hayatna atlmamlarsa) raiyyet rsumundan muaftrlar. Asker etrafa askerler, memurlar, saray halk, ulema ve btn bu zmrelerin akrabalar ve kleleri girer. Askeriye mensup klelerin asker snfa dahil olmas ve en yksek devlet hizmetlerine ykselebilmesi Osmanllar'da kul sistemi denilen mhim messeseyi vcut vermitir. Devirme usulyle toplanan (devirme'nin daha 1. Bayezit devrinde uygulandn biliyoruz) Balkanl kyl ocuklar kul sistemine sokulmu ve Osmanl asker snf iinde byk miktarda yer almtr*. Mslman Trk raiyyetin asker snfa girebilmesi ancak gnll sfat le ularda veya seferlerde hizmet ederek yararlk gstermesi ve Padiah beratile tmar veya ulufe almasyla mmknd. Grlyor ki, Osmanllar'da snf stats, devlet iinde muayyen hizmet ve fonksiyonlara bal bir eydir. Osmanl devlet anlayna gre, itima? sulh ve skn, herkesin kendi snf iinde tutulmasna baldr. Raiyyet asker olduu takdirde itima muvazenenin bozulacana inanlyordu. Asl raiyyet vergisi saylan ift resmi, Fatih Kanunnmesinde yedi hizmet karlnda alnan 22 akadr (1431'de 1 Venedik altn 35 aka idi). Bu yedi hizmet, gn ans? hizmet karl 3 aka, bir araba ot temini karl 7 aka, yarm araba saman karl 7 aka, br araba odun karl 3 aka, ve kylnn arabasyla hizmet karl 2 akadr. Grlyor ki, Osmanllar evvelce kylnn senyre borlu olduu hizmetleri basit nakd bir vergi halinde toplamlardr. Bizans'n son zamanlarnda para ekonomisinin gelitii blgelerde ayn gelime tespit edilmitir. Osmanl rejimi Dou-Bat ticaretini Bursa ve Balkanlar zerine ekmek, zmmileri yani yerli unsurlar aa gmrk hadlariyle korumak ve yol emniyetini salamak suretiyle hi phesiz blgede para ekonomisinin gelimesine yol am ve kyl in
(*) Geni lde tatbik edildii devirlerde ylda 3000 devirme olan topland hesap edilmitir.

basit ve kolay bfr vergi rejimini getirebilmitir. Eskiden mahall angaryalar hafinde bu mkellefiyetler bir ok suistimallere yol amakta idi. Balkanlar'n baz blgelerinde Arnavutluk'ta v Tuna nehri %oyundaki yerlerde baz eski feodal detler, bid'at yani kanuna aykr detler olarak Osmanl devrinde de devam etmitir. Fakat Osmanl kanunlarna hkim olan prensipler, asker snfa tahsis edilen vergileri ve her eit hizmetleri kesin bir ekilde tayin ve tahdid etmek ve angaryalar kaldrmaktr. Halbuki Osmanltlar'dan nce kylnn senyr iin angarya almas baz blgelerde haftada iki gne ykseliyordu. Osmanllar'n Balkanlar'da daha mtekmil bir vergi sistemi getirdiine phe yoktur. Osmanllar yukarda belirttiimiz deiiklikler dnda umumiyetle Balkanlar'da paroikoi ve meropsi ad altnda tandmz kyl kitlesini raiyyet stats altnda muhafaza etmiler, yerli messeseleri Osmanl idare prensiplerine gre tadil ederek umumiyetle ibka etmilerdir. Bu devamll salayan Osmanl messesesi tahrirdir. Tahrir, husus? bir komisyon vastasiyle bir sancan gelir kaynaklarn ve bunlarn tahsiline erit adet ve usulleri defterlerde herkesin stats ve deyecei vergiler uzun bir zaman iin tespit etmektir. Bu defterlerde herkesin stats ve deyecei vergiler uzun bir zaman in tespit ediliyordu. Tahrir usulnn I. Bayezid zamannda tatbik edildiine dair kaytlara malikiz. Osmanllar sonralar her sancan defteri bana orada car nizamlar gsteren birer kanunnme koymulardr. 16. asrda Balkanlar'da bu kanunnameler birbirinden az farkldr. yle grnyor ki, daha 15. asr birinci yansnda Osmanl vergi esaslar takarrr etmi, muayyen bir kann-i Osmn vcuda gelmitir. Bu kanunda hakim baz prensipleri yukarda belirttik. Fakat hangi maddelerin Balkan yerli messeselerinden ve kanunlarndan hangilerinin Seluk Devlet ananesinden geldiini tespit iin gerekli aratrmalar henz yaplmamtr. ift resm sisteminin dahi daha nce Anadolu'da teekkl ettii d nlebilir. Osmanl idaresi, daima raiyyetin hmisi olduunu, mahall tahakkmlere kar raiyyeti koruduunu aka gstermek istemitir. Vesikalarn olduka bollat 15. asrda bunun ak ifadelerini bulmaktayz. Merkez imparatorluk rejimini ihya eden Osmanl idaresi, Balkanlar'da geni kyl kitleleri iin, milliyeti veya marksist Balkanl tarihilerin tasvir ettikten gibi, korkun bir bask ve istismar rejimi olarak grlmemi olmaldr. Balkanlar'da Osmanl yaylnn kolay ve sratli temposunu, senyrlerin kyller tarafndan Osmanllar'a kar tutulmam olmasn ancak bu gerei kabul ederek aklamak mmkndr. Buna Osmanllar'n yerli aristokrasiyi mmkn olduu hallerde kendi asker snf iine aldn ve Ortodoks metropolit ve piskoposlara timar tahsis ederek resmen devlet hizmetlileri arasnda kabul ettiini ve bir ok ehirlerin eski imtiyaz ve vergi muafiyetlerini ibka ettiini eklemek gerektir. b. Fatih Sultan Mehmed, mparatorluun Hakik Kurucusu: Fatih Mehmed, bildiimiz esas karakterlerime, Osmanl mparatorluumun hakik kurucusudur. Baka deyimle Anadolu ve Rumeli'de merkeziyeti mutlak imparatorluu hakkiyle o kurmaa muvaffak olmutur. Fatih, stanbul fethiyle bir anda slm dnyasnn en anl ve kudretli sultan durumuna gelmekte ve lkesinde ^on derece byk bir nfuz ve otorite kazanm bulunmakta idi. O hereyden evvel

464-----------------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH---------------1------------------------------------------._____________________465

btn saltanat boyunca stanbul'u Balkanlar'n ve Anadolu'nun gerekten bir siyas-din merkezi hafine sokmaa alt. Bu maksatla her taraftan ehre Trk, Rum, Ermeni, Yahudi kolonileri getirip yerletirdi. Rum, Ermeni patrikleriyle Yahudi Haham-baln stanbul'da o tesis etti. Italyanlar'a ticaret imtiyaz tand. 1478 tarihli sayma gre Gaiata'da 332 Avrupal aile vard. ehrin btn nfusu 14. 803 aile idi (Gaiata'da 1521 aile); ve stanbul'da 3667, Gaiata'da 260 dkkn vard. O, Kayserlerin payitahtn almakla beraber, ahsnda slm, Trk ve Bizans hkmdara ananelerini mezcederek klsik Osmanl Padiah tipini yaratt. Balkanlar'da Macaristan ve Venedik'e mdahale frsat verebilecek btn hkmetleri ve hanedanlar ortadan kaldrarak, Yarmaday bir tek idare altnda birletirdi. 1463'de anakkale boaznda yaptrtt kalelerle Boazlarda tam hkimiyet kurdu. Karadeniz'i bir Osmanl gt haline getirme projesinde ona yalnz Bodan mukavemet gsterdi***. ki ktada bulunan Balkanlar ve Anadolu'yu birletirerek drt asr dayanan imparatorluk ekirdeini kurmu oluyordu. erde merkeziyeti idaresini takviye iin bir takm radikal tedbirler ald: Yenierileri iki misline, 10 bine kard, uc'lar daha sk merkezin, kontrol altna soktu. Eski vakf ve mlkleri revizyona tbi tutarak, binas ykk olan veya vaktiyle devlete tasdik edilmeyip yalnz kad tasdikiyle kalm olan vakflara ait ziraat topraklarn mirye mal etti. bu suretle yirmibine yakn ky ve mezra'a dorudan doruya devlet tasarrufu altna geti ve timar olarak datld. Anadolu'da eski aristokrasi elinde brakt mlk topraklar iin ete ekinci adyla orduya asker gnderme mecburiyetini koydu. Devlet, ziraat topraklarnn plak mlkiyet hakkn yalnz kendisine ait sayyordu. Temlik ve vakfn dahi bu hakk kaldrmad, ancak snrlad telakkisi bu devirde hakim grnmektedir. Zayf idareler zamannda ahslar temlik ve vakf yoluyla devlet karsnda toprak zerinde tasarruf haklarn ve sahalarn geniletmilerdir. Bizans devrinde olduu gibi Osmanl devrinde de ziraat topraklarnn tasarruf ve kontrol devletle ahslar arasnda gizli ak bir mcadele mevzuu olmutur. Osmanllar vakf ve mlkleri ilk defa I. Bayezid devrinde geni lde mir hale getirdiler, ikinci slahat Fatih yapmtr. Devlet toprak zerinde kontrol 16. asrdan sonra kaybedecektir. yn devrinde bu nevi topraklar zerinde ahslarn kontroi ve tasarruf haklar son derece genilemitir. Tanzimat devrinden sonra yava yava bu topraklar zerinde Bat'nn mlkiyet mefhumuna uygun bir mlkiyet yerleecektir. Aka grlmektedir ki, mir arazi rejimi timar sistemine sk skya baldr. Anadolu'da ve Rumeli'de 1475'de takriben 40 bin tmarl sipahi tahmin olunuyordu. Fatihin arazi slhat neticesinde bilhassa din zmreler ve eski aristokrasi honutsuzluk gsterdi. II. Bayezid tahta geince vakf ve mlkleri geri verdi ise de bu hareket ok genilemedi ve devam etmedi. Fatih be defa yeni aka (devletin resm gm paras) bastrd ve her defasnda eski akay tedavlden men'etti. Bu suretle memleketteki gm servetin altda biri hazineye mal edilmi oluyordu. II. Bayeztd'i tahta karan yenieriler, ona bu usulden vazgemesini kabul ettirmilerd ir. Fatih devrini anlatrken Bizans tesiri meselesine de temas etmek lzmdr. Jorga ve bakalar bunu mbalaa etmiler, Kprl'nn tenkitleri ise yanl anlalmtr. Kprl, Saray ve merkez devlet messeselerinde Bizans tesirini, Osmanl01484de Kili ve Akkermarrtn tethlyle bu hkimiyet tamamtenmtr.

lar'dan nceki slm devletlerinde aramann daha doru olduunu gstermeye alm, vergilerde ve baz detlerde dorudan doruya tesirler olabileceini kabul etmitir. Bugn bu sahada bilgilerimiz genilemitir ve Osmanllar'n Balkanlar'da ve Bizans sahasnda bir yayl politikas olarak bir takm vergileri, baz ehirlerin ve zmrelerin imtiyazlarn, eski idareci snflar, hlsa halkn asrtardanberi alk olduu bir ok messeseleri yerinde braktklarn grmekteyiz. Osmanllar'n ziraat ve ticaretin avantajlarna tamamiyle yabanc kaldklar Trkler'in yalnz asker veya gebe olduklar gibi artk tekrar abes kaan en son yaynlarda tekrarlandn hayrette mahede etmekteyiz. Orhan'n kurduu Yaya ordusu Trk iftilerden mrekkepti. 300 ehir ve kalesi olan Orhan' Trkmen beyleri arasnda en zengini olarak kaydeden Ibn Battuta, bunun meneini sylemez. Fakat Bursa'nn erkenden Arabistan ve Iran kervanlarnn Bat'da vardklar en ileri bir slm pazar durumuna geldiini, stanbul ve Galata vasitasyte Akdeniz beynelmilel ticaretine faal bir ekilde itirak ettiini biliyoruz. Bursa bedestenini yaptran ve Cenevizlilerde bir ticaret muahedesi yapan Orhan'dr. Bursa bilhassa Iran ipek kervanlar sayesinde geliti. J. Schildtberger, 14. asr sonlarnda Bursa'y YaknDou'nun en byk ipek sanayi merkezleri arasnda sayar. Kk Asya ve ran'n antrepolar olan Balat, Ayasulug ve nihayet Foa'nn Osmanl hakimiyeti altna girmesinden sonra talyan devletleriyle ticar mnasebetleri ok genilemitir. Hububat, ap, hal ve ipek italya ticareti iin hayat ehemmiyet tamakta idi. Osmanllar Venedfkflter'in ve Cenevizlilerdin tam gmrk muafiyetine son vermi, fakat yzde iki gibi dk bir gmrk resmi koymulardr. Gmrk nisbeti Fatih tarafndan galiba 1463'de Venedik'le harp balaynca yzde bee karlmtr. Mslmanlar ve haragzarlar (yani Osmanllar'a hara veren btn gayrimslimler) iin nisbet yzde drtt. Osmanl politikas neticesinde yerli Rumlar, Yahudiler, Ermeniler, Raguzalfar ve Mslmanlar Levant ticaretinde her tarafta, Italyanlar'n yerini almlardr. 15. asr Akkerman ve Kefe gmrk defterlerinin gsterdii gibi Kuzey memleketleriyle ticaretin carikhn muhafaza ettiini grmekteyiz.'Gneyden kuzeye baharat, Bat Anadolu pamuklular, Bursa ipeklileri, arap, kuru zm gitmekte, kuzeyden ktrfk, Eflak at, ynl kuma, keten, demir eya, cam ve havyar gelmekte idi. stanbul, Balkan memleketleri mahsulleri iin canl bir pazar haline gelmiti. Hlsa Osmar* idaresinde blgeler aras ticaret yerfi unsurlar lehine bir entegrasyon ve gelime gstermitir.. c Osmanllarda Hilfet, mparatorluun Dnya Siyaseti: II. Bayezid devrinde Osmanl devleti ilk defa olarak ak denizlerde Venecfik'e meydan okuyabilecek bir donanma sahibi olduunu gstermi ve Bat Anadolu'dan deniz gazileri Bat Akdeniz'de faaliyette bulunmaa balamlardr. I. Selim devletin cihanmul bir politika gdebilmesi iin gereken artlar ttazriamtr.^/ evvela Anadolu'da Kzlba kabileleri ve onlar destekleyen Safev han** ezerek Osmanl Devleti'rrirrifti unsura dayanan merkeziyeti karakterini takviye etmitir. Dou Anadolu, Suriye ve fctertn fethi imparatorluk arazisin* ttr mteH bytm, Osmanl btesi te l* nlsbetinde bir art gstermitir, klm dnyasnn en byk devleti durumuna gelen Osmanl mparatorluu daha 1517 tarihinden itibaren Kzldeniz'de Portekizlilere kar mcadeleye girimitir. I. Selim'den sonra hilfet

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

467

siyaseti devletin i ve d politikasna hakim olmutur. Selim'in hilafet messesesi/* le mnasebeti imdiye kadar hakiki mahiyetiyle aklanamamtr. Osmanl sultanlar, Fatih devrinden itibaren en byk Gaziler sfat ite kendilerini slm sultanlar arasnda Hulefa-i Raidin'den beri en stn (afdal) saymaya balamlardr. Kanun? Sleyman'a clusunda Mekke erifi'nin gnderdii mektupta "sizler Efrenc'den (yani Avrupallardan) ve emsalinden memleketler feth etmekle bize ve btn slm sultanlarna stn bulunuyorsunuz demekte idi. Osmanl sultanlarnn hiifet-i kubtya sahib olmalar, btn slm dnyasnn Hristiyan dnyasna kar koruyucusu, islm' ve eriat, Mekke ve Medine'yi ve hac yollarn himaye edebilecek fiil kuvvet ve kudrete malik slm'n en byk sultan manasnda anlalyordu. Onlar da bu kudretin kendilerine Allah tardndan verildiini, muayyad min inci'Allah olduklarn dnyorlard. Abbasi devri fukahasnn klsik Hilfet anlay ancak inhitat devrinde 18. asrda siyas maksatla kitaplardan karlarak ihya olunmak istenmitir. 16 asrda gaza fikrine dayanan hilfet anlay devlet hayatnda ser ve rf ayrln, eriat lehine zayflatm, eyhlislmlar idarede ve kanunlarn tanziminde gittike daha byk bir rol almaa balamlardr. Bu yeni temayl Selimin eyhlislm Cemaleddin Efendi'de aka gryoruz. Avrupa'da talya harpleri esnasnda Osmanllar bir muvazene unsuru olarak hesaba katlmaya balanmtr. Kanun devrinde ise Osmanl Devleti Avrupa devletler sisteminin faal bir unsuru olarak ortaya kacaktr. 1532'de I. Franois Osmanl mparatorluuma. Avrupa devletlerinin V. Kari karsnda varln garanti eden yegne kuvvet nazariyle baktn .itiraf etmiti. Bu devirde Osmanl mparatorluu hi phesiz bir Anadolu - Balkanlar imparatorluu durumundan bir dnya devleti durumuna ykseldi. O zamanki dnyada hi bir mhim mesele yoktu ki, Osmanl politikas ilgilenmesin ve arln hissettirmesin. Sumatra'dan Toulon'a, Mombasa'dan Astrahan*a kadar Osmanl kuvvetleri dnyann drt kesinde faaliyette idiler. Sleyman bu dnya politikasn daima gaza fikrine dayandrmakta idi. Dou'da islm lkelerini Portekizlilere ve Ruslar'a kar himaye, Bat'da Hristiyan dnyasna kar gazay dame ettiini iddia ediyordu. ran'la sava Snn islmiyetin idamesi ve rafzilerin ortadan kaldrlmas gibi yine din esasa balanyordu. Bu cihanmul politikann ar yk Osmanl Devleti'nin i yapsnda derin tesirler yapmtr. Bu devre ait Osmanl malzemesi bu deiiklikleri olduka yakndan takibe imkn vermektedir. Trkiye'de ve Balkan memleketlerinde son zamanlarda bu almalar hayli ilerlemi bulunmaktadr. Ancak bu muazzam malzemenin hakkiyie deerlendirilmesi geni bir tekilt halinde sistematik bir almaya baldr. Bugn Osmanl devlet kalemlerini daha iyi bilmediimiz itiraf olunmaldr. Yaplacak ilk i kanaatimce L. Fekete'nin balad diplomatica atmalarna hz vermektir. Dier taraftan geniliine ramen bu malzemenin byk boluklar ve noksanlar bulunduu unutulmamaldr. Aada nfus ve gelir hakknda . L Barkan'n giritii aratrmalarn meydana kard baz neticeleri nakledeceiz. 1520-% yllarna ait tahrir defterlerine gre nfus: Kk Asya'da (Anadolu, Karaman, Zulkadriyye, Diyarbekir ve Rum vilyetleri) 1.032.425 hane, Rumeli'de (Tuna ve Sava rmaklar gneyindeki blge) 1.111.799 hane (aile) dir. Din bakmdan Ru-

meli'deki nfusun 832.707'si Hristiyan, 194.958*? yani yzde 18'i Mslmandr. 1488-1491 yllarna ait cizye defterlerinden islmlamalarn btn blgede ylda 100 veya 300' gemedii anlalmaktadr. Bosna'da dahi islmlama balangta ehirlerde ve etrafnda balad ve yava yava fakat devaml ekilde geliti. 1489'da Bosna'da 25 bin Hristiyan aileye kar takriben 4500 Mslman aile vard. Trke konumayan Mslman kitleleri mstesna Balkanlar'daki Mslmanlarn byk ounluunun Anadolu'dan giden Trkier'in torunlar olduklar kesinlikle sylenebilir. Trk gleri ilk istila asrnda, 14. asrda ok kesif olmutur. Bu sebepten Serez-Niboiu hattnn dousundaki sahada Trkler 16. asr defterine gre ounluktadr. Bunun yannda uc blgelerinde ve istil yollan zerindeki ehir ve kasabalarda kesif Trk topluluklar gze arpar. Osmanllar fetihlerini emniyet altna almak iin lzumlu grlenler mstesna kalelerin ekserisini yktklar gibi o blgeye Anadolu'dan sngn usulyle halk, bilhassa gebe halk srp yerletirirlerdi. 1520-1535 tahrir defterlerine gre Rumeli'de Mslman nfusun 37.435 hanesi (aile) Yrk yani gebe ve 12.105'i Msellem (asker hizmetle mkellef Trk iftileri) idi. Eski Osmanl uc ehirlerinde Serez, Larissa (Yeniehir), skp (Skoplje) ve Saray Bosna'da Mslmanlar ekseriyette olup bunlarn da ounluu esnaf, zanaatkar ve tccarlardan mrekkepti. Mslman Trkier'in Balkanlar'da asker bir hakim snf olarak varlklarn devam ettirdikleri iddiasn, Osmanl ariv vesikalariyla temasta bulunan hi bir cidd tarihi tasdik edemez. Mslmanlarn ounluu ifti olup Hristiyan iftiler gibi devlet karsnda reaya saylmlardr. Buna karlk asker sfatn haiz olup bir takm imtiyazlar bulunan geni Hristiyan gruplar vard (mesal mezkr tarihte 82.692 Eflk ve Martolos). Mslman iftiler Balkanlar'da bir takm yeni ziraat nebatlar ve usulleri ve sanatkrlar bir takm yeni sanatlar getirmilerdir, istanbul, Bursa ve Edirne istisna edilirse ehirler az nfusludur<*>. Bizans'n son zamanlarnda ancak 30-40 bin nfusu olan stanbul, Fatih'in byk gayretleri neticesinde 1478'de yaplan bir sayma gre 14.803 (8951 'i Mslman) hane ile Balkanlar'm ve Anadolu'nun en byk ehri durumuna geldi. 16. asr balarnda ehrin nfusu 80 bin aileye ykselecektir. 17. asr sonlarna doru stanbul yarm milyonu aan nfusuyla Avrupa ve Ortadou'nun en byk ehri oldu. O zamanlarda stanbul salhanelerinde ylda 4 milyon koyun, 3 milyon kuzu ve 200 bin kz boazland ve frnlara gnde 500 ton kadar buday verildii hesaplanmtr. Bu erzakn mhim bir ksmn Rumeli salard. Dobruca kr, deniz yoluyla hububat naklindeki kolaylk dolaysiyle stanbul'un buday anbar haline gelmi ve yzlerce yeni ky bu sayede kurulmutur. Btn Trk ehirleri gibi stanbul'da, sultanlarn ve paalarn kurduklar zengin vakf tesisleri ile yehiden imar edilmitir. 1520-1580 yllar arasnda btn Akdeniz sahasnda olduu gibi Osmanl mparatorluunda da yzde krk. bir nfus art tespit olunmaktadr. Balkanlar'n uzun bir devre i$in hi bir istila grmedii ve byk i kargaalklara sahne olmad gznne alnrsa bu art normaldir. 1490-1528 yllar arasnda Balkanlar'a cizye tahsilatnda te bir art tespit olunmaktadr ki, bu da daha ziyade ehemmiyetli bir nfus art Be aklanabilir. (ymaiilyetle 2000 hane altnda diler. Rumeli'de en byk ehirlerden Selanik 4803, Atina 2297, Nlfl-bolu 1343, Serez 1093 hane MI.

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

469

i
Prpf. Barkan'n hesaplarna gre: 1527-28 ylnda 538 milyon akay bulan devlet gelirleri balca u yerlere sarfolunmutur:

3^Z. "S?., yo"Aka

Padiahn ahs harcamalarna 3.5

:^^:

"Umarlara

166
(Rumeli'de 17288 Wi, Kk Asya vilyetlerinde: 16.468 kii)

Kapkulu asker (yenieri ve svarilerle dier birlikler) ve Saray hizmetlileri Kale mustahfzlan ve donanma askerne

66 (Hepsi 27049 kii) 4ff^ (Hepsi 23017 kii)

Osmanl devlet adamlar balca memlekette mal bolluunu salama ve ticari muamelttan gelen devlet gelirlerinin azalmamasna dikkat ederlerdi. Kapitlasyonlar ihtiya duyulan baz mhim maddelerin (ynl kuma, kalay, elik, lks eya) temini ve hazineye ait gmrk gelirinin artrlmas bakmndan kaygszca verilmitir. Mal ithaline bir tahdid konmad halde i pazarda ktlk dourmas veya dmann iine yarar dncesiyle bir takm mallarn (pamuk, demir, kurun, hububat, eteri, balmumu) ihrac zaman zaman yasak edilmitir. Osmanllar iin bilhassa Bat'dan gm ithali byk ehemmiyeti haizdi. Altn ve gmn girmesini tevik iin, gmrk almazlar, kn men'ederlerdi. Gm, daha pahal olan ran'a kamakta idi. Kapitlasyonlar Avrupa devletlerine daha ziyade siyas maksatlarla verilmitir. 1535 de Fransa, 1581'de ingiltere ve 1609 'da Hollanda'ya kapitlasyon bu memleketleri Habsburglar'a kar tutmak ve tevik etmek dncesiyle verilmitir. Bu devletler iin gmrk nisbeti yzde olarak yerleecektir. Msait artlarla Levant pazarlarnn almas Fransa ve ingiltere'de kapitalizmin gelimesinde balangta dier dnya pazarlarndan daha mhim bir rol oynamtr. Dier taraftan Avrupallardan Hindistan'la okyanuslar zerindin bir ticaret yolu kurmalar zannedildii gibi 16. asrda Osmanl lkeleri iin henz ykc tesirlerini gstermi deildir. Osmanllar Hint okyanusunda Portekizlilere kar uurlu bir mcadeleye girimilerdi. Iran ipek ticareti Osmanl Devleti'nin balca servet kaynaklarndan biri olmakta devam etti. 1500 tarihlerinde Bursa'da bin kadar ipekli tezgh faaliyette idi. i. Abbas Iran ipeinin de Hint okyanusu veya Moskova zerinden Bat'ya ihracn salamak iin gayret gsterdiyse de lmnden sonra bu teebbsten vazgeildi. Osmanllar da altn, gm ve bakrn ran'a ihracn yasak ederek kar tedbir alyorlard. Osmanl kltr Fatih devrinde gelime safhasnda idi. Yabanc kltrler takdir ediliyor, uurlu kltr iktibaslar yaplabiliyor, dardan lim ve sanatkr celbine hararetle allyordu. Kanun Sleyman devri Osmanl kltrnn klsikletii bir devirdir. Osmanl kltr o zaman en byk statlarn vererek ideal ekillerine kavumu bir kltr uuruyla d iktibaslara kapanm ve kendi klsik ekilleri iinde kalplamtr. Keza bu devirde devletin mir arazi, timar ve kul sistemine dayanan sosyal-siyas yaps kemiyet ve keyfiyet bakmndan inkiafnn en ysek derecesine ulamtr. Mutlak bir otoritenin sahibi saylan padiah, btn siyassosyal nizamn kayna ve dayana saylyordu. Pdih iradeleri eklinde kan rf kanun ve nizamlar Kanun devrinde ideal ekillerine de erimi kabul ediliyordu. 16. asrda kemalini bulan bu ilk devir Osmanl devlet yaps, bfr asker devlet olarak tarif edilmektedir. Gaza prensipinin rol gz nnde tutulursa bu gr ksmen dorudur. Daha nceki slm devletlerinden farkl olarak Osmanllar'da sivil idare ile halta kaza vazifesiyle askeri yetkilerin ayn ahslar elinde toplanm olmas da hatrlanabilir. Daha 15. asrda Bursa gibi bir ticaret ve sanayi merkezinde dahi en yksek servetlere sahip yksek tabakay askeri snf mensuplar tekil etmekte idi. Nihayet uc tekiltnn devlet iinde rol ve daima yeni topraklar fethini bir zaruret haline getiren timar sistemi gznnde tutulmaldr. Bunlar doru olmakla beraber eitli tesirlerden yorulmu bir Osmanl kltrnn varl ve onun Osmanl idare-

Grlyor ki, devlet gelirlerinin yans asker maalarna (timar ve ulufe olarak) gitmektedir. Katan parann mhim bir ksm da yine asker ve saray masraflarna tahsis olunmakta, bundan kalan bina ve kale ina ve tamirlerine, donanma masraflarna, dier devlet hizmetlilerinin maalarna ve eitli balara harcanmaktadr. 1527/1528 mal ylnda gelirden 70 milyon aka artmtr. Artan para yedek ak* . a olarak hazinelerde saklanrd. ' Rumeli'mi {Tuna ve Sava gneyindeki blgeler) btn geliri 198 milyon aka (takriben buuk milyon altun)'dr. Bu miktara btn has ve tmarlarla vakf ve emlk geirten dahildir. Bu miktar btn mparatorluk varidatnn takriben yzde 37'sidir. Rumeli ge&rinin yzde 48'i padiah halan olarak dorudan doruya >rrke devlet hazinesine girmekte idi. Yzde 46's tmarlara tahsis olunmutu. Merkezi hazineye Rumeli'den gelen varidatn yzde 46's padiah mukataalanndan (yni balca has olarak ayrlm blgelerdeki iftilerden toplanan eitli vergilerle ehirlerde alnan ticaret resimlerinden, gmrk ve madenler gelirinden), yzde 42,3' yalnz gayrimslimlere yklenen cizyeden gelmekte idi. Rumeli'de gelirin takriben yzde tisi emlk ve evkafa tahsis olunmutur. Bu masraflarn byk ksm, cami, mescid, medrese, mektep, kpr, han, hamam, eme, zaviye, imaret, hastahane inaas ve idamesi masraflarna harcanr, bylece bugn modem devletin yklendii bu gibi kamu hizmetleri vakf yoluyla yerine getirilmi olurdu. Bu sistem Rumeli'de Osmanl ehirlerinin kuruluunda da balca rol oynamtr. 1547-48 mal yl hesaplar bu blgenin gelirlerinden bu yirmi sene iinde esash bir deiiklik olmadn ortaya koymaktadr. Bununla beraber tahrir defterlerinde grdmz ifrazat, yani yeni bulunan vergi kaynaklar yalnz gizli kalm olanlarn meydana kmasyla izah edilemez. Yeni topraklarn ziraate aldn kaytlardan anlamaktayz. 1584 ylna kadar altnn 55-60 aka olarak mstakar durumu umumiyetle iktisad hayatta da br istikrarn ve muvazenenin iareti olarak telkki edilebilir. ktisad bakmdan bu devirde en mhim gelime, Bat merkantilist devletlerine kapitlasyonlarla imparatorluun her tarafnda serbest ticaret msaadesinin balanmasdr. Merkantilist dnceye yabanc kafan

470

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

471

sinin yerletii memleketlerde derin sosyai-kltrel tesirler yapm bulunduunu , onun bu yerlerde bir yeni nizam temsil etttf inkr edilemez. Osmanl tesirlerinin bilhassa Balkanlarda itimai ve kltrel ekici kuvveti, prestiji vard. Bir gayrimslim iin en arzu edilir eylerden biri giyimini ve yaayn Mslman Osmanl'ya benzetebilmekti. O zaman kimse rnesansn Batl milletlere getirecei Kudret, servet ve prestiji hayalinden geiremezdi. ark Hristiyan kltrnn, bamsz yaad memleketlerde dahi rnesans takip edemedii ortada dan bir hakikattir. Bugn mili? tarihilerin btn gerilikleri Osmanl rejimiyle izaha kalkmalar kolay kestirme fakat ok defa yanltc bir zah tarzdr. Tipik Osmanl kltrnn gelitirildii merkez sarayd. Muhtelif sanat kollar, Hassa yani Padiah'a mensup mimarlar, iniciler, nakkalar, arkclar (mutriban), airier, kuyumcular, mzik aletleri kullananlar, hah yapanlar, kemha dokuyanlar halinde tekiltlandrlm olup balar en iyi stadlar arasndan seilmi idiler. Bunlar saray iin en nefis eserleri yapmaa alrlar, eserleri saray dndakiler iin rnek olurdu. Saray mekteplerinde i olanlarna eitli sanatlar retilir, Osmanl terbiyesi verilir, sonra onlardan birou vali olarak gittikleri villyetlerde kendi saraylarn kurarlar ve bu kltr evrelerine yayarlard. 9 Osmanl hukukunun yaratlmasnda, idar kararlarda ve devlet idaresinde hakim prensiplerin tespit ve takibinde en byk rol divan- hmayun brolarndaki kttab oynamakta idi. Bu brokrasi Islmiyetin yaylmasndan nceki devirlere kan Yakn-Dou'nun kadim idare ananelerini sadakatle devam ettiren ve bir korporasyon halinde tekiltlanm bulunan bir zmre idi. Brokratlar, sanatn inceliklerini rak, kalfa ve usta sistemine gre renirlerdi. Onlar medrese ve camilerde Isltr ilimleri renmekle beraber ulema dnda srf hikmet- hkmet dncesiyle hareket eden bamsz bir zmre tekil ederlerdi. Devlet brolar, hepti vezirazama bal olmakla beraber, siyas ve idar ilere bakan ve dorudan doruya vezirazam emrinde bulunan divan ktipleri ile dorudan doruya maliye bandaki defterdara tbi maliye ktipleri idarenin iki esas kolunu tekil etmekte idiler. Kanun devrinde Divan ktipleri 11, defterdara tbi ktipler 39 kii idin Tabi bunun dnda gmrk, maden, vakf vb. hizmetlerde emin sfat altnda alan brokratlar ve onlarn hizmetindeki ktipleri, kadlar ve onlarn emrindeki ktipleri baka bir kategori hafinde Osmanl brokrasisi iinde saymak gerekir. Osmanl devlet idaresini yakndan anlamak iin bu brokratlarn yetime tarzlar ve faaliyetleri, defter ve muhasebe usulleri zerinde geni tetkiklere ihtiya vardr. 16. asr sonlarnda 17. asr balarnda byk buhran hazrlayan mhim gelimeler olarak nfus art, asker tekniin ve gm bolluunun Osmanl ksik askeri ve mail nizam zerindeki tesirleri ve mal buhran sralanabilir. Daha 16. asr ortalarnda bilhassa ehzade Mustafa ve ehzade Bayezid vakalarnda Anadolu'da iddetli bir kaynama balamt. Asker snfa geme emeliyle rakip ehzadeler hizmetine giren binlerce babo Anadolu delikanllar, yevmller, levendler ve tmar az veya timarsz sipahiler bu kaynamann milleri olarak ortaya kmlard. Onun yannda iimiyye mesleinin imtiyazlarndan istifade etmek emelinde olan fakat soygunculuk ve hatta ekiyala balyan binlerce Anadolu deli(*) Bu sonuncusunun ayrca 23 akirdi vard.

kanls softa ad altnda medreselerin ats altnda toplanmt. Eskiden Anadolu'nun fazla nfusu iin Balkanlar bir tama sahas ve ular asker hizmete girmek istiyenlerin kendini gstermek zere gnll, garip yiit sfatyla gittikleri bir ar meydan tekil etmekte idi. 16. asr ikinci yarsnda ayn zamanda hem Avrupa'da yaylma duraklad, uc aknc tekilt kt, hem yukarda sylediimiz gibi byk nfus art sebebiyle orak orta Anadolu yaylasnda nfus tazyiki artt. Bu nfus tazyikinin hakik lleri: iyi incelenmemitir. Fakat birok belirtiler bu faraziyeyi teyit etmektedir. Kbrs fethinden sonra 2 Eyll 1572 tarihli bir fermanla, Anadolu, Karaman, Rum, Zulkadriyye (Dulkadr) vilyetlerinden arazi sknts eken, vergi tahrir defterlerine yazlmam olan, bulunduu yerden kaarak baka taraflarda yerleen veya rgatlk yapan ve toprak davalan bir neticeye vardrlamam olanlarla ehirlerde ve kylerde isiz gsz dolaanlarn Kbrs'a gnderilmeleri emredilmitir. Bu suretle yalnz Teke blgesinden gidecekler 5720 hane olarak tespit edilmitir. Kendi isteiyle gidenler, gmenlerin te birine yaklamtr. Calepio'yaP gre bu suretle Anadolu'dan 20 bin gmen gelip yerlemitir. Bunun yannda 1571'de Ada'da 1500 yenieri ve 3000 sipahi muhafaza hizmetinde braklmt. 1578'den sonra Iran harpleri raya aslndan olan binlerce Anadolu delikanlsnn asker kadrolara girmesini salamtr. Bylece 16. asr sonlarnda iran ve Avusturya harplerinin, Anadolu'da tazyikin trl ekillerde gsteren bir nfus artnn bir neticesi olduu da ddia edilebilir. Binlerce raiyyet Kafkasya'daki geni ftuhat blgelerinde timar sahibi ve kale mustahfz gnll olarak bir kap bulmu oluyorlard. Fakat bu suretle, Koi Bey'in ve ondan ne Kitb-i Mustatb'n iddetle ikyet ettii gibi, klasik Osmanl nizamnn temel prensibi olan reaya ve asker ayrl prensibi, siyas asker otoritenin yalnz ve yalnz Padiah kullarna verilmesi prensibi inenmi oluyordu. Buhrann sebepleri zerinde ada Osmanl dnrleri ayrca u noktalar zerinde dururlar: Padiah'n mutlak vekili saylan vezirazama tbi Divan-i Hmayun ve kttab'n bamszl bu devirde cidd surette ihlal edilmitir. Bunun balangcn, II. efimin tahta kmasyla payitahta gelen yeni grubun vezirazam Sokullu'ya kar mcadelesinde grmekteyiz. Saray nedimleri, kapkulu zorbalar ve ulema, idarenin devlet menfaatini ve yerlemi nizamlar hereyin stnde tutan ananev bamszln inemilerdir. Bylece de imparatorluk idaresinin klasik kanun ve nizamlar bozulmaa, ihll edilmee balad. Bunun en mhim nicelerinden biri, mir topraklarn tekrar geni lde mlk ve vkflar halinde devlet kontrolnden kamas eklinde kendini gstermitir. unu da ilve edelim ki, ulemnn rf kanunlar ve idare sahasna mdahale teebbsleri bu devirde artt. Kanun devrinde eyhlislm Ebu'ssuud Efendi rf kanunlar ve idar tasarruflar sertletirmeye alt ve ondan sonra eskiden yalnz rf kanun mevzuu olan meseleler gittike daha ziyade istiftata mevzuu olmaa balad. 16. asr sonundaki buhran devrinin neticesinde I. Ahmed devrinde tedvin edilen kanun, daha ziyade fetvalarla dolu bir mecmua halini almtr (Fatih ve Kanun kanunnmelerinde bir tek fetvaya rastlanmaz). Bu eriatlk siyaseti, idarenin yeni vaziyetler karsnda serbest faaliyetini kstekledi ve snn taassubu kuvvetlendirdi. Yenierilerin ayaklanmalar ve haremle birlii halinde hkmet otoritesinde tahakkme balamalar ise bilhassa mal kargaalkla ilgilidir.
(') Excerpta Cypria'da.

472

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARHt----------------------------------------------------------------------------------------4

Bylece ada Osmanl dnrleri esas itibariyle inhitatn esas sebebini Kanuni devrinde kemalini bulmu olan klasik Osmanl messeselerinin bozuluuna irca ederler. Bu grlerde phesiz byk bir hakikat pay vardr ve modernterih-iler de ekseriyette bu grleri takib etmektedirler. Fakat bdOeman dnrleri tabiatiyle ekseriye hakiki sebepleri grmekten ve deiikliklerin gerek manasn tayinden uzaktrlar. Yukarda tesir ve neticelerini ak bfc ekilde belirterek tespiti g oian nfus artma temas ettik. Aada birbirine sk skya bal olarak askeri ve mal deiiklikleri ele alacaz. 1578'de balayp faslalarla 1639*a kadar srm olan Irart harpleri Osmanl in hitatnn balca sebeplerinden W olarak dikkatle incelenmelidir. 1578-90 yllarn da Azerbaycan ve irvanta istil ve igali yalnz Osmanl asker? nizamlar iin de il Osmanh maliyesi in ete yfcc bir mahiyet almtr. Oradaki igal kuvvetlerini devaml ekilde Anadolu'dan beslemek icap etmi. 1603'de ise ranllar bu kuv vetleri Anadolu zerine atmlarda'. ^^ 1593-1 Avusturya harplerinde timarl sipahi yerrne^Jfnktt piyade klteni mas mecburiyeti yznden, Yereriierfcj miktar yadesiyle artrld gibi (1527 de 788 kii, lotada 37.627 kii) Anadolu'da cretle pek ok tfenkli sekban askeri yazld. Sekban askerine ihtiya kalmad zamanlarda cretsiz kalan bu eli tfenkli gruplar Anadolu'da halk haraca kesmee ve taarruzlara baladlar, umarlar yetmeyen veya elinden alnan sipahiler onlara katld. te Anadolu'yu kasp kavuran CeiR ekya gruplar bu surette ortaya tt. Bunlar halk .yedinden kardlar, Anadolu'yu batan baa harab ettiler. Bu hal, IranMar 4wi (taarruza getii zaman 1603-1610 arasnda, devleti meflu bir hale sokt. Rumeli bu derecede geni cde olmamakla beraber bilhassa Makedonya blgesi, kuzey Bulgaristan kargaakiardan masun kalmad. Bununla beraber'Anadolu'daki Ifgaalklar yznden buradan bir ksm haftan Rumeli'ye kap sndmv^l^ruz. 17, asrdaki harp devrelerinde bilhassa 1683-1699da bu durum geri geleckti|\ ZiraOsp^nl ordusu art* eitli ad alan bu tfenkli sekban askerinden vazgeemezdi. cretli sekban askeri ve yenieri iin merkep hazine gelir kaynaklarn arttrmak Suretinde idi. Dier taraftan 1571'den sonra devlet Akdeniz'de spanya'ya kar kuvvetli bir donanmay daima hazr bulundurmak mecburiyetinde idi. Bir kadrgarufi idame masraf 6000 altun duka hesaplanmtr. 200 kadrgalk Osmanl donanmas 4$n ylda 1 milyon 200 bin aitun duka lzmd. Osman devleti merkezi haanenin gelir kaynakiarh arttrmak jta dorudan doruya hazine iin toplanan vergileri avarz- evaniyye ve cizyeyi arttrd. Eskiden bilhassa harp zamanlarnda toplanan avarz- cHvaniyye her sene toplanan munto-zam nakdi bir vergi haline geldi. Miktar da mtemadiyen artrld (ahs bana 1582'de 40; 1600'de 240 aka; 1681de 535 Aka). Cizye 1574de 40 ka iken 1582'de 70; 1596'da 150; 1630'da; 240 1691de 280 akaya karld. 1596 tarihli adletnme suistimalfer yznden 150 akalk cizyenin 500 veya 600 akaya kadar knt kaydetmekte*. Ancak tailer ve gm para enflasyonu neticesinde akann kymeti de dm olduundan bu ykselmelerin hakik nisbetlerlni bulmak iin a8m zerinden hesaplamak gereki A Merketf hazinenin yllk geliri al-tsn hesab zerinden yle b'r gelime

gsterdi:
01 altun 1527'de 57 aka, 1683'de 60 aka, 1584de 120 aka'Cbr.

Yl 1527 1567 1597 1648 1(93 1661

Milyon Altun 5 5,8 2,5 3 4,2 5

1590 ylndan sonra hazine daima byk aklar vermee balad. 8u devirde avarz ve cizyenin artmas ve bu vergilerin toplanmas srasnda yaplan suistimaller yznden reaya arasnda honutsuzluk artmt. Osmanl maliyesini altst eden bir hdise de gm para depreciation'udur. 1580'lerden itibaren Avrupa'dan ucuz gmn akn etmesi bu depreciation'un balca sebebidir. Avrupallar yalnz Halep darphanesine ylda 800 bin dirhem (takriben 2565 kilo) gm getirmekte idiler. Avrupa gm sikkelerinin ve kalp parann Osmanl piyasalarn istils bu durumun bir neticesidir. Bu durum vergilerin ayarlanmak suretiyle ykseltilmesini inta ettii gibi timar rejiminde de derin akisler yapmtr, umarlara dahil bulunan resimler arttrlmad iin sipahilerin sabit kalan timar miktar hakikatte azalmaya maruz kalm, bunun zerine sipahiler ve dier sahipleri bir takm bidatlar kararak reayadan trl adlar altnda aidat toplamaa bu surette zararlarn telafiye almlardr. Bu devirde payitahtta sk sk grlen yenieri ayaklanmalar da akadaki kararszlkla dorudan doruya mnasebettardr. Bu iddetli sarsntlar neticesinde 17. asrda artk Osmanl devleti 16. asrdaki deildir* Bylece Osmanl tarihinin birinci byk devresi kapanm olmaktadr. Artk ortaa artlarndan domu olan timar rejimi inhl etmi, yerine ateli silhlarla mcehhez bir creffi ordu ve daha ziyade nakdi vergilere dayanan merkez bir hazine kaim oimu&ff. Osmanl akesi yerine Bat Avrupa paralan ve onun merkantlliet istemine tbi bir ekonomi gelmitir. Osmanl devleti U23un masrafl harplerin Ve Anadolu'daki ykc kargaalkiann yk altnda ezilmi ve kaynaklarm tketmi, yeni artlara elveriR bir ekilde intibak edebilmek iin gereken madd ve manev unsurlardan mahrum olduu iin bnyesinde gerek Wr nklp yapamam, fakat inhitat etmi bir ortaa imparatorluu halinde hayatna devam etmitir. Bu durum, 18.aerda hakiki bir feodalleme ile neticelenecekir: p Yeni devrin en bariz zelliklerinden biri merkatf otoritenin eyaletlerde zayrflam olmasnn bir neticesi olarak idarenin bu duruma intibak etme ve decentraJisatjon'un genilemesidir. Anadolu'da Calftliler'e kar gnderflen valiler ve adamlar ve kapkulu mensuplarnn, det ad altmda eitli bahanelerle reayadan topladklar paralar, keyf resimler ve istedikleri hizmetler (tekliM akka) tahamml edilmez bir yk telini alclu Onlarn zorbal karsnda hkmet mahall hakin *Hhlanjp kar koymaetna dahi msaade etmek zorunda kafeh. 1604de serdar Mehmed Paa zorbalar te'dip iin yn-i vilyetten serdarlar tayin etti ve onlar marifetiyle kylerde yiit-balar emrinde halkn tekiltlanmasn istedi. Bu vesika yn yle tarif etmekte idi: Vilyetten yarar ve nmdar ve mstakim ve mtemevvil (mal sahi-

4T4

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

475

bi) ve halk arasnda sz ve kelimat dlnlenr kiimesneler". 17. asrda Evliya elebi Rumeli ehirlerinde ayan kategr halinde takdim etmektedir: ehrin nfuzlu zengin tccarlan, Heri gelen ulema ve kapkuiu garnizonlarnn aalar. Islimye'de "ekser yn-i vilyetin ticareti* tfenk, kebe ve renkli velenseler ilemekti. Halk arasnda ileri gelen nfuzlu kimseler Yaktn-Dou devimlerinde Ortaalardan beri halk ile hkmet arasnda arac saylmlardr. Anadolu Seluklular n'nda vergi yazlmasnda ve tevziinde yn denilen nfuzlu kimseler rol oynamakta idiler. Bu devirde Anadolu'da ynn byk bir ksmn korporasyonlarn ba olan ahler tekil etmekte idi. Osmanl devrinde ehirlerde ilk zamanlardan itibaren merkez hkmet yn ve eraf daima halkla hkmet arasnda arac bir zmre olarak kabul etmitir. Yalnz mslmanlar arasnda deil, Hristiyanlar arasnda da TBn^n nfuzlu kimseler veya papazlar mahall cemaatin hkmet karsnda mmessili saylmlardr. te bu zmre 16. asrdan sonra yeni artlar altnda eyaletlerde gittike byk bir ehemmiyet kazanm, devlet reayay ve her trl vergi kaynaklarn korumak kaygsiyle bunlara asayi, vergi tahsili, hatta asker toplama ilerinde geni selhiyetter tanmaa balam ve nihayet 18. asrda mahall idare tamamiyle bunlarn eline gemitir. O zaman her kazada halkn setii ve mahall hkmet otoritesinin tasdik ettii bir yn'n vcudu zaruri saylmtr. Mslmanlar arasnda yn ve eraf, hristiyanlar arasnda knez, kocaba ve orbaclar ile Ortodoks ruhban eyaletlerde hakim bir duruma karan artlan daha yakndan inceleyelim. Evvel halk zorbalara kar mcadele eden mahall nfuzlu kimselerin himayesini aramaktan baka are gremiyor du. Dier taraftan bu yn ve eraf m ou, eskiden beri halka ziraat iin veya vergisini demek iin para ikraz eder, tefecilik yaparlard. Yeni devirde avarz ve cizye gibi nakdi vergilerin nisbeti ykselince halkn bunlara tbiiyeti kuvvetlendi*'1. Esasen her kazaya toptan tayin edilen avarz vergisini halk arasnda herkesin durumuna gre tevzi ve tahsil vazifesi o kazann yn ve erafna verilmiti. Hkmet bu suretle ynn ahsnda verginin toplanmasn garanti etmi oluyordu. Bu ilerde eskiden beri Hkmet adna nzm rol oynayan kadlarn nfus ve selhiyetleri imdi mahall yn elinde topland. Sekban askeri toplamak iin alnan sekban akesi imdi avarz vergileri arasnda idi ve yn vastasyla toplanrd. Hkmet memurlarnn ve mahall askerin toplad- bir takm aidat ve mahalli masraflarn tespiti ve bu maksatla halktan toplanacak verginin tayini de kad bakanlnda toplanan mahall yn ve eraf meclisinin v&r zifeleri arasnda idi. Yeni devirde gittike daha geni bir ekilde tatbik edilmee balayan maktu' ve iltizam usulleri de mahall yn ve erafn roln arttrd, nfus ve servetinin temel vastalarndan biri haline geldi. Devlet mr topraklarn vergi gelirini eskiden beri iltizam usulyle toplard. Yeni rejimde uzun harpler ve mal skntlar neticesinde devlet mltezimlere gittike daha geni selhiyetter tand. Mukataat topraklar mltezimlere kayd- hayatla hatta ocuklarna gemek zere verilmee baland. Bu suretle, plak mlkiyeti dalma devlete ait saylmakla beraber mr topraklar fiilen byk iftlikler halinde mahall yn ve eraf eline dt. 19. asrda Balkanlar'da kyl hareketleri mir topraklar aalarn ve gospodarlarn elinden alma gayesini gdecektir. Bu devirde mahall knezler, kocaba ve orbaclar
(*) 1606'da hkmet hane ba attn avarz koyunca halk bu paray faizle vilyet ayanndan stikraz etmitir (. Uluay, 17. Asrda Saruhan'da Ekyalk, 8. 195).

birok yerlerde kylnn bana gemi, dardaki mill tekiltlarla bir balant halkas olmulardr. Yalnz dorudan doruya merkez hazine elindeki topraklarn, yani mukata'alann deil, ayn zamanda paalarn ve beylerin veya ehir ve kasabalarda oturan her eit dirlik sahiplerinin gelirleri de iltizam usulyle toplanrd. Byk mltezimler, iltizam paralar halinde daha kk mahall mltezimlere iltizama verirlerdi. Bunlar ise umumiyetle mahall ayandan idiler. Yeni devirde genileyen bir idar usul de, hkmetin vergi gelirini garanti etmek zere valilikleri iltizamla tevcih etmesidir. B usule gre vali her yl hazineye o vilyetin vergi geliri olarak masraflar ktktan sonra muayyen bir mebla demei deruhte etmekte idi. Valiler ou zaman bu gelirlerin tahsilini mahall yna iltizama verirlerdi. Birok yn da-voyvoda, mtesellim ad altnda valilerin adam, ajan olarak hizmet ederler, fiilen idareyi ellerinde bulundururlard. Kadlarn da kendi kaza blgelerinde mahall mahkemeleri niblere iltizamla sattklarn biliyoruz. Maktu'usulne gelince, bu bir blgenin vergi geliri iin mahall cematin mmessilleri ile muayyen (maktu) bir miktar zerinden anlamaya varlmasndan ibarettir. Bu usul, vergi gelirini garanti ediyor, ayn zamanda reayay mltezim veya tahsildarn suiistimallerinden koruyordu. Hkmet birok reayann bu usul tatbik iin isteklerini bu endielerle kabul etmitir. Eskiden nadir hallerde ve artlarda tatbik edilen bu usul gittike yayld. Rumeli'de bilhassa cizye tahsilinde tatbik edildi. Bu suretle ortodoks ruhban, knezler, kocabalar halkn mmessili olarak gerek hkmet cjerek halk nazarnda, mahal bir nfuz ve otorite kazandlar, zamanla bu usul blgenin mal muhtariyetine yol at. Yunanllar'm kocabalardan mrekkep demogerontes meclisleri dorudan doruya maktu sistemiyle ilgilidir. Osmanllar eskiderberi mhim ehirlerde Padiah'n otoritesini temsil etmek ve ehri ve mahall asayii korumak zere yenieri garnizonlar (byk ehirlerde 500-600 kii) yerletirirlerdi. Kapkulu svarileri de memlekette yaylm bulunduklar iin bunlarn banda her blgede kethda yeri ad verilen bir komutan bulunurdu. Bunlar mahall beylerbeyine veya sancak beyine tbi deillerdi. Padiah kulu olarak birok mal, kaza imtiyazlar vard. Kanun devrinde ehzade isyanlarndan sonra yenieri ve sipahiler bilhassa Anadolu ehirlerinde daha ok yayldlar. Onlarn imtiyazlarn paylamak istiyen yerli asker gruplar aralarna giremedikleri zaman onlarla mcadeleye giriirlerdi. te birok ehirlerde bu kapkulu kumandanlar yerli yn ve ulema ile ittifak halinde o yerde hakiki otoriteyi ellerine geirdiler. Beylerbeyi ve adamlarna kar fiilen muhtar idareler kurdular ve merkezden kopardklar muafiyetlerde bu muhtariyeti kanun ve meru bir hale getirdiler. Yenieriler, kuzey Afrika vilyetleri, Badad gibi uzak eyaletlerde fiilen bamsz oligarik idareler dahi klordular. Bosna gibi hudut vilyetlerinde yn ile ittifak halinde fiilen muhtar idareler meydana getirdiler ve bunun in eski vergi muafiyet vesikalarndan istifade ettiler, Anadolu ve Rumeli'nin birok ehirlerinde yenieri ve sipahi eflerinden bazlar iltizam ve mukata alan satn aldlar veya srf zorbalkla birer kudretli yn durumuna geldiler. 18. asrda bu blgelerde onlarn mahall hkimiyeti fiilen ellerinde tutan hakiki hanedanlar kurduklarn grmekteyiz. Hatta bazlar halk arkalarna alarak Bab- li'yi kendilerine paalk ve vezirlik unvanlar ile valilik vermee dahi zorladlar. Ancak Caz blgelerde (mesel 1628'de Erzu-

476

TRK DNYASI EL KTABI

TURK

477

rovn'da) yeril kuvvetler, sekbanlar, bu kapukullarna kar iddetli bir mcadele aabilmiferdir. yn yalnz vergi ve asayi ilerinde deil, 17. asrdan itibaren devlet adna blgelerinde asker toplamaa ve bu askere kumanda etmee de selhiyetli klnmtr. Bu suretle onlarn bazan paalarn kap kuvvetlerinden daha byk kuvvetlere sahip olduklarn, Padiah'n seferlerine bu kk ordular ile itirak ettiklerini grmekteyiz. Bundan sonra bu kudretli hanedan tnmessliteri mahaffi halk ve k-k yn zerinde devlete art belli bal selhiyetleri rs olarak ailesine hasretmi feodal beyler durumuna gelmilerdir. Devlet ajanlar, hatta valiler, onlarsz ne asker ne vergi toplamaa kadir deillerdi. 18. asnn ikinci yarsnda yn rejiminin bu son gelime safhasnda, feodalleme vetiresi tamamlanm saylabilirdi. 1807'de yn. Alemdar Mustafa'nn diktatrl devresinde dorudan doruya payitahta hakim oldu ve senet-i ittifak ile eyaletlerdeki bu rejime hukuki bir mahiyet vermeyi denedi. yn'a kar II. Mahmud'un 1815'den itibaren iddetli bir mcadele atn gryoruz. Bu sultan, merkez hkmet emrindeki orduyu islah etmek ve kuvvetlendirmek, Avrupa'dan modem silhlar getirtmek ve bylece merkez mutlak Padiah otoritesini ihya etmek istiyordu. Islhatn esas gayesi bu idi. Yunan ayaklanmas ve bamsz Yunan devletinin kuruluu, imparatorluk idarecilerine devleti tam batllatrma ve bat devletler camiasna sokmann bir zaruret olduunu anlatt. Glha-ne Hatt hmyunu (1639) kanunlarda ve idarede modern devlet prensiplerini getirmee alyordu. Bu devrede merkeziyeti brokrasi iktidara hkim oldu. Btn slhat hareketlerine ramen yn, eyaletlerde topraa ve mahall idareye hakim olmakta devam etmitir. II. Mahmud ancak siyas otorite iin en tehlikeli hanedanlar ve byk yn temizliyebilmiti. Merkez brokrasi, Tanzimat isihatyia onlarn mahall kudred ve nfuzunu krmaa bouna alt. 1876 Meclis-i Mebusan'na dahi eyaletlerden gelen yn ve eraf hakim olacaklardr. Tanzimat, reaya kitlelerini bu yna kar korumak ve yeni bir Osmanllk mefhumiyle bu reaya kitlelerini kazanmak gayesini gtt. Bylece drdan gelen tahriklerden de reayay masun tutmak mmkn olur sanlyordu. Tanzimat, Rumeli'de reayann mahall yna kar cesaretle harekete gemesine frsat vermitir. Tanzimatn ilnndan hemen sonra Balkan reayas arasnda vergilerin ilga edilecei, mir topraklarn kylye datlaca rivayetlerinin yaylmas merkez hkmeti ciddi surette endielendirdi. Bat devletlerinin 19, asrda empoze ettii fazlasiyle liberal bir ticaret rejimi, imparatorluk ekonomisi iin sratle ykc tesirlerini gstermekle beraber Balkan memleketlerinde mill kurtulu hareketlerini kuvvetle benimseyen bir orta snfn genilemesine ve kuvvetlenmesine phesiz byk lde yardm etmitir. Rumeli ehirlerinde hkmetin vergi muafiyetleri tanm olduu Avrupa tccar denilen zmreler, Avrupa ile ticaret imtiyaz alm yerli Hristiyanlard. Tanzimat idaresinin hukuk eitliine dayanan bir Osmanl vatan ve Osmanllk fikri tamamiyle baarszla uramtr. mparatorluk hkmeti yalnz mazinin brakt bir itirna nizamn Islhnn imknsz neticelerine kar deil, ayn zamanda Rus arlarnn ve Habsburglar'n asker emperyalizmi ve Batl byk devletlerin kapitlasyonlarla garanti edilen iktisat emperyalizmine kar da

mitsiz bir mcadele yapmak zorunda kalmtr. Bu kmazdan Trkler, bizzat mill bir devlet kurmakla kurtulmulardr.

2. Osmanl Devleti'nin Siyas Tarihi

F. etin DERN Osmanl mparatorluumun kuruluu ve kurucular hakknda karanlk mphem kalm pek ok husus mevcuttur. Elimizdeki bilgiler, sonradan yazlm eserlere dayanmaktadr. Bunlara gre, Osmanl Devleti'ni kuranlar, Ouzlar'n sa kolu olan Gnhan kolunun Kay boyu'dur. Kaylar, 1071 Malazgird meydan muharebesinden sonra dier Trk boylar arasnda Anadolu'ya gelmeye balamlardr, Kaylar'n bir ksm, XIII. yy. ortalarnda Ankara'nn bat ksmlarnda, daha sonralar da St ve Domani havalisinde yerlemilerdi. Bu srada, Kaylar'n banda Erturul Bey bulunuyor idi. Onun vefat zerine (680 H/1281 M. veya 687 H/1288 M.)f yerine, kk olu Osman Bey (Do. 656 H/1258 M.) Utaki Ouz airetlerine hepsinin ittifakiyie ba oldu. Osman Bey, O zamann mhim tarikatlerinden biri olan Ahler'in en itibarl ve Ulu reislerinden eyh Edebaii'nin kz ile evlenerek Ahler'in nfuzundan maharetle istifade etti ve istil haraketlerine giriti. Bizansllardn zararna genileyen bu istil faaliyeti srasnda, Bilecik, Yarhisar, -negl, Eskiehir ve Yeniehir ele geirildi. Mhim bir ipekilik, dokuma ve demir madeni merkezi olan Bilecik'in alnmasndan (699 H./1299 M.) sonra c Beylii merkezi buraya nakledildi. Osman Bey'in 1299 tarihinde bamszla kavutuu hakkndaki baz bilgileri, phe ile karlamak gerekir. Onun hatt olu Orhan Bey'in lhanl Devleti'nin yksek hkimiyetlerini tandklarn gsteren kaytlar vardr. Osman Bey, daha sonraki faaliyetleri srasnda Bursa evresini alm ve zmit yolunu amtr. Osman Bey'in tarihi kesinlikle tesbH edilemeyen vefatndan sonra (muhtemelen 727 H.f92S M.) stil hareketlen, Orhan Bey tarafndan srdrld. Bursa'nn alnmas (2 Cumde'l-ula 726 * 6 Nisan 1326) ve Beylik merkezinin buraya nakledilmesini, kumandanlar Akakoca, Karamrsel ve Gazi Abdurrahman'n Kocaeli yarmadasndaki fetihleri takip etmi, Bizans mparatoru ti. Andronikos'a kar kazanlan Pelekanon zaferi (1329 veya 1330) znik ve zmit (1337)'in elde edilmesini salamtr. Osman Bey, Karas Beylii'nde kan bir i ekimeden yararlanarak Balkesir, Manyas, Aydnck (Edincik), Kapda ve havalisini ele geirdi (Takriben 1345). Bu ftuhat, Osmanllar'n, Rumeli'ye geilerini kolaylatrd. Osmanllar, bu tarihten nceleri de, Bizans imparatorluu iindeki taht mcadelelerine girien Kantakuzenos'a yardm maksadiyle Rumeli'ye gemiler idi. Rumeli'de ilk olarak 1356'da Gelibolu yarmadasndaki impe kalesi alnd. Sleyman Paa, igal sahasn kuzeye doru sratle geniletti. Onun ve ksa bir sre sonra Orhan Gazi'nin vefatlar (muhtemelen 763 K/1362 M.), bu ilerleyiin duraklamasna yol at. I. Murad Hdvendigr, kardelerinin muhalefetini bertaraf ettikten sonra, Ahler'in eline gemi olan Ankara'y istirdat etti ve Rumeli harektna balad. Osmanllar'n gayesi, Balkanlar'da yerlemekti. Balkanlar'daki durum ise, bu istily kolaylatracak bir mahiyette idi. Srp hkmdar Duan'n lmnden sonra Srbistan prensleri birbirlerine dmler, Bulgarlar, Rumlar ve Latinler

arasndaki

478

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

479

amansz mcadeleye Macar Kral Byk Layo'un koyu taassubunu Ortodoks Bal-kanlar'a zorla kabul ettirme teebbsleri karmt. Adalete ve vicdan hrriyetine byk bir titizlikle sadakat gsteren Trkler'e, yerli halk hemen hi kar koymuyordu. Sazidere zaferi, Edirne (754 H./1363 M.) ve Filibe gibi ok nemli iki mevkiin elde edilmesini salad gibi Macarlar. Bulgarlar, Srplar, Ulahlar ve Bosnallardan meydana gelen mttefik hal ordusunun Meri nehri nnde Srp Snd denilen yerde kesin bir malbiyete uratlmas (764 H./1364 M.) Rumeli'deki ilerleyii hzlandrd. Trkler, ete geirdikleri yerlere, Anadolu'dan devaml gmen sevkederek yerlemekte idiler. kinci Meri (i'men) muharebesi (1372), Bat Trakya'dan sonra Makedonya'nn da zabtn mmkn teldi. Bundan sonra, Rumeli harektna, ksa bir sre iin ara verilerek, fethedilen blgelerde ve devlet ynetiminde tekiltlanmaya gidildi. Yine bu arada, Anadolu'da, Ktahya, Tavanl, Emed, Simav, Akehir, Yalva, Beyehri, Seydiehri, Karaaa ve muhtemelen sparta ele geirildi, fcgkgj Sultan Murad, 1380'da, Rumeli'de tekrar harekta balad. 1388'de Bulgaristan istil edildi, ve 1392'de Bulgar Krall tamamen ortadan kaldrld, Trk istilsna kar Srp Despotu Lazar, Bosna Kral Tvartko, Hrvat ve Arnavut prenslerinden Corci Kastriyota arasnda bir ittifak yaplmt ve bunlar uygun zamann geldiine hkmederek, harekete gemilerdi. Mttefik kuvvetlere sonradan Macar, Eflk, Leh ve ek askerleri de katlmt. Bulgarlarn, bu ittifaka katlmalar, andarl-zde M Paa'nn bu memleketi istils ile nlenmiti. Hallar, Kosova'da kesin Ur malbiyete uradlar {20 Haziran 1389). Sultan Murad, muharebeden sonra, harp sahasn gezerken, yaral olarak bulunan Srp Kral Lazar*m damad Milo Obili tarafndan ehid edildi. Devlet adamlarnn karar ile, ehzade Byezid, hkmdar iln edildi. Yldrm Byezid, saltanat deiiklii dolaystyle. Anadolu beylerinin frsattan istifade He dmanca hareketlere giritiklerini haber alnca Srplarla anlat, Rumeli tarafnda gerekli tedbirleri ald ve derhal Anadolu'ya geti. Germiyan, Aydn, Mentee ve Saruhan beytlfi igal edildi (1390). Ertesi yl, Hamid ili zabdedM ve Kar&-manolu Aleddin AH Bey ban yapmaa mecbur edildi. Daha sonra Candarolu Beylii'nin Kastamonu ubesine son verilmi (793 H./1391 veya 794 H./1392 M.) ve Amasya ele geirflmiftr (795 H./1393 M.). Karaman seferinde padiahla beraber bulunmu olan Bizans mparatoru V. Yuannis'in olu ve saltanat orta Manuelln babasnn lm zerine msaade almadan stanbul'a kamas, stanbul'un muhasara edilmesine yol at (1391). Bu birinci abluka, Timur tehlikesine kadar (1401) Nibolu seferi srasnda nisbeten geveyerek devam etti. Macar Kral Sigismuntfun tevikiyle ve onun kumandasnda Macar, Fransz, Alman, Belika, svire, ngiltere, Iskoya, Savua, Lombardiya, Rodos valyeleri ve Ulahlar'dan meydana gelen byk hal ordusu, snr geerek Nibolu nlerine gelmiti. Yldrm Byezid, beklenmedik bir sratte Nibolu'ya yetierek Hal ordusunu yendi (25 veya 23 Eyll 1396). Yidnm Byezid, bu galebeden sonra, Hal seferinden mitlenen ve dmanca hareketlere girimi bulunan Karamanolu Alddin Bey zerine

sefere kt.

Alddin Bey, malp oldu ve katledildi ve Toroslar'n kuzeyindeki ehirler ele geirildi (1397), Bunu Samsun ile Kad Burhaneddin'e ait memleketlerin alnmas (1398) ve Memlkler'e tbi Malatya, Khta, Divrii, Behisni, Darende ve Elbistan'n fethi (1399) takip etti. Bu suretle Osmanl Devleti'nin snrlar, douda Orta Frat'a ulam oldu. Fakat, bu defa da, iran, Azerbaycan, Irak- Acem ve Irak- Arab' alarak tehdit-kr ve saldrgan bir siyaset takip eden Timur'la mcdeleye girimek mecburiyeti hsl oldu. Memleketi Timur tarafndan istil edilen Badad Celiriyye hkmdar Sultan Ahmed ile Karakoyunlu Trkmen reisi Kara Yusuf'un Yldrm Bayezid'e snmalar ve bunlarn iadesi meselesinden balyan mektuplamalar baz kanl snr olaylar ile giderek iki byk ve kudretli hkmdar arasnda, prestij ve nfuz hkimiyetlerini kabul ettirme gayretine dnt. 28 Temmuz 1402 Cuma (=27 Zilhicce 804) gn yaplan Ankara Meydan muharebesini Timur kazand ve Osmanl Devleti'ni yklma tehlikesi ile kar karya brakt. Anadolu beyleri, tekrar eski memleketlerini ele geirdikleri gibi Rumeli'deki Trk istils da durdu. Muharebede esir den bir sre sonra da vefat eden Yldrm Bayezid'in ehzadeleri pasnda balyan taht kavgalar Mehmed elebi'nin tek bana, devlet idaresine hkim oluuna kadar btn iddetiyle srd (1413). elebi Sultan Mehmed, Devlet'in sarslan otoritesini kuvvetlendirmek, bozulan tekilt yenilemek ve elden kan topraklan ger! almak iin byk gayret sarfetti. Anadolu'da birok yerleri yeniden ald, Karamanogulan'nn nfuzunu krd ve douda, ark Karahisar' elinde bulunduran Karakoyunlular'la komu oldu. Ayrca, eyhlikten ahla gemek isteyen Simavna kads olu eyh Bedreddin ve taraftarlar ile kardei ehzade Mustafa'nn isyanlarn da bastrd. Vefat ettii zaman, devlet, bir idare altnda toplanm bulunuyordu. Yerine olu, ehzade Murad geti (25 Haziran 1421). II. Murad'n saltanatnda karlat en mhim mesele, Limni'de mahbus bulunan, amcas Mustafa elebi'nin, Bizans Imparatoru'nun teviki ve ittifak ile Rumeli'ye geip hkmdarln ln etmesi olmutur. Bu isyan bastrldktan sonra imparatoru cezalandrmak isteyen II. Murad stanbul'u kuatt (20 Haziran 1422). Fakat bu defa da, yine mparatorun tevikiyle kk kardei ehzade Mustafa'nn Anadolu'da isyan ile karlat ve iki ay kadar sonra kuatmay kaldrmak zorunda kald. ehzade Mustafa, yakalanarak dam edildi. Bu vak'alardan sonra Devleti uzun sre megul etmi olan en mhim meseleler, batda Selnik'in alm dolaysyla (2 Mart 1430} Venedik'le, Eflk ve Srbistan ileri dolaysiyle de Macarlar'la mnasebetlerin bozulmu olmas ve Rumeli'deki muharebelerden yararlanmak isteyen Karamanoullar'nn sk sk dmanca faaliyetlere girimi olmasdr. Hallarn, Hermanstadt, Vazag ve Izladi derbendi muharebelerinde galip gelmeleri cesaretlerini arttrm, Rumeli'de Devletin varln dahi tehlikeye drecek gerilemeler olmutu. t. Murad, Macarlar'la Segedin anlamasn imzalyarak (25 Safer 848 H./12 Haziran 1444) saltanattan ekildi. Bu durumu kendileri iin elverili bulan Macarlar, Papa'nn tevikiyle anlamay boza-

480

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

4S1

rak Trkler aleyhine Bohemya, Eflak, Hrvat, Polonya, Venedik ve Papa ile yeni bir ittifak meydana getirdiler, Varna meydan muharebesi (28 Receb 848 H./10 Kasm 1444) Hallarn. stanbul'u kurtarmak ve;TflrWer'i Rumeli'den atmak mitlerini ortadan kaldrd. Bu malbiyetin acsn telfi etmek isteyen Macar Kral Naibi Jan Hunyad. II. Kosova savanda tekrar yenildi (17-20 Ekim 1448). Fatih Sultan Mehmed devrinin ( 18 ubat 1451-4 Mays 1481) ilk byk ve ehemmiyetli icraat, stanbul'un alm ve Bizans mparatorluunun tarihe karmas oldu. Bu fetih devletin bekas ve genilemesi iin her bakmdan bir zaruret halini almt. Son Bizans mparatoru Kostantinos XI. Paleologs'un inat ve mitsiz btn abalarna ramen uzun bir kuatmadan sonra ehir Trkler'in eline gemiti (29 Mays 1453). mparatorluu kurarken giritii fetih hareketleri, siyas gayelerini gerekletirmek iin nisbeten dzenli bir pln dahilinde yaplmtr. Bizans tahtna akraba hanedanlara it memleketlerin alnmas (Trabzon, Mora, Midilli, Enez), Tuna ile Frat arasnda, atalar tarafndan fethedilmi ve sonra elden km yerlerin geri alnmas (Malatya, Darende, Amasra, Srbistan, Arnavutluk v.b.) veya daha salam bir ekilde devlete balanmas, Boazlar ve Karadeniz'e hakim olmak iin Ege adalar (Omni, Taoz, mroz, Samotrat) ve Cenevte kolonilerinin ortadan kaldrlmas, Krm'n himaye altna aln, bu meyanda zikredilebilir. Fatih, bu faaliyeti srasnda en gl dman olarak bilhassa, batda Venedik ve Macaristan,, douda Karamanoullart ve Akkoyunlular'la mcdele etti. Venedik, uzun savalardan (1463-1479) yorgun derek bara raz oldu; Macarlar ele geirdikleri Belgrad'la iktifa zorunda kald, Karamanoularmn hkimiyetlerine son verildi (1466). Akkoyunlu Devleti de, Ottukbeli muharebesindeki malbiyetten (1473) sonra Anadolu zerindeki saldrgan emellerinden vazgeti ve yklmaya yz tuttu. Fatih, devleti merkeziyeti mutlak bir imparatorluk haline getirdi. lmnden sonra, tahta geen byk olu Bayezid'e kar dier olu ehzade Cem'in saltanat davasna kalkmas ve sonra Rodos valyelerinin eline derek bir antaj vastas olarak kullanlmas, batda ihtiyatl bir siyaset takibine yol at. Venedik ve Macaristan ile hasmne mnasebetler devam etti. Kili ve Akkirman alnarak Bo-dan, Osmanl hkimiyetine girdi ve Lehistan ye temasa geildi. Venedik'e alan sava, bir ara Hal deniz seferlerine yol amasna ramen Inebaht (Aynebaht), Modon, Koron Navarin gibi baz Mora sahil kale ve limanlarnn elde edilmesi ile sonuland (1502). Yine bu devirde, Fatih zamanndan itibaren bozulmaya yz tutan Memlk mnasebetleri, harbe yol am (1485-1490), fakat bu devlete kar stnlk gsterilememitir. Devleti tehdit eden asl byk tehlike ise, Akkoyunlu-lar'n yerine i Safev Devleti'nin kuruluu (1502) ve ah smail'in Anadolu zerindeki niyetleri idi. Padiahn zaaf, devlet erknnn geveklii ve ehzadelerin iktidar iin rekabetleri, ah smail'in cretini arttrd; halifelerinden ahkulu Baba Tekeli (Karabyk-oiu, eytankuiu)'nin Anadolu'da kard byk ayaklanma glkle bastrld (1511). II. Bayezid'in ehzadeleri arasndaki mcadeleyi Selim kazand ve babasnn feragati zerine tahta geti (7 Safer 918 H./24 Nisan 1512). Yavuz Sultan Selim, i ileri yoluna koyduktan sonra douda Safev ve Memlk

devletleriyle savat. aldran meydan muharebesi (23 Austos 1514) ah smail'in btn mitlerini sndrd gibi, Dou Anadolu topraklarnn (Diyarbekir, Ke-

mah, Erzincan, Bayburt, Mardin, Cizre, Siirt v.b.) Osmanllar'n eline gemesine yol at. Mercidbk (24 Austos 1516) ve Ridniye (22 ocak 1517) meydan savalar ile Memlk Devleti son buldu. Suriye, Elcezire, Kilikya, Filistin, Msr ve Hicaz fethedildi. Bu arada, iki devlet arasnda mnazaalara yol am olan Dulkadir Beylii de ilhak edildi (1515). Bilhassa, Suriye ve Msr'n alnmas Osmanllar'n ekonomik durumunu ok kuvvetlendirdi Yavuz Suttan Selim, 22 Eyll 1520'de vefat etti ve yerine olu Sleyman geti (1 Ekim 1520). Kanun, Muhteem, Byk Trk lkablar verilen I. Sleyman zaman, Osmanl mparatorluumun her bakmdan olgunluk an tekil eder. Rumeli'de Belgrad'n alnmas (30 Austos 1521) ile balayan seferler, Moha zaferi (29 Austos 1526) ile Macaristan'n nce himaye altna alnmasna, sonra da ilhak le neticelenmi (1541), akrabaln ileri srerek Macaristan krall zerinde hak iddia eden Avusturya Aridk Ferdinant ve hmisi Mukaddes Roma-Germen mparatoru arl-ken'e kar yaplan savalar Kanunnin lmne kadar (1566) devam etmitir. Do-u'da Safevler'e kar yaplan seferler (Irakeyn seferi: 15341535, Tebriz seferi: 1548-1549, Nahvan seferi: 1533-1555) ile Badad, Tebriz, Dou Anadolu, Azerbaycan ve Irak- Arap ele geirildi; Osmanl Safev mnsebetleri Amasya anlamas ile (29 Mays 1555) yeniden dzenlendi. Akdeniz'de Trk egemenlii, Cezayir'de bir devlet kurmu olan Barbaros Hay-reddin Paa (Hzr Reis) reisliindeki demecilerin Osmanl hizmetine girmesinden ve daha baz safhalardan getikten sonra Preveze deniz seferi (27 Eyll 1538)'nin kazanlmas ile gerekleti. Ayn yl, Hind denizinde Portekiz nfuzunu krmak iin balatlan deniz seferlerinde (1538-1553) kesin baarlar kazanlmamakla beraber karada, Yemen ve Gney Arabistan sahillerinde hakimiyet tesis edildi. Daha gneyde ele geirilen topraklarda Habe beylerbeylii tesis edildi (1555). Knn'nin lmnden (7 Eyll 1566} sonra da fetih hareketleri devam etti. Bunda II. Selim (24 Eyll 1566 -13 Ocak 1574)'in byk tecrbe ve gr sahibi olan Sadrzam Sokullu Mehmed Paa'y devlet ilerinde tamamen serbest brakmas ok yararl olmutur. Sakz (1566), Kbrs (1571). Tunus (1574) ve Yemenin kesin olarak zabt onun zamanna isabet eder. Fakat, bu arada Kbrs seferinin dourduu Papalk, Venedik, spanya ve Matta valyeleri arasndaki ittifak ve mttefik hal donanmasnn Lepanto (Inebaht, Aynebaht)'da Trk donanmasna kar kazand deniz zaferi (7 Kesim 1571/17 Ca 979 Pazar) Akdeniz hkimiyetine glge drmtr. Sokullu'nun Don le Volga nehirleri arasnda (1569) ve Svey'te kanal ama (1566) teebbs ve dncelerinin gerekleememi olmas da ayr bir talihsizlik saylabilir. III. Murad devrinde (22 Ocak 1574-14/17 Ocak 1595) Sokullu'nun nfuzu, baz devlet ricali ve musahiplerin gayretiyle gittike azalm ve e-hadetinden ($2 Ekim 1679-20 ab. 987) sonra, devlet umumiyetle ehliyetsiz ve liyakatsiz kiilerin eline gemitir. ran'daki i karklklardan yararlanarak ftuhat yapmak hevesiyle balatlan bn savatarT<15T7-159a 1603-1M1, 1615-1618, 162M39) eitli safhalardan getikten ve devleti pek byk mal ve asker zararlara soktuktan sorara, ilk safhada kazanlan geici baarlara (Azerbaycan'n Tebriz blgesi, Karaba, Gence, Kara, Tiflis, ehrizor, Nihavent, Lristan) ramen, ancak Trk-lran snrna kat bir

482

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH---------------------------,

'

**3

ekil veren ve sonraki anlamalara esas olan Kasnnln anlamas ile sona erdi (17 Mays 1639). Keza, baz snr oteylan zerine balayan Avusturya savalar (1593-1606) da, uzun yalar devam ederek Zitvatorok anlamas ile sona erdmT Kasm 1606). Bu anlama le Osmanh Devleti, baz kale ve ehirleri (Eri, Kanije, Estergon) elde etmise de, gerekte onun, siyas ve asker bakmdan eski kudret ve nfuzuna sahib olmad anlalmtr. Uzun sren savalar, iktisad gerilemeyi, mansb tevcihlerinde yrrlkteki yasa ve teamllere aykr davranlar ve ehliyetsiz kimselerin tayinlerini, rvet ve iltimasn artmasn, seferlerin gerektirdii ar masraflarn mal darla yol amasn, reayann ar vergiler doiaysiyle kyleri boaltmasn, parann deerini kaybetmesini, asayi ve gvenliin, devlet otoritesinin zayfiamasn btn akl ile ortaya kard. Anadolu'da kan ve memleketi harap ve perian eden Cell ayaklanmalarn bastrmak in ok byk gayretler sarfetmek ve uzun yllar uramak icap etti. I. Ahmet (22 Ocak 1603 - 22 Kasm I617)'in saltanatnda, tenkil faaliyeti esasl bir yer tutar. Bu padiah, karde katillerini nlemek iin tahta hkmdarn ekber (byk) evld yerine ailenin eredi (en yals)'nin gemesi usln getirdi. Fakat bu usln de katillere engel olamad grld. Saray kadnlar ve musahiplerin krkledii, mansblann rvet ve iltimasta elde etmi veya bu yollarla mansb kapmak isteyen baz devlet ricalinin de katld, disiplin ve inzibattan mahrum KapKulu askerinin kardklar isyanlar, ok kanl ve fec olaylara yol at. syanclar elebalar sonradan birer vesile ile idam edilmilerse de, ok defa istediklerini elde ettiler. II. Osman (26 ubat 1618 - 20 Mays 1622)'n hal' ve katli ile neticelenen vak'a, bu kanl isyanlarn en byklerinden biridir. Devletin iine dt bu bozuk durumdan kurtarlmas iin zaman zaman, baz hkmdar ve devlet adamlarnn giritikleri veya tasarladklar teebbslerin msbet sonulan pek ksa mrl olmutur, ti. Osman, IV. Murad (10 Eyll 1623 -8 ubat 1640), Sadnzam Kemanke Kara Mustafa Paa (Sadareti: 24 Arai'k 1638 - 22 ubat 1.644) ve Tarhuncu Ahmed Paa (Sadreti; 20 Haziran 1652 - 21 Mart 1653)'nn icraatm, bu meyanda zikredebiliriz. Kprllerin icraat ise daha devaml ve baarl olmutur. Kprl Mehmed Paa btn devlet tekiltnda karkln hkim olduu bir devrede, baz artlarla, takriben 80 yalarnda iken sadrete geldi (14 Eyll 16%). ktidarda kald S yl iinde iddetli ve merhametsiz icraat ile devlet otoritesini kurmaa muvaffak olduu gibi 1645'den beri devam eden Girit Seferi dolaysyla Venediklilerle yaplan savalarda, Venedikliler'in eline gemi olan Bozcaada ve Limni'yi geri ald (31 Austos 1657 ve 15 Kasm 1657) ve anakkale Boaz'n Venedik ablukasndan kurtard. Erde! Bey'i ti. Rakoczy Gyrgy'nin syann bastrd (1658). Kprl Fzl Ahmed Paa, sadrete, babasnn vefat ve tavsiyesi ile getirildi (31 Ekim 1661). Erdel ilerini yolunu koyduktan sonra Avusturya'ya kar alan sava (13 Nisan 1663), Vavar (Eisenburg) anlamas ile (10 Austos 1664) baarl bir ekilde sonulandrd. Bizzat, uzun Ur kuatmadan sonra Kendiye Kalesi'ni alarak (27 Eyll 1669) Girit seferi'ne ve Girit'teki Venedik hkimiyetine son verdi.

Lehistan'a kar baarl seferler yaparak Podolya'y Osmanl topraklarna katt C1676). Fzl Ahmed Paa, 15 yllk bir sadretten sonra 3 Kasm 1676'da, 41 yanda vefat ettii zaman, geride tibarl, kuvvetli ve dzenli bir devlet idaresi brakt. IV. Mehmed (6 Austos 1648 - 8 Kasm 1687), onun yerine, devletin menfaatini ve kendi rahatn dnerek, Kprl Mehmed Paa'nn yetitirdii ve damat edindii Merzifonlu Kara Mustafa Paa'y getirdi (5 Kasm 1576). Bu zt, Ruslar'a kar yaplan Cehrin Seferi'ni (1678) mteakip Osmanl Devleti'ni Kanun devrindeki ihtiaml ve azametli durumuna ykseltmek iin Almanlar'a tbi Orta Macaristan'da protestan Macarlar'n Imparator'a kar giritikleri mcadeleyi frsat bilerek, Macarlar' himaye etmi ve Avusturya Sava'na yol amtr. Viyana'nn ikinci defa kuatlmas (14 Temmuz 1683) ve Osmanl ordusunun bozgunu (12 Eyll 1683) ile balayan savalara, Lehistan daha sonra Venedik (25 Nisan 1684) ve Rusya da (1696) karm, Osmanl Devleti, drt cephede sava yapmak zorunda kalmt. Rumeli topraklarnn dman tarafndan istils, mal ve idar bozukluklar, askerin inzibatszl byk buhranlara yol at. IV. Mehmed'in tahttan indirilmesi, fena gidie bir are olmad gibi Sadnzam Kprl Fzl Mustafa Paa (Sadreti: 25 Ekim 1689 - 20 Austos 1691)'nn slahat ve faydal icraat le kazand, keza II. Mustafa (6 ubat 1695 - 30 aralk 1703)'nn bizzat kt ilk iki seferde elde ettii ksm baarlar, bu byk savan kaybedilmesini nleyemedi. 26 Ocak 1699'da Karlofa'da, ngiltere ve Felemenk elilerinin tavassutlar ile, 4 ay sren uzun mzakerelerden sonra, Avusturya, Venedik ve Lehistan'la 25'er yl sreli ayr anlama, Rusya ile de yl iin mtareke imzaland. Ruslar, arzularn yalnz balarna elde edemeyeceklerini anlayarak; ertesi yl Azak Kalesi ve civarn kendilerine brakan anlamay stanbul'da imzaladlar. Bu anlamaya gre Avusturya'ya Banat hari btn Macaristan; Lehistan'a, Kamanie (Podolya) ite beraber Ukrayna; Venedik'e Mora Yarmadas ile Dalmaya kylarnda baz kaleler terkedildi. Karlofa Anlamas, Osmanl Devletinin asker kudretinin zayfln ortaya koymu, bilhassa orduda bat teknik ve usullerine gre deiiklik yapmak gerektiini gstermitir. Karlofa anlamasn imzalamaya muvaffak olan Sadnzam Amuca-zde (Yeen) Hseyin Paa (Sadreti: 2 Austos 1697 - 6 Eyll 1702) bundan sonra snrlarn kuvvetlendirilmesi idar, malt, iktisad durumun slah 9e ordu ve donanmann yeniden dzene konmas ile urat. Birinci Edirne Vak'ast denen bir ayaklanma sonucu tahta kan llt. Ahmed (23 Austos 1703 - 1 Ekim 1730) Patrona Halil syan denen dier bir ayaklanma ile tahttan indirildi. Saltanatn ilk yllarnda, Rusya'nn Karadeniz ve boazlara hkim olmak iin takibe balad siyaset, bu devletle savaa yol at. Prut Sava'nda, malp olan Rus ar Petro, ordusu ile imha edilmekten glkle kurtuldu. Prut anlamas ile (23 Temmuz 1711) Azak Kalesi Ruslar'dan geri adnd ve Rusya'nn emellerine bir sre iin sed ekilerek Karadeniz'in gvenlii yeniden tesis edildi. Mora'nn geri alnmas in Venedik'e alan sava (6 Aralk 1714) baard bir seyir takip ederken Avusturya'nn, bundan sonra istil srasnn kendisine gelecei ihtimali zerine, Venedik'le ttifak yaparak (15 Nisan 1716) Osmanl Devleti ile m-

484

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

405

cadeleye girimesi durumu deitirdi Pasarofa Anlamas (21 Temmuz 178) ite Kk Eflk, Banat dahi) Tamevar, Betgrad ve Semendire dah! Kuzey Srbistan, Timok ve Un. nehirleri aras Avusturya'ya terkedildi. Venedik ile yaplan anlamada, Mora Osmanllar'da, Dalrnaya kylarndaki baz kaleler Venedik'te kald. Bilhassa Belgrad gibi, Batkanlar'm kilidi mesabesinde olan pek mstahkem bir kalenin Avusturyallarn eline gemesi byk bir kayp oldu. Anlamann gereklemesini srarla isteyen ve bunda muvaffak olan Sadrzam Nevehirli Damad ibrahim Paa. bundan sonra da Batda barn korunmasna gayret gsterdi. Bu bar devresinde, padiahn evresinde akraba ve mntesiplerini eitli mevkilere getirerek kendisine bir muhit hazrlad. Zevk ve sefaya, elenceye olan meyli dolaysyla tabiaten padiahla anlaarak Boazii'nde ve Halite byk paralar sarfyla ina edilen kklerde yaz ve k lle elenceleri ve helva sohbetleri ile vakit geirdi. Bunun yannda, Avrupa bilim ve tekniinden, kltrnden istifade ederek baz bat messese ve usllerinin tatbikne alt. lk defa Trke kitap baslmak zere, matbaann almas (1727), istanbul'da bir ini ve kuma fabrikasnn kuruluu (1725) bu arada zikredilebilir. *' Nevehirli Damad ibrahim Paa, ran'da ortaya kan i karklktan yararlanarak douda ftuhata heveslenmi ve bu surette balayan savalar (1723) devletin bana telfsiz zararlar ve gaileler aarak 6 ekim 1746'da Kasririn anlamas esaslarna uygun olarak imzalanan anlamaya kadar faslalarla devam etmitir. ran savalar srasnda, Tebriz'in Sadnzam'n gizli emriyle iranllar'a terk edildiinin renilmesi zerine, brahim Paa'nn muhalifleri tarafndan bir sredir hazrlanmakta olan Patrona syan patlak verdi Asiler, ibrahim Paa ile iki damadn kati ve li. Ahmed'i hal* ettiler. t. Mahmud zamannda (1 Ekim 1730 -13 Aralk 1754), Lehistan veraseti harplerini kendi lehine hallettikten sonra Osmanl imparatorluunun taksimini tasarlyan Rusya'nn, ran'a gitmek zere Kabartay blgesinden gemek isteyen ve Kuban'a inen Krm kuvvetlerim) hareketini kendi topraklarna tecavz sayarak Krm'a taarruzuna (30 Mart 1736) karlk. Fransa'nn tahriki ile Rusya'ya sava iln edildi. (2 Mays 1736). Avusturya, sava hazrlklarn tamamlamak iin Osmanl Devleti'ni oyaladktan sonra Rusya ile mttefik olarak savaa katld (Haziran 1737). Trk ordularnn baard savatan, dier taraftan Fransz - sve ve Osmanl - Prusya ile Osmanl - sve yaknlamalar nce Avusturya'nn sonra da Rusya'nn (18 Eyll 1739) Belgrad anlamalar ile savatan ekilmelerine yol at. Anlamalarn akdinde faal bir rot oynayan Fransa kapitlasyonlarn daha geni lde yenilenmesine muvaffak oldu (30 Mays 1740). Belgrad anlamas ile Belgrad Kalesi, Srbistan ve Kk Eflk tekrar Osmanl hakimiyetine girdi. Rusya'nn Azak Kalest'ni yktrmas, Azak Denizi'nde ve Karadeniz'de sava ve ticaret gemileri ina ettirmemesi ve Rus ticaretinin ancak Osmanl Devleti reayasna ait gemilerle yaplmas hususlar kararlatrld. Karfofa anlamasnn imzas le sonulanan ve ondan sonra Rusya, Avusturya, Iran ile yaplan savalarda uranlan malbiyetler, Osmanl ordusunun Avrupa usl ve tarznda talim ve terbiyesini, tehizini ve dzenlenmesini zaruri klmt. Kapkulu ocaklarna bu eit atma tarzn ve disiplini tatbike imkn olmadndan,

onlarn dnda slahata teebbs olunmutu. Bu i iin aslen Fransz asilzadelerinden olup sonra Osmanl hizmetine girerek kendisine beylerbeyilik verilen Humba-racba Ahmed Paa (Claude Alexandre Comte de Bonnevalj'dan istifade edildi. Franszlar'm da yardm ite maal, yeni bir Humbarac Oca kuruldu. (1734). III. Mustafa zamannda (30 Ekim 1757 - 21 Ocak 1774) Trkiye'de Baron de Tott'un yardm ile Tophane slah edilerek yeni toplar dktrlm, Baron d Tott ayrca stanbul ve anakkale Boaz'ndaki tahkimatn ve Boazii'ndeki kalelerin plnlarn tanzim ve inasna nezaret etmiti. Ayrca Hali ve Hasky'de yeni top dkmhanesi yaplm ve tersanede yeni gemiler ina edilmitir. Fakat btn bu yenilik hareketleri pek mevzi katm, ordu ve donanmada esasl bir slahat yaplamamt. Nitekim Rusya ile balatlan yeni bir sava, gerekleri btn acl ile ortaya karda Rusya'nn Lehistan' elde etmek iin giritii teebbsler ve baz Leh vatanseverlerinin Osmanl topraklarna snmalar zerine onlar takip eden Rus kuvvetlerinin snr aarak Lehliler'i ve Trkler'i kltan geirmeleri yzyllardan beri Lehistan meselelerinde hassas olan Trkiye'de tepki uyandrm, Fransa'nn teviki ve mme efkrnn hiss basks ile hazrlk yaplmadan Rusya'ya sava almas kararlatrlmt (4 Ekim 1768). Ruslar bu savata, Tuna boylarnda byk baarlar kazandktan ve Krm' igal ettikten baka Baltk filolarn, Ingilizler'in yardm ile Akdeniz'e geirerek Mora Rumlar'n ayaklandrdlar (1769), eme limannda bulunan Osmanl donanmasn yaktlar (7 Temmuz 1770). Msr'da devlete isyan eden Bulut Kapan Ali Bey'e yardm ederek onun bamszlk ilnna yol atlar. Bylece Akdeniz'i de sava alan haline getirdiler. Osmanl Devleti devaml malbiyetler zerine, Kk Kaynarca anlamasn kabul etmek mecburiyetinde kald (21 Temmuz 1774). Bu anlama ile Krm, Bucak, Yedisan (Nogay) Tatarlarna bamszlk verilmi, Ker ve Yenikale'nin Ruslar'a gemesi ve Karadeniz ve Akdeniz'de Rus ticaret gemilerinin serbeste dolaabilmeleri hakk ile Karadeniz bir Trk i denizi olmaktan kmtr. Ayrca, Ruslar'n istedikleri yerlerde konsolosluk aabilmeleri ve Ortodokslarn hmisi sfatn taknmalar gibi dier maddeler, sonradan Osmanl Devleti'nin zaafndan yararlanarak sk sk i ilerimize mdahalelerine yol amtr. Rusya, bir sre devletin zayf durumundan yararlanarak Krm' ilhak etti (1783). Daha Sonra Osmanl Devleti'nin taksimi ve stanbul'u zabt iin Avusturya ile ittifak yapt; Osmanl memleketlerinde atklar konsolokluklarla halk isyana kkrtt. Bitip tkenmeyen Rus tahrikat ve istekleri Osmanl devlet adamlarm usandrm, Krm'n kaybedilmesi ise millete pek ac gelmiti. Avrupa'da Rus - Avusturya Fransa yaknlamasna kar teekkl eden ngiltere -Prusya - Felemenk ibirliinin yardm vaadleri ve tahrikleriyle, acele edilerek 19 Austos 1787'de, Rusya ile savaa karar verildi. Bu savaa, az sonra Avusturya da Rusya'nn mttefiki olarak katld (9 ubat 1768). ki cephede iki byk devletle sava yapmak Osmanl Devleti'ni mkil bir duruma drd ise de, Rusya ve Avusturya'nn bymesinden endie eden sve'le Rusya'ya, Prusya ile Avusturya'ya kar yaplan ttifak anlamalar (11 Temmuz 1789 ve 1 ubat 1790) ve Fransz ihtillinin ald ekil zerine taraflar savaa son verdiler. 4 Austos 1791 'de Avusturya ile Zitovi, 10 Ocak 1792'de Rusya ile Yay anlamalar imzaland. Avusturya'nn bu savata pek az toprak kazanc olmu, Rusya ise Aksu (Bu) ile Turla nehirleri arasndaki zi eyleti ile iktifa etmitir.

486 .

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

487

Savalarda uranlan hezimetler, ordu ve donanmann fec halini ortaya koyduundan eme felketinden sonra, Kapudan- Derya Cezayirli Gazi Hasan Paa'nn ahs gayretiyle, tersanenin slalu Ingitz ve Fransz gemileri tipinde yeni sava gemileri inas, gemici yetitirilmesi ve gemiciler iin kla yaplmas (1784) ileri ele alnm olduu gibi, ekirdei Baron de Tott tarafndan kurulmu olan Tersane Mhendishnesi 1776'da, stihkm Okulu, 29 Ekim 1784'de, yabanc uzmanlarn nezret ve idaresinde faaliyete geirilmiti. Fransz topu avuu Obert'in idaresindeki sr'at topular Oca da (Ocak 1774) 1781 ylnda lavndan sonra Sadrtzam Halil Paa'nn teebbs le yeniden tekilatlandrlmt. Fakat btn bu slahat daha mull olarak ele alan III. Selim (7 Nisan 1789 - 29 Mays 1807) oldu. III. Selim iyi bir eitim ve retim grm, ehzadeliinde olduka serbest bir hayat yaam, daha o zamanlar Avrupa devletlerinin siyasetlerini, idari ve asker tekiltlarn renmeye merak sarm, memleketin i meseleleriyle alkalanm, ileri grl baz yakn adamlarnn da tevik ve telkinleriyle slahat ve yenilik taraftar olmutu. Bunun iin itimat ettii devlet ricalinin fikirlerini alarak ticari, sosyal, siyas ve asker alanlarda yaplacak slahatn geni bir pln hazrlanarak ie baland. Nizm- Cedd ad verilen bu slahat iinde, bu ismi tayan, Bostanc Oca'na bal Avrupa tarznda eitim, tehizat ve kyafeti olan yeni ordu kuruldu; Avrupa'dan getirtilen ustalarla tophane ve baruthane dzene kondu; tersaneler faaliyete geirildi, yeni gemiler yapld bilgili gemici ve kaptan yetitirilmesine alld; yine yabanc uzmanlardan yararlanlarak Kumbarahne (1792) ile Mhendishne-i Berri-i Hmyn kuruldu (1794); ordu ve donanmann iine yaryacak kitaplar Trke'ye evrilip bastrld; Londra, Paris ve Viyana'ya ilk defa daim ikamet elileri gnderildi ve bunlara ve maiyetlerine dil ve bilgi renmeleri emredildi; ordu ve donanma iin yaplan masraflar karlamak iin Irad- Cedd adiyle yeni bir hazine kuruldu; mlk slahat yapld ve yeni kanunnmeler hazrland. Btn bunlara ramen, Nizam- Cedd devrinde de, i ayaklanmalar karsnda devlet ciz kalm, Msr'n istils karsnda Fransa'ya alan sava (25 Eyll 1798) kazanmak iin bu devlete dman olan Rusya, ngiltere ve iki Sicilya Krall ile ittifak yapmak (23 Kasm 1798, 5 Ocak 1799, 21 Ocak 1799) zaruretini duymutu. Bilhassa, o gn kadar, devaml dman olan Rusya ile olan ittifak, halk efkr hazmedememi, bu duygu ve dier btn skntlar Nizam- Cedd ve ricali aleyhinde muhafazakr evrelerde kolayca istismar edilmiti. Msr'n Franszlar tarafndan boaltlmasndan (30 Austos 1801) sonra Osmanl Devleti ite Fransa arasnda bir yaknlama olmu ve Rusya'nn Eflk ve Bodan' istils (16 Ekim 1806) Rusya ve ngiltere'ye kar savan balamasna yol amt. Nizam- Cedd'in Rumeli'ye de temili karar rina kar, ehzade Mustafa taraftarlarnn da vaadleri ite tahrik edilen, slahat aleyhdarlar, menfaati bozulan esnaf, ulema, tccar ve yenieriler ile birleerek byk bir isyana yol at (kinci Edirne Vak'as: Haziran 1806). Bu olayda zaaf gsterilerek tvizler verilmesi kar tarafn cesaretine yol at. Sava srasnda, stanbul'da kan Kabak Mustafa isyan ile (25 Mays 1807) III. Selim tahttan indirildi (29 Mays 1807) ve Nizam- Cedd slahat lavedildi. Bir sre sonra, bunu, yenilik taraftarlarnn kar darbe ile IV. Mustafa'y tahttan uzaklatrmalar (28 Temmuz 1808) ve Alemdar Mustafa Paa'nn Sekban- Cedd ad altnda Nizam- Cedd askeri tekiltn canlandn takip etti. Fakat bu ve bundan

sonraki teebbsler, daima yenierilerin kar koymalar ile boa karlmtr. Ancak, II. Mahmud (28 Tem. 1808 - 30 Haziran 1839)'un Yenieri Oca'n ortadan kaldnlabilmesinden (Vak'ai Hayriye: 15-16 Haziran 1826) sonra devaml ve cidd batllama hareketlerine girimek mmkn olabilmitir. II. Mahmud'un, Avrupal hkmdarlar gibi yaamaya balamas, hkmet tekilt ve usullerinde deiiklik yaplarak kabine uslnn ve nezretlerin ihdas, asker ileri grp karara balamak zere Dr- ury- asker ve memurlarn muhakemesi ile hkmet ile halk arasndaki davalarn grlmesi iin Meclis-i valy- ahkm- adliye adl kurumlarn tesisi, memurlarn, hriciye ve dahiliye olmak zere iki snfa ayrlp rtbe ve snflarna gn maa balanmas, msadere usulnn kaldrlmas, posta yollar ve postacln kurulmas, Avrupa tarznda bir eitim ve retim sistemi kurmak maksadiyle sbyan okullarnn stnde rtiyeler, devlet memurlarn yetitirmek in Mekteb-i maarif-i adl, Harbiye ve Tbbiye okullarnn almas, Tbbiye ve Harbiye iin yabanc kaynaklarn Trkeye evrilmesi gayretleri onun en ehemmiyetli icraat arasndadr. Btn bu faydal yenilik hareketleri yannda, devrinde, siyas bakmdan birok felaketler vuku buldu. Milliyetilik fikirlerinin Osmanl Imparatorluu'nda yaylmas zerine kan Srp (1804-1817) ve Yunan isyanlar (1815-1830), Avrupa devletlerinin kendi karlar iin bu olaylara mdahale ederek devleti mkil durumlara drmeleri, Rusya'nn emperyalist ve geleneksel siyasetine uygun olarak sava amas (1806-1812,1828 -1829), Msr valisi Mehmed Afi Paa'nn isyanlar (1831 -1840), bu felaketli olaylarn balcalardg. Bu olaylarn sonucunda-Srbistan'a imtiyazlar verildi, Mora'da bamsz bir Yunan devleti kuruldu. Rusya, Bkre Anlamas ile Besarabya'y, Edirne Anlamas (1829) ile Dou Karadeniz sahillerinde Poti ve Anapa'y aidi, Eflk ve Bodan muhtariyetini salad; Frans Cezayir'i zaptetti (1830) ve Msr'n idaresi, baz artlarla Mehmed AK Paa'ya brakld. Sultan Abdlmecid (1 Temmuz 1839 - 25 Haziran 1861 )'in ilk ve nemli icraat XVIII. yy. balarndan beri yaplmakta olan slahat hareketlerini tamamlamak iin Mustafa Reid Paa'ya hazrlattrp iln ettirdii Glhane hatt- hmyn (Tanzimat- Hayriye Fermnt)'u ile aklanan (3 Kasm 1839) yeni dzene ait esaslardr. Tanzimat Devri (1839-1875) diye adlandrlan ve yeni bir devir aan bu hatt- hmynla, padiah, mslman ve hristtyan btn tebaann rz, namus, can ve mal gvenliinin salanacan, verginin ve askerlik ilerinin dzenli bir usule balanacan vaad ve hatt- humyn'a ve ona dayanlarak karlacak kanunlara sayg gstereceine yemin ediyordu. Bylece padiah, kutsal yetkileri stnde baka bir kuvveti, yani kanunu tanmakla Bat devletlerindekine benzeyen bir "sarf kabul etmi olmakta idi. Tanzimat devrinde, hukuk, askerlik, eitim ve retim ve idare alanlarnda birok yenilikler yapld. Avrupa teknii yannda Avrupa dnce sisteminin stnl kabul edildi, d siyasette devletin varln koruyabilmek midi ile bilhassa Fransa ve ngiltere'nin dostluu arand. Tanzimatta yaplan yenilikler, eski rejimden faydalanan muhafazakrlarn ve eitli sebeplerden dolay hristiyan aznlklarn tenkid ve ikayetlerine yol at. ngiltere ve Fransa, Rus yaylna kar Osmanl Devleti'nin kuvvetlenmesi ve mevcudiyetini muhafaza etmesi menfaatlerine uygun dt iin Tanzimat' sempati ile,

488

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH---------------------------------------------------------------------------------------------489

Avusturya ve Rusya ise honutsuzlukla karladlar. Hatta Rusya, Tanzimat', Osmanl Devleti'nin i ilerine karmak iin bir koz olarak kulland. Tanzimat Devrinde, Boazlar, Lbnan, Macar mltecileri VB kutsal yerler problemleri w Knm Sava (1853-1856), Osmanl Devletinin balca x siyaset konularn tekil etti. Krm Sava sonunda imzalanan Paris anlamas (30 Mart 1856) ite Rusya, Osmanl Devleti aleyhindeki emellerini br sre iin geri brakmaya mec*bur edilerek Osmanl Devleti'nin devletleraras haklardan yararlanabilecei kabul edildi ve Osmanl Devleti'nin zararna olarak Karadeniz'in tarafszl -kararlatrld. Anlamann, imzasndan nce hazrlanarak iln edilen ve Glhne hatt- humayhu'ndaki prensipleri yeniledikten baka, onlara yenilerini de ekleyerek daha dtt genileten Islahat fermam (18 ubat 1856), Rusya'nn gelecekte hristiyan halkn kartan bahanesi ile mdahalesini nlemek iin Paris anlamasnda deerlendirildi. Fakat Islahat fermannn, anlama metni iine sokulmas, Rusya'nn mdhalesinden korkuturken, teki devletlere de bu frsat vermiti. Rusya, Fransa, ngiltere ve Avusturya, karlarna gre, bazen ayr ayr, bazen de birlikte, fermanda vaadediten slahat bahane ederek mdahalelerde bulundular, Cidde ve Suriye isyanlar (1858-1860), Eflk ve Bodan (1656-1862), Srbistan olaylar (18561861), Karada isyan ve savatan (1858) Osmanl-Yunan ve Osmanl-Msr mnasebetleri, bu devletlerin mdahale ettikleri balca konular oldu. Bu devletlerin stanbul'daki elileri, Osmanl Devlett'nde tatbik edilmesini gerekli grdkleri kanunlar hazrlamaya kalktktan gibi devletin i ve d siyasetini kontrol etmekte kendilerini grevli ve yetkili sandlar. Abdlaziz (25 Haziran 1861 - 30 Mays 1876)'in saltanat devri, devletlerle bar iinde gemi olmasna ramen, yine Avrupa byk devletlerinin tahrik ve himayeleri ve hristiyan tebaann ounlukta bulunduu yerlerde kan isyanlar, memleketin huzur ve rahatn karan en nemli unsur olmutur. Hersek ve Karada isyanlar (1861-1864), Eflk ve Bodan (1861*1876) Srbistan olaylar (1862-1867), Girit isyan (1866-1868), tekrar Hersek isyan (1975-1876) ve Bulgar silerinin faaliyetleri (1848-1876) bu cmledendir. Ordular gnderilerek bastrlan isyanlar sonunda, isyan blgelerinin devlete ballklarn salamak iin buralardaki halka yeni taviz ve imtiyazlar vermek zarureti hasl olmutu. Karada, hukuk ve siyasi bir muhtariyet elde ettii gibi Eflk ve Bodan'n Romanya ad altnda birlemeleri kabul edilmi, Msr'n muhtariyet haklar geniletilmi (1863-1882), Srbistan, Lbnan, Girit halk ve Bulgarlar yeni haklar kazanmlardr. Buna ramen ad geen blgelerin devlete olan ballklar bsbtn gevemi ve imparatorluun dalp paralanmas hzlanmtr. Buna karlk devlet adamlarnn, Trkleri mparatorluun esas unsuru olarak kabul ve himaye etmeye balamalar, Batl bitim adamlarnn Trkoloji tetkikleri sonunda Trk tarih, sanat, dil ve geleneklerindeki gerek deerleri ortaya karmaya balamalar, Avrupa'ya giden genlerin Avrupa blum ve siyaset adamlarnn Trkiye ve Trkler hakkndaki msbet ve menf btn fikir ve kanaatlerini renmeye balamalar, milliyetilik fikirlerinin yaylmas ile mill syanlarn kmas ve silere idar imtiyaz ve muhtariyetlerin verilmesi gibi sebepler Trklerin mill uur ve mill devlet fikirlerini kuvvetlendirmi ve Trklk hareketleri balamtr. Ali Suavi, Mustafa Celleddin Paa, Ahmed Vefik Paa, 23ya Paa ve Mustafa Fazl paa Trklk hareketlerinin lk ncleridir.

Abdlaziz'in gittike artan mstebit ve keyf idaresine kar ilk tekiltl muhalefet Yeni Osmanllar Cemiyeti tarafndan meydana getirildi. Gen Osmanllar tebaann kamu nnde ve siyas haklar ynndeki eitliini kfi grmeyerek ayn zamanda hkmet idaresinin murakabe edilmesi gerektiini iteri srerek, merutiyet rejimini gerekletirmek iin mcadeleye baladlar (1865). Gen Osmanllar'n fikirlerini paylaan ve baarl tir idareci olarak tannan Mithat Paa, eitli sebeplerden tr padiahn fikir ve icraatna muhalefet eden Serasker Hseyin Avni Paa, Sadrzam Mehmed Rt Paa, eyhlislm Hayrullah Bendi, Harp Okulu Komutan Sleyman Paa, ray- askeri Reisi Redif Paa ve Bahriye Nazr Kayserili Ahmed Paa ile ibirlii yaparak, Abdlaziz1! hal' ve V. Murad'n tahta geirilmesin! saladlar (30 Mays 1876). Fakat 3 ay sonra, hastal sebebiyle V. Murad da tahttan indirildi ve Kanun-i esasiyi iln edeceine sz veren II. Abdlhamid, padiah oldu (31 Austos 1876). Abdlaziz'in saltanatnn son zamanlarnda ise Avrupa siyasetinin arlk noktasn Balkanlar tekil etmeye balam, Rusya, Balkanlardaki Slavlar' Trk hakimiyetinden kurtarmak ve kendi himayesine almak hedefini gden Panislavizm propagandasn, son derece faal bir tarzda yrtmeye balamt. Bu tahrikler ve eitli menfaatlerin arpt ve Hersek'de balayan isyan (1875) Srbistan ve Karada'n Osmanl Devleti'ne kar savaa girmeleri (1-2 Temmuz 1876) ve Srbistan'n malp olmas byk devletlerin mdahalelerine yol at. Kanun-i esasinin iln edildii gn (23 Aralk 1876) balayan stanbul Konferans ve Avrupa devletlerinin Londra'da aldklar kararlar (31 Mart 1877) meselenin bar yolu ile zlmesini salayamad. Bunun zerine Rusya, Osmanl Devleti'ne harp at (19 Nisan 1877). Osmanl tarihlerinde "93 Harbi" diye anlan bu sava, Rusya'nn kesin galibiyeti ve Ayastefanos anlamas ile sona erdi (3 Mart 1878). Bu anlama ile Karada, Srbistan, Romanya tam bamszlk, snrlar ok geni tutularak, Tuna'dan Selnik'e kadar uzanan Bulgaristan muhtariyet kazanm, Ardahan, Kars. Batum, Bayezid vilyetleri ve Dobruca, sava tazminatnn bir ksmna karlk Rusya'ya braklm, eitli yerlerde hristiyan tebaa iin slahat yaplaca kabul edilmiti. Rusya'nn Panislavizm idealini kendi karlarna gre byk lde gerekletirmesi ve Osmanl Devleti zerindeki nfuzunu kuvvetlendirmesi, dier Avrupa devletlerinin karlarn byk lde zedelediinden, bozulan siyas dengeyi yeniden kurmak iin Berlin'de ilgili devletlerin tiraki ile bir kongre topland ve Berlin anlamas mzaland (13 Temmuz 1878). Yeni siyas denge, Osmanl topraklarnn geri kalan ksmlarnn da paylalabilecei esasm kabul eden zihniyetin tescili ile saland. Daha Kongre toplanmadan nce, baz artlarla Kbrs, ingiltere'ye braklmt (4 Haziran 1878). Berlin anlamasndan sonra, Fransa. Tunus'a (12 Mays 1881): ngiltere, Msr'a yerleti (24 Ekim 1885). Dou Rumeli'de kan baz olaylar zerine burann valiliine Bulgar prensinin tayini ite Dou Rumeli'nin Bulgaristan ile birlemesinde nemli bir adtm atld. Girit'te kan isyan (1896), Osrnanl-Yunan savana sebep oldu (17 Nisan 1897). Bu sava, Osmanl zaferleriyle haftada sona erdi (20 May 1897). Fakat kesin bar anlamas (13 Kam 1897), II. Abdlhamid "in ahs itibarnn artmas dnda hibir kr salamad. stelik Girit valiliine Yunan Prensi Yorgi'nin tayini kabule mecbur olunarak ada zerindeki Osmanl ha-

490

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

491

kimiyeti kt zerinde kald (21 Aralk 1898). Ermeniler, Avrupa devletlerinin kendi karlar gerei yaptklar tahriklere kaplarak, muhtariyet elde etmek iin ihtillci komiteler kurdular (1887); Sason'da (8 Austos 1894) ve istanbul'da birok olaylar kardlar (30 Eyii 1895 ve 26 Austos 1896), 1896), mdahalelere yol atlar. Keza, Bulgar, Yunan ve Srp etelerinin meydana getirdikleri Makedonya olaylar da (1901 'den itibaren) mdahalelere yof at ve devleti byk zarara soktu. II. Abdlhamid, ngiltere ve Fransa'nn dostluk ve yardmlarndan mit kesince Alman dostluuna nem vermi, Alman nfuzu Osmanl mparatorluumda gittike kuvvetlenmitir. Dier taraftan, Mebusan Meclisi'ni kapatarak (14 ubat 1878) Kanun- ess'yi yrrlkten kaldrdktan sonra istibdat idaresine ynetmi, merutiyet rejimi taraftar ve Osmanllk fikrinin temsilcisi olan Midhat Paa, Ali Suavi, Ziya Paa ve Namk Kemal gibi ahslan birer vesile ile bertaraf etmiti. Bununla beraber, onlarn fikri tesirleri devam etti. II. Abdlhamid'in istibdadna kar muhalefet edenler ve genel bir terim olarak adlarna Gen Trkler (Jn Trk) denen kiilerin dank ve ferd almalar, sonralar kurulu tarihi kesin olarak belli olmayan, ittihat ve Terakki Cemiyeti adndaki siyas bir organ tarafndan tekiltlandrlm ve sratle gelimitir. Trklk hareketleri de, aydnlar arasnda, dil, edebiyat ve tarih sahalarnda gelimesine devam etmitir. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Makedonya'da giritii baz suikast ve ete faaliyetleri sonunda II. Abdfmid, 23 Temmuz t908'de Merutiyet rejiminin yrle girdiini Hn etmek zorunda kald. II. Merutiyet'e kar gerici evrelerin kardklar 31 Mart ayakianmasf (13 Nisan 1909) basnldktn sonra, ttihat ve Terakki Cemiyeti, iktidara kuvvetle hakim oldu, muhalifleri tasfiye etti ve ayaklanmay bahane ederek II. Abdlhamkfi hal ve yerine V. Mehmed Read' tahta geirdi (27 Nisan 1909). Bosna-Hersek:in Avusturya tarafndan ilhak (5 Ekim 1908) Bulgaristan'n bamszln iln (6 Ekim 1908) II. Merutiyet'in ilnndan faydalanlarak yaplan Osmanl mparatorluu aleyhindeki emri vakiler olmutur. Yeni iktidar zamannda.felketli olaylar birbirini takip etti ve imparatorluun k hzland. Arnavutluk isyan-(1 Nisan 1910), Girit meclisinin Yunanistan kralna sadakat yemini.meselesi (9 Mays 1910), talya'nn, 29 Eyll 1911'de sava iln ederek Trablusgarp ve Bingazi'ye saldrs; Srbistan, Bulgaristan, Yunanistan ve Karada'n birleerek balattklar {8 Ekim 1912) Balkan Sava bu olaylarn balcalardr Btn bunlarn sonunda mparatorluun Rumeli'deki btn topraklar, Trablus ve Bingazi elden kt. ttifak Devletlerinin safnda girilen I. Cihan Sava (11 Kasm 1914) mparatorluun yklnn balangc oldu. Sevr Anlamas (10 Austos 1920) ile Hicaz, Irak, Suriye, Filistin ve Anadolu'nun nemli bir ksm galip devletlerin hakimyetterine terkeddi. Mustafa Kemal ve arkadalarnn, vatann btnl, istikll ve hrriyeti iin giritikleri mcdele, mparatorluu paralamak ve Trk ulusunu tarih sahnesinden silmek eleyenlere kar bir tepki oldu. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ulusun gerek temsilcisi olarak al (23 Nisan 1920), stanbul'daki padiah ve hkmetinin Anadolu'da sebep olduu i isyanlarn bastrlmas, douda Ermeni ve Grclerle, gneyde Franszlar ve batda Yunanllarla giriilen savalar, bu mcadelenin, Trk stikll Sava'nn balca safhalarn tekil eder.*

Lozan bar andlamasnn imzas (24 Temmuz 1923), yeni Trk Devleti vakasnn btn dnya tarafndan kabul anlamn tar. 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet iln edilir. !

3. Osmanl mparatorluu'nda Yenileme Hareketleri

Ercmend KURAN

Kanun Sultan Sleyman devrinde kudretinin en yksek mertebesine erien Osmanl mparatorluu XVI. asr sonlarnda gerilemee yz tutmu ve XVII. asrda Kprller'in idaresinde son bir kalknma hamlesi yaptktan sonra, 1682 ylnda balayan harpte Avusturya ve mttefiklerine yenilerek 26 Ocak 1699'da Karlofa bar andlamasn imzalamak zorunda kalmt. Bu andlama ile Osmanl Devleti Macaristan ve Transilvanya'y Avusturya'ya, Mora ve Dalmayaty Venedik'e. 3 Temmuz 1700 tarihli stanbul andlamasyla da Azak kalesini Rusya'ya brakmt. Devletin ilk defa olarak dmana toprak terkedi mslman halk efkrnda derin bir tesir yaratt. Askerlik ve madd hayat sahalarnda Hristiyan Bat lkelerinin slm lemine nazaran ilerleme kaydettii aka idrak olundu. Bylece, Osmanl devlet adamlar ve aydnlan imparatorluu kntden kurtarmak in areler aramaya hz verdiler. Daha XVII. asrn ilk yarsnda Koi Bey devletin gerilediini mOahade ederek mehur Risale'sinde idar ve itima slhat yaplmas gereini savunmutu. Ancak, XVIII. asr balarnda Trk aydnlarnn bazlar devlet messeselerinde suiistimalleri nlemenin ve bozulan tekilt kanunnamelere uygun ekilde dzeltmenin hastal tedaviye kfi gelmeyeceini anlamlard. Onlara gre, Osmanl mparatorluumun Bat devletlerinin saldrsna baaryla kar koyabilmesi Bat harp usllerini ve silhlarn almakla mmkn olabilirdi. ' Bat Messeselerinin Girii: Kaybedilen topraklar kurtarmak maksadyla Rusya'ya alan harp sonunda 2 Temmuz 1711'de imzalanan Prut bar andlamas Azak kalesinin geri alnmasn saladysa da, 1716 ylnda Avusturya ve Venedik'e kar giriilen seferler yenilgiyle sonuland. Gerekten, 21 Temmuz 1718'de Pasarofa andlamas Mora'y Osmanl devletine kazandrmakla beraber Bat Yunanistan kylarnda baz kalelerin Venedik'e, Belgrad'n da Avusturya'ya terkini gerektirmitir. Bar mzakereleri srasnda sadrazamla tayin olunan Nevehirli brahim Paa, andtamann imzasndan sonra bar ve slahat bir siyaset gtmek lzumuna Padiah III. Ahmed'i inandrd. brahim Paa'nn 1718'den 1730'a kadar sren sadareti, bu yllarda lle yetitirilmesine gsterilen ilgi yznden, tarihimizde Lle Devri olarak adlandrlr. Trkiye'nin yenilemesinde ilk uurlu, fakat plnsz hareketler bir sefahat a olan Lle devrinde gerekletirilmitir. Yirmisekiz elebi Mehmed Etendi'nin 1720 yl sonlarnda elilikle Fransa'ya gnderilmesi Osmanl saray evresinde Bat lemini yakndan tanmak arzusunun bir belirtisiydi. Nitekim stanbul'un mesire yerlerindeki yal ve kklerin baheleri Yirmisekiz elebi sefaretnamesinde uzun uzadya tasvir olunan Versailles bahelerine benzer ekilde tertiplenmiti. Sonralar Tanzimat devrinde daha aklkla grlecek olan Bat ve hususiyle Fransz taklitilii bylece balam oldu. Lle devrinde yenileme ynnden kayda deer en nemli vaka matbaann

492

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

493

Trkiye'ye giriidir. Astnda bask sanat Osmanl Trkleri iin bilinmeyen bir ey deildi. Daha 1494 ylnda stanbul'da Yahudiler bir matbaa kurmular ve kehdi dillerinde kitap basmlard. 1565'de Ermeniler, 1627'de da Rumlar istanbul'da matbaaclk faaliyetine girierek Ermenice ve Rumca kitaplar tabetmilerdi. Ancak, TrMerNh Arap Harfleriyle ttap basmalar ilk defa olarak 1729 ylnda gereklemitir. Bir Macar mhtedisi olan brahim Mteferrika, babas Yirmisekiz elebi Mehmed Efendi ile Paris'e giden Said Efendi'nin ortakl ve Sadrzam brahim Paa'nn desteiyle stanbul'da bir matbaa kurmaa teebbs etmi ve 1727 ylnda, slm? din kitaplar basmamak artyla, Padiahn iznini almt. Mteferrika matbaasnn ilk kapan tarihi olan 1745'e kadar burada onyedi eser basld bilinir. yz yla yakn bir gecikme ile de olsa, matbaann memleketimize girii 6a-t'da gelien yeniliklerin Trk aydnlan arasnda daha hzl yaylmasna imkn verecekti. brahim Mteferrika 1732'de kendi matbaasnda bastrp 1730'da Patrona Halil ayaklanmas sonunda tahtn kaybeden Ut. Ahmed'in halefi I. Mahmud'a sunduu Usl l-hikem fi nizm il-umem adl bir risalesinde Avrupa devletlerinin asker tekiltlarn inceleyerek Bat ordularnn Osmanl asker kuvvetlerine stnln belirtmitir. Trk ordusunda hususiyle teknik birliklerin slh gerekmekteydi Bu sebeple, i Mahmud (1730-17154) ve III. Mustafa (1757-1773) saltanatlarnda Humbaract ve Topu ocaklarnn Bat tarznda tekiltlandrlmasna giriildi. Askerlik sahasnda yenileme hareketleri balangta mhtedilerin, sonralarysa dorudan doruya Avrupal uzmanlarn idaresinde yrtld. Gerekten, bir Fransz subay iken mslmanl kabul ederek Ahmed adn alan Comte de Bonneval 1731'de Humbaract ocann Islhna balad. Ocan ihtiya duyduu talimli askeri yetitirmek zere de 1734 ylnda skdar'da yz gencin kaydolunduu bir Hendesehane ald. Hendesehane'de matematik ve fen bilgileri retiliyordu. 1735'de Paala ykseltilen Humbaract Ahmed 1747 ylnda lnce Humbarac-bala kendisi gibi bir mhtedi olan manev olu Sleyman Aa getirildi. Onun lmnden sonra, Hendesehane yenierilerin basks sonucunda kapatld. Bu messese 1769 ylnda yeniden faaliyete getiyse de, uzun mrl olmad. Osmanl ordusunu slh etmek vazifesiyle bir Fransz asker heyetinin banda Trkiye'ye gelen Baron de Tott'un 1773'de Hali kysnda Hasky'de kurduu "Mhen-dishane " daha cidd ve srekli bir teebbs vasfn tam, Osmanl devletinin yklna kadar yaayacak olan Topu Harbiye Mektebi'nin ekirdeini tekil etmitir. Aslen Macar olan Baron de Tott 1774 yl balarnda Topu ocana bal srat topular tekiltn kurmakla Osmanl ordusunun yenilemesi bakmndan bir baka nemli icraatta bulunmutur. Avrupa ordularnda kullanlan hafif topu birliklerinin benzeri olan bu tekilt 1781 ylna kadar yaam, o tarihte Fransz subaylarnn memleketlerine dn sebebiyle datlmtr. 1768-74 Osmanl - Rus harb esnasnda bir Rus filosunun eme'de Trk donanmasn bozguna uratarak yakmas, Osmanl devlet adamlarn denizcilik sahasnda slahat yapmak lzumuna inandrmt. Nitekim, 1776'ylnda, deniz* subay yetitirilmek zere Kapudan- Derya Cezayirli Gazi Hasan Paa'nn gayretiyle Kasmpaa'da Tersane yaknnda "Mhendishane-i Bahr-i Hmayun" kuruldu. Deniz Harp Okulu'muzun balangc saylan bu messeseyi I. Abdlhamid saltanatnda

Cezayirli Gazi Hasan Paa'nn siyas rakibi Halil Hamid Paa, 1782'den 1785'e kadarki sadrazaml srasnda, Fransz subaylarndan faydalanarak gelitirmitir. I. Abdlhamid'in 1789 Nisannda lm zerine tahta III. Selim'in k Osmanl mparatorluumda yenileme hareketlerini hzlandrd. Gen padiah babas fil. Mustafa'nn telkini altnda kalarak devletin kuruluunu Bat messeselerinin kabulnde gryordu. Daha ehzadelii zamannda Fransa kral XVI. Louis ile gizli muhaberede bulunmu, padiah olunca yapaca slhat hamlelerini zihninde tasarlamt. Halbuki, 21 Temmuz 1774 tarihli Kk Kaynarca bar andlamasyla elden kan Krm' geri almak iin Rusya'ya kar 1787 yaznda alan harp, ertesi yl Avusturya'nn da dmana katlmasyla, Trkler aleyhine srp gitmekteydi. III. Selim 1791 Austosunda Avusturya ile, 1792 Ocak aynda da Rusya ile bar imzaladktan sonra, tasarlad slhat programn tatbike koydu. O daha harp devam ederken, devlet ilerinin dzenlenmesi hakkndaki grlerini birer lyiha halinde kaleme atmalarn, sadrzam Yusuf Paa dahil, gvendii yirmi kadar ahstan istemiti. Bunlar hazrladktan lyihalarda eitli fikirler ortaya koymulard; fakat, hepsi Osmanl ordusunda slhat yaplmas gerei zerinde birleiyoriard. Hususiyle Yusuf Paa ve Reis l-kttap Abdullah Berr Efendi Avrupa uslnde talim grecek piyade ve topu birliklerinin kurulmasn teklif etmilerdi. . Giritii slhat hamlesinde Padiah, Avusturya ile barn imzasn mteakip elilikte Viyana'ya giden Ebubekir Ratip Efendi'nin 1792 Maysnda yurda dnnde hazrlad rapordan da faydalanm grnyor. Avusturya'nn asker, idar ve itima messeselerinin tafsiltl bir tasviri mahiyetinde olan bu raporda Avrupa devletlerinin bir "Nizam- Cedid" yarattklar belirtiliyordu. Bundan ilham*alan ili Selim, kurduu orduya Nizam- Cedid adn verdi. Avrupal subaylann idaresi altnda Levend iftlii'nde talime balayan piyade asker, yenierilerin muhalefetini nlemek maksadyla. Bostanc ocana balanmt. Yeni ordunun masrafn karlamak zere, 1793 Martnda rad- Cedid adnda ayr br hazine tekil olundu. Nizam- Cedid askeri sayca artnca, stanbul 'da Levend iftlii klasndan baka, skdar'da Selimiye klasnn inasna baland gibi, Anadolu'da da bu birliklerin kurulmasna giriildi. Nizam- Cedid 1808 yl sonlarnda 25.000 kisttik bir asker kuvvet haline gelmitir. III. Selim Topu ocanda da slhat yapt. Tophane'deki kla geniletilerek, hazrlanan yeni kanunnmeye gre topu birlikleri yetitirildi. Ayrca, Fransz ustalarnn nezaretinde toplar dkld. Ordunun topu ve istihkm subay ihtiyacn karlamak iin, nce Eyb'de alan "Mhendis-hane-i Sultan" 1793 ylnda Has-ky'e nakledildi. Baron de Tott'un 1773'de kurduu Mhendishane'yi de iine alan bu okul "Mhendishane-i Berr-i Hmayun * adyla 1795 ylndan itibaren yeni binasnda almalarm srdrmtr. Yenileme hareketinde III. Selim'in askerlik sahas dnda gerekletidii en nemli icraat Avrupa'nn belli bat merkezlerinde ikmet (daimi) elilikleri amasdr. Batl devletlerin stanbul'da XV. asr ortalarndan beri daim elilik bulunduu halde, Osmanl padiahlar karlk olarak o devletler nezdine ikamet elileri yotlamamlardr. Bunun sebebi slm geleneinde daim eliler messesesinin mevcut olmaydr. Padiahlar Batili devletlerin stanbul'da daim eliler bulundurmalarn bir sayg tezahr sayyorlar, kendileri ancak gerektii zamanlar yabanc lkelere

494

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

495

fevkalde eli gnderiyorlar^. Halbuki, XVIII. asr sonlarnda Avrupa'da meydana gelen siyas ve asker gelimeleri yakndan takip etmek ittifak mzakerelerini mahallinde yrtmek bir zaruret halini almt. III. Selim bunu idrak etti ve ilk defa 1793 ylnda Yusuf Agh Efendi'yi ikamet eiiliiyle ngiltere'ye gnderdi. Drt yl sonra da smail Ferruh Efendi, Agh Efendi'nin yerine Londra'ya yolland gibi, Seyyid Ali Efendi Fransa'ya, brahim Afif Bendi Avusturya'ya, Ali Azz Efendi Prusya'ya tayin edildiler. Osmanl ikamet elilerinin diplomatik almalar beklendii kadar verimli olmad. Bundan dolay Londra, Viyana ve Berlin elilikleri 1800'den itibaren maslahatgzarlarla yrtld. Fransa o devirde Avrupa'nn en kudretli devleti bulunduundan, 1811 ylna kadar bir Osmanl ikamet elisi Paris'de vazife grd. III. Selim'in diplomasi ynnden yeteri derecede fayda salamayan bu teebbs eli.maslahatgzar veya ktip sfatyla ikamet eliliklerinde atan Trklerin Bat'y yakndan tanmalarna ve bir Bat dili renmelerine imkn vermitir. Bunlarn ou memlekete dnnce yenilik hareketlerinin gerekletirilmesinde deerli hizmetler grmlerdir. M. Selim Osmanl mparatorluu'nda, Avrupa devletlerinde ve hususiyle Fransa'da olduu gibi, merkeziyeti idare kurmak istiyordu. Bunun iin; XVIII. asrda Rumeli, Anadolu ve Arabistan'da teekkl etmi olan ayan, derebeyi ve dier mtegallibenin nfuzunu krmak gerekmekteydi. Grnte Edirne blgesindeki asayi bozucu ekyay tedib etmek maksadyla, aslnda ise Nizam- Cedid'i Rumeli'de tekiltlandrmak zere Padiah, 1806 Temmuzunda, Karaman valisi Kad Abdurrahman Paa'y dzenli bir ordunun banda silere kar gnderdi. Fakat, Rumeli ayanlarnn silhl direnmeyi kararlatrmalar . Selim'i Kad Abdurrahman Paa'y geri armak zorunda brakt. Padiahn bu zaaf Nizam- Cedid aleyhtar lafnn cretini artrd ve ili. Selim Kabak Mustafa'nn ynettii bir ayaklanma sonnuda 30 Mays 1807de tahttan indirildi. Bylece, Nizam- Cedid hareketi baarsizhkla sona ermi ve eski dzen taraftarlar IV. Mustafa'y padiah yapmlardr. Nizan> Cedid'ciierin ou Kabak ayaklanmas srasnda ldrlmt. Kaabilenler Rusuk ayan Bayrakdar Mustafa Paa'nn Emayesine andlar ve Kf. Selim'i tekrar tahta oturtmak iin gayret gstermee onu ikna ettiler. Tarihmizde "Rusuk yaran" adyla tannan bu yenilik taraftarlarnn giritii tertipler Bayrakdar Mustafa Paa'nn asker kuvvetlerle stanbul'a yrmesini, N. Selimin ehit edilmesi zerine de, 28 Temmuz 1808'de, L Mahmud'un IV. Mustafa yerine Osmanl tahtna oturtulmasn sonulandrd. rtica hareketi bastrlm-we |U. Selim'in hzlandrd yenileme hamlesine devam imkn tekrar salanmt Sadrzam olan cahil fakat iyi niyetli Bayrakdar Rusuk yarannn nfuzu altnda bdunuyordu. Nizam- Cedid ordusu Sekbana Cedid adyla yeniden kuruldu. Ekimde, Babli ile Ayanlar arasnda yanlann imtiyazlarn korumalar artyla Padiahn hakimiyetini Anadolu ve Rumeli'de geerli klap bir "Sened-i ittifak* Bftzaland. Fakat, bu senedin mr ksa srd. Ayanlarn ou salhiyetlerinin snrlandrlmasna raz olmadklar gibi, Sultan II. Mahmud da mutlak iradesini mparatorluun en uzak blgelerine kadar kabul ettirmek istiyordu. II. Mahmud, gayesine erimek iin. amcas olu III. Selim'in akbetinden de ders alarak temkinli ve sabrl davrand. lk nce. Bayraktar Mustafa Paa ile Rusuk yarannn basksrndan kurtulmak gerekiyordu. Bu sebeple, 1808 Kasmnda Sadrzam

aleyhine patlak veren Yenieri ayaklanmasnn baarya ulamasn nleyecek hi bir harekette bulunmad. Bayrakdar'n ehit edilmesi zerine de, saray kuatan yenierilerle anlama yoluna gitti. Sekban- Cedid datld ve eski rem l-kttap Galib Efendi'den baka Rusuk yaran birer birer yakalanp ldrld. II. Mahmud, Yenieri ocana verdii tavizlere karlk, tahta kndan sonraki 1 onsekiz ylda eitli yollara bavurmak suretiyle Anadolu ve Rumeli ayanlarnn nfuzunu krd ve eyaletleri merkeze balad. Bundan sonra, Padiah stanbul'da Yenieri ocan itaat altna almak iine giriti. Ocakta slhat yaplmasna dair bir hatt- hmayun isdar zerine, 15 Haziran 1826'da yenieriler ayaklannca bunlarn Atmeydan'nda bulunan klalar topa tutuldu ve isyan kanl bir ekilde bastrld. Bylece, II. Mahmud Yenieri ocan btnyle ortadan kaldrd. Ocakla birlikte onun manev destei olan Bektai tarikat da takibata urad. mparatorluun ykseli devrinde byk hizmet grd halde, zamanla deerini kaybederek devletin gerilemesine sebep olan ve yenilik hareketlerine daima kar koyan bu asker messesenin ortadan kaldrl, Sultan 11. Mahmud'a bundan sonra daha serbest davranmak imkn salyordu. Ocan manev destei yokolunca, Bat tarznda slhat teebbslerini yenierileri kkrtmak suretiyle engelleyen lmiye zmresinin nfuzu azald. Artk memlekette Padiahn iradesine kar kabilecek hi bir kuvvet kalmamt, ti. Mahmud Yenieri ordusu yerine, Avrupa uslnde yetitirilmek zere, Askir-i Mansre-i Muhammediye'yi kurdu. Bu ordunun bakumandanln if etmek iin Seraskerlik makam ihdas olundu. Serasker, bakumandanlk vazifesi yannda. Harbye nazrnn ilerini grecekti. Yeni orduya asker salanmas 1826 yl sonunda karlan bir nizamname ile dzene kondu. Buna gre, eyaletlerden toplanan Mansure askeri oniki yl hizmete tbi tutuluyordu. Ordunun hekim ihtiyacn karlamak maksadyla 1827 ylnda istanbul'da enzadebanda Tbhane-i mire ald. 1838'de Galatasaray'na nakledilen Tbhane'de Avusturyal Dr. Kari Bernard uzun yllar hocalk yaparak Bat tp bilgisini renmi tabipler yetitirmitir. Trbhane-i mre bugnk Asker Tbbiye'nin ekirdei saylr. . Yeni orduya Avrupa harp sanatm bilen piyade ve svari subaylar da gerekmekteydi. Bunun iin, 1834 ylnda stanbul'da Maka klasnda Mekteb-i Ulmu- Harbiye retime balad. Fransa'daki Saint - Cyr asker okulu rnek alnarak kurulan bu messese Harp Okulu'muzun temelini tekil eder. Batf ya renci gnderilmesi de ilk defa II. Mahmud zamannda vukubuldu. Gerekten, 1827 ylnda hususiyle Serasker Hsrev Paa'nn teebbsyle topuluk ve dier teknik sahalarda retim grmek zere Paris'e genler yolland. Bu devirde Osmanl devletinin idar, kltrel ve itima hayat esasl deiikliklere uramtr. Merkez tekiltnda 183S ylnda Sadaret kethdal yerine Umur- Mlkiye nezareti, Reis l-kttaplk yerine de Umur- Hariciye nezareti kuruldu. Bundan iki yl sonra, Defterdarlk kaldrlarak Maliye nezareti tekil olundu. Ayn yl, yani 1837'de, Umur- Mlkiye nezaretinin ad Dahiliye nezaretine evrildi. Bununla beraber, gerekletirilen slhat Bat tarznda bir kabine hkmetinin ileyiini salamak iin yaplmamt. Avrupa'da olduu gibi, nazrlar bavekil makamnda bulunan sadrzama kar sorumlu olmayp dorudan doruya Padiaha hesap vermek durumundaydlar.. Saray ve Babli'de ayrca eitli meclisler meydana getirildi.

496 _____________________________________

-~

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

497

Meclis-i Has Padiahn hususi danma kurulu olarak faaliyete geti. Nazrlar da Meclis-i Vkel halinde toplanmaya baladlar. 1636 ylnda asker slhat iin gerekli nizmnmeleri hazrlamak zere Meciis-i Dr- ray- Asker, 1838'de ise ziraat, ticaret ve sanayi ileri iin ayr ayr meclisler teekkl etti. Fakat, 1837'de kurulan Meclis-i Vly- Ahkm- Adiye bunlarn hepsinden daha nemlidir. Gerekten, idar ve hukuk br danma kurulu mahiyetinde tasarlanan bu meclis Tanzimat (fevrinde askerlik d btn slhatn planland ve icraatn denetlendii balca messese vazifesini if etmitir. 11. Mahmud 1833 ylnda Babli'de Tercme Odas'n at. Gaye devletin d lkelerle olan resm yazmalarm yrtmek yannda, sz konusu odada yabanc dil ve hususiyle franszca bilen mslman memurlar yetitirmekti. Nitekim, ertesi yl Avrupa'da Osmanl ikamet elilikleri yeniden kuruldu ve buralara ktip olarak ou zaman Tercme Odas memurlar yolland. Tanzimat hareketi nclerinin hemen hepsi genliklerinde ya Tercme das'nda veya ikamet eliliklerinin birinde bir mddet almlardr. Bu devirde haberleme ve ulatrma sahalarnda da msbet iler baarld. 1831 de stanbul'da ilk Trk resm gazetesi dan Takvim-i Vakayi karlmaa baland gibi, 1834'de skdar'dan zmit'e kadar ilk posta yolu hizmete kondu. 1835'de ise, bulac hastalklarn yaylmasn nlemek zere, karantina usl kabul olundu. II. Mahmud zamannda gerekletirilen kyafet deiiklii ayrca kayda deer. 1828'de Mansure ordusu efradna fes giydirildikten sonra, ertesi yl devlet memurlarnn Batl tarzda giyinmeleri bir irade le saland. Sark sarmak ve cbbe giymek yalnz din adamlarna brakld. Bizzat Padiah sakalm keserek Batl kyafetiyle tebaasna rnek oldu. Avrupa yaay tarz saray evresinde ve yksek memurlar arasnda gittike yaygnlat. II. Mahmud iktisat sahasnda da slhata girimi, fakat, bu sahada baar salanamamtr. Gerekten, devlet eliyle 1830'iarda kurulan fabrika ve imalthaneler, hatal iletmecilik yznden, ksa zamanda kapanmlardr. Mansure ordusunun fes ihtiyacn karlamak zere, 1835de stanbul'da kurulan Feshane tek istisna olup bugn de Defterdar Dokuma Fabrikas adyla faliyetini srdrmektedir. Bat Fikirlerinin Girii c II. Mahmud saltanatnn son oniki ylnda, sistemli bir ekilde olmasa bile, yenileme sahasnda nemli iler yaplmtr. Ancak, 1821 'de Mora yarmadasnda patlak veren Yunan isyan 1829'da Yunanitlar'n bamszlk kazanmalaryla sonulanm, bundan iki yol sonra Msr valisi Kavalal Mehmed Ali Paann balatt isyan hareketiyse Osmanl mparatorluunu daha ciddi bir tehlike karsnda brakarak 1833 Maysnda Padiahn si valiyle Ktahya andlamasn imzalamasn gerektirmitir. Mehmed Afi Paa 1839 yl balarnda tekrar isyan edince de, Padiah Msr valisine yeniden sava amtr. 24 Haziran 1839'da Osmanl ordusunun Nizib'de yenilii 11. Mahmud devrinde gerekletirilen slhat hareketlerinin yetersizliini isbatlamaktayd. Paris ve Londra eliliklerinde bulunduu esnada Bat dnyasn yakndan ncelemek frsatn elde

eden Mustafa Reid Paa 1837 Temmuzunda Hariciye nazr olduktan sonra, Osmanl Imparatorluu'nda tebaann ahs hukukunu Bat lkelerindeki gibi kanunla emniyet altna almak istemiti. Fakat M. Mahmud kurduu mutlakiyeti idarenin snrlandrlmasn kabul etmediinden, Mustafa Reid Paa Hariciye nazrl uhdesinde kalmak artyla Londra eliliine tayin olunarak stanbul'dan uzaklatrlmt. Sultan II. Mahmud Nizib felketi haberi payitahta ulamadan nce, 1 Temmuz 1839'da, ld ve yerine olu Abdlmecid 16 yanda padiah oldu. stanbul'a dnen Mustafa Reid Paa geni apta bir Islhata girimek hususunda gen padiahtan izin ald. Bylece, Osmanl Imparatorluu'nda din, rk ve dil ayrm gzetmeksizin btn tebaann "can, mal ve rz mahfuziyetiYin kanunla salanaca Mustafa Reid Paa tarafndan 3 Kasm 1839'da Glhane Hatt- Humayunu'nun okunmasyla resmen iln olundu. Padiahn tebaasna bahettii haklarn korunmas iin mahkemeler kurutaca, vergilerin adaletli toplanaca, askerlik hizmetinin belirli mddet srecei ve mlki idarede slhat yaplaca Hatt- Humayun'da ayrca vaadolunmaktayd. Bat'da XVIII. asr Aydnlanma a filozoflarnn ortaya atp Fransz Byk htilli1 nden sonra Avrupa lkelerinin ounda gerekleen vatandalarn eitlii dncesi Glhane Hatt'nn ilanyla Osmanl Imparatorluu'nda da devlete benimsenmi temel ilke haline geliyordu. Mustafa Reid Paa ve kendisi gibi Babli kalemlerinde yetimi arkadalar mparatorluun mslman ve mslman olmayan tebaasn Osmanllk ideolojisi etrafnda kaynatrmak suretiyle Devletin birliinin korunacana inanyorlard. Tarihimizde Tanzimat adyla tannan ve 1876 ylna kadar srd genellikle kabul olunan devre Bak messeselerinin yannda Bat fikirlerinin de memlekete girdii adr. Ancak, Bat hukuk anlaynn nfuzuyla balayan bu cereyan Osmanl cemiyetinin dayand ananevi messeseleri ortadan kaldramam, eskile* riyle birlikte yaamak zere yeni messeselerin kurulmasna sebep olmutur. Mesel , 1840 Maysnda Fransz Ceza Kanununun tesirinde karlan "Kanun- Ceraim" mslim ve gayrimslim tebaann kanun nnde eitliini salamak suretiyle eriat'a aykr bir hkm getirmise de en* mahkemelerin devamn engellememitir. Bununla beraber, 1850 ylnda Ticaret Kanunu'nun karlmas Ser mahkemelerin faaliyet sahasn biraz daha daraltmtr. Yeni kanunlarn tatbik olunduu "nizamiye" mahkemelerinde Bat yarg usllerini bilen hakimler vazife gryordu. Glhane Hatt'nn iln ardndan adliye sahas dnda mal ve askeri slhat yapld. Vergilerin iltizama verilmesi yerine muhassllar eliyle dorudan doruya toplanmasna baland; fakat, vergi haslatnda azalma olunca 1641'de eski usle dnld. Askerlik hizmetinin be yl srmesi ve askerlerin terhisten sonra yedi yl redif olarak talim grmeleri kabul edildi. Glhane Hatt'nn eitlik ilkesine ramen, askerlik mkellefiyetine yalnz mslmanlar tbi klndlar, gayrimslimlerde bundan muaf tutuldular. Mustafa Reid Paa ve arkadalarnn mslman olmayan tebaa lehine gerekletirdikleri slhat mslmanlar tepkiyle karlamlardr. Tanzimat'tan Patrikhaneler de memnun olmadlar; nk,yeni kanunlar ruhban zmresinin eskiden beri faydalandklar imtiyazlara ksmen son veriyordu. Halbuki, Batl devletler Osmanl tebaas htristiyanlara tannan haklar yetersiz buluyorlar, bu haklar geniletmek ve daha belirli hale getirmek iin Babli zerinde bask yapyorlard Kuds'teki kut-

498

____TRK DNYASI EL KTABI

rRK TARH

499

sal yerler anlamazl yznden 1853 Kasmnda Osmanl devletiyle Rusya arasnda kan harbe 1854 Martnda ngiltere ile Fransa'nn Osmanllar'n mttefiki olarak katlmalar ve Mttefik ordularnn Rus kuvvetle^ Krm'da yenmeleri Batl devletlere Babli'den gayrimslim tebaa lehine yeni haklar koparmak mknn salad. GayrimSfim Osmanl tebaasna Glhane Hatt'yla tannm ten haklar 18 ubat 1856'da sdar olunan Tanzimat Fermanf nda teyid edilerek din, kltr, askerlik, idare ve maliye sahalannda yaplmas gereken slhat teferruatl bir ekilde belirtildi. 30 Mart 1856 gn arzalanan Paris bar andlamasran 9. maddesinde Tanzimat Fermanna atfta bulunulmasyla da Padiahn bu slhat taahhd devletleraras bir mahiyet kazand. Paris'de bar mzakerelerini Sadrzam li Paa yrtm, Hariciye nazn Fuad Paa ise stanbul'da Mttefik devletler eiileriyle devaml temasta bulunmutu. Mustafa Reid Paa'nn eski yardmclar olan bu iki devlet adam 1856 ylndan sonra Tanzimat slhatn birlikte ynetmilerdir. li Paa'nn 1871'de lmne kadar gerekletirilen slhatta Fransz tesiri daha aktr. Nitekim, 1858'de karlan yeni Ceza Kanunu 1840 tartl KantffH Ceraim'e nazaran teferruatl olmakla beraber Fransz Ceza Kanunundan geni lde iktibas olundu. Bundan baka, Mec-lis-i Viy- Ahkm- Adliye zamann ihtiyacn karlamak zere 1868'de ikiye blnd, hukuk ileriyle uraacak Divan- Ahkm- Adliye yannda uray- Devlet kuruldu. Memurlar hakknda idare ve yarg yetkilerini haiz bir yksek mahkeme vazifesi gren bu messese Fransa'daki Conseii d'Etat'nn benzeri olup Dantay adyla gnmze kadar yaamakta devam edegeimifir. Y'me Fransz Vilyet Kanunu rnek ahnarak 1864'de Vilyet Kanunu kanld; bylelikle'valilerin yetkileri artrld. Osmanl toprak rejimini Bat lkelerinde mevcut olana yaklatracak bir Arazi Kanunu 1858 ylnda tatbike kondu. ahs mlkiyet esasna dayanan Arazi Kanunu kyllerin toprak zerindeki haklarn salamlatrmak gayesiyle hazrland halde, fiiliyatta onlar toprak aalarnn ortaks ve gndelik iisi durumuna getirdi. Bu sonu slhat hareketlerinde baar etde etmek iin sadece iyi niyetin yeterli ol* madiini isbatlar. Meden hukuk sahasnda gerekletirilen slhat Tanzimat devrinin en msbet eserlerinden biridir. Mehur tarihi ve hukuku Ahmed Cevdet Paa'nn bakanlnda bir heyetin islm hukuku esaslarndan faydalanarak 1870-76 yllar arasnda hazrlad Mecelle 1926\a kadar Trkiye'de yrrlkte kalmtttr. Bu devrede eitim sahasnda da kayda deer teebbslere giriilmitir. Devlet tekiltna ehliyetli idareciler yetitirecek bir messese olarak 1859'da Mlkiye-i ahane kuruldu. Bizzat li Paa'nn teebbsyle 1868 ylnda stanbul'da alan Galatasaray Sultansi'yse Fransz liseleri ayarndayd. Derslerin ounun Franszca okutulduu okulda mparatorluun eitli etnik zmrelerine mensup rencilere "Osmanllk" uuru alanmak isteniyordu. Bu maksat salanamamtr; fakat, Trkiye ve dier Orta Dou lkelerinin yenilemesinde Galatasaray Sultanisi mezunlarnn nemli pay olmutur. Mnif Paa tarafndan 1861'de Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye'nin Royal Society

3f England rneinde kurulmasyla da Bat msbet bilimleri Trk aydn evrelerinde reva bulmutur. Cemiyetin kard Mecmua-i Fnun'da felsefe, corafya ve jeoloji konulu makaleler aklc dnceyi Osmanl toplumuna yaymtr. Ne yazk ki, Cemiyet faaliyetini ancak 1882 ylna kadar srdrebilmitir. Tanzimat'n ikinci devresinde Trk basnnn douu tesirleri zamanla artacak olan nemli bir gelime tekil eder. II. Mahmud saltanatnda karlmaa balanan Taktfffivi Vekayi resm bir yaymolduundan tam manasyla gazete saylamazd. VVilliam Churchill adnda bir ngiliz'in 1840'dan beri stanbul'da yaynlad Ceride-i Havadis ise resm olmayan ilk Trke gazete olmakla beraber, saylan gittike oalan okuyucular tatmin etmekten uzakt. Agh Efendi'nin ISOTda Tercman- Ahval gazetesini kurmas gerek Trk basnnn faaliyete getiini belgeler. ki yl sonra inasi'nin Tasvir-i Efkr' yaynlamaa balamas da basn hayatmz glendirir. Bu gazeteler ve onlara katlan dierleri sayesinde Trkiye'de halk efkr teekkl etmitir. Hususiyle Namk Kemal'in siyas ve kltrel makaleleri memlekette Bat lkelerindekine benzer bir muhalif aydn zmresinin meydana' gelmesine sebep olmutur. Trkiye'de muhalefet 1865 Hazirannda gizli bir tekilt halinde kurulan Yeni Osmanllar Cemiyeti etrafnda topland. tte yeleri arasnda Namk Kemal'in de bulunduu cemiyetin devletin kurtuluunu Parlamento'ya dayal merut br idare kurulmasnda ve Padiahn haklarnn snrlandrlmasnda gryordu. Yeni Osmanllar XVIII. asr Fransz filozoflarndan Montesquieu'nn "kuvvetler aynmf ve Rousseau'nun "tabi haklar" nazariyelerini benimsemilerdi. Ancak, onlar bu Batl ffHriet eriat ilkeleriyle uyuturmaa almlard. Hususiyle Namk Kemal Fransz Ihtilli'nden beri Avrupa'da geerli olan halk hakimiyeti ilkesini Islm "Bat" messesesine dayandryordu. Yeni Osmanllar'n ortaya koyduklar siyaset nazariyesi Dou ve Bat dncelerinin baarl bir terkibi saylmazsa da, onlarn "hrriyet* ve Vatanseverlik" kavramlarnn Trkiye'ye giriindeki tesirleri inkr olunamaz. Nitekim, Sadrzam li Paa'nn sert idaresi yznden 1867'de Avrupa'ya kaan Namk Kemal ve arkadalar liberal grlerini Sadrzamn ahs muarz Mustafa Fazl Paa'nn mal desteiyle yurt dnda kardklar gazetelerde yaymlar, 1870'den sonra da memlekete dnerek yayn faaliyetlerini stanbul'da srdrmlerdir. Bu grleri Osmanl aydnlarnn ou heyecanla paylayorlard. K Paa'nn lmn takib eden yllarda mparatorluun siyas ve iktisad durumu iyice sarslmt. Sultan Abdlaziz idareyi fiilen ele alm ve her arzusuna boyun een Mahmud Nedim Paa gibi zayf ahsiyetli devlet adamlarn iktidara getirmiti. 1854 ylnda Krm harbinin masraflarn karlamak zere ngiliz ve Fransz bankerlerinden yaplan lk d borlanmadan beri Osmanl maliyesi gittike bozulmaktayd. Yirmi ylda yurt dndan on defa bor para alnd halde devletin bte a bir trl kapatlamam ve 1874 mal ylnda bu ak 5 milyon liray bulmutu. Yksek faizle salanan bor parann gelir getirecek yatrmlara harcanmasndan ziyde Padiahn gsteri hevesini tatmin iin israf edilmesi bu kt sonucu dourmutu. Kapitlasyonlarn basks altnda yerli sanayinin kurulamay da Osmanl mparatorluunu iktisad ve mal kntye gtrmt. Bylece, d borlarn yllk faizini deyemiyecek hale gelen Devlet 6 Ekim 1875 tarihli bir irade ile mal iflsn iln etti. Buna gre, Babli alacakllara faiz tutarnn yarsn be ylda

502

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH---------------_---------. . ,_________________________________________________503

sonra ele alan Sadrzam Kk Sald Paa mparatorluun her tarafnda rdiye ve idadiye okullar atrd. Kk Sajd Paa'nn 1879'dan 1864'e kadarki sadaretten zamannda kurduu yksekretim messeseleri arasnda Huku^Sanayi-i Nefise, Ticaret ve Mhendis mektepleri kayda deer. Padiahn tahta knn yfe mibe^nci yldnm vesilesiyle de 1900 Eyllnde stanbul'da DarJfnun- aha-nereime balad. Bu ishat hamleterine ramen, Osmanl aydn evresmcfe ti. Abdfhamid'in istibdadna kar kuvvetli bir muhalefet domutur. Asker Tbbiye'de drt rencinin "htihad- OsmanT ad atttnda 1889 Maysnda gizli bir cemiyet kurmasyla tekiltlanan muhalefet tasa amanda dier yksek okullara yayld. Gen Trkler diye tanman muhalifler Yeni Osmrtter'n hrriyet, merutiyet ve Osmanlclk fikirlerini paylayorlar, Kanun-t EsaPnin tekrar yrrle konmasn istiyorlard. II. Abdlha-midin yasfr polisi devlet okullarndaki gfel tekilt 1897 Hazirannda ortaya kard ve mahkeme sonunda sulu grlen 78 kii Trablusgarb'a srld. Bylece, muhalefet memleket iinde indirilmi oldu. Ancak, yurt dna kaanlar eitli merkezlerde ve hususiyle Paris'cte faaliyetlerini srdrdler* Bunlardan:Atmed Rza 1895 ylndan beri Paris'de Meveret gazetesini yaynlayarak Padiah aleyhindeki muhalefetin mihrak haline geldi. Ahmed Rza Fransz filozofa Auguste Comte'un Poavisit fikirlerini benfrnsemi ve kurtfe*u cemiyete, Pozitvistlerin "Ordre et Progrs" dsturunun ilhamiyle "htthad ve Terakki * adn vermitir. II. Abdlhamid'n yakm akrabas Prens SabahaddHVin 1900 balannda kaak olarak Paris'e gef Gen Trk hareketini glendirdi. Fransz sosyologu Le Play'n tesirinde kalan Prferis ademi merkeziyetilik taraftanyd. Onun teebbsyle Paris'te 1902 ubatnda toplanan ve azmhk cemiyetleri temsilcilerinin de katld kongrede Padiah Cidardan drmek iin Osmanl ordusunun mdahalesinin salanmas kararlatrld. Mteakip yularda mparatorluun eitli blgelerinde subaylar arasnda gizi tekiltlanma faaliyetine giriilmi ve nc Ordu subaylarnn pek ou 1906'da Selnik'de kurulan "Osmanl Hrriyet CemiyetTne alnmlar-d. Fakat, bu gizli tekilt Prens Sabahaddin'e balanmam, ademi merkeziyetilie kar oian Ahmed Rza e irtibat tesis ederek adm "ttihad ve Terakki Cemiyeti"ne evirmitir. Binba Enver ile Edirne Posta ve Telgraf bamemuru Talt'n da ye bulunduklar Selanik Cemiyeti 1908 Temmuzu balannda Makedonya'da ayakland. Cemiyet daha sonra, 21 Temmuzda, 1876 Kanun- EsaTsihm yeniden tatbike konmasn bir telgrafla II. Abdlhamid'den taleb etti. Bunun zerine. Padiah 24 Temmuz 1908'de otuzbir yl nce yrrlkten kaldrd Merutiyeti tekrar iln etmee raz oldu. Osmanl mparatorluu halk stibdat idaresinin sona eriini byk sevinle karlad. Ancak, hrriyet havas memlekette uzun zaman devam etmedi ve bir yl gemeden, 13 Nisan 1909'da, "31 Mart Vakas" meydana geldi. Subaylarna kar ayaklanan askerler eriat isteyerek Mebusan Meclisi'ni kuatmlar, ehre hakim olmulard. rtica hareketi Selnik'den yola karlan asker birliklerin 23 Nisanda

stanbul'a giriiyle bastrld, vaka ile alkas bulunmayan Suttan II. Abdlhamid de tahtan indirildi, ittihat ve Terakki Cemiyeti o zamana kadar hkmet ilerine karmamt. Bundan sonra, ikdam Cemiyet taraftar devlet adamlar getirilen. 1912 Ekiminde balayan Balkan harbinde Osmanl ordusunun yenilmesi zerine, Enver Bey'in bakanlnda kk bir subay topluluunun 23 Ocak 1913'de Babli'yi basp Sadrzam istifaya zorlamasyla da ttihad ve Terakki Cemiyeti devletin mukadderatn dorudan doruya ele ald ve mparatorluu 1918 yl sonlarna kadar sert bir tarzda ynetti. On yl sren ttihad ve Terakki devrinde Trkiye hzla yenilemitir. Bu arada ehirlerde belediye tekilt kurulmu, hususiyle stanbul'da 1854'den beri mevcut olan "ehremaneti* gelitirilerek payitahtn temizlik, asayi ve itfaiye ileri Bat uslnde dzenlenmitir. Zira ve iktisad kalknmada mili? bankacln nemi idrak olunduundan, menei 1864 ylna kadar giden Ziraat Bankas yannda Osmanl ttiban Mill Bankas 1917 Martnda devlet messesesi hviyetinde faaliyete geirilmitir. Trk Ticaret Bankas da 1914 balarnda "Adapazar slm Ticaret Bankas1 adyla bir komandit irket olarak teekkl etmitir. Bu devrede Trk kadn erkeine eit haklar kazanmaa balad. Gerekten, 1914 Kasmnda Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Harbi'ne katlmas zerine, askere giden erkek memurlarn-yerini kadnlar aldlar Ayn ylda stanbul'da tns Darlfnunu almasyla da Trk kzlar niversite retimi yapmak imknna kavutular. ttihatlar yeni rdiye ve idadiyeler kurarak II. Abdlhamid saltanatnda giriilen eitim hamlesini srdrdkleri gibi, 1914'de ada dnceli din adamlar yetitirmek maksadyla medreselerin mfredat programna msbet bilimleri eklediler. ttihatlar balangta Osmanlclk ideolojisine inanyorlard. Fakat, hristiyan tebaann yansra mslman Arnavut ve Araplar'n da kendi mill emellerini gerekletirmee altklarn grnce, Osmanlclktan vazgetiler. Bu yllarda mparatorluun fikir hayat eitli cereyanlarla alkalanyordu, islamclar ve Batclar Osmanl toplumunun itima ve iktisad meselelerine zm yollar aryorlar, kardklar dergi ve kitaplarla dncelerini yayyorlard. ttihatlar memleketin kurtulu yolunu Ziya Gkalp'in Trklnde buldular. Gkalp temelleri 1860 yllarnda Ahmed Vefik Paa, Ali Suavi ve Mustafa Celleddin Paa tarafndan atlan Trkl Fransz sosyologu Durkheim'in nazariyeleri nda gelitirmi ve bir terkibe varmtr. Trklemek, slmlamak ve Muasrlamak eklindeki bu terkip 1912'de kurulan Trk Oca derneinin dergisi Trk Yurdu'nda makaleler halinde ilenmitir. ttihatlar giritikleri slhat hareketlerinde Gkalp'in fikirlerinden yararlandlar. Fakat, Birinci Dnya Harbi Almanya ve mttefiklerinin yenilgisiyle sona erince Osmanl mparatorluu 30 Ekim 1918'de Mondros mtarekesini imzalayarak dmana teslim oldu, ttihatlar da yurd dna katlar. Paralanmakta gecikmeyen Osmanl mparatorluumun enkaz zerinde 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Mustafa Kemal Paa'nn gerekletirdii inklplarda Gkalp'in ve dier Batc dnrlerin tesirleri grlr. Ancak, Trk tarihinin btnyle yenileme safhasn tekil eden bu son devre ayr Ur inceleme konusudur

.TRK DNYASI EL KTABI

*f

TRK TARH---------------------------------------------------------j -----------------------------------------------------------------------------505

BBLYOGRAFYA Aktepe, M. Mnir, Patrona isyan, 1730, stanbul 1958. Alderson, A. D., The Structure ofthe Ottoman Dynasty. Oxford 1956. Aller, W.E.D., Probtems of Turkish power in the sixteenth century, London 1963. Barkan, mer Ltfi, XV. ve XIV asarlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Ml Esaslar, I. citd, Kanunlar, stanbul 1943.

Jt

Barkan, mer Ltf, Osmanl mparatorluunda bir skn ve kolonizasyon metodu olarak vkf ve tem-likler, Vakflar Dergisi, II (Ankara 1942), s. 279-386. Barkan, mer Ltf, Osmanl Imparatoluunda bir iskn ve kolonizasyon metodu olarak srgnler, ktisat Fakltesi Mecmua, c. IX (1950), c. XIII. (1951-2), c. XV (stanbul 1952-4). Baysun, M. Cavid, Mehmed IV, slm Ansiklopedisi c. VII (stanbul 1970), s. 547-557. Baysun, M. Cavid, Murad IV., slm Ansiklopedisi, c. VIII (stanbul 1970). s. 625-647. Berkes, Niyazi, Turkish Nationalism and Western civilization; selected essays of Ziya Gkalp. ed. and trans, by. N. Berkes, London and New York 1959.

I I* i
< * M

I
t 2
L

^V *

i l.

S!
l

I!
as S

o l

Berkes, Niyazi, The Development of Turkish Secularism, New York 1964. * Cevdet Paa, Tarih, stanbul 1308 c. I-Xtl. Cevdet Paa, Tezkir, Yaynlayan M. Cavid Baysun, Ankara 1953-1963, c. MV. Danimend, I. Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1947-1950, c. MV. Davison, R. H., Reform in the Ottoman Empire, 1856 -1476, Princeton 1963. Ersoy, Osman, Trkiye'ye Matbaann Girii ve lk Baslan Eserler, Ankara 1959. Esmer, Ahmed kr, Siyas Tarih, 1919-1939. Ankara 1953. Gibb, H. A., and Harold Bowen, Islamic Society and the West, London 1957, Voi. I-II. Gibbons, H. A., Osmanl mparatorluumun Kurulusu. ev. Ragp Hulusi, stanbul 1928. Gkbilgin, M. Tayyib, Edirne v6 Paalivas, stanbul 1952. Hammer-Burgstall, J. von, Histoire de t'Empire Ottoman, Paris 1835-1853, vols. I-XIII. Hammer-Purgstall, Devlet-i Osmaniye Tarihi, trc. M. Ata. stanbul 1328-1340, c.l-X, stanbul 1947. c.XI. Heyd, Uriel, The Foundatons of Turkish Nationalism, London 1950. nalck, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, stanbul 1942. nalck, Halil, Mehmed II. slm Ansiklopedisi, C VII (stanbul 1970), s. 506-535. nalck. Halil The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600, London 1973. nalck, Halil, Fatih devri zerine notlar ve vesikalar, Ankara 1954. Jorga, N., Geschichte des Osmanischen Reiches, Gotha 1908-1913, l-V. Jorga, N., Osmanl Tarihi, vr. Bekir Stk Baykal, Ankara 1948, c V. Karat, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Ankara 1947-1956, c. V-VII. Karal. Enver 23ya, Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu (1797-1802), stanbul 1936.

-s

si

isi -? 'i! i ri iri r i il

1
'
a

KM

h< 4

i
L|L|
L.S

'

MAHMD

-II

t i
e

i
5

il

Kprl, 5 M. Fuat, Osmanl

5 0

a k O n l l a r a z b i r z a m a n z a r f n d a k u v v e t l e r i n i a r t t r a r a M

5 1

K Devletinin K Kuruluu, K Ankara Kurat, Akdes Nimet, 1959. K K L M M O O R S T T T T U U W Z

1 5 M a y s 1 9 1 9 ' d a i g a l d i l m e y e b a l a n m t . Y u n a

a s a y e si n d e 2 3 T e m m u z 1 9 1 9' d a to pl a n d . K o n g r e h a z rft kt a n il e m

e g ul it e n, re s m v a zi fe si n e s o n v er il e c e i ni a nl a y a n M u st af a K e m al P a

a, vzifesindenlstifa. ettiine dair stanbul'a bir telgraf &ikti. Toplanan kongre, reislie onu seti. 14 gn sren kongre br nizmnme tanzim ettii gibi, bir de beyanname yaynland. Her asinde de tesbit edilen esas prensipler: 1Mill snrlar iinde vatan topraklar bir btndr, blnemez, 2- Her trl yabanc igal ve mdahaleye kar ve Osmanl hkmetinin kmesi halinde btn millet bir olarak kar koyacaktr, 3-Merkez hkmet vatann ve istikllin muhafazasna muktedir olamad takdirde, gayenin temini iin muvakkat bir hkmet tekil edilecektir. Bu hkmet mill bir tongre tarafndan seilecektir, 4- Esas olan mill kuvvetleri ve mill iradeyi hkim klmakr, 5- Hristiyan unsurlara siyas hkimiyet ve itima dengeyi bozacak imtiyazlar verilemez, 6Manda ve himaya kabul edilemez. ErzurMHf* Kongresi, 'ark Anadolu Mdafa-i Hukuk Cemiyeti" adn alan cemiyetin nizmnmesine gre, kongre kararlarn yrtmek ijfl bir temsil heyeti seti ve dald. Bundan sonra btn memlekete mil yeni bir kongrenin toplanmas iin allmaya baland.

Esasen bu ok evvelden tesbit edilmiti. Mustafa Kemal Paa, 2 Eyll 1919'da Sivas'a geldi; 4 Eyllde kongre topland. Bu kongrenin gayesi Erzurum'da tesbit edilen esaslarn btn memlekete temil edilmesi idi. Ancak burada baz esaslar deitirildi. Mesal cemiyetin ismi "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" oldu. Kongrede seilen temsil heyeti vatann btnn temsil eder diye bir kayd kondu. Trk hudutlar Mondros mtarekesinin imzaland 30 ekim 1918'deki snrlar iinde kalan ve ounluunu slamlarn tekil ettii ksmlardan, yani douda Kars, Ardahan, Batum; batda Edirne dahil olmak zere Dou Trakya; gneyde skenderun'dan balayp Cerablus'a varan topraklar; Musul, Sleymaniye, Kerkk havalisinden meydana geliyordu, Sivas kongresi 7 gn srd ve 11 Eyllde sona erdi. Btn bunlar olurken, stanbul'da Ferid Paa kabinesi dp yerine Afi Rza Paa kabinesi teekkl etmiti. Anadolu'ya Bahriye nzn Salih Paa gnderilerek bir anlama zemini bulmaya alld. Amasya konumas (2022 Ekim 1919) gn srd. Bir nazrn gelerek mzakereye girimesi bu teekkln resmen

t a S

5 1

5 1

b u B A

D e m ok ra si yi Ye rle ti r m ek i ne Ya pl an al m al ar 1 9 2 4 A n a y a s a s d a y a n d

h u k u k v e s i y a s p r e n s i p l e r b a k m n d a n F r a

n s 1 T

4. A

a r

516

TRK DNYASI EL KTABI

TRKTARH '-

517

lum zerinde mecbur bir kltr deimesi v gelimesi balamt. Bu blmde yapt devrimler ile ilm temellere dayanarak onun nasl Trk cemiyetinln>kltr bakmndan btnlemesini salamak suretiyle modernletirme hususuncteki almalarna iaret edilecektir. Cumhuriyetin iln tarz zerine istanbul ve Ankara basn arasnda iddetli mnakaalar cereyan etmitir (Kasm 1923). zellikle Hseyin Cahid ve Ebzziya Velid Beylerin bata olduu bu tenkidcer tam manasiyie m? hkimiyet esasna dayanan bir mrhuriyet idaresine taraftar olduklarn yazmakta idiler. Buna kar hdfcmetin szcs olan Hklmiyet-i Mffliye gazetesi mdafaada bulunuyordu. O srada yeri! vazifesine balamak zere doudan stanbul'a gelen Kzm Karabekir Paa'nn gazetelere verdii *cumhuriyet taraftarym, fakat ahs saltanat aleyhindeyim" eklindeki demeci baz istanbul gazeteleri tarafndan istismar edilmi ve hatta mlarla da olsa, Karabekir Paa'nn Devlet bakann diktatrlkle itham ettii eklinde yorumlanm ve dolaysiyle o zaman mevcut olan hilfet makam teb-, rik edilmek istenmitir. Fakat bu, ayn zamanda Atatrk'n silh arkadalar ile bir fildr anlamazl iinde olduunu gstermektedir. Bu, Wraiz da hem kuvvet kumandan, hem de Meclis'te milletvekili bulunan bir ksm zevata ikisinden birini tercih etmelerinin istenmesi gibi ordu ile siyaseti birbirinden ayrmak hususunda tatbik edilen siyasetin meydane getirdii i burukluunun tesiri le olmutur. Hilfetin saltanattan ayrlmas, saltanatn kaldrlmas, cumhuriyetin iln, hilfetin kaldrlmas, Erkn- Harbiye-i Ummiye Vekleti ile er'iye Vekletinin kaldrlmas, tedrisat ve mahkemelerin birletirilmesi hakkndaki kanunlarn kabul edilmesi, yrrlkte olan Anayasa (Tekilt Essiye Kanununun)'nn yeniden gzden geirilmesi gerektiriyordu. O zamana kadar cereyan eden olaylardan dolay devlet tekilt, kuvvetlerin birletirilmesi prensibine gre almt; bu ihtill milli mcadele ve devletin ilk kurulu yllarnda uygun olabilirdi. Fakat normal zamanlarda bu esasa dayanarak demokratik bir idarenin kurulmas gt. Artk kuvvetlerin dengesi usuln kabul etmek tcab ediyordu. 1924'de bu hususta almalar yaplrken iki meclisli bir ekil zerinde duranlar da olmutur. Fakat bu sistem ancak 1960 ylndan sonra Trk siyas hayatna girebilmitir. 1924 Anayasas (Tekilt- Essiye)'nda yaplan baz deiikliklere ramen 1960 ylna kadar yrrlkte kalmtr. Cumhuriyet iln edilinceye kadar btn devrim kararlar Byk Millet Meclisi'nde gnlerce mnakaa edilerek verilirdi. Cumhuriyetin ilnndan sonra bu ekilde olmamtr. Herhangi bir komi Meclis'e getirilmeden nce kulis yaplarak hazrlanyordu. Birinci Byk Millet Meciisi'ndeki "kinci Grup" adndaki muhalefet grubu kuvvetli bir kontrol yaparak byle bir teebbse engel oluyordu. kinci Byk Millet Meclisi'nde bunlardan bir ksm seimi kazanamadklar iin Meclis'te deillerdi. Fakat gene de Meclis'te bir muhalefet grubu kurulmutu. stanbul basnnn hemen hemen tamamnn Ankara'ya muhalefet ettikleri gznne alnarak Is* tanbul'da hkmet icraatn mdafaa edecek bir gazete yaynlanmaya (Cumhuriyet) balad (1924). ktidar partisi, "Anadolu ve Rumeli Mdafaan Hukuk Cemiyeti" iken, 10 Kasm 1923'de adn "Cumhuriyet Halk Partisi" olarak deitirmi olan parti idi. Birbiri arkasna yaplan radikal deiiklikler esasen mevcut muhalefet grubunu glendir-

rnitfc %ns yl gr ayrlklar yznden CHJVden Rauf Orbay, Dr. Adnan Advar gibi ahslar istifa ettiler; ayn zamanda Afi Fuad (Cebesoy) Paa, Kzm Karabekir Paa'tar atkdan ayolcklar ve t924'de Terakkiperver Cumhuriyete Partityi kurdular: Fakat bu parti douda eyh Said isyannn kmas zerine ve bu muhalefet partisinin, baka dncede olan kimselerin elinde let olabilecei endiesi ile 1926'da kapatld. Siyas hayat ifte partili hayata altrmak in sondajlar devam etti; 1930'da iktisad sahada devleti C.H.P.'ye kar liberal gr temsil eden "Serbest Cumhuriyet Partisi" kuruldu. Banda Trkiye Cumhuriyeti eski babakan (1924-25) Fethi Okyar vard. Bu srada iki kk parti daha kurulmutu, fakat onlar siyas hayatta tesir brakmamlardr. Serbest Cumhuriyet Partisi liderleri serbest murakabe ve seim mcadelesi yapma imkn bulamadklarndan ikyet etmilerdir. Nihayet Trkiye'nin ok partili bir hayata henz hazrlkl olmad sebebine dayanarak, Serbest Parti kendi kendini feshetti. Yaynlanan bildiride baka sebepler ileri srlmtr. ok partili bir hayat iin Trk ceflliyeti 1945 yttarn beklemitir. Doudaki isyan bastrldktan sonra ok nemli bir hkmet icraat kuvveden fiile kt. Bu da tekke ve zaviyelerin kapatlmas hususunda alnan karardr. lmiye kisvesini giyenler de tahdid edilmiti. Buna gre Diyanet leri bakanlar buna bal mavere hey'eti, vilyet ve kazalardaki mftler, imamlar, hatipler, vzlar, ky hocalar ilmiye kisvesini ancak belli mahallerde ve grevleri esnasnda giyebileceklerdir kyafet beyaz sark ve siyah latadan ibaret idi. Btn meden dnyann kabul ettii kyafet, Trkiye'de de kabul edilmiti. II. Mahmud devrinden itibaren bat kyafeti, Trk cemiyet hayatna girmiti. Byk ehirlerde ileri gelenler ve aydnlar batdaki gibi giyiniyorlard. apka yerine ise fes vard. Fesi Trkiye'ye t. Mahud devrinde Kaptan- Derya olan Hsrev Paa getirmiti. 1. Dnya Sava srasnda Filistin, Suriye ve Irak llerinde savaan askere oralarn yakc gneinden korunmak iin Kabalak denen bir balk giydirildi. Kalpak Mill Mcadele devrinde giyildi ve deta Mill Mcadele'nin sembol oldu. eyh Said ayaklanmasndan sonra, sra apka mes'elesinin halline geldi. 1925 de Atatrk davay halk arasna yaymak ve onlara anlatmak iin nebolu, ankr, Kastamonu seyahatine kt. Yapt konumalarda hkim fikirler unlard: Trk halk her hususta meden olduunu gstermek zorundadr. Medenlik i ve d grnler arasnda tutari mecburi klan bir vasftr. "u kyafetimiz mill midir milletleraras bir giyini midir? Klksz, kyafetsiz millet olmaz. Bunun iin Turan kyafetini bulup canlandrmaya da lzum yoktur. Meden ve milletleraras kyafet, milletimize lyk bir giyimdir. skarpin ve fotin, pantolan, yelek, gmlek, kravat, yakalk, ceket ve bunlarn tamamlaycs olarak bata siper-i emsti serpu. Bunu aka sylemek isterim; bu serpuun ismine apka denir. apkaya itiraz edenler var, onlara sormak isterim, Yunan serpuu olan fesi giymek caiz olur da, apkay giymek neden olmaz?1. apka Kanunu 25 Kasm 1925'de kt. Bununla beraber bu yerleene kadar yer yer apka Kanunu'na muhalefet edenler olmutur. Bu hususta stanbul'da tevkifler yaplmtr.

518

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

519

Byk Millet Meclisi'nin kabul ettii kanunlar arasnda Meden Kanun ve Ceza Kanunu da vard. Vaktiyle Sadrzam AH Paa Fransz meden kanununun kabul edilmesini Sultan Abdlaziz'e teklif etmiti; buna muhalefet eden mehur Cevdet Paa bakanlnda uzun bir zaman sresinde hazrlanm olan Mecelle kabul edilmiti. Byk Millet Meclisi'ne getirilen Meden Kanun isvire kanununun aynen tercmesi MR. Yer bir kanun yaplmas 2amana muhta olduundan, Avrupa'nn en meden milletlerinin kanununun aynen kabul uygun grld. Bundan sonra Ceza Kanufu, Borlar, Ticaret, Hkimler, ra-y Devtet (Dantay) kaftunlar da kabul edildi. karlan yeni kanunlar ve dier baz kanunlarla yaplan deiikliklerle Trkiye 1928'de Anayasas, kanunlar ve messeseleri ite birlikte lik devlet olmutu. Ltin harflerinin kabulne kadar Trkiye'de Arap alfabesi zerinde baz yeniletirme almalar olmutur. Ltin harflerini kullanma meselesi 1863 ylndan beri yazarlar tarafndan mnakaa edilmekte di. Bu temayln uyanmasnda, Arap harflerinin okutulmasnn zorluu, renmek iin ok zaman ald ve fonetik bakmdan gl gibi sebepler Heri srlr. Btn bunlarn doru taraflar vardr. ttihat ve Terakki hkmetleri bu glklerden bazsn halletmek yoluna gitmilerdi. Cumhuriyetin balarnda 1923 ve 1924'de Mecs'te bunun mnakaas yaplm, fakat Meclie'in ounluu bu fikre itibar etmemiti; 1927'de rejim btrr mem* lekette iyice yerlemi olduundan durum deiik bir manzara gsteriyordu: Ltin alfabesinin kullanlmasna karar verildii o yl hazrlk iinde geti. nce bir mta-hassslar kurulu tekil edilmiti. Durumu umum efkra aklama, 1928 ylnda yapld. Bu hususta Maarif Vekili Necati Bey'in de mesaisi vardr. 9 Austos 1928'de Atatrk mtehassslar kurulunun tamamlad Ltin esasna dayal yeni Trk Alfabesini aklad; bunun iin bir yurt gezisine kt. lgili kanun, Meclis'in 3 Kasm 1928 tarihli gndeminde grlerek kabul edildi. Cumhuriyetten evvel okullarda tarih retimi tamamen islm sllelerinin tarihinden ibaretti. Bu derste, Osmanl hanedan nemli bir yer tutard. Temel; slm tarihi idi. imdi ise Trk tarihi oldu. Geni bir tarih kltrne sahip olan Atatrk, onu gerek Byk Millet Meclisi'nde, gerekse halk karsnda gayet ustalkla deerlendirmitir. Kanunlamasn istedii konularda tarihten misaller vererek geirilen gelimeleri aklamak ve tarih sonular mantk delillerle gstermek itiyadnda idi. Bazlarnn Trk Tarihini Tedkik Cemiyetinin kuruluu ile baladn zannettikleri ondaki tarih merak daha eskilere gler. 1923 yllarnda kendisini ziyaret eden Edebiyat Fakltesi heyetinde bulunan Prof. emseddin Gnaltay'a Tarihilerle ok konuacaz" demek suretiyle ilerde bu alanda yaplacak faaliyete iaret etmiti. Kurutu yllarnn zorluklar yenilip, rejim meselesi halledildikten sonra 1928'den itibaren, bu konu ile gittike daha fzle megul olmaya balayan Atatrk 1930'da Trk Tarihini Tedkik Cemiyeti'ni kurdu. Ancak bu cemiyetin nvesi esasen mevcuttu. 1910 ylnda kurulmu olan Tarih-i Osman Encmeni' (Osmanl Tarih Cemiyeti) uzun tr zaman faaliyette bulunmu ve bu arada eitli yaynlarla beraber ilm bir dergi karmt. Bu cemiyetin ismi Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk yllarnda Trk Tarih EncmertP, derginin ad da Trk tarih Encmeni

Mecmuas" olmutur. 1930 ylnda Atatrk tarafndan Trk tarih ve medeniyetini ilm bir ekilde ara-

trmak gayesiyle kurulan komitenin (Trk Tarihi Tedkik Cemiyeti) ekirdeini bu eski Trk Tarih Encmeni tekil etmiti. 1931'de mstakil bir kurum haline getirilen cemiyetin ad 1935'de Trk Tarih Kurumu " diye deitirildi. Atatrk, $l& 1932, ikincisi 1937'de toplanm olan ilm kongrelerde hazr bulunmutur. Yedincisi 1969'da toplanm olan bu ilm kongreler gittike gelimi ve milletleraras ilm bir seviyeye ulamtr. Atatrk'n tarih gr hakknda birok ey sylenmi ve yazlmtr. Onun maksad tarih gerekleri deitirmek deildi; aksine memlekette ilm tarihiliin tesis edilmesi idi. Trkiye'deki tarih tezini, Seluklu, Uygur gibi Trk medeniyetleri dururken, neden Hitit ve Smerler'e istinad ettirildi diye tenkidlere uramtr. Buna kar u fikirler ileri srlmtr ve srlebilir. Atatrk'n yapt devrimler, Osmanl devletinin son yz yldaki dnya grne kar meydana gelmiti. Yeni bir ruh vermek istedii milletine, Osmanl tarihini rnek tutamazd. Ypranmam, tenkid-den uzak kalm ve mill devlet devrinin havasna uygun destan ve mitolojik tarihe ihtiya vard; daha eski devirlere inmek ihtiyacn bunun iin hissetti. Dier bir husus da, Atatrk'n tarih tezinin Trkiye'yi istila niyetinde olan ve tarih emperyalist iddialara sahip, Yunan ve daha sonra faist talya'ya kar Anadolu'yu eski sakinlerine vermek lzm gelirse buna herkesten ok Trklerin hak ettii dncesine dayanan bir mdafaa silh vasfnda olmasdr. Atatrk, tarih ilminin cidd olarak ele alnmas ve onun ilm metoduna gre uygulanmas gerektii kanaatinde idi. Bundan dolay daha o zaman tarih metod kitab bat difterinden Trkeye evrilmi olup hl kullanlmaktadr. 1932 ylnda Trk dilini kendi mill bnyesine kavuturmak ve zenginletirmek sureti ile byk bir kttr dili haline getirmee karar verildi. 12 Temmuz 1932'de Trk Dilini Tedkik Cemiyeti" kuruldu. Ayn yl bir dil kongresi topland. Trk dilinin zenginlemesi iin, hkmetin de yardm ile btn yurt apnda gerek yazma eserlerden, gerekse halk azndan derlenmek suretiyle Trke kelimeler tesbit edildi. Dil Devrimi, o zaman Osmanlca olan dilin, Arapa ve Farsa kelimelerden ayklanarak kendi z benliini bulmas gayesi ite yaplmt. Fakat bir mddet sonra Trkenin ok fakirletii ve halka yabanc yeni kelimelerle anlalmaz hale geldii grld. Atatrk bunun zerine ve dilimizda yaayan kelimelerin aslen Trke olduunu isbat yoluna girdi ve ortaya "Gne-dil" teorisi atld. Bu nazariyeye gre btn medeniyetler Trkler'den ve btn diller de Treden kmlardr. Fakat bunun taraftar fazla deildi; 1949'da Trk Dil Kurumu, altnc kongresinde btn bunlar brakarak muted br yol ve siyaseti kabul etmitir. Bu devirde ete alnan bir dier mesele de niversite idi. Memlekette mevcut yagne niversite istanbul'daki Drl-fnn idi. nce lvedilen Drlfnn yaplan slahatla 1 Austos 1933'de yeniden tekil edilerek ismi stanbul niversitesi olmutur. 1935 ylnda Ankara'da Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kurulmak suretiyle Ankara niversitesinin temeli atld. Atatrk yksek renimi memleket sathna yayma arzusu ile Dou'da bir niversite kurulmasn istemiti. Bu niversite ancak 1958'de Erzurum'da kurulmak sureti ile gerekleebildi. Keza bugn oturmu bir niversite manzaras gsteren Ege nivesitesi de 1956'da kuruldu. Hlen Trkiye'nin bein bat blgelerinde birer niversite kurulmaktadr.

520

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

521

Trk cemiyetine kadnlarn memur olarak katlmalar 1660 yllarndan sonra olmutur. Bu ylda hkmet kz mekteplerine kadn hoca yetitirmek iin okullar amtr. Kadtn hocalar genel olarak fakir ailelere mensup idiler; nk iyi ve zengin ailelerin kzlar alamazlard. 1908 kinci Merutiyet'ten sonra cemiyet bir hareketlilik kazand; okumak, kadn ve erkekler iin en nemli gaye olmaya balad. O devirde Teli-i Nisvan" ad altnda ilk kadn kulpleri kuruldu. Burada konferans vermek iin muhtelif fikir ubelerine mensup erkekleri de davet etmilerdir.. Hkmetin Avrupa'ya ilk kadn renci gndermesi de bu devreye isabet eder. stanbul niversitesi kaplarn 1916'da kadnlara amt. Avrupa'da tp tahsili yapan iki kadn doktor 1921'de istanbul'da faaliyete balamt. I. Dnya savanda cepheye giden baz memurlarn yerini kadnlar almtr. Bu ameliye nce post hane sonra da maliyede balamt. Kzlay tekiltnda hemirelik iine oktan kadnlar alnmaya balanmt. Ittihad ve Terakki Hkmeti devrinde kadnlarn genel olarak bol araf giymeleri bir teaml id; fakat o devirde sosygteye mensup kadnlar bu kyafeti deitirmilerdi. Onlarn giydikleri araf ok dard; balarnda pee bulunmasna ramen bu klkla daima tenkide hedef oluyorlard. Devrin aydn hanmlar arasnda tutunmu olan bu hareketi devrin hkmeti de tevik etme dncesinde idi ise de bunun Meclis'te mnakaa etmeye cesaret edebilecek devlet adam henz yoktu. Cumhuriyet idaresinde kadnn hak ve hukukunu koruma hususunda Meden Kanun byk bir merhaledir. 1930'da yeni Belediyeler Kanunu mnasebetiyle kadnlara seme ve seilme hakk verildi. arafla ilgili kanun iin 1935'e kadar beklemek icap etti. Yaplan dier devrimlerin arasnda uzuniuk ve arlk llerinde metrik sistemin 1932'de kabul edilmesi ve kullanlan Hicri Takvimin kaldrlarak milletleraras Mild Takvim ve saat sisteminin 1926'da kabul edilmesi bulunmaktadr. Lozan Konferans henz mzakare safhasnda iken zmir'de bir Iktisad Kongresi toplanmt (17 ubat % 4 Mart 1923). Bu kongrede alnacak tedbirler ve yaplacak uygulamalar mnakaa edilmi ve kararlar alnmt. Cumhuriyetin ilnndan sonra, Lozan konferansnda kapitilasyonlarn kalkmasnn da meydana getirdii ferahlkla memleketin gelir kaynaklan dzene girme yolunda idi. Atatrk yapt eitli yurt gezilerinde blgelerin iktisadi durumu ile yakndan ilgilenmiti. Bu gibi konulan kendisi inceledii gibi, eitli mtehassslarn hazrladktan raporlar etrafndakilere de inceletmiti. Devletilik umdesi bu yllarda ortaya km ve Devletiliin mahiyeti hakknda bir takm tariflere yol amtr. Bu faaliyete sebep, 1929 ylndaki btn dnyann skntsn ektii buhrand ve bu buhran Trkiye'nin devletilie ynelmesine sebep olmutu. Buhran atlatmak iin Trk hkmetinin ald tedbirler kstlayc, buhrann tesirlerini hafifletici mahiyette idi. D ticaret hacmi ile devlet harcamalarn ksmak gayesine ynelikti. 1929'da, Lozan anlamasnn koyduu tahdidatn sresinin bitmesinden sonra, Meclis'te yeni bir tarife kanunu kabul edildi. Bu kanun devletin bandan beri kurmaya att sanayii himayeyi hedef adyordu. Fakat gelime iin yeterli sermaye ve teebbs gc mevcut olmadndan 1930'da yeni bir iktisad siyasetin ilk belirtisi meydana kt. Buna gre, "Ferd, mesa ve faaliyete esas tutmakla beraber, mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriyete

eritirmek iin milletin

umum ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde, bilhassa iktisad sahada devleti alkadar etmek mhim esaslarmzdr". Bununla beraber bu devletilik an lay doktrinci bir vasf tamamakta olup zel teebbse de yaama hakk veri yordu. 1933'de Trk sanayiinin gelimesi iin ilk be yllk pln hazrland. Bu pln 1934'de yrrle konarak 1939'da tamamland. kinci Be Yllk Plnn hazrlan masna 1936 yl sonlarnda baland. Fakat II. Dnya Savann balamas uygula maya engel oldu. til 1935 ylnda iki refaitn daha yapld. Birincisi btn TrkteHfr soyad alma mec-biriyetine ait idi. kincisi ise btn devlet dairelerinde Cumartesi saat 1'den Pazartesi sabahna kadar bir hafta tatilinin kabul idi; ikinci reform bat Saat ve takviminin kabul edilmesinin mantk bir sonucu idi. Eski rejimden kalma rtbe ve unvanlar kaldrlarak yerine bay ve bayan kelimeleri kondu. 5. T rkiye C um huriyetinin D S iyaseti: Trkiye'nin 1920 ylndan itibaren diplomasisi u blmler iinde incelenmelidir: 1 -1920 - 1923 Byk Millet Meclisi Hkmeti'nden Lozan anlamasna kadar olan Mill Mcadele devri, 2-1923-1930 devresi, 3-1930 -1939 batya doru kayma 4 i 1939 -1945 II. Dnya Harbi devri, 5-1945'dan sonraki devre. O 4-11 Eyll 1919'da toplanan Sivas Kongresi'nda alnan ve daha sonra son Osmanl Mebuslar Meclisi tarafndan Misak- Mill (28 Ocak 1920) ierisinde tasdik Olunan kararlar Byk Millet Meclisi hkmetlerinin d siyasetinin esasn tekil etti. Bu devrede ilk diplomatik temas, Rus hkmeti ile yapld. Mays 1920'de Trk Hariciye Vekili'nin bakanlnda bir heyet Moskova'ya hareket etti. Moskova, Asya milletlerini Avrupal smrgeci devletlere kar ayaklandrmada yardm olur dncesiyle Trkiye'nin ibirliini deerlendirmek istiyordu. Mustafa Kemal Paa ise Rusya'nn siyas desteini bat devletlerine kar bir koz olarak kullanmak gayesinde idi. Bu gaye ile kendi emriyle en yakn arkadalarndan bir gruba, bir Komnist Partisi kurdurarak Ruslar'n memleket iinde yaptklar propaganda faaliyetini nledi. Rusya ile ilk grmeler baarl olmamakta beraber, karlkl eliler teati edildi. Sevr anlamasnn aklanmas, Ankara hkmetinin hakl olduunu etrafa retti. Bu anlamada douda bamsz bir Ermenistan'dan bahsedilmekte idi. Sovyetler de Ermenileri, kuzey-dou Trk topraklarnda yer sahibi olmalar hususunda destekliyorlard. Buna karlk Kzm Karabekir Paa idaresindeki Trk kuvvetleri Ermeniler'e kar hcuma geti. 29 Eyll 1920'de Sarkam igal edildi. Ekim sonunda Kars'a girildi ve Arpaay snrna dayanld. 2 Aralk 1920'de Trkiye ile Ermenistan arasnda Gmr (Alexandropol) anlamas imzaland. Bu, yeni Trk devletinin imzalad ilk milletleraras anlamadr. Ermeniler'e kar kazanlan zafer ve imzalanan anlama Ankara ile Moskova arasnda da uzlamaya yol at. 16 Mart 1921'de Moskova'da Trk Rus dostluk ve kardelik anlamas imzalan-

TRK DNYASI EL KTAB

TRK TARH

523

di. Bu anlama ile Misak- Mill hudutlar ierisindeki Batum Rusya'ya braklmt, fakat Rusya'dan Mill Mcadele iin para yardm salanyordu, te yandan I. nn zaferinden sonra Sevr hkmlerinin tatbik edilemiyecei anlald iin, Londra'da Trkiye ve Yunanistan'n da katld bir konferans topland (21 ubat 1921). Bu konferansa stanbul hkmeti namna Tevfik Paa da itirak etmi, fakat o, sz Ankara temsilcisi Bekir Sami Bey'e brakmt. Bu konferans, taraflarn uyuamamalar sebebi ile sonu vermeden dald. Bu toplantdan Ankara'nn kazanc, hem ngiltere, Fransa, italya arasndaki Trkiye meselesi zerindeki mevcut anlamazlklarn derinlemesi, hem de Byk Millet Meclisi hkmetinin bu devletler tarafndan resmen tannmas oldu. Bir mddet sonra da Ankara ile anlama arelerini aramak iin Fransz yn Meclisi Dileri Komisyonu Bakan Franklin Bouilton Trkiye'ye geldi. Bu srada 23 Mart 1921'de hcuma geen Yunanllar'n, Ikr^i nn'de yenilgiye uramalar (31 Mart 1921) zerine stanbul'daki byk devletlerin temsilcileri tarafszlklarn iln ettiler. Londra'da hibir sonu elde edilemedi ise de, Bekir Sami Bey, esirlerin karlkl olarak iadesi iin ngiltere ile, iktisad imtiyazlar karl gney snrlarnda Trkiye lehine deiiklik iin Fransa ile, iktisad imtiyaz karl Yunanistan'a kar olan muharebede Trkiye'ye yardm vaat eden talya ile anlamalar imzalamt. Fakat baz Trk esirlerini istisna ettii iin ngiliz anlamas, eski kapitilasyonlar tertibi imtiyazlar istedikleri iin talya ve Fransa ile yaplan anlamalar Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edilmedi. Trk hkmeti eitlik prensibine byk kymet veriyordu. Az sonra talyanlar Antalya ve havalisinden ekildiler (Haziran 1921). ngiltere ile imzalanan ikinci esir mbadelesi anlamas eitlik prensibine dayanyordu. 10 Temmuz 1921 'de balayan byk Yunan hcumu ilk admda gelimi ve bunu takiben Afyon, Ktahya, Eskiehir birbirini takiben dman eline gemiti. Ankara'ya doru yryen Yunanllar*,Trk ordusu Sakarya kylarnda tesbit etti. 23 Austos'da balayan muharebe 13 Eyll ortasna kadar srd. Yunan ordusu baarszlkla geri ekildi. Bu durum Fransa'nn kararszlna son veft'^rkiye e 20 Ekim 192TdeV*nkara'da bir anlama imzalad. Bu anlama, Moskova anlamasndan sonra, Trk diplomasisi iin byk bir baar idi. Buna gre Sevr anlamas ile tanzim edilmi olan gney snr Trkiye lehine olmak zere deitiriliyordu; ayn zamanda Fransa ukurova'dan da ekiliyordu. Yalnz skenderun sanca, idar bir muhtariyeti hiz olmak, Trk kltrnn gelimesine yardm edecek tekilttan faydalanmak, Trke resm dillerden biri saylmak art ile Fransa'ya devrediliyordu. Ankara ve Moskova anlamalar Trkiye'nin gney ve kuzey-dou meelerini halletmekte idi. imdi Trkiye yalnz batda Yunanistan ile megul olabilecekti. Daha Ankara anlamasndan nce Trkiye, Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ite Moskova anlamas hkmleri erevesinde olmak zere anlamalar imzalamt (13 Ekim 1921 Kars anlamas). 1922 Ocak aynda Trkiye, Ukranya ile de bir anlama imzalad. Moskova'ya giden Trk heyeti de orada bir Afgan heyeti ile buluarak Trkiye ile Afganistan arasnda 1 Mart 1921'de bir dostluk anlamas imzalamt. Sakarya zaferinden sonra Trkiye hkmetinin Londra ve Paris'e yollad Dileri Bakan Londra'da iyi karlanmad. Fransa'da iyi bir kabul grd ise de, Ankara anlamasnr mzalamakta ngiltere'nin tenkidine uram olduu iin Fransa, bu defa ekingen davrand, te yandan mttefik devletlerin Heri gelenleri 1922'de Paris'te toplanarak bar iin baz

mphem kararlara varmlard. Yaptklar tekliflerden sonu kmad. Yunanistan ise izmir'de bamsz bir devlet kurmaa hazrland gibi, stanbul ve civarn da igale hazrlanyordu. Ankara hkmeti son bir teebbs olmak zere Fethi (Okyar) Bey'in Londra ve Paris'e gnderdi. Bundan da bir sonu kmaynca tekrar silha bavurmak zorunda kald. Misak- Mill bu ekilde gerekletirilebilirdi. 26 Austos'ta balayan Trk hcumu karsnda Yunan ordusu malb oldu. Trk ordusu 9 Eyll'de zmir'e girdi. Kurtulu mcadelesinin silhl atma devresi bylece zaferle sona erdirilmiti. Trk kuvvetleri ngiliz igali altnda bulunan Boazlar zerine yrd. ngiliz Babakan Lloyd George mttefikleri Fransa ile talya'nn yardmlarn istedi ise de, onlardan olumlu cevap alamad. Trk kuvvetlerinin ngiliz kuvvetleri ile silhl atmaya girecei sanld srada Mustafa Kemal Paa, ll davranarak, buna meydan vermedi. Artk Lloyd George'nun Trk dmanl siyaseti de iflas etmiti. Mttefikleri tarafndan da yalnz braklan ngiliz Babakan iktidardan dt (19 Ekim 1922). etin mzakerelerden sonra 11 Ekim 1922'de Mudanya mtarekesi imzaland. Bu Mudanya'da toplanan konferans ile 22 Kesat 1922'den 24 Temmuz 1923'e kadar devam eden Lozan konferans, Birinci Dnya Sava'ndan sonraki ilk hakik milletleraras sulh konferans idi. Zira, galib, malb fark gzetmeksizin toplanmt. Lozan'da Trkiye'yi smet Paa temsil etmiti. Fransa, ingiltere ve talya konferansta takip edilmesi lzm gelen harekette bir birlik temini iin evvelden grtler, fakat konferansn cereyan srasnda aralarnda birlik mmkn olmad. Kuzey-dou ve gneydeki snrlar daha evvelce Moskova ve Ankara anlamalar ile tesbit edildii iin bunlar bir mesele tekil etmedi. Trkiye Avrupa'da 1913 snrlar zerinde srar etti. Bat Trakya iin bir plebisit istedi. Yunanistan 1915 snrn esas alyor ve Bat Trakya iin bir plebisitten kayordu. Fransa Osmanl borlarnn tamamnn alnmas fikrinde idi. talya, Oniki ada zerinde duruyordu. Grmeler uzun srd. Batl devletler kendi aralarnda hazrlayabildikleri bir anlama suretini Trk heyetine vererek imza edilmesini istediler. Trk heyeti, bunu kabul etmeyince konferans 4 ubat 1922'de kesildi. Lkin 23 Nisan 1922'de tekrar toplanarak 24 Temmuz'da Lozan bar imzaland. Trkiye'nin kapitilasyonlar hakkndaki gr kabul edildii gibi, Trkiye Edirne'de Karaaa ve civarndaki topraklara karlk Yunanistan'dan tazminat talebinden vazgeiyordu. Musul ve Osmanl borlar meselesi sonraya braklmt. Musul meselesinde ilgili devletler anlaamazlarsa mesele Milletler Cemiyeti'ne gtrlecekti. Boazlar blgesi silhszlandrlyorlard. Bu husustaki kayd beenmedii iin Rusya, anlamay ancak 14 Austos'ta imzalam daha sonra da szlemeyi tasdik etmemiti. Trkiye, Lozan'da Mill Misk' genel olarak gerekletirmiti. Lozan'dan sonra Trkiye, uzun harp yllarnda harap olmu olan lkeyi ve* toplumu kalkndrmak iin bir seri devrim hareketlerine giriti. Bir ksm Balkan devletleri ile (15 Aralk 1923'de Arnavutluk'la, 18 ekim 1925'de Bulgaristan ile, 28 Ekim 1923'de Yugoslavya ile) dostluk anlamalar imzalayarak, aradaki przl meselelerin giderilmesine alt. Balkan devletleri arasnda ibirlii iin zemin hazrland. Bu devrede en nemli d politika olay: Musul meselesi, bir zme baland, 19 Mays 1924'de ilgili devletlerce stanbul'da toplanan konferans bir sonuca varamamt. Mesele Mlletler Cemiveti'nde ngiltere'nin nfuzunu kullanmas

524

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

525

zerine bu devlet lehin zmlenmi, neticede Trkiye ngiltere ile imzaladra> lama ile ( 5 Haziran 1926) Musul'un Irak'a terkine rza gstermitir. Bu, Trkiye iin byk bir fedakrlk olmutur. Oniki ada dolay Hakomu olduu Trkiye topraklarna kar baz davranlar aebebi ila Trkiye'de talya'ya kar bir tutum belirmiti. Musul anlamasndan sonra ingiltere ve Fransa, hatta italya ile mnasebetler dzelmitir. Bu bakmdan Musul anlamas Trkiye'nin bat ile siyas mnasebetlerini dzenlemekte byk rol oynamtr. 30 Mays 1928'de italya Trkiye ile bir dostluk anlamas imzalam, bu da, Yunanistan ile bir dostluk anlamasnn yaplmasna yol amtr. Gereklen de Anadolu'daki byk malbiyet ile birlikte, Trkiye'den gelen gmenlerin tesiri le, o zamana kadar hibir Yunan hkmenfi yanaamad Trkiye - Yunan dostluk anfamas 1930 ylnda imzalanmtr. Mlletler Cemiyeti Musul meselesinin grld sralarda, Fransa. ngiltere, Almanya, italya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1 Aralk 1925'de imzalanan Lokarno anlamasndan kukuland iin komular ile saldrmazlk paktlar yapan Sovyet Rusya ile Trkiye, 17 Arahk 1925'de Paris'te bir saldrmazlk pakt imzalanmlard. Mart 1928'de Cenevre'de toplanan silhszlanma konferansna Trkiye de davet edilmiti; bu Lozan'dan beri Trkiye'nin katld milletleraras ilk konferanst. Trlye,' hri} %,??' Nisan 1926'da Tahran'da tarafszlk pakt yapt. 1928'de Ankara'y ziyaret eden Afgan kral Amanullah Han ile dostluk bar imzaland. Trkiye 1930 yllarnda dnya iktisad buhrarftnn meydana getrdiS zorfcBV larfa karlat. 8u buhran, milletleraras maliye piyasasndan uzak kalm ofanltt*-kiye zerinde de tesirler yapt. Osmanl borlar hakknda Fransa ile yapjftn v lama erevesi iinde bu borlan deme imkn olmad ad geen devlete bildirildi. Esasen Fransa'da Amerikafya olan borlarn deyemiyordu. FWftszlar srar edince durum gerginleti. Nihayet 1932'de Paris'te her tk dbvfet temsilcileri bir anlamaya vardlar. 1929 -1930 yl dnya iktisad buhranndan sonra her devlet kendi d siyasetine yeni bir yn verdi. Buhran iktasad alanda milliyetilik ak-mn kuvvetlendirmiti. Almanya ve talya gibi devletlerin iktisad otari politikas btn devletlerin tirfrk duvarlarn ykseltmelerine ve bunun sonucu olarak ticaret haminn daralmasna sebep oldu. Trkiye 1932'de Milletler Cemiyeti'ne ye oldu. Bu devirde Avrupa devletlerini revizyonist ve anti-revizyonist diye iki gruba ayran siyas telkkiler Balkanlar'da da tesirini gsterdi. Bir Balkan birliine ait ilk dnce 1929'da Atina'da ortaya atlm ilk Balkan konferans Arnavutluk, Yugoslavya, Yunanistan, Bulgaristan, Trkiye, Romanya temsilcilerinin katlmas ile 5 Ekim 1930'da Atina'da toplanmt. Balka devletlerinin dileri bakanlar seviyesinde her yl grmeler yapmak, bir Balkan pakt hazrlamak, daim bir tekilt vcuda getirmek bu toplantda alnan kararlardan olmutur. kinci Balkan konferans ise Ekim 1931'de stanbul'da topland. Bu srada Trkiye ile Yunanistan arasndaki przl meseleler de halledilmek zere idi. Her iki devlet Balkanlar'da sta-tus quo'nn devamna taraftar .idi. Yugoslavya ve Romanya ise Kk Birlik (Entente)in yesi olduktan iin Balkan Paktn ikinci plana brakmlard. Bulgaristan ise revizyonist siyaset taraftar idi, 23-26 Ekim 1932'de Bkre'te nc top-

lana-yapld. Bulgaristan aznlk meselesini kendi istedii gibi halledemedii iin konferans terketmiti. Dier be devlet almalara devam ettiler. Aralarnda bir gmrk birlii kurulmasn mzakereye baladlar. Drdnc konferans 11 Kasm 1933'te Selanik'te topland. 1934'de Belgrad'ta toplanan Trkiya^Yunanistan, Yugoslavya, Romanya dileri bakanlar Balkan Birfifi tasarsn hazrlamlard. Bu tasarnn 9 ubat 1934 tarihnde Atina'da imzalanmas ile Balkan Birlii kurumutu. Bu pakt ylnz kid devletlerirVl^anlar'nsnrlann koruyabilmeler* iin, blgedeki revizyonist devletlere kar alnm bir tedbirdi. Blgede bu ekilde siyaset takip eden Bulgaristan olup, Arnavutluk talya'ya tbi olduu iin bamsz bir siyaset gdecek durumda deildi. Trkiye Avrupa'daki anti-revizyonist gruba ynelen bir devletti. talya onun iin en byk tehlike MB'Balkan BirR ad geen devletin yaylma siyasetine kar en byk engeldi. Trkiye doulu devletleri de Balkan Birlii gibi bir anlama etrafnda toplayarak revizyonist devletlerin yaylmasn nlemek isfiyordu. Bu sebeple Ttfrkye, ran, Afganistan arasnda 9 Temmuz 1937'de Saadbd Pakt imzalandjjoun konferans srasnda Boazlar iin tesbit edilen esaslar 1936'ya kadar yrrlkte kalmt. Lkin Boazlar'n silahszlandrlmas taahhd Trkiye'nin yurt mdafaas bakmndan elini kolunu balyordu. Bu hususta Trkiye'nin taebbs ile 20 Temmuz 1936'da Montreoc'da yaplan Boazlar szlemesi Trkiye, Bulgaristan, Fransa. Japonya, ngiltere, Romanya, Sovyetler Birlii, Yunanistan,Yugoslavya tarafndan imzaland. Toplantya katfrnayan talya bu szlemeyi sonradan, 2 Mays 1938'de imzalamtr. Bu devrede Trk diplomasisi en byk baarlarndan birini de, Hatay meselesini halletmekle gstermitir. Fransa ile yaplm olan 20 ekim 1921 Ankara anlamasna gre, iskenderun sanca (Hatay) kendisine has bir idareye sahip olacak ve Trk rkndan olan halkn kltr bakmndan gelimesi iin her trl tekilttan faydalanlacak ve sancakta Trk dili de resmi! diller, arasnda olacakt. Bununla beraber, Suriye zerindeki Fransz manda idaresinin kaldrlmas ve bu lkeye bamszlk verilmesi iin Suriye ile de ad geen devlet arasnda 9 Eyll 1936'da varlan anlama, skenderun sancanda oturan Trkler'in mukadderat ve haklar konusunda cidd endielere yol at. Mesele, Fransa ile Trkiye arasnda cidd bir gerginlik yaratt gibi, Milletler Cemiyeti'nde dahi grld, fakat haliedilemedi. Nihayet Avrupa'da siyas buhrann had safhada olmas bu meselenin zmlenmesine yardma oldu. Akdeniz'de barn devam iin taraflar Sancak'n btnln teminat altna alan 29 Mays 1937 tarihli anlama hkmlerini yerine getireceklerdi. Hatay'da yaplan seimler sonunda seilenler, ilk mstakil Hatay Devleti'nin Millet meclisi'ni tekil ettiler. Eyll 1938'de kurulan bamsz Hatay Devleti,-29 Haziran 1939'daki Hatay Millet Meclisi'nin karar ile Trkiye katlmtr. O - kinci Dnya Harbi srasnda Trkiye baarl bir tarafszlk siyaseti takip etti. Rusya ile mnasebet, yeni bir pakt imzalanmakla beraber, grnte normal devam etti. Trkiye, gerek Mihver ve gerekse Mttefik devletlerin bask ve zorlamalarna ramen, smet nn'nn takip ettii politika sayesinde tarafszln muhafaza etmeye muvaffak oldu. 1939 Mays'nda ngiltere ve Fransa ite karlkl bir yardm anlamas, 1941 Hazirannda ise Almanya ile bir saldrmazlk pakt imzaland. kinci Dnya Harbi'nin en iddetli yllarnda Trkiye mal

bakmdan deme skntsna

526

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

527

dmt. Bu, yeterli ihracat ve ithalt yaplamamasndan ileri gelmekte idi. Trkiye en g zamanlarn bu harp sresince yaad. Almanya le saldrmazlk pakt imzalanmadan nce hudutlarna kadar dayanm bir Alman istils dncesi Trk devlet adamlarn sarsmt. Bu pakt imzalanrken de ngiltere ile imzalanan ittifakn vecibelerine sadk kalndnn, anlama metninde aklanmasna zel bir gayret gsterilmiti. Almanya ile Rusya'nn 1941 Hazirannda harbe tutumas, Trkiye'yi harbin bandan beri tehdit eden iki byk devlet ile mnasebette Trk diplomasisinin omuzundaki byk bir yk hafifletmi oluyordu. Bu defa Trk devlet adamlar, ngiltere'nin, Trkiye'nin srtndan Rusya ile anlamas ihtimalinden ekinmekteydiler. Fakat Churchill'in telkini ile, ngiltere ve Rusya 10 Austos 1941 de Montreux Boazlar rejimine sayg gsterecekleri hususunda Trkiye'ye teminat verdiler. Trkiye 1941 Ekiminde Almanya'ya krom satna dair Almanya ile bir anlama imzalad. Trkiye 1942 sonuna kadar Fransa ve ngiltere'ye krom satmakta devam edecek, ancak 1943 ve 1944'de Almanya'ya krom satacakt. Amerika buna seri tepki gsterdi. ngiltere Trkiye'nin nazik durumunu takdir ederek, Amerika B. Devletleri'ni yumuatt. Almanlar'n Kuzey Afrika'da Svey'e doru ve Kuzey Kafkasya'ya hcuma gemesi, Trkiye'yi kskaca alacak durum meydana getirebileceinden Trkiye'nin durumu nezket kazanyor. Mihver devletleri kendi saflarnda harbe katlmasn temin iin Trkiye'ye byk vaadler yapyor ve baskda bulunuyordu. Lkin, Stangrad ve Elatemeyn muharebeleri Alman tehlikesini bertaraf etti, fakat bu sefer Rusya ortaya kt. Rusya, kendince Trkiye'nin takip ettii hareket tarzn kusurlu buluyor, onun ngiltere ve Amerika ile arasn amaya alyordu. Ocak 1943'te Adana'da Trkiye Cumhurbakan smet nn ile gren Churchill, Trkiye'yi kendi saflarnda harbe girmeye davet etmediini beyan etti. Halbuki bir yl sonra IngBtere Trkiye'yi harbe girmee zorlamaya baladi. tlrkiye Cumhurbakan Kahire'de Roosevelt ve Churchill ile 3 Aralk 1943'de grt. Ad geen devletlerce Trkiye'nin asker durumu hakknda izahat verildi. Trkiye Almanya'ya krom satn 1944'de durdurdu. Bir takm Alman harp gemilerinin Boazlar'dan gemesi Trkiye ile Ingilterenin arasn amt. Nihayet Trkiye, Inghtere ve Amerika'nn telkini ile Almanya ile mnasebetini 2 Austos 1944'de kesti. Yalta konferansndan sonra 23 ubat 1945'de de Almanya ve Japonya'ya harp iln etti. Ertesi gn de Birlemi Mitletler'e katlarak ubat sonunda deklerasyonu imzalad. 0 Harp sona erdii zaman, ingiltere ve Amerika halk efkrnda Rusya lehine bir duygu besleniyordu. Bu bakmdan mddeti 1945'de bitecek olan Trk-Rus dostluk anlamas hususunda Rusya'nn basklar karsnda Trkiye yalnz kalm bir durumda idi. Bu arada San Francisco'da toplanan konferansa Trkiye de katld. Rus D-ileri Bakan Molotof, yenilenecek dan anlamada Trkiye'nin Dou snrlarnda Rus lehine tashihat, Boazlarda Ruslar'a sler verilmesini istiyordu. Trkiye aleyhine iddetli bir propaganda faaliyetine girien Rusya 1946 yl Austos aynda Boazlar meselesinde Trkiye ile yalnz katma durumuna girerek Boazlarn mdafasn mterek yrtme arzusu besliyordu. Ar Rus bask ve propagandas Amerika ve ngiliz siyas evrelerinde menf yanklar uyandrd. Bu srada Amerika'da Mart 1947'de Truman yardm doktrini kabul

edildi. Rusya'nn takib ettii siyasetin kendi siyas menfaatinin aleyhinde olduunu anlayan Amerika, Trkiye'nin stratejik durumu ile ilgilenmeye balad. Trkiye Bat ile sk bir ibirliine gi-

riti . 1949 Austosunda Avrupa Konseyine ye olarak girdi. Kore harbinin kmas ile (1950) Trkiye de Kore'ye muayyen bir miktar asker gndererek katld. Buradaki Trk askerlerinin kahramanlklar Amerikan ve Bat dnyasna Trkiye'yi daha yakn hle getirdi. Trkiye ubat 1952'de NATO'ya katld. Bundan baka ngiltere'nin telkini ile Trkiye'nin katlaca bir Orta-Dou pakt kuruldu. Dier b$tQ Arap devletlerinin girecei mid edilen bu pakt Trkiye, Pakistan, Irak, Iran, ngiltere'nin itiraki ile kuruldu. Ad "Badat Pakt" olan bu anlama 24 ubat 1955'de nce Trkiye ile Irak arasnda imzalanmt. Irak'n 1958'de ekilmesi ile bu pakt 1959'dan itibaren CENTO ad altnda devam etmitir. Rusya, nihayet Stalin'in lmnden sonra d siyasetinin de deimesi ile, 1953'de Trkiye zerindeki tasavvurlarndan vazgeildiini bildirdi. Trkiye'nin kinci Dnya Sava'ndan sonra en nemli d meselesi Kbrs olmutur. ngiltere 1947 ylndan itibaren Kbrs'a muhtariyet vermee hazrlanmakta idi; bunun iin Trkler'den Rumlar'dan eitli meslek teekkllerinin temsilcilerinden bir danma meclisi kurmak istemi ise de Rumlar ve komnistlerin valinin yetkilerini snrlandrmak istemeleri ve ngiltere'nin de bunu kabul etmemesi karsnda bu teebbs akim kalmt. Bu durum adada tedhiilii hzlandrd ve geniletti. Kbrs'taki gelimeler 1947 ylndan beri Trk basnnda dikkatle takip edilmeye baland. Zira Yunanistan, Kbrs'n ilhak (Enosis) iin, remil olmayan teebbsleri destekledii gibi, Yunan devlet adamlar da yaptklar beyanlar ile bunu tasdik ediyorlard. Fakat bunu resmen ancak 1961 ylnda benimsediler ve akladlar. Mesele 1954 ylnda milletleraras plna sokulduu halde, Trkiye ilgili bir devlet olarak kendini ancak 1955 ylnda kabul etirmiti. 1958 ylnda ngiltere, Yunanistan ve Trkiye Paris'te Kbrs iin bir hal aresi bulmak zere mzakereye oturdular. Yunanistan Enosis'ten vazgemi gibi grnd. Nihayet 11 ubat 1959'da Zrich ve 19 ubat 1959'da Londra anlamalar imzaland. Trk ve Rumlar'dan mrekkeb iki cemaata sahip bir Kbns Cumhuriyeti 15-16 Austos 1960da ortaya kt. Fakat Yunanistan, bu anlamalar Kbrs Cumhuriyeti'ni ilhak fin bir vasta telkki etti. Kbrs'a gizlice kuvvet gnderdii gibi, orada tatbik edilmekte olan Londra ve Zrich kararlarn ihll ettirmekte devam etti. Rumlar 1963'de Trk topluluuna kar imha hareketine getiler. Trk Hava Kuvvetleri adadaki Rum mevzileri zerinde ihtar uuu yaparak Trk hkmetinin mdahaleye azimli olduunu hissettirdi. arpma sona erdi, Londa'da 1964'de neticesiz bir konferanstan sonra BM Gvenlik Konseyi'ne intikal ettirilen meseleye her iki taraf tatmin edecek bir hal sureti bulmaya alld. Meselenin bu hale gelmesinde. Trk topraklarna yakn ve Kba adas gibi bir banba haline getirilmek istenen Kbrs adas hususunda Trk hkmetinin hakl teebbslerini engelleyen Amerika'nn rol olmutur. Fakat 1974 ylnda Yunanistan'daki Cunta idaresinin bir oldu bittiye getirerek adann Yunanistan'la birlemesini temin edecek darbe teebbs zerine adada yaayan 120.000 ksur Trk'n hayatn korumak iin, 1960'da imzalanm olan anlamann hkmlerine dayanarak, Trkiye mdahale hakkn kulland. Bunun sonucunda adann te bir ksm Trkler'in eline geti. imdi Trkiye gemiteki olaylar dikkate alarak Trk ve Rum cemaatlerinin iice oturamyacaklarn ve ancak iki devlet halinde tekiltlandktan sonra iki unsurdan mteekkil bir Kbrs Cumhuriyetinin yaayabileceini ileri srerek grmeleri o istikamete evirmeye

528

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

529

almaktadr. Nitekim bu cumhuriyetin bir paras olarak "Kbrs Federe TOrk Devleti" tekil edilmitir. Bu #r ge. de olsa kr gerek olarak yava yava dnya kamuoyunda kabul edilmeye balanmtr. Trk d siyasetinde son yllarda byk gelimeler olmutur 1963 ylndan nce olduu gibi mensup olduu siys blokun dmen suyuriy Jakip etmemekte birok meselelerde mstakil hareket edebilme serbestisini kullanmaktadr. Bunun byle olmasnda hibir pakta bal olmayan tarafszlar blokunun byk tesiri olmutur. Bunun sonucunda, zellikle Libya ve Irak gibi Arab devletleri ile sk bir diplomatik yaknlama iinde bulunulmasdr. Bu yaknlama Trkiye iin gelimekte olan sanayi mamullerini satacak yeni pazarlar bulabilme imknlarn ortaya karmasndan dolay da nemli ve msbet bir gelimedir.

BBLYOGRAFYA Falih Rtfk Atay, ankaya (1881-1938)?, stanbul 1969. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford 1961. Gotthard Jaeschke. Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Mondros'tan Mudanya'ya kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), Ankara 1970. Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Savas Kronolojisi, Mudanya Mtarekesinden 1923 sonuna kadar (11 Ekim 1922-31 Aralk 1923), Ankara 1973. Metin Tamko, A Bibliography on the Foreign Relations of the Republic of Turkey, 19&1967, Ankara 1968. smail Soysal. Trkiye'nin d mnasebetleriyle ilgili balca siyas andlamafar, Ankara 1965. Lord KInross, Atatrk, bir milletin yeniden douu, vr. Ayhan Tezel, stanbul 1967. Peymi Safa* Trk nklabna baklar, stanbul 1939. Ali Fuad Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, istanbul 1953. Ali Fuad Cebesoy, Siyas Hatralar, stanbul 1973. MI. Hasan Rza Soyak, Atatrk'ten Hatralar, stanbul 1973, MI. Atatrk Kitapl Katalogu, istanbul 1973. Muzaffer Gkmen, Atatrk ve Trk Devrimleri Tarihi Bibliyografyas2 stanbul 1968. Hikmet Bayur, XX. yzylda Trkln tarih ve acun siyasas zerindeki etkiler, Ankara 1974.

XII. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti

1. Tarihte Kbrs

^
Halil Fikret ALASYA

a) Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinden nceye Ksa Bir Bak : TarihShin hibfc devrinde, Kbns adas Yunan idaresinde olmamtr, bu tarihi gerek, 1907 yl^da Kbrs' ziyaret etmi bulunan VVinston ChurchiTin, Rumlarto adann runanistan'a ilhak edilmesini talep etmeleri zerine, Kbrs'n hibir zaman hibir ekilde Yunanistan ile ilgisi bulunmadn sylemi olmas ile de tarihe tescil edilmitir. smanlrtr*n Kbrs' fethinden nce, Akdeniz'e hkim dan devletlerin idaresine girmi bulunan adann Ortodoks halk, Katolik Venedik idaresinde ok basla altnda tutulmu, hatta Ortodoks Bapiskopos makamndan alnarak, bir kye srgn edilmiti. Bu ar artlardan ancak Osmanl'nn dil idaresi altnda kttfttlacaklanha inanm bulunan Bapiskopos, el beyi aracl ile Padiah'a mracaat etmi ve Kbrs'n fethedilmesin! arzetmitir. Bu Mracaat, Kbrs'n fethini abuklatrmtr. b) Kbrs'n Fethi: 1670-1571 ytter arasnda, 50 bin ehit verilerek Kbrs Osmanllar tarafndan fethedilmitir, Ortodoks Rumlar, sefer srasnda, Osmanl ordusuna yardm etmilerdir. Hara $. Mark'm saraydaki bayran infirip yerine Osmanl bayran da br Rum ekmitir.

o) Kbrs'n skn s Kbrs'n fethini mteakip, Kbrs'ta nfus saym yaplm, adada 150 bin yerli halkn ve 30 bin Trk askerinin mevcut olduu tesbit edilmitir. Bunun zerine adann iskn iin, zamann usllerine gre "srgn" hkm karlarak, btn mil zeme ve tehizat ite Kbrs'a 5720 hane halk yollanmtr. Kbrsl Trkler'in ecdad ite bu gmenler ve adada katan Trk askerleridir. ) Ortodoks Bapiskoposluunun hyas: Osmanllar'n Kbrs'n fethini mteakip, Ortodoks Bapiskopos srgnden Lef-koa'ya getirtilmi, makamna oturtulmu ve Fatihin istanbul Patrtkine vermi oldu-

530

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

531

u imtiyazlara benzer, mtiyazlar verilmi ve Bapiskoposluk binas ile mtemilt da kiliseye vakf edilmitir. Bu gn de Osmanl vakfdr. Bylece Kbrs Rum Ortodoks halkn lideri yaplmtr. Kilise Bizans devrinde bile byle bir durumda bulunmamtr. d) Osmanl Devleti Aleyhine Tahrikler ve Tertipler: Dou Akdeniz"de mhim bir yer igal eden son hristiyan kalesi Kbrs'n, Trkler tarafndan fe, hristiyan leminde ^karlanmamtr. Bundan dolay adann Trkler'den geri alnmas iin, hristiyan halk tahrik etmek zere, Kbrs'a bata Rusya olmak zere Fransa tarafndan da misyonerler gnderilmitir. Telkinler 30 ylda tesirini gstermi ve 1600 ylnda Ortodoks Bapiskopos, Savoy Dk arl Emanuel'e mracaat ederek, "Noel Gecesi" adadaki btn Trkler uykuda ken, Rumlar tarafndan baskn yaplarak, katledilmesini ve Dk'n adaya asker kararak, Osmanllar'dan geri almasn teklif etmitir. Dk byle bir cesareti kendinde grmemi ve teklifi reddetmitir. 1664 ylnda Bapiskopos Nikeforun ayn mealde bir teklifi Venedik Doge'ne teklif etmi ama netice alamamtr, Kbrs Ortodoks kilisesinin, Kbrs'ta yaayan Trkleri bir gecede katlederek, Kbrs' Yunanistan'a ilhak etme gayesi 1600 ylndan beri hibir zaman deimemi, nihayet gnmze AKRTAS - Trkleri mha Pln eklinde formle edilmitir. e) Osmanllar Devrimle dar Tekilt: 1571 ylnda Kbrs fethedilince, Lefkoa merkez olmak zere, bir beylerbeylik kurulmutur. Bat Magusa ve Girne ise sancak beyleri tarafndan idare edilmitir. Z#nan seyri iinde de durumagre deiiklikler olmutur. 1878 ylna kadar gelinmitir. Osmanl imparatorluunu paralamak iin Rus ar tarafndan 1814 yihnda kurdurulmu bulunan "Fld Etrfya* 1894 senesinde ad deitirmi ve "Etniki Eteriyafl olmutur. Osmanl idaresi altnda kilise, Filiki Eteriya'nn kabul ettii Megali-dea programn gerekletirmek iin, isyanlar tertiplemi olup bunlarn en mhimi, 1821 ylnda karlm bulunan isyandr. Ayn tarihte stanbul Patrik'i de isyan etmitir. Kbrs Bapiskoposa Kyprianou ve papazlar yakalanm, idam cezasna arptrlm ve hkm infaz edilmitir. Patrik V. Gregorios da idame mahkm edilmi ve Patrikhanenin kuzey kapsnda aslarak idam edilmitir. Bu kap hla kapaldr. stanbul, Yunanllar tarafndan zaptedilip, Bizans mparatorluu ihya edilince kap alacaktr. H ytfhtfe isyan karld zaman FHIKI Eterya'nn Bakan, Rus arnn yaveri Aleksandr Ipsilianti idi. 1} Kbrs'n Geici Olarak ngiltere'ye Devredilmesi: Osmanl devletinin 19. yy. da bir sra malbiyete uram olmas neticesinde, 1878 ylnda. Rus ordular Yeilkye kadar gelmilerdi. Rusya'nn Boazlar'a yaklamasn, menfaatlarna uygun bulmam olan ngiltere'yi harekete geirmitir. ngiltere szde Osmanl devletinin yararna dnm olarak, Osmanl devleti ile temasa gemitir. Padiah "denize den ylana sarlr" kabilinden, ngiltere'nin bu yaknlamasn, msbet karlamtr. Ruslar'n douda Osmanl lkesine taarruzu halinde, ngiltere'nin asker yardmda bulunabilmesi iin, Kbrs'ta ngiliz asker birliklerinin slenmesini temin maksadyla, baz artlarla, yani Batum, Kars ve Ardahan'dan Ruslar'n ekilmesi halinde, Kbrs'da otomatikman Osmanllar'a geri verilmek kayd ile, Kbrs'n ngiltere'ye geici olarak verilmesi kabul edildi. ngilizler bylece Ruslar'n Ortadou petrol sahasna inmelerine mani olmay dnmlerdi. Padiah bu andlamay "Hukuku ahaneme asla halel gelmemek art ile" erhini eli ile yazarak imza etmitir. Ancak padiah bu erh ile de yetinmemi ve Ingilte-

re'nin stanbul bykelisi Leyarrfdan da bir taahhtname istemi ve almtr. 1878 Berlin andlamasna gre, Kibne'm idaresi 12 Temrnttt 1878 gn ngiltere'nin efine gemii. Ayn gn Bapiskopos Sofroniyos, bu geici idarenin, Kbnrth Yuna* nstan'a ilhak edilmesine imkn vereceini mit ettiini aklamtr.

2.1878-1960 Devresi
a) ngilizler daresinde Gelimeler t Hgfltfeler 1878 ytfnda Kbntf geici olarak devrhnca, life i olarak dar dzenlemeye girimitir. Bu srada genel olarak, ynetimde grev alm$ bulunan Trk memurtar ilerinden uzaklatrlm, yerlerine Rumlar atanmtr. Bu durum Trtder'i skntlara sokmufer. Neticede lrk nfus azalmtr. Rumlar imtiyazl duruma gelmi olunca, bu defa de Kbrs'n Yunanistan'a ilhak edilmesine ynelik faaliyetlerini artrmlardr. b) Kbrs'n ngiltere'ye Tek Tarafl lhak: Trkiye'rtfr, Birinci Dnya Savanda Almanlar safnda savaa girmesi 2erine, ngiltere 5 Kasm 1914 tarihnde Kbrs' tok tarafl terek ngiltere'yi ilhak etmitir! Osmanl devleti bu ilhak sadece protesto edebilmitir. ' ingiltere, Yunanistan'n ngiltere safnda savaa katlmas halinde, Kbrs'n Yunanistan'a verilebileceini bfcflrm1tir. Yunanistan, teKM'.kabul etmemitir ama, Kbrs' Ingilterenin elden karabilecei gr ortaya fcrtir. Bu grten hare^ kete gemi bulunan, Rum-Yunan ikilisi, 1931 yl Ekim aynda, Kbrs'n Yunanistan'a lhak edttmesi iin isyan karmlardr. Vali kona ve kaymakamlklar yakt-mtr. Vanyi lmden bir Trk olan kavas Sami MdroJu kurtarmtr. syanc Bapiskopos ve metropofjer ada'dan srlm ve kilise 35.354 Sterling para cezasna arptrlmtr. Yunanistan'nn Kbrs bakonsolosu Kyrou syan organize etmes? ve ynetmi bulunmasndan dolay Kbrs'tan ihra edilmitir. Bu olaylar karsnda ngiltere adada idar gelitirmeler yaprfutr ama, Rum-Yrtse ikilisi tatmin olmamtr. ) Kbrs'ta Plebisit s Bapiskopos Makarios, 15 Ocak 1850 tarihinde, kiliselerde papazlarn gzleri nnde plebisit yaptrmtr. Oy pusulasnda: ^-Kbrs'n Yunanistan'a ilhakm arzu ediyorum. Kibrisin Yunanistan'a ilhakna karym. cmlelerinin birine 'evet" diyecekti. Byle bir plebisitte benzeri dnyada grlmemitir. Sonula % 90'larn zerinde "evet" kmtr. Trkiye ve ngiltere bu plebisiti tanmamtr, ama Rum-Yunan ikilisi bu plebisite dayanarak, Kbrs halkna yani Rumlar'a, SelHetermtaaypn hakk verilmesini Yunan delegesi 1952 ylnda Birlemi Milletlerden talep etmitir Trk delegesi de byle bir hakkn Trkler'e de verilmesini BM'den resmen talep etmitir. Neticede Rum-Yunan ikilisi tekrar BM'ye gitmitir. 10 Ekim 1953 flnO.CHP Genel Sekreteri Kasm Glek Anamur'da yapt konumada: ingiltere Kbrs'tan ekilecek olursa. Statko deiiklii ancak Trkiye lehine olabilir" diyerek Trk grn ortaya koymutur. Bu durum karsnda Yunanistan, Kbrs'n Yunanistan'a ilhak meselesinin mzakere edilmesini 1954 Martndan itibaren, ngiltere'den talep etmitir, fakat reddedilmitir. Yunanistan ne BM'den ne de ngiltere'den arzusuna uygun bir karar alamaynca, Makarios'un telkinlerine uyarak, meseleyi silah zoru ile halletmek yoluna girmi, EOKA adl tedhi rgtn kurmu ve 7 Mart 1953 tarihinde Atina'da "Her ne pahasna olursa olsun LHAKI gerekletirmek" iin EOKA and iil-

532

TRK DNYASI EL KTABI

533

mistir. EOKA tekiltnn malzemesi, ilh, tehizat ve eitimi, Yunanistan tarafndan salanmtr. Bar yolu ile bir netice alamam bulunan Rum-Yunan %M\t'.-t Nisan 1955 gn, EOKA terristlerini taarekete geirmitir. EOKAJnn komutan Gri-vas, 1 Nisan 1955 gn Dighenis takma ad ile yaynlad biklticle:>'HWrfiwnszda iki dman vardr. Birincisi ngilizler, ikincisi ise Trkler'dir. ngilizlerle savaarak onlar malp edip adadan atacaz. Bundan sonra Trkleri mha edecegizTrle-defimiz ilhaktr. Her ne pahasna, olursa olsam; bu gayeye ulamak vazifemizdir" demitir. 8u iflaha mesele^ 1600 ydn/dan berl^fregelptg v 1963 Kanh-Noel olaylarnda AKRTAS Plan olarak tatbik edilmitir. ngiliz stihbaratndan 1955 yl ocak aynda szdrlan habere gre, ngilizler, 1960 ynda Kbrs'n idaresinden el ekecek, sadece sleri elinde bulunduracaktr. te buna gereke hazrlamak iin ngilizler EOKA terristleri 8e kedMare oyunu oynamlar ve bir avu adada EOKA'clan^naip etmemilerdir. EOKA etelerini kuatnca, kamalarn salamak iin gedikler brakmlardr. ENOSS'e kar olan Trkler, EOKA'ya kar tabiatyte ngilizler'in yannda yer almlardr. Ellerinde silah olan Trkler ise, sadece Trk polislerdi. EOKA, Trk polislerinin ngilizlere yardm etmemesini, yani vazifelerini yapmamasn talep etmi, aksi takdirde ldrleceMerini aklamt. Trk sorumlu makamlar, Makarios'a mracaat etmi ve hibir t^cel^Tmtr. Nitekim 1957 ylnda Temmuz aynda vazifesini yapm olan bir Trk polisi arkasndan vurularak ldrlmtr. Bu durum karsnda Tprk halk da canlarn ve mallarn korumak ve savunmalarn salamak iin, tekiltlanmak ihtiyacn duymular ve 1 Austos 1958'de Trk mukavemet Tekilt IMFi kurmulardr. Ancak bu tekilt, )KA ile kyasland takdirde, zayf durumda idi, bundan dolay 1955-1958 yllar arasnda, btn adada Trkler EOKA'nn hedefi olmu, yzlerce Trk ldrOm, yaralanm, 33 kyde evleri tahrip edilmi olan 6000 Trk, mlteci duruma dmtr. Buna ramen Trk halk kendisini savunmaktan vazgememi, en kt artlar altnda direniini srdrmtr Bu tarih direni neticesinde, ngiltere eitli toplantlar tertiplemi, Radclifte Anayasas hazrlatlm, MaeMillan Pln tekKf ediirni ama Rum-Yunan ikilisi, hepsini reddetmitir. Ancak 1 Ekim 1958 gn MaeMillan Plnna gre.-STOr-kiye Temsilcisi Kbrs'ta fiilen greve balaynca, Rum-Yunan ikilisi adann taksim edilme tehlikesi ile kar karya geldii korkusu ile, anlamaya varmak zorunda kalmtr. Kbrs Trk' 11 ubat 1959 gn imzalanm bulunan Zrih ve arkasndan 19 ubat tarihinde imzalanm olan Londra Andlamalar ile Bamsz Kbrs Cumhuriyetfnin, eit statl kurucu, orta olmutur.

Self-determinasyon hakkm Kbrs Cumhuriyeti lehine kullanmtr. Kbrs Cumhuriyetinde, Cumhurbakan yardmcs Trk, 10 bakandan 3' Trk ve Temsilciler Meclisi-

3.1960 -1963 Devresi

a) Kbrs Cumhuriyeti: Bapiskopos Makarios, 1959 Zrih ve Londra Andlamalarn, bask altnda ve kerhen imzalandn sylemitir - Zrih ve Londra Andlamalarnda yeralan esaslara gre, Kbrs Cumhuriyeti Anayasas, Garanti ve ttifak Andlamalar hazrlanm ve Kbrs Cumhuriyeti 15/16 Austos 1960 gece yarsnda mzalanarak Cumhuriyet resmen iln edilmitir. 16 Austos 1960 gn 650 kiilik Trk ve 950 kiilik Yunan Alaylar Magosa'da karaya ayak basmlardr. Kbrs Cumhuriyeti Kbrs Trk ve Rum halknn eit statl, kurucu ortak olarak kurduu bir cumhuriyet olmutur. Trk halk ada sathnda yaylm olarak yerlemi bulunduundan dolay,

nin yelerinin: % 30'u Trk olmutur. Memurlarn, her kademede % 30'u Trk olmas artt. Anlalaca gibi Trk halk bir aznlk olarak kabul edilmemi "Fonksiyonel Federatif Sistem" meydana gelmitir. Rum halk bundan memnun olmamtr. Kbrs nevi ahsna mnhasr bir Cumhuriyet olmutur. nk bir devlet yaratlm ama Kbrsl diye bir millet yaratlmamtr ABD'nin BM Delegesi Henry Cabbot Lodge BM'de yapt bir konumasnda: "Nihayet bir Kbrs milleti domutur" deyince, Kbrsl Rumlar, Lodge'u telgrafla potesto yamuruna tutmular ve kendilerinin "Yunanl" olduklarn bildirmilerdir. Tarih gerek ise Kbrs't diye bir milletin mevcut olmaddr. Makarios, ENOSS1 nledi iin, Kbrs Cumhuriyeti1, geici bk safha olarak grm ve zaferi elde etmek iin mcadeleye devam edileceini aklamtr. Bu grten harekete gemi bulunan Mkans, Aney&ann tatbik kabiliyeti olmad tezini ortaya atmtr. Yunanistan'da Karamanlis'in iktidardan dmesi ve yerine Zrih ve Londra Andlamalarn "Mill cinayet" olarak nitelemi olan Yorgo Papand-reu'nun gemi olmas Kbrsl Rumlar tahrik etmi ve cesaretlendirmitir. Zrih Andlamasna gre, Kbrs'ta 5 byk kasabada, de facto olarak mevcut olan Trk Belediyelerinin resmen kurulmas icap ediyordu. Ancak Mararios, buna msaade etmedi. Daha da ileri giderek "Anayasa Mahkemesi, hareketinin Anayasaya aykr olduuna karar verse bile, Mahkemenin bu kararn uygulamayacan" beyan etmitir. Cumhurbakan, Anayasay tanmayacan bylece iln etmitir. Fakat Anayasa Mahkemesi 25 Nisan 1963 gn, Trk taraf lehine karar vermitir. Bu karar ifcnca, Rum taraf Anayasa Mahkemesi bakan Alman Prof. DrvE. Forsthoff ve sekreteri Dr. Heinze aleyhine, kampanya balatm ve Heinze'nin Trkler'den rvet ald iftirasn yaym, neticede Prof. Forsthoff, Makarios'a bir mektup gndererek 15 Temmuz 1963'den geerli olmak zere istifa ettiini bildirmitir. Garantr devlet olan Trkiye, Makarios'un 1963 ylnda Ankara'y ziyareti srasnda, Makarios'a Anayasa'ya gre kurulmu bulunan nizamdan kesinlikle taviz verilmiyeceini, ilgili bakanlar azndan bildirmitir. TBMM de 9-14 Ocak 1963 tarihleri arasnda yapt mzakerelerde, Anayasann Kbrsl Trkler aleyhine tadil edilmesine taraftar olmadn, hatta tam aksine, glendirilmesi gerektii yolunda karar atmtr. Kbrs meselesinin Makarios'un arzusuna gre halledilmiyecei ve Kbrs'l Trklerin Makarios'un insafna terk edilmiyecei aka ifade edilmitir. b) Anayasa Tadil Teklifleri: Btn bu ikazlara ramen, Makarios, tatbik kabiliyeti olmad yolundaki tezine dayanarak, Kbrs Anayasasna tadil etmek yolundaki tutumundan vazgememi ve Kbrs'taki ingiliz Yksek Komiserinin yardm ile, Anayasaya *3 maddelik tadil tekliflerini hazrlamtr. Qj Makarios bu teklifleri 30 Kasm 1963 gn Kbrs Trk Liderliine, Garantr Devlet olan Trkiye'ye, ngiltere'ye ve Yunanistan'a vermitir. Kbrs Trk liderlii derhal ve Trkiye ise 6 aralk 1963 gn teklifleri reddetmitir. Tadil teklifleri, veto hakk dahil, Trkler'e tannm olan btn haklar kaldryor ve Trkler'i bir aznlk olarak kabul etmi oluyordu. ngiltere ve Yunanistan'dan, tabiatiyle hibir tepki gelmemitir. Makarios bu tadil tekliflerinin lehine taraftar toplamak iin Moskova'ya ve Balantszlarn memleketlerine seyahata kmtr. Bylece BM'de lehine te iki ounluu salamaya almtr. Esasen Makarios daha 1963 yl Austos aynda yapt bir aklamada 1964 ylnn Kbrs'ta byk deiiklikler yl olacan aklamt.

534

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

535

Yunanistan Dileri Bakan da 1963 yl Mart aynda, Trkiye Tarm Bakanna yapt bir konumada, Kbrs meselesinin 1963 yl sonuna kadar halledileceini sylemiti. Bu iki aklama, Rum-Yunan ikilisinin harekete gemek iin hazrlanm olduklarnn bir iareti olmutur. c) Kanl-Moel Olay lan s Trkiye'nin 13 maddelik Tadil Tekliflerini reddetmesinden 15 gn sonra, 21 Aralk 1963 gn nn kyndeki savunmasz Trkler1! ldrm olan EOKA'cIara kar Milletleraras Camiadan tepki grmemi olan Rurn-Yunarrikiflei, 23 Aralk 1963 gn Lefkoa'daki Trk halkn AKRTAS Planna gre 8 saatta imha etmek iin. Grivas komutasnda EOKA'clar ile Kbrs'taki Yunan alayna mensup askerleri harekete geirmitir. Radyo, TV ve PTT Mararios'un kontrolunda bulunduundan ve T.C. Bykeliliinin dahi telefon irtibat kesilmi olduundan ve Trk halknn sesini dnyaya duyurmas mmkn olmamtr. Bir din adam olan Makarios, bu katliam dnyaya: Trkler isyan etti, tenkil harekt balamtr" eklinde aklamaktan ekinmemitir. nsanlk tarihine kara bir sayfa olarak gemi bulunan Kanl-Noel olaylarnda, cann ve yavrusunu kurtarmak iin banyo kvetine snm bulunan Trk anas da EOKA-Yunan kurunlan ile delik deik edilerek katledilmitir. 3 gOMOTen bu katliamda Trkler 92 ehit, 475 yaral ve pekok kaypjyermifir. 103 ky yklm, 30 bin Trk gmen olmu, fakat insan haklar savunucusu hibir kii veya Milletleraras Camia'dan ilgi gsterilmemitir 25 Aralk 1963 gn Trk jetlerinin Lefkoa semalarnda ihtar uuu yapmalar zerine, Makarios ate kesmitir. Fakat 26 Aralk 1963 gn Ayvasl'da bulunan savunmasz Trkler'i toplatm ve kyn dna kartm, kendilerine kazdrtm bulunan ukurun banda hepsini kuruna dizdirerek katlettirmi ve ukura artrmtr. Avrupa Konseyi yesi ve Yunan tarihnin varisi olduunu iddia eden bir Cumhurbakannn emri ile bu katliamlar gerekletirmi olmasna ramen, Makarios, bu cinayetlerin hesabn Milletleraras Genocide Andlamas hkmlerine gre vermemi ve Kbrs Trk halknn feryatlarna hibir kiiden veya kurulutan ses kmamtr. Kbrs Anayasa Mahkemesi mstafi Bakan Alman Prof. Dr. E. Forsthoff bu feci olaylar iitince, 30 Aralk 1963 gn UPI muhabirine verdii demete: "Meydana gelen bu olaylara Makarios'un Trk toplumunun haklarn yoketmel stemesi sebep olmutur. Fakat bu kadar vahi bir taarruz olacan tahmin etmezdim" demitir. Kanl-Noei olaylar, Trk tarafnn can ve mal gvenliinin bulunmadn, aka ortaya karmtr. Dr. Kk ile Makarios'un mterek talebi zerine, ingiliz askerleri 29 Aralk 1963 gn Lefkoa'da "Yeil-Hafta girmiler, bylece Kbrs'n kuzey ve gney olarak fiilen ayrlmasna balanmtr. Bu blnmeye sebep Rum-Yunan ikilisidir. Blnmenin Trk Bar Harekt ile ilgisi yoktur. BM'nin 4 Mart 1964 gnk karart 9e Kbrs'a BM Bar Gc yollanm ve 27 Mart 1964 gn ngiliz askerlerinin yerini almtr. Bu gn de bu greve devam etmektedirler. Bu feci olaylardan sonra Trkiye, Garantr devlet olarak, mdahele etmek istemi, ancak Gvenlik Konseyi'nin 13 Mart 964 tarihli toplants buna engel olmutur. Buna ramen TBMM 16 Mart 1964 tarihinde gerektii takdirde, Kbrs'a mdahele etmek karar almtr. v i ) Kbrs'n Ykl s Kanl-Noel olaylarndan sonra, Makarios 1 ocak 1964 gn yapt basn toplantsnda, Zrih ve Londra andlamalarn feshettiini aklamtr. Silah zoru le hkmeti tamamen eline alm olan Makarios, Trkler'in btn

haklarn gaspetmitir. Bylece Bakanlar Kurulu ve Temsilciler Meclisi tamamen

Rumlar'dan teekkl etmi Trk memurlar da grevlerine gidememitir. Bunun tabii bir neticesi olarak "Gayrimeru Kbrs Rum Ynetimi" ortaya kmtr. Bu gn de durum ayndr. Fakat prosedral olarak, hla meru Kbrs Hkmeti muamelesi grmektedir. te bundan dolay, devlet olmann avantajlarndan mahrum olmamak ve Trkler'e sz hakk tanmamak iin, anlamaya varmamakta srar etmektedir. Meseleye bar bir zm bulunmasiin, ngiltere 15 Ocak 1964'de Londra'da bir toplant tertiplenmi fakat netice alamam, BM Gvenlik Konseyi 17 ubat 1964 tarihinde meseleyi ele alm ancak sonuca ulaamamtr. Makarios, batl lkelere bir bask yapmak maksadyle, Rusya ile temasa gemi ve 24 ubat 1964 tarihinde Rusya ile "Sivil Havaclk" anlamas imzalanmtr. Bunun bir neticesi olarak 26 ubat 964 tarihnde, Rusya ve ekoslavakya BM'de Makarios lehine oy kullanmlardr. Makarios mevcut asker kuvvetlerine ilaveten, 6000 kiilik "zel Polis Kuvveti" tekil etmi ve bu kuvvet iin ekoslovakya'dan silah satn almtr. ekoslovakya'dan alnm bulunan silahlar, mhimmat ve malzemeler Rus uaklar ile Kbrs'a getirilmitir. d) Makarios Trklere denek Vermedi: Makarios 1 Ocak 1964 tarihinden itibaren, Trk tarafna devlet btesinden vermek zorunda olduu % 30 denei kesmi ve Rumlar'a dk faizli kredi vererek kalknmalarn salamtr. Milletleraras Kurululardan ald yardmlardan, Trk tarafna pay vermemi ve Trkler'e hizmet gtrmemitir. stelik stratejik maddedir diyerek Trkler'e imento, ivi, battaniye, bot vs gtoi ihtiya maddelerini vermemitir. Hatta hayatn Trkiye'nin yollad dvizlerle idame ettirmee alan Trk halkndan vergi alm, Kzlay'n hibe olarak Trkler'e gnderdii yiyecek maddelerinden bile vergi almaktan ekinmemitir. Uygulad bask ve ekonomik ambargo ile Trkler iin Kbrs' yaanmaz hale getirmi ve Trkler "Ya valiz, ya tabut' tercihi yapmak zorunda braklmtr. e) Trkler'e Saldrlar: Makarios BM'den istedii karart karamaynca, adann eitli blgelerindeki savunmasz Trklere kar saldrlara girimitir. 14 ubat 1964'de Limasol'da, 9 Mart 1964'de Baf'ta, 19 Mart 1964'de Gaziveren'de Trkler'e tecavz edilmitir. Bu durum karsnda Trkiye mdahele etmek istemi, ancak ABD Bakan Johnson'un 5 Haziran 1964 tarihli mektubu ile, Trkiye'nin mdahelesi nlenmitir. Rum-Yunan ikilisi ABD'nin bu tutumundan cesaret atm ve daha byk apl saldrlara geerek, Trk halkn tealim olmaya zorlamay kararlatrmt. 6*9 Austos 1964 tarihinde, General Grivas komutasndaki Rum-Yunan askerleri Erenky'e kar karadan ve denizden byk bir saldrya gemitir. Trk tarafnn btn ikazlarna ramen, BM Bar Gc Komutan General Timaya, hibir tedbir almamtr. Bir avu niversite rencisi ve Erenkyl Trk, bu saldrya kar insan st bir gayretle direnmi ve 9 Austos 1964 gn Trk jetlerinin mdahalesi neticesinde atekes salanmtr. , Fakat Makarios, Trkiye'nin mdahalesinden ders almam ve Kbrs'ta bulunan Yunan Savunma Bakan erefine 27 Ekim 1964 gn verdii yemekte yapt konumada: "Yunanistan Kbrs ve Kbrs Yunanistan olmutur. Katiyetle inanyorum ki, Kbrs'n Yunanistan'la birlemesi le ilgili Pan-Helen mcadelesi ksa bir zamanda, zaferle sonulanacak ve zafer Yunan ihtiamp ve parlaklna yeni bir balang tekil edecektir1 demitir. *.

536

TRK DNYASI EL KTAB

TRK TARH

537

Makarios, Erenky saldrsndan dolay, dnya kamuoyundan tepki grmemi olmasndan ve hele Blt Bar Gcnn seyirci kalmasndan cesaret alm ve 15 Kasm 1967 tarihinde, Genaral Grivas komutasnda Rum askerleri ve yunan tmeni mensuplarn Geitkale ve Boazii kylerindeki Trk halkn imha etmek zere saldrtmtr. Bu saldr srasnda saldgan Rum ve Yunan askerleri, BM Bar Gc askerlerinin telsizlerini kracak kadar ileri gitmilerdirKadn, erkek, ocuk demeden herkesi ldrmler ve 80 yandaki ky imamnn zerine gazya dkerek yakmlardr. Bu saldr karsnda, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, Garanti Andlamasnn IV. maddesinin verdii yetkiye dayanarak, Mdahele hakkn kullanmak iin TBMM'den yetki alm ve Trk Silahl Kuvvetlerini gneye intikal ettirmitir. Ancak ABD cumhurbakan Johnson, bu defa da dileri bakan Cyrus Vance'i "zel Temsilci" olarak grevlendirmitir. Vance, Ankara-Lefkoa-Atina arasnda mekik diplomasisi yapm ve Trkiye'nin artlarn kabul ettirmi ve karmay nlemitir. Meseleye bar bir ^m bulunmas iin "kili Grmeler* yaplmasnda mutabakata varlmtr. f) kili Grmeler: kili grmeler 3 Haziran 1968 tarihinde Beyrut'ta balam ve sonra 20 Ekim 1971 gQn Lefkoa'da grmelere devam edilmidir. Trk taraf ENOS nlemee ve cumhuriyetin garanti edilmesine almtr. Ancak Makarios,byle bir forml reddetmi ve Rum halkna yapt konumalarda daima ENOSlS'ten sz etmitir. te bundan dolay deiik tarihlerde, eitli yerlerde ve deiik dzeydeki heyetler arasnda yaplm bulunan kili Grmelerden bir sonu alnamamtr. 12 ubat 1977 tarihinde enkta-Makarios toplanm ve 4 madde zerinde mutabk kalnm, 19 Mays 1979 tarihinde Denkta-Kyprianou toplantsnda 10 madde zrinde mutabakata varlmtr, fakat Rum taraf hibirini uygulamamtr. BM Gvenlik Konseyi karar ile BM Genel Sekreteri Perez de Cuellar'n gzlemciliinde "yi Hizmet Grevi" erevesinde, yrtlmekte olan kili Grmelerde, varlm olan mutabakatlara dayal olarak Genel Sekreterin hazrlayp sunmu olduu Taslak Anlama Metni"ni Denkta 31 ocak 1985 gn hemen kabul etmi, fakat Kyprianou 10 gn mehil istemi ve Atina'ya gitmi ve Atina'dan ald talimata uyarak Genel Sekreterin nerdii metni reddetmitir. Cuellar'n ikinci olarak sunmu olduu "ereve anlama Metni'ni "evet" veya "hayr" eklinde 21 Nisan gnne kadar cevap verilmesi istenmiti. 29 Mart 1986 Belgesi diye de bilinen bu metni de Kyprianou 20 Nisan akam reddetmitir* Trk taraf ise yine kabul etmitir. Trk taraf reddetmi olsayd Rum propogandas derhal faaliyete geer ve Trk tarafn BM'yi reddetmekle sular, dnyay zerimize kaldrrd. S. Kyprianou*nun bu tutumunu Rum Temsilciler Meclisi knam ve Genel Grme sonunda aleyhine karar verilmitir. Gvensizlik oylamasna ramen, Papandreu'ya dayanan Kyprianou istifa etmemitir. Ancak Meclisin feshinden sonra yaplan genel seimi kaybedince, yerine EOKA'ya mali destek salyafl ve Komnist AKEL Partisi tarafndan desteklenen, ismi daha nce siyaset aleminde iitilmemi bulunan Yorgo Vasiliu seilmitir. kili Grmelere, yine Perez de Cuellar gzlemciliinde devam edilmektedir. Ancak Vasiliu da, Kyprianou'nun szlerini aynen tekrarlamaktadr. nk Atina'nn yazm olduu senaryo deimemitir. 27 yl akn bir sredenberi devam eden kili Grmelerden imdiye kadar bir netice alnamam ve Rum-Yunan ikilisi ENOSlS'ten vazgemedike, Rum ynetimi meru Kbrs hkmeti olarak muamele grdke. Devlet olmann avantajlarn kaybetmemek iin anlamaya varlmas

mmkn olmayacaktr. nk Rum-Yunan ikilisinin Kbrs meselesine bak 14. Mart 1971 gn Mararios'un Yalusa kynde yapt konumada: "Kbrs Yunanistandr. Tarihin douundan bu yana, Kbrs Yunan olmutur (Tarihte Kbrs hibir zaman Yunan'n olmamtr). Kbrs' Yunan olarak devr aldk, yine Yunan olarak ve btn halinde Yunanistan'a devredeceiz", szlerinde aklanmtr. Durum, tutum ve davran bu olduuna gre anlamaya varlmasna engel olmann sebebi kolayca anlalr. g) 15 Temmuz Darbesi: Kbrs'n Yunanistan'a ilhak iin yaplm olan giriimler ve tertiplenmi bulunan saldrlar, Trk halknn gstermi olduu direni ve Garantr Devlet olan Trkiye'nin kararl tutumu karsnda, baarya ulaamamtr. Makarios, Trkiye'nin mdahele kararndan ders alm ve ENOSS'i -Uzun Vadeli Mcadele" taktii ite gerekletirme politikasn tatbik mevkiine koymutur. Yunan Cuntas ise, dahilde prestijini glendirmek iin Kbrs' bir an nce LHAK etmek istemi ve bu sebepten dolay Makarios ile aras almtr. Makarios'un Yunanistan cumhurbakan General Gizikis'e yollad 2 Temmuz 1974 tarihli mektup ile Yunan askerlerinin adadan geri ekilmesini stemesi durumu bsbtn aa vurmutu. Bunun bir neticesi olarak 15 Temmuz 1974 gn Yunanl subaylar, Makarios'a kar EOKA - B terristleri ile darbe yapmlar ve Makarios'un ldrldn Rum radyosundan iln etmilerdir. Halbuki Makarios, kamay ve ngilizler'e snmay baarm ve ngilizler tarafndan uakla Kbrs'tan uzaklatrlmtr. Darbeden sonra cumhurbakanl koltuum oturtulmu bulunan ve "insan kasab" diye n salm olan Nikos Sampson "Kbrs Helen Cumhuriyeti 'ni Kn etmitir. But se ad sylenmemi ENOSIS idi. Bu da Kbrs Cumhuriyeti Anayasas'na aykr olduu iin "Gayrimeru "bir devlet olmutur. Nitekim Makarios 19 Temmuz 1974 gn BM Gvenlik Konseyi'nde yapt konumada: "Yunanllar Kbrs' igal etmilerdir. Trkler'den daha ok tehlikelidirler. Adada arpmalar kanl bir ekilde devam etmektedir. Byk binalara Yunan bayraklar ekilmitir. Sokaklarda tanklar dolamaktadr, bu igal hareketi, Kbrs'n bamszln ve toprak btnln tamamen ortadan kaldrmtr. Bugn Trk toplunu da tehlike iindedir" demitir. Bu ifadesi ile Makarios, Yunanistan'n Kbrs' fiilen igal ettiini tescil etmitir. Trk halkndan katlim tehlikesi iinde olduunu, Nikos Sampson'un itirafnda: .'Trkiye mdahele etmeseydi, sadece ENOSS'i iln etmekle kalmayacaktm. ttirfirf efe lrir%edecektlm" szleriyle ir^amror. Trkleri imha etmek iin daha nceden hazrlanm olup, Bar Harekt srasnda ele gemi bulunan ok gizil AFRODT ve FESTOS kod adl plnlar da bu ac gerei aydnla karmtr. Darbe srasnda Makarios taraftar Rumlar ile Trkler'in de ldrlm ve bazlarnn diri diri, tannmalarna bile msaade etmeden ukurlara atlm olduunu, Lef koa Yendim Mezarl papaz Papatsestotftm Rum Mahkemesi nnde verdii ifadede^klanmtr. Darbe bir i savaa dnm ve Makarios taraftarlar kyasya ldrlmtr. Papatsestos'un ifadesine gre, Trkiye mdahele etmeseydi daha pekok Rum ldrlecekti. Rum-Yunan ikilisi, darbe srasnda ldrlm ve kimliklerinin belirlenmesine bile frsat verilmeden ukura atlm bulunan * Rumlar', kayp gstererek, bunlarn hesabm Trkiye'den sormaktadr.

4. Kbrs Trk Bar Harekt a)

Bar Harektrnn Sebepleri : Nikos Sampson'un cumhurbakan olmas ve Mararios 'un 19 Temmuz 1974

538

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

539

gn Gvenlik Konseyi'ndeki konumas, Kbrs Trkleri'ni imha edilmek tehlikesi iinde bulunduunu ve Trkiye'nin mdahele etmek zorunda olduunu aa karmtr. Ancak Trkiye, Yunanistan gibi genileme politikas gtmediinden ve Kbrs' igal etmek gayesinde olmadndan dolay, Garantr devletlerden biri olan ngiltere'ye zamann babakan Blent Ecevit azndan, "Mterek mdahale" teklif etmitir. Fakat, geleneksel politika icab, daima Rum-Yunan ikilisinin destekti-yen ngiltere Trkiye'nin bu samimi teklifini reddetmitir. Bu durum karsnda Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti Anayasann ayrlmaz bir paras olan Garanti Andlamasn IV. maddesinde: "Bu Andlamann hkmlerine bir riayetsizlik halinde, Yunanistan, Trkiye ve Birleik Krallk, bu hkmlere riayeti salamak iin gereken giriimler veya nlemler hakknda birbirleriyle gr alveriinde bulunmay taahht ederler. Mterek veya anlaarak hareket mmkn olmad takdirde, Garanti veren devletten her biri, bu Andlama hakkn sakl tutar' hkmne gre, mdahale yetkisini tek tarafl olarak kullanm ve 20 Temmuz 1974 gn Kbrs Trk Bar Harekt'n balatmtr. 20-22 Temmuz 1974 gnleri arasnda, Trk Silahl Kuvvetleri Kbrs'ta kk bir sahann kontroln eline geirmilerdir. Trkiye'nin bu mdahalesinin yasal olduunu Atina Yksek Mahkemesi 21 Mart 1979 gn ald 2658 sayl karan ile tescil etmitir. Bu vaziyet karsnda N. Sampson iktidardan uzaklatrlm ye Yunan Cuntas da yklmtr. Bylece Yunanistan'a demokrasi. Kbrs'n tamamna bar, huzur ve skn gelmitir. Gvenlik Konseyi'nin kararma uyarak 22 Temmuz 1974 gn saat 17:00 de ate kesilmitir. Trk taraf atekese uymu, fakat Rum-Yunan ikilisi, daha nce hazrlanm bulunan Trkler'i mha AFRODT VE FESTOS plnlarna gre, ar silahlarla birok Trk kyne saldrm, baz kyleri igal etmi, pekok Trk' esir almtr. 3 gn sren birinci harekt srasnda, asgar tahribat ile ve ok az zayiatla, bir kprba kazanlmtr. Rum-Yunan ikilisinin yapm olduu tahkimat incelemi bulunan yabanc generaller Trkiye 6 ay urasa Kbrs'a karma yapamaz* diye ' raporlar vermilerdi. Ancak Trk askeri 6 saatte Kbrs'a karmay baarmtr. Ma-karios asker gcne ve tahkimatna o kadar gveniyordu ki; Trkiye adaya mdahale edecek olursa, kurtaracak Trk bulamayacaktr" tehdidinde bulunmutur. Nitekim AFRODT ve FESTOS adl Trkler'i imha plnlarnda, Trkler'e kar giriilecek harektta, hangi askeri birliin ne yapacann, nasl gerekletireceinin, ne zaman harekete geeceinden, Bar Gc askerlerinin niformalarn giyerek karanlkta Trkler'i nasl aldatacaklarnn aklanm olduu, ldrlecek olan Trklerin de Trk mezarlklarnn yanna gmlmesini bile emredildii grlmtr. Rum-Yunan iklsi yllar boyu bu plnlan en ince teferruatna kadar belirterek hazrlamtr.

ksmnn taraflarca kabul

b) Birinci Cenevre Toplants s

15 Temmuz 1974 darbesinden sonra ngiltere, Garantr devletler arasnda yaplacak grmelerle, meselenin halledilmesini nermi ve bu gr ABD ve baz NATO lkeleri tarafndan d& desteklenmitir. Gvenlik Konseyi'nin 20 Temmuz 1974 tarihli ve 353 sayl karar Garantr olan Trkiye ve Yunanistan ile ngiltere'nin grmelere balamas, barn salanmas ve Kbrs'ta Anayasaya uygun durumun yeniden tesisi ngrlmtr. 25 Temmuz 1974'de balayan grmelerle taraflar arasnda byk gr ayrlklar olduu ve grmelerin zaman zaman kesilme tehlikesi ile karlalm olmasna ramen, grmeler srdrlm ve 30 Temmuz 1974 gn, Trkiye'nin taleplerinin byk bir

edilmesi neticesinde, bir protokol imzalanmtr. Trkiye "Kbrs Trk Bar Harekt'nn hukuk temellerini, bu protokol ile salam bir lamele oturtmutur. Kbrs'a yeni bir stat verilmesi iin mhim bir adm atlmtr. Vardan anlamaya gre: 1- Bir gvenlik blgesi kurutacaktr. 2- Yunan ve Rum askerleri tarafndan igal edilmi bulunan btn Trk blgeleri derhal boaltlacaktr. 3- Gzaltna alnm bulunan asker ve sivil personel ya mbadele edilecek veya serbest braklacaktr. 4- Kbrs'ta barn salanmas ve Anayasa'ya uygun hkmetin yeniden kurulmas iin grmelere devam edilecektir. Birinci Cenevre toplantsna katlm bulunan 3 dileri bakam, yaynlanm olan deklarasyon'da: "Kbrs Cumhuriyetinde Kbrs Rum toplumu ve Kbrs Trk toplumu olmak zere 2 otonom idarenin var olduunu not etmilerdir" denmitir. Bu husus ok mhim bir gelimedir. nk mteakip gelimelerin temelini tekil etmitir. Cenevre Anlamas Yunanistan tarafndan olumlu karlanmamtr, nk tam ENOSIS' gerekletirecei srada yenilgiye uramt. ENOSIS iln edilince Vali ve kaymakam olarak greve balayacak olan Yunanl genareller, Girne Dome Hotel'de beklerken yakalanmlar ve durumu itiraf etmilerdir. te bundan dolay Rum-Yunan ikilisi andlamay tatbik etmemitir. Trk askerlerinin ulaamad yerlerdeki Trk kylerine kar saldrya geilmi, 15 bin Trk mlteci olmu, 30 kadar Trk ky Rumlar tarafndan igal edilmitir. Ayrca Yunanistan'dan Kbrs'a ok sayda takviye birlikleri, silah ve cephane yola karlmtr. c) kinci Cenevre Toplants: 8 Austos 1974 tarihinde Cenevre'de yaplm olan 2. Cenevre toplantsna katlm bulunan Rauf R. Denkta, Rum Ynetimi Lideri ve Temsilcisi Glafkos Klerides'e, Nikos Sampson'dan "Bakanl1 kimin aldn sormu ve Trkler'e kar ilenmekte olan cinayetlerin durdurulmasn talep etmitir, fakat hibir netice alamamtr. 2. Cenevre toplantsnda Rum Temsilci ve Yunan Dileri Bakan Mavros, Yunan takviye birliklerinin Kbrs'a varnn tamamlanmas ve ok dar bir blgede skm, hassas durumdaki Trk askerlerine kar harekta hazr duruma gelmeleri iin, zaman kazanma taktiine bavurmalar vs toplantya 48 saat ara verilmesini istemeleri Trk tarafnca kabul edilmemi, Konferans baarsz olmu, bylece 14 Austos 1974 gn kinci Trk Bar Harekt balamtr. ) kinci Trk Bar Harekt i 2. Cenevre toplants baarsz kalnca, ok dar bir sahada son derece hassas bir turumda kalm bulunan ve etraflar Rum- Yunan askerleri tarfndan maynlanmakta olan Trk Kolordum, bir kar saldr ile denize dklmemek iin, 44 Austos 1974 gn kinci Trk Bar Harektna balamtr. 14-16 Austos 1974 tarihleri arasnda 3 gn srm bulunan bu baarl harekt neticesinde. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin bugnk snrlar izilmitir. Trk askerinin ulaamad blgelerdeki yani Baf'taki, Limasol'daki, Larnaka'daki vs.deki Trkler'in katliama tabi tutulmasn yerinde gren Alman gazetesi Die Zeit muhabiri 30 Austos tB74 tarihli yazsnda: Trkler'in 2* Bar Harektn balatmakta ne kadar hakl olduklarnn delilidir1 demitir, ingiltere Avam Kamaras

540

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

541

tarafndan tekil edilmi bulunan zel Komisyon hazrlam olduu 1976 tarihli raporunda: Trkier'in Birinci Harekt neticesinde kontrol altna ald saha asker bakmdan, tutunulamaz bir durumda olduundan, ikinci harektn yaplmas kanlmaz bir mecburiyetti" denmitir. Kbrs Trk Ban Harektm,-ABD'( Asker tarihi Bnb. Patrick L Townsend, ok baanh bir harekt olarak nitelemitir ve Amerikal generallerin inceleyip ders almalarn tavsiye etmitir. il) Toplu Katlimlar: Rum-Yunan ikilisi 14-16 Austos tarihleri arasnda Murataa, Atllar, Sandallar vs. gibi yerlerdeki savunmasz Trkleri, 16 gnlk bebekler ve 90 yandaki ihtiyarlar dahil olmak zere topluca katledip ukurlara gmmlerdir. Toplu mezarlar BM Bar Gc askerlerinin huzurunda alm olup bu gn de antlar halindedir. Btn tu gereklere ramen Amerika* TCWdye'ye ambargo tatbik etmi ve sulunun yannda yfer airtttr. Hftfa bu gn bile Trkiye'ye ABD ambargosu uygulatfmastna allmaktadr.

kltrel haklartaMgili milletleraras szlemenin birinci maddesi git* meden ve siyas haklarla ilgili milletleraras szlemesinin birinci maddesi de Kbrs Trk halknn "kendi kaderini tayin hakkn" teyit etmitir.

6. 1983'den Sonras
a) Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) 3 Rum-Yunan ikilisinin BM Genel Kurulundan alm olduu 13 Mays tarihli karar, barda taran son damla olmutur. Bu karar tatbik edilince Kbrs Trk Halk, niter Kbrs Cumhuriyeti iinde Rum-Yunan idaresinin ins$f ve merhametine terkedilmi olacakt. 1963 Kanh-Noel olaylarn, Ayvasl, Murataa, Atllar, Sandallar vs. katliamlarn yaam bulunan Kbrs Trk'nn, 1974 Kbrs Trk Ban Harektnn getirmi bulunduu zgrln ve bamszln terk etmesi ve bir aznlk olarak Rum Ynetimi altnda yaamas elbette mmkn olamazd. 2 Austos 1975 gn Viyana'da yaplan Denkta-Kferfetes Anlamasna gre 1975 Austos Eyll aylar iinde, BM Ban Gc nezaretinde kuzeye gemi bulunan Tfkter dahil olmak zere, btn Kbrs TOtfc ftlfc, Federe MecfiTn 17 Haziran 1983 tarMr kararma dayal olarak ve 1960 Kbrs Anayasasndan domu bulunan Self-Determinasyon hakkn, 15 Kasm 1983 gn kullanm ve Kbns Trk Federe Meclisi yelerinin ayakta alklar ve oybirlii ite Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti resmen iln edilmitir. Bamszlk Bildirisi Bakan Rauf Denkta tarafndan Federel Mecliste okunmutur. Ancak Rum-Yunan ikilisi KTFD ilnnda olduu gibi bu defa da KKTC'nin ilnn kabul etmemi ve geri alnmas iin BM Gvenlik Konseyine mracaat etmitir. Gvenlik Konseyinde Cumhurbakan Rauf Denkta'n iki blgeli, iki toplumlu Federal Kbrs Cumhuriyetinden yana olduunu beyan etmesine ramen Rum-Yunan istei dorultusunda 641 (S/16149) sayl 1? Kasm 1933 tarihli karar almlardr. Fakat Trk taraf kabul etmemitir. Trkiye Cumhuriyeti, 15 Kasm 1983 gn Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti' (KKTC) resmen tanmtr. Bykeliler, karlkl olarak 17 Nisan 984 tarihinde itimadnamelerini takdim etmilerdir. KTFD gbi KKTC de milletleraras hukukun ara-

5. f 974-1983 Devresi
a) Kbrs Trk Federe Devleti: 1963 KanlnNoel otaylanndart sonra slah zorufle ynetmden atlm Trk Liderlii, K&fos Trk halkna ffemet gtrmek mecburiyetinde kalm ve neticede kendine bir ynetim kurma iine balamttnv M nce 21 Mays 1964'de *Genel Komiteyi' kurmutur. Zamann ak iinde deien artlara gre ekil deitirmi, 28 Aralk 1967'de "Geici Kbrs Trk Ynetimi" olmu,015 Temmuz 1970'de genel seimlerden sone 18 Temmuz 1970'de "Otonom Kbrs Ynetimi" adjra almtr. 1974 Kibns Trk Bar Harekt neticesinde, izilmi bulunan snrlar iinde kalm olan Trk kesiminde bir devlet kurulabileceinden, gerekli hazrlklar yaplm ve 13 ubat 1975 tarihinde bamsz 'Kbrs Trk Federe Devleti (KTFD)" resmen iln edilmitir. KTFD Uluslararas Hukuk'a gre yasal f*lr devlet olmutu. Federe kefimesfnin kullanlmasnn maksad, Kbrs Rum Ynetiminin de katlmas ile iki blgeli, iki toplumlu "Kbns Federal Cumhuriyetinin gereklemesini salamakt. Fakat RumYunan ikilisi, KTFD'yi tanmam, kendisini meru Kbrs Hkmeti ola'hftk tantm ve Milletleraras Camia tarafndan prosedral olarak meru hkmet muamelesi grmtr ve byle grlmekde devam edilmektedir. Rum-Yunan Misi KTFD'yi ortadan kaldrmak iin geni apl faaliyete gemi ve neticede BM Genel Kurulundan 13Mays 1983 tarihli ve A/37/L (37253 Kbrs Meselesi) karart almlardr. Bu karar, KTFD'nin ortadan kaldrlmadm alamak iin btn ye devletlerin, Rum Ynetimi'ne yardmc olmasn ngrmtr. Rum-Yunan ikilisi zafer iareti yaparak lkelerine dnmler, cokulu gsterilerle karlanmlardr. Bu durum karsnda, Kbrs Trk toplumunun btn kurulular, 20 Mays 1983 gn KTFD Bakan Rauf Denkta'a bamszlk talep eden bir muhtra vermilerdir. Devlet Bakan muhtray kabul etmi ve Federe Meclis 17 Haziran 1983 gn yapt toplantda 5 Kasm 1976 tarihli kararn kaldrm ve 1960 Anayasas ile domu bulunan Self-Determinasyon hakkn kullanma imknn veren karan alm&r, Kbns Trk halknn "kendi kaderini tayin etme Self-Determinasyon hakk, temel hak ve hrriyetlerin tabii neticesidir. Byk kk pekok devlet" kendi kaderini tayin etine hakknn kullanlmas suretiyle kurulmutur. Nitekim ekonomik, sosyal,

dt:j|~p

O Belirli bir lke paras, Yerlemi bir insan topluluu, lkenin her yerinde ve btn kiiler ve eyler zerinde etkin ve devaml bir kontrol icra eden hkmet bulunmas, O Egemenlik, bamszlk vasflarna haiz olmas artlarn karlam bulunmaktadr. Buna ramen, Trk taraf Federal Kbns Cum huriyetinden yana olduunun: ^ ki coraf blgeli, (bi-zonal), iki milli toplumlu (bi-communal), Trkiye'nin etkin ve fiili garantrlnde, bamsz, balantsz Federal Kbrs Cumhuriyeti" ne taraftar olduunu aklamtr. b) Rum-Yunan ikilisinin Tutumu 1 Fakat Rum-Yunan ikilisi KKTC'yi dnyaya gayrmeru "sahte devlet" diye takdim etmi ve Kbrs' Elen adas olarak grdklerinden, KKTC'yi igal altnda blge olarak gstermitir. Bu iddialar ise tamamen gerek ddr. Kbrs' igal edenin Yunanistan olduunu Makarios, 19 temmuz 1974 gn BM Gvenlik Konseyi'nde

542

TRK DNYASI EL KTABI

TRK TARH

-543

yapt konumada aklamtr. Nitekim Yunanistan Babakan Andreas Papend-reu yapt bir konumada: Trkiye, Kbrs'taki askerni ekecek olursa, kendisinin de askerlerini ekeceini aklamtr". A. Papandreu 1981 yl Aralk aynda, yasalara aykr olarak, adaya asker karm ve 1982 yl 27 ubat -1 Mart tarihleri arasnda, 3 gnlne Kbrs Rum kesimini ziyaret etmitir. Byk tezahrat ile karlanm bulunan A. Papandreu yapt konumada Kbrs'ta elenizmin gerilemesine msaade edilmiyeceini ve Kbrs iin "Hal Seferi" balattn sylemitir. Bununla da yetinmemi olan Papandreu 6 Mart 1982'de AT yesi 9 lkeye bu konuda mektuplar gndermitir. Esasen A. Papandreu iktidara geliinden hemen sonra Spiros Kyprianou ile "toplumlararas Ikiii Grmelerin kesilmesi iin' mutabaka vardklarn Dr. Lissarides 13 ubat 1983 gn Bum Radyosundan aklamtr. Garantr Devlet olan Trkiye'nin Babakan Turgut zal'tn 2*4 Temmuz 1986 tarihleri arasnda KKTC'yi resmen ziyaret etmesini, Rum-Yunan ikilisi BM nezdinde iddetle protesto etmi ve 1 Temmuz'dan itibaren, Kbrs'ta Rumlar protesto mitingleri yapmlardr. Ama Babakan T. zal KKTC ziyaretini gerekletirmitir. A. Papandreu, Kbrs meselesinin Yunan emellerine uygun olarak, Toplumlararas kili Grmelerle zmlenemiyecei kanaatnda olan Rum Lideri S. Kyprianou ile gr birlii iinde olduklarndan ve aralarnda mtabakada varm bulunduklarndan dolay, Kbrs meselesinde SSCB'nin sz sahibi olmas in, sorunun Uluslararas Konferans'da ele alnmasn teminen, kili Grmelerin kesilmesini beklemeden, konunun Uluslararas Forumlara kaydrlmas yoluna gidilmitir. d) Odalararas Grmeler: BM Genel Sekreteri Perez de Cuellar'n "yi Hizmet Grevi" erevesinde New York'ta Odalararas kili Grmeler sonucu hazrlam olduu "Taslak Anlama Metni'ni Cumhurbakan Denkta tarafndan 21 Ocak 1965 gn derhal kabul edilmi olmasna ramen, S. Kyprianou tarafndan 10 gn mehil kullandktan sonra, Atina'dan ald talimata uyarak, reddedilmitir. Perez de Cuellar israfndan daha sonra 29 Mart 1986 tarihine kadar cevaplandrlmas art ile sunduu "ereve anlama Metni'ni reddetmitir. Rum heyetleri ise hemen Moskova ite New York'un yollarn tutmulardr. Bu gerek Yunanistan'n eski Dileri Bakanlarndan ve Yeni Demokrasi Partisi'nin Fahr Genel Bakan olan Evangelos Averof tarafndan ifa edilmitir. Rum Temsilciler Meclisinin, Perez de Cuellar'n tekliflerini reddetmesinden dolay, S. Kyprianou*ya "Gvensizlik Oyu" vermesine, "Ya evet de veya istifa et" demesine ve Temsilciler Meclisinin feshedilmesine, Perez de Cuellar'n Rumlar "reddettiler" eklindeki beyanna ramen, Rum-Yunan ikilisi, Trk tarafn uzlamaz olarak tantmakta ve Trkiye'yi igalci ve yaylmac olarak sulamaktadr. Perez de Cuellar'n "yi Hizmet Grevi" erevesi iinde sarf ettii gayretlerin, Rum-Yunan ikilisinin sergiledii menli tutum ve uzlamazlk neticesinde, baarl olmamas ve SSCB'nin bu ite ben de viran demesine yol amtr. Rum-Yunan ikilisi, Moskova'nn "Uluslararas Konferans* nerisine cankurtaran simidi gibi sarlmasna sebep olmutur. Rum-Yunan ikilisi, 15 Temmuz 1974 tarihnde yaplm olan darbe neticesinde, plnladklar ENOSS'i, Garantr Devlet olan Trkiye'nin, Garanti Anlamasnn IV. maddesine gre mdahelesi ile gerekletirememi olmasndan dolay "Garantrlk Messesesinin ilemez bir ekle girmesini, bylece, kendisine uygun bir frsatta ENOSS'in ilan edilmesini salamaya almaktadr. 22 ubat

1986 gn Yuna-

nistan Parteanentosunda alm bulunan "Kbrs Dosyas" mzakereleri srasnda A. Papandreu yapt konumada: "Eer Garantr olarak, byk, orta ve kk devletlerin itiraki ile BM teminat ve emsiyesi altnda bir BM Askeri Gc oluturulur ve Kbrs'n iilerine hibir ekilde mdahele etmek hakk yasaklanrsa, ancak o zaman Yunanistan dier anlamalara 2i olabilir. Eer BM Kbrs'ta byk, orta ve kk dou, bat ve nc lke devletlerinden oluacak bir tart gc teminat olarak Kbrs'ta bulundurursa, ancak o zaman yeni bir darbe ve taksim hareketinin bir daha tekrarlanmayaca bar ve huzurun ancak o zaman srekli ve garanti olaca kanaatindeyim" demitir * A. Papandereu'nun SSCB'nin de yer alaca bir Garantrlk istemesi ve Garantrlerin de BM Gvenlik Konseyindeki 5 asl ye ile geri kalan yelerden ve hatta baka fkelerden meydana gelmesi, meseleyi bsbtn zmsz hale sokacaktr. nk BM Genel Sekreteri gzlemciliinde, konu ite ilgili olan 2 taraf aralarnda anlaamazlarsa, Gvenlik Konseyi'nin veto hakk bulunan 5 daimi yesinin jeopolitik ve jeostratejik karlarna gre, sergileyecekleri tutum ve alacaklar tavr ile, daha nceki rneklerde olduu gibi, meselenin zlmesine imkn olmayacaktr. eitli lkelerden alnarak tekil edilecek olan BM Bar Gc askerlerinin, Kbrs'ta Trk halknn can ve maf gvenliini salamas ise mmkn deildir. 1864 ylndan beri Kbrs'ta bulunan, fakat arama, gzaltna alma, silahszlandrma ve mdahale etme yetkisi olmayan, sadece "Gzlemci" dan BM Bar Gc askerlerinin Erenky blgesinde Rum-Yunan saldrs srasnda, Trk yetkililerinin ikazlarna ramen, BM Bar Gc Komutan General Timaya Makarios'un "tatbikat yaplyor" eklindeki yalan beyanna inanarak hibir tedbir almamtr. Baf'ta, Limasol'da, Gaziveren'de vs. yerlerde ayn tutumu sergilemilerdir. Bundan cesaret alm bulunan Rum-Yunan askerleri 1967 ylnda Geitkaie ve Boazii kylerindeki Trk-ler'e saldrlarnda Bar Gc askerlerinin telsizlerini kracak kadar ileri gitmiler ve hibir tepki grmemilerdir. 11 aralk 1988 gn Lefkoa Ledra Palas barikatnda devriye nbeti tutan Trk askeri Hasan Kara, Rum Milli Muhafz askerlerinin at 8 el atele, BM Ban Gc askerlerinin gzleri nnde ehit edilmitir. Bu durum karsnda Kbrs Trk halknn, can ve mal gvenliini BM Bar Gc askerlerine emanet etmesi, katiyen mmkn deildir. Bundan dolay, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, varlacak bir anlamada: O Trkiye'nin etkin ve fiili garantisi, ki blgeli (bi-zonal), iki toplumlu (bi-Communal), bamsz ve balantsz, Merkezi hkmetin yetkilerinin snrl olmas, Rurn-Yunan ikilisi ise; O Geici bir hkmet kurulmadan nce, Trk askerlerinin adadan ekilmesi, Tarm gc olarak adaya gelmi bulunan Trk gmenlerin, Trkiye'ye gnderilmesi, 9 Dolam, yerleim ve mlk edinme hakknn Rumlar'a tannmas, O Mdahale hakk bulunmayan uluslararas bir "Garantrlk" sisteminin getirilmesini, art komutur. Rumlar'a, Trk kesiminde dolama, yerleme ve mlk edinme hakk tannmas, her iki toplumun birbirine kar duyduu nefret, kin ve hatta dmanlk dolaysyle, uzun bir zaman iin mmkn deildir. Devlet, kilise ve aile Trk dmanl telkin

544

TRK DNYASI EL KTABI

ederek yeni kuaklar yetitirmekten vazgemedike, iki toplumun bir arada yaa mas mmkn olmayacaktr. 8TO1 Perez de Cuellar'n sunmu olduu mutabakatlar, Kbrs Trk halkna eit stat tand iin, Rum-Yunan ikilisi kabul etmemitir. S. Kyprianou bu tutumundan dolay 21 ubat 1988 tarihinde yaplm bulunan cumhurbakanl seimini kaybetmi olmas neticesinde yerine, Komnist AKEL Partisinin destei Ne iktidara gelmi bulunan, EOKA'nn mal? destekisi Yorgo Vasiliu da zirve toplantlarnda, Perez de Cuellar'a eski lider S. Kyprianou'nun artlarn aynen tekrarlamaktadr. nk senaryo Atina tarafndan yazlmtr. 1968 ylndanberi sregelmekte olan ikili grmelerden 20 yl akn bir zaman iinde olumlu netice alnamamtr. Rum-Yunan ikilisi ENOSIS gayesinden vazgemediklerine gre, meru Kbrs Cumhuriyeti olarak muamele grdke, devlet olmann avantajlarndan yararlandka ve Trk tarafna milletleraras forumlarda konuma hakk verilmedike, sonu alnmas mmkn deildir. Yorgo Vasiliu, Makarios ve Kypriano'dan daha da iteri giderek KKTC bakan Denkta'n BM Genel Sekreteri Perez de Cuellar'n temsilcisi tarafndan da yapc olarak kabul edilen nerilerinin, toplant zabtlarna gemesine mani olmakta ve yazl cevap vermemekte srar etmektedir. Bylece Rum tarafnn uyumazlna delil olacak belgeleri, tarihe mal etmekten kanmaktadr. eitli basklar altnda vermek zorunda kald 25 sayfalk cevapta ise ak seik bir beyan bulunmamakta, Trk balkn 1960'larn gerisine gtrme gayesi gtt Denkta tarafndan aklanm bulunmaktadr. Buna ramen Rum taraf, Vasiliu'yu prostesto etmekten ekinmemitir bunu anlamann imkn yoktur. Rum taraf Trkler'e aznlk hakknn verilmesine bile tahamml edememektedir. Rum-Yunan ikilisi bu tutum ve davrantan ile, Trk tarafn masadan kararak, sulu duruma drmee almaktadr. Ancak Trk taraf, sabrn sonuna kadar zorlyarak, bu oyuna gelmemekte, hakl davasn sovunmaya devam etmektedir. Netice olarak olumlu, dilne, kalc bir sonuca varlamamas halinde, Kbrs'ta yan yana iki devlet varolmaya devam edecektir. Zaman seyri iinde, hakll anlalacak olan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, yabana devletler tarafndan da tannarak, Birlemi Milletlerde 2. bamsz Trk devleti olarak yerini alacaktr.
BBLYOGRAFYA Alasya, Fikret, Kbrs Tarihi ve Kbrs'ta TOrk Eserleri, Ankara, 1977. Alasya, Fikret, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, Ankara, 1987. ay, Abdlhalk, Kbrs'ta Kanl Noel, 1963, Ankara, 1989. . Denktash, R.R., The Cyprus Triangie, Landon, 1982. Feyziolu, Turhan - Necati M. Ertekn, The Crux of the Cyprus Problem, Lefkoa, 1987. Hill, Sir George, AHstory of Cyprus. Cambridge 1952. Kbrs Trk Kltr Dernei Genel Merkezi. Kbrs'n Tarih Geliimi ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriye-ti, Ankara, 1983. Krat, Fikret - M. Haim Altan Sabahattin Egeli, Belgelerle Kbrs'ta Yunan Emperyalizmi. stanbul, 1978. Lina, Solomandos, Kbns Gnl 1974, trc. mit Kurtulu, Ankara, 1989. Luke, H. Cyprus, London, 1957. Melek, Kemal, The Cyprus Oueslions, New York,- 196V Oberling, Pierre, The Road to Bellapais, New York, 1982.

ISBN: 975 - 456 - 047 -1 (TK. No.) ISBN: 975 - 456 - 048 - X (1. Cilt)
Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1992

\0
Fiyat: J&0.000 TL.