MAM GAZAL VE THAT

16 ubat 2013 Cumartesi

Zihnen kaybetme tm kaybetmelerin temelidir. Ortadouda 12. yzyldan itibaren zihni kaybedi balamtr ve gnmzde de nne geilebilmi deildir

iyar Kogiri slam toplumlarnda ortaya kan sorunlarn zm her zaman ayn tarz ve yntemlerle olmamtr. Yine her yerde de ayn yaklam hakim olmamtr. Kltrel-siyasal-sosyal farkllklar sorunlarn ele aln ve zm konusunda bir ok farklla yol amtr. Ancak tm bu zgnlklerin yannda tm slam alemini etkileyen, Ortadou toplumsallnn gelime srelerine damgasn vuran ve de gnmz sorunlarnn beslendii zemini yaratan hakim eilimler de ortaya kmtr. slam hukukunda (eriat) ortaya kan toplumsal sorunlarn zmnde her zaman Kuran ve Hz. Muhammedin tutum ve yaklamlar belirleyici olmutur. slam fkhlar (hukukular)karlatklar sorunlarn zmnde kendilerinden ncekilerin benzer konulardaki yaklamlarn esas almlardr. Fakat Kuran ve Hz. Muhammedin hadislerinde yer almayan, bulunmayan konulara ilikin itihad yoluna gidilmitir. slam hukukuna ait olan itihat kavram, Gr, zel gr, anlay, kavray. Yasada rf ve adet hukukunda uygulanacak kuraln aka ve tereddtsz olarak bulunmad konularda yargcn veya hukukunun dncelerinden doan sonu(1) diye tanmlanmaktadr. Boluu doldurma yntemi olarak da bilinen itihad yntemi doa, toplum, yaratl, Allah, kader vb. konularda tartma, netleme veya farkl grleri glendirme amal olarak bavurulan bir yntem olarak Ortadounun dnce dnyasnda byk bir gelimeye yol amtr.

Yol at tartma kltr ve sorgulamaclk ile 12.yzyla gelindiinde Ortadouda adeta bir n Rnesans diyebileceimiz dzeyde gelimeler yaratan, tartma ve dnce zgrlne byk ivme kazandran itihat yaklam 12. yzylla birlikte egemen gler tarafndan yasaklanmtr. Abbasi devletinin balatt bu yasak yaklam daha sonra tm islam devletlerince esas alnm ve gnmze kadar da bu alamamtr. Adeta bu yasakla ad zdeleen mam Gazali itihat ynteminin yasaklanmasnda ne srd grlerle ba ekmitir. mam Gazali ( 1058- 1111 ) Hocet-l slam -slamn kant- ad verilen mam Gazali, Horasann Ts ehrinde domutur. afii mezhebine mensup olan Gazali, kelam (sz) ve fkh (hukuk) bilgini olarak tannmtr. Yunan kkenli felsefe geleneine ar eletiriler gelitirmitir. ktidar sahipleri tarafndan eletiri ve grleri slam dnyasnda felsefenin-bilimin ve aklcln yasaklanmasna, kouturulmasna ve nihayetinde dnsel geliimin dondurulmasna vesile yaplmtr. Gazaliye gre inanla usu (akl) uzlatrmaya almak bounadr. Ona gre us ile inancn kartln kabul etmeyen, ikisini badatrmaya alanlar kanlmaz olarak hakikatten uzaklaacaklardr. Gazali bu grleriyle imanla ilgili sorunlarda usu balca lt sayan dnemin aklclk akm olan Mutezile ekolne kar kan Eariye ekolnn en nde gelen temsilcisi olmutur. Ona gre Allah usla aklamaya almann sonucu, Allah yadsmaktr. Neden-sonu aratrmas da Allahn iradesini yadsma sonucunu verebilir. Allahn iradesi dnda doa yasalarndan sz edilemez. Zamannn byk kelamclarndan olan mam Gazali kesin bilgiyi bulmay hedefler. Kesin bilgiye asl hakikat olan Allah inanc ve sevgisiyle ulalabilineceini savunur. Dnemin aklc filozoflarn eletirir ve onlarn akl yoluyla gerek bilgiye ulama iddialarn reddeder. Bilgi felsefesini, kesin bilgiye ulama amac zerine kurar. Kesin bilgi var mdr? phe edilmeyen kesin bilgi var mdr? Bu sorularn cevabn phe yntemini kullanarak bulmak ister. Ona gre duyu ve akl tarafndan elde edilen bilgiler kesinlikten uzaktr. O halde doru bilgiye nasl varlabilinir? mam Gazaliye gre: Allahn insan kalbine balayaca doal bir k ile varlr. Doal k veya nur, Allahn insan kalbine dourduu ktr. Bu kla insan hakikatn bilgisine ular.

Akl eylerin dn grr, oysa kalp eylerin i tarafn grr. Akl sonlu olan kavrar, oysa kalp iindeki nurdan dolay sonsuz olan da kavrar. Aklclar ve Akla Kar kanlar slam dnyasnda bilimsel dnn ve itihat (yorum) kapsnn kapatlmasnda gr ve eletirileriyle byk rol oynayan mam Gazali, felsefenin ve akln Ortadounun dnce dnyasndan dlanmasnn ba sorumlusu olarak kabul edilmektedir. mam Gazalinin byle deerlendirilmesinin nedeni slam halifesi yani iktidar tarafndan desteklenmesi ve grlerinin resmi devlet gr olarak kabul edilmesidir. Gazalinin syledikleri yaad dnem ve sonrasnda devleti iktidar gleri tarafndan benimsenmi ve iktidar d, iktidara hizmet etmeyen, iktidara kart dier dnce akmlarnn yasaklanmasna, bask altna alnmasna, karalanmasna vesile yaplmtr. O dnemde akl esas alan dnce akmlar bir nevi emeki ve yoksul halk kesimleri iinde kabul gren ve benimsenen akmlard. Dnsel sahada Aklclar ve Akla kar kanlar diye tanmlayabileceimiz iki kesim arasnda yaanan mcadele, toplumsal alanda emeki halk kesimleriyle iktidarc glerin mcadelesi olarak somutlayordu. Bu yzdendir ki, mam Gazalinin dnceleri iktidarc glerin sahiplendikleri, karlarn ifadelendirmekte kullandklar dnceler oldu ve tarih iinde de iktidarcln, gericiliin temel dayanaklarndan biri olarak varln srdrd. Ortadouyu adeta fel eden dinsel dogmatizmin en nemli temsilcisi olarak tarihte yer etmesi bundandr. Bilimin, felsefenin yaratcs olan, saysz filozof ve bilim insan yetitiren bir corafyann kaderinin byle kararmas tarihin en byk bir paradokslarndan biridir ve nder Apo bu konuya ilikin unlar sylemektedir; "mam Gazali ve Eari ile felsefi dnce dnemi kapanr. MS 12. yzyl, bu anlamda slamiyet iin kat dogmacln egemen olmaya balad, akla gvenin kalmad, Kuran ve snnete szle balln tek bilim yolu olarak brakld tutucu dnemin balangcdr. Hristiyanlkta da buna benzer tutucu ve engizisyona kadar giden bir kanat gelimekle birlikte, reformculuk ve aklcln bamsz gelime yollar da daha fazla almaktadr. slamiyet kendi reformcu ve dinden bamsz akl yolunu gelitirmemekle tarihinin en karanlk srecine girer. Tarihi gelime iinde deerlendirdiimizde, neolitik toplumun douundan (M 10 bin) MS 1200 yllarna kadar insanln varoluuna nderlik eden Ortadou kltr, bu tarihlerden itibaren bu roln Avrupann kapitalist uygarlk ykseliine terk edecektir. Aslnda en nemli tarihsel grev, bu rol deiikliinin nedenlerini ok ynl zmlemelere tabi tutmaktr. Bu grev hi yaplmamtr. Ancak Batl baz

tarihilerin (Gordon Childe, S. N. Kramer vb) zgn abalaryla tarihi geliim as dorultulmaya allmaktadr. Kuru din savunmalar hi baarl olmamaktadr. Eski stnlkleri savunmak da fazla anlaml deildir. Mhim olan, tarihi gerileme nedenlerini anlamaktr. Bu sreci tm boyutlaryla ortaya karmaktr.(2) Ortadou ve slam uygarlnn 12.yyda balayan gerileme ve knn nedenlerini, dardan Mool saldrlar, ieride ise tihat Kapsnn kapanmas temelinde ele alan nder Apo, itihat ncesi Ortadou dnyasn maddi ve manevi adan Avrupa ile kyaslad bir baka deerlendirmesinde ise; slamiyet adna iine girilen byk tutuculuk ve gerileme dneminin ncelikle ideolojik alanda baladn aa karmak bizi doru ynteme gtrecektir. Bu yzyllarda Ortadou, maddi zenginlik, sosyal gelikinlik ve kentler bakmndan Avrupadan stndr. Gerileme bu sahada deildir. Avrupallarn gzn de Ortadou gz kamatrcdr. Zenginlii ve ihtiam, yaam kalitesinin stnln temsil eder. Hal seferlerinin en nemli nedeni bu alandaki stnlkten ileri gelmektedir. O halde tutuculuun ve gerilemenin nedenini ideolojik alanda aramak kanlmazdr. Avrupa 13. yzylda bilim yolunda nemli admlar atmakta; 14. yzylda din alannda reformasyon sreci balamaktadr. 15. yzyl ise Rnesansn balad adr. slam toplumlarnda tam aksi bir gelime ba gstermektedir. Felsefe okullar zndklkla itham edilmekte, itihadn (tartmayla sonuca gitme, hkm karma) kaps kapanmakta, farkl dnceleri ileri srenlere farkl ikenceler uygulanmaktadr. Shreverdi gibi, zgr dnce ve felsefe yapmann peinde olanlarn derisi yzlmektedir. (MS 1190) Bilimlere ve akla gvensizlik, imann salam gereklerinden saylmaktadr. bni Sina, Farabi gibi filozoflar ve bilginler kfirlikle mahkm edilmektedir. ok s ve sadece nakli bilgiler ve rivayetlere dayanan, Kuran ve snnet ezberlemeyi bilim sayan, akln bamsz dnmesini eytann ii sayan, bilimsel bilgilere tmyle kapy kapatan, belki de Ortadou tarihinde ilk defa korkun bir zihniyet tutuculuunu en deerli meziyet sayan bir softaclk dnemi almaktadr. Ortadounun talihsizlii olan hi de layk olmad bu yeni softalk dnemi, tm grkemli tarihi yitirmenin ve hafza kaybnn temel nedeni olduu gibi, daha sonraki tarihsizlemenin, srekli yitirme ve gerilemenin de balangcdr. Bu dnemi Ortadou ve slam toplumlar iin en byk felaket olarak deerlendirmek yerindedir. Bu yle bir dnemdir ki, yaklak 15 bin yl tm insanla nclk dzeyinde deer kazandran, alar aan, uygarlk balatan alan kltr en byk ihanete uramakta, bykln inkr etmekte, adeta mezara gmlmektedir.(3)demektedir.

Bin yllar boyu yaratt ve yol at gelimelerle dnyann merkezi ve insanln kabesi olan Ortadounun yaratcln kaybetmesi, retkenlik yeteneinden uzaklamas, dinamizmini yitirerek geriye dmesi, dahas batnn kontroln e girmesi itihat kapsnn kapatlmasyla balantldr. Bylelikle devleti iktidar sahiplerinin rahatsz olduu dnceler zaptu-rapt altna alnm, srgnler, yasaklar, katliamlar yoluyla farkl dnce insanlar ve kesimleri yok edilmeye allmtr. Gnmzde Ortadounun sorunlar yuma olmasnda, elikilerini brakalm zmeyi tanmlama gc dahi gsterememesinde Gazaliyle temsil edilen dinsel domatizmin rol belirleyicidir. Zihnen Kaybetme Tm Kaybetmelerin Temelidir slamda reform gnmzn en netameli tartma konularndandr. Kanmzca balang noktalarndan birini itihad oluturmaldr. Zira akln dland bir dnce atmosferine tabi tutulan slami dn ve Ortadou zihniyet dnyas gne yant olma yeteneini nemli oranda yitirmitir. Yaratcl ldrm, zihnin kat dogmalar temelinde dondurulmasna yol amtr. Dikkat edilirse Ortadouda 12. yzyla kadar ortaya konan dnceler gnmzde bile alabilmi deildir. O srecin yaratclnn yanna bile yaklalamamaktadr. Bu tarihten sonras ise tam bir baaa giditir. Zihnen kaybetme tm kaybetmelerin temelidir. Ortadouda 12. yzyldan itibaren zihni kaybedi balamtr ve gnmzde de nne geilebilmi deildir. Herkes iin geerli olan kaybettiini kaybettiin yerde arama ilkesi gerei Ortadou, iine srklendii yenilgili, acl, kaypl gereinin nedenlerini kaybettii yerde aramak ve bulmak durumundadr. Bu anlamda itihad ve Gazali kavramlar zlmeyi bekleyen balang noktalar olarak Ortadou ve hakikat aklarnn nnde durmaktadr.