Muazzez ilmiye HTTLER VE HATTUA

tar'n Kaleminden

 Bu kitabn yayn haklar Analiz Basm Yayn Tasarm Gda Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nindir. Birinci Basm: Haziran 2000 kinci Basm: Kasm 2000 nc Basm: Eyll 2002 Drdnc Basm: Temmuz 2005 Kapak Resmi: Hitit mparatorluk dneminin byk krallarndan uppiluliuma'nn icraatn anlatan belge. Olu 2. Murili tarafndan yazdrlmtr. Burada Msr Kraliesi, kraldan bir olunu koca olarak istemektedir. (BO.2003, stanbul Arkeoloji Mzeleri iviyazl Belgeler Arivi'nden). Dans eden fildii Tanra tar figr (Boazky'de bulunmutur). (Resimleyen: Aydn Erkmen). Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn Bask: Analiz Basm Yayn ISBN: 975-343-298-4 KAYNAK YAYINLARI: 307

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TCARET VE SANAY LTD. T. Merutiyet Cad. Kardeler Han No: 12/3 34430 Galatasaray-stanbul web adresi: www.kaynakyayinlari.com e-posla: iletisim@kaynakyayinlari.com Tel: (0212) 252 21 56-99 Faks: (0212) 249 28 92

Muazzez ilmiye HTTLER VE HATTUA

tar'n Kaleminden

Resimleyen: Nazan Erkmen

NDEKLER

NSZ BRNC BLM: HTT LKESNE DORU Hitit lkesine Doru Yazlkaya'ya Gidi Kaz Balyor ehir Duvarlarn ve Kaplarn Dolama Byk Tapnaa Gidi KNC BLM: TAR'IN GNL Gnl Yazmaya Balama (9 Temmuz 1958) Tapnak Kurallar (10 Temmuz 1958) Kitaplk (15 Temmuz 1958) 8 Dil (18 Temmuz 1958) Efsaneler (19 Temmuz 1958) Prof. Guterbock'un Gelii (20 Temmuz 1958) Hitit Dilinin zl (22 Temmuz 1958) Yasalar (23 Temmuz 1958) Mahkemeler (24 Temmuz 1958) Aile Yaps (26 Temmuz 1958) 15 17 26 35 41 50

59 61 63 66 69 73 80 84 86 91 94

iviyazlarnn zm (27 Temmuz 1958) Hititlerde iir (28 Temmuz 1958) Byler (29 Temmuz 1958) Kale Kumandan Ynetmelii (30 Temmuz 1958) Muazzez'den Mektup (1 Austos 1958) Ekonomi (2 Austos 1958) Ticaret (3 Austos 1958) Kani (Nea) (4 Austos 1958) Yap Treni (5 Austos 1958) Tanrlar (6 Austos 1958) Boalarn Bulunuu (7 Austos 1958) I. Hattuili'nin Vasiyetnamesi (8 Austos 1958) siz Bir Gn (9 Austos 1958) Sarayda Cinayetler (10 Austos 1958) Telepinu Ferman (11 Austos 1958) Mhrler (12 Austos 195 8) Kral uppiluliuma'nn yks (13 Austos 1958) Dman Kakalar (14 Austos 1958) Kyde Bir Gezinti (15 Austos 1958) Fallar (16 Austos 1958) Kralie Putuhepa (17 Austos 195 8) Prof. Sedat Alp ve renciler (18 Austos 1958) Saray Kavgalar (18 Austos 1958) Alacahyk 1(19 Austos 1958) Alacahyk 2 (20 Austos 1958) Mzik ve Dans (21 Austos 1958) kiler (22 Austos 1958) Kral II. Murili (23 Austos 1958)

97 101 103 108 112 115 121 124 128 132 137 141 145 147 151 154 157 162 165 170 175 180 187 190 194 199 202 204

Hastalk (24 Austos 1958) Doum (25 Austos 1958) Antlama (28 Austos 1958) III. Hattuili'nin Gnl (29 Austos 1958) Boanma (30 Austos 1958) Hrsz Rahip (31 Austos 1958) NC BLM: BULUNAN BR DEFTER

207 209 211 215 218 220 223

ONSOZ 1996 ylnda yaymlanan Sumerli Ludingirra adl kitabm, S mer kltrn, bir Smer airi ve retmeninin anlar olarak ver mem dolaysyla byk ilgi grd. Bu kitap hakknda benimle ko nuanlara, Hattua, Boazky ve Hititlere ait ne bildiklerini sordu umda, hi de olumlu bir yant alamyordum. Halbuki Hititler, bun dan 3 500 yl nce, kendi topraklarmzda yzlerce yl sren koca bir imparatorluk kurmulard. Onlar, braktklar sanat eserleri, ariv ve kitaplklaryla kendilerine ve o zamanki Anadolu halklarna ait bil gileri zamanmza kadar ulatrm olan ok nemli bir ulustu. Anadolu'nun ortasndaki Boazky'de bulunan bakentleri Hat tua, ehir surlar, kaplar, saray ve mabet kalntlaryla meydanda duruyor. Orada yllardan beri kazlar sryor ve her yl yeni sanat eserleri, yazl belgeler gn na kyor. yle olduu halde, ay dnlar arasnda bile, onlar hakknda bilgi sahibi olmayanlarn bu lunmas, beni olduka zd. Dier taraftan lkemizde yetimi, hatta d lkelerde retim grevlilii stlenmi birok Hititoloumuz var. Onlarn ok deerli bilimsel yazlar ve kitaplar yaymlanm ve yaymlanmakta. Fakat, ne yazk ki, bunlar ancak belirli bir evrede biliniyor ve okunuyor.1 Sumerliler gibi, Hititlerin de tantlmas iin ne yapabilirim di ye bir hayli dndm. Daha ok genlere ynelmeliydim. Sonun da, ocukluumuzdan lmne kadar candan arkada, dost ve mesI Bu kitaptaki konulardan birou iin, kendi Hititologlanmzn yaynlarndan ya rarlanlmtr.

Ickta olduumuz Hatice Kzlyay'n, devlet temsilcisi olarak Bo azky kazlarna katld ve 1958 ylnda kz lar' da birlikte gtrd aklma geldi. tar'n oraya gidii, orada grdkleri ve yaadklar ile ilgili bir kitap yazmaya karar verdim ve hemen ya zya baladm. Fakat, bulunan tabletlerdeki konular nasl anlata caktm? O zaman tar'a bir gnlk yazdrmann yerinde olacan dndm. Bylece onun gnlnde, kazda bulunan tabletlerden blmlerle, o konularda annesinden veya baka yolla ald bilgiler 2 yazlacakt. Yazlar ilerledike, kendimce bunun iyi bir seim ol duuna karar verdim. Yaplan bu almada, ehir surlar ve kaplar, mabet ve saray ka lntlar, Yazlkaya Tapma gibi yerleri ile Hattua, ocuk gzyle, fakat arkeologlarn yorumlarna gre tantlyor. Bunlardan baka, tabletlerde yazlm Hitit halknn sosyal yaamlar, yasalar, kitap lklar, saray entrikalar ve cinayetleri, ekonomileri, efsaneleri, falla r, byleri, tarihsel olaylar gibi eitli konularna kubak bakl yor. Bu arada o gnlerdeki gelenekler, inanlar, sosyal ve siyasal ya am, bugnle karlatrlyor. Bylece 3 500 yl nceki zamanla, bu gn i ie yaanyor sanki. 1958 ylndan bugne kadar Boazky'deki kazlar srd. Ayr ca Hititlere ait tabletler kan yeni yerler de bulundu. Bunlardan Ankara'nn kuzeydousunda Ankara ankr devlet yolu zerinde nandk denilen yerdeki kazda bulunan birok eser arasnda, ze rinde renkli ve kabartmal olarak Hititlerde kutsal evlenme trenini gsteren bir byk keramik vazo ile Akadca yazlm arazi hediye si ile ilgili tek bir tablet ok ilginti. 3 Yine Boazky'e yakn Kara2 unu aklamadan geemeyeceim: Hatice Kzlyay ile ikimiz Dil ve Tarih Co rafya Fakltesi'ne girdiimizde, Hititoloji blmn esas blm olarak alm ve ok da iyi bir eitim grmtk. Mzeye geldiimizde Smer tabletleri zerinde almaya baladk. Bylece Hititolog yerine Sumerolog olduk. Fakat, yine de ta mamyla Hititolojiden elimizi ekmemi, ilk i olarak, mzede yaymlanmadan bekleyen Hitit tabletlerini 3 cilt halinde yaymlamtk. 3 Tahsin zg, nandk Tepe, Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi. TTK, 1988. Kemal Balkan, nandk'ta 1966 ylnda bulunan Eski Hitit ana ait bir ba belgesi, Anadolu Medeniyetleri Aratrma Vakf Yaynlar. No. 1. 10

deniz Blgesi'nin kuzeybatsnda bulunan Masat Hyk'tcki kazda byk bir ksm mektuplardan oluan tabletler bulundu. Bunlar zerinde alan Prof. Sedat Alp bu yerin eski adnn Tapigga oldu 4 unu kantlad. Son yllarda Prof. Aygl ve Prof. Mustafa Sel'in bulup kazya balad orum'dan 50 kilometre gneyde olan Yer ky'de 3 000 kadar tablet bulundu. Prof. Aygl Sel, bu tabletler zerinde yapt almalar sonucu, burann eski adnn apinuva 5 olduunu ortaya kard. Sivas civarnda Kuakl'da Almanlar ta rafndan son yllarda yaplan kazlarda da bir Hitit yerleim yeri ve tabletleri bulundu. Bu tabletlere gre burann eski ad da aria 6 imi. leriki yllarda daha baka Hitit yerleim yerleri ve tabletler bulunacandan kuku yok. Bu kazlar bilgilerimize yeni bilgiler katacak, Anadolu'nun bu eski tarihini daha ok aydnlatacaktr. Szlerimi bitirirken, her zaman olduu gibi, o gnk zor koul lar iinde bize bu bilimlerin kapsn aan lmsz Atatrk' k ranla anyorum. Kitab yazarken sorduum sorularma cevaplarn esirgemeyen ve yaynlarndan yararlandm deerli Hititologlarmz Sayn Prof. Belks ve Prof. Ali Dinol iftine, Prof. Sedat Alp'e, Prof. Muhibbe Darga'ya, Prof. Aygl Sel'e, Hocam Prof. H.G. Gterbock'a, Prof. Ahmet nal'a, Dr. Ouz Soysal'a sonsuz teekkrlerimi sunarm. Sevgili torunum mer Dedeolu'na, bilgisayarda takldm, yapamadm yerlerde yardmma kotuu, icabnda yazlarma yardm ettii iin candan teekkr ederim. 22 Temmuz 1999 Muazzez lmiye 4 Sedat Alp. Maat-Hyk'te Bulunan iviyazl Hitit BelgelerilHethitische Keilschriffttafelnaus Maat-Hyk, Ankara, 1991, TTK Yaynlar. IV. Dizi, s.34. Hethilschc Brefe aus Maat-Hyk, Ankara 1991, TTK Yaynlan, IV. Dizi, s.35. 5 Aygl Sel, "Ortaky'n Hitit andaki Ad", Belleten, Austos 1995, c.59, say 225. 6 Gernot Wilhclm, Kcilsclvift Texte aus Gebaude A., Kuakl-aria Band I, 1 1997. 11

RESMLEYEN NAZAN ERKMENTN KISA ZGEM

1945 ylnda dodu. Lise eitimini Arnavutky Amerikan Kz Koleji, lisans, ykseklisans ve doktora eitimini Devlet Tatbiki G zel Sanatlar Yksekokulu ve Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Grafik Blm'nde tamamlad. Uzun yllar Boazii niversitesi'nde ynetici olarak alt. 13 kiisel sergi at. Yurtiinde ve yurtdnda 40'a yakn karma sergiye katld. ocuklar ve b ykler iin 80'nin stnde kitap resimledi. Bunun yan sra saysz kitap kapa, afi, aktel ve kltrel dergi illstrasyonlar yaym land. 1998 ve 2000'de Japonya ve Bratislava "Selected Worlds IIlustrators Biennali"ne (Seilmi Dnya llstratrleri Bienali) se ildi. Posta Genel Mdrl tarafndan set uluslararas intercept pulu basld. Yaymlanm olan pek ok makale ve konferans bulunmaktadr. Trk llstratrler Dernei, ocuk Edebiyat Ara trma Dernei, Kadn Eserleri Ktphanesi ynetim kurulu ve ge nel kurul yesidir. Halen Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fa kltesi Grafik Blm retim yesi, Dekan Yardmdc ve illstratr olarak grev yapmaktadr.

dlleri: 1) Redhouse Kitap Resimleme dl, 1986; 2) Kltr Bakanl Kitap Resimleme dl, l.lik dl, 1992; 3) Kltr Bakanl 12

Afi l.lik dl, 1992; 4) Asya ocuk Kitab izerleri Uluslararas Kitap Resimleme Yarmas, Japonya, Noma Concours, Unesco, Mansiyon, 1993; 5) Mimar Sinan niversitesi-Eczacba ADS Afi Yarmas, 3.1k dl, 1993; 6) Trkiye Byk Millet Meclisi 75. Yl Afi Yarmas, 3.1k dl, 1995; 7) Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl Yaymlar Dairesi Bakanl Eflatun Cem Gney Kitap Resimleme Yarmas, Mansiyon, 1996; 8) TBMM Afi Yar mas dl, 1997; 9) PEN Yazarlar Dernei Kitap Resimleme d l, 1999; 10) TBMM Afi Yarmas, Mansiyon, 2000.

13

BIRINCI BOLUM HITIT LKESINE DORU

HTT LKESNE DORU

tar, annesi ile birlikte Haydarpaa stasyonu'na geldiinde, b yk bir sevin ve heyecan iinde adeta uuyordu. Nihayet aylardan beri bekledii an gelmiti. Annesi, o yl Boazky kazsna gider se, onu da gtrmek iin sz vermiti. O artk 14 yandayd ve or taokulun son snfna, hem de birincilikle gemiti. Bu seyahati hak etmiti dorusu. tar, arkadalarna kazya gideceini sylediinde, ona, "Ne kazs, mezar kazs m, ukur kazs m gidecein yer" diye yle glmlerdi ki, onlara bunun eski kltrleri, yerleim yerlerini bul mak iin bilimsel bir kaz, yani "arkeolojik kaz" olduunu anlat maya almsa da, "Onlar bulunca ne olacak sanki!" diye dudak bkmlerdi ona. Byle sylemekte haksz da deillerdi. nk, Trkiye'de arkeoloji biliminin okutulmas ve kazlar yaplmas Cumhuriyet'ten sonra balam olduundan, henz halk arasnda arkeolojinin ne demek olduu ve nemi bilinmiyordu. tar, annesi ile ok gururlanyordu. Bunda da yerden ge ka dar haklyd. Kzlarn yeni okutulmaya balad yllarda, annean nesi annesini Ankara'ya yeni alan faklteye gndermi; annesi de byk bir baaryla orada Smer, Hitit yazlarn ve dillerini re nerek, stanbul Arkeoloji Mzelerine iviyazlar Uzman olarak atanmt. Annesini ok seviyordu tar. Onun sakin, sevecen hali, hibir zaman yznden eksilmeyen glmsemesi; dier taraftan Birinci Dnya Sava'nda ehit den, yzn bile tanmad babasnn 17

yokluundan duyduu eziklii yanslan baklar ona byk etki yapyor, hi kopamayacak bir ba, candan bir sevgi ile annesine balanyordu. Trenin kalkma zamanna ok az kalmt. stasyona geldiklerin de kendilerini ve bavullarn zor attlar ieri. Kompartmana yerle tiklerinde derin bir nefes aldlar. Artk istasyonda kouanlar, itiip kakanlar onlar ilgilendirmiyordu. Biraz sonra hrltlarla tren yo la koyuldu. nlerinde ok uzun bir yolculuk vard. Ne yazk ki, trende yatakl vagon yoktu. Buna ramen tar, bu yolculukta anne si ile uzun sre ba baa kalabilecei iin pek sevinliydi. kisinin de evde oturup konumaya zamanlar olmuyordu. Gndzleri biri grevde, dieri okulda, akamlan da anne ev ileriyle, kz da ders leriyle meguld. Gidecekleri Boazky'de uzun zamandan beri Alman arkeolog lar tarafndan kaz yaplyordu. tar'n annesi Hatice Kzlyay da, kazda Trk hkmetinin denetleyicisi olarak grevlendirilmiti. tar'n imdi en byk merak, Almanlar burada kaz yapmay nasl dnm ve bulmulard? Almanya neresi, Anadolu'nun orta sndaki Boazky neresi? Ne ileri vard orada? Ne bulmay umut etmilerdi? Bunlar daha nce hi dnmemiti tar. imdi yolcu luk kesinleince sorular durmadan aklna geliyordu. stasyondan ayrldklarndan itibaren pencerden dary gzle mek tar'n pek houna gitmiti. stanbul'da yaadklar halde, ilk kez gryordu buralar. Fenerbahe, Caddebostan, Erenky, Bos tanc ve Suadiye'den geerken, yeil aalar arasnda bazs terk edilmi, bazs harap olmu grnen kkler, konaklar onu pek et kilemiti; vaktiyle kim bilir ne kadar gzeldi bunlar diye dnd. Annesine, "Anneciim, bu gzel binalara neden hi baklmam acaba?" diye sordu. Annesi, "Kzm, bunlarn sahipleri Osmanl Devleti tarafndan eitli unvanlar ve bol paralar verilen mutlu aznlklard. Savalar, Osmanl Devleti'nin yklmas, Cumhuri yetin kurulmas arasnda sahiplerinin kimisi ld, kimisi o eski pa18

rasal gc bulamadndan yaplara bakamad" diye cevap verdi. slar, "Keke bunlar onarlabilsc de yok olmasalar" dedi. Vaktiyle bunlarn iinde uzun etekli, darack belli, rengrenk giysilerle salna salna gezen gen hanmlar; zenci dadlaryla bah elerde kouan ocuklar; evin en gzel odasnda pamuklu hrkala r, beyaz ba rtleriyle oturan byk hanmlar; takkeli uzun gece likti byk beyler; onlara hizmet eden halayklar tar'n birer birer gzlerinin nnden geiyordu. Bunlar, o hi grmemiti, ama ro manlarda okumutu. Dier tarafta sanki gkle birlemi gibi gr nen masmavi denize de bakmaya doyamyordu. Bir doa harikas olarak dnd bu denizin bambaka bir deeri ve nemi vard. Onun iin, "Ne mutlu bize, taraf denizle evrilmi dnyann en gzel yerinde lkemiz" diyordu. Bir mddet sonra tren kvrla kvrla akan bir nehre paralel gitmeye balad. tar, "Bu nehrin ad ne?" diye sordu. Annesi, "Sakarya kzm. Kurtulu Sava'nda d mann bu nehri geip Anadolu ilerine yrmesini nlemek iin, bata krk kaburgasyla Atatrk olmak zere, askerlerimizin gece li gndzl 22 gn lm kalm sava yapt topraklar bunlar" de di. tar, "Kim bilir ne kanlar dkld, ne canlar gitti, ne kadar o cuk babasz, ne kadar kadn kocasz, ne kadar ana baba evlatsz kal d, vatanmz uruna onlar hep teekkrle anmalyz" diye dn d kendi kendine. Eskiehir snrna gelinceye kadar yemyeil aalklar, sebze bahelerini ve tarlalar seyretmekle vakit geirdi. Bahar bitmi, yaz balamt. Bir renk cmb iindeki kr ieklerini grdke, trenden atlayp onlar toplamak geliyordu iinden. Doa ne kadar gzeldi. Uzaktan grnen dalarn tepelerinde beyaz kar izleri g zne arpt; demek henz karlar tam olarak erimemiti. Birden da a trmanmak geldi aklna, "Ama ne gzel olur daa kmak" dedi kendi kendine. "Her ykselite yeni bir grnt ile karlar, ge > aklam gibi hissedersin kendini" diye dnrken, birdenbire -jnki dadan dyormu gibi oldu ve titreyerek annesine sarlver19

di. Annesi de kzna btn sevgi ve efkatiyle sarlarak "Ne var, ne oldu?" dedi. tar durumu anlatnca ikisi birden kahkahalarla gl meye baladlar. Zaman getike etraftaki aalklar, yeillikler azalmaya, gz alabildiine krsal bir blge iinde gitmeye baladlar. Darda tar' ilgilendiren pek bir ey kalmamt. O annesine, "Bu tren ne zaman yaplm acaba?" diye sordu. "Kzm bu ok uzun bir yk" dedi annesi. "Geen yzylda Osmanl Devleti'nin gszln anlayan Avrupallar, Anadolu'yu iinden elde etmek iin, Sultan'a, stanbul'dan Badat'a (Badat o zaman Osmanl Devleti'nin elindeydi) byle bir demiryolu yapmay nermiler. Ya pacaklar yolun her iki tarafndan 200'er kilometrelik arazi de onla rn olacakm. Osmanl Devleti'nin paras yok ki, kendi yaptrsn. Her tarafa borlanlm. Uzun tartmalar, pazarlklardan sonra, yalnz iletmesi Almanlara verilmek kouluyla, yaplmaya balanan tren yolu 21 yl sonra Ankara'ya ulam. stanbul'dan Ankara'ya araba ile 10 gnde gidiliyormu. Trenle 3 gnde gidilmeye balan m. Vagonlar, zeytinya kandiliyle aydnlatlyormu. Cumhuriyet'ten sonra (tren idaresini devletimiz ald) yaplan birok deiik likle, stanbul-Ankara aras 10 saate indi. Bu arada yeni yollar da yapld. Belki gelecek yllarda daha abuk gidilme olana bulunur" diye bitirdi szn annesi. tar, yle yorgun hissediyordu ki ken dini. Halbuki annesinden renmek istedii o kadar ok ey vard ki. Annesinin omzuna dayad ba arlamaya balaynca, anne si yavaa onu dizlerine koydu. Kz uyanmasn diye kmldamaya korkuyordu. Kendisi de yol hazrl ve heyecan iinde ok yorul mutu. Onun da oturduu yerde ii geti. Trenin tkrtlar arasnda yar uyur yar uyank Ankara'ya, oradan da son istasyon olan elikli'ye geldiklerinde, hemen hemen gece yars olmutu. Kk bir istasyon binasnn nndeki solgun birka k dn da her taraf kapkaranlkt. Bavullaryla birlikte trenden indiler, et rafta kimseler grnmyordu. Geceyi nerede geireceklerini bilmi20

yorlard. Annesi istasyon memuruna kendisini tantp, geceyi gei rebilecekleri bir yer bulup bulamayacaklarn sordu. Yakn bir otel olduunu renince ok sevindiler. stasyonda bunlarn yer sordu unu duyan bir delikanl yanlarna yaklaarak, "Sizi otele kadar g trebilirim" dedi. Annesi gece karanlnda, ssz bir yerde, yaban c biri ile gitmekten korktuu halde, baka seenek olmadndan korkusunu belli etmemeye alarak delikanlnn teklifini kabul et ti. Gen adam bavullar ald. Nereye bastklarn bilemeden byk bir dikkatle yryerek, hana benzeyen bir binaya geldiler. Otelde kalabilecekleri oda bulunduunu renince sanki dnya onlarn ol du. Annesi, kendilerini getirene para vermek isteyince, o iddetle kar geldi ve onun "Siz bizim misafirimizsiniz, nasl sizden para alabilirim" demesi her ikisini de artt. Annesi ondan korktuu ve fazla para isteyeceini dnd iin pek utand ve "Neden ben bizim Anadolu insanmzn byle olacan dnemedim" diye ok zld. Ne yapsn, stanbul'daki kapkalard onu byle d ndren. Otelin bo odasna girdiklerinde arp kaldlar. nk, odada en az on yatak vard. "Bundan sonra gelen olmaz buraya" di ye otelci onlar oraya brakp gitti. Byle ok yatakl kocaman bir yere girince yine bir korku ald onlar. Anne kz yataklarn altn aradlar. Korkulacak bir ey olma dn anlayarak hemen kendilerini yataklara attlar. Yorgunluk ve uykusuzluktan, araflar kirli mi, temiz mi onu bile dnecek gibi deillerdi. Ertesi sabah eski bir otobsle Boazky'e gittiler. Yolda tar' en ok Kzlrmak Nehri ilgilendirdi. Her zaman ona neden Kzlrmak dendiini dnrd. zerindeki kprden geerken, su larn gerekten krmzya alar bir renkte olduunu grnce, bu ad ona koyanlara hak verdi. Annesi tar'n sulara dikkatle baktn g rnce, "Kzm, sana Hititlerin bu nehre verdikleri ad syleyeyim: Maraantiya" dedi. tar ilk olarak Hitite bir kelime renmiti. Boazky, orum'un Sungurlu ilesine yakn bir yerdi. Oraya vardklarnda tar biraz ard. Bol aal, ormanlk bir yere git21

tiklerini sanmt. Fakat henz kyn bulunduu ovann ne kadar aal ve yeil olduunu grmemiti. Onlar kaz yerinin bekisi Ahmet Aa bekliyordu. Hemen ba vullarn alp, iki katl olduka byk bir konaa geldiler. Konan nndeki bahe olduka aalkt, binann orta ksmna gelen yer de 6-7 basamakl bir merdiven vard. Kyn aas ahin Bey'in evi olan bu konak, kaz yapanlar tarafndan kiralanmt. Merdivenler den st kata ktklarnda, Ahmet Aa "te sizin odanz" diye bir kap at. Oda olduka bykt; iinde iki yatak, bir de duvar iin de yklk denilen dolap grnyordu. Pencerelerdeki ular ili perdelerin ak olan ksmlarndan, talk, kuru bir tepe grnyor du. Eyalarn yerletirip aaya indiklerinde, kaz iin gelenlerin kendilerini beklediklerini grdler. Onlarn, annesi ile Almanca ko nutuklarn duyunca, tar, "yi ki okulda Almanca derslerine gir miim" diye sevindi. Ne konutuklarn pek anlamyordu, ama hi olmazsa dile tamamyla yabanc deildi. "Onlar dinlerken, Almancam ilerletirim" diye dnd, sonra da "kendi dilinden baka dili bilmek ne kadar iyi, insan ikinci bir kimlik kazanyor, keke daha baka diller de renebilsem" diye dnd tar. O arada tar'n yalarnda bir kyl ocuu yanlarna geldi. Beki Ahmet Aa, "Bak kzm, bu benim olum Osman. O da se nin gibi ortaokula gidiyor, ikiniz arkadalk ederseniz, sklmazs nz" dediinde, tar'a dnyalar verilmi gibi oldu. Kendi yanda bir arkada bulmak ne kadar iyiydi. Yalnz onunla arkadalk ede bilecek miydi, huylan uyacak myd, ocuk ona bir sululuk yapar myd diye dnmekten kendini alamad. Fakat, daha sonralar onun hakknda byle dndne ne kadar can sklm ve zl mt. nk, ok gemeden Osman ona bir arkadatan fazla dost gibi olmutu. Ne kadar iyi anlamlard. Osman ona, "Nasl olsa bugn kaz balamayacak, istersen gel seni gezdireyim" deyince, byk bir sevinle kabul elti teklifi. nce kyn iinde akan kk derenin kenarna gittiler. Etrafnda birka aa olan bu derenin ter-

22

temiz bir suyu vard. Ky evlerinin etrafn dolatlar. Osman, evle rinin nnde oturan kyl kadnlara srekli olarak, "Fatma Teyze, Aye Abla" diyerek yanap, slar, "Komiserimizin kz" diye ta ntryordu. Onlar da byk bir sevecenlikle, "Ho geldin, bize de buyrun" szleriyle onu evlerine davet ediyorlard. tar, gleryzl, sevecen, grdn renmeye ve tanmaya alan bir kzd. Bu yzden kyllere abuk alacan, onlarla dost olacan anlam ve "Burada stanbul'dan daha iyi vakit geireceim" diye karar ver miti. Osman, "Biliyor musun, ben her yaz vaktimin byk ksmn kaz yapanlarn yannda geiriyorum. Onlar izlemek yle zevkli oluyor ki, yerler kazlrken, bir mlek paras veya bir yazl bel ge knca iilerin sevincini grme. nk, nemli bir para bul duklarnda bir bahi alacaklarn bilirler. Eve dndklerinde, le yemei vakti gelmiti. Osman, "Eer yorulmadysan, leden sonra seni, ok sevdiim Yazlkaya'ya g trrm" dedi. tar o kadar sevinliydi ki, her ne olursa olsun Yazlkaya'y bir an nce grmek istiyordu. "Yemekten sonra biraz dinlenir ve hemen gideriz" diye sz verdi. tar'n stanbul'dan yola karken, Almanlarn buralar nasl bulduklar merak buraya gelince daha da artmt. Annesi ile din lenmek zere odalarna girdiklerinde, tar hemen annesine sorula r arka arkaya sormaya balad. Anadolu'nun ortasnda orak ve ka yalk bir tepenin bu kadar nemli bir yer, Hititlerin bakenti olaca nasl bilinmiti. Doru drst yolu, barnacak bir yeri olmayan burada, kaz yapmaya nasl gelmi ve balamlard Almanlar? Annesi, "Bu ok uzun bir yk, fakat sana ksaca anlatmaya a lacam" dedi. "Tevrat'ta Het oullar denilen bir milletten sz ediliyordu." "Anne Tevrat nedir?" diye sordu tar. "Tevrat, Musevi ve Hristiyanlarn din kitab, bizim Kur'an gibi. Bilginler hep merak etmiler, 'Het oullar hangi millet, nerede ya-

23

amlar, varlklar ne kadar srm' diye. Msr hiyeroglif yazlar nn zlmesiyle, onlarn kimliklerini belirten kk bir kap al m. Hiyeroglif yazsnn ne olduunu biliyor musun?" diye sordu annesi. "Evet, istenileni resimle yazmak, deil mi?" "Evet yle" dedi annesi ve szn srdrd: "Msr'da Karnak Mabedi'nin duvarnda hiyeroglif yazsyla ya zlm bir kitabede, Het oullarndan, onlarla yaplan bir savatan ve bu savan sonundaki antlamadan sz edildii okundu." tar, "Arkeoloji Mzesi'nde sergilenen tabletteki antlama my d?" "yi bildin kzm. Hititler ayn antlamay, bir de gm tablete yazdrdklarn bildirmiler, ama o bulunamad. Yine geen yzyl Msr'da El Amama denilen yerde yaplan kazlarda, iviyazsyla yazlm birok mektup bulunmu." "Hangi dilde yazlmt bunlar?" diye sordu tar. "Onlar ve tablet zerine yazlan antlama, o zamann uluslarara s dili olan Akadca idi. Bunlar arasnda ayn yazyla, fakat o gne kadar hi bilinmeyen bir dilde Arzava Kral'ndan gnderilmi bir mektup kyor. Bu kez bilginler bunun hangi millete ait olduunu dnmeye balamlar. Dier taraftan, Bat'dan gelen birok gez ginci, Anadolu'nun ve Suriye'nin eitli yerlerinde Msr yazsna benzer, fakat ayn olmadklarn syledikleri yazlar buluyorlar ve onlar kopya ederek yaymlyorlar. O zaman fotoraf da yok. Bu buluntularda ilgin bir olay bizi bir hayli gldrmt." "Neydi anne o ilgin olay?" diye sabrszca sordu tar. Annesi, "Suriye'de bir cami yaplrken, duvarna bu yazyla ya zlm byk bir ta bloku da koymular. Oradaki halk, her naslsa, bu tan gz arsna iyi geldiine inanm. Belki de birisi laf olsun diye byle sylemiti. nsanlar gzlerinde rahatszlk olunca, gelip o taa elini, yzn sryormu. nanr msn, bu srnmelerden tan yz cilalanm gibi parlam" diyerek tar'n sorusunu yantlad.

24

"Hani mzedeki Suriye'den gelmi, l konan tataki insan ba nn yanaklar da bu sebepten parlamam myd?" dedi tar. "yi hatrladn. O da bu ta gibi hastalklara iyi geliyor diye el srmekten anm. te eitimsiz insanlarn sylenenlere dnme den inandklarnn somut rnekleri bunlar. Evet nerde kalmtk?" "Gezgincilerin buluntularndan sz ediyordun." "Anadolu'yu gezenler, burada ve buraya yakn Alacahyk'te kaln ehir duvarlarn, kap yerlerindeki heykelleri, kyllerin Yazlkaya dedikleri birok duvar kabartmalar olan yeri, onlarn ya nnda da ayn hiyeroglif yazsn gryorlar. Btn bunlarn n da, burann ok nemli bir yer olduuna karar veriliyor ve kazya balanyor. lgin olan, ilk kazdklar bir tapnak kalntsnda bir yn iviyazl tablet kmas. Bir de bakyorlar ki, bu tabletlerin dili de Msr'da bulunan mektubun dilinde. Bylece buralarn bir Hitit lkesi, Boazky'n de onun bakenti olduu kansna var yorlar." "Kazlar ne zaman balam burada?" "lk kaz 1906 ylnda yaplm ve 1912'ye kadar srm. 10 bin kadar tablet bulunmu o kazlarda. Birinci Dnya Sava knca kaz durmu. Almanlar kan tabletleri temizlemek, okumak ve ya ymlamak zere, devlet kararyla Almanya'ya gtrmler. Yazlar Smer iviyazsyd, ama dili bakayd. Yaymlanan tabletlerden bir ek bilgini 1915'te dili zmeyi baard. Bundan sonra Avrupa l bilginler btn gayretleriyle, bir taraftan tabletlerin kopyalarn, dier taraftan evirilerini yaparak, Hititlerin tarihi kltr, yaam lar hakknda inanlmaz bilgileri karyorlar. Savalar yznden ara verilen ve 1931 ylndan itibaren, Atatrk'n izniyle yeniden balayan kaz bugne kadar srmekte, belki de daha yllarca sre cektir ve her buluntu yeni bilgiler getirmektedir." "Peki, dil nasl zld anne?" diye sordu tar. "O ayr bir konu. imdi ok uykum geldi. Biraz uyuyup dinlen mek istiyorum" dedi annesi. 25

YAZILIKAYA'YA GD

tar'n bir trl uyku girmiyordu gzne. Akl Yazlkaya'ya gitmekteydi. Hemen yavaa kalkp aaya indi. Osman' kapda buldu. ki ocuk byk bir nee iinde yola koyuldular. Osman, "Yazlkaya epeyce uzak, yolu da yoku, ok yorulacaksn" dedi. tar, kendini yle gl hissediyordu ki, hemen "Hi de yorul mam!" dedi. Yokuu kmaya baladklarnda, Osman, "Biliyor musun tar, Hititler yeni yl bayramlarnda, l trenlerinde, nde, ellerindeki yere vurunca ses karan gne kurslaryla rahipler ve rahibeler, arkada kral ve kralie, en arkada da halk, bu yoldan giderlermi. Kim bilir ne grkemli yryt onlar!" dedi. tar, "Rahiplerin ellerindeki gne kurslar bana bizim mehter takmndaki ngrakl sopalan hatrlatt. Belki onlarla birlikte al gclar da vard. Onlar alglarn alarken, gzel sesli rahip ve ra hibeler de arklar sylyor, ilahiler okuyorlard" dedi. kisi bir ara gzlerinde canlandrmaya altklar trenlere dal m, ses karmaz olmulard. Sessizlii bozan tar oldu: "Annem bana Yazlkaya'y anlatmaya alt, ama onu bir trl gzmde canlandramamtm. imdi kendim greceim diye ok seviniyorum" dedi. Konuurken yokuu nasl ktklarn anlaya madlar. Yol kayadan bir duvarla sona erince "te geldik" dedi Os man, "imdi kayalar arasnda, oda gibi bir yere gireceiz". Osman, eliyle iaret ederek, "Bu taraftakine A odas veya bat kaya odas,

26

bu taraftakinc de B odas veya dou kaya odas diyorlar. Biz nce A blmesine gireceiz. Grdn gibi bunun girii olduka geni" dedi. eriye girdiklerinde, tar koca kayalarn yzlerine yaplm insan kabartmalarn grnce birden ard. Onun aknln fark eden Osman, byk bir gururla rendiklerini anlatmaya balad: Osman: "Ben saydm, burada tam 64 tane Tanr ve Tanra ka bartmas var." tar: "Ne kadar okmu bunlarn Tanrlar!" Osman: "Duyduuma gre szde 1 000 Tanrlar varm. Bak! Bak! Bizi ilk karlayanlar Tanralar" diyerek sa taraflarndaki kabartmalar gsterdi Osman, "gryorsun ya hepsi insan boyun dan daha byk yaplm. Onlarn nnde boa zerinde durana bak, bu batanra Hepat imi. Arkasnda duran ksa boylu erkek ise onun olu." tar: "Tanralarn giysileri ne ilgin! st ksmda uzun kollu bir bluz, altlarnda pilili gibi bir etek, bellerinde bir kemer. Bugn de ay n giysiler var. Balarnda eski fesler gibi bir balk, ama bunlar da ha yksek. Hepsinin kpeleri de var." Osman: "Annem sylyordu, eskiden orum'da kadnlar byle balk giyerlermi. Baln etrafna elmasl ineler taklrm. Te pesinde de sra ile dizilmi altnlar bulunurmu." tar: "Desene Hitit modas gnmze kadar srm. Batanrann karsndaki iki adamn omuzlarna ayaklarn koymu olan kimmi?" Osman: "O da Frtna Tanrs imi. Ad da Teup. Onun arkasn da iki da zerinde durandan ndeki Hava Tanrs, arkasndaki Ta hl Tanrs imi." tar: "Sen bunlar nasl rendin?" Osman: "Buraya gelen yabanclar genellikle ben gezdiriyo rum."

Itar: "Sen onlarn dillerini biliyor musun ki?" Osman: "Okulda Almancaya balamtm. Tanr, Tanra, kap, aslan gibi burada geerli kelimeleri aratrp ezberledim. Bileme diklerimi kazda alanlara soruyorum. Buray grmeye gelenleri, srayla gezilecek yerlere gtrmem bile onlar iin ok nemli. Bu koca yerde nereden nereye gideceklerini ne bilsin insanlar! Burada, onlar gezdirecek zel bir kimse yok ki! Bylece yaz aylarnda bi raz para da kazanyorum." tar: "Anlattklarna gre buraya hep yabanclar geliyor gali ba?" Osman: "yi bildin. Hem de ellerinde buraya ait kitaplarla geli yor ve her grdklerini karlatryorlar yazlanlarla." tar: "Eitimli insanlarn hali baka. Koca Trkiye'de ka kii nin haberi var ki Hititlerden, Boazky'den ve kazlardan!" Bunlar konuurken, Osman yanna yaklatklar bir kabartmay gstererek, "Bu Hava Tanrs imi. Banda sivri bir klah var. K lahn zerindeki kntlar, onun Tanr olduunu gsteriyormu. kntlar ne kadar oksa, Tanr o kadar byk ve nemli imi" dedi. tar: "Mevlevilerin klah gibi." Osman: "Kyafet kanunu kmadan nce, halkmz arasnda bu biim keeden klahlar giyilirmi. Bazen obanlarn banda ayn sn gryorum." tar: "Bu Tanr neden iki kiinin omuzlarna km?" Osman: "Szde onlar da simgeliyormu. Eteklerinin n ks mnda di di izgiler var ya, onlar da. Hititlerde da ve kayalar kutsal saylyormu." tar: "Erkek Tanrlarn giysileri de bir baka. stlerinde bir gmlek, altnda dizlerine kadar gelen ksa pantolon, ayaklarnda kvrk burunlu bir papu." Osman: "Biliyor musun, onlarn bu giysileri de yakn zamana ka dar srm buralarda. Dedemin paalar ksa, alvar gibi bir pantolo nu olduunu ninem syler."

30

Islar: "Zeybeklerin kyafeti gibi." "O kvrk burunlu pabuca biz 'ark' diyoruz. Hl buralarda gi yiliyor. Eskiden halkmzn ayanda yalnz ark varm" diye ek ledi Osman. "nsanlar binlerce yldan beri bu topraklara gelip gittikleri halde, ayn kyafetlerin srmesine amamak elde deil. Bu erkek Tanrlar arasnda, ellerinde bir nesne tayan garip grnl iki figr var." Ne olduklarn, ne tadklarn biliyor musun?" diye sorunca tar, Osman "Neden bilmeyecek misim?" der gibi bir tavr alarak, "Onlara boa adam diyorlar. Szde yeri simgeleyen bir knt ze rinde durarak g tayorlarm" dedi. "lgin" dedi tar ve "erkeklerin ellerinde de bize hi yabanc gelmeyen, orak, topuz, hanere benzeyen ucu kvrk kllar gr yorum". Osman: "Gel unlara bak" diye tar' kadn ve erkeklerden olu an bir grubun yanna ekti ve "bak, urada, omuzlarnda kanat gi bi bir eyler km, banda da erkeklerin klahna benzer bal olan var ya, o Ak ve Bereket Tanras auka, dier ad tar. Ar kasndaki pilili etekli, balar rtl iki kk kadn da Tanra'nn fahieleri imi." tar: "Ha, anladm. Annem Sumerlilerde, zellikle Ak Tanra s nanna'nn mabetlerinde byle fahieler olduunu sylemiti. Onlar da dier kadnlardan ayrlmalar iin balarn rtmek zorun da imi. Onlardaki bu gelenek Hititlere de gemi demek." Osman: "Bizdeki kadnlar da balarn rtmyor mu? Onlar bil seler rtnn neyi anlattn, herhalde rtmezlerdi balarn deil mi?! Bak bu kadnlarn arkasnda oturan da Ay Tanrs. Balnda hilal eklinde Ay' gryor musun? Ondan sonraki de Gne Tanr s imi. Banda takke eklinde bir balk, zerinde uzun bir giysi ve al biimindeki mantosu ile dier Tanrlardan ayrlyor. Krallar trenlere Gne Tanrs'nn kyafetinde giderlermi. Bak, Tanr'nn bann stndeki gne kursu onun simgesi imi." 31

tar, dalm bir ekilde onlar incelerken, Osman, "Buray gezip bitirdik, imdi B blmne gideceiz; yalnz dikkat et! Kayalarn arasna skp kalma" dedi. tar hayretle, "Yoksa yle bir tehlike mi var?" demekten kendi ni alamad. Osman glmeye balad ve "Yok canm aka yaptm. Yalnz gerekten dar bir geitten geeceiz o kadar!" dedi. tar, "Ben, erkek Tannlar srasndan balayarak srayla hepsine yeniden bakmak istiyorum" diye erkek Tanrlarn bulunduu tarafa ynelince Osman da onu izlemek zorunda kald. tar, Tanrlar bi rer birer sayyor, bir taraftan da yksek sesle grntlerini anlatma ya alyordu. "1-12'ye kadar olanlar hep ayn grntde. 13, 14, 15. Tannlar eteklerine ve boynuzlu balklarna gre da Tanrlar idi." tar saymasn srdrerek, "21, 23, 24 numaral Tanrlarn elinde birer topuz var. 20, 22, 24, 26 numaral Tanrlarn zerinde bir bacan ak brakan, dier bacan topuuna kadar kapatan manto veya pelerin gibi bir giysi bulunuyor. 26, 27 numaralar elle rinde orak gibi bir alet tayor. 28, 29 g kaldran yaratklar." Osman, "32 numaraya kadar ne olduklar bilinmiyormu, ama 33 bir sava Tanrs imi." tar, "38 numaral olan arkasnda iki fahiesiyle Ak Tanras auka." "Bu fahielerden birinin Ad Ninatta, dierinin Kulitta olduu nu sana sylemeyi unuttum. 39. Su Tanrs, 40 da Kumarpi olabi lir" dedi Osman. tar, "Tanrlarn ortasna geldik. Da Tanrlarnn omzunda du ran Frtna Tanrs Teup 42 oluyor. 43. onun kars Tanra Hepat." "44, 45 ve 46 numaralar da onlarn olu ve kzlar oluyormu" di ye ekledi Osman. Bundan sonra Tanralar 63 kadar sayan tar "Tanralar tam 18 taneymi" dedi. Osman "Bunlar arasnda zer lerindeki yazlara gre adlar saptananlar varm. rnein 53. Su Tanrs'nn ei Tapkinu; 54. Ay Tanrs'nn ei Nikkal imi. Kral Tuthaliya da 64. oldu" dedi Osman. 32

A blmnden kar kmaz, Osman sol tarafta kayann zerin deki kabartmay gsterdi: "Bak burada bir Tanr ve Tanra kar lkl oturmu. Aralarnda bir masa var. Fakat, ok silik grnyor. Bilmem fark edebiliyor musun?" Yaklaan akamn solgun gne klar, kayalar eitli renkle re boyam gibiydi. tar bu klarn yardmyla, yzyllar boyu ol duka anm kabartmalar grmeye alrken, "Evet, evet onlar grebiliyorum. Aralarndaki masa ok ilgin; bizdeki alp kapa nan masalare benziyor" dedi. "yi benzettin" dedi Osman, "gerekten yleymi." Konuurken, B blmne gelmilerdi. Kayalar arasndaki dar geitten ieriye girdiler. Girer girmez iki tarafta karlkl yaplm, balan hayvan, altlan insan eklinde kanatl birer kabartma ile karlatlar. Osman: "Bunlar burann bekileri imi, kt olanlar ieri sokmazlarm. 'Demon' diyorlar. Bizdeki cinin karl herhalde." tar: "u eski insanlar ne garip. Bu kabartmalar nasl sokmaz ktleri buraya acaba!" Osman: "Sanki bizde yok mu yle inanlar. Boynumuza muska takyoruz cin arpmasn, hastalk gelmesin diye. Ayn inan deil mi?" tar: "Doru, demek yzyllar boyu insanlarn inanlar pek de imemi. Bana kalsa eitimsizlikten." Osman: "Bak kayalarn bu tarafnda, A blmesinde grlen er kek Tanrlar var. Onlar da ayn. Hepsi 12 tane." tar: "Neden 12 acaba? Yoksa bunlar yln 12 ayn m simgeli yor? Bunlarn da ellerinde oraklar, balarnda klahlar grnyor. zerlerinde de yine zeybek kyafeti." tar dalm onlan incelerken, Osman, "Gel, gel bak una, ne kadar byk" dedi. tar, Osman'n gsterdii tarafa ynelip, ba klahl, elleriyle k aslan ayaklarndan tutmu, ayak ksm kl eklinde upuzun bir insan kabartmas grnce ard.
33

Osman: "Bu da kl Tanrs imi. Fakat, asl yeralt dnyasnn Tanrs diyorlar. Alt ksmnn sivrilii 'yeri delecek' anlamna geli yormu. Bu blmede, len krallar iin tren yaplyormu." "Kayalardaki pencere gibi olan u oyuklar niin yaplm aca ba?" diye sordu tar. Osman, "Oralara k konuyormu, ya kandili gibi bir ey ol mal" diye yantlad soruyu. "u ereve eklinde oyulmu kayann iindeki kabartma da, Tanr arumma Kral Tuthalya'y koruyormu. Kral, Tanr'nn yannda ne kadar kk yaplm." tar, "Tanr'nn kraldan byk olduunu gstermek iin san rm. Bunlarn adlarn da herhalde hiyeroglif yazs denilen u ia retlerden okumular" dedi tar. Osman bunlar tar'a rettiini dnerek ok memnun oluyordu. Sessizlik, Osman'n, "Ge kalmadan dnelim artk" szleriyle bozuldu. Gne batmak zereydi. Yava yava tepeyi inmeye ba ladlar. tar, "3 500 yl nceki koullarda, bu kayalarn yzlerini nasl dzeltmi, nasl bu kabartmalar yapmt insanlar?" diye d ncelere dald. Her figr bir sanat rnyd. "Hem sanat, hem tek nik bir arada" dedi kendi kendine. "Acaba bunlar ne kadar zaman da tamamlanabilmiti? Ka insan almt? Bu ekilleri kayalara uydurmak iin, nce krokilerini yapan sanatlar m vard?" diye birok soru geldi aklna. Fakat, bunlar zmesine olanak yoktu. Bu dnceler arasnda Osman ile hi konumadan yerlerine gelmi lerdi bile.

34

KAZI BALIYOR

tar, sabahleyin gzn at zaman, yeni doan gnein k larnn tam zerinde olduunu grd. Gece rahat ve deliksiz uyu masna ramen, bir gn nceki yorgunluun izlerini hl ayaklarn da hissediyordu. "Bugn kaz balyor, hemen canlanp kendime gelmeliyim" diye yataktan frlad. Aaya indiklerinde kaz baka n Dr. Neve, Hitit dili uzman Prof. Otten ve iki asistan kahvaltya oturmulard bile. Herkeste byk bir heyecan vard. Nasl olma sn; 2 ay srecek bu kazda ne kadar nemli eser bulunacak, ne ka dar boa zaman harcanacak, bilinmiyordu. Bazen gnlerce yaplan kazlarda bilime yarayacak nemli bir eser kmayabilirdi. Bylece iilere verilen cretin ve gne altnda gnlerce bekleyerek zama nn boa gitmesi de vard. Kazlarda genellikle, hele Boazky kazsnda en ok beklenen ey yazl belgeydi. Bir tablet paras bulundu mu, arkas da gele cek diye byk bir sevin kaplard alan. Bulunan kap kaak, ara gere, heykeller, yap kalntlar gibi eserler, orada yaayanlarn sanat yeteneklerini, yaptklar bina tr lerini (ev, saray, mabet), nasl evlerde yaadklarn, kullandklar eyalar baka yerlerde bulunan bu tr eserlerle karlatrarak, bu halklarn nerelere kadar yayldklarn saptamak mmkndr. Fa kat, bunlar hep suskundurlar. Onlar ancak arkeologlar konutur maya alrlar. Yazl belgeler, bunlar yapanlarn kendi konuma lardr. Onlar, bize lkelerinden, krallarndan, savalarndan, bar larndan, dinlerinden, inanlarndan, hak ve adalet anlaylarndan.

gnlk yaantlarndan haber verirler. Bu haberleri de ancak dilci ler ortaya karabilir. Yazl belge ynnden Boazky ok ansl. Fakat, orada bile nerede tablet bulunabileceini saptamak kolay de ildir. Bazen rastlant sonucu mit edilmedik bir yerden bir ariv kverir. Kaz, byk kalede yaplacakt. Oraya Kral Kalesi de deniyor du. Daha nceki kazlarda, burada saray ile baz dinsel yaplarn ka lntlar bulunmu. Btn bu binalar, byk bir kaya zerine yapl m. Tabletlere gre, sarayn kaya zerine yaplmas, Hititlilerde kayalarn kutsal sayldndan ve dalardaki kayalarn Tanrlarn taht olduuna inanlmasndan dolay imi. Kaya, kraln bamsz ln, egemenlik gcn simgeliyormu. Mis gibi tereya, taptaze yumurta ve gzel bir marmelattan oluan kahvalt tamamlannca, kaz yapanlarn kimi kt kalemini, kimi kk eki ve frasn alarak yola ktlar. tar, annesine, "Kahvaltda bizim peynir ve zeytin niin yoktu?" diye yavaa sormadan edemedi. Annesi de, "Almanlar bizim beyaz peyniri ve zeytini yemeye alk deiller de ondan" diye yantlad. Bir sre yrdkten sonra, krmz talarla denmi bir yola geldiler. Kafileye katlan Osman, tar'a, "Biz imdi Saray'a giden Kral yolunda yryoruz. 3 500 yl nce, krallar kim bilir bu yoldan ne grkemli geiyorlard" dedi. Osman her frsatta, bildiklerini tar'a anlatmaktan byk gurur duyuyordu. O arada kardan gelen baz kimseleri gstererek, "Bak bunlar kazda alacak iiler. Burada insanlarn yapaca i olma dndan, btn kyller almak istiyor. Hepsinin alnmas ola naksz. Daha ok tablet veya bir eser bulup getiren ie alnyor. Onun iin kyller yl boyunca onlar bulmak iin aranr dururlar. Onlar kazp karmak yasaktr. Ancak, yamurun veya rzgrn et kisiyle rastlant olarak toprak yzne km olanlar toplayabilir ler. Getirilenlerin nerede bulunduunu gstermek zorundadrlar" 36

dedi Osman. Itar, "Neden bulduklar yeri gstermeleri zorunlu imi?" diye soracakken, birden, "O yerlerde kaz yapmak gerekir herhalde" diye dnd. Kalenin tepesine ktklarnda, birok duvar kalnts grdler. Osman bilgi bilgi, "Bunlar eski kazlarda karlmlar. Babamn anlattna gre, ilk balarda burada ok tablet bulmular. Hatta, daha Hitit dili zlmeden iviyazs bilindii iin, tabletlerin bi rinde Hatti lkesi ve Hattua kenti kelimelerini okumular ve he men burann Hatti krall ve bakenti olduuna karar vermiler" diye burann tarihesini anlatverdi. Herkes, kaz yerine toplanmt. Kaz bakan iilere, kazya nerelerden balanacan gsterdi. Bir duvar kalntsnn ykntlar la dolmu ksmn yava yava kazmaya balad iinin biri. Orada bulunanlar byk bir heyecanla, "Ne kacak acaba?" diye bekli yorlard. Kaz yeri gittike derinleiyor ve etrafa doru geniliyor du. iler byk bir dikkatle alyorlard. Bir ara birisi, "Burada bir ey var gibi" diye seslenince, herkes o tarafa yneldi. Kaz ba kan elindeki ekile yava yava kazy srdrd. Krmz renkte bir anak paras grnd. Bu kez eserin etrafn daha dikkatle a maya alt bakan. Topraklar giderilince yan yatm, bir ksm k rk, az gaga gibi olan bir testi paras ortaya kverdi. Herkeste hazine bulmu gibi bir sevin... imdi onun krk paralarn bulup ona eklemek gerekliydi. Toprak aldka testiye ait birka para daha kt. Osman hemen, "Biliyor musun, bu az ku gagas olan testiler burada ok bulunuyor. Eski Orta Anadolu'nun simgesi gibiymi bun lar" diye szn tamamlad. "Sen ne kadar ok biliyorsun Osman, gerekten sana ayo rum" dedi tar. "Eer renmek iin merak edip drt kulak dinler se, herkes bilgili olur" diye karlk verdi Osman. Gne ykselmi, hava olduka scak olmutu. le zaman yaklat halde, bir testi parasndan baka bir ey bulunmamt. 37

Herkesin yz aslmaya balamt ki, iinin biri, "Buldum, bul dum!" diye heyecanla bard. Oradakiler, "Ne buldu?" diye merakla ona doru kotular. K ck bir tablet parasyd bulunan. Dr. Neve, zerindeki toprakla r fralayarak, Prof. Otten'e uzatp, "Bakn bakalm, nemli mi?" diye tableti verdi. Bulan ii de dierleri kadar merakla "profesr ne syleyecek?" diye azna bakyordu. Osman, "Eer bulunan nemliyse, bulana bir dl verirler. O yzden ii o kadar dikkatle bekliyor" dedi. Profesr, "Yazlar pek okunmuyor, ileri amur dol mu, yazlarn temizlenmesi gerek. Fakat, okunabilen birka iare te gre, bir bayram trenini anlatan tabletin paras olduu anla lyor" dedi. inin hemen yz asld. lk kazlarda bayram trenlerine ait o kadar ok tablet kmt ki, onlara dl vermekten vazgeilmiti. Bu yzden iiler bir tab let buldular m "dinsel tren" demesin diye, dil uzmannn gznn iine bakyorlarm. Gerekten bulunan tabletlere gre, Hititler, hi durmadan bay ram yapyorlarm. Bir ylda kutlanan 18 bayram biliniyor. Bunlar dan bazlarnn adlar yle: Orak bayram, harman bayram, ba bozumu bayram, uzak yerdeki insanlarn bayram, yal adamlarn bayram, ykanma bayram, daa gtrme bayram, yap yapma bayram, yakarma bayram, Tanr analar bayram, ejder ldrme bayram gibi. lgin olan, bu bayramlardan bir ksm, Hititlerden nce o topraklarda bulunan halklarn, bir ksm da ayn ada yaa yan Hunilerin bayramlar olmasym. Bu bayramlarda, trenlerin nasl yaplaca ayrntlaryla yazlm tabletlere. ounlukla bun larn anlatm bir tablete smam, 3, 5, hatta 32 tablete kadar uza m konu. Bu yzden bunlarn krk paralan durmadan kyor ka zlardan. Bu bayram trenleri, kral ve kralie veya kral ailesinin bakanlnda yaplyor. Bu bayramlardan en nemlisi Purilliya ad l ejder ldrme bayram. Bu baharda oluyor. Byk olaslkla ye ni yl bayram. Baharda her eyin canlanmas, yaamn lm yen-

38

meini gsteriyor. Bu byk trenlerle kutlanyor. Bu bayramn il gin iki yks var: Frtna Tanrs, lluyanka denilen bir ejderle sa vayor, fakat sava kaybediyor. Bunun zerine Tanrlar yardma aryor. Tanra nara, eer kendisini bir lml ile yatrrsa yar dm edeceini sylyor. Byle bir lml bulunduktan sonra, ikisi byk bir ziyafet hazrlayarak ejderi aryorlar ve onu iyice sar ho edip adamakll balyorlar. Frtna Tanrs da gelip onu ldr yor. Bu ykde, bizim masallara giren bir motif bulunuyor, o da, Tanra bu lmlye pencereden bakmamasn sylyor. O dayana mayp bakyor ve evinde brakt karsn ve ocuklarn hatrlayp onlara gitmek isteyince, Tanra adam ldryor. kinci ykde, ejder savata Frtna Tanns'nn kalbini ve gzlerini alp gtryor. Frtna Tanrs lml bir kzla evleniyor. Ondan olan olu ejderin kzn seviyor ve evleniyor. Frtna Tanrs ejderden kalbini ve gz lerini almasn sylyor oluna. Olu kabul etmeyince, Frtna Tan rs hem ejderi hem de olunu ldryor. O gn le zamanna kadar yaplan almann rn, bir testi ve bir tablet paras oldu. Herkesin temiz havada karn ackmt. Binaya geldiklerinde, yemek kokular ackm midelere tam bir itah ilac gibi geliyordu. Osman, tar'dan ayrlrken, "A Glbek Usta'nn yemeklerini ok beeneceksin. Gzel yemek yapar. Ben sizlerle yemiyorum, ama gzel bir yemek olunca hemen beni arr ve bir tabak verir" dedi. "Glbek ad, galiba Ermeni ad, deil mi?" diye sordu tar. "Evet, kendisi ok iyi bir adamdr. Hepimiz ok severiz onu" diye yantlad Osman. tar, kendi kendine, "Ermeni, Laz, Krt, Trk, Hristiyan, Yahudi, Mslman diye lkemizin insanlarn ayrma mak gerek, herkes insan ve bu topraklarn ocuklar" diye dnd.

40

EHR DUVARLARINI VE KAPILARINI DOLAMA

Yemekten sonra Osman, "Bugn kaz ok verimli olmayacak ga liba, istersen gel sana ehir surlarn ve kaplarn gstereyim" dedi. tar da ertesi gn gidecekmi gibi, her yeri bir an nce grmek is tiyordu. Hemen anlap yola koyuldular. Osman, yrrlerken, bir taraftan bildiklerini anlatmaya al yordu: "ehri dmanlardan korumak iin etrafna bir i, bir de d olmak zere iki sra halinde sur yaplm. Tepenin alt ksmnda bir tarafta Yazr Deresi, dier tarafta byk Kaya Deresi bir tr doal snr olmu ehre. Surlar da onlara paralel uzanyor. Surlarn epe evre uzunluu 6 kilometre, genilii de 4-8 metre imi." tar, birden, "imdi 6 kilometre yol mu yryeceiz?" diye hayretle sordu. "Sanki o kadar zor mu, topu topu bir saatlik yol. Fakat, korkma! Surlarn zaten hepsi belli deil, byk ksm yklm. Ben sana da ha ok surlardaki kaplar gstereceim" dedi Osman. tar, "Yok, yok. Ben yrmekten korkmuyorum!" diye yantlad. Osman: "Gryor musun, arazi ne kadar engebeli. Surlar ona uydurmak iin baz yerleri yapay doldurarak, baz yerlerde kayala r duvara katarak yapmlar. Hatta iki kaya arasn bir kpryle bir letirmiler. Bunlar yapabilmek iin byk bir mimarlk yetenei gerekmi." tar: "Desene Hititlerin ok nemli mimarlar varm. Nerede reniyorlard acaba onlar mimarl? Bu konuda okullar var my d? Sorup renmeli." 41

vv^'jfcr

^ % t o

42

Osman sz alarak konumasn srdrd: "Bu surlarda ehre girip kabilmek iin 6 kap varm. kisinin yeri hi belli deil, birinin yknts grnyor. tanesi ayakta sa ylr. Bu kaplar bar zamannda kolay girip klabilecek, fakat sa vata dman ieri sokmayacak ekilde planlanm. Kaplarn stn de ve surlarda ara ara bulunan kulelerin zerinde, dman gzetle mek iin drt ke odalar bulunuyormu. in ilgin yan, bu kuleler den birinin kilden bir rnei bulunmu. Onunla kulelerin nasl oldu u anlalyor." "stanbul'daki surlarnn kap stlerinde de askerleri barndr mak ve dary gzetlemek iin odalar var" dedi tar. "Anlalan, Hititlerin sur mimarl ta Roma ve Bizansllara ka dar gelmi" diye ekledi Osman. Konuarak yrrlerken, Osman, "te Aslanl Kap'ya geldik" dedi ve anlatmaya balad hemen: "Kapnn iki tarafnda u grd n aslanlara gre isim verilmi buna. Dier kaplar da erevelerindeki kabartmalara gre adlandrlm." Aslanlar nasl da koca kayadan dar kyormu gibi oyulmu, arka ayaklar grnmyor. Azlar da ak, dilleri dar frlam, sanki karsndakine atlacakm gibi" dedi tar. kisi de tata ince izgilerle belirtilen aslanlarn yelelerini ince lediler; ayaklarna, ayak trnaklarna baktlar. "Osman, bak burada hiyeroglif yazs varm, ama ok silinmi, yalnz biraz belirli olan u iaret 'kap' anlamna geliyormu" diye rek gsterdi. Aslanlarn oyulduu kap erevesi eklindeki kayaya yaslandrlan talarn nasl oyularak ona uydurulduuna atlar. Bu koca kayalar ileyebilmek iin, ne ara gere kullanmlard Hitit ler, bir trl akllar almyordu o gnk teknik ve beceriyi! Aslan lar ve kap yanndaki talar iyice inceledikten sonra, dier kapya doru yrrlerken, Osman, "Bu kap yalnz araba geileri iin kul lanlyormu. imdi greceimiz kapya da Sfenksli Kap veya Yer Kaps deniyor" diye bildiklerini anlatmaya balad hemen: "Bura-

43

da vaktiyle kapnn i ksmnda iki, d ksmnda iki olmak zere 4 sfenks varm. Sen sfenksin ne olduunu biliyor musun?" diye Os man soruverdi tar'a. tar, Osman'n kendisini bu kadar bilgisiz alglamasna skld, ama belli etmemeye alarak cevap verdi: "Gvdesi hayvan, ba insan eklinde tatan yaplma bir yontu ite. Eski Msr'da bunlardan ok yapmlar. Kitaplarda resimleri var. Ayrca, annemin mzesinde buradan gtrlen sfenksi de gr dm. Ba ve kuyruk taraf var, ortas krk. Ba kadn ba gr nmnde, kuyruu yukar doru kvrk olarak kalkm. Annemin anlattna gre, kapda bulunan tekini de Almanlar onarlmak 44

I
i

zere,-ilk kazlardan kan tabletlerle birlikte Almanya'ya gtr mler. imdi Berlin Mzesi'nde bulunuyormu. Resmine gre o da ok grkemli. nce krkm. Paralarn toplamlar, Alman ya'da birletirmiler. Herhalde bulamadklar paralarn yerini de kendileri tamamlamlardr. Onun kanatlan var, daha dorusu ta kanat gibi oyarak yapmlar." Bu kez armak sras Osman'a gelmiti. tar'n bu sfenksler hakknda bu kadar bilgisi olacan hi tahmin etmemiti. Kapnn i ksmndaki sfenksler de kayaya oyularak yaplmt; boylar uzun, fakat grnm, binlerce yl iinde doa olaylar ile ok bozulmutu. "Kapdan geerken, ieriden ve dardan grne cek gibi yapmlar. Szde bunlar da kaplan koruyormu. yi, ama bunlar kadn bal. Herhalde Hititler kadnlar n planda tutuyorlar d" dedi tar. ocuklar sfenks kahntlann iyice incelediler. Kap dan bir ieri bir dar kp nasl grndklerine baktlar. Osman, "imdi seni bir tnele sokacam" dedi. ta bloktan oluan drt ke kk bir kapdan ieri girdiklerinde, tar birden ard. ok uzakta nokta halinde grlen bir ktan baka ierisi kapkaranlkt. Giri ksmnn nda, duvarlann, ince talann st ste konulmasyla tepesi biraz sivrice kemer eklinde yapld g rlyordu. Genilii en fazla metre kadard. "Bu tnelin uzunlu u tam 71 metreymi" dedi Osman. Yrrken yava yava gzleri karanla alyordu. "Acaba yerin ne kadar derininde gidiyoruz" di ye sylendi tar. Osman hemen, "Kapnn 12 metre aasndayz" diye yantlaynca, tar, "Dorusu bunu bileceini tahmin etmemi tim" dedi. Tnelin sonuna geldiklerinde, yamacn altna doru inen, tatan yaplm dar bir merdivenle karlatlar. Yama da talarla denmiti. "Yamaca dmanlar trmanamasnlar diye ta demiler. Buray yle hesaplamlar ki, ieriden girip kanlar dman ta rafndan grlmeyecekmi. Daha kk tneller de var. Hepsi 8 taneymi. Bunlar 70-180 metre arayla yaplm" dedi Osman. Etraf seyretmek ve biraz dinlenmek iin yere oturan tar, "Kim bilir ne hareketli, ne grltl gnler geirmitir buralar" dedi.

45

"ehrin bu kadar korunma altna alnmasna neden, herhalde etraf larnda dmanlar oktu" dedi Osman. tar'n aklna birdenbire annesinin anlattklar geldi. O anlatrken, pek candan dinlememesi ne ramen, yine de anlatlanlarn hafzasnda kaldn fark etti ve onlar anlatmaya balad: "Bulunan bir tablette yazldna gre, bundan drt bin yl nce, imdiki Kayseri ehri yaknnda Kani veya Nea adl bir ehir kral l ile bir de yeri tam bilinmeyen Kuara adndaki ehir krall varm. Sondaki ehrin kral Anita, nce Kani ehrini ele geirmi, ardndan Hattua'ya saldrarak yakp ykm. O zaman Hattua'nn ad Hattu, kralnn ad da Piyuti imi. O, Hattua'y ykmakla ye tinmemi ve 'Kim burasn yeniden ehir yapar, canlandrrsa, Frt na Tanrs'nn lanetine urasn' diye yazdrtm." Osman, "Frtna Tanrs onu dinlemedi herhalde ki, Hattua ye niden byk bir ehir olmu, krallarn biri gelmi biri gitmi, deil mi?" diyerek araya girdi. tar, "Onlar da hi durmadan savamlar. Ne olurdu dnyada savalar olmasayd! Ama ilk Hitit Kral Hattuili, hemen savaa balam ve dnebiliyor musun, buradan ta Suriye'ye kadar ordu larn gtrm. kinci kral olan olu Murili de Babil'e kadar git mi. Getikleri yerleri yakp ykmlar. Hele Babil'i ve onun basa makl kulesi ziggurat' ykmak kolay myd?! Kule de, bu yknt dan sonra, doru drst bir daha ayaa kalkamam. Ykmak kolay, yapmak zor. Sumerliler bak ne demi: 'Dmann lkesine saldrp ykarsan, o da gelir senin lkeni ykar.' Hititlerin saldrdklar d manlar da frsat bulduka buraya saldryorlard ki, o yzden bu ka dar gl korunma altna alnm ehir!" "Byk kaledeki kral saray bile ayrca koruma duvaryla ev rilmi" diye ekledi Osman. tar, "Birden aklma geldi, annem Nea ehri kraliesine ait tab lette yazl bir yky anlatmt, istersen onu sana da anlataym" de yince, Osman yeni bir eyler renme sevinciyle, "Hemen dinliyo rum" dedi. "yk yle" diye balad tar: 46

"Nea Kraliesi bir karnda 30 erkek ocuk douruyor. Kralie, 'Ben ne biim bir ey dourdum' diye ayor ve kaplar pislikle doldurup ocuklar iine koyarak rmaa atyor. Irmaktan denize kadar gidiyor ocuklar. Tanrlar onlar alp bytyor. 'Irmak deni len Kzlrmak'm, deniz de Karadeniz.' Aradan zaman geiyor. Bu kez kralie yine 30 kz birden douruyor ve onlar bytyor. O arada olanlar annelerini aramaya kyorlar. Tamarmara ehrine geldiklerinde, 'imdiye kadar geldiimiz ehirlerde kadnlarn yl da bir ocuk dourduunu grdk. Halbuki bizim annemiz bir ke rede bizi 30 ocuk olarak dourmu' diye konuurlarken, bunu du yan birisi, 'Bizim Kani kraliemiz de bir karnda 30 kz dourdu. Yine yle dourduu olanlar kaybolmu' diye syleyince, ocuk lar sevinir ve 'te bizim annemiz o olacak, haydi Kani'e gidelim' derler. Oraya varnca, anneleri onlar tanmaz ve kzlarn bu ocuk larla evlendirmeye kalkar. ocuklardan biri, 'Biz ne yapyoruz, kendi kardelerimizle evleniyor ve gnah iliyoruz, onlar almaya lm, brakalm' der." tar, "Ne yazk ki, tabletin sonu krk olduundan, gerisini renemiyoruz. Belki bir gn sonu bir kazda bulunur" diye szn bitirdi. Osman, yeni'bir bilgi rendiinden ok memnun olmutu. Yerlerinden kalkp yrmeye baladklarnda, tar da Osman'a bir eyler anlatabildii iin seviniyordu. Osman, "Sonuncu kapya doru gidiyoruz. Greceksin bu kap da ilgin. Ad, Kral Kaps" dedi. Bir mddet yrdkten sonra, " te geldik" dedi Osman. Kapnn ehir tarafnda, bir kayaya oyularak yaplm byk bir insan kabartmas bulunuyordu. Kapnn ereve sini oluturan ta, tepesi biraz sivri bir kemer eklindeydi. Osman, "Bu kabartma asl deil, kopyas. Asln buradan skp, Ankara Mzesi'ne gtrmler. Bunu nce kral sanmlar. Fakat, sonra banda ki boynuzdan ve zerinde ok silik grnen hiyeroglif yayndan Tanr olduu anlalm, ama yine ilk ad ile syleniyor hep" dedi.

47

48

Itar, "Ksa eteklik giymi, banda da Roma askerleri gibi mi fer var. ok ilgin, tepesi sorgu eklinde sivri olan bandaki mi fere, kulaklar korumak iin kanallar eklenmi. zerinde senin sy lediin Tanr simgesi olan boynuzlar var. Vcudun st ksm plak galiba. Belindeki kemere kl taklm. Sa elindeki neymi aca ba?" diye sordu. "O da tren baltasym; iyice bak, ne kadar deiik: kl ve balta, onun Sava Tanrs olduunu gsteriyormu. yle olduu iin, dmanlar ehre sokmayacakm" diye yantlad Osman. Tanr'y iyice incelemeye baladlar. lk bakta ba yandan ya plm gibi grnyor, ama bir bakma ndenmi gibi de duruyor du. tar, "Burnu kartal gagasna benziyor, bizim Osmanl padiah larnn burnu gibi. Yanaklar ne kadar etli duruyor, dudaklar ise in cecik" dedi. Osman, "Yznde sakal yok, ama salar dirseine kadar uzan m. Sen 'st ksm plak galiba' diyordun; gsndeki kllara bak, onlardan da plak olduu belli. plak ayaklarnda parmaklarndan baka trnaklarn bile yapmlar" dedi. Osman, "uraya bak!" diye kaplarn sve talarn gsterdi ve Kaplar kaln bir aa direk yoluyla bu tan stnde dndrlerek ahyormu. Kaplar her akam grevliler tarafndan sk srgleniyor, mhrleniyor, sabahleyin de yine grevliler tarafndan mhr leri kontrol edilerek ahyormu" dedi. ocuklar bu Tanr kabartmasn uzun uzun inceledikten sonra, birden yorgunluklarnn farkna vardlar ve hemen kaz evine do ru yrdler.

49

BUYUK TAPINAA GD O sabah Osman gelerek tar'a, "Haydi seni bugn byk tap naa gtreyim" deyince, sanki bunu bekliyormu gibi, "Hemen gi diyoruz" szleriyle yerinden frlad tar. Biri bildiklerini anlataca na, dieri yeni bir yer greceine sevinerek yola koyuldular. tar, "Sen, 'byk tapmak' dedin, daha baka tapnaklarda m var?" diye sordu. "Evet 5 kk tapnak yeri daha bulunmu. lerideki kazlarda daha ok bulunaca tahmin ediliyormu" diye yantlad Osman. tar, tapman ne olduu hakkndaki bilgisini kantlamak ister gibi, "Biliyorsun deil mi? Tapnak, Tanr evi demekmi. Nasl in sanlarn evi varsa, Tanniann da evi olmal diye dnm insanlar ve onlar iin tapnak ad verilen evler yapmlar." Osman, "Bu gideceimiz byk tapnak, iki nemli Tann iin ya plm. Bu Tanrlardan biri Nerik ehrinin Gne Tanras, dieri de Frtna Tanrs'ym" dedi. tar, "Tanrlara byle ayr ayr ev yapmlarsa, 1 000 Tanr iin ne kadar ok ev yapm olmalar gerek. Bu yzden herhalde, kazar lar daha ok tapnak yeri bulacaklarn tahmin ediyorlar" dedi. tar, annesinden rendiklerinin tam anlatlmas zaman geldi ini dnerek, "Biliyor musun, bu 1 000 Tanr, yalnz Hititlerin Tanrs deilmi. Bunlardan bir ksm kendilerinden nce bu toprak larda yaayan, adlarn onlardan aldklar Hattilerin, bir ksm da Hi titler zamannda Anadolu'nun dier yerlerinde yaayan halklarn Tanr larym. Hititler, o halklar snrlar iine alnca, kendilerine 50

bakaldrmasnlar diye, onlarn Tanrlarna da tapmlar. Smer ve Babil Tanrlar da varm aralarnda. Onlar da, yazlar ve kltrle riyle birlikte alm olmallar" diye szn tamamlarken, birden ak lna annesine, "Bu insanlar Tanrlar grm m?" diye sorduu so ru geldi. Annesi glerek u cevab vermi: "Olmayan nasl grecek ler kzm; insanlar korktuklar, sevindikleri, nedenini anlayamadk lar olaylarn arkasnda onlar yaptran birtakm varlklarn olmas gerek diye dnmler. Yazlkaya'da grdklerin gibi, onlar insan eklinde, fakat insandan ok gl ve lmsz varlklar olarak alg lamlar ve bu olmayan varlklara 'Tanr' demiler; sonra da bundan yararlanarak sosyal yaamlarn Tanrlara gre dzenlemiler." Osman, "Ne demek sosyal yaam dzenlemek?" diye biraz uta narak sordu. tar, "Her insann, kendisine, ailesine, halkna ve yaad top raa kar sorumluluklar var. nsanlarn doru szl, saygl, ken disi ile birlikte bakalarnn da yararn dnen, alkan, retici olmalar gerek. Yneticiler, insanlarn byle olmasn salayabil mek iin, yasalar olmad zamanlarda, bunlar yapmadklar za man, Tanrlarn kendilerine kzacan, eitli felaketler vereceini anlatarak onlar korkutmular. in ilgin yan, daha sonra yaptkla r yasalara da yine Tanrlar kartrmlar. Hititler yapacaklar he men her iin uygun olup olmayacan Tanr'ya sormular" dedi. Osman, "Olmayan Tanr'ya nasl sormular?" deyiverdi. tar, "Annemin anlattna gre, tapnaklarda falclar varm. Onlar kularn uuuna, hayvan cieri zerindeki izgilere gre, 'Tanr olumlu veya olumsuz yant verdi' dermi" dedi. Osman, "Desene falclk o zamandan bize kadar geldi" dedi. Osman, tar'n sylediklerini yar anlam, yar anlamamt, ama bozuntuya vermek istemedi ve ban "anladm" eklinde sal lamakla yetindi. tar, "Tanrlar isteklerini ryada da bildirirlermi. Birinin iste inin olup olmayacan renmek iin, tapnakta rya iin yatan rahip ve rahibeler de varm" diye ekledi. 51

Osman, "Zamanmzda da iyi rya grdm, fena rya grdm, ryam kt denir. Gelenekler nasl da binlerce yl sryor" diye kendi kendine dnyordu. ocuklar konuurken, zamann nasl getiini anlamadan, ta tan kaldrm eklinde yaplm bir yola girdiler. Bu yol, birok ka lntnn, etrafn evirir ekilde yaplmt. Bu yolu izleyerek, byk talarla kaplanm birka basamakla klan iki byk kaya arasn daki bolua geldiler. Buras tapnan giri kapsyd. tar, o koca kayalar grnce yine ard. "Hititler ne kadar ok kaya kullanmlar. Bunlar bulunduklar yerden koparp getirmek, vin olmadan ne kadar g. Herhalde pek ok kleye yaptrdlar bu ii" dedi. Osman, "Hititlerde kaya kutsal olduu iin, kaplara kaya koy mu olmallar" diye dncesini aklad. Osman, kap yerini incelerken, "Bak, buralarn da pencere yeri olarak brakmlar" diye, yine daha kk iki kaya arasndaki bo luu gsterdi. tar oraya doru ynelince, bir duvar kalnts gzne arpt. Osman'a, "Burada bir duvar varm" dedi. Osman, "Bu duvar, etrafnda eitli odalar olan bir alan eviri yormu" diye yantlad. tar, kalntlara ve Osman'n anlattklarna gre, binay gzn de canlandrmaya alyordu. Osman, "Bak, buraya sanatlar evi deniyormu" diye bir alan gsterince, tar, "Nereden bilmiler sanatlar evi olduunu" diye soramadan edemedi. Osman, iinden kanlara gre byle adlandnld anlatlyor; bir taraftan da sarayda olduu gibi, burada da ta yol larn altnda pis sularn akmas iin denmi kanallar gsteriyordu. tar nereye bakacan bilemeden dnp dururken, birden ileri de yar bellerine kadar yere gml koca kpler gzne iliti ve he men onlarn yanna kotu. Osman da onu izledi ve gecikmeden s ze balad:

52

"Bunlar tapnan, yiyecek, iecek depolarym. ine konacak nesnelere gre bykl kkl yaplm. Bizim kyde de, bunlara benzer kplerde klk yiyecekler saklanr, ama bizimkiler bu kadar byk deil. Buradaki kplerin bykl 1 700 ile 3 000 litre arasndaym" deyince, tar hemen bunlarn ka bardak su alabilece ini hesaplamaya balad. Bir litre suyun en az 4 su barda oldu unu annesinden duymutu. Buna gre 3 bin litreyi 4 ile arpt ve "u en by 12 bin bardak su alyormu" dedi. Osman, tar'n bunu bu kadar abuk nasl hesaplayabildiine at, ama bir ey sylemedi. tar'n dikkatini baka tarafa ekmek ister gibi, "Sylediklerine gre uras da tapnan ariv ve ktphanesiymi. Burada ok tablet bulunmu. Zaten tabletlerin hepsi sa ray ile tapnakta kyormu. u kardaki yamata bulunan bir bi na kalntsnda da ok tablet bulunmu, ama orann ne olduu anla53

lamam, helki bir devlet dairesi olabilirmi. Szde bina iki katlym" diye szn tamamlad. tar bu kalntlar arasnda hangi tarafa bakacan bilemiyor, onlarn vaktiyle nasl grnm olabileceklerini gzlerinde canlan drmaya alyordu. Birden byk, yeil bir ta grd. Tam Os man'a onu sormak iin dndnde onun da gznn ayn tata ol duunu fark etti. Gz gze geldiklerinde Osman "Bu ta iin insan lar neler neler uydurmular, bir bilsen!" deyince tar, "Bilmem iin senin hemen anlatman gerek" diye glerek yantlad. "Kimileri onun Msr'dan getirildiini, kimileri de uzaydan geldiini syl yorlar. Buna dokunan, fakirse zengin, ocuksuz ise ocuklu oluyor mu. Ama uzmanlar onun, civardaki dalardan getirildiini, doku nanlara da hibir yaran olmadn sylyorlar" dedi Osman. tar tan orasna burasna dokunarak onu incelemeye alrken Osman "Gel sana pnarl maaray gstereyim" dedi. Aa doru inen merdivenlerle, dar, uzun, st kemerle rlm bir odaya girdiler. "Buras yapma bir maara" dedi tar. Osman onu bayla dorular ken, bir taraftan da konuuyordu: "Gryorsun urada bir havuz varm. u grdn 4 ke de likten bir pnar suyu bu havuza dklyormu. Bylece susuz kal dklarnda bu havuzun suyu kullanlyormu." Oradan dar kp yine tapnan ykntlar arasna girince, Osman, "Buraya bir keresinde niversite rencileri gelmiti. Ben de onlara takldm. O gn ne elenmitim bir bilsen! Onlar Hitit ya zlarn okuyorlarm. Bu tapnakta yaplan bir treni canlandrma ya altlar. Anlattklarna gre, bu trene kral ve kralie birlikte gelirler mi, bazen de yalnz biri. u gsterdiim yerde, onlarn giyinme odas varm. nce oraya girer, zerlerindeki giysileri karr, tren elbiselerini giyerlermi" dedi. tar, "A! dur! Bu bana, Topkap Saray'ndaki nc avluda bu lunan kk binaya, padiahlar Mecidiye Kk'ndeki ziyafete gi54

derlerken, girip stlerini deitirdiklerini anmsatt. Ne garip, birok gelenek yzyllar boyu srp gidiyor" dedi. "Padiahlarn yaad o saraylar grmeyi nasl istiyorum bilsen" dedi Osman. tar, Osman'a, eer stanbul'a gelirse, onu grlmesi gerekli her yeri gezdireceine sz verdi. Osman, Hitit treni hakknda ren diklerini brakt yerden anlatmay srdrd: "Kral ve kralie tren kyafetleriyle avluya kyorlar. Avluda birok algc, arkc, dans ve sarayl onlar byk bir saygyla karlyorlar. Hemen bir ibrik iinde getirilen su ile kral ve kralie nin elleri ykattrlyor. Ellerini kurulamak iin bir pekir veriliyor. O arada alglar alnyor. Gzel sesli rahipler ve rahibeler koro ha linde arklar, ilahiler sylyorlar. Danslar eitli hareketlerle dans ediyorlar. Bunlardan bir ksm ellerini ge doru kaldrp durma dan dnyorlar." tar, Osman'n szn keserek, "Mevleviler gibi" dedi. Osman, Mevlevilerin ne olduunu sordu. tar, Osman'n bunu bilmediine biraz ararak, "700 yl nce Konya'da yaam Mevlana'nn yolundan gidenler. Onlar toplanr lar, kamtan yaplm ney denilen alg ve defler eliinde bir el yukanda dner, dnerler" diye anlatt. Osman, "O da Hititlerden mi gemi onlara" diye alayla sylen di. Tapnak trenini bir trl anlatp bitiremediine biraz can skl m gibiydi. Bunu belli etmemeye alarak szlerine kald yerden balad: "Bahede kral ve kralie eilmek suretiyle, verdikleri ia retle alanda olanlarn hepsi srayla tapnaa giriyor ve yerlerini al yorlar. Kral ve kralienin nnde yol gsterenler, arkalarnda koru yucular olduu halde, onlar da tapnan kapsndan eilerek giri yorlar. Eilme, Tanrlara bir sayg gsterisiymi. Tapnan iine gir diklerinde, aba, kurban edilen hayvann etlerini para para ocaa, kraln tahtna, pencere ve kaplara koyuyor. Krala sundukla r arap kabna, kral elini dedirdikten sonra, iindeki arab kutsal 55

saylan yerlere dkyorlar. arap genellikle gaga gibi az olan tes tilerle dklyormu. Kral ve kralienin nlerine, rtl masa geti riliyor." "O zaman onlar masada yemek yiyorlarm, biz hl yerde yi yoruz" demeden edemedi Osman. Sonra da szne devam etti: "Bata kral ailesi olmak zere, tapnakta olan herkese tatl ek mekler, eitli yemekler ve biralar veriliyor. Yiyip ime bittikten sonra, kadehler iinde arap datlyor. Herkes Tanrlar erefine kadehlerini kaldrarak iiyorlar." "Bu erefe kadeh kaldrma gelenei de o zamandan kalma de mek, ama imdi Tanrlarn erefine deil de, bir byn, bir dos tun veya sevgilinin erefine kalkyor kadehler" diye yine araya gir di ttar. "Bu trenlerde gldrc oyunlar, yarmalar, sava oyunlar da yaplyormu. Sava oyunlarnda bir tarafta elinde madenden kl, dier tarafta kam tayanlar olurmu. Madenden klc olanlar Hi titler, dierleri dman askerleri. Oyunu hep Hititler kazanrm. Kral ve kralie, yiyip, iip, elendikten sonra tapnaktan ayrlyorlar. "Bu trenler niin yaplyormu, bak anlataym sana" dedi Osman. "Tanrlara sunulan ekmek, eitli yiyecekler, ya, bal, meyveler, bira ve arap ile Tanrlarn karnlar doyuruluyor; arklar, danslar ve oyunlarla onlar elendiriliyor; ama bunlar bouna deil! Orada olanlarn da Tanrlardan istedikleri var. Bu isteklerden bir ksm yle: ilerinde baar, salkl olmak. Uzun mr, bolluk iinde bir yaam. Krallara ayrca savata ve ynetimde baar. Bunlar iin ay rca dualar okunuyormu. Duac kendisinin ne denli dinsel grevle rini yerine getirdiini, zellikle tapnaklar ve Tanrlar iin sunduu armaanlar sayyormu; eer istei yerine gelirse, daha ne gibi ar maanlar getireceini anlatrm." "Desene al glm, ver glm, her ey karlkl. imdi de yle deil mi? Bir iinin olmasn isteyen Allah'a kurban keser, adak ya par. Allah'n onlara ne ihtiyac var acaba?" dedi tar. 56

57

"Bir de insanlar yaptklar fena ilerini Tanrlara, onlarn yerine rahiplere anlatarak Tanrlardan affedilmelerini isterlermi. Bu ra hipler krmz elbise giyerlermi." "Bu gelenek de Hristiyanlkta papazlara gnah kartmak ola rak srmekte" dedi tar. Osman, tar'dan birok bilgi aldn syleyerek, teekkr et meyi de unutmad. Her ikisi kalntlarn zerinden atlaya atlaya dolarken, Osman, "Bil bakalm bu tapnan bykl ne kadarm?" dedi ve ardn dan yant beklemeden szn srdrd: "160 metre uzunluu, 130 metre genilii varm." tar hemen, "Tam 20 800 metrekare, amma da bykm!" de yince Osman yine ok ard. tar ne abuk hesaplayabiliyordu! tar daha ileri giderek "Her 200 metrekareye bir apartman yaplsa 104 apartman olur, koca bir mahalle kadar yer" dedi. Osman, "Burada 200'e yakn oda, atlye, depo ve bro varm. Hepsi de bir avluya bakyormu. Avlunun en dipteki odalarndan birinde Frtna Tanrs'nn, dierinde Gne Tannas'nm heykelle ri varm" dedi. tar, "Bu kadar byk tapnakta kim bilir ne kadar ok insan ya yordu. Hepsi de iki Tann'nn hizmetinde. Halkn szde Tanrlar nn doyurmak iin tadklarn, bunlar yan gelip yiyorlarm. Tanr adna insanlan smrmek. Tarih boyunca ya Tanrlar adna ya da y neticiler adna insanlar smrlm, durmu" dedi. Osman, duvar kalntsndaki bir taa doru ynelerek, "Nere deyse sana gstermeyi unutuyordum, u tan stndeki resim ya zsnda tapnaktaki bir ktibin ad yazyormu: 'Ktip veya yazman Patasana.' lgin deil mi?" tar yazy biraz inceledikten sonra, "Nasl okumular bu yaz y?" diye dnmekten kendini alamad. ocuklar bir taraftan yrmek, bir taraftan konumaktan yorgun dmlerdi. Geri dndklerinde, uzunca bir dinlenmeyi hak ettik lerini dnyorlard. 58

KNC BLM TAR'IN GNL

GUNLUGU YAZMAYA BALAMA 9 TEMMUZ 1958

Sevgili defterim! Bugnden itibaren sen benim arkadamsn! Annem rendiklerimi yazaym diye seni bana verdi. Dorusunu istersen bata bu hediye pek houma gitmedi, ama sonradan "ma demki her eyi renmeye merakm var, rendiklerimi de unutma mam gerek. yleyse unutmamak iin de yazmak iyi olur" dedim kendi kendime. Buraya gelirken nasl heyecanlanmtm bilsen! Bir taraftan, herkesin kolay kolay elde edemeyecei bir seyahat! Birok zorlua ramen buraya gelinse bile, ancak bir iki gn kalp etraf grlebi lir. Halbuki, ben iki ay kalacam burada. Kaznn nasl yapld n, neler karldn, tabletlerde nelerin yazldn renebilece im. Benim yamda bir ocuk iin bundan daha iyi bir frsat olur mu? Gelir gelmez Osman adl bir arkada buldum. Bak defterim, sakn onu kskanaym deme. O darda, sen ieride arkadam ola caksnz. Buraya gelir gelmez o bana her taraf gsterdi. Btn bil diklerini anlatt. Ondan ok bilgi aldm, ama imdi onlar sana aktaramam. Fakat, bundan sonra rendiklerimi hep seninle paylaa cam. Buraya gelince beni ilk gldren ne oldu biliyor musun? Kaz da bulunan Almanlarn banyosu! Bu konakta banyo yok. Haremlik olarak kullanlan odalarda bir dolap var, kapsn anca yeri imen le olan ve bir su delii bulunun bir ykanma yeri. Buna hamamlk 61

deniyormu! Oraya mutfaktan su stlp getiriliyor. O su ile kk bir taburede oturup ykanlyor. Annem, eskiden evlerde hep byle hamamlk olduunu sylyor. Almanlar burada ykanmay becerememi olacaklar ki, onlar ne yapmlar biliyor musun? Bir teneke ye su doldurup gneli bir yere asmlar. Tenekenin alt ksmna bir musluk, muslua bir boru, ona da bahe sulamaya yarayan szgeli bir ba takmlar. Etrafn bir insan sacak ekilde kapatmlar. Oraya girip girip gnete snan suyla du yapyorlar. lk grdm zaman ne gldm ne gldm, bir bilsen! nsanlar istedikleri zaman her duruma bir zm yolu buluyorlar. Eer yle olmasayd, bu gnk uygarlk meydana gelir miydi desene! Burada bir de beni gldren Kaz Bakan Dr. Neve'nin konu mas. O, iilerden renmi Trkeyi. Ayn onlar gibi konutuka glmekten katlacam geliyor. iler ona Nifi Bey diyorlar. Prof. Otten ondan byk olduu halde, onu da Oton Efendi diye ar yorlar. Anneme bunun nedenini sorunca, annem, "Osmanl Devleti'nde ehzadelere 'efendi' derlerdi. Yksek dzeydeki devlet idare cilerine de 'bey', belki o yzdendir" dedi. imdilik bu kadar. Bundan sonra seninle hep konuacaz def terim! Bakalm buradan dnnceye kadar seni doldurabilecek mi yim? Hoa kal dostum!

62

TAPINAK KURALLARI 10 TEMMUZ 1958

Anneme tapnaa gittiimizi syleyince, "Neler grdn baka lm?" diye beni snamaya kalkt. Ona grdklerimi zetledim ve Osman'n rencilerden renip bana anlatt dinsel trenlerden sz ettim. Annem, "Ne kadar ok renmi, ne dikkatli ocuk" di ye Osman'a ayor. "Bu bilgilere istersen ben de birka ey ekle yeyim" dedi annem. Hemen askerler gibi hazr duruma geerek, "dinliyorum" dedim anneme. Annem davranma glerek sze balad: "Tabletlerde yazldna gre, tapnaklarda temizlik ok nemliymi ve her eyden nce temizlik gelirmi. Tapnaklarn mutfaklar, frnlan var. Buralarda alanlar srekli olarak denetim altnda. Giysilerin temiz olmas, trnaklarnn, kllarnn kesilmesi, yerlerinin iyi temizlenip silinmesi, yemeklerin ve ekmeklerin bu lunduu yerlerde, kpek, domuz gibi hayvanlarn bulundurulma mas zorunlu. Eer bu hayvanlardan biri oralara gelir de, alanlar onu oradan uzaklatrmazsa, orada bulunduu zamanki kapla Tanr'ya yiyecek sunarsa, Tanrlar ona ceza olarak yiyecek ve iecek yerine hayvan pislii ve idrarn verirlermi. nsanlar, bunlarn yaplmasnn neden iyi olmadn anlatacak lar yerde, yapanlar Tanr ile korkutmular. Ama o zaman kimsenin mikroptan haberi yoktu ki! Anlalan mikrop yerine Tanrlan koy mular. Mikrobu bilmeseler de kirlilikten zarar geleceini bilmi olmalar nemli bence. 63

Tapnaa getirilen yiyeceklerin hepsinin nce Tanrlara sunul mas gerek. Ondan sonra ancak personel onlar yiyebilir. Bir metin 1 de, 'Tanr nasl olsa anlamaz, bir ey yapamaz diye alr veya ba kasna verirseniz, 'Tanrlarn buyruu gldr, yakalamakta acele etmez, fakat bir yakalad m da bir daha brakmaz' eklinde yazl imi." Annem tapnaklarn yangna kar korunmasn da nemle ele aldklarn ekledi szlerine. Akamdan btn ocaklardaki ateler sndrlecek. Eer grevli grevini yapmaz da yangna neden olursa, oluu ocuu ile ldrlecek. Ne korkun bir ceza! Belki cezann bu derece ar olmas, grevlileri daha dikkatli olmaya mecbur etmitir. Annemin anlattna gre, tapnakta bir kadnla yatan ..imse kir li saylyormu. Gne doar domaz batan aa ykanmas ve Tanrlarn kahvalt zamanna temiz olarak hazr bulunmas gerek mi. Eer biri ykanmadan Tanrlarn ekmeklerine, iki kaplarna dokunursa, durumunu saklarsa veya gizlice bir arkadana syler de o da gizlerse ikisine de lm cezas varm. Ne ar cezalar. Annem, Hititlerdeki bir kadnla yattktan sonra, ykanma gele neinin bizde gusl aptesi olarak devam ettiini syledi. Bunlar, geleneklerin halklar zerinde ne derin etkileri olduunu gsteriyor diyor annem. Anneme, "Tapnaklarda gnah karlyormu" deyince, hemen buna ait bildiklerini anlatmaya balad. Gnah karmak, Tanr'dan bir tr af dilemekmi. Nasl bir ocuk bir su iledii zaman aile sinden saklamayp onlara anlatr da zr dilerse, ailesi onun suu nu bir daha tekrarlamamak kouluyla balarsa, Tanrlar da bu e kilde davrananlar balar diye dnm bu eski insanlar. Bu su u ve zr de rahipler yoluyla Tanrlara ulatrmak istemiler veya rahipler insanlara byle bir inan alamlar. Annemin bu konuda anlattklarndan bana en ilgin geleni, hasta bir kraln Tanr'ya kar kendisini temize karmak iin duas oldu. Bu kral Tanrsna y le sylyor: 64

"Ey Tanrm! Beni sen yarattn. lml bir insan yapan sen sin! Annem beni dourduundan beri beni byten sensin! Tanrm iin kutsal olup bana yasak olan yemedim. Ekmek buldumsa ekmei, su buldumsa suyu yalnz bama yiyip i medim. Tanrm ben sana ne yaptm? Sana ne kadar yakardmsa yarar olmad. Benden bir ktl aldn, yerine bakasn verdin! Bu hastalk yznden evimi korkular sard. Tanrm! Sana ne yapmam gerektiini, sana nasl yaranabileceimi ba na ya cier fal veya rya ile bildir! Sana sunduum ekmekle ri, kurbanlar isteyerek veriyorum, kyamadan deil. yle ise sen de beni Ay gibi iit, Gne gibi aydnlat!" Birden aklma geldi ve anneme, "Gittiimiz tapnakta iki Tanr iin iki oda varm. Acaba oradaki Tanr heykelleri bulundu mu?" diye sordum. Bulunmam. Nedeni de onlar hep deerli madenler den yaplm olduundan, mabedi yakp ykanlar, onlar alp erite rek kendileri iin kullanm olmallar diye tahmin ediliyormu. Bunlarn deerli madenlerden yapld da bulunan tabletlerden renilmi. Annem, "Daha yeni bulunan bir tablette onlarn grnt leri yle yazlm" diye kendi not defterini kararak bana okuma ya balad: "Gkyznn Frtna Tanrs, altndan, oturur durumda, bir elinde topuz, dier elinde salk sembol olan bir iaret, g mten bir kaide zerinde, ikincisi, krlarn Koruyucu Tanr s. Erkek eklinde, sa elinde bir yay, sol elinde altn bir kar tal ile altn bir tavan, altn bir geyik zerinde duruyor." lkel diye bildiimiz, bu eski insanlarn neler yazdklarn re nince amamak elde deil. Annemden bu arada bir ey daha ren dim: Bu Tanrlarn bulunduu odalara ancak kral, kralie ve baz soylular girebilirmi, halka ak deilmi. Bu rendiklerimle birlikte tapnak gezimi de unutmayaym di ye defterim hemen sana yazdm. 65

KTAPLIK 15 TEMMUZ 1958

Bugnmz ok heyecanl geti. nk, Hitit Saray'nn kitap lnn bir ksm bulundu. yi ki, kazya gitmitim. Tabletlerin arka arkaya kmaya balamas herkesi akna dndrd. Kazda bulu nanlar, sevinten neredeyse birbirine sarlacakt. Ta, toprak yn tlar arasnda, tabletin birinin ucu grnyor. O karlmaya al lrken, yanndan biri, arkasndan bir bakas kendini gsteriyordu. Sevinilmeyecek gibi deildi dorusu. "Yine kitaplk bulundu!" de dikleri zaman ben de atm, nasl anladlar diye. Yavaa anneme sokulup sordum. O da bana zerinde iki delik bulunan kk bir tableti gstererek, "te kant" dedi. Meer o tabletik, kitaplktaki raflara konan belgelerin ne olduunu bildiren bir tr etiketmi. O, deliklerden ip geirilip raflara aslrm. Raflar yanm, etiketler ve tabletler yerlere salm. Onun gibi daha 6 etiket bulundu. imdi bu tabletlerde nelerin yazl olduu merak balad. Annem tablet lerin birini alyor, birini brakyor, bir taraftan da okumaya al yordu. Aralarna toz, toprak ve amur dolmu yazlarn okunmas olanakszd. Akama kadar gne altnda yanarak kaz yapanlar tabletleri karmaya, bizler de karanlar ve kanlar merakla izlemeye al tk. Akam eve gelince, sanki byk bir savatan km gibi dinlen mek zere kendimizi yerlere attk. Yemekte hep bulunan tabletler den sz edildi. Ben konuulanlar yar anlar yar anlamaz dinliyor66

dum. Beni yle merak sarmt ki, odamza bir an nce gidip annem den neler konuulduunu tam olarak renmek istiyordum. Odaya girer girmez ilk szm, "Ltfen anne, bana u Hitit Ktphanesi'nden bilgi ver!" demek oldu. Annem btn gn ok yoruluyor. Kaz yerine gidiyor, gitmedi i zamanlarda kazdan kan eserleri numaralyor, onlarn buluntu yerlerini, ne olduklarn defterlere yazyor. O yzden genellikle onun dinlenme zaman odamza girince balyor. Yataa uzanyor ve benim merakla sorduum sorulan yantlamaya alyor. Onun uykusu gelinceye kadar onu dinliyor, sonra da aklmda kalanlar unutmadan defterime geirmeye alyorum. Annem, "Kzm, yaz bilmek yeterli deil, yazlanlar saklamak, onlardan bakalarnn da yararlanmasn salamak gerek. te bun dan 3 500 yl nce Hititler, onlardan ok nce de Sumerliler yazdk lar belgeleri ariv ve kitaplk olarak saklamay bilmiler. Buna inan mak zor, ama gryorsun kan tabletleri. Daha nce de binlercesi bulundu. Eer onlan saklamayp atsalard, byle bulamazdk." "Ama anne! Mademki kilden yaplm belgeler ryp gitmi yor, o zaman nasl olsa atlmlar da bulabilirdik" dedim. Annem, "Olabilirdi. Buna rnek Smer okullarnda yazlp da atlan altrma tabletlerinin bulunuu. ocuklarn yazd kargack burgack yazlar da saklayacak deillerdi ya! Onlar da atldklar yerlerde bulundu. yi ki, bulundu! Onlardan da okullarda ocukla rn neler okuduklarn reniyoruz, o baka. Ama kitaplk olan yer lerde tabletleri bulduumuz gibi, raflara konan etiketleri ve kata loglarn da buluyoruz" dedi. "Ay, bir de kataloglar m var?!" diye aknlkla sordum. "Evet kzm. Ktphanede korunan tabletlerin konularn, o ko nunun ka tablette yazl olduunu, yazann adn kapsayan katalog dediimiz listeler yapmlar. Bu listelerde yazl olanlarn bulunup bulunmad, zaman zaman kontrol edilmi olduu, 'bu tablet daha nce vard, imdi bulunamad' eklinde bu listelerde bildirilmi ol67

masndan anlalyor. Bu listelerde yazl konularn pek ou bu lundu. Onlar da kitaplklarn varln kantlyor" diye yantlad an nem. Dorusu amamak elde deil. Binlerce yl nce yaayan insan lar hi de dndmz gibi ilkel deillermi. Onlarn attklar te meller zerine bugnk uygarlk kurulmu. Annemin anlattna g re, yaplan bu kataloglarda, dinsel trenler, bayramlar, kral yllkla r, krallklar aras antlamalar, mektuplamalar, sihir metinleri gibi konularna gre ayr ayr gruplandrlm bu belgeler. Bunlar arasn da, efsaneler, hikyeler gibi edebi olanlar da bulunmu. Hatta daha nemlisi Mezopotamya'dan Gilgame Destan, anneye mektup gibi, Akadca, Sumerce yazlm tabletler bile varm. Bunlar o alarda kltr alveriinin tam bir kant. Kitaplk iin yazlan tabletlerin en sonunda tabletteki konunun ad, konu bir tablete smamsa kan c tablet olduu, yazcnn ad, babasnn, bazen dedesinin, hatta de desinin baba ismi bile yazlm. Bu altyazlardan, knlan veya bozu lan bir tabletin yeniden yazldn, bazen bir rak ktibin, baktip denetimi altnda onu yazd reniliyor. Bu yazclar veya ktiple rin "baktip, ktip, rak ktip" diye unvanlar da varm. Baktip ler son derece deerlilermi. Kral IV. Tuthaliya her nedense Hattua'dan sonra Tarhuntaa'y bakent yapt zaman, Hattua'nn ida resini bayazc Mitannamuva'ya brakm. Ayrca tahta tablet yazan yazclar da varm. Metinlerin nce tahta tablete msvedde olarak yazlp, sonra kil tablete geirildii, baz kataloglarda "tahta tablete gre dzenlenmitir" diye yazlmasndan anlabyormu. Artk ok yoruldum ve uykum geldi. Bugnlk rendiklerim ve yazdklarm yeter de artar bana!

68

8 DL 18 TEMMUZ 1958

Bugn ok ilgin bilgiler edindim annemden. Duyduklarma inanamadm dorusu. Hattua kitaplklarnda 8 dilde yazlm bel geler varm. 3 500 yl nce, bir lkede 8 dilde yaz, akl alacak gi bi deil! Anneme hemen bunlarn neler olduunu anlattrdm ve unutmadan defterime geiriyorum hepsini. Birincisi Hitite dediimiz kendi dilleri. Bilim insanlar bunu HintAvrupa dilleri grubundan sayyorlarms, ama yine de aralannda bir hayli ayrlklar varm. kincisi Hititlerden nce o topraklarda yaayan Hatti dedikleri halkn dili. Zaten, Hititlerin ad da onlarn adndan alnm ya! Hititler bu eski halkn baz Tanrlarn ve onla ra ait ykleri, hatta dinsel trenlerini bile almlar. Bunlar yazar ken, aralarna Hatti dilinde diye belirttikleri szckleri, dualar s ktrmlar. Bunlar ok ksa cmleler ve paragraflar halinde oldu undan, pek anlalamyormu. Fakat, Hitit dilinden ayr Asya k kenli bir dil olduu biliniyormu. nc dil Hurrice. Hurri denilen bu halk, M 2300 yllarnda, Hazer Denizi'nin gneyindeki dalk blgelerden Anadolu topraklanna gelip ehir beylikleri oluturmu lar. 1500 yllannda ise, Suriye'nin kuzeyinde Frat Nehri'nin bizim snrmza yakn bir yerinde Mitanni Devleti kurulmu. Bu devletin halk Hurrilermi. Hurri dili de, Asya dilleri grubundan bitiken dilmi. Tek veya birka heceli kelimelere ekler yaplarak eitli anlam lar veriliyormu. Dorusu annem bunlan anlatrken pek iyi anlaya-

69

inadm. Anneme bir rnek vermesini syledim. O da, "Bak kzm bizdeki ev kelimesine, eve, evden, evin, evim gibi eklerle yeni bir an lam kazandrrz. te byle dillere bitiken dil denir" diye aklad. Bu Hurri halknn bana bir grup insan gelerek onlar ynetmeye balam Bylece Mitanni Devleti kurulmu. lgin olan, bu devle ti kuran ve ynetenlerin dili de baka, eski ran diline benziyormu. Hatta onlarn baz Tanrlarna da tapyorlarm. Hitit Kitapl'ndaki bu dildeki belgeler ok az olmakla beraber, buna drdnc dil diyor lar. Hititler Hurrilerle ok ili dl olmular. Krallar onlarn prensesleriyle evlenmi. Onlarn Tanrlarn, trenlerini, edebiyatn alm lar. Bu trenler yazda Hitite anlatlrken, balarna Hunice olduu belirtilen uzun blmler koymular. Mitanni Devleti, yazmalarn genellikle Hurri dilinde yapt iin, Msr, Ugarit, Mari, Asur, hatta Urartu'da bu dilde yazlm mektuplar ve belgeler bulunmu. Bana ilgin gelen, Mitanni Devleti'nde, devleti idare edenlerle halkn baka dillerde konumas. Ama annemin dediine gre, Hititlerde de aa yukar yle olduu dnlyormu. Onlarda bir de, iviyazs ve hiyeroglif yazs olmak zere iki tr yaz var. Hi yeroglif yazsnn dili de beinci dil olan Luvice imi. Hitit dili, ay n kkten, ama biraz deiik. Halkn grecei yerlerdeki kitabeleri hep hiyeroglif ile yazmalar, halkn bu dili ve yazy bildiklerini gsteriyormu. Deerli eyalarn koyulduu kaplar veya sepetlerin kapan, kilden yaplm, zerinde hem hiyeroglif, hem iviyazs baslm, bizim krmz balmumu gibi mhrlerle kapatlm olma s da onu kantlyormu. Acaba Hitit lkesinde yaayan Luviler, n ce hiyeroglif yazsn yazmaya balamlard da, memleketi idare lerine alanlar daha sonra m iviyazsn kullandlar? Anneme bunu sormam gerekti, fakat zavall yle derin uykuda ki, uyandrmaya ky amam dorusu. Luvi dili de iviyazl metinlerde ksa blmler halinde bulunu yormu. in ilgin yan, blmlerin banda hangi dilde yazlaca nn belirtilmi olmas. Eer bunu bildirmeselerdi, onlarn dilleri nin ne olduu anlalamayacakt. Ne akll insanlarm onlar! 70

,. ,
e ;

. . Ici rs; n t: '' ''

H

y ''

,j

Neredeyse yazmay unutacaktm. iviyazl metinlerde, bir de lahta tabletlerden sz ediliyormu. Bunlarn yzne balmumu srlerek zerine yazyorlarm. Belki de hiyeroglif yazsn halk bu tabletler zerine yazmtr. Ama onlar yangnlarda kl olup gitti kukusuz. Altnc dil Palaca. Bu da Hitit dili grubundan. Bu dil Ziparva adl bir Tanr iin yaplan trenlerde kullanlyormu. Yedinci dil Akadca. Hititler buna Babilce de diyorlar. Arap ve brani dil kkeninden; Sami dil deniyor bunlara. O zamann uluslararas haberleme dili olarak kullanld gibi, o dilde birok edebi metinleri Babil'den getirterek, onlar Hititeye evirtmiler. Hitit Saray'na hep Babil'den yazclar getirtilmi. Onlar hem yazc olmular, hem de Hititlerden yazc yetitirmiler. Hititlerde halkn okuma yazma renmesi iin, Smer'de olduu gibi, okullarn bulunduunu gsteren kantlar ne yazk ki bugne kadar ele gememi. Annem, "Belki de bizim Osmanl Devleti'nde olduu gibi, halkn okuma yazmasna nem verilmemiti. Ayrca Osmanl Devleti yazmalar da halkn anlayaca bir dilde deildi. Arapa, Farsa ve biraz da Trke karm acayip bir dildi. Ben bile ounu anlayamam" dedi. Sekizinci dil Sumerce. Sumerce aslnda Mezopotamya'da ko numa dili olmaktan en az 300 yl nce ortadan kalkm. Fakat, on lardan sonra gelen Ortadou halklar onlarn yazlarn aldklar gi bi, bu yaz ile yazlan kltr de almlar. Hititler de onlardan biri. Hititler, Smer yazsn alnca, onlardan birok kelimeyi ideogram olarak kullanmlar. Bunu pek anlayamamtm. Annem yle ak lad bana: "Sumercede genellikle bir kelime tek iaretle yazlr. On lar Hitite yazlmak istenirse, hece olarak birka iaret kullanmak gerek. Onu yapacaklar yerde, Sumercenin tek iaretini yazp onu Hitite okumular. Sumerceyi bir tr stenografi haline getirmiler." Annem bunu yine iyice anlamadm grnce, daha ok aklamak gereini duydu. "Bak kzm, bir kitap resmi grsen, ona kitap der71

sin Trke olarak. Bir ngiliz book, Alman buch der. te Sumerce iaretlen de Hititler kendi dillerinde byle okumular. Yalnz iare tin sonuna Hitit kelimesinin son hecesini eklemiler" diye anlatt. Annemin Sumerolog olmadan retmenlik yapt bundan belli oluyor. Her anlattn anlayabilmem iin, uzun uzun aklamadan edemiyor. Hititler de bu bakmdan az deiller. Bu ksa olarak yazdklar ia retlerin karlarnda Hititelerini gsteren szlkler yapmlar. By lece hangi iaretin nasl okunacan bu konuda alanlara ret miler. Ayrca, Sumerce edebi metinlerinden Hititeye eviriler de yapmlar. Bunlardan Smer airi Ludingirra'nn annesi iin yazd iir ile, nl Smer kahraman Gilgame Destan'n syleyebiliriz. Grld gibi, 3 500 yl nce bir kitaplkta 8 dilde belgeler, szlkler! nanmak zor, inanmamak ise olanaksz.

72

EFSANELER 19 TEMMUZ 1958

Bugn perembe. Her zamanki gibi kyde pazar var. iler pa zara gidip kendi rnlerini satyorlar, kendilerine gerekli olanlar da oradan alyorlar. in ilgin yan, pazarda pek para gemiyor. Mala kar mal alnyor; takas derler buna. Kyde daha ok basma, pazen, ayakkab gibi nesnelere gerek var. Onlarn yerine kyller den tereya, peynir, bal, tavuk, yumurta veriliyor. lk grdmde, "Ne kadar ilkel" dedim. Para bilinmedii alarda byle yaplyor mu, ama bizim lkede byle olmas beni ok zd, "biz hl bu kadar ilkel miyiz?" diye. Annemin anlattna gre, Cumhuriyet'ten nce daha da ilkelmiiz. O zaman hi fabrikamz yokmu. Herke sin evinde dokuma tezgh varm. Kadnlar ailenin giyeceklerini kendileri dokurmu. Atatrk, Sumerbank fabrikalarn atmnca, rengrenk basmalar kyllerin ok holarna gitmi. Onlar almaya balamlar. Eskiden erkekler iin giysi yaplan ayak adl kuma lar bile kadnlar dokurlarm. Pabu yerine de yine kyllerin ken dilerinin yapt arklar giyerlermi. eker bile yokmu. eker ye rine, bal, pekmez yerlermi. Atatrk, kuma fabrikalar yannda, e ker fabrikalar, savalarda yanp yklan yerlerin onarlabilmesi iin imento fabrikalar yaptrm. Osmanl Devleti yeni bulularn hi birine kulak asmad iin kp gitmi. Bereket, Atatrk bizi d manlardan kurtarm, uygarlama yolunu am; hem de hi bor lanmadan! 73

Ben neler yazacaktm, neler yazmaya baladm. Annemin kz olduum nasl da belli. O anlatmaya balad m, hemen arasna bir memleket ii kartrverir. Bugn kaz yaplmad iin, herkes bir tarafa ekilmi, kimi dinleniyor, kimi alyor. Annem dn kazdan kan eserleri srayla numaralayarak deftere yazarken, ben de onun almasn izledim. Arada bir de yazaca anak mlek tablet paralarn eline veriyor dum. Onlara dokunmak bana yle byk bir zevk verdi ki, onlar ya pan elleri, kullanan kimseleri, ne amala kullandklarn gzlerimin nne getirmeye alyor, binlerce yl tesinden gelen bu eserlere byk bir sayg duyuyorum. Onlar yapanlar, kullananlar, binlerce yl sonra gelen insanlarn bunlar bulup, byk bir deer vererek gzleri gibi saklayacaklarn acaba dnmler miydi? Kukusuz olanaksz. Biz kullanp attmz bir nesne iin, "binlerce yl sonra bulanlar olursa ne derler?" diye aklmzn ucundan bile geirmeyiz. Annem iini bitirdikten sonra yanma gelip oturarak, "Artk se ninleyim, bol bol konuabiliriz" dedi. Her zamanki gibi yine yle sevindim ki, hemen kalkp boynuna sarldm. Gnlme yine an nemden aldm bilgileri yazacam. Ben onlara, "bilgi sermayesi" diyorum. Gerekli olduunda bakalarna satyoruz ya!.. Hele retmenlere rendiimi satmak ok houmu gidiyor. nk, bazlar onlarn bilmedikleri bir konuyu syleyince bozuluveriyorlar. Sanki bozulacak ne var! retmen de her eyi bilemez ki! Bilemediinde, "Bana yeni bir ey rettin" deyiverseler, biz rencilere de biraz gven gelir, hem de retmenlerle daha yakn oluruz diyorum. Ben de ne kadar ukalaym. Bunlarn yerine anne min anlattklarn unutmadan yazmam gerek. Anneme ilk sorum, "Anne Hititler yk yazmlar m?" oldu. O da, "Yazmlar, ama onlarn yazdklar ykler hep Tanrlaryla ilgili. Biz onlara 'efsane' diyoruz. Yalnz bu yklerin yazld tabletler genellikle ok krk ve bozuk, bu yzden onlar anlamak kolay deil. Ama sana aklmda kalanlardan bazlarn anlataym"

74

dedi ve szn srdrrken, birden daha nce annemden rendi im, Kani Kraliesi'nin 30 ocuu ile Frtna Tanrs'nn lluyanka adl ejderi ldrmesi ykleri aklma geliverdi. Hemen szn ke serek bunlarn dnda kalanlar anlatmasn rica ettim. En nemli yk. Frtna Tanrs Telepinu'nun Hitit lkesini bra kp gitmesi. Frtna Tanrs, bir kralieye kzm. Neden kzd bel li deil! Kznca, sa ayana sol pabucunu, sol ayana da sa pa bucunu giyiyor ve ortadan yok oluyor. O gidince, her taraf sis kap lyor. Dalar, aalar, ayrlar, pnarlar, kaynaklar kuruyor. Hay vanlar, insanlar sis ve susuzluktan perian oluyor. Hayvanlar yavrulamyor. nsanlarn ocuklar olmuyor. Tanrlar bundan akna dnm, ne yapacaklarn bilemiyorlar. Buna zlen Gne Tanr s bir ziyafet yaparak, btn Tanrlar davet ediyor. Ve onlara Fr tna Tanrs'n arayp bulmalarn sylyor. Hepsi Tanr'y aramak iin bir tarafa dalyor, ama bulamyorlar. Onun zerine bir kar tal gndermiler, arasn diye. O da bulamam. En son bu grevi bir ar alm. Ar, Tanr'y bir korulukta uyurken yakalyor ve onu inesiyle sokarak uykusundan uyandryor. Tanr buna daha ok k zyor ve lkeye baka felaketler getiriyor. Tanrlar akn. Ne yapa caklarn, nasl onu bulup getireceklerini dnrlerken, ilerinden biri "sihir yapalm" diyor. Bunun zerine, Kamrusepa adnda bir kadn dinsel tren dzenleyip orada yle konuuyor: "Kapc 7 ka py at, 7 srgy ekti. Kara topran altnda tuntan kazanlar vardr. Onlarn iine giren bir daha kmaz. Onlar Telepinu'nun kzgnln ve fkesini alsnlar, onlar geri brakmasnlar" diyor. Bylece Telepinu geri dnyor. lkede sis kalkyor. Aalar bitki ler canlanyor, insanlar douruyor, hayvanlar yavrulamaya bal yor. Memlekete canllk geliyor. Bu ykdeki 7'ler de ta Sumerlilerden gelen etkiymi. Onlarn yklerinde de 7 kap, 7 da, 7 kat gk gibi yediler bulunuyormu. Anneme, "Neden acaba 7?" diye sordum. Gne, Ay ve 5 geze geni simgeliyormu bu 7 rakam.

75

Annem bu yknn uydurulmasna neden olarak, "Belki bir za manlar lkede yamursuzluktan byk bir kuraklk oldu. Kuraklk uzun srerse, insanlar, hayvanlar susuzluktan ve gdaszlktan lr ler. Bir ksm da lmemek iin lkelerini bile brakp baka yerlere gerler. Byle bir olayn anlar kald akllarnda, onu da Tanrla ra balayp byle bir yk meydana getirdiler" diye aklad. Trkler de, o yzden Asya'dan g etmiler ya! Bir de Gne Tanrs yok olmu. Doa canszlam, her ey ku rumu. Onu da sihir yoluyla bulup getirmiler. Ve hayat yeniden balam. Bu tablette ok krk olduundan, Gne Tanrs'nn yok olmasnn nedeni ve nasl bulunduu renilemiyor. Bir de Kumarbi efsanesi veya destan varm. Bunlar dinlemek yle houma gidiyor ki. Bunlardan binlerce yl nceki insanlarn neler dndklerini, neler uydurduklarn reniyoruz. Tanrlar hep insan gibi alglamlar, genellikle onlar insan gibi davrandrmlar, ama bazen de insanlarn yapamayacaklar ileri yaptrmlar onlara. Bunlar bana ok ilgin geliyor. Kumarbi yks yle: ilk alarda gn Alalu adl bir kral varm. O gkte bir taht ta otumyormu. lk var olan Tanr Anu, onun ayaklar ucunda du ruyormu ve Tanr'ya iki sunuyormu. Annemin sylediine gre, Tann Anu, aslnda Sumerlilerin Gk Tanrs An imi. Akadlar gelince ona Anu demiler; Hititler de onu almlar, ama kendi Tannlarmdan daha kk grdkleri iin belki, Alalu'nun aya ucuna oturtmular onu. Gelelim ykye: Alalu, 9 yl gk krall yaptktan sonra, Anu ona sava ayor; sava kazanarak gk kralln onun elinden alyor. Alalu da yeral t karanlna kayor. Alalu'nun Kumarbi adnda bir olu var. O da yeni Gk Tanrs'nn aya dibine oturup, ona ikiler sunuyor. Fakat, 9 yl geince, o da Anu'ya bakaldrp sava ayor. Anu, Ku marbi ile ba edemeyeceini anlayarak, ge doru kamaya ba76

^VH

77

lyor Kumarhi, onun ayaklarndan yakalyor ve erkeklik organn azyla koparp yutuyor. Buna ok seviniyor Kumarhi. Ant, "Ona sevinip durma! Senin iine yle ar ykler koydum ki! nce seni Frtna Tanrs'na, sonra Aranzah denilen Dicle Nehri'ne ve iki k t Tanr'ya gebe braktm" diyor ve ge gidiyor. Kumarhi, iinde kileri karmak iin tkrp duruyor. lk kan Tanr Teup Kumar hi'yi grevinden indiriyor. yknn bundan sonras, tablet krk olduundan bilinmiyormu. Yeni tabletler bulunursa diye bekleniyormu. Bu ykdeki 9 rakam da eski Trklerde ok kullanlyormu. Annem, "Bak! Bir de Ullikummi hikyesi veya arks var. Ol du olacak onu da anlataym" dedi. "Kumarbi, kendisini tahttan indiren Hava Tanrs Teup'a kzyormu. Ona bir ktlk yapmay planlyor. Bunun iin eline bir asa alyor. Ayana rzgr pabu yapyor. ehri olan Urki'ten ayrlp "Souk Gl" denilen yere geliyor. Orada ok ok byk, bir utan bir uca uzanan bir kaya gryor. O kaya ile yatyor Kumarbi. Efsa ne bu ya! Kaya ondan gebe kalyor ve bir ocuk douruyor. Kumar bi onun adn Ullikummi koyuyor. (Anlam, Kummiya ehrinin yk cs.) Kumarbi onun ge gitmesini, Tanr Teup'u ayayla karnca gibi ezmesini. Tanrlar gkten kular gibi datmasn sylyor ve onu Ubelluri adl, dnyay zerinde tayan bir devin omuzlarna koyarak denizde bymesini istiyor. yle de yapyor. ocuk bir gn de bir metre, bir ayda 250 metre byyor. yle ki, deniz onun ancak beline kadar geliyor. Ba da ge ulayor. Onu Tanrlar arasnda ilk gren Gne Tanrs, gidip durumu Hava Tanrs Teup'a haber veriyor. Teup ok korkuyor ve 70 Tanr'y toplayarak, onu yok etme ye alyor, fakat baaramyor. Onun zerine Tanrlar Sumerlilern Bilgelik Tanrs olan Ea'ya gidip, onlar bu kayadan kurtarmas iin yakaryortar. O da Tanrlarn g ve yeri birbirinden ayrmak iin kullandklar bir aletle bu kaya ocuu paralyor, bylece Teup kurtuluyor."

78

Annem, Ullikummi'yi omzunda tayan devin Yunanllara "At las" olarak alndn belirtti. Annem, "Benim syleyeceklerim imdilik bu kadar. Bu yk lerin o kadar krk ve okunamayan yerleri var ki, belki o yzden ne amala yazldklar anlalamyor, ben de ok zetledim. Metinde ok tekrarlar bulunuyor. Ayrca birka kk yk de var, ama on lar da o kadar krk ki, ne balar ne de sonlar belli. O yzden sz etmeye demez" dedi. Bunlar yazp tam yataa gideceim zaman, masann zerinde, annemin yazd bir kt gzme iliti. Merakla okumaya bala dm. Kzlrmak ile ilgili bu yazy da nemli bulup, hemen defteri me yazmaya karar verdim: "Sen ey Marasanta (Kzlrmak)! Nerik Frtna Tanrs'nn kal bine yaknsn!" Marasanta eskiden yatandan kmt. Fakat, Nerik Frtna Tanrs onu dndrerek gnee doru aktt. Bylece o Nerik yanna doru akt. Frtna Tanrs Marasanta Nehri'ne dedi ki: "Eer birisi Nerik Frtna Tanrsn kzdrrsa, o Nerik'ten ay rlr." "Sen ey Marasanta, sularn baka bir nehre, baka bir menbaa gnderme!" Gn Frtna Tanrs Marasanta'ya dedi ki: "Bu senin iin bir yemin olsun, yatan deitirme!" Marasanta yatan deitirmedi. Elim ok yoruldu yazmaktan, ama yine sermayeyi oalttm. yi geceler sevgili defterim.

79

PROF. GTERBOCK'UN GEL* 20 TEMMUZ 1958

Bugn annem ok sevinliydi. nk, oktan beri grmedii ni versitedeki Hititoloji retmeni Prof. Hans Gstav Gterbock Ame rika'dan geldi. Annem bana onun resimlerini gstermiti. Faklteye geldiinde ok genmi. Hatta profesr olduuna inanamamlar. Buna karn salar beyaz-siyah karm gri renkteymi. Gen olma sna ramen, Hititeyi ok iyi retirmi. O yzden annem ve arka da Muazzez Teyzem bu dili pek sevmi ve iyi renmiler. Bir ke resinde tablet arivine almak iin gelen bir ngiliz bilim adamna Hitite bir tableti okurlarken arm, "Siz tableti kitap gibi okuyor sunuz" demekten kendini alamam. Prof. Gterbock, Boazky'e ilk kez 1931 ylnda gelmi. O yl Atatrk'n verdii izinle, 1912 ylnda braklan kazya yeniden balam Almanlar. Atatrk, Hititolojiye ok nem veriyormu. nk, yaadmz topraklarn iinde ilk tarihsel belgeleri onlar brakm. Daha nce Kayseri yaknndaki Kltepe'ye, Asur tccar lar gelerek birok yazl belge brakmlar, ama onlar daha ok o zamanki Anadolu'nun ticaret, ekonomi ve sosyal yaam hakknda bilgi veriyorlarm,' Halbuki Hititler koca bir imparatorluk kurmu ve o gnlerdeki siyasal olaylar hep yazya geirmiler. Byk Ata trk, Osmanl anda hi nem verilmeyen Anadolu tarihi ile Trklerin tarihinin aratrlmasn ve tarafsz olarak yazlmasn is temi. Bunun iin aratrmalar planlamak ve ynetmek zere Trk 80

Tarih ve Dil Kurumlarn, aratrma uzmanlar yetitirilmesi iin de Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi'ni kurdurmu. Atatrk'n Sumerlilere olan ilgisi de onlarn dillerinin bizim dilimize benze mesi ve Asya topraklarndan g etmi olmalanym. O yzden baka lkelerde Asuroloji olan^blmn adn, "Brakn u Samileri, blmn ad 'Smeroloji' olacak" diyerek deitirmi. Prof. Gterbock, Boazky'e ilk geldiinde, kazdan, zerinde hem hiyeroglif hem iviyazs bulunan bir yn kilit mhr bulun mu. Hoca onlar zerinde alm, o zamana kadar bilinmeyen bir ok hiyeroglif iaretlerinin okunularn zm. Bunlar daha son raki almalar iin nemli birer anahtar olmu. O yalnz niversitede annemlere hocalk yapmakla kalmam, mzede alrlarken de onlara tabletlerin nasl kopya edileceini, nasl kitap yazlacan da gstererek hocaln srdrm. Annemin anlattna gre o Almanm, ama ailesinde Yahudi di ninden olanlar varm. 1931 ylnda Almanya'da Hitler bakan olunca, ailelerinde Yahudi dininden olan btn Almanlar ilerin den atmaya balam. Daha spnra da oluk ocuklaryla beraber hepsini eitli yntemlerle, zellikle zehirli gaz verilen odalarda l drtm. Ne vahet! nsanlar bu kadar acmasz nasl olabiliyor, an layamyorum. Ben sinekler, hamambcekleri bile ldrlrken zlyor ve fena oluyorum. Hem Yahudi, Hristiyan ve Mslman olmak insann elinde deil ki! Doduumuz zaman ailemizin gele neine gre adlandrlyoruz, o yolda yrmek zorunda kalyoruz. Hem ne fark eder, herkes insan deil mi? Dinleri insanlara Allah vermi. Bir Allah var, her ey Allah'tandr dendiine gre, neden Allah herkesi ayn dinden yapmam? Ve neden bu yzden insanla r birbirine drtm? Aman ben neler yazyorum! Bykannem duysa benim byle dndme kzar, ama ne yapaym, dn meme kimsenin karmamas gerek. Tarihte bazen akll grnen biri, devletin bana geip, u veya ?u nedenden sava karm; insanlar yok etmi, ehirleri yakp 81

ykm, milletleri ortadan kaldrm. te Sumerliler, Hititler ve on lardan sonra gelen nice milletler ortadan kalkm. Dnmekten korkuyorum, "Bizim Trkiye Cumhuriyeli'mize de byle bir son gelir mi?" diye. Samalamaya baladm galiba. Hitler de insanlar bata Yahudi olduklar iin ldrtm. kinci Dnya Sava'n karp Hristiyanlar yok etmeye alm. O da cezasn bulmu, ama o kadar insann canna kydktan sonra! Hitler nce niversitelerdeki Yahudi profesrleri ilerinden karm. Bu zavalllar isiz ve parasz kalnca, ne yapacaklarn a rmlar. Hemen birlik olup baka devletlere kendilerine i verme leri iin bavurmular, hibiri vermemi. Szde Hitler'den kork mular. Bir adam koca dnyay nasl korkutmu bir trl aklm al myor. En sonra bizim hkmete bavurmular. Sevgili Atatrk hi korkmadan, "Hemen gelsinler!" diye onlara kucak am. Alman hkmeti onlar gndermemek iin ok zorluklar karm, ama bi zim hkmet ne yapm etmi, onlarn gelmelerini salam. An nem, "1933 ylnda biz ancak on yllk bir cumhuriyet devleti idik. yle olduu halde nasl herkesin korktuu Hitler hkmetine laf anlatp onlarn gelmelerini salad, ayorum" diyor. O zaman lkemizde stanbul niversitesi'nden baka hi ni versite yokmu. O da hi ada bir eitim vermiyormu. Atatrk onlarn gelmesinden yararlanarak birok yksekokul atrtm. B yk bir eitim kalknmas balam lkemizde. Anneme gre, eer onlar olmasa imi bizde yksekretim byle geliemezmi. zel likle, opera, bale, tiyatro yksekokullar ve konservatuvarlarn al mas ok nemli imi. nk, daha nce bu sanatlar hi yokmu bizde. "Hepsi dine kar" diyerek dinciler onlar nlemi. Aslnda sevgili Ata'mz daha ilk meclis kurulur kurulmaz bir eitim refor munun gerektiini dnerek, almasn istedii okullara, eitli dallarda uzman yetitirilmek zere d lkelere yetenekli genler gndermeye balam. Onlarn istenilen dzeyde yetimesi, kuku suz ksa srede olmayacakt. Bu sre, getirtilen bu uzmanlarla ka82

patlm. Bunlar arasnda Yahudi olmayp, Hitler rejiminden ho lanmayanlar da varm. O zaman bir taraftan darda okuyan gen lere, dier taraftan bu getirilen uzmanlara nasl para yetitirdi bizim hkmet diye annem ayor. Annemin Smeroloji hocas Prof. Benno Landsberger de ayn ekilde Alman Yahudisi imi. Birinci Dnya Sava'nda Alman or dusunda askerlik yapt halde, onu da biz kurtarmasaymz, ldreceklermi. Ne yazk ki, Atatrk ldkten sonra halkmzn uyanmasn is temeyen karclar onlar ilerinden atmaya balam. Bereket, sa va bitmi, Hitler lm. Baka devletler onlar armaya bala m. Annemin hocalar da Amerika'ya gitmi. Bylece hem onlarn canlar kurtulmu, hem bizde Smeroloji, Hititoloji gibi birok ye ni bilimin temeli atlm, hem de onlar bilim dnyasna yeni bulu lar getirmiler. Byk Ata'mz yalnz bizi dmanlardan kurtarmakla kalma m; hem lkemizde byk bir kltr a balatm, hem bize, hem de dnyaya birok bilim insan kazandrm. Ne mutlu bize ki, onun gibi bir kurtarc, karanlk adan aydn la kmamzn yolunu aan bir nderimiz olmu; ama ne yazk, ben onu gremedim! Fakat, anneciim her konumamzda, Atatrk'ten, onun lkemize ve biz kadnlara kazandrdklarndan, kendisinin g rp geirdii o sava ve ban gnlerinden bir eyler anlatr; bylece onu grm, o gnleri yaam gibi olur, onu daha ok severim.

83

HTT DLNN OZULUU 22 TEMMUZ 1958

Bugn yine annemi biraz bo buldum ve buraya geldiimizden beri sormak istediim, fakat bir trl vakit bulamadm veya daha ilgin sorularm olduundan atlattm "Hitit dili nasl zld?" sorusunu sordum. Annem benim anlayabilmem iin olduka ayrn tl olarak aklamaya alt. lk zlen kelimeleri yazd. Bylece bu sorumun yantn da renmi oldum. "Unutmadan defterime geireyim" dedim. Annemin anlarm yazmak zere bu defteri ba na vermesi ne iyi oldu. Dorusu bunu hi akl edememitim. Oku la gidince bunlar arkadalarma hem okuyacam, hem de onlarn da anlarn yazmasn nereceim. Hitit dilinin zlmesi, Akadca ve Sumercenin zlmesi gibi uzun zaman almam. Birincisi, onlarn dillerini yazmak iin aldk lar iviyazs iaretlerinin okunuu biliniyor; ikincisi, Hititler keli meleri, isimleri bizim gibi birbirinden ayrarak, aralarnda biraz boluk brakp yazmlar. Konular paragraflara ayrmlar. Halbu ki, Akad ve Sumerliler kelimeleri ayrmadan birbiri ardnca yazyorlarm. Bu yzden kelimeleri, eklerini anlamak kukusuz ok zor. imdi ben yazdklarm hi ara vermeden yazsam, dili bildii miz halde, onlar okumak ne zor olurdu! Bir de dil bilinmezse ok daha zor olaca akta. Bilim insanlarna ayorum, bu bilinme yenleri nasl zebiliyorlar diye. Hititlerin bu yaz yntemi dilin zlmesine ok yardmc olmu. lk olarak 1915 ylnda ek bil84

gini olan Hrozny (Hrozni okunuyor) bir cmleyi zm. Cmleyi buraya yazmadan olmayacak; ama onu bizim harflerle yazacam. Annem iviyazlann bizim harflerle yazmaya "transkripsiyon" dendiini syledi. Cmle yle: "nu NiNDA-an ezzateni watar-ma ekkuteni." Bu cmlede NiNDA kelimesi Sumercede "ekmek" demekmi. Onu Hititler kendi dillerinde okuyormu. Ondan sonraki -an ile "ekmei" oluyormu, ezzat kelimesi Almanca yemek anlamna ge len essen olabilir, teni'yi de Latincedeki "sizler" olmal demi Hrozny. Bylece cmleyi "ekmek yiyorsunuz" olarak zmlemi. Arkasndan gelen cmlenin de ona parelel olacan dnm. nk, ondaki watar kelimesini de ngilizcedeki su anlamna gelen water kelimesine benzetmi. Sudan sonra gelen ekku kelimesinin imek olacan, arkasndaki teni kelimesinin de "sizler" olduu aklanmt. Buna gre cmleyi "ekmek yiyorsunuz, suyu iiyorsu nuz" olarak zm. Ondan sonra birok bilim insan bu dil zerin de almaya balyor ve bu almalar durmadan sryor. Dilin zlmesine Hititlerin yapm olduklar Sumerce, Akadca kelimelerin Hitite karlklarn gsteren szlklerin byk yarar olmu. Bu konuyu bizim tarih retmenine soracam, bakalm biliyor mu? Bilmiyorsa, arkadalarma anlatmam isteyecek mi? Annem, bu konularda Trke yazlm bir kitap olmadn, retmen ba ka dil bilmiyorsa pek bilgisi olacan tahmin etmediini syledi; daha dorusu retmeni sulamamam istedi. Ne olacak, kendisi de retmenlik yapm, savunacak onu kukusuz. Ben arkadalara Hitit dilinin nasl zldn bu defterden okurum. imdi birdenbire aklma geldi, neden anneme iviyazlannn ve dillerinin ilk olarak nasl zldn de sormadm. Bunu da bir vakit bulduum zaman sorarm. Bylece iin ban da renmi olurum. Yaa, var ol sevgili anneciim, bana neler reti yorsun!

85

YASALAR 23 TEMMUZ 1958

Bugn yle ok yoruldum ki. Hava da bir hayli scakt. Kaz ye rine gittim. Dnk yaplan kazdan bugn oka tablet kaca tahmin ediliyormu. Bunu nasl anlyorlar bilmem! Ben de, tahmin leri bakalm doru kacak m diye merak ettim. Hakikaten birbiri ardnca tablet paralar bulunmaya balamaz m! Kimisi st ste, kimisi oraya buraya dalm olarak ortaya kyordu. Bulundukla r bina yklnca yine de un ufak olmamlar. Onlar, tozlar, kuru mu amur ynlar, talar arasndan karmak yle kolay olmuyor. Fralar, kk ekiler, malalar, baklar kullanlarak byk bir dikkatle karlyor. ilerden bazlar bu hususta uzman olmu. Yine de kaz bakan her ne olursa olsun onlar yalnz brakmyor, hep yanlarnda duruyor. Akam yemekten sonra, kan tablet paralan elden geldiince temizlenmeye, ayn tablete ait paralar bulunup birletirilmeye al ld. Birletirilenlerden okunabilen iki tablet parasnn, daha nce bulunan yasa tableti grubundan olduu anlalm. Hemen anneme Hitit yasalar hakknda bilgi vermesini rica ettim. "Yasalar, tophm iinde yaplmas veya yaplmamas gereken davranlar, yanl dav ranlara verilecek cezalan, insanlar arasndaki anlamazlklarn hak geirmeden nasl zleceini aklar. Bir toplumda atmalar ya sa ile nlenirse, o toplumda adalet gl olur" diye hemen sze ba lad annem. Bugne kadar bilindiine gre ilk yasa yapanlar Sumerlilermi. Hititler onlarn yasalarndan rnek alm olmallar. 86

Daha nceki kazlarda 2 yasa kitab, daha dorusu tableti bulun mu. Bunlar da o kadar tam deilmi. Krk yerleri sonradan bulu nan paralarla tamamlanmaya allyormu. Hititler bu yasa ki taplarnn kopyalarn yaptrarak, baka ehirlere, yarglar onlara gre yaplsn diye gnderiliyormu. Bu tabletlere ait bulunan par alar da asl yasa tabletinin krk ksmlarnn tamamlanmasna yar dmc oluyormu. Bu iki yasa tabletinde 186 madde varm. Bunlar bireylerin haklarn, mallarn, tarla, hayvan, ara ve gerelerini ko rumaya ynelikmi. Yazlanlara gre, bir nc tabletin daha ol mas gerekmi, ama henz bulunamam. Annemin anlattna gre, Hititler, hakl ve haksz yarglayan larn ancak Tanrlar olduuna inanyormu. Onlar her varln, hat ta konuamayan hayvanlarn ve aalarn bile hakszla uramas n istemiyorlarm. Hayvan ve aa hakkn korumay duyunca, hemen anneme, bizde byle bir yasa olup olmad sordum. O da, "Herhalde yok, eer olsayd aalar geliigzel kesilmez, sokak kpekleri zehirlen mez veya tabanca ile ldrlmezlerdi" dedi. Birden o zavall hay vanlarn hali geldi gzlerimin nne, ok fena oldum. Byynce ben de hayvanlann hakkn korumak iin elimden geleni yapmaya karar verdim. Hititlilerin hak ve hukuka ok nem verdikleri, sava karan larn bile hakl veya haksz olabileceini, Tanrlarn onlar yargla mas gerektiine inandklarndan anlalyormu. lkelerine her hangi doal bir felaket geldi mi, ya krallarn ya da halkn sularn dan dolay Tanrlarn cezas olarak dnmler. Tanrlarn yargladna inanld halde, onlarn bu yasalar yazdrdn bildirmiyor bu yasa kitaplar; ama yeryznde krallar Tanrlarn vekili sayldndan, yasa koymay da onlar adna yap yorlard herhalde. Bu yasa kitaplarnda yazldna gre, toplum gelitike, krallar zaman zaman bu yasalar deitirmiler. kence ve lm cezalan 87

ksmen kalkm. Bunlarn yerine tazminat konmu. Hatta zamanla tazminat cezalar da azaltlm. alma veya kan davalar tazmina ta evrilmi. Bunlara "gz gze, di die cezas" deniyormu. ld ren ldrlyor, kol krann kolu krlyor, ev yakann-evi yaklyor. Annem bunun zararn bana yle aklad: Biri birinin evini yakt zaman, yakann evi de yaklrsa ikisi de ayn ekilde evden ola caklar; ama yaklan evin yerine yenisi yaptrlrsa veya yapmas iin para verilirse yakan cezalanr. Yaklan kazanr. Anneme lenin yerine tazminat olarak ne verdiklerini sordum. Eer bir adam kav ga sonucu ldrlrse, onun yerine kadn veya erkek drt kii veri liyormu. Eer kaza ile lmse kazay yapan bir kii veriyor. Ku kusuz bu verilen kimseler kleler. in ilgin yan, eer bir ahsn tarlasnda birisi ldrlmse ve katili de bulunmazsa tarlann sa hibi, bir krda ldrlmse o kra en yakn kasabann halk bu taz minat vermek zorunda olmas. Annem sonradan kaldrlm bir ikence cezasn anlatt; kulak larma inanamadm, tylerim diken diken oldu. Sulu adam iki ta rafndan iki kze balanyormu. kzleri kart ynden koturuluyormu. Bylece adam parampara oluyormu. Ondan sonra da kzleri ldryorlarm. Ne byk vahet! lm cezalar, tecavz etme, hayvanla cinsel iliki kurma, dev let ve mabet kurallarna kar gelme gibi sular da veriliyormu. Baz sularda, sulunun ocuklaryla birlikte btn ailesi ldrlyormu. Ne korkun! Annem, lm cezasna hile yapmann da girdiini gsteren bir olay anlatt: Kral Sarayn iki sunucusu Ziti'den kendisi ve yann daki iki kii iin arap istiyor, iki sunucu, krala iyi araptan; di erlerine, gsterdii araptan deil de baka araptan veriyor. Adamlardan biri gelip krala ikyet ediyor. Dieri de onu onayla ynca iki sunucu lme mahkm ediliyor. Bir evi soyan hrsz yakalandnda aldklarn geri verdii gi bi, zerine ceza olarak bir miktar gm veriyormu. nceleri bu

88

gm okmu, sonradan onu azaltmlar. alan kle olursa, onun verdii gm daha azm. Fakat, isterse sahibi onun kulaklarn veya burnunu kesebiliyormu. Bana pek ilgin gelen bu yasa kitabnn sonunda, bir de satlan mallarn fiyatlarnn yazl olmas. Anneme, "Bu fiyatlar hi dei miyor muymu?" diye sormadan edemedim. nk, bakyordum bizim lkede zaman zaman her eyin fiyat ykseliyor, zavall an nem de durmadan yaknyor, "ne olacak halimiz?" diye. Annem de, "Herhalde onlarn lkesi de, bizim lkenin Atatrk a gibiydi" dedi. O zamanlar fiyatlar hi deimiyormu. Nedeni de, hi bor almamz dardan. Annem o gnlerde borlanmadan bir taraftan Osmanl Devleti'nin, dier taraftan yenildik sayldmzdan Birin ci Dnya Sava'nn borlar denirken, tren yollar, eker, imen to, dokuma fabrikalar, ky olan Ankara'da bakente yakr ekil de yeni binalarn yapldn anlatt. Bu arada paramzn deeri de hi dmemi. Buna "Atatrk mucizesi" diyor annem. Parann de eri, bor para alnp denmezse ve bastrlan parann karl al tn veya dviz olmazsa devletin kasasnda, karl olmayan para nn da deeri olmazm, buna da enflasyon derlermi. Bilmem iyi anlayabildim mi? Hitit yasalarn yazarken yine aralarna neler kartrdm! Yasa nn sonundaki fiyat listesinde hazr giyimin bulunmas ok ilgin. 3 500 yl nce Anadolu'da konfeksiyon varm. Annem, "Sen ne di yorsun, Hititlerden en az 200 yl nce, Kltepe'de Asurlu tccarlar koloni kurduklar zaman bile hazr giyim varm" dedi. Bu listeye gre bir keten elbise 30 egel gm (bir egel 8,5 gram), mavi renkli yn elbise 20 egel, bir ba rts 1 egel gm imi. Yiye ceklerin ve ieceklerin de fiyat var. 1 l sv ya 2 egel, ayn l tereya 2 egel, bal 1 egel, arap yarm egel gm imi. Ay rca hayvan fiyatlar, tahl fiyatlar, maden fiyatlar da yazlyormu. Bakr, gmn en az yzde 1 deerinde imi. Annemin bun lar nasl aklnda tuttuuna ayorum dorusu. unu neredeyse 89

unutuyordum. Bu yasalar, Pala, Luvi ve Hilil lkelerinde uygulan yormu. Bu akam yine uzun yazdm, gzlerim kapanyor, parmaklarm yoruldu. Haydi hepimiz dinlenmeye!

90

MAHKEMELER 24 TEMMUZ 1958

Dn rendiim yasalar beni yle ilgilendirdi ki, frsat bulduk a anneme bunlar hakknda sorular soruyorum. Kadncaz sorula rmla bktracam diye korkmuyor deilim. Fakat, bildiim kada ryla, annem o kadar sabrl bir insandr ki, bana asla bktm deme yecektir. Yasalar yaplm; peki bu yasalara gre nerede ve kimler yarg lyordu tartmalar, sulular, merak ettim dorusu. Anneme, "On larn mahkeme salonlar, yarglar var myd?" diye sordum. Tab letlerde yazldna gre, yarg, kral kapsnda, kral veya bir bey ta rafndan yaplrm. Annem, '"Kral kaps' deyince kapda durup mahkeme yaplmyordu herhalde. Devletin ilerinin yapld bir yer olmalyd. Belki de sarayn bir blmn oluturuyordu. Onun iin de 'kral kaps' denilmiti. Osmanl Devleti zamannda, devlet ilerinin yapld yere byk kap anlamna gelen Babli denirdi. imdi de orada stanbul Valisi ve etraf bulunuyor. Onun gibi olma l" dedi. Annemin anlattna gre, bir tabletten sarayn dnda bir yarg yeri olduu anlalyormu. Kral oraya byk bir trenle gidip, ge reken yargy yapyormu. "Tren ok uzun anlatlyor tablette, ben sana aklmda kald kadarn zetleyeyim" dedi annem. Sabah olunca, kraln koruyucular saray kapsnn nce srgle rini, sonra kaplarn ayorlar. ki tr koruyucu var. Bunlann bir 91

ksmna meedi, dierlerine altn mzrakllar deniyor. Bunlarn on balar varm. Onba szn duyunca dayanamadm ve "Aaa, bi zim onba gibi!" dedim. Bu da Sumerlilerden geliyormu. Onlar, iilerini onar, yzer kiilik gruplara ayrarak balarna koyduklar kimseye onba, yzba diyorlarm. O da Hititlilere geerek za manmza kadar ulam demek. Koruyucular tarafndan kaplar aldktan sonra, atla ekilen kk bir araba geliyor kapnn nne. Kral, koruyucularn yard m ile arabasna biniyor. Arabann arkasnda koruyucular, yanlar da halkn arabaya yaklamasn nleyen askerler olmak zere yar g yerine geliniyor. Burada bir adam, krala, davann ne olduunu okuyor veya anlatyor. Kral, orada yargsn yapp, gerekli cezay sylyor. Dnte daha byk katr koulu bir araba geliyor ve kral onunla, yine koruyucular ve askerler eliinde saraya dn yor. Saraya girince, koruyucu ba, kral saray grevlisine teslim ediyor. Anneme, "Neden acaba dnte katr koulu araba ile geliyormu kral?" diye sorduum sorumu, "Herhalde saray tepede olduundan, katrlar arabay daha gl olarak ekiyordu" diye yantlad. Hitit krallnn ilk balarnda, bir de Panku denilen yarg mecli si varm. Bunlarn yeleri soylulardanm. Bunlar, kral ailesini de netim altnda tutuyor, anlaamamazlklar zmlyor, gerektiinde ceza verebiliyorlar. Hatta krallar bile sorgulayp lm cezasna arptrabiliyorlarm. Veliaht seiminde de onlarn onay gerekmi. Demek krallar o zaman istedikleri gibi davranamyorlard, ama sa valarla oray buray ellerine geirip byk devlet olunca, krallar glenmi ve kendilerini yarglayabilecek Panku'yu kaldrarak b tn gc ellerine alvermiler. Hattua'n dndaki ehirlerde yarg iini garnizon kumandanlar yaparm; ama kumandan yine de yalnz karar vermiyormu. Ona yardmc olarak belediye bakan ve yallar meclisi bulunuyormu. Kumandann kararlar verirken, kadn, erkek, kle, hizmeti deme92

den herkesin hakkna gre davranmas neriliyormu bir metinde. "yiyi kt, kty iyi gsterme" deniyormu. Eer bir konuda karar vermekte glk ekilirse, o zaman krala gnderilmeliymi. Eer bi ri kraln kararna kar karsa, yani onu beenmezse, onun evi dar madan ediliyormu. Kylerde de, yal kimselerden oluan ky kurullar zermi anlaamamazlklar. Osmanl Devleti zamannda, bizim kylerde de byle yallardan oluan ky kurullar varm. Yarg ve mahkemeler konusunda, Sumerlilerin daha ada ol duunu, onlarn zel yetitirilmi yarglar, jrileri, mahkeme sa lonlar bulunduunu sylyor annem. Yaplan mahkemelerde tutanaklar da yazlyormu, ama bulu nan tutanaklar, daha ok devlet grevlilerinin yarglaryla ilgili ol duu iin, halka ait tutanaklarn bulunup bulunmad bilinmiyor. Annem, birka gn nce kan tabletler arasnda, byle bir tutana n bulunduunu syledi ve konusunu ksaca anlatt bana. Kralie birine, arabalar, atlar, tun, bakr aralar, giysiler, ku malar, yay ve oklar, esirler, sr ve koyunlar ynetmek zere ver mi. Bunlar alan da onlar bakalarna devretmi, ama verdiini gsteren bir belge almam adamn elinden. Bu yzden o, mahke meye verilmi. Mahkemede adam kendini, "Onlar ben almadm, almadm, ktye kullanmadm. Bu arada ben Babil'e gnderildim. Ben yokken bakalar onlar datm olabilir" eklinde savunmu. Buna benzer daha baka tutanaklar da bulunmu evvelce. Alnan verilen malzemeler iin makbuzlar verilmesine gerek ol duu yasann bir maddesinde yle aklanm: Eer bir tapnak grevlisine, saraydan altn, gm, giysiler, tun eya gibi arma anlar verilirse, onlarn adlar ve arlklar, onlar kraln hangi bayramda ve kimlerin nnde verdii yazlmal deniyormu; ama ne yazk ki, byle belgeler henz bulunmam. Belki de onlar daha nce sylediim gibi tahta tabletlere yazlmt diyor annem. Bu gnlk yazacaklarm bu kadar sevgili defterim! Hi de az deil yazdklarm, deil mi? 93

ALE YAPISI 26 TEMMUZ 1958

Bugn annemle konuurken, birden aklma Hititlerin aile yap larn, kadnlarnn durumunu sormak geldi. imdiye kadar bunu neden dnemedim diye atm kendime. Annem, "Kzm, zel arivler olmadndan, bunlar da ancak yasalardan ve dinsel metinlerden reniyoruz" dedi ve anlatmaya balad. Ben de onu byk bir dikkatle dinledim. Onu dinlerken, yzm kim bilir ne komik hal alyor ki, bazen lafnn arasnda g lmsemeden edemiyor. rendiklerim yle: Yasaya gre ailenin ba erkek. yle olmakla beraber, kadnn haklar da korunmu. Cezalarda kadn erkek ayrl yok. Ayn su a, erkek gibi ayn ceza veriliyor kadna. Evlenmelerde balk pa ras var, buna karlk kz da eyiz getiriyor. Kz taraf sznden d nerse, erkein verdii balk parasnn iki kat verilecek. Eer erkek sznden dnerse, verilen balk paras kza kalyor. Kadnn l m halinde, kadnn mal ve eyizleri ocuklarna dyor. Kocas len kadn, kocasnn malna yar yarya ortak oluyor. Yalnz, kadn len kocann yerine onun kardei ile, o da lrse kardei varsa yi ne kardeiyle, yoksa yeenleriyle evlenmek zorunda. Annem bu uygulamann Yahudilerin din kitab olan Tevrat'ta da bulunduunu, bunu da onlarn Hititlerden alm olduklarn syle di. Bu gelenek Anadolu'da ksmen srp gidiyormu. Mal kama sn diye, kadn aileden bakasyla evlendirmek istemiyorlar. 94

Igveylik var. Boanmada elde olan mallar yar yarya payla lyor. Kadn kle bile olsa bu uygulanyor. Kle kadn ve erkekle, zgr kadn ve erkek evlenebiliyor. Erkek kle de olsa balk para sn demek zorunda. Boanmada ocuklar babaya veriliyor. Kadn yalnz bir ocuk alabiliyor. Kz karma olduu gibi, cezas da var. Zina byk su. Zina krda olursa, tecavz sayldndan adam ldrlyor. Fakat, evde yakalanrlarsa kadn ve erkek ldrlyor. Eer kral onlar affeder se veya adam karsnn yaamasn isterse, kadn ve erkek lmden kurtuluyor. Ancak, yine de erkek cezasz kalmyor. O, ya ban r terek gezecek veya plak olarak bir sarntan mabede kez su tayacakm. Ne ceza! Hitit kadnnn i hayat hakknda bilgi ok azm. Hasat, deirmen ilerinde alt biliniyor. Erkeklere gre yar cret alyorlarm. Hitit kadnlarnn dinsel grevlerde byk nemi varm. Bun larn banda "Tanr anal" geliyormu. Annem, "Bu sa Peygamber'in annesi Meryem'e paralel bir nitelik. Onu Hititlerden almlar galiba" dedi. Tanr analar iin ayr bayram trenleri yaplyormu. Mabetlerde, arkclar, algclar, danslar, sihir ve by yapanlar, trenleri ynetenler, ryaya yatanlar hep kadnlarm. Hititlerin kralieleri ok nemli. Onlar, ynetimde krallarla eit haklara sahip. Kralielerin, lke ilerinde, politikada, dinsel tren lerde kendi bana hareket etme yetkisi var. Onlar vakf kurabiliyor, ba yapabiliyor, ynetmelik yazdrabiliyor, baka lkelerin kral ve kralieleri ile zgr olarak mektuplaabiliyor. Onlar, "byk kralie", "egemen kralie" gibi unvanlarla, devletler arasndaki ant lamalara imza atabiliyor. Bu yetkiler, kraln salnda olduu gi bi, ld ve tahta olu getii zaman ve lnceye kadar sryor. Yalnz Hitit krallarnn haremleri var. Eer, kraln ilk einden olu olmazsa, odalndan olan olu kral olabiliyormu. Hitit krallar baka lkelerin kral kzlaryla evlenebiliyormu. Kendi kzlarn da ayn ekilde evlendirebiliyormu. 95

Aman ne ok bilgi varm Hitit kadnlar hakknda. Annem de bunlarn hepsini aklnda tutmu. Yine de onun anlattklarn tam ya zabildim mi, bilemiyorum. Vakti olursa, ona yazdklarm okumak istiyorum. nk, defterimde yalan yanl bilgiler olsun istemiyo rum. Bu akamlk da bu kadar. yi geceler benim sevgili arkadam, defterim!

96

IVIYAZILARININ OZUMU 27 TEMMUZ 1958

Anneme Hitit yazlarnn zlme yksn anlattrdktan son ra, neden daha nce iviyazlarnn ve dillerinin zmn anlattr madm dnm, onlar renmeyi de daha sonraya brakm tm. Zaten hepsini birden aklmda tutmam zor olurdu herhalde. Her neyse! Bugn yemekten sonra dinlenirken dayanamadm ve korka korka, "Ne olur anne, bugn bana iviyazlarnn, Akad ve Smer dillerinin nasl zldn anlatr msn?" diye sordum. Hi krar m beni! Hemen anlatmaya balad. Ben de ne olur ne olmaz, syle yecei adlar unutabilirim diye kalemi kd yakalayp gnlme yazmak zere notlar almaya hazrlandm. yk ok uzunmu. Annem elinden geldii kadar ksa anlatma ya alacan syledi. u Batl insanlar ne kadar meraklym. Bizim insanlarmz ise hep uyumu veya uyutulmu. Ne olacak, lkemize matbaa Avru pa'dan 250 yl sonra girmi. Okullar yok, medrese denilen din okul larnda yalnz dinle ilgili konular okutulmu. Okumak gnah, yaz mak, dnmek bile gnahm. iviyazl tabletlerin kt yerler, bizim topraklarmzn snrla r iindeymi; ama bizim insanlarmz ne yer stnde grnen ykn tlara, ne onlar arasnda grnen resimli, yazl talara ilgi gster miler. Hele bu ykntlarn allnda ne olabilir diye dnmemiler bile. lk kez 1616 ylnda, Pietro della Vella adl bir talyan gezgin97

ci, Irak'n kuzeyinde bir yerde gezerken, zeri iviyazh bir tula bu luyor. Fakat, tula zerindeki iaretlerin ne olduunu anlamyor. Belki yazdr dncesiyle, onu talya'daki Vatikan Mzesi'ne gn deriyor. Bizde o zaman mze olmad gibi, mzenin ne olduunu bilen bile yokmu. Onu grenler, tulann zerindeki izgilerin ss m, yaz m olduunu uzun yllar tartm durmular. Danimarkal gezginciler, 1763 ylnda, ran snrlar iinde, eski Persepolis ehrinin ykntlarn gryorlar. Burada saray olabile cek byk yaplarn, mezar talarnn kalntlar bulunuyor. Bu bi nalarn kap talar zerinde, izgilerden oluan iaretler gryorlar Bunlar kopyalayp, lkelerinde yaymlyorlar. Bu yaynlar gren merakllar, balyorlar bunlar ne olabilir diye kafa patlatmaya. Aklllar ok o zaman Batllarda. Birok kimsenin yapt alma lar sonucu, bu iaretlerden bir ksmnn harf, bir ksmnn hece, bir ksmnn da kelime yazs ve her yaz eidinin ayr bir dile ait ol duunu sylyorlar. Bu arada baz bilginler, ran'a, Hindistan'a gi derek ran'n eski dili Perseyi renip, onlarn Avesta denilen din kitaplarn Bat dillerine eviriyorlar. Bylece oralarda Pers diline kar byk bir ilgi uyanyor. Persenin yardmyla, bu kitabelerin sa'dan nce 600 yllarnda yaam olan Ahamenit krallarna ait olabileceini, dillerinin de Avesta diline akraba olmas gerektiini dnmler ve bu kitabelerdeki harf yazs olarak nitelenen st sa trlarn Ahamenit krallar yazdrm olmal demiler. Bu varsaym lara dayanarak, 1802 ylnda, Almanya'da bir lise retmeni olan Grotefend, harf yazs olan blmn, binay yaptran kraln ad ve binay ne amala yaptrm olduu yazlm olmal demi ve Pers krallarnn adlarn o harflere uydurarak, "Histaspas'n olu, krallar kral byk Kral Darys" satrn okumu. Bu yazda 37 harf 5 ke lime iareti varm. Bunlardan // iaretin nasl okunduunu bulmu Grotefend. Ondan 30 yl sonra, bir ngiliz casus subay olan H.G. Rawlinson, ran'dan Mezopotamya'ya gidi yolunda, yz metre ykseklik-

98

teki kayalar zerinde kazlm normal byklkte insan kabartma lar ile iviyazsyla yazlm kitabeleri gryor. Adam, yaam pa hasna, kayalara ip merdivenlerle trmanarak, bunlarn ilk blm n oluturan Perse yazlm ksmn kopya ediyor. Buradaki ka bartmalarda, Kral Darys' ve ona bakaldranlarla, onlar krala teslim eden iki grevli grnyormu. Byk bir kayann yznde 40 metrekarelik bir yer dzeltilerek hem kabartmalar yaplm, hem de yazlar yazlm. Orada da dil ve tr yaz varm. Bu eski insanlarn yaptklarn rendike ve grdke ap ka lyorum. Onlar hi de ilkel deillermi. Bazen kendimize bakyo rum, bizler onlarn yannda daha ilkelmiiz gibi geliyor bana. O ka yalara o kadar resmi yapmak, yazy yazmak bugn bile ok zor g rnyor. Boazky'e geldiimden beri, bende btn eski kalntlar gidip grme merak balad. Olanak bulduum zaman hi karma yacam diye kendime sz veriyorum. Bu subay oraya iki kez daha giderek tr yaznn kopyalarn tamamlyor. Alman retmenin yapt zmden haberi olmadan, fakat ayn yntemle ilk yazy zyor. O arada Irak'n kuzeyinde, Ninova'da yaplan kazlarda, Kral Asurbanipal'in kitapl bulunu yor. Orada ayn yazyla yazlan szlkler yoluyla, kaya zerindeki ikinci dil olan Akadca zlm. nc dil de Elamca imi, ama bunlar zerinde birok bilim insan alm. Sonunda 4 bilgine, Akadca yazlm ayn metnin kopyalar, mhrl zarflar iinde okumalar iin gnderilmi. Onlar geri gelince bakmlar ki, hepsi de ayn anlamda okumular yazy. Eh, artk yeni bir bilim dal or taya kt diyerek, onun adn "Asuroloji" koymular. Fakat, daha Smer'den, Sumerlilerden kimsenin haberi yok. Yalnz Asurbanipal kitaplnda bulunan baz tabletlerde, satrlar arasnda baka dilde yazlar olduunu, baz ahs adlarnn Akadca olmadn anlyorlar, ama hangi dil olduunu bilemiyor alanlar. 1889 ylndan sonra, Gney Mezopotamya'da yaplan kazlardan 99

balam o anlamadklar dilde tabletler kmaya. Bu kez bilginler, Asur tabletleri ve Sumerlilerin yaptklar Akadca ve Sumerce sz lkler yoluyla da Sumerceyi zyorlar. Annem bir Akadca, bir Babilce ve Asurca dedi anlayamadm ve bunlarn ayr ayr diller mi olduunu sordum. Asl Akadca imi. O birbirinden ok ayr olmayan Asurca, Babilce denilen iki leheye ay rlm. Mezopotamya'nn kuzeyinde yaayanlar Asurca, gneyinde yaayanlar Babilce konumular. Bu dil Arapa, branice kkenden geliyormu. Bunlara Sami dil deniyormu. Sumerce de, daha nce yazdm gibi, bizim dilimize benzeyen bitiken dil grubundan. Annemin anlattna gre, d lkelerdeki niversitelerde Su merce ve Akadca okutulan blmn ad Asuroloji imi. Dil ve Ta rih Corafya Fakltesi'nde bu blmn adnn Smeroloji olmasn Atatrk istemi. O, Sumerlilerin Asya'dan g ettiklerini ve dilleri nin de bizim dilimize benzediini yabanc kaynaklardan okumu. O yzden, belki bizim atalarmz olabilirler diye dnm Sumerlileri. Anneme, "Byle olabilir mi?" diye sordum. Annem, "Kzm, byle konular ekipler halinde allarak bir sonuca varlabilir. Bi liyor musun, Atatrk'e yabanc bir bilim adam 'Sumerliler Trk' demi. Atatrk byle bir sonuca varlabilmesi iin bilimsel aratr malar yaplmas gerektiine inanyor ve adamn szne kulak asm yor. Bu aratrmalar yapacak uzmanlarn yetimesi iin Dil ve Ta rih Corafya Fakltesi'ni kurdurtmu." Annemden rendiklerimi bilmem iyice anlayabildim ve yaza bildim mi? Yarn yazdklarm kendisine okurum. Yanl yerleri varsa dzeltirim. Bu konuyu renip, yazdm iyi oldu. Bazen ar kadalarla byle merakl konulun tartyor, kim ne biliyorsa birbi rimize anlatyoruz. Bunlar yazmasaydm, bir sre sonra byk bir ksmn unutacaktm kukusuz.

100

HITITLERDE R 28 TEMMUZ 1958

Bugn ilgin bir tablet paras bulunmu. Ben merakl, hemen ne olduunu sorup soruturmaya baladm. Tanra tar iin yazl m bir iire aitmi. Hemen "Aaa Hititler de iir mi yazyormu?" dedim. Annem glerek, "ark sylediklerini biliyorsun, onlar iir den olmuyor mu?" dedi. Doru ya! Bazen ben de ne aptal oluyo rum. Hemen anneme "Eer bu iirin iviyazsndan evirisi yapl msa, ben onu defterime geirmek istiyorum" dedim. Annem ona ait yazy bulup bana verdi ve "Bundan yazabilirsin" dedi. iiri sa tr satr deil de, ondan anladklarm yazacam buraya. Onda ya zlanlara gre tar'n iyileri ve ktleri denetleyen bayan yardm clar varm. tar beendii ve sevdii aileleri korusun diye Ninatta, Kulitta, intal-irti ve Hamarazunna adl meleklerini onlara gnderirmi. Bu aileler ilerini glerek ve nee iinde yaparlarm. Gen gelinler uyum iinde kuma dokurlar, gen erkekler de kav gasz grltsz tarlalarn srermi. Bu yzden severmi tar onar. Bu Tanrann sevmedii, beenmedii kimselere de Ali, Halzari, Taruvi ve inanda-dukami adndaki melekler gider, onlar d zene sokmaya alrm. nk onlar ev ilerini inleyerek, szlana rak yapyorlar. Gelinler birbirlerinin ban yolup uyum iinde ku ma dokumuyorlar, erkek kardeler birbirine dman, kavga et mekten tarlalar sremiyorlarm. tar'n sevip sevmedii kimsele ri bugn biz de beenip beenmeyiz, deil mi defterim?

101

Dier taraftan iir, tar' yle suluyor ki, ardm dorusu. E lerin birbirini sevmesi veya birbirlerine kar kt davranmalar s lar yzndenmi. O da kendisine yaklaan adamlara bakn neler yapm: Sen tar! Kocalar silip spryorsun! Bir adam ihtiyar lattn, dier bir adam dndrp dolatrdn, baka bir adam en g zel anda mahvettin. Sen I star! Adamlar taze prasa gibi paral yorsun! Adamlar durmadan tohum gibi dattn, btnyle yok et tin. Onlarn stlerine len giysileri giydirip kirletiyorsun! Temiz gi yinenleri de gz ard ediyorsun. Bir bakasn da yedirip iirip sar ho ediyorsun. Sen tar! Erkekleri bitiriyorsun. Bu satrlar okuyunca anneme, "Bir air, Tanraya nasl yaza bilmi bunlar?" diye sordum. Meer bunlar Gilgame destannda, Gilgame'in kendisi ile evlenmek isteyen tar'a sylediklerini yanstyormu. Hititler onu ayr bir konu iine almlar. Gryorsun ya defterim, Hititler edebiyatlarn oradan buradan kaparak meydana getirivermiler. Ama onlarn da en byk yaratcl tarih yazcl olmu. Anadolumuz tam kltrler yata. Her gelen kltr moza iine bir ta koymu.

102

BYLER 29 TEMMUZ 1958

Bu sabah uykudan uyannca sabah olmam gibi geldi. nk, her gn penceremizden szlen gnein prl prl nlaryla gz m aardm. Saate baktm, her gn uyandm zamand. Galiba yamur yaacak dedim. Aa indiimizde yamur balamt bile. Kazya gidecek olanlar hem ardlar, hem de canlar skld. ar dlar, nk Anadolu'da yazn yle kolay kolay yamur yamazm. Canlarnn sklmasna neden de kaz yaplamyor, bylece sa yl gnlerden bir gn boa gitmi oluyor. Dier taraftan Beki Ah met Aa ok memnun, balar baheler su grd diye. Ne garip dn ya, birini sevindiren olay dierini zyor. Tabiat anann insanlar ayn anda sevindirmesi de olanaksz. Yamur balaynca herkes ieride yaplacak ilerine sarld he men. Bo durmak yok. Kazdan kan anak mlek ve tablet par alar elden geldiince temizlenerek, birbirlerine uyanlar bulunma ya alld. Beni en ok bu i elendiriyor. Byle i balaynca he men yanayorum alanlara. Bulmaca gibi geliyor bana. Parala r bulunanlar yaptrlyor, tamam olanlarn fotoraftan ekiliyor veya krokileri yaplyor, llyor. Ayn yerden kanlar bir araya getiriliyor. Bunlan yaptktan sonra, onlar tarihlemek, yaymlamak da gerek. Dorusu arkeolog olmak da yle kolay i deilmi. Arkeoloji, geen yzyl km ortaya, ama o zamanlar pek bilim sel yaplmyormu kazlar. imdi her ey planl, ll. Gn getik e daha geliecek diyorlar. 103

Annemin, elindeki bir tablet parasn dikkatlice okumaya al tn grdm. Ona bakarken gz gze geldik. Gel yanma diye ia ret edince hemen kotum. "tar, bu elimdeki parada ne yazyor bil bakalm?" dedi. Nereden bilecektim ben! Gld ve "Bak, bu Hititlerin bylerinden biri, ama okunmas ok zor" dedi annem. "B y" kelimesini duyunca byk bir merak sard beni. Gnmzde de byclerin olduunu, by yapyoruz diye insanlarn aldatldn duyuyoruz. Demek Hititlerde de yaplyormu by. Bizde yap lanlarla karlatrmak iin, bunlar muhakkak renmem gerek. Anneme, "Ne olur Hitit bylerini anlat bana" dedim. O imdi lik elindekinden okuyabildiklerini bana aktaracan, hatrlattm takdirde daha geni zamanda bakalarndan sz edeceini syledi. Kukusuz ok sevindim. Elindeki tablette yazlanlarn bir ksmn daha nce bulunanlardan biliyormu. Bu by, kavga edenleri ba rtrmak iinmi. nce bir domuz kurban ediliyor. Byy yapan kadn yle sze balyormu: "Eer baba ile olu, koca ile kars, erkek karde ile kz karde kavga ederlerse, kavga ettikleri zamanki diller, kt szler bu domuz gibi kesilsin! Bu domuz nasl bir daha gkyzn ve yavrula rn grmeyecekse, ktlkler, lanetler bu kimseleri grmesin!" ok ilgin, aileler iinde kavga her zaman var olmu. Olmasay d ne olurdu! nsanlar birbiriyle her zaman iyi geinip kavga ile ze hir etmeselerdi gnlerini! Ama kim dinler! By konusu beni fena sard. Ne olursa olsun anneme bugn onlar anlattrmaya karar verdim. Akam odamza ekilir ekilmez annemin yakasna yaptm, haydi anne byleri anlat diye. Bazen ben de ekilmez olduumun farkndaym, ama aldrmyorum. An nem, anlatmaktan bktm deyinceye kadar sormaktan vazgemeye ceim. Buna sen de ahit ol sevgili defterim. Bunlar hep senin iin reniyorum, bu iyiliimi de unutma! Anneme nce by ve sihir dediimiz olaylarn ne zaman ba ladn sormakla sze giritim. Annem benim ne kadar sabrsz ol duumu bildii iin adeta bu soruyu bekliyormu.

104

"Sihir ve bynn insanln var olmasndan itibaren baladn syleyebiliriz. Yazdan nce insanlarn by yaptklarna kantlar var" diye konuya girdi annem. lkel insanlar nne geemedikleri olaylar alt edebilmek iin areler aramlar. Baz davranlarla onlar engelleyebileceklerini veya elde edebileceklerini dnmler. Bylece by ortaya k m Bakasna zarar vermek iin yaplan bylere kara by diyor lar. Birisi bir ylan ldrrken bir bakasnn adn sylerse, onun lmn istiyor demekmi. Bir dinsel trende kullanlan ve yakl mas gereken gereleri yakmayp, birinin bahesine veya tarlasna gmerse, o da kara by saylyormu. Byle yapanlara Hitit yasa larna gre lm var. Byler iyi amaca ynelik yaplmal imi. B y yapanlar, tapnaklardaki rahibelerden. Metinlerde onlara "yal kadn" deniyormu. Bunlar, bilinmeyen glerle uratklar iin, krallara bile etki yapabilirlermi. Hastalklar iyi etmek, evdeki hayaletleri kovmak, aile iindeki kavgalar, ba, bahe ve tarlalara zarar veren kurakl nlemek, bulac hastalklar yok etmek, doumu kolaylatrmak, iyi ans getirtmek, insanlarn ocuk sahibi olmasn ve cinsel gc sala mak iin yaplan byler iyi byler saylyor. Cinsel gc salamak iin, ister kadn, ister erkek olsun, ona si yahlar giydiriyor by yapan. Orasna burasna siyah ynler bal yor. Sonra onlarn hepsini kartp nehre atyor ve "Bunlar bu kim senin zerinden aldm gibi, o her ne gnahtan bu hale geldiyse, onun gnah da bylece zerinden alnsn!" diyor. ocuu olmayanlar iin, byc kadn dourgan bir inein boy nuzunu eline alarak Gne Tanrs'na dnp, "Tanrm, nasl bu inek dourgansa bu kii de yle bereketli olsun. Evi kzlar, olanlar, to runlar ve torunlarn torunlaryla dolsun!" diyor. Annemin anlatt u by de bana ilgin geldi. Eer bir erkek kadn gibi davranrsa, cinsel gc yoksa byc onun bir eline ay na, dier eline i veriyormu. Onu bir kapdan geiriyor. Geerken 105

eline verdiklerini alyor ve ona bir yay veriyormu ve "Nasl senin elinden kadnlara ait olanlar alp yerine yay verdimse, sana da er keklik yle gelsin" diyormu. Annem, "Aklmda kalanlarn hepsini mi istiyorsun" deyince, dorusu dayanamadm ve hemen "Neden olmasn?" dedim. Bu ko nu ok houmu gitmiti. Acaba ilkel dnceler bende de mi var di ye aklma geliverdi. Kavga edenleri bartrmak iin baka bylerde varm. Bun lardan birinde balmumundan veya hamurdan dil ve eller yaplyor; sonra bunlar kavga edenler tarafndan ezilip un ufak ediliyor veya bir kap krlyor; bylece kt diller krlsn diyormu byc ka dn. Bir de saa sola ateler yaklyor, arasna 7 ta dikiliyor. Sonra bu talar ayaklarla atee atlyor. Yaplan fenalklar, edilen beddu alar bylece yok oluyormu. Evleri ktlklerden korumak iin donyandan bir kpek fig r yaplp evin bir kenarna konuyor ve byc kadn ona "Kk kpek, sen gndz evin bahesine bakalarnn girmesini nlediin gibi, gece de eve ktl sokma!" diyormu. Ktlklerden arnmak iin yaplan byler ok ilgin. Hatalkina denilen bir bitkiden kap yaplyor. Arnmak isteyen bu kap dan geiriliyor. Geerken, byc kadn yle sylyor: "Hatalkina sen bir dikensin, ilkbaharda beyazlara, sonbaharda kankrmz elbiselere brnrsn. Altndan geen koyunlarn, srlarn tyle rini yolduun gibi bu kimsenin ktlklerini ek al." Hatalkina'nn nasl ve ne tr bir bitki olduu bilinmiyormu. Ktlklerden arndran baka bir by de yle: By yaptrann giysileri alnyor, vcutlar ovuluyor Bylece kt szler vcutlarndan kyormu. Sonra tuzlu su ile eller, yzler ykanyor. Bu ykanma suyu bir kzn boynuzuna dolduruluyor, a z mhrleniyor. Bu mhr, ancak eskiden yaayan krallar lkeyi de netlemeye geldiinde knlabilecek. Bu eski krallar gelemeyeceine gre, istenmeden sylenen kt szler, beddualar bu boynuzun iin106

de kmamak zere kalyor. Bylece by yaptran fenalklardan arnyormu. Annem, "Sonuncuyu da syleyip hemen uyuyacam" dedi. Onda da by yapan kadn, bir kuru soan alp katlarn ayr yor; ayrrken de, "Bu soann katlarn nasl ayryorsam, ktlk, lanet ve pislik bu insandan yle ayrlsn!" diyormu. Annem bunlar anlatrken unutmayaym diye kk notlar al mtm. Bu notlardan yararlanarak rendiklerimin hepsini bu def tere geirdim. Bugnlk de bu kadar yeter, deil mi sevgili defte rim! Her gn senin de bilgi sermayen artyor. Bana kalsa sen mut lu olmalsn. Eer bir karalama defteri olsaydn, ileri bitince seni kaldrr pe atarlard; ama bir gn gelecek seni okumak isteyenler arasnda elden ele dolaacaksn. O zaman bunlar yazdm iin ba na teekkr etmeyi unutma emi!

107

KALE KUMANDANI YNETMEL 30 TEMMUZ 1958

Bugn her nedense canm dar kmak istemedi. Annem kalk tktan sonra uzunca bir sre yattm. Aa indiimde abadan baka kimse kalmamt binada. Sabah kahvaltsn karmtm. Fakat, amz Bay Glbek, "Haydi kk hanm, sana zel bir kahvalt hazrlayaym" deyince, ok houma gitti. Peyniri, ya, ba l, st ve kzarm ekmek ile gelen yiyecekler nme konunca, kurtlar gibi ackverdim. Aba da karma oturdu ve bana stan bul hakknda sorular sormaya balad. Meer stanbul'u hi grme mi. Doma byme Kayseriliymi. Ermeni asll olduunu, hepi mizin vatan bu topraklar ok sevdiini syledi. Atatrk' grm. Ona hayran olmu. "Onu grmem benim iin en byk bir mutlu luktu, lnceye kadar gzmn nnden kaybolmayacak o!" der ken, gzlerinin sulandn fark etmem beni de ok heyecanlandr d. Bu havadan kurtulmak ister gibi konuyu deitirerek, bana de nizi, yollar, tramvaylan anlattrd. Ben de ayrca eski konaklardan, vaktiyle iinde oturanlardan uzun uzun sz ettim. Bu konumadan ikimiz de ok holanmtk. Kaz yerine gitmek istemediimi sy leyince, "Haklsn, bugn darda boucu scak var; ieriler olduk a serin, bugn de burada dinlen!" dedi. Bu frsattan yararlanmak iin annemin akam elime tutturduu kitab okuyaym dedim. Meer kitap Almanca imi. Kaz yapanlar burada kendilerinin yararlanabilecei kk bir kitaplk olutur108

mular. Birka kez orada bulunan Almanca kitaplar gzden geir mi, onlar bir hayli anlamtm. "Bu elimdekini daha dikkatli oku yaym, bakalm ne kadarn anlayabileceim" dedim. Szl yan ma aldm, baladm okumaya. Okuduka byk bir ksmn anlyor, anladka seviniyordum. yle houmu gitti ki! "Bunlar anlamakla kalmayaym, rendiklerimi yazaym da akama anneme okurum, doru iseler defterime yazacaklarm hazr olur" diye dndm. Akam annemle yalnz kalp yazdklarm ona okumaya balayn ca, annem kulaklarna inanamad. "Mademki bu kadar Almancay anlayabiliyorsun, bana sormana gerek kalmayacak artk. Kutlarm seni" dedi. Ben de bu baarmdan dolay dorusu ok mutlu oldum. Annem baz anlayamadm yerleri, cmle dklklerini dzelt tikten sonra, ben de onlar sen sevgili defterime geireceim imdi. Okuduum konu ok ilgin geldi. Buna gre Hitit Devleti snr larnda, kale eklinde ehirler bulunuyormu. Bu ehirleri yneten kumandan veya bir bey bulunuyormu. Okuduum kitapta, bu y neticilerin sorumluluklarn ieren bir ynetmelikten sz ediyordu. O kadar ok sorumluluklar varm ki adamlarn! Kolay deil, kral adna ynettikleri bu yerlerde, onlar da birer kk kral gibiler. Bu kimseler genellikle kral ailesinden oluyor. Fakat, onlarn, yksek dzeydeki kimselere zel davranmalar yasaklanm. Daha doru su iltimas yok. Dul kadnlara, yetim ocuklara yardm yapmak, on lar korumak zorundalar. ehrin korunmas iin, ehir kaplar i ta raftan kilitleniyor. Tarm iileri, srlar, kkba hayvanlar, atlar ve eekler dar braklmayacak. Kale kaplar iinde insanlarn gi rip kaca kk kaplar, merdivenlerin ba ksmlar, mazgallar, pencereler iyice kapanacak, kap kanatlar ve srgleri yeterince salam olacak. Grne gre, her an dman saldracak korkusu var snr e hirlerinde. Bu yzden ne kadar sk korunuyormu lgin olan, bu ehre veya kaleye ait otlaklarn, koruluklarn, balarn, bahelerin ve samanlklarn etrafnn da salam duvarlar109

la evrili olmas. ehir surlarnn dnda su hendekleri varm. Bu bizim stanbul'un surlar ve onlar eviren su hendekleri gibiymi. Bunlarn bakm, ehre temiz su getiren, pis sular atan kanallarn yapm ve bakm da kumandana ait. Bu kaleler iinde ykanma evleri dedikleri bir tr hamamlar da varm. Bunlarn taban ksmlar su geirmez bir harla svanm. Kullanlm sularn dar akmas iin oluklu bir ta bulunuyor. Du varda da temiz suyun dardan girdii bir oluk delii. Sular knklerle girip kyor. Belgeye gre temiz sular asla kirlenmeyecek. Hamam suyunun stlp stlmad yazlmyor. Herhalde kn buz gibi souk su ile ykanmyorlard. u belli ki, Hititler de Sumerliler gibi temizlie ok nem veriyorlard. Daha nce yazdm gibi, dinsel trenlere ykanm olarak gitmek gerek. Annemin anlat tna gre, bir metinde, kraln ykanma suyunda bir sa teli bulu nursa, suyu getirenin ldrld yazlyormu. Bizim insanlar mz bunu duymal! Ne pislik iinde yaayanlarmz var, ama suyu yeterli bulamazlarsa ne yapsn insanlar! 3 500 yl sonra, ayn top raklarda temizlik ve su sorununun olmas ne korkun! in ilgin yan, hamam sularyla birlikte bir de iki sunucusu nun evinin su kanallarna dikkat edilecekmi. Herhalde iki sunucu dedikleri, iki de yapyor ki, ona su gerek olmal. Eve giren temiz sularn pis sularla karmamasna dikkat edilmesi zellikle belirtil mi. Bu bilgiler arasnda beni artan bir konu da birikinti sularn bile kulara ve hayvanlara zarar vermeyecek ekilde temiz tutulma snn nerilmesi. Kale kumandan, kale duvarlarnn, kraln evinin, ahrlarnn ve depolarnn bozulan duvarlarnn iyice kazlp, salam ve dzgn olarak onarlmasndan da sorumlu. Anlaldna gre, bu snr ehir lerinde krallarn ayrca evleri, ahrlar ve depolar varm. Oralar de netlemeye geliyorlard herhalde veya sava srasnda kalyorlard. Kumandanlar tapnaklara da gz kulak olacaklar. Rahipler yok sa, onlar atayacaklar. Tanrlarn gnlk kurbanlarnn salanmas110

na, dinsel trenlerinin yaplmasna dikkat edecekler. Ayrca, ynet tikleri insanlarn sal ve mutluluklarndan da kumandanlar so rumlu. Kalenin iine yabanc sokulmayacak. Duvarlarn altnda, kale odalarnda ate yaklmayacak. Kalede kullanlacak odunlarn l s bile verilmi. Odunun kalnl 12 parmak, uzunluu bir kula olarak kesilecekmi. Herhangi bir saldrda sknt ekilmesin diye odun ve her trl eya bol olacak ve bu eyalar her yl denetlene cek. Bu ehirler iinde maden ileyecek yerlerin bulunmas zorunlu imi. Anneme bunun nedenini sordum. "Kzm, bunlar sava mil let. Sava iin grz, kama, kl gibi silahlar, arabalar gerek. Bun lar kale dnda kalrsa, dman geldiinde ierdekiler silahsz ka lr" dedi. O zaman bunlar yapmak iin bir yn da hammadde bu lundurmalar gerek diye dndm. Sahi, kumandanlarn bir de yarglk grevleri vard. Btn g revleri toplarsak, zavall kumandanlar ne ar bir yk altnda imi ler. Onlar ayrca yaptklar iler hakknda krala rapor vermek zo rundalar. Grevini baaramayanlar hemen iten atlyor. Neyse sevgili defterim! Yine bir yn yazdm. Yazarken kendi me, neler anlamm okuduklarmdan diye atm dorusu. Sen de atn m bana? Gzlerim kapanyor. Hepimize iyi geceler. Zavall annem yorgunluktan oktan uyudu.

111

MUAZZEZDEN MEKTUP 1 AUSTOS 1958

Boazky'e, daha dorusu Hattua'ya geliimiz bir ay oluyor. Gnler ne kadar abuk geti. stanbul'u, evimizi zlemedim dersem yalan olur. Yine de buradan ayrlmam da pek kolay olmayacaa benziyor. Bugn annemin keyfi ok yerindeydi. Sevgili arkada Muazzez Teyze'mden* mektup geldi. Buraya mektuplar ok ge geliyor. An nem Muazzez Teyze'mden, ben de arkadalarmdan mektup gele cek diye bekleyip duruyoruz. Muazzez Teyzem ok uzun yazm yine. Mzede, Tablet Arivi'nde ne olup bittiini en ufak ayrntla rna kadar anneme bildiriyor. Annem de, "Onun mektuplaryla m zeden ayrlmamm gibi geliyor" diyor. Bu yaz yine Amerika'dan, Almanya'dan, Finlandiya'dan aratrclar gelmi. Annem, "Arivi gnyzne karmaya baladk, aratrclar kouyorlar; ama biz onlar babo brakmyoruz, her gelenle beraber alyoruz. By lece bir taraftan onlarn ilerini kolaylatryor, dier taraftan Tr kiye'de de bu ileri yapanlar var dedirtiyoruz" diyor. Ayrca, onlar dan kitaplar temin ediyor, bilemedikleri konular reniyorlarm. Annemin Muazzez Teyze'mle olan arkadalklarna ok imreni yorum. Keke ben de biriyle yle bir arkadalk kurabilsem! Onla rn arkadal retmen okulunda balam. Annem ondan bir snf kkm. 1929 ders ylnda, ikisi de yemekhane nbetisi seil mi okulda. Grevleri, yemekleri ve yemek yiyenleri denetlemek112

m. iki yl birlikte uyum iinde almlar. Ondan nce retmen olan Muazzez Teyze'm Eskiehir'e atanm. kinci yl tesadf bu ya, annem de Eskiehir'e retmen olarak gelmi. Bu kez okulda yap lacak btn almalarn birlikte hazrlamlar. Ankara'da Dil ve Tarih Corafya Fakltesi alp, bir kez iin retmen okullarn bi tirenlerin de bu faklteye renci olarak alnacan rendiklerin de, yataklarn, yorganlarn alarak, 15 ubat 1936'da Ankara'ya yollanmlar. Beni artan, ne teyzemin annesi babas, ne de benim anneannemin, "Siz gen kzlar nasl yalnz banza gidersiniz?" dememi olmalar. Hele anneannem ok dindard, hem de "yalnz kalmak istemiyorum" diyebilirdi. Annem, "O zaman ana ve baba lar kzlarn okutmak iin adeta yara girdiler. retmen okulunun snavna girdiimizde, hep kasabalardan anneleriyle snava girmek zere birok kz gelmiti. Snav kazanamayan kzlardan ok, ana lar babalan zlmt. ounun babas yoktu ya! Onlar, ya Birin ci Dnya Sava'nda veya Kurtulu Sava'nda lmlerdi. ret men olduumuzda hepimiz ailemize bakmaya veya geimine yar dm etmeye mecburduk" diyor. Fakltede kendilerine Hititoloji yannda Smeroloji, Arkeoloji blmlerine girmeleri nerilmi. Onlarn btn istei yksekre nim grmek olduundan hemen kabul etmiler. Fakat, kayt odasn dan ktktan sonra hi duymadklar bu loji'lerin ne olduunu bir birlerine sorup durmular. Faklteye yazlmakla i bitmemi. O za man Ankara'da yurt yok. Otelde kalacak para yok. Hemen Samanpazar'nda bir konan, sobasz, ksz bir odasn kiralamlar. Ge tirdikleri tek yata yere sermiler. Bir gaz lambas almlar. Bir a dan tek kiilik yemek getirtmiler. Bir yatakta yatarak, tek kiilik buzlu yemei paylaarak yeni yaamlarna balamlar. retmen leri Almanca sylyor, biri onu Trkeyc eviriyor, onlar da not tutuyorlarm. lk smestrde baarl almalar onlar okula yatl al drtm. 4 yl btn derslerini birlikle alarak okulu bitirmiler. kisini de retmenleri fakltede asistan braktrmak istemilerse 113

de, baz nedenlerden dolay mzeyi yelemiler. Annem hep. "iyi ki fakltede kalmadk, kalan arkadalar birbirlerini yemekle ura yorlar" diyor. Anneme, "Hi tartmyor, kavga etmiyor musunuz?" diye bir gn sormutum. O da, "Ufak tefek tartmalarmz olduunda, d ncelerimizi birbirimize aklarken sabrla dinler, kim haksz ol duunu anlarsa zr diler, bylece ii tatllkla zmleriz. Birbiri mizi sevdiimiz kadar da sayyoruz. Hibir zaman gereksiz ve kr c aka yapmayz, krc bir sz sylemeyiz. Davranlarmzda iyi niyetli olduumuzu bildiimizden, kopmadan arkadalmz srd ve lnceye kadar da srecek" diye yantlad. imdi btn amala r, emekli oluncaya kadar, onlara saysz ve numarasz teslim edi len binlerce tableti, devirlerine, konularna, tarihlerine gre ayrp, numaralayp, kendilerine zg dolaplar ve odalar iinde korumaya almakm. Baaracaklarndan kukum yok hi. Bugnlk de bu kadar sevgili defterim. yi geceler.

114

EKONOM 2 AUSTOS 1958

Bugn kaz yerine gittim. Kaz, kral kalesinde srdrlyor. Yol bir hayli yoku olduundan, kaleye geldiimde nefes nefeseydim. Halbuki, kaz bakan ve genellikle annem de gnde iki kez bu yo kuu trmanyorlar. Bir taraftan kazy gzlyor, bir taraftan da et raf dolayordum. Kral saray olan bu yer ne kadar genimi. Bina lar getirip kayalarn zerine oturtmu Hititler. Saray, kral ailesinin oturduu bina ile dinsel yaplar, arivler, depolardan oluuyormu. Ayrca, devlet ilerinin grld yer ve elilerin kabul edildii bir taht odas da olmalym. Binalarn bir ksmnn iki katl olduu d nlyor. Dorusu bu ynlarn arasnda neyin ne olduunu bir trl kestiremiyorum. Arkeologlar ve mimarlar bunlar nasl sapta yabiliyorlar bilmem! Dn akam otururken, annem, "Byk kaledeki havuzu grdn m?" deyince ardm. "Orada bir havuz mu varm, iinde yz yorlar mym?" diye sorulara baladm hemen. Yzdkleri bilinmiyormu, ama onun dinsel bir amala kullanld dnlyormu. nk, iinde birok adak eyas bulunmu. Sanki onlar daha son raki dnemlerde atamazlar myd onun iine! Yoksa bugn baz yer lerde havuzlara adak olarak para atlmas da Hititlerden mi kalma? Her neyse, bu kez zellikle bu havuzu grmeye gittim oraya. Neresi havuz diye baknrken, kaldrm talarndan oluan bir yolun sonunda, kenarlar ieri doru meyilli bir ukur, bu ukura inen 3 115

basamakl merdiveni grdm. Bu ukurun tabannda mavi ve tur kuvaz rengine alan renkli boya kalntlarndan onun havuz olduu nu karmlar. O boyal yeri grnce, yoksa Amerikallar havuzla rnn dibindeki mavi boyay Hititlerden mi renmiler diye dn meden edemedim. Artk ne grsem, ne duysam acaba bu da Hitit lerden mi diye sormaktan kendimi alamyorum. yle byle, havuz olduka bykm. Ben ona bakp bykln tahmin etmeye a lrken, iinin biri yanma yaklaarak ne dndm biliyor mu gibi, "Bunun llerini syleyeyim mi sana?" dedi. Ben az m aamadan o sze balad: Uzunluu 24 metre, genilii bir tara fnda 3,5, dier tarafnda 6 metre, derinlii de 1,20 metre kadarm. Bu llere gre olduka iyi bir yzme havuzu olabilirmi. Bunun bir su deposu olaca da dnlyormu. nk, evresinde su kanallar bulunmu. Buna gre havuzun birincisi adak amacyla, ikincisi su deposu amacyla, benim grme gre, ncs de yzmek amacyla yaplm olabilir. Bak defterim! Ben de arkeolog lar gibi bir tahminde bulunuyorum. Onlar da bir aklama bulama dklarnda, "Bu da olur, u da olur" diye kesip atveriyorlarm. Kalenin dou yanna yneldiimde, yksek bir kaya gzme iliti. Onun stne bakmak iin yksek bir yere knca, koca kaya nn iinin f gibi oyulmu olduunu grdm. Bu herhalde anne min anlatt sarn olmal dedim. Bunun gibi bir sarn daha var m. Kaleye gerekli suyu burada topluyorlarm. Kalede su topla mak iin hem havuz, hem de kaya iine oyulmu iki sarn! Bunla ra gre 3 500 yl nce de buralarn pek yamurlu ve sulak olmad anlalyor. Bunlar grdkten sonra, kaz yaplan yere dndm. Bir de bak tm, yeni tabletler bulunmu. Acaba ilerinde ne yazyor diye me rak etmeye baladm. Huyum kurusun, merak etmeden duramyo rum. Fakat, sevgili defterim bilgi renmek merak iyi deil mi? unun bunun zel yaamn merak edip sorup soruturmuyorum ya! Bence yle merak fena. Sence de yle deil mi defterim! 116

I
Yemekten sonra annem Prof. Otten ile oturup kan tabletler zerinde almaya balaynca, ben hemen "Yine bana bilgi serma yesi var" dedim. Yanlmamm. Odamza knca annem, "tar, bugn bir Hilitlinin mallarn gsteren ilgin bir tablet bulundu. Ben okuduklarmz hemen not ettim, al bak" diye uzatt kd hemen kaptm ve okuduka ardm. Sevgili defterim, onu sana da yazaym da gr, Hititlerde ne zengin adamlar varm. Zengin ada mn ad Tivatapara imi. Tivatapara'n mallar: 1 erkek Tivatapara, I erkek ocuk Hartuvanduli, l kadn Azzia, 2 kz ocuk Hantavia ve Anniti, hepsi birden 5 kii. Buna gre 5 kiilik bir aile imi mallarn sahibi. Ba kalm ne mallar varm bunlarn: 2 kz, 22 koyun, 6 koum k z, 2 dii, 2 erkek kuzusuyla 18 dii koyun, 4 ola, bir teke ve bir erkek olak ile 18 kei, hepsi birden 38 hayvan; 1 ev, hayvanlar iin Parakalla'da 3 dnm ayr, Hanzura kasabasnda 10 dnm kadar ba ve bahe; iinde 40 elma aac, 42 nar aac bulunuyor. Grdn m defterim! Adam ne zenginmi! Herhalde bir ky aas idi o. Hititlerin, tarm, hayvanclk ve ba, bahe yapmakta ok usta olduklar anlalyor. Annemin anlattna gre, tahl olarak arpa, buday yannda, nohut, mercimek, fasulye, bezelye gibi baklagiller de yetitiriliyor; bunlardan un, eitli ekmekler, yiyecekler ve bira yapyorlarm. Bunlar, onlarn balca besin kayna. ayorum, o zamanlar bira yapmasn nasl bilmiler diye. Annem, "Onu da ku kusuz Sumerlilerden renmilerdir" diyor. Balarnda bol zm yetitirip ok arap yapyorlarm. Balarn, Anadolu'da Hititler za mannda balad dnlyormu. Sahi aklma geldi, dinsel t renlerinde Tanrlara arap, bira sunuyorlar, hatta yerlere dkyor lard. Bu yzden onlar ok kullanm olmallar. Pek ok meyve bahesi olduu, metinlerde yazlan meyve adla rndan anlalyor. Bak defterim, yetitirdikleri meyvelerin adlarn yazaym da sen de ren! ncir, kays, elma, armut, hatta mumu117

la bile var. Neredeyse arclklarn yazmay unutuyordum. Arlar dan kovanlarla bal almlar. Bal hem eker yerine, hem ila yerine yemiler, mumunu da tahta tabletlerin stne srmek iin kullan m olmallar. Hayvanlardan neleri beslediklerini yukarda Hitit aasnn mal larndan rendik. Ayrca domuz da besliyorlarm. Onlardan st, ya, et, yn, deri retiliyor. Bunlardan da yiyecek, giyecek ve kul lanlacak eya olarak yararlanmlar. Krallar savalarda zellikle hayvanlar ganimet olarak aldklar ile vnmler. Metinlerde ya zldna gre, srlerle hayvan getiriyorlarm lkelerine. At, eek, katr de yk hayvan olmu. zellikle at Hititlerde ok deer li. Sava arabalarna hep at kouyorlarm. Annem, atlarn nasl ter biye edileceini anlatan belgeler olduunu syledi. Anlaldna gre, at ve at terbiyesini de Hurrilerden renmi Hititler. Bu arada ilgin bir bilgi daha rendim. O da Hitit lkesindeki btn topraklar mabede ve krala aitmi. Kral, hatta kralie istedii kimseye topran bir ksmn ba yaparm. Ba alann da dev lete kar savata asker vermek, vergi vermek gibi sorumluluklar var. Annem, "Osmanl Devleti zamannda da, padiahlar istedikle rine istedikleri kadar toprak vermi. Bugn 'aa' dediklerimiz yle topraklarn sahipleri" dedi. lgin olan, Hititlerde zel topra olanlar, drt gn kendilerine, drt gn de yaknnda olan byle toprak sahibine almak zorun daym. Ne iyi yntem! Hem bedava toprak sahibi ol, hem de ii. Ho bizim aalar da ayn saylr. Topranda olan kyller aa iin almyorlar m? "Bunlara gre Hititler yalnz tarm ve hayvanclkla uram lar" dediimde, annem, onlarn madencilik de yaptklarn syle miti. Anadolu dalarnda bol maden varm o zaman. Bakr, tun en ok kullanlan madenler. Gm, kurun, kalay ve altn var. lk ikisi Toroslar'daki Bolkar Da'ndan elde ediliyormu. in ilgin 118

yan, bakr Kbrs'tan geliyormu. Dorusu buna inanamadm. Ba kr ve bronzdan sava aletleri yaplyormu. Gm de para olarak kullanlyor. Defterim, sana daha nce yazmtm galiba, gmn para olarak deeri arlna gre diye. Bunlar ya ubuk veya hal ka eklinde oluyormu. Birim olan egel 8,5 gramdan biraz az. 40 egel 1 mana ediyormu. Bu da Smer'den. Yalnz Smer manas 60 egel imi. Hititlerde demir ok deerli. Anadolu'da demir iilii M 2000'lerden nce balam. Hititliler onu srdrm. Annemin an lattna gre, demirden Tanr ve hayvan heykelleri, kl ve kama lar yapmlar. Bunlar deerli eya olarak, krallar tarafndan mabet lere hediye edilirmi. Hatta demirden tablet bile yapmlar. Ben bunlar yazarken, baktm annem daha.uyumam. enem durur mu; hemen kendisine neler yazdm anlatmaya baladm. "Bak hele neler yazmsn, her sylediimi unutmama benziyorsun, aferin sana kzm" deyince onun uykusunun alacan dn meden mararak, "Hani demirle ilgili bir kral mektubundan sz ediyordun, onu bir daha anlatr msn?" diye sordum. O, "Sen az de ilsin" der gibi ban sallayarak anlatmaya balad. "Oldu olacak, demir hakknda ilk bilgi veren belgeden sz ede rek mektuba geleyim" dedi ve anlatmay srdrd: Hattua'y ilk yakp ykan Kuara Kral Anita, Puruhanda lkesine bir sava yapm." "Neredeymi bu lke?" diye soramadan edemedim. Yeri bilinmiyormu. Hititlerden ok nce Akad Kral I. Sargon da o l keye kadar gelip sava yapm szde. Her neyse. Anita oradan bir demir kl ile bir taht aldn yazm. Klca aklm eriyor, ama ko ca taht demirden nasl olur? Kim bilir ne ardr! Annem, bunun doru olup olmadnn bilinmediini syledi. Hititlerde demiri ileyenler ok zel kimselermi; bu yzden ok pahal imi. Benim renmek istediim kral mektubuna ne za man sra gelecek derken, annem eline ald defterini bana uzata rak, "Kral III. Hattuil'in adn vermedii bir krala, demir hakknda 119

yazm olduu mektubu buradan oku!" dedi. Deflerde yle yazl yordu: "Bana yazdnz iyi demir Kizzuvatna mhr evinde kalma m. Demirin yapld kt bir zaman imdi. Onlar iyi demir yap yorlar, fakat henz bitmedi. Bitirdiklerinde onu sana gnderece im. Bugn sana ancak bir demir haner gnderehiliyorum." lgin bir mektup! Anneme gre, kyller yazn tarm ileriyle uratklarndan, ancak demiri kn evlerinde eritiyor ve iliyorlarm. Bu yzden iyi demir ancak kn bulunuyormu. Mektupta sz edilen Kizzu vatna gneyde Kilikya blgesi. Belki burada yaplan demirler de polanp buradan ihra ediliyormu. Bu akam ben yine ne kadar ok yazdm. Uykum da iyice gel di. Annemin benin szlerimle uykusu kamam olacak ki, ml ml uyuyor. Sra bizde sevgili dostum, iyi geceler!

120

TCARET 3 AUSTOS 1958

Sevgili defterim, dn annemden bir Hititlinin mallarn ren mi, ekonomisi hakknda bilgi alm, hepsini sana yazmtm. Bu arada aklma baka sorular geliverdi. Bugn hemen annemin yaka sna yaptm, sorularm yantlasn diye. Biliyorsun, o beni hi kr maz. Yalnz beni deil, herhangi biri ona bilgisiyle ilgili bir soru so runca hemen onu anlatmaya balar. Sumerlilerin, "Biliyorsun ne den retmiyorsun?" ataszne hemen uyar sevgili annem. Benim merak ettiklerim, Hititlerde ticaret nasld? Tccarlar var myd? Bu tccarlar nerelere kadar mallarn gtrp satyorlar d? Sanatlarn zel alacak yerleri var myd? Anneme bunlarn hepsini birden sralaynca, "Dur hele, hepsini bi rer birer sor da nasl yantlayacam dneyim!" dedi. Sevgili def terim, imdi ondan rendiklerimi sana anlatacam. yi dinle beni! Hitit mabet ve saraylarnda sanat atlyeleri varm. Buralarda eitli sanatlar yaplyormu. Sarayda ayakkab, deri eya yaplyor mu. Bunlar iin gerekli deri de ancak sarayda retilen deriden alnacakm. Eer dardan getirilmi deriyi kullanan olup yakalanr sa, byk ceza varm. Fakat, yanllkla baka deri alnmsa ve du rum krala hemen bildirilirse bu su saylmyormu. O zaman o de riden yaplan eyay kral bir yabancya veya iiye veriyor. "Ne ola cak kral onu anlamaz ve grmez" diyenleri, kraln Tanrs hemen g rr ve gereken cezay verirmi. Mabette ve sarayda retilen nesne121

lcr, kendi gereksinimleri ktktan sonra artanlar, ayn ekilde tahl dan artanlar ve madenleri tccarlar satmak iin alyordu herhalde. Hititlerde tccarlar varm. Onlar ta Suriye, Kbrs, hatta Mezopo tamya'ya kadar mal gtrp satyor, orada da lkelerine gerekli mal lar getiriyorlarm. Yalnz Hititler zamannda, onlardan nceki Kani'te bulunan Asur tccarlarnn olduu zamanki gibi, canl, hare ketli bir ticaret kalmam Anadolu'da. nk, Hitit krallar, yabanc tccarlarn lkelerine gelmesini, yerlemelerini yasaklam. Kendi topraklarnda para kazanmalarna izin vermemi. Bylece kendi rnlerini kendileri kullanarak, dardan fazla mal getirtmelerine gerek kalmam. Annem, "Atatrk zamannda bizim lkede de yleydi. Hep ne olursa olsun kendi malmz, yerli mal kullanlsn istemiti Atatrk" diyor. Halk da yle yapyormu, ama demokrasi diye ikinci parti gelince, grmemiler gibi dardan ne varsa getirtilmeye balan m. Karlnda satlacak doru drst malmz da olmadndan, elde avuta olan paralar bitmi. Bu kez btn devletlerden bor is temiiz. u son zamanlarda artk bor isteyecek lke kalmam, Al manlara bavurmuuz. Alman Maliye Bakan gelerek, bizim hk mete, aldmz borcu ne yapacamz sormu. Ona salkl bir plan gsterilmedii iin brakp gitmi. Ben bunlar pek bilemiyo rum; nk, derslerle uratmdan, lke sorunlaryla hi ilgilen miyorum. Ama annemin "yeni savatan km, yanm yklm bir lkeden nasl utanmadan para istenildi?!" diye zldn biliyo rum. Bunun arkasndan bir olay annemi daha da ok zd. O da, birlikte altklar bir Alman profesr, anneme "Size bor vereme diimiz iin ok zldm, ama siz de hak verin! Alnacak borcun kendi lkenize veya dnya ekonomisine nasl bir yarar salayaca gsterilemezse, o istenen bor bir tr dilencilik olmaz m?" demi. Annem, "Bu szleri duyduum zaman baylmak huyum olsayd orada hemen baylabilirdim. O szler kalbime bir haner gibi girdi, herhalde acsn mrmn sonuna kadar unutamayacam" diyor. 122

Sevgili defterim! Ben neler yazdm. Hillerden bugne dn mem gerek miydi sanki. Gryorsun, yazmaktan yoruluyor, fakat gevezelikten yorulmuyorum deil mi? Dnelim konumuza. Hitit krallar alverileri kendi denetimle rine alnca, kendi aralarnda tccarlar olumaya balam. Bylece yabanc tccarlar lkeye gelememi. Hitit lkesinin denize snr olmadndan, deniz yoluyla yapla cak ticareti, uyruk yaptklar deniz kenarndaki lkelerin tccarlar n, gemilerini ve gemicilerini kendilerine balamak suretiyle sr drmler. Onlara, "Majestenin tccarlar" deniyormu. Bu tccar lara baz ayrcalklar tannyormu. (Burada aklamadan geeme yeceim. Hititler krallarna "gneim" diyormu. Bu "majeste"nin karl imi.) Bylece, kara ve deniz ticareti, devletin denetimi al tnda imi. Hitit tccarlar, Anadolu'dan, bakr, kalay, gm, altn gibi madenler gtryor, Mezopotamya'dan kuma ve giysi getiri yorlarm. Onun iin yasalarn sonundaki fiyat listesinde giysiler o kadar pahal imi. Aklmda kalan bir konuyu daha yazmadan ede meyeceim. Hitit krallar, yabanc tccarlar yalnz kendi lkeleri ne sokmamakla kalmyor, onlara baml krallklar bile, yabanc tccarlarn gelip yerlemelerini, oralarda tanmaz mal almalarn yasaklam. Ayrca kendilerine dman olan krallklara da ambargo koydurmular. Kendilerine baml Amurru Kral'na, "Asur bana dman olduu gibi sana dmandr. Onun iin. tccarlarn Asur'a gitmeyecek, oradan gelen bir tccar da sen lkene brakma! O tc carlar senin lkenden gemeyecektir. Geerse Hitit Kral'na gnde receksin!" eklinde emir verilmitir. Ugarit Krall'n rahatsz eden tccarlar iin de, Kralie Putuhepa'e bir yaz gndermi. Bu yazda, "Denize liman olan Ura tccarlar, Ugarit'te ilerini bitirdikten sonra lkelerine dnmeli ve Ugarit'te arazi ve tanmaz mal alma lar yasaklanmtr" denmektedir. Gevezeliim burada bitsin deil mi sevgili arkadam! Yarn ba kalm yazmak iin neler bulacam? yi geceler.

123

KANI (NEA) 4 AUSTOS 1958 Sevgili defterim. Ne zamandr aklma koyduum Kani konusu nu bugn anneme sorabildim. Annem de "Kzm sen buraya geldi inden beri ne kadar merakl oldun. Hi unutmuyorsun renmek istediklerini" dedi. Unutur muyum hi. Ka kez ad geti onun. n ce kz erkek olmak zere 30'ar ocuk douran bir kraliesi olduu nu, arkadan oray Asur tccarlarnn sardn renmitim, ama yeri neresi, ne zaman bulunmu, neler varm buluntularnda? te bu arada bile bir yn soru kverdi. Biliyorsun, annemin sorula rma verdii yantlar sana anlatmadan yapamam, onun iin acele etme benim arkadam, defterim. Kani, Kayseri'nin yannda Kltepe veya Karahyk denilen yerdeymi. lk olarak oradan biri Londra'daki British Mzesi'ne, di eri Paris'teki Milli Ktphane'ye olmak zere iki tablet gitmi. Sonradan Anadolu'ya gelen gezginciler bu tabletlere benzer tablet lerden oralarda bulmular veya yerli halktan satn almlar. Bunla rn Asurca olan dili ve yazlar daha nce bilindiinden okunmaya ve yaymlanmaya balanm. Bu kez deerleri artm. Anadolu'ya gelenler onlar arayp istiyorlar. Bu tabletlerin hemen hepsi Hac Mehmet Aa'nn tarlasndan kyormu. Bunlarn para ettiini an layan halk, bu altn yumurtlayan tarlay almak iin adeta yara gir mi. Bu yzden tarla durmadan el deitirmi. Nihayet 1925 ylnda, Hitit dilini zen ek bilgini Hrozny bu rada kaz yapyor ve 1 000 kadar tablet karyor. Bunlarn hepsi 124

okunuyor ve yaymlanyor. O zamana kadar bulunup dnya mze lerine dalanlar da 2 000 kadarm. Btn bu belgelere gre bu tabletlerin M 1900 yllarnda Asur'dan gelen tccarlara ait olduu anlalyor. Bu tccarlar nce bir kii, sonra aile, akrabalar ve dier tccarlar olmak zere yava yava gelerek Kani (bunun bir ad da Nea'dr) ehir krallnn etrafna yerleiyor ve orada bir koloni kuruyorlar. Ondan sonra balyorlar Anadolu'dan Asur'a, Asur'dan Anadolu'ya kervanlarla mal tamaya. Fakat onlar ellerini kollarn sallayarak giremiyorlar Anadolu'ya; getirdikleri mallardan gmrk vermeleri gerek. Nasl gmrk verdikleri, nasl gmrkten mal ve para kardklar tccarlarn mektuplarndan anlalyormu. Gm rkten mal kardklarn annem syleyince inanamadm. 4 000 yl nceden beri insan karakterinde hi deiiklik yok. Bugn de du yuyoruz gmrklerden mal karldn, zaman zaman karanlann yakalandn. Annem, "Aile problemlerine ait mektuplar da ok il gin" dedi. Bir mektupta kadn, kendisinin zerine btn ii brakp Asur'a giden kocasna, "Sen orada keyfince yayor, gezip tozuyor sun. Btn yk benim zerimde, hemen geri dn!" diyormu. Geli ninden yaknan kaynana mektuplar bile varm aralarnda. Asur'dan hazr elbise geliyormu Anadolu'ya. Ne ilgin deil mi? 4 000 yl nce hazr elbise ticareti! Nasld o gnk giysilerin grn ts? Kabartmalarda, heykellerde grdklerimiz gibi mi, yoksa da ha deiik biimli miydiler? Acaba mankenleri var myd? Kuma lar nasld? Bak hemen aklma neler geliyor! Annemin sylediine gre kumalar ynden dokunuyormu. Dokumaclk asl Sumerlilerde imi. Onlarn mabetlerindeki dokuma atlyelerinde 1 500'den fazla ii alt, tabletlerdeki ii listelerinden karlm. Bir tez ghtan kii sorumlu. Dokuma iileri genellikle kadnlardanm. Hatta denetleyiciler bile kadnm. Annem, "Ynden yaplan ku malar kaln olmaz m?" soruma karlk, ynden de her kalnlkta iplik yapldn ve bunlarn daha salkl olduunu syledi. Keten kuma da yaplabiliyor, ama ok deerli olduundan ancak zel bir rahip snf keten elbise giyebiliyormu. 125

Anneme, "Kltepe'de yine kazlar yaplyor mu?" diye sordum. 1948'de Trk arkeologlar tarafndan Trk Tarih Kurumu'nun des teiyle yeniden balam ve on yldan beri sryormu ve daha yl larca srecee benziyormu. nk oras adeta koca bir ehir. Bu kazlarda tccarlarn evleri, evlerin iinde yaayan kuaa ait belgeler bulunmu. Bunlar tccarlarn Asur ve dier yerlerle yap tklar mektuplamalar, satn alma, satma, kira, evlenme, boanma mukaveleleri, bor senetlerinden oluuyormu. Annem, "Bunlar beni artyor dorusu, 4 000 yl nce kuaa ait bu kadar bel genin yazlm ve saklanm olmas ok nemli. Bugn lkemizde ka ailenin evinde kuaa ait belge vardr" diyor. in ilgin ya n, annelere, ninelere ait belgelerin bile bunlar arasnda bulunmas. Evlerin iinde frnlar, ocaklar, atlyeler ve oralarda yaplan ii be lirten malzemeler hep meydana km. Kalntlara gre buradaki insanlar byk bir yangndan, gtrmek zere hazrladklar eyay alamadan kamak zorunda kalmlar. Kukusuz bu bir dman sal drs idi. nk ondan sonra bir daha o insanlar buraya gelememi. Anneme, "Yeni kan tabletler okunuyor mu?" diye sordum. Kaz balayal on yl olduu halde henz daha yaymlar yaplamyor. Kolay deil, ama 40 yl da bekleyecek deil herhalde yaymlanma lar. Hititlerden nceki Anadolu kltr iin bu tabletler ok nem li. Ankara'da Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Smeroloji blmn den bunlar okuyacak, yaymlayacak yeni kuaklarn yetimesi ge rek. Kazy yapanlar ve bu bilimlerin uzmanlar bunu dnm ol mallar" dedi. Bana ilgin gelen bir olay da bu tccarlarn geliigzel ticaret yapmamalar. Hepsi "byk pazar" anlamna gelen karum adl bir kurulua, bu kurulu da Asur ehrine balym. Bu pazarlardan bi ri de Hattua imi. Anadolu'da Kani gibi 10 karum varm. Daha kk pazarlara da vabartum deniliyormu. Tabletlerde yazldna gre Asur tccarlar, Asur'daki patronlarna ve Anadolu krallklar na kar sorumlu. Onlar yerli devletin memurlar tarafndan kontrol 126

altnda. Bu memurlar tccarlarn yaptklar iler hakknda krallar na bir rapor vermek zorunda. Bylece tccarlar diledikleri gibi fi yatlar koyup mallarn satamyor, Anadolu'dan Asur'a mal gtremiyorlar. Btn bu bilgiler eskiden bulunan tabletlerden. Yeni kanlardan daha kim bilir neler renilecek! Benim bir merakm da, herkesin yaz bildii bu yerde yazlar retecek okullarn var olup olmad. Belki yaplacak almalar bunlar da aa karacaktr. Sevgili dostum, gryorsun, bundan tam 4 000 yl nce, henz Bat ta andayken Anadolu'da ticaret, kurumlar tarafndan rgt lenmi, dzene konmu ve kontrol altna alnm, fiyatlar, ller belirlenmi, her i bir ilkeye balanm. u sevgili vatanmz ne b yk ve eski uygarlklar yata! Kani hakknda bu kadar bilgi yeter bize deil mi? Haydi iyi geceler.

127

YAPI TREN 5 AUSTOS 1958

Tam yemekten kalkp dinlenmeye ekildiimiz zaman, annem birden, "tar sana ilgilenecein bir konudan sz edeceim" deyin ce, armadm deil. nk, bugn annemin bir hayli yorulduu nu grm ve leden sonra iyi bir dinlenmeyi hak etti diye aklm dan geirmitim. Dinlenecei yerde, benimle konumay istemesi nin nedenini dnmeden, byle bir frsat karmamak iin "B yk bir dikkatle dinliyorum sizi anneciim" dedim. "Bugn kazdan kan tabletler arasnda, mimarla ait, daha dorusu bir binann yapmna balarken ne gibi bir tren yapld n anlatan bir tablet paras bulundu. Sana bu trenden sz etme mitim. Hazr bu konu ortadayken bunu da anlataym da defterine geir" dedi. Saraylar, mabetler ina edilecei zaman, yaplan trenleri yaz m Hititler. zel ahslar da kendi evlerini yaparken, buna benzer, belki daha basit tren yapyordu, ama onu yazmaya gerek duyma mlar veya halk yaz bilmediinden yazamad. Aslnda henz zel evler bulunmam ya. Hititler yapya balarken, atklar temel ukuruna neler koyuyorlarm, neler! Annem anlattka gzlerim drt ald. nce ma denleri sayalm: Altn, gm, bakr. Bunlarn arlklar bile veril mi. Bakr 250 gram kadar, altn gm ise 'birer egel, yani 8,5 gram kadar. Eer bu arlklar yazmasalard, arkeologlar dnr 128

dururlard onlarn bykln. Ne ilgin! Hepsi kendine gre bir arlk sylerdi. Bana kalrsa, hibiri onlarn bu kadar kk ola caklarn tahmin edemezdi herhalde. Bunlar temele konurken, din adam, "Nasl bu madenler dayankl ve lmsz ise, bu tapmak ve ya saray da kara topraklar zerinde Tanrlar ve insanlar iin yle lmsz olsun" diyor. Onun iin hepsi yklmadan zamanmza ka dar kalm ya!.. Temel ukuruna ayrca ince ya, yal ekmek bra klyor. Ke talarnn altna yine birer egel arlklarnda, altn, gm, bronz, bakr, lacivert ta ve da kristalinden iviler konu yor. Sahi, temele konan daha nemli nesneleri neredeyse unutuyor dum. Bir egel arlnda altndan bir aslan, gm boyunduruklu demirden iki kz. Gramlarna baklacak olursa kck eyler. Madenden o kadar kk nesneleri yapmak hi de kolay deil. De mek, Hititler ok sanatkrmlar. Yaplacak sunan altna da Yap Tanras ile drt olunun tuntan heykelleri konuyor. Bunlar da yeterli deil! Temellere ayrca tereya, susamya, bal, tuz, eitli tahl, kuru sebze ve meyveler braklyor. Tanr heykelleri, yapy korumak ve lmsz yapmak iin, yiyecekler de iinin bol ve be reketli olmasn salamak iinmi. Bizim yeni eve tanrken anneannem tuz eker gtrmt n ce. Anneanneme, "neden?" diye sorduumda, "inde, tadmz, tu zumuzla oturmak iin" demiti. Hititler de, bal, tuzu o anlamda da aldlar belki. Bu verdikleri yetmiyormu gibi, bir de Tanralara bi rer koyun kurban yapyorlarm: Anneannem de tutturmutu, ille ev iin bir kurban keselim diye. Annem kar gelmiti, brakalm bu ilkel gelenei diyordu. Ben de hayvana acdmdan, "Ne olur kesmeyin hayvan!" diyerek ala maya baladm. Zavall kadn bizimle ba edemedii iin vazge miti istemekten. Szde kurban kesilirse bina yklp insan lmezmi. lkemizde depremlerde yklan binalara vaktiyle kurban kes memiler miydi sanki! Gelelim biz konumuza. Kurban kesen rahip, "Bu tapna yap tran, Tanrlar nnde varln korusun. Nasl bu direkler yerinden 129

dndrlemezse, gelecek gnlerde de Tanrlarn nnde kurban sa hibinin ve tapnan varl da ayn ekilde yerinden oynatlanla sn." Buna ek olarak kralln taht iin g ve salk dileniyormu. Onlar Sumerlilerin aksine bol bol ta kullanmlar yaplarnda. Bu na da amamak gerek. Bulunduklar yer talk olduu gibi, etraf lar da hep dalk. O dalardan getiriyorlard o koca kayalar ku kusuz; ama hep merak ediyorum, bu eski insanlar nasl onlar yer lerinden koparp getiriyorlard, nasl onlara istedikleri ekilleri ve riyorlard? Bazalt, diyorit, kireta, alabastar, sumermeri gibi talar kullan mlar. Yar deerli talardan krmz ta olarak tanmladklar akik, da kristali, lacivert ta da biliyorlard ki, temellere koymular on lar. Lacivert ta bilmeleri ok nemliymi. Bu ta, ta Hazar Denizi'nin gneyinde ve bugnk Afganistan topraklarndan kyor mu. Sumerlilerin bu ta bilmelerini ve oralardan ilk alarda bol bol getirtmelerini, kendilerinin oralardan gelmi olmalarna bal yorlar. Acaba Hititler de oralardan m geldi? Bil bakalm bunu def terim! Yap iin kullanlan ara ve gereci bile yazm u Hititler! Tes tere, balta, eki, keski, ta keskisi, bak, ivi, kazk, takoz, kama imi bunlar; acaba aralarnda unuttuum var m? Varsa da bu kadar bilgi yeter bize deil mi dostum?.. Kap ve pencerelerin ereveleri ve kanatlar tahtadan olurmu. Kale kaplar tahta zerine bronz geirilerek yaplrm. Bir kere sinde bakr kaplandn duymutum galiba, ama iyi hatrlamyo rum. lgin olan, yap bittikten sonra, bu yap hangi Tanr veya Tan rlar iin yapld ise, rahip onlar karsndaym gibi konuarak, "Bu binay biz yapmadk, erkek Tanrlar marangozluunu yapt. Tanr Telepinu temel talarn yerletirdi. Bilgelik Tanrs Ea onun zeri ne duvarn ykseltti. Tanralar kerpiler iin topran tad" di yormu.

130

Ne ilgin! Hititler ayrca binalarn yaplnda ne cins talar kul landklarn, binann nerelerinin tahtadan yapldn da yazmlar. Neredeyse yazmay unutuyordum. Yeni bir saray yaplma trenini anlatan bir metinde bir de kk bir efsane yazlm: Kral saraya girince orada bir taht bulunuyor mu. Szde bu taht Hititlerden nce yaayan Hattilerin Tanras imi. Bu taht bir kartal aryor. Ona, "Seni denize kadar gnde receim. Giderken yeil ormanlara bak, orada kimin oturduunu gr" diyor. Kartal da, "Gidip grdm, orada en eski yer Tanralar olan dutaya ve Papaya oturuyordu." Taht: "Ne yapyorlard onlar?" Kartal: "Biri i tutuyordu, biri ayna dolduruyordu. kisi birden kraln yllarn sayyorlard ve yllarn says yoktu." Ne ilgin deil mi? Aynay doldurmak bir kaba su koymak imi. nk, ayna olarak suya bakyorlarm. lgin bir konu daha vard, az kalsn yazmay unutuyordum. Mi mar veya usta binay yapmaya balamadan nce binay yaptran ona, "Bu binay sonsuzlua eriecek kadar salam yapacaksn!" di yor. Bina tamamlannca mimar veya usta tavana bal bir ipe kez trmanp iniyor. O trmanrken bir taraftan arkclar arklar syle yerek ocan etrafnda dnyorlar. Adam son trmannda halatn ilmiini keserken alklar balyor alklamaya. Bundan sonra mi mar, tavandan aa aslm, iinde gmten bir balta ve bak olan kua da keserek iindekileri yere dryor ve sonra binay yaptrann nnde "hayrl olsun" diyerek eiliyor. Kuaktan den balta ve ba cret olarak alp gidiyor. Hitit binalarnn damlar dzm. Bizim ky evleri gibi. lgin olan, baz dinsel trenler damlarda yaplrm. Ayrca yldzlardan etkilensin diye dama su braktlrm. Sumerlilerin ilalar braktk lar gibi Hititler Tanrlarla amma da ili dl olmular, ayor in san! Sevgili defterim sen de ayor musun? Haydi iyi geceler.

131

TANRILAR 6 AUSTOS 1958

Hititlerin pek ok Tanrs olduunu, onlar insan eklinde, fakat insandan ok gl ve lmsz olarak dndklerini biliyordum. Ancak, onlar daha baka nasl algladklarn merak etmeye bala dm. Bugn, bir ara frsat buldum, anneme onu da sordum. O da, "Kzm, imdi bunun pek sras deil, niin akam beklemiyorsun?" dedi. Haklyd. Her eyin bir sras vard. Ayakst byle bir soru sormamn anlamszln anladm, ama i iten gemiti. Neyse, zo runlu olarak akam bekledim. Odamza gitmeden nce annem ya nma gelerek, "Haydi imdi ne renmek istiyorsan sor bakalm!" dedi. Benim bozulduumu sanarak zlme benziyordu. Evet, bi raz bozulmadm deil. Fakat, dnnce hak verdim ona. Ayakst sylenenleri belki de tam aklmda tutamayacaktm. Hemen etraftakilere aldrmadan, "Sen ne iyi, ne tatl annesin bana" diye boynuna sarlverdim. "Sana zaman zaman Tanrlardan sz ettiimi hatrlyorum. Ne yi renmek istediini tam anlayamadm?" diye sze balad an nem. Birden, "Ben de ne renmek istediimi tam anlamyla bile medim" dedim. Annem, "Biliyorsun, Hititler kendilerinden nce o topraklarda yaayan Hattilerin, kendilerine baml yaptklar bl gelerin, Sumerlilerin ve Akadlarn Tanrlarn, hep kendilerine Tan r olarak almlar. Onlara gre insanlar gnah yapyor, Tanrlar da onlar cezalandryor. Her ocuk gnahkr douyor annesinden.

132

nk, babann muhakkak gnah ilemi olaca dnlyormu. Gnahn babadan gemesi ne ilgin! Tanrlar da bu gnahlara kar lk eitli cezalar veriyor. Hem de yalnz gnah ileyen deil, b tn aile, oluu ocuu ile cezalandrlyor" diye szn srdrd. ocuun gnahkr domas inanc, hem Sumerlilerde, hem de Yahudilerde varm. Yalnz Hititlere gre ldkten sonra cennet, ce hennem yok. Herkes iledii suun cezasn yaamnda ekiyor. As lnda cennet, cehennem, srat kprs gibi dnceler eski ran'n Zerdt dininde bulunuyormu. Bize de onlardan gelmi bu kav ramlar. Hititlerin, Tanrlar kzdrmamak, ceza verdirmemek iin, dualar, trenler, arklar ve danslarla hep keyifli tutmalar gerek. Dier ta raftan, onlar, Tanrlar yanlarnda olarak dnyorlar. Her insann bir Tanrs var. Hatta ehirlerin de kendi Tanrlar var. Balarna bir felaket geldiinde, bu Tanr'nn onlardan uzaklatna inanyorlar. Tanr'y getirtmek iin eitli yntemleri var. Bunlardan biri de y le: Evlerinin nne bir yol yapyorlar. Bu yolun zerine bal, ya gi bi hoa giden nesneleri koyuyorlar. Gzel kokulu bitkileri yakarak tts yapyorlar. Szde Tanr o gzel kokuyu duyarak oraya gelecek, tatl yiyecekleri yiyerek kzgnl geecek. Aklma bizim mevlitlerde yaklan tts geldi. Hititlerde Tanr getirmek iin yaplan bu yntem, bizim dinimize kadar girmi. Biz de de Allah iin yaplan dualar, ilahiler, kurbanlar, namazlar da ay n amaca dayanyor demektir. Geleneklerin bu kadar srmesine a mamak mmkn deil. Annem, "Tanrlar getirtmek iin yaplan dualardan ilgin bir dua var ki, o da Kral Murili'nin duas" dedi. Ben hemen onu bana sylemesini rica ettim. Annem de, "Kzm, ben her okuduumu ez berime mi alyorum sanyorsun, onu ancak defterime yazdysam ondan renirsin" deyince gldm ve "Ne kadar haklsn. Sanki ben de her okuduumu aklmda m tutuyorum" dedim ve hemen defteri alarak kartrmaya baladm. Annemin defterinde de o ka133

dar ok bilgi var ki, bazlarn ona sormadan defterinden de rene bilirim diye dndm. Arayan istediini bulur derler. Ben de Murili'nin duasn buldum defterde: "Telepinu, sen gl ve soylu bir Tanrsn! Kral Murili senin klen, kralie senin hizmetin! Beni sana yolladlar, 'git efendimiz, koruyucumuz Telepinu'ya yakar!' soylu Telepinu, ister gkyz Tanrlar arasnda ol, ister denizlerde, dalarda bulun, ister d man lkesinde savata ol, sedir aacnn tatl kokusunu duy! Evine, tapnana dn! Burada sana kurban ekmekleri, sv kurbanlaryla yakanyorum. Bunlar seni getirsin: Sana sylediklerime kulak ver ey Tanr!" te byle yakaryormu Tann'ya kral! in ilgin yan, bu duay yazan, onu her gn Tann'ya okumalym! Defterde, bu kraln bir baka duasn da buldum. O da, Hitit lkesinde byk bir veba sal gn olmu. Tanrlarn onu yok etmesi iin yazlm bu dua. Hem de bunda babann gnah da yazlyor. O bakmdan, onu da sen dostu ma yazaym dedim. Bir gn belki biz de bu dualardan yararlanrz! "Hatti'nin Frtna Tanrs benim efendim! Tanrlar, efendilerim! insanlar gnahkrdr. Babam da gnah iledi. Hatti'nin Frtna Tan rs efendimin isteklerine kar gelmiti. Fakat, ben hibir ekilde gnah ilemedim. Babalarn gnahn oullar ekermi. Babamn gnahm ben ekiyorum. Ben, siz Tanrlarmn nnde 'biz gnah i ledik ve babam gnah iledi' diye akladm iin Tanrlarmn f kesi yatsn! Bana acyn, bu veba salgnn Hatti lkesinden uzak latrn!" Daha nce belirttiim gibi, Hititlerde de Sumerlilerde olduu gibi, hem ahslarn hem ehirlerin kendi Tanrlar var. Arinna eh rinin Gne Tanras, Nerik ehrinin Frtna Tanrs gibi. Bu Frt na Tanrs'nn ad Teup, Hurrilerin Tanrs. Bunun arabasn Gn ve Gece adl iki boa ekiyor. Karsnn ad Hepal. Bu Tanra ko casnn kaybolduunu damda duymu; o kadar heyecanlanm ki, damda bir adm daha atsaym, aa decekmi!.. Bunun olu Te-

134

lepinu. Tahllarn bymesini, sular salyor. Bylece lkeye bere keti getiriyor. Bunlardan baka Sava Tanrs, yeralt Tanrlar, sihir ve by Tanrlar var. Bakire ve fahieleri koruyan da bir Tanra imi. Tanrlarn, zlmesi zor problemleri tartmak iin bir danma meclisleri bulunuyormu. Onlar yl balarnda, Frtna Tanrs'nn evinde toplanyorlar. Bol bol yiyip iip, kral, kralie ve yeryz iin bolluk ve uzun mr diliyorlar, dua ediyorlarm. Peki, bu Tan rlar kimden ne diliyor, kime dua ediyorlarm acaba?! Buna gre biz insanlardan onlarn fark ne?! Hititler, baka milletlerle yaptklar antlamalarda Tanrlarn ta nk yapyorlarm. Hepsinde ayn Tanrlar deil, deiik deiik Tanrlar tank oluyor. Annem byle bir antlamadaki Tanrlar yle sralad: lkele rin kral, insanln oban Arinna'nn Gne Tanras, Hatti'nin Frtna Tanrs, Zippalanda, Nerik, Halap (imdiki Halep) ehirleri nin Frtna Tanrs, Boa Tanrlar Seri, Hurri, gkyznn kralie si Hepat, Allatum, Ea, Telepinu, Ninova Itar', Krlarn Itar', tm Tanrlar, Tanralar, Hatti lkesinin dalar, rmaklar, pnarlar, gkyz, yeryz ve byk denizler. lgin deil mi, dalar, rmaklar bile tankm. Yorulduk mu dostum? Hitit Tanrlar bizi arpar m dersin. Sen de bunlara inanmyorsun deil mi? Din adamlar, krallar insanlar smrmek, onlar kendilerine kul yapmak iin kendilerince ne g zel yntemler bulmu. Peki bu insanlarn, "nasl biliyorsunuz Tan rlarn neler konutuunu, yanlarnda kim varm, kim grm on lar?" diye sormak akllarna gelmemi mi? Haydi onlarn gelme mi, ya szde ada insanlar! Ve Allah adna konuan, onun adna insanlar sulayan ve cezalandranlarn bu eski insanlardan ne ayr cal var. Eer biraz dnlse, gcne, bilgisine inanlan Allah, insann onu korumasn, onun iin avukatlk yapmasn asla istememeli deil mi? Neyse, uzattm laf; ama bu konuda daha birok so-

135

ru geliyor aklma. Galiba onlar yantlayacak kimseyi pek bulama yacam. Yalnz sen benim srdamsn sevgili defterim.) Bu da bir kraln Arinna'nn Gne Tanras'na duas: "Bak kral sana yalvaryor. Eer babas, anas, kz ve erkek kar dei, akrabalar onu ktlerse dinleme! iyi gzlerini indir, binlerce kirpiini kaldr ve krala dosta bak, kulak ver onun szlerine. Ey yeryznn Gne Tanras'mn veziri; ye, i! Gne Tanras'na kral hakknda iyi syle, onu dosta an! Ey benim Tanrm. Anam beni dourduundan beri beni sen b yttn? Benim nm ve adm seninledir. Ben senin en iyi kulundum. Sana olan andm bozmadm. Tanrm iin kutsal olup bana yasak olan yiyip vcudumu kirletmedim. Tanrm bana kalbimi ve ruhumu asn ve bana suumu sylesin!" Neredeyse unutuyordum annemin elime tututurduu kttaki Gne Tanras iin yazlm ilahiyi sana geirmeye. Bu ilahi, ayn zamanda Hititlerin kadna bak alarn da yanstyor bana gre: Sen Arinna'nn Gne Tanras! Tanrlar arasnda ycesin! Senin Tanrsalln, Tanrlar arasnda yceltilmitir. Arinna'nn Gne Tanras! Sen byksn! Tanrlar arasnda hibir Tanr senin gibi yceltilmi ve byk deildir. Adaletin Tanras sensin! Gkte ve yerde krall kutsarsn! Yaknmalar duyarsn! lkelerde kutsanan bir Tanrasn! Her lkenin babas ve anassn! En eski Tanrlar arasnda da kutsanrsn! Gk kaplar sana aktr. Gk kapsna dayanr, yrr gidersin! te bu da bir Hitit iiri. Bu kadar yeter deil mi dostum. yi ge celer! 136

BOALARIN BULUNUU 7 AUSTOS 1958

Bugn kazya gittiim zaman, herkesin kaznn etrafna toplan m ve byk bir dikkatle kazya baktklarn grnce, admlarm hzlandrarak o tarafa yneldim. zleyenlerin yanna sokularak ne ye baktklarn grmeye altm. Kazlan yerin yannda daha nce karlm bir yn anak mlek paras duruyordu. Uzman ii lerden biri, elinde kk bir mala ile mlek benzeri bir eserin et rafn temizlemeye, onu krmadan karmaya alyordu. Grn e gre, karlmaya uralan olduka byk bir kaba benziyordu. Hepimiz sonsuz bir heyecan ve merakla ne kacak diye bekliyor duk. Hava da ok scakt; gne sanki tepemi yakyordu. "Nasl unutmuum gne balm almay?" diye kendi kendime kzmaya balamtm ki, birden pimi topraktan yaplm iki boynuzlu bir ba grn verdi yerde. Bir kp veya bir anak kacak diye bekle nirken, bir boa bann grnmesi herkesi artt ve gerisi daha byk merakla izlenmeye baland. Yaplan yorucu ve dikkatli a lma sonucu, boann olduka krkl olmasna ramen tm orta ya kverdi. O arada birisi, "Burada da bir boynuz grnyor, ga liba bir tane daha kacak!" deyince, gzler o tarafa yneldi. Kaz yapanlar hemen onu karmaya koyuldular. Kazy izleyenler sanki nefes almaya korkuyormu gibi dikkat kesilmilerdi. Nihayet ikin ci boa da etrafn kaplam yknt kalntlarnn arasndan ortaya knca, byk bir alk koptu. Sanki, ok deerli bir hazine bulun137

mu gibi. Arkeologlar iin kk bir anak paras bile ne kadar de erli. Kilden yaplm, hele, pek krkl olmayan byle bir boann deeri paha biilmez oluyor. Bu deerli buluntular, byk bir dikkatle kaz evine tand. Herkes ok sevinliydi. Kaz evinde, krk anak mlek paralar arasnda, boalarn krk yerlerini tamamlayacak paralar bulundu. Boalar su ile ykanarak temizlendi, paralar yaptrld. Masann zerine drt ayak stne konuldu. Boylan lld: 90 santim. Ne redeyse benim 3 yl nceki boyumda. imdi onlarn incelenmesi balad. Her kafadan bir ses kyordu. Boalar o kadar gzel yapl mt ki, boynuzlar, kulaklar, kuyruklar hepsi orantlyd. Gzle rinin etraf, ayaklan ak sar boyanmt. Kendisi et rengine benze yen bir krmzlkta, ak kahverengi ile krmz karm bir renk. zerlerinde bir delik az var. Bunlardan, ilerine sv konduu anlalyormu. Bunlar, dinsel amala yaplm. lerine, Tanrlara su nulan trl ikiler konuyormu. Arkeologlar, bu tr eitli hayvan eklindeki iki kaplarna riton diyorlar. Bizimkiler, yani bu yeni bu lunanlar, kutsal boalarm. Burunlarna taklan bir yular grl yor. Btn bu grntlere gre, bunlar Frtna Tanns'nn erri (Gndz), Huni (Gece) adl boalar olmal dendi. Akam yemekte boalarn erefine kadehler kalkt. Herkes mut luydu bu buluntudan. Hititlerin, pimi topraktan bu kadar gzel eserler yaptklar hal de, heykel yaptrtmak iin Babil'den heykeltra getirttiklerini duy duum zaman bir hayli ardm. Bu da Hitit Kral III. Hattuili'nin, Babil Kral Kadaman-Enlil'e yazd bir mektuptan renilmi. Bu mektupta Hattuili, kraldan bir heykeltra gndermesini rica edi yor; onu, ii bitince, daha ncekiler gibi, hemen geri gnderecei ni bildiriyormu. Bu da Babil yontucularnn Hitit saraynda al tklarn kantlyor. Dier taraftan, binalarn d yzndeki, kayalar zerindeki kabartmalar kukusuz Hitit sanatlar yapm. Ayrca onlarn, zerinde iviyazs, resim yazs, insan ve hayvan figrleri 139

olan mhrleri yapmalarnn da byk bir sanat olduunu sylyor annem. Babil'den heykeltra getirtmek, o adaki uluslararas sa natlara verilen deeri gstermesi bakmndan ok nemli. Yontularn ou Tanr heykelleriymi. Bunlar, genellikle tatan veya madenden yaplyormu. lgin olan, bu Tanr heykellerinin ykanmalar, giydirilmeleri, yiyecek, iecek verilmesi, dans ve mzikle elendirilmeleri. Anne min sylediine gre, bir metinde bu yontularn arabalara konup gezdirildii yazhyormu. Mabedin kapsna ssl bir araba getiriliyormu. Heykel, krmz, beyaz, mavi eritlerle arabaya balan yor. Arabann nnde arkclar arklar syleyerek, danslar dans ederek ehrin sokaklarnda Tanr gezdiriliyor, sonra da Tavinii ka psndan karlp ormana gtrlyormu. Orada bir glde veya r makta Tanr ykanyormu. Annem, "Biliyor musun, Roma zama nnda da Anadolu'nun Ana Tanras Kibele, her yl, mart aynn 27'sinde bu ekilde bir trenle ehir kapsndan karlyor, bir gle gtrlyor ve bir bapapaz tarafndan glde ykatlyormu" dedi. "u insanlar bir taraftan o kadar akll grnrken, dier taraftan bu cansz talara yaptklar akl alacak gibi deil" dediimde, annem, "Kzm, bugn bile sa'nn annesi Meryem'in heykellerinin ayn e kilde arabalara konarak gezdirildiini ben gzlerimle grdm" ya ntn verdi. Gel de ama insanlarn akllarna veya aklszlklar na! yle deil mi sevgili dostum! Bak, bugn de sana yazacak ne ler buldum. Haydi iyi geceler.

140

I. HATTUILI'NIN VASYETNAMES 8 AUSTOS 1958

Bugn yine perembe. Dinlenme veya gezme gn. Prof. Otten ile annem oturmu, kazdan yeni kan tabletleri temizlemeye, bir taraftan da okumaya alyorlard. Bir gn nce suya braktklar tabletleri sudan karp gnee koydular. Ben de bu ilemde onlara yardm etmeye altm. Tabletlerin zerlerine yapm toprak ve amur paralaryla, toprak iinde bulunan tuzlar eriyormu suda. Toprakta tuz olduunu yeni duydum. Meer topran derinlerinde hep tuz varm. Onun iin tarm ok su ile yaplrsa, topran tuzu su ile yzeye kar ve yava yava topra verimsiz yapar, kralatrrm. Aslnda tabletlerin temizlenmesi, salamlatrlmas mze laboratuvarlarnda yaplyor. "Nereden biliyorsun?" diye soruyorsan dostum, kukusuz annemden. Bir keresinde mzeye gittiimde, an nem beni laboratuvara gtrp, tabletlerin nasl havuz gibi sular iinde bekletildiini, sonra da frna konup kurutulduunu, daha dorusu piirildiini gstermiti. Frnda tabletler yava yava stlrm. Birden stlrsa atlar, krdrm. Tpk tula yapar gibi. Eer daha nce tabletlerin bulunduu yer yanmsa, orada bulunan tabletler pimi gibi oluyormu. Kitapla konulucak tabletler, za mannda salam kalmalar iin piirilirmi. Onlar bile laboratuvar ileminden geiyor; temiz, salam olmalar ve rutubetten bozulmamalar iin. Konservasyon diyorlar bu ilemlere. 141

leden sonra dinlenmek iin odamza knca, annem, "Biliyor musun tar! Bugn baktmz tabletler arasnda, Hitit tarihi ile il gili daha nce bulunan ilgin bir metne ait bir para var" diye sze balaynca, onu byle bulmuken konumasn kesmeden dinleme ye koyuldum; o konumasn srdrd: "Hitit Devleti'nin ilk kuru cusu I. Hattuili'nin Akadca, Hitite olmak zere yazdrd iki bel ge, eski kazlarda bulunmutu. Kraln bunlardan birini, Kuara kentinde, hasta yatanda vasiyetname olarak yazdrm olduu d nlyor. Dierinde yapt savalardan sz ediyor. Yeni bulunan tabletler arasnda bu vasiyetnameye ait kk bir paray grnce ok sevindik. Bu kral, Hattua'y ilk alan, o yzden kendine Hattual anlamna gelen Hattuili adn koymu. Daha nce ad Labarna veya Tabama imi. Daha sonralar Labarna krallarn, Tabama kra lielerin bir unvan olmu. Bu kral herhalde ocuu olmad iin kz kardeinin olunu, kendisinden sonra kral olmak zere veliaht yapm. Fakat, bu prens, etrafndakilerin kkrtmalarna uyarak, daysna bakaldrm. Kukusuz, day buna ok kzm ve onu ve liahtlktan atm. Krala gre, babasna sevgi gstermeyenin, halk na da sevgisi olmayacaktr." Annem szn kesmeden anlatrken, ben de anlattklarn iyice aklmda tutaym diye byk bir dikkatle dinlemeyi srdrdm. "Kral, bu prensin daysna kzarak lkede bir kargaalk karacandan kor kuyor ve onu baka bir ehre gnderiyor. Ona tarla ve hayvanlar ve riyor. Orada gzaltna aldmyor. Eer bulunduu yerde iyi davranrsa Hattua'ya gelebilecek, fakat ktlk yaparsa orada kalacak." Annem, "Eer istersen bu metni zet olarak, sana u kitaptan yazdraym, bak ne kadar ilgin bulacaksn" dedi. stemez olur mu yum! Hemen defterimi kalemimi elime aldm. Gn getike u def terimi daha ok seviyorum. Birlikte neler reniyoruz! "Dikkat ben hastalandm. Olum dediim ve benden sonra tahta geeceini sylediim ve ona otorite verdiim gen

142

prens babama, grnd gibi bir gen deilmi. Onun gz lerinden hi ya gelmiyor. Acmasz, souk ve kalpsiz. Onu ya tama ardm. Bundan sonra hi kimse kardeinin olunu evlatlk yapmasn! O kraln szn kalbine koymad, ylan an nesinin szne bakt. Yeter! O bundan sonra benim olum de il! Bunun zerine annesi kz gibi brd. Onlar benim ii mi paraladlar, beni mahvettiler; ama ben onu ldrmedim, ona fenalk yapmadm. Ona bol bol hayvan verdim. 'Ye i, k tlk yapmazsan Hattua'ya gelebilirsin, fakat ktlk yapar san yerinde kalrsn' dedim. Dikkat! imdi benim olum Murili oldu. Tanr bir aslan yerine baka bir aslan koydu." Murili veliaht olunca kral ona retmenler tutuyor. Onlar pren si kraln istekleri dorultusunda eitecek. Kraln emrine uyacaklar. Eer kent yallar arasndan prensin akln elmeye kalkanlar olur sa, onlara lm cezas var. Bylece kent yallarnn devlet ilerine burunlarn sokmalar nleniyor. "Bugne kadar ailemden hibiri benim isteklerime aldrmad. Eer babann szn dinlersen ekmek yer, su iersin." imdi kral etrafndakilere sylyor: "imdi benim bayardmclarm! Sizler de ben kralnzn sz n tutun. Siz yalnz ekmek yiyip su ieceksiniz. Bylece Hattua ykselecek. Benim lkem barta olacak. Eer siz kraln zn szn tutmazsanz canl kalamazsnz, lrsnz." Annem, "Metin ok uzun, ben sana onu zetlemeye altm" de di. Metnin sonunda kral, babas zamannda onun szlerini dinleme yenlerin ldklerini, memleketlerinin yok olduunu rnek olarak gstermi. Bu vasiyetnamenin en sonunun da ok ilgin olduunu syledi annem. Kral, Hatayar adl karsna, "Cesedimi geleneklere gre yka! Beni kollarna al ve kollarnda topraa ver!" demi. Me tinlere gre Hattuili'nin iki kars var grnyormu. Annem, "Hat-

143

tuili lrken yannda Hatayar adl kars olduuna gre, belki Kaddui nceden lmt" dedi. "Buna gre Hititlerde de l ykama varm" dedim. Annem, "Acaba bizdeki l ykama da onlardan m geldi dersin? in ilgin yan, onlarda l yakma da var" dedi. Bulunan tabletlerin iinde kral ve kralieye yaplan l trenlerini anlatanlar varm. Birinde tre nin 13 gn srd okunuyor. Annem ksaca anlatt bu l trenini. lk gn l yaklyor. kinci gn ate, arap ve biralarla sndrlyor. Ona bira, arap dayanr m? Dier taraftan alkoll bu ikiler atei da ha hzlandrmaz m? Ben de ne gevezeyim ya! Ate sndkten sonra kemikler toplanyor ve gm kaplar iine konan yaa batrlyor. Sonra zerine koyduklar kelene kemikler sarlyor. Ondan sonra l ye gzel elbiseler giydirip bir sandalyeye koyuyorlar. Eer, len ka dn ise, bir tabure zerine konuyor. Bunlarn nne zeri eitli yiye ceklerle dolu bir masa getiriliyor. Trene gelenler getirilenleri yiyor. Bu lnn ruhu iin bir inek ve kz kurban ediliyor. Sonra kemik ler, ta ev denilen yerde bir set zerine konuluyor. Etrafnda ya kan dilleri yaklyor. Bu arada iki byc kadn karlkl oturuyorlar. Bi ri elinde bir terazi tutuyor. Terazinin bir kefesinde altn, gm ve de erli talar bulunuyor, dier kefesinde ise toprak. Teraziyi tutan kar sndakine, "lnn ruhunu kim teki dnyaya gtrecek?" diye so ruyor. Arkasndan Gne Tanrs'na, yani gnee kar terazi krlyor. Bunlar yaplrken arklar syleniyor, alayc kadnlar bir taraftan alyor, bir taraftan da dvnyorlarm. Annem bu l treninin, Yunanllarn nl yazar Homer'in yaz d l trenlerine ok benzediini syledi. Onda da l yaklyor, kemikler yaa konuyor, bir ketene sarldktan sonra giysi iine al nyor ve bir ta odaya konuyormu. Hititlerde de, Sumerlilerdeki gibi ilk alarda ller evlerin ii ne gmlyormu. Eh, artk yeter llerden! Sen de bktn deil mi sevgili dostum. Yine laf ok uzad, haydi hepimize iyi geceler! 144

ISIZ BIR GUN 9 AUSTOS 1958

Bugn annem biraz keyifsizdi. Odadan kmak istemedi. Ku kusuz ben de onu yalnz brakamazdm. Kahvaltsn odaya getir dim, aspirin verdim. Ellerini avularmn iine alarak ona g ver meye altm. le zamanna kadar yatt. O yatarken durmadan undan bundan konutuk. Bana ocukluundan, retmenliinden, Faklte'ye gidilerinden sz etti. Yzba olan babas anakkale Sava'nda ehit dm. Annem doduunda babasn askere al mlar, bu yzden onu hi tanmam. Annesi hem ocuunu, hem kimsesiz kalan kaynanasn geindirebilmek iin ne skntlar ek mi. Bir taraftan paraszlk, bir taraftan lkede yiyecek ktl... Btn skntlara ramen sava bitip Cumhuriyet ilan edilince yur dumuzda byk bir enlik balam. Herkes ne bulduysa ona raz olmu, yeter ki yurdumuz dmandan arnm olsun demiler. Hal kn o gnlerdeki sevincini, mutluluunu anlatrken, annemin gzle rinde ayn mutluluu grr gibi oldum. Annem, daha iyiyim artk diye kalkarken, "Sumerlilerin syledi i gibi, bo vakit geirdik, neye yarad" deyince ben de, "Biliyor sun, niye retmiyorsun" Smer atasz ile onu yantlayverdim. Annemin pek houna gitti bu. Hemen ona, Hitit ataszlerinden bi lip bilmediini sordum. Atasz bilmediini, fakat baz Hitit de yimlerini hatrladn syledi. Ben de hemen onlar yazmaya ba ladm. Gzleri kapatmak: kr etmek; gz tutmak: karsndakinin 145

grmemesini salamak, karsndakini atlatmak; bir eye gz at mak: bir eye bakmak; gzleri daa evirmek: dadan gelen d mana iyi gzle bakmak; gzlerle devaml gn gneini grmek: yaamak, hayatta kalmak; boynu yukar kaldrmak: kibirli olmak; kula ileri doru tutmak: bir kimseye veya bir eye kulak vermek; azlar balamak: birilerini zorla susturmak. Annemin aklnda ne kadar ok deyim kalm Hititlerden. Bugnk gevezelik de bu kadar.

SARAYDA CNAYETLER 10 AUSTOS 1958

Bugn rendiklerim beni nasl artt bilemezsin sevgili def terim! Yaznca, kukusuz sen de bana hak vereceksin. Hitit sarayla rnda ne entrikalar dnm, ne cinayetler olmu! zellikle devletin ilk kurulduu yllarda. Anlalan, Osmanl saray ile dier lkelerin saraylarna ta kartacak gibi imi. Bugn annemin keyfi ok yerindeydi. Hemen ona, "Dn akam biraz szn ettiin Hitit saraylarndaki cinayetleri ne olur anlatr msn?" diye yanatm. Annem, "Aslnda bunlar bir yk olarak ya zlmam. Hititologlarn, eitli metinlerden gz nuru dkerek, i neyle kuyu kazar gibi kardklar sonulara dayanyor. En bata daha nce yazdn, Hitit Devleti'nin ilk kurucusu Hattuili'nin va siyetnamesinden ve Kral Telepinu'nun fermanndan" deyince, an nemin szn keserek, "Bu ferman defterime yazmadm" diye atl dm. Annem, "Kzm, birazck sabrl olamaz msn? Sras gelince onu da renir ve yazarsn. Onlardan baka kral ve kralielerin ad larn ve sralarn veren kurban listeleri var. Bunlarda ya onlarn Tanrlara verdii kurbanlar yazlyor veya len kral ve kralie iin verilen kurbanlar anlatlyor" dedi. Yine dayanamadm, "Bizdeki l kurban dedikleri gibi" diyerek araya girdim. Annem, "Byle szm kesmekte devam edersen konuyu iki gnde renemezsin. Bu belgelere gre bu saray cinayetlerini yle toparlayabiliriz" di ye anlatmaya balad. Ben de can kulayla dinlediklerimi sana ya zyorum dostum. Bak neler neler olmu! 147

Daha nce yazmtm galiba, ama yine yazsam ne olur?! Hitit Devleti kurulmadan nce bir Kuara ehir krall varm. Bunun kral Anita'nn yazdna gre, Hattua'y yakp ykyor ve yerine yabanotlar dikiyor. Onunla da yetinmiyor, "Kim kral olup bu Hat tua'y yeniden canlandrrsa, o gkyznn Frtna Tanrs tara fndan lanetlensin" demise de Hattua canlanmaya balyor. Hat tua'y canlandrp ilk bakent yapan zavall kral I. Hattuili. Neden zavallym biliyor musun? Adamn kadndan ekmedii kalma m. Bunlardan birincisi kz kardei. Daha nce yazdm gibi, bu nun karsndan bir olu olmam, kz kardeinin olunu kendinden sonra kral olmak zere veliaht yapm. Gel gr ki, kraln kz karde i, daha dorusu olann annesi o kadar agzl ve hrsl ki, olu nun kral olmas iin kardeinin lmn beklemeden onu krallk tan attrp olunu kral yapmay planlyor. Kukusuz bunu yalnz ya pamayacak. Bunun iin kendi etraf ndakileri, bu arada belki de kraldan holanmayanlar da yanna alm. Tam harekete gemek zereyken her naslsa kardei bunu duyuyor ve deliye dnyor. O lan veliahtlktan atyor, Hattua'dan uzaklatrp gnderdii yerde tarla ve hayvanlar vererek Hattua'ya geri gelmemesi iin gz hap sine aldryor. kinci kadn odal ad da Hatayar. Bu kadnn kral dan olu var. Fakat, yasalarna gre ancak kral soyundan olan ka dnn ocuu kral olabiliyor. Kadn olunu veliaht yapabilmek iin krala birok eziyet yapyor. Kral onu da hem saraydan hem Hattu a'dan uzaklatryor. Kadn herhalde ok irret biriymi ki, hasta yatanda kral hl ondan korkuyor ve "O kadn ylan olup gelecek ve Hattua'y sokacak" diyor. Kendi kz kardei iin de "O ylan, olu atlnca kz gibi brd" demi. nc kadn da kraln k z. Ona neden kraln kzd bilinmiyormu, ama babasnn onu ev latlktan atmas, ona verdii mallar geri almas, herhalde kzn b yk su ilemi olduunu gsteriyor. Metinlere gre Hattuili'nin iki kars varm, birinin ad Hata yar, dierinin Kaddui. Bir de odal. Ne bolluk! Bunlardan, saray da kadnlarn bir hayli etkili olduklarn karabiliyoruz. 148

Kral Hatluili, Murili adnda birini veliaht yapyor. Bunun kim olduu bilinmiyor. Bir varsayma gre kraln torunu imi. Karsnn ad da Kali. Kral lnce o kral oluyor. Babal gibi balyor etra fndaki yerlere saldrp onlar topraklarna katmaya. Ta Babil'e ka dar gidip Babil'in nl Ziggurat denen basamakl kulesini bir daha ayaa kalkmayacak ekilde yerle bir ediyor. lkesine gittii yerler den pek ok altn, gm, hayvan ve kleler getiriyor. Murili'nin bir kz kardei var, ad Harapili. Onun kocas Hantili, enitesinin baarlarn ekemiyor ve Zidanta adnda bir arka da ile birleerek Murili'yi ldryorlar. lk cinayet byle bal yor. Kars kral ailesinden olduu iin krallk ona geiyor. "Kazma kuyusunu, kazarlar kuyunu" dedikleri gibi, Zidanta da bo durmuyor. Hantili tam lm yatandayken onun, veliaht olan olu Kaeni'yi, kars, ocuklar ve hizmetkarlaryla birlikte ld ryor. Ve kral oluyor. Ne cinayetler! Akl alacak gibi deil. Hep o tahta oturmak iin. imdi bakalm Zidanta'nn yapt bu cinayet yanna kald m? Kalr m? "insan ettiini bulur" derler ya, bu daha da fena bulmu ettiini. Ammuna adl olu bakaldrm ve babasn ldrerek kral olmu. Ne byk hrs! Tahta kmak iin babasnn normal lmesi ni bile bekleyememi adam. Fakat, bu olay Hititler nasl yorumla m bakn! Szde Zidanta, veliaht olan Kaeni ve ailesini ldrd iin Tanrlar olunu ona dman etmiler! Dier taraftan da Tan rlar, babasn ldrd iin Ammuna'y da cezalandrmlar. l kesine kuraklk getirmiler. Ba, bahe, tarlalar, hayvanlar rn vermez yapmlar. Bununla da kalmamlar, girdii savalar ka zandrmamlar, evvelce Hitit topraklarna katlan yerler onlardan ayrlmaya balam. Ne garip! Tanrlar, kraln yapt suun cezasn btn halka ek tiriyor! Ammuna yine de rahat yatanda lm. Haydi bakalm ye niden dolaplar dnmeye balyor sarayda. Kraln Tittiya ve Hantili adl iki olu var. Bunlardan biri kral olacak.

149

Saray muhafzlarndan Zuru adl biri de len kraln kz kardei ile evli. Bu adamn 5 ocuu var. En by Huzziya. Adamn b tn istei bu olunu kral yapmak. Onun iin olu yoluyla len kraln iki olunu, karlar ve ocuklaryla birlikte ldrtyor. Zuru'nun kars kral soyundan olduu iin olu kral olabilecek. Sevgili defterim, dorusunu istersen bu cinayetleri yazmaktan bktm. Elim de yoruldu. ayorum u insanlara. Binlerce yldan beri karakterler hi deimemi. Hep ba olma hrs, ama dnya hi kimseye kalmyor. Ne kadar ykselirsen yksel, ne kadar zengin olursan ol, sonunda bir yok olma var. En iyisi Smer kahraman Gilgame'in "Mademki, leceiz, hi olmazsa lkem ve etrafm iin ya rarl iler yapaym da adm kalsn!" dedii gibi, iyi iler yapp, iyi ad brakmak gerek, deil mi sevgili dostum? Skldm, yoruldum, ama yine de yazmay srdrmek istiyorum, konu bir rpda ksn! Zuru isteine ulam, olu Huzziya kral olmu. Huzziya'nn kz kardei tapariya, Telepinu adl biriyle evli. Huzziya'nn gzn o kadar hrs brm ki, bu Telepinu'yu, yani enitesini ldrmeye kalkm. Nedeni bilinmiyor, ama yine bir saltanat davas olmal. Telepinu bunu her naslsa reniyor. Belki de saray iinde casusla r vard! Huzziya'y krallktan atyor ve yerine kral oluyor. Telepinu, Huzziya'y ve katil olan kardelerini ldrtmyor, on lar soylular meclisi olan Panku'ya yarglanmak zere veriyor. Panku onlara lm cezas verdii halde Telepinu kyamyor ve onlara toprak, hayvan vererek ifti yapyor. Gryorsun ya dostum! Byle merhametli bir kimse ancak drt kuak sonra ortaya kyor. Bu olaylar M 1750 ylndan 1550 yl na kadar, yani 200 yl iinde olmu. Ben de bu 200 yl 2 sayfaya sdrdm, iyi deil mi? Sonunu da yazp szm bitireceim. Telepinu, sarayda olan bu kargaalklarn, bu gibi olaylarn tekrarlanmamas iin bir ferman yazdrtm. Bu fermann ba ksmnda da bu yazdm cinayetleri anlatm, bylece bunu neden yazdrd iyi anlalsn istemi. Ya rn ne yapp yapp annemden o fermann konusunu da renip sa na bildireceim, merak etme. yi geceler sevgili defterim.

150

TELEPINU FERMANI 11 AUSTOS 1958

Sevgili defterim, dn sana Hitit Devleti'nin ilkandaki cinayet leri yazm, sonunda da kral olan Telepinu'nun bu cinayetleri nle mek iin yazdrd fermandan sz etmitim. Bugn o fermanda kral slalesi iin konulan kurallar renmezsem rahat edemeyecektim. u sabrsz ve merakl huyumu biliyorsun! Bazen kendim bile ken dimi ekemez oluyorum. Ne yaparsn, huy cann altnda imi! Annemi biraz bo bulunca hemen yanna sokuldum. Yavaa, "Anne fermandan ne haber?" dedim. Annem "Ne ferman?" diye akn akn yzme bakt, sonra birden anlad neyi sorduumu. Ben yine de "Kral Telepinu'nun saraydaki kargaay nlemek iin hazrlatt ynetmelikteki kurallar merak ediyorum" diye sorumu akladm. Annem onlar birbiri ardndan sraladktan sonra, "Def terime de yazmtm, istersen oradan kopya edebilirsin" dedi. An nem o deftere "akl defterim" diyor. nemli bulduklarn yazyor, arkasna da hangi sayfada ne gibi konu olduunu ekliyor. Bylece istediini kolayca buluyormu. Ne aklldr u annem!. Bana da onun iin bu defteri ald kukusuz. Bunu almakla bana ne kadar b yk bir yarar saladn, gn getike daha iyi anlyorum. Benim defterim, akl defterinden ok, benim arkadam, srdam oldu. Fermann defterdeki ana hatlar yle: /. Kral ailesine ve oluna kimse ktlk yapamayacak.

151

2. Birinci derecedeki prens kral olacak, yoksa ikinci derecedeki, yani odaln olu kral olabilecek. Eskiden odaln olu kral olamyormu 3. Kraln hi olu yoksa kznn kocas kral olabilecek. 4. Kral ailesi ve btn hsm akrabas birlik olacak. 5. Kardelerine veya kral ailesine ktlk yapmak isteyen Panku'da yarglanacak. 6. Kral da byle bir i yaparsa yarglanacak, fakat ailesi ceza landrlmayacak, mallarna el konmayacak. 7. Eer bir prens de ktlk yaparsa ba ile deyecek, fakat ai lesine ve mallarna zarar gelmeyecek. 8. Hangi yksek memur olursa olsun bir ktlk yaparsa soylu lar meclisi Panku onu yarglayacak. Telipinu'nun yazdna gre, Hattua'da kan dkme artt za man, Tanrlar kral ailesini cezalandrmlar. Telipinu'nun Ferman'ndan da bana ok ilgin gelen baz yerle rini yazmadan edemeyeceim: Kral ailesi iinde kan dkme artt. Kralie Itaparya ld. Tan r insanlar (halk) diyor ki, "Bak! Kan dkme oald." Bunun ze rine ben Telepinu, Hattua'da bir toplant dzenledim. imdiden sonra Hattua'da kral ailesine ve oluna kimse ktlk yapmasn, ona haner ekmesin! Panku meclisi! Bundan sonra kim erkek ve ya kz kardelerine ktlk yapmak isterse, ona bu kan dkme ile il gili tableti okutturun! Hattua'da kan dkme artt zaman, Tanr lar, kral ailesini cezalandrr. Eer bir prens ktlk yapmak ister se ba ile desin. Fakat, onun evine, ocuklarna, tarlalarna, ba larna, samanlklarna, sr ve koyunlarna, klelerine ceza uygu lanmasn. Prenslerin mallarn ve insanlarn baka birine vermek iyi deildir. Annemin dediine gre, Osmanl Devleti'nde de yksek dzey de biri ceza olarak ldrldnde, devlet mallarna el koyarm. 152

Fakat, oluu ocuu ldrlmezmi. Bu fermandan nceki ceza lar ne kadar arm! Ona ramen yine de sarayda ldrmeler ok olmasa bile, tam nlenememi; ama bir dzen getirdii anlalyormu. nk, Telepinu lnce, Telepinu'nun kaynbiraderi olup, n ceki kraln ocuklarn ldrd iin srlen Tahurvaili bir isyan kararak, ksa bir sre krall elde etmi; ama Panku onu krallk tan indirmi, yerine Telepinu'nun damadn kral yapmlar. Telepinu'dan sonraki 100 yllk zamana ait pek belge yokmu. Ya o zaman Hitit lkesi dmanlar tarafndan igal edildi veya o zamana ait bel geler ortaya kmad. Bu da bu kadar sevgili defterim!

153

MHRLER 12 AUSTOS 1958

Bugnk kaz harikayd dorusu. Birden neler neler bulundu a rdm. yi ki gitmiim kaz yerine. ounlukla tembellik yapyo rum. Bazen gnein altnda saatlerce bekliyorsun, birka anak mlek paras kyor, ayorum. neyle kuyu kazar gibi saatler ce urap doru drst bir ey bulamamak hi de i ac deil. Sevgili defterim! Neler bulunduunu anlatmam iin sabrszla nyorsun, deil mi? Ama sen de arkeologlar gibi sabrl olmaya bak! Kaz yerine biraz ge gitmitim. Herkes toplanm meakla kanlara bakyordu. lk gzme arpan, kk bronzdan yaplm, sandk gibi bir eyin zerine oturmu gibi duran bir heykelcik oldu. Banda bal, sakal var. Yz sanki glyor gibi. Kaz bakan zerinde ne var diye olacak, srekli elinde tuttuu kk yontuyu fralyor. Ben de burnunun dibine yanaarak daha iyi grmeye a lyordum. Grdm kadaryla, sol omzundan tutturulmu iek li bir elbise giydirilmi gibi. nnde yukardan aaya kadar bur mak bir erit grnyor. Sanki rlerek yaplm. Ben onu izlerken, "fildii bir heykelcik" diye sevinli bir ses duyunca hemen ona y neldim. inin biri elinde toprak renginde kk bir yontu tutuyor du. Hemen herkes etrafn sard. Elinde tutan, onun fildiinden ol duunu nasl anlad diye atm. Onlar yle almlar ki buldukla rn tanmlamaya. Akam o ykanp temizlendikten sonra fildii 154

rengi kendini gsterdi. Bu bir da Tanrs imi. Arkeologlar syle mese bile, insan onu tahmin edebilecek. Heykelciin alt ksm yu varlak, yukarya doru piramit gibi ykseliyor. Ykselirken, kal kat dalara benzer bir grnts var. Banda, Tanr iareti kntlar olan sivri bir klah bulunuyor. Aynsn Yazlkaya'da grmtm. Ellerini omuz hizasnda apraz tutmu. "yi, ama Anadolu'nun or tasnda fildii nereden bulmu bu Hititler?" diye sordum. "Ya zapt ettikleri lkelerden ganimet olarak almlar veya tccarlar getir mitir" dediler. Kazdan daha ne kacak diye bakarken, topraklar arasnda bir mlek paras grnd. Ben onlarla pek ilgilenmiyordum, ama bir parann zerinde kabartma olarak yaplm boynuzuyla bir kei, bir parann zerinde de bir aslan grnce ilgilenmemek mmkn olmuyor. Paralar yava yava topland. "Bu paralara gre bir ga gal testi olacak" dediler. Hakikaten akam paralar denkletirilip yaptrlnca, tam olmamakla beraber, gagal testi ortaya kt. Bu testiler genellikle Tanrlara iki sunmak iin kullanlrm. Birok kabartmada grlyormu. ki sunmak iin eitli hayvan bii minde kaplar yapm Hititler. zerleri kabartmal olanlar ok de erli. ki kaplarndan az ksm bilek, alt ksm yumruk biimin de olanlar da ok ilgin geldi bana. Bir ara biri "mhr, mhr!" diye bard. Yine herkes o tarafa yneldi. Bir de baktk, birbiri ardnca zerleri mhr baskl birok koni eklinde kil topaklar meydana kmaya balad. Birisi "Galiba bir ariv bulduk?!" dedi; bir dieri, "Belki mhr deposu?!" diye karlk verdi. Ben dayanamadm, "Arivse, tabletler nerede?" diye bilgi bilgi soruverdim. Kazar glerek, "Bunlar tahta tabletlere aslan mhrler olmal!" dedi. Tahta tabletlere mhr baslamayaca iin, mhrlenmesi gereken tabletler iin mhrler kilden bir topan zerine baslyor. Topaa yaplan bir delikten ip geirilerek tablete aslyormu. Bunlara bulla diyorlar. Tahta tabletlerin zeri ne ya balmumu srlerek veya boya ile resim yazs yazlm ola155

can dnyormu uzmanlar. Eer buras tahta tablet arivi ise, tabletler yanm, mhrler kalm. Annem, "Belki burada halka ait belgeler vard. nk, halkn genellikle hiyeroglif denilen resim yazsn bildii tahmin ediliyor" dedi. Bu mhr basklarnn zerinde neler olduu, onlar fralanp temizlendikten sonra grlebildi. lgin olan hepsi resim yazlyd. Bunun iin bunlarn halka veya memurlara ait olabilecei sylendi. Kral ve kralie mhrlerinde onlarn adlar ayrca iviyazs ile de yazdrm. Bu akamlk bilgi yeter deil mi defterim? yi geceler.

156

KRAL UPPILULIUMA'NIN OYKUSU 13 AUSTOS 1958

Bugn annem bir kitaptan byk bir tablet resmi gsterdi ve "Bu tablet eski kazlardan km, asl bizim mzede. Bunun iinde yazlanlar yle nemli ki... Kral II. Murili, babas zamanndaki btn olaylar yazm buna. Hitit krallarnn en byk zellii, za manlarndaki olaylar yazmalar. Bu tarih yazclnn balangc saylyor. srailliler Tevrat yazmay Hititlerden renmiler" diye srdrd szn: "En nemli olay da, Msr Kraliesi'nin Hitit Kral'na yazd mektup" deyince, ben, "Ne olur anneciim, hepsini bana anlatr m sn?" demekten kendimi alamadm. Zaten o da onu bekliyormu ki, tableti bana gsterdi. Kral II. Murili'nin babasnn ad Kral uppiluliuma. Bu adn yazlmas da, sylenmesi de ok zor geldi bana. Adn anlam "temiz pnar" demekmi. Tam Hitite bir ad. Prensler dounca, onlara Hurri ad konurmu. Kral olunca Hitit ad verilir mi. Hurrilerin ne byk etkisi varm Hititler zerinde! Annem, "Araplarn bize olan etkisi gibi. Trkler slam dinini aldktan son ra, hep Arap adlar koymular ocuklarna. in garip veya ac ya n, eski Trk bilginleri Arap ad ile Arapa yazarak kendilerini Arap gibi gsterdiklerinden, hep onlara Arap bilgini denmi. Hititler hi olmazsa kral olunca deitirmiler adlarn. Yoksa onlar da Hurri soyundan gelmi olarak alglanrd" dedi. Annemin anlattna g re, Kral uppiluliuma, ferman yazdran Kral Telepinu'dan sonra

157

kendisi hakknda ilk ok haber alnan bir kral. Ondan nce bilinen, Kral I. Tuthaliya kars Nikalmati. Onlardan sonra gelen I. Arnuvanda kars Amunikal. Fakat, onlar hakknda bilgi veren fazla belge yokmu. Kral uppiluliuma, M 1380 yllarnda kral olmu. O, lkesinin snrlarn bytmek iin btn etraflarndaki krallk lara saldrm. Ta Suriye'ye kadar gitmi. O zaman Hititlerin dou sunda, batsnda, gneyinde hep ehir krallklar varm. Tabletler de isimleri yazl bu ehirlerden ok aznn bugnk yerleri sapta nabilmi. Kral her girdii yeri yakm, ykm, yama etmi. D nebiliyor musun defterim, oralardan Hattua'ya 3 330 esir getirmi. Ne yapmlar o esirleri acaba? Herhalde kle olarak altrdlar ve ya sattlar onlar. u savalar ne fena! nsanlarn alp, abalayp yaptklar e hirler, evler yaklp yklyor; gzlerinin iine baklp bytlen in sanlar bir anda yok ediliyor. Daha dn Avrupa ayn felaketi grme di mi? Bereket bizim lkeye girmemi o sava. Avrupa'daki savan ne kadar korkun olduunu, insanlarn oradan oraya nasl perian bir halde g ettiklerini annem anlattka, bizi o savaa sokmamak iin alan devlet adamlarmza nasl teekkr etsek azdr diyo rum. Canllar iinde galiba yalnz insanlar byle birbirine acmasz davranan. Binlerce yl iinde deimeyen tek ey savalar dnce me gre. Eh defterim, "Senin de dncen ne oluyor imdi?" diye sorma bana. Szm srdryorum ite. Kral uppiluliuma oralardan ayrca altn, gm ve ne kadar de erli eya varsa tam lkesine. Suriye'de askerleri yle ilerlemi ki, neredeyse Msrllarn snrlarn aacaklar. Msrllar ok korkmu bundan. Korkmakta haklar da varm. Hititlerin ordusu, sava araba lar, piyade ve atl askerleriyle son derece gl imi. Aksilik bu ya, tam bu srada Msr Kral Tutenkamon lm. Kars ne yapacan arm. Korkusundan Kral uppuliuma'ya yle bir mektup yazm: "Benim kocam ld. Bir olum yok. Duyduuma gre senin oullarn okmus. Birini bana gnder. Onu kendime koca. lkem 158

Msr'a kral yapaym. Ben asla klelerimden birini seip kendime koca yapmam." ok ilgin deil mi? Kral buna inanmam; lkenin byklerini toplantya aryor ve onlara, "Byle bir ey yaamm boyunca ba ma gelmedi" diyor ve doru haberi getirsin diye Msr'a birini gnderiyor. Onun getirdii haberde unlar yazyor: "Sen neden be ni aldatyorlar diyorsun? Benim olum olsayd bu utanc yabanc bir lkeye yazar mydm ? Ben baka lkelere deil, yalnz sana yaz dm." Bu mektup zerine kral, olu Zannanza'y gnderiyor. Kraln korktuu bana gelmi. Kralienin baka lkeden kral yapmak iin birini getirdiini duyan Msr'n soylular, ocuu yolda ldrm ler. uppiluliuma buna ok zlm, alam. "Ey Tanrlar! Ben ktlk yapmadm, ama Msr halk bunu neden bana yapt?" diye yaknm. Laf aramzda, Msr'a bir ey yapmam, ama dier yer leri yakp ykm. nsanlar ldrm, tutsak yapm, ehirleri ya ma etmi. Bunlar az ktlk m? Hitit krallar, kzlarn ve oullarn baka krallarn ocuklar ile evlendirip, o lkelerle dostluk kurmular. uppiluliuma da bir kz n Anadolu'nun dousunda, Hayaa Kral Hukkana ile evlendir mi; evlendirirken de yle bir art koymu: "Karnn kz kardei veya akrabas evine misafir giderse, yiyip iin, neelenin; ama as la gelen misafirle bir cinsel ilikiye girme! Girecek olursan cezas lm!" Herhalde o lkede byle bir gelenek vard. uppiluliuma, Muvatti adl bir kzn Mira lkesi beyi Mahuiluva ile evlendiri yor. Bir kzn da Mitanni Kral'nn olu Maddivatza'ya veriyor. Onu verirken de, "Kzmn zerine sakn baka kadn alma. Onun la dier kadnlar edeerde olmasn! Kzm sakn ikinci derecede kadn durumuna geirme! 0 kralie olacaktr" diyor. Bu Maddivatza uppiluliuma'ya kaarak ona snm. nk, uppiluliuma Mitanni lkesine saldrm ve onu yenmi. Kral Turatta'y da lkesinin soylular ldryor; belki, "niin yenildi?" di ye. Olu da Hattua'ya bu yzden kayor. uppiluliuma da onu k zyla evlendirerek babasnn yerine kral yapvermi. 159

Bu kraln iki kars varm. Bunlarn hepsi ayn zamanda kars myd, yoksa biri lp dierini mi ald, bilinmiyor. Annem, "Oldu olacak, kadnlarn adn da yazdraym sana. Birinin Hinti, ikincisi nin de Malnigal" dedi. Malnigal, bir Babil prensesi imi. Fakat, ya man ve kt ruhlu bir kadnm. vey olu, Kral Murili'ye ok znt vermi. Onun anlattna gre, kadn, babasnn mabetlere verdii btn deerli adaklar oraya buraya datm. Devlete ba l ehir krallklarndan zel olarak hara almaya balam. Daha n ce yazmtm; Hitit kralieleri, kocalar ldkten sonra, ocuklar nn krallklar zamannda da "egemen kralie" unvann tayarak, belgeleri mhrleyebiliyor, dinsel trenleri ynetiyor. Bu da ayn ekilde kralieliini srdryor, ama hep zararl iler yapyor. En fenas da Murili'ye by yapm. Bu byden zavallnn dili tutul mu. Bununla da yetinmemi, karsn, yani gelinini de by ile l drm. Gryor musun dostum, yasalarda fena by yapanlara lm ce zas olduu halde, sarayda bile by yaplyor, pes dorusu! uppiluliuma'dan iki nce kral olan II. Tuthaliya'nn Zippalantavi adl kz kardei de yengesi kraln kars Nikalmati'ya by yapm. Kralie bu byden kurtulmak iin ok uram. En sonunda byy boz mak iin dinsel bir tren yaptrm. Acaba by bozuldu mu dersin! Murili bunlara ok kzm. Sarayda vey annesi kralieyi yarg lattrarak kadn egemen kralielikten attrm. Saraydan da kart m, ama yine de ona bir ev ile geimini salama olanaklar vermi. uppiluliuma da az deilmi. Kendinden nce kral olan yeeni Tuthaliya'y ldrerek, krallk tahtna oturmu. Olunun yazdna gre, sonradan Tanrlar onu bu suundan dolay cezalandrarak l drmler. Olu bu olay yle anlatm: "Gen Tuthaliya Hatt lkesinde egemenken, ona btn prens ler, memurlar, askerler ballk yemini etmilerdi. Fakat babam, Tuthaliya'y cezalandrnca, hepsi babamn tarafn tuttu. Tuthali ya'y ve ona yardm edenleri ldrdler. Siz Tanrlar nce babam 160

korudunuz. Ancak, siz Tanrlar, efendilerim, sonradan babamdan gen Tuthaliya'nm cn aldnz. Babam Tuthaliya'nn katli yzn den ld. Babamn tarafn tutan prensler, memurlar ve askerler de bu yzden ld. Hatti lkesi bu yzden perian oldu. imdi veba daha da ktleti. Hatti lkesi ar zarara urad." "Yaplan ktlk cezasz kalmaz" derler. Doru mu acaba?!! Hi tit lkesinde veba hastal 20 yl srm. Murili'nin yazdna gre ok kii bu yzden lm. Annem, bu veba salgnnn sa'dan sonra da, zaman zaman Ana dolu'da, Akdeniz sahillerinde bagsterdiini, Avrupa'da, in'de, Hindistan'da da olduunu ve her seferinde binlerce insann ld n syledi. Bugnlk de bu kadar rendiklerimiz. yi geceler dostum.

161

DMAN KAKALAR 14 AUSTOS 1958

Annem bugn elime bir kitap tututurdu ve "Bak bunda ilgin bir metin var, istersen defterine olduu gibi geirebilirsin!" dedi. Sonra da metin hakknda ksa bir aklama yapt. Ferman karan Kral Telepinu'dan sonra Hitit lkesinde birok karklk olmu. Kuzey blgelerinde dank boylar halinde yaayan Kakalar, Hitit lere durmadan apulcu aknlar yapmlar; ellerine geeni yakp ykm, alp rpp gitmiler. O arada dn szn ettiim II. Tuthaliya kral oluyor; kars Nikalmati. Bunlardan sonra da Arnuvanda ve Amunikal ifti ortaya kyor. Bunlar kurban listelerinden reniliyor. lk ift hakknda bugn iin, kurban listesinden baka bir metin yok. kinci iftin zamannda Kakalar, saldrlarn o ka dar azdrmlar ki, szde kral ve kralie olan bu ift, ne yapacakla rn bilememi; ancak, Tanrlara durumu aklayp onlardan yardm istemekte bulmular areyi. Annemin verdii metinde, bu saldrlar, bu saldrlardan grdkleri zararlar Tanrlara aklanyor ve onlar dan yardm isteniyormu. Ben nce kitaptaki bu metni iyice okudum. Baz yerlerde tekrarlar var. Onlar yazmam. Benim okuduklarm imdi sen ren dostum! "Majeste, byk kral Arnuvanda ve byk kralie Amunikal yle sylyor: 'Yalnz Hatti lkesi siz Tanrlara kar saf, te miz lkedir. Siz Tanrlara yalnz biz Hatti lkesinde sayg gs teririz. Tapmaklarnzla kimse bizim kadar ilgilenmemitir. Ve 162

siz Tanrlarn mallar, gm, altn, hayvan biimli kaplar ve elbiseleri ile kimse bizim kadar ilgilenmemitir. Ayrca g m ve altn Tanr yontular zerinde bulunup, eskimi olan her ne varsa onlar bizim gibi yenileyen olmamtr. Kurban larnzn temizliine, gnlk, aylk, yllk trenlerinizin yapl masna kimse bizim kadar zen gstermemitir. imdi siz Tan rlarn kadn, erkek hizmetlileri kle haline geldi. Siz Tanrla ra ben byk kral Arnuvanda ve byk kralie Amunikal her konuda sayg gsterdik. Biz sizin ekmek ve araplarnzla, be sili sr ve koyunlarnz yeniden vereceiz. Siz bizim taraf tutun! Dmann Hatt lkesine nasl saldrdn, nasl ya malayp ele geirdiini size syleyip, sizin nnzde onlardan davac olmak istiyoruz. Bu lke, siz gkyz Tanrlarna ek mek, arap ve dier eyalarnz verirdi. Buralardan rahipler, Tanr analar (rahibeler), kutsal rahipler, algc ve ilahiciler srld. Tanrlarn dinsel trenleri yaplamyor ve eyalar atld. Oradan Arinna ehrinin Gne Tanras'na ait. g m, altn, tun ve bakr gne kurslar, tren elbiseleri, gm lekler, kurban ekmekleri, araplar ve kurbanlk sr ve ko yunlar ele geirildi. Bu saldrlan yerler Nerik, Hurama, Katama, Himuva, Zalpuva ve dierleridir. Sizin buralardaki tapnaklarnz Kakalar yktlar, siz Tanrlarn heykellerini krdlar. Gm, altn ve bronz kaplarnz, elbiselerinizi ya maladlar. Rahipleri, algc ve ilahi okuyucular, alar, f rnclar, ifti ve bahvanlar aralarnda paylap kle yap tlar. Kakalar her eyinize sahip oldular. Bu yzden bu lke de kimse adnz anmyor, kimse size kurban sunmuyor ve t ren dzenlemiyor. Buraya, Hatt lkesine de kimse sizin iin vergi getirmiyor. Sizlere hibir yerden rahipler, algclar gel miyor. Kimse size gne kurslar, altn, gm elbiseler ver miyor. Hayvan, ekmek, arap kurbanlar yapmyor. imdi size srekli yalvaryoruz. Kakalar buraya, Hattua'ya kadar gel-

163

diler. Tuhauna ve Tahantariya kentlerini vurup, kaplara ka dar indiler. Biz Tanrlara saygl olduumuzdan, onlarn bay ramlarna zellikle zen gsteriyoruz. Fakat, Nerik ili Kakalarn elinde olduundan, Nerik Frtna Tanrs ve dier Nerik Tanrlar iin, kurbanlar Hattusadan Nerik yerine, Hakmia'ya yollamak istiyoruz. Kakalar arp armaanlar verip ant iirilir: 'Nerik Frtna Tanrsna dokunmayn, yolda onla ra saldrmayn!' denilir. Fakat onlar armaanlar alp, ant ierler, ama ayrlr ayrlmaz and bozarlar, Tanrlarn szn kk grrler. Frtna Tanrs'nn andnn mhrn krarlar ve Haiti'den giden kurbanlara saldrrlar'." Nasl, ilgi ekici deil mi yazlanlar?! Tanrlara nasl da antaj yapmlar. Eer dmanlar kovamazlarsa kendileri de armaansz, kurbansz kalacaklarm. Hititlerin Hakmi kenti neresiymi bil ba kalm! Nereden bileceksin, tam bizim bugnk Amasya. Btn bunlara karn Kral Arnuvanda ve ei Amunikal, Kaka beylerine Hitit topraklarndan ba yapmlar. Bylece kendilerine baml yaparak saldrmalarn nlemek istemiler. Ba belgesin de Hitit Kral'na kar bir ihanette bulunmamalar, byle olan kim seyi hemen krala getirmeleri art koulmu. Galiba onun bir yarar olmal ki, daha sonra Kakalardan pek sz edilmemi. Bugnlk yazdklarm yine yeter, deil mi? yi geceler sevgili arkadam.

164

KYDE BR GEZNT 15 AUSTOS 1958

Sevgili defterim! Bu akam sana biraz ky gezmemizden sz edeceim. Benim arkadam Osman var ya, ite onunla bizim kye gittik. Kyde Osman' herkes tanyor. Yaz olduundan evlerin kap lar ak. Kadnlarn byk bir ksm tarlada, bahelerde. Anadolu kadnnn ilesi bu. Annemin anlattna gre, Osmanl Devleti'nin btn yk Anadolu kadnnn zerindeymi. Kadn nce kocasn, sonra olunu askere gnderirmi. Onlar en az 6 yllk, kimi Trablusgarp'ta, kimi Msr'da, kimi Yemen'de askerlik yaparken ya lrler, ya sakat olurlar ya da esir derlermi. Kadnlar tarlay srer, ekini bier, tam un yapp ambarna koyaca zaman devletin rc de dikleri vergi memurlar gelirmi. Szde onlar rnn yzde lO'unu alacaklarm, ama zavall kadn nasl bilecek ne kadar aldklarn. Memurlarn insafna kalm! Kadnlar hayvanna bakar, ailenin b tn yiyeceini kendi hazrlar, giyeceini dokur ve dikermi. ar dan bir ey almak gerekirse, onu da kendi rettii rnle takas eder mi. Bu takas, buradaki pazarda grmtm de ok armtm. Osman, "Aye Teyze" diye ak olan kapdan seslenince, hemen birisi sevecen bir sesle, "Osman, sen misin? Gel olum, gel ieri" dedi. Osman hemen, "Ben yalnz deilim, bak sana misafir getir dim" diye karlk verdi. O arada sevincini gsteren tatl bir glle Aye Teyze grnd. Herhalde Osman'n yannda bir kzla gelecei ni tahmin etmedii iin beni grnce ard. Osman hemen, "Bizim 165

kaz denetleyicisi Hatice Kzlyay Hanm'n kz tar" diye beni ta ntt. Biz daha yerlerimize oturmadan, oraya geldiimizi gren baz komular toplanverdi. Ne kadar candan insanlar sevgili dostum! Bi ze ne ikram edeceklerini bilemediler. nce ayranlar geldi. Arkasn dan aalardan kopardklar taptaze meyveler. Kadnlar bir taraftan byk bir yaknlk, dier taraftan yama uymayan bir sayg gste riyorlard. Anneme bunu syleyince, "Kzm, bizim kylmz oku mulara ok nem verir, sayg gsterir. Eitimsiz olduklarndan, okumularn her syledii dorudur onlar iin. Byle olmalan bir taraftan iyi, dier taraftan tehlikeli. Bu zavalllar, okumu olup, ka fasnn ii kara olanlara da kanabilirler" dedi. Kadnlar, stanbul'u, oradaki yaantmz, ne yiyip itiimizi, ne kadar okul olduunu sordular. Biri, "Kzm, mademki okuyorsun, muhakkak ebe ol emi!" deyince ben ardm. Meer onlar iin, kz larn okuyarak elde edebilecei en iyi meslekmi ebe olmak. Kyle rinden bir kz okuyup ebe olmu. Kzn devletten aylk almas, eli para grd iin ok byk bir gelir saylyormu. Ne yapsn ka dnlar! Hi durmadan altklar halde elleri para grmyor ki! Ben de onlarn yaamlarna ait baz sorular sorunca, hemen hep sinin dili zld. Kiminin kocas, kiminin babas, kiminin dedesi savalarda ehit dm. Hatta savaa gidip ne ldnden, ne ya adndan yllardan beri haber alnamayan birinden sz ettiler. Adamn yalnz anakkale Sava'na gittiini biliyorlar. Kars hl, gelecek diye bekliyormu onu. Ne zor beklemek! Kadnlar, kendi lerini can kulayla dinlediimi grnce, yazn tarlada yaptklar i leri, kn evdeki almalarn ayrntlaryla anlatmaya baladlar. En byk sevinleri eskisi gibi r alan vergi memurlarnn olma y. Cumhuriyet'in ilk dnemlerinde kylerine bir devlet memuru gelince, r (yani, rnn yzde 10'unu) almaya geldi diye ok korkarlarm. En byk zntleri de ocuklarn gnderecek okul bulamamalar. Yakn zamana kadar o civarda bir ky enstits var m. Her nedense yeni hkmet kapatm onu. "Orada ocuklarmz 166

1fi7

hem okuma yazmay, hem de ev yapmna kadar birok sanal re niyorlard" dediler. Anneme bunu sylediimde, "ok doru kzm, kazda bile onlarn yokluu belli oluyor. Eserleri ambalaj yapmak, sandklar iviletmek iin kimseyi bulamyoruz. Ky enstits var ken, ocuklar gelir, bu ileri bir rpda yaparm" dedi. Kadnn birinin kzn zorla kocaya karmlar. Kadn ok dert li. "Eer kzm okusayd onu kimse byle karamazd deil mi?" deyince, ardm kznn okumadna byle zld iin. An nem, "Kzm hi ama buna, yl 1958 imdi. Ben 1926 ylnda retmen okulu snavna girerken, hep Bursa civarndaki ky ve ka sabalardan kzlar gelmiti. Yanlarnda daha ok anneleri vard, hem de hibiri arafl deildi. ounun babas Birinci Dnya Sava'nda veya Kurtulu Sava'nda lmt. Snav kazanamayan kz lardan ok, annelerinin aladn gzlerimle grdm" dedi. 19301931 yllarnda Atatrk bir yurt gezisine kyor. Oralardan Milli Eitim Bakan'na gnderdii yaz da, halkn ocuklarn gnder mek iin okul istediini yazmas da bunu kantlyor. Atatrk o ya zda, bu kadar okul amaya devletin parasnn ve olanaklarnn ye terli olmad, bu yzden zel okullarn almas gerektii, aanla ra parasal destek salanmas ve vergi indirimi yaplmas nerisinde bulunmu. Bu gsteriyor ki, Cumhuriyet'ten hemen 7 yl sonra her kes okulun, okumann deerini anlam. Biz kadnlarla konumaya dalmken birden gzme, ate yanan ve zerinde sac bulunan bir ocak arpt. Bir kadn yere oturmu ha mur ayor, bir taraftan sac zerinde hamuru piiriyordu. ok ge meden biri "Bizde buna drm derler, ye bakalm beenecek mi sin?" diye henz scack sarlm bir yufkay, yannda ayran ile bir likte elime tututurdu. Benim de karnm ackmak zereymi ki, ii tereyayla yalanm ve bol peynir ve maydanozla doldurulmu drm, byk bir itahla yedim. Onlardan, "Bize de gel, bize de gel" davetleri arasnda ayrlrken, iimde hem byk bir mutluluk, hem de nedenini anlayamadm bir burukluk hissettim. Ky gezim de bu kadar sevgili dostum. 168

FALLAR 16 AUSTOS 1958

Annem kan tabletler arasnda kk bir tableti dikkatle ince lerken, hemen yanna sokuldum ve "nemli bir metin mi?" dedim. Annem, "Kzm nemli grnyor, ama dorusu anlamak ok zor. Bir fal metni parasna benziyor" deyince, gzlerim falta gibi ald. "Faltann" ne olduunu bilmiyorum, ama birden azma geliverdi bu deyim. "Byler, fallar, kehanetler! Bu Hititler de az deilmi dorusu" dedim. Annem, "Hititlerde fal, zellikle Tanrla rn isteklerini veya onlarn kzgnlklarnn nedenlerini anlamak iin sorulan sorular ve onlarn olumlu veya olumsuz yantlarn kapsyor" diye anlatmaya balad. Bir de insanlarn aresiz veya ka rarsz kaldklar konulara bir yant almak iin fala bavurmular. eitli yntemlerle fala bakm onlar. En bata koyunun karacieri ve barsaklarndaki girinti, kntlara gre sorularnn yantlarn bulmaya almlar. Bu fal tr Sumerlilerden Babillilere, ordan da Hititlere gemi. Mezopotamya'da kilden yaplm cier rnek leri bulunmu. Bunlarn zerinde olumlu, olumsuz yantlarn yerle ri gsterilmi. Annem, talya'da ok eskiden yerlemi olan Etrsklerde de cier falnn bulunduunu, onlarn da madenden cier mo delleri yaptn syledi. Ku fal var. Bunda zel olarak yetitirilmi kular, belirli bir yerde uurularak, bunlarn havalanp konmalar, alann belirli yer lerine gidip gelmeleri, dier kularla karlamalar dikkatlice g170

zetlenip yorumlanyormu. Ku falnda, kartal ve zel yetitirilmi hurri kuu kullanlyormu. Bir de ay fal varm. Ayn gkyzndeki duruuna gre anlam vermi Babilliler. Onlardan Hititler alm bu fal, kendi dillerine e virmiler. Dorusu ok drstm u Hititler! nk aldklar bu fal metninin st satrna Akadcasn, alt satrna Hititesini yazmlar. Bunu biz bulduk, biz yorumladk dememiler. Bakn nasm bu fal. /. Ayn rengi sar, sol ucu sivri, sa ucu kt gibi grnyorsa, 2 yl ilkbahar gzel olacak. 2. Eer ayn sa ucu ge dnk ise lkede bol rn olacak. 3. Eer ayn sa ucu yere doru ise btn lkenin hasad kuru yacak. 4. Eer ayn sol ucu ge dnkse lkede dzelme olacak. 5. Eer ayn sol ucu yere dnkse lkede lmcl salgn hasta lk olacak. 6. Eer ayn ular gneye dnk ve uzam grnrse, Akad ve Elam kral lecek. 7. Eer ayn ular kuzeye dnkse Akad kral dman yok edecek. 8. Eer ayn ular batya doru uzamsa yangn olacak. Bunun yazcsnn denetleyicisi de bir hadm imi, ad Annuvanza. Yazan da Tutta'nn olu Pikku imi. O zaman soyad olmad iin baba adyla belirlemiler insanlar. Topraklarmzda Cumhuriyet'e kadar srm bu gelenek, ne ilgin deil mi? Bir de talih veya kader fal varm. Bu da soyut ve somut eyle ri simgeleyen talarla yaplyormu. Byle bir fal yle yazlm tablette: Yal kadn talih fal olumlu ksn diyor ve talar atyor. "Gkyznn Gne Tanras kalkt, koyu kan ald. Tekrar tahta verdi. kinci gnde Tanr tm yaam ald. Onlar Kader Tanra s 'na verilmitir. Fal olumlu." Bir de suylan fal varm. Bir havuz yaplyor. Havuzun belir li yerlerine, kendilerine gre anlamlandrlm nesneler konuyor. 171

iinde suylanlan var. Sorular soruluyor. Suylan havuza konanlar dan hangisine giderse, soru yantnn olumlu veya olumsuz olduu yorumlanyor. Byle bir falda, "Byk Tanr neden fkelenmitir? Ben Tanr'ya bunun iin ok dua ettim. Fakat, bakas tarafndan senin neyin ih mal edildi ey Tanr! Havuz fal olumlu olsun! Ocak ylan gnaha gitti. O uzaa, kan ve yemin stelinin iine girdi. Baka bir ocak y lan saraydan kt, huzursuzlua gitti. Oradan da hapishaneye gir di. Uzaa ruhlara indi. Fal olumsuz." Fala bakan kadn, fallardan birinde istedii cevab alamazsa, o zaman dierine bavuruyor. in ilgin yan, falclar, bycler hep kadnlar. Yazlara geenler, mabet personeli olan kadnlarn fallar ve byleri. Hititlerin mabette yaplan btn ilemleri en ince ay rntlarna kadar yazmalar ok ilgin. Annem, fala ait metnin evi risi yaplm bir kd vererek, "Fallarla ok ilgilendin, istersen bunlar defterine yaz" dedi. lgilenmemek elde mi? Hemen onu alp okudum, imdi de sen ren onlar! Ey Tanr! Aruna'nn Tanrs! Hastalk dolaysyl..; krala kzd n anlald. Ey Tanr! Sen mabedinde herhangi bir ekilde kzdn sa cierdeki iaret olumsuz olsun! Yant: sol taraf olumsuz. Ey sen Tanr! Mabedinde kzdnsa, krala asla kzmadysan, ci er iareti olumlu olsun! Olumsuz. Aruna Tanrs'nn krala kzd anlald. Acaba ona neden kz d Tanr? Kralie Amatalla, Aruna Tanrs'nn nnde kfrettii, Tanr'ya aldr etmedii iin mi? Yoksa olunun annesinin elbise sini giyerek sarayda dolat iin mi kzdn? Eer yle ise, cier fal olumsuz grnsn! Taht solda, olumsuz. Eer bunlar iin kzdnsa huni kuu fal olumlu gstersin! Olumsuz. 172

Aruna Tanrs, kralieye ryasnda grnerek ondan kaya ma bedinin koruyucu Tanrs iin bir altn ta vermesini istemi. Krali e adak olarak iki ta vermi, biri bulunamyor. Eer bunun iin kzdnsa fal olumsuz olsun! Sol olumsuz. Altndan bir ahin, deerli talardan bir zm salkm verilmi. Bunlar bulunamam. Bunun iin mi kzdn ey Tanr? Yant olumsuz. Ammatalla'nn kz saraydan gizlice kam. Ey Tanr bunun iin kzdnsa olumlu cevap ver! Olumsuz. 173

Ey Tanr! Sen altn, deerli ta ve bir elbise istiyorsan huni ku u olumlu cevap versin! Olumsuz. Yalnz elbise ve rt istiyorsan huni kuu olumlu yant versin! Olumlu. Ne ilgin deil mi bunlar! Tanr neler istiyormu! Sarayda da ne ilgin olaylar. Prens, kadn elbisesi giyip sarayda dolayor, acaba ecinsel miydi? Prensesin biri saraydan gizlice kayor. Neden ve nereye kam kz? Nedenini bul bakalm. Mabette de hrszlklar oluyormu demek. Bunlara fal deyip gememeli. O gnk yaam dan kesitler veriyor bize. Sen de ayn kanda msn sevgili dostum?

174

KRALIE PUTUHEPA 17 AUSTOS 1958

Annem bugn, "Biliyor musun tar, dn bulunan mhrler ara snda Kralie Putuhepa'nn mhr basks da kt, gel gstereyim" dedi. Hemen yanna kotum. zerinde damga bulunan koni eklin de bir kil parasn dikkatli tutmam nererek elime verdi. Hi dik katli tutmaz mym! ok deerli bir sra elimden kayp decekmi gibi geldi bana. Koninin st tarafndaki yuvarlak yzde, iviyazlar ve resimlerden oluan bir mhr basks grnyordu. An nem, d kenardaki iviyazsnda, byk kralie Putuhepa'nn mh r, onun i ksmnda da resim yazsyla yine byk kralie Putuhe pa yazldn syledi. Yazlarn en stnde, ortasnda iee ben zer bir rozet ile iki tarafnda kanat olan resme gne kursu deniyor. Anlam, majestem, gneim demekmi. Ortada kralieyi simgele yen bir resim var. Onu daha iyi greyim diye annem elime bir b yte tutturdu. Dikkatlice baknca kabartma eklinde, profilden g rnen bir ba resmi gze arpyor. Sivri bir burun, ieri ekik bir az, olduka iri bir ene. Banda sivri bir balk ve onun zerinde enseyi kapatan tl gibi ince bir rt var. Bu bana kitaplarda grd m Hurrem Sultan'n resmini hatrlatt. rtnn altnda, kulaklarndaki halka eklinde kpeleri grnyor. Mhr inceledike do rusu ardm, bu kadar kk bir yzeye bunlar nasl sktrm lar diye. Bu bir bask. "Mhrn kendisi ya deerli bir maden veya kymetli tatandr" dedi annem. Onlar zerine bu yaz ve resimler 175

kazlarak veya dkm eklinde yaplyormu. Bana gre byk bir sanal. Bu kralienin kocas ile ortak mhrleri de varm. Mhrn zerinde her ikisinin ad ve unvanlar yine iviyazs ve resim yaz syla yazlm. Onlar gerektiinde bir arada, gerektiinde ikisi ayr ayr belgeleri mhrlyorlar. Onun henz kralie olmadan da mhr varm. Onda, "Hatt l kesinin prensesi, yeryznn efendisi Arinna'nn Gne Tanras'nn hizmetisi, Kizzuvatna lkesinin kz Ptuhepa'nn mhr" di ye yazlym. Anneme, "Bu kralieden biraz sz eder misin?" dedim. O da bu nu bekliyormu galiba, hemen anlatmaya balayverdi. Onun Kral III. Hattuili ile evlenme yks yle: Babas uppiluliuma zamanndaki olaylar yazan Kral II. Murili'nin olundan biri olan Hattuili, Msr lkesi ile Hititliler arasnda ilk ve son sava olarak nitelenen Kade Sava'nda bir kumandanm. O zaman Hitit Kral bunun aabeyi Muvatalli'nin olu III. Murili; prenslik ad Urhiteup. Hattuili, savatan dnerken Kummani ve Lavazantiya ehirlerine urar. Orada kendisinin Ko ruyucu Tanrs tar'a gerekli kurbanlar sunar. Lavazantiya'da Hat tuili bir rya grr. Ryasnda bu Tanra ona, kendisinin rahibi olan adamn yine kendisinin rahibesi olan kz Putuhepa ile evlen mesini nerir. Bunun zerine onunla evlenir. Putuhepa tam bir Hurri ad. Kendisi hakikaten Hurri halkndan. Hurrilerin Suriye'nin ku zeyinde ve dousunda varlklar M 2300'lerden biliniyor. Uygar insanlar bunlar. Smer, Babil uygarlklarndan ok etkilenmiler. Putuhepa da o yzden ok gz ak bir kadn! Evlendiklerinden bir sre sonra, kocas kral olan aabeyinin olu III. Murili'yi ne ya pp yapp tahtndan indirir ve yerine M 1275'te kral olur. O da III. Hattuili olarak kralln M 1250 ylna kadar, 25 yl srdrr. Artk kralielie ykselen Putuhepa mthi bir kadn olur. Mt hi derken, entrikac, dolap bir kadn anlalmasn! Kocasyla bir176

likte kralielik grevlerini en iyi yapan, kocasna son derece bal, ayn zamanda ona ok dkn bir kadn. Hattuili ocukluunda ok hastalkl imi. Tanra tar babasna ryada grnerek, kendi yazdna gre yle sylemi: "Yllar Hattuili iin ksadr (yani mr uzun deildir), onu bana ver, o benim rahibim olsun! O zaman salkl olur. Ve babam beni, kk ocuunu ald ve beni Tanrann hizmeti ne verdi. Ve Itar benim efendim, benim elimden tuttu, bana hkmetti." Fakat buna ramen yine tam iyi deilmi ki, kars durmadan onun salkl ve uzun mrl olmas iin Tanrlara, Tanralara ok deerli adaklar yapm. Bu adaklarn, mabet envanter defterlerine ne amala, kim tarafndan verildii yazl imi. Bu yzden biliniyor. Bu adaklardan ou, Yeralt Tannas Lelvani'ye verilmi. Bunlann zerinde "Ey Tanram! Kralma salk verirsen sana altndan bir kap getireceim" diyor ve her yl verdii sz tutarak, eitli deer li maden ve talardan yaplm adak eyalarn getiriyor. Bunlar, al tndan, gmten kaplar, iki boynuzlar, altndan kral heykelleri ve ya bstleri. Bunlar arasnda seneler, aylar, gnler, ryalar gibi soyut nesneler de varm. Uzmanlar bunlann resim yazs ile yazlm e killeri olmal diyorlarm. Bir adakta da, "Eer gneim ayaklarn yakan ateten kurtulursa, Tanra Ningal'e Lapislazuli (mavi ta) sapl altndan bir kap vereceim" demi. Kralie sosyal almalar da yapm. Tanra Lelvani, tapnanda dul ve ocuklu kadnlar ko rumaya alm. Onlar zel bir i olarak stlkte altrm. Hatta korumaya ald bu kadnlardan birini evlendirmi de. Bu kralie, devletin btn politik, hukuksal ve dinsel ilerde ko casnn yannda eit ekilde yer alm. Bazen de bal bana i yap m. Dinsel trenleri barahibe olarak ynetmi. Baz kabarmalarda o, rahibe elbisesi boydan boya kapal, malah eklinde bir giysiyle grnyor. Hatta o baz dinsel trenleri ve trenlere ait dank e kilde duran metinleri toplattrarak, ktiplere yeniden yazdrtm. 177

Bir memurun yolsuzluu davasnda da bulunmu. Krallarla mektuplam. imdiye kadar saray arivinde bu kralieye yazl 15 kadar mektup bulunmu. Bu mektuplarda kocasna nasl yazld ise ona da ayn slupta yazlm. Bu iftin kzlar, oullan olmu. Nerikaili adl oluna Amurru Kral Pentiina'nn kzn alm. Gaulaviya adl kzn da bu Pentiina'ya vermi. Yani babaya kzn vermi, oluna da onun kzn alm. Tam dei toku. Fakat, kzn krala verirken, "Kzm evle nince kralie unvann alacak" diye art komu. Bir kzlarn daha nce, ikinci kzlarn da Msr Kral Ramses'e, onun krallnn 34. ylnda evlenmek zere gndermiler. Bu kz ok byk bir alay ve eyizlerle Msr'a gitmi; sarn ve ok gzelmi. Dn alay Su riye topraklarndan geerken, iki lke arasnda bar oldu diye b yk enlikler yaplm. Oralarn valileri, muhafz askerleri dn alayna katlmlar. Geline eyiz olarak esirler, at, sr ve koyun srleri, birok altn ve gmten deerli eyalar verilmi. Bu evli lik Msr'da Abusimbel Tapna'nda resimle gsterilmi. Putuhepa'nn bu dne gidip gitmedii belli deil. Fakat, kocas davetli olduu halde ayaklarnda yanma var diye gitmemi. Putuhepa bu dnle ilgili olarak Msr Kral ile mektuplam. Ramses'in onun bir mektubuna karlk gnderdii mektupta yle yazlyormu: "Tanr Amon'un gzdesi, gnein olu, Msr lkesinin kral, byk kral Ramses yle syler: Hatt lkesinin kraliesi, b yk kralie Putuhepa'ya syle: ite ben kardein iyiyim. Evle rim, oullarm, ordularm, atlarm, arabalarm hepsi iyidir ler. Sen kz kardeim iyi olasn! Evlerin, oullarn, ordularn, atlarn iyi olsun! lkende iyilik olsun! Kz kardeime syle! ite elilerim, kz kardeimin elileriyle birlikte bana geldiler. Onlar bana, kardeimin, Hatti lkesinin kral, byk kraln iyiliini bildirdiler. Kardeimin, kz kardeimin ve lkelerinin

178

iyi haberlerini alnca ok sevindim. Kz kardeimin bana gn derdii mektubu grdm. Ve Hatti lkesinin byk kraliesi olan kz kardeimin ok gzel yazd konular iittim. Karde im Hatti lkesinin kral, byk kral bana yle yazd: Kz mn bana iyi ya dkecek kimseleri gnder! Onlar onu (prensesi) Msr Kral'nn, byk kraln evine gtrsnler!' Kardeimin bana haber verdii bu karar ok gzeldir. Msr lkesinin Tanrlar ve Hatti lkesinin Tanrlar iki byk lke yi ebediyyen bir lke olarak birletirmek iin bizi bu karara ynelttiler." te bu da nl Hitit Kraliesi Putuhepa'nn yks. Fakat, onun son yllar, daha dorusu kocas lp yalandktan sonra, pek iyi gememi. nk, ona ait bir metinde, "Arabaclar beni arabayla gtrmyorlar. Onun iin ben kralie alayp, szlanmaya bala dm. Bu srada arabaclar, benimle alay edercesine srekli olarak kahkaha ile gldler. Ve bundan baka elimdeki atlar da alp g trdler. Beni hi kimse araba ile gtrmedi ve beni hi kimse say mad" diye yaknm. Zavall kadn! Fakat, bundan 3 500 yl nce, lkemizin topranda yaam olan bu kadn ne kadar zgr, ne ka dar becerikli imi. Bugnk sarlp, sarmalanp bo kafa ile dolaan kadnlarmz duysun bunu, deil mi sevgili dostum!

179

PROF. SEDAT ALP VE RENCLER 18 AUSTOS 1958

Bugn Boazky'e Hititoloji profesr Sedat Alp ile Arkeoloji ve Hititoloji blmlerinde okuyan renciler geldi. Ortalk kalabalklat. Annem beni profesre tantt. Ne mutlu bana bu yata by le nemli kimselerle tanyor, onlarla konuuyorum. Defterim! Bu gn sana ok ey yazacam galiba. nce, Prof. Sedat Alp'i sana da tantaym. Bunlar kendimden bilmediimi biliyorsun deil mi? Prof. Sedat Alp, 1932 ylnda devlet tarafndan snavla Alman ya'ya tarih renmek zere gnderilmi. Annem hep, "Cumhuriyet'imiz kurulal 10 yl olmu. Bir taraftan borlar deniyor, bir ta raftan kalknma uralar arasnda bu rencilere para nasl yeti tirildi?" diye syler. Sedat Alp orada Hititoloji derslerini ok sev mi ve oraya devam etmi. 1940 ylnda doktorasn tamamlayp Almanya'dan geri dnm. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi'nde an nemin hocas Prof. Gterbock yanna asistan olmu. Gterbock ay rlnca onun yerine Sedat Alp profesr oluyor. Annem, onun ok yetenekli olduunu, Hitite gibi modern dilleri de iyi bildiini, ken disinin tam bir bilim insan olduunu sylyor. Ben de kendisini ok sevdim. Onlar gelince bana da elence kt. Hemen ehri gezmek isti yorlard; ben de onlara takldm, yeniden Hattua'y gezdim, ama yorgunluktan canm da kt. ehir ne kadar geni bir alana yayl m! Sylediklerine gre 16,7 hektarm. Zamannn en nemli eh180

ri olan Babil'den bile bykm. Her yeri birden gezmek ok yoru cu oldu. Ben hep grmediim yerlere zaman zaman gitmitim. O yzden bu kadar yorulacam tahmin etmedim. Neyse uyuyunca yorgunluum geer. rencilerin anlattklarna gre, Hattua'nn etraf vaktiyle me e ormanlaryla evriliymi. ehir snrlarnn ii de ok aalk imi; ama imdi her taraf kupkuru. Kesip kesip yakm veya bina yapmlar. Hattua'da binalar ta ile tahtadan yaplm ounlukla. renciler hem geziyor, hem de rendiklerini birbirlerine anlat yorlard. Hitit krallar, zellikle snr boylarnda konaklayacaklar yerlere birer saray veya ev yaptryorlarm. Saray yapan maran goz, ormandan aa getirmeye gittiinde saraydan ona bir kz, koyun, kp arapla eitli ekmekler verilirmi. Binann kalasla r ve at tahtalar hazrlandnda eitli ekmeklerden 75 tane ek mek, temeli atlnca bir kz, bir inek, 10 koyun alyor. kz Fr tna Tanrs'na, bir inek Gne Tanras'na, koyunlar da eitli Tan rlara kurban ediliyor. Adamcaza ekmeklerle arap kalyor. Bun lardan, bina yapmnda marangozluun nemli olduu anlalyor. Evlerin ahap olmas yangn kolaylatrd iin, ehrin yksek bir yerinde yangn gzleyicisi bulunuyormu. ehrin surlarn ve kaplarn gezerken," aslanl kapnn i ks mnda bir yere, "Buras Yenice Kale" dediler. Sfenksli kapnn i ksmnda da drt mabet kalntsn gezdik. Ben onlar grmtm, ama ne olduunu bilemedim. Nedense sormadm da. Bu kaplarn olduu yere st ehir diyorlar. Buras daha ge zamanda oturma ye ri olmu. Burada Nanta, dedikleri bir kaya var. Bunun zerinde resim yazsyla yazlm yaz, Kral II. uppiluliuma'ya aitmi. e hir bir st, bir orta, bir de alt ehir olmak zere ayr zamanda ya plm. Alt ehir en eski Kltepe Karum zamanna aitmi. Kltepe Karum beni meraklandrd. Anneme onun hakknda unutmadan so rular soracam. Kral saraynn bulunduu byk kaleye ktmzda, renciler ellerindeki kaz mimarnn yapt krokilere bakarak, binalarn ne181

releri olduunu karmaya alyorlard. Dorusu ben o karklk iinde, neyin ne olduunu nasl anlayabileceklerine aklm pek kes medi. Gsterdikleri bir yere, "Kraln devlet ilerini yapt bir bina olmal" dediler. Onun iinde ktipleriyle birlikte kraln alt odalar, devlet misafirleri iin kabul salonlar varm. Binalarn iki katl olduunu sylediler. Fakat, yalnz ilk katn temelleri grn yor. "Nasl anlalm iki kat olduu?" diye sordum. Bir renci "Yknt kalntlarndan" diye yantlad. Belgelere gre kraln hare mi iin.ve kralie iin ayr binalar olmal imi. Ayrca kraln btn hsm ve akrabas da bu binalarda duruyormu. Onlardan baka, sarayn muhafzlar, kapclar, iilerinin oturaca binalar, ktp hane ve ariyler de burada. Bunlardan baka o kadar insana yemek piecek mutfaklar,; depolar, at ahrlar, silah depolan burada imi. Sarayn etrafn eviren kaln sur duvarlarnn kalntlarn, giri ka p yerlerini birer birer inceledi renciler. Yazlkaya'ya da ktk. Ben yle yorulmutum ki, onlara yeniden bakacak halim kalma mt. Yazlkaya'ya girmeden nce, n tarafta vaktiyle bir de tap nak varm. Orada kalntlar grmtm, ama "Ne varm burada?" diye sormay akl edememiim. Bugn onu da renmi oldum. ehir kalntlarn gezip geldiimizde, herkes bitkin bir haldey di. Akam yemekten sonra, bu kez ayaklar yerine eneler ald. Profesr Sedat Alp bir taraftan kaz kuruluyla Almanca konuuyor, dier taraftan rencilerin sorularn yantlyordu. Hitit uygarl, tabletlerdeki konular ortaya dklmeye balad. Bu kazda kan nemli buluntulardan sz edildi. Ben hepsini byk bir dikkatle dinliyor, defterime yazmak iin bilmediklerimi aklmda tutmaya alyordum. lknce Hitit krallarnn grevleri ortaya atld. Ben onlar biraz renmitim, ama yine de, iyice dinleyip sana da yaza ym dedim dostum. Hitit krallarnn balca grevleri, bakuman dan, barahip ve bayarglk. Krallar, talar zerindeki kabartma larda kumandan kyafeti ile deil de, hep rahip kyafetinde gsteriliyormu. Yazlkaya'da grmtm onu. Banda takke gibi bir 182

balk, ayak bileklerine kadar uzanan bir cppe, bir kolunun zerin de, dierinin altndan geerek ucu aa doru sarkan bir al, elin de krallk simgesi olan lutus denilen ucu kvrk bir asa, ayaklarnda bizim arklar gibi burnu kvrk bir pabu. Hitit inancna gre, yer yzn, gkyzn ve insanlar Frtna Tanrs var ederek, kendi yerine lkeyi ynetsin diye Labarna'y kral yapm. Bir metne gre de, Frtna Tanrs Gne Tanras ile birlikte lkeyi ynetsin diye kral Labarna'y vermi. Bylece krallar Tanr yerine, halkn ve l kesini ynetiyorlar. Birden aklma geldi. Bu inan bugnk dinler de de var deil mi? Padiahlara halife denmesi, Allah'n yeryzn deki glgesi, onun yerine yneticisi anlamnda imi. Hristiyanlk ta da papann grevi ayn. Krallar barahip olarak Tanrlara ait btn trenlerin yaplmas n salamak zorunda. Eer yaptrmazlarsa, Tanrlar kzyor, krala, ailesine ve btn lkeye eitli felaketler veriyor. Birden, "Krallar Tanr olarak alglanyor mu?" diye sordum. He men rencinin biri sorumu yantlayiverdi: "Krallar yaarken Tan r saylmyor, fakat ldkten sonra yaplan heykelleri mabetlere ko nuyor ve Tanr gibi kutsanyor. Onlar iin kurbanlar sunuluyor, fa kat Tanrlar meclisine giremiyor. Kralieler de ayn ekilde kocas ile eit sayg gryor" dedi. Her kraln kendi zel Tanrs var. renciler, kraln yarglndan sz ederken, onu ne kadar iyi bildiimi, o konuda defterim sana yazdm hatrlayarak ok mut lu oldum. Fakat, krallarn bakumandanlndan ve ordularndan sz alnca, imdiye kadar onlar hakknda bir bilgi yazmadm hatrlayarak, byk bir dikkatle dinlemeye baladm. Hitit ordusu piyade ve arabal olmak zere iki takmdan oluu yormu. Ben, "Mademki atlar var, neden bir de svari takm yok mu" diye dnmekten kendimi alamadm. Ordunun temeli yaya askerlermi. Bunlar lke halkndan veya savalarla kendilerine baladklar krallklardan alnrm. Bu baml krallklar, sava g c ile alndktan sonra, oralara hep Hitit krallarnn oullar, yeen183

leri veya saraya ok yakn olanlar kral yaplrm. Veya o krallarla Hitit krallarnn kzlar evlendirilir, hatta o krallardan kz alnarak evlilik bayla da balanrlarm. Prenslere byk topraklar ba lanyor. Onlar da karlnda her yl belirli vergilerini kendileri ge tirip, krala ballklarn kantlamak zorunda imiler. Ayrca sava srasnda asker vermekle de ykmller. Annemin sylediine gre, Osmanl padiahlar da beendikle ri kimselere, iinde kyleri, tarlalaryla byk toprak ba yap mlar. Onlar airet reisi veya aa olmu. Topraklar iinde olan b tn kyller onlar iin alm. Onlar da devlete vergi ve asker vermi. Bunlar bugn de varlklarn srdryormu. Demek ki, Hitit Devleti zamanndaki uygulama bugne kadar gelmi. Hitit Devleti'ne balanan bu krallklarla hep antlamalar yapl m. Bu antlamalara gre, onlar Hitit Devleti'nin dmanlaryla dman, dostlaryla dost olacak. Kaaklar geri verilecek. Buna kar lk Hitit krallar da onlar dmanlardan koruyacak, aralarndaki anlamamazhklarda hakemlik, yarglk yapacak. Hititlerde biri askerlie girerken kamayacana dair yemin edermi. Savatan kamak byk bir su. Cezas dorudan doru ya kral tarafndan veriliyor. Asker yalnz yemin etmekle kalmyor, yemin bozulmasn diye bir de sihir treni yaplyormu. Sihir szn duyunca hemen ilgilendim. Bir renci benim ilgi lendiimi grnce, "Gel sana anlataym" diye beni yanna ard. Hemen kd kalemi aldm sevgili defterim, rendiklerimi sana vermeden olur mu? Yemin ettiren rahip, yemin eden askerin eline koyun ya ve balmumu vererek onlar atee attryor ve yle sylyormu: "Kim Hatti lkesinin kralna kar saygszlk ederse, o da bu yalar gibi erisin, zlsn!" Askerler de hep birden "Erisin, zlsn!" diyor lar. Rahip tekrar askerin eline arpa ve ekmek veriyor. Onlar ezdi riyor ve "Bu arpay deirmen talar arasnda ttkleri, su ile kartrp piirdikten sonra paraladklar gibi, kim bu yeminleri 184

bozarsa, kim krala, kralieye ve Hatti lkesine ktlk yaparsa, on larn kemikleri de byle tlsn, ayn ekilde suda boulsun, paralansn" diyor. Askerler de onu onaylayarak "yle olsun!" di yorlar. Sihir yapan, "Kim bu antlar bozarsa, Tanrlar onun gele ceini yok etsinler. Kars, erkek ve kz ocuklar dourmasn! Tar lalar rn vermesin! Sr ve koyunlar yavrulamasn!" diyor. Ne byk bir ceza! lgin olan, Hitit dininde hep korku var. Tanrlar durmadan cezalandracak insanlar. Acaba hakikaten Tanrlar yap lan hatalar veya gnahlar hep cezalandrm m? Onlara gre ce zalar yaarken veriliyor. ldkten sonra deil. Hitit sava arabalar hakknda da bilgi aldm. Arabalarn tekerlek leri alt ubuklu imi. Onlar kabartmalardan incelemek aklma gel memiti. Arabada kii olurmu. Arabay sren, arabay sreni bir kalkanla korumaya alan, savaa ok ve mzrakla katlan. Onun ok tor basnda 30 kadar ok bulunurmu. Aynca mzra da var. En nemlisi savaa giderken arabalarn hepsi bir srada gitmeliymi. Bunu salamak iin atlarn ona gre terbiye edilmesi gerek. At larn nasl eitilecei bile tablete yazlm. Yazan da Hurri kkenli Kikkuli adl bir adam. Buna gre Hititler at kullanyorlar, ama onu eitmesini bilmiyorlar. Herhalde at da onlar yoluyla elde ettiler. Krallar savalara genellikle yaz aylarnda kyormu. Sava k yafetinin de kral kapsndaki Tanr kabartmasnn stndeki kyafet olmas gerekmi. Hititlerin sava gcne gelince: Metinlerden karlan sonuca gre ilk Kral Anita zamannda 400 yaya, 40 araba, Kral uppiluliuma zamannda 1 000 yaya, 100 araba, daha sonra 10 bin yaya, 700 araba, Msr ile yaplan Kade Sava'nda da 17 bin yaya, 3 500 ara balar varm. Hititler hi durmadan sava yapm, aldklar ganimetlerle de lkesini geindirmi krallar. Krallarn bir grevi de sosyal dzeni salamak. lkesinde yok luk olmayacak. Kimse yiyeceksiz ve giyeceksiz kalmayacak, yani 185

a ve plak olmayacak. Ne iyi! in fena taraf, lkeye bulac has talk gibi genel bir felaket gelince, bunun, kraln yapt bir gnah yznden olduuna inanlrm. O zaman kral yand! Eski alarda krallar, fakirleri birer birer arp, tra ettirir, yalattrr, ellerine ekmek, su verirmi. nsana scak gelirse onu so ua, souk gelirse scaa gtrrm. Ne iyi deil mi byle bir devlet bakanna sahip olmak. Bu akamlk da bu kadar. Yarn bakalm daha neler yazacam sana!

186

SARAY KAVGALARI 18 AUSTOS 1958

Sevgili defterim! Bugn yine sana ilgin olaylar yazacam. Bak, Hititlerde de ne aile ekimeleri, gelin, kaynana atmalar, dnrler arasnda kskanlklar, ne iftiralar oluyormu. Hem de kral saraynda! Bunlarn tm yksn sana yazacam. Bana "nereden rendin?"diye sorma! Hani bir deyim vardr: "zmn ye de ba n sorma!" te yle! Bu yk Kralie Putuhepa ile ilgili. Zavall kadn! Kocasnn zamannda srd saltanat ne kadar muhteem ise, o lnce tam tersi olmu. Daha nce de yazmtm; kralieler kocalar ldkten sonra ve ocuklarnn krallklar zamannda, lnceye kadar ege men kralieliklerini srdryorlar. Putuhepa'nn kocas lnce ye rine vey olu IV. Tuthaliya kral oluyor. Putuhepa, kral olan bu vey oluna Pattiya adl bir kadnn kzn alyor. Gelinin annesi sa rayda yayor; ayn zamanda kendine gre baz grevler de yklen mi. Kadn yava yava Putuhepa'nn ilerine de burnunu sokmaya balyor. Tabii bu kralienin hi houna gitmiyor. ki horoz bir p lkte ter mi? Balyor oluna szlanmaya. Kadn saraydan attr yor, ama kadn kurnaz; ne yapp edip tekrar saraya girmeyi baar yor. Bu kez Putuhepa'ya iyice kinleniyor. Dier taraftan kz da ege men kralie olmak istiyor, ama kaynanas yaad ve sarayda kal d srece ona sra gelmeyecek ve hep kraln kars veya byk prenses olarak kalacak. Yazk deil mi bu kadna! Bunun iin o da 187

nasl etsem de u kaynanay bamdan atsam dncesinde. Bu ara da kralieye ok kzan, ona di bileyen Ammatalla adl bir kadn karlarna kyor. Bunun kralieye kzmasnn nedeni, Aruna Tanrsna kar olan grevini yapmam, onun gzn boyamaya kalkm. Kralie bunu duyunca son derece hiddetleniyor, kadn Tanr'nn nnde lanetliyor. Lanetlenmek de Hititlerde ok fena. Ancak, sihirlerle ondan kurtulma olana var. imdi kralieye kar dman kadn! bir olup kralieyi nasl saraydan attracak larn planlamaya balyorlar. Bu arada bir taraftan ana kz, bir ta raftan kralie krala, durmadan birbirlerinden yaknyorlar; bu yz den zavall kral da hastalanm. Kolay deil kadnn drdrlar arasnda kalmak. Bunlar kralieyi gzaltnda tutmas, onun herhangi bir yanl davrann yakalamas iin Ammatalla'nn olunu kadn gibi giydi rip saraya sokuyorlar. Fakat, herhalde ocuk beceriksiz kyor ki, yakalanyor. Yaka paa Aruna ehri Tanrsnn yanna hizmet et mek zere sryorlar. Kralie bir gn koruyucu Tanrsnn kaya tapnandaki heyke line altn bir elenk koyuyor. Onu sulamak iin bir neden kyor ortaya. Szde, Aruna Tanrs, kralieye ryasnda, "O elengi ba na getir" demi. Kralie de bunu yapmam. Oraya gtrecei yer de, onu alp sarayn mabeyincisine verip saklatm diye bir laf k yor. Belki de bu kadnlar kard onu. Onunla da yetinmiyorlar. Kralienin bir altn elenk yerine iki altn elenk koyduunu, onla rn yannda da altndan bir ahin, deerli talardan yaplm bir zm salkm, rozetler, altndan gz ve ka kapaklan bulunduunu, bunlar kralienin sakladn sylyorlar. Gidip tapnak aranyor, ancak bir elenk bulunuyor; dierleri yok. te kralienin ilk byk suu! kinci su olarak da, kralie szde Palla adl bir adama birtakm aletler vermi. Ne aletler, ne de ald sylenen adam bulunuyor. Fa kat, bir laf kmaya grsn, artk herkes kendine gre ona eitli ek-

188

meler yapar. Bu dedikodular yznden kralienin saraydaki eski otoritesi bozuluyor. Etrafndakilerin ona kar saygs kalmyor. Kralie bu durumdayken, o da Pattiya, yani dnr tarafndan tehdit edildiini, onun adamlar tarafndan dvldn syleyerek ondan ikyet ediyor oluna. Hasta olan kral, bu ikisinin birbirini sulamalarndan, dedikodularndan bkyor ve Pattiya'y Aruna ehri Tanrsna hizmet etmek zere sryor. vey annesi Putuhepa'y da Utrul ehrine gnderiyor. Bylece kral iki kadnn dediko dusundan kurtuluyor. Kars da egemen kralielie kavuuyor. te byle dostum, sevgili defterim! Gryorsun insan karakte ri bin yllar boyunca bile ayn. Gl olma hrs, kskanlk, iftira hep srp gidiyor. kimizin arasnda byle eyler olamaz deil mi? Haydi iyi geceler!

189

ALACAHOYUK 1 19 AUSTOS 1958

Bugn ok heyecanlym sevgili defterim! Yarn perembe, tatil gn. Alacahyk'e gideceiz. Oraya gidilecei srekli syleniyor du, ama bir trl gerekleemiyordu. Nihayet yarn gidilme karar km. Yeni bir yer greceim diye seviniyorum. Bugn annemden oras hakknda bilgiler aldm. Hep duyarm; bir yere seyahate gidil meden nce, orada nelerin olduunu, nelerin zellikle grlmesi gerektiini renmeli imi. rendiime gre, Alacahyk' ilk olarak, geen yzyl bala rnda W.C. Hamilton adl bir ngiliz bulmu. ayoruz bu insanla ra; bugn bile doru drst yolu olmayan bu yeri nasl bulmu diye. Hem de ta ngiltere'den geliyor. Araba, tren de yok! Bizim iinde ya admz, ayamzn altnda olan bu yerlerle neden bizim insanla rmz hi ilgilenmemi? Kukusuz eitimsizlikten. Anadolu halk nn, okumaktan, yazmaktan haberi yoktu. Nasl olsun, okullar yok tu ki! Ona karn Bat'da neredeyse bin yl nce niversiteler al m. Arada ne byk zaman fark var! Osmanl padiahlar yalnz l kesine toprak kazandrmak peinde sava yapm. Asl kendi halk nn yaad Anadolu ile hi ilgilenmemi. Onlar uyandrmak iste memi. Annem, "Bu kafa hl sryor. Yeni hkmet, Atatrk'n is teinin aksine, halk uyanmasn diye, ky enstitlerini, halkevlerini kapatt" diyor. Anadolu halknn btn uras, gnlk yaantsn srdrebil mek, devlete vergi, savalara asker yetitirebilmek iin almak, 190

vakit bulduunda da ldkten sonra cennete gidebilmek iin hazr lanmak olmu. Yaadklar srece, ellerinde olan cenneti grmeye vakit bulamam zavalllar. Bizim insanmzn Alacahyk'e ilgisi Cumhuriyet ile, daha dorusu Atatrk ile balam. O, o gnlerin iki nemli arkeologu Hamit Zbeyir Koay ile Remzi Olu Ark'a orada kaz yapmalar n nermi. Ve kurdurduu Trk Tarih Kurumu yoluyla da parasal destei salam. "Atatrk'n btn amac, o zamana kadar hi d nlmemi bir konuyu, yaadmz topraklarn eskia tarihini ortaya karmak, Trklerin Anadolu'ya gelilerini, eski kltrlerden nasl etkilendiklerini, bu eski kltrlere ne gibi katklar olduunu bilimsel olarak ortaya karmakt" diyor annem. Atatrk, "Kendi insanmz, arkeoloji ve antropoloji bilimleri zerinde uzmanlarsa, kendi kkenimiz ve yapmz daha iyi aratrlacak ve anlalacak tr" demi. Onun iin arkeolojiye ok nem vermi. Remzi Olu Ark, o gnn zor koullan iinde, stanbul niversitesi'nin felsefe blmn bitirdii halde, 1926 ylnda, Fransa'da bulunan Sorbonne niversitesi'ne arkeoloji eitimi grmek zere gnderilmitir. 1931 ylnda eitimini tamamlayarak almak zere memlekete dnm. Bu iki arkeolog oraya gidip kazya balyorlar. Sanki Atatrk, bu ilk kazda tarih ve sanat bakmndan dnyann en eski ve en deerli hazinesini bulacaklarn biliyormu gibi. Onlarn ilk kazya bala dklar yerler kral veya prens mezarlar oluyor. Bu mezarlarda, altn, gm, bakr, bronz elektrondan yaplm iki kadehleri, eitli g ne kurslar, kadn, geyik, boa heykelleri gibi eserler buluyorlar. Hatta bunlar arasnda, sap altn ilemelerle ssl bir gm kak da varm. Bu mezarlar eski bronz a olarak tanmlanan M 3000 ile 2600 yllar arasnda yaayanlara aitmi. Ne yazk ki yazl belge olmadndan ilerinde kimlerin yatt bilinmiyor. 13 mezar al m. Bu mezarlarn asl nemi, Avrupa'da henz yerleik kltr 191

yokken, Anadolu'da byk bir uygarln var olduunu gsteriyor mu. Bunlar, Truva'da Schliemann'n (liman okunur) bulduu ha zineden daha eski olduklar iin, ondan daha ok nemliymi; ama biz o kral mezarlarnda bulunan eserleri gremeyecekmiiz. n k, onlar Ankara'da, Anadolu Uygarlklar Mzesi'nde bulunuyor mu. stanbul'a dnte Ankara'da kalp onlar grebilsek ne iyi olur. Yarn greceklerimiz, toprak stnde bulunan yknt kalnt lar imi. imdilik rendiklerim bu kadar sevgili defterim.

192

193

ALACAHOYUK 2 20 AUSTOS 1958

Dn Alacahyk'ten o kadar yorgun dnmm ki, kendimi ya taa zor attm. O yzden oras hakknda bugn yazabiliyorum. Ba na darlmadn deil mi dostum?! Dn sabah byk bir hareket var d burada. Herkes yola zamannda kmak iin bir an nce kahval t etmeye alyordu. Fakat, ben herkesten daha fazla heyecanly dm. A, hepimizin le yemeini paketler halinde hazrlamt. Alacahyk, Boazky'e 34 kilometre uzaklkta imi. Fakat, yolu ok bozuk olduundan ancak j iplerle gidildi. Yol hakikaten berbat denecek kadar bozuktu. 34 kilometreyi, hoplaya, zplaya, iimiz dmza kacak halde bitirdik. Arabadan indiimizde bu fe na yoldan kurtulduumuz iin kocaman bir oh ektim. Geen yz ylda buraya gelenlerin ne arabas ne de jipi vard. Buna ramen ge lip bulmular buray. nsanlarda merak etme, grme istei olunca hibir engel onlar tutamyor. Btn uygarlklar bu merak yzn den km. Acaba bendeki bu merak yznden, ben de bir eyler icat edebilir miyim dersin defterim! Nerede o gnler! Bakarsn bir gn aya bile gider insanlar. Zaten urada burada, uzaya gitme, aya gitme projelerinden sz edildiini okuyoruz. Pek inanlacak gibi deil, ama insanolu bu, yapacam dedi mi yapar. Annemin anlattna gre, Alacahyk, ad stnde bir hykm. Sevgili dostum, sana hyn ne olduunu yazaym da sen de ren. Binlerce yl nce insanlar bir yere gelip yerleiyor evler ya194

pyorlar. Aradan 300-500 yl geiyor, baka bir halk gelerek oray yakp ykyor. nsanlarn ldryor ve karyorlar. Yeni gelenler evlerini, binalarn o ykntlarn stne kendi zevklerine gre yap yor. Derken yine bir zaman sonra, yeniden bir akn oluyor. Gelen ler ayn ii yapyorlar. Her yklp yaplmadan sonra o yer yksel meye balyor. Arkeologlar, Alacahyk'n 15 kez yaklp ykld n ve yenilendiini saptamlar. Bylece oras yerden en az 20 metre ykselmi. Hyn uzunluu 310, genilii de 277 metre imi. Olduka byk yer. Hepsinin kazlmas iin zaman ve para gerek. Belki bir gn yazl belge bulunur da o zamanki ad reni lir. Dr. Neve burann Arinna ehri olduunu sylyormu. Neden olmasn! Arinna, Gne Tanras'nn yeri. Mezarlarda da pek ok gne kursu ve Tanra heykelcikleri bulunmu. Onlar bir kant ola bilir. Gryor musun dostum, bamdan byk fikirler yrtmeye baladm. Alacahyk'te arabadan iner inmez ilk gzme arpan koca sfenksler oldu. Hemen koa koa yanlarna gitmeye yelteniyordum ki, kafilenin yanndan ayrlmamn doru olmayaca aklma geldi ve onlarla birlikte yrmeye baladm. Osman da bizimleydi. Onun gelmesine ok sevindim, yanmda bana uygun bir arkada oldu. Annem, "tar, isterseniz siz Osman ile dolan. Sormak istedikleri ni, onun yantlayacan biliyorum" dedi. Bu bizim canmza min netti. Ben hemen sfenkslere doru kotum. Osman da beni izledi. Onlarn yanna varnca ne kadar byk olduklarn anladm, biz ya nnda kck kalyorduk. Sfenksleri yapmak iin oraya koca ka yalar getirmiler. Onlar balamlar oyup, ekillendirmeye. Os man, giriin sandaki sfenksi gstererek, "Gel bak, bu daha iyi ko runmu grnyor, bunu incele" dedi. Sfenks, sanki kayann iine gmlm gibi duruyor. nk, arkas st hep ilenmemi kaya. Ba bir kadn ba, karn dar doru km. Ayaklar aslan aya gibi. Osman'n sylediine gre, buras mabet veya sarayn girii

195

olan kap imi. Sfenksler, ieriye uygunsuz kiiler veya ktlkler girmesin diye kapy bekliyorlarm. Kapnn dier tarafnda da ay ns var. Ayrca kapnn i ksmnda tekrar karlkl iki sfenks daha var, ama bunlar sanki yarm kalm, tamamlanamam gibi. Osman, "Sfenksin yanndaki kabartmalara bak, ilgin bulacak sn" diye beni o tarafa yneltti. lk bakta iki bal bir kartal gr dm. Daha dikkatli baknca, kartaln ayaklarnda iki tavan tutul mu olarak grnyordu. Birden aklma geldi, ift bal kartal, Seluklularn armas olarak kitaplarda grmtm. Bunu Osman'a syleyince, "Bizim kilim, hal ve mezar talarnda da varm bu r nekler" dedi. Tavan da Alevilerde ok eskiden kutsal hayvan sayhyormu, eti yenmezmi.* Annem Hititesi bilinmiyor, Luvicesi tapara, eski Trkede tahukan olduunu syledi. Msr'da tavan kutsal saylyormu. Ne ilgin! nanlar, gelenekler nereden nerele re kadar uzanyor. Osman, "Yeter sfenksi incelediimiz, gel sana duvar altlarna yaplm tren kabartmalarn gstereyim" deyince hemen onlarn yanna gittik. Duvarn alt ksmn oluturan yerlere koca blok kayalar koymular, onlarn zerlerine de kabartmalar yapmlar. Osman'n anlattna gre, bunlar iki katl imi. Daha il gin yan, kaya sandm eyler aldanm. Bunlaran asllar Anka ra Mzesi'ne gtrlm. Buraya kopyalar konmu. Bana kalsa yerlerinde braksalard daha iyiydi. Her neyse. Kabartmalarn ba ksmnda masa gibi bir eyin zerine konmu bir boa var. Boa, Frtna Tanrs'nn simgesiymi. Boann nnde bir sunak, onun karsnda rahip kyafeti ve elinde krallk asasyla kral, arkasnda kralie, onlarn arkasndaki bloklarda rahipler, Tann'ya kurban edi lecek hayvanlar getiriyor. Onlarn arkasndakiler ok ilginti. Elin de saza benzer bir alg tutan algc ve yannda arkclar, onlarn * Anadolu Aleviliinin Samanlk dneminden ald birok klt kutsal sayd biliniyor. Samanlk dneminde Trk boylarnn bu kltlere verdii kutsallk duy gusu, hem tarihsel dnem ierisinde hem de bugnk Anadolu Alevilerinde devam etmekledir. Fakat, baz kltler de zaman ierisinde nemini yitirmi ve kt ruhlar arasnda yer almtr. Tavan klt de bunlar arasndadr. 196

197

yannda merdiven zerinde gsteri yapan akrobatlar ile kl yutan bir adam. Dorusu ben onun kl yuttuunu nce anlamadm. Os man syledi byle olduunu. O da, uzmanlardan renmi bunu. Bunlar bir dinsel treni gsteriyormu. Osman, zerinde bulundu umuz binann tapnak olduunu, alt ksmnda kiler ve frnlar ol duunu syledi. Sokaklarda kaldrm bulunduu kalntlardan anla lyor. Kanalizasyon da varm. Ne kadar uygarm burann insan lar! Osman, "Gel deerli eserlerin bulunduu mezarlara gidelim" dedi. Onlar grnce ardm; hepsi birer ukur grnyor. Kimin aklna gelir bu ukurlardan o kadar deerli eserlerin kaca. Os man'la birok kalntnn stnden atlaya atlaya koca alan gezdik. Hava ok gzeldi. Kalntlarn zerinde olan bugnk kyn yeri deitirilmi. Kyn aalklar arasnda bulduumuz serin bir k ede yemek paketlerimizden kardmz yiyecekleri byk bir i tahla yedik. Yola altmz iin olacak, dnmz daha elence li ve rahat oldu. Bu akamlk da bu kadar dostum.

198

MUZIK VE DANS 21 AUSTOS 1958

Bugn kitaplktaki kitaplar kartrrken, Kargam ehrindeki duvar kalntlarna ait talarn zerindeki kabartmalarn resimlerini grdm. Bir ksmnda ellerinde eitli alglar olan insanlar gr lyordu. Ellerindeki alglar dikkatle inceledim. Neler grdm, bak sana da anlataym dostum. Biri boynuz gibi bir algy flyor. kii de koca bir davulu alyor. Adamn birinin elinde uzun sap l, bizdeki saza benzer bir alg vard. Anneme bunun ne olduunu sordum, "lavta" dedi. Byle bir alg ad duymamtm. Biri azn da ift flt alyordu. ki kiinin elinde tefler vard. Bunlar arasn da iki ayr grnmde lir alyordu. Anneme resmi gsterdim ve Hititler ne kadar ok alg biliyorlarm dedim. O beni dorulaya rak, "Fakat bunlar arasnda alpara grnmyor" dedi. Bu tr bir algy da duymamtm. Meer birbirine vurularak ses karan ma denden yaplm iki yuvarlak levhaym. spanyollarn kastenyetlerinin by. Baz orkestralarda da bulunuyormu. "O zaman lir bildiklerine ve aldklarna atm" dedim anneme. O da "aacak bir ey yok. nk Sumerliler onlardan yzlerce yl nce liri al mlar. Ur kral mezarlarnda ok gzel bir rnei kt" dedi. Hititlerin belgelerine gre onun byk, orta ve kk olmak zere t r varm. En by iki kii tarafndan atnyormu. Kabartma larda Tanra tar elinde, keleri arslan bal bir lir ile griinyor-

199

mu. Aslan Tanra tar'n simgesi olduundan, onu tutann da Tanra tar olduu anlalyormu. Ayrca kazlarda pimi topraktan ngraklar bulunmu. Arke ologlara gre onlar da tempo tutmak iinmi! Boynuzu da fleye rek alg yapyorlarm. algclarn yannda profesyonel arkclar olduu gibi, orada bulunanlar da arklara elik ediyorlar. Ayrca korolar da varm. Metinlere gre dinsel bayramlar yalnz mzik eliinde kutlanrm. zellikle kral ve kralie Tanrlara eitli kur banlar sunarken, bata lir olmak zere eitli alglarla arklar sylenirmi. in ilgin yan, baz arklar Hititeden baka Hattice, Luvice, Palaca ve Hurrice dillerinde sylenirmi, ne dil bolluu! Demek dinleyiciler arasnda bu dilleri bilen varm. Sylenen ar klarn, boann arks, Tanr ayaklarnn ykanma arks gibi ad lar da yazlyormu tabletlerde. Sava arklar bile varm. Annem byle bir arkya ait szleri yazdrd bana, sevgili defterim, merak etme onu sana da yazacam: Nea giysileri, Nea giysileri, bala beni, bala! Gtr beni annemin yanna! Bala beni! Gtr beni oullarmn yanna! Bala beni! Bu szlerden ne anladn ki? Krallar bir yerden baka yere giderken arkalarnda, nlerinde alglar alnr, arklar sylenirmi. Bazen trene danslar ve soy tarlar da katlrm. Baz danslarda dans edenler balarna eitli hayvan maskeleri takp onlarn seslerini kararak dans ederlermi. Bunlar yazarken hep bu trenleri gzmde canlandrmaya al yorum. Kim bilir ne grkemli trenlerdi onlar. Bak bir de yamur yasn dans varm. Ama o dans erkekler plak yaparm. Kabart malarda plak dans eden kadnlar da var. Alacahyk kabartmala rnda grmtm byle bir kadn da, acaba Konya'da yaplan otu rak lemlerindeki plak kadn oynatma, Hititlerden kalma bir ge lenek miydi diye dnmtm.

200

Hitillerin mzikle iki imeleri, spor yapmalar ne ilgin! Bu gn de yle deil mi? alg alma, ark syleme, dans ve oyun oynama insanlarn doasnda, her ada grlyor. Bugnlk bilgi de bu kadar. yi geceler sevgili defterim.

201

KLER 22 AUSTOS 1958

Annem, "Bulunan tabletler arasnda kk bir tablet ok ilginmi; rendiklerimi sana aktaracam merak etme" dedi. Merak et mez olur muyum, ama sesimi karmadan dinlemeyi srdrdm. Bu kk bir yk. Ziti adl bir iki sunucu varm. Kral bundan hem kendisine, hem de yannda olan iki bayana zel harhara kab ile iyi arap ver mesini istemi. Adam krala iyi arab, bayanlara da kalitesi dk arab vermi. Bayanlarn az iyi araba alkm herhalde ki, bu nun iyi bir arap olmadn anlamlar ve krala adam ikyet et miler. Adam bu hilesi yznden canndan olmu. Hititlerde cezalar ne ar. Hele krala ve Tanr'ya kar ilenen sular genellikle lm le sonulanyor. Hititlerde daha nce yazdm gibi arap ok nemli. Metinlere gre arabn, en yeni taze arap, eski yllanm arap, eki arap, iyi kalite arap, temiz saf arap, krmz arap, ball arap gibi birok eidi varm. Annem, "Sumerlilerde bira, Hititlerde arap nde ge liyor. Onun iin arabn ve bacln vatan Anadolu deniyormu" dedi. Bir de arab bira ile kartrp kokteyl yapyorlarm. arap sunmak iin zel kaplar var. Bunlarn en banda gagal testiler, ge yik, aslan, boa, el, yumruk eklindeki kupalar geliyor. Anneme, "Metinlerde arabn nasl yapld yazlyor mu?" diye sordum. Annem, "Hitit metinlerinde yazldn bilmiyorum. Fakat 800

202

yllarnda Yunanl air Hesiod, ler ve Gnler adl eserinde, 'zm leri kes, onlar eve getir. zmleri 10 gn ve gece gnete brak! Onlar 5 gnde glgede kalsn! 6. gn onlar ez ve cmert Diyonisos'un hediyesini kpe bastr!' diyormu" diye cevap verdi. Sevgili defterim, Diyonisos'un ne olduunu merak ettin deil mi? Hemen syleyeyim: Yunanllarn arap ve ki Tanrs imi. arap ve bira yannda marnuvan denilen bir iki varm. "Bu, kenevirden yaplan ve maruvana dedikleri esrar denilen iki mi?" dedim, ama o olamazm. Anlatlanlara gre, padiahlar esrar er beti iermi. Esrar, memleketimizde ancak 1933'te yasaklanm. Hititlerde Tanr heykeline kar iki imek, Tanr'y iine almak demekmi. Bugnlk de bu kadar sevgili dostum.

203

KRAL II. MURILI 23 AUSTOS 1958

Bugn gelen renciler kazdan km eserlere baktlar. Tablet leri okumaya altlar. niversitede tablet grmedikleri iin ok il gilendiler onlarla. Prof. Otten da onlara tabletler hakknda bilgi ver di. Bir ara o, eline ald kk bir tablet parasn gstererek, onun Kral II. Murili'nin yllklarna ait bir para olduunu syledi. Ye mek yiyip, dinlenmeye ekildiklerinde, Kral Murili ve yllklar hakknda bilgi almak istedim onlardan. Biraz da onlarn bilgisini denemekti amacm, sanki ben ok biliyormuum gibi! Onlardan rendiklerimi anneme anlattm, "Aferin ocuklara! Hepsini iyi renmiler" dedi. rendiklerimi, annemin ekledikle rini de katarak sevgili dostum, imdi sana da anlatacam, sk dur! Bu kral II. Murili, Hitit tarih yazcln en st dzeye karm. Daha nce de yazmtm galiba, Hitit krallarnn nemli zellii, kendi zamanlarndaki, hatta daha nceki olaylar yazmalar. Telepinu, I. Hattuil'de olduu gibi. II. Murili, uppiluliuma'nn olu. Ha ni Babil prensesi vey annesinin by yapp dilinin tutulmasna, ka rsnn da lmne neden olan kral Murili bu. O babas zamannda ki btn olaylar yazd gibi, kendisinin 10 yllk ve daha sonra 20 yllk sreler iinde yaptklarn yazm. Bunlardan bazlar, zaman zaman paralar halinde kazlardan kyor. Hititologlar onlar konu larna gre toplayp birletiriyorlar. Murili kral olduu zaman kkm. Kendinden nce kral olan kardei II. Arnuvanda hastalkl

204

olduu ve ok gemeden ld iin, babalarnn lkelerine baml yapt dmanlar bakaldrmaya balyor. Ne olacak, gszlkle rinden bamszlklarn kaybedenler, frsat bulunca ayrlmaya al rlar. Bugnk ada da yle deil mi? Osmanl Devleti gszleince, brak Hristiyan olan milletleri, Mslman olan milletler bile, halifeleri olduunu syledikleri Osmanl padiahna bakaldrp ar kadan vurmamlar myd? Son savalardan sonra, Avrupa devletle rinin smrge yaptklar btn milletler bakaldrp onlardan ayrl mamlar myd? Yine 3 500 yldan bugne geiverdim. Murili'ye ait bu kk tablet parasnda yle yazlyormu: "Dmanlar yle syledi: 'Sen daha ocuksun ve bir eyden anlamazsn! Senin lken yklmaya mahkm! Yaya ve araba lar askerlerin azalm. Bizim askerlerimiz ve arabalarmz senden ok. Babann arabas ve askeri oktu; ama sen ocuk sun, nasl onunla bir olabilirsin' diye beni aaladlar." Bunun zerine Murili, kendi yazdna gre, kollar svyor. nce Arinna Gne Tanras'na bir tr antaj yaparak onun yard mn istiyor. "Ey Arinna Gne Tanras! Bana kksn diyen, beni saymayan dman lkeleri senin topraklarn almaya al yorlar. Aa gel! Birlikte bu lkeleri yenelim" diyor. Herhalde Tanra yardmna geldi ki, Murili on yl iinde, y relerindeki btn krallklar alarak kendine yeniden balyor. Snr larn Suriye ilerine kadar geniletiyor. Dman lkelerinden baz larn da ekonomik ynden kertmeye alyor. Onlarn tarlalar n, rnlerini yaktryor. Sonra da bunu, daha nce ballk andn bozduklar iin Ant Tanrlarnn yaptrm olduunu syleyerek, kabahati Tanrlar zerine ykleyiveriyor. Bununla da kalmyor, yaptklar and bozduklar iin Tanrlara, "Olu babasn, karde kardei ldrsn, herkes kendi etini, kendi cann yitirsin" diye beddua ediyor. 205

Kral Murili'nin iyi korunmu ehirleri bile aldn'gren kral lklar, hemen onun uyruu olmay kabul ediyorlar. Bunlardan biri de eha Nehri lkesi. Fakat, bunda bir ayrcalk var. Burann kral Manapa-Tarhunta annesini gnderiyor Murili'ye. Kadn, "Bizi yok etme, uyrukluuna al!" diyor. Murili, "Bana bir kadn gelip ayaklarma kapand iin kadnn isteini yaptm. Manapa-Tarhunta' uyrukluuma aldm" diye yazm. Murili, snrlarn, g ney, dou ve bat Anadolu'ya kadar uzatyor. Murili M 1310 ylndan 1282 ylna kadar tam 35 yl krallk yapyor. Kral Murili'nin yksn iyi yazdm gibi geliyor, sen ne dersin buna sevgili dostum! Haydi iyi geceler.

206

HASTALIK 24 AUSTOS 1958

Sevgili defterim, bugn yine ilgin bir bilgi rendim. Her za manki gibi onu sana bildirmeden edemem. Hititler hastalklar iin yalnz Tanrlara yakarp, sihirlerle iyi etmeye almyorlarm; on lara kar ifal otlar da kullanyorlarm, ama hastalklarn nedeni ni fallarla renmek istedikleri gibi, kullanlacak otlar veya ilala r da yine fal ile, "acaba u hastala bu ot iyi gelecek mi?" diye so rarak saptamaya alyorlarm. Yeni karlan tabletler arasnda bunu kantlayan bir metin bu lunmu. Hemen sorup soruturup onda ne yazldn rendim. Acele etme, imdi onu sana da bildireceim. Bu bir fal metni par asym. Bir kraln gz hastalanm. Ona iyi gelecek otlar Memiya ad l bir kadnla bir hekime soruluyor. Onlar eitli ot isimleri syle miler. Bu otlardan hangisinin kraln gzne iyi gelecei ve bu ila c hangi hekimin kraln gzne kullanaca fala sorulmu. Bu Hititler ok garip insanlarm. Yazdklarna gre, yaamla r, sihir trenleri, bayram trenleri, fallar, sihirler ve en nemlisi Tanrlar zerine kurulmu gibi. Tanrlar hep aralarnda. Onlar bir gnah, bir su yapsn da cezalandralm diye gzleyip duruyorlar. Onlara Tanrlarn bazen yardm ettii de oluyormu. Buna rnek olarak, Kral II. Murili'nin, bir kralla savatayken, bir yldrm ge lip dman kraln ldrmesi gsteriliyor. Bylece Murili sava 207

kazanm. Acaba, ok sava yapmalar m insanlar Tanrlara ve fal lara yneltti? Fal ile ila saptama yntemi, yalnz krallar iin deil, kralieler, prensler, prensesler ve halktan insanlarn hastalklar iin de ayn ekilde yaplyormu Bir falda bir prenses iin, "Ey Tanr! Bu prenses yaayacak m?" diye sorulduunu duyunca dorusu birden ok zldm. Hemen gzmn nne, gen ve gzel bir prensesin yatan iinde hasta lktan kvrand geliverdi. nsan aratrmaya grsn! Hemen yeni bilgiler k veri yor kar sna. Hastalklarn ilalar, hekimleri fallara sorulduu gibi, has talklardan, ktlklerden, skntlardan kurtulmak iin de byle re bavurmu bu insanlar. Bir metinde sihir yapan yal kadn, kral, kralie ve ocuklarna gelebilecek hastalk ve ktlkleri yok et mek iin, "Gne Tanrs, Frtna Tanrs! Bak! Kral, kralie ve Hattua'daki ocuklar iin, onlarn hastalklarn, cinayetlerini, korkma sebeplerini topraa gmdm. Onlar tekrar yukar gelme sin! Ey Tanr! Sen onlar dmana gtr!" demi. Baka bir tablet te de, "Kral ve kralieden acy, strab ve sknty aldm. Onlar sandalyesinden, yatandan, kalbinden, bedeninden uzaklatrdm. Gn Gne Tanras, yerin Gne Tanras! Sizler de kraln ve kralienin acsn, skntsn dmanlara gtrn" demi. Dier bir metinde de, "Hastal, dinsel kirlilii aldm, onlar geri dnmesin! Tanrlar onlar dmanlara gtrsn!" diyormu yal kadn. Bin lerce yl nceki insanlar da, aclardan, hastalklardan, skntlardan yaknyorlar ve onlardan kurtulmak iin sihirlere, bylere bavu ruyorlar. Bizden ayrcalklar yok ki! nsan psikolojisi hi deime mi. Aman, aman ben yamdan byk neler sylyorum byle! Haydi dostum, bugnlk de bu kadar. Artk kaznn bitme zama n yaklayor. Bakalm gidinceye kadar daha neler yazacam sana?

208

DOUM 25 AUSTOS 1958

Bugn annem, "Kadnlar ka yana kadar doururlar, biliyor musun?" diye sorunca, "Bu soru da nereden kt?" diye iimden geirmedim deil. "Biyolojide okuduumuza gre, 40-50 yalarna ka dar" dedim. Annem, "50 yanda douran kadn herhalde ok nadir, nk ben hi duymadm; ama eski zamanlarda da yle imi" dedi. "Eski zaman derken, sen herhalde Hititlerden sz edeceksin, yine ne var?" diye soruverdim. Annem glerek, "Bugn okunan tabletler arasnda, Msr Kral'nn Hitit Kral III. Hattuili'ye yazd bir mek tup kt" der demez, hemen bilgi bilgi atldm, "u hem becerik li, hem zavall kralie Putuhepa'nn kocas olan Hattuili deil mi? Doum hakknda ona ne yazm ki?" dedim. Annem anlatmaya ba lad: Kral Hattuili'nin Matanazi adnda bir kz kardei varm. Bu kadnn ocuu olmuyormu. Hattuili daha nce Msr Kral II. Ramses'ten, kardeinin doum yapabilmesi iin ila istemi. Ramses de ona ne yazm biliyor musun defterim? Nereden bileceksin! "Senin kz kardeini tanyorum. O, 50-60 yalarnda bir kadn. O yataki kadnn ilala da olsa dourmas olanaksz, ama eer Gne Tanras ve Frtna Tanrs ona sevgi gsterip, acyarak emir verir lerse o zaman belki sihirle olur. Onun iin sana sihir yapan yetenek li bir rahip gndereceim, gereini o yapacaktr" diye karlk ver mi. Ramses ayrca krala hediye olarak eitli giysiler de gnderdi ini yazm. Ne ilgin deil mi defterim? O zamanki insanlarn da 209

bugnkne benzer dertleri var. Bugn de ocuu olmayanlar nerele re gidip, ne paralar harcayarak ocuk yapmaya alyorlar. Dier ta raftan doup da sokaklarda srnen ocuklara ne diyelim? Annemin sylediine gre, yeni hkmetimiz, lkemize haber salm, ok ocuk yapn da byk devlet olalm demi. "Bunlarn, eitimini saln, yiyecek, giyecek, zellikle barnaklarn devle tin nasl salayacan dnmyorlar. Koyun srs gibi insann yarardan ok zarar olacak" diyor annem. Hititler, her zorlukta sihir yaptklar gibi, doumu kolaylatr mak iin de sihir trenleri yapyorlarm. lgin bir ey daha ren dim. Kadnlarn doum yapabilmeleri iin zel sandalyeleri var m. Oturma yerinin n ksm yuvarlak olarak kesilmi. Bylece kadn oturunca rahat dourabiliyormu. Bizim hastahanelerde de ona banzer bir yerde doum yaplyormu. Anneme ebeleri olup ol madn sordum, o da varm. Bunlar rendike dnyorum: Yneticileri, dilcileri, sanat lar, iftileri, tccarlar, ktipleri, doktorlar, ebeleri, bahvanlar, alar, atlar, arabalar, koyunlar, srlar, ordular, kumandanlar ile bugnk birok toplumdan hi de ayrcalklar yok. Sana gre de yle deil mi defterim?! "Ama benim gibi kttan defterleri yok di yorsun, fakat sen bir gn rr, erir, yok olursun. Halbuki onlar ryp bozulmayacak kili kullandklarndan, yazdklar zamanmza kadar ulam gryorsun. Byle sylediim iin bana kzma ne olur. Haydi bugn de bu kadar bilgi yeter. yi geceler.

210

ANTLAMA 28 AUSTOS 1958

Bugn bir hayli heyecan vard yine burada. Yeni kan tabletler arasnda kk bir para, tarihte uluslararas yaplan ilk bar ant lamasna aitmi Bunu duyar daymaz hemen ilgilendim. Hangi devletler arasn da yaplm, iinde neler yazlym diye soruturmaya baladm. Tarihte devletler aras ilk antlama! Hem de bizim topraklar mzda bulunuyor, ne olaanst bir haber bizim iin! yle deil mi defterim? lkemizde arkeologlarn bulduu sanat eserlerini, ehir kalnt larn grdke, dilcilerin okuduklar konular rendike, kemizin tarih bakmndan ne kadar nemli olduunu anlyoruz. Mezo potamya'dan sonra en eski yazl belgeler bulunan yer bizim Ana dolu'muz. Annem, "Bunun byle olduunu Atatrk anlam ve bu konularda uzman yetitirilmesi iin hibir fedakrl esirgememi ti" diyor. Bu antlama Msrllar ve Hititler arasnda, M 1269 ylnda, Msr Kral II. Ramses ile Hitit Kral III. Hattuili arasnda yaplm. Hitit Devleti hi durmadan savalar yaparak snrlarn genilet tike geniletmi. Ta Suriye'nin ilerine kadar ilerlemiler. Dier ta raftan Msr da bo durmam, onlar da kuzeye doru yrmler. Oradaki ehir krallklar da hangi taraf gl grrlerse onun tara fn tutuyorlarm. Bir gn her iki tarafta bak kemie dayanm ve 211

Suriye'de Kade denilen yerde ordular karlam. arpmlar, dvmler, ama birbirini ali edememiler. Herkes yerinde say m. Bu sava, II. Ramses'in beinci krallk ylnda patlam. O za man Hitit Kral Hattuili'nin kardei II. Muvatalli imi. Hattuili de bu savata bakumandan. Aradan tam 16 yl gemi. Her iki taraf olduklar yerde kalyor lar. Bu arada II. Muvatalli lyor. Yerine odalndan olan Urhiteup (krallk ad III. Murili) kral oluyor. Fakat, amcas Hattuili odalk tan olan bu kral istemiyor ve onu krallktan atyor. Burada ilgin bir ey oluyor. Tanra tar, szde onun krallktan atlmas gerektiini, hem Hattuili'nin, hem de onun btn yandalarnn ryasna gire rek sylemi. Kendisini hakl gstermek iin ne gzel bir uydurma, deil mi? Yeen bir ara Msr'a kayor. O yzden mi, bilinmiyor, Hattuuli ile Ramses arasnda bir dostluk balyor. Birbirlerine "kar deim" diyerek mektuplar yazyorlar. Dostluklar ilerleyince, bizim gibi halkmz da karde yapalm diyerek bir antlama yapmaya ka rar veriyorlar ve yapyorlar. Bu antlamaya bazlar "Kade Antla mas" diyorlarm, ama Kade ile hi ilgisi olmadn savunanlar da varm. Bu antlama Hattuili tarafndan, o zamann uluslararas dili olan Akadca ve iviyazsyla gm bir tablet zerine yazlp, M sr'a gnderilmi. Bunun hakknda yazlan dier belgelere gre, bu tabletin bir yznde Kralie Putuhepa'nn, dier yznde ei Hattu ili'nin mhr varm. Tablet bulunmam. Belki de daha sonra eri tip kullandlar. Bereket, Hititler onu kil tablet zerine kopya edip arivlerinde saklamlar. O tabletin byk paras eski kazlarda bulunmu ve annemin arivinde imi. Onu bulduklarnda hemen okumular. Daha sonra, zaman zaman kan paralar da okuyarak tm metni ortaya karmlar. Bu yeni bulunan para da yine tam okunamayan bir yerini tamamlayacakm. stanbul'a gidince o tab leti muhakkak greceim. Byle deerli bir belgeyi grmemek ap tallk olur deil mi sevgili dostum? Anneme gre o, btn dnya 212

milletlerinin grebilecei yere konmalym ki, ondan herkes rnek alsnm; ama insanlar yle vurdumduymazlar ki, gzlerinin iine bile sokulsa yine aldrmayacaklardr! Ramses'in 21. krallk ylnda yaplan bu antlama (M 1269), Msr'da bulunan Karnak Mabedi'nin duvarna Msr yazsyla ya zlm. Fakat, Msrllar bu antlamay kendileri zafer kazanm gi bi yazmlar. Gelelim antlamada yazlanlara: "Her iki devletin kral karde saylyor. Birbirlerine dman lk yapmayacaklar, birbirlerinden toprak almayacaklar. Da ha dorusu birbirlerinin snrlarn amayacaklar. Onlara kar dmanlk yapanlara birlikte sava aacak, birbirinin yardmna koacaklar. Bir lkeden tekine kaan sulular, l kelerine geri gnderilecek. Bylece Hitit ve Msr lkeleri arasnda hi sava olmayacak." Bundan sonra iki saray arasnda mektuplamalar balam. Hattuili bu antlamay bir gm tablete yazdrp gnderince, Ramses onu aldn, tableti saygnlar ve fakirler nnde okuttuunu, M sr'n btn insanlarna dinlettiini, sonra da Msr lkesinin byk Tanrlar nne koydurttuunu, kendisinin de bir gm tablet gn dereceini yazm. Ayrca Hattuili'yi Msr'a davet etmi. Ondan baka Msr'n Ana Kraliesi Tuya Hattuili'ye, Kralie Naptera da Hattuili'nin kars Putuhepa'ya mektuplar yazarak beraberinde he diyeler gndermiler. Kralienin kralieye gnderdii hediyeler ok ilgin. 800 gram kadar arlnda 12 telden olumu saf altndan ok renkli bir kolye, 1 adet makalu adl kral kaliteli giysi, 1 tane ok renkli tunika, 5 adet ince iplikten ok renkli kral kaliteli giysi, 5 adet ayn kalite tunika olmak zere 12 giysi gndermi kralie. Ayrca kraln olu, veziri ve Msr'n soylular da Hitit kralna mektuplar hediyeler gndermiler. Onlara karlk Hattuili de bir kzn Ramses'e e olmak zere birok ehiz yollam.

213

Bir daha bu lkeler arasnda sava olmam. Hatta Hitit lkesin de meydana gelen ktl karlamak zere Msr'dan tahl bile gn derilmi. Fakat, onlar arasnda bar olsa da, insanlar yerlerinde duram yor ki. Deniz kavimleri denen bir halk denizden gelerek ortal ka sp kavurmu ve onlar tarafndan Hitit mparatorluu'nun sonu ge tirilmi. Yalnz naslsa Kargam bu saldrdan kurtulmu. Oradaki krallk Hitit krallar slalesinden geldii iin, Hititli olarak krall bir sre daha srdrm. Grdn m dostum, ben en sonunda bir tarihi kesiliverdim. rendiklerimi pek unutmamm bak. Bugnlk de bu kadar!

214

III. HATTUL'NN GNL 29 AUSTOS 1958

Bugn yine Kral III. Hattuuli'ye ait yeni bir tablet parasndan sz edilmeye baland. Anneme tableti grmek istediimi syleyin ce, "Al bak, okuyup ne anlayacaksn bakalm!" diye elime bir tab let parasn tututuruverdi. yle ya, onu grp ne yapacaktm!!! imdiye kadar gerek tam, gerek para halinde birok tablet gr mtm. Okuyamadktan sonra onu grmemin hibir anlam yoklu. Fakat, elimde olmadan bazen byle anlamsz laflar kveriyor a zmdan. Annem yapt akann beni bozduunu hemen anlad ve durumu dzeltmek iin, "Dur sana ksaca anlataym ait olduu tab letin konusunu" diyerek hemen sze balad. III. Hattuili kendi ya amn yazm. Buna otobiyografi deniyormu. Daha nce yazm tm, ocukluunda o hep hasta imi. Ne zaman babas onu Tanra tar'n koruyuculuu altna vermi, ondan sonra iyilemi. Bu Tan ra tar da nedense hep onun zamannda ortaya km. Hattuili byynce babas lyor. Ondan byk olan kardei II. Muvatalli kral oluyor. Hattuili'yi nce ordu kumandan, sonra saray bakorumacs yapyor. lkenin kuzey ksmnn ynetimini ona veriyor. Kendisi de batda bulunan krallklar dize getirip ken dine baladktan sonra, gneydeki topraklar daha iyi korumak amacyla bakenti Hattua'dan gneyde bulunan Dattaa'ya gtr m. nk, Msr Suriye'ye bask yapmaya, Suriye'deki Hititlere bal krallklar da Msr tarafna gemeye balam. Bu yzden g215

neyi kuvvetlendirmeye alm Muvatalli. ki byk devlet arasn daki gerginlik sonucu da iki tarafa bir ey kazandrmayan Kade Sava patlam. Kral Muvatalli lnce, yerine asl karsndan olu olmad iin, odalndan olan olu Urhiteup (krallk ad III. Murili) gemi. O hemen byk kararlar vermeye girimi. Bakenti tekrar Hattua'ya getirmi, amcasnn krallk yapt ehirleri elinden alm, ona d man olanlarla ibirlii yapm. Odalktan olduu iin kral olarak kabul etmek istemeyen amca, bu olaylardan sonra yeenini krallk tan atp kendisi kral olmu. Bu durumu hakl gstermek iin de an larnda bunu aklamaya alm. Bu kk para metnin bu ks mna aitmi. Bu olay yle yazm Hatluili: "Benim elimden Hakmi ve Nerik'i ald. Artk dayanamadm ve isyan ettim. Fakat ona saldrmadm, yalnz yle haber gnderdim: Bana kars kavgay sen balattn. Elimdeki ehir leri aldn beni tek bir kalede kral olarak braktn. imdi hak kmzda amuha ehri Itar', Nerik ehri Frtna Tanrs ka rar versin! imdi bana 'bata onu kral yapan sensin, neden imdi isyan ediyorsun?'diye soran olursa, benimle kavgay o balatmasayd, Tanrlar bir kk krala bir byk kraln ye nilmesine izin verirler miydi?' derim. Ben ona bunlar yazn ca o yannda bana dman olan yukar lkenin eski valisi Ar madana'tun olu ipaziti ile yukar lkeye geldi. Ona asker ler vererek bana kar kartt. Fakat ipaziti bana kar ba ar kazanamad. Efendim Tanra tar krall daha nce bana sz verdiinden karmn ryasnda grnd: 'Kocana destek olacam Btn Hattua da kocann yannda olacak. Ben onu stn tutacam.' Efendim tar benimle ilgilendi ve bana sylediklerini yapt. Btn Hatti lkelerini bana verdi. Urhiteup 'u da amuha kentinde bir domuzu ahra kapatr gi bi kapatt."

216

Hattuili'nin yazdna gre yeenine Nuhae lkesinde kent ler vermi, ama o yine bo durmam, bakaldrm ve oradan Babil'e kamaya kalkm. Bu defa amcas onu denizar bir yere gn dermi. Buras Kbrs veya Msr olabilirmi. te sevgili defterim, sana binlerce yl nceki tarihten bir yap rak! Hattuili ne iyi etmi de bunlar yazm. Biz de o zamandan be ri insanlarn karakterlerinin deimediini gryoruz. Ykselme ve hret hrs. Yalnz o zaman ykselme yeri tahtm, imdi ise kol tuk. Haydi hepimize iyi geceler.

217

BOANMA 30 AUSTOS 1958

Anneme, "Krallar arasnda birok evlilik olmu. Bunlardan hi boanan olmam m?"diye sordum. "Ne yazk ki, bu konuda fazla bir bilgi yok" dedi annem. Yalnz ad bilinmeyen bir Hitit kralnn kz, Ugarit Kral Ammurapi'mn olu ile evlenmi. Fakat, sonradan boanmaya karar vermiler. Boanma, bizim Cumhuriyet'ten nce olduu gibi, "boadm" demekle olmuyormu. Boanma, yazl bel ge ve tank veya tanklar nnde oluyormu. Bu boanmada tank, Hitit Kral'nn akrabas olan Kargami Kral olmu. Boanma kara rna gre, prenses, evinden getirdii eyizini geri alyor. Fakat, oturduu saray olduu gibi geri verecek. lgin olan, oturduu sa raydan kp gider denmeyip, geri verir denmesiymi. Buna gre prensese zel bir saray verilmi. Dier bir boanma da olduka ackl grnyor. Ugarit Kral Ammitamru, Amurru Kral'nn kz Pentiina ile evlenmi. Kz b yk bir su ilemi sarayda. Suun ne olduu bilinmiyor. Korku sundan kardei Amurru Kral olan augamuva'mn yanna kam. Buna kzan kocas, durumu Hitit Kral IV. Tuthaliya'ya anlatr. Ona geri gndertmesi iin Amurru Krah'na bask yapmasn ister. n k, Amurru Krall, Hititlerin egemenlii altnda. Hitit Kral iste neni yapar. Prenses geri gnderilir. Sonunda bu kadnn ldrld anlalm. Fakat, suunun nedeni ve nasl ldrld bilinmi yor. Belki ileride bulunacak tabletlerle bu da gn na kabilir. 218

Yalnz annemin defterinde bu kza ait olmas gereken bir boanma belgesi yazlym. O bana, "Al oku, islersen defterine geir" dedi. Ugarit krall arivinde bulunmu olan bu belge beni ok ilgilen dirdi ve hemen defterime aktarmaya baladm: Hatti kral byk kral ben Gnein nnde Ugarit kral Amitamru, Amurru kral Pentiina'nn kzn e olarak ald. O Amitamru'ya ba ars verdiinden kadn boad. Kadn ko casnn evine getirdiklerini alacak ve Amitamru'nun evinden gidecek. Eer Amitamru onlardan, bazlar onun deildir di ye vermek istemezse, Amurru'lar onlarn kadna ait olduuna yemin ederlerse, o zaman geri verecek. Kadnn olu Utriarumma Ugarit'te veliahttr. Eer o annemle gideceim derse, elbiselerini taht zerine brakp gidecek. Amitamru o zaman baka bir olunu veliaht yapacaktr. Eer Amitamru lrse ve o zaman olu annesini kralie olarak Ugarit'e getirmeye kal karsa tahtn terk etmeye mecburdur, nereye isterse gidebilir. Baka bir oul kral olur. Zamanla Pentiina'nn kz, oullar, kzlar ve damatlar zerinde hibir hak iddiasnda bulunama yacak. Onlar Ugarit Kral Amitamru'ya aittir. Herhangi bir hak isterse bu tablet ona kar kullanlacaktr. Baka bir metne gre bu kadn sonradan altn, gm, bronz gi bi birok kymetli eyann, klelerin ve giysilerin kendisine ait ol duunu syleyerek bunlar istemi olmal ki, bu kez araya Kargami Kral niteup girerek bunlarn Ugarit Kral Amitamru'ya ait oldu unu onaylyor. Belki kadn bunlar almak iin durmadan urat iin ldrlverdi. Bir insan susturmak iin en ksa yol deil mi? Bugnlk bilgi de bu kadar. Adam olana yeter de artar bile, de il mi dostum?

219

HIRSIZ RAHP 31 AUSTOS 1958

Sevgili defterim! Eve dnme gnmz geldi. ki gn sonra bu radan ayrlyoruz. Bir taraftan evimize, stanbul'a, okuluma, arka dalarma kavuacam diye seviniyor, dier taraftan bana tarih iinde en az 3 500 yllk bir yolculuk yaptran ve pek ok bilgi edin memi salayan bu yerden ayrlacam diye zlyorum. Bilmem, nmzdeki yl annem tekrar buraya gelecek mi? Gelirse beni ge tirebilecek mi? Hepsini zaman gsterecek. Sevgili defterim, bana ok iyi arkada oldun. Sen olmasaydn bu bilgiler bir gn kafam dan uup gidecekti. Sana sonsuz teekkrler. Belki bir gn sen de bunlar yazdm iin bana teekkr edebilirsin! Eer derslerim en gel olmazsa, seninle konumay srdrmek istiyorum. Bu ylk kaz tamamland. Birok eser ve tablet bulundu. imdi bu bulunanlarn tarihsel ve sanatsal deerlerinin yaymlanmas ge rek. nk, yaymlanmayan kazlarn deeri yok. Arkeologlarn bunlar deerlendirme zaman. Onlara baarlar diyelim. Bugn son olarak sana yeni rendiim bir Hitit yksn an latacam. nsan karakterinin pek deimediini, btn ahlaksal bozukluklarn neler olduunu bilen ve onlara Tanr tarafndan ne gibi cezalar verileceini syleyen bir din adamnn bile nasl yol suzluk yaptn gstermesi bakmndan bu yky ilgin buldum. Senin de benim gibi ilgin bulacan umul ediyorum. yk yle: Palla adl bir rahip bir gn ykanp temizlenmeden bir meyha neye giriyor. Hemen bir kse bira istiyor meyhaneciden. Rahibin 220

nne bira geliyor. Birann iinde kamtan yaplm hem kartra cak, hem de onunla bira iilebilecek bir nesne varm. Bununla o biray bir taraftan kartryor, bir taraftan da yudumluyor. Rahip, birasn bitirip, keyfi yerine gelince, biray kartrp itii kam gizlice alyor ve meyhaneden kyor. Oradan doru mabede gidi yor. Mabette Tanr'ya bira sunma zaman gelince, kam karyor. Onunla Tanr'ya verecei biray kartryor. Rahip meyhaneye kirli girdii, kam ald ve alnan bu ka mla Tanr'ya bira sunduu iin byk su ilemi oluyor. Bir rahip, bir Tanr'nm adam bunu nasl yapar diye, Tanr son derece kzyor ve rahibi ldryor. Bu ykde bana ilgin gelen, meyhaneye temiz, ykanm olarak girme zorunluluu. kincisi, birann kartrlarak iilmesi. Acaba bi ra tortulu muydu? Yoksa'daha ok kpk m oluyordu kartrmak la? Denemek gerek. Hititlerde meyhanecilerin kadn m, erkek mi olduu yazlmam. Halbuki Sumerlilerde meyhaneciler yalnz ka dn oluyormu, meyhanecilik de anadan kzna miras olarak gei yormu. Buna neden olan ey belki de kadnlara gsterilen sayg do laysyla meyhanede erkekler kavga yapamyordu. Kukusuz, rahip suu yznden insanlar tarafndan ldrlm, ama Tanr ldrm oluyor. yilik de ktlk de hep Tanr'dan. Bu dnce hi deime mi ve bugne kadar sregelmi, deil mi dostum? Hititlerin temiz lie verdikleri nemi anlatan kk bir yk daha syleyim sana: Kral bir gn sarayn mutfak personelini arm. Onlara, "He pinizi imdi temizlik kontrolnden geireceim. Kim temiz ise iin de kalr, fakat kim kirli karsa o kars ve ocuklaryla birlikte l me gider" demi. Sahi giderayak yeni bir ey daha rendim. Onu da yazmadan olmayacak. Hititlerde kou yar varm. Yara 10 koucu katlyor. Kim birinci gelirse ona 1 mana (350 gram kadar) gm ile iki zel ekmek ya da birinci ve ikinci gelenlere asker elbisesi veriliyormu. Son olarak benim adm hakknda yazmak istiyorum sana. Za man zaman metinlerde Tanra olarak tar adnn getiini biliyor221

sun. Aslnda bu bir Smer Tanras. Onlarda ad nanna. Bu, ak, sevgi, bereket ve sava Tanras. Sumerlilcrde ok sevilmi, hak knda birok yk yazlm. O yklerden btn din kitaplarnda, halk masallarnda izler varm. Sumerlilerden sonra Mezopotam ya'da devletler kuran Akatlar onu Tanra olarak kendilerine alm lar ve adn deitirerek tar yapmlar. Oradan Hititlere gemi. Fakat, onlar da daha ok sava olarak alglanyor. Daha sonra s railliler alm ve bu kez ad Astarte olmu. Bu Smer Tanras, Yu nanllarda Afrodit, Romallarda Vens olarak varln srdrm hep. Aslnda bu Tanra, Vens yldzn simgeliyor. Annem de bu Tanray benim ahsmda yaatmak ve tantmak istemi. Bana byle tarihsel bir ad verdii iin ona teekkr etme liyim, deil mi sevgili defterim? Ben Hattua'ya gittim, grdm ve ondan ok bilgiler aldm. B tn insanlarn da oray tanmas, grmesi, renmesi gerekir diye dnyorum, bilmem hakl mym?

~>~n

NC BLM BULUNAN BR DEFTER

BULUNAN BR DEFTER

tar, o gn, kalbi skarak, gzlerinde biriken yalar zor tuta rak, ka zamandr girmeye bir trl gnl elvermedii annesinin evinin kapsn at. Evin ii olduu gibi duruyordu. te annesinin televizyon seyrederken oturduu ve sonra da zerinde hayata gz lerini kapad koltuu, karsnda sanki ona bakyordu. Bir ara tar'a, gz gibi sevdii kznn geliinden duyduu mutluluu yan stan glyle, annesi ieriden kverecekmi gibi geldi. Fakat, artk o yoktu. Onu 17 Ekim 1984'te kaybetmiti. O gnk ykl n hi unutmayacakt tar. Sanki dayand byk bir duvar zeri ne gm gibiydi. Nedense hi dnmemiti onun byle anszn gidivereceini. Ne kadar canl, ne kadar salkl grnyordu. Hal buki o, kz zlmesin diye kendini yle gstermeye alyor, dok torlarn nerilerini dikkatle dinliyordu. Ona ramen doa kanunu nun nne geememi, her varln bir sonu olduu gibi- onun da bylece sonu gelmiti. tar annesinin vasiyeti zerine ailesiyle birlikte onun evine ge ecekti. Fakat, o gne kadar eli bir trl varmamt bu kapy a maya. Gnlerden beri ei Erden Bezmez, onu byk bir efkat ve sevgiyle bu grevi yerine getirmek iin ikna etmeye alm, an cak bugn onu baarabilmiti. Annesinin az bir maala sahip olduu ve gz gibi sevdii bu eyalar ne yapacakt imdi? Hepsine ayr ayr elini srd. Koltuk larda oturdu. Onunla yapt o gzel konumalar hatrlad. Odala r bir bir dolat. Her eyaya elini srerken sanki annesini okuyor-

225

mu gibi geldi. alma odasna girdiinde yine ii burkuldu. Ma sasnn zerinde ktlar, kalemler olduu gibi duruyordu. Yazl bir kda gz att. Sumerlilere ait yarm kalm bir konuydu yaz lan. Yaam ne garipti. Yapaca ii bitirip de len yoktur derler, ok doru dedi kendi kendine. Kitaplnda bir yn kitab vard. tar niversiteyi bitirmi, evlenmi, ocuklar olmu. Gelip bu kitaplar bakmaya, ilgin olanlarn alp okumaya bile vakit bula mamt. Ancak, kendilerinin aldklar kitaplar ka gz arasnda okumaya alrd. Ne gibi kitaplar var diye onlar gzden geirme ye balaynca, dier eyalar, zaman unutuverdi. Kitaplarn birini alp, birini brakyordu. Ne ilgin kitaplar varm annesinin! Ken di meslei dnda sanata, edebiyata, felsefeye ait kitaplar ona ok ilgin geldi. Bir ara raftan bir kitab ekince, arkasndan tozlanm ve eskilii solmu kabndan belli, kitap m, defter mi olduu anla lamayan bir ey kt. Onu eline ald, tozlarn sildi. Grn he men ona bir arm yapt. Bu onun Hattua'da yazd an defte riydi. ini anca ocukluk yazlarn grd. inde yazlanlar ya va yava hafzasnda canlanmaya balad. Bu deftere yazdklaryla lise alarnda retmenlerini nasl arttklar, onlar, bileme yecekleri sorular sorup nasl bozduklar gzlerinin nne geldi. o cukluk bazen ne acmasz oluyor diye yaptklarndan utan duydu, zld, ama i iten gemiti. ocuklar olup, onlar okuyup anlayacak aa geldiklerinde, bu defteri okumalar iin onlara vermek aklna gelmi, fakat ok ara masna ramen bir trl bulamamt. Sonra da unutup gitmiti. imdi o, bir hazine bulmu gibi oldu. ocuklar onu kim bilir ne me rakla okuyacakt. Belki de annelerinin ifadesini beenmeyecek, g leceklerdi. Aradan 30 yl gemiti. O gnden bugne lkede eitli iniler, klar olmu, fakat her seferinde Atatrk'n ilkeleri su yzne kmt. tar'n duyduuna gre Boazky'de kazlar sryor, Hititlerle ilgili yeni yerleim yerleri ortaya kyordu. Bir hayli ok 226

Hititolog yetimiti lkemizde. tar, Atatrk'n istedii gibi arke ologlarn, Hititologlann ve Sumerologlarm yetimesi, lkemiz iin vn duyulacak bir durum diye dnd. O akam defteri eve gtrp ocuklarna gsterince ikisi birden zerine atld. niversiteyi bitirip alma hayatna atlan olu Gke ile niversitenin son snfnda olan kz Dikmen defteri pay laamadlar bir trl. Sonunda bir arada okumaya karar verdiler. Defter bittiinde ikisinin de ilk istei, Boazky'e gidip Hattua'y bir an nce grmek oldu. Gke ayrca annesine bu defteri yaym latmak istediini, bu defterde yazlanlar okuyanlarn da kendileri gibi oray grmek isteyeceklerini syledi. tar ocuklarnn bu il gisinden byk bir sevin ve mutluluk duydu. Sonunda btn aile en yakn zamanda Hattua'y gidip grmeye karar verdiler.

227

ORTA KRONOLOJYE GORE HTT KRAL LSTES Prof. Dr. Ali Dinol-Prof. Dr. Belks Dinol (istanbul niversitesi, Eski Hitit Devri 1650-1620 1620-1590 I. Hattuili (= II. Labarna) ve Kaddui I. Murili ve Kali (Babil'in zapt 1594) I. Hantili ve Harapili I. Zidanta ve ...-ta/a Ammuna ve II. Tavan(an)na I. Huzziya Telepinu ve tapariya Tahurvaili Alluvamna ve Harapeki II. Hantili II. Zidanta ve yaya II. Huzziya ve ummiri I. Muvattalli I. Tuthaliya (varl tartmal) II. Hattuili (varl tartmal) ve Valanni

1525-1500 1500-

mparatorluk Devri 1450-1420 1420-1400 II./I. Tuthaliya ve Nikkalmati I. Arnuvanda ve Amunikkal

228

1400-1380 1380-1345 1345-1343 1343-1310 1310-1282 1282-1275 1275-1250 1250-1220 1220-1215 1215-1210 1210-1200

III/II. Tuthaliya ve Taduhepa I. uppiluliuma ve Henti, Tavananna (- Malnigal) II. Arnuvanda II. Murili ve Gaulaviya, Danuhepa II. Muvattalli (Kade Sava 1285) III. Murili (= Urhiteup) IH. Hattuili ve Puduhepa (Kade Antlamas 1270) IV. Tuthaliya Kurunta (= Ulmiteup) III. Arnuvanda II. uppiluliuma

229

Sadan sola: Hatice Kzlyay; itar; Dr. Thomas Beran (imdi prof,); Dr. Peter Neve (imdi prof.); Prof.'Heinrieh Otten; Prof. Kurt Bittel.