Devrim

Eric Hobsbawm
en nemli tarihilerinden biri olarak kabul edilen
Eric Hobsbawm 1917
Viyana, Berlin, Londra ve Cambridge gibi ehirlerde srdrd.
Akademisi, Amerikan Sanat ve Bilim Akademisi gibi birok
kurulua ye olan Hobsbawm, uzun Londra niversitesi'nde
yesi olarak sonra New York "New
School for Research"te ok

en toplumsaltarihi olan, Devrim (1789-1848),
Sennaye (1848-1875), imparatorluk (1875-1914)
(1914-1991). Rebels, Sanayi ve
imparatorluk, Bandits, On History, Labouring Men and Worlds of Labor,
ve Jazz Scene En son c az tarihinden
tamircilerinin radikal kadar uzanan geni bir
yelpazede yer alan "Uncommon
D
' .
Hobsbowm, E. J.
Devrim
ISBN 975-7501-41-71 Trkesi, Sina 1 Dost Kitobevi
Haziran 2003, Ankara, 380 sayfa.
Tarih-Avrupo-19. yy.-Fronsa!ingiltere-Kaynoka-Dizin

Avrupa 1789-1848
E.]. Hobsbawm
ISBN 975-7501-41-7
The Age of Revolution
E. J. HOBSBAWM
E.J. Hobsbawm, 1975
Bu Trke haklan
ONK Ltd.
Dost Kitabevi aittir.
Birinci Ekim 1998, Ankara
Eyll 2000, Ankara
nc Haziran 2003, Ankara
eviren, Sina
Halim Yurdakul
Teknik Mehmet Dirican Dost
ve Pelin Ofset

Karanfil Sokak, 29!4, 06650, Ankara
Tel: (0312)4188772 Fax: (0312)4199397

Bu kitap, The Age of Weiden & Nicholson evrilmitir:
evirisi iin Mehmet Emin zcan'a ederiz ..

nsz 7
9
I. 13
1 1780'lerin
2 Endstri Devriini 36
3 Devrimi 63
4 89
5 112
6 Devrimler 123
7 Milliyetilik 147
II. Sonular 161
8 Toprak 163
9 Endstri 184
1 O Yetenekiilere Ykselme 200
ll Yoksullar 219
12 Din 237
13 Laiklik 254
14 Sanatlar 274
15 Bilim 299
16 Sonu: 1848'e 320
Haritalar 333
Notlar 345

358
Dizin 365
Onsz
Bu kitap, burada 'ifte devrim' verilen olguyu -1789 Devrimi
ile olan Endstri Devrimi'ni- lde, 1789
ile 1848 izini srmektedir. O neden-
le, tam olarak ne bir Avrupa ne de bir dnya tarihidir. Bu dnemde ifte
devrimin etkilenen lkelere, stnkr de olsa
Bu dnemde devrimin zerlerindeki etkisi ihmal edilebilir boyutta
okur, kitapta bir eyler bula-
ama Japonya Bulga-
ristan'dan, Latin Amerika Afrika'dan dahafazla ey
Bu, bu kitapta gz edilmi olan lkelerin ve tarihlerinin,
kitapta yer alanlardan daha az ilgin ve nemsiz gelme-
olarak. grngesini, esas olarak daha
kesin bir olu nedeni, bu dnem-
de -en byk bir blmnn- daha
bir temelden hareketle dnme
Ne var ki, pekala daha biimde ele hak eden konular,
yer (ABD tarihi gibi) bu dizide yer alan
ciltlerde uzun ele iin bir yana
8 DEVRiM AGI
bir sunmak yorumlamak ve Fran-
vulgarisation dedikleri ideal okuru,
merak duymakla bugnk duruma ve
neden ve nereye anlamak isteyen, kuramsal bir
sahip, zeki ve Metni, ancak daha bir okur kitlesi-
nin bilginlik gereleriyle doldurmak, hem yersizdi hem de
bilgiliklik O nedenle dipnotlanmda, neredeyse tmyle kitapta
geen ve kaynaklara; zellikle veya
durumlarda da otoritelere yer verdim.
Buna bylesine geni bir malzemeler
bir eyler sylemek tarihiler, belli alan-
larda tarihilerden daha (ya da tersinden sylersek daha
bilgisizdir). Olduka dar bir alan tarihiler byk oranda baka
tarihilerin bel
dneme ilikin bu ikincil bile tek btn dillerden okuyahue-
cek durumda bile olsa herhangi bir kiinin bilebileceklerini ok aan bir
eser (Oysa btn tarihiler gerekte topu
topu bir avu dille O yzden elinizdeki byk bl-
m, ikinci ya da nc el kaynaklara ve yazan
kadar bir da zecek hatalar
ierecektir ister istemez. Kitapta, daha ileri rehber ola_cak
bir kaynaka
Tarihin dokusu, onu bozmadan ipliklerine olanak vermese
de, amalardan konunun belli llerde alt blmlere ay-
gerekmektedir. Ben, ok kaba olarak iki
genel olarak dnemin ana gelimeleri ele
ikinci ifte devrimin ortaya toplum trnn
Ancak bu iki bilerek
kuramsal bir sorun

eitli ynlerini benimle ya da taslak veya prova ha-
lindeyken blmleri okuyan, fakat sorumlu olmayan, ha ta
J. D. Bernal, Douglas Dakin, Ernst Fischer, Francis Haskell, H. G.
Koenigsberger ve R. F. Leslie olmak zere teekkr borlu-
yum. zellikle 4. Blmde, Emst Fischer'in fikirlerinden ok yaradan-
Bayan P. Ralph, sekreter ve olarak ok byk
bulundu. Bayan E. Mason da dizini
E. J. H.
Londra, 961

Szckler, zaman belgelerden daha gl Bu kitapta
ele dnem iersinde icat edilmi veya anlam-
esas olarak bu dnemde birka gz Bunlar,
'endstri', 'sanayici', 'fabrika', 'orta 'allan 'kapitalizm' ve
'sosyalizm' gibi szcklerdir. 'Aristokrasi' ve 'demiryolu'nun 'libe-
ral' ve 'muhafazakar' gibisiyasal terimler, 'milliyet', 'bilim 'mhen-
dis', 'proletarya' ve (ekonomik) gibi szckler de bunlar
ve 'istatistik', 'toplumbilim' ve daha pek ok bilimin
'gazetecilik' ve 'ideoloji', bu dnemde uydurulmu ya da
szcklerdir.* 'Grev' ve 'yoksulluk' da yledir.
dnya bu terimler olmadan (yani eyler ve onlara
veren kavramlar olmadim) 1789 ile 1848 pat-
lak veren ve metalrjiyi, kenti ve devleti
_Bu szcklerin ya bu halleriyle ya da szlk
korunarak eitli dillere evrilmiletdir. 'socialism' [sosyalizm] veya 'industry' [endstri]
az ok olarak geerli szcklerken, 'demir yol [iron road]' lke
her yerde evrilerek
1 0 DEVRiM AGI
o uzak beri tarihindeki en byk dnm olu turan
bu devrimin ne denli derin ve kkl da Bu devrim,
btn dntrd ve hala da dntrmeye devam etmektedir.
Fakat bu devrime bakarken, herhangi bir toplumsal ereveyle, siyasal
rgtlenmeyle veya g ve kaynak
yacak olan uzun vadeli belli bir toplumsal ve
duruma olan ilk ve tayin edici evresini birbiiinden zenle
1789-1848 byk devrimi, 'endstri' olarak endstri-
nin kapitalist endstrinin; genel olarak ve
orta ya da burjuva liberal toplumun; 'modern ekonomi'nin veya
'modern devlet'in merkezinde, birbirine komu ve rakip Byk
Britanya ve Fransa devletlerinin zgl bir
blgesindeki bir blmndeki ve Kuzey birka
blgesindeki) devletlerin ve ekenomilerin zaferiydi. 1789-1848 dn
m, bu iki lkede ortaya ve oradan btn dnyaya znde
ikiz bir
Fakat bu ifte devrimi -daha ziyade siyasal bir nitelik
Devrimi ile daha ok endstriyel bir nitelik Devrimi'ni-,
onun ve simgeleri durumundaki iki lkenin tarihine
ait bir ey olmaktan ok, daha geni blgesel bir ikiz krateri
olarak grmek olmaz. anda Fransa'da ve Britan-
ya'da meydana gelmek zorunda ve birbirinden ok az
gstermesi, gibi, ilginlikten uzak bir durum da
dir. Fakat, inli ya da bir gzlemcinin
kadar, diyelim 3000 bir tarihinin da, bu
Avrupa'da bir yerde ve onun
meydana geldiklerini ve o baka bir yerinde yaan-
ma belirtmek, her eyden daha nem-
lidir. Yine bu bu dnemde burjuva-liberal bir kapitalizmin
zaferinden baka bir biim tasavvur bile be-
lirtmek de lde nemlidir.
Bylesine derin bir dnmn, 1789'dan, hatta 1789'un hemen n-
cesindeki ok daha gerilere gitmeden bes-
belli bir eydir ve ifte devrimin halla gibi gibi
eski rejimlerinin [ancien regime]
1776 Amerikan Devrimi'ni, ister devrimleriyle eit neme
sahip bir patlama olarak, ister bu devrimierin en nemli habercisi
ve olmaktan ibaret grelim; temel nemi, ister 1760-89
daki anayasa ister ekonomik altst olulara ve canlanma-
1 J
lara verelim, btn bunlar en iyi halde bu byk vesilesini ve
temel nedenlerini Bir zmleme,
cinin tarihte ne kadar geriye gitmesi gerekir? On yedinci
Devrimi'ne mi, Reformasyon'a askeri yol,
dan fethinin ve smrgeler tarihini olu turan anal,
hatta daha ncesine mi? Bu sorun, buradaki
ilgi nk by,
!esine derinlemesine zmleme, bu zamandizinsel
ok tesine gtrecektir bizi:
Bizim burada Unu farketmemiz gerekiyor: Bu dnmn
toplumsal ve ekonomik gleri, siyasal ve zihinsel
geri da devrimciletirmeye yetecek byklkte bir blmnde
oktan Sorunumuz, bir dnya yeterince etkin bir zel
giriimciler hatta zel kan h,
kmet temeli nermesine kendini adam! bir devletin
unu izlemek gibi, teknolojinin, bilimsel bilginin veya birey,
ci, laik, ilerlemeye inanan bir ideolojinin evrimini izlemek de
Henz yeterince gl ve varsayamasak bile,
1780'lerde btn var veri olarak kabul edebiliriz.
te yandan, grnmnn bize gelmesinden, Robespierre
ile Saint-Just'un giysilerinin, ve eski rejimin
salonlannda hi de reformcu fikirleriyle
1830'lann burjuva dile getiren Jeremy tam da
fikirleri Rus Byk Katerina'ya da neren adam
ve orta ekonomi en nermelerinin onsekizinci
Lordlar yelerinden gelmi btn
bu gereklerden ifte devrimin yeni olma
gzden gibi bir gerekiyor.
halde bizim sorunumuz, yeni bir ekonominin gelerinin ve yeni
bir toplumun zaferini nceki
kalenin temellerini azar azar fethettik,
lerini izlemektir. zamanda da bu ani zaferin, ondan en
etkilenen lkelerde ve bu yeni glerin (geenlerde
lanan ve bu dnemin dnya tarihini ele alan bir
ifadeyi 'fatih burjuvazi'nin) etkilerine
geri yol kkl izlemektir.
ifte devrim bir blmnde ortaya en bariz
ve etkilerini yine burada bu kitapta ele alman
tarihin, esas olarak blgesel bir nitelik Yine, dnya
1 2 DEVRiM AGI
devrimi, ve ifte kraterden
bata dnyaya ve
fethetmesi biimini Gerekten de ifte devrimin dnya tarihi
en gze batan ve dnya tarihinde bir benzeri daha olmayan
sonucu, birka rejim, zellikle yerkrenin
egemenlik ve dnya
makineleri, gemileri ve
teslim oldular ve ktler. Hindistan,
genel valileri ynetilen bir eyalet haline geldi; devletleri,
penesine dt; Afrika, fetihe Hatta byk
in 1839-42'de kalelerini smrsp.e amak
zorunda 1848'e ynetimlerin ve
igal etmeyi bulabilecekleri herhangi bir lkenin
fethedilmesinin nnde hibir engel
kapitalist giriim giknn ilerlemesi de, zaman meselesiydi.
Bununla birlikte, ifte devrimin tarihi, yeni burjuva toplumunun zaferi-
nin tarihi zamanda, mre bedel1848'de genilemeyi
daralmaya dndrecek olan glerin de tarihidir. stelik 1848'e
kaderingelecekte ters yz olu kendini
oktan gstermeye Geerken belirtelim, yirminci orta-
olan dnya o dnemde
yeni yeni farkedilebilmekteydi. fethettikleri lkelerin, ona
kullanmak zere fikirlerini ve tekniklerini benimsedikleri bu srecin
ilk evrelerini ancak (1830'larda Trk
ve hepsinden te Mehmet
Ali'nin edilmi, fakat nemli giriimlerinde) gzlemleyebiliyoruz.
Fakat Avrupa'da da muzaffer yeni toplumun yerini tasadayari gler
ve fikirler oktan ortaya 1848'e gelirken, 'komnizm hayaleti'
oktan 1848'de ise hayalet Bundan sonra
uzun sre, zellikle ifte devrimin en biimde
gerekten de hayaletlerkadar gsz Fakat 1960'lann
dnp o gnlere ifte devrime tepkiden
ve ilk klasik formlasyonuna 1848'de kavuan devrimci sosyalist ve ko-
mnist ideolojinin tarihsel gcn
Modern ilk fabrika sisteminin Lancashire'de ve
1789 Devrimi ile balayan bu tarihsel dnem, ilk demiryolu
ve Komnist Manifesto'nun sona ermektedir.
I
G e l i ~ m e l e r
1
1780'lerin
Le siecle doit etre mis au -Saint-Justl
I
1 780'lerin gzlemlerrecek ilk ey, bizim
anda hem daha byk hem de daha kk O gnlerde
en ve bilgili kimseler, diyelim Alexander von Humboldt (1 769-
1859) gibi ve gezgin biri bile, oturulan ancak belli
blmlerini (Bilimsel Avrupa
daha az gelimi ve daha az kyllerin ve Burma
yaayan srdrdkleri, tesinin bilin-
ve bilinmeden de kalacak olan yeryznn
varana dek- 'bilinen ise ok daha kkt).
Deniz ilikin bilinenler, yirminci kadar
kayda olmamakla birlikte, James Cook gibi onsekizinci deniz-
cilerinin stn yetenekleri sayesinde yzeylerinin
olmasa da byk bir oktan kefedilmi ve
Modern ldere gre fazla dakik da ve pek ok ada-
"Onsekizinci Panteon'a
16 DEVRiM AGI
ana bilinmekteydi. Avrupa'daki byklkleri ve
ykseklikleri lde, Latin blmlerin-
dekiler ok kabaca biliniyor; Asya'dakiler hemen hi, Afrika'dakilerse
(Atlaslar kesinlikle bilinmiyordu. in ve Hindistan'dakiler
da byk nehirlerinin ynleri, kendi blgelerindekileri
bilen ya da bilebilecek durumda olan bir avu gezgin ya da coureurs-
de-bois* herkes iin bir Bir iki blge -ki pek ok
ancak birka mil ieri girilebilmiti-, dnya gez-
ginlerin ya da kaiflerin belirten iaretlerin beyaz yerlerle
doluydu. Fakat uzak karakollardaki resmi grevlilerden ve yolculardan
edinilen kaba ama ikinci, nc el bilgiler gz nne
bu beyaz yerler gerekte ok daha byk
'bilinen dnya' daha kk olmakla insani koul-
lar gerek dnya da kkt. Pratik
amalarla hibir nfus btn demografik
lendirmeler tahminierin tesine geememektedir; fakat byk
bir bugnk nfusun te birini gemeyen bir nfusu
bavurulan tahminler. ok Asya'da ve
Afrika' da dnya nfusunun bugnknden daha byk bir blm; Avru-
pa'da (bugnk 600 milyonluk nfusa 1800'de 187
milyonla daha kGk bir blm; Amerika'daysa kesinlikle daha az bir
blm 1800'de kabaca her insandan ikisi her
be insandan biri her on insandan biri her otuz
insandan biri ya da idi. Modem zamanlardakine
bir nfusu mmkn in, Hindistan
ve veya Orta gibi entansif
kimi kk blgeler ile kentsel fazla yerler
bu ok daha az nfusun, dnya yzeyine ok daha seyrek olarak
Nfus az gre, etkin biimde
alanlar da 1300-1 700'lerde yaanan 'kk buz
kadar ya da olmamakla birlikte gnmze gre daha
ve iklim kuzey kutbuna yerlemele-
rini engellemekteydi. gibi pek ok blgede yerle-
menin nnde hala bir engeldi; uzun sre bo Gney
insanlar ancak ondokuzuncu ve yava
ya va yerlemeye ekonomi biimleri, zellikle ve
(Avrupa' da) ziyan edecek biimde mevsimlik ola-

1 780'LERiN DNYASI 17
rak g ettirilmesi, Apulia gibi btn bir blgenin insan yerle-
imine neden Ondokuzuncu bala-
Roma turistik basma resimlerinde, birka harabenin, bir
iki kol yerler, tuhaf grnl
pitoresk haydutlar, bu tarz bir grntleri
Tabii o tarihlerde Avrupa'da bile hala
su dolu engebeli otlak ya da
Yine bugne gre bir nc da daha kkt:
Bir btn olarak bugnknden belirgin biimde
daha ve hafiftiler. Bu genellerilenin askere
beden lleriyle ilgili istatistikten bir rnek Ligurya sahi-
lincieki bir kantonda, 792-9 tarihlerinde askere yzde 72'si
.50 metreden daha
2
Bu, onsekizinci ya ayan
bizlerden daha gelmez.
Devrimi'nin bodur, talimsiz askerleri, smrge
gerillalara denk bir fiziksel diren gstermilerdi. Hergn otuz mil olmak
zere bir hafta tam olarak yry yapmak,
bir Ancak sekin ve svari blkleri
olu turulurken ve generallerin 'uzun boylular'a zel verme-
lerinden de gibi, bizim lderimize gre, o gnk
fizik gcnn ok da bir gerektir.
Ancak, dnya pek ok daha kk idiyse de, haberleme-
deki zorluklar ve belirsizlikler onu uygulamada bugnknden ok daha
byk Bu glkleri abartmak istemem. ya da
onyedinci ltlerine gre onsekizinci ok
ve haberleme bir hatta demiryolu devri-
minden nce, yollarda, arabalarda ve posta hizmetlerinde
iyiletirmeler 760'larla sonu Londra'dan
Glasgow'a yolculuk, on oniki gnden iki saate Onsekizinci
ikinci kurumlaan posta sistemi ya da diligences,
Napoleon ile demiryolunun gelii dnemde
boyutlarda ve sadece grece bir srat -Paris Strasbourg
posta hizmetl saat tutuyordu-, zamanda dzen-
lilik de getirmiti. Fakat karadan yolcu ta yetersizdi; gnde-
rilen maliarsa hem yerine hem de son derece tuzluya
yordu. Devlet ilerini grenler ya da ticaret yapanlar, birbirlerinden
Bonaparte ile posta idaresinin
elinden yirmi milyon mektup (ele dnemin
sonunda bu on fakat o gnn
1 8 DEVRiM AGI
iin mektup, iin bir eydi ve -pazardan
pazara yolculuk iti. Karayolundan gitme-
leri ya da karadan gndermeleri bunu ya yryerek
ya da ondokuzuncu bile gnde yirmi milden daha az yol
yaparak yk al nda beini olan ya va seyre-
den yk arabalanyla Kuryeler, uzak mesafelere
srcler, salianmaktan kemikleri yer ya da arabaya
yeni deri sspansiyonlar kokudan mideleri altst olan bir dzine
yolcunun posta zel arabata-
onlarla yarla Fakat byk blmnde kara
ya da yryen egemendi.
O nedenle, bu koullarda su yoluyla kolay ve ucuz olmakla
(rzgar ve hava belirsizlikler zamanda
daha da Goethe, gezisi deniz yoluyla Napali'den
Sicilya'ya drt gnde gitmi ve gnde dnmt. Rahat olsun diye kara-
dan yolculuk etseydi, bu yol durgunluk verecek bir sre tutabilirdi.
Bir limana olmak, dnyaya olmak demekti: Gerek anlamda .
Londra, Norfolk'un Breckland'indeki kylerden ok, ya da Leith' e
Sevilla'ya Veracruz'dan ulamak, Valladolid'den ulamaktan, Ham-
burg'a Bahia'dan gitmek, Pomeranya gitmekten daha ko-
Su yoluyla kusuru, uzun
1820'de bile Londra'dan Hamburg'a ve Hollanda'ya haftada iki,
ve Portekiz'e bir, Kuzey ise ayda bir posta gidiyordu.
Ancak Bostan'un ve New York'un Paris ile diyelim Karpatlardaki
Mararnaras blgesinin Budapete ile olan daha
da bir gerektir. Yine bir sr ve devasa uzunluktaki okyanus-
lardan daha kolay gibi 44.000 ki iyi be ieri-
sinde (1769-74) Kuzey Amerika'ya deniz yoluyla
gndermek, be bin kiiyi kuakta Dundee'ye daha ko-
birbirinden uzakta:ki bakentleri birbirine kenti bir-
birine daha Basrille'in haberi Madrid
on gnde bakente 133 kilometre uzaktaki Peranne'da halk
'Paris'ten gelecek haberler' iin 28'ine kadar beklemiti.
O 1 789'un sakinlerinin iin hesaplana-
mayacak kadar bykt. byk askere
gibi kt bir ey gelmedike kontlukta hatta mahal-
lede yaar ve lrd: 1861'e bile doksan blge-
sinden yetmiinde nfusun onda dokuzu, blgeden hi
geri devlet grevlilerinin meselesiydi ve sy-
1 780'LERiN DNYASI 19
lenti kon us uydu. Orta ve st bir avu insan iin
gazete yoktu bile bir gazetesinin
5000 idi) ve ok az kii okuma biliyordu. Haberler daha ok yolculardan,
tccar, seyyar gezgin usta, gebe zanaatkar, mevsimlik gezgin
rahip ya da soyguncu ve dek uzanan
ve serseriler gibi nfusun yer kesimlerin-
den ve elbette sava halka tebelle olan, oralarda
askerlerden olarak resmi kanallardan da -devlet
ve kilise- haberler gelmekteyciL Fakat bu tr devlet ya
da kilise yerel grevlilerin byk blm, ya yrenin
ya da yaam boyu hizmet vermek iin kimse-
lerdi. Smrgeler merkezi hkmet tarafindan
ve birbiri tarada greve gnderilmeleri, daha yeni yeni ortaya
bir Devletin btn ast grevleri bir tek, teseliiyi
lkenin envai eit ve arayan subay-
belli bir blgeye kalmadan beklenebilirciL
II
Bu 1 789'un ezici oranda Bu temel
gerek iyice bu anlamak Kent olgusu-
nun hibir biimde Rusya, gibi lkelerde ya da
Balkanlarda nfusun yzde 90 ile 97'si alanda Hatta
gerilerneye olsa da gl bir kent blge-
lerde bile ya da nfusun yzdesi yksekti: Eli-
mizdeki tahminlere gre Lombardiya'da yzde 85, Venedik'te yzde 72-
80, Kalabriya ve Lukaniya'da yzde zerindeydi.
3
Gerekten de
gelimekte olan birka endstri ya da ticaret blgesi her
be sakminden en az drdnnkyl bycek bir Avrupa devleti
bulmak iin kendimizi epey gerekir. bile kentli
nfus, nfusu ilk kez 'de geride
Kukusuz 'kentli' iki anlama da gelmektedir: 789'da bizim
lderimize gre gerekten byk denebilecek iki Avrupa kentini, yak-
bir milyon nfuslu Londra ile milyon nfuslu Paris 'i ve nfusu
100.000 ya da zerinde, Fransa'da iki, Almanya'da iki, drt,
be (Akdeniz geleneksel olarak kentlerin yurduydu), Rusya'da
iki ve Portekiz, Polanya, Hollanda, Avusturya, ve Avrupa
Trkiyesi'nde de birer tane olmak zere yirmi kadar yerlekeyi iermenin
zamanda bir evresinde devlete ait ve
20 DEVRiM AGI
evlerinin katedral tarlalara kadar
birka dakikada kk tara da kapsa-
Ele dnemin (1834) bile kentlerde oturan
yzde ondakuzunun drtte nden 20.000'den
az, da iki ila be bin nfuslu kasabalarda
gezgin Tour de [Fransa
ait ehreleri, durgun geen sonraki
sayesinde kehribardaki sinekler gibi korunmu; Alman romantik airle-
rinin iirlerinde geen dingin arka olu turan;
yol katedrallerinin yarlar misali Hasidik
Yahudilerin, mucize yaratan nnde el pene divan durdu-
Ortodoks ilahi inceliklerini Gogol'n
mfettiinin zenginleri korkutmak ve iikof'un l canlar kafa-
tartmak iine bunlar. Fakat za-
manda gayretli ve genlerin ya devrim ya da ilk milyon-
veya her ikisini birden gerekletirdikleri kasabalar
da yine Robespierre, Arras'tan; Gracchus Babeuf, Saint-Quen-
tin'den; .Napoleon ise Ajaccio'dan gelmiti.
Bu tara kk de olsalar birer kentti. Gerek bir kentli,
evresini kuatan taraya, zeki ve bilgili birinin, gl, cahil
ve aptal kiilere kmsemeyle grm gerek
bir hayat ltleriyle uyuuk geri bir bbrlene-
cek bir eyi yoktu: Alman halk komedileri 'Kraehwinkel'i -kk beledi-
yeler-:-, daha belirgin kiilik zelliklerine sahip kyllere gibi
alaya Kent ile ya da daha kent ileriyle
ileri arasmda bir izgi Pek ok lkede, gmrk bariyeri, hatta
eski sur izleri, bu ikisini blmekteydi. Prusya'da gibi u rneklerde,
vergi deyen gzetim tutmaya can atan devlet, kentsel
ve faaliyetleri neredeyse tamamen birbirinden Hatta
bir idari yerlerde bile kentliler, zaman fiziksel
olarak kyllerden geni blgelerinde, Slav, Macar
ya da Romen gllerinin Alman, Yahudi ya da
olarak evrelerindeki kyllerle dinden ve milliyetten
olan kentliler bile giysiler ve gerek-
ten de durumda ve imalat yapan sm-
rlen nfus daha uzun, daha ince Kyllerden daha
1823-?'de Brksel'de kentliler, evrelerindeki kylerde
kyllerden ortalama 3 cm., Louvain'dekilerse 2 cm. daha uzundular. Hepsi de ondokuzuncu
ait olmakla birlikte, bu konuda ha miktarda askeri istatistik
4
l780'LERiN DNYASI 21
ve daha okuryazar olmakla gurur ve muhtemelen
de yleydiler. Ne var ki yaam tarzlan nedeniyle evrelerinin olup
bitenler hemen hemen kylerde kalml olan kyller
kadar cahildiler.
Tara kenti, znde haLa ekonomiye ve topluma aitti. evrelerin-
deki kyllerin Tara kentlerinin meslek sahiple-
riyle orta ve hayvan ticareti iftlik rnlerini iliyor,
avukat ve noter olarak soylularm malikanelerinin ilerine ya da
sahip olan veya ileyen ya nemli bir olan
bitmek bilmeyen davalara iplik ve doku-
sipari veren, sonra toplayan tccar-giriimciydiler ve
btn bunlardan daha olarak hkmeti temsilen kiliseyle lord bulun-
Bu kentlerdeki zanaatkarlar ve dkkan sahipleri, evrelerindeki
kyllere ve kyllerden geinen mal Tara kenti,
grkemli gnlerinden sonra hazin bir gerileme iine
girmiti. 'zgr kent'den ya da kent-devletten neredeyse eser
ticaretre bir yeri ya da daha byk bir pazar iin retim
yapan merkezi olmaktan Gerilemekte
dan, tekelini elinde ve gelen herkese
kendi pazanna giderek artan bir Gen
radikalterin ve byk kent alaya byk
blm, bu ekonomik z-savunma hareketinden G-
ney Avrupa' da kibar beyler ve zaman zaman da soylular, malikanelerinden
kiralada buralarda Almanya' da, her biri by-
cek birer malikaneden ibaret olan kk prenslikteki brokratlar,
itaatkar ve sessiz kyllerden gelirlerle Serenissimus'un istek-
lerini Onsekizinci tara kenti,
blgelerinde klasik ya da rokoko ta
egemen fiziksel grnmnn gibi, mreffeh ve ge-
nileyen bir topluluk olabilirdi. Fakat bu refah, gelmekteyciL
III
O nedenle sorunu; 1789'un temel bir sorundu ve
ilk sistemli okulu olan
neden ve toprak net gelirin tek olarak
anlamak sorununun hassas
ileyenlerle ona sahip olanlar; retenlerle biriktirenler
ilikiydi.
22 DEVRiM AGI
mlkiyet ilikileri -ya
da daha merkezi Avrupa'da bulunan ekonomik
byk smrgeler
nemli bir istisna olarak kuzeyindeki Birleik
Devletler ile, daha az nemli birka blge
buralardaki tipi, zorunlu emeki ya da fiilen serf olarak
bir Yerli ya da kle olarak bir Zenci idi; ok daha
nadir olarak da kyl, ya da buna benzer biri
nadiren retim Hint
smrgelerde, denetleyenterin tipik
zorlama biimi, rnn belli bir Hollanda'ya
adalarda baharat ya da kahvenin-zorla Ba-
ka bir deyile tipik zgr olmayan ya da siyasal
bulunan biriydi. Tipik toprak lorduysa, byk yan-feodal malikanenin
finca, estancia) ya da bir kle planrasyonunun sahibiydi.
feodal malikaneye zg ekonomi, ilkel ve kendine yeterli, ya da belli
llerde salt blgenin talebine veren bir ekonomiydi:
yine fiilen serf olan Yerliler retilen maden rnleri
ihra etmekteydi, ama iftlik rnlerinde fazla bir gstermiyordu.
Merkezi, Gney kuzey sahilinde (zellikle Kuzey Brezilya' da)
ve ABD'nin gney sahilleri boyunca uzanan Karaibierde bulunan kle-
plantasyon zg ekonomi, eker, daha az lde ttn ve kahve,
boya hammaddesi ile Endstri Devrimi'nden sonra bata pamuk olmak
zere yaamsal nem birka ihra rnnn retilmesine dayan-
O nedenle bu ekonomi, Avrupa ekonomisinin ve kle ticareti
yoluyla Afrika ekonomisinin btnleyici bir
Temelde, ele dnemde bu tarihini, ekerin gerilemesi
ve ykselii yazmak mmkndr.
zellikle kabaca Elbe nehri boyunca uza-
nan, bugn ekoslovakya alan lkenin gneyde
Trieste'ye inen ve
hkm blg'e Toplumsal
(Danimarka ve Gney bir blm hari,
Taskana ve gneyinde kalan kesimleriyle Gney
da bu blgeye girer. Bu geni kuak ierisinde yer yer teknik olarak
zgr kyller Slovenya'dan Volga'ya kadar btn bu
blgeye Alman kyl kolonicileri; i blgelerindeki
vahi fiilen kabileler, Pandurlar ve Kazaklar gibi
kadar Trkler ya da Tatarlar
1780lERiN DNYASI 23
askeri tekil etmi blgelerde yaayan vahilikte kyl
lordun ve malikanenin menzili kalan nc zgr gerler ya da
byk lekli sz konusu bile geni alanlarda
yaayan kimseler. Ancak btn olarak tipik zgr
olmayan biriydi; onbeinci
itibaren neredeyse kesintisiz bir biimde kabaran serflik seli
Trklerin ynetimi bulunmu, o tarih-
lerde hala da bu durumda olan Balkanlarda durum bu boyutta
Trklerin feodalizm ncesi zgn sistemi (her birimin olma-
yan bir Trk kaba bir toprak blm), uzun zaman
nce bozularak Mslman beylerin ynetimindeki bir toprak m lk
sistemine dnm bu beyler ok nadiren iftilikle
kyllerden Bu.
yzden Balkanlar, ve gneyi, ondokuzuncu ve yirminci
Trk son derece yoksul ve
mlkiyerin lkeler olsalar. da, znde
kyl lkelerdi. Yine de Balkan kyls, bir olarak yasal
dan zgr ve en beyin menzili iersinde srece de
bir kyl olarak de facto [fiilen] zgr
Blgenin geri tipik kyl, byk blmn lord un
wrunlu ya da buna benzer ykmllklerle geiren
bir serfti. bazen okadar byk olabiliyordu ki, Rusya'da
ve yerlerinde gibi, topraktan olarak
bir mal olan kleden hemen hemen hibir
(1801 'de Gazette de Moscou'da yle bir ilan Terbi-
yeli ve grnleri iyi her ikisi de el ilerinde
becerikli ve gzel grnl 18 ve 15 yalannda iki evden, biri
21 mzik aleti bilen araba
bay ve yapmakta usta, zamanda piyano
ve org alan iki berber.". Serflerin byk bir blm ev ilerinde
1851'de Rusya'da btn serflerin yzde 5'i evlerde
yordu.5 ). Avrupa ile ticaretin ana bulunan deni-
zinin i blgelerinde, lkelerine gnderilen ihramalla-
keten, kenevir ve genellikle gemicilikte orman
rnleri) byk blm serf yerlerdeyse
daha ok Sakson ya, Bo hem ya ve byk bakent Viyana gibi olduk-
a ilerlemi bir ve kentsel gelimenin varold ula mm-
kn en az bir blgeyi iinde blgesel pazarlara
Ne var ki, bu geri Karadeniz yolunun
24 DEVRiM AGI
ve Avrupa' da, zellikle de kentlemenin SSCB'nin
endstrilemesine kadar Rus ticaretinin rn olarak kalacak
olan ihra rnlerini yeni yeni uyarmaya O
nedenle egemen blgeler, s mrgelere
benzer biimde, yiyecek ve hammadde reten
ekonomiler'i olarak grlebilir.
Geri kyllerin statsnn yasal biraz olmakla birlikte,
ve serf blgelerinin de benzeri ekono-
mik zellikleri Genel bir byk soylu malikane-
lerinin yerlerdi. Sicilya'da ve Endls'te bu malikanelerin biro-
klelerin ve coloninin, blgeye zg gndelikitere dn-
Roma latifurulia sisteminin soyundan gelmeleri pekala mm-
kndr. Bu malikanelerin sahibi olan dklerin ve gelirleri,
retiminden (Sicilya, eski bir ihra ve
biare kyllerden zorla eylerden gelmekteydi.
halde, egemen blgelere zg toprak lord u, sahip
byk malikaneyi eken ya da smren bir soyluydu. Bu malikane-
lerin hayal gcn zorlayacak Byk
Katerina, gzdelerine ile elli bin serf vermiti;
Radziwill'lerin mlkleri Potaeki'nin
Ukrayna'da milyon dnm himaye edenMacar
Esterhazy'nin sahip topraklar, bir ara yedi milyon dnme
Yzbinlerce dnmlk malikanelerin bir durumdu.* Bunlar
ilkel ve verimsiz de olsalar, prensiere gelir
Bir ziyaretinin viran haldeki Medina Sidonia mlk-
lerinde gibi, asilzadesi, "uzaklardan kkremesiyle
kendisine korkutan ormandaki bir aslan gibi hkmetmi"
7
te yandan, milordunun ferah ltleriyle bile, nakit
para yoktu.
byklkleri ve ekonomik olanaklan
toprak soylusu bir kylleri smrmekteydi. lkelerde
biimde bykt ve bunun sonucu olarak da yoksul ve honutsuzdu;
soylu olmayanlardan, esas olarak siyasal ve toplumsal ile
gibi soylulara bulunmaya isteksiz-
Macaristan ve Polanya'da toplam nfusun onda
birini, onsekizinci sonunda milyonunu
ekoslovakya'da, kabaca 25.000 dnmn (10.000 hektar) zerindeki seksen
1918'den sonra Schoenbomlann ve Schwarzenberglerin 500.000
dnm, 400.000, Kinskylerin 170.000 dnm da bulunuyordu.
6
1 780lERiN DNYASI 25
-ya da 7'de Avrupa'daki toplam yzde lO'u kadar
8
-
Baka yerlerdeyse ok daha
IV
geri toplumsal
Yani, kylnn ya da gznde, malikanesi olan herkes bir
'soylu'ydu ve hakim yesiydi; ya da tersine, (tplumsal ve siyasal
ve biimsel olarak hala yksek devlet grevlerine
giden yegane yol olan) soyluluk ya da asillik stats, malikanesiz dnle-
bUecek Avrupa lkesinde bu tarz biimle-
rinde ifadesini bulan feodal dzen, ekonomik giderek geiyor
olsa da, siyasal hala Gerekten de, gelirlerinin;
ve ykselii ok geride neden
olan feodal dzenin tam da bu [ eskimesi], aristokrasinin,
tek devredUemez ekonomik d urumundaki tan gelen
ve statsn grlmedik bir neden oldu.
soylular, halk gelen devlet
grevlileri yzde 66'dan 700'de yzde 42), 780'de
yzde 23'e

'feodal tepki'nin Devrimi'ni abuk-

Fransa'ya dek, tabakadan rakiplerini, glgesindeki
kazan makamlardan (3. Blme Fakat toprak sahibi
soylular grece kolay Fransa'da, hatta
toprak sahibi ve soylu statsnn her tr dl olarak
gibi, bu dzenin belirgin biimde
yerlerde bile, malikane hakim stats ara-
hatta biraz daha
Ne var ki, ekonomik toplumu son derece
Yasal can pek ok izini hala olmakla
birlikte, karakteristik kyl serf statsn byk
lde tL Karakteristik malikane de, uzun zaman nce ekonomik
bir birimi olmaktan kiralan ve parasal gelirleri topla-
ma sistemine Byk, orta ve kk, az ok zgr olan kyl,
karakteristik bir toprak lorduna
kira (ya da birka yerde rnden pay) demekteyciL Teknik
mlk sahibi olan bu kylnn, prense verginin, kiliseye
ve angaryalarm yanmda (ki hepsi yksek toplum-
sal greli muafiyetleriyle elimekteydi), paraya dntrlsn
dntrlmesin (rnn lord un gtrmek gibi) kendisine
26 DEVRiM AGI
eitli ykmllkler yerel bir lord u Fakat bu siyasal
byk blm; genelde, zengin bir
kyl daimi rn kent satarak tccar ifti
durumuna gelme ve, kk ve orta lekli kyllerin
cret tarlada ya da imalat-
hanede gn mecburiyerinde kadar kk
geimlik retim yaparak kyl
geerli bir blge olarak boy gsterecektir.
gelime, ancak birka blgede safkapitalist bir bir
daha geliyordu. Burada toprak ml-
kiyeri son derece olmakla birlikte, karakteristik emek
kiralayan, ticari retim yapan orta lekli kk
mlk sahipleri, renberler ve benzerlerinden oluan byk kitle, bu duru-
mun grlmesini engellemekteyciL Fakat (kabaca 1760-1830
. bu ortaya kyl bir giriimd-
ler iftiler ve geni bir Kuzey ve Hollan-
da gibi ticari geleneksel olarak ya da uzmanla-
ml ticari rnlerin birka blgesinde de gl kapita-
list grlmekteydi, ancak bu istisnai bir durumdu. Bir baka istisna
da, geri blgelerine zg dezavantajlarla, en gelimi
ekonomisine birlikte yaayan mutsuz bir
ada olan idi. Burada, Endlsl ya da iftlik sahiplerine
benzeyen, bulunmayan bir avu iftlik sahibi, zorla
para-rant almak suretiyle geni bir kitlesini smrmekteydi.
Avrupa birka gelimi blge teknik hala hem
geleneksel hem de biimde verimsizdi. rnleri, hala avdar,
arpa, yulaf ve Avrupa'da temel olan kara
koyun, kei gibi hayvan rnleri, domuz ve kmes hayvan-
bir miktar meyve ve sebze, arap, ip iin yn, keten, kenevir, bira
iin arpa gibi geleneksel rnlerdi. beslenmesi hala blgeselciL
Baka iklimierin rnleri, nadir olarak bulunuyor ve belki tropik lkeler-
den ithal edilen en nemli maddesi olan ve benzersiz insani
mal olm u ekerin lks mal 1790'larda dne-
min en ileri lkesi olan ortalama eker tketimi kii
7 Fakat Devrimi'nin
bile ortalama kii ay tketimi ayda 50 gram
Amerika ve tropikal blgelerden ithal edilen yeni .
rnler, biraz tutunmaya Gney Avrupa ve Balkanlarda
(yerli epey -Balkanlarda gezgin kyllerin yerlemele-
1780'1ERiN DNYASI 27
rinde onun ve Kuzey pirin belli bir ilerleme kaydet-
miti. e idi prensliklerde, gelir bir devlet tekeli olarak
ttn yetitirilmekteyse de, modem ldere gre fazla
790'da ortalama bir ayda 40 gram kadar ttn iiyor ya da
yordu. retimi, Gney blgelerinde
Yeni rnlerin gelen parates (belki yiyeceklere nazaran
dnm bariz ekilde daha fazla iin olsa gerek)
rn olarak kendine daha yeni yeni
yol ve Alak lkeler kkl bitkiler ve
saman yem bitkilerinin sistemli bir biimde yetitirilmesi
hala olduka istisnai bir duru1:9du ve eker iin pancarekimine
biimde ancak Napoleon Savalan ile
Elbette onsekizinci bir
uzun bir demografik genileme, byyen kentleme, tica-
ret ve imalat iyilemeyi tevik etmi, bunu zorunlu
itibaren, modem dnya iin son derece
niteleyici bir grng olarak nfus ta ve kesintisiz bir bala-
755 ile 784
(Belika) nfusu yzde 44
10
Fakat Rusya'ya
kadar demekler kuran, hkmet ve propaganda
bildiriler iyiletirme en fazla
etkileyen ey, ilerlemelerden ok, gelimenin nne
dikilen engellerin
V
uyuuktu; belki kapitalist sektr bu istisna
tutulabilir. Ticaret, imalat ve her ikisiyle birlikte giden teknolojik ve
etkinliklerse, kendine gvenliydi, ve genilemekteydi;
bunlardan kazan da ve iyimserdi. Dnemin
gzlemcisini en etkileyecek ey, smrgelerin smrlmesiyle
olan ticaretteki muazzam Oylum ve
olarak bymekte olan deniz ticareti, sarmakta ve Kuzey
Ariantik tccar cebini Bu
topluluklar, smrge gcn, Avrupa ve Afrika'ya mal ihra eden
Hint sakinlerini soymak iin Bunlar ve Avrupa
zamanda bu mallara artan talebini zere ay, ipek ve porselen
Uzak da belli llerde eyi Fakat in'in ve siyasal
bu ticareti bir lde korsanvan hale getinnekteydi.
28 DEVRiM AGI
Amerika byyen plantasyon sistemleri
iin kle Buna Amerika'daki plan tasyonlar
da, ticaretinin geleneksel mallan olan tekstil rn-
leri, tuz, arap ve birlikte yeniden zere
Adamik'teki ve Kuzey Denizi'ndeki limanlara her zamankinden daha
fazla ve daha ucuza eker, pamuk vs. ihra ettiler. da
kereste ve keten geliyordu. Avrupa' dan, bu ikinci smrge
dan, kereste, keten, keten bezi ( tropik lkelere bir
ihra ca kenevir ve demir gelmekteyciL Bunun -ekonomik
bir dille ifade edecek olursak, kuzeyindeki smrgele-
rinde (1 783'ten sonra Kuzey ABD) etkinliklerini giderek beyaz
gmen dahil- grece gelimi ekonomileri ara-
ticaret her zamankinden ok daha bir hal
muhterisin hayallerinin ok tesinde bir zenginlikle smrge-
lerden dnen naboblar ya da plantasyon sahipleri, bu ya
da yeniden ina edilen (Bordeaux, Bristol, Liverpool gibi) grkemli liman-
olan gemiciler ve tccarlar, gerek galipleriydi ve bu
onlarla ancak, servetlerini devlet hizmetlerinden byk
memurlar ve bankerler atabilirdi; nk bu, 'kar, deyii-
nin hala bir dnya-
bir servet edinmi avukatlar, malikane idarecileri, yerel
iki tacirler ve benzerlerinden oluan orta sakin bir
yaam srdrmekteydi; hatta bile ok yoksul bir akrabadan
hallice grnyordu. nk madencilik ve her
geniliyor olmakla birlikte, tccar (ve zamanda
Avrupa'da zaman feodal lord) bu ilerin denetisi olma konu-
munu srdrmekteyciL
Bu durum, genilemekte olan endstri retiminin esas biiminin; za-
naatkann, ya da kyfnn rnnn tccar
dan pazarda s zere eve i verme ya da sipari sistemi
denen bir biimi Bu ticaret biiminin
bymesi, olarak ilk endstri kapitalizmi iin ilkel bir durum
satan zanaatkar, (zellikle hammaddesini tccardan
hatta retim tccardan zaman) para cret alan
bir iiden baka bir ey olmuyordu. zamanda da yapan
kyl, kk bir arazi sahip bir haline gele biliyordu.
ve ilevlerin eski blmekte ve
kyller iiler yaratabilmekteyciL Eski usta zanaat-
karlar ya da zel zanaatkar veya belli bir yerel grubu,
1780'LERiN DNYASI 29
taeron ya da durumuna gelebiliyordu. Fakat bu merkezilikten
yoksun retim biimlerinin kilit denetmeni, yitik kylerin veya arka so-
emekisini dnya kii, bir e it Bizzat
reticilerin ya da olan 'sanayiciler' se,
dan onlara bile, kk sahip-
leri zellikle endstri birka istisna
da yok Demir byk mleki Josiah Wedgwood gibi
adamlar, ve kimselerdi; tesisleri, her
gelen ziyaret edilirdi. Fakat tipik sanayici (bu szck henz
icat edilmemiti), bir endstri ok bir
Buna statleri ne olursa olsun, ticaret ve imalat ileri ok
parlak bir gelime gstermekteydi. Onsekizinci Avrupa devletleri
en parlak imza olan gcn ekonomik
ilerlemesine borluydu ve bunun sonucu olarak 1780'lerde, son derece
dzeyleri sergilemi olsalar da, ussal bir politika izleme iddia-
hareket eden btn devletler, ekonomik by-
rneyi tevik ettiler. Henz ondokuzuncu
stn bir 'saf', bir dal olan bilimler,
kendilerini retimdeki zmne 1780'lerin en
ilerlemeleri, geleneksel olarak endstrinin gereksinimlerine ve
atlye en konumdaki kimya gerekleti.
Diclerat ile d'Alembert'in Byk Ansiklopedisi, salt ilerici toplumsal ve
siyasal dnceyi teknolojik ve bilimsel ilerlemeyi de ieren bir
zetti. nk, gerekten de onsekizinci derinden biimlendirmi
olan insan bilgisinin, ve zerinde
kurulan denetimin ilerlemekte yani gcn
esas olarak retimden, ticaretten ve her ikisiyle olarak ilikisi
ekonomik ve bilimsel Bunun
da, en byk ekonomik en ilerici
elle tutulur ilerlemeleriyle ilgisi bulunan tccar
evreleri ve ekonomik toprak bankerler, eko-
nomide ve toplum idari konumda bulunan bilimsel dnen
yneticiler, orta ve giriimeiler gibi
Bu insanlar, matbaa ve gazeteci, mucit, giriimci ve dirayetli bir
olan Benjamin Franklin'i, etkin, kendi kendini yetitirmi ussal
yurtta bir simgesi olarak Bu tr yeni insanlar, okyanusun
te gelecek somut rneklere gereksinmesi olmayan
re'de, tarada, gerek bilimsel ve endstriyel gerekse siyasal ileriemelere
eden demekler kurdular. Birmingham'daki Lunar Society'de
30 DEVRiM AGI
[Ay mleki Josiah Wedgwood, modern makinenin
mucidiJames Watt ve Matthew Boulton, kimya Priestley, biyo-
log ve evrim ncs kk soylu Erasmus Darwin (byk
bilgin Darwin'in byk matbaa Baskerville bulunmaktay-
Bu insanlar; her yerde, ve
gzetmeyen bir ev kle ideolojisinin
Farmasbn
ifte devrimle ilgili dnceler (hatta bunlar, Fran-
yorumu hallerde bile) en geni geerliliklerine.
sayesinde olmakla birlikte, bu ideolo-
jinin nde gelen iki merkezinin ve Fransa' zamanda
ifte devrimin de merkezleri olmalan dnceye,
laik, ussal ve ilerici bir bireycilik egemen Bireyi, zincirlerin-
den; hala drt bir kesine glgesi den cahil gele-
ve 'ussal' dinden olarak) kilisenin hurafelerin-
den, insanlan ve ilgili baka ldere gre alt ve st olarak
kurtarmak,
zgrlk, eitlik ve takiben) btn
onun bunlar, Devrimi'nin slogan-
oldular. Bireysel hakim en sonulan
yaratmak mmkn olabilecekti. En sonular, bireysel yetene-
ussal bir dnyada engelsiz bir biimde beklenebilir-
di; bunu grmek de mmknd. Tipik bir
ilerlemeye tutkulu inan, evresindeki
bilgide, teknikte, zenginlikte ve ve belli bir
da kendi dncelerinin durmadan ilerlemesine gzle
grlr ta
hala Avus-
turya gibi devletler, sadece izin veren
de Feodalitenin ve kilisenin gibi,
ilerlemenin nne dikilmi geriye kalan tm engeller de sprlse, kim
bilir daha neler olabilirdi?
zgr toplumun kapitalist bir toplum varsayan
pek ok stelik siyasal
da belirleyici kimseler bir orta
ideolojisi demek, tam olarak

Kuramsal olarak
btn zgr Btn ilerici, ve
humanist ideolojiler onun iinde rtk olarak
onlar Ne var ki, uygulamada
1780'LERiN DNYASI 31
zgrleimin nderlerinin, soylulardan ok toplumun
orta gelen yetenek ve liyakat sahibi ussal insanlar olmalan
ve etkinliklerinin ortaya toplumun da 'burjuva' ve kapi-
talist bir toplum bir durumdu. . _
- Pek kadar- mutlak monarklara
siyasal
ve tuturulanna kar devrimci bir ideoloji
belirtmek ok daha olur. nk
pek ok yerinde hakim olan toplumsal ve siyasal dzene son verilmesini
ima etmekteyciL Anciens n'gime'lerden kendini gnll olarak fesh etme-
sini beklemek ok fazla olurdu. Tam tersine, daha nce
gibi, bu rejimler yeni toplumsal ve ekonomik glere
kendilerini tahkim etmekteydiler; ve Birleik Eyalerler
ve oktan yenilclikleri baka birka yer tutunabildikleri kaleler,
tam da bel monarilerdi.
VI
Devrimini on yedinci gereklqtiren ile nemsiz birka
devlet di Avrupa ilevlerini srdren btn devletlerinde,
mutlak monariler hakimdi; monarinin egemen devletler ya
anariye ya da Polonya gibi komulan yutulmutU.
Kilisderin geleneksel rgtlenmeleri ve ortodoksileriyle desteklenmi,
uzun gemileri verilecek bir kurumla
evrelenmi toprak sahibi hiyerarinin tepesinde,
inayerine mazhar olan manarklar Vahim
boyutlarda bir rekabetin bir devletin tutu-
nurulu ve etkili duyulan uzun
ve yerle ik sahiplerinin anarik dizginle- .
meye ve devlet mmkn aristokrat olmayan memur-
larla doldurmaya mecbur Bunun onsekizinci
son bu ihtiyalar ve kapitalist
arenadaki aikar pek ok (daha
ekonomik, toplumsal, idari ve dnsel modernleme programlan
uygulamaya yneltti. O gnlerde prensler benzer
nedenlerle gnmzdeki hkmetlerin 'planlama' benimserne-
lerine ve yine gnmzde bu sloganlan kuramsal olarak benimseyen kimi-
lerinin uygulamada hemen hibir ey yapmamalanna ve uygulamada pek
ok ey gelirlerini, zenginliklerini ve glerini
32 DEVRiM AGI
en gncel yntemlerini benimsemenin pratik
(ya da toplumun gerisinde yatan genel fikir-
lere ok az iltifat gstermelerine benzer biimde benimsemilerdi.
Oysa orta ve ilerlemeye olanlar,
gerekletirmek iin kez bir monarinin gl merkezi
Prens in, devletini modernletirmek iin bir orta
ve onun fikirlerine gereksinimi bir orta da,
aristokrasinin ve kilisenin ilerlemeye direnilerini
mak iin bir prense gereksinim duyuyordu.
Ne var ki, gerekte ve yeniliki de olsa, mutlak monari, her
eyden nce kendisinin de yesi
byk oranda toprak sahibi soylular
siyle gryordu. Teorik olarak yap-
makta zgr olsa da mutlak monari uygulamada ileride
Devrimi'nin bir terirole feodalite ya da feodalizm
bir dnyaya aitti. Byle bir monari, elindeki btn kaynak-
otoritesini glendirmek, iinde vergi gelirlerini,
gcn kullanmaya bu durum onu pekala ykselen
toplumun glerine de destek vermeye gtrebilirdi. Bir malikaneyi,
ya da eyaleri bir bakasma oynayarak politik elini glendirmeye
Ne var ki ufku, tarihinin, ilevinin ve tarihiyle
Ekonomik ilerlemenin ve ykselen toplumsal talep
ettikleri kkten toplumsal ve ekonomik dnm hibir zaman isteme-
miti; byle bir dnm gerekletirmeye ise asla yetenekli
Bilinen bir Prensierin bile,
ve feodalizmden kalma kyl ciddi ekil-
de kuku duyan usu dnrlerin yok denecek kadar Byle
bir reform, bir zelliklerinden biri olarak
kabul edilmekteydi ve Madrid' den St Petersburg'a, Na po li' den Stockholm' e
kadar, Devrimi'nden nceki eyrek byle bir programa
imza atmayacak tek bir prens yoktu. Ne var ki, gerekte 1789'dan nce
kurtuluuna dayanan yegane hareketler, Danimarka ve Savoy
gibi kk ve rnekleyici olmayan devletlerle prensierin zel malika-
ortaya Bylesi byk bir kurtul u 1781 'de
Avusturya imparatoru II. Joseph ama tahmin edilenin
bir kyl ve yerleik siyasal direnii
olm u, yzst btn ve
daki feodal ilikileri etki ve tepki yaratan ya da rnek
oluturan Devrimi ile 1848 devrimi oldu.
1 780'lERiN DNYASI 33
Demek ki, 'burjuva' toplumunun eski ve yeni gleri elbette
gibi burjuvazinin zaferinin oktan tescil yerler
zlmesi sonralan gizli bir atlma h-
km srmekteydi. Bu rejimleri daha da yapan ey, ynden;
yeni glerden, giderek direniinin kklemi eski yerleik
ve yabanci rakiplerden gelen bir maruz kalmalan
oldu.
En ve nokta, uzaktab ya da denetleneme-
yen eyaletlerdeki veya smrgelerdeki zerklik hareketlerde oldu-
gibi, eski ve yeni muhalefetin aklma yerlerdi. rne-
Il. Joseph'in 1780'lerde Habsburg monarisinde re-
formlar, Avusturya (bugnk Belika) birbirine
ve olarak 1789'da buluan bir devrimci
hareket ortaya Daha da olarak, Avrupa devletlerinin
smrgelerinde ki beyaz gmen topluluklar, kendi merkezi h-
kmetlerinin smrgedeki tamamen merkeze politika-
lanna direndiler. Amerika her
Fransa ve bu tr gmenler, -her zaman, merkeze
nazaran ekonomik daha ilerici gleri temsil eden rejimler
olmayan- zerklik isteyen hareketler Bunu, ya
gibi pek ok smrgesi bir sre iin yollardan ya da ABD
gibi devrim yoluyla Ekonomik genileme, smrgelerdeki geli-
me ve reform giriimlerinin gerilimler,
1770'lerde ve 1 780'lerde bu tr iin vesileleri
Kendi eyaletlerin ya da smrgelerin muhalefeti,
vahim bir olay Bir iki eyaleti eski yerleik monarileri
nitekim smrgelerdeki zerklik hareketlerin
durumundaki eski rejimierin etkilenmeye-
rek, Amerikan devrimine kar eskiden gibi ve dinamik
bir g olmaya devam etmitir. lke iinde byk lde el
yol aacakkoullann mevcut pek az blge
Durumu hale getirense, rekabetti.
nk rekabet, bir devletin baka hibir
eyin kadar im tahandan geiren bir olguydu. Bu
geemeyenler, ya da Ondokuzuncu
byk bir blmnde sahnesine bylesine
bir rekabet egemendi ve (1689-1713, 1740-8, 1756-63, 1776-83 ve
ele dneme denk gelen 1792-1815'te gibi) Avrupa'da
depreen genel sava dnemlerinin gerisinde bu olgu Bu,
34 DEVRiM AGI
ile Fransa, zamanda bir anlamda eski ve yeni rejimler
da bir nk, ticaretre ve smrgelerde ilerle-
me yznden eken Fransa, zamanda
klasik en gl, sekin ve etkili bir aristokratik mut-
lak monariydi. Yeni toplumsal dzenin eskisi
hibir yerde bu iki devlet daha bir rnek
nk belirleyici nitelikleri de biri
bu tmn kazanmakla bu grece daha
kolay bir biimde rgtledi, parasal olarak destekledi ve yrtt. te
yandan monarisi, daha byk, nfusu daha fazla
ve potansiyel daha zengin olmakla birlikte, bu
yrtebitmek iin ok byk aba
(1 7 56-63) yenildikten sonra Amerika'daki smrgelerde patlak veren
ayaklanma, Fransa'ya durumu tersine evirmek iin bir verdi. Fransa
da bu Gerekten de mteakip
kt bir yenilgi ve Amerika'daki ok
nemli bir kaybetti. Yeni ABD'nin mttefiki olan Fransa ise
sonuta zafer Fakat maliyet ok devletinin
iine zorluklar, onu olarak lke iinde bir siyasi buna-
dnemine srkledi ve sonra da bu Devrim
VII
geriye, Avrupa (daha kesin bir Kuzey Avrupa) ile
geri ilikilere bir gz atarak, bu
nitelikteki dnya turunu, ifte devrimin kadar getirip tamamla-
mak (ve onun olan beyaz gmen-
lerin) dnya zerindeki eksiksiz siyasal ve askeri ifte devrim
bir rn Onsekizinci olma-
yan byk devletlerin ve pek henz beyaz tccar,
denizci ve askerlerle grnte eit kullarda gelmekteyciL
O gnlerde Manu hanedam dneminde nfuzunun olan
byk in henz kimsenin durumunda
Tersine, bir kltrel etkilemeden sz edilecekse, bunun yn
. dan ve zanaatkarlar o zamana dek
Uzak motiflerini eserlerinde ok olarak
ve ('porselen' gibi) yeni malzemelerini uyarla-
yarak sunarken, filozoflar da bu son derece ama yksek
kesin dersleri zerine kafa KomU Avrupa
1 780'LERiN DNYASI 35
deviederinin (Avusturya' ama hepsinden te Rusya' askeri gleri
kar zaman zaman (Trkiye gibi) devletleri,
henz birer hurda olmaktan ok uzak ondo-
kuzuncu bu hale geleceklerciL Afrika, askeri
srdryordu. mid Burnu'nun evresinde yer alan k-
k blgeler beyazlar, ticari blgelerde
Ne var ki, ticari ve kapitalist giriimin ve
giderek artan genileme sreci, bu lkelerin ve blgelerin top-
lumsal dzenlerini daha nce grlmedik boyut-
larda korkun bir kle ticareti yoluyla Afrika; rakip smrgeci glerin
yoluyla Hint Okyanusu; ticaret ve askeri
malar ve hepsi de bu sreten nasiplerini
uzun sre nce, nc
ve smrgecilerin, on yedinci da Kuzey beyaz
gmenlerin igal ettikleri blgelerin hayli tesine istila
hareketlerine oktan girimilerdi. Bu konuda hayati ilerlemeyi, zaten
bir blm (zellikle Ben-
gal) zerinde teritoryal bir denetim olan gerekletirmiti
ve bu, ele dnemde btn hakimi ve yne-
ticisi yapacak bir teknolojik ve askeri
olmayan fazla bir zaten ngrlebilir
bir eydi. 'Vasco da Gama denen ey, bir avu devletin ve
Avrupa kapitalizminin, btn dnya zerinde tam (ama bugn
gibi) geici bir egemenlik drt yz dnya tarihi,
varmak zereydi. olmayan dnyaya zamanda nihai
gemesi iin gereken ve olsa da,
ifte devrim genilemesini konulmaz bir hale getirecekti.
2
Endstri Devrimi
nedenleri ve ne olursa olsun, bu tr ilerin sonsuz bir
ve nereye giderse gitsin, dnmeye sevketmek gibi birerdeme sahip olan
bu son derece ve adanun yeteneklerine byk iltifat ...
sorgulamadan, dnmeden, heves etmeden, btnyle yoluna zincirleyen bu
miskin, uyuuk, bu tembellik gafletinden kurtul ve iyiyi
emin oL Brindley, Watt, Priesley, Harrison, Arkwright gibi
eserlerinden, her yolundan nice bir azmi bir
dn ... buhar makinesini grp de byk bir
bir insan, hangi yolunda bulunabilir?
Arthur Young, Tours in England and

Bu pis su yolundan, btn gbrelernek Zere, insan gayretinin en byk nehri
Bu pislikten Burada en tam ve en gelimesine
burada mucizelerini gerekletiriyer ve uygar insan bir valliye dnyor.
A. de Toqueville, 1835'te Manchester zerine sylediklerinden
2
I
Endstri Devrimi ile, yani ile bu, kaprisli
bir hareket gibi grnmektedir; nk bu devrimin
ele dnemin dek (her halkarda
kendini ve bir biimde hissettirmedi. Devrimin
1830'dan nce byk 1840'dan nce de ama yakla-
o duyulmaya Ancak 1830'larda ve sanatlar,
kapitalist toplumun ykseliiyle, (Carlyle'nin deyiiyle) para
bir ve btn toplumsal
bir dnyayla megul olmaya Bu ykseliin
en olan Komedisi, bu on
aittir. Endstri Devrimi'nin toplumsal etkileri zerine resmi ve resmi
byk bir selinin ortaya Bluebooklar ve istatistik
Villerme'nin Tableau de l'etat physique et moral des ouvriers'i,
Engels'in Durumu, Belika'da Ducpetiaux'un
Almanya'dan ve ABD'ye kadar [Endstri Devrimi
dehete ya da kederlenen gzlemcinin
ENDSTRi DEVRiMi 37
1840'lara kadar gereklemedi. Yine, Endstri Devrimi'nin olan
ve kendi toplumsal hareketleriyle birlemi Kom-
nizm'in -Komnist Manifesto'nun hayaletinin- her
1840'lara kadar gereklemedi. Endstri Devrimi bile, Avrupa
zerindeki grece gecikmi etkisini Bu ey,
nce de ve sosyalistlerinin -bunlar daha
nce benzerleri olmayan muhtemelen siyasal devri-
miyle benzeim kurarak onu icat etmeleri 1820'leri buldu.
3
Buna Endstri Devrimi iki nedenden ncelikle ele
Birincisi; o, Bastille'e nce -kaamak bir ifadeyle-
'patlak vermi'ti; ve ikincisi, o olmadan, ele dnemin
ve zerinde tarihin ahsi
ritminin dzenini
'Endstri Devrimi patlak verdi' ifadesi ne anlama gelmektedir?
1780'ler gibi bir tarihte ve tarihinde ilk kez, kendi
retici glerinih zincirlerden gelmektedir;
bundan byle retici gler, durmadan, ve bugne dek bir
biimde insan, m.al ve hizmet gerekletirmeye muktedir
buna teknik olarak 'kendini besleyen bir bymenin
vermektedir. dek hibir toplum, endstri ncesi
bir toplumsal noksan bir bilim ve teknolojinin, bunun sonucunda
da ve lmn retime ereveyi Elbette
. bu depremler ya da byk gibi, teknikten uzak, ona
bir srkleyen grunglerden biri Bu
grngnn Avrupa'daki tarih ncesini, tarihinin keyfine ve zel ilgi
olarak, daha nce bile 1000 kadar geri
gtrmek mmkndr; ve nceki -on nc, ve on ye-
dinci son rdek beceriksizce kanat
benzer biimde 'endstri devrimi'
yceltilmitir. Onsekizinci itibaren iin
toplama sreci ylesine grlebilmektedir ki eski tarihilerde En-
dstri Devrimi'ni 1 760'a kadar geri gtrmek gibi bir gzlenmek-
teydi. Fakat zenli bir pek ok belirleyici on olarak
1 1 780'leri semek durumunda nk bilebil-
ilgili btn istatistik vuran
ani, keskin, neredeyse dikine bir ykseliin ancak o tarihlerde ortaya
gstermekteydi. Deyim yerindeyse ekonomi, uua gemiti.
Bu srece Endstri Devrimi demek, hem hem de -belki
de kavramlardan duyulan ekingenlik nedeniyle olsa gerek-
38 AGI
muhafazakar tarihiler bir ara byle bir devrimin reddet-
mek ve onun yerine evrim' gibi yavan terimler koymak gibi bir
yerleik uygundur. 780'lerde ya
da o tarihlerde meydana gelen bu ani, niteliksel ve temel dnm, bir
devrim idiyse, bu durumda bu bir yok
demektir. Endstri Devrimi, bir ve bir sonu olan bir olay
Ne zaman sormak nk onun z, o
tarihlerden sonra devrimci bir kural halini Hala da
srmektedir; ok ok, bu ekonomik dnmlerin, genel konuursak,
varolan teknikler iersinde her eyi retmeye yetenekli esastan
endstrilemi bir ekonomiyi, teknik dille 'olgun bir endstri ekonomisi'ni
yerletirecek kadar ileri gidip gitmediklerini sorabiliriz.
da dnyada endstrilemenin bu dnemi, muhte-
melen, neredeyse tam tarnma bu kitapta ele dnemle
nk, 1780'lerde balamlsa, 1840'larda
endstrinin ve sylemekte
de hibir yoktur. Fakat Devrimin kendisine, dnemine, bu
gibi konularda kadar bir kesinlikle, 780'den 1800'e kadarki
yirmi iersinde bir tarih vermek mmkndr; yani, biraz daha nce
olmakla birlikte Devrimi'yle
Nereden bu, en ve kentlerin
dan bu yana dnya tarihinde gereklemi en nemli ve
ekmekteyciL Bunun bir onse-
kizinci Endstri Devrimi iin bir bu tek
bir olurdu. Portekiz'den Rusya'ya, hepsi de en gnm-
zn yneticileri kadar 'ekonomik byme'yle ilgilenen Avru-
pa'daki her ve pek ok en-
dstriyel ve ticari ilerlemeyi desteklemilerdir. Endstriyel ok
kk olmakla ve endstrisinin dnya devrimci etkisini
gsterebilmek iin fazla yerel birlikte, kk devletler ve
blgeler, Sakson ya ile Liege gibi yerler, gerekten etkileyici biim-
de endstrileIDilerdi. Fakat devrimden nce bile toplam
retim ve ticaretiyle boyutlarda olsa bile, re-
tim ve ticaret potansiyel rakibinin olduka nnde
grlmektedir.
ilerlemesi nereden bilimsel
ve teknolojik kesindir. Fransa, bilimleri hemen
hemen kesin biimde nndeydi; reaksiyon bili-
me kukuyla bakarken, Fransa'da Devrimi bilimi tevik
ENDSTRi DEVRiMi 39
herhalkarda matematik ve fizikte Devrimi'nin ok keskin biim-
de bir stnlkt bu. Hatta toplum bilimleri
da, esas olarak Anglo-Sakson bir konu haline sokan -ve
byk lde de yle o stnlkten henz ok
fakat burada Endstri Devrimi biimde ilk
yerletirdi. 1780'lerin Adam Smith'i, ama zamanda da
-belki de daha ok ve milli gelir
Quesnay'i, Turgot'u, Dupont de Nemours'u ve belki de
bir de
ok daha bir sahip- Jacquard dokuma (1804)
gibi daha zgn yenilikler ve daha iyi gemiler Almanlar,
benzeri bulunmayan Bergakademie gibi teknik
sahipti ve Devrimi de benzersiz ve etkileyici bir ku-
rum olan Ecole Polytechnique'i ortaya tl. Eksiklikleri ve
as yzl ky ve parlak, kan, ykselrnek isteyen, usu a ames
Watt, Thomas Telford, Loudon McAdam, James Mill gibi) genleri lke-
nin gneyine gnderen Kalvinci sofu, demokratik
niversiteleriyle bir lde dengelense de, sistemi bir
aka gibiydi. Anglikan sisteminden muhalif mezheplerin
Akademiler hari, miskin devlet ya da gramer
gibi, yegane niversiteleri olan Oxford ile Cambridge'in de dn-
sel hibir yoktu. grmesini isteyen
aristokrat aileler bile zel ya da niversitelerinden
medet Ondokuzuncu Quaker Lanca-
(ve onu izleyen Anglikan rakiplerinin) bir eit okuma yazma
nce, sistemi yoktu; geerken be-
lirtmeli ki, bu yzden sistemi mezhep ekimelerinden hibir
zaman alarnam Toplumsalkorkular yznden,
tim grmesi de desteklenmiyordu.
ki, Endstri Devrimi'ni yapmak iin fazla bir dnsel
incelik gerekmiyordu. * Devrimin teknik yenilikleri (uan mekik, iplik
"Bir yandan siyasal iin, bunu bilgilik tasiayarak olsalar
da, eserlerinden zengin bir hazine grmek memnuniyet
vericidir; yle ki parlamentodaki ha tipler, her iyi amalarla onlardan
ve bu, meclislerinde taraftar bulan, etkisiz de kalmayan bir te taraftan retim
konusundaki o nedenle bu bilimlerle ve
sanatlada bir lkede, bu gibi ders
kiraplannda yer grmek bizi hayrete Buna mesleki bir
formel yoksun bu kadar ok da lde
W. Wachsmuth, Europaeische 5, 2 (Leipzig, 1839), s. 736.
40 AGI
hkm aleti, masura makinesi) son derece gsterisizdi ve kendi atlye-
lerinde deney yapan zeki ya da fabrika
iilerinin ve ilingirlerin faaliyet hibir biimde Hatta
James buhar makinesi (1 784) gibi Devrimin bilimsel
en bile, bu bilinmekte olan fizikten daha
gerektirmiyordu makineler ancak 1820'lerde
Camot ex post fact [i olup bittikten sonra, geriye dnk olarak]
gelitirilmiti- ve madencilikte olmak zere buhar makinele-
rin iin bu kurama Gerekli koullar
Endstri Devrimi'nin teknik yenilikleri de, (belki kimya
endstrisi kendi kendilerine ortaya Ancak bu, ilk endst-
ricilerin bilimle ve onun pratik hi ilgilenmedik-
leri gelmez.
4
Ancak bu gerekli ve uygun koullar [bir tek]; bir ilk kez
resmen ve idam edilmesinin, zel kar ile ekono-
mik gelimenin devlet yce olarak kabul grmesinin
zerinden fazla bir gzle grlr
ekilde sorununun zmne benzersiz
devrimci zm oktan uygulanmaya ya da kk
toprak sahibi kyly iftiler ekilen topraklar,
oktan ticaret sahip grece az toprak lordunun elinde
Eski kolektifky ekonomisinden kalma pek ok iz de, itleme
(1 760-1830) ve zel anlamalarla temizlendi; fakat bir
Alman ya da Rus kylsnden sz edebilmemiz bir
kyls'nden sz edebilmek ok zordur. uzun sredir esas
olarak pazar iin imalat, uzun sre nce feodal zelliklerini
yitirmi olan her endstrileme
temel ilevini yerine getirmeye oktan byyen
nfusu beslemek iin retimi ve kentlerin
ve endstrilerin durmadan artan potansiyel fazla emek
mak; ve ekonominin daha modem sektrlerinde sermaye
birikimi iin bir iki ilevinse muhtemelen
ok fazla bir nemi ardarda byk
nun nfus yeterince byk bir
ve sermaye ithalinin garanti olacak
bir ihracat zellikle gemi liman tesis-
leri, kara ve su iyiletirilmesi bir
-ekonominin przsz biimde ilerlemesi iin btn
bir ekonomi iin gerekli genel bir Siyasi
ENDSTRi DEVRiMi 41
yaam kara endekslenmiti. Elbette zel
talepleri, teki yerleik direnciyle ve
gibi, 795- sanayicilerin ilerleyiini
durdurmak iin son engeli de dikeceklerdi. Ne var ki, btn olarak
sadece zamanda de
kabul edilmiti. Toplumun yneticileri iin btn
sanayicilerin gereken ey, yeterince para sahibi
daha fazla para kazanma srecinde kuku yok-
tu; nk onsekizinci byk blm, yerinde,
rahat bir ekonomik genileme ve refah demekti; Voltaire'in Dr Pangloss'u-
nun mutlu arka bu Bu genilemenin ll
bir enflasyonun da er ya da ge bir lkeyi, endstri ncesi
ekonomiyi endstri ekonomisinden eikten
ileri srlebilir. Fakat sorun bu kadar basit Onsekizinci
byk blmnde endstriyel genileme, derhal ya da ngrlebilir bir
gelecekte endstri devrimine, yani, mevcut talebe
kendi iin byk miktarlarda ve giderek azalan maliyer-
lerle retim yapaak makinelemi bir 'fabrika sistemi'nin
yol Midlands'de ve Yorkshire'da inaat
malzemelerini ya da evde metal eyalan -ivi, kap kacak,
makas gibi- reten kk lekli endstri, bu dnemde byk
bir genileme gstermi olmakla birlikte, hibir zaman mevcut pazann
bir ilevi olmaktan 750'dekinden ok daha fazla
retimde kar znde eski usullerle retim
duyulan ey, U ya da bu tarz bir Birmingham'dan
ok bir Manchester ortaya tarzda zel bir genileme biimiydi.
stelik nc endstri devrimleri; ekonomik bymenin, her biri
ilk gre (ucuza al sat) hareket eden zel giriim
ci ve birbirini kesen zel bir
tarihsel durumda ortaya En fazla bilinen (ve gemite en
fazla getirmi olan) ilerden ok, endstri devrimini rgdemekten
fark edebilirlerdi? O zamanlar kimsenin
bir eyi: Endstri devriminin kendi yaratarak ei grlmedik
bir nereden ve onsekizinci
gibi, bir endstri toplumunun ana toplumsal
temellerinin oktan ortadayken, iki ey gerekiyordu: Birincisi,
Modem motor endstrisi, bunun iyi bir 1890'lardaki motorlu talebi, modem
boyutlarda bir endstri yaratacak durumda ama ucuz araba retme kapasitesi, motorlu
modem lekte bir kitlesel talep yaram.
42 DEVRiM AGf
makul ucuzlukta ve basit yeniliklerle retimini ima-
dllendiren bir endstri ve byk oranda tek bir retici
lkenin tekelinde bulunan bir dnya
Bu dnceler, ele dnemde belli btn lkeler
geerlidir. her lkede endstriyel tke-
tim -tek olmamakla birlikte esas olarak tekstil rnleri
6
-
nk bu tr mallar kitlesel bir pazar mevcut-
tu ve iada:mlan onun olanaklan grebil-
mekteydiler. Ne var ki, bu dnceler sadece
iin geerliydi. nk nc sanayicilerin zm ok g
sorunlar lkeler, ancak endstrilemeye
da, nc endstri devriminin ekonomik genilemenin ni-
yararlanabilirlerdi. Bunun
onunla nelerin elde gstermi oldu: taklit
edilebilir, becerisi ve sermayesi ithal edilebilirciL Kendi
gerekletiremeyen Sakson tekstil endstrisi, zaman zaman teknis-
gzetimi taklit etti; Cockerills
gibi ilgi duyan Belika'ya ve eitli
yerletiler. 789 ile 1848 Avrupa ve Amerika,
uzmanlar, buhar pamuk ve doldu
bu tr yoktu. Ama te yandan
yeterince gl bir ekonomiye ve rakiplerinin ele geirecek kadar
bir devlete sahipti. dellosunun son
ve belirleyici evresi olan savalan, belli llerde ABD
olmayan dnyadan btn rakipierin
tasfiyesiyle stelik kapitalist koullar
endstri devrimine nclk etmeye duyulacak kadar uygun
bir endstriye ve buna olanak veren bir ekonomik konjonktre sahipti:
Pamuk endstrisi ve smrgeci
II
btn pamuk endstrileri gibi, pamuk endstrisi de
(daha ilk rn, pamukla
kerenin bir olan fustian [dimi] iin hammaddelerinden
alma gc, nfus, kii gelir, maliyetleri ve ticaret zerindeki
nedeniyle yava ilerlemekteydi. Fakat pazar geniliyordu ve hayati soru Uydu:
Tketim reten bir retici, retimini ve srekli genilemesine olanak
verecek kadar byk bir blmn ne zaman ele geirecekti?"
5
ENDSTRi DEVRiMi 43
birini) deniz ticaretin bir yan rn olarak geliti.
Hint pamuklu ya da calicoesun [patiska] elindeki
taklit ederek ele geirmeye Balarda, iyi ve zenli
mallada rekabet edecek ucuz ve adi taklitlerini retmekle birlikte, ok
Ancak, bereket versin, ynl ticaretinin yerleik ve
gl dnemsel olarak Hint tamamen ticari
Hindistan' dan byk miktarlarda ihra ca Hint pariska-
da yerli pamuk endstrisinin
bu yerini tutabilecek mallar retmesine olanak verdi. Yn,
pamuk ve pamuk mallardan daha ucuz. olan bu mallar, ierde
olmakla birlikte bir pazar Fakat
genilemesini en byk ans, ticaretre
Smrge ticareti, pamuk endstrisini ve besledi. Onsekizinci
pamuk endstrisi, Bristol, Glasgow ve zellikle kle ticaretinin
de merkezi olan Liverpool gibi byk smrge
da geliti. insani olmakla birlikte genileyen kle ticareti, her
pamuk endstrisini daha da Gerekten de bu kitapta ele
btn dnem boyunca klecilik ve pamuk el ele gitmitir.
kleler, de olsa pamuklu Hin-
distan' daki ve yresindeki sava ya da isyanlar bu kesintiye
da, ortaya Lancashire doldurdu. Klelerin
Antiller'deki plantasyonlar, endstrisine pamuk ham-
maddesi buna iftlik sahipleri de
bir sre ncesine kadar Lancashire
pamuklu ezici Afrika ve Amerikan
gidiyordu.
7
Lancashire, sonralan klelere olan borcunu, bu ticareti koru-
yarak geri dedi; nk 1790'lardan sonra Birleik Devletler'in gne-
yindeki kle plantasyonlan, ham byk
Lancashire doymak bilmez ve fze ykselen talepleri
yznden devam etmi ve genilemiti.
pamuk endstrisi, bir planr gibi, s-
mrge ticaretinin ekmesiyle Bu ticaret, byk olmak-
la zamanda ve her eyden nce grlmemi bir geni
leme vaat giriimciyi, bunu devrimci teknikler
serneye tevik eden bir ticaretti. 1750-1769 pamuklu
on kattan fazla Byle bir durumda bu pazara pamuk-
lulanyla ilk giren birinin dl, astronomik ve
teknolojik maceralara riskine Fakat pazar, zel-
likle de bu pazar iindeki yoksul ve geri 'azgelimi blgeler', zaman ier-
44 AGI
sinde sadece bir biimde genilemekte zamanda
ve genilediler. Kukusuz, tek dnldkle-
rinde bu pazann her verili endstrinin ltlerine gre kkt ve
'gelimilikteki ekonomiler'in rekabeti, bu her biri iin daha
da kk hale getirmekteyciL Fakat, gibi, bu gelimi
ekenomilerin herhangi birinin yeterince uzun bir sre hepsini ya da
olarak hepsini tekeline dnlrse, bu durumda o ekonomi
gerekten genileme sahip olabilirdi.
endstrisinin, devletinin de alarak
tam da buydu. Endstri Devrimi,
1780'lerin ilk birka ihracat i pazar
zaferi olarak 1814'te ieride her
yarda pamuklu kumaa drt yarda, 1850'deyse her sekiz yardaya
on yarda pamuklu ihra etti.
8
Buna genilemekte olan
bu ihracat ana
olan smrge ve smrge da bu iten zaferle
Avrupa savalar ve ablukalar yznden byk oranda kesin-
tiye Napoleon Savalan bu olduka Fakat
savalardan sonra bile srdrdler. 1820' de, bir kez
daha serbest hale gelen Avrupa, 128 milyon yarda
pamuklusu ABD kalan Amerika, Afrika ve Asya, 80 milyon
yarda fakat 1840'ta, 'azgelimi' blgeler 529 milyon yarda
Avrupa 200 milyon yarda pamuklusu
nk endstrisi, bu blgelerde savalar, baka dev-
rimleri ve kendi imparatorluk ynetimi sayesinde bir tekel oluturmutu.
Bunlar iki blge zel bir ilgiyi hak etmektedir. Latin Amerika,
Napoleon Savalan neredeyse tamamen ithal mallanna
hale geldi ve ile Portekiz'den koptuhan sonra (123-4.
ve 260. sayfalara potansiyel rakiplerinin.
siyasal mdahalelerinden kurtularak neredeyse tmyle
oldu. Bu daha 1820'de drtte
biri; 1840'da yine neredeyse kadar pamuklu giysisi
gibi,
ti'nin tevikleriyle pamuklu geleneksel haline gelmiti.
Fakat yerleik endstrici hakim (Hindis-
saymazsak) Hindistan ticari
geride Hindistan, sistemli olarak endstrisizletirilmi ve buna
iin pazar haline getirilmiti: 1820'de
bu alt sadece ll milyon yarda pamuklu 1840'ta bu rakam
ENDSTRi DEVRiMi 45
oktan 145 milyon yardaya Bu, sadece
memnunluk verici boyutlarda genilemesi gelmiyordu; dnya
tarihinde de byk bir dnm nk Avrupa, tarihin
dan beri her zaman daha ithal
etmiti; nk sa baharat, ipek, patiska, mcevher vs.
hemen hibir eyine ihtiya duymuyordu. kez
Endstri Devrimi'nin pamuklu kumalan, o zamana dek kle ve
gm soygunculuk bir yntemle dengede tutulmu
bu ilikiyi tersine evirdi. Sadece muhafazakar ve'kendilerine yeten inli-
ler, hala ya da denetimindeki ekonomilerin
ta ki 1815-1842 sava gemile-
rinin de tccarlar, Hindistan'dan en masse ihra
edilebilir ideal bir meta buluncaya kadar: Afyon.
O nedenle pamuk, zel giriimcilere, endstri devrimi
yetecek kadar astronomik bir kazan ve bunu
kadar ani bir genileme verdi. Bir taliheseri olarak, zamanda
onu mmkn baka koullar da Bu alanda devrim yaratan
yeni bulular -uan mekik, su masura makinesi, daha sonra da
motorlu dokuma yeterince basit, ucuz eylerdi ve hemen
diklan yksek retim sayesinde kendilerini amorti Bor
birka sterlinle ie balayan kk adamlar, gerekirse
para para nk onsekizinci byk birikim-
lerini kontrol eden kimseler, endstriye byk miktarlarda bu-
lunmaya ok hevesli Genileyen endstriyi, gnlk
kazanlada finanse etmek zira ele geni pazarlar ve
bir fiyat enflasyonu, kar muazzam llere
du. bir olarak yle diyecekti:
zenginleri, yzde be, on yzde yzler, binlerle 1789'da
Robert Owen gibi eski bir manifatura tezgahtan, Manchester'da bor
100 sterlinle ie balayabilecekti; 1809'daysa New Lanark Fabrikala-
ortaklanna nakit 84.000 s terlin vererek stelik
grece bir yksyd. ki, 1800'lerde
ailelerinin yzde 15'inden daha 50 sterlinden daha fazla bir
geliri ve drtte biri 200 sterlinden fazla

Pamuklu baka avantajlan da Btn hammaddeleri
geliyordu; o yzden, Avrupa yava giden ilemlerin-
den ok, smrgeleri beyaz adama aan zora dayanan ilemlerle -klelik
ve yeni ekime bu mm-
knd; stelik yerleik da nnde bir engel
46 DEVRiM AGI
* 1 790'lardan itibaren pamuklusu hammadde kayna-
bulmutU ve 1860'lara kadar ve talihi ABD'nin [yerleime]
yeni Gney Eyaletleri'ne Yine, en yaamsal
(zellikle iplik bkmnde) pamuk endstrisi ucuz ve ve-
rimli emek yetersizlikle o yzden makinelemeye ynel-
di. pamuk daha fazla smrgesel
sahip olan keten gibi bir endstri, ucuz, makinelememi retimin tutun-
(esas olarak Orta Avrupa, ama zamanda gibi) yoksul
kylk blgelerde uzun vadede
ekti. nk onsekizinci Saksonya'da ve
Norrnandiya'da endstriyel genilemenin bu bilinen yolu,. ku-
yol amayacak, tersine iilerin -bazen eski zanaatkar-
bazen l mevsimde bo olan eski kyllerin- iveren
olma yolundaki tccardan hammaddeleri, sahip ya da
aletlerle evlerinde iledikleri ve ilenmi rn tccara geri
verdikleri 'eve i verme' ya da 'evde retim' denen sistemi geniletecekti. **
Gerekten de, gerek gerekse ekonomik ileri dnya-
geri endstrilemenin dnemindeki genileme
byk oranda bu tarz olmutU. Hatta pamuk endstrisinde, (ilkel el tezga-
daha verimli gibi ilemler, makine-
lemi hkmhanderin oluturmaya hizmet edecek biimde,
evlerdeki el bir ordusu ge-
niletilmiti. her yerde iplik hkme iinden bir kuak sonra
makinelemekteydi ve el
onlara bazen bu kt kaderlerine isyan ederek
ldler.
III
Endstri Devrimi'nin tarihine esas olarak pamuk bakan
geleneksel gr, demek ki Pamuk, devrimcilemi ilk
endstriydi ve baka bir endstrinin, bir zel giriimciler ordusunu
devrime dnmek kolay 1830'lar kadar ge
bir tarihte bile, pamuk, ya da mill'in (bu ad, g makineleri
yn ele btn dnem boyunca ihmal edilebir bir
nem ancak 1870'lerde byk bir etken haline geldi.
Ev ya da zanaat retiminden modem endstriye giden yolda evrensel bir evresini
'evde retim sistemi', fabrika sistenline olduka biim alabilir.
Onsekizinci 'manifaktrler'den sz ettiklerinde kastetrikleri, neredeyse
olarak ve btn lkelerinde budur.
ENDSTRi DEVRiMi 47
kullanan endstri ncesi en tesis olan [mill] gel-
mektedir) egemen yegane endstrisiydi; ilk bata (1780-
1815) esas olarak iplik bkmede, yn ve pamuk taramada, birka
ilemde, 1815'ten sonra da giderek daha fazla dokumada. Yeni Fabrika
ele 'fabrikalar' dan, 1860'lara kadar sadece tekstil fabrika-
ve elbette pamuk [mill] teki tekstil
fabrika retimi, 1840'lardan nce yava bir gelime seyri izliyordu;
manifaktrlerse, dikkate 1815'te pek ok
baka endstriye uygulanmakla birlikte, bile, bu konuda
nc olan madencilik fazla 1830'da modern
'endstri' ve 'fabrika', hala neredeyse sadece Birleik
pamuk alanlan gelmekteyciL
Bu, tketim zellikle byk lde kentsel geli-
menin tekstil rnlerinde*, ikide, mlekilikte ve
baka ev rnlerinde endstriyel yenilenmeyi gerekletiren gleri
mak gelmez. Fakat ncelikle, bu ilerde ok az insan
1833'te pamuk iinde ya da olarak bir buuk
milyon bile yaklaacak bir endstri yoktu.
11
bu
endstrilerin dnm gc ok Pek ok teknik ve bilimsel
olarak ok daha ve ileri bir olan, pamuktan nce
devrim geirmi iki retimi bile, Dublin'in ekonomisi-
ninse byk blmn haline dndren Dublin'deki byk
Guinness iki de gibi, (yerel zevkler bir yana)
evresindeki ekonomiyi bu denli etkilemi
12
-yeni endst-
ri ve btn etkinlikler, makineler, kimyasal iyile-
tirmeler, endstriyel gemi iin- talep,
tek 1830'lara kadar ekonomik bymesinin byk bir
blmnden sorumluydu. ncs; pamuk endstrisinin genilemesinin,
ekonominin btn hareketlerine yn verecek kadar tica-
retinde byk bir yeri ve olmutur. giren ham pamuk
miktan 1 785'te ll milyon libreden 1850'de 588 milyon libreye pa-
muklu giysi retimi, 40 milyon yarciadan 2.025 milyon yardaya ykseldi.
13
Pamuk 1816-48 her ilan edilen btn
toplam yzde 40 ile 50'sini
geliirse, ekonomi de geliiyor; gerilerse, ekonomi de geriliyordu. Pamuktaki
fiyat hareketleri, lkenin ticaret dengesini belirliyordu. Bir tek
byle bir g ancak o da gzle grlr biimde gerilemekteydi.
Pazar iin retim yapan manifaktrlere sahip btn lkelerde tekstil egemen oldu:
Silezya' da (1800) btn toplam yzde 7 4'n tekstil rnleri
10
48 DEVRiM AGI
Buna pamuk endstrisinin ve yn endstri
ekonomisinin genilemesi, "en romantik hayal gcnn, o zamana dek
mmkn her eyle adeta alay eden"
14
boyutlara
varsa da, bu ilerleyi przsz olmaktan ve dnem
tarihinin baka herhangi bir dneminde benzeri olmayan devrimci karga-
anmasak bile, 1830'larla ok ciddi ekonomik .
sorunlar ortaya Kapitalist endstri ekonomisinin bu ilk genel
tkezlemesi, byrnede belirgin bir yavalamada, hatta belki
de bu dnemde milli gelirinde bir dte

bu ilk genel kapitalist tamamen zg bir
grng de
Bu en ciddi toplumsal nitelikteydi: Yeni ekono-
miye gei, toplumsal devrimin maddi oluturan sefaleti ve
Gerekten de, kentteki ve endstrideki
biimini alan toplumsal devrim, Avrupa-
1848 devrimlerine yol ve byk Chartist hareketi
ortaya Honutsuzluk, allan yoksullarla da Kk
ve uyum kk burjuvazi, ekonominin belli
kesimleri de Endstri Devrimi'nin ve onun oldular.
basit ve dz ileyen iiler, yeni sisteme tepkilerini,
sorumlusu olarak grdkleri makineleri paralayarak ortaya koydular;
fakat, miktarda bir yerel i ve ifti kitlesi de kendilerini
bencil yenilikilerden oluma eytani olarak grdkle-
rinden, kendi bu Luddite (makine eylemine
duydu. cretini geimlik dzeyde tutan ve bylelikle zengine en-
dstrilemeyi (ve kendi finanse etme veren emek
smrs, dman etmiti. Milli geliri yoksuldan
zengine, tketimden bir baka daha ki, o
da kk giriimcinin ekmekteydi. Byk yani
herkesin vergileri alan -btn milli gelirin yzde 8'ini


kenetlenmi bir zmre oluturan lke iindeki ve
'fon sahipleri' (Sava ile ilgili blme kk
belki de emekiler daha az sevilmekteydiler; nk
kendi aleyhlerine olan para ve kredi ilerinden, kiisel bir nefret duyacak
kadar Napoleon sonra ekonominin zerinde-
ki deflasyonun ve parasal ortodoksinin daha da sertlemesi, ihtiya duy-
her krediyi alabilen zenginler iin hi sorun Bunun
eken ve ondakuzuucu her zaman ve her lkede kolay kredi
ve mali ortodoksinin isteyenler kk insanlar
ENDSTRi DEVRiMi 49
olm u tur. Mlkszler uurumuna gelmi kk
burjuvaziyle emekiler, o yzden ortak bir
lar. Bu ortak honutsuzluk radikalizm'in kitle hareketlerinde, 'de-
mokrasi'de ya da' cumhuriyetilik'te birletirdi; en korkutucu
1815-1848 Radikalleri, Cumhuriyetileri
ve Amerika'daki
Ne var ki, kapitalistlerin bu toplumsal sorunlar,
gstermesin toplumsal dzeni olsa bile, ekonominin ilerlemesiyle
ilgili te yandan, onun temel harekete geirici gcn
tehdit eden, ekonomik srecin kendi iinde belli bir eksiklikler
grlmekteydi. nk sermayenin geri d n iner-
se, kar iin retim bir ekonomi,
dnmekten bile 'durgunluk durumu'na

Bu eksikliklerin en belirgin Ticaretteki ykselme ve
d dngs, kar dme ve
Bunlardan ilkini, onu ilk olarak d-
nm ve kapitalist ekonomik srecin btnleyici bir ve onda
ikin olarak varolan elikilerin bir gstergesi olarak kapi-
talizmin ele tirmenleri ciddiye alan Ekonominin
yol aan dnemsel retimi iflaslara yol
iyi bilinmekteydi. Bu onsekizinci (kt
hasat vs. gibi) felaketlerde bulmutu ve Avrupa
ele dnemin sonuna kadar en
kntlerin nedeni olarak ileri srlmtr. Ekonominin
kk imalat ve mali sektrlerindeki dnemsel da, en
1 793'ten itibaren bilinmekteydi. Napoleon Savala-
sonra (1825-6'da, 1836-Tde, 1839-42'de, 1846-8'de) dnemsel
ykseli ve k dneminde bir ulusun ekonomik yaa-
egemendi. 1830'larda, yani tarihin bizim ele dneminin
bu en yaamsal on en ticaretre ve ta
dzenli dnemsel grngler olduklan da olsa kabul edilmek-
Ne var ki, hala ya zel hatalardan
Amerikan hisseleri zerinde speklasyondan-ya da kapitalist
Napoleon Radikallerden ABD'deki poplistlere kadar, iftiler ve
kk giriirnciler dahil btn protesto hareketleri, mali ortodoksi ynndeki talepleriyle
tanmabilirler; hepsi de 'para delisi' dirler.
" Simonde de Sismondi ile muhafazakar ve kyl Malthus, daha 1825'ten
nce bu ynde savlar gelitiren ilk kiilerdi. Yeni sosyalistler, bunalun kendi
kapitalizm eletirilerinin ke haline getirdiler.
50 DEVRiM AGJ
ekonominin przsz ileyiine mdahalede
dnlyordu. sistemin temelindeki

Pamuk endstrisinin ok bir ekilde gibi, kar
ortaya dme ise byle bu endstri muazzam
avantajlardan Makineleme, byk lde ve ocuk-
lardan iin son.derece az cret denen
byk oranda (yani retilen birim maliyeti
Glasgow'un pamuk iiden sadece ikibini,
haftada ortalama ll ilinin zerinde Manchester'daki 131
fabrikada ortalama cretler, 2 ilinden daha ve sadece yirmibirinde
12 ilinden
19
Bunun fabrika kurmak grece ucuz bir
iti: arsa maliyeti ve inaat malzemeleri dahil 4 o makinelik
tam bir dokuma 1.000 s terline kurula biliyordu.
2
Fakat her
eyden nce, 793'te Eli Whitney'in makinesini sonra
Gney ABD'de pamuk ekiminin genilemesiyle en byk maliyet
unsurunda, yani hammaddede ciddi bir azalma Buna, giriimci-
lerin kar enflasyonundan da (yani, rnleri fiyattan
daha yksek fiyata satma eklersek,
neden keyifli anlayabiliriz.
sonra, bu giderek kar den-
grlmeye ncelikle endstri devrimi ve rekabet,
retiin maliyetlerinde olmasa da bitmi rnn srekli ve
bir d

sonra genel fiyat iklimi, enflasyon
deflasyon iklimiydi; yani karlar, fazladan bir gstermek bir
yana, bir para geriledi. 784'te bir libre bklm
10 ilin peni iken, hammaddesinin maliyeti 2 ilindi (kar 8
ilin peni); rnn 2 ilin 6 peni, hammaddesinin
maliyetiyse ilin 6 peni (kar ilin) ve 1.25 peni,
hammaddesinin maliyeti 7.50 peni olmutU ve bu nedenle maliyer-
lerle karlar sadece 4 penilik bir pay
22
Elbette
endstrisinin btn ileri endstrilerin-her sz konusu
olan bu genel durum ok da trajik "Karlar, imalatta byk
bir sermaye birikimi hala yeterlidir" diye hafifseyen
bir edayla pamuk endstrisinin bir byk savunucusu ve tarihisi.
23
Top-
lam ykselirken, (kar bile) toplam
1835'te E. Baines, btn iplik bkmclerinin ve haftada ortalama
cretlerinin -bir iersinde iki cretsiz izin de dahil- 1 O ilin, el allan
7 ilin tahmin ermitir.
ENDSTRiDEVRiMi 51
karlar da ykseliyordu. Btn gereken, astronomik genilemeyi srdr-
mekti. Buna kar en
grlyordu. Bu da ancak maliyetleri
azaltarak Elbette btn maliyetler en fazla
bilecek -McCulloch'un bir hammaddelerin
cretlerdi.
cretler, ya kesintilerle ya iilerin
yerine ucuz makine ya da makinenin
rekabetle Bu sonuncusu, Bolton'da el bir
haftada ortalama cretin, 1 795'te 33 ilinden ve
1815'te 14 ilinden, 1829-34'te 5 ilin 6 peniye (ya da daha kesin bir
. ifadeyle, net geliri 4 ilin 1.5 peniye) inmesine neden oldu.
24
Aslinda
parasal creder, Napoleon dnemde amaz biimde
Fakat bunun fizyolojik bir emekiler fiilen a
(ama, tabii 500.000 el gelen buydu). Ancak yaa
mm maliyeti dffiSe, bu durumda cretler de bu d
rlebilirdi. Pamuklu ya am s toprak sahiplerinin
tekeli yznden yapay olarak yksek hatta savatan sonra
toprak sahipleriyle dolu bir Parlamento'nun ile-
tarifderin durumu daha da kt-
grn stelik bunlar, ihra
bymesini tehdit etmek gibi ek bir olumsuzluk da
nkhenz endstrilememi geri rnlerini
nlenirse, bu lkeler -hatta
gereken- mamul almak iin gereken nereden
O nedenle Manchester evresi, genelde toprak
zel olarak da militan ve giderek sertle-
en bir muhalefetin merkezi ve 1838-46 tarihli
bel haline geldi. Fakat 1846'ya kadar
da hemen yaam maliyetinde bir dmeye yol
Demiryolu ve nce serbeste ithalinin
byk bir d da .
Demek ki endstri muazzam bir makinelemenin (yani emekten tasar-
ruf ederek maliyetleri retimi ve
kar d, kk kk karlann
bir araya telafi etmenin
gsteriyordu. gibi, retimde ve ihracatta fiili devasa
ey, 1815'ten sonra, o zamana dek elle ya da
makinelemi ilerin, zellikle makinelemesi iin
52 DEVRiM AGI
de geerliydi. Bu byme, bir teknolojik devrim yapmak yerine,
esas olarak varolan ya da bir para iyiletirilmi makinelerin genel uyar-
biimini Teknolojik yenilenme ynndeki nemli
oranlarda bir ykselme gzlenmekle birlikte (1800-20 pamuk
vs. otuz dokuz, 1820'lerde elli bir, 1830'larda seksen
ve 1840'larda yz elli yeni patent

pamuklu
endstrisi 1830'larda teknolojik bir istikrara kavutu. te yan-
dan, ii retim, Napoleon dnemde artarken, bu da dev-
rim yaratacak bir lye retim ilemlerinde gerek bir
ma, ikinci ortaya
iktisat kara dahil sermayeden
nan faiz zerinde de buna benzer bir Fakat bu konu
bizi endstriyel gelimenin bir sonraki evresine, temel sermaye
endstrisinin gtrmektedir.
IV
Sermaye kapasitesi yeterli olmayan bir endstriyel ekonominin, belli
bir tesine Buriun iindir ki, bugn bile
bir lkenin endstriyel potansiyelinin tek en gvenilir gstergesi,
demir ve elik retiminin Fakat, bu gelimenin byk blm
iin gereken maliyeti son derece yksek sermaye zel giriim
stlenilmesi, veya tketim
endstrilemesindeki nedenlerle Bunlar iin, en
dan potansiyel bir pazar zaten mevcuttur: Ne kadar ilkel de olsa bir insan
gmlek giyecek ya da evinde ara gere kullanacak, beslenecektir. Sorun,
yeterince geni bir yeterince bir biimde iadamlan-
gr sorunudur. Ama, kiri gibi
demir aletler iin byle pazarlar mevcut Bu, ancak bir endstri
devrimi ortaya (hatta her zaman da ve hatta (son
derece byk pamuk ileme olduka
olan demir atlyelerinin dahi, daha gz nnde bir
ey yokken son derece para
iadamlanndan ok speklatrler, ve hayalciler
ok daha beklenir bir eydir. Gerekten de, Fransa'da bu trden bir spek-
latif teknolojik hizbi oluturan Saint Simoncular (194. ve
262. sayfalada ve uzun erimli gereksinim
duyan endstrileme trnn nde gelen olarak hareket
etmilerdir.
ENDSTRi DEVRiMi 53
Bu olumsuzluklar, zellikle metalrjide, daha zelde de demir metalr-
iisinde geerliydi. 780'lerdeki ham demiri ocakta dverek tavlamak ve
hacldeden ekmek gibi birka basit yenilik sayesinde demir metalrjisinin
kapasitesi olmakla birlikte, bu alana ynelik askeri olmayan talepler
olduka boyutlarda ve art arda
gelen savalar, sektr son derece doyurucu gelimeler olmakla
birlikte, Waterloo'dan sonra ordunun talebinde de keskin bir azalma
gzlenmitir. Bu talep, nde gelen bir demir reticisi haline
getirmeye yetecek kadar byk 790'da demir retimin-
de ancak yzde kadar geiyordu; hatta 1800'de
demir retimi, toplam retimin ok daha ve
sonraki ldere gre, eyrek milyon ton gibi ok kk bir rakama
dt. dnya demir retimindeki sonraki on
da azalma gsterdi.
Bereket versin, bu olumsuzluklar madencilik esasen kmr
bu lde geerli nk kmrn, ondokuzuncu
sadece g olmak zamanda byk
lde deki ormanlahn grece yetersiz yznden mesken-
lerde olarak gibi de bir Kentle-
zellikle de bymesi, itiba-
ren kmr genilemesine neden olm u tu. Onsekizin-
ci hatta galerilerdeki suyu tulumba ile ek-
mek iin (esas olarak Cornwall'da, demir madenierin
gibi benzer amalarla tasarlanml) ilk makineleri kullanan,
ilkel bir modem endstri haline gelmiti. Bu anlamda kmr
ele dnemde byk bir teknolojik devrime pek gereksinim duy-
gibi, byle bir devrim de geirmemiti. Bu alandaki yenilikler,
retimi dntrc nitelikte olmaktan ok, retimi iyiletirici zellikler
Fakat retim kapasitesi oktan muazzam boyutlara
ve dnya gre astronomik llerdeydi. SOO' de,
on milyon ton kmr, ya da dnya kmr retiminin yzde
retebilmekteydi. En rakibi retimiyse bir milyon
tondan daha
Modem llere gre, gerek anlamda kitlesel bir endstrileme
yeterince genilememekle birlikte, bu muazzam endstri, sermaye
endstrilerini dntrecek temel bir (demiryolunu) uya-
racak kadar bykt. nk bu maden, byk miktarda ve
byk gce sahip makineler istemekle zamanda
byk miktarlarda kmrn damardan kuyunun zellikle de
54 DEVRiM AGI
gemilere ykleme gtrlmesi iin yeterli
ihtiya duyuyordu. Yk 'tramvay' ya da 'demiryolu',
bu ihtiyaca kesin bir oldu. Yk hareketli makinelerle
ekilmesi pratik nce bu sabit makinelerle
ekilmesi dnld. Fakat byk miktarda yknkarayolundan
maliyeti ylesine yksekti ki, sonunda i blgelerdeki kmr madeni
sahiplerinin, bu mesafeli uzun mesafeli iin
dnmeye Deniz-
den ieride, Durham'daki kmr sahile uzanan hat (1825'te
Stockton-Darlington modern ilkiydi. Tek-
nolojik demiryolu, zellikle kuzeyin-
deki kmr madenierinin George Stephenson,
Tynesideli bir 'mhendis' olarak ve boyu neredeyse btn
lokomotif srcleri, onun kmr madenierinde yetiti.
Ondakuzuucu endstrilemesinin, hayal gcne ve ay-
iirlerine girmi tek rn da gibi, En-
dstri Devrimi'nin baka hibir hayal demiryolu kadar
atelememitir. byk blmnde demiryolu
ilgili nce, (yaama geirilmeleri genelde ge-
cikmi olmakla birlikte) (1825-30
teknik uygulanabilir ve grlmt.
mesafe 182 7'de ABD' de, 1828 ve 1835'te Fransa' da, 1835'te
Almanya ve Belika' da, hatta 183 7'de Rusya'da Bu nedeni
kukusuz, baka hibir buluun yeni gcn ve bu denli
bir biimde endstriyle ilgisiz gzleri nne sererneyecek
Hatta ilk sahip dik-
kat ekici teknik olgunluk da, bu izlerrimi ok daha
1830'larda saatte mile ve daha sonra
trenler bile bu fazla gelitiremediler). Piramitleri,
su kemerlerini, hatta in Seddi'ni birer olarak
snk toprak setleri ve kprleri ve istasyon-
bir kamu klliyesi oluturan, rzgar lkeleri ve
aan duman soluyan dev iten bu demir yol, tam da
teknoloji yoluyla elde zaferin bir simgesiydi.
ekonomik demiryolunun bir i
onun en nemli O zamana dek yksek ve
ta maliyetlerinden tr dnya uzak lkeleri
ama karayolu gerek insan gerekse mal olarak
muazzam kukusuz uzun vadede byk nemi
ENDSTRi DEVRiMi SS
Ancak 1848'den nce bunlar ekonomik bu denli nemli
nk ok
nedenlerden kaynaklanan o zamanlar byk
karasal lkelerdekilerden daha kolay halledilebilir dzeydeydi. * Fakat
ekonomirn gelimesiyle ilgilenen bir bakl demir-
demir, elik, kmr, makineler, emek, sermaye
konusundaki muazzam bu evrede ok daha byk nem
nk sermaye endstrileri, pamuk endstrisi kadar
bir dnm geirecekse, gerekli olan kitlesel talebi ancak byle bir ey
ilk yirmi (1830-50),
demir retimi 680.000 tondan 2.250.000 tona baka bir deyile
kat 1830 ile 1850 kmr retimi de kat artarak 15
milyon tondan 49 milyon tona Bu byk esas olarak demiryol-
ileri geliyordu; nk ortalama her mil hat, salt ray iin 300
ton demir gerektiriyordu,
26
kez kitlesel elik retimini mmkn
endstriyel ilerlemeler, olarak sonraki on oi:taya
Bu ani, muazzam ve son derece kkl genilemenin nedeni, iadam-
ve demiryolu i ine iten gibi grnen tutku-
da 1830'da btn dnyada sadece otuz, mil demiryolu
ve bu en uzunu Liverpool ile Manchester
1840'a bu mesafe 4500 milin, 1850'deyse
23.500 milin zerine Bu 1835-?'de, zellikle de
1844-?'de 'demiryolu olarak speklatif patla;
ve yine sermayesi, demiri, makinesi ve
ile Gerekten de pek giriim
biimlerine gre iin daha son derece
karlar getirirken, bir blm de hi kar getirmemiti),
patlamalan gibi grnyordu: 1855'te
nan sermayenin ortalama faiz, yzde 3. 7 idi. Kukusuz
hisse sahipleri, speklatrler ve lde
ama durumunun byle
de byk mitlerle 1840'ta 28 1850'dey-
se 240 milyon s terlin
28
Niin? sz konusu Endstri Devrimi'nin ilk iki
temel uydu: yerinde ve zengin elinde,
denizden yetmi mil yksekte hibir yer yoktur ve bir istisna
ondokuzuncu btn belli endstri blgeleri, ya denizin ya da ona
ulaabilecek
l848'de sermayenin te biri, aittiY
56 DEVRiM AGf
mevcut btn para harcama ve bulunma aan bir
ve lde gelir birikmiti (1840'larda serma-
ye, 60 milyon s terlin olarak

Kukusuz feodal
ve aristokratik toplumlar bunun byk bir debdebeli yaam, lks
ve ekonomik olmayan ilere bile,
Dknn, ondokuzuncu varisine
1.000.000 sterlin bor baaracak kadar krallara bir geliri
varisi de bu borcu 1.500.000 sterlin bor alarak ve
menkullerin ykseltme iine girmiti.
3
Fakat, ana
olan orta byk blm (geri 1840'ta da yapacak
kadar zengin dndklerine ilikin belirtiler varsa da), henz
olmaktan ok tasarrufuydu. bu dnemde
artan grg kurallan kitaplan okuyarak birer olmaya, kilise-
leri geni ve sluplarla yeniden hatta kendi
kent tarihilerinin ka Napoleon ve
btn zelliklerini gururla Gotik ve Rnesans taklidi
belediye ve baka ucube kamu yaparak kolektif ihti-
kutlamaya
Yine, modem bir refah toplumu ya da sosyalist bir toplum, kuku yok
ki bu byk birikimi toplumsal amalarla Bizim dnemimizdeyse
hibir ey bundan daha az mmkn Neredeyse hi vergi demeyen
orta tam da bu nedenle, kendi birikimlerinin
olan perian durumdaki para biriktirmeye devam ettiler.
Bunun yn iine istiflemekten ya da
bilezik almaktan mutlu kyllerden alanlan
bulmalan gerekti. Fakat nerede? mevcut endstriler ylesine ucuz-
ki varolan blmn bile ernebilecek du-
rumda Hatta pamuklu endstrisinin hacminin ikiye
varsaysak bile, sermaye maliyeti, bu ancak bir
blmn emebilirdi. Hepsini emecek snger gibi bir ey gerekiyordu.
lke yapmak, besbelli bir geri
yani Napoleon sonra belini ahan
Elbette bu tr harcamalar ekonomiyi de ancak hi verimli olmayan ve asla
endstriyel gelimeye olmayan bir ynde.
Onsekizinci geleneklerine sahip birka kent, kamu yapmaktan vazgemedi;
fakat Lancashire'daki Bolton gibi birka tipik endstri metropol, 1847-8 ncesinde pratikte
gsterili olmayan ve olmayan inp

McCullohn, pamuk! u endstrisinin -sabit ve iletme olmak zere- toplam sermayesinin,
l833'te 34 sterlin, l845'te 47 milyon sterlin tahmin etmektedir.
ENDSTRi DEVRiMi 57
eski hkmetlerle, her zamanki
enerjileriyle borlanan yenilerinin dnya, kredi
almaya adeta can da bor vermeye
Fakat ne ki, I820'lerde bu son derece vaadedici olan
Gney Amerika ikraz tahvilleriyle, olduka cazip
sunan Kuzey Amerika tahvilleri, zaman
dnmekteydi: yirmi be devlete
ait ikraz tahviiinden fiyatla 42 milyon sterlinin
tekil eden) denmedi. Teorik olarak,
bu tahvillerin yzde 7-9 getiri gerekiyordu;
gerekteyse 'de ortalama yzde 3. ve
tarihli Yunan devletine ait yzde 5 getirili tahvillerin dek hibir
faiz kim ikraz tahvili almaya cesaret
edebilirdi ki?
32
ve sermaye
yaanan speklatif kendilerine daha az hayal
alanlar son derece
geriye dnerek bu bakan John Francis,
servet birikiminin, yasal ve adil biimde
dan biimlerini daima gerisinde gren" zengin
"0, sava tahvillerine
Gney madenlerinde, yol yapmak, istihdam ve i
yaratmak arur grmt. Demiryoluna giden serma-
ye, bile olsa, en onu reten lkeye gitmekteyciL
madenierden ve bor tahvillerinden olarak, tketilip biti-
rilmez ya da tamamen

lke iinde inaat gibi) baka bulunup
kesin bir hala olmayan akademik bir
konusudur. Gerekte bu olanak bulunmutu; zellikle
bu ve lekte sel gibi sermaye
bu kurmak da mmkn Bu, bir konjonk-
trd; nk bir anda ekonomik bymenin neredeyse b-
tn dertlerine deva olmutU.
V
Endstrilemenin itkiyi izlemek, tarihinin grevinin
bir ekonomik seferber edilmesi ve yeniden
ekonominin ve toplumun izlemektir;
btn bunlar, yeni ve devrimci bir srdrlmesi iin gerekliydi.
58 DEVRiM AGI
Seferber edilmesi ve yeniden gereken ilk, belki de en ya-
amsal etken emekti; nk bir endstri ekonomisi, olmayan
(yani giderek kentlileen) nfus ta keskin bir ykseli, buna kar
(yani nfusta keskin bir d ve (ele dnemde) nere-
deyse kesin biimde nfusta genel bir gelmektedir.
O nedenle bir endstri ekonomisi, ilk etapta, esas olarak lke iindeki
keskin bir ykselii -yani bir dev-
rimi'ni- gerektirir.*
kentlerde ve olmayan yerleim gzle-
nen byme, endstri ncesi biimler iinde varolan ve bir talih
eseri olarak en kk yeniletirme giriimlerinin nadasa,
gbrelemeye ve iftliklere ekidzen verilmesine ya da yeni rnlerin
benimsenmesine gsterilen bir para ussal dikkatin- bile byk-
lkte sonular vermesine yol aacak kadar verimsiz olan iin uzun
zaman bir grevi grmlerdi. ortaya bu
endstri devrimini ncelemi ve nfus ilk evrelerini
Napoleon yol anormal yk-
sek bir ekonomik geirmesine
bu i tki olarak etkisini srdrd. Ele dnemde, teknolojide
ve sermaye yaanan zirai bilimin ve mhen-
1840'lara kadar hayli
1830'larda onsekizinci iki kat by-
m bir nfusun yzde 98'ini mmkn
muazzam retim

onsekizinci nc nite-
yntemlerin benimsenmesiyle, ekili geniletilmesi ve

Btn bunlar da, ortak tarla ve komnal toprak
biimine, kendine yeterli kyl ve toprak konusundaki
ticariolmayan tutumlara (itleme Hareketi'yle) son veril-
mesi gibi, teknolojik olmaktan ok toplumsal dnmlerle
onsekizinci kadar bu
evrim sayesinde, birka byk toprak sahibinin, makul miktar-
da iftinin ve ok iinin lkesi durumuna getiren
sorununa ilikin bu benzersiz radikallikteki zme, her ne kadar
arada mutsuz geleneksel tara soylu-
da direniiyle olsa da, pek fazla yaanmadan
Demiryolu ve gemi -yani ele dnemin sona ermesinden-
nce, 1780'lerden itibaren net bir birlikte) byk
miktarlarda ithal etme
ENDSTRi DEVRiMi 59
1795'teki ve pek ok lkede centilmen
[gentlemen-justice] benimsenen 'Speenhamland
System' yoksullara dzeni, eski toplumun u, para
korumaya ynelik son sistemli giriimdi. *
1815 ya anan korumak
iin medet btn ortodoks iktisada
gibi salt gre bir endstri
muamelesi yapma bir manifesto idi. Fakat bu
kapitalizmin nihai giriine durmaya ahan eylemler
olmak gibi bir kt sonunda, 1830'dan sonra orta
radikal ilerleyi ve 1834 tarihli yeni Yoksullar
yenilgiye ve 1846'da yrrlkten
Bu toplumsal dnm, ekonomik retkenlik muazzam bir
insani 1815'ten sonra ortaya
kan ve moralsiz ve muhta duruma dren ekonomik
kntnn bir trajedi. 1800'den sonra itlemenin ve ta-
ilerlemenin en cokulu savunucusu olan Arthur Young bile, top-
lumsal

Fakat endstrileme
bunlar zamanda arzulanan da; nk bir endstri ekono-
misinin gereksinimi ve bunu da eski sektrden
de nereden lke iindeki ya da (esas olarak dan)
g eden nfus, emek eitli kk reticiler ve
allan yoksullar da ** yeni ilere ekmek,
ya da -ki en muhtemel buydu- balarda bu ekiciliklere
ilgisiz ve geleneksel ya am terketmeye istekli

mecbur
edilmeleri gerekiyordu. En etkili ekonomik ve toplumsal
ve yksek parasal cretler ve kentin zgrlkler de
havu ilevi gryordu. eitli nedenlerden insanlan tarihsel, top-
lumsal olarak demirledikleri yerlerden etkili olacak gler, on-
dokuzuncu ikinci hala grece olarak
Bu sistemle, mlk vergisinden fonlada yoksullara
kadar bir cret veriliyordu; iyi niyetli olmakla birlikte bu sistem sonunda ncekinden
ok daha byk bir fakirlemeye yol
Baka bir gre gre de, emek bu tr transferlerden byk bir
toplam nfustaki gelmektedir. Fakat bu gr, bir gzden
Endstrilen bir ekonomide, olmayan
da dikine ykselmesi gerekir. Bu da, aksi halde kyde oturup gibi
srdrecek olan yapmlannm belli bir evresinde baka yerlere gitmeleri
gelir; nk kentler, kendi arti oranlanndan daha bymekteydi.
nfusu fiilen azalsa da, sabit kalsa da, hatta artsa da durum budur.
60 AGI
1850'den sonra olan bir kitlesel g trn ortaya
(1835-50 sekiz buuk milyon olan toplam nfusun bir
buuk milyonunun gibi gerek anlamda bir
felakete de bu etkenler, baka her yerden ok
ok daha glyd. yle endstriyi ieri girmesini
delikten yoksun ve kk burjuvazirlin
ve grece gibi,
endstriyel engellenmesi iten bile
Yeterli emekiye kavumak bir ey, niteliklere ve becerile-
re sahip yeterince emekiye sahip olmaksa baka bir eydir. Yirminci
tecrbeleri, bu sorunun yaamsal kadar zm g bir sorun
gstermitir. btn iilerin, endstriye uygun bir tarzda,
yani mevsimlik ini ya da zanaatka-
i keyfiyetinden tamamen dzenli, kesintisiz bir gnlk allma
uyarak gerekiyordu. parasal zendir-
mdere de vermeyi gerekiyordu. Bugn Gney
gibi, o dnemde de iverenler, durmadan iilerin
ya da eskiden yeten kadar
sonra (para hukuku
iverenin harekete geiren 'Efendi Kle' vs. ile
sert bir i disiplininde, ama hepsinden nce, mmkn olan her yerde
iiyi, asgari bir gelir elde edebilmesi iin btn hafta durmadan
zorunda kadar az bir denme bulundu
(217 -18. sayfalada allma ok vahim boyutlar-
da bir sorun tekil fabrikalarda, ynetilmeleri kolay
(ve daha ucuz) ve ocuk yoluna gidildi. 1834-
4 7 pamuk an btn iilerin
drtte biri yetikin erkek, ve geri da
onsekiz ifadesini, bu ilk evredeki kk
lekli, endstrileme srecinde bulan allma
bir baka yolu da, taeronluk ya da iileri
fiilen ivereni durumuna getirmekti. pa-
muk endstrisinde erkek te ikisi,
da te biri emrinde'ydiler; bylelikle daha
bu tr dzenlemeler daha da
Elbette taeronun, bu i ini sermesini nlemekte
maddi .
Bir seenek de, ABD gibi, kitlesel glere bel
de olsa gne gvenmitir.
ENDSTRi DEVRiMi 61
Yeterli ya da teknik ii bulmak ya da ok
daha zor bir iti; nk, inaat gibi pek ok i pratikte pek
da, modem endstride, endstri ncesine ait becerilerden yok dene-
cek kadar az Bereket versin, 17 89' dan nceki
da ya va seyreden yan-endstrileme sreci, gerek dokuma
gerekse metal ileme gerekli becerilere sahip iilerden
olduka geni bir havuz yara tml tl. ince metal
ileri yapan birka zanaatkardan biri olan ilingir, makine
haline gelmi ve zaman zaman ona vermitir;
de ile, (madenlerde ve maden evrelerinde
bilinen) 'mhendis' ya da 'makineci'nin durumu buydu. 'mhen-
dis' [engineer] hem metal iisini hem de
ve nk yksek teknisyenierin
byk bir blm, bu makineden anlayan ve kendine gvenen insanlarm
bulunabiliyordu. Gerekten de endstrileme sreci,
bu pladanmaml yksek beceriye sahip arza ise
bunu Bu olgu, bu lkede (ileride bedeli denecek olan)
genel ve teknik gsterilen
Emek ilgili yaanan bu sermaye
ilgili fazla bir nemi yoktu. pek ok Avrupa lkesir.den
olarak, dntrlebilecek sermaye
konusunda bir sz konusu En byk glk, onsekizinci
bu sermayeyi kontrol edenlerin -toprak tccarlar, deniz-
ciler, bankerler vs.-, onu yeni endstrilere gnlsz davranma-
bu yeni endstriler faaliyetlerine zaman kk
tasarruflada ya da borlarla ve yeniden retime
gelimilerdi. Yerel dzeyde duyulan sermaye ilk endstricileri
-zellikle de kendilerini yetitirmi daha sert, daha tutumlu ve
daha haris O yzden iileri de buna uygun olarak daha fazla
smrye Ancak bu, ulusal
ni gstermekteydi. te yandan, onsekizinci
zenginleri end strilemeden nasibini alan belli giriim-
lere, bilhassa (kanal, liman, yol ve ileride demiryolu) ve toprak
sahiplerinin kendileri ynetmediklerinde bile maden-
Iere
zel olsun kamusal olsun, ticaret ve maliye teknikleri konusunda da
bir glk sz konusu Bankalar, paralar, hisse senetleri,
tahviller, bonolar, ve toptan ticaret teknikleri, pazarlama vs.
yeterince bilinen eylerdi ve bunlarla ha ne ir ya da
62 DEVRiM AGI
kolayca hayli onsekizinci
sonunda devlet kapitalist
Bu gelimeyi engelleyici nitelikteki
toplumsal yarara dnk) eski yasalar, uzun
ve sonunda 1813-35 ilgili olanlar
tamamen Teorik olarak mali
ya da ticari ve ekonomik gelimeye olmaktan
ok kstek olacak tarzda bir anonim irket
Parlamento her patlayacak
'zel yasalar' Devrimi, -ve
oradan da geri tr amalar iin son derece ussal ve
etkili bir sunmutU. Uygulamadaysa ilerini mkemmel
yrtyordu ve rakiplerinden ok daha iyi
byk endstri devrimi, bu riskli, ve empirik yolda
Modem ltlerle bu devrim kk ve arkaikti;
bugn bile bu izlerini 1848'in ltlerine greyse,
yine kentleri her yerden daha irkin, her yerden daha sefil
durumda sisli, bir havada, ziyaretileri tedirgin eden
teye beriye koUturan solgun yzl tr hayli rkn
olmakla birlikte, Milyonlarca beygir gcn buhar makinelerine
komu, iki milyon yarcia pamuklu on yedi binin zerinde
mekanik elli milyon ton kmr .tek bir
170 milyon sterlin mal ithal ve ihra etmiti. Ticaret hacmi,
en rakibi olan iki Fransa, onu ancak 1780'de
biraz geebildL Pamuklu tketimi, ABD'nin iki, drt
Ekonomik gelimi btn pik demirini retmekteydi
ve kendisinden sonra gelimi ikinci byk lkenin (Belika) kii
demirin iki, ABD'nin , drt
sermayesinin 200 ile 300 milyon sterlin
bir drtte biri ABD'de, bete biri de Latin
her kar ve sipariler
getirmekteydi.
39
gerekten de atlyesi' idi.
Gerek gerekse dnya, bu adalarda, tek ucuza
satmak olan tccarlar ve giriimciler
gerekle tirilen Endstri Devrimi'nin biliyordu.
Yoluna hibir Gemiin ve bugnn
ve makineleri gsz
"1830-48 bir btn olarak deki ii durumu, Fransa' dakinden
belirgin biimde daha kt" sonucuna modem bir tarihi.
38
3
Devrimi
grp en birinin
sindeki ululuk ii ve dolrnayan bir trl
erdem ve zgrlk duygusunu yitirmi son gndr bu byk kentte olup
bitenlere olma ermi her m, benim bu ifademin
teslim eder.
The Moming Post (21 Temmuz 1789), Basrille'in d zerine.
Pek uluslar, dek kendilerine olanlan
Krallar llere, yabani dost evresine
kaacaklar; kendi geri
Saint-Just, zerine, Kon vansiyon'da verilen sylevler 24 Nisan
1793.
I
Ondokuzuncu ekonomisi esas olarak Endstri Devrimi'nin
etkisi ekillenmise, siyaseti ve ideolojisi de
biimlendirilmitir. geleneksel eko-
nomik ve toplumsal yank aacak ekonomik dinamiti
ve fabrikalan iin bir rnek sundu; bununla
birlikte Fransa da onun devrimlerini gerekletirdi, ona dncelerini
verdi. O kadar ki renkli bayraklar, yeni ulusun amblemi
oldu ve 1789 ile 1917 siyaset, 1789'un, hatta
daha da tututurucu olan 1793'n ilkeleri ya da onlara
mcadeleden ibaret hale geldi. yerinde liberal ve radikal
demokrat siyasetin ve szck Fransa
Pek ok lkeye hukuk bilimsel ve teknik rgtlenme modelini
ve metrik lm sistemini getirdi. O zamana kadar d ncelere
direnmi olan eski modem dnya ideolojisi ilk kez
etkisiyle Bu, Devrimi'nin eseriydi.*
Bu ve etkileri farklar fazla Bu ifte devrimin
merkezlerinden hibiri, kendi etkisini herhangi bir zel insani etkinlik
birbirine rakip olmaktan ok, birbirini
64 DEVRiM AGJ
gibi, onsekizinci ikinci eski
rejimleri ve ekonomik sistemleri iin bir oldu; son
on zaman zaman isyana varan srnrgelerin bazen
varan zgrlk hareketleriyle doludur: Bunlar ABD' de
(1 776--83) zamanda (1 783-4), BelikaveLiege (1 787-
90), Hollanda (1 783-7), Cenevre ve hatta iddialara gre
de (1 779) Siyasi st ste gelii ylesine
ki gnmzde tarihiler, ilerinde en heyecan verici ve
etkileri en uzun soluklu olmakla birlikte Devrimi'nin
ancak biri bir 'demokratik devrimler sz etmilerdir.
Eski rejimin salt Fransa'ya ait bir grng d
nlrse, bu gzlemin belli bir biimde,
buna paralel bir nemi olan 1917 Rus Devrimi'nin, Trk ve in
veren btn benzeri iinde yal-
en heyecan vericisi da ileri srlebilir. Yine de bu, nirengi
kaybetme k gelmektedir. Devrimi,
bir olgu olmayabilir; fakat olaylardan ok
daha zldr ve bu ok daha kkl olmutur. Her
eyden nce, bir kenara en gl ve en
devletinde ortaya 1 789'da, her be biri Fran-
olarak, kendinden nceki ve sonraki devrimler iinde kitlesel
nitelikteki tek toplumsal devrimdi ve benzeri herhangi bir
ok daha radikaldi. Siyasi sempatileri Fransa'ya g eden
devrimciler ile 'Jakobenler'in kendilerini Fransa'da buluver-
meleri ve Amerika'da olan
Tom Paine, Paris'te) irandenlerin en yer Ame-
rikan devrimlerinin lkelerin byk lde daha nceki du-
srdrmeleri oldu; sadece, zerlerindeki ve
Portekiziiierin siyasi denetimleri ortadan Devrimi'nin
sonucuysa, Madam Dubarry yerini Balzac oldu.
nc olarak, tm devrimler iinde Devrimi
kapsama devrimciletirmek
iin yola koyuldu ve bunu gerekte yapan fikirleri oldu. Arnerikan devri-
mi, Amerikan tarihinin can fakat iinde yer alan ve
ka lkeler pek nemli bir iz Oysa Devrimi
btn lkelerde bir dnm oldu. 1808'den sonra Latin Ameri-
yol aan ayaklanmalara
eden, Amerikan devriminden ok Devrimi'nin Fran-
Devrimi'nin etkisi Bengal'e kadar Burada Ram
FRANSIZDEVRiMi 65
Mohan Roy, ilk Hindu reform hareketini olutururken
Devrimi'nden ve modern Hindu oldu
(1830'da ziyaretinde, Devrim ilkelerine tutkunca
gstermek iin ille bir gemisiyle yolculuk etmek istemiti).
Pek gzel gibi, Devrimi,
zerinde herhangi gerek bir etkiye sahip olan ilk byk
fikir hareketidir"
2
ve bu etki neredeyse gereklemitir. Ondo-
kuzuncu o zamana dek kiinin ya
da yeri anlatan Trke 'vatan' Devrimi'nin etki-
siyle 'patrie' gibi bir anlama brnmt. 1800'den nce,
bir durumu anlatan esasen hukuki bir terim olan 'zgrlk', yeni bir
siyasal ierik kazanmaya Devrimin etkileriyse evren-
seldir; nk onu izleyen tm devrimci hareketler iin bir model olutur-
du; dersler, gre modern sosyalizmin ve
komnizmin bnyesine
Bu yzden Devrimi, devrimi olarak ve
en nls trnn tek Bu
kkenieri sadece genel iinde zgl
durumu iinde de belki en iyi lekte
gsterilebilir. Fransa, onsekizinci boyunca ekonomik
alanda rakibiydi. ticaret hacminin, 1720 ile 1780
drt kat endie Hint gibi
belli yerlerdeki smrge sistemi de, ok daha hareketliy-
di. Ancak Fransa, esas olarak kapitalist
gre belirlenen gibi gl bir lke henz.
aristohatik mutlak monarileri iinde en gl ve birok
en tipik Bir deyile, Fransa'da eski rejimin yerleik
ve resmi ile . ykselen yeni toplumsal gler
baka lkelerde ok daha iddetliydi.
Yeni gler ne istediklerini az ok kesin olarak Fizyokrat
Turgot, daha etkin biimde iletilmesinden, serbest giri-
im ve ticaretten, tek bir trde ulusal etkin,
ynetiminden ve ulusal gelimesinin nndeki tm
toplumsal eitsizliklerin ve adil bir yne-
tim ve vergilendirmeden Ancak 1774-6 XVI.
Bu, Amerikan devriminin etkisini kmsemek demek Kukusuz
Devrimi'ni gdlemeye oldu ve daha dar bir anlamda da, eitli Latin Amerika devletleri
iin Devrimi'ninkine rakip, kimi zaman da olarak anayasal modeller
zaman zaman da demokratik-radikal hareketlere esin oldu.
66 DEVRiM AGI
Louis'in ilk olarak byle bir uygulama giriimi
Bu Makul ller bu
nitelikteki reformlar mutlak monariler uygun ya da ho
cak eyler daha nce gibi, egemenliklerini
iin, despotlar diye
Fakat
bu tr reformlar ya uygulanma (bu nedenle sadece teorik
olarak serpildi) ya da siyasal ve toplumsal genel
yahut durumlarda yerel
direnii ve bakaca yerleik yznden lkeyi
nceki biraz daha derli toplu bir hale getirmekle Fransa'da
yerleik direnci daha etkili reformlar burada baka
yerlerde ok daha bir biimde Ancak
bu monari iin ok daha feci oldu; burjuva
gleri, bundan atalete kadar Sadece
monarilerden yz evirip halka ya da 'ulus'a
Bununla birlikte, byle bir ne neden o tarihte
patlak ve neden o mecraya anlamaha bize
pek fazla bir mesafe Bu en iyisi, barut
patlatan fiilen 'feodal tepki'yi incelemektir.
Yirmi milyon iinde ulusun 'birinci
olan soylular olu turan 400.000 insan,
tecavzne Prusya'da ya da baka yerlerde kadar iyi korun-
mu olmasalar bile, yine de yeterince gvenli Daha iyi
rgtlenmi durumdaki ruhhan kadar olmasa da, vergiden muafiyeti
de ieren pek ok nemli imtiyaza ve feodal vergiler koyma
sahiplerdi. Siyasal durumlan o kadar parlak Ethos
tmyle aristokratik, hatta feodal nitelikli kar mut-
lak monari siyasal ve sorumluluktan yoksun
ve zmre meclisleri (estate) ile parlamentolar gibi temsili
da Krallarca, bata mali ve idari
olmak zere eitli gerekelerle son kostm soylulan
ile yksek soylular bu olgu, bir yara gibi srdrmek-
teydi. Kendilerine soyluluk payesi verilmi bir orta ve
burjuvazirlin ifte hala srdren hukuk mahkeme-
leri ve zmre meclisleri ortaya
Ekonomik endieleri hafife gibi Maa
olmaktan ok tan ve geleneksel olarak olan ve ticaret
yapma ya da bir meslek icra etmekten de resmi olarak men edilmi bul u-
FRANSIZ DEVRiMi 6 7
nan soylular, malikanelerinin gelirlerine, gzde olan byk
ya da saray soyluianna dahiiseler evlenmelere, mahkeme cretle-
rine, hediye ve Soyluluk konumunun gerektir-
masraflar giderek artarken, gelirlerini ynetseler bile ne de olsa bu
ii-bir gibi gelirleri de dyordu. Fiyat
kira gibi sabit gelirlerin
Bu ana yani zmrenin
Baka lkelerde gibi Fransa'da
da soylular, onsekizinci boyunca mutlak monartnin teknik
yetkin, siyasal da olan orta insanlarla
resmi grevlere biimde el 780'lere
orducia bir grev alabilmek iin drt soylu hanedandan birine dahil
olmak gerekiyordu; tm piskoposlar soyluydu, hatta ynetiminin
kilit ta durumundaki idari makamlar dahi geni lde soylularca yeni-
den ele geirilmiti. Sonu olarak resmi makamlarla ilgili rekabetteki
soylular, sadece orta tepesini
yerel ve merkezi ynetimi ele geirme ynnde giderek artan
devletin kuyusunu da Bunlar ve bilhassa bakaca pek az gelir
sahip taradaki kk soylular, gelirlerindeki dmeyi, benzer
biimde, pek feodal kyllerden para ( nacliten
de hizmet) dengelerneye mrn doldurmu olan
bu tr haklan ya da getirisini zere
bir meslek olan 'feodistler' ortaya Bu en
simalanndan Gracchus Babaeuf, 796 modern tarihin ilk
komnist lideri Sonu olarak, soylular sadece
orta zamanda kyllerin de tepesini
Tm yzde SO' ini oluturan bu geni [ky-
durumu pek parlak genellikle zgr ve
lukla da toprak sahibiydiler. Soylu malikaneleri ancak bete
birini, kilise arazileriyse -blgelere gre birlikte- yzde 6'

3
bete biri ortak arazi olan Montpellier
kyller oktan yzde burjuvazi
yzde soylular yzde ise yzde 3-4'ne
sahipti.
4
Yine de byk ya ya da topraklan yetersizdi.
Geri bymesine neden bir uurum ve nfus
genel bir toprak sz konusuydu. Feodal ykmllkler,
kiliseye denen ve vergiler, kylnn gelirinin byk ve
giderek artan bir gtryor, geri de
enflasyon dryordu. Ancak satmak zere hep bir rn olan
68 DEVRiM AGI
durumundaki bir kesim kyl, bu ykselen fiyatlardan yararla-
nabiliyor; geri kalaniarsa U ya da bu biimde, bilhassa
egemen kt hasat dnemlerinde bunun
Devrimden nceki yirmi kyllerin durumunun bu nedenlerden
daha da kuku yoktur.
Monarinin mali son damla oldu.
mali ve idari byk lde khnemi daha nce gr-
gibi, buna zm olsun diye giriilen 774-6 reform
da Parlementlerin (zmre meclislerinin) yerleik
direncine yenik dt ve oldu. Fransa, daha sonra Amerikan
mali iflas zafer
bu Amerikan devriminin Devrimi'nin
dan nedeni ne srlebilir. giderek azalan trl
arelere bavuruldu; ancak lkenin gerek ve kayda vergilendirile-
bilme kapasitesini harekete geirecek kkl bir reform hibir
ey, giderlerin gelirleri yzde 20 ve etkin hibir tasarrufun
sz konusu bir durumun stesinden gelemezdi. Versailles, sa
sorumlu tutulmuSa da, 788'de saray harca-
iinde ancak yzde bir yer tutuyordu. Sava, donan-
ma ve diplomasi, drtte birini, mevcut bor faizleriyse
oluturuyordu. Sava ve bor -Amerikan ile neden
borlar- monaqinin belini bkt.
Hkmetin iine aristokrasiye ve Pariemendere
geniletilmezse para vermeyi reddettiler. 787'de
hkmetin taleplerini zere titizlikle seil-
mi ama yine de asi nitelikteki 'ileri gelenler' meclisi, mutlakiyet cephesin-
de ilkgedik oldu. ve belirleyici gedikse, beri
lme terk edilmi olan eski feodal meclisi, Tabakalar Genel
Meclisi'nin (Etats iin umutsuz
Bylelikle devrim, aristokrasinin devleti yeniden ele geirme
ynndeki giriimi olarak nedenle yanll bir giri-
imdi bu: Soylu ve ruhhan kalan herkesi temsil
lan, fakat gerekte orta egemen 'nc
niyetlerini hafife alml ve kendi siyasi taleplerini iine derin
ekonomik ve toplumsal
Devrimi, anlamda bir parti ya da hareketin ya da sistem-
li bir uygulamaya girien insanlarm yahut nc-
lk bir devrim Devrim dnemin Napoleon'a
gelinceye dek, yirminci devrimlerinin bize trden 'lider- .
FRANSIZ DEVRiMi 69
ler' bile Bununla birlikte, olduka uyumlu bir toplumsal grup
iinde genel fikirler zerinde bir uzlamanm devrimci hare-
kette etkin bir birlik Bu grup 'burjuvaii' idi; fikirleri de, filizoflar
ve ifade ve resmi
birlikler iinde gelien klasik liberalizmin fikirleriydi. Bu
'filozoflar' olarak Devrim' den sorumlu tutulabilir ler. Devrim,
da gerekleebilirdi; ancak eski bir rejimin salt yerine etkin
ve bir biimde yenisinin onlar
En genel biimiyle 1789'un ideolojisi, Sihirli Flt'nde
(1791) gibi masumane bir ycelikte ifadesini bulanmason
bir ideolojiydi. Sihirli Flt, en byk sanatsal propa-
gandayla ilgili bir byk sanat eserlerinin
biriydi. 1789 talepleri, daha zgl olarak o
ve Yurtta Haklan Bildirgesi'nde belgelenmitir. Bu belge, soylula-
dayanan hiyerarik topluma olmakla birlikte, de-
mokratik ve eitliki toplumdan yana bir bildirge maddesi,
eit ve zgr yasalar eit ve zgr yaarlar"
der; fakat zamanda, "ancak ortak yarar gerekesiyle" olsa bile, top
lumsal art zelmlkiyet kutsal, vazge-
ilmez ve dokunulmaz bir yasa nnde eitti, meslek-
ler yetenekli olan herkese eit lde ancak herke-
sin eit kadar, birlikte bitiremeyebilecekleri
de biimde nceden kabul edilmiti. Bildirge'de, soylular hiyerarisine
veya mutlakiyete olarak "her oluumuna
maya belirtiliyor; ancak bu hak, "ya ahsen ya da temcilci-
leri deniliyordu. Ynetimin temel olarak
temsili meclisin demokratik olarak seilmi veya ngr-
rejimin krallan bir kenara da zorunlu Kendini
temsili bir meclisle ifade eden oligarisine dayanan anayasal
bir monari, burjuva teorik zlemlerinin daha
sal ifadesi gibi grnen demokratik cumhuriyetten daha geliyordu.
Geri, bunu da savunmaktan geri kimseler yok Fakat,
genel olarak 1789'un klasik liberal (ve 1789-1848 dneminin
liberali) bir demokrat ama kiisel zgrlklerin,
zel giriim gvencelerinin laik bir devlete ve vergi verenlerle
mlk sahiplerinin ynetimine biriydi.
Bununla birlikte, byle bir rejim resmi olarak s1rfkendi
sonradan nemli-bir zdeletirmeyle) ulusu'
demek olan genel iradesini ifade edecekti. Kral,
70 DEVRiM AGI
inayeriyle Fransa ve Navarre olan Louis inayeri ve
devletin anayasa hukuku olan Louis idi. "Tm
diyordu Bildirge, "esas olarak Abbe
Sieyes'in gibi, ulus da dnya zerinde kendi baka
bir ister genel olarak ister baka
olsun, kendisininki bir ya da otoriteyi kabul etmezdi. Kuku
yok ki ulusu ve onun sonraki taklitileri, kendi
. ile halinde grmediler. Tersine, halklarm
genel olarak zgrleme hareketini ya da bunda
dndler. Fakat ilk resmi 1789 burjuvazi-
siyle kazanan milliyetilikte, ulusal rekabet
ile rekabeti) ve tabiyeri fethedilmi
ya da byk ulusun [la granda nation] [Fransa'nm]
tabiyeti) rtk olarak mevcuttu. 'Ulus' ile zdeletirilmi
olan 'halk', devrimci bir stelik buna ifade
daki burjuva liberal programdan daha da devrimciydi. Ama zamanda
iki keskin bir
Kyller ve yoksul iiler okuma yazma bilmedikleri, siyaseten
ya da toy olduklan iin ve seim sreci nc
temsil etmek zere bu 61 O kii
seildi. tara blgelerinde nemli ekonomik rollere sahip
avukatlardan, yz da sermayedarlardan ya da olu-
Orta soylular ve ruhhan kadar geni bir temsil
kavumak iin ve bir sava verdi. Resmen yzde
95'ini temsil eden bir grup iin ll bir bu. de
iinde, 'tabakalar' halinde oylama yapan, bylece soylu ve ruhhan
birleip kolayca 'nc devre
Tabakalar Medisi'ni feodal nitelikte bir organ olmaktan bireysel
temsilcilerin tek tek oy bir medise dntrerek potansiyel
yararlanma iin mcadele dev-
rimci yarma bu sorun zerinde gerekleti. Tabakalar Genel
Meclisi'nin hafta kadar sonra soylularm ve ruhha-
engelleme hareketinden avam kendi
kabul ederek olan herkesle birlikte kendini ana-
sahip 'Ulusal Meclis' olarak tayin etti. Bir
devrim giriimi, taleplerini Avam biimde
ekillendirmelerine yol Zeki ve ktye soylu Mire-
bau'nun krala "Majeste, siz bu mediste bir burada konuma
sahip de sonu gelmiti.
5
FRANSIZ DEVRiMi 71
nc Tabaka, ve ortaklaa gsterdikleri
dirence oldu. nk sadece ve bir
grlerini ok daha etkili glerin, kentlerdeki, bilhassa Paris'teki
yoksul iilerin ve sre de olsa devrimcileen kyllerin grle-
rini temsil ediyordu. Zaten, bir reform bir devrime
dntren ey, Tabakalar Genel Meclisi'nin
derin ekonomik ve toplumsal bir 1780'lerin son-
bir dizi nedenden tr ekonomisinin hemen btn
iin byk dcilu bir dnem olm u tU. 788 ve 789' daki
kt hasat ve olduka sert geen daha da Kt
hasat, kylnn belini bkmekteydi; zira kt hasat, bir taraftan retici-
lerin mahsuln ancak gelirken,
te taraftan yetersiz olan hem de yeni
hasat dneminden hemen nceki ya da haziran tohumluk
olarak yemek ya da bu fiyatlardan yiyecek almak durumunda
demekti. Kt has adar, ana ekmek olan kent
geim da iki kat kukusuz da etkiliyordu.
kesimin el rnlerin
ve bu da endstride bir neden kent
zarar ok daha bykt. Yoksul kyller, kargaalar ve haydut-
luklar umutsuzluk ve huzursuzluk iindeydi; ama, tam geim
ileri iin kentli
durumu iki kat daha umutsuzdu. Normal koullarda kr krne ayaklan-
maktan te bireylerin ortaya yoktu. Fakat 788 ile 1789'da
byk alkalanma, propaganda ve seim mcadelesi,
siyasi bir ufuk Btn bunlar, soylulardan ve
gibi sarsan mthi bir fikri gndeme getirdi.
nc Tabaka temsilcilerinin ayaklanan bir halk duruyordu.
bir kitle olarak kalacak eyi, gerek bir dev-
rime dntrd. Eski rejimin, ordu gvenilir olmarila-
gcyle kukusuz
bir eydi. daha az silik ve daha az budala daha az
kubeyinli ve daha sorumlu bir evlenip o denli berbat olmayan
dinlemeye bile, XVI. Louis'in yenilgiyi kabul-
lenip kendini derhal anayasal bir krala ancak ayak-
lan yere basmayan hayaldler ne srebilirler). zaten a,
ikilli ve bilenmi Paris harekete geirdi. Bu gelimenin en
heyecan yaratan sonucu, devrimcilerin silah kraliyet
gcnn simgesi olan devlet hapisanesi Basrille'in zaptedilmesiydi.
72 DEVRiM AGI
Devrim zamanlannda hibir ey, simgelerin daha etkili
14 Temmuz' u olarak ulusal bayram gnne
dntren Basrille'in ilan etti ve tm dn-
yada zgrlemenin olarak Kasaba sakinlerinin
saatlerini ona gre kadar dzenli sahip olan
Knigsbergli vakur dahi, haberi gezintisini
ertelemesinin, Knigsberglileri gerekten yerinden oynatan bir
nemlisi, Eastille'in
devrimi tara kentlerine ve alana yayml
Kyl devrimleri, geni, biimden yoksun, belli olmayan,
fakat konulamaz hareketlerdir. halindeki kyl
nu geri dndrlemez bir dalgaya eviren, tara kentlerindeki ayaklan-
malar ile, biimde ve lkenin her (1 789
temmuz sonlan ile balannda 'Byk Korku' [Grande Peur]
denilen) kitlesel bir panik birlemesi oldu. feodalizminin
toplumsal ve devlet 14 Temmuz' u
izleyen hafta iinde oldu. Devlet gcnden geriye topu
topu, bir halde, hepten kukulu alaylar,
gc olmayan bir Ulusal Meclis ve sre sonra burjuvazinin Paris
dayanarak 'Ulusal Birlikleri'ni kuran
bir belediye ya da tara (blge) orta idareleri Orta
ve aristokrasi, hemen kabullendiler: Tm feodal
resmen fakat siyasi durum yerli yerine
bu dnlerinin olarak fahi bir bedel biildi. Feodalizmin nihai
tasfiyesi ancak 1 793'te gerekleti. sonuna
ve Yurtta Haklan Bildirgesi'yle Devrim resmi bildirimini kazanml .oldu.
kral, her zamanki kar Kitlesel bir
toplumsal ierimlerinden korkan orta devrimci kesimleri
de, etmenin vaktinin dnmeye
ve onu izleyen tm burjuva devrimci siyasalann
ekli emali, esas grnmeye Gelecek kuaklara
bu heyecan verici diyalektik raks egemen Bundan byle, zaman
zaman orta lmne bir direni iin ya da
kitleleri harekete geirdiklerini Kitlelerin,
hedeflerini, kendi toplumsal devrimlerini gerekletirmek zere
daha ileri ittiklerini, buna da blnerek, bundan byle
gericilerle bir dava kuran muhafazakar bir gruba, ya da zerlerin-
deki denetimlerini kaybetme tehlikesini bile gze alarak kitlelerin
ile henz gereklememi hedefleri izleme girmi sol
FRANSIZ DEVRiMi 73
bir gruba Orta
muhafazakar kampa gemesi ya da bir toplumsal devrim
yenilgiye kadar, tekrarlanan ya da yeni eitleri bulunan
direni kitlelerin eyleme geirilii, sola kaymalar,
lar blnmeler, kaymalar srp gidecektir. Devri-
mi'ni izleyen burjuva devrimlerinin liberaller ok erken
bir aamada ya muhafazakar iine geri irilecekler ya da buraya
transfer edileceklerdir. Gerekten ondokuzuncu gide-
rek artan bir biimde (en ok da Almanya' da), hesaplanamayacak sonu-
iin bir devrim balatmaya hi istekli
kral ve aristokrasiyle bir tercih ettiklerini gryoruz.
Devrimi'nin liberal orta bir kesiminin, burjuva
bir devrimin gidecek kadar, bu de tesine geecek
kadar srdrmeye Bu kesim, her
yerde 'radikal devrim'in simgesi haline gelen 'Jakobenler'di.
N eden? Bir sonraki liberallerden olarak o Fran-
burjuvazisinde henz rktc bir
Jakoben ynetimin, Devrimi burjuvazinin huzur ve
ok tesine 1 794'ten sonra malum
1793 gne i bir daha ancak burjuva olmayan bir topluma
devrimciler iin bir gerek gibi. te
Jakobenlerin radikalizmi yrtebilmeleri, devirlerinde kendilerininkine
bir toplumsal seenek oluturacak bir
mmkn olabilmitir. Byle bir ancak endstri devrimi sre-
cinde, 'proletarya' ile, ya da daha proletarya ya dayanan hareket
ve ideolojilerle ortaya Devrimi'nde ii henz
kayda bir rol ki emek glerini
olsalar da, endstri allan bu kitleye ii demek
olmaz. isyan ettiler, muhtemelen hayal kurdular; ne ki, pratik
hedefler sz konusu proleter olmayan nderlerin
gittiler. herhangi birilerine siyasal bir alternatiJ
grlmemitir; kyller, sadece olaylar neredeyse ko-
nulmaz bir g ya da yerinden bir nesne olur Burjuva
radikalizminin tek alternatifi, (halk yoksun
elden ayaktan kesilen ya da kk
tutarsak) emeki kk tccar ve
kk giriimcilerin vs. biimden yoksun ve
kentsel bir hareket olan
lar]. bilhassa Paris'in belli 'kesimler'inde, yerel siyasi
74 DEVRiM AGI
kulplerde rgtlenmekteydiler ve gstericiler,
olarak devrimin vurucu gcn Marat ve
Hebert gibi gazeteciler ve yerel szcler (kk)
zel mlkiyete zenginlere yoksul iin hkmet temi-
cret ve sosyal giivenlikle, ve zgrlk yerel ve
bir demokrasiyle biimde ve
kili bir toplumsal idealin bir siyasa formle ettiler. Gerekte
'burjuva' ile 'proleter' ular arasmda yer alan, ama ne de
olsa yoksul iin belki birincisinden ok ikincisine koca
bir 'kk insanlar' kitlesininin ifade etmeye evrensel
ve nemli siyasal bir kol uydu. Onu, Devletler'de }efferson-
culuk, Jaksoncu demokrasi ya da 'radikalizm', Fran-
sa'da 'cumhuriyetiler'inin ve radikal sosyalistlerinin
ya'da Mazziniciler ve Garibaldiciler olarak ve daha yerlerde de gz-
lemleyebiliriz. devrim dnemlerde solda yer alan bir
orta liberalizmi olarak d urulmaya Fakat 'solda
olmaz' diyen eski ilkeyi isteksiz olan ve
'para 'iktisadi ya da alnn
ha' da bir orta liberalizmiydi bu. Ancak yine de
gerek bir alternatif Kyllerden ve kk es-
naftan bir ya da bankerler ve milyonerlerce
edilmeyen kk ifti ve zanaatkarlar iin bir gelecek ideali, gerek-
bir idealdi. Tarih hi ilerledi. Buna
tek yapabildikleri, ok ok tarihin yoluna engeller dikmek oldu. Bunu
1793-4'te ve bu engeller o gn bugn ekonomik
mani Gerekte ylesine aresiz bir
grngyd ki ismi dahi byk lde ya ya da ancak IL
ona nderlik eden J olarak
II
1789 ile 1791 muzaffer burjuvazi, Kurucu Mec-
lis haline organ hareket ederek, hedefini
tirmeye, yani ve reform yapmaya Dev-
rimin en olan metrik sistem ile Yahudilerin
ilk hareketi gibi Devrimin en kurumsal
bu dnemin tarihini Kurucu Meclis'in ekonomik g-
tmyle liberal nitelikteydi: Kyl ortak arazilerin ekime
edilmesi; sen-
FRANSIZ DEVRiMi 75
kk esnaf lo nca ve esnafbirliklerinin
oldu. Bu, halka hibir somut tatmin Bir
tek, 1790'dan itibaren g eden
gibi) kiliseye ait ve laikleme srecinin, ruh-
gszletirilmesi, ve kyl giriimcilerin glendirilmesi
ve birok kylye devrimci faaliyetlerine elle tutulur bir dl
verilmesi gibi l bir oldu. 1791 geni
tutulan mlk sahibi 'etkin oy bir
anayasal monari sistemiyle, demokrasiyi saVUturdu. Edilgen yurt-
talannsa, adianna biimde gidecekleri umuluyordu
Gerekteyse byle Bir taraftan monari, eskiden devrimci olan
gl bir burjuva hizbince kuvvetle destekieniyor yeni
rejimi hazmedemedi. Saray ynetimdeki kovmak ve
en Ka to lik yere tekrar oturt-
mak iin kuzenlerinin bir seferi hayaliyle
entrikalar evirmeye Kiliseyi Kilise'nin Roma'ya mutlak
ynnde bir giriim olan 1790 tarihli Sivil
yanh anlarnalara neden oldu ve ruhban ile
muhalefete gemesine neden oldu; da, lkeden kamak gibi
umutsuz ve ileride gibi intihardan bir teebbse srkledi.
(Haziran, 1791) cumhuriyeti-
lik kitlesel bir g halini zira kaan geleneksel krallar,
sadakat grme kaybederlerciL te yandan
kontrolsz bir serbest giriim ekonomisi, yiyecek
Bunun sonucunda zellikle Paris'deki kent daha da mili-
Ekmek fiyatlan bir termometre. Paris'in siyasi hara-
retini gsteriyordu. Parisli kitleler, belirleyici gt; yeni renkli
eski Paris'in ve mavi renkleriyle
birletirilerek bouna
son raddeye getirdi; yani, lkeyi 1792'deki
ikinci devrime, IL Jakoben Cumhuriyeti'ne ve sonunda da Napoleon'a
gtrd. Bir deyile, Devrimi'nin tarihini, tari-
hine dntrd.
genel bir savaa srkleyen iki g oldu: ve
sol. Kral, ve eitli kentlerinde topla-
nan aristokratlada kilise mensuplan iin, ancak bir mdahalenin
eski rejimi geri durumun
1789-1795 300.000 kadar g etti.
6
76 DEVRiM AGI
ve teki lkelerin grece siyasal ortadayken, byle bir mda-
hale yle ok kolayca rgdenebilecek bir ey Yine de
ve gznde, XVI. Louis'in yeniden iktida-
ra getirilmesinin sadece ynnde bir ibaret
Fransa'dan korkun fikirlerin nemli
bir gvence da giderek Sonu olarak
yeniden fethedecek gler, bir araya geldiler.
zamanda liberaller de, bilhassa Gironde blgesinden gelen
temsilciler kmelerren siyasetiler grubu, bir gt. Bu
biraz da, her gerek devrimin evrensel olma
Zira bulunan ok iin
kadar, iin de, zgrlemesi, ev-
rensel zaferinin ilk perdesiydi; bu kolayca, ve
inleyen tm devrimin
grevi yol olsun, olsun
tm devrimciler yaymak iin gerekten yce ve
bir tutku ulusunun tm tutsak
dan onlar iin gerekten Gerek gerekse
tm devrimci hareketler, bu tarihten itibaren, ta ki 1848'e kadar,
bu gr kabul edecek ya da kendilerine 1848'e kadar
kurtuluuyla ilgili btn gerici glerini
devirmek iin hep birlikte
fikrinin yrngesinde 1830'dan sonra veya
gibi, ulusal ve liberal ayaklanma hare-
ketleri de kendilerini,.zgrlklerini kazanarak herkesin zgrle
mesini balatmaya birer Mesih olarak grme
te yandan daha az idealletirilerek sava lke iinde-
ki birok sorunun da zlmesine olabilirdi. Yeni rejimin,

ve bunlara ynlendirmesi, ve
aikar bir yoldu. Daha zgl olarak, iadamlan, ekonominin nndeki belir-
devalasyonun ve ancak mdahale tehdidinin
deva ileri ve ideolog-
lan, deneyimlerine yle bir gz gezdirip ekonomik
sistemli bir rn dnm de olabilirler. Onseki-
zinci bir hi de gnlden bir
zamanda gibi, kar da pekala
sava Btn bu nedenlerden tr, ufak bir kanat ve
yine Robespierre'in ufak bir sol kanat yeni Yasama
FRANSIZ DEVRiMi 77
Meclisi'nin sava Yine btn bu nedenlerden
sava gelip devrimin fetihleri, zgrlemeyi, smry
ve siyasi kendi iinde birletirecekti.
792 Nisan sava Uan edildi. pek biim-
de baltalamalarma ve ihanetine yenilgi, radikallemeye
neden oldu. Paris'in eylemleriyle,
monari tek ve blnmez Cumhuriyet kuruldu; Devrim'in
I. olarak kabul edilmesiyle tarihinde yeni bir
duyuruldu. Devrimi'nin demir ve siyasal mah-
katledilmesi, -belki de parlamentarizm tarihinin en dikkate
meclisi olan- Ulusal Konvansiyon iin seimlerin ve istila-
toptan direni Kral hapse
beylik bir topu dellosuyla Valmy'de durduruldu.
Devrimci savalar, kendi Yeni Konvansi-
yon'daki hakim parti, byk evrelerini ve tara burjuvazisini temsil
eden; dnsel olduka stn, byleyici ve
zeki parlamento hatiplerinin lke ierdeyse
bir grup olan Jirondenlerdi. tmyle eylerle
doluydu. nk, ancak yerleik dzenli apta seferlerde
bulunan devletler, Jane Austen'in beyle-
rin dnemin gibi- savala lke ii sorunlan birbir-
lerine umabilirlerdi. Oysa Devrim, ne apta savalar
verdi, ne de dzenli ordulara sahipti. nk onun dnya devrimi-
nin azami zaferi ile toptan gelen azami yenilgisi
da gidip gelmekteydi; eski ordusundan artakalan askerlerse ie
yaramaz ve gvenilmezdi. Cumhuriyet'in nde gelen generali Dumouriez,
ok dman Zafer, salt mdahale-
sini yenilgiye gelecek olsa bile, byle bir savata,
ancak grlmedik ve devrimci yntemler galip gelebilirdi. Gerekten
bu tr yntemler bulundu da. Gen Fransiz Cumhuriyeti, sre-
cinde topyekun kefetti, yahut icat etti: Askere alma, karneye
ve denetlenen bir sava ekonomisi ve ierde ya da
olsun askerlerle siviller fiilen ortadan gibi
yollarla bir ulusun topyekun seferber edilmesi. Bu kefin
ierimlerinin ne denli dehet verici ancak iinde
tarihsel hale gelmitir. 792-4 devrimci sava! istis-
nai bir olay olarak devrirolere yol devrimle-
riuse gzlemi ondokuzuncu
gzlemcilerinin bu savaa pek bir anlam veremediler (hatta
78 DEVRiM AGI
bu gzlem bile, ve berekete gmlm ge Victria unutu-
lup gitmitir). Jakoben Cumhuriyet ve 1793-4 Terr dnemine ilikin
birok eyin, modern topyekun sava baka hibir. koulda
bir anlam ifade ancak bugn grebiliyoruz.
olarak ve mdahalenin
ancak bu yolla dndklerinden sadece, byle
bir hkmetin yntemleri insanlan harekete ve toplumsal adaleti
daha iin de devrimci bir sava hkmetini memnunlukla
(Hibir etkin modern sava giriiminin, onca aziz tuttuklan
merkezsiz gnll demokrasiyle gzden
te yandan Jirondenler, geminden zdkleri savala kitle dev-
riminin biraraya gelmesinin siyasal sonulardan
Solla rekabet edebilecek donamma sahip ve
idam etmeyi istememekle birlikte, devrimci hamiyerin simgesi haline gelen
bu konuda rakipleri 'Montagnardlar'dan Qakobenler) geri kalmamak zorun-
sonunda bu iin oldu, onlann te
yandan genileterek, zgrleme yolunda genel ideolojik bir
seferine ve byk ekonomik rakip bir meydan okuma-
ya dntrmek Bu da oldular. 1793
Fransa neredeyse btn Avrupa ile sava halindeydi
ve ilhak etmeye (Bu ilhaklar, yeni icat edilen
Fakat
genilemesi, stelik kt gitmesi, sadece solun elini glendirmeye
ve bir tek o kazanabilirciL Sonunda geri ekilen ve ayak
bavuran Jirondenler, ok gemeden ta rada Paris' e kar bir
rgtlenmesine dnecek olan, sola dolu
giri til er: ani bir darbeyle 2 Haziran' da J irandenleri devirdi.
Bylelikle Jakoben Cumhuriyeti oldu.
III
Meslekten tarihi olmayan kiiler, Devrimi'ni dndk-
lerinde, gelen ey, 1789'daki olaylarla Il. Jakoben
Cumhuriyeti'dir. Resmiyet dkn Robespierre, ve
Danton, devrimci zarafetiyle Saint-Just, Marat, kamu
komitesi, devrimci ve giyotin, en seik
mz imgelerdir. 1789'da Mirabeau ile Lafayette yer alan
devrimcilerin, 1793'n Jakoben nderlerinin isimleri, tarihiler
herkesin silinmitir. Jirondenler sadece bir grup olarak ve
FR.MJSIZ DEVRiMi 79
belki de Madam de Roland veya Charlotte Corday gibi siyaseten nemsiz
ama romantik onlara tr
Uzman evreleriri kim, Brissot, Vergniaud, Guadet ve
geri isimlerini olsun bilir ki? Muhafazakarlar, Terr dneminin,
zincirinden isterik bir kana ve diktatrlk
yolunda bir imge Oysa yirminci ltleriyle,
hatta 1871 Paris Komn katliamlarda gibi, muhafa-
toplumsal deyrimi sergiledikleri rakamlara
ondrt ayda 17.000 resmi infazla Devrim'in toplu nispeten ma-
kul
7
Devrimciler, zellikle Fransa' dakiler, Terr dnemini ilk
halk cumhuriyeti ve izleyen tm esin olarak gr-
mlerdir. Bu nedenledir ki zaten, her gnk insani ltlerle
dirilmemesi gereken bir o.
Bu Ancak Terr'n duran orta
lar iin, o ne bir eydi ne de habercisiydi; en bata ve
her eyden nemlisi lkelerini tek etkin yntemiydi. Jakoben
Cumhuriyeti'nin buydu ve insanstyd. 1793'n
da, seks.en vilayetinden Paris' e Alman
prenslerinin kuzeyden ve igal
lizler, gney ve lke aresiz ve tkenmi bir haldeydi.
Oysa ondrt hafta sonra btn Fransa zerinde denetim igalci-
ler kovulmutu. Bu kez igal etti; neredeyse kesin-
tisiz ve zahmetsiz olan yirmi bir askeri zaferler dnemine
girmek zereydiler. Oysa, 1794 martma eskisinden kat
daha byk olan ordu, 1793 maliyetinin ekip evril-
mekteydi. (ya da byk oranda onun yerini
nceleri ve tam tersine, hemen hemen
sabit tutulmutu. bir cumhuriyeti sonradan Napale-
on'un en etkili valilerinden biri olan Kamu Komitesi'nin Jakoben
yesi]eanbon St 1812-1813 yenilgileri impara-
torluk kmseyerek izlemi hi II.
Cumhuriyeti, stelik ok daha az kaynakla, ok daha beter
stesinden gelmiti. *
"Ne tr bir hkmet muzaffer biliyor musunuz? .. Bir Konvansiyon
bereleri, aha tahta pabulan ile kuru ekmek ve kt birayla beslenerek
ve yorgunluktan ayakta duramayacak hale gelip salonianna
serilen minderler zerinde uyuyakalan tutkulu Jakobenlerin hkmeti. bu tr
insanlar Beyler, ben onlardan biriydim. Ve burada, girmek zere
imparatorluk dairesinde kadar, bu gerekle de duyuyorum." Aktaran J. Savant,
Les Prefets de (1958), s. 111-2.
80 DEVRiM AGI
Bu dnemi boyunca tabanda denetimi elinde tutan Ulu-
sal Konvansiyon'daki gelince, bu adamlar iin tercih
basitti: Ya orta btn kosurlara
Terr' seeceklerdi ya da Devrim'in ulusal devletin paralan-
ve muhtemelen de lkenin yeryznden silinmesini. Polanya rne-
ortada miydi? Fakat Fransa mitsiz bir iinde
pekala daha az sert bir rejimi ve elbette daha denetlenen bir
ekonomiyi Robespierre'in d, ekonominin bir
gibi denetimden ve adi bir yol drtnala
giden bir enflasyon ve 1 797'deki ulusal iflasla Ancak
en dar bakl bile orta beklentileri, birleik,
gl ve merkezi bir devlete te yandan, anlamla-
'ulus' ve 'vatanseverlik' bizzat olari Devrim,
'byk ulus' (grande nation) fikrinden vazgeebilirdil
Jakoben rejimin ilk ii, Jirondenlerin ve tara ilerigelenlerinin muhalefe-
tine kitle harekete geirmek ve Paris'in
nceden seferber edilmi kitlesel muhafaza etmek oldu. Parisli
taleplerinin baa dert ileride grlecekti,
ama genel askerlik ('levee en masse'), 'hainler'e terr ve
genel fiyat denetimi gibi devrimci bir savatan yana kimi talepleri, Jakoben-
lerin ortak duyusuyla rten taleplerdi. O ana dek Jirondenlerin geciktirdi-
az ok radikalletirilmi yeni bir anayasa ilan edildi. Bu soylu ama akade-
mik niteliktekt belgeye gre, halka genel oy allma
ya da idame ettirme veriliyordu. Hepsinden nemlisi, herke-
sin hkmetin hedefi ve yal-
szde kalan nitelikte haklar resmi ifade-
siydi. Bu, modem bir devletin ilan gerekten demokratik nitelikteki
ilk Daha somut olarak Jakobenler, tazminat ngrmeksizin
feodal haklardan geriye kk
ellerinden alma
ve birka ay sonra da San Domingo Zencilerinin cumhuriyet iin
re'ye tevik etmek zere smrgelerinin tmn-
de bu nlemlerin uzun erimli bir sr sonucu
oldu. Bu sayede Amerika'da Toussaint-Louverture'in ilk
devrimci nderin ortaya mmkn oldu.* Fransa'daysa, o gnden
Napoleon Haiti'yi ele Louisiana (1803)
ile A.B.D.'ye geri kalan tm Amerikan tasviye
nedenlerinden biriydi. Bylece Amerika'ya ya baka bir sonucu da, ABD'yi
bir g haline getirmek
FRANSIZ DEVRiMi 81
bu gne lke egemen olan; ekonomik olarak geriye dnk, ancak
kendilerini Devrime ve Cumhuriyete tutkuyla adaml kk ve orta kyl
mlk sahipleri ile kk esnaf ve dkkan sahiplerinden oluan zaptedilmez
bir kale kuruldu. ekonomik temel koulu olan
veick kapitalist ynde dnm, ernekleyecek kadar yavala-
onunla birlikte kentleme i genilemesi, ii
proleter devriminin grnmez ilerleyii de
Fransa'da uzun sre hem byk i evreleri hem de ii hareketi,
kk kyl mlk sahipleri ile kahvehane sahiplerinin olutur-
bir denizin adalar gibi, bir olgusu olarak kalmaya
mahkum edildi (9. Blmle
Jakobenlerle temsil eden yeni hk-
metin merkezi, bu yzden belirgin biimde sola Bu durum,
en etkin sava kabinesi haline gelen, yeniden oluturulan Ka-
mu Komitesi'nde buldu. Gl, sefih, belki yiyici ama
daha olan (son idaresinde ya pm
son derece yetenekli bir devrimciyi, ve en etkili yele-
rinden biri haline gelen MaximiHen Robespierre'i Kimsenin ta-
korkun ve grkemli II. hala
iin, erdem sanki kiisel tekelindeymi gibi bir sahip olan
bu zppe, tez ateli pek az tarihi
olabilmitir. Cana biri bugnlerde onun
dnenler bile, gen Saint Just', yani Sparta cennetleri
matematik ona er. Byk bir adam
di, hatta yer yer biriydi. Ancak Napoleon Devrimin kursa-
ve bir gelitirilmi tek kiiydi. Byle nedeni,
Jakoben Cumhuriyet'in, tarih iin gibi kendisi iin de bir sava
kazanma bir ideal Tm iyi
yurttalann ulusun nazannda eit ve hainlerin
adalet ve erdemin korkun ve grkemli bu ideal.
Bu gc onaJean-Jacques Rousseau 268-70. sayfalara
ve bir vermekteydi. Resmen diktatrlk yetki-
lerine sahip gibi, resmi bir grevi bile yoktu; kendisi de Konvan-
siyon'un -btn yetkileri elinde toplamasa da, en gl- alt komitelerin-
. den biri olan Kamu Komitesi'nin bir yesiydi sadece. Onun ikti-
Paris kitlelerinin onun terr, terr
Nitekim onu terk ettiklerinde, o da dt.
Arkalarma bu zorunda
Robespierre'in ve Jakoben Cumhuriyet'in trajedisiydi. Rejim, orta
82 DEVRiM AGI
ile emeki kitleler ittifaka fakat orta
ler iin verilen dnler, mlk sahiplerini korkutmadan
kitleleri rejime iin ve srece hogrlebilirdi; ve bu
ittifakta orta J akobenler belirleyici Bunun
gerekleri her hkmeti, serpilip kulp
ve kesimlerin zgr, yerel ve demokrasisinin, gnll milis bir-
liklerinin, savlara dayanan zgr seimlerin merkezi-
leme ve disiplin ynnde nlemler almaya 1936-1939
Anaristler aleyhine Komnistleri glen-
diren sre, Hebert'in harcamak Saini:-Just
trnden J akobenleri glendirdi. 1 794' e hkmet ve siyaset
yekpare bir hal ve dizginler, -en mission delegeler
Komite'nin ya da Konvansiyon'un kiiler ile
Jakoben ve yerel parti rgtlenmeleriyle resmi grev-
lilerin elindeydi. Son olarak, sava ekonomik gereklilikleri de halk des-
Kentlerde fiyat denetimi ve karne kitlelerin
fakat cretierin onlara hayli zarar verdi.
blgelerde yiyeceklere sistemli biimde resmen el (bunu ilk
savunanlar kentli olmutur) kyly
Bundan tr kitleler, bilhassa en szn
yan szclerinin, yani Hebertilerin idam edilmelerinin
dan, ya da tekinsiz ve kskn bir girdiler. Bl1
arada, imdi Danton'un muhalefete ynelik
rejimin daha destekilerinin teyakkuza gemelerine neden oldu.
Bu hizip, her ne kadar sermaye birikiminin olsalar da
lara, vurgunculara ve karaborsa simsarianna ve
iin biimde gndeme gelen bir priten-
likle haklanndan gelinineeye dek toplumsal devrimierin balannda hep
varolagelen Falstaff-vari* bir ve bizzat
Danton'un bu ok daha kolay oldu. Tarihin
Dan Robespierrelerin ya da Robespierreler gibi davranma
da her zaman yenilgiye nk bo hem-
yerde, sert ve dar grl bir
olabilir ancak. Robespierre, her eyden nce savaan
rmeyi ve ortadan ka-
zanml, ama zgrlklere ve para kazanmaya getirmekle bir o
kadar da dzenini bozmutU. Son olarak da, hibir byk
Sir John Falstaff, Shakespeare'in IV. Henry ve eserlerinde
yer alan en akrak ve bir valye tiplemesi -<;n.
FRANSIZ DEVRiMi 83
gr bu dnemin hayli dsel ideolojik gezintilerinden
gayreti sayesinde sistemli kampanya-
lan; koyma ve mbarekJean-Jacques'in ngrlerini
gerekletinne giriimi olarak -trenlerle de desteklenen- Robespierre'in
stn inanan yeni toplum dini gibi dsel gezintilerinden) holan
Bu arada giyotinin dinrnek bilmeyen btn siyasetilere hi
kimsenin gerekten gvende duruyordu.
794 hem hem sol giyotine bu
suretle Robespierreciler siyasal olarak da iktidarda
tutan, sadece sava 794 temmuzuncia Cumhuriyetin yeni
Fleurus'da mutlak bir bozguna
igal ederek gcn da yaklatl. Konvansiyon, devrim
takviminin Dokuzuncu Thermidor'unda (17 Temmuz, 1 794)
Robespierre'i devirdi. Ertesi gn, o, Saint-Just ve Couthon, birka gn
sonra da devrimci Paris Komn'nn seksenyedi yesi idam edildiler.
IV
Thermidor, Devrimin dolu, herkesin yer etmi
olan dneminin sonudur: Kendilerini Brutus ve Cato gibi gren
hereli drst st dklen ve "Lyon
yok" ya da "Onbin asker Strasbourg'daki
alacak ve sabah saat be te gnderilmek zere
karargaha getireceksiniz"
8
gibi klasik ve deyilerin, ama
zamanda insani deyilerin de dnemiydi. Bu dnem, yaamak iin pek
rahat bir dnem zira insan a ve da korku iindey
di; ama bu, ilk nkleer patlama kadar korkun ve geri dn olmayan
bir olguydu ve tm bir tarihi biimde enerji,
eski rejimlerinin erp gibi sprp atmaya ye tti.
Teknik devrimci olarak nitelenen dnemin 794-1799) geri
orta nnde, 791'deki zgn liberal
program temelinde siyasi ve ekonomik ilerlemenin
sorunu 1870'den itibaren parlamenter cumhuriyet
iinde zaman ie yarar bir, forml bulacak olsa da, bu soruna o
gnden beri gibi bir zm Rejimin, Direktuvar
(1795-9), Konsllk imparatorluk (1804-14), Bourbon
Monarisinin geri dnmesi Anayasal Monari (1830-48),
Cumhuriyet ve imparatorluk biimindeki de-
bir yandan Jakoben demokratik cumhuriyet ve eski rejimin
84 DEVRiM AGI
ifte tehlikeden yandan burjuva toplumunu
srdrmek ynnde giriimlerdi.
byk siyasi. destekten yoksun
en fazla tahamml sz edilebilir. Canlanan
aristokratik tepki ile, ok gemeden dnden
duymaya balayan Paris arasinda
1795 her ikisirte da kendilerini korumak
zere denge ve denet sistemi ieren bir anayasa Dnem
dnem ve sola kaymalada bir denge tutturdular. Fakat muha-
lefeti zere giderek orduya dayanmak zorunda Bu,
garip biimde Drdnc Cumhuriyet'i bir durumdu; sonu da
ona benzedi: Bir generalin ynetimi. Ancak Direktuvar, dnem dnem
ortaya darbelerin ve (1795'deki eitli ayaklanma ve
komplolar, Babeuf'un 1796 komplosu, 1797'de Fructidor,
1798'de Floreal, 1799'da Prairial)* orduya daha ok
ve halk olmayan bir rejim eylemsizlik yegane
oysa orta ihtiya eY, giriim ve
zmsz gibi grnen bu sorunu ordu halletti. Fetihlere giriti;
kendi giderini kendi ganimet ve fetihleriyle hkmete
de kaynak Zamanla ordunun en zeki ve becerikli nderi olan
Napoleon ordunun sivil rejimden tmyle vazgee-
karar vermesinde ne yan olabilirdi?
Bu devrimci ordu, Jakoben Cumhuriyetin en zorlu Dev-
rimci yurttalann 'levee en masse' (topluca askere ile ortaya
srede profesyonel oluan bir gce dnmt.
Zira 1793 ile 1798 hibir sefer-grev emri ve askerlik
yapmak istemeyen ya da yeteneldi olmayanlar kitleler halinde firar etmi-
lerdi. Bu sayede ordu, devrimin temel niteliklerini korumu, bu arada
yerleik bir grubu de tipik Bonapartist bir
Devrim ona, Napoleon'un
bir askeri stnlk Ordu, her zaman iin rastgele askere
bir yer olarak acemi erler eski
askerlerden ve terbiye ilikin
savsaklanabiliyordu, askerlere adam gl.bi sava ta
stnlk gstermek gelen liyakat
dayanan basit bir hiyerari Bu ve kibirli bir devrimci grev
duygusu, ordusunu, askeri glerin kaynaklar-
Bunlar devrim takvimindeki isimleridir.
FRANSIZ DEVRiMi 85
dan Hibir zaman etkin bir ikmal sistemine sahip
nk ordu birlikleri, bulunduklan lkenin
Hibir zaman g bela da olsa bir
silah endstrisi desteklenmedi; ylesine bir
kazamyordu ki, silaha pek 1806 byk Prusya
ordusu, iindeki btn bir kolordunun 1.400 byk top
bir ordu nnde oldu. Generallerin gvene-
bilecekleri tek ey, bir cesareti ve miktarda
yerel Kukusuz, ordunun kendinden kaynaklanan da
Napoleon ve bir iki generalin komuta ve kurmay
nk devrimci general ya da Napoleoncu mareal, pek
byk bir ziyade cesaretinden ve dola-
terfi etmi kaba bir 'baavu' ya da 'blk tipiydi. Kahraman,
ama olduka budala olan Mareal Ney, bu ok tipiktir. N apo le-
on, marealleriyse kaybetme yama-
lak ikmal sistemi, Belika, Kuzey ve Almanya gibi gelimi, zengin
ve elverili lkelerde yeterli oluyordu. Polonya ve
blgelerindeyse, gibi kt. hizmetlerinin hi
1800 ile 1815 Napoleon, birliklerinin
yzde kaybetti. te biri firar yoluyla olmusa da,
yzde 90-98'ini muharebe yaralar, bitkinlik
ve yznden lenler oluturuyordu. zetle bu ordu, btn
byle yapabilme byle yapmaya
mecbur iin, ani ve iddetli hamlelerle fethetti.
te yandan ordu, burjuva devriminin yetenekli kiilere
alanlar gibi mesleki bir bu ite da, btn
burjuvalar gibi lkenin istikrar Jakoben-
orduyu Thermidor hkmetlerin yapan ve
nderi da burjuva devrimini burjuva rejmini
balatmaya uygun bir kiilik ite budur. Napoleon, barbar memleketi
olan Korsika llerine gre kibar bir aileden gelmi olmakla birlikte,
tipik bir karisyeristti. 1 769'da kraliyer ordusunun teknik yeterlili-
vazgeilmez ender birinde, topuluk
yava yava ykseldi; zor biriydi ve devrimciydi. Devrim
ve bilhassa tm gcyle Jakoben
son derece nemli bir cephede yerel bir komiser olduka yete-
nekli ve gelecek vaad eden bir asker olarak farkedildi. Komiser de
eseri ancak bu durum grlerini olumsuz ynde pek etki-
lememi II. onu general Robespierre'in dnden
86 DEVRiM AGI
salim ve Paris'te ie yarar gelitirme
bu gnlerden sonra ona oldu. Kendisini sivil
otoritelerden hareket eden Cumhuriyet'in birinci asker kiisi
yapacak olan 1796 Seferi'nde ya ver gitti. 1799
igalleri ve kendisinin de
ortaya koyunca, iktidar kendisine teslim edilmi,
da kendisi ele geirilmi oldu. Birinci Konsl oldu;
mr boyu Konsl ilan edildi; getirildi. Kendisi-
nin gelmesiyle birlikte, sanki bir mucize olmu gibi, zl-
meyen zlr hale geldi. Birka iinde bir Medeni
Kanun'u oldu, kiliseyle ve hatta burjuva en
simgesi olan Merkez kurdu. Bylelikle dnya ilk laik mitine
kaVUtU.
okurlar ya da eski adedere lkelerdeki okuyucular, N apole-
on mitinin boyunca bilirler: Orta hibir
ev, onun bs t olmadan tamam ve nktedan, zeki bror yazar-
aka yollu da olsa onun bir insan bir gne-tann
ileri srerlerdi. Bu mitin gc, ne Napoleon'un zaferleriyle,
ne N apoleoncu propagandayla, hatta ne de N apoleon'un p he gtrmez
kiisel Bir insan olarak iktidar onu olduka irkin-
letirmise de, hi son derece parlak, ok ynl, zeki ve d
gc olan biriydi. Bir general olarak benzersizdi; bir ynetici olarak son
derece etkili br ef, idareci, ve kendisine
yapmakta yol gsterebilecek ok ynl bir zihinsel
sahipti. Bir birey olarak bir byklk duygusu
gibi grnr; ancak Goethe gibi buna edenlerin onu, mit
oktan grmtr. Hi kuku
yok ki, byk bir ve belki Lenin istisna tutulabilir, ama tarihin
portreler galerisinde bugn dahi belirli bir grm
nun ne ve yan
so kulu elinin l belirti sayesinde de olsa) derhal
resimlerden biridir. Onun yirminci byklk aday-
ltrmeye kalkmak, yersiz bir i olurdu.
nk Napoleon miti, Napoleon'un kendi hikmetlerine dayanmaktan
ok, biriciklik gsteren kariyerine ili kin o lgulara dayanmakta-
Gemiin sarsan byk hretleri, ya gibi kral olarak
ya da Julius Caesar gibi patrici olarak ama Napoleon salt
kiisel ile 'ufak bir bir ynetimi mertebesine
ykseldi (Bu tam olarak olmamakla birlikte, onun ykselii bu
FRANSIZ DEVRiMi 87
berimlerneyi makul denli gz Kitaplar devirmi,
gen Bonaparte'm gibi iyi kt r ve roman Rousseau'ya
hayran her gen gkyzn kendi sun olarak dnebilir,
ba harflerini defne yapraklanyla evrelenmi olarak grebilirciL
her tutkusu iin bir Aralannda
gibi endstrinin ya da 'Mali Napoleon'u' olmak. insan-
lar, kendieri gibi birinin kral olmak iin daha byk
biri haline gelmesiyle benzersiz tablo
dnmlerdi. Napoleon, ifte devrimin
bir anda bu kiisel bir ad verdi. Yine de o bundan fazla biriydi.
Onsekizinci uygar, insanlanndan
biriydi; fakat takipisi Rousseau gibi o da bir ondokuzuncu
Devrimin ve getiren
geleneklerden kopan her kendini
bir ehreydi.
iin ok daha basit eyler de ifade etmek-
teydi: Uzun tarihlerindeki en lke muhte-
em zaferler elde etmiti lke iinde de bugne dek srdrm
kuran ya da yeniden kuran kiiydi. Kukusuz
fikirleri, belki de hepsi Devrim ve Direktuvar dile getirilmiti;
onun kiisel daha muhafazakar, hiyerarik ve otoriter
oldu. Kendisinden nce gelenler sadece dnmt, o hayata
geirdi. Btn bir Angio-Sakson olmayan burjuva rnek ola-
cak hukukunun byk (Code'lar), Napoleon'un
eseriydi. En yukandan en kademesine, mahkeme, niversite ve
okullardaki makam hiyerarisi onun Ordu, devlet memur-
hukuk gibi kamu ya byk 'kariyerleri', hala
Napoleon dnemindeki biimlerini Onun sava-
lardan geri dnemeyen milyon herkese istikrar ve
refah getirdi; a:krabalanna dahi kendi-
lerini zgrlk iin savaan kimseler olarak grrler; fakat
1815'de muhtemelen 1800'de daha yok-
sul ve kt Oysa durumu, hemen
hemen kesinlikle daha iyiydi. Hala ihmal edilebilir konumda olan cretli
iiler Devrimin maddi ekonomik
kaybetmi kimse yoktu. Bonapartizmin, Naoleon'un dnden sonra,
siyasetle ilgilenmeyen bilhassa zengin kyllerin ideolojisi
olarak esrarengiz bir yan yoktur. 1851 ile 1870
ikinci ve kk bir Napoleon'un bu arur etmeye yetti.
88 DEVRiM AGI
Sadece bir tek eyi Jakoben Devrimi'ni; onun grkemi
ortadan iin ayaklanan dn, eitlik zgrlk
ve kardelik dn. Onunkinden daha gl bir mitti bu; nk onun
dmesinden sonra, onun kendi lkesinde bile bu dtr
ondokuzuncu devrimlerine ilham veren.
4

Bir dneminde, yeni olmayan her ktdr.
bize uymuyor; zira bizler yeni insanlanz ve var. iktidan ve
ve grkemi, her zaman tek bir ilkeye, tek bir gl kurnma
... Ulusumuz kendine zg bir ulusal Onun askeri sistemi
O halde, ulusu bizim azim ve tr rktcyse ve
ve askeri sistemimiz de
Saint -Just, Kamu Komitesi Ulusal Meclis' e sunulan II. ilk
19. Gn (lO Ekim 1973)
ilahi olarak mukadder kana s
Tann ve onu gizemli bir iinde srdrenler
de yle.
Alfred de Vigny, Servitude etgrandeurmilitaires
I
Avrupa, 1792-1815 neredeyse kesintisiz bir savaa sahne oldu.
Bu sava durumu, zaman zaman Avrupa savalarla (1 790'lar
ile 1800'lerin Hint Akdeniz'de ya da
Hindistan' daki sava lar, zaman zaman deniz hareka dar, 1812-
1814'de Amerika'daki savalar) birleti ya da Dnya
bu savalarda zaferler ya da yenilgiler olduka
nemliydi. O nedenle ncelikle gznne
gerekir. Fakat, bu kadar somut olmayan bir baka soruna da
gerekecek. Fiili sava srecinin, askeri ve ve
bunlara olarak siyasal ve ekonomik nlemlerin
neydi?
Bu benzersiz yirmi boyunca, ok iki trden dman
geldiler: Devletler ve sistemler. Fransa ve zlemleri olan
bir devlet olarak, kendisi gibi devletlerle geldi (ya da
ittifak iinde oldu). Fakat te yandan Fransa, bir Devrim olarak, dnya
devirmek, kavumak iin bulunmu,
90 DEVRiM AGI
muhafazakarlar ve reaksiyonerler de ona koymutur. Devrimci sava-
ilk maheri sonra bu iki
kuku yoktur. Napoleon'un sonuna gelindi-
birliklerinin yengilerinde, igallerinde ve em-
peryalist fetih ve smr gesi, zgrleme gesine galebe o nedenle
de sava durumunun, (ve herbir lkedeki) i
savala ilikisi taraftan, glere, devrimin Fran-
sa'daki geri dn kabul ettirildi; bunun sonu-
cunda bu gler, gleri i le-
yen devletler (belli ekincelerle) grmeye
hale geldiler. Hatta Napoleon'un il yenilgisinin daha ze-
rindeyken, byk devletler, ili kileri diplomasinin geleneksel
ittifak, ittifak, blf, tehdit ve sava oyununda eit bir
oyuncu olarak eski yerini yeniden izin vermeye Yine
de, hem devletler hem de toplumsal sistemler bir olarak
savalann ikili .
Toplumsal taraflar olduka eitsiz bir biimde
Fransa'dan baka, devrimci kkeni ve Haklan Bildir-
gesi'ne sempatisi nedeniyle Fransa'ya ideolojik duyabilecek tek
bir nmli devlet Amerika Birleik Devletleri. ABD, Fran-
sa'ya ve hi bir defa (1812-14), Fransa ile ittifak
iinde olmasa da, ortak dman Ne var ki ABD
byk lde olan da ideolojik
gerektiren bir ey Geri kalanlar iinde
ideolojik mttefikleri, devlet gleri olmaktan ok, baka
devletlerin iindeki partiler ve fikir
ok geni bir anlamda, grm, yetenekli ve herkes,
en J akoben (bazen de daha kadar Dev-
rime duyuyordu. (Beethoven, ona ithaf Eroica Senfonisi'ni,
ancak Napoleon kendini imparator ilan edince geri
Devrimi destekleyen dahilerin ve yetenekierin listesi, sadece
Cumhuriyeti'ne duyulan benzer ve neredeyse evrensel
sempati ile de airler - Wortsworth, Blake,
Coleridge, Robert Burns, Southey-, bilim Priestley
ve Birmingham Ay ok sekin yesi*,
Wilkinson, mhendis Thomas Telford gibi teknisyen ve sanayiciler ile,
genel olarak liberal (whig) ya da muhalif bu listede yer
James Fransa'ya gitti.
91
Almanya' da Kant, Herder, Fichte, Scelling ve He gel gibi filozoflar, Schiller,
Hoelderlin, Wieland ve Klopstock gibi airler ve mzisyen Beethoven,
de ci Pestalozzi, psikolog La va ter ve ressam Fuessli (Fuseli),
kiliseye muhalif grlere sahip hemen herkes de bu listeye
dahildi. Ne var ki, Devrim bu ve
sempatizanlada onun ilkelerinin durmaya
iman etmi fahri da, ne
bir Beethoven ne de bir Robert Bums, kendi fazla bir siyasal ya
da askeri nem
Fransa'yla benzer toplumsal koullara sahip ve srekli bir kltrel
bulunan Fransa'ya blgelerde (Hollanda, Lksemburg ve Beli-
ka, Ren Blgesi, ve Savoy), da ve biraz daha nedenlerle
ve Polonya' da] akobenseverlik ya da gibi nemli
bir siyasal ise 'Jakobenlik', Terr
dneminden sonra bile, kukusuz byk siyasi neme haiz bir olgu olabi-
lirdi; ne var ki, popler geleneksel
(semirmi John Bull'un**
-dnemin karikatrlerinde tm p gibi incecik izilir-
lerdi- ve zamanda ezeli mttefiki de olsa, her yden
nce 'ezeli dmam'na duyulan husumet, oranda bu
bir en ilk genel
cokunluk getikten sonra, ncelikle zanaatkarlara veya ii
na ait bir grng benzersizdir. Corresponding Societies'in
[Yazlma Dernekleri], ii ilk siyasi rgt syle-
nebilir. Ancak Tom bir milyon satan
benzersiz gl bir ses buldu. Yine,
kiisel zgrlk geleneklerini ve Fransa'yla grmeler yoluyla
savunmaya zenginlikleri ve toplumsal nedeniyle
kovuturmadan olan Whig da belli bir
siyasal destek buldu. Yine de, en hayati ayaklanan
(1 797) Spithead'deki filonun, ekonomik talepleri
iin bir kez daha denize izin veril-
Priestley, Bentham, Wilberforce, klelik mcadele veren Clarkson,
James Mackintosh, Davim Williams; Almanya' dan, Klopstok, Schiller, ve Anarcharsis
Cloots; Pestalozzi; Polanya'dan Kosziusko; Gorani; Hollanda'dan
Comelius de Pauw; ABD'den Washington, Madison, Tom Paine ve Joel Barlow.
hepsi, Devrime gstermedi.
Tipik iin bir lakap. John Arbuthnot'un History
Bull (1712) hiciv esas kiisi -n.
ok daha etkili bir halk gc bunun da ilgisi olabilir.
92 DEVRiM AGI
mesi iin yaygara koparmas ne kadar
nu gsteren bir olgudur.
Habsburg Orta ve Al-
manya' da, da, Balkanlar' da ve Rusya' da ise J akobenlik sevgi-
si, gz edilebilir bir g t. Ateli genleri, ve
Macaristan'daki lgnatus Martinovics ya da Yunanistan'daki Rhigas gibi
lkelerinin ulusal ve toplumsal zgrleme mcadelesinde ncler olarak
yerleri olan kiileri kendine ekebilmiti ancak. ve cahil
kyllerden bir yana, grlerinin orta
ya da daha st herhangi bir kitle yoksun
Avusturya'da gibi darbe yapmaya giritikleri
zaman dahi kolayca bir hareket haline getirdi. Birka kk
ya da 1792-5 Jakoben
gl ve liberal iin bir
gemesi gerekecekti.
Gerek Uydu: Fransa Jakobenlik, ve orta
ideolojik bir ekicilik J siyasal gc
de, ya da onu kullanma iradelerine
Devrimi, Polanya'da derin bir etki Fransa, teden
beri Po gznde, lkenin byk blmn zaten ilhak etmi
ve ok gemeden de tamamen kendi aralannda blecek olan
lar, Ruslar ve ortak kendilerine arka
g t. zamanda Fransa, btn
dnen Po km ancak o sayede lkelerinin dire-
nebileceklerinde hemfikir kkl bir reform modeli
O yzden, 1791 [Polanya] Reform bilinli ve kkl bir bi-
imde Devrimi'nden etkilenmi hi Bu
anayasa, sz konusu etkiyi ilk modern Fakat Palon-
ya'da reformcu soylular ve toprak sahipleri, diledikleri gibi hareket etme
serbestisine sahiplerdi. Viyana ile yerel zerklik srekli
kanayan bir tara direni (Gmr
Kon tl Rousseau'nun Toplum iin sansrn
istemiti) ilgitenrnek iin benzer bir neden Maca-
ristan'dakilerinse byle bir serbestlikleri yoktu. Bunun sonucu olarak
'Jakobenlik' orada hem daha hem de daha az etkili oldu. Yine,
ulusal ve nedenlerden honutsuzluk, 'Jako-
Polanya esasen bir soylular ve toprak sahipleri Cumhuriyeti iin, anayasa ancak
ok yzeysel bir anlamda 'Jakoben' niteliktedir: hakimiyeti ok
glendirilmitir.
93
benlik'i, 'Bileik hareketinin nderlerinin zgr dnceli
masonik ideolojisine verilen kat ve kat aan siyasal bir g haline
getirdi. Ka to lik olan bu lkede kilise, zaferi iin
ayinler dzenliyordu. igalci birliklerine kucak amaya
Robespierre'e iin nefret
ettikleri ve onlara bir mttefik iin. te yandan yoksullu-
ve eit derecede Jakobenlik
tam tersi bir nedenle tutan
lar yoktu ve byle bir eyi yapma ihtimali
Ne Polanya ne de Jakobenlik sevgisinin tipik mekleriydiler;
zira devrimin gerek buralarda hemen hi taraftar
Bu, benzer toplumsal ve siyasal
lkelerde gerekleti. Bu lkeler iki gruba Yerli 'Jakoben-
lik'in siyasal gc ele geirme hayli yksek devletler ile,
ancak fethinin ileri lkeler. Hollanda, Belika,
Lksemburg, yerleri ve muhtemelen bir ya da iki
devleti ilk gruba, byk blmyle ikinci gruba
giriyordu. Belika. (Avusturya 1 789'da zaten
Camille Desmoulins'in, gazetesine 'Les de et de Brabant'
(Fransa ve Brabant Devrimleri) unutulur. Fransa
devrimciler (demokrat kukusuz muhafazakar Statist-
lerden daha gszdler; ama lkelerinin fethedilmesine
gerek bir devrimci destek verecek kadar glydler. Birleik Eyaler-
ler'de Fransa ile ittifak 'vatanseverler', bir devrimi gze ala-
cak kadar gl olsalar da, almadan bunu baarabilecek-
leri yolunda Bunlar, kk orta ve byk tccar
egemen oligarilere birlikte harekete geen-
leri temsil kimi Protestan sol kanat
unsurlar hep gl olmu ve etkisi her zaman gl bir biimde
hissedilmitir. Burada da, is yerel devrimci gler yaratmaktan
ok gcn
Almanya ve ise durum byle igali, zel-
likle Mainz' deki ve Alman J akobenlerince ho
ama kendi hkmetlerine sorun kadar bir
mesafe katetmi sylenemezdi.* ve
kiiler Devrimi son derece pop-
ler ancak yerelJakobenlik, neredeyse btn (yani kilise
uydu nitelikte olan bir Ren Cumhuriyeti bile
94 DEVRiM AGI
orta ve toprak sahiplerinin bir blmn
Napali glyd ve Gney ikliminde hayli serpilmi
olan gizli loncalar ve demekler iinde ok iyi rgtlenmiti. Ancak top-
lumsal devrimden yana kitlelerle ili ki kurmacia tamamen olma-
ekti. ilededikleri haberi gelir gelmez, Napoli
Cumhuriyeti'ni kurmak zor Ancak Papa ve
bir toplumsal devrim sonucunda devrildi. nk
kyller ve Napaliten (lazzaroni), belli bir J akoben-
'faytonlu biri' olarak
O halde, stnkr bir ifadeyle, sevgisinin askeri
esas olarak fetihlerine olmak ve fethedilen toprak-
larda siyasi olarak gvenilir yneticiler Gerekten, yerel Jako-
gl yerlerdeki uydu cumhuriyedere dnmek
ve sonra vakti Fransa'ya iltihak etmek ynndeydi. 1 795'te
Belika ilhak edildi; Hollanda Batavian Cumhuriyeti'ne ve gide-
rek bir aile dnt. Ren blgesinin sol eridi
ilhak edildi ve Napoleon'un (Berg Byk -imdiki Ruhr Hav-
ve Westphalia gibi) uydu devletleri ve ilhaklar,
Almanya'ya boylu boyunca 798'de Hel-
vetia Cumhuriyeti oldu ve daha sonra ilhak edildi.
uydu devletler olan ile N apo li giderek
haline gelecek olan (Cisalpine 797), Liguria
797), Roma 798), Partenope 798) gibi) birdizi cumhuriyet kuruldu.
belli bir askeri nemi olm u tU. Fransa' da da yaban-
Jakobenler Cumhuriyeti stratejinin nemli bir rol
Napoleon ordusunda ykseliin-
de ve sonradan elde bir
bulunan Salicetti grubu buna bir rnektir. Fakat Salicetti grubunun ya da
iddia edilemez. Etkili biim-
de Fransa dl hareketler iinde sadece
biri, byle belirleyici bir rol oynayabilirdi. zellikle
'nin, sava tek rakibi olarak 797-
8 devrimi ile igalinin birlemesi,
yapmaya zorlyabilirdi. Ancak bir denizi aarak lke igal etmenin yabana
teknik bu konuda hem
hem de d zgn yoktu. 798 da, kitlesel
bir halk sahip ok kt rgtlenmiti ve kolayca
Bu nedenle bir ortak teorik
zerine kafa patlatmak
95
Fakat Fransa devrimci glerden destek grrken,
eyi da halk
ortaya direnme hareketlerinin, hatta bu
veren kyllerin, bu bileeni bir kilise ve muhafaza-
terimleriyle ifade ettikleri anlarda bile bir toplumsal
devrimci bileeni neredeyse tamamen devrimci savala
zdeleen bir askeri yani gerilla ya da partizan 1792
ile hemen hemen sadece Fransa
grlm Bizzat Fransa'da Vendeeliler ve
chouaniar, 793'ten itibaren 1802'ye dek bir gerilla
srdrdler. Fransa 798-9'da Gney Fransa
halk hareketinin oldular. Andreas Hofer nder-
Tyrolller, 1809'da, ama daha nemlisi 1808'den itibaren
yollar ve bir lde 1812-13 Ruslar, bunu kayda bir
Bu devrimci Fransa
askeri iin aske-
ri nemden kesinlikle ok daha byk gariptir. birlikleri
yenHclikten ya da geri ekildikten sonra Fransa tesirlde hibir
yerde Jakoben bir hkmet fakat Tyrol, ve
. bir lde Gney resmi ve yneticilerinin yenilmesin-
den sonra, daha nce ok daha nemli
askeri sorunlar Bunun nedeni bes bellidir: Bunlar kyl hareke-
tiydi. Yerel yerlerde Fransa
askeri nemi ihmal edilebilir dzeydeydi. 1813-14 geriye dnk
bir vatanseverlik, bir Alman 'kurtulu ancak bunun
Fransa'ya gelien bir halk direniine
ca bir uydurma kesindir.
1
Ordular olunca, da
halk durdurdu; Almanya'daysa nizami ordular nizami
bir biimde yendi.
Toplumsal ele Fransa ve ona olan lkele-
rin bir sava sylemek pek
olmaz. Devletler geride g ilikileri
bu hat daha da Buradaki temel kayda
bir blmnde Avrupa ili kilere egemen olan
tere ile Fransa bu nere-
deyse tmyle ekonomik bir nitelik Kendi ticaretinin Avrupa
tamamen egemen smrge ve deniz
tmyle ele geirme ve bunun sonucu olarak da denizie-
rin kontroln yolunda nne rakibini ortadan
96 DEVRiM AGI
istiyordu. savalar sonucunda elde de bundan
birey Avrupa'da bu hedef, deniz zerindeki
nemli denetimini ele geirmek ya da tehlikeli
olabilecek gteki devletlerin eline gememesini her-
hangi bir toprak kazanma iermiyordu. Bunun
potansiyel bir rakibin devletler herhangi
bir zme hedef, smrge
tmyle ortadan ve lde
ilhak edilmesiydi.
Tek bu politika bile, Fransa'ya potansiyel mttefikler
maya ye tti. Zira denizcilikle, ticaretle ve smrgeleri olan btn
devletler, bu ve
lar. bu devletlerin normal sava zgr tica-
ret yapabilmenin Ne var
ki olduka gereki bir biimde, gemi
kendilerinden ok Fransa'ya yarar bir etmen olarak
mesi, 1806'dan sonra abluka tam aksi
bir yne itene kadar, zaman zaman iine girmelerine neden
oldu. Denizci devletlerin byk blm, sorun iin
ya ok ya da Avrupa'da fakat 1812-14
Amerikan bu bir sonucuydu.
olan biraz daha olmakla
birlikte, gibi da ilerinde varolan tam zafer arzusu, i tah-
en az kadar burjuvazisini iktidara
olan Devrim nedeniyle daha da glenmiti. elde
edilecek bir zafer, en (isabetli bir biimde) hayat
ticaretininin
gelecekte bir tedbir olarak bir ekilde yok
edilmesini gerektiriyordu. ile Roma-Kartaca
benzerlikler, siyasal imgelemleri byk oranda klasik bir nitelik
ok megul ediyordu). Daha olan Fran-.
burjuvazisi, aikar ekonomik ancak kendi
siyasal ve askeri yani rakiplerini kendisi iin
geni bir esir yaratarak dengelerneyi umabilirdi. Bu iki dnce
de, benzemeyen bir ve
Her iki taraf da, gerekten -bugii.n bir durum
olmakla birlikte o gnlerde pek mmkn olmayan- tam bir zaferden
daha lke yaanan bir sresi
(1802-3), her ikisinin de srdrmekte isteksiz yznden
97
sona erdi. Askeri durum bir amaz olay daha da dikkate
itibaren tam olarak
tam terk
Fransa gler, daha az lmcl bir mcadele yrt-
Tm de, elbette kendi siyasal emellerinden vazgemeden Fran-
Devrimi'ni umuyordu; fakat 1792-5'den sonra bunun
uygulanabilir olmaktan grld. daki mstemlekeleri, nfuz
ve Almanya'daki nder konumu Fransa
tehdit edilince Bourbonlarla aile daha da Avusturya,
en Fransa kesildi ve Fransa'ya kurulan her byk
koalisyonda yer Sadece 1795-1800, 1805--:7 ve 1812'de savaa giren
Rusya, dnem dnem Fransa bir tutum iinde girdi. Prusya,
devrimci cenaha Avusturya'ya gvensizlik ve Fran-
giriiminden nemalanan Polanya ve Almanya zerindeki emelleri
blnmt. O nedenle savaa (1792-5'te, tuzla buz
1806-?'de ve 1813'te) zaman zaman ve bir
Zaman zaman Fransa koalisyonlara teki devletlerin politi-
benzer dalgalanmalar gstermektedir. Devrime olmakla birlikte,
politika deyip baka sularda ve bu lkelerin
Fransa'ya, zellikle Avrupa yeniden
tayin bir dnemde muzaffer bir Fransa'ya
bir zorlayacak bir ey yoktu.
devletlerin bu diplomatik emelleriyle
zamanda Fransa'ya potansiyel mttefik nk devletlerin
srekli olarak birbirleriyle rekabet ve gerginlik iinde bir sis-
temde, dostumdur' egemendir.
en gvenilir prenslikler zerinde (yani Avustur-
gcnn uzun olan -normal
olarak bu konuda Fransa ile ittifakhalindeydiler-ya gc-
nn duyan kk Alman prensleriydi.
Alman devletleri -Napoleoncu Ren Konfederasyonu'nun (1806) ekirde-
olu turacak Baden, Wurtemberg, Bavyera- ile eski rakibi
ve Saksonya, en nemlileriydi. Gerekten de Saksonya,
yine ekonomik nedenlerden
Napoleon'un en son ve mttefiki olm u tu; nk son derece gelikin
bir imalat merkezi olarak Napoleon'un sistemi'nden fayda
Yine de, kanattaki blnmelerle eke-
mttefikler hesaba bile, Fransa koalisyon-
lar zerinde olarak, en daha
98 DEVRiM AGI
glydler. Ancak askeri savalar tarihi, adeta kesintisiz, soluk
verici zaferlerinin bir tarihiydi. devletlerin ve lke iindeki
devrimin ilk geri pskrtlmesinden sonra ( 179 3-94), Fransa
cddi biimde savunmaya tek bir dnem oldu:
koalisyonun, Suvorov'un muazzam Rus ordusunu
seferber 1799'da (Bu, Avrupa'daki ilk
1794 ile 1812 btn seferler ve kara savalan listesi, hemen
hemen zaferlerinden Bunun nedeni, Fran-
sa' daki devrimde Devrimirt lke dt siyasal
lanma, daha nce de gibi tayin edici oldu. En bunun,
reaksiyoner devletlerirt halklanm, onlara zgrlk getiren Fransa'ya
direnmekten ileri srebiliriz; fakat onsekizinci
ortodoks devletlerinirt askeri strateji ve taktikleri, sivillerirt savaa
ne bekliyordu ne de byle bir eyi ho Byk
Frederick, kendisirte Ruslara direnmeyi neren Berlinlilere,
kendisinirt de bir profesyonellere syle-
miti. Fakat bu, sava ma eski rejimirt ordulan
onlara lsz bir stnlk Teknik eski rejimierin
ordulan daha iyi ve disiplinliydiler; deniz sava gibi bu
niteliklerin belirleyici yerlerde, belirgirt ekilde
iyi birer ve vur ka
fakat yeterli sahip denizcilerirt, hepsirtden te -byk lde
N orman ve Breton olduklan iirt- Devrimde byk
yok edilen ve yerlerine yenileri konulamayan ehil deniz subaylan-
telafi ile Fransa b-
yk, sekiz kk deniz insan
on kat Fakat irticalen rgtlenme, hareketlilik, esneklik ve hepsin
te gz ve moral g gz nne rakibi
yoktu. Bu stnlklerirt herhangi birirtin askeri dehayla ilgisi yoktu; nk
Napoleon'dan nceki askeri tarihi zaten yeterince gz
ve ortalama olarak komuta kadernesi fazla bir istisnai
sahip Fakat bu stnlk, her devrimirt biri
olarak, lke iindeki ve genletirilmesine
olabilir. 1806'da gl Prusya ordusundaki 142 generalden yetmi
ikisi, hizmetirtdeki btn komutanlar gibi, altmt zerirtdeydi.
3
Fakat 1806'da Napoleon, (yirmi
bir alaya komuta eden) Murat, grevi yirmi yedisirtde stlenmi)
Ney ve Davout, de yalan yirmi ile otuz yedi
kiilerdi.
99
II
grece tekdzelik, kara savalanndaki askeri
biimde ele gereksiz 793-4'te
Devrimi 794-5'de, Alak lkeleri, Ren
blgesini, bir blmn, ve Savoy'u (ve
igal 796'da Napoleon'un nl seferi, onlara btn
ve Fransa'ya kurulan ilk oalisyonu Napoleon'un,
Malta'ya, ve Suriye'ye keif seferleri 797-9),
deniz gc ve Napoleon'un kuru-
lan ikinci koalisyon, Almanya'ya kadar
srd. Mttefik yenilmesi 799 Zurich
istiladan ve bir sre sonra Napoleon'un geri dnmesi
ve Fransa bir kez daha geti. 1801 'de
geri kalan mttefikleri, htta 1802'de
oturttu. Ondan sonra, 794-8'defethedilen ya da kontrol
blglerde sorgusuz sualsiz devarn etti. 1805-
7'de yeni bir sava balatrna giriimi, sadece
nfuzunu Rus kadar 1805'de Moravya'daki
Austerlitz Avusturya yeniidi ve ona da
olarak ve sonradan savaa giren Prusya, Jena ve Auerstaedt
saalannda oldu ve Auerstaedt'te yenilrnesine,
Eylau'da ve Friedland'da (1807) bir kez daha
yenilmesine Rusya askeri bir g olarak dokunulmaz Bu
anlarna sayesinde ve Trkiye Balkanlan
geri da girmekle birlikte, Tilsit Anla-
(1807) Rusya'ya olarak Avus-
giriimi, Aspern-Essling ve Wagram savala-
boa Ne var ki 1808'de, Napoleon'un kardei Joseph'in
kral olarak getirilmesine isyan,
bir manevra ve bu zaman
zaman yenilgilerden ve ricarlardan etki-
lenmeyen srekli bir askeri faaliyetin neden oldu.
Ancak Fransa, bu dnernde denizde tam bozguna
Trafalgar 805) sonra, sadece istila
etme temaslar kurma da ortadan Ekonomik
yenmenin baka bir yolu yok gibi grnyordu;
Sistemi'ni (18\)6) kurarak Napoleon'un da yapmaya
buydu. Bu etkin biimde ve srdrmenin nn-
100 DEVRiM AGI
deki glkler, Tilsit da zedeledi ve Rusya
ile neden oldu; bu, Napoleon'un
dnm Rusya istila, Moskova igal edildi. Napoleon'un d-
benzer koullar gibi ar da barl
Fakat ar bunu
Napoleon da, ya kesin kazanma ihtimali olmayan bitmeyecek bir
srdrmek ya da geri ekilmekten birini semek durumunda Her
ikisi de orand bir felaketti. Daha nce gibi,
ordusunun yntemleri, yeterince zengin ve olarak yaa-
blgelere vermeye ve hayat kesmeye daya-
Fakat ilkkez Lombardiya'da ve Ren blgesinde ile-
yen, hatta orta Avrupa'da da uygulama bulan bu yntem, Polonya
ve Rusya gibi muazzam genilikte, bo ve yerlerde tmyle
Napoleon, klndan ok, Byk Ordu'ya yeterince
ikmal iin yenildL Moskova'dan ekilmek, Ordu'yu
Rusya'ya giren 610.000 ki iden ancak 100.000 Rusya' dan
Bu koullar Fransa'ya kurulan son koalisyona Fran-
eski kazanan tarafta olmaya can
atan herkes sadece Saksonya Napoleon'a ok
ge vazgeti. Yeni ve son derece toy ordusu, Leipzig'de (1813)
yeniidi ve mttefikler, Napoleon'un verici
men, Fransa'ya ilerleyilerini srdrdler; ise
Fransa'ya ilerledi. Paris igal edildi ve 6 Nisan
1814'de tahttan ekildi. 1815'te geri denedi, ama
Waterloo (Temmuz 1815) onun sonu oldu.
III
Savala geen bu on boyunca, siyasi defalarca
yeniden izildi. Bizim burada, Napoleon'un
sonra da U ya da bu biimde korumu gz
yeterli
en nemlisi, zellikle Almanya ve al ya' da, siyasi
genel bir Siyasal
Devrimi, son verdi. gelimekte
olan karakteristik modem devlet, kesin olan, tek bir egemen
otorite ve tek bir temel idari sisteme ve hukuka gre ynetilen
teritoryal [lkesel] tutunumlu ve blnmez bir
Devrimi'nden itibaren modem devletin, zmanda tek bir 'ulus'u ya
101
da dilsel bir grubu temsil etmesi fakat bu evrede
egemen teritoryal bir devlet, henz bunu iermiyordu).
si gibi, zaman zaman byle da, Avrupa'ya
zg feodal devlet bu gereklilikleri Daha ok 'malikane'ye
gre biim 'Bedford Dknn malikaneleri' teriminden, ne tek
bir blok ne sahibi ynetilmesi, ne kira-
lama sahip ne de
gibi, feodal devleti de, bugn
asla olan bir 1 789'a
bu sorunlu hissedi-
liyordu. Fransa'da papaya Avignon kenti gibi,
belli bir peycia oluvermiti. Tarihsel
nedenlerle, bir devletin iindeki zamanda bir
devletin durumundaki bir lorda modern
terimler! e ifade edersek ifte egemenlik grld.* Gm-
rk biimindeki devletin eyalerlerinin ara-
gemekteydi. Kutsal Roma iersinde
ve hibir zaman bir standarda ya da
memi zel prenslikleri 1804'e kadar Habsburg
btn sahip
tek bir bile yoktu**-: Kendisi de 1807'ye kadar tam
Prusya gibi bir byk gten her ebatta prens-
likten, bir ka dnmden byk malikaneleri bir st lorda
olmayan 'zgr imparatorluk ve kent-devleti cumhu-
riyetlerine dek topraklar zerinde imparatorluk otorite-
sine sahipti. her biri de, yeterince bykseler, blk prk
toprak edinmenin uzun ve kaprisli tarihine, blnen ve yeniden
aile olarak teritoryal birlik ve standardizasyonnoksan-
gstermekteydiler. Asgari bir toprak ve nfus modern
ynetim birimine dayatan ve bugn bizim diyelim BM.
belli bir duymadan eko-
nomik, idari, ideolojik ve iktidarla ilgili mtalaalar, henz yeterince belir-
gin Bunun sonucunda, zellikle Almanya ve kk ve
cce devletler her
Devrim ve akabinde teritoryal ve s tan-
dardizasyona duyulan devrimci de kk ve dev-
Gnmzde bu trden tek bir Avrupa o da Urgel
ile Fransa Cumhuriyeti ifte bulunan Andorra Cumhuriyeti' dir.
Kii olarak sadece Avusturya Dk, Macaristan Bo hem ya Tirol Kontu vs. idi.
. 1 02 DEVRiM AGI
letlerin durmadan byk agzllklerine hedef olmala-
bu nemli bir blmn temizledi. Kutsa Roma
gibi eski devrin resmi kent-devletlerinin
ve ortadan 1806'da
ld; Ceneviz ve Venedik gibi antik cumhuriyetler 1797'de ve
sonunda Alman zgr kentlerinin drde indi. Bir baka
karakteristik olan kilise devleti de yolun
yolcusu oldu: Cologne, Mainz, Treves, Salzburg gibi piskoposluk prenslik-
leri ve ortadan silindi; sadece orta Papa'ya
devletler, 1870'e kadar srdrdler. (1797-8 ve
1803'te) siyasi yeniden dzenlerken sistemli ola-
rak ilhak, barl ve kongreler, -zgr impara-
torluk valyelerini ve benzerlerini saymazsak- Kutsal Roma imparatoru-
234 blgeyi indirdi; kuaklar boyu sren sa-
siyasi oktan -cce devletler yal-
Kuzey ve Orta ile fazla byk Bu
monarik devletler
Napoleon'un yenilmesi bu hale
getirdi. Avusturya, salt Katolik Kilisesi'ne tr
(1803'te Salzburg'dan vazgemeyi gibi, en
bu cumhuriyetin devrimci
sayesinde eline iin, Venedik Cumhuriyeti'ni de
yeniden dnemezdi.
Elbette, sava lar nedeniyle meydana gelen teritor-
yal ha ka lkelerin smrgelerinin top-
tan ve (San Domingo' da gibi) Devrimi'nin esin-
ya da ve Portekiz gibi) smrgelerin
geici olarak mmkn veya dayat-
smrgelerdeki kurtulu hareketlerinin bir sonucuydu. Denizlerdeki
bu ister ister (ok
daha ekseriyetle) Fransa kar olsun, geri dndrlemez

ya da olarak fetihlerinin yol kurum-
sal de oranda nemliydi. glerinin
dayken (18 10) Ren'in solunda kalan btn Hollan-
ve Luebeck'e kadar Kuzey Savoy'u, Piedmont'u,
ve Apeninler'in Napoli kadar ve
Korent'den Dalmaya'ya kadar (Dalmaya dahil) eyaletlerini, Fran-
bir olarak ynettiler. aileleri ya da uydu
103
geri Ren blgesi-
Westphalia ile byk blmn Btn bu
topraklarda (belki Byk Varova Devrimi'nin
ve Napoleon kurumlan otomatik olarak
ya da yerel idarelerde rnek olarak Feodalizm resmen
uygulanmaya Bu geri dnmenin,
daha zor Napoleon'uri
Medeni Kanunu, Belika'da, (Prusya'ya iade edildikten sonra bile) Ren
blgesinde ve yerel oluturdu ve yle de
Feodalizm, bir kez sonra bir daha hibir yerde
Yeni bir siyasal sistemin ya da benzer reformlar
yapmaktaki kendi aczierinden yenilclikleri dman-
iin belli bir ey savalar sadece fethi
ona tepki yoluyla da gibi- rneklerde
her ikisiyle birden) Bir yanda Napoleon'un ibirlikileri,
afrancesados, te yanda Cadiz'in Fransa liberal nderleri,
znde Devrim izgisinde modern-
lemi bir hayalini ve birinin teki
baarmaya Tepkiden reformun ok daha iyi bir rne-
-nk tarihsel bir eseri olarak ilk
ve Fransa Prusya verdi. Burada kyllere bir tr
zgrlk levee en masse gelere sahip bir ordu kuruldu, tmyle
Jena' da ve Auerstaedt' de Fredericki ordunun ve devletin kmesinin tesi-
riyle ve byk oranda bu yenilgiyi tersine evirmek yasal, ekono-
mik ve reformlar
Gerekten de, biraz abartarak da olsa, ve Trkiye'nin
ve gneyinde, bu yirmi sil re ierisinde, Fran-
Devrimi'nin genilemesinden ya da i
hi etkilenmemi tek bir nemli Avrupa lkesi bulmak Hatta
N apo li bile, son yasal feoda-
lizmi bir daha asla fiilen
Fakat yasalarda ve ynetim meydana gelen
devrimci bu on nc etkisinin
hi Siyasal iklimde ya anan derin dnm. Devrimi pat-
lak e, hkmetleri onu grece bir itidalle
lar: ba gstermesi,
aziedilmesi ya da krallara suikastierin veya idam edilmeleri,
buna ve baka lkelerdeki bu tr gler dengesi ve
kendi greli zerinde etki
1 04 DEVRiM AGI
ren onsekizinci ok "Cenevre'den kovdu-
diye eski rejimin nl
Vergennes, oysa Amerika'daki uzun sreli
bir dostluk vaadinde bulunuyorlar. Benim bunlara onla-
siyasal sistemleri Fransa'ya tutum tayin eder.
Benim devlet bu d ur. "
4
Fakat, 8 5 'e devrime kar
tamamen bir tutum hakim olmaya ve gler dengesini bu tutum
belirlemeye
tek bir lkedeki devrimin Avrupa'ya
ve daha da kts, devrimin bir
siyasal sistemlerini silip biliniyordu. Yine,
toplumsal devrimin mmkn devletlerden,
yneticilerinden, hatta hakim eyler ola-
rak biliniyordu. De Bonald, 796'da yle bir gzlernde bu-
lunmutU: Devrimi, tarihte benzeri olmayan bir

Bu
ifade Devrimi, evrensel bir Hibir lke bundan
Endls'ten Moskova'ya, Suriye'ye
dan bu yana hibir fatihin ve imdiye dek
Avrupa' daki hibir askeri gcn genilikte bir alanda- sefere
kalkan askerleri, devrimin baka hibir eyin yapa-
kadar etkinlikle dnyaya Hatta Napoleon dneminde
bile, kadar beraberlerinde gtrdkleri ve
kurumlar, hkmetlerin ve da ok
gibi evrensel bir haydut ve vatansever,
tam olarak yle ifade ediyordu:
"Bana dedi Kolokotrones, Devrimi ve Napoleon'un
gzn Milletler, daha nce hibir ey bilmi-
yordu; halk, yeryzndeki ne
lerse gzel eylediklerini sylemeye mecbur dnyordu. Bugn-
k ynetmek ok daha zor olacak."
6
IV
Yirmi fazla sren siyasal zerinde yarat-
etkileri grdk. Fakat, fiili sava srecinin, askeri ve
ve bunlara siyasal ve ekonomik nlem-
lerin neydi?
Bu en byk grm ve olarak da
kelerden ok daha byk nfus Fransa akan
105
kanla en ilgisiz lkelerde ok daha byk gerekten
Devrimin ve Napoleon dneminin lkeleri gerek anlamda
harabeye evirecek gte ve iki sava dnemi -onyedinci
gnmz yaayacak kadar 792-
etkilenen hibir blge, hatta askeri her
yerden daha uzun direniinin ve misillernelerin bu hare-
daha da bile, onyedinci
Kuzey ve Otuz Orta ve bir
blm, onsekizinci ve Polonya, ya da yirminci
sava ve i savalarda byk bl kadar harap
789'dan nceki uzun ekonomik iyileme dnemi,
ve yol tahribata, bir de ve onunla birlikte
gelen veba ile (en kadar)
gelmekteydi (Byk dnemi, 7'de, savalardan
sonra ortaya Askeri seferler, ve sert olma
ve cephane -grece hafif ve hareketli toplar-, modem ldere
gre fazla Kuatmalar, uygulamalar Mesken-
ler ve retim iin en byk tehlike ateti ve kkevlerle iftlikler
arabuk yeniden kurulabiliyordu. Endstri ncesi bir ekonomide
yerine gerekten zor tek maddi tahribat, yetimeleri alan
meyve ya da zeytin ama bu
tr ok fazla sylenemez.
Sonu olarak, gerekte hibir devlet hesaplamak iin giriimde
da, ve bizim btn de Fransa ile
birka zel durum tahminden teye geemese de, bu yirmi
savatan kaynaklanan insan modem ldere gre rktc
boyutlarda grnmemektedir. Btn bu dnemde sava ta yitiren
bir milyon insan
7
, drt buuk sren Birinci Dnya tek
bir byk muharebede yitirilen cana ya da 186 5 Amerikan
len 600.000 insana bir Hatta,
o gnlerde ve ldrme gcn
olursak gibi ileri bir tarihte bile kolera
236.744 kiinin kurban sylenir
8
), yirmi fazla
srm genel bir sava iin iki milyon l bile
Gerekten de hibir lke (belki Fransa haricinde), bu dnemde nfus
nemli lde iddia etmemektedir.
Savaan bir yana koyarsak, sakinleri iin sava,
muhtemelen ya seyrinde zaman zaman meydana gelen
rudan bir kesintiden baka bir ey ifade etmiyordu, o da belki. Jane
1 06 DEVRiM AGI
yaayan ailesi, sanki hibir ey gibi ilerini sr-
drmt. Fritz Reuter'in Mecklenburgerlileri, igal dnemini,
bir dramdan ok, kk bir anekdot olarak ve
siyasi durumu ordulan ve savalan sinekler gibi zerine eken
ve bu sadece Belika ile Avru-
'ekime alanlan'ndan biri olan) Saksonya'da geen u
ya h Kuegelgen'in bir tek askerlerin Dresden' e girii
ve Geerken belirtelim, savaa giren askerlerin
modem ldere gre olmamakla birlikte, nceki sava larda
ok daha Hatta zorunlu askerlik bile, savamaya
gnll askere Napoleon'un
350.000 nfuslu Cte d'Or blgesinden
1.000 kii askere yzde 3. ve ile
da askere toplam nfusunun yzde 7'sini gemiyor-
du; oysa ok daha sren Birinci Dnya bu rakam yzde


Yine de mutlak rakamlarla bu ok byk bir
793-4'teki zorunlu askere almalar (teorik olarak askere
lan 770.000 kiiden) 630.000'i silah de,
Napoleon'un askeri gc, 400.000'i buluyordu ve geri
kaamndaki, zellikle daki birliklerini saymazsak, 2 'de
Rusya'ya sefer Byk Ordu'da (300.000'i ol-
mayan) 700.000 asker bulunuyordu. Mali ve rgtlenmede
yaanan tam bir askeri
1809 kiilik bir orduya sahip ol-
izin verilen elinde sefere 60.000
asker bu lkelerin srekli sava halinde
olmamalanndan bile kaynaklansa, yine de
seferber ettikleri askerlerin ok daha kkt. te yandan
miktarda askeri seferber etmitir. Parlamento'dan yeterli
300.000 ki ilik bir kara ordusu, 40.000 ki ilik deniz ordusuyla
gcnn dnemde insan gcne Fran-
ok daha bir yk bindirmi olsa gerekti. *
10
Y dklen kanla fazla sa da, ka-
yine de fakat garip olan, pek dman
drlm len deniz-
cilerinin sadece yzde ya da 7'si ld; yzde
Bu rakamlar, Parlamentonun izin para miktanna insan
daha J. Leverrier, La de l'armee 1789-94 (1939), s. 139; G. Lefebvre,
Napoleon (1936), s. 198, 572; M. Lewis, age., s. 119; Papers XVII, 1859, s. 15.
107
80'i ya da kazalardan yitirdi. Sava
da lmek, az bir ihtimaldi; Austerlitz'deki sadece yzde 2'si,
yzde 8'i ya da 9'u ld.
yol tehlike, ihmal, pislik, kt rgtlenme, eksik hizmetler
ve konusundaki bilgisizlikti. Bu yzden mahkumlar ve
(tropik blgelerde gibi) iklim insanlar kitleler
halinde lmekteydi.
Askeri harekatlar ya da nedenlerle insanlar
lyar ve retim gereleri tahrip oluyordu; fakat gibi, btn
bunlar bir lkenin ve gelimesinin seyrini ciddi ekilde
sekteye boyutlara Sava ekonomik gereklerinin
(ve ekonomik daha uzun vadeli sonulan olmutU.
Onsekizinci ltlerine gre devrim ve Napoleon
daha nce grlmedik lde yle ki parasal maliyetleri,
belki de can daha fazla etkiledi. Waterloo
kuakta mali yknde, insan
belirgin bir d gzlenmekteydi: 1821-1850 savala-
maliyeti, 1790:-1820 ortalama yzde
10 daha sava yznden lmlerin nceki dne-
min yzde 25'inden biraz daha

Bu maliyet Parasal
enflasyon (devlet demek yeni para ve borlan-
ma ile, vergihalktabir honutsuzluk parlamentolar ya da
tabakalar meclisleri yerlerde siyasal
yol asgari turulmaya bir zel vergi
bile im kurmak, geleneksel yntemdi. Fakat sava mali gerek-
leri ve btn boa ya da dntrd.
savalar, olmayan paraya Bu
kolayca basarak devletin
lkelere ok ekici geldi. Kilise
dan elde edilecek kazan tahmin edilerek
(1789), yzde 5 faiz getiren ilk bonosu mekleriydi. Birka
ay iinde paraya dntrld ve arkadan gelen her mali byk
miktarlarda ve dmesine neden oldu.
Bunda, devlete gvenin giderek da etkisi
patlak vermesiyle birlikte yzde 40, haziran 1793
da te iki yitirdi. J ak o ben rejim, bu tahvilleriri
Talep zerine kle alnnla olsun gerekte her tr para,
onsekizinci sona ermeden nce, fazla bilinen bir ey
J 08 DEVRiM AGI
olduka iyi korudu; ancak Thermidor'dan sonra kontrolden ekono-
mi, giderek yzde birine kadar drd ve sonunda 797'de
devletin resmen iflas etmesi, neredeyse boyunca her
tr paraya hale getiren bir para dnemini sona erdirdi.
lkelerdeki biraz daha iyiydi; bir tek 10' da
Rusya, stndeki yzde 20'sine, Avusturya da
ve iki devalasyonla) yzde O' una drmt.
se, finanse etmenin bu zel biiminden uzak durdular; onlardan
rkmeyecek kadar paraya Fakat Merkez
hkmetten gelen byk talep kle duyulan zel tale-
bin ve yol zel ifte direnemedi.
797'de zel mterilere deme yapma
ve olmayan paralar de facto efektif nakit para haline
geldi: 1 sterlinlik paralar, bu gelimenin bir sonucuydu. sterlin',
paralar gibi ciddi bir hi en ok
rinin yzde kadar geriledi ve yeniden yzde 98'e ykseldi.
Fakat tahmin edilenden ok daha uzun mrl oldu. demeye
dnlmesi, kadar gereklemedi.
Verginin bir baka de fakat kamu
beklenmedik oranda ve srekli sava neden
ba dndrc ykseli, en mamur, zengin ve mali geli kin lkeleri
bile rktt. be sreyle i borlanma yoluyla
hkmeti, bu amala bir gelir vergisi getirerek ( 1799- sava gider-
lerini vergilendirme yoluyla ynnde grlmemi
ve meUm bir lkenin bu nlemi
uygulanabilir ve ondan sonra sava giderleri esas olarak para geliriyle
batan yeterli ve uygun bir vergi Ulusal
Bor 1793'te 228 milyon sterlinden 1816'da 876 milyon sterline,
bor yk de 1792'de 10 milyon sterlinden 1815'te 30 milyon sterline
(ki nceki toplam hkmet harcamalanndan daha bykt)
Bu toplumsal ok byk oldu;
nk borlanma, verginin byk blmnn,
William Cobbett gibi, kk ve iftilerin onla-
ra ve gazetesinden zerlerine
kk bir zengin 'fon sahipleri' ce bine
yan bir ilev grmekteydi. Uzun mttefiklerini sbvanse etme
izleyen hkmeti, (en Fransa
kanada) 1794-1804 bu rakam 80
milyon sterline Bu durumdan yararlananlar, esas olarak Baringler,
109
Rothschild hanedam gibi bu verdi ilerinde gibi hareket eden,
-ister ister olsun, giderek daha fazla, para piya-
merkezi haline gelmi olan- Londra zerinden gren ulus-
mali evreler oldu kurucusu olan Meyer Amschel
Rothschild, 1798'de Frankfurt'tan Londra'ya gnderdi).
Bu byiik bankerler savalardan sonra ortaya ve
bu bankerler, eski rejimierin yenilerinin de istikrara ka-
olmak zere byk krediler verdiler. Fakat, Baringlerin
ve Rothschildlerin, byk Alman bankerierinden bu yana
kimsenin kadar dnya para egemen
temeli, savalar
Ne var ki, sava maliyesinin teknik byk
barl byk bir amalarla
zere askeri alana genel ekonomik etkinin
daha nemsizdi. Sava iin gerekli tamamen sivil ekonomiden
ya da onun dnmek kesinlikle olmaz. Ordu
aksi halde kalacak, hatta mevcut ekonominin iinde
bile allamayacak seferber edebilir.* Sava endstrisi, vadede
ve malzemeleri sivil piyasadan ekmesine karm, uzun vadede,
barl dneminde normal kar dncesiyle el gelimeleri
uyarabilir. Bu, daha nce de gibi (2. Blme pamuk! u
endstrisiyle byme sahip olmayan, o
nedenle geleneksel olarak hkmette ve savata bulan demir
ve elik endstrileri iin ok bilinen bir durumdu. 1831'de Dionysius
Lardner, "onsekizinci demirhane ve demir dkm, neredeyse top
dkmyle bir tutuluyordu" diye

O nedenle, sermaye
bir blmnn [sava endstrisine J kabul edebiliriz; sermaye
ve teknik gelimelere uzun vadeli
byleydi. devrimin ve Napoleon
teknik yenilikler Hint ithal edilen eker
yerini almak zere) eker ile donanma-
gemilerde bozulmadan saklanabilecek yiyecek
konserve yiyecek endstrisi Buna byk bir saVa,
kaynak byk bir gibi, lkelerin
birbirlerini ablukaya durumlarda, ekonominin sava ve barl sek-
trlerinin kaynaklar iin rekabete girmesi da
gelebilir.
Bu, gibi nfuslu blgelerde askerlik yapmak iin g etme
temelini
11 0 DEVRiM AGI
Byle bir rekabetin en bilinen sonucu, enflasyondur; gerekten sava-
onsekizinci ya va ykselen fiyat seviyesini (bunun bir blm
devalasyondan kaynaklansa da) her lkede biliyoruz.
Bu, kendi bir ekonomik sonu olarak, cretler normal
olarak gerisinde cretlilerden uzaklaarak iadam-
ve kaarak sava yksek fiyatlardan
daima memnuniyet duyan gelirlerde kesin bir yeniden
gstermektedir. Tersine, taleplerinin sona erme-
si ve o zamana dek -insan dahil- bir kaynak kitlesinin
bo sivil her zamankinden ok daha
yeniden d zenleme Bir rnek 8 4- 8 8
da ordusunun gc, kii ya da 6
gnk nfusundan daha fazla bir miktarda ve bir kilesi
5 ilin olan 64.2 iline dt. Gerekte,
sava dnemde ekonomik btn Avrupa
iin anormal ekonomik glklerden birini biliyoruz; ste-
lik 7 hasatta ya anan felaket, bu daha da iddet-
lenmesine yol
Ne var ki, daha genel bir soru gerekiyor.
kaynak bu lkelerin ekonomik gelime-
sini ne lde sekteye ya da Bu sorunun, iki
byk ekonomik g olan ve en ekonomik ykn giren Fransa
ve zel bir neme sahip
yknn byk blm, son evrelerinde savatan
nk sava byk oranda fetih
ya da rnlerini ve parala-
biimde dzenlenmiti.
vergi gelirlerinin Fransa'ya
gitmekteyciL
13
Bu tam olarak gereklememi olmakla bir-
likte, yine de -parasal kadar reel olarak da- baka bir zm
yolundan ok daha ucuza ekonomisi gerek tahri-
devrimle, i savala ve kargaayla geen on yedi;
790- 795 Seine-lnferieure cirosu 41 mil-
yondan milyona, ii ise 246.000'den 86.000'e
dt. Buna bir de deniz hakimiyeti nedeniyle deniz-
ticaret eklemek gerekir. ekonomik ykyse,
kendinin mttefiklerine geleneksel eko-
nomik yznden baka lkelerin de sava giderlerini
maliyetinden ileri gelmekteydi. Para
111
sava boyunca en yk eken ulustu. Bunun onlara,
den , drt maliyeti oldu.
Bu genel soruya, Fransa vermek,
vermekten daha nk ekonomisinin grece dur-
gun ve endstrisiyle ticaretinin devrim ve savalar ke-
sinlikle ok daha konusunda bir kuku yoktur. Ancak
Napoleon dneminde lke ekonomisi son derece belirgin bir ilerleme
kaydetmise de, 1 790'lardaki gerilerneyi telafi edemedi.
dansa daha belirsizdir; nk burada genileme gz
ve sorulabilecek tek soru Udur: sava bu genileme bun-
dan daha olabilir miydi? Bugn genel olarak kabul gren
ynndedir.
14
Habsburg gibi,.ekonomik geli-
menin ya va ve inili sava niceliksel etkisinin grece az
lkeler iin bu sorunun fazla bir nemi yoktur.
Elbette bu kuru gerek srundan oluyor.
On yedinci ve onsekizinci ekonomik nedenlerden
olan kendi balanna ya da ekonomiyi
uyarmak suretiyle ekonomik gelimeyi ilerietmesi beklenmiyordu; bu iler-
lemenin, zaferle, rakipleri tasfiye ederek ve yeni pazarlar ele geirmek
yoluyla i kay-
baka alanlara ve benzeri 'maliyetler' i, ifadesini, sava tan
sonra, savaan rakipierin greli bulan gre ll-
d. Bu lte gre, 1793-1815 kesinlikle kendi maliyetlerini
aan sonular Ekonomik genilemede hafif bir
(ki genileme buna en
rakibini ortadan ve iki kuak sreyle atlyesi'
oldu. Hangi ticari ya da endstriyel gstergeye
(belki ABD devletlerin, 1789'da ok daha
ilerisinde rakiplerini geici olarak ortadan
denizlerde ve smrge elde tekelin,
endstrilemeyi daha da ileri noktalara temel bir nkoulu
dnrsek, bunu elde etmenin bedeli pek de fazla
1789'da (uzun bir sava yaanmadan da) ekonomik stnlk
etkenin nde kabul etsek bile, yine
de Unu ileri srebiliriz: Bu ekonomik rekabette
zemini siyasi ve askeri yollarla geri almakla tehdit eden Fransa'ya
bedeli fazla byk
5

(Devletler) bugnk uyum, Avrupa' mn her devletinde yle ya da byle
varolan devrimci karlara onlann tek yetkin gvencesidir; ... ve gerek irfan, normal
zamaniann kk alevlenmelerine msaade etmemek ve toplumsal
dzenin ilkelerini desteklemektir.
Castlereagh
1
.
mpereur de Russie est de plus le seul souverain parfaitement en etat de se porter des
d present aux plus vastes entreprises. Il est d la tete de la seule armee vraiment disponible qui
soit aujourd' forme en Europe.' .
Gentz, 24 Mart,
Neredeyse kesintisiz bir savala ve devrimle geen yirmi
muzaffer eski rejimler, olduka g ve tehlikeli bir i olan
yapma ve koruma Yirmi
ve yeniden bltrlmesi
gerekiyordu. btn zeki devlet gibi, bundan
byle kimse Avrupa'da byk bir nk byle bir
sava, yeni bir devrim ve sonuta eski anla-
gelecekti. Daha sonra bir szederken, "Avru-
bugnk toplumsal durumunda" diyordu
Leopold (Kralie can ama bilge "genel
bir savaa izin vermek ... duyulmaml bir ey olurdu. Byle bir sava ...
getirecektir (ve) byle
bir atlma btn altst
edecektir."
3
Krallar ve devlet ncekinden ne daha bilge ne de
daha Fakat rkmlerdL
' "stelik Rus imparatoru daha imdiden byk ilere tek
Bugn Avrupa'da olUturulmu ve tam teyakkuzdaki bir ordunun
113
zamanda grlmedik lde de Gerekten de,
Napoleon'un yenilgisiyle 1854-6 srede
Avrupa'da genel bir sava gibi, byk bir devleti bir
sava getiren herhangi bir da yaanma-
bir yana 1815 ile 1914 ikiden
fazla byk devletin ie bir sava da Bir yirminci
bu takdir etmesi gerekir. stelik et-
kileyicidir de; nk sahne, sakinlikten ve
ma vesilesiyle 6. Blmde ele devrimci hare-
ketler, g bela zaman zaman (1820'lerde,
zellikle Gney Avrupa, Balkanlar ve Latin Amerika' da, 1830'dan sonra
Avrupa'da -zellikle Belika' da- ve yine 1848 devriminin
Gerek ierden zlmeleringerekse rakip byk devletlerin
-bata Rusya ve daha az lde de emellerinin
tehdit Trk gerilemesi,
Sorunu' denen eyi bir nedenine dntrd:
1820'lerde Yunanistan, 1830'larda zerinde patlak verdi ve 1839-
41'dei vahim bir klleurneye terk ediidiyse de,
nceki kadar patlamaya bir bomba olarak kalmaya devam etti.
tere ve Asya'daki iki imparatorluk
blge ve konusunda ok Fransa, 1815'den nce igal
ettiklerinden daha olmaktan ok Ancak btn bu
sulara ve girdaplara diplomatik tekneler bu zorlu
sularda
Bu yzden, diplomasinin, temel grevini, yani genel sava-
uzak tutma grevini yerine getirmek bir tutum
bizim 1815-48'in devlet ve yntem-
lerine dnp kendilerinden hemen sonra gelenlerin gster-
gstermek gibi bir 1814'ten 1835'e kadar
bakan Talleyrand, bugne kadar bir
olarak 1812-22'de, 1822-7'de ve
1830'dan 1852'ye kadarki btn Tory olmayan ynetimlerde*
tere'nin olan Castereagh, George Canning ve Viscount
Palmerston, sonradan ve biimde de olsa diplomasinin devleri
olarak Napoleon'un yenilgisinden 1848'de aziine kadarki
srede olan Metternich, eskisi kadar olmasa
da bugn her tr bir ve bilge savunu-
Yani 1834-S'te ve 1841--D'da birka ay btn bir dnem boyunca.
114 DEVRiM AGI
cusu olarak grlmektedir. Ne var ki, I. (1801-25) ve I.
(1825-55) ve dnemimizin grece nemsiz dev-
leti Prusya'da ne kadar abalansa lkletirilmeye bir tek

Bir anlamda bu vgde bir Napoleon Sava-
sonra Avrupa'ya getirilen dzen, baka dzenlerden daha adil
ve ahlaki fakat bu dzeni tamamen anti-liberal ve
anti-ulusal (yani anti-devrimci) amalara sahip ortadayken,
bu durumun gereki ve da sylenemez. Fransa
zerinde gerekletirilmi bu tam zaferden yararlanma yoluna gidilmedi:
Yeni bir tahrik edilmemesi gerekiyordu. Yenilen kenin
1 789'da gibi sava makul
askerlerin igali srd ve 1818'e gelindi-
Fransa yeniden 'Avrupa kabul edilmiti (Fakat N apole-
on'un 1815'teki geri dn zerine, bu biraz daha
hale getirmek gerekecekti). Taht, yeniden Bombanlara verildi; fakat
tehikeli dnler vermesi Devri-
min byk kabul edildi ve el yakan bir konu olan
anayasa, -tabii son derece bir biimle- tahta geri dnen mutlak
manark XVIII. Louis 'zgrce kabul edilmi' bir Berat
halka
. zlemleri ya da Fransa U
ya da bu zamanda eitli prensierin
savatan be byk devletin (Rusya, Fransa, Avusturya
ve Prusya) dengeleri gznne yeniden izildi. Bu devletlerden
ilk nn bir geri (zel-
likle denizde) ticari neme sahip noktalarda denetimini ya da koruyucu
elini ekmemeyi tercih ettiyse de, toprak kazanmak gibi bir elem gtmedi.
Yunan ve elinde srdrd,
gzn Sicilya'dan ve Denizi'ne giriin tek bir devletin
kontrolnde nleyen Norve'in Danimarka'dan akta-
ileminden ve Scheldt ile Ren'in denetimini ama
-zellikle gneydeki istihkamlardan destek Belika
zerindeki malum d irenebilecek kadar da gl bir devlete
kan Hollanda ve Belika birlemesinden en byk o grd. Belika-
ve Norveliler her iki dzenlemeden de hi honut ve
ikinci dzenleme ancak 1830 Devrimi'ne kadar devam edebildi. Daha
sonra yerini, Fransa ile yaanan bir srtmeden sonra,
prensin ynetiminde biimde
115
kk bir Btn denizierin tamamen donanma-
denetiminde ve Rus sadece
ve kargaa iindeki prensliklerle blgelerin
herhangi bir toprak fiilen
bulunup byk lde nemsiz bir konu
haline getirmekle birlikte, elbette Avrupa teritor-
yal emelleri ok daha bykt. Fakat ile Rusya reka-
bet, 1814-lS'te yeniden dzenlenmesi gerekmi olan bu blgeyi
hemen hi etkilemedi. Avrupa'daki hibir devletin ok
gl gerektiriyordu
Kara zerinde tayin edici askeri bir gce sahip ola_n Rusya,
Trkiye'den ve her zaman gzde
mttefiki olmu yerel bir hizbin ynetiminde belli bir zerklik
bycek bir almakla, zaten olan teritoryalemel-
lerini doyurdu (1830-1 sonra bu zerklik de
geri 1846 sonra ortadan kalkacak
olan Krakov kent cumhuriyeti Prusya ile Avusturya arasmda
dzenlemelere gelince; devrimi kendinden
uzak tutmak olan Rusya, btn mutlak prenslik-
ler zerinde uzaktan ama etkili bir hegemonya kurmakla yetindi. Avustur-
ya ile da Kutsal bu amala Rusya'ya mali yn-
den destek oldu; fakat bu iten uzak durdu.
byk blmnde neredeyse bir hege-
monya pek de ideal bir dzenleme olmamakla birlikte askeri
gerekleri ve Fransa' eski herhangi biri-
nin kabul etmeye daha byk lde glenmesine
izin verilmedike ya da bir yacak lde bedelini
demeye rine geilmesi Fransa, byk
g olarak kabul edildi; fakat ancak bu izin
Avusturya ve Prusya, sadece nezaket byk devletten
Avusturya' dnemlerindeki herkese bilinen za-
tr olarak; 1806'da fikrinden t-
r de olarak yle temel ilevleri,
Avrupa'da istikrar olarak hareket etmekti. Avusturya, daha
nce kendisine ait olan tara blgelerinin ve
Dalmaya'daki eski Venedik ve Habsburg hane-
kiilerce ynetilen (Avusturya ile Fransa arasmda daha etkili
bir tampon ilevini grmek zere eski Ceneviz Cumhuriyetini kendine
katan Piomonte-Sardunya Kuzey ve Orta
116 DEVRiM AGI
ufak prenslikler zerindeki himaye geri herhangi
bir yerinde 'dzen' tesis edilmesi buna memur edilen polis
Avusturya idi. Tek istikrar -zira bunun
kendisi iin paralanma tehlikesi dzeni bozma
ynndeki her giriime amaz bir gibi emin
olunabilirdi. Prusya, prensliklerinin epeydir suyuna
gitme yani girebilecek
bir blge olan Almanya'da olduka gl bir devlet iste-
ve ekonomik potansiyellerini aristokrat nitelikli
diplama tl ann hesap Ren Blgesi'ni Bunun
tere ile Rusya Polanya'daki Rus genilemesinin
hkmetmesi zerine da
Sava tehditleriyle dolu vurgular mzakerelerin neticesinde daha
nce kendisine ait olan Polanya Rusya'ya verdi, ama bunun
zengin ve endstrilemi Toprak
ya da ekonomi devletlere nazaran 1815 dzenlemesinden
daha Prusya oldu ve, geri siyasetiler 1860'lara dek bunu
olsalar da, ilk defa maddi kaynaklan byk
bir Avrupa devleti haline geldi. Avusturya, Prusya ve temel ilevleri Avru-
kraliyer nesiller yetitirmek olan bir dizi kk
Alman devleti, meydan okurnamakla birlikte,
Alman Konfederasyonu iinde birbirlerini gzetlediler. Konfederasyonun
i levi, kk devletleri geleneksel olarak iine ekilme
olduklan yrngesinin Milliyeti
reddiyelere Napoleon'un olmaktan pek de de-

1815'in devlet ne kadar titizlikle olursa olsun
hibir dzenlemenin uzun vadede devletler rekabetierin ve
artlann bilecek kadar Sonu
olarak korumak iin, nemli sorunlar ortaya zmek zere
dzenli olarak kongreler toplamak suretiyle bir mekanizma oluturmaya
koyuldular. Elbette kongrelerdeki nemli 'byk devletler
[gler]' in ( terimin kendisi de bu dnemin bir
Bu dnemde olan bir tabir olan 'A.vrupa
Milletler'den ok BM Gvenlik Konseyi'nin daimi ye-
lerine gelmekteydi. Lakin dzenli kongreler, 1818'den
ittifaka kabul 1822'ye dek ancak birka toplanabildi.
Napoleon hemen ortaya ve
dahil her yerde fakat yersiz bir toplumsal devrim korkusuna yol
117
aan 1816-1 ?'deki ile i dayanamayan
kongre sistemi iflas etti. Ekonomik 1820'lerde geri gelmesiyle
birlikte 1815 zenlemesinin her devletler
daki ortaya serdi. 1820-22 ilk huzursuzluk
ve nbetiyle bir tek Avusturya, bu trden
tm hareketlerin derhal ve otomatik olarak toplumsal dzenin (ve Avus-
toprak gerekleri uyannca ilkesine
'Kutsal monarisi ile Fransa, Almanya,
ve zerinde bir anlamaya Geri sonuncusu, yani
1823'te polislik grevini zevkle icra eden Fransa,
istikranyla ilgilenmekten ok, bilhassa dl b-
yk Belika ve diplomatik ve
askeri faaliyet geniletmekle ilgiliydi.
4
ise
Bunun nedeni siyasetiterinin hi ho bakma-
malan, bilhassa sert tepkici yerine daha esnek
Canning'in gemesinden sonra Avrupa'da eninde sonunda
ve bunun zapturapt alma ilkesinin
da rakip devletleri (en bata o zaman iin
hayati ekonomik smrgesi durumundaki Latin
Amerika'ya sokmaktan baka bir sonu kanaat getirmi
Bylece 1823 tarihli Monroe Deklarasyonu'nda
ABD'nin gibi, Latin Amerika devletlerinin destek-
ledi; ama bunun, dikkate bir kehanet gstermi
uygulamada hibir yoktu (Latin koru-
yan tek ey Yunanistan konusundaysa devletler
daha da Devrimlerden olanca nefretine Rusya, byk
lde muhta Trkleri
Ortodoks bir halk hareketinden sadece yarar Ortodoks
savunmak Trkiye'ye mdahale etmeye anlama-
lar sayesinde Tek Rus mdahalesinden duyulan korku,
ekonomik ve Trkiye'nin
olsa olsa bu paralanmaya dzen genel
kanaati, sonunda oradan da
resmi birYunan mdahaleye kadar gtrd. Bylelikle Yunanistan,
hem hem de (1829).
Bu lkenin, ok kk Alman prensliklerinden birinin yneti-
minde bir dntrlmesi, en aza indirdi; byle-
likle sadece uydusu Fakat 1815 zmnn
kongre sistemi ve btn devrimleri harabeye dnd.
118 DEVRiM AGf
1830 devrimleriyse onu tamamen ortadan nk sadece
kk devletleri byk bir gc, da etkisi
Ren'in kalan btn Kutsal polis operasyon-
lanndan Bu arada-Trkiye'nin halinde (ki
grnyordu) ne ilgili bir sorun olan- Sorunu'
da, Balkanlan ve byk glerin, zellikle de Rusya ile
re'nin sava haline getirdi. Her ey, daha sonra gibi o zaman-
lar da diplomatik hedefi, Akdeniz' e giriini kontrol eden Kk
Asya ile Avrupa denetimini ele geirmek olan Rus-
lan glendirmeye iin, Sorunu' gler dengesini altst
etti. Bu, diplomatik ve askeri bir nem birlikte,
bymesi nedeniyle, zamanda ekonomik aciliyet
de bir konuydu. Her zaman gibi, Hindistan'a giden
denetiminde bulundurmak isteyen kendisini tehdit etmesi ok
mmkn bir byk gcn gneye ilerlemesinden endieye
Her ne olursa olsun Trkiye'yi Rusya'ya desteklemek ve
glendirmek, izlenecek en (Bu
bu dnemde son derece tatminkar gsteren ticaretine de
ek bir olmutu). Ne ki bu politika tam uygulanabilir
Trkiye en askeri iflah olmaz bir
harabe olmamakla birlikte, (hala ierde ki ayak-
lanmalara, (bir trl stesinden ve elverisiz ulus-
durumun birlikte ok ok
geeiktirecek eylemlerde bulunabilirdi. Geri 1830'larda II. Mahmud d-
(1809-39) ilk ama henz kendini modern-
letirebilecek ya da bunu yapmaya gsterecek durumda
Sonuta, diplomatik ve askeri
(yani sava tehdidi), eitli iersindeki Trkiye'nin k-
mesini nleyebilir ve nfuzunun nne geebi-
lirdi. Bu gelime, Sorunu'nu, Napoleon sonraki
genel bir savaa yol en ve bunu da 1854-6'da yegane
mesele haline getirdi. Ne var ki, zarlann
Rusya lehine ve aleyhine neden olan bu durum,
zamanda uzlamaya Rusya, diplomatik ama-
iki yoldan ulaabilirdi: Ya Trkiye'nin yenilmesi ve
ve ile Rusya igali, ya da ve itaatkar
bir Trkiye zerinde fiilen bir vesayet rejimi Fakat iki yol da
Baka bir deyile, ar'a gre byk bir savaa
1820'lerdeki Yunan bu paralama ve igal
119
uygundu. Rusya, bundan lde bir yarar fakat
fazla da istemiyordu. Onun yerine, imdi gl bir vasiye ihtiya-
derinden farketmi olan durumdakiTrkiye ile Hnkar
lesi'nde elverili artlarla bir anlama (1833).
tere, bu duruma ok fkelendi: 1830'lar, bir tr
halinde gsteren bir Rus korkusunun ortaya ta-
etti.* Ruslar geri ekildiler ve 1840'lar-
da Trkiye'nin nerilerine dndler.
rekabeti, pratikte, (zellikle
re' de) akla ok daha tehlikesizdi. ste-
lik yeniden duyduklan korku,
bu rekabetin nemini Gerekte, ileride, iki imparatorluk
da topraklarda faaliyet gsteren iki devletin gizli ajan-
ve ileri iin olan 'byk oyun'
deyimi, durumu olduka gzel ifade etmektedir. Durumu gerekten tehli-
keli yapan, Trkiye'deki kurtul u hareketlerinin ve baka devletlerin mda-
halelerinin bir seyir ngrlemez Bu devletler-
den biri olan ve zamanda kendisi de, tam da Trkiye'nin
temellerini oyan -Balkan ve zellikle
hareketlerinin tehditle bulunan khnemi okulusu
bir imparatorluk konumundaki Avusturya, meseleye hayli edilgen bir ilgiyle
Ne var ki, ileride I. Dnya vesilesini
oluturacak olsalar da, bu tehdit acil bir nitelik
yordu. uzun bir diplomatik ve ekonomik nfuz tarihine sahip
olan ve bunu dnem dnem yeniden kurmaya ve geniletmeye allan
Fransa, daha ok zellikle Napoleon'un
sonra, nfuzu gl bir duruma gelmiti; fiilen
bir paa olan Mehmet Ali, Trk
sarsabiliyor, bir arada tutabiliyordu. 1830'larda (1831-
3 ve 1839-41) Sorunu' demek, Mehmet Ali'nin, ismen egemeni
konumundaki (Fransa' destekle-
mesiyle daha olan) ilikilerde ortaya
demekti. Ancak, Rusya belki iin savamaya gnlszd; fakat
Fransa da ne bunu yapabilecek ne de byle bir eyi istiyordu.
Diplomatik Fakat sonunda, bir yana
sak, ondokuzuncu Trkiye yznden bir sava
Gerekte, ekonomik birbirlerini olarak tamamlamaya dayanan
Rus ilikileri, geleneksel olarak dostaneydi, ancak Napoleon sonra ciddi ekilde
bozulmaya
1 20 DEVRiM AGI
halde, bu dnemdeki ekimelerin seyrinden U
ili kilerde el yakan bir konu, byk bir kadar
Byk devletler ve
hesaba iin ok tatmin 18
btn dnya tarihinde bir devletin elde en eksiksiz zaferi
gerekletirmilerdi; Fransa'ya verilen yirmi bir savatan, tek
endstrilemi ekonomi, tek deniz gc
neredeyse btn toplam gemisi kadar gemi
ve fiilen dnya zerindeki yegane smrgeci g olarak
tek byk genilemeci ve
ticaretinin ve genilemesinin nne hibir ey
yok gibi grnyordu. olmamakla birlikte, sade-
ce teritoryal emelleri ve onun da ilerleyiini hibir ey durdu-
ya da yle grnyordu. En toplumsal tehlikeli
genel bir sava hibir ey yoktu. Bir tek Fransa, 'tatmin-
siz' ve dzenin bozabilecek bir g olarak duru-
yordu. Ancak Fransa bunu bir tek arda yapabilirdi:
da liberalizmin ve devrimci enerjilerini bir kez daha
seferber ederek. nk, kadim byk-g rekabeti mukadder
biimde XIV. Louis ya da Devrim dneminde gibi, sadece
kendi ve kaynaklanna bel bir daha asla iki ya da
daha fazla byk devletin bir koalisyona e it
dvemeyecekti. 780'de her 2.5 derken, bu
rakam ikiye ten az olm u tu. 780'de neredeyse Rus kadar var-
ken, Bunun
ekonomik evrimi, ve ABD'nin ok gerisine d-
ve bir gelecekte de gerisine decekti.
te yandan emellerle dnmek, herhangi bir
hkmetinin kolay kolay bir bedel olurdu. Fran-
rejiminin altst baka yerlerde de
veya ve yine byk devletleri bir rpermedir
Uykusuz geceler geirdiler. Ancak, Av-
liberallerle birlikte btn
Po iin oynatacak durumda 83 de,
"ya Polanya iin ne onun iin bir eyler gerek"
diye Palmerston'a, COkusunu Lafayette.
5

tabii hiti. Gerekte Fransa, btn devrimcilerin de kendisinden
gibi, kendi Avrupa devriminin pekala g-
lendirebilirdi. Fakat devrimci bir savaa bylece
121
sonular, Metternich kadar, liberal hkmetlerini de korku-
tuyordu. 1815-1848 hibir hkmeti, kendi devlet
genel tehlikeye
Elbette, Avrupa'daki dengenin yerlerde, ve
nnde hibir engel yoktu. son derece geni olmakla
birlikte, beyaz glerin [devletlerin] toprak da fiili bir
(N apoleon
gney ucu, (bu dnemde kurulan) Singapur, Seylan
ve Hong Kong gibi, dnya denizlerinin denetimi ve dnya
ticari hassas igal etmekle yetindiler. Bu
arada kle ticaretine -hem ierdeki
kamuoyunu hem de kresel tekelini periniemek iin
stratejik tatmin eden- gerekleri, Afri-
ka kalelerini korumaya yneltti. Fakat btn olarak
bir hayati saymazsak, grleri Uydu:
ticaretine ve beklenmedik tecavzlere
korunan bir dnya, igalin yol idari maliyetler ok
daha ucuza smrlebilirdi. Hayati istisnaysa, Hindistan ve onun dene-
timiyle ilgili her eydi. Hindistan, her ne olursa olsun elde tutul-
en smrgeci olmayan serbest ticaret bile bundan kuku
duymuyordu. Hindistan, nemi giderek artan bir (37-38. sayfa-
lada ve gibi, Hindistan kendi kesin-
likle ekerdi. Hindistan, yapmak
istedikleri gibi uyuturucu ve faaliyetlere
in'in 1839-42 Afyon byle
Bunun sonucunda, 1814-1849 Hindistan'daki im-
Mahratlara, Nepallilere, Rajput-
lara, SindlHere ve Sihlere yrtlen bir dizi savala, bu
alt te ikisine kadar ve nfuzu, 1840'tan sonra P
ve O deniz rg S vey geen bir karayolu-
nun Hindistan'a giden yolu denetleyen Ortado-
evresini biimde emberine
konusundaki nleri (en az kadar) her-
kesin malumu olmakla birlikte, gerekte igaller olduka mte-
Bu dnemde ar, sadece byk
ve bo stepleriyle Kafkaslardaki sert alan-
eline geirmeye te yandan ABD, M sava-
arak ve ayaklanma Oregon btn ve gneyini
eline geirdi. Fransa ise emellerini 1830'da uyduruk bir nedenle
1 22 DEVRiM AGI
istila ettikleri ve sonraki onyedi boyunca fethetmekle
Cezayir ile zorunda 184 7'ye Cezayir
direniini
Ne var ki, bu barl bir olarak anmak
gerek: kle ticaretinin Bunun, hem
hem de ekonomik nedenleri Klelik, korkuntu ve verimsizdi.
stelik, byk devletler bu hareketin ulus-
yapan 1815-48 ekonomisi,
onsekizinci ekonomisi gibi, insan ve eker pamuklu
mallar Ancak fiilen (kuku-
suz Devrimi'nin oktan silip yerler
ya va ilerledi. Her ne kadar byk lekli plantasyon hala
yerlerde Asya'dan szlemeli iiler ithal ederek
srdrme giriimleri olmusa da, kendi smrgelerinde -esas
olarak 1848
devrimine kadar resmen 1848'de hala byk mik-
tarda kle dnyada kle ticareti yasa olarak
maya devam etti.
6
Devrimler
O davudi sesiyle zgrlk, en uykuda bile ... Bugn bir
zgrlk iin ya da
sevemeyenler, eskiden gibi belki h.l. tiranlar kadar byk olabilirler, ama kim
ilgisiz kalabilir?
Ludwig Boerne, 14 183P
Dengelerini hkmetler, Krallar ile uyruklan yer alan ara
feryatlanndan korkup sinmekte ve ne yapacaklanm
sesine sahip ..
Metternich'den ar'a, 1820
2
I
Hibir ynetim, tarihin durdurmak konusunda 1815'ten sonraki
kuak kadar kesin bir yeteneksizlik gstermemitir. bir
Devrimi'ni ya da daha kts Devrimi'ni rnek alacak genel bir
Avrupa devrimi gibi bir felaketi nlemek, henz birincisini altetmek iin
tam yirmi vermi btn devletlerin (hatta btn Avrupa'da
kendini yeniden kabul ettirmi reaksiyoner hi
duymayan ve reformlardan ve
de bilen, fakat yeni bir baka herhangi bir
gelimeden ok daha fazla korkan bile) en
byk Ne var ki devrimcilik, Avrupa tarihinin hibir dne-
minde bu lde bilinli de ya-
gsterecek kadar genel ve bir ey haline gelmemitir;
baka yerlerde ise ender olarak grlen bir durumdu bu.
1815 ile 1848 ana devrim
(Asya ve Afrika henz Asya'nin ilk byk
devrimleri olan 'Hint ile 'Taiping 1850'lerde ortaya
J 24 DEVRiM AGI
Birincisi, 1820-4 kendini gsterdi. Avrupa'daki ilk devrim
esas olarak merkez ss (1820), Napali (1820) ve Yuna-
nistan (1821) olmak zere Akdeniz blgesiyle Yunanistan
btn bu yerlerdeki Devrimi,
Napoleon'un 1808'de fethinin yol ilk hareketlenmenin
yenilgiye ve birka mlteciyle hayduttan ibaret
olan Latin Amerika' daki kurtul u hareketini yeniden
yol Gney byk Simon Bolivar, San
ve Bemarda O'Higgins, (bugnk Kolombiya, Venezela ve Ekva-
tor cumhuriyetlerini iine alan) 'Byk (bugnk Para-
guay'dan, Bolivya'dan ve Banda Ori<;!ntal-imdiki Uruguay- kovboyla-
Arjantiniiiere ve Brezilyahlara River Plate'in
pampalardan olu an i blgeler kalan) Arjantin' i ve
kavuturdular. radikal soylusu (C. S. Forester'in
Captain Cochrane'nin ynetimindeki
gren San Martin, son kalesi olan
Peru genel valilik blgesini kavuturdu. 1822'ye
Gney kavumUtu; gren,
son derece zverili biri olan San Martin, zgr Gney Bolivar
ile cumhuriyetilere Avrupa'ya ekildi ve soylu geri
kalamm, genlde bor iindeki Boulogne-sur-Mer'de,
O'Higgins'in maala geirdi. Bu arada Meksika'da, hayatta
kyl zerine gnderilen Iturbide, devriminin
etkisiyle kyllerin benimsedi ve 1821'de ba-
kavuturdu. 1822'de Brezilya, Napoleon dneminde Avru-
pa'ya srgne gnderilen Portekizli kraliyet ailesinin
vekil dneminde sessiz Portekiz'den ABD, yeni devletler
bu en nemlisini derhal; ok gemeden, ticari anla
malar sonra, Fransa ise 1820'li bitmeden
Devrimin ikinci 1829-34 arasmda ortaya ve
btn ve Kuzey Amerika etkisi
her ne kadar Avrupa'daki ayaklanmalada bir ilikisi yoksa da,
Bakan Andrew (1829-3 7) byk reform da bu dalga-
bir olarak gerekir. Avrupa' da ysa, Fransa' da Bo urban-
eitli bir etken oldu.
Belika, (1830'da) Hollanda'dan Polanya ayaklan-
(1830-1), ancak byk askeri operasyonlardan sonra
Almanya ve eitli blgeleri kaynamaya liberalizm,
egemen oldu; bu arada da ve Portekiz'de liberallerle
DEVRiMLER 125
din bir i sava dnemi Katalik zgr-
leimi'ni gerekletirerek (1829) yeniden reform iine girmi
yerel tehlikeli indifalar yznden bile bu
dalgadan etkilendi. 1832 tarihli Reform Fransa'daki 1830 Temmuz
Devrimi'ne gelmektedir ve gerekten de Paris'ten gelen haberlerin
bu byk etkisi olmutu. Bu dnem,
re'deki siyasal koutluk modem tarihteki
belki de tek dnemdi; yle ki gerek Whigler gerekse Toryler kendilerini
tutmasalar, 1831-2'de devrimci durumun iten
bile olmayabilirdi. Yine bu dnem, siyasal bu terimlerle
zmlenmesinin tamamen yapay ondokuzuncu
tek dnemdi.
O nedenle 1830'daki devrimci dalga, 1820'dekinden ok daha ciddiy-
di. Gerekten de bu dalga, Avrupa'da aristokrasinin burjuvazinin
gc kesin yenilgisine iaret eder. Sonraki elli hakim
bankerlerden, byk sanayicilerden ve zaman zaman stdzey memurlar-
dan oluan; kendini geri ekmi ya da (geri daha kk ya da doyumsuz
kk.burjuvazi ve ilk emek hareketlerinin tara-
findan taciz edilmekle birlikte, henz geneloyun meydan okuma-
burjuvazinin destekleyen bir aristokrasi
kabul edilmi 'byk burjuvazi' Byk burjuvazinin
Fransa ve Belika' da siyasal sistem temelde
Anayasal bir monari -Fransa' da
168.000 olan- semeniere mlkiyet ve getirerek, liberal
(ki bunlar Devrimi'nin ilk ve en devresinin, 1 791
son derece benzer demokrasiye
gvence Ancak ABD'de demokrasi, bundan
bir daha ilerideydi: O Avrupa' da galip gelenlerin rollerine
benzer bir rolleri olan demokratik olmayan mlk sahibi oligarilerin yenil-
giye yaayan iftilerin, kk iftilerin,
kentli siyasal demokrasiyi iktidara
Bu, me um bir yenilikti ve liberalizmin oy er ya da
ge geniletilmesinin bilecek kadar gereki olan
dnrleri, bu gelimeyi ve izlediler. zellikle Alex
de Toqueville, Democracy in America (1835) kasvetli
sonulara Fakat ileride gibi 1830, siyasal yaamda daha
da radikal bir ve Fransa'da ii ve pek ok
Oy verme 1791 'dekinden sadece uygulamada daha
1 26 DEVRiM AGI
byk Avrupa lkesinde milliyeti hareketlerin siyasal yaamda
ve z-bilinli bir g olarak vurdu.
Siyasal yaamda meydana gelen bu byk eko-
nomik ve toplumsal gelimede ortaya byk yatmak-
Toplumsal yaamm hangi evirsek 1830'un dnm
grrz; 1789 ile 1848 arasmda en unutulmaz olan
kesinlikle 1830'dur. Avrupa ve ABD'nin endstrileme ve
kentleme tarihinde, gerek toplumsal gerekse gler tarihinde,
ve ideolojinin tarihinde nemle boy gsterir.
ve genelde Avrupa'da 1830, devrimlerinin yenilgisiyle ve
185 den sonra ya anan dev ekonomik sonulanan yeni toplu-
mun on
nc ve en byk devrimci dalga olan bu r-
nyd. Devrim, Fransa'da, btnnde, Alman devletlerinde,
Habsburg ile neredeyse
bir biimde patlak verdi ve galip geldi. Daha bir biimde olsa da,
sz konusu kargaa ve bir
biimde de ve Hibir zaman,
dnemin hayalini dnya devrimine, bu
ciltte ele alman sona erdiren bu ve genel
kadar 789'da tek bir ulusun
ibaret kalan ey, imdi btn bir olarak boy
gsteriyordu.
II
Napoleon dnemin devrimleri, onsekizinci sonundaki dev-
rimlerden olarak, ve devrimlerdi. nk
Devrimi en korkulu olarak ortaya, her yerindeki
kullanabilecekleri bir dizi kargaa modeli ve rnts koy-
mutU. Bu, 15-48 devrimlerinin, dnemin -tam mesai yapan- casus
ve polislerinin stlerine rapor ettikleri gibi birka duygusuz tahrikinin
ii gelmez. Bu devrimler, Avrupa'da yeniden
siyasal sistemlerin, toplumsal bir dnemde,
siyasal giderek daha ok ve esastan yetersiz
ve ekonomik, toplumsal nere-
deyse hale getirecek kadar vahimlemesinden
Fakat 1789 Devrimi'nin siyasal modellerin, bu honutsuzluklara
belirli bir hedef gstermek, devrime dntrmek ve hep-
DEVRiMLER 1 27
sinden te btn tek bir altst olu hareketi -ya da 'akl' demek
belki daha olur- iersinde birletirmek gibi bir oldu.
Hepsi de 789- 797 deneyimlerden kay-
olmaklabirlikte, byle pek ok model Bu
med eller, 8 5 muhalefetin ana gelmekteydi:
liberal (ya da toplumsal terimlerleifade edersek, st orta
ve liberal aristokrasinin radikal-demokrat (ya da toplumsal te-
rimlerle, alt orta bir yeni imalatmm, ve honutsuz
ve sosyalist (ya da toplumsal terimlerle,
veya endstride yeni ii Yeri gelmiken belirtelim,
kkenbilim tm, dnemin enternasyonalizmini
Kken olarak 'liberal' 'radikal'
'sosyalist' 'Muhafazakar' da,
men kkenlidir ve Reform dneminde ve Avru-
siyasal sistemleri varolan benzersiz bir
baka Birinci esin 789-9 Devrimi; onun
mlk sahibi olma kouluna bir tr anayasal monarisi
siyasal lks, gndeme getir-
ve ileride gibi sonra Fransa, ve
Belika'da standart anayasa tipi haline gelen oligarik bir parlamento
sistemiydi. esin 1792-3 Devrimi olarak
nabilir. Bu siyasal lks olan, 'refah devleti'nden yana, zengin-
lere belli llerde husumet besleyen demokratik bir cumhuriyet, 1793
tarihli ideal Jakoben anayasasma gelmektedir. Ancak radikal de-
mokrasiden yana toplumsal ve garip bir gster-
meleri gibi, buna da, Devrimi modeline gre kesin bir
etiket vermek kolay Her ne kadar, en iyi J akobenci 79 3 Anaya-
ile temsil edilebilecek olsa da, iinde, 1792-3'te Jirondenlik, Jakoben-
lik, hatta diye unsurlar bir araya top lan-
ml tt. ncsnn esin II. Devrimi, Thermidor dne-
mi ayaklanmalar, hepsinden nce de modem komnist
siyaset sahnesine vuran Jakobenlerin
ve ilk komnistlerin nemli Babeuf'un hare-
ketiydi. Bu, ve sol kanat ol-
makla birlikte, birincisinden sadece orta ve zenginlere
kk ama gl bir nefret duygusunu Siyasi Babeufu
devrimci model, Robespierre ve Saint-Just iinde yer
ynetimler gre
daha bilinli bir kargaa yrtseler de ve cahil, yoksul
128 DEVRiM.AGI
kitleleri daha kolay ateleyebileceklerinden daha fazla tehlike ierseler
de, btn bu hareketler istikrara ve iyi dzene ynelmi e it oranda
tehditierdi (O nedenle 1830'larda Mettemich'in gizli polisi, Lamennais'in
Paroles d'un C rayant (1834) bizqimdi grnen
bir ilgi gstermiti; nk siyaset Ka to lik bir dil kullanarak, dpedz
olan propagandadan etkilenmeyen uyruklara da seslene-
bilmekteydi).3 bu muhalefet hareketlerini, 1815 rejimlerine duy-
ortaknefretten ve neden ne olursa olsun mutlak monariye, kilise-
ye ve aristokrasiye herkesin geleneksel ortak cephesi olmaktan
baka birletiren hemen hibir ey yoktu. 1815-48 dneminin tarihi, bu
birleik cephenin tarihidir.
III
Restorasyon dneminde (1815-30) reaksiyonun rts, ona olan
herkesi lde rtt ve bu rtnn Bonapartist-
lerle Cumhuriyetiler, radikaller
etmek hemen hi mmkn 1830'lara 'kooperas-
yon'un himayesinde siyasette ve ideolojide bir proleter
ortaya z-bilinli ii devrimcileri ya da
sosyalistler hi siyasi yaamda henz ortada grnmyordu.
tere kitlesel henz ktlkten ve karga-
adan baka hibir ey grlen yeni topluma siyasal
olmayan ya da lejitimist ve klerik grnml sessiz bir protesto
O nedenle birka istisna siyasal
muhalefet, hala anlama gelen bir avu zengin ve grupla
nk Ecole Polytechnique gibi solun kalesinde bile
sadece te biri -ki hayli bir gruptu-, kk burjuva kkenliydi
ailesi, ordunun ve devlet grevlerinin alt kademelerinden gel-
mekteydi); 0.3' 'halk geliyordu. bilinli
olarak solda yer alan bu kesimi, yorumundan ok radikal-demokrat
biimiyle de olsa, orta devriminin klasik benimsemiti;
ancak bu sloganlar, toplumsal bir meydan okuma yoksundu.
defalarca klasik
program, ifadesini Halk Maddesi'nde bulan basit bir
parlamenter reform z bu program, Paine'in
( 1) Yetikin erkek nfusa oy (2) gizli oy, (3) seim blgelerine eit
(4) parlamento yelerine maa (5) parlamentolann her yenilenmesi, (6). aday
olmak iin getirilen mlk sahibi olma
DEVRiMLER 1 29
ku J ve (giderek bilinlenmekte olan
ii James Mill ortaya kond
biimiyle, orta siyasal tama-
men Restorasyon dneminde tek fark, emeki radikallerin
orta reformculardan ziyade, -Hatip Hunt (1 773-1835)
gibi retorik gevezeler ya da William Cobbett (1762-1835) gibi
enerjik slupular ve elbette Tom Paine (1 737-1809) gibi- onlara kendi
dilleriyle hitap eden kimselere kulak vermeyi
Bunun sonucu olarak, bu dnemde ne toplumsal, hatta ne de ulusal
henz Avrupa'daki muhalefeti uzlamaz kamplara blebilmitL
1820'lerin kadar Jakoben bir is teri engellenmi
olmasma dzenli bir kitle biimini yerletirmi
ile ABD'yi bir yana btn Avrupa lkelerinin muhaliflerini
birbirine ok benzer bir siyasal gelecek beklemekteyciL
birleik cephesi, btnnde reform
neredeyse tamamen devrimi gerekletirme yn-
temleri de birbirine son derece benzerciL Btn devrimciler kendilerini
(belli bir bir kez tereddtsz
aacak zgrlk mcadelesine beklene-
meyecek cahil ve ynlendirilmi o deva-
sa ve kitle ve nihai olarak
ve ilerici kk bir sekinler grubu olarak grmekteydil er: Hepsi de (hele
hele Balkanlarm tek bir dmana, arm
prensiere sava O neden-
le devrimi ve blnmez bir olarak; ulusal ya da yerel zgrlk-
bir olmaktan ok, tek bir Avrupa grngs olarak
Hepsinde de devrimci rgtlenme hatta rgt
benimsernek gibi bir Asilerin gizli kardelik cemiyet(ler)i.
Son derece renkli trenleri ve hiyerarileri olan bu kardelik cemiyet-
leri, Napoleon dneminin ortaya masonik rgtleri ken-
dilerine rnek ya da taklit ettiler. En fazla
sahip aralannda en iyi bilineni, 'iyi kuzenler' rgt ya da
Carbonari idi. Fransa' daki mas o n ik ya da benzeri localardan geliyor-
daki Fransa'ya olan subaylar ku-
rulmu, 1806'dan sonra Gney ve 1815'ten sonra
benzer gruplarla birlikte kuzeye ve Akdeniz
Bu rgtleri ya da onlardan rgtleri veya benzerlerini,
modem Rus tarihindeki ilk 1825 olan
Desembristleri bir araya getiren Rusya gibi ok uzak blgelerde, ama
130 DEVRiM AGI
zellikle Yunanistan'da bulmak Carbonari 1820-1'de
doruk 1823'e bu kardelikrgtlerinden
geriye pek bir ey Ancak Carbonaricilik (trsel
belki de olmak (Yunan-
severlik) gibi uygun bir grevin bir arada devrimci rgtlenmenin
ana gvdesi olmaya devam etti. 1830 devrimlerinin
ve gmenler daha da uzak
yerlere
Carbonari ve benzeri rgtler, sadece reaksiyona
duyulan ortak nefretin bir araya olduka
Belli nedenlerden bu kardelik cemiye deri, radikallerin, onlar ara-
smda da en devrimcileri olu turan solcu Jakobenlerle Babeufula-
rm etkisine girdi. Babeuf'un eski silah Filippo Buonarroti,
tileri kardelerinin ve kuzenlerinin ok solunda kalsa da, en yetenekli ve
yorulmak bilmez
Btn gizli kardelik cemiyetlerini bir st-nifak rgt
biiminde birbirine en en yksek ve inisiyatif
gerektiren dzeylerde srekli bir gayret iinde olunmusa da, anda
bir devrim zere egdml bir aba gsteri-
Hp meselesi bugn bile konusudur. ne
olursa olsun, 1820-1'de Carbonarici trde bir dizi isyan ba gsterdi.
Devrim iin gereken siyasal koullardan tmyle yoksun bulunan ve ni-
(henz ok yegane
durumundaki dzenden orduya Fran-
sa'da tam yenilgiye Daha ve btn bir ondo-
kuzuncu boyunca ordusu devlet memuriyetinin bir
oldu; yani iktidarda hangi hkmet bulunursa onun emirlerini yerine
getirmekteyciL devletleriyle, zellikle 'saf' en
etkin formln (askeri pronunciamentoyu) kefettikleri tam
ama geici bir Subaylar kendi kar-
delik cemiyetlerinde rgtlenmi liberal albaylar, alaylarma isyan
smda gelmelerini emretmi, onlar da bu emre
(Rusya'daki Desembrist 1825'te kendi
eyi istemi, ama fazla ileri gitmekten iin
Ondan sonra, yeni ordular aristokrat olmayan gen
lere kariyer liberal kardelik
cemiyetleri ve pronunciamento, ve Latin siyasal sah-
nesinin dzenli ve Carbonarici dnemin en uzun mrl, en
siyasal biri haline geldiler. Geerken U da syle-
DEVRiMLER 131
nebir: Farmasonluk gibi trensellemi ve hiyerarik bir gizli cemiyet,
nedenlerden tr, ordu mensuplanna son derece ekici
gelmekteydi. yeni liberal rejimi, reaksiyo-
ner kesimlerini de alan zerine
gerek ve bir halk balatml
de diplomatik durumun tr, devrimle-
rinden sadece biri srdrmeyi Yunan
O nedenle Yunanistan, esin haline geldi
ve rgtl destek verilmesiyle gnll Yuna-
nistan'a gnderilmesini de ieren 'Yunanseverlik', Cum-
huriyeti'ne verilen benzer bir rol, Avrupa solunun
destek iin bir araya gelmesinde
devrimleri, durumu tamamen gibi,
devrimleri son derece genel vahim bir dnemin, ekonomik ve
toplumsal ve toplumsal koullann ilk rnle-
riydi. Bunu iki sonu izledi. Birincisi; 789'u uygun
olarak, kitlelerin siyasi yaama girmesi ve kitle devrimi bir kez daha ola-
hale geldi, gizli kardelik cemiyetlerine bel
mak bir zorunluluk olmaktan Ekonomik kntnn halkta yol
ile Restorasyon monarisinin sonusuz
birlikte tipik bir durumu yznden Paris'teki
Bourbonlar devrildi. Kitlelerin olduka hareketli Temmuzu
Paris 'i, ne ncesinde ne de grlmedik ve yerde barikat-
lar oldu (Gerekten de halk ayaklanma-
simgesi haline getirdi. Paris'teki devrimci tarihi en
kadar uzanmakla birlikte, 789-94 nemli bir rol oyna-
sonu; kapitalizmin ilerlemesiyle 'halk'm ve yok-
-yani giderek 'ii olarak endstri
zdelemeleriydi. O nedenle, ortaya bir proleter-sosyalist
devrimci hareket
devrimleri zamanda so le u siyaset iki daha
soktu. radikallerden ve yeni bir durum
Bunu yapmakla da hareketin toplumsal ulusal kesim-
lere de oldu.
devrimleri, iki byk blgeye
Ren'in birlemi reaksiyoner devletlerin nfuzunu bt-
nyle liberalizm, Fransa, Belika ve zafer
' Yunanistan 7. Blme
132 DEVRiM AGI
Liberalizmin daha radikal tipi, halk sahip liberal ve liberal-
katalik hareketlerin birbiriyle ve
.tam zafer kazanamamakla birlikte, Kutsal
bu blgelere mdahalesi (Oysa Kutsal bunu
Ren'in her yerde hala yapabiliyordu). Portekiz ve
i liberal gler, olarak
kendi desteklediler (Liberaller bu konuda biraz daha enerjikti
ve belli belirsiz verecek biimde
radikal gnlllerden ve sempatizanlardan grmektey-
di).* Fakat bu lkelerdeki sorun, gler yerel dengelerin kara-
Yani, mrl liberal zaferlerle (1833-7, 1840-3) muha-
fazakar toparlanma gidip gelmelere,
Ren'in durum, btn devrimler (Alman ve ayak-
ya da ok daha
ciddi olan Polanya Ruslar
yzeysel 1830 ncesindeki gibi Bunun bu blge-
de ulusal sorun, btn nnde gitmeye devam etti. Birle-
yeleri, ya kk prensiikiere
ya da tersine (Habsburg, Rus ve Trk gibi) ok uluslu
iersinde ya da her iki de
gsterdiklerinden, btn halklar ulus olma ltne gre ya ok kk
ya da ok byk olan devletler Byk oranda
olmayan bir yer almakla birlikte, geri kala-
cereyan eden dramatik grece sakin bir yaam
srdren ve hi hesaba katmasak da olur.
1848 devrimlerinin, her iki her yerinde olmasa da, Ren'in
her iki patlak vermi da gibi, bu iki blgede
meydana gelen devrimler ortak pek ok yan
Ancak devrimci ate, her iki blgede de ve
Belika genel devrimci ritimden Portekiz ve daha az
lde de i savalara srklendiler ve ( 184 7 i
gibi) buralardaki Avru-
yerlerindeki oldu. geri
etkin 'devrimci' uluslarla edilgen ya da COkusuz olanlar
keskin bir gizli servisleri,
ile, 1820'lerde liberal mlteciler sayesinde
ilgilenmilerdi. da, -George Borrow'un Bible in Spain'inde ve Murray'in
nl of Spain'inde lmszlemi- destekleme
Don Carlos bir yne dnmesinde nemli bir rol
DEVRiMLER 133
Alplerde ve teki Slav lkelerinde herhangi bir tehlike
bildirir! erken, zaptolunmaz
ve olmayan) sorunlarla
Trkler hala Balkan bir maraza
caklanndan eminken, bir tek balan
Bu lkelerin toplumsal ko ve evrimin tem-
posunda, 1830'larda ve 1840'larda giderek belirginlik ve siyasi
nem kazanan geli-
mi endstrisi, siyasetinin ritmini
byk blm 1846-S'de en vahim toplumsal dnemini yaar-
ken, bunun benzerini 184 1-2'de tamamen endstriyel bir -
knt biiminde (9. Blme te yandan 1820'lerde
gen idealist gruplar, askeri bir darbenin ya da Fransa'ya
gibi Rusya'ya da zgrlk umabilirken, 1830'dan sonra
Rusya'daki toplumsal ve siyasal koullann ok daha
az devrimci bir gzlerden kaacak gibi
Buna trden olmasa da devrimin da
da birbirine benzerdi: radikaller artan bir gerili-
me yol liberaller, Restorasyon dneminin ortak
muhalefet cephesinden (ya da ona duyduklan byk
yitirerek), hkmet ya da potansiyel hkmet girdiler. stelik
radikallerin -barikatlarda radikallerden baka kim savaabilirdi
ki?- ele geiren liberaller, hi gecikmeden radikallere ihanet
ettiler. Onlar iin demokrasiyle ya da cumhuriyetle all verie girmek kadar
tehlikeli bir ey meru bir dava gibi" diyordu
Restorasyon dneminin muhalifliberali, Temmuz Monarisi'nin
Guizot, "bunca demokrasi yer verilmi ilkeler ve
duygular konusunda bahanelere de gerek yoktur. Bir zamanlar
demokrasi olan, imdi anari demektir; demokrasi ruhu, bugn devrim
ruhundan baka bir ey uzun zaman da yle "
4
Bunun da tesinde, bir hogr ve ev k sonra liberaller
baka reformlarla ve radikal solu, zellikle
de ii devrimcilerini yneldiler. 1834-5
'General Union' ile Chartistler, hem Reform
hem de destekleyenlerin 1839'da Chartist-
lerin zerine srlen askerlerin bir orta radikali olarak
Chartistlerin isteklerinden duymu, fakat yine de
Chartistleri kontrol tutmaktan geri Fransa'da 1834
cumhuriyeti bir dnm oldu:
134 DEVRiM AGI
bir iileri kurmaya kalkan drst iiye
verilen ('Tolpuddle de de ii hare-
ketine benzer bir gsteriyordu. O yzden radikaller,
cumhuriyetiler ve yeni proleter hareketler liberallerle hala
muhalefette yer alan solun haline gelen 'demokratik
ve toplumsal cumhuriyet' olmaya
geri hibir devrim Yenilginin
nedenlerine ilikin sorgulamalar ve zafere zerine
lar, radikallerin ve yeni bir toplumsal devrim
belirmesi sonucunu -Whig toprak sahipleriyle,
orta iinde yeterince duyar-
hkmetlerin reformlara ve yeni liberal devletlerden gelecek
diplomatik Tabii yeterince hassas hkmet bulmak
kolay Savoy, liberalizme etmekteydi
ve lkenin nihai olarak
dan giderek artan bir destek Yeni Papa IX. Pius'un (1846) dne-
minde mrl olm u garip bir 'liberal grngsnden cesaret
alan bir grup liberal katolik, Kilisenin gcn hedef iin seferber
etmek gibi ham bir hayal iine girdi. Almanya'daysa belli bir nemi haiz
her devlet, liberalizme sadece besliyordu. Ama bu durum -
tarihsel ileri .ok daha
az olan:_ en Alman Gmrk (1834)
hanesine puan olarak Prusya'ya ynelmelerine ve
btn da barikatlar kurmakransa prensleri
dlemelerine engel bir reform srecine ar'dan da destek
her zaman byle bir eye kodaman
zevata (Czartorystis) gven Polonya'daysa, hi
olmazsa diplomatik mdahalelerine bel 1830 ile 1848
seyrine olursa, bu ihtimalierin hepsi birbi-
rinden hayalciydi.
Byk Devrim'in ve devrim kendisine
roln yerine getirmekteki da radikalleri
ekilde d Gerekten de, ykselen
birlikte (7. Blmle bu d ve her
lkenin devrimci dev-
rimcilerin Restorasyon dneminde zlemini birleik entemas-
yonalizmi etti. Bunun stratejik
den Neo-] akoben bir Fransa, belki da gibi)
radikal mdahaleci bir (hi beklenmeyen bir ey olan Rusya' da
DEVRiMlER 135
devrim hala kurtuluu iin olmazsa olmaz
bir koul
5
Buna kar Carbonarici dnemin
Fransa merkezli enternasyonalizmine 1830'dan sonra solun byk
ele geirmi olan yeni romantizm (14. Blmle
son derece uygun bir duygu olan milliyeti bir reaksiyon
zemin bir onsekizinci ve mzik
Buonarroti ile ('Gen 'Gen Almanya', 'Gen' Polanya vs. gibi)
eitli ulusal nifak rgtlerini 'Gen Avrupa' biiminde birletiren anti-
Carhanarici reaksiyonun havarisi haline gelen etkisiz biri
olan, kendini dev grenJoseph Mazzini (1805-72)
kadar keskin bir bulmak kolay Bir anlamda devrimci
hareketteki bu merkezileme gerekiydi; nk 1848'de uluslar,
gerekten de birbirinden ve anda ortaya
Baka bir anlamda ise byle anda patlak veren bu
hala Fransa' dan gelmekteydi; roln
oynamakta gnlsz ileden ..
Romantik olsunlar radikaller, prensiere ve devlet-
lere gveni ideolojik kadar pratik nedenlerle de reddedi-
Kimse onlar iin bunu halklar zgrlklerini
kendileri kazanmak zamanda bu, proleter-sosyalist ha-
reketlerin de yararlanmak zere kendilerine uydurabilecekleri bir duyar-
Halklar bu ii eylemle yapmak Bu
eylem, kitleler her durumda edilgen hala byk oranda
Carbonarici bir tarzda Bu nedenle, Mazzini'nin Savoy'u
istila giriimi gibi gln ilerle, Po lo n 1831 yenilgisinden
sonra lkelerinde partizan srdrmek ya da
ynndeki ciddi ve kesilmeyen dnya kadar fark
olsa da, bu Carbonarici eylem ok etkili Fakat radi-
kallerin yerleik glere ya da onlar olmadan alma karar-
kendi da baka bir yol Toplumsal devrim
gibi bir bedel demeye
N
Bu soru, kimsenin bundan byle siyasi yaama katma
ya da bu karardan
demokrasi zaten bunu iin*) ABD her yer iin
bir soruydu. Fakat, 1828-9'da ABD'de bir Partisi'nin [Workingmen's
Elbette Gneyin kleleri
J 36 DEVRiM AGI
Party] ortaya bu devasa ve genilemekte olan
lkede (geri kesimler honutsuzluklar varolsa da) Avru-
pa'dakine benzer bir toplumsal devrim ciddi bir sorun oluturmuyordu.
ekilde, belki Meksika siyasette yer alan hi kimsenin hangi
amala olursa olsun Yerlileri (yani kylleri veya emekilerini), Zenci
kleleri, hatta 'melezler'i (yani kk iftileri, ve kentli
seferber etmek gibi bir hayale Latin Amerika'da
da bu sorunun bir yoktu. Fakat kentli yoksullar iin toplumsal
devrimin gerek bir Avrupa'da ve devriminin
geni bir blgesinde kitlelere bavurulup vurulma-
sorusu, acil ve bir soruydu.
Avrupa'da -zellikle de kentli dzene
artan bir girdikleri besbelliydi. imparatorluk Viyana-
bile plepyan ve kk burjuva birer duru-
mundaki mahalle tiyatrolannda Napoleon dne-
minde bu tiyatrolarda oynanan oyunlar, Habsburglara duyulan safdil bir
sadakatle bir bileimi Bu tarz
1820'lerdeki en byk yazan olan Raimund, sahneyi peri ma-
sallanyla, hznle ve basit, geleneksel, kapitalist olmayan cemaat
yitirilmi duyulan zlemle doldurmutu. Fakat 1835'ten son-
ra, esasen toplumsal ve siyasal bir hicivci, sivri dilli, diyalektik bir nkte-
dan, 1848'deyse cokulu bir devrimci haline gelen (ki bir
bozguncu olan bir Qohann Nestroy) sahneye Le Havre'dan
geen Alman gmenler bile,. 1 830'larda yoksul
ssleyen bir lke olmaya balayan ABD'ye gitme nedenleri
"orada kral yok" vermekteydiler.
6
kentlerde oluan honutsuzluk, genel bir olguydu. Proleter
ve sosyalist hareket, olarak ifte devrimin lkelerde,
ve Fransa'da grlmekteydi zamanda ll. Blmle kar-
1830 ortaya whigleri ve libe-
ralleri hainler, kapitalistleriyse kesin dmanlar olarak gren son
derece olgun, yoksullardan oluan bir kitle hareketi halini
Doruk 1839-42'de ulaan, ama etkisini 1848'den sonra da
srdren muazzam (Chartist) hareketi, onun en byk
sosyalizmi ya da 'kooperatif' hareketi ok daha
1820 itibaren esas olarak zanaatkarlar ve iiler
da ii da ekerek, hatta Owen-
etkisi kapitalist ekonominin evresinden dalanacak genel
bir ekonomi oluturmaya ii ait ulusal
DEVRiMLER 137
apta 'genel sendikalar' kurmak gibi tutkulu giriimlerde bulunarak,
1829-34'te etkin biimde duyurdu. 1832 tarihli Reform yol
d emek hareketirn geni kesimlerinin,
kooperatiflerin, ilkel devrimci medet uruma-
neden oldu; ne var ki, bu etkili bir siyasal strateji ve
nderlik aczieriyle hkmetin ve iverenlerin sistematik
hareket 1834-6'da ortadan Bu
sosyalistleri, emek ajitasyonunun ana kalan
ve ya da 1844'den sonra Rochdale'de, Lancashire'da
eken daha bir tketici ncleri durumuna
drd. Bundan devrimci kitle hare-
ketinin doruk oluturan Chartizmin, siyasal daha
olgun olmakla birlikte ideolojik 1829-34'deki hareketin geri-
sinde gibi bir paradoks ortaya Fakat bu siyasi olgunluk da,
nderlerinin siyasal yerel ve sektrel ve dileke
eitli rgtleri uyumlu bir ulusal
eylem gelitirememeleri yznden, yenilmehen
Fransa' da, endstride allan yoksullar benzer bir kitle hare-
keti ortaya 1830-48'de hareketi'nin
ilerde ve Lyon ipek i inde gibi geleneksel ev retimi-
nin ve para i endstrilerinin merkezlerde eski
moda kentli zanaatkarlar ve (Lyon'un kadar devrimci
bile cretli iiler kk zanaat
Bunu yeni eitli zellikle Fourierci-
lerin kk dini gruplan ve 1848 devriminin kitle
eylemini harekete geiren kiiler ve yerler, ii
gibi hareket edecek olsalar da, Sait-Simon'un, Fourier'in, Cabet'in ve
izleyicileri siyasal ajitasyona ilgi te yandan
Fransa'da, nemli bir 1830'dan sonra komnist olacak gl ve
siyasal hayli gelikin bir so le u Jakobenlik ile Babeufuluk
En nde gelen nderi de, Buonarroti'nin tilmizi Auguste Blanqui ( 1805-
1881) idi.
Toplumsal zmleme ve kurarn sosyalizmin
ileri srmenin ve smrlen iilerin sosyaliz-
min orta st yoktu) sosyalizmin
biimindeki keskin gzlemi
sosyalizme yok denecek kadar Siyasal strateji ve rgtlenme
Blanqtiicilik, geleneksel olan gizli nifak
kardelik cemiyetlerini -geerken belirtelim, Restorasyon zg
1 38 DEVRiM AGI
ve karnaval ko-
ve Jakoben devrimin geleneksel yntemi olan ve
merkezi halk iilerin uydurdu. Modern sosyalist
devrimci hareket, Blanquicilerden, siyasal ele geinnesi
(onlar da, bunu Saint-Just, Babeuf ve Buonarroti'den bunu
da (Blanqui'nin ortaya bir terim olarak) 'proletarya diktatr-
izlemesi grn
ii demekti. Byk bir kitle hareketinin yok-
Blanquicilik, Carbonarici ncelleri gibi bolukta
planlayan, o nedenle de -1839 ayaklanma giriiminde gibi-
bir sekin hareketi olarak
O nedenle, ve Belika gibi en ok endstrilemi lkelerde
hkmetin ve iveren grece -ve olarak- yumuak
olarak grmelerine Avrupa'da ii ya da kentli
devrimi ve sosyalizm, son derece gerek tehlikeler olarak grlyordu:
hkmetinin muazzam byklkte, ama blnm, kt rgtlen-
mi ve biimde ynetilen Chartistlerin kamu dzenine ynelttikleri
tehditten ciddi biimde iin hibir yoktu.
7
te yandan
kesimden ne devrimcileri cesaretlendirecek ne de hakim
korkuracak bir ey geliyordu. hkmet, 1830 G-
ney ve a iftlik emekileri bir ayaklanma
ve makineleri bir an iin Reform
dneminde ok daha gergin olan siyasal durum
gibi Chartist ajitasyondan ok daha byk bir vahetle
bu fakat sratle 'son emek-
iler

1830 Temmuz Devrimi'nin etkisi fark

edilmekteydi. Ne var ki, kesimindeki ok gemeden
tekrar nksetti; fakat bu kez siyasal ok daha az korkutucu bir
biimdeydi. Belli llerde Almanya kalan ekonomik
dan gelimi blgelerde ciddi bir kyl beklenmiyor ya
da tahayyl bile edilmiyordu; devrimcinin tamamen kentli gr-
nmleri de, kyllere hi ekici gelmiyordu. bir yana
btn Avrupa'da sadece Ribbonmen ve
Whiteboys gibi gizli ve terrist gruplarda rgtlenmi byk ve
halinde bir devrimi Fakat toplumsal
ve siyasal tamamen bir dnyaya aitti.
O nedenle toplumsal devrim meselesi, orta radikalleri, yani ho
nutsuz ve hala 1830'un liberal hkmetlerine
muhalefet etmekte bld. ekilde, 'orta
DEVRiMLER 139
radikalleri' ni, Chartizmi desteklemeye ya da (Birmingham' da veya Quaker
Joseph Sturge'un Eksiksiz Oy Birlik'inde gibi) Chartizmle
dava yapmaya olanlarla, Manchester
gibi hem aristokrasiye hem de Chartizme savamakta
olanlan ikiye bld. bilinlerinin byk miktarlarda
harca ya bildikleri paralarma ve propaganda ve reklam rgt-
nn gvenen uzlamazlar, duruma egemen oldular. Fransa' da
Louis Philippe'e resmi muhalefetin ve Paris'in devrimci
kitlelerinin inisyatifi, yol
tekrar cumhuriyeti olduk" diye 1848 Devrimi'nden sonra
radikal air Beranger. "Belki biraz erken, biraz da abuk oldu ... Daha
tedbirli ama ne seebildik ne gleri dzene
sakabildik ne de yry yolunu biz belirledik."
9
Orta radikallerinin
solla ancak devrimden sonra
zanaatkarlar, dkkan sahipleri, iftiler ve iiler kit-
lesiyle birlikte) muhtemelen Avrupa'da Radikalizmin ana gvdesini
olu turan benzeri honutsuz kk burjuvazi iin
sorun, daha az karma Kk adamlar olarak zenginlere yoksul-
lara duyuyor; kk mlk sahibi kimseler olaraksa yoksullara
zenginlerden yana Fakat hislerincieki
bu blnmlk, siyasal ittifaklannda byk bir yaratmaktan
ok duraksamaya ve kukuya gtryordu. Ancak
de, ne denli da olsalar Jakoben, cumhuriyeti ve demokrat
Btn halk cephelerinin bu unsuru, buna
potansiyel iktidara gelinceye kadar halk cephesinin
bir unsuru olarak yerini korudu.
V
dzenden honutsuz
bir grubun ve meydana devrimci geri
kalan blgelerinde sorun ok daha ciddi nk buralarda
kitleleri kyller; ekseriyetle toprak lordlanndan ve kentlilerden
bir ulusa mensup (Macaiistan'da Slav ve Romen, Polanya' da Ukray-
blgelerinde Slav) bir kyllk
en radikal milliyetiler, kendilerine gelir getiren statlerini
terk etmeye gc yetmeyen en yoksul ve en etkisiz toprak
kadarcehaleteve siyasal gmlm bir kyl kitlesi-
nin devrimi desteklemesi gibi) daha abuk
140 DEVRiM AGI
gereklqmedi; fakat hi de az Daha 1840'larda bu edil-
genlik, kyllk iin bir veri olmaktan 1846'da Galiya'daki
serf 1789 Devrimi gnlerinden bu yana grlen en
byk kyl hareketiydi.
Sorun kadar belli llerde de retorikti. Ekonomik ba-
Avrupa gibi geri blgelerin modemlemesi, bir
reformu ya da en Avusturya, Rusya ve Trk impara-
hkm srmekte olan gerektiriyordu.
Siyasal kyller eylem bir kere bilhassa
devrimcilerin kar sava verdikleri lkelerde, ky-
taleplerini kar iin bir eyler nk ky-
lleri kendi ekemezlerse bunu reaksiyonerler meru
ve kiliselerin, geleneki onlara lordlar-
dan daha fazla gvenmelerini ve hala ilke olarak adaletine
taktik stnlkleri te yandan menarklar da
soylulara kyllerin yer almaya
Napolili Bourbonlar bunu hi tereddt etmeden 1799'da NapoliliJakoben-
lere 1848'de kyller, ulusal
generali "ok yaa Radetzky, lordlara
lm" diye
1 0
Azgelimi lkelerdeki radikallerin nndeki
sorun, kyllerle ittifak kurulup bunun

O nedenle bu lkelerdeki radikaller iki gruba Demokratlar
ve sol. Polonya'da, Polonya Demokratlar Cemiyeti; Macaristan' da,
Kossuth da, temsil edilen birin-
ciler, kylleri devrimci davaya ekmek iin ve
kk iftilere mlkiyet verilmesinin zorunlu kabul
ettiler; feodal gnll olarak -ama tazminat denmesi ko U
luyla- vazgeen bir soylulukla ulusal kyllk bir tr
ortak yaam Ancak, byk blmnde
gibi) kyl bir ya
da prensler tarafindan smrlme korkusunun fazla byk yer-
lerde, demokratlar, genel olarak siyasal demokrasi ve ulusal zgrlk
vazetmeyi tercih ederek, uygulamada somut bir ya da daha
su toplumsal bir program ettiler.
sol, devrimci mcadeleyi, kitlelerin yneticilere ve ier-
deki smrclere mcadelesi olarak
ulusal-toplumsal devrimlerinin habercisi olan bu insanlar,
imparatorluk ynetimine tr orta ve soy-
DEVRiMLER 141
ve modernleme yolunda yeni bir ulusa nderlik
etmekte yetersiz
hem toplumsal eletiriciler hem de siyasal devrimciler olsalar bile, Mark-
sizm ncesi sosyalistten olarak reym halindeki
sosyalizmin etkisini Bu anlamda 1846'da kurulmu
ve rnrl olmu Krakov Cumhuriyeti, kyllerin yk
ve kent 'ulusal atlyeler' vaat etti. Gney
Carbonarilerinin en gelikin Babeufu-Blanquici plat-
formu benimsedil er. Belki Polanya hari, bu dnce grece
ve esas olarak kopmu plep ya da soylu kken-
li ve birka idealistten olumU hareketlerin, ekmeye
harekete geirememeleri yznden etkisi daha
da *
O nedenle azgelimi radikalleri,
yeterince ya da dn vermekte gnlsz davranma-
de kyllerin siyasal ham yznden, hibir
zaman etkin biimde zemediler. 1848 devrimleri,
etkili olmayan bir nfusun ykseldi; (1846 ayaklanma-
Avusturya hkmetinden cesaret alarak soylulara
bir kyl Polanya' da, 1848'de, Prusya
hibir devrim gereklemedi. Hatta devrimci uluslar
en gelimii olan Macaristan'da ynetiminde yrtlen toprak
reformu, ulusal kurtulu tam anla-
dahil edilmesini byk bl-
mndeyse askeri giymi Slav kyller, Al-
man ve Macar devrimlerinin etkin rol
VI
Buna yerel milliyet ve gibi nedenlerden
blnm de olsalar, 1830-48 devrimci hareketleri ortak pek ok
zelliklerini korudular. Birincisi; gibi bu devrimler byk .
lde srgndeki orta rgtleri ve ya da
grece kk bir okuryazar (Elbette devrimler
patlak insanlar da kendi yerlerini 1848
Milano len 350 kiiden sadece bir d zinesi ka tip
Ne var ki, Romanya ya da blgelerinde gibi, kk
kyl mlkiyetinin, ve birka blgede, Mazzini tipinde bir
radikallik, 1848'de ve olduka geni bir kitle
142 DEVRiM AGI
ya da toprak sahibi ailelerden geliyordu. Yetmi drd ve ocuk, geri
zanaatkar ya da iiydi) .
11
bu devrimler, 1789 Devrimi'nin
deneyim ve kaynaklanan ortak bir siyasal prosedr, stratejik
ve taktik dncelerle, gl bir ulusal birlik duygusu
Birinci etkeni Devrimin hemen ncesinde ve son-
varolma yan, ama normal bir toplumsal bir olarak
uzun bir gemie sahip kitle ajitasyonu ve rgtlenme ABD ve
belki bir de Hollanda ve pek grl-
gibi, ve ABD bunun koullan da yoktu. nk
Nisan 1839'da Chartist Kuzey

gibi haftada 60.000'den fazla
satan bir gazete ve ondan da fazla okur lkede dnle-
bilecek bir ey Fransa gibi bir lkede yan resmi ya da -1830'lardan
sonra- dergiler, 20.000 satmalanna
gazetelerin ortalama 5000
13
Hatta Belika ve Fransa
gibi anayasal monarinin lkelerde solun yasal ajitasyo-
nuna arada izin verilmekteydi. Bunun sonucunda, pay s legali [se-
me sahip olu turan de-
mokratik siyasetin bir sureti, da bu suretin
belli llerde bulunmakla beraber, kitlelerin siyasete kanlmala-
temel gereleri -hkmetlere uygulamak
halk gsterileri, kitle rgtleri, dilekeler, halka hitap eden gezgin
ok nadir olarak gzlenen eylerdi. d! hibir
lke, imza halk gsterileri yoluyla genel oy elde etmeyi
ya da Chartizmin ve Birlik'in gibi
kitle ilanlan ve kampanyalan kabul bir
ciddi biimde dnemezdi. Byk anayasal
likler, gelmekteydi; byk toplumsal
ikliklerse, haydi haydi bu
rgtler, olarak yasal olanlanndan daha kkt ve
toplumsal kompozisyonlan da temsil edici olmaktan ok Beklene-
gibi, Carbonarici gizli cemiyederin Blanquicilerde gibi prole-
ter-devrimci rgdere dnmesi, orta iersinde grece gerile-
melerine, ii iindeyse bymelerine, yani ilerindeki zanaatkar
ve ii yol 1830 ve
Blanquici rgtlerinin, alt gl destek bulduklan sylen-
mitir.14 durum, srgndeki Alman iilerinin
(daha sonra Marx ve Engels'in Komnist Birlik'i ile Adalet
dnecek olan) Alman Srgnleri iin de geerliydi.
Fakat bu, olduka istisnai bir rnekti. Aralannda lkeleri
DEVRiMLER 143
gnlerinde daha az gen subay
bulunsa da, nifak rgtlerinin byk blmn, nceden gibi
meslek sahibi ya da daha az olmak zere soylular,
gazeteciler vs. gelen kimseler
Bununla birlikte btn ve sol, belli bir noktaya
kadar ayiu dmana ortak zlemleri ve ortak bir
srdrd. Kaleme Bildirgesi' nde, eit-
sizlikleri ve 'kast'a dayanan reddediyar ve mahkum
ediyoruz" diye ("Byk Britanya, Fransa, Almanya,
Polanya, Macaristan ve lkelerin yerlileri"nden olu-
an) Karde Demokratlar; "bunun neticesinde, mlk
tekellerine alan ve
olarak gryoruz. Btn ve halka sorumlu hkmetler,
bizim siyasal

Bir radikalin ya da devrimcinin bu grleri
mmkn myd? o kii bir burjuvaysa, (oy
mlkiyet kouluna gibi) siyasal
yoksun mlkiyete rahata hareket edebile-
ekonomik bir. hareket veren bir durumdan yana Yok
sosyalist ya da komnistse, mlkiyerin
yana Kuku yok ki, krala, aristokrasiye ve eskiden
mttefik birbirlerine yz ve temel burjuvazi
ile iiler halini bir noktaya gelinecekti. Fakat
848' den nce henz hibir yerde bu noktaya Sadece birka
lkedeki byk burjuvazi, o resmen hkmet yer al-
En bilinli proleter komnistler bile, hala kendilerini genel
radikal ve demokrat hareketin sol olarak grmekte ve yle
Bunun 'burjuva demokratik' bir cumhuriye-
tin normal olarak sosyalizme ilerlemenin vazgeilmez
bir n olarak grmekteydiler. Marx ve Engels'in Komnist Mani-
festo'su, mevcut bir bildirisi -en Almanya iin-
gelecekte burjuvaziye verilecek bildirgesiydi.
en gelimi orta olan Ren blgesi sanayicileri, Marx'tan
sadece radikal Neue Rheinische Zeitung'un editr
istemediler; Marx da bu dpedz komnist bir organ olarak
Alman radikalizminin szcs ve nderi olarak kabul etti ve
Avrupa solu, genel durum bir grn tesinde, devri-
min neye 789'dan kaynaklanan ve etki-
lerini ortak bir da Devlet siyasal bir
girecek, bu da bir ayaklanmaya yol (Genel siyasal ya
144 DEVRiM AGI
da ekonomik iklime rgtlenen Carb0narid bir sekin komp-
losu ya da ayaklanma fikri, zellikle 1833-4'te, 1841-
S'te) eitli trden giriimlerin ve Napoleon'uri Louis Napoleon'un
1836'da trden rezilane yznden,
lkeleri giderek gzden dmekteydi). Barikatlar, sermayeye
devrimciler, saraya, meclise ya da (1 792'yi
gre) kent renkli ekecek, cumhuriye-
tin ve geici bir hkmetin ilan edeceklerdi. Daha sonra
lke yeni rejimi kabul edecekti. Geri 1848 kadar hkmetler,
askeri birliklerin devrimcilere zere
yeniden planlamaya ama bakentlerin tayin edici
nemi, evrensel olarak kabul grmekteydi.
yurttalardan bir Ulusal kurulacak; Kurucu
Meclis iin demokratik seimler geici hkmet hk-
mete dnecek ve yeni bir anayasa Daha sonra
yeni rejim, gereklemesine neredeyse kesin gzyle baka dev-
rimiere kardee edecekti. Bundan sonra olanlar, devrim
dneme aitti ve 1 792-9'da Fransa'da meydana gelen olaylar,
ve eyler iin somut bir model Devrimciler
bulunan J akobenin devrimi ya da yerli
koruma sorununa son derece
Btn olarak siyaseti sola federalizm, adem-i
merkeziyetilik ya da gler gibi Oironden) ilkelere Oakoben)
merkezilik ve gl yrtme ilkesini sylenebilir.
Bu ortak gr, hibir lkenin daha
Paris'in-otomatik kabule yanamayan milliyetiler
arasmda bile koruyan gl bir enternasyonalizm
de perinlenmekteydi. Pek ok Avrupa lkesinin kurtuluunun ann
yenilgisine gibi kesin bir gerek gz nne
btn Karde ileri gibi
"her devirde olan" ulusal n
bu kardelikdnyasmda ortadan Mazzini'nin -eski Carbona-
enternasyonallere kurulmu olan- Gen
184 7'nin Btn lkelerin iin Demokratik Birlik'e kadar,
devrimci rgtler kurma hi lkeler
ve halklar ilikilerin kadar kardee ol-
milliyeti hareketler arasmda bu tr enternasyonaliz-
min de nemi Giderek daha fazla proleter bir ynelime giren top-
lumsal-devrimci hareketler gcn Bir rgt ve bir
DEVRiMLER 145
olarak Enternasyonal, ilerisinde sosyalist hareketlerin
bir haline gelecekti.
1830-48 enternasyonalizmini glendiren bir etken de sr-
gn ve srgnlerdi. solunun siyasal byk
blm, bir iSe on srgnde Fransa,
daha az lde de ve Belika gibi birka ya da
blgesinde (Her ne kadar bu insanlara ekici gelse
de, Amerika geici bir siyasal g iin ok En byk srgn
grubunu, 1831 yenilgisiyle lkelerinden kovulan be bin kiiyle Palon-
gmenler oluturuyordu.
16
(siyasal olmayan nem-
li miktarda gmenle ve baka lkelere yerlemi kendi milliyetlerinden
topluluklada perinlenen) ve Almanlar gelmekteydi. 1840'lar-
da kk bir Rus kolonisi de, lke inceleme gezileri
ya da I. ve askeri
ok daha uygun bir iklim ararken devrimci fikirleri benimsemilerdi.
Latin ve kltr gnei olan
iki kentte (Paris ve neden sonra Viyana' da) kk ve geri lkeler-
den gelen ve zengin kiileri de grmek mmknd.
Bu merkezlerinde gmenler rgtlendiler, kavga
ettiler ve birbirlerini lkelerinin (bu arada baka lkelerin
de) kurtul u u planlar daha az lde de
devrimci militan gruplar oluturdular (Garibaldi
srgndeyken eitli Latin Amerika iin
1831 ile 1871 herhangi bir yerinde, (hatta -ileri
gre- Chartist dnemdeki yegane ayak-
lanma dahil) askeri uzmanlar ya da olmadan ne bir
ayaklanma ne de kurtul u hareketi Fakat sadece onlar yoktu.
srgndeki tipik olan gre)
Danimarkah Harro Harring, Mazzini'nin Gen Almanya ve biraz daha
olan Gen rgtlerinin yesi olarak
(1821'de) Yunanistan ve (1830-1'de) Polonya 1848 devrimi
iin geri dnmeden nce Latin Amerika'da planlanan Birleik
Devletler iin New York'ta Bu arada 'Halklar', 'Kan
'Bir Szleri', 'Bir kitaplar
Bu srgnleri ve gezginleri ortak bir ve ortak bir lk bir arada
Pek yoksulluk, polis takibi, casusluk
Die Grossen des Exils'inde (Marx-Engels Werke, Berlin, 1960, 8. Cilt, s. 292-8),
hicivci duyan
ekecek kadar talihsizdi.
146 DEVRiM AGI
ve her yerde raslanan ajan provokatrler sorunuyla kar ya
1930'lardaki faizm gibi ve da ortak d-
bir araya getirmiti. Bundan sonra, iinde
toplumsal ve zm nerileri getirmeyi
amalayan komnist militanlar ve salt entelektel
bakentine -Paris'e- hafifmerep grnmnn bir de ciddi
ekicilik hayat yaanmaya
"Mais tant qu'il ya des grisettes, va!").
17
Bu
de gmenler, bir taraftan kurtuluunu planlarken, geici ol-
makla birlikte zaman da olabilen bir srgn olu-
turdular. Birbirlerinden her zaman holanmasalar ve onaylamasalar da,
birbirlerini ve 1848'de gelecek -ve yenilecek
olan- Avrupa devrimini birlikte ve beklediler.
7
Milliyetilik
Her genel misyonunun yerini alacak kendi zel
misyonu Her milliyetini bu misyondur. Milliyet,
Gen Avrupa Kardelik 1834.
Gn gelecek ... yce Germanya, bir elinde en uzak
elinde terazisiyle, zgrlk ve adaletin
kaidesi zerine ondan, halletmesini
isteyecek; o insanlar ki, bugn bize glnn gstermekte ve bizi horgrerek
ezmektedirler.
Siebenpfeiffer'in Hambach 1832.
I
gibi, 1830'dan sonra devrim lehine olan genel hareket b-
lnmeye Bu blnmenin bir rn zel bir ilgiyi haketmektedir:
z-bilinli milliyeti hareketler.
Bu gelimeyi en iyi simgeleyen hareketler, 1830 devriminden bir
sre sonra Giuseppe Mazzini'nin ya da 'Gen' hareket-
lerdir: Gen Gen Polonya, Gen Gen Almanya ve Gen
Fransa (1831-6) ile benzeri Gen hareketidir. Bu so-
nuncusu, ondokuzuncu balarmdaki komplocu kardelik cemiyetle-
ri rnek kurulan, en son ve devrimci rgtn,
Cumhuriyet Ordusu sayesinde olan ya da
Cumhuriyeti Kardelik rgt'nn Kendi ele
bu hareketlerin fazla bir nemi yoktu; Mazzini'nin
bile, tmyle etkisiz garanti etmeye yeterliydi. Ancak sonraki
milliyeti hareketlerin 'Gen ekler' ya da 'Gen Trkler' gibi adlar
da gibi, simgesel olarak ok byk nemleri olmu-
tur. Avrupa devrimci hareketinin ulusal birimler halinde
Kukusuz bu ulusal blmler, siyasal
148 DEVRiM AGI
programa, stratejiye ve hatta -neredeyse olarak
renkli- sahiptiler. yeleri, kendi talepleriyle teki
talepleri arasmda bir eliki grmyordu; gerekten de, anda zgr-
kavuan btn tahayyl te
yandan da her biri, kendi gsterdikleri ncelikli ilgiyi, herkes
Mesihi bir rol stlenerek
eken (Mazzini'ye gre) (Mickiewicz'e gre) Polonya
sayesinde zgrlklerine nc Roma, Kutsal Rusya
yapan Rus Slavseverlerinin ve ileride dnyaya uzun
Alman ruhuyla aniatma bulacak olan Alman-
gibi, muhafazakar ve emperyalist kolayca
bir tutumdu bu. gibi bu belirsiz
Devrimi'ne dek Fakat o gnlerde tek bir b-
yk ve devrimci ulus ve bu ulusu btn devrimierin merkez ss
ve kavumasmda zorunlu olarak gdleyici
olarak kabul etmenin bir (Nitekim bugn de yle-
dir). Paris' e evirmenin ussal bir oysa (uygulamada
bir avu komplocu ve gmenin temsil ne belirsiz
'Polonya'ya ya da 'Almanya'ya
ve Almanlar iin bir
yeni milliyetilik, ulusal--devrimci kardqlik cemiyetle-
rine yelikle daha fazla zerinde durmak iin bir neden
Oysa yeni milliyetilik, zamanda ifte devrimin bir sonucu
olarak 1830'larda siyasal bilinte kendinigsteren ok daha etkili gleri
Bu glerin en erken ortaya kk toprak sahip-
lerinin ya da gentrynin pek ok lkede ulusal bir orta
hatta alt orta ve her ikisinin szclerinin de byk oranda
meslek sahibi
Gentrynin devrimci rol, belki de en iyi Polanya ve Maca-
ristan'da Bir btn olarak byk toprak sahibi
kodamanlarda, ve uzlama ve
arzusunun bu topraklarda uzun bir gemii Macar
genellikle Katoliktiler ve uzun sredir Viyana saray sosyetesinin temel
direklerinden pek 1848 devrimine
te yandan eski Polonya
bile milli fikriyata Fakat szde-milli partilerin en etki-
lisi olan ve zengin gmenlerin Paris'teki Lambert Oteli'nde faali-
yet gsteren Czartoryski evresi, her zaman Rusya ile nde tu tm U
ve diplomasiyi ayaklanmaya tercih etmiti. Ekonomik olarak, gerekten
MiLLiYETiLiK 149
muazzam bir sefahatin istediklerini yapacak, hatta isterlerse
ekonomik genilemesinden yararlanmak malikanelerini
iyiletirmek iin yapacak kadar Bu birka
liberalinden biri ve ekonomik iyilemenin savunucusu olan Kont
Szechenyi, bir gelirini 60.000 florin) yeni Macar Bilimler
Akademisi'ne Yaam bu borikrlkten
gsteren bir belirti de yoktur. te yandan soylu
yoksul iftilerden eden hemen hibir
eyin pek ok kk soylu -Macaristan nfusunun sekizde
biri soylu statsndeydi-, ne mlklerini paraya sahiptiler
ne de orta pay almak iin Almanlar ve Yahudilerle
rekabet etmeye nezih bir biimde yaaya-
mazlarsa ya da dejenere bir bir askerin talihinden yoksun
ok da cahil hukukta, devlet idaresinde ya da entelektel
alanda bir dnebilirlerdi; fakat burjuvazinin ilere
Bu kk soylular, (Macaristan' da gibi) Kalvinci-
ve ifte saklanarak, lkelerinde mutlak-
ve kendi kod ynetimine uzun zaman
muhalefetin kalesi Muhalefetlerinin, ve
yerel soylulara daha fazla verilmesi isteklerinin imdi milliyetilikle
iie gemesi ok
Bu dnemde ortaya milli daha az milliyeti
bir unsur olu Kabul etmek gerekir ki, henz birle-
memi Almanya ve byk bir birleik ulusal
stnlklerin byk nemi Deutschland ber Alles'in yle
seslenmekteydi:
Jambon ve makas, potin ve
Yn ve sabun ve iplik ve bira,
1
nk bunlar, milliyet ruhunun eyi, gerek anlamda bir
ulusal birlik duygusunu, gmrk Ne var ki, diyelim
(ileride Garibaldi'ye mali ynden en byk yapacak olan) Ceno-
nakliyecilerin, tek bir ulusal
btn Akdeniz'de yrtlen bir ticaretin daha byk olanaklara
ili kin elimizde hemen hibir yoktur. Yine, okuluslu
belli eyalerlerinde ortaya endstriyel ya da ticari
blgeler, konusunda ikayetlenseler de, temelde, o nle-
rinde serili d uran byk gelecekte ulusal
1 50 DEVRiM AGI
kk pazarlara Btn Rusya nlerinde serili
duran sanayicilerin, o zamana dek Polanya
hibir rol Palacky, ekler konuarak Avusturya
icat edilmesi gerekirdi" derken, sadece monariyi Almanlara
kendilerini desteklemek zere aksi halde geri
kalacak byk bir ekonomik en geli kin bl-
mnn ekonomik da dile getiriyordu. Gl bir nc
sanayici 1815'de Flaman ticaret top-
ynetimi (kukulu nedenlerle) kendini ko-
numda Belika'da gibi, i bazen milli-
ekmekteydi. Fakat bu, bir durumdu.
Bu evrede orta en byk alt ve
orta meslek sahipleri, ynetici ve tabaka, baka bir deyile
(noterlerin, vs. serverin
eller zellikle geri lkelerde, iadam-
elbette Daha kesin olarak ifade edersek,
orta nc birlikleri, ok
'yeni insan' eskiden kk bir sekin grubun igal alanlara
ni gsteren bir izgide yrttler. Okullar ve zellikle niversiteler milli-
en bu ilerlemesi
de ilerlemesirlin lsyd: ortalannda bu konu-
da Kiel ve Kopenhag niversiteleri 1848'de ve yine
1864'te Almanya ve Danimarka Schleswig-Holstein zerine
kopan habercisiydi.
toplam az olmakla birlikte, ilerleme gz
Fransa'da devlet liselerinde okuyan 1809 ile 184 2
ikiye Temmuz belirgin bir fakat,
buna 1842'de 19.000'e ancak (O zamanlar
tim2 gren toplam 70.000 1850'de Rus-
ya'da al tml sekiz milyonluk nfus orta okuyan ocuk-


niversite yksel-
mekle birlikte, olarak daha 1806' dan sonra yrekleri
dncesiyle arpan Prusya akademi 1805'te topu topu 1500
kiiden inanmak zor; 1815
bela olan Polytechnique'de 1815'ten 1830'a kadarki btn bir dnemde
toplam 1581 gen, yani yz ki i grd. 1848 devri-
minde n planda devrimci olmayan Adalar
da dahil btn Avrupa topu topu 40.000 niversite


Yine de art-
MiLLiYETiLiK 151
Rusya'da 1825'te 170)'den, 1848'de 4600'e ykseldi.
bile toplumun ve niversitelerin dnm (15. B-
lmle onlara bir toplumsal grup olarak yeni bir bilin kazan-
1789'da Paris niversitesi'nde 6000 kadar
kimse yoktur; nk Devrimde bir rol
Fakat 1830'a niversite kmse-
mek kimsenin haddine
Kk sekin gruplar, ilerini dillerde de grebilirler; ancak
yeterince byk bir kadrosu (1940'lardan itiba-
ren Hindistan'daki eyalerlerde dilin iin verilen mcadelenin
de gibi) ulusal dil de kendini dayatmaya balar. Ders kitapla-
ve gazetelerin ulusal dilde ya da bu dilin resmi amalarla
an, ulusal evrimde yaamsal bir demektir. 1830'larda
byk bir kesiminde bu grld.
astronomi, kimya, antropoloji, mineral bilimi ve botanik zerine ilk byk
eke kitaplar bu on ya da yine ekilde
Romanya' da, o zamana dek olan gncel yerine
Ramence okul kondu. denetimindeki Buda-
pete niversitesi, 1844' e kadar derslerin Latince verilmesinden vazge-
memise de, 1840'ta Macaristan Milli Meclisi'nde Latince'nin yerine
Macarca resmi dil olarak kabul edildi (Ancak resmi dil olma-
iin verilen mcadele, 1 790' a kadar Zagreb' de
Gai, (daha sonra Ulusal Gazetesi alacak olan)
Gazetesi'ni, 1835'ten sonra, o zamana dek bir dizi lehe yerine
ilk versiyonuyla Geri 1830'dan sonra Almanya'da
lanan (Latince ve kitaplar Almanca kitap
ilk kez toplam yzde gemi- ve
kitap 1820'den sonra yzde drdn dmesi ilgi ekici
bir durum olmakla birlikte, uzun zamandan beri resmi bir ulusal dile
sahip lkelerde bu lebilmek mmkn


genilemesi daha genel bir vermektedir.
Almanya'da kitap 1821 'de, 1800'dekiyle
4000; ancak 1841'de bu rakam 12.000'e ykseldi_?
ve olmayanlarm byk blm kukusuz hala
Almanlar, Flemenkler, ve ABD
yurttalan 1840'ta hibir halka okuryazar denemezdi. 182 7'de oku-
ma yzde daha az olan Gney (hatta ok daha
Onsekizinci Almanya' da btn yzde
o tarihten itibaren bu oran belirgin biimde ykseldi. -
1 52 DEVRiM AGI
sonra bile Avusturya ordusuna askerlerin ancak yzde
biri okuma yazma biliyordu) ya da 1840'ta yzde ikisi okuryazar olan Ruslar
gibi tamamen cahil, sonra okula
giden ocuk ancak 8000'i bulan) Portekizliler, ve Lambart-
lar ile Piedmontlular gibi da hemen hemen cahil
olarak 1840'larda Belika ve Fransa'da okuma
yazma yzde 40-50
8
Okuryazar olmamak siyasal
lenmeye engel de, modern tarzda bir (Fransa,
tere, ABD ve -siyasal ve ekonomik oldu-
gibi) ifte lkeler
da etkili bir kitle gc bir yoktur.
okuryazar bir zdelemek, szgelimi Ruslarin, ken-
olmayan birileriyle ya da bireylerle kendileri-
ni 'Rus' olarak grmeyecekleri gelmez. Ancak genelde kitleler
iin hala dinsel bir rengi Katolik; Ruslar
Ortodoks olarak Ancak, bu tr art-
birlikte, yine de naclirdi ve olmak gibi belli trde ulusal
duygular o dnemde, ulusal bile konumayan, neredeyse birbi-
rini anlamayan (patois) kullanan byk halk kitlelerine tamamen
Almanya'da bile Napoleon'a milli derecesi,
vatanseverlik sylencesinin kadar Fransa, Alman-
ya' da, zellikle de serbeste kullanan askerler son
derece grmekteydi.
9
Papa'ya ya da halklar, d-
manlanna (ki Fransa da olabilmekteydi) ve ksknlk gsterebi-
fakat bu, ulusal bir devlet zleminin, herhangi bir
ulusal bilin duygusunun bile ifadesi stelik tam da
orta ya da gentry temsil ediliyor yoksul
pheli nazariada iin yeterliydi. radikal-
devrimciler, -Gney Carbonarileri daha geli-
kin nifak rgtlerinin gibi- bir
reformu talebiyle harekete geirmek iin bile ok verdiler. Ama
tam bir 1846'da kyller, serfli-
ilan eden devrimcilere ve soylulan
katiedip imparatorluk memurlanna gvenmeyi
Ondokuzuncu tek belki de en nemli grn'gs olan
kklerinden bu derin, kadim ve yerel
Ne var ki 1820'lere kadar byk blmnde, askerlerin
ve gibi nedenler veya kuzeyde mevsimlik ilerinde
an Orta kyller ya da gezgin Alman zanaatkarlar gibi grup-
MiLLiYETiLiK 153
lar kimse ne i ne de gte bulundu. Kklerinden kopmak,
ondokuzuncu zg d uygulu halk ifadesini bula-
cak) hafifbir psikolojik haline gelecek olan basit hasretinden
ibaret hala, ilk kez klinik olarak lkelerde
grev yapan askerler tehis ettikleri vahim, ld-
rc mal de pay s ya da mal de coeur geliyordu. Devrimci
askere zellikle Bretonlar bu
Uzak kuzey ekim, Es bir hizmeti-
nin, karlmayan Saksonya'da Kgelgensli mkemmel iVere-
nini terk ederek, kle olarak yurduna geri dnmeye gtrecek
kadar glyd. ve g (ki en uygun gstergesi ABD'ye gtr)
zellikle 1820'lerden sonra ama 1. 7 50.000 ki inin (ki 1830'lar-
daki Kuzey Atlantik'i 1840'lara kadar byk
oraniara Hatta o tarihlerde tek byk
g veren ulus, uzun Avrupa ve Amerika'ya
kyl yerlemeci olarak, her gezgin zanaatkar olarak ve
her yerine asker olarak gnderen Almanya idi.
1848'den nce biimde rgtlenmi ve gerek anlamda
kitlelere dayanan tek bir ulusal hareketten sz edebiliriz; ama o
bile en gl olan Kilise ile zdelemenin muazzam
Bu hareket; kyl kitlelerin sesli dema-
o zamana dek geri kyl kitleleri siyasal
bilincin gsteren karizmatik halk nderlerinin ilki (1848'e
kadar yeganesi) olan Daniel O'Connell (1785-1847) ynetimindeki
Fesih hareketi idi. 1848'den nceki simalar onunla an-
cak, Chartizmin sembol olan bir baka FeargJJs
O'Connor (1794-1855) ile, belki 1840'larda bir savunucu-
su olarak nlenmi, ama 1848 devriminden nce kitlelerin gznde bir
tr ileride milliyeti tarihiler bir aziz
na ykseltilmesi yznden ilk dnemlerinin grl-
mesi olan) belki bir Louis Kossuth (1802-1894)
Kitlelerin ve Katoliklerin Kurtuluu (1829) iin verilen
ve olmu bir mcadelede (tam olmasa da)
gvenini Ka to lik her nce Protestan
ve olan hibir biimde O bir kyl
hareketiydi ve iinde, bu yoksul adada bir
yerli alt"-Orta gelerini Bu verici
genelinde siyasal harekete geirici
gcn olu turan kitlesel bir kyl art arda gelen dalgala-
f 54 DEVRiM AGI
n, Sz konusu hareket,
dar olmu gizli
terrist topluluklar halinde rgtlenmiti. Ancak
devrim ya da ulusal Whiglerle grerek, anlaa-
rak bir orta bir
milliyeti, hele hele bir kyl devrimeisi hi bir orta
Gerekten de, sonralan milliyetileri
dan pek de olmayarak O'Connell' akar ileri srlen eletiri
(ki ok daha radikal Hint milliyetilerinin, kendi lkesinde buna benzer
bir konumu olan Gandi'ye ynelttikleri eletiriye benzer biimde) btn
buna olma-
Fakat bu, hareketin ulu-
sundan gerek bir destek
II
Ne var ki, modern burjuva za-
man zaman ileride ortaya ulusal hareketlerin veren,
(normal olarak bir milletten ok, bir din ynetilrnek
olarak halk hareketleri
de Trk Kafkasya'da Ruslara ayaklan-
malar, Hindistan' da topraklara el koyan ra calara kar mca-
deleler bu trdendi. Klanlar halinde rgtlenmi; kabile reisleri, haydut-
kahramanlar ve peygamberlerin ve kyllerin
ve geri blgelerde (daha kafir) yne-
ticilere direni, daha az Homerik olan lkelerdeki
sekinlere dayanan milliyeti hareketlerden tamamen olarak gerek
halk sava lan biimini da, ok fazla modern milliyetilik
rnekleri olarak grmek olmaz. Ancak, gerekte (feodal-askeri bir
Hindu grup olan) ve (askeri bir dinsel mezhep olan) Sihlerin,
1803-18 ve 1845-49 tarihlerinde yrttkleri
direniin, sonraki Hindistan pek az ilgisi gibi,
kendi milliyetiliklerini de Yabani, ve
Sih hareketi, bugne kadar byk oranda kendine zg bir zellik gstermitir.
Maharatra'daki Hindu direni bu blgeyi Hint ilk merkezi
haline ve zellikle B. . Tilak gibi ilk -ve olduka geleneki- nderler
ancak bu hareket en iyi halde blgesel ve hareketin egemen uzak
benzer bir ey bugn de srdrmektedir, fakat toplumsal
temelini, Mahratta'daki ii alt orta egemen Gujeratis'e kar!
ekonomik ve son zamanlara kadar da dilsel olarak direni
MiLLiYETiLiK f 55
kan gden Kafkas kabileler, priten bir mezhebi olan
Marudicilikte, Ruslara geici bir birlik ve de
(1797-1871) byk bir nder buldular; fakat bugn ortada bir Kafkas
ulusu sadece kk Sovyet cumhuriyetleri iinde yaayan kk
(Modern anlamda bir ulus oluturan Grc-
ler ve Ermeniler, hareketinde yer Arabistan'da Vaha- -
bilik ve bugn Libya olan yerde Sirrusilik gibi priten dinsel
mezheplerin silip Bedeviler, bir Allah ve basit bir
oban ve vergilerin, ve kentlerin bozucu
etkisine kar ancak bugn Arap olarak bildi-
(ve yirminci rn olan) ey, gebe
kentlerde ortaya
ok ozan ve kahraman piskoposlarda
gibi, bu ikisi ekseriyetle anlama gelmekteydi), Arnavut Skan-
derberg gibi szde-ulusal ve Kosova'da Trkler
kar yenilgi gibi trajedileri erefle yadetseler de, Balkan-
larda, zellikle gneydeki ve nadiren boyun
halklar Trk! ere kar giriilen modern milliyeti
terimlerle kolayca yorumlamak ve ol-
yerde, yerel idareye ya da olan bir Trk
isyan etmekten daha ne olabilir? Ne ki, bugn
Slavlar [Yugoslavlar] olarak hatta Trk
bile birletiren ortak bir ekonomik gerilikten
baka bir ey ve tam da Yugoslavya zgrlk iin savaan-
lardan ok Avusturya-Macaristan'daki bir rnyd.* Hibir
zaman boyunduruk girmemi olan Trklerle sava
ancak evkle kafir Ka to lik Arnavutlarla, tamamen Slav olmakla
birlikte yine kafir Mslman da
Tuna ortodoks Arnavut
blgesindeki 'eski ortodoks daha da byk evkle,
dini Trklere
Ondokuzuncu Balkan ilk bir
domuz ve aki olan Kara George (1760-1817) ynetimindeki
Bugn Yugoslavya'daki rejim, ulusu olarak eyi, ok daha gereki
alt-ulusal cumhuriyedere ve Makedonya ve Kosova-Metohija gibi
birimlere Ondokuzuncu dilsel ltlerine gre bu birimlerin
ve cumhuriyederin Bulgadara daha olan Makedonlarla Kosova' daki Arnavut
tek bir yesidirler. Fakat gerekte hibir zaman tek bir
ortaya
1 56 DEVRiM AGl
fakat Kara George'un (1804-7) ilk evresi,
Trklerin ynetimine olmak gibi bir iddia bile tersine
yerel yneticilerin suistimallerine Sultandan yana bir
iindeydi. ilk ayaklanmalannda,
yerel Arnavutlann, ve ondokuzuncu
gl satrap, 'Janina Ali (1 74 1-1822)
ilk kez Epir'de trde ulusal-olmayan zerk bir prenslikle
yetinmeyeceklerini gsteren hemen hibir belirti yoktu.
Koyun kanda ve herhan-
gi bir gerek hkmete srdrdkleri orta milliyetili-
fikirleri ve Devrimi ile tek ve biricik rnek, Yunan
(1821-30). O nedenle her yerdeki
milliyerilerin ve liberallerin miti ve esin bo una
nk bir tek Yunanistan'da btn bir halk, Avrupa solunun
akla uygun biimde zdeletirilebilecek bir tarzda zorba ya kar ayaklan-
bunun ora-
da len air Avrupa solunun byk
oldu.
byk blm, Balkan unutulmu
ve ok Ancak bir bl-
m, Trk drt bir kesinde ve tesinde kolaniler ve
cemaatleri olarak yerleffii bir tacir ve ynetici
Balkan yesi
Konstantinopolis'in Patrik'inin btn Ortodoks Kili-
sesi'nin dili ve yksek makamlannda yer
Vassal prensiere dnffi kamu grevlileri, Tuna prensliklerini
(bugnk Romanya' ynetmekteyciL Ulusal kkenieri ne olursa olsun
Karadeniz'in ve bir anlamda btn ve
tccar tam da etkinliklerinin ir
Onsekizinci bu Yunanlama, zamanda byk lde Yunan
ve temas genileten belirgin bir ekonomik
ncekinden ok daha glyd. Yeni ve marnur Kara-
deniz ticareti, ve i evrelerine
soktu ve Rusya ile glendirdi; Balkan ticaretinin
Yunan ya da Orta Avrupa'ya Yunanca
gazeteler, Viyana'da (1 784-1812). dnem dnem yaa
nan gler ve kyl asilerin yeniden srgndeki
daha da glenmesine neden Devrimi'ne ait fikirler
-liberalizm, milliyetilik ve masonik gizli cemiyetler biimindeki siyasal
157
rgtlenme yntemleri- bu kozmopolitan diasporada kk karan-
ve devrimci hareketin nderi Rhigas (1 760-
98), konuurdu ve Marseillaise'i Helenik koullara uydl1rmutu.
1821 sorumlusu, gizli vatanperver cemiyet Philike
Hetairfa, 1814'te Rusya'nm yeni byk Odessa' da kurulmutu ..
sekinlerin gruplara dayanan
milliyeti hareketlerle belli llerde benzerlik T una prens-
liklerinde, yerel
iin ayaklanma projesini bundan baka hibir ey
maz; nk bu sefaler iindeki serfler-lkesinde denebilecek
yegane insanlar, lordlar, piskoposlar, tccarlar ve Bu ayaklan-
sefilce bir yenilgiye ok (1821). Ancak talihe
ki Hetairfa, blgelerindeki akilerin dinini benzer biimde
meye Gney Carbonarici beyzadelerden ok daha byk
-hele hele 1818' den sonra- byk Yunan (zellikle
Peloponisos'daki) yerel kiileri ve klan efleri-
ni anarinin iine ekmeye koyulmutU. Her ne kadar
Jakoben terminolojiye uygun manifestolar dzen 'katipler' olsalar da-
kitaptan ve ilgi d eski Helenizmin yaayan bir
modern milliyetilik gibi bir eyin bu 'klepht'lere * ok fazla
ey ifade kukuludur. Etse etse U kadim ethosuna
gre etmitir: bu dnyadaki rol, kahraman ve siyasal
ideal tip, hkmete koyan ve kyllerin d zeltmek iin
kiidir. ve olan Kolokotrones gibi
tipte milliyetiler nderlik ettiler ve salt
yerel lekten onlara pan-Helenik bir nitelik
da bu adamlardan esiz ve telkin eden bir ey,
bir kitlesel
Yeni Yunan iin yeterli oldu;
fakat Yunan orta 'klephtik' rgtszlk ve
byk devletlerin mdahalesi; btn bunlar, ileride Latin Amerika gibi
yerlerde ok hale gelecek olan liberal idealin kk karika-
trlerinden birini ortaya zamanda da Helenizmi
Yunanistan [Hellas] ile Balkan halkla-
gizli milliyetiliklerin ya da iddetlenmesine yol amak
gibi paradoksal bir sonu da Yunan okuryazar Ortodoks
Balkan iin mesleki bir gereklilik tesinde bir an-
Klepth: vatansever bir aki olarak olarak nlenmi
ya da Arnavut haydut, gerilla -n.
J 58 DEVRiM AGI
yokken, Yunanlama ilerleme gstermiti. Oysa Yunanistan'a siyasal
destek vermek gelir gelmez, asimile olmu
okuryazar bile geriledi. Bu anlamda
teki Balkan milliyetiliklerinin evriminde ilk temel koul oldu.
milliyetilikten sz etmek zordur.
ve Portekiz yerini alan Brezilya, 1816'da
bir monari oldu ve 1889'a kadar yle ve U ya
da bu yerel ayaklanmaya destek veren asilzadelerin malikanelerinin
bakaca bir olmayan ok Latin Ame-
rika cumhuriyeti, yerleik siyasal ve blgesel emeller gtmeye
Simon (1 783-1830) ve Arjantinli San .
Martin'in (1 778-1850) zgn pan-Amerikan ideali, islama
Ortodoks varisi olm u (hatta bugn de yle olan) pan-:-Balkan-
gibi, ispanyolca konuan btn yerlerde gl bir devrimci
olarak srdrmSe de, gerekletirilmesi bir idealdL
Bu muazzam ve (Orta merkez
ss) Meksika'da, Venezela'da ve Buenos Aires'de birbirinde
ayaklanma ve merkezinin
(onsuz kavuffiU) Peru'da zel sorun,
otomatikman bir blnmlk Fakat Latin Amerika devrim-
leri, Katalik yoksul beyaz nfusun edilgen Yerlilerinse
ya da hasmane bir tutum asilzadelerin, askerlerin ve
gallicized evaluis'un kk iiydi. sade-
ce Meksika' da, kyl yani Guadalupe Meryemi'nin altmda
yryen bir Yerli hareketinin inisiyatifiyle ve bu yzden deMek-
sika, o tarihten sonra Latin Amerika geri ve
siyasal daha gelirni bir yol izledi. Ne var ki, siyasal
tayin edici konumda bulunan Latin katman
bile, ele dnemde embriyon halinde bir
Ekvatorlu 'ulusal bilin'ten sz etmek tarihi bir hata olur.
eitli lkelerindeyse n-milliyetilik gibi bir ey
sz konusu olmakla birlikte, bu, paradoksal olarak ulusal bir ayaklan-
madan ok muhafazakar bir yn Slavlar, Rusya ve
birka Balkan kalesi her yerde fakat
zorbalar, daha nce gibi, mutlak manarklar
Alman ya da Macar kentli smrclerdi. milliyetili-
Slav ulusal yer yoktu; hatta Almanya' daki)
Badenli demokrat ve cumhuriyetilerin ortaya Alman Birleik
Devletleri gibi son derece radikal bir programda bile, bakenti
MiLLiYETiLiK 1 59
Trieste'de bulunan bir (yani ve Sloven) cumhuriyeti, ba-
kenti Olomouc'da olacak bir Moravya cumhuriyeti ve Prag
ynetilecek bir Bohemya cumhuriyetinin yer dnlmt.
1 0
Do-
Slav milliyetileri, btn Avusturya ve Rusya impara-
Slav eitli yorumlannda Rusya'ya
bir ynelim gzlenmekteydi ve 1846'daki
sona ermelerinin gibi, zellikle yenilgi ve aresizlik
Slav -Rus
bile- bir ile bir ek
Avusturya bir iindeydi ve her ikisi de, nde
gelen ikisi -Kolowrat ile polis sisteminin bulunan
Sedlnitzky- ek olan Habsburg yneticilerinden bilinli bir destek grd-
ler. kltrel emelleri 1830'larda korundu; 1840'a gelindi-
Kolowrat, 1848 devriminde son derece grlecek
olan, bir askeri ef olarak ve yayga-
dengelemek zere kendisine Macaristan ile olan askeri
denetleme yetkisi verilmesi nerisinde bul und u.
1 1
Bylelikle 1848 'de
devrimci olmak, :(iilen Slav milli emellerine zde hale
geldi; ve 'ilerici' ve 'gerici' uluslar rtk 1848
devrimlerinin byk oldu.
Bunun iin gerekli toplumsal koullar baka yerlerde
milliyetilik gibi bir eye rastlamak Bir farkla ki, ileride milli-
yaratacak gler, bu evrede, fatihlere ve smrclere
en gl direnii yaratan gelenek, din ve kitlesel olu-
ittifaka glerdi. Asya lkelerinde serpilip gelien
yerel bir burjuvazinin ubeleri, ve olduklan
smrclerin emsiyesi buydu:
Parsi buna bir rnektir. ve
(Trkiye'deki Yunan bir durumla) bir komprador
ya da bir yneticinin ya da irketin alt kademeden resmi grevli-
leri olmasalar bile, ilk siyasal grevleri yani Devri-
mi'nin fikirlerini ve bilimsel ve teknik modernlemeyi, geleneksel ynetici-
lerin ve geleneksel ynetilenlerin birlikte direnie
(Bu da, Gney soylu-Jakobenlerinin
durumundan ifte biimde kopa-
Milliyeti sylence, ilk yerli orta smrgecilik
varolan rtbas ederek, de daha nceki
direnie daha sonraki bir milliyeti hareketin rengini vererek,
zaman bu kopuU gizlemitir. Fakat yirminci kadar Asya' da,
160 DEVRiM AGI
lkelerinde, hatta Afrika'da evolues ve milliyetilik bir
birliktelik ve
halde milliyetilik, nihai olarak etkisinin ve
bir rnyd. Bu kendini belki de en olarak,
smrge lkelerde grlecek modem anlamda ilk temel-
lerinin (tmyle bir lkesi olan) gstermektedir.
Napoleon'un fethiyle, fikirler, yntemler ve teknikler lkeye
girdi ve ok gemeden ve tutkulu bir asker olan Mehmet Ali
Paa kabul edildi. ekilmesinin ortaya
dneminde ve da ele geiren
ve Trkiye'den fiilen Mehmet Ali, (zellikle
de Fransa' teknik etkili ve bir despotizmi
yerletirmeye 1820'lerde ve 30'larda sol
bu ve kendi lkelerinde reaksiyonun
evklerini bir hizmetlerini bu emrine verdiler. Sosya-
lizmi savunmakla bankerierin ve mhendislerin en-
dstriyel gelimeyi savunmak gidip gelen Saint_:_Si-
moncular mezhebi de, hizmetlerini emrine sunarak onun ekono-
mik gelime (Onlar iin s. 241 'e Bylelikle
Saint-Simoncular (Saint-Simoncu Lesseps ina edilen) S -
vey temelini ve yneticilerin, bir dizi
muazzam borlara lmcl temellrini
bu emperyalist rekabetin ve ilerideki antiemper-
yalist merkezine ekecekti. Fakat Mehmet Ali; do-
despatlardan daha fazla milliyeti Sonraki te-
mellerini onun ya da zlemleri Mehmet Ali'nin
hareketi ilk, Fas ise son milliyeti
hareketi ortaya koymUSa, bunun nedeni, (son derece jeo-politik
nedenlerle) Mehmet Ali'nin ana zerinde yer
ve Mslman uzak kendine yeterli ve ie kapanml
yan [Fas] byle ve olmak iin de aba sarfet-
memesinden ileri gelmitir. Modem pek ok gibi,
milliyetilik de ifte devrimin

II
Sonular
8
Toprak
Ben sizin efendinizim, benim efendim de bana emir vermeye
Benim bu emirlere itaat etmem gerekir, ama ar size emir veremez. Benim evimde ar
benim. Ben sizin yeryzndeki ve Cennette huzurunda sizden ben
sorumluyum ... Bir nce demir etmek gerekir, ancak ondan sonra tylerini
tarayabilirsiniz. Sizleri biraz gerekiyor, ama
bilir. temizler;
ben de kym, gerekli ve
Bir Rus toprak sahibinin serilerine konumadan.
Bir iki bir domuzu ve birka olan bir kyl, kendi gznde toplumun
mertebesindeki daha ... aylak aylak yrr-
ken ... Gnlk tiksinmeyi
besili bir ya da damuzun bu tembellik besieyecek yeni
olanaklar Bunu izler ve iinde, eskiden geimini
gnlk ve dzenli biimine yeniden duymayan
biare kyl ... ve olarak yoksullara fonundan almaya
1798 tarihli Somerset

I
Toprakta olanlar, 1789-1848 pek ok yaam ve lm
izgisini belirledi. Bunun sonucu olarak, ifte devrimin toprak mlkiyeti,
toprak ve zerindeki etkisi, ele dnemin en
grngsn nk, ilk iktisat okulu olan Fizyokrat-
yegane olarak grdkleri ve herkesin, topraktaki
devrimci dnmn, btn ekonomik gelimelerin bile bur-
juva toplumunun zorunlu bir nkoulu ve sonucu
ne siyasal ne de ekonomik devrim gz edebilirdi.
geleneksel sistemlerinin ve toplumsal iliklerin byk donmu
buzul ekonomik bymenin verimli rtmekteydi. Kar
peinde koan zel giriim glerinin srebilmesi iin bu buz
her ne olursa olsun eritilmesi gerekiyordu. Bu da
tr demekti. Birincisi; toprak, mlk sahiplerinin
elinde, onlar serbeste ticari bir mal haline
gelmeliydi. pazar iin retken kaynaklar bulmak isteyen insanla-
bir mlkiyetine geirilmesi ve yani
f 64 DEVRiM AGI
ve kar idare edilmesi gerekiyordu. ncs;
byk nfusunun, ekonominin bymekte olan sektr
iin bir biimde, en zgrce hareket edebilen cretli
iilere dntrlmesi zorunluydu. Daha dikkatli ya da radikal diye-
da bile ok g) bir
drdnc daha Glk, tekel'
durumundaki btn retim tamamen hareketli ol-
varsayan bir ekonomiye tam olarak ileri gelmekteydi.
ve verimlilik ile
eitli blmleri fark daha verimli top-
raklan olarak bir stnlkleri ve
rant Bu ykn ya da uygun bir
vergilendirme, toprak yasalar,
hatta milliletirme yoluyla- hafifletilmesi, zellikle endstrilemi
tere'de ciddi tartlmalara konu oldu. zamanda bu tr tartlmalar,
milliletirilmesi, zel bir giriim ekonomisiyle bu nedenle asla uyumaz olarak
grlmemi -ve biimde uygulanml- gibi
tekelleri' de etkiledi*). Ancak bunlar burjuva toplumunda ili kin
ncelikli grev, burjuva toplumunun yerletirilmesiydi.
Byle bir grevin nnde (kapitalizm ncesi toprak gele-
neksel kyllk gibi) iki byk engel ve
birlikte yrtlecek siyasal ve ekonomik bir eylemi gerektiriyordu.
te taraftan bu grevi e idi biimlerde yerine getirmek de mmknd.
Bu biimlerin en radikali, ve Amerikan nk her ikisi
de ortadan ise toprak lordlan zaten hi ortaya
Klasik zm, -1851
drt bin mlk sahibinin, bir milyon iki yz elli bin renber ve cretli
iisi eyrek milyon ifti ekilen
(iftlikler 50 ile 500 dnem yedide drdne
3
sahip
bir lke Yer yer kk mlk sahipleri srdrmekle
birlikte, yksek blgeleriyle yerleri
daki bir kylsnden sz etmek bilgilik Kla-
sik Amerikan zmyse, emek gc bir makine-
lemeyle gideren, ticari retim yapan ve bir ifti
meydana getirdi. Obed Hussey'in (1833) ve Cyrus McCormick'in
(1834) bierdverleri, igal ederek ya da sonralan devletten
sembolik fiyatlarla alarak Amerikan yaam New England
eyaletlerinden yayan toprak speklasyoncusu
bile 1840'larda ciddi bir biimde
TOPRAK 165
ticari iftiler iin biilmi Klasik Prusya zmyse, top-
lumsal en az devrimci Feodal toprak kendi-
lerini kapitalist iftilere, serfleri ise cretli iilerine dntrme-
lerinden ibaretti. Junkerler, kle kullanarak ihracat uzun
ektikleri mlklerinin denetimini elden fakat
serilikten -ve topraktan- 'kurtulmu' kyller ilemekteydi.
ilerleyen dnemlerinde 2000 malikanenin yz-
de 6l'ini 60.000 orta ve kk mlk sahibinin bulun-
nfusun geri Pomeranya kuku-
suz bir rnektir
4
; fakat, 1849'da Prusya'da ya da esas olarak
cretle allan iilerinin neredeyse iki milyon
tahmin edilmekle birlikte, bir cretlileri Krniz'in 773
tarihli Encyclopaedia of Domestic and Agricultural Economy'sindeki 'ii'
maddesinde bile kadar nemsiz da bir gerektir.
5
Kapitalist anlamda sorununa tek sistemli zm, za-
manda byk bir pazar iin retim yapan bir kk ve orta iftiler kesimi
de olan Danimarka getirdi. Ne var ki bu zm, esas olarak
780'lerin despotizm dneminin reformlanndan kaynaklan-
o nedenle bu cildin biraz
Kuzey Amerika zm, neredeyse lekte bo
ve feodal ilikilerin ya da geleneksel kyl kolektivizminin
gibi benzersiz bir Safbireyci ifti-
nndeki tek engel, avianma ok rastla-
gibi -normalde ve Amerikan hkmetlerince garanti
olan- ortaklaa kullanan kabilelerinin
bir engeldi. durumdaki bireysel mlkiyeri
ussal bir dzenleme olarak gren bir toplum
yle grmeyen toplum btncl belki de en
Yankederle Yerliler
Yerlileri nimetlerini nedenler
"en ve lmcl diyordu Yerli Komiseri
6
, "yerlilerin
lkenin byk bir ortak sahibi olmalan ve kendilerine byk
miktarlarda denek bunlardan biri., gebelik ve
serserilik etmeleri iin onlara geni bir saha sunuyor ve mlkiyet ile
bilgisini edinmelerini ve yerlemenin stnlklerinden
nlyor; tembelliklerini, besliyor ve bozulmu
zevkleriyle i tatmin etmenin sunuyordu." O nedenle
hile, dolan, ve baka uygun biimleri kullanarak Yerlilerin
topraklanndan edilmeleri, kadar ahlaki bir eylerndi de.
166 AGI
Toprak zerinde burjuva-bireyci bir trl
gibi, anlamak da istemeyen tek halk gebe ve ilkel yerliler Ger-
ekten de, kyller edinirnci ve 'gl,
istisna, en byk feodal soyludan en yoksul obana kadar
nfusun byk toprakta zel mlkiyete tiksinmeyi duyu-
Ussal ussal haline ancak,
gerek lordlara gerekse geleneksel kyllere kar yneltilmi siyasal-yasal
bir devrim yaratabilirdi. Ele dnemde ve smr-
gelerinin ilikilerin tarihi, tam sonulan ikinci
kadar hissedilmeyecek olsa da, bu devrimin tarihidir.
gibi, bu devrimin ilk hedefi, bir ticari mal haline
getirmekti. malikanelerinin temelini olu turan,
ya da elden nleyen yasaklar
toprak sahibi, ekonomik daha ehil eline ge-
mesine olanak verecek biimde ekonomik ehliyetsizlikleri yznden ha-
bir iflas Hepsinden te Katalik ve Msl-
man lkelerde (Protestan olanlan bunu oktan dini
kurumlara ait byk blm, ekonomik ussal] olmayan hura-
feler pazara ve ussal smrye
laikletirilmek ve bekliyordu. ortak sahibi (dola-
yeterince yararlamlamayan) muazzam topraklar; ky ve kasaba
ortak olarak kullamlan tarlalar, ortak adaklar, orman
vs., bireysel giriimden uzak da, paralara
ve 'itlenmek' bekliyordu. Yeni giriimci, gl ve ll kim-
seler ku ku yoktu; bylelikle hedeflerinden
ikincisi de gerekletirilmi
Fakat, ancak st ykselenler kuku
bulunmayan) kendisinin de elden
te zgr bir dnmesi kouluyla bu amaca ve bu
zamanda otomatik olarak nc hedefin, burjuvaziye dnememi
olanlardan meydana gelecek byk bir 'zgr' emek gcnn
ynnde bir O nedenle kyllerin, ekonomik olmayan
ve grevlerden (vilenajdan, serflikten, lorda deme-
lerden, angaryadan, klelikten vs.) son derece nemliydi.
Bunun ek ve yaamsal bir daha Daha fazla kazanma
gdsne zgr cretli emekinin ya da zgr iftinin, ister serf,
ister amele, isterse kle olsun daha verimli bir ii dnlmektey-
di. Sadece tek bir koulun yerine getirilmesi gerekiyordu. Btn
tarihinin toprakta bugn ot gibi yaayan, fakat
TOPRAK 167
toprak daha retken salt fazla nfustan ibaret kalacak olan
ok fazla kyl', kklerinden ve zorun-
Ancak bylelikle bu insanlar, kaslanna giderek daha fazla gerek-
sinme duyan kentlere ve fabrikalara g edebilirlerdi. Baka bir deyile
kyller, zincirleriyle birlikte da yitirmek
byk blmnde bu, 'feodalizm' olarak bilinen geleneksel
yasal ve siyasal dzenlernelerin hala srd-
yerlerde, ortadan anlarnma gelmekteydi.
arasmda Ce belitank'tan Prusya'ya, Sicilya'ya dek
lukla Devrimi'nin etkisiyle- gerekletirildi. Orta
Avrupa'da buna benzer gelimeler ancak Rusya ve Romanya'da
ortaya Avrupa kadar srd-
Brezilya, Kba ve Gney ABD Amerika da buna
benzer gelimeler devletler idare
edilen birka smrgede, zellikle Cezayir'de ve blge-
lerinde benzer yasal devrimler devreye sokuldu. Trkiye'de ve bir
dnem iin da durum buydu.
8
ile, biJ anlamdaki bir feodalizme ya son vermi ya
da (kyllerin geleneksel olarak ortak sahip olduklan mlkler sz konusu
olsa da) byle bir hibir zaman birka lke
bu devrimi gerekletirmenin son derece benzer fiili yntemleri
de, byk mlkleri ynnde yasalar
zorunlu gibi siyasal da uygulanabilir bir ey
nk byk toprak sahipleri ya da iftileri zaten burjuva toplu-
muna uyum 795 ile burjuva iliki-
lerinin nihai zaferine ok iddetli bir direnileri olm u tu. Ancak bu
direni, her eyi silip spren salt bireyci kar ilkesine pek ol-
mayan geleneki bir protesto biimini ieriyor byk
toprak sahipleriyle iftilerinin honutsuzluklannm nedeni
ok daha basitti: Devrimci ve N apoleon yol
yksek fiyatlan ve yksek sava knt dneminde de
koruma arzusu. feodal bir tepkiden ok, bir
grubunun tepkisiydi. O nedenle giden,
renberlerle emekileri oldu. 1760'dan itibaren milyon
dnm ortak tarla ve kiilere zel ve genel i tl erne
1830 istihdam edilebilir fazla yedek emek, kentlerde ve
blgelerinde toplam nfusun biri, Fransa ve Almanya'da yirmide biri,
Avusturya ve bete biri, otuzda biri ve Rusya'da yzde biri olarak
tahmin edilmekteydi.
7
168 DEVRiM AGI
ile be bin 'itlenmi arazi' zel mlke dntrld ve daha alt
dzeydeki resmi dzenlemelerle de bu gelime desteklendi. yoksullan
iin daha da ve kentlere g ederek kendilerine
verilen her ii zere 1834'te Yoksulluk
Gerekten de ok gemeden gler 1840'larda ok
lke, mutlak nfus gelmiti ve 1850'den sonra topraktan
genel bir grnm halini
Her ne kadar bundan esas yararlananlar toprak lordlan
kyller ve tarla sisteminin arazilerini birey-
sel mlkler haline getirmeleri tevik edilen toprak sahipleri olsa da, Dani-
marka'da feodalizme 1 780'lerdeki reformlarla son verildi. (Bu, 1800'lere
byk lde tamamlanml olan' itleme'ye benzer bir sre-
ti). iftilerden ok kk mlk sahipleri iin
Napoleon ekonomik knt dneminde, 1816 ile 1830
bu sre olmakla birlikte, bir olarak malika-
neler ve eski 1865'de Danimarka, esas
olarak mlk sahibi kyllerin lkesiydi. de buna benzer,
ama daha az sahip reformlar benzer sonular
yle ki ondokuzuncu ikinci i taberen gelenek-
sel ortak erit sistemi [s trip system], tamamen ortadan
Bu lkenin eskiden feodal olan blgeleri, zgr her zaman
(-1815'den sonra eskiden Danimarka'ya ait olan
bir blmn olu turan- Norve'te de zgr kyllk ezici
lkenin geri Mlkleri ynndeki
blgelerde byk iletmelerini paralama ynnde bir
kendini hissettirmekteydi. Bu gelimelerin net sonu U
oldu: Tanmda verimlilik Danimarka'da onsekizinci
son iki

fakat giderek daha ok

yoksulu i bulamaz oldu. Ondokuzuncu sonra
ektikleri orana verimsiz orak Norve'ten, biraz
daha az olmak zere ok daha az olmak zere de Danimar-
ka'dan btn en
kitlesel g hareketine yol
II
gibi, Fransa'da feodalizmin devrimin eseriydi.
Kyl ve Jakobenlik, reform unu, kapitalist savu-
istedikleri da tesine itti
TOPRAK 169
59. ve 80-1. sayfalada O nedenle bir btn olarak Fransa,
ne toprak ne iilerinin ne de ticari retim
yapan iftilerin lkesi haline geldi. Fransa, ellerinden almak-
la tehdit etmeyen sonraki btn siyasal rejimierin ola-
. cak her trden mlk sahibi kyllerin lkesiydi byk oranda. Toprak
sahibi kyllerin yzde elli oranmda -drt milyondan
buuk milyona eski ve akla uygun olmakla birlikte
nabilir bir tahmin Kesin olarak tek ey, bu tr mlk
sahiplerinin ve belli blgelerde de blgelere
nazaran fakat 789 ile arasmda yzde
bir Moselle blgesinin,

N orman Eure blgesinden daha tipik bir durum oluturup
gerektirmektedir. Bir btn olarak
topraktaki koullar iyiydi. Hatta cretli toprak iileri-
nin bir blm gerek bir sz edilemezdi.
11
O nedenle
kylerden kentlere akan fazla emek ok bu da endstri-
yel gelimesini geciktiren etkenlerden biri oldu.
Latin Avrupa' Alak lkeler' in, ve
byk blmndeyse feodalizmin feodalitenin
ve senyrlk Fransa ulusu derhal ilan etme-
ye"12 fetih ya da i yapan
veya onlardan esinlenen yerli liberallerin eseriydi. 799'a
hukuk devrimi, ilerlemekte olan evrimi sadece tamamlamak
zere olan Fransa'ya komU lkelerle Kuzey ve Orta fethetti.
798-9'un l Napaliten devriminin Bourbonlann geri
dnmesi, Gney hukuk devrimini kadar geciktirdi; bu
adada feodalizm, ile arasmda resmen olmakla bir-
likte, hukuk devrimi igali yznden Sicilya'ya bir trl
Fransa liberal Cadizli Cortes, feodalizmi,
de miras kalan mlkierin ilgili ama
gibi uzun Fransa ile i ie derinden
blgeler eski rejimierin geri dnmesi bu ilkelerin
pratik olarak geciktirdi. O nedenle Ren'in
Kuzey Almanya ve Eyaletleri' Dalmaya, Ragusa, ileride
Slovenya ve bir blm gibi) 1805 kadar
ynetimine ya da girmemi blgelerde hukuk
de.vfimi ama tamamlanmadan
Ne var ki, ilikilerde tam bir devrimi gerekletirecek tek
g, ussal biimde yn n-
1 70 DEVRiM AGI
deki ekonomik sav, devrim ncesi dnemin
derinden etkilemi ve son derece benzer verilmesini
Habsburg IL Joseph, 1780'lerde ve
kilise Benzer nedenlerle ve durma-
dan isyan etmelerinden Rus Livonia sertlerine, daha nce
idaresindeyken sahip olduklan mlk sahibi kyl stats resmen yeniden
Ama bu gelimenin onlara biraz olsun zira gl
toprak bu sertlikten kurtuluU ok gemeden
kyly mlkszletirmenin bir dntrd. Napoleon Sava-
lan'ndan sonra kyllerin birka yasal koruyucusu da temize havale edildi
ve 1819 ile 1850 yzde 60 ile 180
byrken, onlar en az bete birini yitirdiler.
13
soylu-
bir iileri ekip bimekteydi.
Bu etken Devrimi'nin etkisi, kamu grevlilerinin ussal
ekonomik savlan ve 1807-1816 Prus-
ya'da kyllerin kurtuluunu tayin etti. Aralannda en belirleyici
Devrimi idi; nk ordulan ezip getiler ve byle-
likle modem, yani Fransa uygun yntemleri benimsemeyen eski
rejimierin dramatik biimde sergilemi oldular. Livonia'da oldu-
gibi, sertlikten kurtul u, kyllerin o zamana dek sahip
yasal da birlikte getirdi. Zorunlu feodal
vergilerin ve yeni mlkiyet elde edilmesine
kyller, baka eski mlklerinin te birini ya da
veya bunun olan eski vermekle ykm-
lydler. 1848'e bu uzun ve hukuksal gei sreci
henz ok fakat malikane sahipleri byk
lde ve (yeni mlkiyet sayesinde) daha az yerinde
kyl de bir lde bu i ten byk kesimi-
nin durumu belirgin biimde ktleti ve iilerinin
sratle
vadede -byk dnemlerinde zaman
gibi- ciddi ekonomik uzun vadede
'Yerel endstriyel gelimenin ve bir ya da iki ihracat rnnn (zellikle
retilmesi, byk malikanelerin ve ortaya
Bu sz konusu kendini (Rusya'da o dnemde
ticari yzde malikanelerden, ancakyzde onu kyl mlklerinden
te yandan yerel endstriyel kentlerde byyen ve
bir yiyecek yerlerde, bundan kyller ya da kk iftiler byk yarar
Prusya'da kyllerin serflerin yol aarken,
Bohemya'da sayesinde ortaya kyl 1848'den sonra

TOPRAK 171
sonu oldu. 1830-31'de Prusya, ve koyun
ancak ulaabildi ve imdi toprak bu daha byk,
kyllerse daha kk pay sahibiydiler. te yandan ilk
ekilen toprak miktan kat, retkenlikse kabaca


Taqmsal nfus da bymekteydi; ve ko.ullar
son derece kt -1846-8 belki de en kt yzn,
ve saymazsak, Almanya'da gstermiti- g etmek iin
yeterince neden Gerekten de, nce btn
halklar en fazla g verenler
halde, gibi burjuva toprak mlkiyeti sistemini
iin yasal byk blm 1789 ile 1812
Napoleon'un yenilgisinden sonra yaanan toplumsal ve ekonomik tepki-
nin gcnden Fransa ile birka komU blge bu
sonulan ok daha hissedildi. Genelde liberalizmin her
ilerleme, hukuk devrimlerinde kurarndan uygulamaya bir
Eski rejimierin yeniden zellikle kilise top-
ve laiklemenin en acilliberal talepler bulun-
Ka to lik lkelerde hukuk geciktirdi. da
1820' de liberal devrimin geici zafer, soylulara
zgrce sarabilme veren, 'zincirlerden kurtaran' (Desvinculacion)
yeni bir hukuk getirmekteydi; 1823'te geri gelmesiyle bu
hukuk yrrlkten 1836'da liberalizmin yeniden zafer kazan-
birlikte bu hukuk yeniden gndeme getirildi ve byle srp gitti.
O nedenle ele dnemde el
toprak faal bir orta ve toprak speklatrnn
lan blgeler fazla (Kuzey
da) Bologna soylulara ait topraklar, 1789'datoplam mikta-
yzde 78'inden 1804'te yzde 1835'te de yzde 5l'e dt.
16
te yandan Sicilya'da btn topraklann ok ileriki bir tarihe
kadar elinde kalmaya devam etti.
17
*
Bu noktada bir istisna Kilise Bu muazzam ve nere-
deyse olarak kt viraneye dnm malikanelerin
-1 760'larda Napoli te ikisinin kiliseye ait
ileri srlmtr
19
- savunucusu ok evresirlde pay kapmak
iin kurt Hatta II. Joseph'in dmesinden sonra
'z rehberlik eden ve bu yndeki ilerlemeleri dzenleyen' bu
gl burjuvazisinin, tam da ynelimi nedeniyle,
iyi niyetle ama zamanda da geri
doktriner bir serbest ticarete akla
18
172 DEVRiM AGI
Ka to lik Avusturya' daki Katalik reaksiyon bile kimse laikletirilmi
ve iadesinden sz etmedi.
Romagna'da bir komnde kiliseye ait topraklar, 1 783'te blgenin
yzde 42.5'ini olutururken, bu rakam 1812'de yzde 1 1.5'e dt; ancak
kilisenin elinden bu topraklar, yzde
24'den yzde 47'ye mlk sahibi burjuvalara zamanda
yzde 34'ten yzde 4l'e soylularada geti.2
Bunun sonucu olarak Ka to lik da bile iktidar olan liberal
ynetimlerin, zellikle kilise mlklerinin en ya da ekonomik
gelimenin en ileri aamada eyalerlerde kiliseye ait
satla (on be eyalette kiliseye ait btn
malikanelerin drtte nden bir yan yoktur.
21
bu byk lekte yeniden bltrlmesinin giriimci ve
ilerici bir toprak lordlan ya da iftiler ortaya
byle bir eyi kendinden emin bir bekleyen liberal iktisat
talihsizlik oldu. Ekonomik azgelimi ve blgeler-
deki orta toprak bir avukat, tacir ya da speklatr-
bile, o zamana dek yoksun eski soylunun veya ruhhandan bir
toprak lordunun yerini almak ve gcn bu kez nakit paraya
daha fazla, ve daha az itibar ederek kullanmak varken,
neden bulunmak ve toprak mlkn ileyen bir kapita-
list giriime dntrmek gibi bir ykn girsindi ki? O yzden
Gney her yeni ve daha sert bir 'baron' tipi eski
ilikileri pekitirdi. Latifundia byk topraklar ya G-
ney gibi kldler ya Sicilya'daki gibi gibi
veya gibi daha da glendirildiler. Bylelikle
bu tr rejimlerde hukuk devrimi eski feodaliteyi yenisiyle
kk zellikle de kyller, bu toprak hi yararlana-
Ne var ki, Gney byk blmnde eski toplumsal
kitlesel gn bile dndrecek kadar g-
lyd. gibi bu topraklarda a
g Gney dan kitleler halinde
iin daha gerekiyordu.
Fransa, bir blm ya da gibi
kyllerin gerekten sahip olduklan ya da mlkiyetlerinin yasal
olarak yerlerde bile, gibi, giriimci kk iftiler
otomatik olarak dnmediler. Bunun yle basit bir nedeni
Kyller ama bir burjuva ekonomisini
istedikleri sylenemezdi.
TOPRAK 173
III
Eski geleneksel sistem, verimsiz ve olmakla birlikte, zamanda
bir toplumsal ve sefil bir dzeyde de olsa belli bir
ekonomik bir sistemdi; gelenek ve grenek
dan ise bile gerek yok.
o tuzunda allma dnem dnem yaanan
lar, hepsi iiydi; bunlar ancak, zorluk ya da devrim
sorumlu iler haline gelirdi. Kylnn
hukuk devrimi, yasal haklar hibir ey getir-
gibi da gtrmt. Prusya'da sertlikten
ona, zaten ekip bimekte te ikisini ya da
kendisirii zorunlu ve [feodal] y-
kmllklerden fakat resmi olarak da (kt hasat ya da
lordundan isteme lord un
ucuz toplama ya da alma ev yapmak ya da onarmak
sz konusu lordundan isteme yoksulluk
durumunda vergilerin denmesiride lorddan isteme hay-
lordun otlatma gibi) pek ok eyi gtr-
mt. Bu, yoksul kyllere olduka bir toku gibi grnd.
Kilise mlkleri pekala verimsiz olabilirdi, fakat bu gerek kylleriri iirie
gelmekteydi; nk adetleririi hak durumuna getiren bu zemindi. Ortak
ve bllp itlenmesi, zerinde
(ya da bir olarak dndk-
leri yoksul kyllerden, renberlerden demekti. Ser-
best toprak kylnn satmak zorunda giriimci
bir eski yeririe ya da
kendileririi smren kalpli ve kiilerin ortaya
gelmekteydi. Liberalizmiri girmesi, her zaman iinde
toplumsal paralayan ve zenginler yerine bir ey koymayan
bir tr sessiz gibiydi. Bu zgrlk deniyordu.
Yoksul kyllerin ya da btn bir nfusun elinden
buna eski ve adil toplumun geleneksel lks yani
kiliseyle merU kral direnmesinden daha ne olabilirdi?
kyl devrimini (hatta bu devrim bile 1789'da ne genel olarak
kilise ne de monari ele dnemde
bir krala ya da kiliseye ynelmemi neredeyse btn nemli kyl
hareketlerinin rahip ve yneticiler grlmektedir. Gney
kyls, 1799'da ve NapolitenJakobenlere Kutsal.
174 DEVRiM AGI
ve Bourbonlar bir gerekletirmek zere kentli
alt birleti. Yine bunlar, ileride
gibi, de ve
Rahipler ve haydut-kahramanlar, Napoleon'a
verdikleri gerilla kyllerinden
Kilise, kral ve ondokuzuncu iin bile son derece tuhafkaan
bir gelenekilik, 1830'larda ve 40'larda
Bask Castile'in, Leon'un ve Ara-
gon'un Prens Don Carlos esin oldu. 1810'da
Guadalupe Meryem'i, kyllere nderlik etti. 1809'da Tyrol'de
kilise ile imparator, meyhaneci Andreas Hofer'in Bav-
ve Ruslar, 1812-13'te ar ve Kutsal
Ortodoksluk iin Galiya'daki Po devrimciler,
kylleri tek yolunun Yunan-Ortodoks ya da
Kilisesi rahiplerinden kyller, imparatoru soylulara
ya da
1791 ile 1815 nemli ele veKili-
gcnn pek ok blgede daha Devrimden nce azalmaya yz tut-
Fransa bugn solcu kyl ajitasyonu olgu,
ancak birka blge gstermiti ve bunlar, ile
Emilia'daki gibi, en biimde bir ynetici konumunda
ve uzun yerlerdi. Hatta Fransa'da
bile Bretanya ile Vandee, kalesi olarak
Avrupa ya da liberaller, yani avukatlar, dkkan
sahipleri, malikane yneticileri, memurlar ve toprak birlikte
Devrimi'nin kendilerine toprak
ve yitirme korkusunun ya da kanaatkar oranda
etkisiz lkelerde 1848 devrimlermin kaderini tayin etti.
Elbette kyller, hemen hi gerek, mevcut kral iin
ve koyma-
yacak adil kral lks oysa kilise sz konusu oldu-
gerek, mevcut kilise iin nk kyn
onlardan biriydi; azizler, kimsenin azizleriydi; hatta
her dklen kilise malikaneleri bile, bazen doymak bilmez laiklerden
daha toprak olabilmekteydi. Tyrol'de, Navarre'de
ya da William Tell'in ilk Katalik ol-
gibi, toprak sahibi ve zgr yerlerde gelenekilik,
liberalizme grece Durumun
byle yerlerdeyse kyllk daha devrimciydi. rahipler ister
TOPRAK 175
kral ya da bir ve fethi-
ne her direni sadece kentlerdeki ve soylula-
evlerinin igal edip blmek, toprak lordla-
ldrmek, tecavz etmek, hukuki belgeleri yakmak zere
azizierin davullar trensel bir yrye yol
ok mmknd. ve kral, kylnn yoksul ve
elbette istemezdi. blgelerde ve byk malikanelerde
ya da son derece az ve ok paraya yerlerde
kyl hareketlerini reaksiyonun gvenilmez mttefiki yapan toplum-
sal devrimci bu temelidir. Biimsel lejiti-
mist [Bourbon bir devrimcilikten biimsel olarak solcu bir devrim-
iin btn gereken, kralla kilisenin yerel zenginle-
rin getiklerinin ve kendilerine benzeyen, dili insanla-
devrimci hareketlerinin bilincine Garibaldi'nin
belki de bu tr hareketlerin ilkiydi ve Napolili haydutlar bir
yandan Kutsal Kilise ile selamlarken onu da vgyle
Marksizm ile Bakunincilik ileride daha da etkili Fakat
kyl siyasal siyasal sola 1848'den
nce henz yeni yeni ortaya nk kyl isyan-
bir ayaklanmaya dntrecek olan burjuva ekonomisinin
toprak zerindeki kitlesel, etkisi kendini ancak ortala-
sonra, zellikle de 1880'lerin byk depresyonu
ve gerekten duyurmaya
IV
gibi, byk blmnde hukuk devrimi
ve bir ey, uzun olan
ok, bir tr yapay yer olarak geldi. Hatta bu durum,
Afrika ve Asya'da gibi, hukuk devriminin burjuva ekonomisi tara-
fethedilen btn bir burjuva olmayan ekonomiye yer-
lerde ok daha .
Cezayir' de fatih Fransa, mali olarak
desteklenen temeller zerine ve makul bir gelime gs-
teren bir din sisteminin kyl askerlerinin,
fethettikleri halk kadar okuryazar sylenir
22
) toplumu
gsteren bir yere ayak inan olarak grlen bu
' Bu topraklar, lkelerde ya da ritel olarak kiliseye
verilen topraklara gelmektedir.
176 DEVRiM AGI
okullar dini ait ne ne
de yasal olarak devredilemez niteliklerini
dan Genellikle gl dinsel kardelik topluluk-
[ yeleri olan okul yneticileri, fethedilmemi toprak-
lara gerek Abdlkadir'in isyan kuvvetlerine
Geri tam etkisini ok daha ileride duyuracak
bir zel mlk durumuna getirmek zere sistemli bir faali-
. yet Kabil ya gibi bir blgede, incir dek birey-
lerin mlkiyetinde bulunan arazi bir anariye
srklenmesini nleyen zel ve kolektif hak ve ykmllklerden mey-
dana gelen bir liberal anlayabilirdi?
Cezayir, 1848'de ancak fethedilebilmiti. O dnemde
nemli bir blm, bir kuaktan fazla bir
idaresinde bulunuyordu. yerlemecilerden kimse
ele geirmek kabaca mlkszletirme gibi bir sorun ortaya
Liberalizmin zerindeki etkisi, nce-
likle yneticilerin uygun ve etkili bir toprak vergilendirme yntemi
sonucuydu. Agzllkleri ve hukuksal bireycilikleri, felaketi
etken oldu. idaresi ncesinde Hindistan'daki toprak kira
sistemi, dnem dnem fatihleriri ama iki
yaslanan, geleneksel olmakla birlikte olmayan toplum-
lardaki toprak kiralama sistemi kadar toprak, -de jure ya da
de facto olarak- kendi yneten topluluklara (kabilelere, klanlara,
ky komnlerine, kardelik vs.) aitti ve devlet rnden
belli bir pay topraklar belli bir anlamda devredilebilir
ili kiler trnde de-
meler kira biiminde gerekte
ne toprak lordu, ne bireysel toprak mlkiyeri ne de kira sz konusuydu.
ilikilerde bildikleri trden dzenlemeler oturtmaya yeltenen
idareciler iin bu durumun ve ho bir yoktu.
girmi ilk byk blge olan Bengal' de
Mogul toprak vergisi, zemindar denen mltezimler ya da komisyoncular
Elbette toprak ver-
gisinde gibi) malikanesinin btn zerinden biilen bir
vergiyi deyen toprak lordunun bir dengi; vergi toplama iinin
kendisi dzenlenmesi gereken,
bulunan, gvencesini rejime verdikleri siyasal
destekte bulan bir gerekmez mi? Sonradan Lord olan
Teignmouth, Bengal'den toprak gelirinin zm'n
TOPRAK 177
ele 18 Haziran 1789 tarihli yle "Zemindar-
miras yoluyla kendilerine kalan mlkn, sahipleri olarak
gryorum ... ya da ipotekle elden bu
temel haktan ... "
23
denen bu sistemin
eitli biimleri, ileride ynetimi girecek
olan blgelerinin yzde 19'unda
Sonunda (Ryotwari) tam iine alacak
olan ikinci gelir sistemi trn, uygunluktan ziyade agzllk dayat-
Kendilerini, tamamen samirniyetsiz bir bir zamanlar btn
lkenin yce toprak lordu olmu bir olarak
gren idareciler, kk toprak sahibi ya da daha ziyade
olarak grdkleri her kylden tek tek vergi saptamak
gibi muazzam bir ie giritiler. Bunun yatan ve ifadesini
geen yetkili memurun malum bulan ilke, en saf haliyle
liberalizmdi. liberalizm, Goldsmid ve Wingate'in szle-
riyle, "ortak ortak olarak sahip olunan ya da ortak
varisler birka yerle toprakta
zel mlkiyerin kabul edilmesini;
na kiralarken (sahiplerinin kalmak zere) kira ya da
konusunda tamamen serbest toprak iin belirlenen vergi-
nin de pay edilmesi yoluyla ya da naklinde gerekli
gerektiriyordu.
24
Toplu vergilerin ky toplu-
olarak hi gereki bulmayan,
zamanda da (ki ok zel m lkiyetin en iyi garantisi
olarak gren ve savunan Madras Gelirler Dairesi'nin (1808-18) sert
ky tamamen edildiler. Sonunda
doktrinerlik ve agzllk ve Hintli kyller, 'zel mlkiyet'in
ltfuna terk edildi.
Bu ylesine oldu ki; Kuzey Hindis-
sonradan fethedilecek ya da igal edilecek blgesindeki (ileride
meydana getiren blgenin yzde 30'unu
toprak zmnde biraz biimiyle
yeniden sistemine dnld,ama bu kez zellikle Pencap'da
mevcut kyl ynnde abalar gze
Liberal gzetmeyen bir agzllkle birleerek, kyll-
zerindeki daha da Vergi, ykseltildi
(Bombay'dan elde edilen gelir, eyaletin 181 7-18'den drt
sonra ikiye Malthus'un ve Ricardo'nun Rant fay-
James Mill'in etkisiyle, gelir temeli
178 DEVRiM AGI
haline geldi. Bu toprak mlkiyerinden geliri,
ilgisi olmayan salt bir olarak grmekteydi. Basite, topraklar
daha verimli ortaya ve btn eko-
nomi iin sonular yaratacak biimde toprak el
O nedenle bu tmne el bir
olarak rehine almaya muktedir bir toprak aristokrasisinin
ortaya engellemenin lkenin zerinde hibir
etkisi yoktu. gibi bir lkede siyasal gc -top-
neredeyse milliletirilmesine varan- bylesi radikal bir zm ola-
ama Hindistan'da ideolojik bir fatihin despotik
bunu dayatabilecek gteydi. gibi, bu noktada iki liberal
sav kesiti. Onsekizinci whig idarecileriyle i
daha kkl ancak geinecek kadar retim yapan cahil
kk mlk sahiplerinin hibir zaman bir sermayesi oluturamaya-
ekonomiyi iyiletiremeyeceklerini ortak bir gr
olarak benimsediler. O nedenle bir toprak
(m terakki olmayan) sabit vergi tasarrufu ve iyile-
meyi tevik eden Bengal tipi zmler'den yana oldular. Byk
Mill'in bu idareciler, bir baka toprak sahibi
aristokrasi yaratma tehlikesine milliletirilmesini ve kk
kyl kitlesini tercih ettiler. Hindistan biraz olsun
re'ye benzeseydi, whig kesinlikle ezici bir ikna sahip olurdu
ve 1857 Hint sonra siyasal nedenlerle durumun byle
bir seyir grld. Deyim yerindeyse, her iki gr de
oranda stelik anayurtta Endstri Dev-
rimi'nin ortaya birlikte eylerin stn
olduka besili bir smrgeye sahip olan) Hindistan bl-
gesel giderek (her eyden nce bir rakip bir pazar, bir
gelir olarak Hindistan'a sahip) endstrisinin genel
tabi oldu. Bunun sonucunda denetimini
ve olduka yksek bir gelir vergisi getiren politika
lerden nceki geleneksel vergi gelirin te birini
vergi sisteminde standart temel, rnn
Ancak doktriner belirgin: bir yoksullamaya yol
ve 1857 ki vergi daha bir dzeye
ekildi.
Ekonomik liberalizmin
ne bir malikane sahipleri ne de bir yeoman-
lar Sadece kye baka bir belirsizlik, baka bir asalak ve
TOPRAK 179
smreliler yeni

soktu ve
mlkiyette bir el ve kyllerin
borlannda ve yoksulluklannda yol Cawnpore blgesinde
(Uttar Prade), Hindistan ele mali-
kanelerin yzde 84'nden toprak sahiplerine aitti. 1840'ta
btn malikanelerin yzde 1872'deyse yzde sahiplerince
te yandan 1846-7'de Eyalerlerinin (Uttar
Prade) nde 3000'den fazla malikane ya da ky (kabaca toplam sa-
bete ) ilk sahiplerinden 750'den tefecilerin
eline geti.
26
Bu dnemde yaratan
lanml ve sistemli sylenecek ok sz Barl,
daha gelikin kamu hizmetleri, idari verimlilik, gvenilir bir hukuk ve
yksek kademelerde n:amuslu bir ynetim getirdiler; ancak ekonomik
son derece belirgin bir Avrupa devletle-
rinin, hatta dahil Avrupa hkmetlerin idaresinde
bulunan btn lkeler sadece Hindistan, en byk ve ldrc
ki penesinden dnemlere ait istatistiklerden
yoksun olsak da, bu ileriki dnemlerinde bu artarak
sylenebilir.
Liberal toprak hukukunu uygulama byk
smrge de (ya da eski smrge), Latin Amerika idi. Burada
eski feodal beyaz smrgeciler istediklerini srece,
hibir zaman Yeriiierin temel kolektif ve komnal toprak tasarrufbiimle-
rine Oysa kurulan
devletler, Devrimi ruhuyla ve onlara esin olan
liberalleme srecini
Bolivar, Peru'da komnal bireylere buyurdu
( 1824) ve yeni cumhuriyederin liberalllerinin gibi,
mirasla ve devrini engelleyen kal-
Cumhuriyederin devasa haciendalar (estancia, finca, fundo)
toprak mlkiyetinin birimi olarak kalmaya devam ettilerse de,
soylulara ait serbest da malikanelerin belli oranlarda
yeniden ve yol Komnal mlk-
Iere ynelik tamamen etkisiz 1850'nin
kadar bu mlkler zerinde ciddi bir da Gerekte,
ekonomi politiklerini liberalletirmeleri, siyasal sistemlerini liberalletir-
meleri kadar Parlamentolara, seimlere, toprak yasalarma vs.
bu iler eskisi gibi devam etti.
180 DEVRiM AGI
V
tasarruf [kira] biiminde yaanan devrim, geleneksel top-
lumunda ortaya siyasal ynyd; yeni bir ekono-
misi ve dnya istila edilmesiyse ekonomik yn. 1787-
1848 dneminde bu ekonomik dnmn, gn makul boyutta seyret-
henz sylenebilir. Ondokuzuncu
sonlannda tanmda yaanan byk kntden nce, demiryolu
ve buhar h gemiler henz tek bir dnya yaratmaya balama-
O nedenle yerel ya da hatta blgeler rekabet-
ten byk lde Endstriyel rekabetse, daha
geni pazarlar retim yapmaya yneltmek ok ky
ve evde yapan henz gir e b ilmi
Yeni endstriyel rnlerinde, zellikle de Napoleon dneminde
eker uygulanan sonucu olarak eker
bilhassa ve patates gibi yeni yiyecek rnlerinde
bir ilerleme kaydedilmise de, -kapitalist blgeler
yeni yntemlerinin kye ok gereklemekteydi.
Bir toplumunda, tamamen ekonomik aralarla gerek bir tufan
yaratabilmek iin yksek dzeyde endstrilemi bir
ve normal gelimenin engellenmesi gibi bir ekonomik
konjonktr gerekti.
ve daha az lde olmak zere Hindistan'da byle bir kon-
jonktr ve byle bir tufan Hindistan'da olan ey basite
Uydu: elde edilen gelirlerin durumundaki geli-
mekte olan bir ev ve ky endstrisi birka on iinde neredeyse tmyle
baka bir deyile, endstrisizletirildi [ ].
1815 ile 1832 ihra pamuklu rnn
1.3 milyon 100.000 sterline derken, pamuklu rn
kat Daha 1840'ta bir gzlemci,
re'nin dntrlmesinin yol feci sonulara dik-
kati "Hindistan, bir lkedir; bu yana Hindis-
tan'da eitli ve oyun kurallanna
gre hibir lke onlarla ...
bir haline getirmek,

Bu betimleme
nk baka pek ok lkede gibi Hindis-
tan'da da, blgede ekonomisinin btnleyici bir
Bunun sonucunda endstrisizletirme, ky hasa-
dzensiz duruma getirdi.
TOPRAK 181
durumu daha dramatikti. Burada \kk ve ekonomik
geri bir nfus, son derece gvensiz koullarda geimlik
yapan ekim iiyle olmayan, genellikle
bulunmayan toprak olabilecek en fazla
(Ulster) lke, nceleri smrgesi
ticaret daha sonraysa endst-
risinin rekabeti yznden uzun zaman nce endstrisizletirilmiti. Tek
bir teknik yenilik -o zamana dek hakim olan iftilik trleri patates
ekiminin geirilmesi- nfus ta byk bir yol nkpatates
ekilen bir dnm toprak, bir dnm ya da pek ok
rnn ok daha fazla besleye-
bilmekteydi. Toprak mmkn
istekleri, yine bu ikincilerin de genilemekte olan
maddesi ihra eden yeni ifdikler kurmak iin emek gcne ihtiya
kk mlkierin teVik etti: 1841'de
Connacht'ta, bir dnmn kadar ok minicik
katmazsak, nispeten byk btn mlkierin yzde 64' be d-
nm n O yzden btn onsekizinci sresince ve ondo-
kuzuncu bu kk arazi zerinde, gnde kii
10-12 kilo patates pek az eyle beslenen ve -n
1820'lere kadar- biraz st, zaman zaman da ringa ta bakan,
Avrupa'da bir benzeri daha bulunmayan
bir halk ortaya

Endstrileme alternatifbir i da bu-
bu evrimin matematik kesinlikle tah-
mm etmek Nfus, son patates ekilebilir
arazinin felaket Fransa ile
bitiinden ok bir sre sonra byle bir ilk belirtileri grl-
meye hi
de zor bir bir de ve
ortalannda rnlere d adanan ve kt hasat, mah-
kum bir idam oldu. Ele dnem boyunca Avrupa
tarihinde grlm, gelmi en byk felaket olan 1847
Byk ne kadar yol hi kimse
tarafindan bilinmiyor, hibir zaman da olarak
kaba tahminlere gre, yznden bir milyon kadar insan lm, bir
o kadar kii de felakete bu lkeden 1846-1851 g
etmitir. 1820'de topu topu yedimilyonun insan yaa-
1846'da bu rakam belki sekiz buuk milyon
182 DEVRiM AGI
1851'deyse nfusu buuk milyona dt ve o tarihten sonra
dzenli olarak "He u dira fames!" diye bir papaz,
iin Galway ve Maya'daki kilisdere vaftiz edilmek zere hibir
aylarda, ton-
"Heu saeva hujus memorabilis anni pestilenta!"*
29
Hindistan ve 1789 ile 1848 tarihleri bir kyl olarak
yaamak iin belki de en kt lkelerdi; fakat te yandan da seme
olan hi kimse bir iisi istemezdi. Genel olarak,
ekonomik gler, de (toplanan vergilerden
cretlerini sbvanse ederek emekinin asgari cret iyi
niyetli fakat bir giriim olan) 'Speenhamland Sistemi'
(1795) yznden bu mutsuz durumunun ortalanndan
itibaren kabul edilir. Bu sistemin etkisi, iftileri daha
dk cretler demeye cesaretlendirrnek ve iilerinin moralini
bozmak oldu. ve cahilce
1820'lerde ilgili yasalara 1830'larda ve
1840'larda mlklere giriilen kundaklamalann ama hep-
sinden nce Kent'te patlak veren ve 1830'un sonunda
vahice halinde bir ayaklanma
olan umutsuz 'son emekileri grmek mmkndr. Eko-
nomik liberalizm, iilerinin sorununu, her zamanki ve
iileri ekonomik bir cretle i bulmaya ya da g etmeye
zorlayarak zmeyi nerdi. Grlmemi dzenleme olan 1834
tarihli Yeni Yoksulluk kilisenin asgari geim gvencesini
elinden ve (dncesizce ocuk sahibi olmak gibi duygusal ve
Malthusu iin iiyi ve
yeni kurulan atlyelerde durumunda iisine yar-
Ele dnemin kadar yoksulluk
harcamalar sratle (oysa en az bir milyon Briton
yoksullukla cebelleiyordu) ve iileri yava yava
kntye sefaletieri srd ve
1850'lere kadar zsel hibir iyileme
Belki en geri ve tecrit olm u blgelerde her zamankinden daha
kt olmamakla birlikte, iilerinin durumu her yerde son
derece ktyd. Talihsiz biimde patatesin kefedilmesi, Kuzey Avru-
pek ok blgesinde yaam gerilemesini
Prusya'da 1850 ve 1860'lara kadar belirli bir iyile-
"Heyhat, Heyhat, o unutulmaz
TOPRAK 183
me meydana gelmedi. Kk mlk sahiplerinin durumu dnemle-
rinde yeterince umutsuz olmakla birlikte, geimlik retim yapan kyl-
lerin durumu muhtemelen biraz daha iyiydi. Fransa gibi bir kyl lkesi-
nin, Napoleon sonra patlak veren genel knt-
den lkelere gre daha az etkilenmi muhtemeldi. Gerekten
de 1840'ta kendi durumunu
bir kylsnn, ikisinden hangisinin daha nokta-
hibir tereddt Bu arada te
iftiler, eski kyllerine bakarak orada

ve kyller ve uzun sre iin, kendi
iinde kylsnden daha uygar, temiz, tutumlu, ll
ya da iyi giyimli bir halk sylemeliyim ... Bu kyls,
lde pis ve miskin olan emekilerinin byk bir blmyle, geim
ciddi iinde bulunan, umutsuz ve durumdaki
yabani koullarda yaayan yoksul tam ... ".
H. Colman, The and Rural of France, Belgium, Halland and
(1848), 25-6.
9
Endstri
Bunlar, mhendisler iin gerekten de parlak
James Nasmyth, varyosun mucidi
1
Devant de tels timoins, o secte progresivve,
Vantez-nous le pouvoir de la locomotive,
Vantez-nous le vapeur et !es chemins de fer
A. Prommier
2
I
1848'e endstrilemi tek bir ekonomi o da
ekonomisiydi ve bu nedenle btn dnyaya egemen oldu. 1840'larda
ABD ile ve Orta bycek bir endstri devriminin
muhtemelen gemi ya da gemek zereydi. ABD'nin -Richard
Cobden'in 1830'larda tahmin gibi yirmi iersinde
3
-
ciddi bir rakip beklenmekteydi; 1840'lara
bir tek Almanlar oktan bir endstriyel ilerleme gstermek-
teydi. Fakat beklentiler, gereklemi demek
ve 1840'larda konumayan dnyadaki fiili endstriyel dn-
mler henz bir seyir gsteriyordu. 1850'de btn
bir Portekiz, ve btn Balkan
toplam demiryolu yz milden biraz ve
"Bylesi nnde, ey ilerici mezhep,
Lokomotifin gcn gklere
Buhara, demiryolianna vg
ENDSTRi DNYASINADOGRU 185
( ABD'yi saymazsak) Avrupa ki btn
toplam bundan da ile birka blgeyi
ekonomik ve toplumsal 1788'in dnya-
ok grlecektir. Dnya nfusunun byk blm,
nceden gibi, kylyd. 1830'da bir milyondan fazla nfusa
sahip tek bir kent (Londra), milyonu yine bir tane (Paris) ve
nfusu yzbini geen sadece ondokuz
kent
olmayan dnyadaki gzlenen bu ele
dnemin kadar bu dnyada meydana gelen ekonomik hare-
ketlerin, endstriyel retim ve retim dlerini ieren
yeni bir ritim iyi ya da kt
eski ritim denedeniyor gelmekteydi.
1857'deki gerek dnya patlak veren gerekse
yaanan felaketlerden olmayan yol belki de ilk
gibi, bu olgunun son derece uzun erimli siyasal
sonulan olmutur. 1780 ile 1848 endstriyel ve endstriyel
olmayan blgelerde ritmi birbirinden *
1846-B'de by{ik blmn kavuran ekonomik
eski tipte bir kntyd. Bir anlamda
bu iktisat biliminde ancien regime'in ekonomide grlen en son
belki de en kt kntsyd. endstrileme dneminin en kt
1839 ile 1842 tamamen 'modern' nedenlerden
yaayan iin durum byle (Ho de bu
dk birlikte grnmt).
toplumsal yanma 1842 ('buji olarak adlan-
Chartist genel grevinde
bu noktaya 1848'de teki endstri ekonomisi
Belika gibi de sadece uzun Viktoryan genileme
dneminin ilk devrevi [dnemsel] kntsn
da gibi, mukabil bir hareketi olmadan, devri-
min olma yoktu. ile
daki eitsiz gelimenin, olarak tek ayaklanmak
zorunda
Buna 1789'dan 1848'e kadarki dnemde kayda olan,
bu dnemdeki ekonomik sonraki ltlerle
Endstri sektrnn dnya zafer, bir kez daha bir tarzda da
olsa) dnya genelinde gsterme
1 86 DEVRiM AGI
kk olmalan temelden bir ortaya
Bunlardan ilki, nfus ilgilidir. Dnya nfusu -zellikle
de ifte devrimin yrngesine giren dnyadaki nfus-, 150 bir za-
man dilimi iersinde daha nce grlmemi bir iaretlerini
vermiti. Ondokuzuncu nce ancak lkeler nfus
na benzer bir eyler ve bunlar da gvenilirlikten uzak
bu dnemde nfusun hangi tam olarak
bilmiyoruz; ama tarihte kesinlikle bir benzeri daha yoktu ve (Rusya'da
gibi, o tarihe dek yeterince arazilerin ya da bo
yerlerin seyrek nfuslu blgeler en byk
ekonomik en gelimi blgelerde meydana gelmekteydi. Usuz
topraklann ve koca bir ekimine kap
gyle ien ABD nfusu, 1790-1850
kat artarak drt milyondan yirmi milyona Birleik
nfusu da, 1800-1850 iki kat, 1750-1850
kat 1846 tarihli gre Prusya'mn nfusu, (Finlandiya
da) Avrupa gibi, 1800-1846 neredeyse iki
Norve'in, Danimarka'mn, ve
pek ok blgesinin nfusu, 1750-1850 iki kat
fakat ele dnem boyunca bu fazla
ve Portekiz'in nfusu da te bir
mdahalesine ve siyasal geleneksel dng-
sel hareketinin, bu dnemde bulunan Manu
marnur idaresinin kne yol kadar, onsekizinci
ve ondokuzuncu balannda in nfusunun
grlyorsa da, yerler fazlaca bir bilgimiz
yok.** Latin Amerika'da nfus, muhtemelen nfus
benzer bir oranda gsterdi.
4
blgelerinde bir nfus
dair belirtiler yoktur. nfusu da byk
korumutur. Sadece bo yerlere yerleen beyaz gmenlerin
1790'da neredeyse hibir beyaz yerlemeci yokken 1851 'de
milyon yaamaya Avustralya'da gibi, ger-
ekten bir biimde
Ekonomik devrimin bir nedeni olmaktan ok bir sonucu olarak
grmemiz gerekse de, nfus ta ortaya bu dikkate artlm ekono-
' dek ilk nfus 1801 tarihlidir; yeterli denebilecek ilk ise 183l'de

in'de hanedanlar dnglerin tarihi 300 Manu
onyedinci iktidara geldi.
ENDSTRi DNYASINADOGRU 187
miyi byk lde nk o olmadan, byle bir
nfus ancak bir sre devam edebilirdi (Gerekten de nfus
srekli bir ekonomik devrimle da,
devam grlmtr). Nfus bymesi, daha fazla emek,
hepsinden nce de daha fazla gen emek ve daha fazla tketici demekti.
Ele dnemin insanlarla, gen ift-
lerle ve ocuklarla dolu, ncekilerden ok daha gen bir
byk ortaya ABD,
Belika, Fransa ve Almanya'da uzun olduka byk bir pratik
nem olmakla birlikte, demiryollan 1848'de henz emekleme
evresindeydi; fakat devreye girmesinden nce bile
eski ltlerle heyecan verici yeniletirmeler
Avusturya 1830 ile 184 7
saymazsak) varolan yollara 30.000 kilometre daha ekleyerek


Belika, 1830-:1850 yol
neredeyse iki bile, byk lde igali
sayesinde, iki katma Karayolu
her lkeden gibi daha dev ilerleyen ABD,
posta yol sekiz kattan fazla -1800'de 21.000 milden 1850'de
170.000 mile bytt.
6
bir kanallar sistemine kavu-
urken, Fransa (1800-47 toplam 2000 mil bir
kanal oluturdu; ABD de, Erie, Chesapeake ve Ohio gibi yaamsal
neme sahip su yollan toplam gemi 1800 ile
1840 iki geti; (1822)
ile birbirine bir boydan bir boya katetmeye
(Yelkenlilerle dokuz milyon tona 1840'da bu-
3 70.000 ton yk ta ama bu rakam ta kapasite-
sinin birini temsil ediyor da olabilir). Yine burada da Ame-
tm geride hatta en byk ticari filoya sahip
olmak bile
O zamanlar, ve kapasitesinde gerekle tirilen bariz iyiletir-
meleri de hafife almamak gerekir. Kukusuz Rus 1834'te St Peters-
bmg'dan Berlin'e drt gnde gtren yolcu hizmetlerinden daha
sz konusu fakat 1824'ten sonra Berlin
Magdeburg iki buuk gn yerine on be saatte alan (Fransa ve
kopye edilmi) yeni bir posta sistemi Rowland
Hill'in, 1839'da gnderilen postalardan standart bir cret konu-
Demirden gemiler bir kez dahaJngiltere'ye stnlk dek, 1860'larda
neredeyse
1 SS DEVRiM AGI
sundaki parlak buluu (1841'de yaplkan pulunda birlikte) ve
postayla gnderilen iki fakat bu iki-
sinden de nce, ve daha az gelimi lkelerde posta hizmet-
leri sratle 1830 ile 1840 Fransa'da gnderilen mektup
64 milyondan 94 milyona Yelkenliler daha
daha da gvenliydiler; ortalama olarak da daha byktler.
7
Her ne kadar gergin bir yay gibi nehirlerin zerine byleyici
kprler; byk yapay su ve limanlar; suda gibi kayan
muhteem tekneler ve zarif posta endstri en gzel
rnleri yer alsalar ve hep yle kalacak olsalar da, teknik
bu iyiletirmeler demiryollan kadar ilham verici kukusuz. Yolcu-
ve kenti taraya, yoksul blgeleri zengin blge-
lere aralar olarak son derece etkiliydi: Nfus artll
nedeni byilk lde nk endstri dnemi ncesinde nfu-
sun engelleyen ey, normal lm yksek
ok son derece yerel grngler olan- ve yiyecek
gibi dnem dnem yaanan felaketlerdi. (1816-7 ve
1846-B'de gibi neredeyse evrensel bir grng olan kt hasat
dnemleri bu dnemde dnyasmda daha az tehditkar ve
korkutucu bir hal bunun esas nedeni, elbette ynetimin ve idare-
nin genel iyiletirmelerin
daki bu (10. Blmle
nc byk btn sonucunda olarak
ticaretin ve gn hacminde gzlenen byk Elbette her yerde
ya da kyllerin ge
dair bir iaret gibi, byk Nijniy Novgorod her
getirilen da kayda bir sz konusu
di.8 Fakat ifte devrimin bir btn olarak
ve hareketi neredeyse bir 1816 ile 1850
be milyon kadar bydkleri topraklardan ay-
bete drd Amerika gitti). lkelerin kendi
iinde de muazzam lde bir i g hareketi 1780 ile 1840
arasmda toplam ticareti kattan fazla
1780 ile 1850 drt geti. Sonraki ldere gre bu rakamlar
elbette fakat -bu olarak
gibi- nceki ltlerle havsalaya gibi
1850 ile 1888 yirmi iki milyon g etti ve 1889'da toplam
ticaret, 1840'taki 600 milyon sterlinle 3 milyar 400
milyon sterline
ENDSTRi DNYASINADOGRU 189
II
Daha da nemlisi, -ele dnemde bir tarihinin, zel
ilgi ne olursa olsun farketmemesi bir dnm
turan- 1830'lardan sonra ekonomik ve toplumsal gzle
grlr biimde ve Kendi sonra ne
1810'larda ekili iki gemi
yedi kat ve genelde gelecekteki kapasitesi da bir
fikir veren ABD tutulursa, Devrimi dnemi ve bu dnemin
byk bir ilerlemeye yol
(Sadece buhar gemiler, retimin ilk biimle-
rinden olan Oliver E bir zerinde allan un
ni, bu dnemin Amerikan yenilikleridir). Daha sonra ortaya
olan pek ok endstrinin, zellikle de endstrinin temelleri Napoleon
dnemi olmakla birlikte, her yerde yol
aan sona ermesiyle birlikte uzun sre devam ettire-
medi. 1815-1830 btn bir dnem, aksiliklerle dolu, en iyi halde
aksak bir hakim bir dnemdi. Devletler, maliye-
lerine -normal olarak bir deflasyonla- bir ekidzen vermektey-
diler (Buna son olarak 1841 'de Ruslar Endstriler,
ve rekabetin darbeleri sendelemekteydi; Amerikan
pamuk endstrisi ok bir darbe yedi.
1828'e kadar nfusu, kentlerin nfusu kadar byd.
zellikle Almanya'da Ne var ki, korkun bir
olan ekonomisi ekonomiler dahil bu d-
nemin ekonomik bymesine bakan hi kimse
yacak olsa da, ok ve belki ABD bir lkenin endstri
devriminin hkmedebilir. Yeni endstrinin
bir gstergesine 1820'lerde ABD ve Fransa
geri makinelerin buhar gcnn
istatistikilerin dikkatini ekmeyecek kadar kkt.
1830'dan sonra (ya da o tarihlerde) durum ve kkten
o kadar ki, 1840'a zg toplumsal
sorunlar -yeni proletarya, kontrolden duyulan
korkular-, Avrupa'da ciddi konu olan ve
yneticilerin kabusu haline gelen 1830 ile 1838 Beli-
ka'daki makinelerin iki beygir gleri neredeyse
354 ki 11.000 beygir gc ediyordu,
712 oldu; bu da 30.000 beygir gc demekti. 1850'de kk olmakla
190 DEVRiM AGI
birlikte o dnemde ok byk oranda endstrilemi olan bu lkede
neredeyse 66.000 beygir gcne sahip 2300 makine

ve
6 milyon ton (1830'dakinin kmr retimi
1830'da Belika madencilik endstrisinde tek bir anonim
irket bulunmazken, 1841'e kmr retiminin yan-
bu irketler gerekletirmeye
Fransa, Alman devletleri, Avusturya ya da bu yirmi iersinde mo-
dern endstrinin temellerinin baka herhangi bir lke ya da blge
iin de benzeri rakamlar vermek olabilir: Almanya'da
Krupps ilk makineyi 1835'de kullanmaya Ruhr'un byk
kmr havzalannda ilk kuyular, 1837'de ve kmr ilk
1836'da ekierin byk demir merkezi Vftkovice'de, ilk hadde-
hanesi 1839-40'ta Lombardiya'da kuruldu. Gerek anlamda kitlesel bir
endstrileme dnemi, -Belika ve belki de Fransa 1848 sonra-
kadar ortaya bundan sz etmek haydi haydi
1830-48 dnemi, endstri blgelerinin, o gnlerden g-
nmze dek gelen nl endstri merkezlerinin ve irketlerinin
fakat bunlar, yetikin henz gen
bile 1830'lara dnp bakan bizler, bu heyecan verici teknik
deneyimin, elde ettiklerinden memnun olmayan ve yeniliki giriimlerin
ikiimin ne anlama biliyoruz. Bu, orta
yerleime demekti; fakat Cyrus McComick'iri ilk
dveri (1834) ve 1838 'de ilk 7 8 kil e Chicago' dan ya gnde-
rilmesi, ancak 1850 olmak tarihteki yerleri-
ni 1846'da yi bierdver retme iine kalkan fabrika,
yine de cesaretinden tr "Bierdver yapmak gibi
riskli bir ie giriecek yeterince cesarete ve enerjiye sahip kimseler bulmak,
iftileri rnlerini bierdverlerle ya da bu tr yeniliklere
bakmaya ikna etmek kadar zor bir iti."
10
Bu, sistemli olarak demir-
yolu Avrupa'da endstrilerin ve teknik-
lerinde bir devrim demekti; fakat Pereire kardeler, 1851'den sonra mali
sermayenin byk maceraperesderi olarak ortaya endst-
rinin, garantr olarak hareket eden (ve hi gerek yokken 1830'da yeni
kurulan hkmetine boyun olan) en zengin bankerler
btn kapitalistlere son derece uygun koullarda yer
olan bir 'bor alma, verme brosu' kurma pek fazla ilgi gster-
memiz gerekmeyebilirdi.
11
gibi, bu endstrileme hamlelerine, tketici mallan
-genellikle tekstil, ama de maddesi- yol fakat
ENDSTRi DNYASlNADOGRU 191
sermaye da -demir, elik, kmr vs- uzun ilk
endstri devriminde daha nemliydi: 1846'da Belika'da
endstride yzde 17'si, sermaye endstrisinde
buna bu rakam, yzde 8 ile 9
1850'de Belika endstrisinin toplam buhar gcnn drtte , maden-
cilik ve metalrji
2
gibi,
yeni endstri -fabrika, demirhane ya da maden- ortalama
olarak olduka kkt ve fabrikalada talepleri sayesinde by-
m ve sonunda her ikisinin gelimesi silinip gidecek olan,
teknik devrim eve i alan ya da taeronluk yapan
gerekli byk bir ucuz emek kitlesiyle
Belika'da (1846) bir ynl, ketenli ve pamuklu iletmesinde
an ortalama 30, 35 ve 43; (1838), tekstil
ortalama sadece 6-7 idi.
3
te yandan endstrinin yerlerde
daha fazla gsteren iaretler yle
ki kimi zaman bir evrenin bir ada durumunda olan,
nclerinin deneyimlerinden yararlanan, daha gelimi teknolojiye daya-
nan ve genellikle hkmetlerden byk destekler gren bu blge-
lerde endstrinin beklenir. Bohemya'da (1841) btn
pamuk hkme makinelerinin drtte , her birinde 100
imalathanelerde; da, her birinde 200'
on be imalathanede

(te yandan 1850'lere

kadar neredeyse btn dokuma ilemi, el tezgahlannda
Yeni yeni ne olan endstrilerdeyse durumun byle
ok daha 2000 kii Seraing'deki Cockerill fabrikalan
gibi endstri devlerini saymazsak, ortalama bir Belika dkmhanesinde
(1838) 80 ii, ortalama bir Belika kmr madeninde (1846) 150 kadar
ii
Demek ki, endstrinin adalada bezenmi bir dizi gl
lkeyi bir gl gibi dnrsek, bu adalar endstri
kentlerini, (Almanya ve Bohemya pek bildik bir grnt olu-
turan kyler gibi) ya da endstri blgelerini
(Fransa' da Mulhouse, Lille ya da Rouen; Prusya'da -Frederick Engels'in
pamuk dindar ailesinin Elberfeld-Barmen ya da
Krefeld; gney Belika ya da Sakson ya) temsil etmekteydi. za-
mevsiminde satmak zere mal reten kyllerin ve evde
allan geni kitleyi gl olarak kabul edersek,
adalar, eitli byklkteki imalathaneleri, madenieri ve
dkmhaneleri temsil etmektedir. Bu manzara iinde su, hala byk bir
192 DEVRiM AGI
yer igal etmektedir; ya da -bu benzetmeyi biraz daha uydu-
rursak- endstri ve ticaret merkezlerinin kk lekli ya da
retim yapan evirmitir. Yine
daha nceleri feodalizmin olarak kurulmu
ev ve endstriler de ve Silezya'daki
keten retimi gibi- ve trajik bir biimde yok oldular.
16
Tketim,
gereksinimlerini ve genel hizmetleri zere emekiler-
den ve zanaatkarlardan oluan muazzam bir nfusu
birlikte, byk kentler ok fazla endstrileIDi Lyon
dnyada lOO.OOO'in nfusa sahip kentler
ve Amerikan endstri merkezleri
1841 'de Milana'da sadece iki kk Gerekten de
kadar de- tipik bir endstri mer-
kezi, kk ya da orta lekli bir tara ya da kylerden oluan
bir topluluktu.
Bununla birlikte, bir nemli -belli llerde de Ameri-
ka' daki- endstrileme, zel giri-
im eliyle gelimesinin n elv eri li olmaktan ok
gibi iki sren yava bir
evresinden sonra, hibir retim faktrnde gerek bir sz konusu
gibi, tam gelimesi nnde gerek anlam-
da bir kurumsal engel de bulunmuyordu. Baka yerlerde durum
byle Almanya'da bariz bir sermaye Al- -
man orta varolan byleyici sadelikteki
i dekorasyon u da olsa, gzel bir biimde dntrlm) mte-
yaam bunun bir Weimar'daki evi, Clap-
ham mezhebinin bankerlerinin aan -ama
ok da amayan- Goethe'nin, o gnn Alman lleri ger-
ekten ok zengin bir adam zaman
1820'lerde Berlin'deki saray hatta prensesler, btn boyunca
basit pamuklu elbiseler giyerlerdi; kazara ipekli bir elbiseleri olursa
zel durumlar iin ve
gelenekselionca sistemi, hala kapitalist i ya am har e-
ketinin ve btn ekonomik yolunda
Geri yesi olduklan loncalar hatta dnemin yerel ka-
glendirilmiti, ama 1811'de Prusya'da bir zana-
bir loncaya ye olma Baka yerlerde
Gewerbefreiheit'in {ticaret serbestisinin] lkeye tam girii iin 1850'leri
beklemek gerekti.
ENDSTRi DNYASINA DOGRU 193
Her biri kendi denetim ve yerleik sahip olan
kk devlet, hala ussal gelimeye kstek
kendi ve 1818 ile 1834 stratejik konu-
munun genel
bir gmrk bile bir zaferdi. merkantilist
ister olsun her bir hkmet, en basit konularda bile toplumsal
yaranna olmakla birlikte zel giriimi adeta ha-
linde dzenlemeler ve idari denetimler Prusya devleti, el retimi-
nin kalitesini ve el rnlerinin keten dokuma ev
endstrisinin faaliyetlerini ve Ren'in sahiplerinin
ilerini denetimine Kmr madeni amak iin hkmetin izni gerek-
gibi, sonra da bu izin geri
ki baka devlette de benzerleri bulunabilecek) bu
koullar endstriyel gelimenin olduka bir
yol izlemesi gerekti. her hkmetler, sadece
bunu yapageldikleri iin yapmak zorunda endstrinin
gelimesi byk oranda kendi ellerine Birleik Hollanda Kral-
I. William, 1822'de, yzde 40 kadar hissesi krala ait, yzde
5 hissesi de devlet sahibi olan Socieri
Generale pour favoriser l'Industrie Nationale des Pays kurdu. Prusya
devleti, lkenin madenierinin byk bir iletmeye devam etti.
btn yeni demiryolu sistemi, hkmetlerce ve fiilen
onlar ina edilmediyse de, son derece elverili ve
garantileri hkmetler tevik
edildi. Gerekten de o gne dek demiryolu sistemi
riski stlenen ve kar elde eden; ve giriimcilere
bonolar ve garantiler biiminde hibir tevik grmeyen zel giriimciler
tarafindan gerekle tirilen tek lkedir. Demiryolu ilk ve en iyi ekilde
planlayan lke Belika idi; bu yeni kurulmu lkeyi, Hollanda'ya
dayanan (esasen su yoluyla sisteminden kurtarmak iin
balannda Muhafazakar byk burjuvazinin gve-
nilir speklatif
siyasal glkler, Ticaret 1833'te karar
demiryolu geciktirdi; yine devletin 1842'de ku-
karar ve Avusturya
demiryolu ebekesi de kaynak yznden ertelendi.
Benzer nedenlerle kapitalist giriim, ticaretle
ve ilgili yeterince modemletirilmi yasalara ve mali
ok daha fazla Devrimi her ikisini
194 DEVRiM AGJ
de Yasal olarak szleme garanti eden, palieleri
ve ticari ve ve
btn Avrupa' da benimsenen societe anonyme ve commandite gibi) anonim
irketlerle ilgili dzenlemeler getiren Napoleon bu
btn dnya iin bir model haline geldi. devrimci gen Saint
Simonculann, Pereire kardelerin beyinlerinden endstri-
nin mali gereksinimlerini dnkaralar da lkeler tara-
memnuniyetle kabul grdler. byk
olmak iin, 1850'lerin ekonomik patlama beklemek gerekti; fakat
daha 1830'larda Societe Generale, Pereire kardelerin
trden bir yaama geirdi ve (geri
byk bir blm henz onlara kulak vermiyordu ama) Hollanda'daki
bankerler de Saint-Simoncu fikirleri.benimsediler. znde bu fikirler,
endstrinin gelimesine gitmeyebilecek ve sahipleri tara-
nereye tam olarak bilinmeyen lke iindeki eitli
sermaye bankalar ve trstleri yn-
lendirmeyi 1850'den sonra bu durum, banker
kadar olarak da hareket eden ve bylelikle endstriye egemen
olan ve sermayenin ilk byk
(zellikle Almanya'ya) zg bir haline geldi.
III
Ne var ki, bu dnemdeki ekonomik gelime, muazzam bir paradoks
Fransa. zerinde hibir lke Fransa'dan daha iler-
leyemezdi. Daha nce de gibi, Fransa kapitalist gelimeye
son derece uygun kurumlara sahipti. Giriimcilerinin ve
Avrupa'da bir benzeri yoktu. Allveri rek-
ilk bulan ya da gelitiren ve bilimin kabul eden;
Nicephore Niepce ve Daguerre ile Leblanc'la soda ilemi,
Berthollet'le klorla sistemi, elektro kaplama, galvanizleme gibi
her tr teknik ve gerekletiren oldu.
bankerler, en bankerleriydi. lke, teknik yar-
her hatta 1850'den sonra London General Omnibus
Company gibi yollarla bile ihra byk miktarda sermaye
rezervine sahipti. 1847'de 2 milyar 250 milyon frank lke
gnderildi
18
ve bu rakam sadece herlke-
den fersah fersah daha Paris, mali sermayenin Lond-
biraz gerisinden gelen bir merkeziydi; hatta 184 7' de
ENDSTRi DNYASINA DOGRU 195
gibi dnemlerinde Londra'dan bile gl
1840'larda -Floransa'da, Venedik'te, Padua'da, Vero-
na'da- gaz irketlerini kurmu ve Cezayir, Kahire
ve kurmak zere anlamalar
(Almanya ve Avrupa neredeyse
btn finanse etmekteydi.
Oysa gerekte ekonomik gelimesi, temelde lkele-
rinkinden belirgin lde yava seyrediyordu. Nfusu yava byk
gstermedi. kentleri (Paris ok gsterisiz
bir biimde geniledi; hatta 1830 ilerinden adeta
bzld. endstriyel gc, kukusuz
btn lkelerinkinden daha bykt
tmnn sahip kadar bir buhar gcne tek sahipti-, ancak
grece olarak zemin kaybetmiti, Almanya
daysa kaybetmek zereydi. Fransa, gerekten de stnlklerine ve ilk
harekete geen lke hibir zaman Almanya
ve ABD'ye benzer byk bir endstri devleti haline gelemedi.
Bu paradoks u!). nceden gibi (80-8 1. sayfala-
ra Kurucu Meclis'in Robespierre eliy-
le yitiren, bizzat Devrimi idi. Fransa ekonomisinin kapitalist bl-
m, ve kk burjuvazinin hareketsiz temel ze-
rine dikilmi zgr iileri, azar azar kent-
lere baka yerlerde ilerici sanayicileri zengin eden standarda
ucuz ma:llar, yeterince byk ve genileyen bir pazardan yoksundu.
ok byk bir sermaye birikimi ama ev endstrisine
ya iin bir neden

giriimciler, kitlesel tke-
tim iin lks mallar imal ettiler; bankerler de lke iindeki
endstrileri zel giriimle ekonomik
byme, ancak bu ikincisi birincisine i biimlerinden daha yksek
karlar birlikte yrr. Geri bu zellik Fransa sayesinde baka
lkelerin ekonomik bymesini tevik etti, ama Fransa'da byle
tam ters ucunda ABD Bu lke, sermaye
ekmekle birlikte, her miktarda sermaye ithal etmeye
de ihra etmeye ABD, vahim bir insan gc
iindeydi; oysa ve Almanya, patlak
veren byk sonra milyonlara varan fazla nfusunu ihra edi-
yordu. ABD'de teknik beceriye sahip yeterli insan yoktu, ama o
da -Lancashire pamuk iileri, Galli madencilerve demirciler-,
blgelerinden ithal edilebilirdi ve
196 DEVRiM AGI
zg, emekten tasarruf ve hepsinden te basitletiren
makineler icat etme zaten oktan yerlemiti. ABD, sadece usuz
ve amak iin gereken ula-
lffi ve yoksundu. Her ne kadar gmenler, hk-
metler, misyonerler ve tacirler, Pasifik' e kadar karadan
ya da en dinamik ve ikinci byk ticaret filosunun
ticaretlerini Zanzibar' dan Hawaii'ye kadar okyanusun
olsalar da, salt ekonominin isel genilemesi bile, ekonomisini neredeyse
lde bytmeye yeterliydi. Pasifik ve Karayibler ise uzun za-
Amerikan seilmi olu turmaktay
Bu yeni cumhuriyetin her kurumu, sermaye birikimini, ve
zel girihni esaretlendirmekteydi. Sahil kentlerine ve yeni igal edilmi
i blgelerdeki eyaletlere yerlemi devasa yeninfus, kiisel,
eve ait ve iftlik ekipmanlar talep etmekteydi ve ideal trdelikte
bir pazar ve giriimi byk dller bekliyordu:
Buhar geminin ( 1807-13), ( 1807), vida yolu ama maki-
nesinin (1809), takma diin (1822), (1827-3 1), toplu taban-
(1835), daktilo ve diki makinesi fikrinin (1843-6), rotatifin (1846)
ve iftlik birok mucitleri, bu dllerin peinde
komU Gerek ba dndrc 1860'tan sonra ulaacak
olsa da, bu dnemde hibir ekonomi Amerika gibi genilemedi.
ABD'nin, ok gemeden dnya bir ekonomik g
olma konumuna ykselmesinin nnde sadece bir tek byk engel
Endstri ve iftlik lkesi olan kuzey ile yan smrge durumundaki gney
atlma. nk Kuzey, Avrupa -zellikle sermayesinin,
ve becerisinin ;,_imetlerinden (bu
pek ithal edebilmi) Gney, tipik bir biimde
bir ekonomiydi. Gneyin, tam da bymekte olan
ihtiya neredeyse btn
ynlde Arjantin'in ette gelitirmekte
benzer bir Gney, 'ye pamuk satma-
ve ucuz olanak veren serbest
ticaretten Kuzeyse, neredeyse en (1816) berisanayicisi-
ni mmkn koruyordu;
Kuzey ve Gney, topraklar
iin ekime halindeydi; biri, kle plan tasyonlan ve kendine yeterli geri
kOndulan kurmaktan, teki mekanik bierdverler getirmekten ve
mezbahalar kurmaktan ve bir batan bir baa geen de-
miryolu kadar Middle West'in
ENDSTRi DNYASINADOGRU 197
Mississipi kontrol eden Gney, ekonomik elinde tutu-
yordu. Amerikan ekonomisinin Kuzeyin kapitalizmi eliyle ve
onun denetiminde birlemesine yol aan 1861-5 Sava-
kadar
grl gzlemcilerin, devasa nfusu, ve
er ge yere farketmi
dnya ekonomisinin gelecekteki bir baka devi olan Rusya, henz ekono-
mik ihmal edilebilir bir lke Onsekizinci
iverenleri toprak ve feodal tccarlar,
sertler olan madenler ve imalathaneler ya va ya va kmekteydi.
Yeni endstrilerse -evde kk lekli tekstil ileri-, ancak
1860'larda gerekten dikkate bir genileme gstermeye
Hatta verimli kara toprak pamuk
bile, ancak bir gelime gsterebildi. Rus daha ok gelime
kaydetmekteydi; fakat kuzeyde dan gneyde Balkan yanm-
dek geri byk ekonomik dnm
henz Yine Katalanya ve Bask lkesi gibi bir iki
yer Gn(!y ve da durum Hatta ekono-
mik ok daha byk boyutlarda Kuzey
bile bu dnm, imalat ok (her zaman bu blgede sermaye
ve kapitalist giriim iin en byk yeri olan) ticaret
ve ok daha belirgindi. Fakat o hala tek endstriyel
g oluturan kmrdeki kronik btn Gney Avru-
pa'da btn bu gelimeleri zora
Demek ki bir blm endstriyel g olma ynnde ilerler-
ken, blm geri Fakat bu iki grng birbiriyle ilikisiz de-
Ekonomik durgunluk, atalet, hatta gerileme, ekonomik ilerlemenin
rnyd. nk grece geri ekonomiler, yeni zenginlik, endstri
ve ticaret merkezlerinin gcne -ya da durumlarda
direnebilirlerdi? blgeleri,
fiyat btn rakiplerini ekarte atlyesi
olmak, onlara uygun dmekteydi. (ya da
mamul rnleriyle, konusu olmayan daha az
gelimi lkelerin yiyecek ve belkimaden cevheri retmek zorunda kalma-
daha bir ey "Gne" diyordu Richard Cobden
"sizin kmrnzdr. Yerel byk toprak
hatta ilerici iftilerin ya da iftlik sahiplerinin elinde yerlerde,
bu im ekli her iki tarafa da uymaktay Kba' daki plantasyon sahip-
leri, ekerden kazanmaktan ve eker
198 DEVRiM AGI
mmkn rnler ithal etmekten son derece memnundular.
Yerel seslerini duyurabildikleri ya da yerel ynetimlerin
dengeli bir ekonomik gelimenin ya da sadece
takdir edebildikleri yerlerde, bu dzen ok da gllk
Her zaman gibi felsefi cana
Alman Fecierick List,
ya da tek endstri gc haline getiren bir ekonomiyi reddede-
rek yana daha nce gibi -iin
felsefi da biimde
Btn bunlar, kk bir nc
endstrilemenin ona rol kabul ya da reddedebilecek kadar
siyasal ve gl bir ekonomiyi Smr-
gelerde gibi, ekonominin yerlerde byle bir
seim yoktu. gibi, Hindistan, endstrisizletirilme
sreci iinde bu srecin daha da
nk orada yerel ynetici Mehmed Ali, sistemli biimde
lkesini modern bir lke haline, yani eylerin endstriyel
bir ekonomi haline getirmeye Sadece (182l'den itibaren)
dnya iin pamuk retimini cesaretlendirmekle 1838'de,
bin iinin endstriye 12 milyon s terlin gibi
mayacak bir miktarda sermaye de kendi
ne olurdu bilemeyiz. nk olan Uydu: 1838 tarihli TrkAn-
tccarlan bu lkeye soktu ve bylelikle Mehmed Ali'nin
ticaret zerinde tekelin temelleri oyuldu; ve 1839-41 'de
yenilmesi, Mehmed Ali'yi ordusunu kltmek zorunda
bylelikle Mehmed Ali'yi endstrilemeye iten gdnn byk
blm de ortadan

Bu olay, ondokuzuncu sava

gemilerinin bir lkeyi ticarete, yani dnyanm endstrilemi blmnn
stn rekabetine ne ilk ne de son sonunda
himaye rejimi dnemindeki bakan biri, bu lkenin,
elli nce -ve Richard Cobden'i tiksindirecek biimde*- ekonomik
geri modern bir yolu arayan ilk beyaz olmayan devlet
zorluk ekecektir.
ifte devrim btn ekonomik sonulan arasmda en derin ve
en sonuca sahip olan, 'gelimi' ve 'az gelimi' lkeler
bu blnme oldu. Kabaca bir ifadeyle, 1848'de hangi lkelerin birinci
"Btn bu viranelik, bize gereken en iyi ham pamukla el ele gidiyor ... Burada
hi de bir zarar sz konusu nk tam da bu imalathandere sokulan kimseler topraktan
Morley, Life of Cobden, 3. Blm,
ENDSTRi DNYASINA DOGRU 199
gruba ye belli olmutu: Avru-
pa, Almanya, Kuzey ve Orta blmleri,
ya, ABD ve belki bir de konuan gmenlerin smr-
geler. Fakat lde, ufak tefek teki
blmlerinin geri ya da ihracat ve resmi
ya da sava gemilerinin ve askeri seferlerinin askeri
ekonomik de 1930'larda
'geri' ve 'ileri' bu uurumu aacak aralar gehtirmesi-
ne kadar, dnya sakinlerinin ile varolan bu
blnme, geilemez ve bymeye devam eden bir uurum
olarak Yirminci tarihini bundan daha kesin bir biimde belir-
lemi bir baka olgu daha yoktur.
lO
Yetenekliler e Ykselme
Bir gn, bu orta mensubu beylerden biriyle Manchester'da yrnyordum. Kendisine,
teneke mahallelerden sz edip, dikkatini kentin fabrika
bu blmnn durumuna ektim. bylesine berbat bir kent
belirttim. dinledi ve aynlmak zereyken, ''gelin grnn
ki byk blm burada Size iyi sabahlar efendim!" dedi.
F. Engels, Durumu
1
prevalut parmi les nouveaux financiers de faire pubier dans es journaux le
menu des diners et es noms des convives.
M. Capet1gue
2
I
Bir devrimin hangi resmi kurumlan ya da hangilerini
fakat bu kurumlar devrimin ls
Fransa'da devrimin sonucu, aristokrat topluma son ver-
mek olm u tur; ama n vanlar ve baka gzle grlr alametle-
riyle ve genellikle bu tr hiyerarilerin ilk
olan 'kan model olarak alan toplumsal stat hiyerarisi anla-
bir 'aristokrasi'ye Bireylerin, kiisel yetenekleriyle yksel-
meleri zerine kurulmu toplumlarda, bu tr gzle grlr ve yerleik
iaretleri ho Napoleon bile, 1815'ten sonra
srdrebilmi eski aristokratlada birleen resmi bir soyluluk tr
ki aristokrat toplumun sona ermesi, aristokratik nfuzun sona
ermesi gelmemektedir. Ykselen kendi servet ve g
sembollerini, eski stn yerle tirdikleri lks ya da atafat
ltleriyle grmek istemeleri Yeni zenginleen Cheshire kuma-
"Yeni bankerler yemek ve mdavimlerin gazetelerde
yrd."
YETENEKLiLERE YKSELME Ol.ANAGI 201
Napoleon dnemi sava zenginlerinin baron
na bir bimeleriyle ya da burjuva "kadifeler,
aynalar, XV. Louis iskemle ve kt taklitleriyle" dolup
"aristokrat ruhundan yoksun biimde hizmetilere
ve atlara" sahip nedenle, 1840'lardan sonra bu amala
srekli artan grg ve kibar anlatan kitaplar
okuyarak oldular. Kim bilir toplumun neresinden
"tiyatrodaki locama btn opera drbnleri zerime evrilir,
neredeyse krallara bir alkl

diyerek bbrlenen bir banker-
den daha gururlu biri olabilir mi?
te yandan, Fransa gibi saray ve aristokrasi derinlemesine
biimlendirilmi bir kltrn, zerinden bu kolay
dz (on yedinci aristokrat yazaria-
kadar geri gtrlebilecek olan) kiisel ilikilerin psikolojik
zmlemelerine olan belirgin ya da onsekizinci zg
cinsel birliktelikler ve saklanmaya gerek duyulmayan metresler,
'parizyen' burjuva bir haline geldi. Eskiden
resmi metresleri olurdu; imdi onlara iinde da
Kibar fahieler, hizmetlerini, harcaml
gen hovardalar kadar, hizmetlerinin deyebilecek bankerlerlere
yapmak zere sundular. Rus Devrimi'nin ondoku-
zuncu burjuvazisinin 'iyi edebiyat'a tutumunu ve klasik baleyi
bir sadakatle nedenlerle, Devrim'i de
pek ok yoldan ve biimde kltrnn aristokratik zelliklerini
bir iersinde korudu. Onlar, gemiin arzulanan bir
olarak devrim ve bylelikle evrimin
erozyona devrim korundular.
Ne var ki, 1832'de Brestli meru aziine
olarak grm olsalar da, eski rejim lmt. Kyl-
ler biimsel cumhuriyetilik, J akoben ve uzun
blgelerin tesine gemekte
yordu; fakat 1848'de ilk gerek genel seimde.lejitimizm
de ve daha yoksul blgelerle
Modern tara siyasal esas itibariyle daha o dnem-
de belli olmaya Toplumsal daha yksek
Bourbon Restorasyonu, eski rejimi geri getiremedi; ya da daha
X. Charles bunu yapmaya edildi. Restorasyon
toplumu, srgnden dnen dklerden ok, kapitalistlerinin
ve kariyeristlerinin, Sorel'inin toplumuydu.
202 DEVRiM AGI
gznde tten 1780'lerin ile jeolojik bir
1780'lerln aristokrat olmayan baan sahibi Figaro'sun-
dan ok 1880'lerin tipik Bel-Ami'sine, hatta 1940'la-
Hollywood'una zg bir sima olan Sammy Glick'e daha
Tek szckle, devrim Fransa toplumu [sosyetesi], ve
itibariyle O, parvenunun, yani kendi kendilerini
yetitiren [sonradan grmelerin] toplumuydu; geri bu durum,
lkenin bu gibi insanlar yani lkenin
ya da cumhuriyeti dnemler ok belli olmuyordu.
1840'da asilzadelerinin eski soylu ailelere mensup
bize ok fazla devrimci grnmeyebilir; ancak teki 1789'da
halk gelme kimseler dnemin burjuvazisine,
zellikle geri varolan toplumsal tabaka;
nitelikteki toplumsal hiyerarilere zendikleri bir ok
daha bir gerek olarak grnmtr. kadar
tam sonradan grmelerin cenneti haline gelemeyecek olsa da,
"iyi ldklerinde Paris'e giderler" deyii, Paris'in ondoku-
zuncu konumunu ifade etmektedir. Londra, hatta Viyana, St
Petersburg ya da Berlin bile, en ilk ku ak boyunca, henz
her eyi bakentlerdi. Paris'te ise parayla
cak hemen hibir ey
Yeni toplumun bu Fransa'ya zg bir-durum De-
mokratik ABD'yi bir yana koyarsak, yeni toplum ya da
Alak lkeler' dekinden daha derin olmama ka birlikte) yzeysel yn-
lerden Fransa'da hem daha aikar hem de daha resmi bir nitelik
byk Wellington Dk'ne hizmet eden (daha
nce de Talleyrand'a hizmet etmi olan) Careme ya da Reform Klb'nde
Alexis Soyer gibi, hala soylulara hizmet etmekteydi. Fransa'daysa
Devrim i lerini kaybetmi halka
lokantalar faaliyetteydi. klasik
yemeklerini bir yer alan U ibareden
de "Eski subaylardan, Provence Kontu ... , imdilerde
Richeli u no. 26'da bulunan La Grande Taverna de Londres Lkan-
iletmecidir".
4
Restorasyon dneminde icat edilen ve 1817'den
sonra Brillat-Savarin'in Almanach des [ Oburlar Alma-
yer alan bir tr olan obur, ev sahibelerinin gzlerini zerinde hisset-
meden akam yemeklerini yemek zere Cafe Anglais ya da
Cafe de 'Paris'e hala bir
svg ve siyasal Oysa Fransa'da Emile Girardin (1836),
YETENEKLiLERE YKSELME Ol.ANAGI 203
reklamlardan gelir elde etmeyi ve dedikodulada, tefrika romanlada ve
baka numaralada okurlan ekmeyi uman siyasal ama ucuz modern bir
gazete -La Presse- kurdu.* (Bu kuhilu alanda
bugn bile [gazetecilik] ve publicity [aleniyet],
Almancadaki Reklame ve Annonce gibi szcklerin bel-
lidir.) vgyle moda, vitrinler, 1820'lerin
rn Aristokrat toplumsal stats bak-
srlerin ve jokeylerin statsne bir dnemde,
Devrimi bir kariyer olan tiyatroyu 'iyi toplum'a
banliyy moda haline getiren bir bankerden alan
Maisons-Lafitte'de, Lablache, Talma: ve baka tiyatro muhte-
em Prince de la Moskowa
Endstri Devrimi'nin, burjuva toplum zerindeki etkisi, yzeysel
olarak ok olmamakla birlikte, ok derindi.
nk, en tepede bir miktar asimilasyonun emilmek iin ok
byk olan, sadece kendi koullarda isteyecek
kadar kendine gvenen ve dinamik, resmi toplumla birarada varolan
yeni bir burjuva 1820'de bu byk, iadamlan ordusu,
hala reformdan gememi Parlamento'ya ve
egemen Westminster'da ya da Harriete Wilson gibi asla pri-
ten olmayan (hatta kk grnmeyi reddedecek kadar
priten) soylu evrelerinde ordudan, diplomasiden ve demir
gibi ve burjuva olmayan Wellington Dk'nn kendisi dahil asilzade
halde srdkleri Hyde
Park'ta henz grlmyordu. Onsekizinci
hatta sanayicileri, resmi toplum iinde eriyecek kadar gerekten
de, gren Sir Robert Peel'in
pamuk milyonerlerinin ilk da olsalar birer Tory idiler.
Ancak endstrilemenin demir Kuzeyin yar-
sert yzl Manchester Londra
ile uzlamaya bugn Londra
dnecek" sava bakente kendi dayat-
maya
1835'te Journal des Debats 10.000 satlt reklamdan 20.000 frank
1838'de LaPresse'nin drdnc 150.000, 1845'teyse 300.000 franka

5
"Le grand poeme de 1' etalage ses strophes de co u leur dep u is la Maddeine jusque
alaPone Saint-Denis." ["Madeleine'den Pone Saint--denis'ye kadar r yazar gibi dzenlenen
vitrinierde rengarenk dizeler okuruz. "] .
204 DEVRiM AGI
Bu yeni insanlar heybetli bir ordu st
ve alt tabakalar uurumu kapatan bir 'orta tabaka' olmaktan
ok, giderek kendilerinin bir bilincine ('Orta
terimi ilk kez 1812 ortaya Daha 1834'te John Stuart
Mill, toplum "toplumun bu sanki
emirlerinden biriymi gibi dnmeye kadar, toprak
kapitalistler ve emekilerin ebedi dngs iinde dnp d urma-
dan edebilmekteydi.
6
onlar sadece bir
ncelikle (pelerinden gelmeleri yoksul-
lar'la birlikte, aristokrat topluma, ileride de gerek proletaryaya gerekse
toprak en fazla sahip
Birlik iersinde biraraya gelmi bir Bunlar, kendi
kendilerini yetitirmi ya da en ailelerine ya da
resmi yksek pek az ey borlu olan, kkenlere sahip
Hard Mr Bounderby gibi, byle bir
sylemekten de ekinmeyen kimselerdi). Zengindiler ve
daha da Her eyden nce ve dinamik bir z
gvenle doluydular; meslek yeryzn onlara bir tepside
sunmak zere ilahi takdirin, bilimin ve tarihin biraraya gster-

Kapitalizme vgler dzen kendi kendini yetitirmi gazeteciler-ya-
-Leeds Mercury'den Edward Baines (1774-1848), Manchester
Guardian'dan John Edward Taylor (1 791-1844), Manchester Times'tan
Archibald Prentice (1792-1857), SamuelSmiles
birka basit dogmatik n ermeye tahvil edilmi olan 'ekonomi politik', onlara
entelektel bir kesinlik Duygulu Metodistten ziyade
sert Independent, niteryan, Baptist ve Quaker protestan muhalefet
de onlara ruhsal eminlik duygusu veriyor ve i e yaramaz kk
grmelerini yapan ha-
rekete geiren saik, ne korku ne fke hatta ne de merhametti:
bozmaya olmayan adil ve bir yasa
koymutur; byle bir eye cret ederseniz, sizi mukabil bir cezayla
her zaman iin kesindir ... ekilde efendiler, hizmetlcirlan
zerinde daha etkili bir kurabilmek iin glerini birletinne creti
gsterirlerse, bu gelmi olurlar ve
"Orta olan bu insanlar grleri ve kafalan, kendileriyle en
biimde temasa geen bu ve erdemli tabaka biimlendirilmekte ve
ynlendirilmektedir": James Mill, An Essay on 1823.
YETENEKLiLERE YKSELME OU\NAGI 205
zerlerine ekerler; te yandan hizmetkarlar da
efendilerine ait iverenlerinden zorla almak iin glerini birletirirlerse,
hakkaniyet biimde olurlar.
7
Evrende bir dzen ama bu gemiin dzeni 'buhar'
olan ve Malthus'un, McCulloch'un ve makine kullanan herhangi birinin
konuan tek bir
Onsekizinci bilinemezci kendi kendini yetitir-
mi bilginlerinin ve onlar konuan ortaya
izgiler, bu amala ilikili olmayan hibir konuda tasalanmaya-
cak kadar kendilerini para kazanma iine giz-
lememelidir. Yetersiz ampirizmin tesinde kalan her
konuya pheyle yaklaan pratik insanlar kendi
hatta Richard Cobden (1804-1865) gibi zellikle bir
bile, pratik olmayan ve incelikli fikirlerden
uzak srece verdiler. Charles Babbage (1792-
1871), bilimsel yntemlerini bo yere bu insanlara nerdi. Endstri
teknik ve ncs Sir Henry
Co le, bu insanlara (Alman Prens Consort'un paha biilmez
yine kendi ve giriimlerinin en parlak olan 1851 tarihli
Byk Sergi'yi Fakat buna karlanna bir
srece btn hkmet mdahalelerinden gibi nefret ettik-
leri brohasiden de zevk alan burnu byk bir igzar olarak kamu yaa- _
vuran, Samuel olu-
mhendisler panteonunda ("pratik ve kazan getiren sonulara gre
Stephensonlar hi kukusuz daha gvenilir
gibi melun bir ifade kendisine yer verilmemi hayal
gc yksek, ince dnl ve cretkar mhendis Isambard Kingdam
Brunel' den ok, tek eski beygir ve araba lsn trenlere uygulamak
olan kendi kendini yetitirmi kmr makinisri George Stephenson
oldu.
8
Felsefi radikal en iyi halde, yeni ve bilimsel temele
dayanan endstrilerde teknisyenler yetitirmek zere (bu tr
yerlerin uygun halde iilerin kulak vermekten vazge-
medikleri siyasal yanlllardan bir 'Makinist
Enstitleri' kurdular. 1848'e byle bir teknolojik
ya da olarak) iine yaraya-
bilecek eyler genel bir idrak tr,
bu enstitlerden pek can ekimekteydi. Yeni kurulan Bilimi
Gelitirme koan zeki, deneysel hatta
206 DEVRiM AGI
kltrl da yok fakat bunlann,
temsil ettiklerini varsaymak hata olur.
Bu kuak, Trafalgar ile Byk Sergi yetiti. Kltrl
ve yana tccarlar ve muhalif papazlardan oluan top-
lumsal bir evre ile Whig dnsel yetiIDi olan
ncelleri, belki de daha az barbar kimselerdi: Josiah Wedgwood
(1730-1 795) bir FRS (Kraliyet Bilimler Akademisi) yesi ve bir antika
Matthew Boultan ve Watt ile devrimci
Priestley'le birlikte Ay yesiydi Thomas eki-
yor, bilimsel ve air Coleridge' e parasal destekte bulunu-
yordu). Onsekizinci George dnemi
gre bir eydi.
daha kltrl olmamakla birlikte, en daha nk
1840'larda szde baranluk malikanelerine, szde gotik ve rnesans slup-
lu belediye binalarma harcayacak ve kendi ve ya da
klasik apellerini dikey tarzda yeniden yapacak Fakat
George ve Victoria dnemi Charles Hard
genel izilen, olarak ii kadar burjuvazinin
de kasvetli diye nitelenen bir dnem ortaya
de otomatikman beraberinde getirecek kadar priten
haline getirmi, sert, kendini stn gren, entelektel
sofu bu ve viran dneme egemen oldu. G. M.
gibi "erdem, geni, yenilmez bir cephede ilerledi"; ve en iyi halde
stn kimselerin merhametini hak ederi. erdemsizleri, gnahkar-
(yani ne olan ne de ya da mali denet-
leyebilen ait amura gmd. Bunda belli
bir kapitalist ekonomik anlam byk giriimci olacaklarsa
kk giriimcilerin tekrar ie gerek-
miti. Yeni proleter kitleler, en zalimane disiplini endstri-
yel ritmine boyun aksi halde rmeye
terk edileceklerdi. Ancak bugn bile bu peyzaj
nefeslerin

"Coketown'da her ey ok rndr. Onsekiz dini
mezhebin yelerinin gibi dini bir mezhebin yeleri burada bir
apel kimi zaman (ama sadece son derece ssl rneklerinde)
tepesindeki ku kafesi iinde bir bulunan, bir ambar
gibi ... Kentteki btn duyurular, biimde siyah ve beyaz
karakterde Bazen cezaevi revir, revir de cezaevi; bazen belediye
her ikisi ya da incelikiere ters der grnen baka bir ey
YETENEKLiLERE YKSELME O!ANAGI 207
olabilmekteydi. Gerek, gerek, gerek; kentin maddi olsun her
gerek ... her ey gerekti
ve rakamlarla ifade ya da ucuza
olmayan tek bir ey gsteremezsiniz; sonsuz dnya, Amin."*
Evanjeliklerin ve pritenlerin, durumu kendileri iin szler ha-
linde ortaya koyan onsekizinci bilinemezci 'felsefi dnen
radikalleri'yle payla burjuva bu kuru ve adanma,
kprlerde ve depolarda kendine zg ilevsel bir gzel-
lik ve Fabrika tepelerinden ise grili
ya da kk evlerde romantik bir dehet
baka yere gitmeye yetecek kadar para biriktirmilerse,
buyruklar ahlak veren ve kara derili dinsizler
misyoneriere bulunan yeni burjuvazi Bur-
juvazinin erkekleri, ynetmeye olan
hatta ev ii doyumundan
yoksun erdeminin kiilemi halleriydiler: Aptal
bir ol, beceriksiz,
teorik olarak cinsiyetsiz, mlksz ve himaye edilendiler. Onlar, tutumluluk
ve kendine yetme izin tek lkstler.
imalat burjuvazisi, en u fakat
tr daha kk gruplar da Kuzey tekstil blgelerinde ya
da Katalanya'da Katolik, Alsace'da Kalvinci, Ren blgesinde Lutherci
dindarlar, Orta ve her Yahudiler. Nadiren
kadar serttiler, nk eski kent ve pederahi gele-
neklerinden tam Doktriner liberalizmine
men Leon Faucher, donup
hangi gzlemci duruma dmezdi ki?
10
). Fakat
birlikte bu amaz zenginlemenin
gveni paylamakta (1830-56 Lille'deki Dansette ailesinin
evlilik 15.000 franktan 50.000 franka

ekonomik
liberalizme mutlak olarak inanmakta ve ekonomik olmayan etkinlikleri
reddetmekteydiler. Lille'deki aileler, birinci dnya ka-
dar kk grmeyi srdrdler. Mulhouselu Dollfus ailesi, gen
Frederich Engel 'i, neden korkusuyla,
Leon Faucher, Manchester in 1844 (1844), s. 24-5: "Bu kent, bir
gerekletirmektedir. Her ey, fayda ltlerine gre
llmektedir; ve Manchester'da GZEL, BYK ve SOYLU bir eyler kk salacaksa,
bu l te gre gelitirileceklerdir."
208 DEVRiM AGI
nl Politeknik'e gitmekten Aristokrasi ve soydalan, henz
ziyadesiyle batan Napoleon'un mareal-
leri gibi onlar da [burjuvazi] henz birer
II
halde bu iki devrimin en nemli meslek
ykselme ya da enerjik, zeki, ok allan
ve insanlara Ama (belki ABD btn mes-
lek ve merdivenin en basarnaklari Fakat
yine de ne kadar ve ondokuzuncu gemiin
hiyerarik lksnden ne denli uzak grnyordu! Yoksul bir
gen memuriyete bavurusunu bir cilti
tr geri eviren ve kendisinin de bu ie girmesi syleyen
Hanover von Schele, imdi hem kt hem de
komik biri olarak grnyordu.
12
Oysa onun kapitalizm ncesi
toplumun kadim yinelemektenbaka bir ey
ve 1 750'de bir ciltinin ancak iini devam ettirebilirdi.
Oysa imdi byle davranmak zorunda nnde
uzanan drt yol (devlet grevi, siyaset ve serbest
meslek gibi hedefe gtren) sanat ve sava. Devrim
ve Napoleon dneminde Fransa'da olduka nemli olan bu
sonuncusu, uzun sre iersinde kuaklar nemini,
da byk lde yitirdi. ncs, Edward dnemi
aktrlerin ykseltilmesinde ve kaba-
rede evlenmelerinde kendini gsteren tiyatro sahnesinin
ykselen toplumsalstatsnnde ortaya gibi, ancak
dirmekte ya da bir yetiye sahip kiilere
dllerin eskisinden ok daha byk lsnde yeni bir
olguydu. Hatta Napoleon bile
Blbl' Jenny Lind) ya da Fanny Elssler) gibi
karakteristik grngler ortaya ve konser
Faganini ve Franz Liszt)
Ne var ki, i da de, 'bizim gibilerin' girmesine izin verile-
inanacak; bireyci bir toplumda bilecek ya
da 'kendini yetitirme'nin istenir bir ey kabul edecek kadar
kendilerini adederin ve penesinden kurtarml kimseler
da bile herkese yollar Bu yoldan gemek isteyenlerin demek
zorunda bir giri Ne denli asgari de olsa,
YETENEKLiLERE YKSELME OlANAGI 209
iin belli bir miktar kaynak olmadan giden bu yola ok
zordu. Bu duhuliye, yoluna girenler iin i yoluna girenlerden
daha yksekti; nk bir halk sistemi kurmu lkelerde
bile genellikle biimde ihmale
min yerlerde bile, siyasal nedenlerle, asgari bir
aritmetik ve ahlaki bir itaatla Buna ilk baki ta paradoksal
bir biimde, yolu, i yolundan daha ekici geliyordu.
Kukusuz bunun nedeni, ve yaam
da ok daha kk bir devrim gerektirmesinde Sadece din
bile olsa, geleneksel toplumda kabul edilmi
ve toplumsal (hatta tam burjuva toplumunda-
kindl=n bile daha sekin) bir yeri olm u tU. Ailede bir rahibin ya
da yoksul belki de en byk
on urdu ve bunun iin muazzam zverilerde Bu meslek-
ler bir kez bu toplumsal laik
memuraya da veya ok durumlarda avu-
kata ve doktora evrilebilirdi. stelik anti-sosyal de
oysa i yleydi. insan, ar duygusundan yoksun ve
bencil bir tacirin ya da iverenin gibi benzerlerine
dnmez, onlarla Gerekten de, zellikle bir
olarak ki i, sefaletierinin sorumlusu gibi grnen
cehaletten ve hemcinslerine etti.
Genel bir yaratmak, genel bir bireysel
yaratmaktan, okulda verilen bilgileri para
tuhaf daha Galler gibi neredeyse tmyle
kk kyllerden, kk tccarlardan ve proleterlerden oluan toplum-
lar, anda hem yneltmek gibi bir istek,
hem de zenginlerle sert bir ksknlk gelitirebilmilerdi.
Buna bir anlamda en az kadar
etkili bir biimde bireyci bir meslek
liyakatin, ve zaferini temsil etmekteydi ve
bir mmkn olabiliyordu. Her zaman
gibi bu kez de bunun en ifadesini Devrimi ortaya koydu:
ynetecek ve sekin ulusal lekte
burs kiiler kademe kademe seen paralel bir
hiyerarileri sistemi Burs ve zamanda
dnrlerinin en bilinli burjuva okulu olan ve -ancak bizim burada
ele dnemin onu aristokrasinin sert direniine
tamamen saf biimiyle ve Hindistan Kamu
210 DEVRiMAGI
Ynetimi dayatan felsefiradikallerinde lk-
syd. ya da Dlileri gibi) en arkaik
kamu hizmetleri ya da -ABD' de gibi- devlet grevlerine uygunlu-
lt olarak seimi en demokratik lkeler
testleriyle saptanan liyakate gre adam seme
usul, herkesin kabul bir lk halini nk bireyci reka-
betin biimleri gibi gemek de, demokratik ya da eitliki
liberal bir yoldu.
Demek ki, toplumsal sonucu, bir
paradoks oldu. Bu gelime, serbest rekabetin toplu-
mu'nu brokrasinin toplumu'nu ortaya fakat
biimlerde de olsa, her ikisi de burjuva liberal zg
Ondokuzuncu yksek devlet grevlilerinin ethosu, temelde onse-
kizinci ethosuydu: Orta ve Avrupa'da Maso-
nik ve 'Josephcilik', Fransa'da Napoleoncu, Latin lkelerinde liberal
ve kilise da belirtilmeli ki, liyakatli
kii devlet hizmetinde kendi gerek yerini rekabet de terfiye
dnt; yine de korporarif eitlikilik, salt bir terfi sistemi
birinin ne kadar ve ne kadar terfi
(kuramsal olarak) hala sahip O nedenle, ilk
b rokrasi hi de liberal bir toplumun lks gibi grnmyordu.
Ancak kamu hizmetleri, liyakate gre seilmi bilinciyle, zel
pratik ve
genel bir hava iersinde ve aristokrat olmayan kkenden gelen memur-
lada yrtlyordu. Hatta otomatik terfinin bir biimde ne
bile (ki tamamen bir orta rgtlenmesi olan Donan-
terfilerde derecesine varan uzunlukta sreler sz konu-
suydu), en tipik aristokrat ve monarik
gibi bir olmutu. Ekonomik geli-
menin geri toplumlarda devlet hizmetleri, bu nedenle ykselen
orta iin alternatif bir odak 1848 Frankfurt
Parlamentosu'nda (sadece yzde 12'sinin 'serbest meslek' sahibi ve yzde
2.5'inin vekillerin yzde 68'inin devlet
memuru ya da grevlilerden

Napoleon dnemin, srekli artan okuryazar
yurttalann emmekten uzak olsa da, hemen her yerde ynetim
ve etkinliklerinde belirgin bir genilemenin bir
btn devlet grevlileri ya kk giriimci bir aileden ya da bu
tr ailelere girmi kimselerden gelmektedir.
YETENEKLiLERE YKSELME OLANAGI 211
dnem kariyer isteyen ki il er iin bir talihti.
kii kamu yzde 25, Fransa'da
yzde 40, Rusya'da yzde 44, Belika'da yzde 50, Avusturya'da yzde
70, ABD'de yzde 75 ve Hollanda'da yzde 90 (Sadece de,
smrgelerinde, ve birka geri lkede, devletin
kii harcama, ekonomik liberalizmin en parlak dnemi
olan bu dnem boyunca ya ya da .
14
Bunun nedeni,
vergilerin malum tketicisi olan, ve byk bir sava
N apoleon sonra ncekinden ok
daha bym olan ordu 'de byk devletler sadece
ve Fransa'mn, Napoleon'un gcnn
ok daha kk bir ordusu
Rusya, eitli Alman ve devletleri ve fiili olarak ncekin-
den daha bykt. Bunun nedeni, zamanda devletin eski grev ve
ilevlerini gelitirmesi ve yeni grev ve ilevler yklenmesiydi. O yzden
liberalizmin brohasiye dman inanmak, (kapitalizmin man-
'felsefi radikaller'in ciddi
bir Liberalizm sadece etkisiz brokrasiye, zel giriime
alanlara devletin mdahalesine ve vergilendirmeye Bir
devletin gece bekisinin ilevlerine indirgenmesini isteyen kaba liberal
slogan, etkisiz ve mdahaleci ilevlerinden bir devletin, nce-
kinden ok daha gl ve gizlemektedir.
devlet; Fransa'da 798'den, 1823'ten,
1829'dan ve (Guardia Civil) 1844'ten itibaren
ulusal olmak zere, modern bir polis gcne kavumUtUr.
da bir devletin bir halk sistemine; ve ABD bir
bir demiryolu hizmetine sahip ya da sahip
olmak zere her yerde ve zel iletiimin durmadan
gereksinimlerini zere giderek byyen bir posta
hizmeti sahip Nfus devleti daha byk bir
adalet sistemi oluturmaya ve srdrmeye mecbur kentlerin by-
mesi ve kentteki toplumsal yerel ynetimlerin de b-
ymesini getirdi. yeni ister eski olsun, devletin ilevlerigiderek tam
allan her devlette merkezi otorite tarafm-
dan gibi grev yerleri ve terfi ettirilen yksek grev-
lilerin tek bir ulusal devlet hizmeti sistemi grl-
meye Ancak, bu tr etkili bir hizmet, rmeyi ve
ileri tasfiye ederek ve idarenin birim maliyetini
olduka zamanda ok daha dehetli bir ynetim
21 2 DEVRiM AGI
da memurlar yrtlen etkili bir vergi tayin
ve toplama ii ya da ulusal lekte rgtlenmi dzenli bir kolluk
gcnn idamesi gibi liberal devletin en temel grevleri, devrim ncesi
ynetimlerin en tutkulu bile gremeyecek-
leri eylerdi. Bugn liberal devletin fiilen artan
vergi* iin de durum geerlidir: 1840'ta liberal
devlet otokratik drt
Bu yeni brokratik gerekte ok mehur Napoleon
askerinin, sonunda marealin hastonuna gidiinin ilk blm olarak
apoletle 1839'da Fransa'daki tahminen
130.000 devlet grevlisinin byk bir

dk
dereceden vergi tahsildan, resmi memur ve benzeri trdendi; hatta leri
450 ve Dlileri 350 memur, esas olarak
katipierden Dickens'dan Gogol'e dek uzanan
da ok biimde gibi, bu insan trne, belki kamu grevinin
sahip ve her ne akar ne kokar
durumda olanak veren i edilmesi
ok zordu. bir orta meslek gerek anlamda toplumsal
olabilecek devlet grevlerinin yok denecek kadar drst
bir memur parasal olarak orta halli bir tesinde bir ey
Bugn, ondakuzuucu reformcular orta
brokratik olarak btn bir
devlet hizmetinin 'idareci bile, topu topu 3500 kiiden ibaretti.
Ne var ki, kk memurun ya da beyaz iinin durumu ne denli
gsterisiz olursa olsun, allan yoksullarla
Sembolik de olsa temiz elleri ve beyaz zen-
ginlerin yerletiriyordu. Normalde zerlerinde devlet otoritesinin
bysn erkekli insanlar, kayda geiren
belgeler iin nlerinde onlara elleriyle ekidzen veri-
neleri Demokratik ABD'nin
daha geri lkelerde, kuzenleri, makul iler
fazla geri kalmam! pek ok lkede de onlara rVet veril-
mesi gerekiyordu. btn toplumsal ykseli mitleri olan
kyl ve emeki ailelerinin gznde, kk memuriyet,
ve rahiplik, Himalayalar kadar yksekte olsa da, en teorik olarak
9a bir menzildeydi.
bu vergi, Napoleon kondu ve 1842'den sonra da
nemli devletlerden hibiri, 1848'den nce izlemedi.
YETENEKLiLERE YKSELME Ol.ANAGI 2 J 3
hayal bile etmeleri Bir doktor, bir avukat ve
niversite grev
yapan de verilen adla) bir profsr yda "muhtelif
bulunan biri"
16
olmak, uzun sren bir dnemi ya da
bir yetenek ve gerektiriyordu. 1851 'de de 16.000
hukuku (buna dahil ve sadece 1700 hukuk
17.000 kadar doktor ve cerrah, 3500 ve asistan, 3000'den az
mimar, 1300 kadar 'editr ve yazar' ]oumalist
[gazeteci] terimi henz resmi girmemiti). Hukuk ve iki
byk geleneksel meslekti. Bir ncs olan din (Protestan
mezheplerin vaizleri istisna) salt nfus ok daha ya va genile-
iin olsa da, yetenekli kiilere ok daha az
Gerekten de, hkmetlerin kilise nedeniyle -IL Joseph
359 ara ara liberal dnemle-
rinde hepsini kapatmak iin ellerinden geleni bu
belli genilemekten ok,
Gerekten olan tek bir Din da olma-
da ilkokul yelerini esas olarak kyl, za-
naatkar ve orta halli ailelerin
devletlerde hi de ihmal edilebilecek
llerde Bilinen son daha az yollar-
dan kazanmak istemeyen ya da kazanamayacak meteliksiz
olan 20.000 mrebbiyeyi saymazsak, 1851 'de ka-
erkekli 7 6. 000 ki i kendini olarak
menlik sadece byk genilemekte olan bir meslekti de. creti
fakat ve ABD gibi en filisten lkeler ilkokul
meni, olarak bir nk erkek ve
ilk kez cehalet gr-
dkleri bir lksn temsil eden biri varsa, o da kukusuz, yaam-
ve mesleklerini, asla sahip
sunmaya, nlerine amaya, gerekle
ve ahiakla doldurmaya bu
en meslek kukusuz haya-
ve genileyen bir ekonomide i
olarak daha bykt. giriimin kk lekli taeron-
boyutlarda hakim bu ilere girmeyi
grece daha Ne var ki, maddi, toplumsal ve kltrel koullar,
' ve oraru genellikle daha oktu.
2 1 4 DEVRiM AGI
yoksullar iin uygun ve elverili ncelikle -ki
genellikle bu olguyu gzden endstriyel bir ekonominin
evrimi, iverenlerden ya da kendi iini yapanlardan ok, daha bir
biimde cretli iilerin ykselen
her insana ok daha fazla insan dyordu.
ekonomik sahip teknik beceriler,
zihinsel nitelikler ya da (ne denli da olsa) mali kaynaklar
gerektirmekteydi. Bunlara sahip olma bulabilmi -
bu tr faahyetlere itahlan toplumbilimcilerce
bilinen dinsel ve mezhep yelerinin- ileri iyi gitti:
olan- lvanovolu serflerin 'Eski
mezhebine ye tekstil haline geldiler.
17
Fakat bu avantajlara
sahip Rus kyllerinin eyi
hatta bu evrede onlara benzerneyi bile
getirmelerini beklemek, hi gereki bir tutum
III
Toplumdaki hibir grup, hangi trden olursa olsun olarak
meslekte ykselme sadece soylu iyi ailelerden
gelmediklerinden resmi ve toplumsal maruz
iin de imdiye dek ykselmeleri engellenmi kadar COkuyla
Devrim ve
kendilerini kamu atmakta gsterdikleri cokuyu, ancak
Yahudiler yetenek geride Onsekizinci
ve Devrimi'nin
[Yahudilerin] nce, bir Yahudinin nnde ykselmenin
sadece iki yolu Ticaret ya da tefecilik yapmak veya yorumla-
mak; ve ikisi de onu, toplumdan dar getto cemaatiyle
Bu gettodan bir avu 'saray Yahudisi' ya da zengin
Yahudiler de, -hatta Hollanda'da bile- hretin tehlikeli
ve ok fazla zen gstermekteydiler.
ki byle bir bir btn olarak Yahudilerin kurtuluundan
hayli mennuniyetsizlik duyan kaba ve ayya taraftar
bulmamakla Toplumsal geen da, ortodok-
silerinin ve hainlik olarak reddeden
ie yol Almanya ve Avusturya'da Yahudi kurtu-
luunun onsekizinci ncleri, zellikle de Moses Mendelsshon
(1729-1786), ve firari olarak
YETENEKLiLERE YKSELME OI..ANAGI 215
Eski Polanya ve Litvanya durmadan byyen
gettolarda ya ayan Yahudilerin byk bir kesimi, ortodoksinin
esriki ve yoksul Hasidizm mezhebi
blnm bir halde ve kendilerine dman kyllerin
zan bir yaam 1834'te yetkililerce
tutuklarran devrimcinin sadece birinin Yahudi
Fakat daha kk cemaatlerinde yaayan Yahudiler,
kendilerine hala tam vermemi lkelerde, olursa olsun
resmi makamlar vaftiz olmak gibi bir bedel demek zorunda kal-
bile drt elle
bunu bile gerekmiyordu. krallan olan
Rothschild'ler, sadece zengin Dnemin siyasal ve askeri
likleri, maliyenin nne daha nce grlmedik
ml olsa da, daha nce de zengindil er. Ama imdi zengin gibi grnebiliyor,
kabaca servetleriyle bir toplumsal konum igal edebiliyor, hatta
prensierin 1816'da onlara fiilen
talip (1823'te Habsburg oldular).
Laik sanatlar, bilimler ve mesleklerde Yahudi
filizlenme, Yahudi servetinden ok daha gz Geri 1848'de ondo-
kuzuncu en byk Yahudi ile en Yahudi
Karl Marx (1818-1883) ile Benjamin Disraeli (1804-1881) olgunluk
erimilerdi. Byk Yahudi ortada yoktu; sadece
en iyiler birka Yahudi matematiki Her ne
kadaqairler Heinrich Heine (1797-1856), en iyilerden
srdryorsa da, Meyerbeer (1791-1864) ve Mendelssohn-Bartholdy
(1809-184 7), dnemin en parlak bestecileri He-
nz nemli Yahudi ressamlar, byk mzisyenler ya da orkestra
yneticileri yoktu; bir tek nemli tiyatro o da bayan Ra che!
( 1821 -1858) idi. te yandan iinden bir deha bir zgr-
lemesinin lt bu lt, Avrupa kltr ve kamu
da, zellikle Fransa'da ve hepsinden nce btn Alman devletlerinde,
lkenin i kesimlerinden gelen gmen Yahudiler iin
ondokuzuncu uurumu nispeten kapayan bir dil ve ideo-
loji daha nemsiz konumdaki Yahudilerin gibi

ifte devrim, Yahudilere, bir zamanlar sahip
benzer bir eitlik yakalayanlar, her
eyden ok yeni topluma 'asimile' istediler ve nedenlerden
tr ezici oranda liberalizme duydular. Yine de, zaman
216 DEVRiMAGI
Yahudiyi 'burjuva'yla* zdeleyen smrlen kitlelerin antisemi-
tizmi, demagog ciddi biimde istismar edilmese
de, Yahudiler belirsiz ve bir Fransa ve Alman-
ya'da (ama henz baka yerlerde gen Yahudiler kendilerini,
daha da mkemmel bir toplumun dn kurarken buldular:
belirgin (Olinde Rodrigues, Pereire kardeler,
Leon Halevy, d'Eichtal), daha az lde olmak zere de Alman komniz-
minde (Moses Hess, air Heine ve. her ne kadar Yahudi kkenine ve
ilikilerine tamamen kalsa da phesiz Marx) bir Yahudi gesi

Yahudilerin durumu, bir biimde burjuva toplumuna
asimile olmaya hale getirdi. kentlemenin
byk oranda gsterecek kadar kentliydiler. Kentlerdeki
Yahudilerde lm ve epeydir istatistikilerin
dikkatini ekmekteyciL ok byk oranda ilgileri
yoktu. Yine byk bir blm ticaretle ve serbest meslekle
Tam da balanna gelebilecek potansiyel tehli-
keleri fark etmek iin bile olsa, yeni ve dnceleri gz nnde
bulundurmaya zorluyordu Halbuki yeni topluma ayak uydurmak,
dnya byk bir iin ok daha zordu.
Bunun nedeni, yeni toplum iinde kendilerinden
beklenen eyleri neredeyse hale getiren adet
ve geleneklerinden ileri gelmekteydi; 1840'larda Avrupa almak
iin Paris' e gelen ve bu krallara bakente kralla ve soylu-
lada gr bulunmak zere
ruhsal olarak gen Cezayirli beyefendiler gibiydiler. yeni
toplum, uyumu da Orta ve orta
adetlerini benimseyenler, onun nimetlerinden de serbeste yararlanabil-
mekteydiler; reddedenler ya da benimseyemeyenlerse hesaba bile
1830'un liberal hkmetlerinin bir olarak oy
mlkiyede salt siyasal te-
sindebir eyler mlk biriktirme becerisi gsterememi biri tam bir
adam o nedenle tam bir yurtta da Bu tutumun
rnekleri, orta zihinsel gelimemi misyonerler
gereklerine, ticarete ve pantolon
Alman haydut Schinderhannes (Johannes Bueckler, 1777-1803),
Yahudilerden seerek byk poplarite ve Prag'da 1840'larda ortaya endstriyel
zamanda Yahudi. bir ton (Viyana, Verwaltungsarchiv,
Polizeihofstelle, 1186-1845).
YETENEKLilERE YKSELME OLANAGI 217
giymeye (ki bunlar keskin bir bulunmuyordu) iknaya
ya da liberal gereklerini ortaya
bunlar benimsenirse, liberalizm btn birlikte onlara (devrimci
her durumda) tam ya da bir gn
hemen hemen kadar iyi biri olma umudunu
vermeyetamamen Bu tutum, ele dnemden birka
sonra, ama ruhla Cezayir da aan III.
Napoleon'un senatus-consultesinde mkemmel bir
"Il peut sur sa etre admis ii jouir des droits de citoyen franais; dans ce cas il est regi
par les lois civiles et politU:J.ues de la France". *
19
Gerekte vazgeilmesi gereken
tek ey bunu yapmak istemezlerse -ki ok byle
yurtta bir teba olarak kalmaya devam ederlerdi.
'Uygarlar'm (lke iindeki yoksul kitleleri de ieren)
'barbarlar'a bu kmseme
20
, bu stnlk
duygusuna Orta herkese O nedenle
bu dnyaya giremeyenler, otomatik olarak mahkum edilmesine
neden' olan bir kiisel zekadan, ahlak gcnden ya da enerjiden yoksun
ya da en iyi halde biimde yol aan
tarihsel ya da bir sz konusu aksi halde oktan
yararlanmalan gerekirdi. Bu nedenle ortalarmda
varan bu dnem, ei grlmedik duygusuzlkta bir dnem
oldu; bunun nedeni salt, orta kuatan lkenin
zenginlerinin gzlerini baka tarafa evirtecek ve
deheti grmeyi lkeyi gezmeye gelenlere kadar Ok edici
zamanda yoksullar baka lkelerde
yaayan gibi, sanki insan gibi sz edilmesindenciL
endstri iisi devletin de ok bir fabrika
disiplini zorla sokulmu bir kitleydiler (Dnemin orta
yasalar eitlik ilkesiyle, 1823 tarihli Efendi ve
Hizmetkar gibi, anlama ihlalleri yznden iilere
hapis, iverene hafif para getiren bilinli olarak
yasalan bir grmemesi

Aksi halde
iin srekli olarak a turulmalan gerekiyordu. 1830
iverenler Villerme'ye, "srekli ihtiya durumunda
iinin kendi nk o zaman kt rnek
iyi insan garantisidir"

' takdirde kabul edilebilir; bu
durumda Fransa' daki sivil ve siyasal yasalara tabidir."
218 OEVRiMAGI
Buna iyi kadar oktu; fakat
Malthus devreye girip, sonuta yaayabilecek azami ii
kalacak ekilde lmesi beklenebilirdi. Elbette
reme vazgeerek kendi zerinde kendi
ussal denetim beklemek
Henri 1853'te College de France'daki konuma-
ileri gibi, insan toplumunun
biri ikisi mlkiyet ve resmen kabul edilmesine
ramak

Bylelikle hiyerarik toplum, biimsel eitlik temelleri
zerinde yeniden Sadece, onu gemite katlamlabilir
eyi: grevleri ve erdemin yerini
ve da olsa alt
kadar makul bir yaam srmeye gibi genel bir toplumsal

ll
Yoksullar
Smrgelerdeki byk iftlik yZlerce klenin bir
gibi, her da ve Lyon'un San Domingo
bir yoktur ... Toplumu tehdit eden barbar/ar, ne ne
de Tatar step lerinde; bizim endstri kentlerimizin . . . Orta
duwmun gerekir; nerede bilmelidir.
Saint-Marc Girardin, 8 1931 tarihlijournal des Debats.
Pour gouvemer il faut avoir
Manteaux au en sautoir (b is).
Nous en paur vous, grands de la terre,
Et nous, pauvres canuts, sans drap on nous entene.
C'est les canuts
Nous sommes tout nus (bis).
Mais quand motre regne anive
Quand votre finira.
Alors nous tisserons le linc.eul du vieux nwnde
Car on entend deja revolte qui grande.
C'est nous les canuts
No us n'irons plus
Lyonlu
I
Demek ki, kendilerini burjuva toplumuna giden yolda buluveren, gelenek-
sel toplumun henz girilmemi bile kendini gven iinde
hissetmeyen yoksullarm nnde Ya burjuva olabilmek
iin abalamak, ya yerin dibine sokulmaya gz yummak ya da
nceden de gibi ilk rota, mlkiyete ya da asgari
giri biletinden yoksun kiiler iin teknik g bir olmakla
zamanda son derece da. Burjuva toplumunun or-
man anarisini, 'herkes aresine en arkadakini eytan
Hkmetmek iin Paltosu apraz (his)./ Sizin iin dokuruz,
byk 1 Biz sefil, biz kefensiz gireriz Biz
lar tepeden (bis). Ama gn gelir tahta 1 o
zaman kefen eski dnyaya 1 Ta buraya geliyor devrimin zira. 1 Biz
tepeden
220 DEVRiM AGI
dsturuyla teorik olarak tamamen bireyci top-
lumsal sistemi, geleneksel toplumda yetimi insanlara, nedensiz
bir ktlkten grnd. diyordu, 1844'te bo yere
umutsuz bir dokuma iisi, "insanlar birbir-
lerinin maietini oymak ve iin mkemmel sanatlar icat etti-
ler. ki diye buyuran Yedinci Emri kimse tak-
Luther'in bu konudaki yorumunu da unutmular. diyordu
Luther: sevmeli ve ondan ki komumuzun
ya da onlara hileli ilerle sahip
tersine komumuzun maietini ve korumakta ve ona
edelim. "
1
Bu adam, kendilerini cehennem glerince bir uuruma
srklenmi bulan herkes ok fazla ey-
ler ("A .. elbise gibi grnleriyle ilgili eylere
bugnknden ok daha az gereksinim ve ok daha az para
o eski gnlerde zenginler yoksullara merhametli yok-
sullar da basit Fakat yle grnyor ki, toplumsal dzen
iersindeki en yer bile bugn ellerinden
Bu durumda, insani iin, burjuva toplumuna, hatta
onun en ussal hedeflerine birletiler. Ona ikna edici ekonomik
savlar ileri srlm Speenhamland sistemini
getirdiler; emekiler de bu sisteme hafif-
letmenin bir olan Papaya devletlerde
gibi, faydadan ok olan bir eydi. Fakat bu uygulama,
sadece eit haklara sahip olarak ve toplumsal
tamamen zerine
savunan 'hayalciler'in

eit haklar onu bir gvence

olarak kutsayan geleneksel zenginler zamanda zengin
den zerinde bir derinden
inanan geleneksel yoksullar da de, bu ku-
tamamen bireysel kendine yetme biimi olarak gren
Derneklerinin orta keyifli kut-
trenierin ve cemiyetler olarak gren
yoksullar derin bir blnme ortaya
Bu direni, kendisine de gerekten bir saf
bireysel serbest rekabetin bu ynlerine itiraz eden burjuvazinin de muha-
lefetiyle daha da glendi. Kimse, iftiler ve
kadar kendilerini adamaml ve hibir anayasa,
ilgili federal yasada gibi) mda-
halelere kadar (ya da hukukular
YOKSULLAR 221
kadar byle Fakat kimse de, nceden grd-
gibi, ileri konusunda devletin 'yapay' korumaya onlar
kadar zel giriimden ve serbest rekabetten bekle-
nen yararlardan biri yeni Fakat makineleri parala-
yanlar, sadece Makine iiler Mucitleri,
alan kiiler olarak grdkleri iin kk iadamlar ve iftiler de
blgelerindeki iilere iftiler, diye
makinelerini zaman zaman verdiler; hkmet de 1830'da
"makinelerin, bir tr mlk olarak ni belirten
bir dille kaleme bir bildiri zorunda
3
Burjuva-liberal gvenlik kaleleri yeni giriirncilerin toplumsal ve
ahlakidzeni tarihsel grevi tereddt ve ku ku,
bu konudaki glendirdi.
Kukusuz en iyi halde orta ya da en tutumluluk,
kendine yetme ve kendini gelitirme izleyen da
Orta ll hareketler ve Protestan ilgili
ahlaki ve didaktik Samuel bu
tr insanlarla dolup taar. Gerekten de bu klliyat, gen insanlara
ekici geldi ve belki de cesaretlendirdi. 1843'te balayan ve zevkler-
den uzak durmaya yemin eden, kumar reddeden ve iyi ahlaki
sahip pamuk iinde allan- genlerle Rayton Tempe-
rance Semineri, yirmi iersinde be pamuk bir
Rusya'daki pamuk iki ynetici yetitirmi ve "pek
da, mdrlk, overlokuluk, ba makinistlik, okul mdr-
gibi iler bulmu ya da dkkan sahipleri

ki, iilikten kurtulma (g ok dar -ki
bile bu yol geni ve Radikal orta iiler
ahlaki ve dnsel fazla Angio-Sakson dn-
bu olgu ok
te yandan, bir felaketle kalan,
yoksul smrlm, ve bir arada
varolara ya da durmadan genilemekte olan kk lekli endstri ky-
lerine kadar ahlaki kntye insan
da Geleneksel kurumlardan ve rehberlik edecek
kimselerden yoksun bu insanlar, cretierin denme gnne*
kadar rehine "Manchester' dan [ya daLille'den veya
1855'te Liverpoollu rehinedierde bulunan rehin yzde 5 ya da daha az
ilin, yzde 27'si 2 ilin 6 pens ya da daha az
222 DEVRiM AGI
Borinage'dan] en kestirme yolu" alkol olan, elden
ya ama kurtulabilirlerdi ki? Denetimsiz bir endst-
rilemenin ve kentlemenin neredeyse elikisi olan
bir alkolizm, 'sert iki her
5
tketi-
minin fuhuun ve serbestlik
kadar znt duyan pek ok insan, belki de durumu
Buna 1840'larda ve Al-
manya'da hem orta hem de bir karakteri olan iki
kampanyalarda grlen ani ve sistemli ykselme, ahlak konu-
sundaki endielerin salt akademik gibi tek bir da
gstermektedir. uzun mrl
fakat geri sert ikiye gerek
iverenlerde gerekse emek hareketlerinde ortak bir ge olarak var-
srdrd.*
Fakat kukusuz yeni kentli ve endstrilemi ahlak dkn-
durumu Her ey bu durumu
iin adeta Kentler ve endstri blgeleri,
ve denetimsiz bir biimde byyor ve (ii konut sorununu
saymasak bile, temizlenmesi, ime suyu nlemleri
gibi) kent en temel hizmetleri, bu gehmeye hibir biimde
ayak

Bu kentsel en gzle grlr sonucu
(zellikle suyla bilhassa 1831 'den sonra Av-
yeniden istila eden ve 1832'de Marsilya'dan St. Petersburg'a kadar
silip spren yeniden oldu. Bir rnek
Glasgow'da tifse "1818'e kadar halinde rastlanmazken", o tarihten
sonra tifs vakalannda ba gsterdi.
7
Kentin bir
ihmali kadar, 1830'larda kentte iki byk (tifs ve
kolera), 1840'larda (tifii.s, kolera ve borelia 1850'lerin ilk
iki grld. Orta ve hakim bunu hissetme-
diklerinden, bu korkun ihmalin ok byk oldu. Ele
dnemde kentsel gelime, muazzam bir ortaya
bu yeni ynetim,
merkezlermin ve burjuvaziye yeni ikamet yerlerinin byk
bir yoksulluk itti. Ele dnemde neredeyse btn Avru-
byk kentlerinde 'iyi' 'yoksul'
Biraya, araba ya da gnlk beslenme bir oluturan
ieceklere bir sz konusu Bu, byk lde Angio-Sakson
Protestan mezhepleriyle
YOKSULlAR 223
bir blnme ortaya Bu yeni kendi
toplanmalan iin meyhaneler ve bir lde de apeller hangi
toplumsal kurum verildi ki? Sadece 1848'den, varolardan balayan yeni
zenginleri de ldrmeye ve buralarda yetimi
umutsuz kitlelerin, glleri bir toplumsal devrimle tehdit etmeye bala-
ki kentler sistemli bir biimde yeniden kurulmaya ve
edilmeye
Ahlaki tek gstergesi iki Bugn toplumsal
alanda nc sayesinde, yeni
bebeklerin ldrlmesi, fuhu, intihar ve akli dengesizlik olayla-
bu toplumsal ve ekonomik felaketle ilgili olduklan ortaya kondu.**
durum, hem suta hem de edilgen kalanlan yutmakla tehdit eden
glere krlemesine bir ne olan ekseriyetle
dette gzlenen de geerliydi. Bu dnemde vahye dayanan, gizem-
ci ya da baka tr dinsel mezhep ve (12. Blmle
altst eden toplumsal depremlerle
baetmekte benzer bir iaret etmektedir. kolera
Protestan Galler'de kadar Katalik Marsilya'da da dinsel
canlanmalan harekete geirmiti.
Btn bu toplumsal birbirleriyle ve
aresine bakmak' tutumuyla ortak olarak payla bir yan Bun-
lar, yoksul bir an olma kamaya ya da en iyi halde yoksul-
ve ynelik gelie inanan
biri, bir ayya, kk bir soyguncu, meczup, serseri ya da tutkulu bir kk .
giriimci; hepsi de gzlerini toplumsal koullanndan evirmi
kimselerdi ve (sonuncusu istisna) toplu eyleme Ele
dnemin tarihinde bu kitlesel ok daha
Paris'in merkezinden mecbur eden gibi, genelde
iilerin ve ahlaki zerinde messif olmutU. Eski gnlerde iiler,
alt ve grece rahat
st Tek bir bir tr dayanlma ortaya
Komular ufak tefek ilerde birbirlerine Hasta ya da isiz
evdeki insanlardan byk te yandan, bir tr insani
duygusu ii belli ,bir dzeniilikle girdi." Bu szlere
yer veren Ticaret ve Polis bir i gze arpsa da yeni bir olgu
olarak da kendini hissettinnektedir."
O zamanlara ilikin bilgilerimizin -ve mteakip gelitirmelerin- kendilerine
borlu uzun bir doktorlar listesi, burjuvazinin gnl hi
Villerme ve 1829'da Publique'ye bulunanlar
Kay, Thackrah, Simon, Gaskell ve Farr, Almanya'da pek ok kii), ok
daha fazla hak etmektedirler.
224 DEVRiM AGI
byk bir rol O zamanlar da en fazla en
en en rgtsz, o nedenle de en umutsuz yoksullar
1848'de Halle kentinde se-
imlerde, zanaatkar yzde 81 'i, mas dlger lerin
ve iilerinin yzde 7l'i oy oysa fabrika ve
demiryolu iilerinin, emekilerin, sipari zerine ev iilerinin
vs, sadece yzde oy

II
ve yenilginin an
zellikle haline gelmi olan endstri
durumu da buydu; ayaklanma sadece mmkn zamanda zo-
runluydu da. Ondokuzuncu ilk emek hareketlerinin
ve sosyalist hareketlerin ve tabii ki kitlesel toplumsal devrimci
ortaya daha bir ey yoktu. 1848 devrimi,
onun sonucuydu.
hibir gzlemci, 1815 ile 1848 yoksul-
durumunun dehet verici ve 1840'ta byle
gzlemciler hi de eksik Durumun her geen gn ktlemektc
kabul grmekteydi. de, nfus geim ara-
olarak geride savunan Malthusu
nfus byle bir ve Ricardocu iktisat-
da destek
iyimser olanlar, ktmserlere gre daha az ve daha yeteneksizdi-
ler. Almanya'da 1830'larda giderek fakirlemesi, en az on drt
zel konusunu ve "artan fakirlemeden
ve yiyecek ikayetlerde" olup soru-
su, akademik dl konusu haline gelmiti (On onu, bu
ikayetlerin sadece ikisi ileri srmt).
1 0
Bu gr ve kanaatlerdeki genel ve grne gre
umutsuz sefaletierinin bizzat
blgelerde, zellikle de cretli iiler, ev iileri ve
elbette kyllerle verimsiz topraklarda yaayanlar arasmda ger-
ek yoksulluk ok daha byk 1789, 1795, 1817, 1832,
1847'de gibi kt hasatlar, Silezya keten dokuma endstrisinin
temellerini rekabeti gibi ilave felaketiere
gerek kalmadan bile hala neden olabilmekteydi. Lombardiya' da
1813'te rnn sonra pek ok insan, sadece gbre,
225
saman ve fasule ve yabani yemilerden ekmek-
leri yiyerek hayatta Hatta sakin bile 1817 gibi berbat
geen bir lm neden oldu.
12
Avru-
pa'da 1846-8 felaketinin (181-82. sayfalada
snk bile kalsa, gerek bir ve
Prusya' da ( 184 7) te biri ekmek yemeyi sadece patatese
bel

ktkleri ve tahta zerinde otur-
perde niyetine keten bezler cam
dan teneke ya da toprak marapalardan itikleri Orta
imalat ii yapan, sert koullarda yaayan, fakir kyler-
de, halk bazen patates yemeye ve kahve niyetine su imeye yle-
sine oluyordu ki, kendilerine gelenler onlara bezelye ve
lapa yemeyi zorunda
14
ve tifs, kyn keten
modern endstriye sonucu malum bir sava
Flanders'in ve harabeye evirmiti.
Fakat gibi topyekun felaketin en dikkat eken
gerek sefalet gibi artan sefalet-, sessiz
ektikleri endstri blgelerinde ve kentlerde yaanmaktaydi..
Kentlerdeki genel durumunun kuku duyul-
mmkn de, reel gelirlerinin dk olup hala tarih-
sel bir konusudur. eksikliklerle beraber, blgeler
iitrleri ve ekonomik dnemler
varolan 1848'den. (ya da belki 1844'ten) nce
hibir mutlak iyilemenin ve zenginlerle yoksullar
uurumun kesinlikle daha da ve gzle grlr hale
sylenebilirse de, bu tr kesin olarak zordur.
Barones Rothchild'in, Orleans Dk'nn maskeli balosunda bir buuk
milyon frank bir mcevher bir dnemde (1842), John
Bright, Rochdale'li yle tarif ediyordu: "2000 kadar -korkun
derecede a- ve bir para samunu amurlu da olsa grlmedik
bir agzllkle mideye indirerek, sokaklardan ilahiler syleyerek getiler;
-ulviyete yaklaan- son derece tuhaf ve bir

Gerekten, pek ok blgesinde genel bir ktlemenin
sz etmek mmkndr. Bunun nedeni sadece (daha nce
de gibi) kentsel ve toplumsal hizmetlerin, bu
ve denetimsiz genilemeye ayak ve parasal(ve
ekseriyetle reel) cretlerin 1815'ten sonra dme iine girmesi
zamanda retim ve da muhtemelen
demiryolu kadar pek ok byk kentte gerilemi ileri
226 DEVRiM AGI
gelmekteydi.
16
Dnemin de bu nedenlere
Fakat bu nedenler bir yana, endstri ncesi
geleneksel beslenme biimiyle cahil beslenmesi ortaya
yoksul kentli ve endstrilemi birinin alma gcn-
deki azalmayla birlikte, ktlemesine yol amak-
ve istatistikilerin dikkatlerinden kamayan endstri
ve (ve elbette st, orta ve
ve fiziksel zindelik varolan fark, kesinlikle bu
durumdan 1840'larda ortalama ya-
am beklentisi, Wiltshire ya da (bolluk iersindeki) ii-
leri Manchester ya da Liverpool'a gre iki kat daha yksekti.
Fakat o dnemlerde -bir rnek "buhar gcnn geen
i girmesine kadar, Sheffield iinde
bileyici neredeyse bilen yoktu." Fakat 1842'de, otuz
daki btn bileyicilerin yzde 50'si, yzde 79'u ve
ellisini gekin yzde 100'
ekonomide ortaya bazen ama
olacak biimde iiyi yerinden etti ya da i
neden oldu. Ama byk kitleler, henz yeni endstriler
ve kentler fakir ve daimi bir alt tabaka halinde
hatta dnem dnem, gerek yinelerren gerekse geici olduk-
yeni yeni yznden isiz
oldu. Bolton'da (1842) ya da Roubaix'de (1847) tekstil iilerinin te
ikisi byle bir ekonomik toptan iten

yzde yirmisi, Paisley'in te biri, byk muhta


Chartizm gibi bir hareket, siyasal
tekrar tekrar yenilgiye ve yine milyonlarca
allan yoksulun zerinde bir yk oluturan bu hareketi
yeniden
Bu genel belli kesimlerinin
tepesinde zel felaketler de hi eksik gibi endstri
devriminin ilk evresi, btn emekileri makinelemi fabrikalara srkle-
medi. Tersine endstri devrimi, endstri ncesi belli trde
iilerin ve ev endstrisiyle renberlerin retimin birka
makinelemi ve byk lekli kesimleri yol ve
zellikle sava dnemlerinde emek azalma yznden bu insan-
da iyileme 1820'lerde ve 1830'larda
ahsi makinenin ve ilerleme, bu
bir yana atmaya Bu gelimenin en sonucu,
YOKSULLAR 227
kiileri bireyleri 'el' den ibaret bir duruma sokmak oldu. En
sert sonucuysa, en bile donduracak
fakir ve a -el gibi-dedassed kopmu]
Bunlar ve cahil 1830'larda iflas
eden ve drt bir yana ve
gibi topluluklar; oluturulmu ve uzun kurumlaml
'fiyat listeleri' birer ibaret hale gelince gibi
imalathandere den gezgin proleterler
haline gelen ustalar; yitiren btn bu in-
sanlar, allan en kendine gvenen
ne hatta
bu duruma itiraz etmeleri son derece
Maddi yeni fabrika durumu muhtemelen biraz
daha iyiydi. te yandan onlar da zgr ya da denetme-
nin denetim, hatta sert disiplin devlet
henz hibir yasal bavuru hak ve
sahip olmadan Belirlenen saat ve vardiyalarcia
iverenin hizmet eden
demek Toplum uzak blgelerde ya da endst-
rilerde bu insanlar, gereksinimlerini
zaman cretlerine mahsuben almak ya da iVerenin konut-
larda kalmak (bylelikle de
na imkan Kukusuz bir ky bu
daha ve yoksul grmeyecekti; Avrupa-
endstrilerde gl bir ataerkil usta despotizminin
zaman zaman iverenin gvenlik, ve sosyal hizmet-
lerle de olsa dengelenmekteydi. Fakat zgr bir fabrika ya
salt bir 'kol gc' olarak girmesinin klelikten pek bir yoktu ve
kadar fabrikalarda
Hatta erkekler, fabrikalardaki bu muazzam disipline ok daha fazla
1840'da Gloucestershire'daki 195 yetikin onbei okuma yazma
bilmiyordu; fakat 1842'de Lancashire, Cheshire ve Staffordshire'daki imalat blgelerinde
tutuklanan ancak yzde 13' iyi dzeyde okuma yazma biliyor, yzde 32'siyse yok
denecek kadar az biliyordu.
19
' .
nfusumuzun te biri ... ortalama kilisenin
ailelerini geindirmeye yetmeyen ve iilerden cretierin dmesinden
ve en fazla zarar gren bu blm, nezih ve
bir biimde geirirler. Benim yoksul hemcinskrimin zellikle bu iin, kooperatif
sistemi tavsiye etmek isterim." (F. Baker, First Lecture on Co-{)peration, Bolton,
1830).
228 DEVRiM AGI
koyma fabrika sahipleri daha ok ve
tercih Elbette 1830'larda ve
bir blmnde fabrika maddi durumu bile bozulmaya

allan fiili durumu ne olursa olsun, dnen herkesin-
yani bir byle gelmi byle
kabul eden herkesin-, iilerin, yoksullar daha
ken servetleri daha da artan zenginler grd-
hi phe yoktur. Zenginlerin bu ite iin yoksullar:
ekmekteyciL Burjuva toplumunun toplumsal kadar
vahi, adaletsiz ve insaniydi. "Emek olmadan zenginlik olamaz"
diye Lancashire Co-operator. btn
Btn bu yiyecekleri kim yetitiriyor? a tok, yoksul emeki.
Btn bu, hi ve hibir ey retmeyen zenginlerin sahip oldu-
evleri, kim kuruyor? kim dokuyor,
elbiseleri kim dikiyor? ve Ama zengin
olur, kadar yer ierken, emekiler hala yoksul ve muhta
"
20
Bugn bile bir Zenci kilise ilahisinde birebir bulan
umutsuz durumdaki iisi, bu durumu, pek olmasa da derinden
yle dile getirmektedir:
yaam bir ey
Zengin yoksul lmeliydi.
21
III
Emek hareketi, yoksul bir oldu. Emek hareketinin,
tarih boyunca ortaya zorluklara salt toplu
infiallerle, hatta teden beri bir haline gelen grev
ve biimleriyle gerekir. da, en
dstri devriminin tesine uzanan bir tarihleri Ondokuzuncu
emek hareketinde yeni olan, emellerdi.
'Yoksul', 'zengin'le Belli bir emeki
iiler ya da proletarya, bir baka iverenler ya da kapitalistlerle
Devrimi, bu yeni gven endstri
devrimi de bu srekli hareket halinde olma
arada ve geici olarak bozulmu toplumsal dengeyi yeniden
eski durumuna dndnneye yarayan protesto lar, drst geinmek
iin yeterli tetikte olmaya, rgtlenmeye ve bir 'hare
YOKSULLAR 229
ket'in -sendikaya, ya da
ii enstitsne, gazeteye ya da ajitasyona- gerek Fakat top-
tarnda yutan ve emekileri,
tamamen olan keni fikir ve deneyimlerine dayanarak,
tamamen olan bir toplumsal gre dnmelerini gerek-
tiriyordu. Emek hareketi, bireyci kolek-
tivist 'Sosyalist' ve her zaman
bir kesinde olagelmi, fakat ancak genel toplumsal devrimin patlak
nadir anlarda zerine dndkleri bir sonsuz zgr toplum haya-
lini mevcut sisteme ynelik uygulanabilir bir temsil
edecekti.
Bu anlamda bir ii bilinci, 1789'da gibi,
Devrimi boyunca da yoktu. ve
1848'de bile daha yeni yeni kendini gstermekteydi. Fakat ifte devrimin
vcut bu iki lkede, 1815 ile 1848 daha kesin olarak
1830 ortaya Daha belirsiz olan
[working dasses] olarak tam da 'i i [working class]
Waterloo' dan sre sonra, hatta belki de daha nce ii
kendini gstermekte ve ii bunun
olan bir ibare, 1830'dan sonra grnmeye


tere'de btn 'genel sendikalar'da {genel i birlikleri] biraraya
toplama, yani zel blgesel ve mesleki
rak ulusal hatta belki de evrensel gerekle
tirmeye ynelik gayretler, 1818'de ve 1829 ile 1834 ateli
bir biimde srdrld. 'Genel ii genel grev demekti; ve bu da
bu dnemde, zellikle William Benbow'un Grand National Holiday, and
Congress of the Productive (1832) bir kavram ve ii
sistemli olarak formle edilmekte ve Chartistler siyasal
bir yntem olarak ciddi bir biimde Bu arada gerek
tere'de gerekse Fransa'daki entelektel 1820'lerde bir kavram
ve bir szck olarak sosyalizmin ortaya neden olm u tU. Sqsya-
lizm, (1832'de Parisli !onca Fransa'da kk bir
lekte, ok gemeden (byle bir hareket iin hi de uygun biri olmayan)
Robert devasa bir kitle hareketinin getirecek olan
ok daha byk boyutlarda derhal benimsendi.
zetle, 1830 proletaryacia bir bilincinin ve toplumsal
zlemierin zaten sz edilebilir. Ancak iverenlerinin d-
nemde ula ya da gsterdikleri orta kesinlikle daha
ve ok daha etkisizdi.
230 DEVRiM AGI
bilinci, en iyi Jakoben bir bilinle -
Devrimi'nin (ondan da nce Amerikan Devrimi'nin) dnen
ve zgvenli yoksullara bir dizi zlem, deneyim, yntem ve ahlaki
tutum dizisi- gl bir bileime girmekte ve onun pekitiril-
mekteydi. Emek hareketinin ve onun toplum' ideolojisinin,
yeni ii durumunun pratik ifadesi gibi, demokratik hare-
ket de, proleter olsun Devrimi'nin mazlumlar olmaktan
ok aktrler olarak tarih sahnesine pratik ifade-
siydi. grnleri pejmurde olan ve eskiden kendilerini kibar
bu gibi yerlerde gstermeye cesaret ederneyecek yurttalar,
imdi balan yukanda zenginlerle birlikte

grmek,
ve eitlik Bunu elde edebileceklerini
nk 1793-4'te bunu Bu yurttalann hepsi de ii
fakat bilinli iilerin hepsi bu tr
Proleter ve Jakoben bilin, birbirlerini de-
neyimi, allan yoksullara, gnlk z sendikanin,
lama cemiyetlerinin, (rgtlenme ve disiplin demek olan)
ve grev gibi toplu mcadele Ne var ki bu kurum-
kadar ve yerel
yerlerde bile, faaliyet alanlan son derece 1829 ile 1834
ve yine Chartizm saf ya
da bir modelden, sadece iilerin rgtl kesimlerinin daha
yksek cret kazanmalan iin btn varolan toplumu ve
yeni bir toplum kurmak iin yararlanma ynnde bir gayret grld.
Ama oldu ve bu bir
ilk proleter sosyalist harekete, stesinden bir
zarar verdi. (kendi parlamentosu' ve lon-
olan -1831-4- Ustalan gibi) kooperatif
reticilerinin ulusal sendikalanna dntrme abalan so-
Baka biimlerde haka ve ulusal retim
kooperatifi kurma giriimlerinin de ey geldi. O zamana kadar
yerel ve ikoluna zg cemiyetlerden daha gl
byk, 'genel (her ne kadar genel sendikalann
varolan ok, nderlik deneyimi, rgtlenme
ve disiplin kaynaklansa da) hantal ve olduklan grl-
Grev, ii ylesine ve bir sonucuydu ki
dilde ona gelen greve, huelga, sciopero, zabastovko gibi) tamamen
yerli szckler oysa kurumlarla ilgili szckler dn
YOKSULLAR 231
d. Genel grevin, (1842'de) kaynaklanan ve
lan kargaalar Chartist hareket dneminde uygulanabilir bir ey
grld.
Oysa J ve genelde zg bir yol olan (gazete ve
b to r yoluyla siyasal kampanyalar dzenlenmesi, halk mitingleri, gste-
rileri ve kargaa ve ayaklanma gibi) siyasal ajitasyon
yntemleri, zellikle ii da kalmadan, hem etkili hem de
esnek Bu tr nlerine ok yksek
hedeflerin ya da hakim ok fazla tehdit etmeye bala-
yerlerde olan 18 lO'lar-
da, (1816'da Londra'da Spa Fields'de, ya da 1819'daki on gstericinin
ve yzlercesinin Manchester 'Peterloo'da
gibi) her ciddi gsterinin zerine orduyu gndermek gibi bir
1838-48'de milyonlarca dileke, daha yakma
getirmedi. Buna daha dar bir cephede srdrlen siyasal kam-
panyalar daha etkili Bu tr kampanyalar 1829'daki
Katalik Kurtul u U, 1832'deki Reform hatta fabrikalardaki
ve saatleri konusunda bir denetimi bile gerekleme-
yebilirdi. Demek ki rgtsel olan ve bu siyasal
radikalizmin ajitatif yntemleriyle dengeleyen bir ii
'Tolpuddle srgn edilmesine kitlesel pro-
testo gsterilerinde (134. 1834'den sonra ken
'genel sendikalar'dan bir eyler kurtarmaya gibi,
1830'larda kuzeyinde gerekleen 'Fabrika da
yerel telafisiydi.
Ne var ki, Jakoben gelenek de gcn, benzersiz ve
yeni bir olan ve
sadakatten bir araya getiren ey, sadece yerde ya ayan
yoksul byk halinde birlikte ii
birlikte birbirlerine gveniyor Bu,
bir tek nk ancak bu sayede
ellerindeki tek ama belirleyici kozu, yani toplum iin vazgeilmez olduk-
kabul 'Grev (ya da buna benzer
szler), iilerin ahlaki ilk ve yle de Daya-
('karabacak'taki [grev ii] 'kara' ahlaki
betimlenen kimse), ii toplumunun idi. Biraz olsun
siyasal bilin edindiklerinde gsteriler,
savrulabilen bir Bir ordu-
nun hareketlerinf Sheffield gibi bir kentte orta
232 DEVRiM AGI
ii mcadelesi (1840 yerel siyasal
ana konusu haline derhal gl ve bir proletar-
ya ortaya 184 7 kent meclisinde sekiz Chartist
bulunuyordu ve 1848'de Chartizmin ulusal lekte kmesinin, on ile
yirmi bin o Paris devrimini bir kentte
hemen hibir etkisi 1849'da Chartistler, kent meclisindeki sandal-
yelerin neredeyse ele geirdiler.
24
Jakoben her ikisine de g veren ok
daha eski bir gelenek yer ya da umutsuz
zaman zaman toplu protesto
eylemin ya da makineleri, ya da zenginlerin
evini uzun bir tarihi Genelde bu gelenek, dpedz
ya da (1810-1 1'de ve yine 1826'da 1830'larda
dnemsel ola-
rak makinelerin tehditi gerilemekte olan el endstrilerini saran
makineleri gibi,
bir ifadesiydi. Kimi zaman gibi, rgtl
iiler toplu kabul grm bir biimini oluturmak-
ve olmayan sistemli
bir terrle birletirmi madenciler, tekstilciler ya da ara-
gibi, makinelere bir iermiyordu. Bazen de
isizlerin ya da bir ifadesiydi. Devrimin
bir zamanda, zellikle bakentlerde ya da siyasal
hassas baka noktalarda patlak byle bir eylem,
aksi halde siyaseten ham kalacak olan belirleyici bir g haline
sokabilmekteydi. Gerek 1830'da gerekse 1848'de bu tr hareketler, aksi
durumda son derece kk bir honutsuzluk ifadesi olarak kalacak bir
protestonun muazzam bir koyarak onu ayaklanmaya dn
trdler.
IV
O nedenle bu dnemin emek hareketi, ne bileimi ne ideolojisi ne de
tam 'proleter', yani endstri ve fabrika
iilerinin bir hareketiydi, ne de hatta cretlilerle Daha ok
(esas olarak kentli) temsil eden btn g ve
bir araya getiren ortak bir cepheydi. Byle bir ortak cephe uzun sre
srdrd; fakat Devrimi'nin son gnlerinde
ve esinini, liberal ve radikal orta almaya
YOKSULLAR 233
mz gibi, Paris bu veren (olgunlamaml
zlemlerini bir yana bile
'Jakobenlik'ti. 1815'ten sonra ortaya yeni durum Uydu: Bu ortak
cephe, kral ve giderek liberal orta da ynel-
mekteydi. Endstri ve fabrika iisi henz ortalarda grnmese de, ona
veren ey ideolojisi ve ve bir btn
olarak siyasal kesimlerinden ok daha
geriydi. Gerek yoksullar gerekse zenginler, "toplumun orta
kentli kitleler"in
25
hepsini siyaseten 'proletarya'ya veya 'ii
. dahil etme "Mevcut gidiatta isel bir uyumsuzluk
ve bunun byle devam giderek iddetle-
nen ve genelleen hassasiyet"ten
26
mustarip olanlar, gzden geirilmi
ve dnsel geerli tek eletiri ve seenek olarak sosyalizme
ynelme girdiler.
Bu yeni hareketin de benzer bir gidiat gstermeye
allan en etkin, ve siyasal kesimleri,
yeni fabrika zanaatkarlar, artizanlar,
sipari zerine evde allan orta lekli iilerle, daha byk bir
Endsti Devrimi'nden nce yle yaamaya
ve devam eden sendikalar, hemen hemen
maz biimde vs. Leeds
gibi bir kentte -ki bu tipik bir durumdur- Chartist
sonradan el olm u bir bir ift matbaa
dan, bir kitap ve bir yn
[kooperatiflerle ilgili] benimseyenler
bu tr 'artizanlar', 'makinistler' ve el iileri Alman
ii komnistleri, gezgin zanaat terziler, ve matbaa-
1848 Paris'inde burjuvaziye ayaklananlar, (1871 Komnnde
gibi) semti Belleville eski artizanlar semti
Faubourg Saint-Antoine sakinleriydi. Endstrinin ilerlemesi, 'ii
bilmeinin tam da bu kalelerini lde, bu ilk emek
gcne de lmcl darbeler indirdi. 1820 ile 1850
emek hareketi, ii kendini yetitirmesi ve siyasal
iin bir kurumlar oluturdu; 'makine enstitleri'ni,
'Bilim ve kurdu. 1850'de (siyasal ,
daha bariz saymazsak) bunlardan, 400' haber
merkezi olmak zere 700 adet -sadece Yorkshire kon tl 151 tane-

27
Fakat bir gerileme iindeydiler ve birka on
iinde de ya oldler ya da uykuya
234 DEVRiM AGI
Bunun tek bir Sadece yeni proletarya,
oktan rgtlenmeye hatta kendi nderlerini
pamuk John Doherty, madenci Tommy Hepburn
ile Martin Jude. Chartizmin birliklerini, sadece artizanlarla,
siparile ev iileri oluturmuyordu; fabrika iileri de,
Chartizmin zaman zaman da nderleri Fa-
kat fabrika ve madenciler, henz aktr olmak-
tan ok son blmne kadar
kendi ellerine
Emek hareketi, bir z savunma, protesto, devrim rgtlenmesiydi.
Fakat yoksullar iin bir mcadele olmaktan te bir eydi;
zamanda bir yaam biimiydi. Liberal burjuvazi onlara bir ey verme-
miti; tarih muhafazakarlann da savunmak ya da geri getirmek
iin bo vaatlerde geleneksel yaam
de giderek iine ekildikleri bir yaam konusunda yapacak
fazla eyleri yoktu. Fakat emek hareketi, kendilerinin bir
yaam sahipti; daha kolektif, komnal, idealist
ve bir hareketti, nk onun z tam da mcadeleydi. Buna
hareket de onlara bir tutun um ve hedef Liberal sylen,
sendikalann [birliklerin], ajitatrlerin beceriksiz ii-
lerden ileri srmekteydi; oysa gerekte beceriksiz olanlar,
genelde en az en ve ehil iilerse, sendika-
lann en destekileri yer
Bu dnemde bu trden 'ii en gelikin rnekleri,
muhtemelen hala ev endstrilerinden gelmekteyciL Lyon ipek
iileri Onlar hep isyankar 1831'de ve yine
1834'de Michelet'in ifadesiyle "bu dnya onu
iin, ve nemli vadilerinde kendilerine ryalar ve
grntlerden ahlaki bir cennet" kurdular.
28
Cumhuriyeti ve Jakoben
pritenlikleriyle, Swedeborgcu Ktphanesi, tasarruf
Makine Enstits, Bilim Klb, Resim Akademisi olan, misyoner
yapan, ikiye birlikler, kreler, ieksevenler
kuran, edebiyat dergisi (Dunfermline'daki Gasometer)
keten ve tabii Chartizmleri bilinci,
zalimlere duyulan nefret ve horlama, iplikleri dokuduk-
T. L. Peacock, Nightmare Abbey (1818): "Siz bir filorofsunuz dedi bir
zgrlk Siz, 'Felsefe denen tei:in ya da Genel Projesi'nin

YOKSUllAR 235
lan tezgahlar kadar bu yaama zg eylerdi. cretler
zenginlere hibir ey borlu sahip her
ey, kendi kolektif rnyd.
Fakat bu sessiz ve derinden giden z rgtlenme sreci, bu eski tr
iilerle Northumberland ve Durham madenle-
rinde, yerel Metodist dayanan bir 'birlik' iinde; zellikle
Lancashire'daki* yeni endstri iilerin
lama ve dayanlma demeklerinde ve hepsinden te kk
endstri ellerinde mealelerle erkekli ocuklu
Chartist gsterilerin akan binlerce insanda,
yeni Rochdale kooperatif

V
Ne var ki, bu dneme dnp (yeni endstri
gcn bir yana zenginleri rkten gcy-
le, oynatan 'komnizm hayaleti'yle, edimsel rgtl gleri ara-
byk ve bir kopukluk aleni ifadesi,
bir rgtlenme olmaktan ok, kelimenin tam bir 'hareket'ti.
Siyasal en kitlesel ve biimi olan Chartizmi
(1838v48) bir araya getiren ey, bir avu geleneksel ve radikal slogandan,
Feargus O'Connor ( 1794-1 855) gibi sesi haline gelmi birka
gl hatip ve gazeteci ve Northem Star gibi bir iki gazeteydi. Ortak
zenginlere ve kodamanlara
om
"Rodney bir Bykannem bu isimden
nk ykselmi Amiral Rodney'in halka dman eklinde
garip bir gr Bu bana zenle Cobbett ile Cobden'in iki
kii Cobbett bir Cobden ise sadece
orta bir savunucusu. Uzun zaman ncesine ilikin
manzaralardan biri de, porselenden bir George Washington
el ileri ve metal ereveli resimlerin duranJohn Frost'un
bir portresidir. Resmin tepesinde yer alan bir Dostlan Resim
Galerisi'nden defne bir elenk
182l'de Lancashire, o zamana dek lkenin toplam nfusuna oranla en yksek dayanlma
demeklerine sahipti (yzde 17); 1845'de Oddfellows Lancashire
ve Yorkshire'da bulunuyordu."
1839'da Newport'da biten Chartist nderi.
236 DEVRiM AGI
altta, Bay Frost, toplumdan sefil ve haldeki insanlar
Adalet isterken gsteriliyordu ... Evimizin mdavimlerinden biri de,
Feargus'un Mektubunu evden birinin kendisine ve iin
mrkkebi bile bir Northem Star'la saat gibi her pazar
grnen sakat bir Gazetenin nce atete
sonra da neredeyse bu kutsal nesnenin tek bir zarar gelmemesi iin
zenle ve dzenli olarak kesilmesi gerekirdi. Bu ilemler Larry, ara
piposunu sakin sakin tttrr, bir sofunun
btn o vecd haliyle byk Feargus'un dinlemeye

nderlik ya da koordinasyon neredeyse yok denecek kadar 1834-
5 tarihinde hareketi bir rgtlenmeye, bir 'genel birlik' e dntrmeye
ynelik en tutkulu giriim de ve bir biimde son buldu. En fazla
gibi de-, gibi merte len Lyon
ipek iileri gibi yerel allan topluluklar iinde gelimi
bir sz konusuydu. Bu hareketi bir arada tutan ey,
sefalet, nefret ve umuttu. 1848'in devrimci gibi
Chartist de yenilmelerine yol aan ey, ayaklanma-
lanna yetecek kadar a, ve umutsuz isyanla-
toplumsal dzen iin bir tehlike olmaktan rgtlen-
meden ve yoksun 1848'de yoksullar
hareketi, henz 1 789-94'n devrimci orta bir
dengini yaratabilmi
12
Din
Bana duygulanm ve dnyevi imanla, umutla ve merhametle
yeryzn bir hac teki gerek baba olarak gren; yoksulluklanm
ve sevmeyi ve onlara germeyi btn
ezilenlerin ilk Mesih'i seven, ona tapan ve evrenin onun
aczda gren bir halk niyaz ey le. Derim; bu bir halk niyaz et ki sosyalizmi
yenmek kolayca mmkn olmakla bir daha dahi getirilmesin ...
Civilta Cattolica
1
Fakat Napoleon ilerlemeye Molokanlz kyller, onun, eski
ilahilerinde gibi sahte an devirmek ve gerek Beyaz an tahta geirmek zere
[Tann tarafindan] vadisinin aslam O
yzden Tambov eyalerinin Molokanlan, Napoleon'u sunmak ve beyaz
kaftan giydirmek zere aralanndan bir heyet setiler.
Haxhausen, Studien ueber ... Russland
2
I
dnya dndkleri baka bir ey, dnrken
terimlersedaha baka bir eydir. Tarihin bykblmnde
ve (belki de in oluturmak zere) byk
bir avu ve her-
kesin tasarlarken terimler,
lkelerde 'kyl' hatta 'insan'la anlama gelmesine neden olacak
kadar geleneksel dinin terimleriydi. Bu durum, 1848'den nceki bir evre-
de, (her ne kadar ifte devrimin blgeler pek yle
de) blgesinde ortadan Din, hi kimsenin
kendisinden yeryznn tesindeki her eyi kapsayan
gkyz gibi bir eyken; byk, ama ve insani bir durmadan
bir olarak bulut kmesini bir grnme brnd.
Bu pratik sonradan daha belirsiz ve
olmakla birlikte, btn ideolojik
kadar derindi; ve nereden en benzersiz
da buydu.
238 DEVRiM AGI
Benzersiz olan, kukusuz kitlelerin laiklemesiydi. Soylu bayanlar
hemcinsleri gibi srdrseler de, alt tabakalara rnek olacak
biimde ayinsel grevlerin titizlikle yerine getirilmesiyle birlikte giden
kibarca bir dinsel uzunca bir zgrlemi olan soylular
bilinmeyen bir ey
3
Kibar ve erkekler,
hibir ilevi olmasa ve insan ilerine ya da
mltefit bir kabulleniin di herhangi bir biimi gerektirmese
de, teknik olarak yce bir Fakat geleneksel dinle
ilgili grleri, horlama ve bir husumet samimi
mazlar ilan etmeye Byk matematiki Laplace,
semavi sisteminde nereye soran Napoleon'a byle
bir hipoteze gereksinmesi sylemiti. Samimi
onsekizinci zihinsel yaratan alim-
ler, yazarlar ve soylu beyler yine de grece seyrek rastlanan bir
durum olmakla birlikte, samimi bundan daseyrek bir durum-
du. Onsekizinci sonunda sekinler boy atmakta olan bir
din varsa, o da ve kilise Farmasonluktu.
Kibar ve erkekler bir olan
uzaklama onyedinci sonuyla onsekizinci
dek ve kamusal etkiler
ve Orta megul etmi mahke-
melerinin yerini bu kez ve into limbonun
bunu yeterince Ancak onsekizinci bu
durum, alt, hatta orta tabakalan pek etkilemedi. Kyllk, yzeydeki
hala srdren daha eski ve ruhlar
bir yana, Bakire'nin, Azizierin ve Kutsal diliyle konumayan ideo-
lojilerin tmyle Eskiden beri olan zanaat-
karlar dnceler heyecan iin-
de en Jacob Boehme gibi gizemcileri olan ayak-
. her tr kuku duymaya grlmek-
teyciL Viyana' daki J akobenlere duyan tek zanaatkar grubu onlar-
nk syleniyordu. Kentlerdeki yoksul-
larsa (belki Paris ve Londra gibi birka Kuzey Avrupa kenti son
derece dindar ya da bo insanlar olarak
Fakat, ileri dnceli, gelenek karitl bir ideolojisi,
ykselmekte olan orta dnyayla ilgili mkemmelen uy-
makla birlikte, din orta tabakalar bile bir
olgu Bu ideoloji, soylu bir topluma zg ve aristokra-
siyi Gerekten de ilk gerek 'zgr dnrler' olan
iDEOLOJi: DiN 239
on yedinci libertinled,
tam olarak Maliere'in sadece
cinsel bir bileimi olarak bundan
korkuyu da resmeder. Bacon ve Hobbes gibi byk lde orta
ideolojisinin habercisi olan dnsel en cretkar d
nrlerin; zamanda eski ve rm bir toplumla birlikte
gibi bir paradoksal durumun ortaya iin yeterince neden
Ykselen orta savamak iin disiplinli, gl
ve sade ahlaka sahip bir rgtlenmeye gereksinmeleri Kuramsal
olarak bilinemezcilik ya da bununla eksiksiz biimde uyu-
bunun iin gerekmiyordu; ve onsekizinci
[philosophes], usanmadan, (rneklerini soylu
vahiler ve bireysel zgr dnrn
sahip yksek kiisel lderin daha iyi
Fakat eski tip dinin gvenilir stnlk-
leriyle, ortadan sadece, toplum-
sal bo inanlar olmadan ya ayamayacak genelde cahil
ve aptal grlen allan yoksullariin bizzat orta de uygula-
mada byk tehlikeler ieriyordu.
Fransa'da devrim (-Robespierre'in 1794'te
gibi- Rousseaucu bir 'yce olmayan
temeller zerine kurulmu eitli szde dinler gibi) denk
olmayan bir burjuva yaratma doludur, Fakat
yine de bu abalarda (Saint-Simoncular ve Comte'un dini' gibi)
ayinler ve Sonuta eski dinsel
yzeysel koruma gayretine son verildi; ama
gibi eitli ahlaki kavramlara) ve hepsinden te dengini
olu turan dayanan biimsel bir ahlak kurma
srd. Her kyde Roma Devrim ve Cumhuriyet
dolduran, ky resmi yoksul, zgeci ilkokul
zamanda burjuva yerlemesinden kaynakla-
nan siyasal (nereden yetmi toplumsal devrimin
temellerine dayanarak zecek olan nc Cumhuriyet' e kadar muzaf-
fer Fakat bu tipi [ instituteurl,
minden sorumlu olanlara, Cicero ile Sallustius'un 'devleti kurmak'tan
(instituere civitatem) ve 'devletlerin ahlaki temellerini atmak'tan (instituere
civitatum mores) dem vuran szlerini biimde instituteur [ku-
rucu] denecektir" diyen Condorcet'in 1792 tarihli zaten rtk
olarak yer
4
240 DEVRiM AGI
halde burjuvazi, ideolojik szn zgr
dnrlerden oluan bir ile Protestan, Yahudi ve Katelik dindar
bir blnm olarak Ancak tarihsel
yeni olan Uydu: Bu ikisinden zgr dnce karUa-
kadar daha dinamik ve etkindi. Din, sadece nicelik
dan o byk gcn srdrmekle ve ileride gibi daha da
glenmekle birlikte, egemen geri ekilmekteydi; ve gn-
mze dek de ifte devrimin bir erevesi iinde
Yeni ABD'nin byk Protestan
olmak zere) U ya da bu dine kuku yoktur; ancak Cumhu-
riyet'in ve btn aba-
yle de Ele dnemin orta
Protestan bilinemezci radikallerin
ok daha ve giderek de kuku
gtrmez bir gerektir. Fakat bu edimsel biimlerini
veren, Wilberforce'dan ok Bentham olmutur.
Laik ideolojinin dinsel ideoloji zerindeki bu tayin edici zaferinin en
zamanda onun en nemli sonucudur da. Amerikan ve
Devrimleri belli siyasal ve toplumsal dnmler
laikletirildi. ve onyedinci Hollanda ve Devrim-
leri'nin rtaya meseleler hala ister ortodoks ister mezhepi ister
olsun, geleneksel dili iinde Amerikan
ve [Devrim] ideolojilerindeyse Avrupa tarihi ilk kez
nemini oldu. len kahramanlardan, eski-
leri aziz ve ehit yaratmaya birka folklorik
bir yana 1789'un dili, simgeleri, giysisi tamamen
zamanda devrimin bu laik
kendi tekil ideolojik biimlerini geni kitlelere dayatan liberal
orta siyasal iaret etmekteydi. Devrimi'nin
dnsel nderlerinin, devrimi gerekletiren kitlelerin gel-
medikleri dnlrse, devrimin ideolojisinin, daha fazla
bir gelenekilik emaresi gsteremeyecek bir yan
yoktur.*
Demek ki burjuvazinin zaferi, Devrimi'ni, onsekizinci
bilinemezci ya da laik ahlak ideolojisiyle ve bu
devrimin slubu, sonraki btn toplumsal devrim hareketlerinin genel
dili oldu, bu onlara da zellikle Saint-Simon gibi
zaman zaman (a Ira'da gibi) dnemin sadece halk Katolik
bir izleri grlmektedir.
iDEOLOJi:DiN 241
aralannda terzi Weitling (1808-1871) gibi birka eskil
nist mezhepinin nemsiz istisnalar yeni ii
ve ondokuzuncu sosyalist hareketlerinin ideolojisi itibaren
laikti. Dncelerinde kk ve yoksul el iilerinin radikal-
demokrat zlemlerini dile getiren Thomas Paine, Haklan
(1 791) kadar,
halk diliyle kaleme (1 794) da
1820'lerin makinistleri, Robert peinden sadece kapitalizm -
zmlemesi nedeniyle biri gittiler ve
kmesinden uzun zaman sonra da Halis of
kentlere yaymaya devam etti. Dindar sosya-
listler olm u tur ve bugn de dindar zamanda
sosyalist de olan insan Fakat modem emek hareketlerinin
ve sosyalist hareketlerin ideolojileri, onsekizinci

gibi kitleler esasen dindar kalmaya devam ederken, gele-
neksel bir toplumda yetimi kitlelerin devrimci slupla-
(toplumsal ve benzerleri gibi) bir
slubu bir fesat haline gelmesi, daha da
Ne var ki, yeni emek hareketine ve sosyalist hareketlere hakim olan
laiklik, lde yeni ve daha temel bir olgu olan yeni
dine Endstri Devrimi dneminde
yetimi allan ve kentli kitlelerin, modem ltlerle
dinin ok daha fazla etkisi kuku yoktur;
fakat ondokuzuncu ilk ltleriyle rgtl dinden bu
cehaletlerinin ve bir benzeri daha yoktu.
Btn siyasal gzlemciler bu konuda dncededirler.
1851 tarihli Din bu durumun dehete srkle-
ortaya koydu. Bu byk geleneksel yerleik kilise-
lerin, yerlerle -byk kentler ve yeni endstriyel
yerleimler- ve kendi deneyimlerine ve
toplumsal -proletaryayla- dpedz olma-
ileri gelmekteyciL 185l'de Sheffield'da ancak %34',
Liverpool ve Manchester'dakilerin ancak %31.2'si, Birmingham'da yaa-
sadece %29'u iin ibadet yeri Kydeki bir
endstri kentlerinde ya da bu kentlerin teneke mahal-
lelerinde yaayan bir olmuyordu.
O nedenle yerleik kiliseler bu yeni ve ihmal
ettiler ve (zellikle Katalik ve Lutherci lkelerde) sonunda ele
242 DEVRiM AGI
geirecek olan yeni emek hareketlerinin laik terkettiler (1848'de
kilisderin byle lkelerdeyse iileri kurtarma
drts fazla gl Protestan mezhepler, gibi mezhep-
olduka yerleik dinsel-siyasal bir grng lkelerde
daha Buna bu mezheplerin, toplumsal evrenin,
renberler, madenciler ve gibi geleneksel kk
kent ya da ky daha yerlerde ok olduk-
ilikin te yandan endstrinin allan
bu mezhepler asla bir tesine gee-
mediler. Bir grup olarak ii rgtl dinle ilikisinin, dnya tari-
hinin nceki herhangi bir yoksul kitlesinden ok daha az kuku
yoktur.
O nedenle 1789'dan 1848'e kadarki dnemin genel etkili bir
laikleme ynndeydi. Bilim kendini, evrim
gibi, giderek Kutsal ile atlma iinde buldu (15. Blmle
zellikle itibaren Tbingen profesrleri
daha nce grlmemi dozda uygulanan tarihsel bilginlik,
bile onun esinlenen tek bir metni,
belgelemi btn kusurlanyla birlikte tarihsel bir
belge derlemesine dntrd. Novum Testamentum'u
84 2- 85 2), in gzle dayanan old nu
ve Mesih'in niyetinin yeni bir din kurmak kesin olma-
ifade etmiti. David Strauss'un eseri Life of ]esus (1835),
geyi yaamyksnden
Charles Darwin'in oka neredeyse e-
itli siyasal rejimlerin, yerleik kilisderin mlkleriyle yasal
ruhbana ve dini sirnalara ynelik bu
glendirdi ve -Roma Katalik kilisesine, lkelerde- giderek
hkmetlerle teki laik kurulularda, o gne dek byk lde dinsel
kurumlara -zellikle ve sosyal refah gibi- ilevleri devral-
ma ynnde bir belirdi. 789 ile ka-
ve Napali'den Nikaragua'ya dek hepsinin mlkleri
Elbette Avrupa fatih beyazlar, ya- 830'larda Hindistan'da
len tresini ve ayinlerde insan kurban etme
greneklerini idareciler gibi- bo inanca kart
olarak ya da sadece hangi nlemlerin
zerinde etkili hemen hibir fikirleri ol-
ya da dinlerine
getiler.
iDEOLOJi: DiN 243
II
Salt olarak fiilen daralmalan sz konusu
btn dinlerin nfus koUt olarak geniledikleri grlmektedir.
Ancak ele dnemde iki din tr konusunda zel bir
yetenekgstermitir: ve mezhepi
askeri, siyasal ve ekonomik is glerini alarak Avrupa gerek-
le tirdikleri misyonerlik faaliyetlerinde gzlenen bariz Ka-
tolik olsun Protestan olsun teki dinlerin konusundaki
kesin bu daha da gz
Gerekten de devrimi ve Napoleon'u iine alan
larda, Protestan sistemli olarak byk lde Anglo-
Saksonlar Baptist Misyoner
(1 792), Londra Misyonerlik Cemiyeri (1 795),
Evanjelik Kilisesi Misyonerlik Cemiyeri (1 799), ve
Cemiyeri'ni (1804), MisyonerlerKomisyonu Kurulu
(1810), Amerikan Baptistleri (1814), Wesleyanlar (1813-18), Amerikan
(.1816), Kilisesi (1824), Birleik Presbiteryenler
(1835), Amerikan Metodist Piskoposlan (1819) ve izledi. Hol-
landa Misyoner Cemiyeri (1 797) ile Basel Misyonerleri'nin (1815) nc
ki Protestanlar daha sonraki tarih-
lerde gelime gstermilerdir: 1820'lerde Berlin ve Ren cemiyetleri; otuz-
larda Leipzig ve Bremen cemiyetleri, 1842'de de Norve Misyonerler
Cemiyeri kuruldu. Misyonerlik faaliyetleridurgun ve nemsiz boyutlarda
olan Roma sonradan bir canlanma iine girdi. Dinsizlere
adeta boca edilmesinin ve dini ticaretin, Avrupa ve
dinsel, toplumsal ve ekonomik tarihiyle bir ilgisi Bizim burada
sadece, 1848'de Hawaii gibi Pasifik'teki adalar fazla kayda
sonulan belirtmemiz yeterlidir. 1820'lerde zgrlkleri-
ne kavuIDU klelerin devletler olan Liberya ve
(1 790'larda kle ajitasyon sayesinde dikkat eken) Sierra Leone'de
birka elde edildi. Gney Afrika'da yerle-
tikleri yerlerin (yerle ik yerel Kilisesi ile Hollanda Reform
Kilisesi'nden olmayan) misyonerler, din
Fakat nl misyoner ve kaifDavid Livingstone
1840'ta Afrika'ya yelken bu ilk sakinleri hala
temasa gemi
Oysa bu din son derece karakteristik olan zorla din
bavurmadan ya da rgtl bir misyonerlik faaliyetini
244 DEVRiM AGI
na almadan sessiz, ya va, ama emin bir biimde devam etmek-
teyciL Hem Endonezya'ya ve in'e, hem de
Sudan'dan Senegal'e, daha kk boyutta da Hint Okyanusu'nun i
sahillerinden balayarak Geleneksel toplumlarda
din gibi temel nitelikteki bir ey ok byk sorun-
larla iierinin dnyayla
olan ticaretini neredeyse tekellerinde bulunduran ve bu sayede
laan Mslman tacirlerin, yeni gndemine girmesinde
oldu. Topluluk altst eden kle ticareti, toplumsal
yeniden gl bir ekici
hale getirdi.
4
zamanda Muhammed'in dini, feodal
ve askeri da seslendi ve bu dinin
ve stnlk duygusunun dengelemek gibi bir
oldu. Mslman zenciler, kt klelerdi: Bahia'ya (Brezilya) ithal edilen
Haussa (ve 1807 ile ya da gerisin
geri Afrika'ya 1835'teki byk ayaklanma zaman
diliminde dokuz kez Kleler, ancak son dnemlerde ticarete
olan bu blgelerden uzak

Afrika beyazlara direni gesinin ok az olmakla
birlikte (o zamana dek bu blgede fazla bir direnie G-
Asya'da teden beri yaamsal bir rol Burada (bir
kez daha uzun zaman nce yerel
ve baharat gerileyen Hinduizmine zamanda Hindu-
penslere bir koyma olmakla birlikte, daha
ok Portekiziiiere ve 'bir tr n-milliyetilik'
olarak gelimiti.
6
Giderek hareket daralan bu prensler, Hollanda-
ya da durumuna dtke, da
da daha derine kk salmaya Endonezya prensle-
rinin din ittifak kurarak, Djogjakarta Prensi'nin Java
(1825-830) gibi, genel bir halk balatabi-
leceklerini Bunun sonucunda, defalarca yerel egemenlerle
bir ittifak kurma ya da dn yap-
Bu arada ticaretin ve deniz gelimesiyle birlikte G-
Asya mslmanlanyla Mekke kurulan ilikiler,
Endonezya
hatta Arap militan ve etkilerine hale gel-
melerine neden oldu.
Bu dnemde gcnn byk veren iin-
deki reform ve canlanma hareketlerine, zamanda, geni
iDEOLOJi: DiN 245
lernesinin etkiyi ve eski Muhammedi (zellikle de
Trk ve ve belki de in imparator-
artan bir olgu olarak da Priten
Vahabiler, onsekizinci Arabistan' da ortaya
lB 14'te fethettiler ve Mehmet Ali'nin
birleik gleri durduruluncaya kadar Suriye'yi
fethedebilecek hale geldiler. Ama
ve ilerine kadar Vahabiliktei). esinlenen Cezayirli
bir din olan Sidi Muhmmed bin Ali el Sunusi, 1840'lardan itiba-
ren Tripali'den Sahra lne dek benzer bir hareket gelitirdi.
Cezayir'de Abdlkadir, Kafkaslarda ve Ruslara
dinsel-siyasal direni hareketleri (7. Blme ve
sadece Peygamberin ortaya biimiyle safislama dnmekle kalma-
yenilikleri de bnyesine almaya bir yarat-
umdular. 1840'larda da, milliyeti ve devrimci heterodoksisi
ok daha belirgin olan Ali Muhammed'inBab hareketi ortaya
eyler bu hareketin eski
geri dnmek ve peelerini gibi bir
islamdaki mayalanma ve salt din tarihi
da, 1789'dan 1848'e kadarkidnemi dnya
biiminde tarif llere Geri dnemin
bu trden pek ok sahip in' deki byk Ta ip ing
geliyoruz ama, dinler kitlesel hare-
ketinin bir benzeri daha yoktu. -zellikle Ram
Mohan Ray'un (1772-1833) Brahmo gibi- kk dinsel
reform hareketleri ortaya Birleik Devletler' de beyazlara yenilen yerli
kabileleri, ilk on Tecumseh bilinen en byk
Ova Yerlileri konfederasyonunun ve yaam beyaz
Amerikan toplumunun bozucu etkilerine korumak kurulan
Handsome Lake dinine (1799) ilham olm u, beyazlara vahye
dinsel-toplumsal direni hareketleri gelitirmeye
ristiyan, zellikle Quaker da benimseyen bu peygamberi resmen
onuru, gerek nadir biri olan Thomas
Jefferson'a aittir. Ne var ki, gelimi bir kapitalist anirnist halklar
temas, yirminci zg bir durum olan bu tr
kehaneti ve hareketler ortaya boyutta
Protestan hareketi, neredeyse tmyle ge-
limi kapitalist lkelerle ve bu
hareketinden Bu trden hareketler (rne-
246 DEVRiM AGI
Alman pietizmi ya da evanjelizmi gibi), kendi yerleik devlet
kiliseleri erevesinde lebilmek
Ancak byk kuku yoktur. 'de ve Galler'deki
kabaca Kilisesi dinsel ayinlere gidi-
Mezheplerin bu zafer, esas olarak 790' dan,
ya da daha kesin olarak Napoleon son itibaren
gerekleen dinsel gelimelerin sonucuydu. Bu anlamda, 790'da Wesle-
yan Metodistlerinin Birleik ye zor 59.000'i buluyor-
du; eitlidallanyla birlikte bu on

Birleik Devletler'de de ok benzer bir kitlesel din sreciyle,
eski egemen kiliseler Baptistlerin, Metodistlerin ve daha az
lde de Presbiteryenlerin olmutu; ABD'deki
btn kilisderin drtte , bu mezhebe aitti.
8
Yerle ik kilise-
lerin mezheplerin ortaya egemen dinlerden
zamanda 'Byk Blnme'), Hollanda, Norve
ve baka lkelerde de bu dnemin din tarihine
Protestan ve toplumsal ilikil1 ne-
denler bellidir. Roma Katalik Kilisesi'ne lkelerde halk mezhepleri-
nin bir ortam ve gelenek Buralarda yerleik
kiliseden ya da dinden benzer bir kop u un, mezhep blnmesin-
den ok (zellikle erkekler kitlesel bir kopu
biimini ok daha (Buna Angio-Sakson lkeler-
deki Protestan din lkelerindeki
maz din Dinsel
Roma Ka to lik dininin kabul ereve iinde
yeni bir duygusal keramet sahibi bir aziz ya da hac hareketi biimini
Ele dnemde bir iki aziz, Fransa'da Cure d'Ars
786- geni ilgi Ortodoks
daha uygundu; Rusya'da da geri bir toplumun kan-
on yedinci sonlanndan itibaren birok yeni mezhebin
ortaya neden oldu. zellikle de kendini eden
Skoptsi, Doukhoborlar ve Molokanlar, onsekizinci sonla-
ve N apoleon dneminin rnleriydiler; 'Eski on yedinci
beri Ne ki, genelde en ekici
-kk el iileri, ticari retim yapan iftiler ve burjuvazinin
habercileri ya da bilinli kyl devrimcileri-, henz byk apta
bir mezhep hareketi yaratabilecek kadar
Bu dnemde kopmalar ve mezhep blnmeleri fazla sonralan
da az olarak
iDEOLOJi: DiN 247
Protestan lkelerdeyse durum daha Uzun
mezhepi bir gelenek var olsa da, buralarda (hele ve ABD' de)
ticari ve endstriyel toplumun etkisi daha glyd. Ahlaki
. da, herkese ve ile insan
bireysel ileti imi ne onu giriimciler ve kk iadamlan iin
ekici ya da yetitiren bir okul oldu. Kasvetli ve
cehennem ve lanetlenme teolojisiyle, sertbir yaamla kurtul u
teolojisi, zorlu bir evrede zorlu bir yaam srdrmekte olan insanlar
yaayan insanlar, denizciler, tek allan
kk iftiler, madenciler, smrlen zanaatkarlar) iin onu ekici hale
getirdi. Bu mezhep, toplumsal ya da dinsel hiyerarinin demokra-
tik, eiti bir inananlar dnerek bu sayede ortalama insana
da seslenebildi. yaran dinsel treniere ve bilgince
amatr kahinliklere ve vaazlara olanak verdi. Kkl
toplumsal ilkel bir biimiyle kendini ifade etti.
Son olarak duygusal zorlu bir sre olan kiisel 'din
gesi isterik bir kitlesel dini yolu sunmak-
ve insanlar qu sayede, kitlesel boalmalar iin benzeri
ve gemite varolm u bu trden da ortadan
ran bir toplumun gerilimlerden
her eyden nce mezheplerin hizmet
etti. zellikle de Protestan muhalefetin ve bir rnesans
dnemine girmesi ynndeki itki, John Wesley'in (1 703-1 791)
duygusal, kiisel kurtul u hareketiyle onun Metodistlerinden geldi.
Bu nedenden yeni mezhepler ve siyaset
hatta kt dnyaya evirip laik herhangi bir toplu
yapma reddedecek biimde kendine yeterli bir grup
ya da kiisel kurtulua yneldiklerindep son derece tutucuy-
dular. 'Siyasar enerjilerini, genelde misyonerliklerin kle
ve lllk propaganda gibi ahlaki ve dinsel
kampanyalar iin Amerikan ve devrimleri dneminde
siyasal olarak etkin ve radikal mezhepilerse, tersine, on yedinci
beri varolan, durgun ya da hatta onsekizinci etkisi
entelektel bir evrilen (Presbiteryenler, Kongre-
gasyonalistler, Unitaryanlar, Quakedar gibi) daha eski, daha su
ve daha sakin muhalif ve priten topluluklara aittiler. Bu yeni Metodist
mezhepilik tr, devrim ve ele dnemde
devrime olan bile bir biimde- artan etkilerine
yorulmutur.
241! DEVRiM AGI
Ne var ki, yeni mezheplerin toplumsal dnyadan el etek ek-
meyi neren teolojik grleriyle Kendilerini kabule en
olanlar, bir yanda gl ve zengin olanlarla te yanda geleneksel toplu-
mun kitleleri yani orta ykselrnek zere olanlarla
yeni olumakta olan bir proletarya ya olan iki arada
kk ve insanlardan oluma bir Btn bu
temel siyasal ynelimleri, J akoben ya da J effersoncu bir radikalizm e ya da
en bir orta liberalizmine O nedenle
re'de [Nonkonformizm], ABD'de hakim Protestan kiliseler,
(her ne kadar Metodistleri ancak
1848'de sona eren bir ve i
altedilebilmise de) solda siyasal bir g olarak yerlerini
varolan reddetme ancak ok yoksul ya
da ok s olanlar devam etti. Fakat
sona kehanet biimini alan ve (Kutsal Kitap'ta
belirtilenlere uyan) emarelerini Napoleon dnemin
ilkel bir devrimci reddiye de de
ler, bunun 1835'le 1838 ilan ettiler; ABD'de Yedinci
Gn Adventistlerinin kurucusu William Miller ise, sonunun
1843'te ya da 1844'te 50.000 izleyicisinin ve
30.000 vaizinin sylenir. Bireylere ait kk iftiikierin
ve kk bir ticaretin ve dinamik bir kapitalist ekonominin
etkisinin gl bir biimde (New York evresi gibi) blgelerde
bu mayalanma zellikle glyd. Bu gelimenin en dramatik
rn, vahyini 1820'lerde New York'un Palmyra blgesi
alan ve uzaklardaki Siyon'a gtrmek zere yola ve sonunda
U tah llerine getiren peygamber Joseph Smith kurulan
Ahir Zaman Ermileri (Mormonlar) idi.
Bunlar zamanda, ister ve hafiflet-
(Essex allan gzleroleyen bir
gibi, "baka hibir dinsel canlanma
nin yerini tutar")
9
, ister toplu dinsel birbirinden bireylerden
geici bir topluluk iin olsun, canlanma toplu
isterinin cezbine kendine Modem biimiyle canlanma-
yaayan 'Byk
1800'lerde Appalachians'daki dev 'kamp -Kane
Ridge, byle bir (1801) vaizle birlikte
on, yirmi bin insan Gnlerce sren orgiastik isterinin dere-
cesini tahayyl etmek ok zordur; "titreme nbetine
iDEOLOJi: DiN 249
erkekler tkenineeye kadar dans eder, binlereesi vecde gelir,
sesler ya da kpekler gibi Uzak diyadarda ol-
mak, sert ya da toplumsal evre ya da btn bileimi,
harekete olanak verdi ve gezgin vaizler bunu Avrupa'ya gt-
rerek 1808'den sonra Wesleyanlardan Metodiscler verilen
ve zel1ik1e kuzeyindeki madenciler ve kk iftileri
Kuzey Denizi iftiler, Midlands'deki kederli
endstri iileri proleter-demokrat bir hareketin
neden oldular. Bu tr isteri nbetleri; ele btn
zamandilimindednem dnem GneyGaHer'de 1807-9,1828-
30, 1839-42, 1849 ve 1859'da patlak verdi
10
ve mezheplerin
byk grld. Elbette tek bir nedene olanak-
(bizim ele dneme rasdayan
ilerleyen dnemlerinden biri hepsi), vahim gerilim ve
huzursuzluk dnemlerine, tersine kntden dnem-
lere rastgeldi ve kimi zaman da kolera gibi, baka lke-
lerde de benzer dinsel grnglere yol aan toplumsal felaketler .
dan
III
O nedenle, tamamen dinsel dnemimizi, artan laik-
lemenin ve (Avrupa' da) dine tutumun, en uzla-
maz, ve duygusal en biimleriyle dinde ortaya
canlanmalada bir dnem olarak grmemiz gerekir. Bu
bir ucunda Tom Paine, ucunda William Miller yer
1830'larda Alman (1804-1872) dpedz
maz mekanik materyalizminin azizierin
harfiyen savunan genlerden kurulu
'Oxford Hareketi'
Ancak efsaneleri gerek kabul eden [literal], militan, eski moda dine
bu geri dnn yn Kitleler iin bu, esas olarak, orta
liberalizminin ve insani toplumuyla baa
bir yntemiydi: ifadesiyle (ama sadece Marx sylemi
bu, "kalpsiz kalbi, ruhsuz ruhu ...
afyon uydu. "
11
bu hareket, bunlardan tamamen yoksun bir evre-
de toplumsal ve zaman zaman da ve siyasal kurumlar olu turmaya
ve siyasal azgelimi insanlar honut-
ve zlemlerine ilkel bir ifade Onun literalizmi,
250 DEVRiM AGJ
ve bo inanca hem ussal hesabm egemen
btn bir topluma hem de dini kendi imgesine gre bken st
lara bir
Bu kitlelerden orta iinse din, gl bir ahlaki destek,
geleneksel toplumun nefret ve horlamalarma toplumsal
bir ve bir olabildi. Din (mezhepi
, olduklan lde) bu toplumun prangalanndan Kazan-
saf ussal [bencillikten] ok daha byk bir ahlaki etiket
sert tutumu
dinsizlere gtrme iiyle mal ticaretini birle-
tirmekteydi.
Monariler ve aristokratlar, daha toplumsal piramidin tepe-
sinde bulunanlar iinse, din, toplumsal istikrar gelmekteydi.
Devrimi'nden, en gl Kilise
renmilerdi. Gney T yrolller ve Ruslar gibi okur-
yazar olmayan dindar halklar, ve devrimcilere
kiliselerini ve yneticilerini savunmak iin silaha rahipler
de kutsaml, hatta durumlarda balanna geerek ynlen-
dirrriilerdi. Cahil ve dindar halklar, onlara uygun yok-
sulluk iersinde yaayabilmekte, yirie ver-
yneticilerin idaresi bozucu etkilerinden uzak, basit,
ve dzene uygun bir yaam srebilmekteydiler. 1815'den sonra
tutucu ynetimler hangi hkmet tutucu
ki?- iin dinsel ve kiliseleri tevik, polis karakollan kurmakla
ve sansrle birlikte, bir ra-
hipler, polisler ve sansr, Devrime tepkinin [Reaksiyon] ana

Yerle ik ynetimlerin iin, J tehdit
kiliselerinse yeterince Ancak romantik ve
ideologlardan oluan bir grup iin taht ile mihrap
daha derin bir Eski, organik, toplumu, ve libera-
lizmin koruyordu ve birey bunu, bu trajik amaza
ok daha uygun bir zm olarak grmek-
teydi. Fransa'da ve taht ile mihrap ittifak iin
byk bir siyasal nemi gibi, trajik
ve kiisel, romantik bir din da sz konusu kalbinin
derinliklerinin en nemli kaifi, Danimarkah S0ren Kierkegaard (1813-
1855), kk bir lkedendi ve pek az ilgisini ekmiti.
Ancak lmnden sonra ne kavumUtur.) Ne ki, monarik tepkinin
iDEOLOJi:DiN 251
kaleleri olan Alman prensliklerinde ve Rusya'da romantik-reaksiyoner
memurlar, bildiri ve olarak ve
zihinsel dengesizlikler gsterdikleri yerlerde Rusya'da
I. Alexander, Prusya' da IV. Frederick William) zel danlman olarak siya-
sal yaamda de olsa bir rol Ancak btn olarak
Friedrich Gentzeler ve Adam Muellerler nemsiz ve
(Metternich'in gvensiz dinsel bel
polislere ve sansrclere edilen biraz geleneki bir tarzdan
baka bir ey 1815'ten sonra dzen iinde tutacak
olan Rusya, Prusya ve Avusturya Kutsal kendi yok
var bir her bozguncu hareketin Rusya, Prusya
ya da Avusturya ezilmesi gibi basit bir karara dayan-
stelik gerekten tutucu olan hkmetler, reksiyoner bile
olsalar hibir ve ideologa gvenmeme nk
bir kez itaat etmek yerine dnmek ilke haline son da bala-
demekti. Metternich'in sekreteri Friedrich Gentz'in, 1819'da Adam
Mueller'e gibi:
neriyi savunmaktan vazgemi ktye
iin nmzdeki hibir ey bu ilke, Yce
Mahkeme'nin kabul birka istisnai durum bir kural
olarak uygulanacak olursa, zamanda ve Hakikare giden yolu
eminim. "
12
Ancak, liberalizm sahip ok az da olsa siyasal
nemin nedeni, liberalizmin dehetinden gerek anlamda ve or-
bir gemie hicretlerinin hayli bir dinsel ilgi grmesinden
nk st genleri Roma Kato-
belirgin bir biimde neden olmutu.
bile ve liberalizmin ncl miydi? ger-
ek anlamda dinsel bir toplum tek ondokuzuncu
ifa alacaksa, bu ancak Ka to lik gerekte toplumu
Her zaman gibi Gentz, konuya uymayan bir
yle ifade ediyordu:
"Bugn katlanmakta btn ktlklerin birinci, gerek ve tek
hogrebilir ya da hogrmek
'Ortodoks Kilisesinin gerekten cemaatinin yeni yeni ortaya
Rusya'da benzeri bir lekesiz geri dnmekten ok,
varolan derinliklerine ekilmek biimini
252 DEVRiM AGI
zorunda katabilirdik; nk yrtme
Oysa hkmetler bir kez caiz bir diri biimi,
ifadelerinden biri, bir insan olarak kabul ettiler mi; Devlet iinde, hatta
tek gerek kilisenin zerinde ona yer dinsel,
ahlaki ve siyasal dzeni hemen ... Btn Devrimi, hatta
Almanya'da patlamak zere olan daha kts, bu kaynaktan

Bylece soylu gen gruplar, kendilerini
yeminine, Kilise Babala-
ya da sadece tutkulu bir Kilisenin ve
estetik olarak doyurucu ayinlerine kucak gibi,
Protestan lkelerden Alman romantikleri genellikle Prusya-
Geri gen yelerinin, niversitelerin en obskrantist ve
reaksiyoner ruhunu ifade ettikleri ve -yetenekli J. H. Newman
(180 1-1890) gibi- Roma Kilisesi'ne 1830'la-
'Oxford Hareketi' nitelik olarak olmakla birlikte Anglo-Sakson
okurun bu konuda en rnektir. Geri gerek
bir Katalik Kilisesi ne srdkleri Anglikan Kilisesi iinde 'ayin-
ciler' biiminde bir uzlama ve dayanak buldular ve, 'bodur' ve
kilise dehet dolu nnde, cppeler, buhur-
danlar ve baka sslenmeye Bu yeni dnme-
ler, dinlerini bir olarak grenibar aileler ile teden beri Katalik
olan soylular iin ve giderek ana gvdesini olu-
turmaya gmen iiler iin tam bir bilmeceydiler. te
yandan bu genlerin soylu dikkatli ve gereki in
grevlileri tam olarak takdir edilern:edi. Fakat iyi ailelerden
geldiklerinden ve st din pekala da
rnek Kilisenin fetih gcJin cesaret verici bir iareti
olarak memnunlukla
Ancak rgtl din iinde -en Roma
ve Yahudilik- bile liberalizmin ve madencileri i
Roma Kilisesi'nde eylem Fransa ve en nemli
da, romantik tutuculuktan, onu sosyalizme olan devrimci
bir halk geen Hugues-Felicite-Robert de Lamennais
(1782-1854) idi. Lamennais'in Paroles d'un (1834), Kataliklik
gibi statkoyu savunan son derece gvenilir bir silahla han-
erlenmeyi beklemeyen hkmetler kargaa ve bir sre
sonra da Roma lanetlendi. Ancak liberal Katoliklik, her zaman
Roma'daki en ufak bir biraz de olsa Kilisesihe
iDEOLOJi: DiN 253
Fransa'da yaamaya devam etti. da 1830'lann ve 1840'la-
gl devrimci liberal ampi-
yonu Gioberti (1801-52) ve Rosmini gibi Katolik dnrleri gir-
ekti. Ancak Kilisenin ana gvdesi giderek artan ve militan bir
biimde liberalizm
Protestan ve mezhepler, zellikle siyaset libera-
lizme ok daha Bir Huguenot'u olmak, en
bir liberal olmak demekti (Louis Philippe'in
Guizot byle biriydi). Anglikan ve Lutherci kiliseler gibi Protestan devlet
kiliseleri, siyasal daha tutucuydu; ama Kutsal Kitap
ve fazla diren gsterememiti. Liberal
btn gcn kendini hi kuku yok ki duyurdu.
Her eyden nce siyasal ve toplumsal ona borluydular.
Kltrel asimilasyon, btn kurtulmu Yahudilerin
yada en
sinagoga gitmeyi gznde Yahudi olmaktan
varan) air Hemrich gibi en olanlar,
ve gemek zere eski dinlerini terk ettiler.
Kk bir blm de liberal gelitirdi. Ancak
kk kentlerde getto egemen olan Tevrat ile Talmud
den
13
Laiklik
(Bay insanlan tornadan hi nasibin almaTT!l,
Shakespeare' den ahlak bir biri ev,
Hemen her konuda yerine yapay ve
insan her den. olanlan, hor
gryor ve her Yarar gzyle
W. Hazlitt, The Spirit of the Age (1825)
Komnistler, ve saklamaya tenezzl etmezler. Hedeflerine ancak,
btn mevcut yoluyla ekinmeden bildirir/er.
haki komnist br devrimden rksnler. zincirlerinden
kaybedecek hibir yoktur. Ama nlerinde kazanacaklan bir dnya Btn lkelerin

K. Marx ve E Engels, Komnist Parti Manifestosu (1848)
I
bize 1789-1848'in ilk dinsel ideolojiye, nitelikse
laik ideolojiye vermemiz sylyor. ok az bir istisnayla ele
dnemde nemli btn dnrler, kiisel dinsel ne
olursa olsun, laik bir dil Ele (ve
da zerinde fazla dnmeden veri kabul ettikleri konu-
lar), bilim ve sanat gibi daha zel
da daha nce zaten Burada, her eyden nce ifte devrimden
byk ne toplumun ve ya da gitmesi
gereken yol zerinde Bu kilit sorun zerinde iki byk gr
yolu kabul edenlerle kabul etme-
yenler; baka deyile ilerlemeye inananlada
bir anlamda byk neme sahip sadece tek bir dnya
leri ne olursa olsun, ok teki grler, bu byk grn
( onsekizinci muzaffer eletiri-
leriydi esas olarak. savunanlar, tarihinin belli bir
dzeyde bir dalgalanma ya da gerileme hareketinden ok bir hareketi
iDEOLOJi: LAiKLiK 255
(ve olarak) bilimsel
bilgisinin ve zerindeki teknik denetiminin her gn
Toplumun ve bireyin, biimde uygulayarak
ve bunun da tarihsel bir ina-
Burjuva liberalleri de devrimci proleter sosyalistler de bu ko-
nuda dncedeydiler.
789'a kadar bu ilerleme ideolojisinin en gl ve gelimi formlasyo-
n u, klasik burjuva liberalizmi oldu. Gerekten de klasik burjuva liberaliz-
minin temel sistemi, onyedinci ve onsekizinci bu ciltte ele
mmkn olamayacak kadar bir biimde ilenmiti. Bu,
en saf rneklerini gibi) ve Fransa'da bulrnu
dar, kolay ve kesin izgilere sahip bir felsefeydi.
Bu, kesin olarak ve laik bir felsefeydi; yani, ilke
olarak her eyi anlama ve us u kullanarak btn sorunlan zme yetisine
sahip ve (ki gelenekilik ve btn
dinler, ussal olmaktan ok bu kategoriye girmekteydi) insanlan
Felsefi olarak,
gcn ve yntemlerini esas olarak bilimden, bu rnekte on yedinci
bilimsel devriminin vefizik bilimlerinden alan bir
ideolojiye uygun olarak materyalizme ya da ampirizme Dnya
ve insan gen! temel ne ve
ifadesini (her ne kadar bu szck 789'da henz ortada yoksa
da) psikolojide verilen okulda) bulan onyedinci
apriori ilkelere daha ok orta
ie dncelerine borlu olan, her yere bir birey-

zetle, klasik liberalizm iin insani dnya, her biri ncelikle kendi
en fazlaya en aza indirmeye
bu birbiriyle eit* ve bu iinden gelen i tilere
hibir ve mdahale olarak' belli tan
duygulara ve gdlere sahip atomlardan olumUtur. Baka bir
deyile, her ne kadar liberal dnrlerin bunu hak-
lar' diliyle ifade etmemeyi de, Amerikan Bildir-
gesi'nde gibi, her insan yaama, zgrlk ve arama
olarak' sahipti. Kendi ararken, eit rakipierin
bu anarik durum iinde her birey, belli ilikilere
Byk Thomas Hobbes, -pratik nedenlerle- 'bim' d! btn bireylerin her
tamamen eit olduklan ynnde gl savlarda bulundu.
256 DEVRiM AGI
girmeyi ya da bulmutu ve toplumu, toplumsal ya da
siyasal oluturan -genellikle dpedz ticari olan bir 'szleme'
terminolojisinde ifadesini bulan- bu dzenlemeler Elbette
bu dzenlemeler ve birlikler, olarak yapma
belli bir azalma siyasetin devle-
rinden biri, bu tr mdahaleleri uygulanabilir asgari bir dzeye indirmekti.
Belki anababa ve ocuklar gibi indirgenemez cinsiyet
( simgesi Robinson Crusoe olan) klasik liberalizmin ancak
byk halinde birlikte lde toplumsal bir O
nedenle toplumsal amalar, bireysel aritmetik bir
allanlara neredeyse arayan-
lar kadar sorun Mutluluk, her bireyin yce hedefiydi; en fazla
en fazla toplumun
btn insan ili kilerini tamamen izilen inciir-
geyen onyedinci byk Thomas Hobbes gibi szn
hi filozoflada ya da Jeremy Bentham (1 748-1832), James
Mill (1773-1836) ve hepsinden te klasik ekonomi politikilerin
dnr ve siyaset okulu gibi orta gvenilir
Bu, iki nedenden byleydi. Birincisi; z
ussal her eyi ifadesini
kadar tan ibaret gren bir ideoloji, gelitirmeyi orta
varolan belli gl igdlerle elimekteydi.*
Bu anlamda, bireyin yapma, elinde tutma zgr-
uygun grlenden ok daha fazla mdahalede
ussal z dayanarak gsterilebilirdi eser-
lerini dindarca duygulada Thomas Hobbes, ger-
ekte ussal z devlet zerine herhangi birapriori
getirilmesini gstermiti ve bizzat da, ussal z
laissez-faire kadar en en byk
dndklerinde, brokratik devlet ynetiminin yap-
Bunun sonucunda zel mlkiyeti, giriimi ve bireysel zgr-
gvenlik almaya bir 'yarar' ola-
''z m mutlaka toplum bir bencillik
.ve d ii ncelerinde toplumu n planda tutan bireyin doyurnlar
de (yani kiinin kendi hemcinslerine etme gdsnn de)
ya da uygun bir bunun ileri sm1lerdir. Buradaki
mesele, bunun ahlaki bir grev ya da toplumsal varoluun bir yn bireyi mutlu yapacak
bir ey diyor d'Holbach, Systeme de la Naure I' de (s. 268), "her birimizin
iin zorunlu eyden baka bir ey
iDEOLOJi: lAiKLiK 257
rak grmekten ok, onlara metafizik bir hak' gc
te yandan, ussal bir hesaplama ilemine indirgeyerek
ve grevi tamamen ortadan bir felsefenin, pekala toplum-
sal oluturan cahil
ve toplumdaki] eyler uygunluk dncesini
da sylenebilir.
bu gibi nedenlerden orta tek liberal
ideolojisi Ancak muzaffer olanlara, U sorma olana-
geleneksel kurumlan kknden sken en keskin radikal bal-
sundular: ussal En fazla
en byk hizmet etti mi? Fakat ne bir
devrimi esinleyecek, ne de bir devrimi koruyacak kadar
glyd? Fesefi ok daha yetkin olan Thomas Bobbes'dan
ziyade, Hobbes'un ok daha John Locke, kaba liber-
lizmin gzde dnr olarak nk en zel mkiyeti
en temeli olarak btn mdahalenin ve
yerletirmiti. Ve devrimcileri zgr giriim taleplerini dile getirme-
nin en iyi yolunu ("tout citoyen est libre d'employer ses bras, son industrie
et ses capitaux comme it juge bonetutile alu i-meme ... Il peut fabdiquer
ce qui lui plait"*)
1
onu genel bir zgrlk biimine ("I.:exercise
des droits naturels de chaque homme n'a de bomes que celles qui assurent
aux autres membres de la soci<'!te la jouissance des memes droits"**)
sokmakta buldular.
2
klasik liberalizm, siyasal dncesi kendisini
son derece gl bir devrimci g yapan cretkar ve tutumundan
oldu. Ancak ekonomik dnce bu tutumunda ayak
diredi; bunun nedeni, orta kapitalizmin zaferine
gveninin, burjuvazinin ya da cahil zerindeki
siyasal gvenden daha byk de
ve durumuyla ilgili klasik
zel durumuna genelde durumundan daha uygun dmesiydi.
Bunun sonucunda, eitli biimleriyle klasik ekonomi politik, Thomas
Hobbes'a liberal ideolojinin en byk dnsel meydana
getirdi. Klasik ekonomi byk dnemi, bu ciltte ele dne-
min biraz daha ncesine denk gelmitir. Bu dnem 1776'da Adam
"Her yurtta, gcn, ve sermayesini, kendine
gibi kullanmakta zgrdr ... biimde retebilir."
"Her, toplumun yelerinin
haklardan
258 DEVRiM AGI
Smith'in (1 723-90) Uluslann balar,
181 7'de David Ricardo'nun (1 792-1823) Ekonomi
ve 1 830' da geriler ya da dnme
Ne ki, yorumuyla, btn dnemimiz boyunca iadamlan
taraftar bulmaya devam etti.
Adam Smith'in ekonomi toplumsal hem hem de
esasen bakalanyla halinde kendi z
peinden giden belli bir psikolojik sahip egemen
bireylerden Fakat ileyileri mmkn
denetlenmeden bu etkinliklerin, sadece (
ya da cahil
yapay dzenlerden bir toplumsal dzen ama
de (yani ve refahta, herkesin
mutluluunda) olabilecek en da gsterilebilirdi. Bu
dzenin temeli, toplumsal iblmyd. retim sahip
kapitalist bir kendilerini b kapitalist kiralayan
da dahil herkesin bilimsel olarak
lirdi; biri mamul mal, ham eker retmesinin de
da pek gzel hizmet bilimsel olarak
lanabilmesi gibi. nk mlk sahibi zel
giriimin ve sermaye birikiminin sonucudur ve bunu baka
herhangi bir ynteminin onu ya da d urma getire-
gsterilebilir. te yandan, olarak insan ileyiin-
den ekonomik bu son derece eitsiz toplum, btn in-
ya da adaletle uyumaz nk en yoksula
bile, aksi halde sahip daha iyi bir yaam
tamamen baka bir ey olan bu toplum, btn ilikilerin en eiti, piyasada
eitler bir ilikisine Modern bir bilginin
gibi: "Kimse, bir himmetine muhta nk
biri birinden bir eyi, vererek stelik glerin
zgr oyunu, ortak iyiye dayanmayan btn konumlan

O nedenle ilerleme, kapitalizm kadar Gemiin nne
yapay engeller ilerleme ve retimin
ilerlemesinin, genelde bilimlerin ve ilerlemesiyle el
ele Bu grleri savunan sadece
yerleik zel Bunlar, o d-
nemde bir tarihsel ileriye gtrecek
olan yolun kapitalizmden inanan kimselerdi.
iDEOLOJi: lAiKLiK 259
Bu Panglossian grn gc, salt tmdengelim ekonomik
teoremlerini gibi bir sahip
onsekizinci kapitalizminin ve aikar ilerlemesine dayan-
Yine, bu gr, Ricardo, Smith'in es sistem iersindeki
ehkileri kapitalizmin geek ekonomik ve toplum-
sal daha az mutluluk
sendelerneye Ondokuzuncu ilk ekonomi politik,
sevinli kasvetli bir bilim haline geldi. Ama hala (Malthus'un 1798
tarihli nl Essay on gibi) can ekimeye
mahkum olan ya da (Ricardo'nun ileri gibi) makinenin gelmesin-
den mustarip olan iinde bulunduklan sefaletin ,hala en byk
en byk meydana ve olsa olsa umulandan
daha az savunmalan Ancak 1810 ile 1840'lar
dnemde kapitalist vuran glkler
bu tr gerekler de iyimser ve zellikle Smith'in
konusu olan retime
ilikin eletirel harekete geirdi.
olan David Ricardo'nun ekonomi po-
ilk ok emin olduklan uyum iinde
dikkate lde varolan uyumsuzluk gelerini ortaya
Hatta, kar d me gibi, temel azaltmak
suretiyle ekonomik ilerleme makinesini d urllfa getirmesi mm-
kn belli gelerin zerinde Smith'den ok daha fazla durdu. stelik Ricar-
do, kk bir kapitalizme bir sav haline gelebi-
lecek temel bir genel emek da ortaya Buna bir
dnr olarak teknik ve -serbest ticaret ve toprak
gibi- pratik
hedeflere tutkuyla destek vermesi, klasik ekonomi liberal ideo-
loji iersindeki yerinin nceleri kadar yol
Napoleon dnemde orta ok birlik-
leri, ve Ricardocu bir bileimiyle donan-
Bunun ticareti ve endstrisiyle desteklenmi
Smith ile Ricardo'nun byk ekonomi byk lde
bir bilimi haline getirdi ve ( onsekizinci bu konuda
lerle birlikte en olan)
seletlik ya da muavinlik gibi daha kk bir role gerile tti; klasikolmayan
makinenin zaman kendi zarar yolundaki
bir n ya da bir ekonomi ilkelerine uygundur."
Ricardo, Principles, s. 383.
260 DEVRiM AGI
ise etti. te yandan klasik ekonomi
liberal ilerlemenin nde gelen simgesi haline getirdiler. Brezilya -Fran-
sa' dan ok daha nce-1808'de konuyla ilgili bir krs oluturarak
Adam Smith'i poplerletiren (nde gelen J. B. Say'i
ve anarist William Godwin'i getirdi. 1823'te Buenos Aires'in
yeni niversitesi, daha nce Ricardo ve James Mill evirilerine
dayanarak ekonomi politik vermeye Arjantin
daha yeni ama ilk ekonomi politik krssn
1818'de kuran Kba'dan geri Latin yneticilerin
gerek ekonomik maliyecilerin ve ty-
lerini diken diken etmise de, bu durum ekonomik ortodoksiye
herhangi bir
gibi, siyasette liberal ideoloji ne ne de tutunumlu
bir arzediyordu. Kuramsal olarak (ileride hakim duruma geecek
olan) eski hukuk ve hak yeni
blnmt. Pratik idare-
' sine, yani ynetimine inanla (ki onlar
bunun bir ve zamanda devrimleri yapan ve
reformun etkin siyasal oluturan eyin orta
kitlelerin gstermekteydi*), ynetimin
mlk sahibi sekinlerin elinde olmasma ilikin daha bir inan
ifade edersek 'radikalizm' ile 'whigci-
lik' blnmlerdi. nk hkmet gerekten halk hk-
meti olursa ve gerekten toplumu ynetirse (yani
olarak buna feda edilirse), gerek
oluturanlarm -yani" en ve yoksul

orta liberal-
lerinin aklacak biimde yerine getirecek-
lerine ve gvenilebilir miydi?
Devrimi'nden nce bu konuda duyulan nedeni,
ok uzun sre rahiple glgesi altmda olan yoksulla-
cahil ve bo J akoben grnm-
lerinde rtk iinse olarak gibi, so le u ve kapita-
lizm Devrimn kendisi de ek bir tehlike Fransa
whigler bu tehlikeyi erkenden fark ettiler: Saf Adam-
Smithi bir iktisat ideolojisine sahip Edmund Burke
5
, siyaset dnce-
sinde, o tarihten itibaren kuramsal tekil
Dnceleri, burjuvazinin tutumunun bir zeti olan Condorcet (1743-94),
{geri bireylere ve gvenceler ama) Bastille'nin
birlikte demokraside herkese oy ilikin ark etmiti.
261
edecek olan ve yava organik bymenin erdem-
lerine ili kin olan bir geriledi. pratik liberal-
ler, siyasal demokrasiden rkerek oy mlkiyete gre
anayasal ya da gerekirse garanti edecek eski moda
bir 1 794'ten sonra ancak derecede honutsuz
olan yada tersine gibi kendine gvenen burjuvazi,
James Mill ile birlikte, demokratik bir cumhuriyette bile yoksulla-
srekli sahip gveniyordu.
Napoleon toplumsal devrimci hareket-
ler ve sosyalist ideolojiler bu ikilemi iddetlendirdiler; 1830 Devrimi de
durumu daha vahim bir hale getirdi. Liberalizm ve demokrasi, mttefik
olmaktan ok birbirinin olmaya u; Devrimi'nin
l (zgrlk, eitlik, kardelik), birlikten ok bir elikiyi ifade
eder oldu. Bunun en biimde devrimin olan Fransa'da ortaya
son derece Keskin nce Amerikan (1835)
sonra demokrasisine ikin zmlenmesi i ine girien
Alexis de Tocqueville (1805-59), bu dnemin liberal demokrasi
eletirmenlerinin/en iyisi olarak daha 1945'ten sonra
liberallere zellikle uygun grld. Belki de U
d sturuna bakarsak, bunda bir yan grlebilir: "Onse-
kizinci itibaren ortak bir kaynaktan iki nehir
Biri zgr kurumlara, teki mutlak iktidara gtrmektedir."
6
de, James Mill'in burjuvazinin bir demokrasiye
gven, John Stuart Mill'in (1806-73)
gvence konusunda gster-
endieyle (bu yce gnll ama endieli dnrn zgrlk zerine
(1859) yn veren ey bu endiedir) taban tabana
II
Bylelikle, liberal ideoloji gvenini yitirirken -hatta
liberaller, ilerlemenin ya da istenir bir ey konusunda
da kukulanmaya yeni bir ideoloji, sosyalizm, onsekizinci
eski yeniden formlletirdi. bilim ve ilerleme
onun temellerini Dnemimizin sosyalizmini, ya-
tarih boyunca dnem dnem yer olan ortak mlkiyerin
mkemmel bir toplumun ey, tam da
modem sosyalizmin olan Endstri Devrimi'ni koulsuz
kabul etmi Dnceleri olduka ku kulu bir konuma
262 DEVRiM AGI
sahip olmakla birlikte, nc sosyalist' olarak
Kont Claude deSaint-Simon (1760-1825), ve' endstri-
ciler'in (bunlar Saint-Simon'un szcklerdi) ilk ve en nde gelen
havarisiydi. sosyalist, teknokrat, maliyeci ve en-
dstrici ya da hepsi oldular. Bu anlamda
gerek kapitalist erekse kapitalizm gelimede zgl bir yeri
RobertOwen (1771-1858), pamuk endstrisinde son derece
olmu nc biriydi ve daha iyi bir toplumun
olan gvenini, sadece ancak toplum iinde duy-
inantan zamanda Endstri Devrimi'nin gzle
grlr biimde potansiyel olarak bolluk iinde bir toplum yara tml olma-
Gnlsz olmakla birlikte, Frederick Engels de pamuk
iine girmiti. Geri takipileri bunu ama yeni sosyalistler-
den hibiri toplumsal evrimin saatini geriye evirmek istemiyordu. Sosya-
lizmin kurucu endstricilik konusunda en mitsiz olan
Charles Fourier (1772-183 7) bile, zmn
tesinde ileri srmt.
Bununla birlikte klasik liberalizmin
kapitalist topluma dndrlebilirdi ve zaten yle
de oldu. Mutluluk, gerekten de Saint-Just'un gibi '1\.vrupa iin
yeni bir fikir"df; ama hibir ey, olan en byk
en byk [idealinin] [ideali]
gzleminden daha Yine William Godwin, Robert Owen,
Thomas Hodgskin ve Bentham gibi, mutluluk
bencil da zor "B-
tn varoluUn ilk ve zorunlu mutlu diye Owen
8
;
"ama mutluluk, bireysel olarak elde edilemez;
bir mutluluk beklemek ya herkes ondan ya da
hibir zaman mutlu
Bu konuda bir nokta daha var: Ricardocu biimiyle klasik ekonomi
de kapitalizme kar dndrmek mmknd. Bu, 1830'dan sonra
orta Ricardo'ya korkuyla bakmalanna, hatta Ameri-
Carey (1793-1879) ile birlikte, Ricardo'yu toplum bozgun-
ve ajitatrlerin esin olarak grmelerine yol aan bir
olguydu. Ekonomi ileri gibi, emek btn
neden reterrlerin byk ei-
nk, -her ne kadar bu sonulann
duymaktaysa da- Ricardo'nun da gibi,
kapitalist, iinin cret olarak zerinde, fazladan retmi
iDEOLOJi: LAiKLiK 263
kar biiminde el (Toprak da bu bir
el koymalan temelde sorunu Gerekte kapi-
talist, iiyi smrmekteydi. Geriye sadece retimi kapitalistsiz srdr-
mek, smry ok gemeden
tere'de bir grup Ricardocu 'emek bu zmlerneyi yapmaya
ve sorunun ahlaki demeye
kapitalizm ekonomi iyimser gnlerde kendi-
sinden beklenenleri gerekletirmi bu eletirilere kulak veren
de Oysa aksine yoksullar 'yaam
da bir devrim' den pek sz edilemezdi. Fakat sosyalizmin olu um dnemin-
de, ViewofSociety'sinin (1813-14)
9

Komnist Manifesto (1848) para-cretierin
dmesi, teknolojinin isizlik koullan ve ekonominin gele-
cekte genileme ilikin kukular, O ne-
denle ele tirmenler gzlerini, ekonominin konusuna
ekonominin ileyiindeki kusurlara, 'i elikileri'ne evirebilirlerdi.
Bylelikle ekonomiye iyi nazariada gzler
(Sismondi, Wade, Engels), kapitalist ekonominin gz
ve B. Say'in (1 767-1832)
reddeden kapitalizmin varolan devrevi dalgalanmalar
ve farketmeye Bu bu dnemde ulusal
gelirin giderek daha da eitsiz bir biimde bllmesinin ("zengin daha
zengin yoksul daha yoksul oluyor") bir olmaktan uzak, sistemin
ileyiinin bir rn fark etmemeleri zetle, kapita-
lizmin adaletsiz kt de lde
de ngrdklerinin tamamen tersi sonular
gsterebildiler.
O zamana dek yeni sosyalistlerin sadece, klasik
liberalizminin burjuva liberallerinin gidebilecekleri te-
sine yoluyla savunmak oldu. Savunusunu
yeni toplumun, mutlaka klasik humanist ve liberal lknn geleneksel
zeminini terk etmesi gerekmiyordu. Herkesin mutlu ve her bireyin
kendi gizil glerini tam ve zgr olarak ege-
men ve zorlama demek olan ynetimin ortadan bir dnya,
liberallerin de sosyalistlerin de nihai liberal, ister sosyalist,
ister komnist ya da anarist olsun, soylan, hmanizm ve
gelen bu ideolojik ailenin eitli yelerini birbirinden ey, hepsinin
Sosyalizm bile, 1820'lerde bulunmu bir szcktr.
264 DEVRiM AGI
de hayalini olu turan 'yumuak bir anari' ona ulamanm yntemiy-
di. Ancak tam da bu noktada sosyalizm, klasik liberal gelenekten
toplumun birey atomlardan oluan salt bir toplam ya da bileim
ve itici gcn bu bireylerin z ve
rekab.etten biimindeki liberal tamamen Sosya-
listler bunu yaparken, btn ideolojileri en eski
na, toplumsal bir geri dnd-
ler. olarak birlikte yaamakta ve birbirlerine etmek-
tedirler. Toplum, yapma
zorunlu ve gerekletirmek
iin [gze messifbir dzenlemeydi. Piyasa eitler ara-
gerekleen bir biimde toplumsal adaleti
yolundaki Smithi dnce, onlara ya ya da ahlak bir
ey gibi geliyordu. insanlar, ifade edemeseler de bu gr benim-
sediler. Kapitalizmi eletirenlerin byk blm, burjuva toplumunun
(Hegelcilerin ve ilk
teknik terimi, toplumu, birbirinden
kopuk bireylerin olmaktan ok, 'yuva' olarak gren
eski gr btn bilim ve teknoloji
srecini mahkum ederek verdiler. William Blake ve Jean
Jacques Rousseau gibi eski zanaatkar tipli devrimcilerden olarak,
yeni sosyalistler byle davranmamaya zen gsterdiler. Fakat, sadece insa-
olarak geleneksel toplum idealini toplumun ve
mlkiyetin nce yle ya da byle uyum iinde
ne sren eski dnceyi; Rousseau'nun ilkel lk-
letirerek, Rousseau'dan dahaazincelikli radikal yazarlarm da,
yneticiler fethedilen Saksonlara,
Ttonlar'm gibi- bir zamanlar zgrce ve kardee
mitiyle dile getirdikleri dnceyi "Dehanm" diyor
Fourier, "bu ilkel yeniden kefetmesi ve onu modern
endstrinin gerekir."
10
komnizm,
komnizmine model oluturmak zere ya da
gelmiti.
olarak, sosyalizm, klasik liberal olma-
makla birlikte bu gelenek fazla zerinde
benimsedi. Klasik liberallerin gznde, ileri srdkleri neriler
ilk modern sosyalistler iin de) ve o gne kadar cehaletin
ve dnyaya yapay ve toplumla hibir ilgisi yoktu.
insanlara neyin ussal bugn,
iDEOLOJi: LAiKLiK 265
gereken tek ey nndeki engelleri temizlemekti.
da sosyalistlerde (Saint-Simoncularda, Owen'da, Fourier'de
ve btn ve insanlar
hemen benimsenmesi iin bildirilmesinin yeterli ve
sosyalizmi gerekletirmeye ynelik ilkin nfuz sahibi
-kukusuz onlar da ama iiler ne ki cahil ve geri
bir gruptu- hedef alan bir propagandayla ve deyim yerindeyse sosyalizmin
pilot ilerlemelerinin nnde hibir tarihsel gerilik
son derece uygun
komnist kolaniler ve i giriimler-
inanmak gibi bir New
Hamwny toplumu, ABD'de Indiana'da kuruldu ve iinde otuz drt adet
ithal edilmi ya da orada gelitirilmi Fourierci 'Falanks' bulunuyordu;
yine komnist Cabet ve ok kolo-
ni Bu tr komnal deneyimlere fazla itibar etmeyen Saint-Simon-
cularsa, nerilerini yaama geirebilecek despot
hibir zaman vazgemediler ve bir sre yneticisi
Mehmet Ali gibi beklenmedik birinde
Bu klasik iyi toplum tarihsel bir evrim gesi
nk bir ilerleme ideolojisi, bir evrim, tarihsel gelime evre-
lerinden geen bir evrim ideolojisi Fakat Karl Marx
(1818--83), sosyalizm ekim merkezini, onun ussal ve istenir bir
ey polemik hala zerine
sosyalizme en dehetli entelektel veren sosyalizmin tarihsel
kadar, byle bir ideoloji Marx, bu yoldaki
ve Alman ideolojik geleneklerinin ekonomi
sosyalizmi ve Alman felsefesi) bileiminden yola
oluturdu. Marx'a gre insan toplumu, olarak ilkel komnizmden
toplurnlara gemi; olarak, her biri kendi gre
adaletsiz olmakla birlikte 'ilerici' de olan, her biri belli bir noktada daha
fazla ilerlemesinin nne engel ve iin gereken gleri
yaratan 'i elikiler' bir dizi toplumdan gemiti. Kapitalizm,
sonuncusuydu ve sadece kapitalizmi eletirmekle
sarsan kapitalizmin tarihsel duyurmak iin
de Fakat ekonomi politik kapitalizmin, kendisini
olarak belli bir noktada daha fazla ilerlemesi nnde bir engel
haline sokacak ve kendisini bir ime srkleyecek
i elikileri gsterilebilirdi. stelik kapitalizm (yine ekonomi
politikle gibi) kendi mezar ekonomik gcn
266 DEVRiM AGI
giderek daha az elinde daha da kolay-
ve giderek artan yarat-
O nedenle proletarya devrimi, kapitalizmi olarak
etmelidir. Fakat zamanda ii gelen top-
lumsal sistemin sosyalizm ya da komnizm da
Kapitalizm sadece feodalizmden daha ussal burjuvazinin
sahip toplumsal gten hakim biimde
sosyalizm de iilerin zaferi sayesinde Bunun, XIV.
Louis devrinde yeterince ebedi bir
lk sanmak Sosyalizm, kapitalizmin
Hatta toplumun, onun yaratacak biimde dnme
nce yeterli ve uygun bir tarzda formle edilmesi bile
Fakat koullar bir kez zafer de kesindi; nk daima
nne sadece koyar."
11
III
Bu grece ilerleme ideolojileriyle ilerlemeye
koyan ideolojiler, dnce sistemleri pek hak etmemektedirler.
Onlar, daha ziyade ortak zihinsel yntemden yoksun, burjuva toplumu-
nun gren keskin bir grye ve yaamda liberalizminizin verdi-
daha fazla eylerin yolunda bir inanca dayanan
Bu yzden grece daha az ilgiyi hak etmektedirler.
Eletirilerindeki sorun Uydu: Liberalizm, o gne dek
ya am iin zsel topluluk ya da toplumsal dzeni
ve yerine hogrlmesi olan herkesin herkese rekabetinin
bir anari koymu-
tu. Muhafazakarlar ve devrimci ilerleme ya da zengin ve yoksul-
temsilcileri, bu noktada birbirleriyle, hatta sosyalistlerle bile
dnme ve Romantikler son derece belirgin
olan bu (14. Blme 'Tory demokrasisi' ya da 'feodal
sosyalizm' gibi ortaya neden oldu. Muhazakarlar,
ifte devrimin tehdit her rejimi ya da feodalizmi
gibi gemiteki belli bir devleti ideal toplumsal dzenle -ya da,
yerinde toplumsal zlemleri emellerinden her zaman
iin daha ideale uygulanabilir olan bir dzenle-
zdelemek zamanda, olarak ideal toplum-
daki 'dzen' gesini ne nk toplumsal hiyerarinin stnde
bulunanlan koruyan oydu. Devrimcilerse,
iDEOLOJi: lAiKLiK 26 7
gibi, varolan hibir toplum gerek anlamda
halk ilerin yolunda gemite varolan bir dn-
dler. Yine byle bir dzen'inden ok, ve topluluk
duygusunu ne
- Buna ilerlemeye olan devrimciler de muhafazakarlar da,
nemli konularda eski rejimin yenisinden daha iyi konusunda
dncedeydiler. Eski rejimde hiyerarinin stne ve
mlkleri dzenleyen muhafazakarlar bu durumdan
honuttu, ama zamanda sttekilere (hafif ve tam
yaama geirilmemi de olsa) belli grevler vermiti. eit olma-
makla birlikte, piyasaya gre belirlenen birer mal da
Her eyden nce grenekten, toplumsal kurumlardan ve ykmllklerden
oluan bir yol toplumsal ve kiisel ilikiler
iersinde birlikte Kukusuz Mettemich'in sekreteri Gentz
ile radikal demagogu ve gazetedsi William Cobbett'in (1 762-1835)
lks, birbirinden tamamen ancak her ikisi
de lde, burjuva toplumuna ilkelerini Re-
formasyon'a ilerlemeye en ok inananlardan biri olan
Frederick Engels bile, Endstri Devrimi'nin eski onsekizinci
toplumuna ilikin hayli pastaral bir manzara izmiti.
bir evrim kuramma sahip olmayan ilerleme dnrler,
neyin konusunda bir trl karar veremediler. Gzde
ya da daha zel olarak, aptalca ve dinsizce, insan
iin ve rgtleme yetisi iinden bir hale getirmeye allan
onsekizinci Toplumlar makineler gibi
"En iyisi" diyordu Edmund Burke, ve btn iktisat
bir kerede ve sonsuza dek unutmak ve bugne dek prensleri byk ve
mutlu olan eski kurallara ve ilkelere dnmektir. "
12
Sistemli
sz konusu dnrn zihinsel gre igd, gele-
nek, dinsel inan, 'insan olrak kon-
du. Ama fatihi, hepsinden nce tarih
nk, muhafazakar dnrlerde tarihsel ilerleme duygusu yoksa
da, 'yapay' olarak, apar topar kurulmu olanlarla, tarihin yoldan
ve yava yava ve istikrar toplumlar
farka ilikin son derece keskin bir Tarihsel giysilerin
da ve byle bir eyin bile
a, uzun sre giyilerek bedene uygun bir biim
veren bir tarzda ideoloji,
en ciddi zihinsel tarihsel zmleme konusunda ve devrime
268 DEVRiM AGI
gsterdi. O nedenle, nemli rnekleri, De
Bonald (1753-1840) ve Joseph De Maistre (1753-1821) gibi, amalan
usd! erdemlerini savunmak olsa da,
dolanan ussal savlada l bir gemii onarmaya tuhaf gmen
hala varolan eski rejimi tarihsel srekliliklerine
gre 'tarih okulu' ile
tere'de Edmund Burke gibi
IV
geriye, ilerici ve ilerleme ya da toplumsal terimlerle ifade
edersek bir yanda endstri burjuvazisiyle proletarya, te yanda aristokrasi,
tccar ve feodal kitleler garip bir biimde yer
bulmu bir grup ideolojiyi ele almak Bu ideolojiterin en nemli
ve Birleik radikal 'kk adam-
ile aristokratik ve monarik bir toplumda rahat olmakla birlikte tam
doyum Orta ve Gney orta
Her iki grup da ilerlemeye Ancak
ilerlemenin liberal olsun sosyalist olsun izlemeye
nk birinci grup, bu kk
dkkan iftilerin ve ya kapitalistler ya da
emekiler sorumlu gryordu; Jakoben
diktatrlk deneyiminden ok rkmlerdi ve pek ok durumda, memur-
prenslermin meydan okuyacak kadar gl
O nedenle her iki grubun grleri, liberal (ilk rnekte rtk
olarak sosyalist) geleri liberal gelerle; ilerici geleri ilerleme
gelerle birletirmektedir. te yandan bu temel ve
elikili hal, diyalektik bir anlayla sahip olmaya
toplumun ilericilerden de ilerleme da daha
grme sahiptiler.
Bu birinci kk burjuva grubun en nemli
(daha sezgisel deha sahibi) dnr, 1789'da yaamayan
Jean Jacques Rousseau'ydu. Safbireycilikle, ancak toplum
kendisi gr akhi devlet idealiyle, 'duy-
kuku duymak ilerlemenin
kabul etmekle, ilkel uyumunu
gidip gelen Rousseau, kendi kiisel
kadar, fabrika sahiplermin liberal, sosyalist kesmliklerini de
bir trl kabul edemeyen Bu byk, ama ne
iDEOLOJi: lAiKLiK 269
ki huysuz grleri burada bizi ilgilendirmiyor;
nk Rousseaucu zel bir dnce okulu ya da Robespierre ile II.
Jakobenleri Rousseaucu bir siyaset de yoktur. Rousseau'nun zellikle
Almanya'da ve Romantikler gl ve zihinsel etkileri ol-
musa da bu, sistemli bir etki bir tutum ve tutku ortaya
Plebler ve kk burjuva radikaller etkisi de ok bykt;
ama, ancak Mazzini ve onunyolundaki milliyetiler gibi ufuksuz kimseler
stn geldi. Genelde, Thomas Jefferson ve Thomas
7 3 7- 809) gibi, onsekizinci ok daha ortodoks

Son akademik modalarda, Rousseau'yu son derece anlamak
gibi bir Her iki da Rousseau'yu,
ve Devrimin ncs olarak Voltaire ve Ansiklopedistlerle
bir tutan gln Fakat Rousseau'dan etkilenen-
ler, o zamanlar Rousseau'yu bir olarak rdler
ve ondokuzuncu kk radikal evrelerde Rousseau'nun
eserlerini Voltaire, d'Holbach ve birlikte yeniden
Liberal eletirmenler, dnemde ona, soldaki 'totalitarizm'in
olarak Ama, gerekte Rousseau'nun modern komnizmin ana
ve Marksizm zerinde hibir etkisi * Bizim ele al-
dnemde ve ondan sonra da Rousseau'nun tipik izleyicileri,
Jakoben, ve Mazzinici kk burjuva radikalleri,
ve refah hizmetlerinin eit olarak kk bir
devlete, demokrasiye ve inananlar olm u tur. Dnemimizde
Rousseau'nun her eyden nce ve smrye zgr-
("insan zgr ama her yere zincire vurulmutur"), oligariye
demokrasiyi, zenginlerin ve incelikleriyle
basit ve 'duygu'yu temsil

Belki de en iyi halde Alman felsefesi olarak ikinci
grupsa ok daha bir nitelikteydi. bu grubun yeleri top-
gce ya da bir Endstri Devrimi yapabilecek ekonomik
olanaklara sahip yaran genel dnce
sistemleri kurmaya yneltme Almanya' da klasik anlamda
ok az liberal en nde geleni, byk
Birbirleriyle neredeyse bulan Marx ile Engels onun
tesadfen ve olduka olumsuz bir biimde kez Ancak geerken belinelim,
Rousseau'nun diyalektik Hegel'in be linerek Rousseau'ya
vermekten ekirunemilerdir.
270 DEVRiM AGI
Humboldt'un kardei olan Wilhelm von Humboldt (1 767-1835) idi.
Alman orta ve st belki de en ortak tutum (ki
iinde ok devlet grevlisi ve devlette allan profesr
bir ok uygundu), bir babacan ya da brokratik idare-
nin erdemlerine ve st tabakalar sorumluluk duygusuyla birlikte
ilerlemenin ve bilimsel ve ekonomik ilerlemenin yararia-
Kendisi kk bir devletin ve danlma kurulu yesi
olan byk Goethe, bu tutumu pek gzel rneklemektedir.
13

felsefi olarak, tarihin gelimesi biiminde formle
edilen orta talepleri, bir devlet yerine
getirilmekteydi: Bu talepler, en iyi durumda Alman liberalizminin
talepleriydi. Alman devletlerinin ekonomideki ve ilerlemenin
rgtlenmesinde her zaman ve etkin bir rol stlenmi ve
tam laissez-fairenin Alman iadamlan iin bir politika
bu tutumun
Ancak, Alman orta dnrlerinin (tarihsel
zellikleri bir yana uygulamadaki grnmlerini, lke-
lerdeki muadillerinin manzara iine dahil edebilirsek de,
Alman dncesinin byk blmnde varolan safbiimiyle klasik libera-
lizme son derece belirgin bu yolla
pek Liberal -felsefi materyalizm ya da ampi-
rizm, Newton, Kartezyen zmleme ve pek ok Alman d-
nrn son derece etmekteydi; eken eyler, gizemcilik,
simgeeilik ve organik ilgili byk genellemelerdi. Onsekizinci
egemen olan kltrne milliyeti bir tepki,
Alman dncesindeki iddetlenmesine
bulundu. Bunun daha ekonomik, zihinsel
ve bir lde de siyasal stn nceki zihinsel
ikliminin hala srdrmesinde nk Reformasyon
ile onsekizinci sonu gerileme dneminde,
kk Alman kentlerinin grnmnde bir
gibi, Alman entelektel arkaik da gibi
Nereden -ister felsefi, bilimsel, ister sanatsal- Alman
dncesinin temel iklimi, Avrupa'da onsekizinci ana
belirgin biimde Klasik
Bu durum, son derece bir tarihten geen Avusturya iin geerli Sanatlarda
-zellikle de mzikte, mimaride ve tiyatroda- ve bilimlerde Avusturya
son derece sekin bir izgi izlemise de, Avusturya dncesinin ana
kesinlikle bir yoktur.
iDEOLOJi: LAiKLiK 271
gelip bir dnemde, bu durum Alman dncesine belli bir ,
avantaj Bu durum, Alman dncesinin ondakuzuucu
artan dnsel etkisini
Alman dncesinin en ifadesi, klasik Alman birlikte
ve onunla iliki iersinde, 1760 ile 1830 bir
dnce olarak Alman klasik felsefesiydi Goethe 'nin sekin
bir filozofu' ve bilim air S chiller'in sadece bir tarih
profsr zamanda sekin bir felsefi deneme
Immanuel Kant (1724-1804) ve Georg Wilhelm
Friedrich Hegel (1770-1831), Alman dncesinin iki byk
1830'dan sonra, zamanda ( onsekizinci dnce
olan) klasik ekonomi politik grd-
paralanma sreci, Alman felsefesinde de 'Gen Hegelci-
ler' ile nihayetinde Marksizm, bu rnydler.
Hibir zaman gerekir ki, Alman klasik felsefesi
kadar burjuva bir grngyd. nde gelen btn (Kant, Hegel,
Fichte, Schelling) Devrimi'ni ve uzun bir sre ona
(Hegel, Jena [ 1806] dek Napoleon'u
savundu). onsekizinCi zg dncesinin
erevesini, Hegel'inse Her ikisinin
de felsefesi, ilerleme dncesiyle doluydu: ilk byk
gne sisteminin kkeni ve gelimesiyle ilgili bir hipotez ileri srmesi
oldu. Hegel'in btn felsefesiyse, bir evrim (ya da toplumsal terimlerle
ifade edersek tarihsellik) ve zorunlu ilerleme felsefesiydi. He-
gel, itibaren Devrimi'nin sol
ve sonunda dpedz muhafazakar olmusa da, bu devrimin burjuva
toplumunun temeli olarak tarihsel bir an olsun kukuya
dmedi. sonraki akademik olarak
Kant, Fichte ve zellikle Hegel, belli llerdeiktisatlada (Fichte Fizyok-
ratlarla, Kant ile Hegel de ve Kant ile gen
Hegel'in, kendilerini Adam Smith'in olarak grdklerine
inanmak iin nedenler
14
Alman felsefesinin bu burjuva bir Kant'ta daha belirgindi.
Kant, btn boyunca solliberal biri olarak ve son
(1795) reddedecek bir dnya cumhuriyetler federasyonu
evrensel iin soylu bir bulundu. Fakat
Kant, bir baka Hegel'den daha ve nk
Schiller'in lemesi tarihsel Schiller'in bir
tarihi kadar hata
272 DEVRiM AGI
cra bir kenti olan Koenigsberg' de sade ve gsterisiz papsiyo-
nuyla olan dncesinde, ve dnce-
sinde zel bir yer tutan toplumsal ierik, yce de olsa, zorlu soyutlamalara,
zellikle 'irade'ye ili kin ahlaki soyutlamalara indirgenmektedir. Btn
ektikleri bildikleri gibi, Hegel'in dncesi de
olduka soyuttur. Ne var ki bu dnce, en Hegel'in
bu soyutlamalada toplumla (burjuva toplumuyla) uzlamaya
gsterecek kadar da temel gesi olarak emek
zmlemesinde (1805-6 tarihli gibi, "insan
sahibi bir ara yapar ve bu onun iradesi'nin ilk
vurumudur")
15
Hegel, soyut bir biimde klasik liberal
ve olarak, temellerden
birini ortaya koydu.
Buna kar itibaren Alman felsefesi (Kant'tan ok Hegel' de)
nemli klasik liberalizmden gsterdi. Birincisi;
klasik materyalizmini ve ampirizmini reddetmek
bilinli olarak idealistti. felsefesinin temel birimi birey-
ken, Hegel'in (geerken belirtelim, tarihsel gelimenin
etkisi bireylere paralanmakta 'kollektif
yani (bireysel vicdan biiminde bile olsa) topluluk. Ve gerekte Hegel'in
nl (her alanda) elikilerin sonu gelmeyen
ilerleme ilk hareketini pekala birey ile topluluk elikiye
ilikin bu derin bilinten alml olabilir. Kant ile Hegel'in
itibaren yrekten burjuva liberal ilerleme
belki de tam ona Alman dnr-
lerinin burjuva liberal ilerlemenin ve elikilerinin ok daha fazla
kuku bu-
lunmamakla birlikte, byk kazanlar kadar byk da yol amaml
Onun da yerine gerekmiyor muydu?
O nedenle, her ne kadar Rousseau'dan olarak bu filozoflar eli-
kilerini tek, her eyi kapsayan, zihinsel sistemler iersine
dahil etme ynnde muazzam bir aba gstermi olsalar da, klasik, ama
zellikle Hegelci felsefenin Rousseau'nun ikilem ykl dnya gryle
garip biimde koutluk gryoruz. (Rousseau'nun, son-
dzenli olarak, aksatmadan yrylere sadece iki kez; biri
Basrille bir kez de -birka gn sonra- Emile'i [Rousseau'nun
Lukacs, bireyin bencil antagonizminden ortaya toplumsal sonu
lar Srnithi son derece somut 'gizli el' paradoksunun, Kant'ta tamamen soyut bir
'toplum halini gstermektedir. Der ]unge Hegel, s. 409.
iDEOLOJi: lAiKLiK 273
kitaplardan biri] okumak iin ara sylenen Kant zerinde
bir etkisi olmutu). Uygulamada hayal felsefi
devrimciler, gereklikle 'uzlama' sorunuyla yzyze geldiler ve
Hegel bu uzlama, tereddt iinde geen sonra -Na-
poleon'un dmesine kadar Prusya bocalamt ve Goethe gibi
kurtulu savalanyla hi ilgilenmemiti- Prusya devletinin lkletiril-
mesi biimini Kuramsal olaraksa, tadhsel olarak ortadan kalkmaya
mahkum edilmi bir toplumun felsefelerine yerleti. Mutlak
gerek yoktu. elikinin ilerleyen ve diyalektik bir yntemle
kavranan tarihsel srecin ilerlemesinden baka bir ey yoktu; ya da en
1830'dan sonra yrmeyi
veya (Goethe gibi) her zaman bu yoldan uzak devrim yoluna
bir kez daha girmeye olmalan gibi, klasik Alman felsefesinin
byk tesine gemek tesinde
izlemeye can atan 'Gen Hegelcileri'nin sonu buydu.
Fakat 1830-48 devrim meselesi orta liberal iktida-
fethi gibi basit bir mesele olmaktan ve klasik Alman
felsefesinin entelektel devrimci, bir] iranden
ya da Felsefi sahip bir Radikal Karl Marx idi.
ifte devrim dnemi, orta liberal ve kk burjuva
radikal ideolojilerinin zaferine ve en formlasyonlanna ve bu
ideolojilerin bizzat kendilerinin yaratmaya koyulduklan ya da en
kucak devlet ve etkisi paralanmaianna
oldu. 1830 .. Waterloo dneminin sonra
byk devrimci hareketinin kadar, bu
ideolojilerin da Eksilmi ve azalml
bir biim olsa da srdreceklerdi; ama sonraki
dnemin klasik liberal Smith ya da Ricardo cesametinde biri
(1840'1ardan sonra liberal temsil
etmeye balayan]. S. Mill'se hi klasik Alman filozofu,
Kant ya da Hegel'in etkinlik ve gcne sahip
1830'da, 1848'de ve Jakobenleri ve Jirondenleri,
1789-94'teki cce Ondokuzuncu
Mazzinicilerine gelince, onsekizinci Jean
Jacques Rousseauculanyla bile Ama byk
devrim -Rnesanstan sonraki dnsel gelimenin ana lmedi,
dnmekteydi. ve Marx, klasik
ve Ama peygamberi ve olmak
toplum, son derece
14
Sanatlar
Her zaman moda olan bir zevk Posta kullanma - Hamlee oynama -
felsefi lerden- basit olandan- parlak olandan-
olandan - olandan - etin olandan - haydutlardan - hayaletlerden -
- ve Alman zevk -
ve yaza kadar Londra 'da pitoresk gezilere
zevki - sadece zevkten zevk alma ya da zevk Zerine zevki.
T. L. Peacock'un Melicourt (1816) eserindeki Soylu bayan Pinmoney'nin szleri
lkenin de kayda bina ne kadar az ...
mzelere, resimlere, gzel zel merak/ara, sarayla ra, tiyatro/ara ya da retken
olmayan sermaye ne kadar kktr! Bunlar, bir lkenin
temelidir ve gezginlerle dergi
bizim olarak
S. Laing, Notes of a Traveller on the Social and Political State of France, Prussia,
Switzerland and other parts of Europe, 1842.
1
I
ifte devrimin bu dneminde gelimesini birinin gz-
ne arpacak ilk ey, bir Baka bir grup
her biri birer dev olan bir alay bir yana koyarsak; Beethoven ve
Schubert'i, olgun ve Goethe'yi, gen Dostoyevski'yi, Verdi
ve Wagner'i, son demlerini, neredeyse btn
Pukin ve kapsayan bu dnya taril;tinin bu uzunluktaki
baka herhangi bir dnemiyle mmkn mdr? Bu
st listenin byk blm, pratikte btn Avrupa lkelerindekiokuryazar
halka seslenen rndr.*
Uzun uzun isim listeleri vererek okuru yormaktansa, dnemimiz ier-
sinden kesitler alarak bu kltrel genilik ve
rneklemek daha iyi 1798-1801
sanatta dkn bir yurtta, Wordsworth'un Lyrical
ve Coleridge'i; Almanya'da Goethe, Schiller, Jean Paul ve
olmayan okuryazar kitlesi, burada ifte devrimden etkilendikleri
oranda gz nnde Ancak bu dnemde byle bir etki lke
yok denecek kadar
SANATlAR 275
Novalis'in birok eserini keyifle okuyabilir, ve Mev-
simler'ini, Birinci Senfonisi'ni iin birinci
drtlsn dinleyebilirciL O J-L David Madame Recamier'in
Portresi'ni, Goya Kral N. Aile Portresi'ni 1824-
26-'da Walter Scott'un ok yeni
Leopardi'nin iirlerini ve Manzoni'nin Promessi Sposi'sini,
Victor Hugo'nun ve Alfred de Vigny'nin iirlerini ve durumu
uygunsa Rusa'da Pukin'in Eugene Onegin'inin ilk blmlerini ve yeni
okumak mmknd. Delacroix'in The
Massacre at Chios resmiyle The Hay Wain'i kadar,
Beethoven'n Choral Symphony'si, Schubert'in lm ve Gen Chopin'in
ilk eseri, Weber'in Oberon'u bu tarihini On sonra (1834-6)
Gogol'n Pukin'in Maa Fransa' da Goriot
ile Hugo'nun, Theophile Gautier'in, Vigny'nin,
Lamartine'nin ve Alexander eserleri, Almanya'da
Buechner, Grabbe ve Avusturya'da Grillparzer ile Nestroy'un,
Danimarka'da Hans Andersen'in eserleri, Polanya'da Mickiewicz'in Pan
Tadeusz'u, Finlandiya'da milli iirleri
Browning ile Wordsworth'un Mzikte; Bellini ile
Donize tti, Polanya' da Chopin, Rusya' da Glinka operalar de
Constable, Almanya'da Caspar David Friedrich resim Bu
ncesindeki ve bir iki bizi Pickwick
Cadyle'nin Goethe'nin Faust'unun IL Blmne,
Almanya'da Platen'in, Eichendorff'un ve Moerike'nin iirlerine, Flemenk
ve Macar nemli
ve Rus baka mzikte
Davidsbuendlertaenze'siyle Berlioz'un Requiem'ine gtrr.
Bu geliigzel rneklerden iki ey Birincisi, sanatsal baa-
uluslar bir biimde Bu, yeni bir
eydi. Ondokuzuncu ilk Rus ve ok daha
gsterisiz bir biimde olsa da Fenimore Cooper (1 787-185 1), Edgar
AllanPoe (1809-49) veHermanMelville (1819-91) ile
gibi, dnya bir g haline geldi. eyi en
halk peri ve iirlerin bii-
minde ve Macarlar ve mzikte, Kuzeyliler ve Balkan-
lar da Bunun yeni bu
kltr rnlerinin kesin ve benzersizdi: Pukin
(1799-1837), klasik Rus airi, Mickiewicz (1798-1855) en byk
Petoefi (1823-49) ulusal airi olarak
276 DEVRiM AGI
grlen ikinci gerek, belli ve
gelimedir. ve iinde de roman, bu birer
rnektir. Muhtemelen hibir bunca lmsz bir
araya gelmi Fransa'da Stendhal ve Balzac, Jane
Austen, Dickens, Thackeray ve Bronteler; Rusya'da Gogol, gen Dosto-
yevski ve Turgenyev (Tolstoy'un ilk Mzikte-
ki dururnsa belki de ok daha gz Bugn bile standart konser
hala byk oranda bu dnemde eser vermi (daha nceki
dneme ait olsalar da Mozart ve Haydn; Beethoven, Schubert, Chopin
ve Liszt gibi) bestecilerin eserlerine Enstrmantal
'klasik' dnemi, esas olarak Almanya ile bir
ama Opera, Rossini, Donizetti, Bellini ve gen Verdi ile, Alma-
nya'da son iki saymazsak) Weber ve gen
ile, Rusya'da Glikan ile ve Fransa'da daha az ok
ile her mzik trnden ok daha geni bir alana ok da
olm u tur. te taraftan grsel listesi, resim
da, bu kadar parlak Kabul etmek gerekir ki Francisco Goya y
Lucientes ara byk
dan ve btn bir avu stn biriydi.
resminin Q. M. W Turner John Constable]
ile) onsekizinci ve doru-
sylenebilir; ncesiyle ve' ulus-
etkisi kesinlikle daha byk olmutur. zamanda Q-L David
J-L Gericault J-D Ingres F-
E Delacroix Honore Daumier ve gen Gustave
Courbet ile) resminin de sekin tarihi iinde hibir
zaman kadar sylenebilir. te yandan resmi
de yzlerce hretinin neredeyse sonuna gelmiti; Alman resmi, ,
Alman veya ya da kendi benzersiz
zaferinin bile Heykelcilik, onsekizinci kar
btn lkelerde olduka geri planda Almanya ve
Rusya'daki gz durum mimari iin de
geerliydi. Gerekte dnemin en byk mimari hi kUku yok
ki mhendislerin
Herhangi bir dnemde iek ya da neyin
hala bir konudur. Ne var ki, 789 ile
bunun ncelikle ifte devrimin etkisi iinde
ne kuku yoktur. Bu toplum ilikileri
da olsa tek bir cmleyle zetleyecek olursak,
SANATlAR 277
rnekle, Endstri Devrimi'nin korkuyla
ve her ikisinin rn olan burjuva toplumunun,
tam da varolu ve biemini syleyebiliriz.
Bu dnemde toplumu ilgilendiren olaylardan
esinlendiklerine ve bu olaylara kuku yoktur. Mozart, son
derece siyasal bir sahip Farmasonluk iin propaganda bir
opera (1790'daki Sihirli Flt) Beethoven Devri-
mi'nin olarak Napoleon'a Goethe de en bir devlet
ve memur idi. Dickens, toplumsal eletiren romanlar
Dostoyevski, devrimci faaliyetlerinden 1849'da lm
na Wagner ve Goya, siyasi nedenlerle srgne gnderildiler;
Pukin, Desembristlerle olan ilikilerinden ve
Komedisi', toplumsal konulara olan
bir olarak
kadar bir ey yoktur. Rokoko soylu dekoratrlerinin,
evlerini ssleyenlerin, ziyarete gelen ko-
leksiyon solmu kimseler kes indi:
Devrimden sonra on yedi daha
sar? Hatta grnte en az politik bile gl
siyasal Bu, belki de siyasal manifestolar
biiminde ya da yle ve devrimin ektikleri
tarihteki tek dnem olmutur.*
Toplumsal konularla sanat ulusal ve ulusal
kurtul u ya da ulusal birleme hareketlerinin ortaya lkelerde zel-
likle gldr (7. Blmle Almanya, Rusya, Polanya, Maca-
ristan, lkeleri ve baka yerlerde ulusal kltrn
ya da yerel dilin ve yerli
dil kullanan kozmopolit aristokrat bir kltre kltrel stnlk
kesinlikle bir gibi, bu stn-
bir dlavurumu olarak grlmesi gerekir. Bu tr en
kltrel ifadesini ve mzikte bulmu son derece
a nk her ikisi de gl diline ve
halk Geleneksel olarak yerleik hakim
lardan, saraylardan ve hkmetlerden gelen kiilerin kurul-
Sihirli Flt'n ifadesi olarak grlp alk!lamnl Verdi'nin
ilk 1830 Belika devrimini Auber'in La de Portici'sini,
A Life for the ve Hunyady Laszl6'su (1844) gibi, hala ilk dnem
olan nedeniyle yerel repertuvarlarda yerlerini koruyan eitli 'ulusal
anabiliriz.
278 DEVRiM AGI
lara olan mimari, heykelcilik ve daha az lde de resim gibi
bu ulusal daha az da biimde
bir eydir. * hi kadar, bir saray
olmaktan ok bir halk haline geldi; resmi ve mimarisi ise
ld. Elbette bu yeni ulusal kltrlerin, az bir okuryazar kitlesiyle ve
orta ya da st unutmamak gerekir. Okuryazar
olmayanlar ve yoksullar, belki grafik taklit
biimlerine ve hibiri bu dnemin byk sanatsal yer
almayan birka iir ya da ulaabilmilerdi ve ulusal ya da
siyasal hareketler kolektif simgeler haline getirinceye kadar, Avru-
pa'da yaayanlann byk blm, bu sanatsal neredeyse
habersiz esas olarak, romanlar ve uzun iirler
iin bir piyasa olu turan ykselenyeni orta bilhassa isiz
geni bir bulmu olsa gerekti. yazarlar
grece rahat bir yaama sahip olanlar pek Byron, Childe
Harold'un ilk iin 2.600 sterlin Toplumsal ok daha
olmakla birlikte tiyatro yine de binlerce insana seslenmekteydi.
ve Fransa gibi burjuva lkeleriyle, byk halk kon;erlerinin
epey bir Amerika gibi kltre a lkeler di enstr-
mantal mzik bu kadar (O yzden pek ok
besteci ve mzisyen, ne kadar seici olmasa da gzlerini pazanna
evirmiti.) yerlerde, saraylarda gerekletirilen, yerel koru-
malada srdrlen konserler ya da zel ve amatr icralar hala
olarak Kukusuz resim bireysel ynelmiti ve
ler giderek yerle ik bir uygulama haline geldiyse de, veya zel
sunulduklan ilk serginin hemen gzden kayboluyor-
Bu dnemde halk iin kurulmu ya da mzelerde ve sanat
galerilerinde 1862'de kurulan Ulusal Galerisi'nde 've
Louvre' da) gnn daha ok gemiin sergilenmekteydi. te
yandan ucuz olduklanndan ve gazetelere de girmeye
kliecilik, ve litografiye her yerde raslamak Tabii mimari
de miktarlarda speklatif zel konutlar
esas olarak bireysel ya da kamusal komisyonlara olarak
s r d rmekteydi.
byk blmnde yeterince okuryazar ve siyasal bilinli bir nfusun
litografi gibi yeni ortaya ucuz reprodksiyon yararlanma
Fakat bu ve benzeri alanlarda Disasters ofWar ve Capriclws'u,
William Blake'in d rn resimleri ve Daumier'in ve gazete karikatrleri gibi-
byk ve devrimci dikkate bu propaganda tekniklerinin
ekiciliklerinin ne denli gl gstermektedir.
SIWATL'IR 279
II
Fakat toplumda kk bir sanat bile, hala btn
oynatacak depremler yaratabilir. Ele dnemin
ve da durum buydu ve 'Romantizm'i ortaya Bir biem,
okul, sanatta bir olmak hibir eyi biimsel zmlerneye
gre hatta betimlemek bu kadar zor hatta 'roman-
tizm' in, devrimin kendisine ileri 'klasizm'i
bile. Bu konuda romantiklerden de ummak nk
kendilerine ili kin ve olmakla birlikte,
zaman ussal ierikten yoksundu. Victor Hugo'ya gre romantizm,
yapmaya, glgeyle grotesk olanla yce baka bir
deyile ruhla bedeni, olanla tinsel birbirine
kaynamaya

Charles Nodier iinse,
duygulardan yorgun dffi insan kalbinin bu son ro-
mantik tarz denen eydir: Toplumun ahlaki durumuna, ne olursa
olsun duygulanmak isteyen basa doymu ku gereksinimlerine
ok uygun dengarip bir iirdir."
3
Novalis, romantizmin "sonluya sonsuz
bir geleneksel olana daha yksek bir anlam" dn-
yordu.4 Hegel ise "Romantik z[nn], sanat nesnesinin, tam
da onun znde varolan, kendini i gze sunan zgr, somut ve
tinsel lksnde" ileri srmt.
5
gibi, bu
lardan hibir ulamak mmkn nk romantikler
donuk, titrek ya da parlak
Ne var ki romantizm, tarihlerini belirlemeye kkenierinin
ve sonucunun ltnn
biimden yoksun geneliikiere gren elinden
gitse de, kimse romantizmin ya da bizim onu
ciddi biimde kuku Dar roman-
tizm, 1800'ler Devrimi'nin on sonunda)
tere, Fransa ve Almanya' da, Waterloo'dan sonra Kuzey Amerika ile Avru-
daha geni blgelerinde z bilinli ve militan bir olarak
ortaya Jean-Jacques Rousseau'nun 'romantizm ncesi'
bir biim altmda ve gen Alman airlerinin ve [storm
and stress] olarak Devrimlerden nce de (yine esas olarak Fransa
ve Almanya' da) Avrupa, Romantizmin en byk
la 1830-48 dneminde etti. Geni romantizm,
Devrimi'nden itibaren sanatlarmdan egemen
olmutur. Bu anlamda szgelimi (hepsi de ele dnemde
280 DEVRiM AGI
Haydn ya da Mozart, Fragonard ya da Reynolds, Mathias Claudius ya da
Choderlos de Laclos gibi da, (her ne kadar tmyle
'romantik' olarak ya da onlar kendilerini byle
lamayacak olsalar da) Beethoven gibi bir bestecide, Goya gibi bir ressamda,
Goethe gibi bir airde, Balzac gibi bir varolan 'romantik' geler,
bu ikincilerin byklklerinin yaamsal oluturmutur. Yine
geni anlamda romantizme zg sanata ve romantik bu
ondokuzuncu orta toplumunun beylik haline
geldi ve hala da etkisini byk oranda muhafaza etmektedir.
Romantizmin ne anlama hemen hi olmamakla birlikte,
neye kar son derece bellidir: Ortalamaya. ne olursa olsun
bir dsturdu. Romantik ya da dnrler, dar
anlamda air Shelley gibi solda; ve Novalis gibi
yer alan; Wordsworth, Coleridge ve Devrimi'nden umdu-
ok Devrim taraftan gibi soldan Victor
Hugo gibi sola savrulan kiilerdi; ama 'klasizm'in
kalesi olan merkezde yer alan ya da whig-liberal olan
kiiler da temsilcileri "Whiglere duymam" diyordu
Tory Wordsworth, "ama Chartistlere byk

Bunun
burjuva bir dstur sylemek fazla ileri gitmek olur; nk
yeni patlamak zere olan devrimci ve fetihi geler, roman-
tikleri de bylemiti. Napoleon; Shakespeare, Avare Yahudi
ve aan mtecavizler gibi, sylence kahra-
biri haline geldi. Kapitalist birikimdeki eytani ge;
ya da hedefin gereksinimi ya da lks aan ve
kesintisiz bir daha fazla Faustus ve Don
}uan gibi en karakteristik kahramanlanndan bu
romanlarmdaki i korsan-
lanyla Ancak romantik genin, burjuva devrimi
bile yeri ikincil Devrimi'nin aksesuarlanndan
Rousseau ama Rousseau'nun dnceleri, devrimin burjuva libe-
ralizmini Robespierre dneminde ancak hale geldi. yle de
olsa, devrimin giysisi ve neo-klasikti. David onun
ise Yce
O nedenle romantizm, basiteburjuva bir hareket olarak gr-
lemez. Gerekte Devrimi'nden nceki on kapsayan roman-
'Romantizm', bir grubunun ya da manifestosu
roinantizmi tamamen bu kiilerle tutarsak ya da onlarla uyumayanlan
ona tarih dar bir anlam vermi oluruz.
SANATlAR 281
tizm-ncesi dnemde romantizme zg sloganlardan
yle dursun, metanetini yitirmi, rm bir toplumun tam tersi, gerek
ve basit d uygulara ve gvenin ve
kilisenin silip atmaya orta
vgs iin Ancak burjuva toplumu Fransa'da ve Endstri
Devrimlerinde zafere romantizm de (ki bu sy-
lenebilir) onun igdsel haline geldi.
Romantizmin, burjuva toplumuna tutkulu,
ama derin tiksintinin, byk lde ona Ok birliklerini veren iki grubun
(toplumsal yerlerinden edilmi genlerle profesyonel
yerleik kuku yoktur.
ister lm olsun, gen iin romantik dnem gibi bir dnem
asla Lyrical Ballads (1798), yirmilerini sren iki eseriydi;
Byron, bir gecede, Shelley'in Keats'inse son demlerini
bir yata, yirmi drdnde ne kavutu. Hugo'nun iir yirmisinde,
Musset'inkiyse yirmi nde Schubert, Erlkoenig'i
onsekizindeydi, otuz birinde de ld; Delacroix, Massacre ofChios'i yirmi
beinde resmetti; Petoefi ise Poems'i yirmi birinde kaleme Roman-
tikler otuzuna gelip de n ya da bir eser ortaya
kimse yok gibiydi. Genlik, -zellikle de ya da
genlik- onun Paris'in Quartier Latin'i, bu
yana ilk kez bu dnemde sadece Sorbonne'un yer olarak
kltrel (ve siyasal) bir kavram haline geldi. Kuramsal olarak yete-
sonuna kadar bir dnyayla, uygulamada ruhsuz
ve gbekli filistenlerin tekelindeki kozmik
hkm dnya ayyuka Evlilik,
bir meslek filistenlik iinde eriyip gitmek; btn bunlar birer
hapishane glgesi gibi evrelerini ve E. T. A.
Goldener Topfunda memuru ("kurnazca ve gizemli
bir edayla glerek") air Anselmus'u Saray olmak
gibi korkun bir sylemesi gibi,
puhu kuu, haber veriyordu (tek
farkla ki onunki Byron, kendini bir
ancak erken yata bir lmn grecek kadar
uzak grlyd; A. W. Schlegel de onun ne adar
Elbette genlerin bu evrensel olan hibir
ey yoktur. ifte devrimin bu toplumun bir Ne
var ki romantizme byk lde rengini veren, bu zgl
tarihsel biimiydi.
282 DEVRiM AGI
Kendini 'deha'ya dntrrerek (ki romantik en
biriydi) topluma tepkisini ortaya koyan
da durum, hatta daha byk lde geerliydi.
pm toplumsal ilevinin belli halkla ilikisinin bulundu-
neyi sorusunun ya
da kabul grm baka lderin yerde bir dahi olabilir,
ama dahi gibi zordur. Ondokuzuncu geerli olacak
nceden sezinleyen bir avu Michelangelo, Caravaggio
ya da Salvator Rosa-, John Sebastian Bach'lar, Handel'ler, Haycin'lar ve
Mozart'lar, Fragonard'lar ve Gainsborough'lar gibi devrim ncesi
profesyonel ve ltlerine sahip insan
ordusu iinde sivrilmektedirler. Eski toplumsal durumu bir eyle-
rin ifte devrimden sonra da yerlerde son
derece da olsa, bir dahi olarak devam edemezdi. Mimarlar, m-
hendisler siparilerle, biimleri kolayca
belli retmeyi srdrdler. 1790-1848 dnemin byk
bu hepsi de son derece nl
Madeleine, British Museum, Leningrad'daki Aziz Isaac Katedrali,
Londra' daki, Schinkel'in Berlin' deki katedralleri, ya da bu teknik gzellik
muhteem kprleri, ve
gibi ilevsel gibi neo-klasikti.
Ne var ki, biemleri bir yana konursa, bu ve mhen-
disleri, birer dahi olarak meslek sahibi [profesyonel] kimseler olarak
hareket ettiler. Yine opera ya da daha fazla olan)
roman gibi gerekten popler sanat biimlerinde besteciler
ve yazarlar, gieyi ve esin glerine bir fesat tertibi olmaktan
ziyade ko ulu olarak gren kimseler olarak
srdrdler. gen Dickens'tan tefrika edilebilecek bir
roman ya da bugn bir opera bestecisinden kaleme
gibi icra edilebilecek modern mzikal bir metin bekleni-
yorsa, Rossini'den de ticari olabilecek bir opera isteniyor-
du (Bu zamanda, o zamanlar kana, ateli szlere
ve 'zorlu' durumlara kaba ve hi romantik
nedenini de
Gerek sorun Uydu: kabul edilebilir bir ilevle, patronla ya da
halkla kopartarak ruhunu, bulup kr g-
lerine ticari bir mal gibi ortaya yoksa, Devrimi
bunun onuruna bir durum tescil etmemi olsa bile,
genel olarak ekonomik son derece olan bir himaye
SANATLAR 283
sistemi iersinde allmaya devam edecekti? O nedenle tek
ama sesinin bile belirsizdi. Kendini,
kendisini gibi kabul edip etmemek hibir hak
halktan uzak, takmayan, sadece iinde
yaratan bir dehaya wrunda kadar bir yoktu.
Olsa olsa, Stendhal gibi, ancak bir avu seilmi insan ya da gelecek
bekliyordu. Daha da kts, Grabbe gibi -hatta
Goethe'nin Faust'unun IL Blm gibi- aynanmayan oyunlar yazabilir,
Berlioz gibi gerekibyklkte olmayan orkestralar iin besteler yapabilirdi;
ya da Hlderlin, Gabbe, de Nerval ve daha niceleri gibi
zaman zaman merresierinin kaprislerini yerine
getirmeye ya da kazanmak iin etrafa para saan
veya nesneleriyle biraz da olsa iliki kurmaya can atan zengin
bir burjuvazi bol bol de Franz
Liszt (1811-86), romantiklerin tavan arasmda hi ekmedi.
Fakat, Richard Wagner'de gibi, pek megalomanyak hayallerini
Ancak 7 89 ile 848 Devrimleri prensi er,
opera sanatlara ekseriyetle Burjuvazi de
para ok biriktirmekle Bu yzden dehalar, sadece
yoksul da da devrimci oldu.
'dehalar' ve genler, romantik bir
tiksinme bu, bujuvaziyi etme, demi-monde
ve boheme ile kalkma (ki her iki terim de bugnk yan
romantik dnemde ya da ve lderin
yasak ya da delilikten zevk alma Ama bu,
romantizmin sadece ok kk bir blmyd. Elizabeth dnemi sirnge-
ve hayaletlerin bir Harnlet
ibaret kalacaksa, Mario erotik konulu ansik-
lopedisi de 'Romantizmin Can ekimesi'nden
7
bir Gen
erkekler (hatta zaman zaman gen -bu dnem,
hayli kendi boy gsterdikleri ilk dnemdi**- ve
olarak romantiklerin cinsel ifte
Sanatsal ve siyasal tahriklere devrimci himaye etmeye devam eden
Ferdinand, bu bir
Fransa'da de Stael, George Sand, ressamlar Mme Vigee Lebrun, Angelica
Kauffman; Almanya'da Bettina Arnim, Annette von Droste-Huelshaff. Bu sanat
biiminin, iyi iin bir para kazanma yolu olarak kabul
orta uzun bilinmekteydi.
Fanny Bumey, Bayan Radcliffe, Jane Austen, Bayan Gaskell, Bwnte EliZabeth
Barrett Browning gibi, tamamen ya ele dneme aittirler.
284 DEVRiM AGI
devrimden bu toplum daha genel bir doyum-
suzluk
Romantikler, dakik toplumsal zmlemeler yapmak gibi bir hner
gstermediler; olarak burjuva toplumunu olu turan
aralardan biri olarak grdkleri (William B lake'in de Goethe'nin
de olan onsekizinci kendinden
emin mekanik materyalist yrtme
Bu yzden, her ne kadar geni anlamda 'romantik' ereve iersinde
gizemli felsefesi' brnm,
yryen ve Hegel'in felsefesine bulunmu eletiriye benzer bir
eyler ortaya da, bu insanlardan burjuva toplumunun ussal bir
eletirisini bekleyemeyiz 2 71-7 3. sayfalara
Fransa'da ilk sosyalistler hatta
varan hayalperesr halinde buna benzer eyler ortaya
nderleri de ilk zellikle de Fourier'i,
romantiklik baka bir kavramla tarif etmek ok zordur. Bu roman-
tik eletiriler1n en Marx'ta yaamsal bir rol oynayacak
olan yetkin toplumuna
Ne ki, burjuva toplumunun en etkili ve gl eletirisi, onu
tmden ve apriori reddedenlerden (ve onunla birlikte klasik onyedinci
bilim ve burjuva klasik dnce
burjuva gtrenlerden gelecekti. Robert sos-
yalizminde en ufak bir romantizm gesi bulunmuyordu; bu sosyalizmi
oluturan unsurlar, tmyle onsekizinci ve bilimlerin
en olan ekonomi aitti. Saint Simon' un, en iyi halde,
bir olarak grlmektedir. Alman (yani esasen
romantik) gelenek iinde yetimi gen ancak sosyalist
ele tirisiyle ve hibir biimde romantik olmayan siyasal ekonomi
bir Marksist haline gelmesi Ve olgun
dncesinin merkezini, ekonomi politik
III
bir ey kalbin sesini etmek
olur. ve fizikilerin referans erevesi iinden
airler dnr gerilerde ancak airler
[eyleri] sadece daha derin kimi zaman daha da net grm kimse-
lerdi. 1790'larda William Blake'den baka pek az insan, makinelerin ve
bir toplumsal neden grd; stelik B lake,
SANATLAR 285
Londra'da buharla bir, iki ve
bir ey grm de Birka istisna kentleme
sorunuyla ilgili elimizdeki en iyi zaman hi de gereki grn-
meyen gzlemleriyle gvenilir bir biimde orta-
ya koymu yazarlardan gelmitir.
8
Carlyle,]. R. McCulloch gibi
bir istatistiki ve derlemeciye gre 1840 belki
daha ama kesinlikle daha derin bir rehberidir; ve S. Mill
daha i yiyse, bunun nedeni onun Alman
ve Romantik ve Coleridge'in) toplum
fark etmi ileri gelmektedir. O yzden kt olsa
bile, romantik dnya eletirisi gz edilebilir bir eletiri
ve yitirilmi romantik eletiriyi en megul
eden kon uydu. Burjuva btn ve bilinli olarak top-
bir stleri'ne eitli renkteki
feodal ve insanlar bencillikten
[z ve duygudan yoksun 'para baka hibir
Dinsel esrimelerini, valye
filisten egotik buzlu gmmtr. Kii-
sel im dntrm ve geri zgrl-
yerine vicdandan yoksun tek bir icaret
koymutur." Bu, Komnist Manifesto'nun sesi olmakla birlikte, anda
romantizm da -ok daha fazla
a ve sefil besbelli olsa da, zamanda bu dnya
insanlara zenginlik ve getirmi olabilir; ama ve
Evrende olarak yurtsuz ve yitiktiler.
bu verilecek en eski evini
mama karanndan bile, devrimci bir uurumla neden oldu.
Alman romantik airleri, kurtul u un ancak, imdiye kadar kimsenin yapa-
kadar betimledikleri rya gibi manzaralada bezenmi
endstri ncesi kk, pastaral kasabalarda sregelen basit, gsterisiz
ma herkesten daha iyi bildiklerini dnyorlar-
Ne var ki gen romantikler, buralarda
sonsuz bir 'mavi iek'in peinden gitmek ya da sadece
Eichendorf'un liriklerini veya Schubert'in ar gurbet
dolamak Avaren in gemi z-
lemi, oldu. Novalis bile felsefesini buna gre

yitirilen uyuma kaynak
ilkel insan (ya da anlama gelebilecek ve 'halk')
ve Devrimi.
286 AGI
Birinci kaynak, esas olarak reaksiyonun romantizmine ekici geldi.
Peri gizemli zerinde sual
olunmaz cennetinin rengarenk hanedan armala-
yava yava oluffiU organik rn feodal
ve dzenli toplum bwjuva toplumunun muhafazabir muhalifleri-
nin besbelli olan cennetiydi ve Devrimi, bu muhafazakar
muhaliflerin, toplumun sadakatin
ve ilikin zlemlerini bilernekle
Yerel bu dnce, Reflections on the French Revolution
Burke'un Basrille dile getir-
idealdi. Fakat bu ideal klasik ifadesini, bu dnemde dnn
neredeyse tekelini elinde bulunduran Almanya'da buldu; nk Ren
ve Kara eteklerinde hkm srm gibi grnen
dzenli Gemuetlichkeii, ok daha byk olan ve
nazaran lkletirilmeye daha uygundu.* Nereden
Alman romantizminin en gl ve ro-
mantik opera veya bale (Weber'in Freischuetz'i veya Giselle'i),
Peri tarihsici kurarnlar ya da Coleridge veya Cariyle gibi Germen
esinli yazarlar biiminde Ancak daha genel
biimiyle Gotik muhafazakar, zellikle de dinsel
bir burjuva her yerde belirtisiydi. Chateaubriand, Genie du
Christianisme'de (1802) Devrime yceltti; Kilisesi yan-
klasik binalar yapan ve
Gotik biimden yana mimar Pugin ve raksi-
yoner ve ka to lik 'Oxford Hareketi', gotikleri Bu arada
sisli iirleri gibi eskil hayaller kuran
bu uzak lkeden-muhafazakar Walter Scott, Avrupa'ya tarihsel romanla-
bir baka imgesi gnderdi. En iyi tarihin olduka
bir dneminin byk lde gzden
18 15'ten sonra reaksiyoner hareketin, her harabeye dnm mut-
dntrmeye muhafazakar
bu (230. sayfayla solcu
nemsiz Esas olarak de, Reformasyon
ncesi dnemi emekinin ve Reformasyon u da kapitalizme
ilk olarakgrme radikal halk hareketi iinde bir
Btn romantikleri gibi Almanya'ya duyan Gautier yle "O
Hermann, O Dorothee! "Ne pas que !'on entend du Icin le
cor du postillon?".
10
[':Ah Hermann, ah Dorothee! Huzur! Uzaktan posta
duyuluyor, size de yle gelmiyor mu?"]
SANATLAR 287
olarak Fransa'daysa ok daha nemli nk burada
feodal hiyerariyi ve katolik dzeni ebedi, zaptolunmaz, eken,
bir ve her zaman ulusunu
ne Tarihi kadar bir air de olan ] ules Michel et, bu
deYrimci-demokrat en Victor Hugo'nun Notre
Kamburu ise bu en
zellikle gizemli dinsel geleneklerle nedeniyle
ilgisi olan bir husus da, ok daha eski ve derin gizemlerin
ve (Kubilay ve
romantik, zamanda da muhafazakar
Kabul etmek gerekir ki Sanskriteyi bulan Sir William Jones,
bir beyefendirn biimde Amerikan ve Devrimlerini
selamlayan szl Whig bir radikaldi; fakat konusunda
amatr olanlarda ve szde Farsa yazanlarda (ki modem oryantaliz-
me gsterilen byk blm bunlardan
Jakoben bir Onsekizinci
egzotik ve ussal in
dan ok Brahman tinsel
IV
yitirilen uyumuyla ilgili ok daha uzun ve
bir tarihi bir komnizm; ':A.dem'in Hav-
ift zgr Anglo- henz N orman is
tarafindan eitlik ister r-
m bir toplumun gsteren soylu vahi biiminde olsun, bu
ezici lde devrimci bir dt. Bu yzden, (soylu vahiyi 1830'lar
bir turist gzyle gren Gautier ya da Merimee'nin egzotizminde
gibi) salt burjuva toplumundan hizmet ya da tarihsel
ilkel birini rnekleyen bir simahaline
yerler romantik ilkelcilik solcu ok daha
Bu durum zellikle 'folk' [halk] elirgindi. Her trden roman-
tik 'folk'un, yani endstri ncesi kylnn ya da
erdemleri ve dilinin, yklerinin
ve greneklerinin, ruhunun gerek hazinesi kabul edilmek-
teydi. Bu ve erdeme geri dnmek, Lyrical Words-
worth'unun; halk ve peri girmek, pek ok
ttoncu airin ve besteemin bunu da. Halk
derlenmesi, eski dilin lek-
288 DEVRiM AGI
siografilerinin grlen muazzam hareketin romantizmle
Folklore kendisi bile bu dnemin
Scott'unMinstrelsy of the Scottish (1803), Amim ve Brentano'nun
Des Wunderhom'u (1806), Grimm's Fairy Tales'i (1812), Moore'un
Melodies'i ( 1807-34), Dobrovsky'nin History of the Bohemian
(1818), Vuk Karajic'in (1818) ve
(1823-33), Tegner'in (1825), Lnnrot'un
Finlandiya'daki Kalevala (1835), German
(1835), Asbjmson ve Moe'nun Norwegian Folk Tales'i (1842-71), bu
konuda birer
'Folk [halk]', zellikle ulusal kimliklerini kefetmekte ya da ne
makta olan bilhassa da yerli bir orta ya da aristok-
rasiden yoksun halklar devrimci bir kavram haline gelebilmitir.
haik grameri ya da derlemesi, byk siyasal neme
sahip bir olay, ilk bildirgesiydi. te yandan kanaat-
cehalet ve gibi basit erdemlerinden etkilenenler iin
papaya, ara ve krala gvendeki derin bilgelik, lkedeki
ilkellik muhafazakar bir yoruma son derece elveriliydi. Burjuva
toplumunun gn ve gn yok masumiyetin, sylenin ve
bir temsil etmekteydi. Kapitalist ve
valyenin ve kylnn birliklerini kendisine korumak
zorunda
insan her kyde fakat gemiin farazi komnizm
devrimci bir kavram olarak ve (zellikle Derili
Yerliler biiminde) zgr soylu vahi olarak Onu zgr toplumsal
insan ideali olarak sunan Rousseau'dan sosyalistlerekadar ilkel toplum,
topya iin bir tr model tarihi -ilkel kom-
nizm, toplum, komnizm- olarak e ne kadar dntr-
m olsa bile, bu ideali,
romantikler e zg bu idealin en ateli savunucu-
onsekizinci iinde yer al-
Romantik macera, kaiflerini, Tahiri'nin masum toplumsal ve
erotik ok, ve Kuzey byk llerin-
de, Delacroix ile Fromentin'in kabileleri ve cariyeleri
Byron ile Akdeniz ya da ile Kazak tipincieki
kabile tipincieki insanla kanyonlar ve elaleler ara-
savaa yerlerde, fakat zamanda da ilkel
Vals, mazurka ve schottische gibi halk kkenli salon bu dnemde poplerlemesi-
nin keyfe keder bir Ama romantik bir moda kesindi.
SANATIJ\R 289
arak yok Amerika'da (ki bu durum romantiklerin ruh haline
daha uygun dmekteydi) buldu. Lenau'nun yer-
lilerle ilgili iirleri, srlmesine bir
Mohikan son Avrupa kltrnde bu kadar gl bir simge
haline gelebilir miydi? Soylu vahlnin, Avrupa' dan ok Amerikan roman-
tizminde ok daha nemli bir rol -Melville'in
Moby Dick'i (1851) bunun en byk amaLeatherstockingroman-
Fenimore Cooper, muhafazabir Natchezsi'nin
asla biimde eski ele
folk ve soylu vahi, gemie biimde demir
ideallerdi. Oysa Devrim, sadece gemii gsteriyordu;
ancak, bilinmeyen bir eye olan bir eye
mak, geldi. Ama bu hi de kolay Ro-
mantizmin ikinci Devrimi ile Napoleon'un yaamyk-
snn bir blmnden ziyade, kendileri iin birer tarihsel olay olan
bir grup insan ortaya gerekti. 1789, neredeyse her
ve fakat savaa, terre,
rm burjuvaziye ve srdre-
bilmilerse de, kolay ya da iletilebilir bir d Roman-
tizmin birinci (Wordsworth'un, Coleridge'in, Southey'in,
ve Haziirt'in tamamen}akoben
bile, 1805'lere hayal ve hakimdi.
Fransa ve Almanya'da 'romantik' 1 muhafa-
zakar burjuva (hayal eski solcular)
devrim bir slogan olarak bu durum, bu lkeler-
deki, modem ldere gre kesin olarak romantik ok
dnrn ve geleneksel olarak bu
nedenini gstermektedir. Ne var ki, Napoleon
yeni gen kuaklar ortaya Onlar
iin Devrimin byk ncesinde [Devri-
min] ve rmenin klleri gr
Napoleon'un srgne gnderilmesinden sonra, bu antipatik karakter bile
mitolojik bir zmrd anka ve olabildi. Ve Avrupa
bir zellikten yoksun reaksiyonun, sansrn ve
ve kur-
devrim imgesi de giderek daha parlak bir grnm
kuak romantikleri (1 788-1824), siyasal biri
ama bir yolda olan Keats'in (1 795-1821) ve hepsinden nce
Shelley'in (1 792-1822) romantizmleetkin bir birle-
290 DEVRiM AGI
tiren ilk kuak oldu: romantiklerin Devri-
mi'nin hayal lkelerindeki kapitalist dn-
mden dehetin solda kaldL
romantik sanada devrim bu birleme, daha 820'lerde sezilmek-
teydi; fakat ancak Devrimi ve tam an-
ortaya Bu, zamanda en bilinen ifadesini Delacroix'in
Liberty on the Barricades'inde [Barikatlar zerinde] (183 1) bulan, devrimci
romantik romantik bir devrim grs denebilecek ey
iin de Burada, renkli bayraklada ve
evrelenmi halde, silindir genler, grn-
Iekli iiler, geni peremleriyle halk
her kentte ykselen 793 Devrimi'ni
1789 Devrimi'ni IL yeniden
Kabul etmek gerekir ki romantik devrimci, hibir biimde yeni bir
tip ve masonik devrimci gizli cemiyet yesi
hala olan eski J akobenlerden ya da Buonarrotti gibi Baboufulardan
esinlenmi Carbonaro ya da Yunansev er- onun ve selefiydi.
Bu, ya da svari vurdul u genlerin, operalardan,
suarelerden, deslerle bulumalardan, bir durum halini
loca askeri darbe yapmaya ya da bir
ulusun gemeye Restorasyon dneminin tipik devrimci
mcadelesidir; bir bir Ancak bu devrimci moda,
eskilere gre onsekizinci dnce ok daha
esinlenmekle belki de ok daha
1830-48'in romantik devrimci ufkunun yaamsal bir unsu-
rundan yoksundu: Barikatlar, kitleler, yeni ve umutsuz bir proletarya;
Daumier, bu unsura Massacre in the Rue Transnonain litografisinde
ldrlm isimsiz iisiyle romantik bir imge eklemiti.
Romantizmle yeni ve daha yksek bir Devrimi'nin bu birlik-
en gz sonucu, ile 1848 politik ezici
bir zafer oldu. en az dzeyde olan
bile siyasete hizmeti evrensel lekte grevleri olarak gren birer
partizan kesilclikleri (bu nadir) bir dnemdi.
manifestosu olan Hemani'nin (1830) giriinde Victor Hugo, "Romantizm,
liberalizmdir" diye

besteci Chopin (1810-
50) ya da air Lenau (1802-50) gibi,
halka seslenmeye de zel konumalara elveren air Alfred
de Musset (1810-49), diye giri bl-
mnde gelecekten, toplumsal ilerlemeden, ve
SANATlAR 291
sz etmek gibi bir var."
12
Pek ok (mzisyenler Chopin,
Listz, hatta gen Verdi; Macar ve airler
-mesih rolne soyunmu olan- Mickiewicz, Petfi ve Manzoni gibi)
siyasal simalar haline geldi; stelik btn peygam-
ya da ulusal simgeye dnme ulusal kurtulu
lkelerde de Ressam Daumier'in esas ii, gazetelerde
siyasi ierikli karikatrler izmekti. Uhland, kardeler, liberal
parlak dahi ocuk Georg Bchner (1810-37) faal bir
devrimci; Karl dostu Heinrich Heine (1 797-1856),
solun ama gl bir sesi olmutu.* gazetecilik, zellikle
Fransa, Almanya ve birbirine Baka bir dnem
Fransa'da bir Lamennais ya da bir Jules Michelet, bir Cadyle
ya da Ruskin, zamanda halkla ilgili meseleler zerinde de belli gr-
lere sahip airler ya da olabilirlerdi; ama bu dnemde, iirsel
esin gazete peygamber, filozof ya da tarihiydiler. Bu
dan, gen gzlenen ve ne filozoflar ne de
boyutlara varan patlamalara imgelemin
elik etmektedir. Beyefendi Tennyson ile Cambridgeli y-
rekleri bile, Kilise glerine Liberalleri desteklemek zere
giden birlik iin
Bu dnemde gelien ve egemen olan tipik estetik kuramlar, sanada
toplumsal bu Bir yanda Fran-
te yanda parlak devrimci Rus
ileride 'sosyalist gerekilik'
13
gibi adlar Marksist hareket
iersinde birer lt haline gelecek grler gelitirdiler. Bunlar, hem
sert J akobenlik erdeminden, hem de Shelley'in airlerden (res-
men]. yasa olarak sz etmesine neden olan
ruhuri. gcne duyulan romantik inantan kaynaklanan, soylu olmakla
birlikte ok fazla lklerdi. Byk lde muhafazakarlar
ya da sanat o formle edilmi 'sanat iin
sanat' [ian], ya da ulus ya da proletarya iin sanat
durumda 1848 devrimleri, byk yeniden
ilikin beslenen romantik yok edinceye kadar, 'kendisi
iin' estetiki tutum, hak noktaya gelemedi. Baudlaire ve Flaubert
Bu dnemin, airlerin sola duymakla hem iyi hem de
ajitatif iirler bir dnem belirtilmelidir. Bunlar Shelley'in Peterloo'ya
bir olan Masque of (1820) bu tr iirler belki de en
etkili ama sekin bir Alman sosyalist airler grubu -Herwegh, Weerth,
Freiligrath ve tabiiki Heine- zellikle
292 DEVRiM AGI
gibi ortaya estetik kadar bu siyasal
de meklemektedir; Flaubert'in Sentimental bu gelimenin
bilinen en iyi tescilidir. Rusya gibi, (belki de 1848
iin) 1848'in d [da] lkelerde,
sanatlar nceki gibi toplumsal ve srdrebildiler.
V
Romantizm, yaamda kadar sanatta da ifte devrim dneminin
en olmakla birlikte, tek Gerekten
de ne ne de orta kltrne egemen
da nemli bir rol o d-
nemdeki gerek niceliksel nemi kkt. Ya himaye ilikilerine ya da
olan sanatlar, romantizme en fazla
mzikte gibi, ideolojik zelliklerinin fazla ne yerlerde
hogr gsterdiler. olan sanatlarsa (geri
biimleri -para yutan makineler, sirkler, vertrler,
gezgin tiyatrolar ve benzerleri- romantiklere esin olmusa da ve
halka gsteri yapanlar, heyecan verici
ler, masallar, katillerin son szleri, haydutlar gibi- romantiklerin depola-
glendirmilerse de) romantik fazla ilgisini
ekme di.
Zaman zaman kostm soylusu yeni zenginlerin
hayli olmakla birlikte, zellikle gze batan bir ve
gsteriin hakim Napoleon dnemi imparatorluk bieminde ve
Saltanat bieminde gibi, aristokratik ve
temel bieminin kkleri hala onsekizinci Onseki-
zinci Napoleon niformalar -kendi kendi
yapan askerlerin ve beyefendilerin igdlerinin en ifadesi olan
bir sanat biimi- bir bunu ortaya
ilan etmesi, soylusunu, ulus-
aristahasi kltrnn (daha ziyade rnek
haline getirdi; nk 'zppe -sinek
bir eda ve aaa gibi- ilgi adar, kpekler, arabalar, dll
kumar, kibarca bir sefahat ve kendi
Bu tr kahramanca bir 'zppelik'i ken-
dine romantikleri bile ancak daha alt tabakadan gen
daha da ve hyalara Gautier'in szck-
leriyle:
SANATLAR 293
"Sir Edward btn grkemiyle Gnn ilk
sinek olan, pembe, parlak yanaklan, iki dirhem bir ekirdek
giysileri ve o tam da miydi? ...
gmleriyle in porselenleri diye dnd. Evin her
Uaklar Drt sren
- Hyde Park'ta gezintiye ... Evcil benekli geyik, sayflyernin yeil
imenli bahesinde oynayacak; belki de en birka ocuk, kimbilir?
ocuklar, bir faytonun n Kral soylu
pek ho duracaklar ... "
1
4
Belki ilham verici bir yaam ufkuydu, ama romantik kesindi;
evresindeki mcevherleri e sslenmi, ve gzellik dolu bir alana
yukandan bakarak bir opera ya da baloyu Kraliyer ya da
Majestelerinin bir
Orta ve alt orta kltryse bundan daha romantik Daya-
lllk ve Ondokuzuncu sonla-
zg szde-barak zenginlikler, sadece byk bankerler ve spekla-
trler ya da byk blmn ie duymayan
endstri milyonederinin ilk ve ancak eski monarilerin ve
'toplum'a tmyle egemen birka lkede
kendini gstermeye Kendi ilerinde manarktan olan
Rothschildler, oktan prensler gibi gsterie burjuva-
larsa byle de, ABD' de, Almanya'da ve Huguenot Fran-
Pritenlik, Evanjelik ya da Katalik tutum-
bozmayacak lde bir ve benzersiz bir ahlaki
do um u tevik etmekteydi; ya da din olanlar iinse,
durumu onsekizinci ve ahlaki
Kar etmek ve olmak orta
denetim ve etkinlik bilerek
bir orta i
(asker, profesr ya da durumlardadarahip olarak)
devlet grevinde bulunan byk kesimi, gittike genileyen sermaye biri-
kiminin bile ekilde tara burjuvazisi de, baa-
oluturan kk kasaba gerek zen-
ginlik ve g ltleri esamesinin bile biliyordu.
Gerekten de orta hi 'romantik' ve bu yaam
hala onsekizinci yn vermekteydi.
Bu durum, orta btn merkezini olu turan orta
ev grlmektedir. Napoleon burjuva evinin
ya da biimde onsekizinci klasizmi ya da
294 DEVRiM AGI
rokokodan ya da onun bir nite-
Kral George dnemi zg
kadar devam etti; baka yerlerdeyse mimari kopu ok sonra
sanatsal feci sonulara yolaacak bi-
imde yeniden kefiyle) gerekleti. En yetkin ifadesini bir Alman
lan [aleladelik] denebilecek eyde bulmu i dekorasyanun
ve ev hakim biemi, romantizmden de -daha onseki-
zinci ait romantizm ncesi dnemden- bir eyler almakla
birlikte, bunu bile pazar drt oturma oda-
oyunlara indirgemi, duygunun mahremiyeti
ve bakire dleriyle (Innerlichkeit [derunilik], Gemuetlichkeit
bir tr evcil klasizdi. Biedermayer, mat nnde dz
beyaz perdeleri, zemini, ama son derece zarif sandalyeleri
ve madeni ve ieklerle dolu
imdiye dek en gzel ve rahat deme biimlerinden birini
retmiti. Goethe'nin Weimar'daki evi, bunun belki de en soylu
Jane Austen'in 77 5- 7) kah-
ramanlar, Clapham mezhebinin evanjelik faaliyetleri, yce gnll Boston
burjuvazisi ya da Fransa'dakiJournal des bu ya
da buna benzer yerlerde geirmekteydiler.
Romantizm, orta kltrne belki de en fazla burjuva ailesinin
yeleri gndz dlerinin ortaya girdi. Evin
kazanan kendilerine geireceklerini bilemedikleri
bir bo zaman gsteri ini yapmak, toplum-
sal ilevlerinden biriydi; bu aziz bir klelikti. Her du-
rumda, burjuva olmayanlar gibi burjuva da, Ingres
gibi anti-romantik romantik burjuva
cariyel er ve periler gibi, giderek yumurta
dz bukleli, olan ve bonelerine
ieklere benzerneye Buradan, burjuva kadar ro-
mantik de olmayan yere melmi dii aslan Alba Oesi'ne,
ya da Devrimi'nin salonlara beyaz muslinler iindeki zgr
ya da Lady Lieven ya da Harriete Wilson gibi vakur
Kraliyer veya fahielere uzanan bir yol
Burjuvazinin evlerinde Chopin ya da Schuman
gibi romantik mzikler dinliyor olsalar gerekti. Biedermayer [alelade
adam], evren duygusunun,. gemi zlemine ya da tukulu bir zleme
Eichendorf (1 788-1857) ya da Eduard Mrike (1804-
7 5) gibi bir tr romantik lirizmi tevik etmi Hatta faal bir
SANATlAR 295
giriimd bile, i gezisinde bir geidinden geerken en
romantik manzara' diyerek keyiflenebilir, evinde 'Udolpho Kalesi'ni resme-
derek rahatlayabilir, hatta Liverpoollu John Cragg gibi, "Gotik mimariye
demiri sokan" bir demirdkmc kadar "sanat zevkine sahip bir adam"
da olabilirdi.
16
Tam da teknik ilerlemenin bu COkusu, zellikle de endst-
riyel ilerlemenin merkezlerinde ortodoks romantizmin gelimesini engel-
ledi. mucidi James Nasmyth (1808-90) gibi bir adam,
ve pirareski ve antikleri seven, btn
iyi kolar gibi grm J akoben bir ressamm da manzara
resminin bir barbardan baka bir ey
Ancak bu bir makinist ya da genken
Devon gezerken gznn baka bir ey grmemesi kadar
ne olabilirdi? onsekizinci Edinburghlu
kibar yurttalar gibi onun iin de bunlar yce ama olmayan eylerdi.
Rouen'da sadece "bu ilgi ekici ve pitoresk kentin
ince ilemeli Gotik mimari birlikte muhteem bir kated-
ral ve son derece gzel St Quen kilisesi" Pitoresk grn-
tler, muhteemdi; ne var ki ip le tatil gnlerinde bunu bir ihmalin
rn olarak grmekten kendini Gzellik de muhteemdi,
ama ikincil nemde bir konu olarak kabul
hi kuku yok ki modern mimarinin bir "Pisa'dan bir trl
istemedim" diye ama "bu katedralde ilgimi eken
ey, kubbenin bitiminde duran bronzdan iki kandil oldu;
bunlar Galileo'yu gtren eylerdi."
17
Bunlar ne barbar
ne de filisten ama John Ruskin'den ok Voltaire'in
ya da Josiah Wedgwood'un Byk ara Henry
arkadalari liberal bilimcilerin Humboldt ve neo-klasik
mimarSchinkel ile birlikte Berlin'deyken, kendini, byk adam da olsa
bulutlarda dolaan Hegel ile birlikte ok daha fazla evinde
ku ku yoktu.
Her durumda, gelimekte olan burjuva toplumunun merkezlerinde
bir btn olarak yeri bilimin ikincildi. grm
ya da ya da mhendisler, zellikle aile sohbet-
lerinde ve tatillerde takdir etmekteydiler; ancak gerek
kltrel enerjilerini bilginin Bilim
gibi kendi, ya da Bilginin Cemiyeti ve buna benzer rgt-
lenmelerle bilgisinin- gelimesine ve ynelmiti.
Onsekizinci tipik rn olan Ansiklopedi'niil da-
ha nce kadar gelimesi; (Meyer'in nl Konuma
296 DEVRiM AGI
Dilindeki Szckler gibi) militan liberaliz-
minin hala srdryor karakteristiktir. Byron, iirlerinden
byk paralar ama Constable, 1812'de Dugald Steward'a,
Encyclopaedia ekine bir Giri iin binlerce
sterlin demiti.
18
Hatta burjuvazi romantik bile ryalanm tek-
noloji sslemekteydi: Saint-Simon'un genler, ok mu-
hafazakar yollardan speklatif damlaya damlaya
birikmesiyle inanan ve Rothschild'lerin
ilgi ok tesine geen, S vey yeryzn birbi-
rine dev demiryolu eytani bir maliye sisteminin plan-

19
Bilim ve teknoloji, burjuvazinin esin perileriydi ve zafer
da (ne ki bugn cilan) Euston istasyonundaki byk
neo-klasik geen demiryolu oldu.
VI
Btn bunlar olurken, emberinin kl-
tr de srdrmekteyciL kentlemenin ve endstrile-
menin blgelerinde pek az oldu.
lan, halk ssleme renkleri, tasanmlan, giysileri, gre-
nekleri, 1789' da bugn de byk blmyle Ancak endstri
ve byyen kentler, bu durumu Hi kimse, bir fabrika
kynde gibi ve btn bu kltr
onu bir arada tutan ve biimini veren toplumsal zorunlu
olarak un ufak oldu. Saban srlrken sylenen bir surlme-
yerde sylenemez: sylenirse bir halk olmaktan baka
bir ey olur. Kent gurbetinde eski grenekler ve ar gmenlerin ge-
mie duyduklan zlernde srdrdler. Hatta ekicilikleri daha
da nk kklerinden kopmu Ama
kentlerin ve ifte devrim, eski zellikle
ve belli blgelerini, eski yaam
hale getirinceye kadar dntrd, daha lime lime etti.
endstride bile toplumsal dnm, 1840'lardan nce, eski
kltr tamamen ortadan kadar ileri gitmemiti. Hatta bu,
zanaatkariann ve endstriyel bir kltr
rnts gelitirdikleri Avrupa'da da byleydi. madenciler ve
ve geleneksel halk
dile endstri devrimi sadece ve dene-
yimlerinin keskinlemesine yol i gereksinimi
51\NATI..AR 297
yoktu, fakat ekonomik gelimeye uygun eitli etkinliklerin ve bun-
lar eski yoldan gelitirildiler: Byk deniz seferlerinde gemi-
cilerin 'heyamola Grndland balina
Kmrcnn ve ile gibi
ondokuzuncu ilk ait bu 'endstriyel' halk
zgydler.
20
Endstri ncesinde kalml kasabalarda, zanaatkar
ve evde ii Protestan Jakoben
radikalizmiyle, Bunyan ve John Calvin'in Tom Paine ve Robert Owen ile
kendi kendilerini yetitirmenin bir yolu olarak
bir kltr gelitirdiler. Ktphaneler, apeller ve enstitler,
zanaatkil.nn iinde iekler, gvercinler ve kpekler
baheler ve kafesler, bu kendine gvenen, militan dolup
tatL Norwich, sadece ve cumhuriyeti ruhuyla
da nlyd ve bugn de yledir. Fakat endstriyel yaama
uyarlanan eski halk (belki Amerika Birleik Devletleri
. demiryolunun ve demir etkisinden kendini ve eski
keten gibi, eski
topluluklar, ve makinenin ilerlemesi
1840'tan sonra gittiler.
Yine de, eski kltrn yerine fazla bir ey de
endstrilemi yeni yaam rnts, 1870'lere ve80'lere kadar
tam ortaya Eski geleneksel yaam iine
sonraki dnem, yoksullar iin son derece
kasvetli gemi bir pek ok en beter blmn oluturdu.
Byk kentler de ele dnemde -daha kk topluluklarda
gibi, kendilerinin baka zorunlulukla ticari- bir popler
kltr gelitiremediler.
Byk kentte, zellikle de bakentte, her ne kadar aristok-
rasinin gereksinimleri iin olsa da, epeydir ya da 'kk insan-
da kltrel gereksinimlerini nemli kurumlar
Ancak bu kurumlar, halk evrimine
lukla edilmi olan esas olarak onsekizinci rnleriydiler.
Viyana'daki mahalle tiyatrosu, kentlerindeki lehele-
rin tiyatrolar, ( saraydan olarak) halk commedia
dell'arte ile gezgin mim gsterileri, boks ya da kou ya da
grelerinin demokratiklemi onsekizinci
greinin zgn yorumu valyece olurdu ve esas dvecek olan kimse at
bulunurdu; inilerek ldrlmesi ii, onsekizinci
bir dlgere atfedilir.
298 DEVRiM AGI
rnleriydi; resimli broadsheetler ile chapbook ise ok daha eski dnem-
lere aitti. Byk kentteki gerekten kentsel nitelik yeni
biimleri, toplumsal rgtsz yoksullar iin giderek
laik bir rahatlama, merkezleri haline gelen ya da
yan rnleriydi ve zanaatkar sendikalar ile ri-
telemi 'dostluk cemiyetleri', ve geleneksel
son kentsel koruyup srdrdler. Tavernalardan 'mzik
ve dans fakat, ilk belirtileri daha 1830'larda
ortaya olmakla birlikte, 1848'e bile kendi-
lerini gstermi
21
yeni byk kent biimleri,
her zaman gezgin de hissesirlin pana-
ve fuarlardan geliti. Byk kentte her zaman belli
yerlerde hale geldi; ve 1840'larda belli bulvarlar zerinde sokak
yankesicilerin ve o-
kemeke, romantik esin, halka
ise zevk veriyordu.
Endstrinin, esas olarak piyasa
bireysellemi birka biim ve sslemelerinde zevki n plan-
da tutulmutU: Reform ya da Wear
nehrincieki demir kprnn ya da Atlantik'i geen muhteem
resimlerinin testiler; devrimci ya da
sulan lmszletiren halk ve kentli
trden birka mobilya ve giysi. Fakat bir btn olarak kent,
zellikle de yeni endstri kenti, giderek btn
zehirleyen dumanlar ve orta her
durmadan alanlar ve tatiller gibi-
sahip birka da yitiren bir yer olarak Ana
caddelerin yanan gaz lambalan, vitrinler, modern
kentte gecenin renkleriniri ilk habercileriydi. Fakat modern byk
kentin ve modern kentli popler yaam ortaya iin
ondokuzuncu ikinci beklemek gerekiyordu. Ve ancak o
zaman engellendi, daha uzak tutulabildi.
15
Bilim
Bizlerden ok nce bilimin ve felsefenin tiranlara hibir zaman
Devrim, rndr. zgr ve vefakar insanlar
olarak bilimi ve felsefeyi ebediyen basmarmz nk bizlerin ele
bilim ve felsefe
Bir Konvansiyon yesi
1
"Bilimin dedi Goethe, zaman mesleki ilgili
bir nl ve zengin bir ... Yeni her grng,
bir ve bir mlktr. Birinin mlkne dokunun
grrsnz. "
21 1823 tarihli Eckermann ile yazlmalar
I
Sanatlada bilimler bir koutluk kurmak, her zaman tehlikeli
bir itir; nk bu ikisinin, iinde gelitikleri toplumla ilikileri tmyle
Ne var ki bilimler de, kendilerinden yeni zel talepler
de nlerine gerekyeni olanaklar
gerekse yeni sorunlarla ve de
yeni dnce biimleri iin, kendi bu ifte
devrimi 789 ile bilimlerin ilerle-
menin, sadece evrelerini saran toplumda ortaya hareketlere gre
kastetmiyorum. etkinliklerinin hare-
ketlerinin en bir blmn belirleyen kendi i
Neptn gezegeni bulunurken, bunun nedeni astronomi
bir eyin bu kefe yol
izelgelerin, bulunan Urans gezegeninin yrngesinin
beklenmedik sapmalar sonla-
da bu ve deneysel olarak bilinmeyen bir
gk cisminin yorulmu ileri gelmitir. Buna
300 DEVRiM AGI
saf bilimin apak tutkuyla inanan biri bile, bilimsel dncenin
en (bilim hatta en dnya matematikiler bile,
da iine alan bir dnyada bir bilimin kendi
kalan meselelerden Bilimin ilerlemesi, her
evresinde gizli ya da olarak nceden kendi iinde varolan
zmlenmesi ve bunun da yeni sorunlar ieren yeni bir evreye yol
biiminde basit, dz bir izgi izlemez. Bilim zamanda yeni
eski sorunlara yeni bakl biimlerinin, eski sorunlan yeni ele alma ve zme
biimlerinin ya da yeni kurarnsal ve pratik kefedil-
mesiyle de ilerler. burada etkenierin dnceyi ve biim-
ok geni bir alan ele d-
nemde gerekte bilim basit dz bir yol izlemi (temelde New-
toncu erevede kalmaya devam eden astronomi gibi),
bu konu ok da nemli olmayabilirciL Fakat, gibi, ele
dnem, (matematikte gibi) belli dnce yeni kkl
(kimya gibi) o zamana dek uyuklayan bilimlerin
Oeolojide gibi) yeni bilimlerin ortaya
ve (toplum ve biyoloji bilimlerinde gibi) baka bilimiere
yeni devrimci dncelerin bir dnem Olmutur.
Bilimsel gelimeyi biimlendiren btn etkenler gibi, devletin ya
da endstrinin bilim talepleri de [i etkeniere
gre] daha az nemli etkenler yer Devrimi,
bilim seferber etmi; Geometrici ve mhendis Lazare Camot'u,
Jakobenlerin sava ilerinin getirmi, matematiki ve fiziki Monge'yi
(1 792-3'te Donanma ve matematikilerle
dan kurulu bir ekibi, sava gerelerinin retilmesinden sorumlu
(Daha nce de ve Lavoisier'e, ulusal gelirin llmesine
yarayacak bir izelge oluturma grevi vermiti). Belki de, modem olsun
tarihte ilk kez bilim bu hkmete girmektey-
di; ancak bunun, bilimden ok devlet iin nemi daha bykt.
tere'de dnemin byk endstrileri, pamuklu kumalar, kmr, demir,
demiryolu ve gemicilikti. Bu endstrileri devrimciletiren,
ok gelimi becerileriydi. demiryolu devriminin kahra-
George Stephenson idi. Bu adam bilim konusunda hibir ey bilme-
yen, ama bir makinenin adeta kokusunu alan biriydi;
bir teknoloji olmaktan ok bir Babbage
gibi olmaya allan bilim abalan ya
da Brunel gibi bu salt ampirik ussal temellere de oturtan
bilimsel mhendislerin gayretleri hibir sonu vermedi.
BiliM 301
te yandan bilim, bilimsel ve teknik gz ilerlemenin
ve ele dnemde ortaya olan bilimsel ara destek-
leme ynndeki daha az gz giriimlerin byk grd. ifte
devrimin etkisi burada en biimiyle kendini gstermektedir.
Devrimi, -her tr teknisyenin bir okul amalanan-
Ecale Polytechnique'i (1795) ve esas olarak orta ve refor-
munun bir olarak Napoleon tarafndan ortaya konan Ecole
Superieure'un ilk kurarak lkedeki bilimsel ve teknik
dntrd. Yine Devrimi, olan kraliyer akademisini
yeniden (1 795) ve Ulusal Tarihi Mzesi (1 794) iinde,
fizik bilimleri ilk gerek merkezini kurdu. Ele
dnem boyunca biliminin dnya
neredeyse kesin olarak, Napoleon dnemdeki bu byk ku-
rumdan (bilhassa ve Liberalizmin merkezi olan)
Polytechnique'den ve byk matematikilerin ve kuramsal fizikilerin
benzersiz ileri gelmekteydi. Prag, Viyana,
Stockholm, St. Petersburg ve Kopenhag'da, Almanya ve t-
mnde, Zrich ve Massachussetts'de rnekleri kuruldu (ama
Devrimi'nin uyu-
ve Prusya'daki bir olarak
kurulan yeni Berlin niversitesi (1806-10), btn Alman niversitelei
iin model haline geldi. ekilde, Alman niversiteleri btn dnya-
daki akademik kurumlara rnek oldu. Siyasal devrimin ne ne
de bu kez de buna benzer reformlar ortaya
Fakat Henry Cavendish'in ve James Joule'inki gibi
lkedeki muazzam zenginlik ve genelde orta
yesi zeki bilimsel ve teknik ynnde
benzeri sonular bir ruha sahip peripatetik bir
olan Kont Rumford, 1799'da Kraliyer Enstits'n kurdu. Bu kuru-
mun kiiler hreti, esas olarak burada nl
halka konumalara fakat gerek nemi, deneysel
bilime Humphry Davy ve Michael Faraday gibi kiilerin
byk olanaklarda bu kurum, ara-
ilk Birmingham Ay ve Manchester
ve Felsefe gibi bilimi yreklendiren kurumlar, taradaki
sanayicileri de harekete geirdi: Atom John Dal ton,
bu ikincilerdendi. Londra' da Radikaller, teknisyenler iin
bir okul olan Londra Enstits'n -bugnk Birkbeck Koleji-ve
Oxford ile Cambridge'in seenek olarak Londra niversi-
302 DEVRiM AGI
tesi'ni (1831), dejenere olmu Royal Society'nin aristokrat
da Bilim kurdular (ya da devralarak bu
kanala evirdiler). Bunlar, kendi bir ama olarak safbilgiye ulama-
amalayan kurumlar belki de safbilimsel kurumlan-
bu denli yava ortaya nedeni buydu. Almanya'da bile
niversitede ilk kimya (Giessen'deki Liebig labora-
1825'e kadar (Bu Fransa'dan
sylemeye bile gerek yok). Fransa'da ve gibi
teknisyen; Fransa ve Almanya'da gibi yetitiren ya da
genlere lkelerine hizmet ruhu kurumlar da
o nedenle devrim bilim alimierin
ve bilimin ykselmesini bu bilimin
evreninin ikiyoldan grld. Birincisi; tam da ticaret
ve smr sreci, yeni bilimin nne sermekte ve bu
konudaki dnceleri harekete geirmekteydi. Dnemimizin en byk
bilimsel biri olan Alexander von Humboldt (1769-1859),
(geri btn bilgisinin en soylu sentezi olan Kosmos'u (1845-59) belli
disiplinlerin iersine hapsetmek ama) bilime
etnografya ve tarihi yorulmak bilmez bir
gezgin, gzlemci ve olarak
bilimin evreni genileyerek, o zamana dek bilime yok denecek
kadar az olmu ve lkeleri de Szgelimi
17 50' de bir byk bilim listesi iinde Breton,
Alman, ve olmayan pek az kimse yer Oysa ondoku-
zuncu ilk ait byk matematikilerden oluan ok
bir listede bile Norve'ten Henrik Abel, Macaristan'dan Janos Bolyai,
hatta Kazan gibi uzak bir kentten Nikolai Lobachevsky yer
Yine burada da bilim, devrim bir rn olarak Avrupa
ulusal kltrlerin ykSeliini Bilimin
daki bu ulusal ge de, zamanda 'On yedinci ve onsekizinci
kk bilimsel son derece tipik bir olan kozmopo-
litanizmin gstermekteydi. Basel'den St. Petersburg'a
giden, oradan Berlin' e geen ve sonra Byk Ka dnen
Euler gibi ne sahip gezginler eski rejimlerle birlikte
geride Bundan byle bilim geziler kendi dil
kalacak ve bu dnemin son derece tipik rn-
lerinden biri olan Proceedings of the Royal Society (1831, Comptes Rendus
de 1' Academie des Sciences (183 7), Proceedings of the American Philosophical
Society (1838) gibi bilimsel dergiler ya da Crelle's Journal fr Reine und
BiliM 303
Angewandte Mathematik yada Annales de Chimie et de Physique (1797)
gibi yeni gazeteler iletiim
II
ifte devrimin bilimler zerinde etkinin
ye gemeden nce, bilimlerde olup bitenlere bir gz Btn
olarak klasik fizik bilimlerde devrimci bir
Yani, ya onsekizinci izinden giderek ya
da daha nceden bl k prk geniletip daha
geni kuramsal sistemler iersinde eleyerek, Newton'un temel
referans erevesi iersinde Bu yolla yeni alanlar
en nemlisi (ve en teknolojik sonular yara elekt-
rik, daha elektro manyetik oldu. Bu alanda (drd bizim dnemi-
mizde olmak zere) be tayin edici tarih gze Galvani'nin
elektrik 1786, elektro-
lizin 1800, Oersted'in elektrikle manyetizm
ortaya ve bu gler ilikiyi
ve kendini, bir eseri modern habercisi olan fizik bilimlerine
(mekanik itme ve ekme ok 'alanlar' gre
dnlm) bir ncs olarak 1831. Bu yeni kuram-
sal sentezlerin en nemlisi, termodinamik yani ile enerji
ilikinin
Astronomi ve fizik bilimlerini modern bilim haline getiren devrim,
onyedinci meydana gelmiti; yaratan hareket, dnemimi-
zin balannda istim zerindeydi. Btn bilimler endstriyel uygu-
lamalarla, zellikle de tekstil endstrisinin beyazlatma ve boyama ilem-
leriyle en ve ilikisi olan bilim
sadece, (Manchester ve Felsefe Dalton ve
Birmingham'dakiAy Priestley gibi) pratik adam-
larla pratik kimseler da olsalar zaman zaman siyasal
devrimcilerdi. Bunlardan ikisi, Devrimi'nin oldular;
Priestley, Devrime besledi diye Tory
elinde, byk Lavosier ise Devrime yeterince iin,
daha byk bir giyotinde can verdi.
Fizik gibi kimya da bariz biimde bir bilimiydi. Kurucusu
Lavoisier (1743-94) temel eseri Traiti Elementaire de Chimie'i tam devri-
min Baka lkelerde -hatta ileride kimyasal ara
belli merkezlerinden biri durumuna gelecek olan Almanya
304 DEVRiM AGI
gibi lkelerde de- gzlenen kimyasal ilerlemelerin, zellikle dzenli
kimyasal esin Fransa idi. 1 789'dan nceki byk
ilerlemeler, yanma gibi belli temel kimyasal ilemleri ve oksijen gibi
temel elementleri suretiyle ampirik deney iinde belli
elementleri dzene sokmaktan zamanda kesin nicelik
lmleri ve konuyla ilgili daha baka ilgili bir
program oluturuldu. olarak Dalton (1803-10) ortaya
olan yaamsal nemde bir atom dncesi, kimyasal bir
formln ve bu sayede kimyasal incelenmesine
olanak Bunu, yeni deney izledi. Ondokuzuncu
kimya en etkili bilimlerden biri haline gelecekti ve bunun
sonucunda -her dinamik konuda gibi- ok yetenekli
kendine ekecekti. Ne var ki ve yntemleri, byk oranda
onsekizinci lleri iersinde
Ancak devrimci bir sonucu oldu: Ya organik olmayan
bilimler da Lavoisier, soluk bir oksi-
jen yakma edimi buldu. Woehler, (1828'de) o zamana dek
sadece bir -re- laboratuvarda
sentezinin buldu; bylelikle organik kimya diye dev bir
alan Ne var ki, ilerlemenin nnde byk bir engel oluturan
maddenin temelde olmayan maddeden
ciddi bir darbe yemise de, ne mekanik ne de kimyasal
henz daha ileri gitmesine olanak verecek durum-
Biyolojinin bu dnernde elde en ilerleme, Schleiden
ve btn hcrelerden
oldu (1838-9), ki bu bulu biyoloji atom kuramma
deydi. Ancak yetkin bir biyofizik ve biyokimya daha uzun bir sre ortaya

Bundan da daha derin, ama konunun tr kimyadaki
devrim kadar belirgin olmayan bir devrim de matematik
Onyedinci referans erevesinden fizikten ve onse-
kizinci ortaya uurum nedeniyle geni bir yzeye
olan kimyadan olarak matematik, ele dnemde, hfila
ve dzlem geometrisine egemen olan
ve analize egemen olan onyedinci ok tesine geip
tmyle yeni bir evrene girdi. matematikiler, ok
denklemler (Gauss, Cauchy, Abel, Jacobi), kmeler
(Cauchy, Galois) ya da vektrler (Hamilton) bilime
gelen ne denli derin Fakat Rusya' dan
BiLiM 305
Lobachevsky'nin (1826-9) ve Macaristan'dan Bolyai'nin (1831) en
zihinsel kesinliklerden biri olan Euklides geometrisini yarat-
devrimin etkisini matematiki olmayanlar bile anlayabilir. Euklides
btn o hametli ve birbirine paralel
lann asla kesimeyecekleri aksiyomu gibi ne ne de
olan belli Oysa bugn,
(Lobachevsky, Bolyai) bir P L paralel sonsuz
izilebilir; ya da (Riemann) P L paralel
hibir izilemez gibi tamamen baka zerine eit oranda
bir geometri oluturmak yeter ki gerek yaamda bu
yzeyler oluturabilelim dnya, bir
kre Euklidesi
Fakat ondokuzuncu balannda bu
bulunmak, gezegenler sisteminin merkezine yerine gnei
kadar entelektel cesaret isteyen bir iti.
III
Matematikteki devrim, gnlk yaamdan nl konularda
uzman olan birka kii kimse farkedilmeden geti.
te yandan, gzle grlr biimde kt ynde etkilendiklerine
toplum bilimlerinde yaanan devrimin meslek kimselerin
gznden neredeyse Thomas Love Peacock'un ro-
manlanndaki amatr bilim adamlan ve alimler, duygusu uyan-
sevimli glnlkleri olan kimselerdi; Steam Intellect Society'nin
ve iinse ey sylenemez.
bir noktada buluarak, toplum bilimlerinin en kap-
bileimi olan Marksizmi ortaya olan iki devrim
Onyedinci ve onsekizinci parlak bir olan
ilki, fizik bir dengini insan iin ortaya koydu.
zaferi, 1789'da zaten hayli ilerleme kaydetmi olan ekonomi politikin siste-
matik bir tiimdengelim oldu. z olarak dnemimize
ait ve romantizmle ilikili olan ikincisiyse, tarihsel evrimin
zamanda 23 7-9. ve 244-5. sayfalada

Klasik en cretkar olarak zorunlu yasa- .
lara benzer bir eyin, bilinci ve zgr iin de geerli
gstermeleriydi. 'Ekonomi bu trdendi. Bu
mukayese edildikleri) yer ekimi gibi konusu
306 DEVRiM AGI
ondakozuncu kapitalistlere aman-
bir kesinlik gibi grnyordu ve romantik m da oranda
bir yol
eyler'in 'eit' kalma
ve kendi zihinsel yeteneklerini ne kadar olsalar da,
ilke olarak elbette bir kentin nfusu iki
da artmamlsa, bu durumda etkenler eit
kalmak kouluyla) insanlar istese de istemese de kiralar ykselecektir. Eko-
nomi tmdengelirnci uslamlama sistemine, zellikle
(ama giderek azalan llerde olsa da onsekizinci eski bilim mer-
kezleri Fransa, ve de) gcn veren bu tr
gibi, ekonomi politik en byk zaferini 1 776'dan 1830'a
kadarki dnemde elde etti 23 7. sayfaya Matematik
olarak ifade edilebilir nfus meka-
nik, neredeyse bir ili ki amalayan bir nfus
ilk kez sistemli olarak ortaya da bunda T. R.
Malthus'un Essay on (1 798), birinin da her
zaman yoksul ve cmertlik ile
daha da yoksul COkuyla savunucu-
iddia kadar zgn ve bir tez
nemi, ortalama entelektel cinsel kararlar gibi son derece
bireysel ve kaprisli bir grup bilimsel olarak ele alma, toplumsal bir
grng olarak grme sahip
Matematik yntemlerin topluma bu dnemde bir baka
ilerlemeye daha yol Burada da yolu aanlar, (hi kukusuz
zengin matematik ikliminin de konuan
bilim adamlan oldu. Adolphe Quetelet, aan
Sur l'Homme'da (1835), insan zelliklerinin istatistiksel bili-
nen matematik yasalara ve buradan yola toplum bilim-
lerini fizik bilimlerinin iine dahil etmenin bir gvenle
ortaya koydu. zerinde istatistiksel geneliemelerde
bulunma ve ngrleri bu genellernelere
(Quetelet, toplum bilimlerine buradan
hareket etmekteydi) ve sigorta irketleri gibi buna bel pratik
kiiler ok uzun sredir bilinmekteydi. Fakat Quetelet
ve bir grup parlak istatistiki, antropometreciler ve toplumsal
bu yntemleri ok daha geni bir alana ve
bugn bile toplumsal grnglerin ara en nemli matema-
tik
BiLiM 307
Toplum bilimlerindeki bu geli m eler, (daha nce kuramsal olarak
lanan ileriemelerin izinden gidilerek) kimyada gibi, devrimci
sonular Fakat zamanda toplum bilimleri, biyoloji bilimlerini,
hatta jeoloji gibi fizik bilimleri besieyecek olan tamamen yeni ve zgn
bir da Bu, tarihin, zamandizinsel olarak
ibaret bir evrim srecine sahip
kefedilmesiydi. Bu ifte devrimle temellendirilmeye
bile gerek kalmayacak kadar yleki, (1830'da A. Comte'un buldu-
szckle) toplumbilim denen ey, kapitalizmin eletirisinden
Normalde toplumbilimin kurucusu kabul edilen Comte, meslek
sosyalizmin ncs Kont Saint-Simon'un* zel sekre-
teri olarak ve toplumbilimin en heybetli olan Karl Marx,
esas olarak bir olarak grd.
Tarihin akademik bir konu olarak ortaya toplum bilimlerin tarih-
lemesinin belki de en az nem Ondokuzuncu ilk
bir tarih yazma Gemii
cilder dolusu ey yazarak allan
bunca insan, belki de ilk kez grlyordu: Rusya'da Karamzin (1818-24),
Geijer (1832-6), Bohemya'da Palacky (1836-67), her biri kendi
lkelerindeki kuran kiilerdir. Bugn gemi anla-
ma drts, zellikle Fransa'da ok glyd ve bu lkede Devrim, ok
gemeden Thiers'in (1823, 1843), Mignet'in (1824), Buonarroti'nin (1828),
Lamartine'in (1847) ve byk Jules Michelet'in ve incele-
melerine konu oldu. Bu, ama Fransa' da
Guizot, Augustin Thierry ve Michelet'in, Niebuhr'un ve
Sismodi'nin, Hallam, Lingard ve ve Alman
profesrnn eserlerinden bugne tarihsel belge, ya da kimi zaman
bir dahinin bir ey
Bu tarihsel en belgelerne ve tarih
gerekleti. ister olsun gemiin
evrensel bir tutku halini Belki de bu, (her ne
kadar en nemli milliyetilik de olsa) bir blmyle gnn tam
gaz gemii koruma gayretiydi (O zamana dek
uluslarda tarihiler, szlkler ve halk derleyenler,
zaman tam da ulusal bilincin kurucusu oldular.) Bu anlamda
Ecole des Chartes'lerini (1821), Public Record Office'i (1838)
gibi Saint-Simon'un fikirleri kolayca trden olmamakla
birlikte onu bir sosyalist olarak yerleik vazgemek bana bilgice
bir tutum gibi grnyor.
308 DEVRiM AGI
kurdular; Monumenta Historiae'yi (1826)
lamaya bu arada verimli bir yazar olan Leopold von Ranke
(1 795-1886), tarihin, birincil dakik ve titiz bir biimde
lendirilmesine ileri sren temellerini
gibi (1 4. Blmle dilciler ve halk bilim-
cileri, dillerinin temel szlklerini ve szl gele-
neklerini derlediler.
Tarihin toplum bilimlerine bu giriinin en etkisi, Friedrich
Karl von Savigny'nin tarihsel hukuk okulunu (1815) hukuk
kktendindierin -zellikle D. F. Strauss'un Leben ]esu'sunda
(1835)- tarihsel ltn ilahiyara korkuya
ilahiyat ama zellikle yeni bir bilim olan filolojide grld.
Filoloji esas olarak, imdiye dek tarihsel en cevval
merkezi durumundaki Almanya' da geliti. Karl bir Alman
Filolojiyi grnte uyaran etken, olmayan
oldu. Sir William Jones'un
Sanskriteyle ilgili nc ara (1 786), Bengal'i istila-
Champollion'un hiyeroglifi zme (konuyla ilgili ana
eseri 1824'te Napoleon'un seferinin bir sonucuydu;
Rawlinson'un ivi ilgili (1835) ise, smrge
her yerde ve
Fakat filoloji, keif, betimleme ve
Esas olarak Franz Bopp (1 791-1867) ve kardeler gibi
byk Alman alimlerinin elinde filoloji, byle hak edecek
ikinci bir toplum bilim halini yani insan gibi olduka kaprisli
grnen bir alan iin geerli genel kefeden ikinci bir toplum
bilim (Birincisi, ekonomi politikti). Fakat ekonomi
olarak filolojinin znde evrimsel olmaktan ok tarihsel
yasalard
Filolojinin temeli, ok bir yelpaze olu turan Hint-Avrupa dilleri-
nin birbirleriyle kefedilmesine varolan
btn Avrupa dillerinin, iersinde dnme ol-
ve hala de bu kefi destekliyordu.
Sorun, sadece bilimsel yoluyla bu ve
(ki bu, bir biimde Cuvier
anatomide bir iti) sorunu zamanda
Matematik-fizik yntemini, daha genel bir 'iletiim bir olarak grlen
dilbilime uygulama iinde kadar ortaya
paradoksal bir durumdur.
BiLiM 309
ve esas olarak ortak bir atadan gelmi gereken bu dillerin tarihsel
evrimini ortaya Filoloji, evrimi tam da merkezine koyan ilk
bilimdi. Kutsal ve ilk tarihi konusunda
ok (ki biyologlar ve jeologlar bunun kendilerine neye mal olduk-
bilirlerdi) dilin tarihi konusunda grece suskun bu
bir talihti. Bunun sonucunda Nuh
ya da I'de yer alan engellerle elrnelenrnesi, rnutsuz
rneslektalanyla daha az bir Bu konuda Kut-
sal Kitap'ta tek bir "Ve btn dnya tek bir dili konUU
yordu." Fakat filoloji bir baka daha Btn toplum
bilimleri bir tek o, eylemlerinin zgrce seimler
bir ey biimindeki telkinlere her zaman
koyrnu insanlarla byle bir koyma olmayan
szcklerle Bu sayede filoloji, bugn de tarihsel bilimlerin
temel sorunu olan; gerek yaarndaki ve son derece kaprisli grnen
bireysel genel yasalardan sorunuyla
rahata yz yze gelebildL
Bopp, fiil ekimlerinin kkenine ilikin bir kurarn nerrni
olmakla birlikte, nc filologlar dildeki
ok fazla bir mesafe kaydedernediler. Ancak Hint-Avrupa dilleri iin bir
tr tablosu oluturdular. dil geleri iinde birbirlerine
gre ilgili ok geneliernelerde
bulundular ve (Tton kkenden gelen btn dillerin, sessiz harflerde
belli ve sonra bir Tton lehe-
sinin baka bir gsteren) 'Grirnrn trnden
ok geni bir kucaklayan birka tarihsel genellerne Ancak,
btn bu nc filologlar, (dilin evrimi, sadece
zamandizinsel bir sreklilik olu turmak ya da kaydetmek me-
selesi dilin evriminin, bilimsel yasalara benzeyen genel
dil gerektiinden bir an olsun kuku
IV
Biyologlarla jeologlar, bu kadar Geri yeryz incelemeleri-
nin (madencilik kirnyayla; incelenmesinin
fizyolojiyle ve ( kimyasal gelerin inorganik
kimyasal gelerle yolundaki hayati bir keif kirn-
yayla ilikisi ama onlar iin de tarih, konuyu
Ama Jeologlar iin toprak ve su
31 0 DEVRiM AGI
hepsinde nce de yer
ilgili- en sorunlar, herhalkarda tarihle ilgili
Jeolojinin tarihle ilgili sorunu yerkrenin evriminin
iken, biyolojinin tek bir yumurtadan, tohumdan ya da spordan
ve trlerin evrimini gibi tarihle ilgili ikili bir
sorunu Bu-iki sorun, kaya U de bu blmnde
bulunan fosillerin gzle grlr
akalama mhendisi William Smith, 1790'larda tarihsel
orada bulunan fosiliere gre kefetti; bylelikle En-
dstri Devrimi'nin her iki bilimin gelimesine
tutulmu oldu.
Sorun, zllikle dzgn ama zaman zaman da savruk bir zoolog olan
Comte de Buffon'un (Les Epoques de la Nature, 1778) hayvanlar alemi
iin bir evrim meydan verecek kadar orta-
Devrimi'nin on bu evrim
zemin Derin dnr Edinburghlu James Hutton (Theory of
the Earth, 1795) ile Birmingham Ay ve ilk
bilimsel eserini (Zoonomia, 1794) biiminde eksantrik biri
olan Erasmus Darwin, dnya, bitkiler ve hayvan trleriyle ilgili tama
bir evrim ortaya koydular. Laplace (1796) bile gne siste-
miyle ilgili, tarihlerde filozoflmmanuel Kant ve Pierre Caba-
nis tarafindan da ngrlen bir evrim gelitirdi ve zihinsel
yeteneklerinin kendi evrim tarihinin rn dnd. 1809'da
Lamarck, zelliklerin mirasla dayanan
ilk byk sistematik modem evrim ortaya
Ancak bu kurarnlardan hibiri Gerekten de,
ok gemeden bu kuramlar, "Vahye e] son derece
olan" Quarterly Review gibi Tory gl direniiyle
2
Nuh ne [hayvan ve bitki] trlerin[in]
bile tek tek sylenenler ne Hepsinden
nce de toplumsal istikrar dnlyor muydu? Bunlar sadece basit rahip-
lerin ve daha az basit dert ettikleri sorunlar Sis-
temli fos il incelemelerinin (Recherches sur les ossemens fossi/es, 1812)
byk Cuvier bile, evrimi reddetti. Kutsal ve Aristo-
teles'in dedikleriyle oynamak yerine, (biyolojik olarak,
jeolojik kolay bir dizi jeoloji
tarihi iinde ilahi yeniden biiminde dnmek daha uygun olur-
du. seim ilkesine dayanan Darwin'ininkine benzer bir
evrim nererek 'kt adam' Dr Lawrence, muhafaza-
BiLiM 31 J
Natural History ofMan (1819)
piyasadan ekmek zo.runda Lawrence, sadece evrimi konu-
sunu zamanda toplum iin
sonulara iaret etmek da
Szlerinden cayarak iini mesleki garantiledi ve za-
man zaman eserini korsan biimde cesur Radikal
pohpohlayarak
Jeolojide yetkin evrim 1830'lara -ileride gibi
siyasi soldan yana dneme-, Kutsal Kitap'a dayanarak
I, 7-9) btn minerallerin bir zamanlar kaplayan sulu
eriyiklerden meydana ileri sren Neptnclerin ve Cuvier'in
umutsuz izleyen direniine son veren Lyell'in nl
Principles of Geology'si kadar rtaya
on Belika' da yapan Schmerling ile, ans eseri
arkeoloji hobisini Abbeville' deki gmrk Boucher
de Perthes, ok daha korku verici bir gelimenin habercisi oldular:
iddetle reddedilmi olan tarih ncesi insana ait fosillerin
Ama bilimdeki hala (1856'da N eanderthal insan
lineeye kadar), bu rktc boyutta gelecek vaadeden bul u u,
yetersiz gerekesiyle reddedebilecek kadar glyd.
Ama kabul edilmesi gerekiyordu: (a) bugn etkin olan
nedenler, zaman iersinde ilk durumundan bugnk durumuna
gelmesine neden olmutur; (b) bu dnm, Kutsal Kitap'dan
lecek olandan ok daha uzun bir zaman (c) jeolojik
evrim biimlerinin ortaya koymakta,
da biyolojik evrimi gstermektedir. kabul etmeye ve
evrim sorununa en byk ilgiyi gstermeye en (en iyi,
fabrika sistemine vglerle kt biri olan Dr. Andrew
orta yesi kendinden emin, din olmayan
radikal kimseler yeterince Bilim bilimi
kabul etmekte Jeolojinin bu dnemde Oxford ve
Cambridge niversitelerinde ciddiyede takip edilen (belki de ev
ve tercihan 'jeoloji gezileri'yle kibar beylere zg
tek bilim bu duruma pek amamak gerekir.
Biyolojideki evrim hala gerisinden gelmek-
teydi. Bu tahripkar konunun bir kere daha ele iin 1848
' Boucher de Perthes'in celtiques et 1846'ya kadar
zaman zaman pek ok insan fosili bulunmutU, ama ya kabul ya da
kede mzelerde unutulup gitmiti.
31 2 DEVRiM AGI
devrimlerinin yenilmesini beklemek gerekti. O zaman bile Charles Darwin,
bu meseleye bir yana da) dikkate bir
ihtiyatla ve belirsizlikle Hatta evrimin, embriyolojiye paralel
biimde i i bir sre Burada da Halleli Johann,Meckel
(1781-1833) gibi ilk Alman felsefecileri, geliimi
bir embriyosunun, trnn evrimini ileri sr-
dler. Fakat bu 'biyogenetik yasa', her ne kadar embriyosunun
solunga yerlerine sahip bir evreden getiklerini kefeden
(1829) Rathke gibi kiiler desteklenmise de, Koenigsberg ve
St. Petersbmg niversitelerinin grkemli yesi Von Baer -
deneysel fizyolojinin, Slav ve blgelerinde ahanlar iin belli bir
sahip reddedildi* ve bu dnce izgisi,
ortaya kadar bir daha kendini gstermedi.
Bu arada evrim toplum incelemelerinde gz bir ilerle-
me kaydetmiti. Ancak bu ilerlemeyi yine de ifte devrim
dnemi, ekonomi politik, dilbilim ve belki de istatistik btn
toplum bilimlerinin tarih ncesine aittir. Hatta toplum bilimin en byk
olan Marx ve Engels'in toplumsal evrim muhteem
bir ortaya konmu -ya da tarihsel bir temeli olarak
parlak bir tahminden baka bir ey toplu-
munun incelenmesi iin gerekli temellerin ikinci
kadar gereklemeyecekti.
durum, toplumsal antropoloji ya da etnografya, tarihncesi, top-
lumbilim ve psikoloji iin de geerliydi. Bu
bu dnemde alml ya da her birini kendi zel
olan, kendi kendine yeterli bilimler olarak gren iddialarm ilk kez o zaman
ortaya John Stuart Mill, bu staty psikoloji iin
ileri srm belki de ilk kiiydi- nemlidir. incelemek zere
Fransa'da ve zel Etnoloji Demeklerinin kurulmu
(1839, 1843), 1830 ve 1848 arasmda istatistik ve demekleri
toplumsal kadar, lde
Fakat, "bir kken-
lerine ilikin bilginin ne ... dillerinde
ya da adetlerinde (moeurs), bilimlerinde ve zenginliklerinde,
iktidarlannda ya da devletlerinde i ekimeler ve istilalar ne-
deniyle ne gibi devrimler

kefetmeye sevkeden 'gezginlere
Rathke Estonya'da, Oorpat {Tartu) Riga'daki Pander'de ders verdi; byk ek
Purkinje de fizyolojiyle ilgili ilk 1830'da Breslau'da
BiLiM 313
genel geri tarihsel derin olmakla birlikte, bir prog-
ramdan baka bir ey Gerekten de dnemimizdeki toplum bilim-
lerinde nemli olan ey (her ne kadar hayli miktarda bir betimsel malzeme
birikmi olsa da) ok, toplumsal ev-
reye gre gibi bir belirlemecilikte ifadesini bulan mater-
yalist temelleri ve lde evrime bu
yzden Chavannes, 1 787'de bu bilimin tarihlerinde etnolojiyi
ilerlemelerinin tarihi" olarak


Ne var ki, toplum bilimlerinin bu ilk gelime evresine ait kukulu bir
yan rne de gerekiyor: Irk insan
(ya da daha ziyade renkte tek tek mi
yoksa toplu olarak sorununa da kafa onsekizinci
oka konusu olm u tur. Monogenesisilerle polygenesis-
iler izgi, basit bir izgi grup, evrime ve
en bu noktada bilimin Kutsal Kitap ile atl
maya grerek (Darwin ncesini temsil eden
Prichard v Lawrence ile Cuvier'i) bir araya getirmekteydi.
sadece iyi niyetli bilim zamanda kleci
gneyinden da yer Irkla ilgili tartlmalar, zaman-
da, karakter okumaya allan garip bir hobi
olan frenolojinin de byk oranda top-
ve llmesine dayanan antropometride
bir patlama neden oldu. Geri konu ok gemeden bir kez
daha bilimin da, ve Fransa'da frenoloji der-
nekleri (1823, 1832) kuruldu.
tarihlerde milliyetilik, radikallik, tarih ve alan
mrekkep bir ulusal ya da karakterler gibi oranda
tehlikeli bir konuyu toplumun gndemine soktu. 1820'lerde
nc tarihileri ve devrimci Thierry kardeler, bugn de okul
ilk yer alan bir zdeyite ve mavi pakedi Gauloise
sigara paketinde bulan ('Nos ancestres les Gaulois':
ve Narman incelemeye koyuldular. Bu
insanlar, birer radikal olan bu kiiler, Fransa
dan, fetheden Tronlardan
savundular. Bu, ilerde Kont Gobineau gibi st
muhafazakar amalarla olan bir Belli bir soyun
duyulan inan -Galli W.
bir gayretle Keltler iin ileri bir fikir-, kendi
314 DEVRiM AGI
romantik ve gizemli kefetmek, devrimci de
olsa onlara mesihi grevler yklemek, zenginliklerini ve glerini
tan yormak istedikleri bir mkemmel biimde
(Ancak ve grmeyi bir yormak
gibi bir gstermediler). Fakat tesellisi olsa da, kurarnlan-
en berbat ele dnemden sonra ortaya
belirtmek gerekir.
V
Bu bilimsel gelimeleri zellikle bunlarla ifte devri-
min ortaya teki tarihsel ilikiyi kura-
son derece bariz
makineyle ilgili kuramsal sorunlar, 1824'te parlak bir adam olan Sadi
Camot'u, soruna tek bu olmamakla beraber, ondakuzuucu
fizik konusundaki en temel grne, iki
(Reflexions sur la motrice du feu*) Jeolojideki ve paleon-
tolojideki byk ilerleme, mhendislerin ve yerin
delmekte gsterdikleri cevvaliyete ve ok ey bor-
luydu. 1836'da ulusal bir Jeolojik Enstits kuran
mkemmelen bir jeoloji lkesi durumuna gelmesi nedensiz Maden
analiz edilecek inorganik
bileik sundu; maden, seramik, metalurji, tekstil, gazla kimya
ve besledi. burjuva Radikallerinin de aris-
tokrat Whig'iri de, sadece yerleik
bilimlerin de geri bilgideki cretkar ilerlemelerden
coku, dnemimizdeki bilimsel ilerlemenin, Endstri Dev-
rimi'nin etkisinden yeterince

ekilde, Devrimi'nin bilirnde yol siyasal
ya da onsekizinci materyalist ve
un bir olarak bilime
ya da gizli da grmek mmkndr. Napale-
on'un yenilgisi, bir obskrantizm Kaypak Lamartine, "Ma-
tematik, insan dncesinin zinciridir; soluk kopar" diye
yordu. Nadir zafer bilim ola-
nak kurmu olan bilim ve kilise
Ancak birinci yasa, ok daha sonra
BiliM 315
sol ile bilim mahkum etmekten bir
bilim

mcadele, o zamandan beri srmektedir. Bu,
Fransa'da ya da baka yerlerde bilim o dnemde zellikle
devrimci gelmez. 1830'da kimileri barikatiara koan
ocuk Evariste Galois gibi, asi diye grdler ve 1832'de yirmi
bir ya politik tahrik bir delloda ldrldler. Kuak-
larca matematiki, Galois'in dnyada son gece bile-
rek harar...:tle kaleme o derin dncelerden beslenmitir.
da Lejitimist Cauchy gibi, belli nedenlerden militan bir
Ecole Polytechnique Napoleon
dnemde muhtemelen bilim kendini merkezin so-
lunda grm da, zellikle yeni lkelerde ya da o zama-
na dek siyaset topluluklar iinde bulunanlar (bilhassa
tarihiler, dilciler ve ulusal hareketlerle bariz ilikileri olanlar), siyasal
nderlik yapmak zorunda Palacky, 1848'de ekierin sz-
cs oldu; 1837'de bir protesto mektubunu imzalayan Gttingenli yedi
profesr, kendilerini bir anda ulusal kahraman olarak buldular* ve 1848
Alman Devrimi'nde Frankfurt Parlamentosu, kamu grevlileriyle
birlikte profesrlerin bir meclis olarak nam te yandan
ve filozoflada bilim -zellikle
konu kendilerini srece son
derece dk bir siyasal bilin dzeyi Katalik
lkeler Darwin bir hayrete drecek
biimde, bilimi suya sabuna kanmayan bir dinsel ortodokslukla birle-
tirmek gibi bir yetenek gstermilerdi.
Buraya kadar aktarmalar, 1789 ile 1848
bilimin gelimeler bir eyler sylemektedir, ama fazla
etkilerinin ise ok daha nemli
Kimse, bu ncesiyle kadar
radikal grmezden gelemezdi. Dnen hibir
kimse de, bu ve dnmler korkuya
titremeden ve zihinsel olarak edemezdi. toplumsal
imlerden, kkl devrimlerden, ya da geleneksel
yerlerini sistemli olarak radikal yeniliklere kaynak-
lanan dnce kabul grmeye bir
yan yoktur. Dnya uzak matematikilerin o zamana dek dn-
ceyi etkilemi olan engelleri ortadan istekli devri-
Aralannda Grinun kardeler de
316 DEVRiM AGI
min gzle grlr biimde ortaya ilikilendirmek
Yeni devrimci dnce izgilerinin benimsenmesinin, normalde
varolan glk yznden neyin neyin
ili kin rtk girdikleri engel-
halde, bu soruya veremeyiz. (Karekk 2 gibi)
'irrasyonel' ya da (karekk gibi) 'imgesel' gibi terimler,
gstermeye yeter. ne daha
ok ne de daha az rasyonel veya gerek karar
her ey yoluna girer. Fakat dnrlerin bu tr cesurca alabilme-
leri iin derin dnmlerin bir gemesi gerekebilir; ve
gerekten de onsekizinci bilmecemsi bir ihtiyatla ele
olan matematikteki imgesel ya da ancak Devrimden
sonra tam benimsenebildiler.
bir yana koyarsak, toplumdaki dnmlerden
rntlerin, bilim o zamana kadar olan
alanlara dinamik evrimsel gibi) bu
tr analojilerin uygulanabilir alanlara ekmesi olsa olsa bekle-
nebilir bir durumdu. Bu, gibi, baka bilimlerin
da olabilir. tarih bilimi ve modern byk blm
iin temel olu turan Endstri Devrimi Dev-
rimi'ne benzetirilerek gndeme getirildi. Charles Darwin, seim'
Malthus' dan kapitalist yarlma modeliyle ('varolma
mcadelesi') bir benzeim kurarak 790- jeolo-
jide bu toplumdaki iddedi alkan-
aina da bir eyler borluydu.
Buna onlara en olan toplum bilimler bu tr
etkeniere ok fazla olmaz. Dncenin
belli llerde zerktir: Dncenin hareketi, kendi hareketlerle
deyim yerindeyse tarihsel dalga boyunda yer fakat sadece
jeolojideki hyameti kuramlar, keyfi biim-
de her eye kadir ilikin Protestan, zellikle deKalvinci vurguya
da bir eyler borludur. Bu tr kuramlar, Katolik ya da agnostik kiilerin
byk lde Protestan kiilerin elindeydi. bilim
gelimeler, baka bir yerde ortaya gelimelere koutsa, bunun nedeni
her iki taraftaki gelimelerin, bu gelimelere tekabl eden ekonomik ya
da siyasal gelimeler zerinden birbirlerine basit bir biimde ilitirilebilir

Ancak, bu tr da Ele
dnemde genel dncenin ana bilimin uzmanla
BiLiM 317
ml bilimlerle sanatlar ya da her ikisiyle siyasal-
toplumsal tutumlar bir koutluk da budur.
'klasizm' ile 'romantizm' bilimlerde de ve
gibi herbiri insan toplumuna zgl bir uygun dIDlerdir.
Klasizmi (ya da zihinsel tutumuyla ifade edersek,
mekanik Newtoncu evreni), burjuva liberal bir ortamla eitlemek, ya da
romantizmi (ya da zihinsel tutumuyla ifade edersek Felsefesi' denen
eyi) burjuva liberalizminin eitlemek, meseleyi basit-
le tirrnek olur; zaten bu eitleme 1830'dan sonra tmyle orta-
dan te yandan bu eitlemede belli bir gereklik da
yok Modern sosyalizm gibi ortaya kadar,
devrimci dnce us s dnceye (13. Blmle
fizik, kimya ve astronomi gibi bilimler, hbera-
lizmiyle birlikte yryordu. II. plebyan devrimcileri, Vol-
tatre'den ok Rousseau'dan esinlenmilerdi ve (idam edilen) Lavoisier
ile Laplace'dan, sadece bu eski rejimle olan ilikileri nedeniyle
air William Blake'i Newton'a iddetle yneiten hemen
hemen nedenle.rden phelenmilerdi.* Oysa tarihi',
kafa dengiydi; nk gerek ve bozulmaml bir
ne uzanan yolu temsil etmekteydi. Akademisi'ni kapatanJakoben
diktatrlk, lardin des Plantes'de en az on iki krss kurmutU.
biimde klasik liberalizmin (13. Blmle
Almanya' da, klasik ideolojiye rakip bir bilimsel ideoloji son derece
biimde Felsefesi'.
felsefesi'ni hafifsemek nk olarak bilim diye
kabul eyle ok yan Kurgul ve sezgiseldir. Dnya
ruhunun ya da btn birbirleriyle gizemli
organik ve Kartezyen niceliksel lmlerine gelme-
yen daha pek ok eyin peindeydi. mekanik materya-
lizme, Newton'a, zaman zaman bizzat kendisine
Byk Goethe, [ok byk
Newton'un optik gstermek iin bunun
iin, renkleri ve ilkelerinin etkileimiyle
bir kurarndan mutsuzluktan daha iyi birnedeni de yoktu. Byle
bir ise Ecole Polytechnique'de zc bir srpriz yaratmaktan
baka bir sonucu Almanlar, kadar
Newtoneti bilime beslenen ku ku lar, ekonomik ve askeri ok olan
al!malara kadar
318 DEVRiM AGI
dolu Kepler'i, biimde yetkin
tercih edeceklerdi. Larenz Oken'in szleri bu anlama
geliyordu:
eylemi ya da kendini sonsuz biimde birlik ve ikilik iinde
dnmekten, sonsuz biimde kendini ortaya olarak
kendini ikiye blerken yine de kalmaktan oluur ... Kutupluluk, dnyada
grnen ilk gtr .. Nedensellik bir kutupluluk Nedensellik,
bir edimidir. Cinsiyet, kklerini bu ilk hareketinden ...
O nedenle her eyde iki sre Biri bireyletirici, dirimselletirici,
tekiyse evrenselletirici ve "
6
Gerekten bu ne demek? Bertrand bu tr kavramlarla gren
Hegel'den hibir ey onsekizinci bu
retorik sorusuna iyi bir rnek olabilir. te yandan Marx ile
Engels'in felsefesine itiraf etmeleri*, onun salt bir laf
ibaret konusunda bizi Bura-
. da nemli olan, bu felsefenin grm Sadece bilimsel abalara
etmekle (Lorenz Oken, liberal Alman Deutsche
Naturforscherversammlungun kurucusu ve Bilim
de esin olmutur), verimli sonular da ortaya koymutur. Biyo-
lojideki hcre morfolojinin, embriyolojinin, filolojinin nemli bir
blm ve btn bilimlerdeki tarih ve evrim gesinin byk blm,
'romantizm'den gibi modem fizyo-
lojinin kurucusu Claude klasizmi, biyoloji gibi en gzde
bile 'romantizm'i te yandan
elektrik ve manyetizm gibi gizemli konulardaki 'klasizm'in
kalesi srdren fizik-kimya bilimlerinde bile ilerlemeler
biri olan Schelling'in tilmizi Hans Christain
Oersted, 1820'de elektrik manyetik etkilerini ortaya koyarak bu
ikisi buldu. bilime bu iki birbi-
rine Fakat, dncesinin her iki gelen, bileik en-
telektel kkenierinin olan Marx'da bile tam olarak birbirleriyle
birlemediler. Bir btn olarak 'romantik' yeni dn-
celer ve hareket iin bir ilevi grd; ve bir kez
daha bilimlerin itildi. Fakat bizim dnemimizde bu ilev, ihmal
edilemez bir boyut
' Engels'in ve Feuerbach Newton'a Kepler'in ve
felsefesinin bir savunusu yer
BiLiM 319
Romantizmin bilimsel yerine ilevini
ihmal etmek kadar, romantizmin en sama ve
dncelerini birer olgu ve tarihsel g gzyle gren fikirler ve grler
tarihisi iin daha da Goethe, Hegel ve gen Marx gibi
zihinsel aplan son derece byk olan insanlan bunca etkilemi bir hare-
keti bir kalemde silemeyiz. Olsa olsa, bilirnde ve toplumda
muazzam gerekletirmi olan, ama ve iki
devrim dneminde giderek daha fazla ortaya 'klasik' onsekizinci
dnya grnden duyulan bu derin
anlamaya Bu varmak ve zmlemeden
ok sezgiye bavurarak daha doyurucu bir dnya
mmkn terimler aramak, onu edimsel olarak gerekletirmek
gelmiyordu. Ne de ortaya evrimsel,
ilikili, diyalektik evren grleri birer hatta yeterli forml
dzeyindeydi. Ancak -hatta fizik bilimler konusunda bile- gerek sorun-
ve bilimler ortaya ve bizlerin modern
bilimsel evrenini oluturacak olan dnm ve ileriemelerin
verdiler. Yine kendi insan hibir yan
ifte devrimin etkisini
16
Sonuq: 1848 'e
Yoksulluk ve proletarya, modem devletlerin kaynaklanan
mi? Komnist doktorlar, mevcut tmyle yok
edilmesini, nermektedirler ... Kesin olan bir varsa o da, bu adamlar
harekete geecek gc kendilerinde bulurlarsa, bu siyasal toplumsal bir devrim; btn
mlkiyete bir tam bir Bu durum yeni ulus devletlerin
yol aabilir mi, yol aarsa bu hangi ahlaki ve toplumsal temeller zerinde
rtsn zerinden kim burada rol
ne "Kenara oturup beklerim' der bir Rusatasz.
Haxthausen, Studien ueber ... Russland (184 7)
I
789'da iinde durumu
bu tarihe dek bilinen en devrimci sonuna,
elli bir dneme gz atarak sona erdirelim.
Bu, her eyin 'en' bir Bu sayma ve hesaplama
bilinen her kaydetmeye yeni
bakarak, olarak neredeyse llebilir her nce-
kinden daha byk (ya da kk) sonucuna
bilinen, iletiim kurulabilir blgesi, ncesinden ok
daha byk, iletiim de lde daha Dnya nfusu,
ncekinden daha bykt; hatta pek ok rnekte btn beklentileri ve
tahminleri Dev byklkteki kentlerin durma-
dan Endstri retimi astronomik rakamlara
640 milyon ton kmr 780'den sonra
Hkmet istatistiklerini (nfus vs.} ya da istatistik
dolu yerli ya da iktisat dergilerini saymazsak, 1800 ile 1848 bu tip
elli byk istatistik .
SONU: I 848'E DOGRU 321
drt kat artarak 800 milyon sterlinlik bir ulaan uluslar-
ticaretre ve daha az ve bir grnm arzeden teda-
vldeki para birimlerinde telaffuz edilen rakamlarsa, btn
bu geride
- Bilim, hibir zaman bu denli bilgi bu denli geni bir
alana Drt gazete, dnya haber
ve her sadece Fransa, Almanya ve ABD'de
kitap, be ifade edilecek dzeylere
icat gc, her daha da gz seviyelere
Argand (1782-4), yzey adeta bir
devrim gerekletirmiti; gazhane olarak dev laboratuvarlar, rn-
lerini, deniz denen borular gndermeye ve ,
ok gemeden de kentlerini (Londra
1807'den, Dublin 1818'den sonra, Paris 1819'dan itibaren, hatta Sydney
bile 184l'de Elektrik ok-
prefsr Wheatstone, deniz denen
bir elektrikli telgraf yoluyla Fransa'ya
Bir (1845), sekiz milyon
yolcu gelip geti. bin millik (1846) -1850'den
nce bu rakam mili ABD'deyse dokuz millik yolu bir
Dzenli sefer yapan gemiler, Av-
Amerika'ya ve Okyanusu'na
Btn bu zaferierin istatistiklere geirilmek istenmeyen bii
da kukusuz. Bugn ok az
isli, zalim ve pis arka da her gn
gibi, Endstri Devrimi'nin en irkin
niceliksel olarak ifade etmeye kim kalkabilirdi ki? Ya da grl-
memi erkekli koparan ve
gvenliklerinden yoksun belki de bu en mutsuz kim
dkmek isterdi? Buna '' engelsiz ileyen ticare tm bir yandan
te yandan yol daha mutlu, ve
iyi itenlikle ve olan ilerleme
"Efendiler" Lord Palmerston,
en olan 1842'de pembe gzlkler takarak konumada, "bu,
takdiridir."
2
Kimse, boyutlarda oldu-
Boulton ve Watt, 1798'de elektrikli yaama soktular; Manchester'daki Philips
ve Lee pamuklu dokuma 1805'ten itibaren bin adet elektrik kullamlmaya
.
322 DEVRiM AGI
stelik, zamanla daha da derin-
ileri srenler de oldu. Ne var ki, endstrinin ve bilimin zaferini
lmekte her zaman ldere gre ele en mitsiz
ussal gzlemciler bile, maddi gemiten, hatta bugnn en-
dstrilememi lkelerinden daha kt syleyebilir miydi? Ha-
allan maddi daha iyi
zaman zaman hala belleklerde koruyan d-
nemlerden bile kt son derece sert bir sulama olurdu.
bunun yeni burjuva toplumunun ileyiinden tersine eski
feodalizmin, monarinin ve aristokrasinin hala serbest giriimin yoluna
engeller ileri srerek bu eletirileri sa-
vuturmaya Yeni sosyalistlerse, bu durumun tam da mevcut
sistemin ileyiinden ne srmekteydiler. Birileri, soru-
nun kapitalizm erevesinde bunun mm-
kn ileri srmekteydi; ama her iki taraf da olarak, insan
gleri zerinde denetime e bir maddi
iyilemenin
Ne var ki, toplumsal ve siyasal
zmlerneye 'en'li ifadeleri bir yana yerine
cmleler kullanmak kk bir
ii durumuna ve ilk kez nfus gibi, kent
nfusunun nfusu ama birka blge -zellikle
byk blm hala kylyd.
kle ticareti, resmen ve fiili olarak smrgele-
rinde. ilan eden ve smrgele-
rindeyse Devrimi ve ky-
ller kle ok Ancak ait olma-
yan adalar Hint yasal
zgr olarak yerler olmakla birlikte, tam da endstrideki ve
ticaretteki mal ve insan ticaretinin nndeki btn eli-
erek ilerleme klelik, blgenin iki byk kalesini
oluturan Brezilya ve Gney ABD'de olarak genilemekteydi ve
resmi yasaklar, kle ticaretini daha hale Gney Ame-
rika'da bir iisinin 795'te 300 oysa
ile dolara

ABD'de kle 790'da 700.000'den,
2.500.000'e ve de 3.200.000'e ykseldi. Kleler hala
Afrika'dan getirilmekteydi, ama ABD'nin eyalerlerinde gibi,.
genilemekte olan pamuk zere kle
de oluyordu.
SONU: l 848'E DOGRU 323
te yandan 'szlemeli emek' gibi varolan kleci sis-
temler, Hindistan'dan Hint Okyanusu'na ve Hint kadar

Her ne kadar, Sicilya ve Endls gibi retimin geleneksel olarak
latifundialarda yerlerde fiili zerinde
hemen hibir etkisi da, sertlik ya da kyllerin yasal
bir blmnde Ancak,
1811 'den sonra on, on bir milyon erkek
nfusla (yani grece terimlerle gerilemi)
Rusya, hkm kalelerinden biri ola-
rak Buna kar her geen gn ekonomik
ve zellikle 1840'hirdan sonra giderek artan
kyl yznden, (kle olarak) serfe
kesindi. En byk serf 1848 devriminin
yol genel zgrlemenin bir tr perevi 1846'daki
Avusturya Fakat kyllerin
Rusya'da bile 1826-34 148, !835-44 216, 1844-:-54
da 348 ayaklanmayla kendini gsterdi ve 1861 'de
hemen nceki 474 ayaklanmayla

Toplumsal piramidin teki ucunu oluturan toprak aristokrasisinin
durumunda, Fransa gibi kyl devrimlerinin lkeler
akla gelebilecek olandan daha az Kukusuz
imdi, (Rothschildler gibi malikanelerini yksek bir nian
gibi toprak sahiplerinin en zenginler yer alma-
lkeler Ne var ki, 1840'larda bile ellerinde en
fazla zenginlik bulunanlar, kesinlikle hala asilzadelerdi. Gney ABD'deyse
pamuk reticileri, Walter Scott'dan, valyelikden, 'romantizm'den ve
zerlerinden semirdikleri zencilere, domuz ve beslenmi ense-
si priten iftilere hemen hibir ey ifade etmeyen kavramlar-
dan esinlenerek, tarada kendileri iin aristokrat bir toplum karikatr
Elbette bu aristokrat bir giz-
lemekteydi: Soylular, kmsenen burjuvazinin endstrisine, hisse senet-
lerine, menkul giderek daha hale gelmekteydi.
Kukusuz 'orta da ama gene de
olarak 1801 'de bir 150 sterlinin s-
tnde vergi deyen 100.000 mkellef dnemimizin bu
rakam 340.000 olabilir
6
; aileleriyle birlikte, 21 milyonluk
Il. Katerinaile I. Paul (1762-1801) dneminde sertlik artarak 3.8 milyonerkekten 181l'de
10.4 milyona
324 DEVRiM AGI
toplam nfusun (1851) bir buuk milyonunu orta
sylenebilir. Orta ve yaam izlemeye
ok daha byk Ama bunlar ok
zengin ki il er iyimser bir tahminle , 5000 s terlinin zerinde
-aristokrasi dahil- 4000 ve bu rakam,
caddeleri ssleyen 7579 zel fayton (ve
srcs) dnlrse, uygundu. lkelerdeki 'orta
bundan ok daha byk hatta daha da
kk varsayabiliriz.
Fabrikalarda, madenlerde, vs. ii
hepsinden daha byk bir bymesi Buna
ii en iyi durumda milyonlada yz binlerle
llmekteydi. toplam nfusoyla hala
dikkate ve nereden -yine
ve kk bir evre rg ts zd. Ne var ki, daha nce de grd-
gibi, ve oranla siyasal nemi
1840'larla birlikte siyasal da nemli lde
ancak bu iyimser ve midi (ya da ktmser) bir gzlemcinin
1800'de tahmin ok daha gerideydi. Amerika
monari hala en ortak devlet ynetimi biimiydi; hatta en byk
lkelerden biri (Brezilya), bir tekiyse (Meksika),
1822'den 1833'e kadar Iturbide (I. Augustin) ynetiminde en
imparatorluk bir lkeydi. Fransa dahil, eitliAvrupa
anayasal monariler olarak betimlenebilecekleri
olmakla birlikte, Atlas Okyanusu'nun boyunca uzanan
rejimler her yere hala monari egemendi. Yine 1840'larda (Belika,
Yunanistan ve Latin Amerika devletleri gibi) devrimin rn
ok yeni devletin ortaya Ancak, her ne kadar
Belika (geerken belirtelim, byk oranda komusu dmen
suyunda nemli bir endstriyel g olmakla birlikte, dev-
rimin devletler en nemlisi, 1 789'da bile varolan ABD
idi. ABD'niniki byk Pasifik'in bu byk hakim
Bu tahminler keyfi olmakla birlikte, orta dahil olan herkesin evde en az bir hizmeti
varsayarsak, 1851 'de 674.000 'ev hizmetisi'nin bize 'orta evlerinin
azami kabaca 50.000 (hizmeti ve erkeklerin da bu
asgari bir fikir vermektedir.
nl William Farr'dan, 1857, s. 102 .
..., kmr ve pik demir retiminin te biri, neredeyse Fransa'ya
olmak zere ihra
SONU 1 848"E DOGRU 325
olabilecek ya da isteyecek gl bir komU ya da rakip bir g
bulunmuyordu (Fransa, 1803'de 'Louisiana ABD ka-
dar byk bir blgeyi ikinci olaraksa, byk bir
ekonomik byme gsteriyordu. Birinci Portekiz'den ba-
yollarla ve bir kuak sren bir
paralanmadan bylelikle kurtulan Brezilya da
fakat zenginlik neredeyse hi
Yine de byk olm u tU. Bunun 1830' dan
itibaren bu ivmesinde gzler grlr bir ykselme oldu. 1830
devrimi, liberal orta olmakla bir-
likte oranda antiaristokrat-, belli devletlerinin
soktu. Hi kukusuz ;rta emellerinin tesine geecek
bir kitle devriminden duyulan korkunun dnler sz konu-
suydu. gibi, toprak sahibi byk oranda, Fran-
sa'da gibi de yeni -zellikle en dinamik endstriyel- orta
geni kesimlerinin daha az oranda temsil edilmelerine gz Ancak
bunlar, siyasi dengeyi kesinlikle orta dnlerdi. nem-
senebilecek btn konularda, sanayiciler 1832'den sonra istediklerini.
elde ettiler; gc, cumhuriyeti ve
kilise daha nerilerinden vazgemelerinin bedeliydi. Avru-
pa' da (demokratik bile) orta liberalizminin stn
duyulamaz. Onun muha-
fazakarlar, baka yerlerde genellikle Katolik Kilisesi'nin topla-
nanlar, ve bunu da
Ancak, radikal demokrasi bile byk ilerlemeler Tered-
dtlerle ve geen elli sonra, ABD'de, blgelerinde
ve iftilerin sonunda, Bakan Andrew J ackson dne-
minde (1829-37), yani Avrupa devriminin yeniden ivme d-
nemle kabaca dnemde, radikal demokrasi Ele
dnemin tam da sonunda (1847) radikallerle Katalikler ara-
i radikal demokrasiyi bu lkeye de getirdi. Fakat
orta liberalleri ok az kii, henz esas olarak solcu dev-
rimciler savunulan ve en iyi durumda arazilerde
kaba saha kk reticilere ve tccarlam uydurulari bu ynetim
sisteminin, bir gn kapitalizmin niteleyici siyasal erevesi :haline gele-
ve 1840'larda tam da onu savunrnu olan bu kez
savunulmak durumunda dnmekteydi.
Sadece politikada, grne gre toptan ve neredeyse
koulsuz bir devrim sz kon us uydu. siyasal olsun eko-
326 DEVRiM AGI
nomik olsun, tamamen glerce belirlenmekte ve bymekte
olan ABD da 1839-42 Afyon
olmayan ve hala srdrmekte olan tek byk gcn,
in askeri ve ekonomik
da aresiz oldu. Bu andan sonra, beraberinde ticareti ve
de getiren sava gemilerinin ve askeri birliklerinin nnde
hibir eyin bu genel iinde,
herkesten daha fazla sava gemisine, ticarete ve sahip
sayesinde en yksek yerde
ylesine ki, yrtmek iin neredeyse hi siyasi
denetime ihtiya duymuyordu. ltuf gsterdikleri
geride baka hibir smrgeci g, rakip Ceza-
yir'de, Akdeniz'in teki yeniden canlanma srecine girmekle
birlikte, Fransa oraya buraya birka kk adayla
ve ticaret karakoluyla yetinmek zorunda yeni antrepo-
su Singap ur' un Endonezya' da yeniden dirilen Hollanda,
rekabet edecek gten yoksundu; Kba ile Filipinleri
ellerinde tuttular ve Afrika'da da birka belirsiz hak bulundular.
ticareti, smrgesi Kba'da ve Hindistan'daki smrgele-
rinde gibi, Arjantin, Brezilya ve Gney ABD'yi de ege-
Kuzey ABD' de, daha eko-
nomik gelimenin ortaya yerlerde de gl B(itn
dnya tarihinde tek hibir g, ondokuzuncu
gibi bir dnya kurmu nk gemiin en
byk ya da bile -inliler, Muhammed'in
ancak blgesel glerdi. O tarihten sonra tek
bir g, buna benzer bir yeniden asla baa
gibi, ngrlebilir bir gelecekte de byle bir ey grnme-
mektedir; nk o zamandan beri hibir devlet, tek
atlyesi' olma
Buna gelecekte bekleyen gerileme de, kendini
bu tarihlerde gstermeye Daha 1830'larda ve 1840'larda de
Tocqueville ve Haxthausen gibi zeki gzlemciler, ABD ile b-
yklklerinin ve potansiyel sonunda iki
byk devi grmlerdi; Avrupa' da ysa Almanya (Frederick
Engels'in 1844'te gibi) ok gemeden eit ardarda rekabet
edecek bir hale gelecekti. ve baka devlet p helerini
kadar olmamakla birlikte, bir tek
hegemonya mcadelesinden kesindi.
SONU: 1848'EDOGRU 327
zetle, 1840'lann bir dengenin sz edilemez-
di. Geen iersinde serbest kalan ekonomik, teknik ve top-
lumsal glerinin tarihte bir benzeri daha yoktu; en yzeysel
gzlemci iin bile geri dndrlmeleri mmkn te taraftan bu
kurumsal henz olduka gsterisizdi.
sonsuza dek tek endstrilemi lke olarak
ne kadar yasal klelik ve (yeni ekonominin henz
uzak topraklardaki er ya da ge
da o denli Staty, nfuzu, hatta siyasal gc elde tutmak
iin bulunacak siyasal dnler ve formller ne olursa olsun, toprak sahibi
aristokrasinin ve mutlak monarilerin, gl bir bujuvazinin otaya
btn lkelerde geri ekilmek zorunda stelik,
Devrimi'nin byk yani kitlelere siyasal bilin
ve siyasal eylemlilik, er ge siyasal yaamda biimsel bir rol stlen-
meleri geliyordu. 1830'dan sonra toplumsal dikkate
biimde ve dnya devrimci hareketinin bilinir-
ken, -kesin kurumsal ne ol usa olsun-
uzun sre de
Btn bunlar,j yakin bilin-
cini vermek iin yeterliydi. Fakat bu, her geni apta
hissedilmi olan, bir toplumsal devrimin yaklamakta bilincini
yetmez. Bu bilincin, onu en biimde dile devrim-
cilerle yoksul kitlelerden korku, toplumsal
dnemlerinde hibir zaman yzeyi fazla hakim
da olduka Yoksullar da onu hissediyordu.
okuryazar bu bilinci dile getirdi. 184 7' deki
Hollanda'dan geen Alman gmenlerin "Du-
rumdan haberdar herkes", diyordu Amsterdam konsolosu,
"bugnk gnn derin biimde i ie
dile getirmektedir"; yle ki sz konusu er ge ilerin mevcut
durumuna bir zm byk devrimin
baka bir ey
7
Bunun nedeni Uydu: Eski toplumdan kalan eylerin yol buna-
yeni toplumun gibi grnyordu. 1840'lara d-
np kapitalizmin son ngren
Elbette o zamanlar ngrlm btn bu kesin
serbest ticaretin, egemen temsili meclisierin evrensel zaferinin ya da
ve Roma Katelik Kilisesi'nin ortadan zaten mutlaka gerekleecek eyler
sylemiyoruz.
328 DEVRiM AGI
sosyalistlerin, beklentilerini gereki ihtimallerle hayaldler
dnmek nk, gerekte kapitalizm
tersine en ve rakipsiz bir genileme ve zafer dnemine girdi. Ne var
ki, 1830'lar ve 40'larda bu yeni ekonominin, gittike daha devrimci yn-
temler kullanarak daha ok ve nitelikli mal retme gcyle birlikte g-
lklerinin stesinden henz o kadar Pek ok
kapitalizm ekonomiyi ileri iten gdleyici gcn
'durgunluk durumu' ihtimaliyle meguldu ve bu durumun, (onsekizinci
ve hemen sonraki dnemin olarak) salt
kuramsal bir tesinde
Yeni ekonominin ekonominin gele-
ilgili iki Fransa' da, yksek para ve
endstrinin olacak kimseler (Saint-Simoncular), 1830'larda,
endstri toplumuna giden en iyi yolun sosyalizm mi yoksa kapitalizm mi
henz karar verememilerdi. ABD' de, bireyci pey-
gamberi olarak lmszletirilecek olan Horace Greeley gibi kiiler
ya git, gen adam" sz ona aittir), 1840'larda, bugn
dnlen eye hi uygun dmeyen kibbuzvari komnler olan
Fourierci kuran ve erdemlerini yere gge
ramayan, sosyalizmin
umutsuz Geriye John Bright gibi Quaker
ve pamuklu kuma
gelimelerinin en dinamik bir dnemde, salt gmrk tarifelerini
iin genel bir siyasi lokavt ilan ederek lkelerini kargaaya,
ve hengameye srklemeye bugn
bir ey gibi grnmeyebilir.
8
Ne var ki, korkun 1841-2 en-
dstrinin sadece ve ilerlemesi
nndeki engeller derhal kalcimlmazsa genel bir tehlikesiyle
btn allan kapitalistler iin gayet bir
durumdu. .
Ortalama insanlar iinse sorun daha da basitti. gibi,
ve Orta imalat blgelerinde ve byk kentlerinde iinde
durum, olarak toplumsal devrime
srklemekteyciL bu zenginlerine
ve nefretle, yeni ve daha bir iyi dnya
hayalleri, sadece zellikle de ve Fransa'da
olanlar bu hedefin bilincine sahipse de, aresizliklerini kr bir aresizlik
olmaktan onlara bir ama verdi. rgtlenmeleri ya da toplu
eylem onlara g verdi. Devrimi'nin bu byk
SONU: 1848'EDoGRU 329
bilin, insanlara adaletsizliklere uysalca boyun gerek-
"Milletler daha nce hibir ey bilmiyordu; halk,
yeryzndeki ne eylerlerse gzel eylediklerini syle-
meye mecbur dnyordu. Bugnk y-
netmek ok daha zor olacak."
9
Avrupa'ya tebelle olan bu korku, Lancashire' daki ya da Kuzey
Fransa'daki fabrika sahiplerini me-
Roma' daki rahipleri ve her yerdeki profesrleri etkisi alan,
proletarya korkusu, 'komnizm; hayaletiydi. Ve bu bir korkuydu.
nk 1848'in ilk patlak veren devrimler, sadece btn top-
lumsal ve seferber etmesi bir toplumsal
devrim Kelimenin tam ve Orta Avrupa kentlerin-
deki -zellikle bakentlerdeki- Paler-
mo'dan Rus kadar btn eski rejimleri deviren g,
neredeyse gcyd. Tozun
zerinde iiler -Fransa' da gerekten sosyalist iiler- grld; sade-
ce ekmek ve yeni bir devlet ve yeni bir toplum
allan yoksullar kalkarken, giderek ve geen
eski rejimleri, zenginlerin ve buna-
derinletirdi. Kendi bunlar, fazla neme sahip olaylar
bir zamanda ya da hakim kesimlerine, rakipleriyle
olan ekimelerini bir biimde veren bir sistemde
ortaya bir devrime yol amaz, Rusya'da neden
olan onsekizinci saray hizipleri ibaret
kalabilirlerdi. de ve Belika' da, sanayiciler
ve her birinin de kendi bir atlma
Fakat 1830-32'deki dnmlerin, iktidar konusunu sanayicilerden yana
karara buna siyasal statkonun, bir devrim tehlikesi
gze ve maliyeti ne olursa olsun bundan
Bunun sonucunda, zgr ticaret-
ten yana sanayicileriyle, korumadan yana hakim
konusunda patlak veren sert mcadele, genel oy
gibi bir tehdit btn hakim
bir an olsun tehlikeye atmadan, Chartist srd-
rlebildi ve taraflardan biri bu mcadeleyi kazanabildi
(1846). Belika'da, 1847 seimlerinde liberallerin Katalikler
elde zafer, sanayicileri potansiyel devrimcilerin ve
1848'de (semen iki zenle bir
Yine de semen nfusu, 4.000.000 yurttatan SO.OOO'ini
330 DEVRiM AGI
seim alt orta yaamsal neme sahip kesimlerinin
giderildi. Belika (daha
Flanders), her yerinden ok
daha kt durumda burada bir devrimi
Fakat mutlakiyeti Avrupa' da, 5' de, liberal ya da ulusal
btn savuturmakta siyasal rejimierin
tutum, en muhaliflere bile statkoyada devrim hibir
seenek Ayaklanmaya olmasalar bile, geri dndrlemez
bir toplumsal devrim yaanmazsa, bir eyler yapmazlarsa, ken-
dileri hibir ey elde edemeyeceklerdi. Avrupa'daki rejimler, er
ge bunu kendileri de biliyordu. 'Tarihin kendilerine
bilmek, direnlerinin kolayca kmesinden de gibi,
direnme glerini de devrimin -stelik dlardaki devrimin-
ilk hafif Fakat bu rzgar gidecekleri
yoktu. te yandan, tam tersine -Prusya ve Macar diyetlerinin, yne-
ticilerin bela 'liberal' (yani kurumunu
bir, iki daha ondokuzuncu istekli) bir
seilmesi, Bavyera'da metreslerinden birinin kstrlmesi gibi-
bu tr devletlerdeki grece kk srtmeler, byk siyasal
halini
Teoride Louis Philippe'nin Britanya, Belika, Hollanda
ve ile siyasal gstermesi gerekirdi. Ama uygu-
lamada yle nk, hakim -bankerlerin,
maliyecilerin ve birka byk sanayicinin-, orta yal-
bir blmn temsil stelik, eitli yerleik sahiplerinin
endstrinin daha dinamik da bu hakim
ekonomik olmakla birlikte, 789 Dev-
rimi'nin reformun yolu zerinde bir engel olarak duruyordu. Bu
yzden, honutsuz burjuvazi siyasal tayin edici ko-
numdaki zellikle (oy
hkmete oy olan) Parisli alt orta da muhalefetin
oy geniletilmesi, Cum-
huriyeti olarak kalacak radikallerin resmi yasaklardan tr po-
tansiyel J akobenler haline gelmelerine neden olabilirdi. Bu yzden Louis
Philippe'in tarihi Guizot rejimin toplumsal teme-
linin genilemesi iini, siyasal yaama girmek iin gereken mlk sahibi
olma kouluna sahip otomatik olarak olan
ekonomik gelime srecine tercih etti. Gerekten de yle oldu.
Semen 1831'de 166.000'den 1846'da 24l.OOO'e ykseldi. Fakat
SONU: 1848'EDOGRU 331
bu gelime, rejimin toplumsal temelini yeterince geniletmedi. Jakoben
cumhuriyetten duyulan korku, siyasal do-
Fransa'daki siyasal durum giderek gergin bir hal Akam
sonra halka konumalarla yrtlen siyasal kampan-
hibir olmayabilirdi, oysa Fran-
sa' da bu, devrime davetiye demekti.
nk, hakim siyasal yaamda iine dtkleri
gibi Fransavdaki siyasal da toplumsal bir fela-
ketle rtmekteydi: 1840'larm itibaren btn silip
spren byk knt. eitli rnlerde, zellikle patateste hasat
gibi btn bir halk, Silezya'da ve Handers'de
buna a Yiyecek ykseldi. Endstrideki knt,
kentli yoksullar, tam da hayat roket
gibi bir bir lokma gelirlerinden de oldular. Durum, lkeden
lkeye ve herbir lkenin kendi iinde de Bununla birlikte,
ve Hamanlar gibi en sefil durumdaki halklada taradaki fabri-
kalarda iilerin bir blm, siyasal en toy olan kesimler
bu da, mevcut rejimler bir talihti. Fran-
N ord pamuklu dokuma
hkmetten ya da iverenlerden degil, sel gibi Kuzey Fransa'ya
akan kendileri gibi umutsuz durumdaki gmenlerden
stelik 1840'lann demiryolu yaanan
patlama, en fazla endstrilemi lkesinde ho-
byk lde trplemiti. 1846-8 kt olmakla bir-
likte, 1841-2 kadar kt bu gzle grlr biimde
ykselmekte olan ekonomik refahta sadece keskin bir initen ibaretti.
Fakat, ve Orta Avrupa bir btn olarak 1846-8 felaketi
evrenseldi ve her zman geinecek kadar kazanml olan kitleler, gergin
ve bir ruh hali iindeydiler.
Bylelikle Avrupa'da bir ekonomik tufan, eski rejimierin gzle grlr
biimde rtt. 1846'da Galiya'daki kyl ayak-
'liberal' bir papanm seilmesi; 184 7 sonlannda de
radikallerle katalikler arasmda kopan ve radikallerin i sava;
1848 balarmda Paletmo'da, her zamanki
birini daha gerekletirmesi; btn bunlar, rzgarcia
srklenen birka saman yaklaan habercileriydi.
Bunu bilmeyen yoktu. Hangi lkelere, hangi tarihlerde tam olarak
1846-48 Handers'de keten yetitirilen blgelerde nfus %5
332 DEVRiM AGI
bilinmemekle birlikte, tarihtepek az devrim herkes bylesine
nceden tahmin edilmitir. Btn bir elektrikli telgraf
devrim haberlerini neredeyse kentten kente iletmek zere oktan
bekliyordu. Daha 1831 'de Victor Hugo, henz yeryznn derinlik-
lerinden gelen ve Avrupa'daki her ana Paris'ten
dehlizlere pskrtecek olan devrimin sesini yaz-
Devrim, 1848'de
"'
"'
"'
c:
"'
""'
o
""'
c:
E
ffi
'
Norve i J
ve
CHARLES GREEN
\t
RUS IMPARATORLUGU
.""\

Danima r;d1 o
"'
V" g ,;;,'*-()e -,,
Q
>-
. b <()<if! .... _ ....
"ft, ,.. ,.,.. ,,_
''"""" i ' '?. '
w,.... :


Moskova

,, t, . p O l O N y A 1
1
i
:..'-/r. L,
,, '- <") MACA '
'Svi R KRALLI l ;:;._ "
.. /"
v.,.
...f 'f-O ' Bosna " Efi k
\.) "'<% ',, a
U Roma ' 'Yv. ' B
l""l \.. \"'t. " o u\garistan
Sardunya . 'l'o::1: s
Napeli J.. "' e
._. '- R n
A SICILYA 1'
/f D KRALLIG,I t ) . - -"'lt
-
1 )-...}
t::::::::::;:::
t o r u u
1789'DA AVRUPA
Prusya
Habsburg
o
<t:
Akdeniz
Fransa
Napoleon'un denetimi
devletler
Napoleon'un
olan devletler
Napoleon'a
:0
"'
:0
"'
"
""
o
""'
<::
"'
'("
... "'',
...... Galiya \
\


.,.J
''i.

CHARLES GREEN
Moskova
RUSYA
,_ ..........
R L u G U
1840'TA AVRUPA
PEKiNG


Pasifik
Okyanusu
BYK KENTLERDE NFUS
1800-1850
Edinburgh
iSTANBUL -
LONDRA


1800
nfusu 1 OO.OOO'i kentler
nfusu 500.00'i kentler
nfusu 1.000.000'u kentler
1850
Manchester - nfusu 1 OO.OOO'i kentler
NEW YORK - nfusu 500.00'i kentler
PARIS nfusu 1.000.000'u kentler
(1800'de Paris'in nfusu- 500.000)
1'
PARIS
Lyon

Cologne
Berlin
.
0


Breslau
Dresten
Prag
Viyana


CHARLES GREEN

St. Petersburg
..
Moskova
"
o
(ll
<1.
.
.
"'
"
o
j Bahia
santiago fRio de
j CJaneiro
Buenos Aires
1815-1848 ARASINDA BATI KLTR: OPERA
kazanan (Rosini -'Aimavia o sia
Corfu- ve italyanca olarak icra edildi
Londra - zamanda ya da sadece yerel dillerde icra edildi
nnutile precauzione', 'Gazza Ladra': Auber: 'La Muette de Portici') icra yerler ve diller
Basel -Almanca i cra edildi

PARIS
Lyon
St.
c:
(IJ
Q
:
:
:;
'( p.. ...'
1' R l.l S., ....
.
:-
\


POLONYA
.
ST. PETERSBURG
. R
UDOLSTADT .......... ...... ....... : l /
KONFEDERASYON ': PRAG : ... .;_ ...........
. ... .... " ......
...
...
..
BRNO e .-
:-
.
:.l-
.. :.
Viyana j PRESSBURG
AV. '
.
Odesse
'"' Hermannstadt ':
GRAZ / "'
4
FIA.I'oFi(u
AGRAM CJu :
N
c:
<ll
'O Trieste
Malta
"'
:.:':..- ...... ................ _.:
ro
\. ':::r:.o.q_o
.. o
sll1 ,r
J\,, 4 1\f l OJ'
= ....... 11111 ;:::

.,

.., "\
Qtina
"'
A K D E N z
CHARLES GREEN
AD TOPLAM TOPRAK SCHEFFEL:DE
NFUS TAHIL SI GIR
KENTLER (MiLYON MORGEN.
(MiLYON MORGEN (MiLYON) OLARAK)
OLARAK) OLARAK)
Polonya ve Krakov dahil Rusya
49,S38 6 276 -
Macaristan ve Lombardiya
dahil Avusturya
3S,OOO 8 93 225 1.2 2.3
Fransa
33,000 9 74 254 7 4 20.0
dahil Byk Britanya
24,273 67.5
330 10.5 13 200
(Avusturya, Prusya hari)
Alman Konfederasyonu
14,20S
4 37.S llS 6 1.1 2.2

14,032 8 30
3 0.2 o
Portekiz
3,S30 30
3 0.2 o
Prusya
13,093 s 43 14S 4.S 2 4.6
Romanya dahil Trkiye 8,600 s
Napoli
7,622 2 20 116 2.8 o 0.1
Piedmont-Sardunya
4;450 2 20 116 2.8 o o.
geri
s,ooo
4 20 116 2.8 o o
ve Norve
4,000 2 21 1.4 1.7 0.6
Belika'
3,827
4 7 5 2 0.4 S5.4
Hollanda 2,750 3 7 s 2 0.4 S5.4

2,000 o 2
0.8 o. o
Danimarka
2,000
1.6 o o
Yunanistan 1,000 o
* (1) Eskiden Hollanda'da ve Hollanda smrgelerinde bugn Gney Afrika'da halen olan iki gelen
toprak ls birimi.
(2) Eskiden Prusya'da, Norve'te ve Danimarka'da bir te ikisine gelen bir toprak birimi -n.
8
o


"' "E

c:
o
.?:-

300
290
280
270
260
250
240
230
180
170
160
150
140
130
120
.110
100
ABD
279
lspanyol
Arnerikas
DNYANIN ATLYESI
yerlerine Ingiliz pamuklu
rn ...................... 1820 ve 1840
01820
Avrupa Afrika Hint

.1840
in
VRUPA 1850 A '
a daha fazla
CJ
100.000 ya d fusun
olan kentlerde nu
ha fazla nfusu
WZ1
100.GOO ya da %6-10'u
olan kentlerde n
daha fazla nfuslu
FfFffFfR 100.000 ya %5'i
nu
. demir retimi
c=J Ton olarak
emi tonajlarr
=:=::> Liman olarak 9
o
o;
Kuzey Den izi
NORVE & iSVE
KRALLIG i
Akdeniz
CHARLES GREEN
""'
f'lj




'
r:01

RFLHUKUK
CHARLES GREEN
nnnmnmnm 1815'den sonra Medeni
IU1lW11U1WW Kanun'un geerli oldu{lu blgeler
yasal etkisi
blgeler
Medeni Kanun'u
kendilerine uyariayan uluslar
yasal etkisi
bulunan yerler
R U S Y A
Notlar
1 1780'lerin
1) Saint-Just, Oeuvres completes, IL s. 514.
2) A. Hovelacque, La taille dans un canton ligure. Revue Mensuelle de l'Ecole
d'Anthropologie (Paris 1896).
3) L. Dal Pane, Storia del Lavoro dagli inizi del seeola XVIII a 1815 (1958), s.
135. R. S. Eckers, The North-South Differential in ltalian Economic
Development, Journal of Economic History, XXI, 1961, s. 290.
4) Quereet, qu., Manouvrier, Surataille des Parisiens, Bulletin de la
Anthropologique de Paris, 1888, s. 171.
5) H. See, Esquisse d'une Histoire du Regime Agraire en Europe au XVIII et
XIX siecles (1921), s. 184, J. Blum, Lordand Peasant in Russia (1961), s. 455-60.
6) Th. Haebich, Deutsche Latifundien (1947), s. 27 ve
7) A. Goodwin'in The European Nobility in the
Century (1953), s. 52.
8) L. B. Namier, 1848, The Revolution of the Intellectuals (1944); J. Vicens
Vives, Historia Economica de Espana (1959).
9) Sten Carlsson, Standssamhiille och standspersoner 1700-1865 (1949).
10) Pierre Lebrun ve La rivoluzione industriale in Belgio, Studi
Storici, II, 3-4, 1961, s. 564-5.
ll) Turgot gibi (Oeuvres V, s. 244): "Ceux qui connaissent la marche du
commerce savent aussi que toute entreprise de trafic ou d'industrie,
exige le concours de deux especes d'hommes, d'entrepreneurs ... et des ouvriers
qui travaillent pour le compte des premiers, moyennant un salaire convenu.
346 DEVRiM AGI
Telle est la veritable origine de la distinction entre les entrepreneurs et les
et es ouvriers ou compagnons, laquele est fonde sur la nature des
choses." ["Ticaretin bilenler, ister isterse endstri sektrnde
olsun, her tr teebbsn iki bilir: Bunlardan
birincisi iverenlerdir; ikincisiyse, iverenlerden belirli bir cret alan iilerdir.
ile ustalar, iiler ya da gerek
budur ve bu da
2 Endstri Devrimi
1) Arthur Young, Tours in England and Wales, London School of Economics
s. 269.
2) A. de Toqueville, ]oumeys to England and Ireland, J. P.
Mayer (1958'), s. 107-8.
3) Anna Bezanson, Endstri Devrimi Teriminin Quarterly
Journal of Economics, XXXVI, 1921-2, s. 34 3, G. N. Clark, The Idea of the Industrial
Revolution (Glasgow 1953).
4) A. E. Musson & E. Robinson, Onsekizinci Sonunda
Bilim ve Endstri, Economic History Review, XIII, 2, 1960, ve R. E.
Schofield'in Midland sanayicileri ve Ay zerine olan Isis 47
(Mart 1956), 48 (1957), Annals of Science II (Haziran 1965) vs.
5) K. Berril, Ticaret ve Ekonomik Bymenin Economic
History Review, XII, 1960, s. 358.
6) W G. Hoffmann, The Growth ofindustrial Economies (Manchester 1958),
s.68.
7) A. P. Wadsworth &J. deL. Mann, The Cotton Trade and Industrial Lancashire
(193 1), VII. Blm.
8) E Crouzet, Le Blocus Continental et l'Economie Britannique (1958), s. 63'te,
1805'te bunun te iki ileri srmektedir.
9) P. K. O'Brien, British Ineames and Property in the early Nineteenth
Century, Economic History Review, XII, 2 (1959), s. 267.
10) Hoffmann, age., s. 73.
ll) Baines, History of the Cotton Ma,nufacture in Great Britain (Londra 1835),
s. 43
12) P. Mathias, The Brewing Industry in England (Cambridge 1959).
13) M. Mulhall, Dictionary ofStatistics (1892), s. 158.
14) Baines, age., s. 112.
15) Phyllis Deane, Estimates of the British National Income,
Economic History Review (Nisan 1956 ve Nisan 1957).
16) O'Brien, age., s. 267.
17) Durgunluk durumu iin J. Schumpeter, History of Economic
Analysis (1954), s. 570-1. John Stuart Mill'in (Principles of Political Economy, IV.
Kitap, iv. Blm) konuyla ilgili nemli formlasyonu yledir: "Bir lke uzun bir
NOTLAR 347
yksek bir retime ve zerinden tasarruf byk bir
net gelire, ve o nedenle uzun sermayeye her byk bir ilavede
sahipse; kar en dk orana deyim yerindeyse
ramak tam da durgunluk durumunun gelmi
bu lkenin zelliklerinden biridir ... tersine etkide bulunacak koullar
sz konusu sermayedeki mevcut srdrlmesi, birka
iersinde net kar dmesine yetecektir." Ne var ki; bu kitap
(1848) tersi etki yaratacak olan
gelime oktan kendini gstermeye
18) Radikal John History of the Middle and Working Classes,
banker Lord Overstone'un Reflections suggested by the perusal of Mr].
Horsley Palmer's pamphlet on the causes and consequences of the pressure on the
Money Market (1837), Fluctations of
Currency, Commerce and Manufacture; referable to the Com Laws (1840); ve
Fransa'da A. Blanqui'nin (nl devrimcinin kardei) 1837'de ve M. Briaune'un
1840'ta (ve phesiz da) kitaplar.
19) Baines, age., s. 441. A. U re & P. L. Simmonds, The Manufacture
ofGreat Britain (1861 s. 390 ve
20) Geo. White, A Treatise on Veawing (Glasgow 1846), s. 272.
21) M. Blaug, Ondokuzuncu Lancashire Pamuklu Endstrisinde
Sermayenin Economic History Review (Nisan 1961).
22) Thomas Ellison, The Cotton Trade of Great Britain (Londra 1886), s. 61.
23) Baines, age., s. 356.
24) Baines, age., s. 489.
25) U re & Simmonds, age., I. Cilt, s. 317 ve
26)]. H. Clapham, An Economic History of Modem Britain (1926), s. 427 ve
Mulhall, age., s. 121, 332, M. Robbins, The Railway Age (1962), s.
30-1.
2 7) Rondo E. Cameron, France and the Economic Development of Europe
1800-1914 (1961), s.77.
28) Mulhall, age., 501, 497.
29) L. H. Jenks, The Migratian of British Capital to 1875 (New York ve
Londra 1927), s. 126.
30) D. Spring, The English Landed Estate in the Age of Coal and Iron,
Journal of Economic History (XI, I, 1951).
31) J. Clegg, A chronological history of Bolton (1876).
32) Albert M. Imlah, British Balance of Payments and Export of Capital,
1816-1913, Economic History Review V (1952, 2, s.24).
33) John Francis, A History of the English Railway (1851) II, 136; yine
H. Tuck, The Railway Shareholde;'s Manual (yedinci 1846), nsz;
Lancashire'de biriken sermaye
T. Tooke, History of Prices II, s. 275, 333-4.
34) Mulhall, age., s. 14.
348 DEVRiM AGI
35) Annals of A.gric. XXXVI, s. 214.
36) Wilbert Moore, Industrialisation and Labour (Comelll951).
37) Blaug, agy., s. 368. Ancak, on ocuklann
1830'larda belirgin bir azalma gzlenmektedir.
38) H. See, Histoire Economique de la Franee, II. Cilt, s. 189'daki dipnot.
39) Mulhall, age.; Imlah, agy., II, 52, s. 228-9. Bu rahminin kesin tarihi
1854'tr.
3 Devrimi
1) R.R. Palmer, The Age of Revolution (1959); ]. Godechot,
La Grande Nation (1956), I. Cilt, 1. Blm.
2) B. Lewis, The Impact of the French on Turkey, Journal of
\Xbrld History, I (1953-4, s. 105).
3) H. See, Esquisse d'une Historie du Regime Agraire (1931), s. 16-17.
4) A. Soboul, Les ala fin de l'Aneien Regime ( 1958).
5) A. Goodwin, The French Revolution (1959 s. 70.
6) C. Bloch, remigration francaise au XIX siecle, Etudes d'Histoire Moderne
& Contemp. I (1947), s. 137; ancak D. Greer (The Ineidence of the Emigration
during the Freneh Revolution [ 19 51]), ok daha kk bir rakam vermektedir.
7) D. Oreer, The Ineidence of the Terror (Harvard 1935).
8) Oeuvres Completes de Saint-Just, II. Cilt, s. 14 7 ( C. Vellay,
Paris 1908).

1) von Groote, Die Entstehung d. Nationalbewussteins
inNordwestdeutschland 1790-1830 (1952).
2) M. Lewis, A Social History of the Navy, 1793-1815 (1960), s. 370, 373.
3) Oordon Craig, The Politics of the Prussian Army 1640-1945 (1955), s. 26.
4) A. Sorel, f-Europe etla revolution franeaise, I (1922 s. 66.
5) Considerations sur la Franee, IV. Blm.
6) Aktaran L. S. Stavrianos, Antecedents to Balkan Revolutions, Journal of
Modem History, XXIX, 1957, s. 344.
7) G. Bodart, Losses of Life in Modem Wars (1916), s. 133.
8) ]. Vicens Vives'in Historia Social de Espana y America
(1956), IV, ii, s. 15.
9) G. Bruun, Europe and the French Imperium (1938), s. 72.
10) Bu rakamlar, Parlamentonun izin para miktanna
insan daha ]. La Naissanee de l'armee nationale, 1789-
94 (1939), s. 139; G. Lefebvre, Napoleon (1936), s. 198, 572; M. Lewis, age., s.
119; Parliamentary Papers XVII, 1859, s. 15.
ll) Mulhall, Dictionary ofStatistics: War.
NOTLAR 349
12) Cabinet Cyclopedia, I, s. 55-56 ('Manufactures in Metal').
13) E. Tarle, Le blocus continental et le royaume d'Italie (1928), s. 3-4, 25-31;
H. See, Historie Economique de la France, Il, s. 52; Mulhall, agy.
14) Gayer, Rostow ve Schwartz, Growth and Fluctuation of the British Economy,
I790-I850 (1953), s. 646-9; E Crouzet, Le blocus continental et l' economie
Britannique (1958), s. 868 ve

1) Castlereagh, Correspondence, nc Dizi, Xl, s. 105.
2) Gentz, Depeches inedites, I, s. 371.
3) J. Richardson, My Dearest Uncle, Leopold of the Belgians (1961), s. 165.
4) R. Cameron, age., s 85.
5) E Ponteil, Lafayette et la Pologne (1934) .
. 6 Devrimler
1) Ludwig Boeme, Gesammelte Schriften, III, s. 130-1.
2) Memoirs of Prince Mettemich, III, s.468.
3) Vienna: Verwgltungsarchiv: Polizeihofstelle H 136/1834 ve eitli yerlerinde.
4) Guizot, Of Democracy in Modem Societies (Londra 1838), s. 32.
5) Bu genel devrimci stratejinin en parlak 1848
devrimi Neue Rheinische Zeitung'da
6) M. L. Hansen, The Atlantic Migratian (1945), s. 147.
7) E C. Mather, The Govemment and the Chartists, A. Briggs'in
Chartist Studies (1959) iinde.
8) 1834 tarihli Meclis XXXIV; (1830 ve 1831
tarihinde tarada kargaa ve nedenleri ve
ilgili]) 53 soruya verilen Lamboum, Speen (Berks), Steeple
Claydon (Bucks), Borrington (Glos), Evenley (Northants).
9) R. Dautry, I 848 et la Deuxieme (1848), s. 80.
10) St. Kiniewicz, La Pologne et l'Italie a l'epoque du printemps des peuples. La
Pologne au Xe Cangres International Historique, 1955, s. 245.
ll) D. Cantimori, E Fejt'nn The Opening of an E ra:
I848 iinde (1948), s. 119.
12) D. Read, Press and People (1961), s. 216.
13) lrene Collins, Govemment and Newspaper Press in France, I 8I 4-8 I (1959).
14) J. Hobsbawm, Primitive Rebels ( 1959), s. 171-2; V. Volguine,
Les idees socialisteset communistes dans les societes (Questions d'Historie, Il, 1954,
s. 10-37); A. B. Spitzer, The Revolutionary Theories of Auguste Blanqui (1957), s.
165-6.
15) G. D. H. Cole ve A. W. Filson, British Working Class Movements. Select
Documents (1951), s. 402.
350 DEVRiM AGI
16) J. Zubrzycki, Emigration from Poland, Population Studies, VI, (1952-3) s.
248.
17) Engels'tenMarx'a, 9 Mart 1847.
7 Milliyetilik
1) Hoffmann v. Fallersleben, Der Deutsche Zollverein, Unpolitische Lieder
iinde.
2) G. Weill, f-Enseignement Secondaire en France 1802-1920 (1921), s. 72.
3) E. de Laveleye, fJnstruction du Peuple (1872), s. 278.
4) E Paulsen, Geschichte des Gelehrten Unterrichts (1897), II, s. 703; A.
Daumard, Les eleves de l'Ecole Polytechnique 1815-48 (Rev. d'Hist. Mod. et
Contemp. V. 1958); 1840 balannda ortalama bir dnemde Alman ve
toplam J. Conrad, Die Frequenzverhaltnisse
der Universitaten der hauptsachlichen. Kulturlander Ub. f Nationalk. u. Statistik
LVI, 1895, s. 376 ve
5) L. Liard, f-Enseignement Superieur en France 1789-1889 (1888), s. ll ve

6) Onsekizinci Almanya'da btn kitaplann
yzde o tarihten itibaren bu oran belirgin biimde
ykseldi. Paulsen, age., Il, s. 690-1.
7) Handwrterbuch d. Staabwissenschaften (ikinci 'Buchhandel'
maddesi.
8) Laveleye, age., s. 264.
9) W. Wachsmuth, Europaische Sittengeschichte, V, 2 (1839), s. 807-8.
10) J. Les radicaux badois et l'idee nationale allemande en 1848. Etudes
d'Histoire Moderne et II, 1948, s. 213-4.
]. Miskolczy, Urigam und die Habsburger-Monarchie (1959), s. 85.
B Toprak
1) Haxthausen, Studien ... ueber Russland II, s. 3.
2) J. Billingsley, Survey of the Board of Agriculture for Somerset (1798), s. 52.
3) Rakamlar, 1871-3 tarihli 'New Domesday Book'a fakat
bunlann durumu temsil etmedikkrine inanmak iin neden yoktur.
4) Handwrterbuch d. Staatwissenschaften (ikinci 'Grundbesitz' maddesi.
5) Th. von der Gol tz, Gesch. d. Deutschen Landwirtschaft 903), II; Sartorius
v. Waltershausen, Deutsche Wirtschaftsgeschichte 1815-1914 (1923), s. 132.
6) L. A. The Indian ]ournals of Lewis, Henry
Morgan'dan (1959), s. 15.
7) L. V. A. de Villeneuve Bargemont, Economie Politique Chretienne (1834),
II. Cilt, s. 3 ve
8) C. Issawi, Egypt since ofEconomic History, XXI, 1961, s. 5.
NOTLAR 351
9) B.]. Hovde, The Scandinavian Countries 1720-1860 (1943), I. Cilt, s. 279.
Ortalama 6 milyon tondan (1770) 10 milyon tona ilgili olarak
Hwb. d. Staatswissenschaften, 'Bauembefreiung' maddesi.
10) A. Chabert, Essai sur les mouvements des prix et des revenus 1798-1820
(1949), II, s. 27 ve 1. l'Huillier, Recherces sur l'Alsace Napoleonienne
(1945), s. 470.
ll) G. Desert, E. Labrousse'nin Aspects de la
Crise ... 1846-51 iinde (1956), s. 58.
12) ]. Godechot, La Grande Nation (1956), Il, s. 584.
13) A. Aghte, Ursprung u. Lage d. Landarbeiter in Livland (1909), s. 122-8.
14) Rusya iin Lyashchenko, age., s. 360; Prnsya ile Bohemya
bir iin W. Stark, Niedergang und Ende d. Landwirtsch.
Grossbetriebs in d. Boehm. Laendern Ub. f Nat. Oek. 146, 193 7, s. 434 ve
15) E Luetge, "Auswirkung der Bauernbefreiung", ]b. f N at. Oek. 157, 1943,
s. 353 ve
16) R. Zangheri, Prime Ricerche sulla distribuzione della fondiaria ( 195 7).
17) E. Sereni, Il Capitalismo nelle Campagne (1948), s. 175-6.
18) G. Mori, La storia dell'industria italiana contemporanea
(Annali dell'Instituto Giangiacoomo Feltrinelli, II, 1959, s. 278-9); ve
"Osservazioni sul libero-scambismo dei moderati ne! Risorgimento" (Rivista
Storica Socialismo, III, 9, 1960).
19) Dal Pane, Storia del Lavoro in Italia dagli inizi del seeola XVIII al 1815
(1958), s. 119.
20) R. Zangheri'nin Le Campagne emiliane nell'epoca
moderna (1957), s. 73.
21) ]. Vicens Vives'in Historia Social y Economica de Espaiia
y America (1959), IVii, s.92, 95.
22) M. Emerit, re tat intellectuel et morall'Algerie en 1830, Revue d'Historie
Modeme et Contemporaine, I, 1954, s. 207.
23) R. Dutt, The Economic History oflndia under arly British Rule (drdnc
s. 88.
24) R. Dutt, India and the VictorianAge (1904), s. 56-7.
25) B. S. Cohn, The initial British impact on India, Uourrnal of Asian Studies,
19, 1959-60, s. 418-31), Benares havalisinde (Uttar Prade)
grevlerini, tmden ele geirmek iin gstermektedir.
74 byk malikane sahibinden 23'nn, devlet
grevlileriyle gsteren zgn (s. 430).
26) Sulekh Chandra Gupta, Land Market in the North Western Provinces
(Utter Pradesh) in the first half of the nineteenth century, Indian Economic
Review, IV, 2, 1958. Yine ve nc
U Agrarian Background of 1857 Rebellion in the
North-westem Provinces (Enquiry, N. Delhi, 1959).
27) R. P. Dutt, IndiaTaday (1940), s. 129-30.
352 DEVRiM AGI
28) K. H. Connell, Land and Population in Ireland, Ecorwmic History Review,
II, 3, 1950, s. 285, 288.
29) S. H. Cousens, Regional Death Ra tes in Ireland duting the Great Famine,
Population Studies, XIV, 1960, s. 65.
9 Endstri
1) Aktaran W Armytage, A Social History of Engineering (1961), s. 126.
2) Aktaran R. Picard, Le Romantisme Social (1944), 2. 6. Blm.
3) J. Morley, Ufe of Richard Cobden (1903 s. 108 ..
4) R. Baron Castro, La poblacion hispano-americana, Journal of World History,
V, 1959-60, s. 339-40.
5) J. Blum, Transportation and lndustry in Austria, 1815-48, Journal of Modem
History XV (1943), s. 27.
6) Mulhall, age., Post Office.
7) Mulhall, agy.
8) P. A. Khromov, Ekorwmicheskoe Razvitie Rossii v XIX-XX Vekakh (1950),
Tablo 19, s. 482-3. Fakat sa U miktan ok daha Aynca
J. Blum, Lord and Peasent in Russia, s. 287.
9) R. E. Cameron, age., s.347.
10) Aktaran S. Giedion, Mechanisation Takes Command (1948), s. 152.
ll) R. E. Cameron, age., s. 115 ve devammda.
12) R. E. Cameron, age., s. 347; W Hoffmann, The Growth of Industrial
Ecorwmies (1958), s. 71.
13) W Hoffmann, age., s. 48; Mulhall, age., s. 377.
14) J. Purs, The lndustrial Revolution in the Czech Lands, Historica, II, 1960,
s. 199-200.
15) R. E. Cameron, age., s. 347; Mulhall, age., s. 377.
16) H. Kisch, The Textile Industries in Silesia and Rhineland, Journal of
Ecorwmic History, XIX, 1959.
17) O. Fischelve M. V. Boehn, Die Mode,IBIB-1842 (Mnih 1924), s. 136.
18) R. E. Cameron, age., s. 79, 85.
19) Bu konunun klasik kaynak Udur: G. Lefebvre, La revolution fran-
caise et les paysans (193 2); Etudes sur la revolution francaise' de yeniden ( 1954).
20) G. Mori, Osservazioni sulliberoscambismo dei moderati nel Risorgimento,
Riv. Storic. del Socialismo, III, 1960, s. 8.
21) C. Issawi, Egyptsince 1800,JournalofEcorwmic History. Mart 1961, XXI,
s.
1 O Yetenekiilere Ykselme
1) E Engels, Durumu, XII. Blm.
2) M. Capefigue, Histories des Grandes Operations Financieres, IV (1860), s. 255.
NOTLAR 353
3) M. Capefigue, agy., s. 248-9, 254.
4) A. Beauvilliers, LArt du Cuisinier, (Paris 1814).
5) H. See, Historie Economique de la France, II, s. 216.
6) A. Briggs, Middle Class Consciousness in English Politics 1780-1846,
and Present, 9 Nisan, s. 68.
- 7) Donald Read, Press and People 1790-1850 (1961), s. 26.
8) S. Smiles, Ufe of George Stephenson (1881 s. 183.
9) Charles Dickens, Hard Times.
10) Leon Faucher, Etudes sur l'Angleterre, I (1842), s. 322.
ll) M. J. Lambert-Dansette, Quelques familles du patronat textile de Ulle-
Armentieres (Lille 1954), s. 659.
12) Oppermann, Geschichte d. Knigreichs Hannover, aktaran T. Kle in, 1848,
Der Vorkampf (1914), s. 71.
13) G. Schilfert, Sieg u. Niederlage d. demokratisehen Wahlrechts in d. deutschen
Revolution 1848-9 (1952), s. 404-5.
14) Mulhall, age., s. 259.
15) W R. Sharp, The French Civil Service (New York 1931), s. 15-16.
16) The Census of Great Britain in 1851 (Londra, Longman, Brown, Green
and Longmans 1854), s. 5 7.
17) R. Porta!, naissance d'une bourgeoisie industrielle en Russie dans la
premiere moitie du XIX siecle. Bulletin de la d'Histoire Modeme, Douzieme
serie, II, 1959.
18) Vienna, Verwaltungsarchiv, Polizeihofstelle, H 136/1834.
19) A. Girault ve L. Milli ot, Principes de Co lanisation et de Ugislation Calaniale
(1938), s. 359.
20) Louis Chevalier, Classes Laboriesus et Classes Dangereuses (Paris .1958),
III, 2. Blmde, 1840'larda 'barbarlar' teriminin gerek dostlan
gerekse zerinde
21) D. Simon, Master and Servant, J. Saville'in Democracy
and the Labour Mavement (1954) iinde.
22) P. Jaccard, Histoire Socialedu Travail (1960), s. 248.
23) P. Jaccard, age., s. 249.
ll Yoksullar
1) 1807'de Hauffe; aktaran Alexander Schneer, Ueber die
Noth der Leinen-Arbeiter in Schlelesien ... (Berlin 1844), s. 16.
2) P. D. Michele Augusti, Della libertii ed eguaglianza degli uomini
nell'ordine naturale e civile (1790); aktaran A. Cherubini, Dottrine e Metodi
Assistenziali dal1789 al1848 (Milano 1958), s. 17.
3) E. J. The Machine Breakers, and Present, I, 1952.
4) The Leisure Hour (1881) iindeki 'about some Lancasbire Lads'. Bu
A. Jenkin'e borluyum.
354 DEVRiM AGI
5) 'die Schnapspest im ersten Drittel des Jahrhunderts', Handwoerterbuch d
Staatswissenschaften (ikinci 'Trunksucht' maddesi.
6) L. Chevalier, Classes Laborieuses et Classes Dangereuses, eitli yerlerde.
7) J. B. Russell, Public HealthAdministration in Glasgow s. 3.
8) Chevalier, age., s. 233-4.
9) E. Neuss, Entstehung u. Entwicklung d. Klasse d. besitzlosen Lohnarbeiter in
Halle (Berlin 1958) s.283.
O) J. Kuczynski, Geschichte der Lage der Arbeiter (Berlin 9. Cilt, s. 264
ve 8. Cilt (1960), s. 109 ve
ll) R. J. Rath, The Habsburgs and the Great Depression in Lombardo-
Venetia 4-18. Journal of Modem History, XIII, s. 3 1.
M. C. Muehlemann, Le s prix des vivres etle mouvement de la population
dans le canton de Beme 782-1881. International d'Hygiene
13) F. J. Neumann, Zur Lehre von d ]b.fNat.Oek. nc
dizi, IV, s. 374 ve
4) R. Scheer, Eritwicklung d Annaberger Posamentierindustrie im 19.
(Lepzig s. 27-8, 33.
15) N. McCord, The Anti-Com Law League s.
16) 'Par contre, il est sur que la situation alimentaire, a Paris, s'est
peu a peu avec le XIX siecle, sans doute jusqu'au voisinage des annees 50 ou 60.'
R. Philippe, Annalesiinde (16, 3, 1961, 567. Londra ile ilgili benzer hesaplamalar
iin E. J. Hobsbawm. The British Standard of Living, Economic
History Review, X, I, 1957. Fransa'da kii toplam et tketiminin,
1840 neredeyse (Congres lnternationale
d'Hygiene Paris 1878 (1880), I. Cilt, s. 432.
17) S. Pollard, A History of Labour in Sheffield (1960), s. 62-3.
18) H. Ashworth,]ournal S tat. Soc. V s. 74'te; E. Labrousse'nin
Aspects de la Crise ... 1846-51 s.
19) Statistical Committee appointed by the Anti-Com Law Conference ... March
1842 (drdnc s.45.
19a) R.K. Webb, English Histarical Review, LXV iinde (1950), s. 333 ve
devammda.
20) Aktaran A. E. Musson, The Ideology of Early Co-opera tion in Lancashire
and Cheshire; Transactions of the Lancashire and Cheshire Antiquarian Society,
LXVIII, 1958, s.
A. Williams, Folksongs of the Upper Thames (1923), s. lOS'te ok daha
yksek bir benzeri bir yorumda
22) A. Briggs, The Language of'class' in early nineteenth century England,
A. Briggs ve J. Saville'in Essays in Labour History iinde
(1960); E. Labroussee, Le mouvement ouvriier et !es Idees sociales, III (Cours de la
Sorbonne), s. 168-9; E. Coomaert, La pensee ouvriere et la conscience de classe
en France 1830-48, Studi in Onoredi Gino Luzzate, III iinde (Milano 1950), s.
28; G. D. H. Cole, Attempts at General Union (1953), s. 161.
NOTlAR 355
23) A. Soboul, Les Sansculottes de Paris en l'an II (1958), s. 660.
24) S. Pollard, age., s. 48-9.
25) Th. Mundt, Der dritte Stand in und Preussen ... (Berlin 184 7),
s. 4; aktaran J. Kuczynski, Gesch.d.Lage d. Arbeiter 9, s. 169.
26) Karl Biedermann, Vorlesungen ueber Socialismus und sociale Fragen (Leipzig
1847), aktaran Kuczynski, age., s. 71.
2 7) M. Tylecote, The Mechanics' Institutes of Lancashire before 1851
(Manchester 1957), VIII.
28) Revue Historique CCXXI'da gemektedir (1959), s. 138.
29) P. Gosden, The Friendly Societies in England 1815-75 (1961), s. 23, 31.
30) W E. Adams, Memoirs of a Social Atom, I, s. 163-5 (Londra, 1903).
12 Din
1) Civilta Cattolica II, 122, L. Dal Pane, il socialismo e le questione sociale
nella prima annata della Civilta Cattolica'dan (Studi Onoredi Gina
Luzzato, Milano, 1950, s; 144).
2) Haxthausen, Studien ueber ... Russland (1847), I, s. 388.
3) Antonoio Machado'minPoesias (Avusturya
s. 152-4) Endlsl centilmen portresi:
"Gran pagano, Se hizo hermano De una santa cofradia" ["Esiz pagan,
Kardetir ona Bir mbarek
4) G. Duveau, Les Instituteurs (1957), s. 3-4.
4a) J. S. Trimingham, Islam in West Africa (Oxford, 1959), s. 30.
5) A. Ramos, Las Culturas negras en el mundo nuevo (Meksika, 1943), s. 277
ve
6) W E Wertheim, Indonesian Society in Transition (1956), s. 204.
7) Census of Great Britain 1851: Religious Worship in England and Wales (Londra,
1854).
8) Mulhall, Dictionary of Statistics: 'Religion'.
9) Mary Merryweather, Experience of Factory Life (nc Londra,
1862), s. 18. 1840'lar sz konusu edilmektedir.
10) T. Rees, History of Protestant Non-mnformity in Wales (1861).
ll) Marx-Engels, Werke (Berlin, 1956), I, s. 378.
12) Briefwechsel zwischen Fr. Gentz und Adam Mller, Gentz'den Mller'e, 7
Ocak 1819.
13) Gentz'den Mller'e, 19 Nisan 1819.
13 Laiklik
1) Archives Parlementaires, 1787-1860 t. VIII, s. 429. Bu, ve Yurtta
Bildirisi'nin 4. ilk
2) 1798 tarihli ve Yurtta Bildirisi, 4. paragraf.
356 DEVRiM AGI
3) E. Ro ll, A History of Economic Thought ( 1948 s. 15 5.
4) Oeuvres de Condorcet (1804 XVIII, s. 412; (Ceque les citoyens ot
le d'attendre leur representants),. R. R. The Age ofDemocratic Revolution,
I, (1959), s. 13-20'de -ikna edici olmadan-liberalizmin burada ileri srlenden
ok daha 'demokratik' iddia etmektedir.
5) C. B. Macpherson, Edmund Burke (Transactions of the Royal
Society of Canada, LIII, II. Blm, 1959, s. 19-26).
6) ]. L. Talmon, Political Messianism (1960), s. 323'ten
7) Rapport sur le mode d'execution du decret du 8 ventse, an II (Oeuvres
Completes, Il, 1908, s. 248).
8) The Book of the New Moral World, IV. s. 54.
9) R. Owen, A New View of Society: or Essays on the Principle of the
of the Human Character.
10) Talmon, age., s. 127'den
ll) K. Marx, Preface to the Critique of Political Economy.
12) Letter to the Chevalierde Rivarol, 1 Haziran 1791.
13) Kendi 'siyasal inan bildirisi' iin Eckermann, Gespraeche mit
Goethe, 4, I, 1824.
14) G. Lukacs, Der junge Hegel. Kant iin s. 409'a, Hegel iin eitli yerlerine,
zellikle II, 5'e
15) Lukacs, age., s. 411-12.
14 Sanatlar
1) S. Laing, Notes of a Traveller on the Social and Political State of France,
Prussia, Switzerland, Italy and other parts of Europe, 1842 (1854 s. 275.
2) Oeuvres Completes, XIV, s. 17.
3) H. E. Hugo, The Portable Romantic Reader (1957), s. 58.
4) Fragmente Vermischten Inhalts. (Novalis, Schriften Oena, 1923), III, s.
45-6.
5) The Philosophy of Fine Art (Londra, 1920), V.l., s. 106 ve
6) E. C. Batho, The Later Wordsworth (1933), s. 227; zamanda s.
46-7, 197-9.
7) Mario Praz, The Romantic Agony (Oxford, 1933).
8) L. Chevalier, Classes Laborieuses et Classes Dangereuses a Paris dans la
premiere moitie du XIX siecle. (Paris, 1958).
9) Ricarda Huch, Die Romantik, I, s. 70.
10) P. Jourda, I!.exotisme dans la litterature franaise depuis Chateaubriand
(1939), s. 79.
ll) V. Hugo, Oeuvres Completes, XV, s. 2.
12) Oeuvres Completes, IX (Paris, 1879)', s. 212.
13) M. Thibert, Lerle social de !'art d'apres !es Saint-Simoniens
(Paris, tarihi belli
NOTLAR 357
14) P. Jourda, age., s. 55-6.
15) M. Capefigue, Histoire des Grandes Operations IV, s. 252-3.
16) James Nasmyth, Engineer, An Autobiography, Samuel
Smes (1897 s. 177.
17) Age, s. 243,246,251.
- 18) E. Halevy, History of the English People in the Nineteenth Century (karton
I, s. 509.
19) D. S. Landes, Viele Banque et Banque Nouvella, Revue d'Histoire Moderne
et Contemporaine, III, (1956), s. 205.
20) uzun alarlada 'Shuttle and Cage', Industrial Folk Ballads,
(lOT 13), Row, Bullies, Row (T7) ve The Blackhall Line, (TS); tm de Topic'den
(Londra)
21) Select Committee on Drunkenness (Pari. Papers VIII, 1834) Q 571. 1852'de
Manchester'daki 21 pub ve 21 birahanede mzik (303.000
bir kasahada 481 pub ve 1298 birahane bulunuyordu). John T. Baylee;
Statistics and Facts in reference to the Lord' s Day (Lodra, 1852, s. 20).
15 Bilim
1) S. Salomon, Commune, 1939, s. 964'ten
2) G. C. C. Gillispie, Genesis and Geology (195 1), s. 116.
3) Encyclopedie de la Pleiade iinde, Histoire de la Science ( 19 5 7), s. 1465 'den

4) Essai sur l' education intellectuelle avec le projet d' une Science nouvelle (Lozan,
1787).
5) Guerlac, Sience and National Strength, E. M. Earle'n
yayma Modem France iinde, 1953, s.286.
6) S. Mason, A History of the Sciences (1953 ), s. 286'dan
16 Sonu: 1848'e
1) Haxtthausen, Studien ueber ... Russland (1847), I, s. 156-7.
2) Hansard, 16 184 2; Robinson ve Gallagher'in Africa and the Victorians
(1961, s. 2)
3) R. B. Morris, Encyclopedia of American History (1953), s. 515, 516.
4) P. Lyashckenko, History of Russian Economy, s. 273-4.
5) Lyashchenko, age., s. 370.
6) J. Stamp, BritishlncomesandProperty (1920), s. 515,431.
7) M. L. Hansen, TheAtlantic Migratian 1607-1860, (Harvard 1945), s. 252.
8) N. McCord, TheAnti-ComLawLeague 1838-46 (Londra 1958), V. Blm.
9) T. Kolokotrones. aktaran, L. S. Stavrianos, Antecedents to Balkan
Revolutions, of Modem History, XXIX, 1957, s. 344.
Kaynaka
Gerek konu gerekse konuyla ilgili ylesine genitir ki, bir
kaynaka, ne kadar seici da sayfalan bulabilir. Okurun
ilgisini ekebilecek her konudan sz etmek Pek ok konuda daha
ileri okumalara edecek Amerikan Tarih
(Dnem dnem gzden geirilen A Guide to Histarical Uterature).
Oxford'daki hocalar da, iin U kitaplan A
select list of works on Europe and Europe overseas 1715-1815,
]. S. Bromley ve A. Goodwin (Oxford, 1956) ve A select list of books on European
history 1815-1914, Alan Bullock ve A. ]. P. Taylor (1957).
Birincisi daha iyidir. '*' iaretiyle belirtilmi kitaplarda da
kaynakalar nerilmektedir.
Bu dnemi ya da bir blmn kapsayan ok genel dizisi
Birer tarih aheseri olan George Lefebvre'nin iki ciltlik
da ierdiklerinden, aralannda en nemlisi Peuples et (Lefebvre,
*La Revolution Franaise (I. Cilt, 1789-93, mevcuttur [1962]) ve
Napoleon [1953]). F. Ponteil'in *f.eveil des nationalites 1815-48'i (1960), bugn
de bavurulmaya bir kaynak olan G. Weill'in daha
eski tarihli yerini nitelikteki Amerikan tarih dizileri
The Rise of Modem Europe, daha sylemsel ve daha Bu
KAYNAKA 359
dizinin mevcut kitaplan Crane Brinton, * A decade of revolution 1789-
99 (1934); G. Bruun, *Europe and the (1938) ve E B. Artz,
*Reaction and Revolution 1814-32 (1934). bu diziler
en iin ve dnem dnem
gncelletirilen Clio'dur (Burada zellikle gncel tarihsel zetleyen
b1mlere dikkat ediniz). Bu dizide yer alan ilgili kitaplar E. Preclin
ve V L. Tapie, *Le xviiie siecle (iki cilt); L. Villat, La revolution et l'Empire (iki
cilt); J. Droz, L. Genet ve]. Vidalenc, *fepoque contemporaine, I. Cilt, 1815-71.
Eski de olsa ]. Kulischer'in Allgemeine (IL Cilt)
(1954'de yeniden eseri, ekonomik tarihin olgusal bir zetini sunmak
hala iyidir, fakat bu konuda Amerikan fakltelerinin hemen hemen
ok ders W. Bowden, M.
Karpovitch ve A. P. Usher, Economic history of Europesince 1750 (1937). J.
Schumpeter'in Business Cycles I'i (1939), daha
ge ni tir. Tarih dizilerinden olarak genel Unlar nerilebilir:
M. H. Dobb'un Studies in the development of (1946) ile K. Polanyi'nin
The great (1945'de Origins our Time
Werner daha eski tarihli Derrrwderne
III: Das im des (1928). Nfus
M. Histpire de la population mondiale de 1700 d 1948'ine (1949), fakat
zellikle C. The economic history of world (1962)
ve son derece mkemmel giri Teknoloji konusunda, Singer,
Holmyard, Hall ve A history of technology, IV the Industrial Revolution
1750-1850'si (1958), grememekle birlikte bir W. H.
Armytage'in A social history of lighting'i (1958), hem hem de
dndrcdr. zamanda bilim tarihiyle ilgili kirapiara da Tanm
iin, eskimi olmakla birlikte koruyan H. See'nin *Esquisse d'une
histoire du nigime agraire en Europe au 18e et 19e (1954) yerine henz daha
bir eser konmu konusundaki
imdiye dek iyi bir sentezi Para konusunda, Marc Bloch'un ok
bir kitap olan Esquisse d'une histoire rrwnetaire de l'Europe'si (1954), K.
Mackenzie'nin The banking systems of Great Britain, France, Germany and the
USA' si ( 1945) kadar Genel bir sentez son zamanlarda
en biri olan R. E. Cameron'un France and the
economic development of Europe 1800-1914'nden (1961), hala esiz bir eser olan
L. H. Jenks'in The migratian of British capital to 1875'iyle (1927) birlikte, kredi ve
sorunlanna bir giri olarak
tarihinin ilgisini fazla ekmeyen, ekonomik byme konusunda
son zamanlarda endstri devrimini genel olarak
iyi bir kitap yok. En iyi ve zet, Studi Storici II, 3-4
(Roma, 1961) zel ve daha uzmanca bir olan First international
conference of economic history, Stockholm 1960'da (Paris-Lahey)
P. Mantoux'un The industrial revolution of the century'si (1906), eski
360 DEVRiM AGI
Britanya konusunda temel eser olma srdrmektedir. 1800'den
sonraki dnem iin bundan daha iyi bir kitap yoktur. W O. Henderson'un
*Britain and industrial Europe 1750-1870'inde (1954), etkisi
ve J. Purs'un *'The industrial revolution in the Czech lands'inde
(Historica II, Prague, 1960) yedi lke yeterli bir kaynaka
W O. Henderson'un *The industrial revolution on the continent:
France, Russia 1800-1914' ( 1961), universite iin
Daha genel Karl Capital'inin I. cildi,
neredeyse bir olma srdrmektedir. S.
Giedion'un Mechanisation takes (1948), kitlesel tketim konusunda
son derece ve dndrc
A. Goodwin'in The European nobility in the 18th century'si
( 1953), aristokrasileri konu alan bir Burjuvazi konusunda
buna benzer bir yoktur. Bereket versin, bu konudaki en iyi kaynaklar
byk zellikle eserleri elimizin
konusunda J. Kuczynski'nin Geschichte der Lage der Arbeiter unter dem
Kapitalismus'u (Berlin), 38 cilt tutan ansiklopedik bir olacaknr. E Engels'in
Condition of the WOrking Class in England in 1844', en olma
srdrmektedir. Kentli alt-proletarya konusunda L. Chevalier'in Classes
laborieuses et classes dangereuses a Paris dans le premiere moitie du 19e siecle' si ( 19 58),
ekonomik ve parlak bir bileirni E. Sereni'nin Il
capitalismo nelle campagne'si (1946), geri ile ve daha sonraki bir dnemle
olsa da, kyllk konusundaki incelernelere en giri
yazann Storia del paesaggio agrario italiano 'su ( 1961), retici etkinliklerinin
peyzajda bunun sanattaki yola
zrnlernektedir. R. N. The history and social influence of the potata'su
(1949), tek bir besin trnn tarihsel nemini
bir fakat, J. Drumrnond ile A. The Englishman's
food'u (1939) nc bir olmakla birlikte, son zamanlarda
maddi tarihi bildiklerimiz hala ok ].
Chalrnin'in ro[ficier francais 1815-1871 'i ( 1957), Georges Duveau'nun lJnstituteur'u
(1957) ve Asher Tropp'un The school (1957), meslekler nadir
rastlanan kitaplar John
anlatan Annals of the Parish'i), kapitalizmin yol toplum
imdiye kadarki en iyi rehberleri srdryorlar.
En nitelikteki bilim tarihi D. *Science in history'sidir
(1954); S. E *A history of the (1953), felsefesi konusunda
iyi bir eserdir. Bavuru olarak M. Histoire
de la science'a (Encyclopedie de la Pleiade, 1957) D. Science
and industry in the 19th century' sinde ( 19 53), bilimle sanayinin etkileirnine ikin
rnekler zrnlenrnektedir; R. Taton'un (S. Lilley'in
Essays in the social history of science'de [Kopenhagen, 1953] yer alan) The French
Revolution and the progress of science ok rnonografi
KAYNAKA 361
belki de en kolay C. C. Gillispte'nin Genesis and geology'si
(1951), bir kitap bilimle din glkleri
konusunda, G. Duveau'nun daha nce sz edilen
Brian Simon'un Studies in the history of education 1780-1870'i ( 1960),
bu alanda iyi kapatmaya
konusunda G. Weill'in (1934)
ok fazla bir konu ekonomik dnceler
ok tarih E. Roll'un, eitli olan A history of
economic thought'u iyi bir giri B. Bury'nin The idea of progress'i ( 1920),
hala bir eserdir. E. Halevy'nin The growth of philosophic radicalism'i ( 1938),
eski olmakla birlikte bir L. Marcuse'un Reason and revolution:
Hegeland the riseof socialtheory'si (1941), mkemmel bir eserdir; G. D. H. Cole'un
A history of socialist thought I, 1789-1850'si ise bir
Frank Manuel'in The new world of Henri Saint-Simon'u (1956), bu
zor olmakla birlikte nemli sima en son Auguste
Comu'nun Karl Marx und Friedrich Engels, Leben u. Werk I, 1818-44' (Berlin,
1954, gelecek), konusunda son sz olacak gibi grnmektedir. Hans
Kohn'un The idea of nationalism 'i ise bir
Din genel bir betimleme yoktur, fakat K. S. Latourette'nin Christianity
ina revolutionary age, I-:-III' (1959-61), btn W. Cantwell
Smith'in Islam in modem history'si (1957) ile H. R. Niebuhr'un The social sources of
denominationalism'i (1929), bu dnemde olan iki din bir giri
olabilir. V. Lantemari'nin *Movimenti religiosi di e di (1960),
'smrgelerdeki dinsel sapmalar' konusunu ele S. Dubnow'un
Weltgeschichte des juedischen Volkes'i (VIII ve IX, 1929), Yahudileri ele
Sanat tarihine en iyi giri N. L. B. Pevsner'in Outline of European
(resimli 1960), E. H. Gombrich'in The story of (1950) ve
P. H. Lang'in Music in westem (1942). Arnold Hauser'in The
social history of (II, 1951), zamanda bu olsa da, ne
ki dnya byle bir kitap yoktur. Her ikisi de Penguin Sanat
Tarihi'nden E Novotny'nin *Painting and sculpture in Europe 1780-1870'i
( 1960) ile H. R. Hitchcock'un * Architecture in the 19th and 20th centuries'inde
(1958) resimler ve kaynakalar yer Esas olarak grsel sanatlar
daha uzmanca E D. Klingender'in
*Art and the industrial (1947) ve Goya and the democratic
(1948), K. The (1944), P. Francastel'in Le style
(1944) ile E 'Reflections on Classicism and Romanticism' (Burlingwn
Magazine 1935, 1936, 1940, 1941) parlak fakat kaprisli
Mzik konusunda A. Music in the romantic (1947) ve Schubert'i
okunabilir; G. Goethe und seine (1955),
The histarical ve Studies in European realism'indeki (1962) Balzac ile Stendhal
ile ilgili blmler; yine ]. Bronowski'nin mkemmel William Blake-a
man without a mask da ( 1954 okunabilir. Birka genel izlek konusunda R.
362 DEVRiM AGI
Wellek'in A history of modem criticism 1750-1950'sine (1955), R.
*Le legende du bon sauvage'ine H. T. The cult of antiquity and
the French revolutionaries'ine P. La sensibilite revolutionnaire
1791-4'ne 936), P. f.exotisme dans le litterature franaise' sine 938)
ve E Le romantisme bavurulabilir.
Bu dnemde meydana gelen olaylann tarihi konusunda, ancak bir ka konu
kaynaklardan sz etmek mmkndr. 789'la ilgili devrimler ve
devrimci hareketler konusunda devasa bir kaynaka ancak
48 dnem iin ey sylenemez. G. Lefebvre'nin yukanda sz edilen
iki The coming of the 789 devrimi iin
standart eserlerdir; A. Soboul'un Precis d'histoire de la Revolution Franais'i
bir bavuru A. Goodwin'in *The French ise
konunun bir zetidir. Bu konudaki literatr zedenemeyecek kadar genitir.
Bromley ile Goodwin, bu konuda iyi birer rehberdir. Onlann kitaplannda sz
edilen Unlann da eklenmesi gerekir: A. Soboul'un ansiklopedik bir
olan Les sansculottes en G. Rude'nin The crowd in the
veJ. Godechot'unLa C. L. R. James'in
The black ]ocabins'inde (1938) Haiti devrimi
ayaklanmalar iin C. Francovich'in Idee sociali e organizzazione operaia nella prima
meta dell' 800' nemli bir lkeyle ilgili, giri olarak iyi ve
bir E. *Filippo Michele Buonarroti'si bizi gizli
topluluklann gtrmektedir. A. Mazour'un The first Russian
7), Desembristleri ele R. ELeslie'nin Polish politics and the revolution
of November 1830'u gerekte ok daha
bir Emek hareketleri zerine genel bir inceleme yoktur; E.
Histoire du mouvement ouvrier I' i ( ve
ele Yine A. B. Spitzer, The revolutionary theories of Auguste
Blanqui (1957); D. O. Evans, Le socialisme romantique (1948) ve O. Festy, Le
mouvement ouvrier au debut de la monarchie de]uillet
kaynaklan E Fejt'nn The opening of
an era, 1848' de 948) eitli lkeler pek mkemmel denemeler
Droz'un Les revolutions ailemandes de 1848'i ne kadar
vlse ve E. Labrousse'nin Aspects de la crise ... 1846-51
(1956), Fransa ekonomik incelemelerden oluan bir
derlemedir. A. Briggs'in Chartist studies'i konusundaki
en gncel E. Labrousse da, 'Comment naissent les revolutions?'da
(Actes du centenaire de 1848, Paris, ele dnem bu
soruya aramaya
ilikilerde, A. Sorel'in I.:,Europe et la Revolution Francaise I'i
hala iyi bir temel vermektedir; J. Godechot'un La Grande (iki cilt,
devrimin *Histoire des Relations
Internationales'in IV. ve V. cilderi kadar A. Fugier, P.
Renouvin her ikisinin de tarihi ve zekice
KAYNAKA 363
rehberlerdir. Sava sreci zerine B. H. Liddell The glwst of Napoleon'u
( 1933), toprak stratejisine iyi bir giri srdrmektedir; E. Tarle'nin
Napoleon's invasion ofRussia in 1812'si (1942), zgl bir askeri harekat
iyi bir G. Lefebvre'nin *Napoleon'u da,
imdiye kadar en zl M. Lewis'in A social history
of the navy 1789-1815'i (1960) ise bu konuda en E. F.
Heckscher'in The Continental System'i (1922), ekonomik ynler E
Crouzet'in devasa Le blocus continental et l'economie britannique'siyle
(1958) E Redlich'in De praeda militari: lootingand booty 1500-
1815'i (1955), meselenin girdisini ilgi ekici bir biimde
]. N. L. *A history of geographical exploration and discovery'si (1937) ve
Rusa verici bir olan Atlas geograficheskikh otkrytii i
issledovanii'si (1959), fethinin K.
Asia and Western ( 1954), konuya bir
bir G. Seelle'nin Le traite negriere aux Indes de Castille'si, (iki
cilt, 1906) ve Gaston Martin'in Histoire de l'Esclavage dans les colonies franaises'i
(1948), kle ticareti konusunda temel eserler olmaya devam etmektedir. E. O. v.
Geschichte des Zuckers'i (1929), N. Deerr'in The History of
( 1949, iki cilt) ile tarnamlanabilir. Eric Capitalism and slavery' si (1944),
bazen ematik genel bir yorumdur. ticarede ve sava
gemileriyle tipik biimde resmi' olarak smrgeletirilmesi konusunda M.
Greenberg'in British trade and the opening of ( 1949) ile H. S. Fems'in
Britain and Argentina in the 19th century'si (1960) vaka incelemelerine dayanan
smrs iki byk blge
W. E Indonesiansociety in (Lahey-Bandung, 1959), parlak
bir giri (yine Endonezya ile J. S.
Colonial policy and practice'i, [1956]). Hindistan konusunda, geni
olmakla birlikte hayal yaratan kitaplar Unlar seilebilir:
E. Thompson ve G. T. Garratt, Rise and fulfilment of British rnle in India (1934);
Eric Stokes, The English utilitarians and India (1959) -bu, son derece
bir ve A. R, Desai, The social background of Indian nationalism
(Bombay, 1948). Mehmet Ali dnemindeki yeterli bir
yoktur, fakat H. Dodwell'in The FounderofModem (1931)
lkeler veya blgeler sadece birka tarih
vermekten elimizden gelmiyor. iin E. Halevy'in History of the
English people in the 19th century'si, zellikle I. ciltteki 1815 ingilteresi ile ilgili
byk alan temel bir eser bugn de srdrmekle
birlikte, A. Briggs'in The age of improvement 1780-1867'si (1959) ile
Fransa iin bir toplumsal tarih olan P. La
formatian de la societe francaise macierne'si (1946, II), onsekizinci
bilgi vermektedir; Gordon France in modem (1962),
gnden beri iyi bir giri olma koruyor. F. Ponteil'in La
monarchie parlementaire 1815-48'i (1949) ve E France under the Bourbon
364 AGI
restoration'u (193 1) nerilebilir. Rusya iin M. Florinsky'nin (1953, II),
1800'den sonraki dnemi eksiksiz olarak M. N. Pokrovsky'nin
Brief history of (I, 1933) ile P. Lyashchenko'nun History of the Russian
national economy'si de (1947) R. The growth
of modem Germany'si (1946), ve iyi bir kitapnr; zamanda K. S. Pinson'un
Modem Germany'si (1954) giri bir T. S. Hamerow'un
Restoration, revolution, reaction: economics and politics in Germany 1815-71 'i
(1958),]. Droz'un yukanda szn ve Gordon Craig'in The
politics of the Prussian army'sinin (1955) olabilir. zerine
G. Candeloro'nun Storia deli' Italia modema II, ( 1958), bugne kadarki
en iyi zerine P. Histoire d'Espagne'si (1949), enfes bir
zettir; J. Vicens Vives'in Historia social de Espana y America
Latina' (IV /2, 195 9), meziyetlerinin iyi resimlendirilmi bir kitap
Yine E. Wangermann, From ]oseph II to the ]acobin Trials (1959).
Balkanlar konusunda, L. S. Stavrianos'un The Balkans since 1453' (1953) ve
B. Lewis'in The emergence of modem Turkey 'i (1961); Kuzey lkeleri
B. ]. Hovde'nin The Scandinavian countries 1720-1865'i (1943, iki
cilt) konusunda E. Strauss'un Irish nationalism and
British democracy'si (1951) ile The great famine, studies in recent Irish history'si
(1957) okunabilir. Alak lkeler iin H. Pirenne'nin Histoire de Belgique'si (1926,
1932, v-vi); R. Demoulin'inLarevolutionde 1830'u (1950) ve H. R. C.
Free Trade and Protection in the Netherlands 1816-30'u ( 1955)
Birka son sz de genel bavuru kitaplan edelim. W Langer'in
Encyclopedia of World History'si (1948) ya da Ploetz'in Hauptdaten der
Weltgeschichte' si ( 19 5 7), belli tarihleri vermektedir; Alfred Ma yer'in Annals
of European civilisation 150 1-1900' (1949), zellikle kltr, bilim gibi
ele M. Dictionary ofStatistics'i (1892) dnemin istatistikleri
en iyi zettir. Tarihsel ansiklopediler 12 ciltlik yeni Sovietskaya
Istoricheskaya Entsiklopediya, dnya tarihini Encyclopedie de la
Pleiade'de, Evrensel Tarih (3), tarihi (2) -son derece bir- Tarihsel
ve Bilim Tarihi ile ilgili cilder yer fakat konular harf
gre olarak dzenlenmitir. Cassell's Encyclopedia of
Literature (iki cilt), bir eserdir; E. Blom'un Grove's
Dictionary of Music and Musicians (9 cilt), az yer vermi olmakla
birlikte standart bir eserdir. Encyclopedia of World Art (l-V cilder
15 cilt olacak), Encyclopedia of the Social Sciences (1931),
eskimi olmakla birlikte, bugn de bir eser olmaya devam etmektedir.
kadar atlaslara bakmak olabilir: Atlas
Istorii SSSR (1950); J. D. Fage, An atlas of African history (1958); H. W Hazard
ve H. L. Cooke, Atlas oflslamic History (1943); J. T.
Atlas of American History (1957) ve genel bir atlas olan J. Engel ve
Grosser Historischer Weltatlas (1957) ile Rand McNally'nin Atlas of
World History'si (1957).
Dizin
Abdlkadir 176,245.
Abel, Henrik 302, 304.
Adalet 14 2, Komrust

Afganistan, 121, 245.
10, 12, 16, 22, 27, 35, 43,
44, 60, 121, 124, 160, 175, 197, 243,
263-264,307,355,359.
Afyon 326.
Akdeniz 19, 89, 118, 124, 129, 149,288,360,
365.
241.
Albert, Prens Consort 34 7.
Alak lkeler 27, 99, 169, 202, 364,
Belika ve Hollanda
Alexander, !., Rus 15, 114, 254, 277,
304, 356.
Ali Muhammed reformcu 245.
Ali Paa, Janina 156, 160.
des Gourmands 202.
Alsace 207, 3 51.
Amerika Birleik Devletleri 90, 297.
Amerikan Bildirgesi 255.
Amerikan 68,
Amerikan Devrimi
Amerikan Metodist 243.
Amerikan Misyonerler Komisyonu
Kurulu 243. .
Amerikan 105.
Amerikan 243.
Andersen, Hans V., yazar, 275.
Anglikan 39, 252, 253.
Publique 303.
de Chimie et de Physique 303.
Engels 318.
Appalachians 248.
Apulia 17, 17 4, 188, 388,

Arabistan, Araplar 155, 245, 288,
Bedeviler
Aragon 174.
Argand 321.
Aristoteles 31 O.
Arjantin 124, 158, 196, 260, 326.
Arkwright, R., bulUU 36.
Arnavutlar 155-156.
366 DEVRiM AGI
Amim, L. A. von, yazar 283, 288.
Ars, Cure d', rahip 246.
Aspem-Essling (1809) 99.
Assignatlar 79, 107.
Asya, 16, 44, 113, 118, 122-123,
159,175,186,244,363.
Atiantik 27-28, 153, 298.
Auber, O. E E., besred 277.
Austen, Jane, roman 77, 106, 276, 283,
294.
Austerlitz 99.
Avignon 101.
Avrupa, eitli yerlerde;
Avrupa, Kuzey Avrupa, Gney Avrupa,

Avustralya 186, 196.
Avusturya 19-20, 22, 30, 32-33, 35, 83, 92-
93,97,99,101-102,106,108, 113-117,
ll9-l20, 132-133, 1'39, 143-144, 153,
155,158,164,167,174,190,193,196,
214,218,255,270,278-279,292,294,
326, 359.
Avusturya Belika
Avusturya Avusturya;
Bohemya,
Galiya, Macaristan,
Ay 30, 90,206,301,303,310,346.
29-32,47,92-93, 147,210,234,
238,245,254-254,263-264,269,270,
271,2S4,287,293,295,296,301,321.
Babbage, Charles, bilim 205, 300.
Babeuf Gracchus, komnist; Babeufular 20,
67, 127, 130, 137, 142, 366.
Bach, J. S., besred 282.
Bacon, Francis, filozof 239.
97, 158.
Bahia, 18, 244, Brezilya
Baines, Edward, 50, 204,
346-347.
Bakunincilik 175.
73-74, 77, 78, 80-84, 201,
219.
Balkanlar 19, 23, 26, 92, 99, 113, llS, 129,
155-156, 158, 275, 364.
23, 28, 104, 114, 167,312.
Balzac, H de, yazar 36, 64, 201-203, 210,
274-277,280,360,362.
Banda Oriental, 124, Uruguay
Baptist Misyoner 243.
Baptistler 243, 246.
Baringler, banker 108-109.
Barlow, Joel 91.
Baskerville, J., 30.
Basrille 18, 37, 63, 71-72, 260,273, 286.
Bataviall Cumhuriyeti, 94,
Hollanda
15,21-25,34,98,101,113,125-
126, 136, 138-139, 166, 189, 197,
199,215,268,270,273,296,302,325,
330.
Hint Adalan 65, 89, 113, 126, 325-326.
Baudelaire, C., (1821---07), air 292.
Baudrillart, Henri, akademisyen 218.
Bavyera 97, 174, 330.
Beauvilliers, A., ef 353.
Bedevi 155.
Beethoven, L. von, besred 90-91, 274-277,
280.
Bel-Ami, Manpassant 202.
Belika 27, 33, 36, 42, 54, 62, 64, 79, 83, 85,
91,93-94,102-103,106,113-114,117,
124-125, 127, l3l-132, 138, 142, 145,
150, 152, 171, 185, 187, 189-191, 193-
194,211,277,301,306,311,324,329-
331, 350, Alak lkeler
Belleville 233.
Bellini, V., besred 275-276.
Benbow, William, bror yazan 229.
Bengal 35, 64, 176-178,308.
Beritham, Jeremy, refonncu ll, 91, 129, 179,
207, 210-211,240, 254,256, 259, 262,
301.
Beranger, P. J. de, air (1780-1857) 139.
Berg Byk 94. .
Berlin 98, 145, 187, 192,202,243, 282,295,
301-302, 353-356, 360-361.
Berlioz, H., besred 275, 283.
Bemard, Claude, fizyolog 124, 318.
Berthollet, C.-L., 194.
Besarabya 115.
Bible in George Borrow 132.
Biedermayer 192, 294.
Bilim Salonlan 233.
Birinci Konsl, 86, Napoleon
Birkbeck Koleji, 301, Londra
Makine Enstits
Birleik Eyaletler, 31, 93,
Hollanda
Birleik 47, 186, 246.
Birmingham 29, 41, 90, 139, 241,301,303,
310.
Blake, William, 90, 264, 278, 284-285,
317,362.
Blanqui, Auguste, devrimci 137-138, 141
142, 347, 350,362.
Boehme, Jacob, mistik 238.
Boeme, Ludwig, gazeteci 123, 349.
23, 101, 159, 170, 191, 307, 351,
ekoslovakya, ekler
Bolivar, Simon, 124, 158, 179.
Bolivya 124.
Bologna, 171,
Bolton 51, 56, 226-227,347.
Bolyai, Janos, 302, 305.
Bombay 159, 177, 363.
Bonald, L. de, politika 104, 268.
Bonapane, Napoleon
Bonaparte, Joseph, 17,84-85,
87.
Bopp, Franz, 308-309.-
Bordeaux 28.
Borinage 222.
Borrow, George, yazar 13 2.
Bosna, 155.
Bostan, Mass., 18, 294.
Boulogne-s.ur-Mer 124.
Bo u! ton, Matthew, sanayici 30, 321.
Bourbon, Bourbonculuk 83, 97, 114, 124,
131,140,150,
Bouvard, A., astronom 299.
Brabant, Belika
Brahman 287.
Samaj, Ray, Ram Mohan
Brentano, C., yazar 288.
Breslau
Brest 201.
Bretanya 95, 174.
Brezilya 22, 244, 260, 322,
324, 325-326.
Bright, John, 225, 328:
Brillat-Savarin, A., gurme 202.
Brindley, J., mhendis 36.
Brissot, J. P., 79.
Bristol 28, 4 3.
British Museum 282.
Bronteler, yazarlar 276.
Browning, Robert, 275, 283.
Brksel 20.
Brunel, Isambard Kingdom, mhendis 205,
300.

niversitesi
DiZiN 367
Buechner, Georg, 275.
Bueckler, Johannes, Schinderhannes
Buenos Aires ss, 260.
Buffon, Comte de, hayvanbilimci 310.
Bulgaristan 7.
John 297.
Buonarroti, Filippo, devrimci 130, 135, 137
307, 362.
Burke, Edmund 260, 267-268, 286, 356.
Burma 15, 121, 363.
Bumey, Fanny, roman 283.
Bums, Robert, 90-91.
Btn lkelerin iin Demokratik Birlik
144.
Byk Blnme (1843) 246.
Byk Frederick, IV, Prusya 98.
Byk Katerina, Rus atiesi ll, 24, 302.
Byk Sergi, 1851 205-206.
Byron, Lord, 156,278,281,288-290,296.
Cabanis, Pierre, filozof O.
Cabet, E., komnist 137, 265.
Cadiz 103.
Cadizli Cortes 169.
Calabria, 174,
Calvin, John, Kalvincilik 297.
Cambridge 39, 291, 301,311, 346.
Campe, D. H., yazar 91, 289.
Canning, George, 113, 117.
Goya 278.
Caravaggio, M. da, ressam 282.
Carbonari, Carbonariler 135, 138,
157.
Careme, M. A., 202.
Carey, W., 262.
Carinthia,
Cariyle T., yazar 36, 275, 285-286,291, 307.
Camot, Lazare, Jakoben 40, 300,304.
Camot, N. L. Sadi, matematiki ve fiziki

Castlereagh, 112, 117, 349.
Cauchy, A. L., matematiki 304, 315.
Cavendish, Henry, bilim 301.
Cawnpore, 179, Hindistan
167.
Cenevre 64, 104.
Cezayir 167, 195,
245,326.
Champollion, ]. E, bilgirrl 308.
Charles IV, of the Family of King, Go ya
275.
368 DEVRiM AGI
Charles X, Fransa 201.
Chartizm, Chartistler 137, 139, 142, 154,
227, 241-242, 244-246.
Chateaubriand, E R. de, yazar 280, 286, 289,
356.
Cheshire 200, 227, 354.
Chicago 190.
Childe Harold, Byron 278.
Chopin, E, besteci 275-276, 290-291, 294.
Choral Beethoven 275.
Cisalpine Cumhuriyeti, 94,

Clapham Mezhebi 192, 294.
Clarkson, T., klelik ajitatr 91.
Claudius, Mathias, air 280.
Cloots, Anarcharis, devrimci 91.
Cobbett, William, gazeteci 108, 129, 235,
267.
Cobden, Richard, 184, 197-198,
205, 235, 352.
Cochrane, Lord, denizci 124.
Cockerill, sanayici 42, 191.
Cole, Sir Henry, idareci 205, 350, 355, 361.
Coleridge, S. T., air 90, 206, 275, 280, 285-
286, 289.
Cologne 102.
de l' Academie des 368.
Comte, A., toplumbilimci 239,307, 310.
Condorcet, Marquis de, filozof 239, 260, 356.
Connacht, 181,
Constable, A., 296.
Constable, John, 276.
Cook, James, denizci 15, 364.
Cooper, J. Fenimore, roman yazan 275, 289.
Corday, Charlotte, devrimci 79.
Comwall 53.
Cte d'Or 106.
Courbet, Oustave, 276.
Couthon, 0., Jakoben 83.
Krakov 115, 141.
Cragg, John, sanayici 295.
Crelle's Journal 302.
Cuvier, G. L. C., bilim 308, 31 , 311,
313.
a Ira, 240.
ekoslovakya, ekler 22, 24, zamanda
Bohemya
in, in 10, 12, 16-27, 34,
45, 54, 64,121, 186,237,244-245,287,
293,326.
itleme Yasalan 40, 167.
d'Alembert, J. L. R., ansiklopedist 29.
d'Eichtal, 0., Saint-Simoncu 216.
d'Holbach, P. H., filozof 269.
da Oama, Vasco 35.
Daguerre, L.-J.-M., buluU 194.
Dalmaya 102, 115, 152, 169, zamanda

Dalton, John, bilim 301, 303-304.
Danimarka 22, 32, 114, 126, 145, 150, 165,
168,186,250,275,340.
Dansette, sanayiciler 207, 353.
Danton, 0.-J., 78, 81-82.
Darwin, Charles, bilim 242,312,316.
Darwin, Erasmus, bilim 30, 310.
Daumier, Honore, 276, 278, 290-291.
David, J.-L., 275-276.
Schumann 2 7 5.
Davout, L.-N., asker 98.
Davy, Sir Humphrey, bilim 301.
Delacroix, E-E, 275, 276, 281, 288,
290.
Democracy in America, Alexis de Toqueville
125.
Des Amis ve Brentano
288.
129, 277, 362.
Desmoulins, Camille, devrimci 93.
171.
318.
Devonshire, Dk 56.
Devrim, Amerikan (1776) 10, 33, 64-65,68,
71, 233.
Devrim, Belika 277.
Devrim, (1688) 10, 240
Devrim, 123-124.
Devrimler (1830) 114, 150, 264, 328.
Devrimler (1848) 32,113,122,137,145,148,
150,153,159,224,323,330,349.
Dickens, Charles, roman 206, 212,
274-277,282,353.
Diderot, D., yazar 29.
Disasters ofWar, Ooya 278.
Disraeli, Benjamin, 215.
Djogjakarta Prensi, Java 244.
Dobrovsky, J., dilbilimci 288.
Avrupa 20, i6, 28, 105,140-141, 145,
153,158,197,207,210,246. .
Hindistan 44, 178-179.
Hint Adalan 22, 27, 44.
KiJiesi 174.
Sorunu 113, llS-119.
Doherty, John, 234.
Dokuzuncu Thermidor, Thermidorcular 83.
Dollfus, sanayici 207.
Dori Carlos 132, 174.
Don]uan,Moliere 239, 280.
Donizetti, G., besteci 275-276.
Dostoyevski, F. N., yazar 274, 276-277.
Doukhoborlar 246.
Dresden 106.
Droste-Huelshoff, Annetre von, yazar 283.
Dubarry, Madam, merresi 64.
Dublin 47, 321.
Ducpetiaux, E., istatistiki 36.
Dumas, Alexander, yazar 275.
Dumouriez, L.-F., general 77.
Dundee 18.
227, 234, 297.
Dupont de Nemours, P. S., 39.
Durham 54.
Durham, Kontluk 235.
J. P., yazar 299, 356.
Ecole des Chartes 307.
Ecole Normale Superieure 301.
Ecole Polytechnique, Paris 39, 128,301, 315,
317,350.
Edinburgh 295, 310.
Edwards, W., 313.
Efendi ve Kle 60.
Eichendorff, J. von, air 2 7 5.
Eksiksiz Oy Birlik 139.
Ekvator 124, 158.
Elbe, Nehir 22.
191.
Elssler, Fanny, 208.
Emile, J J. Rousseau 273.
174,
296.
Encyclopedie, la grande 357, 360.
Encylopaedia of Domestic and Agricultural
Krniz, 165.
Endonezya 244, 326, 363.
Endls, 24, 26, 104,323, 355, aynca

Engel, Frederick 207, 267.
Engels, Frederick, 36, 142-143,
145,191,200,254,262,263,267,269,
312, 318, 326, 350, 353, 355, 360-361.
Enternasyonal 127, 134-135, 144-145.
DiZiN 369
Epir 156.
Epoques de la Buffon 310.
Schubert 281.
Ermenistan, 155, aynca Rusya
Eroica 90, Beethoven _
Eski 214, 246.
Essay James Mill 204.
Essay on Population, T. L. Malthus 259, 306.
Essex 248.
Esterhazy 24.
Estonya 153, 312.
Etnoloji 312.
Onegin, Pukin 275.
Euklides 305.
Euler, L., matematiki 302.
Eure blgesi, 169.
Euston 296.
Evans, Oliver, buluU 189, 362.
Eylau Sava! 99.
127, Babeuf
Falanks 265, 328.
Falck 190.
Faraday, Michael, bilim 301, 303.
Masonik 131, 238, 277.
Fart, William, istatistiki 223, 324.
Fas 160.
Faubourg-Saint-Antoine 233.
Faucher, Leon, yazar 207, 353.
Faust, Goethe 275, 280, 283.
257, 260, zamanda
Bentham
Fenianlar, 14 7, Cum-
huriyeti Kardelik rgt
Ferdinand VII, 136, 283.
Feuerbach, Engels 318.
Feuerbach, L. A., filozof 249.
Fichte, J. G., filozof 90, 271.
Figaro 202.
Filipinler 3 26.
Finlandiya 115, 186, 275, 288.
First Lecture on 227.
Fizyokradar 21, 39, 163, 271.
Flanders, Flaman, Belika 225, 330,
331.
Flaubert, G., yazar 292.
Fleurus Sava 83.
Floransa 195.
Fourier, Charles, sosyalist, Fourierciler 13 7,
262, 264-265, 284, 328.
Fragonard, J. H., ressam 277, 280, 282.
370 DEVRiM AGI
Francis, John, yazar 8, 57, 347.
Frankfurt 109.
Frankfurt Parlamentosu 21 O, 315.
Ftanklin, Benjamin, devlet 29.
Freiligrath, F., air 291.
Opera, Weer 286.
Friedland Sava! 99.
Friedrich, C. D., 251, 271, 275,308,
361.
Tegner 288.
Fromentin, E., ressam ve yazar 288.
Frost, John, Chartist nder 235-236.
Fuessli (Fuseli),]. H., ressam 91.
Gai, L., 15 l.
Gainsborough, T., 282.
Galiya 140, 152, 174, 215,323,331.
Galileo, G., bilim 295.
Galler 86, 90, 121, 164, 209, 223, 246, 249.
Galois, Evariste, matematiki 304, 315.
Galvani, A., bilim 303.
Galway, 182, aynca
264,313.
Gandi, M. K., 154
Garibaldi, G., devrimci 74, 145, 149, 175.
Gaskell, Bayan E. C., roman 283.
Gaskell, P., yazar 223.
Gauss, K. F., matematiki 304.
Gautier, Theophile, 275, 286-287, 292.
Geijer, E. G., tarihi 307.
Gen Almanya 135, 145, 147.
Gen Avrupa 135, 144, 147.
Gen 271, 273,
Hegel
Gen Polanya, Polanya
Gen
Gen
Gentz, F., Devlet Grevlisi 112, 251, 267,
349, 355.
Geological Survey, 350.
Gericault, Theodore, 276.
German 288.
Giessen 302.
Gioberti, V., yazar 253.
Girardin, Emile de, gazeteci 202, 219.
Gironde 76.
Giselle,.bale 286.
Glasgow 17, 43, 50, 222, 346-347, 354.
Glinka, M., besteci 275, 277.
Gloucestershire 227.
Gobineau, J. A. de, yazar 313.
Godwin, William, filozof 260, 262.
Goethe,]. W. von, ve filozof 18, 86, 192,
270-271, 273-275, 277, 280, 283-285,
294,299,317,319,356,362.
Gogol, N. V., yazar 20, 212, 275-276.
Goldener Top[, E. T. A. Hoffman 281.
Goldsmid, Yerli Grevlisi (Amerikan)
177.
Gorani,]., 91.
Goriot Baba, Balzac 275.
Gotik 56, 286, 295.
Gttingen 315.
Goya, Francisco Goya y Lucientes, ressam
274-278, 280, 283, 294, 361.
Grabbe, C. D., air 275, 283.
Grande Peur 72.
Greeley, Horace, gazeteci 3 28.
Grillparzer, F. von, oyun 27 5.
Kardeler, bilgin 291, 308,315.
Grimm's Fairy Ta/es, 288.
Grndland 297.
Guadalupe Meryemi 158.
Guadet, M. E., 79.
Guardia Civil 211.
Guizot, EP. G., tarihi ve 133, 253,
307, 330, 349.
Gujerat 154.
Gney Afrika 60, 243, 340.
GneyAvrupa 21,26,27, 113,172,197,268.
Grcistan, Rusya
Habsburg 33, 92, 101, lll, 115, 126, 132,
136, 159, 170, 215, 350, 354,
Avusturya, Avusturya

Haiti, San
Halevy, Leon, Saint-Simoncu 216,357,361,
363.
136, 231,
Chartistler
Hallam, H. F., tarihi 307 ..
Halle 224, 354.
Hambach (1832) 147.
Hamburg 18.
Hamilton, Alexander, devlet 91.
Hamilton, Sir W. R., 304.
Ham/et 274, 283.
Handel, G. F., besteci 282.
Handsome Lake, Yerli peygamber (Amerikan)
245.
Hanover 208.
Hard Times, 204, 206, 353.
Harring, Harro, devrimci 14 5.
Haussa 244.
Hawa 196, 243.
Haxthausen, A. von, yazar 320,326, 350, 355.
Hay Wain, Constable 275.
Haydn, J., besteci 24, 275-276, 280, 282.
Hazlitt, W., yazar 254, 289.
Hebert, J.-R, devrimci, Hebertistler 74, 82.
Hegel, G. W. E, filozof 90, 264, 269, 271-
273,279,284,295,318-319,356,361.
Heine, Heinrich, air 215-216, 253, 275, 291.
Helenik, Hellas, Helenizm, Yunan,
Yunanistan
Beligoland 114.
Helvetia Cumhuriyeti,
Hepburn, madencilerin nderi 234.
Herder, J. G., filozof 90.
Hernani, Victor Hugo 290.
Herwegh, G., air 291.
Hess, Moses, komnist
Hill, Rowland, buluu
Hindistan, Hintli 16, 35, 43-45, 89,
118, 154( 176-180,
198,209,242,245,287,323,326,363.
Hindu, Hinduluk 65, 244.
Hint 123.
Hint Okyanusu 35, 244, 323.
308-309.
History of the Bohemian Language, Dobrovsky
288.
Hobbes, Thomas, filozof 239, 255-257.
Hodgskin, Thomas, sosyalist 262.
Hoelderlin, E, air 9l.Hofer,Andreas, Tyroll
gerilla 95, 174.
Hoffmann, E. T. A., yazar 281,346,350,352.
Hollanda 22, 26, 33, 64,
93-94, 114, 121, 142, 186,
193-194, 211, 214, 240, 243-244, 246,
326-327,330,340, Alak
lkeler
Hollywood 202.
Hong Kong 121.
Hugo, Victor, air 275, 287, 290,
332, 356-357.
Humboldt, Alexander von, 15,
302.
Humboldt, Wilhelm, von, yazar 270.
Hnkar iskelesi 119.
Hunt, Henry, 129.
Laszlo, opera 2 77.
Hussey, Obed, buluu
Hutton, James, jeolog 310.
DiZiN 371
22-23, 65, 117, 237, 245,
251.
169.
'Gazetesi, Ulusal
Gazetesi
lndiana, 265, Birleik Devletler
lngres, J.-D., 276, 294.
Irish Melodies, T. Moore 288.
lturbide, A., general 124, 324.
lvanovo 214.
92, 100, 105, 132, 138,
Portekiz
22, 102, 159.
Ulusal Gazetesi 15 1.
Bilim Gelitirme 295, 302,
318.
Kilisesi, Anglikanlar
de Durumu, E Engels 36.
Thomas Paine 241.
ve Bildirgesi 69, 72.
Komedisi, H. de Balzac 36, 277.
245.
7, 18-19, 24, 26-27, 33, 46-47, 59-
60, 64, 125-126, 138, 152-154,
160, 180-183,
234, 252, 296,330-331, 364.
Cumhuriyeti Kardelik rgt 14 7.
(Amerikan Yerlileri) 245.
1
248.
275.
19, 22, 92, 99, 103, 142-143,
145,172,184,194-195,
330, zamanda Danimarka,
Finlandiya, Norve,

Kilisesi 243.
39, 246, 286, 295,
360.
35, 65,
243-245.
Cumhuriyeti (1931-9) 90, 131.
19, 22, 24, 27, 33, 36, 44, 90, 93, 95,
99, 124, 126, 130-133,
167, 171-172, 186-187, 195,

Devrim
22, 25, 114-115, 132, 151, 153, 168,
170, 208, 288, 306-307.
372 DEVRiM AGI
49, 93-94, 99, 109,

225, 302, 325, 331.
16, 22, 24, 26-27, 39, 74, 76,

7, 126, 132-135,
152,
167, 169, 72, 74, 199,
250,253,275-278,282,290-291,
297, 302} 306, 360, 364.
Jackson, Andrew, ABD Bakaru 325.
Jacksoncu Demokratlar 49.
Jacobi, C. G. ]., maremariki 304, 364.
Jacquard, J. M., bulUU 39.
Jakobenler, Jakobenlik 64, 73, 82,
94, 130, 137, 74, 233,
238, 269, 273, 300, 330.
Jamaika 258.
Japonya 7, 27.
lardin des Plantes 317.
Java 244.
Jefferson, Thomas, devlet Jeffersonculuk
74,245,248,269. '
Jena ve Auersraedr 99.
Jirondenler 64, 77-80, 273.
Jones, Sir William, 287, 308.
Joseph Il, Avusturya imparatoru, Josephcilik
32, 33, 170, 172, 210, 213, 364.
Joule, James H., bilim 301.
Journal des Debats 203, 219, 294.
Journal fr Reine undAngeandte Mathematik 302.
Jude, Martin, madencilerin nderi 234.
Kabilya 176.
Kafkasya, Kafkaslar 245.
Kahire
Kalevala 275, 288.
Kane Ridge, Kentucky 248.
Kant, Immanuel, filozof 72, 90,271-273,310,
356.
Kara George, 156.
5 5.
Karadeniz 23, 156.
Karaibler 22.
Karajic, Vuk S., 288.
Karamzin, N. M., tarhi 307.
Karde Demokratlar
Karraca 96.
Katalan ya, 197, 207,
Katalik
Katalik Kilisesi 102, 242, 246, 252, 325, 327.
Kauffman, Angelica, ressam 283.
Kay-Shurtleworrh, Sir J., reformcu 223.
Kazaklar 22.
Kazan 302.
Keats, John, air 281, 289.
Keltler 313. .
Kepler, J., bilim 3
Kiel
Kierkegaard, Se>ren, filozof 250.
Kinsky 24.
Klopstock, E G., air 91.
Koenigsberg 8, 2 72, 3 2.
Kolokotrones, T., asi 358.
Kolombiya 124,
Kolowrat, Habsburg
Komnist Birlik 142.
Komnist Manifesto, Marx ve Engels 37,
143, 263, 285.
Kongregasyonalistler, Independentler 24 7.
Konsrantinopolis
Kopenhag 150,301,318,361.
Korsika 85.
Kosmos, A. von Humboldt 302.
Kosova 155.
Kossurh, Louis, Macar nder 140, 153.
Kosziusko, T., nder 91.
Krefeld 191.
Krupp 190.
Kba 167, 197, 260; 326.
Kubilay Han 287.
Kgelgen 153.
Kutsal Roma 102.
Kursal 115, 117-118, 132, 251.
Kuzey Amerika 10, 18, 35, 57, 124, 165,279.
Kuzey Avrupa 182, 238.
Kuzey Denizi 28, 249.
Eyaletleri, Hindistan
121.
Sava! 113.
Sistemi 99, 109-111.
Yerliler (Amerikan)
Leben Jesu, D. E Srrauss 308.
Lablache, L., 203.
Lachmann, K. C., bilgin 242.
Laclos, P. A. E Choderlos de, yazar 280.
Lafayerte, Marquis de, aristokrat ve devrimci
78, 120, 349.
Lamarck, J.-B.-A. de M., Chevalier de,
biyolog 31 O.
Lamartine, A. de, air 275, 307, 314.
Lambert Oteli 148.
Lamennais, H.-E R. de,.dini yazar 128, 252,
291.
Lancashire 12, 39, 43-45, 56, 137, 195-196,
227-228, 235,328-329,346-348, 354-
355.
Co-operator 228.
Laplace, P.-S., Marquis de,matematiki ve
gkbilimci 238, 31 O, 317.
Lardner, Dionysius, teknik yazar 109.
LatinAmerika 7, 16,44,62,64-65,113,117,
124, 130, 136, 145, 157-158, 179, 186,
260,324.
Latin Amerika Birleik Devletleri,
Latin Amerika
J. K., psikolog 91.
Lavoisier, A.-L., 300,303-304,317.
Lawrence, Sir William, cerrah 310,313.
Leatherstocking romanlar 289.
Leblanc, N., 194.
Lebrun, Mme Vigee, ressam 283,345.
Leeds 233.
Leeds Mercury 204.
Leipzig Sava! 39, 100, 243, 355.
Leith 18.
Lenau, N., air 289, 290.
Lenin, V. I., 86.
Leningrad, 282, aynca St Petersburg
Leopardi, G., air 275.
Leopold I, 112, 308, 349.
Lermonrov, M. Y., air 288.
Lesseps, E de, mhendis 160.
Levant 118, 145, 156.
Liberty on the Barricades, Delacroix 290.
Liberty, On,]. S. Mill 290.
Liberya 243.
Libya 155.
Liebig, J., 302.
Liechtenstein 24, 101.
Liege 38, 64.
Lieven, Lady 294.
Life for the Tsar, A, Glinka 277.
Liguria Cumhuriyeti,
Liguria, 94,
Lille 191,207,221,353, 361.
Lindy, Jenny, 208.
Lingard, J., tarihi 307.
List, Frederick, 198, 291.
Liszt, Franz, besteci 208, 276, 283.
Litvanya 215.
DiZiN 373
Liverpool 28, 43, 55, 221, 226, 241, 295.
Livingstone, David, misyoner ve kii.if 243.
Livonia 170.
Lobachevsky, Nikolai I., matematiki 302,
305.
Locke, John, filozof 257.
Lombardiya 19, 100, 106, 140, 190, 224.
London General Omnibus Company 194.
Londra 8,18-19, 109, 185,202-203,238,243,
301, 321, 346-347, 349, 353-358.
Londra Makine Enstits 301.
Lnnrot, E., bilgin 288.
Louis Philippe, Fransa 139, 253, 330.
Louis XIV, Fransa 120, 266.
Louis XVI, Fransa 65, 71, 76.
Louis XVIII, Fransa 114.
Louisiana Sat! 325.
Louvre 278.
Luddite (Makine 48.
Luebeck 102.
Martin, Lutherci 207,220, 241,253.
Lyell, C., jeolog 311.
Lyonlular 137, 219,234, 236.
Lyrical Ballads 274, 281, 287.
Macaristan, Macar 24, 92, 101, 139-141, 143,
148-149, 151, 155, 159, 187, 276-277,
289-290, 302, 305.
Mackintosh, Sir James, politika 91.
Madeleine 203, 282.
Madison, James, devlet 91. .
Madras Gelirler Dairesi 177.
Madrid 18, 32.
Magdeburg 187.
Mahmud II, Trk imparatoru 118.
Mahratlar 121, 154.
Mainz 93, 102.
Maisons-Lafitte 203.
Maistre, Joseph de, siyaset 268.
Makedonya 155.
Makine Enstits 234.
Malta 99, 114.
Malthus, T. R., 49, 178, 182, 205,
218,224,226,259,306,316.
Manchester 36, 41, 43, 45, 50-51, 55, 110,
200,203,207,214,221,226,231,241,
321,346, 355, 357.
Guardian 204.
in 1844, L. Faucher 207.
Times 204.
Manchester ve Felsefe 301.
374 DEVRiM AGI
Manu hanedam 34, 186.
Manzoni, A., yazar 275, 291.
Marat, J.-P., devrimci 74, 78.
Marseillaise 157.
Marsilya 222, 223.
Martinovics, Ignatius, devrimci 92.
Marx, Karl, Marksizm 134, 142-143, 145,
185,215-216,249,253-254,264,265,
269,272-273,284,288,291,307-308,
312,318-319,349-350, 355-356,361.
Masque of Anarchy, Shelley 291.
Massachusetts, 301, aynca Birleik
Devletler
Massacre at Chios, Delacroix 275.
Massacre in the Rue Daumier 290.
Maudslay, Henry, mhendis 295.
Maupassant, G. de, yazar 202.
Mayo, 182,
Mazzini, G., devrimci; Mazziniciler 74, 135,
140-141, 144-145, 147-14S, 269, 273.
McAdam, J. Loudon, mhendis 39.
McCormick, Cyrus, buluU 164.
McCulloch, J.R., 51, 205, 2S5.
Meckel, Johann, filozofu 312.
Mecklenburg 106.
Medeni Kanun, S6, 103.
Medina Sidonia, 24.
12,119,160,245,
265, 363.
Mekke 244.
Meksika 121, 124, 136, 15S, 174, 324, 355.
Melicourt, T. L. Peacock 274.
Melville, Herman, yazar 275, 289.
Mendelssohn, Moses, reformcu 214.
Mendelssohn-Barrholdy, E, besteci 215.
Merimee, P. yazar 2S7.
Metodistler 246-249.
Mettemich, Prens C., devlet 113,121,
123,128,251,267,349.
Mevsimler, Haydn 275.
Meyer's Conversatiom Lexicon 295.
Meyerbeer, G., besteci 215.
Michelangelo, ve 2S2.
Michelet, Jules, tarihi 234, 2S7, 291, .307.
Mickiewicz, A., air 14S, 275, 291.
Mignet, E-A.-M., tarihi 307.
Milano 141, 192, 353, 355. .
Mill, James Stuart, filozof 39, 129, 204, 256,
260-261, 285, 312.
Miller, William, Yedinci Gn Adventisti 248-
249. .
Mimtrelsy of the Scottish Border, Scott 2S8.
Mirabeau, Comte G.-H. R de, devrimci 78.
Mississipi 197.
Misyoner Cemiyetleri 243.
Moby Dick, H. Melville 289.
104.
Moerike, E., air 275.
Moliere, J.-B.-P., oyun yazan 239.
Malokanlar 237, 246.
Monge, G., matematiki 300.
Momoe Deklarasyon u 117.
Montpellier 67.
Monumenta Germaniae Historiae 30S.
Moravya 99, 159.
Mrike, Eduard, air 294.
Mennonlar 248.
Moming Post 63.
Moselle 169.
Moskova 100, 104.
Mozart, W. A., besteci 69, 274, 2S1-2S2, 285.
Mu eller, Adam, yazar 25 1.
Muette de Portici, opera, Auber 277.
Mulhouse 191, 207.
Murat, J., asker 9S.
Musset, Alfred de, air 275, 2Sl, 291.
7, 12, 99,113, 119, 160, 167, 198,245,
265, 308, 363.
N apoleon Bonaparte, Fransa imparatoru 20,
5!-56, 6S, 75-79, 84-91,94,98-102,
104,106, lll, 113-114,117,120,124-
127,160,171,181,213,225,257-259,
264,291,293,297,301,309,310,322,
331, 35L
Napoleon III, Fransa imparatoru 217.
Napali 32, 94, 102-103, 124, 14P, 169,
171, 174-175, 242.
Nash, John, mimar 282.
Nasmyth, James, buluU 184, 295, 357.
Holiday and Congress of the Productive
Classes, William Benbow 229.
aturdl History of Man, Lawrence 31!.
Navarre 70, 174.
Neptncler 31!.
Nerval, G. de, air 283.
Nestroy, Johann N., oyun yazan 136, 275.
Netherlands, Hollanda
Neue Rheinische 143, 349.
New England, 165, Birleik
Devletler
New Harmony 265.
New Lanark Fabrikalan 45.
New ViewofSociety, R. Owen 263,356.
New York 18, 145, 248, 347, 353.
Newman, J. H., karelinal 252.
Newport 235.
Newton, lsaac, bilim 270.
Ney, Marshal, asker 85, 98.
Nicholas I, Rus an 114, 145.
Niebuhr, B. G., tarihi 307, 361.
Niepce, ].-N., buluu 194.
Nijniy Novgorod
Nikaragua 242.
Nodier, Charles, yazar 279.
Norfolk
N 313.
Normandiya 46.
Star, Chartizm'in 235-
236.
Northumberland 235.
Norve 114, 168, 186, 243, 246,302,340.
Folk Tales 288.
Norwich 227, 297.
Notre Kamburu, Victor Hugo 287.
Notringham 226.
Novalis, F. von, air 275, 279-280, 285, 356.
Novum Lachmann 242.
O'Connell, Daniel, milliyeti 153-154.
O'Connor, I:eargus, Chartist 153, 235.
O'Higgins, Bemardo, devrimci 124.
Weber 275.
Odessa 157.
Oersted, Hans Christian, fizik i 303, 318.
Ohio, 187, Birleik Devletler
Oken, Lorenz, filozofu 318.
Olomouc
Oregon, 12 aynca Devletler
OrtaAvrupa 16, 46, 167, 184, 199,238,
328-329, 33
35, zamanda
Levant
Ortodoks Kilisesi 25 I.
Ossian 286.
Otuz 105.
Owen, Robert, sosyalist 45, 128, 133, 136-
137, 229, 233-234, 262-263,265,
284, 297, 356.
Oxford 39,301,311,355-356,358.
Oxford Hareketi 249, 252, 286.
lm ve Gen Schubert 275.
DiZiN 375
Padua
Paganini, N., 208.
Paine, Thomas, yazan 64; 91, 128-
129,241,249,269,297.
Paisley 226.
Palacky, F., tarihi 150, 307, 315.
329,331.
Palmerston, Viscount, 113, 120,321.
Palmyra, N. Y. 248.
Tadeusz, Mickiewicz 275.
C. H., bilim 312.
Pandurlar 22.
Pangloss, Dr. 259.
Papa, .94, 102, 134, 174, 210,
220, 253, 330.
Paraguay, 124, zamanda Arjantin
Paris 7-19, 64, 71-73, 75, 77-81, 83-84,86,

185,

345,348,353-357,360,362.
Paroles Lamennais 252.
Pasifik 196, 243, 324.
Paul I, Rus 323.
Paul, Jean, yazar 275.
Pauw, Comelius de, bilgin 91.
Peacock, T. L., roman yazan 234, 274, 305.
Peel, Sir Robert, 203.
Peloponisos, 157, Yunanistan
Pereire banker 194, 216.
Peranne 18.
Perthes, J. Boucher de, arkeolog 31 I.
Peru 124, 179.
Pestalozzi 9 I.
Peterloo 231, 29 I.
S., air 276, 281.
Philike Hetairfa
Pickwick Papers, C. Dickens 275.
Piedmont, 102,
Savoy
Pisa 295.
Pius IX, Papa 134.
Platen, Graf.A. von, air 275.
Plymouth 18.
Poe, Edgar Allan, yazar 275.
Polanya Demokrasi Cemiyeri 140.
Polanya, 19, 23-24, 76, 80, 85,
91-93,97, 103,105,115-116,
130, 132-135,
159,
275-277, 291.
376 DEVRiM AGI
Polytechnique, Ecole Polytechnique
18, 165.
Portekiz, 18, 19, 35, 38, 44, 64, 102, 124, 132,
152, 158, 184, 186, 244, 325,
zamanda Latin Amerika
Potocki, J. 24.
Poznania 141.
Prag 159, 216, 301, 360.
Praz, Mario 283, 3 56.
Prentice, Archibald, gazeteci 204.
Presbiteryen 24 3, 246-24 7.
Presse, La, 203.
Prichard, J. C., fiziki ve etnolog 313.
Priestley, Joseph, 90-91, 206,303.
Principles of Geology, Lyell 311.
Principles of Political Ricardo 34 7.
Proceedings of the American Philosophical Society
302.
Proceedings of the Royal Society 302.
Promessi Sposi, 275.
Protestan 93, 153, 166, 213-214, 221-223,
240, 242-243, 245-248, 251-253, 297,
316, 355.
Prusya 20, 39, 66, 85, 92, 97-99, 101, 103,
114-116,120,134,141,150,165,167,
170-171,173,182,186,191-193,224-
225,251-252,272-273,301,330,340,
351.
Public Record Office 307.
Pugin, A. W. N., mimar 286.
Purkinje, J. E., fizyolog 312.
A. S. air 274-275, 277.
Quakedar 24 7.
Quarterly Review 310.
Quartier Latin, 281, Paris
Quesney, F., 39.
Quetelet, L.-A.-J., istatisriki 306.
Rachel, aktris 215.
Radcliffe, Bayan A., roman 283.
Radetzky, ]. von, asker 140.
Radziwill 24.
Ragusa, 169,
Raimund, Ferdinand, oyun 136.
Rajputlar 121.
Ranke, Leopold von, tarihi 308.
Rawlinson, Sir H. L., asker 308.
Recamier, PortraitofMadame, ].-L. David 275.
Recherches sur !es ossements fossiles, Cuvier 310.
Reform Hollanda Kilisesi 243.
Reform Klb 202.
Reform (1832) 125, 127, 133, 137-
138, 231, 298.
Refom1asyon ll, 267, 270, 286.
Ren Konfederasyonu 97.
Ren, Ren Blgesi 91, 94, 99-100, 103, 116,
143, 207, 243, 286.
Requiem, Berlioz 2 7 5.
Restorasyon 128-129, 131, 133-134, 137,
201-202, 290.
Reuter, Fritz, yazar 106.
de et de Brabant, Camille
Desmoulins 93
Reynolds, Sir, ]., ressam 280.
Rhigas, K., devrimci 92, 157.
Ribbonmen, Gizli Cemiyeri 138.
Ricardo, David, 178, 224, 258-260,
262-263, 273.
Riemann, G. F. B., matematiki 305.
Riga 312.
Robespierre, Maximilien, devrimci ll, 20, 76,
78,80-85,93,127,195,239,269,280.
Rochdale 137, 225, 235.
Rodney, Adrniral G. B., 235.
Rodtigues, Olinde, Saint-Simoncu 216.
Roland, Madame 79.
Roma, 17, 24, 54, 7 5, 94, 96, 240,
242,252,280,326,329,360.
Romagna, 172, 174,
Romanrikler, Romantizm 266,269,279-281,
283-284, 289-290,292,294,319.
Romimya 126, 141, 151, 156, 167.
Ronda 297.
Rosa, Salvator, ressam 282.
Rosrnini, A., Katolik yazar 253.
Rossini, G., besteci 276, 282.
Rothschild; Meyer, Amschel, banker 109.
Rothschild, Narhan M., banker 109.
Rothschildler, banker 108-109,215,293,296,
323.
Roubaix 226.
Rouen 191, 295.
Rousseau, Jean-Jacques, yazar 81, 87, 92,
. 239, 264, 268-269, 272-273, 279-280,
288,317.
Roy, Ram Mohan, reformcu 65, 245.
Royal Society 302, 356.
Royron Temperance Sernineri 221.
Ruhr, 94, 190, Berg Byk

Rumford, Kont Benjamin 301.
Rus Devrimi (191 7) 64, 201.
Ruskin, John, yazar 291, 295.
Russell, Bertrand, filozof 3 54.
Rusya, 19, 23-24, 27, 35, 38, 54, 64, 85, 92,
97-100, 103, 106, 108, 113-120, 124,
129-130, 133-134, 140, 148, 150-151,
- 156-159,167,170,179,186,197,211,
212,214,221,246,251,275-277,292,
304,307,320,323,326,329,351,364,
Kafkasya, Finlandiya,
Polonya
Rut!and 226.
Ryotwari sistemi 177.
(Byk) 245.
Saint-]ust, L. A. L. de, Jakoben ll, 15, 63,
78,82-83,89,130,140,265,348,351.
Saint-Quentin 20.
Kont Claude de, politika
Saint-Simoncular 160, 194, 216, 239-
240,262,265,284,291,296,307,328,
357, 361.
Sakson, Saksonya 23, 38, 46, 97, 100, 106,
116, 153, 191.
Salicetti, A. L., JakobenJ94.
Sallustius 239.
Salzburg 102.
San Domingo 80, 102, 219.
San Martin, J. J., devrimci 124, 158.
Sand, George, roman 283.
Savigny, E K. von, hukuku 308.
Savoy, 32, 91, 99, 102, 134, 135,

Say,]. B., 151, 230, 241, 254, 260,
263.
Scheldt Nehri 114.
Schelling, E W.]., filozof 90,271, 3!8.
Schiller, E, ait 90-91, 271, 275.
Schinderhannes, Germen haydut 216.
Schinkel, K. E, mimar 282, 295.
Schlegel, A. W. yazar 281.
Schleiden, M., biyolog 304.
Schleswig-Holstein 150.
Schmerling, A. de, arkeolog 31 1.
Schoenbom 24.
Schubert, F., besteci 274-276, 281, 285, 361.
R., besteci 275.
Schwann; T., biyolog 304.
Schwarzenberg 24.
Scott, Sit Walter, roman 2 7 5, 286, 288,
323.
Sedlnitzky, J. Graf, Habsburg 159.
DiZiN 377
Senegal 244.
Flaubert 292.
Seraing 19 1.
Sevilla 18.
Seylan 121.
Shakespeare, William, oyun 82, 254,
280.
Sheffield 226, 231, 241, 354.
Shelley, P. B., air 280-281, 290-291.
Sicilya 15, 18, 24, 26, 114, 167, 169, 171-172,
323, 33
Sidi Muhammed bin Ali el Sunusi, 245.
Sierra Leone 24 3.
Sieyes Abbe, E.-]., 70.
Sihirli Mozart 69, 277.
Sihler 121, 154.
Silezya 47, 192, 193, 220, 224-225, 33!.
Simon, Sir J., reformcusu 49, 52, 124,
137,158,160,194,216,223,239-240,
262,265,284,291,296,307,328,353,
357, 361.
Sind 121.
Singapur 121, 326.
Sismondi, C.-L.-S., ve tarihi 49,
263.
Skanderberg, Arnavut kahraman 155.
Skoptsi 246.
Slav 20, 133, 139, 141, 155, 158-159,312.
Slovenya 22, 169.
Smiles, Samuel, 204, 205, 221, 353,
357.
Sith, Adam, 39,257-258,260,271.
Smith, Joseph, kurucusu 248.
Smith, William, mhendis 310.
Societe Generale pour favoriser l'Industrie
des Pay s Bas 193.
So u they, R., air 90, 289.
Soyer, Alexis, ef 202.
Spa Fields 231.
Speenhamland Sistemi 182, 220.
Spithead 91.
SSCB, 24, Rusya
St Andre, Jeanbon, Jakoben 79.
St Petersburg 32, 187, 202.
St Quen 295.
Stael, Madame A.-L.-G., yazar 283.
Staffordshire 22 7.
93.
Stendhal, H. Beyle, yazar 201, 276, 283, 362.
Stephenson, George, mhendis 54, 205, 300,
353.
378 DEVRiM AGI
Stewart, Dugald,. filozof 296.
Stockholm 32, 301, 360.
Stockton-Darlington Demiryolu 54.
Strasbourg 17, 83.
Srrauss, David E, tannbilimci 242,308, 364.
Sturge, Joseph, Quaker 139.
Sudan 244.
Suriye 99, 104, 245.
121, 160, 296.
Suvorov, general 98.
Sydney 321.
Systeme de la Nature, d'Holbach 256.
119, 155-156, 324.
Szechenyi, Kont 149.
nder 155, 245.
124.
Tableau de l'i!tat physique et moral des
Villenne 3 6.
Tahiri 288.
Yasalan 51, 329.
Yasasma Birlik 204.
Taiping 123, 245.
Talleyrand, Prens C. M., diplomat 113, 201,
202.
Talma, aktr 203.
Tatarlar22.
Taylor, Edward, gazeteci 204, 358.
Tecumseh, Yerli 245.
Tegner, E., bilgin 288.
Teigmnouth, Lord 177.
Telford, Thomas, mhendis 39, 90.
Tennyson, Alfred, Lord, 29 l.
Terr (dnemi) 78-79, 91.
Thackeray, W. M., roman yazan 276.
Thackrah, C. T., doktor 223.
Theory of the Earth,]. Hutton 310.
Thierry, Augustin, tarihi 307, 313.
Thiers, L.-A., tarihi ve 307.
Tilak, B. G., Hint milliyetisi 154.
Tilsit Anlamast 99-100.
Tocqueville, Alexis de, yazar 261, 326.
Tolpuddle 134, 23 l.
Tolstoy, Kont L. N., yazar 276.
Tory 113,125,203,248,266,280,303,310.
Toskana, 22,
Tronlar 264, 313.
Tour de France 20.
Tours in Englandand Wales, Arthur Young 36,
346.
Toussaint-Louverture, devrimci 80.
Trafalgar 99, 206.
Traite de Chimie, Lavoisier 303.
Treves 102.
Trieste 22, 159.
Tripoli 245.
Tbingen 242.
Tuna 23, 155-157, 187.
Turgenyev, I. S., roman yazan 276.
Turgot, A.-R.-J., 39, 65, 346.
Trk 113, 154-156, aym za-
manda Balkanlar, Bulgaristan,
Bosna, Yunanistan, Romanya,
]. M. W., ressam 276.
Tyneside 54.
Tyi-ol 95, 174, 250.
nc Cumhuriyet (Fransa) 239.
nc Tabaka 68, 70 71.
Udolpho, Castle of, Bayan Radcliffe 295.
Uhland 291.
Ukrayna 24, 118, 139, 174, 197, 246.
Ulsrer,
Ulusal Galeri, Londra 278.
Ulusal Konvansiyon, Fransa 77, 80.
Ulusal 144.
Adam Smith 258.
Umbria, 22,
mid Burnu 35.
niteryan 204.
Urallar 121.
Urans, gezegen 299.
Ure, Dr. Andrew, 311.
Uruguay 124.
Urah, 248, Devlerler
Uttar 179, 3 51, Hindistan
Uzak Asya
Vahabiler, 245, Bedeviler
Valladolid 18.
Valmy 77.
Varennes 75.
Byk 103.
Vendee 95.
Venedik 19, 102, 115, 195.
Venezela 124, 158.
Veracruz 18.
Verdi, G., besred 274, 276-277, 291.
Vergennes, C. G., Comte de, devlet
104.
Vergniaud, P. V., Jironden 79.
Verona 195.
Victoria, Kralie 7 8, 112.
Vigny, Alfred de, 89, 275.
Villerme, L. R., toplumsal 36,
217, 223.
Vftkovice 190.
Viyana 23,92, 136,145,148, 156,202,
216, 238, 297, 301.
Volga Nehri 22.
Volta, Kont A., bilim 303.
Voltaire, E-M. A. de, yazar 41, 269, 295,
317.
Vonckistler, Belika'da bir parti 93.
Wade, ]., yazar 263,347.
Wagner, Richard, besteci 274,276-277, 283.
Wagram 99.
lemesi, E S chiller 2 7 l.
Washington, George, Amerikan 91,
235.
Waterloo 100.
Watt, James, 30, 36, 39-40, 90, 206,
321.
Weber, K. M. von, besteci 275-276, 286.
Wedgwood, Thomas 29, 30, 206, 295.
Weerth, 0., 291.
Weimar 192, 294.
Weitling, W., komnist 24 l.
Wellington Dk 202-203.
Wesley, John, 134, 243, 246-247, 249,
Metodistler ,
Westphalia 94. ,
Wheatstone, Sir C., 321.
Whigler 125, 154, 280.
Whiteboys, gizli cemiyeri 138.
Wieland, C. M., 91.
Wilberforce, W., reformcu 91, 240.
Wilkinson, John, demir 90.
William I, Hollanda 193.
Williams, David, reformcu 354.
DiZiN 379
Wilson, Harriete, 203, 294, 347.
Wiltshire 226.
Wingate, Yerli Sorumlusu (Amerikan)
177.
Woehler, E, bilim 304.
Wordsworth, William, 274-275,280,287,
289, 356.
Workingmen's Party (Amerikan Parrisi)
135.
Wurtemberg 97.
Yahudiler, Yahudilik 20, 74, 149, 207, 214-
216, 252-253, 361.
230.
Bilginin Cemiyeri 295.
Haydn 275, 309, 3 1.
152.
Demekleri 91.
Yedi 34.
Yedinci Gn Adventistleri 248.
Yerli 22, 93, 158.
Yerliler (Amerikan) 22, 136, 158, 165-166,
79, 245, 288.
Yorkshire 41, 233, 235.
Young, Arthur, 36, 59.
Young, O. M., 206.
Yugoslavya
Yunan 1 4.
Yunanistan, Yunan 92, 113, 117, 124, 126,
130-131, 145, 324.
Yunanseverlik, 130-13
Yunanistan
Zagreb
Zanzibar 196.
Zenci 22, 80, 136, 228.
245.
245.
(1794), E. Darwin
Zurich 99.