Prof. Dr. Taner Akam: Tehcir srasnda 800.000 Ermeni ld RPORTAJ: SAMET ALTINTA http://www.zaman.com.tr/pazar_prof-dr-taner-akcam-tehcir-sirasinda-800000-ermenioldu-_2080761.

html

1915te Osmanl corafyasnda ka Ermeni tehcir edildi? Talat Paaya atfedilen ve Kara Kapl -tehcir defteri- olarak adlandrlan kitapkta, tehcir edilen Ermeni says 924,158 olarak verilir. Elimizdeki baz Osmanl belgelerinden, Talat Paann bu kitap muhtemelen 1918 yl balarnda tamamlattrdn anlyoruz. Dolaysyla buradaki rakamlar tehcire ilikin doruya en yakn rakamlar olarak kabul etmek gerekir. Fakat listede nemli baz eksikler vardr. Sz geen listeye baklrsa, stanbul, Edirne, Aydn (zmir), Bolu, Kastamonu, anakkale, Ktahya ve Urfa bata olmak zere Ermenilerin srgn edildii 15e yakn yerleim yerinin isimlerinin olmad grlecektir. Bu ehirlerden yaplan srgnleri de eklediimizde 1,2 milyon civarnda Ermeninin srlm olduunu syleyebiliriz. Tehcir srasnda ka kii hayatn kaybetti? 1918 Kasmnda, ttihatlarn yerine greve gelen yeni Osmanl Hkmeti, Ermeni kayplar ile ilgili bir komisyon kurar. Bu komisyon Mays 1919da elde ettii sonular aklar. Buna gre, hayatn kaybeden Ermenilerin says 800,000dir. 1928 ylnda Trk Genel Kurmay Bakanl, Birinci Cihan Harbinde kayplar zerine bir kitap yaynlar. Genel Kurmayn verdii saylara gre, Birinci Cihan Harbi srasnda, 800.000 Ermeni ve 200.000 Rum katl ve tehcir yznden veya amele tabularnda lmtr. denir. Bu lmlere 1918 sonras alk, hastalk ve katliamlar sonucu Kafkasyada hayatlarn kaybedenler dhil deildir. Tm rakamlar eklendiinde 1.000.000un zerinde bir kayp saysna ulalr. Bu lmler nasl gerekleti? En az drt-be farkl yntem saymak mmkndr. Birincisi, rnein Trabzon, Samsun ve Ordu rneklerinden bildiimiz, Ermeniler kayklara bindirilerek denize dklmlerdir. ttihatlarn 1918 Ekiminde iktidar kaybetmesi ile birlikte, konu Osmanl Meclisinde ak konuulur hale gelir. rnein 11 Aralk 1918 tarihli oturumda, kendisinin bir milliyeti olduunu syleyen, Trabzon Milletvekili Mehmet Emin Bey, Ermenilerin kayklara doldurularak boulmalarna kendi gzleriyle ahit olduunu syler. "Bunu bendeniz bu vakay, yani asl bir Ermeni vakasn grdm" dedikten sonra, Ordu kazasnda bir Kaymakam vard. Ermenileri kaya doldurarak Samsuna gndermek bahanesi ile denize dktrd. Trabzonda da Ermenilerin benzeri yntemlerle denize dkldklerini, 1919 ylnda grlen Trabzon davasnda grg tanklarnn verdikleri ifadelerden biliyoruz.

kincisi, baz blgelerde Ermeniler srgne dahi gnderilmeyerek bulunduklar kylerde ldrlmlerdir. Hatta Kiliselere toplatlarak canl yaklmalar sz konu su olmutur. 1916 yl sonras nc Ordu Komutan olan Vehip Paa, yazl bir ifadesinde Bitlis ve Mu blgesinde tank olduu bu imhalara rnekler verir. ncs, Tekilat- Mahsusa birlikleri veya Krt airetleri, zel olarak belirlenmi yerlerde kafilelere saldrarak katliam yapmlardr. Erzincanda grevli Norveli Hastabakc Wedel-Jarlsberg, katliamdan l taklidi yaparak kurtulan Ermenilerin veya olaylarn grg tan olan askerlerin alayarak kendisine anlattklarn yazd bir raporunda, konvoylarn nasl gtrldn bir Jandarmann ifadesiyle Trke aktarr: kesse kesse getiriyorlar. Ayn katliamlar, Ermenilerin srgn yeri olarak belirlenmi olan Suriye ve Irak llerinde de devam eder. Burada da Jandarma birlikleri, erkez eteleri nemli rol oynarlar. 1916da Der-Zor llerinde katledilenlerin saysnn 200,000 civarnda olduu sylenir. Ancak lmlerin byk ounluunun alk, susuzluk, hastalk ve hava koullar nedeniyle olduunu syleyebiliriz. Konvoylar, kastl olarak uzun yollardan dolatrlm, dinlenme yerlerinde su ve yiyecek verilmemi, hastalk durumunda her hangi bir tedbir alnmayarak zorla srgne devam ettirilmilerdir. Osmanl belgelerinde, Ermeni konvoylarndaki salgn hastalklardan esas olarak, Askere yakn yere ge tirmeyin; ehirlere yanatrmayn; srmeye devam edin biiminde bahsedilmektedir. Yani Ermenilerin imhas alk, susuzluk ve hastalklarn bilinli bir biimde kullanlmasyla da gerekletirilmitir. 1915in bir soykrm olduuna inanyor musunuz? Neden? Trkiyede pek kimse bilmez ama soykrm kavramnn bulunmasnn nemli bir nedeni Ermeni soykrmdr. Rafael Lemkin soykrm kavramn yaratan, bulan kiidir ve bu kavram bulmasnda Ermeni soykrmnn da belirleyici olduunu kendisi syler. Anlarnda bunu yle anlatr. 1921 ylnda Soghomon Tehlirian adl bir Ermeninin Talat Paay ldrd srada Polonyada niversite rencisidir. Tehliriann davas srasnda hocasna, niin bir milyona yakn insann lmnden sorumlu olan bir kiinin (Talatn) tutuklanmadn ama buna karlk bir kiiyi ldren birisinin (Tehlirinann) tutuklanp yarglandn sorar. Hocasnn cevab ok ilgintir. Tavuklar olan bir iftiyi dnelim der. ifti tavuklarn ldrr, niye olmasn ki? Seni ilgilendirmez. Eer karrsan, haddini am olursun. Hocas, ulusal egemenlik ilkesi gerei, devlet bakanlarnn eylemleri nedeniyle yarglanmalarnn mmkn olamayacan anlatmaktadr. Lemkinin buna cevab ok basittir, Ama insanlar tavuk deil ki. Anlarnda bandan geen bu hikyeyi anlatan Lemkin, konunun kendisini ok etkilediini bu nedenle filolojiyi brakp hukuk okumaya karar verdiini syler. Egemenlik, bir milyon kiiyi ldrme hakk demek deildir diyerek devlet yneticilerinin iledikleri cinayetler nedeniyle yarglanmalarn olanakl klacak bir yasa iin almaya karar verir. Soykrm tanmn byle bulur ve bunun bir yasa olarak kmas iin urar. Sonuta baarl da olur. 1950li yllarda yazd yazlarda ve konumalarda da bu bilgiyi tekrar eder.

imdi, 1948 Soykrm szlemesinin mucidi, Ben bu terimi ve kanunu Ermenilerin bana geleni anlatmak iin kardm diyor. Biz ise 1915in soykrm olmadn tartyoruz, ortada bir tuhaflk yok mudur? Zannediyorum artk 1915 soykrm deildir, tartmas ile zaman kaybetmemekte fayda vardr. Bu srarda bir fayda yoktur. Sonuta, 1915i inkr etmek isteyen evreler, halkn konu hakkndaki bilgisizliini de kullanarak, gereksiz ve lzumsuz bir tartma yaratmak istemektedirler. Ermenilerin Trkleri ldrmesi konusundaki fikirleriniz nelerdir? Her byk kitlesel katliamdan sonra intikam eylemleri sz konusu olur, olmutur. Bolevik devrimiyle Ruslarn geri ekilmesi ile birlikte, 1918 ve 1919 yllarnda baz Ermeni eteleri Erzurum, Erzincan, Kars blgelerinde baz intikam eylemlerinde bulunmulardr. Cinayet cinayettir. ntikam eylemlerinin de savunulacak bir taraf olamaz. Her giden cana zlmemiz gerekir. Ama baz etelerin kontrolsz eylemlerini, bir devletin bir milyona yakn kendi vatandan ldrmesinin karsna dikmenin, Karlkl atma oldu demenin bir anlam yoktur. 1945 sonras, Polonyada, ekoslovakyada Alman halka ynelik intikam eylemleri olmutur ama kimsenin aklna bu eylemleri sayp, Demek ki Holocaust olmamtr, demek gelmemitir. Osmanl Hkmetinin kendi vatandalarn sistematik bir biimde imha edip etmedii sorusunun cevab, 1918 sonrasnda yaanan intikam eylemleri ile verilmez, verilmemelidir. ttihatlar, milliyeti politikalarnn sonucu, srf dini -dili farkl diye bu lkenin bir milyona yakn vatandan imha etmitir. Mesele budur. Ermeni meselesi nasl zlr? Bence bir Ermeni meselesinden deil, Trk meselesinden bahsetmek daha doru olur. Her eyden nce biz Trkler tarihte yaanmlar zerine konumay renmemiz gerekiyor. Hem hakikatin ne olduunu, hem de bu rendiklerimiz zerine nasl konuacamz renmeliyiz. Tarihi bilmek ile bilinen zerine konumak iki ayr eydir. Bana gre, her eyin ba acy anlamay ve acy paylamay bilmektir. Ermenilerin neleri yaadklarn, hem de onlarn azndan dinlemeyi ve renmeyi baarmalyz. Sorunun zm iin yaplmas gerekenleri, devlet dzeyinde ve toplum dzeyinde yaplacaklar biiminde biri birinden ayrabiliriz. Devlet dzeyinde; bu ii gerekten zmek isteyen bir hkmetin nce dilini, konuma tarzn deitirmesi gerekir. Kavgann dili ile barn ve kardeliin dili bakadr. ncelikle yaplmas gereken sorunu zmeye ynelik bir dilin yaratlmasdr. Bunun iin bata Bakanlk internet sayfalar olmak zere, Ermenilere kin ve nefret kusan yaynlara son vermek gerekir. Milli Gvenlik Kurulu bnyesindeki Aslsz Soykrm ddialar ile Mcadele Koordinasyon Kurulu (ASMKK) lavedilmelidir. Bu komisyon var olduu mddete Trkiyenin soykrm konusu nda bir alm yapabileceini dnmek tam bir hayaldir. kinci atlacak nemli adm, snrlar amaktr. Gemiteki bir sorunun zm ancak ve ancak bugnk ilikilerin normallemesi ile mmkndr. Snrlar kapal tutulduka ve Ermenistan ile diplomatik iliki kurulmadka hi bir sorun zlmez. nsanlar birbirlerini tanmaz, biri birleri ile konumazlarsa tarihe ilikin aralarndaki sorunu nasl

zecekler ki? nsanlar konua konua, hayvanlar koklaa koklaa... En temel kural budur. Trkiye Ermenistan snr alr ve eer bu kapya da, Hrant Dink Kaps ad verilirse bu ok gzel bir jest olur. nc nemli adm, zr dilemektir. amzda devlet ve hkmet bakanlar gemite yaanm aclar nedeniyle zr diliyorlar. Bu zr nedeniyle klmyor, alalmyorlar; aksine itibar kazanyorlar. Trkiye bu adm atmaldr. srailden, bir gemiye yapt saldr nedeniyle zr bekleyen Trkiyenin, bir milyon zerinde insann lm nedeniyle, Ermenilerin de 1915 iin benzeri bir beklenti iinde olduklarn grmesi gerekir. Trk Hkmeti, 1915de yaananlarn, ahlaken savunulmayacak bir eylem, bir su olduunu kabul etmeden sorun zlmez. ki toplumun, iki taraf insann barmas iin, 1915de Osmanl Ermenilerine kar ilenen sularn knanmas, yaplanlarn moral-ahlaken kabul edilemez eyler olduunun sylenmesi arttr. Drdnc adm, gemiin zararlarn giderici bir dizi gzel giriimlerin gndeme gelmesidir. Kkenleri Anadoludan olan Ermenilere otomatik vatandalk hakk tannmas bu admlardan b ir tanesi olabilir. Trkiyede varlklarnn izi silinen Ermeni kltrel kaynaklar bilinir hale getirilmesi bir baka admdr. Bu dorultuda, Ermenilere ait dini-kltrel tarihi binalar, Ermeni mimarlarca yaplan eseler restore edilebilir. Anadoluda izi silinen, yok edilen Ermeni kltr ve medeniyetini yeniden yaar hale getirmek, gemiteki imhac zihniyete verilecek en nemli cevaplardan birisi olur. Ermenilerin Vatikan saylan Emiyazinden sonra, hatta onunla eit saylan Sis Katalikosluuna bal, ukurova blgesindeki el konulan kilise, bina ve arazilerin geri verilmesi bu konuda ok nemli sembolik bir adm tekil edebilir. Toplum nezdinde de yapabileceklerimiz, yapmamz gerekenler vardr. rnein, 24 Nisanlarda Ankara Kocatepe veya Sultanahmet bata olmak zere baz camilerimizde 1915 kurbanlar adna mevlit okutulabilir. ldrlm insanlara sayg duymak, anlar nnde saygyla eilmek her dinin grevidir. Ortak baka dini trenler de dzenlenebilir. Dinler bize insana sayg duymay retir, retmelidir. 1915 kurbanlar iin dini trenler ok anlaml olur diye dnyorum. Toplum nezdinde yapabileceimiz bir baka ey, insanlarmz bilgilendirmektir. Halkn doru bilgilere ulamasn salamak ve 100 yla yakn srdrlen yalan ve beyin ykama politikalarnn negatif sonularn ortadan kaldrmak amacyla, basn ve yayn organlar zerinden, dorudan Ermeni bilim adamlarnn da katlaca, halk aydnlatma programlar yaplabilir. Her iki lke arasnda eitli dzeylerde (Parlamento, niversiteler vb.) ortak komisyonlar kurulabilir; ikili ilikileri her dzeyde gelitirecek sivil inisiyatifler gelitirilebilir. Ana ama, nyarglar gidermektir. Tm bunlar iin ama amac zm olan, bar tevik eden bir dil kullanlmay ve gelitirilmeyi renmemiz gerekir. Bu tr admlardan sonra, taraflar gemite yaanm adaletsizliin nasl giderilmesi gerektii konusunda biri birleri ile konumaya balayabilirler. Tehcirin 100. yl olan 2015te neler bekliyorsunuz? Eer Trkiye kendi politikalarnda ciddi deiiklie gitmez ise, ABD, ngiltere ve srail tutumlarn deitirmezlerse ok zel bir ey olacan zannetmiyorum. u anda bu saydm evrelerin tutumlarn deitireceklerine ilikin bir ey gzkmyor ufukta. Zannediyorum, bu erevede, 2015de gsteriler yaplacak, insanlar inand ve

bildii eyleri tekrar edeceklerdir. Sonra da 25 Nisan gelecektir. Ne yaplmas gerektii konusuna ise yukarda ksmen cevap vermi bulunuyorum. 2015e ilikin benim midim ve zlemim, Trkiyenin kendini Azerbaycan vesayetinden kurtarmasdr. Ermenistan politikasn, Azerbaycana terk etmi, ona esir etmi bir Trkiye hi bir sorunu zemez. Trkiyenin, her eyden nce, kendi lkesinden Ermenistana yaplacak uular iin bile Azerbaycandan izin almaya kalkmasnn aybna bir son vermesi gerekir. Bilindii gibi, 2010 ylnda Ermenistan ile imzalanan Protokoller gene Azerbaycann basks ile Trkiye tarafndan tek tarafl olarak iptal edilmiti. 2015 ylnda bu Protokollerin yeniden dzenlenerek hayata geirilmesi onurlu ve haysiyetli siyaset asndan iyi bir balang saylabilir, diye dnyorum. Ben, Krt meselesini zmek iin ok cesaretli admlar atmaktan ekinmeyen Trkiyenin, Ermeni soykrm konusunda da ayn cesaretli admlar atacan biliyor ve mit ediyorum. Ama dediim gibi, Ermenistan politikalarnda nce Azerbaycan vesayetinden kurtulmak, Ermenileri dinlemeyi renmek ve onlarn onlarca yldr kabul edilmemi, inkr edilmi aclarn anlamak gerekir. Sonra bu aclarn nasl giderilebilecei zerine konuabiliriz.