1.

GR Bu almada; klasik tren ray ve tekerlek elikleri, ve bunun yan sra ihtiya sonucu gelitirilen yksek hzl trenin ray ve tekerlek elikleri incelenmeye allmtr. Yaplan incelemede Trkiye ve dnyada kullanlan ray ve tekerlek eliklerinden ve bu eliklerin geliiminden bahsedilmitir. Trkiyeve dnyadaki, ray retim yntemleri, elik tipleri, raylarla ilgili deneyler, tren tekerlek retim ekli, elik tipleri ve ilgili deneylere de deinilmitir. Hzl tren, normal trenlere gre daha hzl yolculuk etme olana salayan bir demiryolu aracdr. Eski sistemle denmi raylarda 200 km/sa, yeni sistemle denmi raylarda 250 km/sa hzla seyahat edebilen trenler olarak adlandrlr. Trkiye'de Ankara-Eskiehir hattnda bulunan ve 245 km mesafeyi 1 saat 25 dakikada kateden hzl tren, Trkiye'nin ilk hzl trenidir. Trkiye'nin 2. hzl treni, Ankara-Konya hattndaki 306 km mesafeyi 1,5 saatte kat etmektedir. Fransa'daki TGV, Almanya'daki ICE ve gelime aamasndaki manyetik rayl trenler bu tren trne rnek gsterilebilir. u anda Almanya, Belika, Fnlandya , in, Fransa, Gney Kore, Hollanda, ngiltere, spanya, sve, talya, Japonya, Norve, Portekiz, Rusya, Tayvan, Trkiye saatte minimum 200 km hzn zerine kan trenlerle bu tamacl gerekletirmektedir [1]. Son 10 yl akn bir sredir dnyada mantar sertletirilmi ray retimi nem kazanmtr . Bunun nedeni bir yandan R260 raylarnn anma direnlerinin yeterince yksek olmamas, dier yandan hzl tren uygulamalarnda yetersiz kalmalardr. Bunun ilk fark edilii 1960l ve 1970li yllara rastlar. Aratrmalar ray eliklerinin iyapsna ynelmi ve kaba taneli perlitik iyapdan sk dizili perlitik iyapya ynelmitir. Artk dnyada yaygnlaan ve Trkiye de de balatlan hzl tren iletmecilii iinde R350HT standard raylar dah a ok kullanlmaya balanmtr [2].

2.TREN RAYLARI 1840lardan sonra btn Avrupa, Amerika ve dnyann dier lkelerinde youn bir demiryolu a olumaya balamtr. Birka on yl iinde demiryolu, tad yk hacmi ve yolcu saysndaki istikrarl art nedeniyle nemli bir tama sistemi olmutur Bu hzl gelime, elik retimi, motor konstrksiyonu, inaat mhendislii, ulam gibi bir ok alanda kkl deiiklikleri de beraberinde getirmitir [3].

ekil 2.1. Trkiyedeki Hzl Tren ve Eski Demiryolu Hatt [7] Bu anlamda ray demiryolu inas iin en nemli malzemelerden biridir. Ray, yaklak olarak her tip demiryolu hattnda yol kilometresine den en byk yatrm tekil etmektedir. Ray retimi 200 yllk bir gemie sahiptir. htiyalara gre ray retim teknikleri, ray kesitleri, ray kalitesi ve kullanlan elik deimive gelimitir. Trkiyede sadece Kardemir Demir-elik irketi tarafndan ray retim almalar yaplmtr. Kardemir tarafndan 1950lerde balayan ray retim almalar ile belirli uzunlukta ray retilmitir. Fakat daha sonraki yllarda bu almalar durmutur. TCDD ve dier ray kullanclar raylar yurtdndan ithal etmilerdir. TCDDnin yllk ray ihtiyac yaklak 50.000 tondur. Bu lke kaynaklarnn rasyonel kullanmnda olumsuz bir etkiye sahiptir. Bu nedenle Trkiyede ray retim olanaklar iyi deerlendirilmeli ve sosyal faydalar, kaynaklarn aklc kullanm ve Pazar gz nne alnar ak ekonomik analiz yaplmaldr [4].

ekil 2.2. Tren Ray [7] 2.1.retim ekli Son yllarda ray retimi byk lde modernize olmutur. Bazik oksijen oca(BOF) tek are gibi grnse de ikincil metalurji ve havasz oratmda gaz alma (vacuum degassing) yntemleri de pratik olarak kullanlmaktadr. elik yapmnda bilgisayar kullanmnn balamas kaliteyi ykseltmi ve daha kontroll hale getirmitir. Srekli dkme geilmesi ray kalitesinin ykselmesine nemli bir katkda bulunmutur. Ayn uygulamalar daha doru lm teknikleriyle farkl ilem aamalarndan olumutur. Ray retim ilemi aadaki ana blmlerden olumaktradr [4]. Yksek Frn elik Yapm Havasz Gaz Alma ve Argon fleme Srekli Dkm Haddeleme Dorultma ve lm (ultrasonic, geometri, kontrol)

2.1.1.Yksek Frn Demir cevheri doadan alnp belirli byklkte krlr. Kk paralar ayklanarak sinterlenmek zere sinter nitesine gnderilir. Burada elde edilen sinter paralar dier demir cevheriyle birlikte yksek frna atlr. Ayrca bunlarla beraber kok ve belirli lde kire ta da frna atlarak hepsi birlikte yaklr. Bu srada frnn iine scak hava flenir, yanma hzlandrlr ve byk bir s aa kar. Bu sayede demir cevheri indirgenir. Frna atlan sinter paralar ve cevher eriyerek yaklak 1500C de frnn dibinde toplanrlar. Frna atlan kireta ile cevherdeki istenmeyen maddeler birleir ve curuf oluturur. Bu oluan curuf sv metalden daha hafiftir ve yzeye kar [4].

ekil 2.3. Yksek Frn [6] Yksek frndanki ilemler sreklidir. Metalin zerinde curuf oluur olumaz periyodik olarak alnmaya balanr. Ayn ekilde curuf altndan balayarak da erimi metal de buradan alnarak buradan sv elik retimine gider. Cevher, sinter, kok ve kireta srekli olarak yksek frna yklenir ve scak hava aadan flenir. Bu ilem, frnn sya dayankl refraktrn bozulmasna veya dzenlenmesine ihtiya gstermesine kadar yaklak 4 yl veya daha fazla srekli olarak devam eder [4]. 2.1.2.elik Yapm Bazik oksijen ocak(BOF) ilemi diye bilinen yntem elik retiminde olduka nemli bir yer tutar. Modern bir frn bir defada 150-350 ton malzeme alr ve 40 dakikada elik retir. Scak metal bu ilemin en nemli malzemesidir. Frna nce hurda atlr. Daha sonra sv metal yklenir ve az yukarya getirilerek ilem balatlr. Frna yklenen malzemenin %70 sv metal, %30 u ise hurdadr. Su ile soutulan oksijen borusu frnn iine daldrlr ve olduka yksek bir hzla kuru ve saf oksijen flenir. flenen oksijen karbonla ve dier istenmeyen elementlerle birleerek sv malzemeyi temizler. Karbon %0.1 den aaya dene kadar flenmeye devam edilir. Oksijen fleme sresince akkanl artrmak amacyla kire ta eklenir. Kire tann etkisiyle oksijen istenmeyen malzemelerle birleerek oksitlerini oluturur. Bu oksitler curuf oluturup yzeye kar [4].

ekil 2.4 Bazik Oksijen Frn (BOF) [6] Frnn iine daldrlan oksjen borusunun konumu, flenecek oksijen miktar, eklenecek malzeme miktarlar bilgisayarlarla otomatik olarak yaplr. lem bitiminde metal alma kapandan tm metal potaya alndktan sonra ocak ters evrilerek daha nceden hazrlanm olan curuf potasna yzeyde kalan curuf boaltlr. Potaya alnan sv metale alam elementleri atlarak karbrize edilir. kincil metalurji diye adlandrlan proseste kimyasal kompozisyon ve scaklk ayarlanr ve istenmeyen maddeler atlr [4]. 2.1.3.Havasz Gaz Alma ve Argon fleme Modern elik yapmnda elik kalitesini ykseltmekte kullanlan bir ka ilem vardr. Argon alkalama yntemi scakl ve kimyasal kompozisyonu homojenletirmekte kullanlr. Havasz gaz alma nitesi elikteki hidrojen orann 2 ppm den aaya drmek ve elikteki oksitleri yok etmekte kullanlr [4]. Hidrojen miktarnn sv elikte 2 ppm in altnda olmas birikintilerin olmasn engeller. Dolaysyla souma hzn srekli lmemize gerek kalmaz. Rayda bulunan hidrojen birikintileri ray zerine gelen tekerlek yk altnda bir atlak balatarak zamanla yorulmadan dolay rayn krlmasna neden olacaktr [4]. 2.1.4.Srekli Dkm u anda elikhanelerin ounda kullanlmakta olan yntem srekli dkm yntemidir. Sv elik 150-350 tonluk potalarda biriktirilerek turetlarn iine yerletirilir. Turretlar 2 pota alabilir. lk pota tandie dklr dklmez ikinci pota hazrlanr. Bu yolla dkm srekli olarak devam eder. Sv elik potadan tandie dklrken gmme dkm treknii kullanlr. 6 dan 8 e kadar tm kalplara ayn miktarada metal akmasn salayan hassas ll d km azlklar kullanlr. Pota ile tandi arasna ve tandi ile kalp arasna refraktr koruma konarak tm sv eliin dkm esnasnda atmosferden etkilenip oksitlenmesi nlenir. ift duvarl kalplar su soutmaldr. Kalplar farkl ekillerde olabilir ve tandilerden akan svnn belirli bir ekilde olmasn salar. Sv eliin ok yksek scakla sahip olmas dkm ktn metalurjik kalitesi asndan byk lde etkiler. Bu nedenle tandideki eliin scakl sv haldeki scaklnn 15C zerinde tutulur [4].

ekil 2.5. Srekli Dkm [6] Dkm sresince eliin bakr kalba yapmasn nlemek iin dkm hzna ve sallant vuruuna gore kalp dakikada 60-200 dnlk bir sklkla sallanr. Dkm hz yaklak 0.8 m/dk dr. Salkl katlama salamak amacyla ktkler elektromagnetik olarak soutulacak ekilde donatlmtr. Hadden kan scak ktkler 10-13 m lik bir yarapla dnerek dorultma tezgahlarna ikinci soutma salayan sprey emberinden geerek gider. Istenen uzunlukta kesilen ktkler yn halinde sourlar. Daha sonar ktkler yryen bantlarla yeniden snmak zere stma nitesine giderler. Dkm ileminin banda hidrojen yklemesi olabilir. Eer hidroje miktar kritik bir degree ularsa ktkler hidrojen miktarn control altnda tutmak amacyla kontroll olarak soutulurlar. Srekli dkm ile elde edilen elik ingot dkme nazaran daha temizdir ve ierdii istenmeyen maddeler daha kk boyutta homojen dalmldr [4]. 2.1.5.Haddeleme Ktkler, kontrol edilen son mamln olduka iyi bir yzeye sahip olmasnn salanmas amacyla bozukluklarndan arndrlr. Daha sonar ktkler zel dizayn edilmi frnlarda 1250C ye kadar tavlanrlar. Tav frnndan kan ktklerin zerine 200 barlm bir basnla su fkrtlr. Bu ilem haddelerin ve haddelenen yzeylerin zarar grmesini engeller. Ktkler ray formunu veren haddeye girmeden once ilk ekilleri verilmek zere n haddeden geerler. Ray son eklini alncaya kadar 8-11 defa haddeden geer. Ilk oalrak ktk yzeyine dik oaln iki bak geer ve ilk knty yapar. Oluan ilk kntlar yatay olarak yeniden dzeltme ray tabannn dinamik eilme gerilimi altndaki davrann dzenler [4]. Baz ray reticileri sra ile ekil verilerek yaplan universal haddeleme sistemini kullanrlar. Bu yolla iyi bir yzey kalitesi elde edilir. Dvmenin etkisini dzeltmek yorulma mukavemetini de olumlu ynde etkiler. rnn son olarak yzeyi temizlenir ve dz bir yzey elde edilir. Son haddeden geerken ray zerine markalama yaplr. bu marka retici hakknda bilgi, retim yl, retildii blm ve ray kalitesi bilgilerini ierir [4].

ekil 2.6. Kardemir Demir-elik Haddehanesi [6] 2.1.6.Dorultma ve lm Son eklini alan raylar scak-kesme ile istenilen boyda kesilirler. Scak raylar yryen bantlar zerinde soumaya giderler. Souma yaklak 3-4 saat surer. Ray scakl 800C den 100C e der. Rayn yryen bantlara tanmas ray tutmakla meydana gelebilecek yzey kusurlarnn olumasn nler. Soumann ardndan raylar dorultma nitesine giderler [4]. Simetrik olarak farkl olmas rayn mantar ksmnn ve tabann souma hzn farkl klar. Bu da rayn dey dorultuda eilmesine yol aar. Bu eilmeyi dzeltmek iin ou zaman dey dorultuda bazen yanal olarak dorultma yaplr. Sonradan uygulanan dzeltme ilemi her ne kadar dzgnlk salasa da rayda zararl gerilmelere yol aar. Rayn akma gerilmesine bal olarak 100-300 N/mm2 mertebesinde kalc gerilmeler meydana gelir [4]. Btn raylar dorultma haddesinden knca test merkezine giderler. Burada rayn tm zellikleri test edilir ve varsa isel hatalar, yzey hatalar tesbit edilir. sel hatalar ultrasonic yntemle tesbit edilir. Rayn doruluu 0.5-3 m lik dalga bantlar ierisinde llr. Ray balarnn dzgnl kontrol edilir ve eer gerekiyorsa dorultma preslerinden geirilerek yeniden dzeltilir. retim sonunda raylar istenilen boyutlarda kesilirler, gerekli ise cebire delikleri delinir. Raylar tekrar teste tabi tutulur ve fabrikadan kar [4]. 2.2.elik Tipleri Rayn mikroyaps perlitik dokudadr. Bu yapnn mekanik zellikleri sementit (Fe3C) dediimiz lamellerin arasndaki uzakla, kalnlklarna ve tane boyuna baldr. Lameller arasndaki uzaklk akma snrn, ekme mukavemetini ve kesit daralmasn byk oranda etkiler. Ayn elik farkl ekilde soutularak elde edilen mikroyaplar ve perlitik yap oluurken farkl miktarda karbonun stenitik yapda difzyonuna sebep olur. Difuzyon hznn kontrol edilmesi alam elementlerinin miktarnn kontrolyle ayn etkiyi yaratr. Tokluk sementit lamellerinin kalnl ve tane boyutuyla ilgilidir [4].

Aada yaygn olarak kullanlmakta olan baz ray kalitelerinin kimyasal kompozisyonlar ve mekanik zellikleri verilmitir. TCDD hatlarnda 700 ve 900 kalitesi raylar bulunmakla birlikte yeni yaplan yenileme almalarnda 900A kalitesi raylar kullanlmaktadr. Tablo 2.1. Ray Kaliteleri [4] Ray elik Kaliteleri 700 900A 900B C 0.40-0.60 0.60.-0.80 0.55-0.75 % Kimyasal Si 0.05-0.35 0.10-0.50 0.10-0.50 Kompozisyon Mn 0.80-1.25 0.80-1.30 1.30-1.70 P 0.050 0.040 0.040 S 0.050 0.040 0.040 Raylarda atlaklar, genellikle orijini dtan bir kusurdan olan entikten veya iteki bir kusurdan balar. Bu nedenle yksek seviyede temizlik yani dk metal d katk ve dk hidrojen yzdesi ok nemlidir. TCDDye gre hidrojen miktar 2.5 olarak belirlenmitir [4]. 2.3.Hzl Tren Raylar 2.3.1.Dnyada Hzl Tren Raylar Hzl trenler bugn Fransa, Almanya, spanya, talya gibi Avrupa lkeleri ile Japonya, in ve Gney Korede kullanlyor. Hzl tren hatlarnn ncln yapan Japonya ayn zamanda en ok yolcu younluuna sahip lke.120den fazla trenle, ylda 305 milyon yolcu tayor [5]. Tablo 2.2. Dnyadaki hzl tren hatlar [5] lke in Japonya spanya Fransa Almanya talya Rusya Trkiye Tayvan Gney Kore Belika Hollanda Birleik Krallk svire Kullanma Ak(km) 6,158 2,118 2,665 1,872 1,032 923 780 457 345 330 209 120 113 35 Yapm (km) Aamasnda Toplam (km) 14,160 377 1,781 234 378 92 400 591 0 82 0 0 0 72 20,318 2,495 3,744 2,106 1,410 1,015 1,180 1,048 345 412 209 120 113 107

Son 10 yl akn bir sredir dnyada mantar sertletirilmi ray retimi nem kazanmtr. Bunun nedeni bir yandan R260 raylarnn anma direnlerinin yeterince yksek olmamas, dier yandan hzl tren uygulamalarnda yetersiz kalmalardr. Bunun ilk fark edilii 1960l ve 1970li yllara rastlar. Aratrmalar ray eliklerinin iyapsna ynelmi ve kaba taneli perlitik iyapdan sk dizili perlitik iyapya ynelmitir. Artk dnyada yaygnlaan ve Trkiye de de balatlan hzl tren iletmecilii iinde R350HT standard raylar daha ok kullanlmaya balanmtr. zelliklede Avrupa da Almanyada 1903de 210km/sa hzla balayan hzl tren uygulamas, 1955de Fransann 331km/sa hza ulamasyla devam
8

etmitir. Gnmzde Avrupa da ve dnyada 200-250km/sa hzla giden hzl trenler kullanlmaktadr. Fransa, Almanya, ngiltere, talya,span ya, Belika, Japonya, Kore, Tayvan ve ABD, YHT iletmeciliinde olduka yolalm durumdadr. Fransa 1900 kmlik YHThattyla Avrupann en geni ana sahiptir ve bunu 2020 ye dek 4000 kmye karmay planlamtr. spanya ise 2020ye dek Fransay geecek planlar yapmtr; spanyollar 2020de YHTlerinin hzn 350 km/sae karmay planlamtr [2]. 2009da dnyada 10.739 km hatta alan 1750 YHT vard. 2010 itibariyle 200 km/sa zerinde seyreden 2500 YHT bulunmaktadr. Halen dnyada 13.469 km YHT-hatt ina halinde, 17.579 km YHT-hatt ise planlanm durumdadr. 2020 ylnda dnyadaki YHThatlar 41.878 kmye ulaacaktr. Uluslararas Demiryollar Birlii(UIC) nin Mart 2005 tarihli 721 numaral talimat, yarap 400m den az dnemeler iin mantar sertletirilmi ray kullanmn zorunluluk dzeyinde, 400-700 m yarapllarda ise tercihli olarak kullanmn nermektedir [2]. Bugn yaygn olarak kullanlan raylar R260 simgesiyle bilinmektedir ve mantarst sertlikleri ~260BHN dzeyindedir. Sertletirilmi olanlar ise R350HT simgesiyle tannmakta ve mantarst sertlikleri 350-390BHN dzeylerindedir. Bu raylar EN 13674-1 standardna uygun olarak retilir ve kaliteleri bu standardn ngrd testlerle belirlenir [2]. Tablo 2.3. Raylarn Kimyasal Bileimleri [2] R260 R350HT C 0.70-0.80 0.70-0.82 Si 0.20-0.60 0.13-0.60 Mn 0.95-1.25 0.65-1.25 P 0.030(max) 0.025(max) S 0.008-0.030 0.008-0.030

R350HT simgesindeki HT bu raylara sl ilem uygulandn belirtmektedir. Ayrca, uluslararas standartlar, bu raylarn iyaplarnn martenzit, beynit, tane snr sementiti ve ferrit a iermemesi koulu tamaktadr. Bu nedenle, mantar iyapsnn sk dizili ya da ince perlit diye bilinen, sementitin katmanlararas uzaklnn ok dk olduu bir perlit oluumu gerekmektedir. Mantar sertletirilmi ray elii retiminde, mantar sertletirme ileminde ok dikkatli soutmalar uygulanmaldr. Bunun iin belirlenmesi gereken parametreler arasnda, soutma ncesi ray scakl/scaklk dalm, soutma hz, soutma ortam (su+ya+basnl hava), ray parasnn soutma biimi, TTT ve CCT izgelerine gre soutma ortam scakl, soutma ortamnda bekletme sresi yer almaktadr. Bunu gerekletirmek amacyla, 2 ayr teknoloji uygulanmaktadr. Birisi daldrma, dieri pskrme olarak bilinir. ~900 0C scaklkta haddeden kan raylar nce biriktirilir ve sonra, stlp daldrma istasyonunda bir scak banyoya daldrlarak bir izotermal sl ilem uygulanr. Pskrme teknolojisinde ise, kzgn raylar haddeden ktnda bir arastma uygulamas ve sv pskrtme ilemiyle soutularak sk dizili perlitik iyap oluturulur. Bu teknolojileri kullanarak mantar sertletirilmi ray reten dnyada yalnzca birka irket vardr ve bunlar da teknoloji bilgilerini paylamamaktadr. Bu nedenle, olduka pahal olan bu raylar Trkiye kendi retmek zorundadr [2]. Bunun da tesinde, beynit iyapl raylar da dnyann eitli lkelerinde denenmektedir. Beynitik elikler zerine en kapsaml aratrmalar Bhadesia yapmtr. Polonya da bir deneme hattnda bu elikler denenmeye balanmtr. Beynitik raylar dk karbonlu ve dk alaml eliklerden retilmektedir. Bu nedenle kaynaklanabilirlikleri de daha yksektir. Ayrca, sk dizilimli perlit ile karlatrldnda daha iyi sertlie, akma dayancna, yorulma direncine ve anma direncine sahiptir. Sk dizilimli perlit iyapl elikler
9

(R350HT) ile beynitik eliklerin kimyasal bileimleri ve baz mekanik zelliklerinin karlatrmalar aadaki tablolarda gsterilmektedir [2]. Tablo 2.4. Sk dizilimli perlitik raylar ile beynitik raylarn kimyasal bileim karlatrmalar [2] RAY R350HT 1400B C Si Mn 0.65-0.80 0.25-0.95 0.75-1.45 0.20-0.55 0.40-0.45 0.40-2.10 Cr 0-0.50 0-0.20 Mo 0 0-2.0 Nb 0 0-0.15 V 0-0.10 0-0.10

Tablo 2.4te de grld gibi, beynitik raylar iin karbon orannn dk olmas ngrlmtr. Alam elementleri ekleyerek de beynit oluumunda uygulanacak olan izotermal dnmn olabilirlii arttrlmtr. Dnya da halen denenmekte olan beynitik ray elii retiminde dk karbonlu ve dk alaml elik kullanmakta ve iyapsal olarak aa beynit oluumuna ynelinerek anma direnci zellii salanmaya allmaktadr [2]. Tablo 2.5. Sk dizili perlitik ray elikleri ile beynitik eliklerin mekanik zelliklerinin karlatrlmas [2] ekme Dayanm(MPa) R350HT Ray elii 1400B Ray elii 1300 1420 ekme Uzamas(%) 13.5 15.5 Krlma Tokluu(MPa) 43 98 arpma Tokluu(u entii)(J) 20 39 Yorulma Dayanm(Mpa) 750 870

Tablo 2.5te beynitik ray eliklerinin zellikle ekme dayancnn ve krlma tokluluunun sk dizili perlitik ray eliine gre ok daha iyi olduu grlmektedir. Bylelikle, EN standart R350HT eliinin istenilen anma direnci salamasyla birlikte, beynitik iyapya sahip ray eliinin R350HT eliine alternatif kullanlabilir olduu anlalmaktadr [2].

(a)

(b)

ekil 2.7. (a) 1000x bytmede havada soutulmu R260 standard elik, (b) 4000x bytmede R260 standart eliklerinin iyaplar (SEM fotoraf) [2]

10

(a)

(b)

ekil 2.8. (a) 1000x bytmede 6000C izotermal dnm uygulanm R260 standard elik, (b) 13170x bytmede(600 derecede izotermal dnm uygulanm numune) R260 standart eliklerinin iyaplar (SEM fotoraf) [2] ekil 2.8de 3500Cde izotermal dnm sonrasnda AISI 1060 eliinin iyaplar grlmektedir. Bu iyaplardan da anlalaca gibi iyap %90-95 orannda alt beynit, geri kalan ise kalan stenit ve martenzittir. Bunun muhtemel nedeni, beynit oluturmak iin 3500Cde uygulanan izotermal dnm sresinin yeterli olmamasdr [2].

ekil 2.9. (a)500x bytmede 3500Cde izotermal dnm uygulanm numune(b) 2710x bytmede ayn eliin SEM fotoraf [2] 2.3.2.Trkiyede Hzl Tren Raylar TCDD 2003 ylnda Ankara-Eskiehir illeri arasndaki hzl tren ray hattnn yapmn balatmtr. 23 Nisan 2007 tarihinde deneme seferlerine balanm, 13 Mart 2009 tarihinde de ilk yolcu seferi yaplmtr. 245 km'lik Ankara-Eskiehir hatt yolculuk sresini 1 saat 25 dakikaya drmtr. Hattn Eskiehir-stanbul ksmnn 2013'te tamamlanmas ngrlmtr. Hat 2013'te Marmaray'la balandnda Avrupa ve Asya arasnda dnyann ilk gnlk sefer yapan hatt olacaktr. Ankara-Eskiehir hattnda kullanlan TCDD HT65000 modelleri spanyol Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles(CAF) irketi tarafndan
11

retilmitir ve standart olarak 6 vagondan olumaktadr. ki seti birletirerek 12 vagonlu bir tren de elde edilebilmektedir [1]. Ankara-Konya hzl tren hattnn temeli 8 Temmuz 2006'da atlm, ray denmesine Temmuz 2009'da balanmtr. Deneme seferlerine ise 17 Aralk 2010 tarihinde balanmtr. 24 Austos 2011 tarihinde ilk yolcu seferi yaplmtr. Toplam 306 km'lik hattn 94 km'lik Ankara-Polatl arasndaki ksm, Ankara-Eskiehir projesi kapsamnda yaplmtr. 300 km/saat hza uygun hat ina edilmitir [1]. Tkiyede hzl tren; Ankara-stanbul.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533km./3 saat Ankara-Eskiehir.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 km./1 saat 5 dakika Ankara-Konya.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 km./1 saat 15 dakika stanbul-Konya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .641 km./3 saat 30 dakika Eskiehir-Konya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 km./1 saat 26 dakika Ankara-Sivas.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 km./3 saat Ankara-zmir.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624 km./3 saat 20 dakika Ankara-Afyon.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 km./1 saat 20 dakika Bandrma-Bursa-Osmaneli.. . . . . . . . . . . . . . .190 km./60 dakika Ankara-Kayseri.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..350 km./2 saat Halkal-Bulgaristan.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 km./1 saat Sivas-Erzincan-Erzurum-Kars.. . . . . . . . . . . . . 710 km./5 saat lkemizde cumhuriyetten sonra demir elik sanayiinin kurulmas almalarna balanmtr. 1937 ylnda Karabkte temeli atlan ve 1939 ylndan itibaren kademeli olarak iletmeye alnan ilk entegre elik fabrikamzn faaliyete geirilmesiyle lkemiz de elik reten lkeler arasna girmitir. Aadaki tabloda 1996-2000 yllar arasnda Trkiyede yllara gre elik retimi verilmitir [4]. Tablo 2.6. Trkiyede Ham elik retimi(1000 Ton) [4] LETMELER Kardemir sdemir Erdemir Entegre Tesis Toplam Ark Ocaklar Tesis Toplam TOPLAM Kurulu Kapasite 700 2200 3000 5900 14035 19935 1996 Yl retimi 719 1848 2458 5025 8336 13361 1997 Yl retimi 724 1921 2711 5356 8918 14274 1998 Yl retimi 660 1951 2544 5155 8992 14147 1999 Yl retimi 636 1890 2611 5137 9171 14308 2000 Yl retimi 875 1965 2388 5228 9096 14324

Tablodan da grlebilecei gibi, 2000 yl verileriyle yllk elik retimi 14.324.000 tona ykselmitir. Trkiyede ray retimi ile ilgili olarak Kardemir Demir elik firmasnn bir tecrbesi bulunmaktadr. 1950li yllarda balayan retim almalar sonucunda belirli uzunluk ve kalitede ray retimi gerekletirlmi olmakla birlikte bu konuda daha sonra yeterli gayret gsterilmedii gibi talep de olmamtr [4].

12

Ray tketicileri; Temiz (segregasyon, laminasyon vs. olmayacak) Tm kesit boyunca kimyasal kompozisyonu homojen olarak dalm, Mekanik zellikleri istenilen deerler arasnda ve homojen, Geometrisi ve profili dzgn, Yzeyi istenilen deerlerde

olan raylar talep etmektedir. Trkiyede ray tketicisi konumundaki en nemli kurulu hi kukusuz TCDDdir. Ancak gelien hafif rayl sistemler ve metrolar yeni ray tketicileri yaratmaktadr. Bunun dnda, avrupa ray reticilerine gre ray pazarlanmas konusunda avantajl saylabilecek konumumuz Trkiyede ray retiminin salayabilecei faydalar aklayabilecek niteliktedir [4]. Demiryollar konusunda gelimi Avrupa ve Dnya lkelerinde olduu gibi lkemizde de S49 tipi ray elii yerine UIC 60 tipi ray elii kullanmna geilmitir. Demiryollar konusunda gelimi olan lkelerde yol yenilemelerinde UIC 60 kg/mlik ray kullanmna gemesi ile birlikte ray reten firmalarn da S49 kg/mlik ray retimi yerine UIC 60 kg/mlik ray retimine ynelmesi neticesinde, UIC 60 kg/mlik rayn ekonomik mrnn S49luk raya gre daha uzun olmas, 160 km/s ten fazla bir hza geite daha byk en kesitli raya ihtiya duyulmamas, Hattn dingil basncnn artrlmas, UIC 60 kg/mlik rayda kesit alan bydnden gelen yklerin daha homojen olarak iletilmesi sonucu altyapnn stabilizesinin daha az bozulmas, Balast ve altyap bakm-onarm maliyetlerinin dmesi hususlar gz nnde bulundurarak gereken trafii youn olan ve gerekse de zerinden geen yk bakmndan ana koridor saylan hat kesimlerinde yaplacak yol yenilemelerinde UIC 60 tipi raylarn kullanlmas ve daha sonraki aamalarda tm ebekelerde UIC 60 elik tipi raya geilmesi planlanmtr [8].

13

ekil 2.10. S49 Ray elik Profili [6]

ekil 2.11. UIC 60 elik Tipi Ray elii Profili [6]

14

ekil 2.12. Yeni beynitik elikten yaplm S49 ray eliinin mikroyaps [4]

ekil 2.13. UIC60 Ray mantarndan alnan numunenin yeni beynitik elikle uygun oranlarda soutulmasyla elde edilen mikroyap. %3 HNO3 le dalanmtr [4] Ray retiminin bir entegre tesiste yaplmas gerekmektedir. lkemizde bu i iin en uygun tesis Kardemir olarak grlm ve bu nedenle ilk defa ray retimi bu tesiste gerekletirilmitir. Daha sonra teknolojik gelimelere ayak uydurulamamas ve buna ilikin talebin de bulunmamamas nedeniyle ray retim almalar kesintiye uramtr. Ancak sz konusu fabrikann eitli yatrmlarla kendisini yeniledii ve elik retim kalitesini arttrd ayrca belirli bir yatrmla TCDDnin istedii kalitede rayn retilebilecei, fabrika yetkililerince ifade edilmektedir [4].

15

Kardemir, yksek hzl tren iin R260 tipi elik yerine R350HT elii retmeye balamtr.(ekil 2.12)

ekil 2.14. R350HT elii [6] Kardemirde kuruluundan itibaren hizmet veren 28lik Trio hadde ve 1959 ylndan itibaren hizmete giren 34lk Blok ve 28lik Duo Hadde gruplar devre d braklarak yerine Yeni Ray ve Profil Haddehanesi kurulmutur. Yapmna Ocak / 2006 tarihinde balanlan Ray ve Profil Haddehanesini Mart / 2007de tamamlanarak devreye almtr. Gnmz teknolojisi ile donatlan 400.000 ton/yl kapasiteli bu tesiste, 72 metre boya kadar her trl rayn yan sra, 550 mm genilie kadar byk boy profiller, 200 mm. genilie kadar kebentler ve 200 mm apa kadar her boyda kaln yuvarlak ve kaliteli imalat elikleri retebilmektedir [6]. Kardemir Ray ve Profil Haddehanesi, 100 ton/saat kapasiteli yryen krili 22,3 m uzunluunda ve 8.8 m geniliinde, rn eidine gre ift ve tek sral arj imkan veren bir tavlama frnna sahiptir (ekil2.15) [6].

16

ekil 2.15. Tavlama Frnndan kp Haddelenmi Ray elii [6] 2.4.Ray elikleriyle lgili Deneysel almalar 2.4.1.Yeni Beynitik Ray eliklerinin zellikleri ve Mikroyaps Bu deneysel almann amac; iki yeni beynitik ray eliinin mekanik zellikleri ve Srekli Soutma Gei(CCT) diyagramlarnn sunumu. CCT diyagramlar dilatometrik ynteme gre hazrlanmtr. Kullanlan mekanik zellikler Avrupa Standartlarna gre hazrlanmtr. Bu deneyde S49 veya UIC60 tipi beynitik raylar kullanlmtr[11]. Bu alma iki tane yeni beynitik elik sunmaktadr. Bunlardan birincisi, ticari ismi RB370 ve minimum mantar sertlii 370 HBW olan beynitik ray elii. Bu dk karbonlu eliin i yaps Mn-Cr-Mo-V dur. Bu elik 2003 ylnda Polonyada bulunan ArcelorMittal fabrikasnda retilmitir. kincisi ise; yine beynitik yapda olan RB390 isimli elik. Bunun da yapsnda ise Mn-Cr-Mo-V nn yannda az miktarda eklenmi Ni bulunmaktadr. indeki Nikelden dolay bu eliin retimi ilkine gre bir miktar daha pahaldr. Bu yzden tren yolundaki makas blmleri gibi ar yklerin olduu yerlerde kullanm baarl sonular vermitir. RB390 eliinin iine ufak bir miktar daha Ni katld takdirde, nikelsiz RB370 eliinden bile daha iyi zelliklere sahip olduu gzlenmitir. Bugnlerde demiryolu ray makas iin bunun almalar srmektedir[11].

17

2.4.1.1.Yeni Beynitik Ray eliklerinin indeki Ar Soutulmu stenitin Faz Geiinin Kinetii ekil 2.16da RB370 tipi beynitik eliin CCT diyagram gsterilmitir. Deneysel ierii belirlenmi CCT diyagramndaki taral alan, UIC60 ray eliinin souma erisi araln gstermektedir. Benzer CCT diyagram(ekil 2.17) ikinci elik tipi olan RB390 eliinden alnmtr. lk elikten fark bir miktar Ni eklenmesidir. Yine burda da taral alan eliin souma erisi araln gstermektedir[11]. ok az miktarda yksek kararll sayesinde ar soutulmu stenitin beynite geme sresi 200 sn civarndadr. Bu belirtiler ray elii iindeki dk beynit miktarnn artrlmasn gsterir. Ayrca sertlik te artar. Sonular bir miktar Ni ieren RB390 eliini Ni iermeyen RB370 eliine kyaslamaktadr[11].

ekil 2.16. Dk karbonlu Mn-Cr-Mo-V beynitik eliin CCT diyagram. Taral alan UIC60 elii iin hava ile soutma erisi [11].

ekil 2.17. Dk karbonlu Mn-Cr-Mo-V + Ni beynitik ray elii. Taral alan UIC60 elii iin havayla souma erisi [11].

18

2.4.1.2.Tren Raylarnda Beynitik eliklerin Mikroyaps Eski diyagramlarn aksine soutma oranlarnn araln durumu ar raylarn arakesitlerinde beynit ierii homojen olmaldr [11].

ekil 2.18. RB370 tipi beynitik eliinden yaplm S49 ray eliinin mikroyaps. %3 HNO3 ile dalanm [11].

ekil 2.19. Soutulmu beynitik RB390 eliinden yaplm, soutulmu UIC60 ray mantarnn mikroyaps. %3 HNO3 ile dalanmtr [11].

19

2.4.2.Ray eliinin Kuru Yuvarlanma-Kayma Anma Davrannn ncelenmesi Bu almada, TCDD tarafndan kullanlan ray eliinin kuru yuvarlanma-kayma anma davran incelenmitir. 40 mm apnda ve 10 mm geniliinde, rayn mantar ksmndan hazrlanan numune paslanmaz elik rulmana kar 50N ve 75N ykler altnda 0,55 m/s hzda anma deneyine tabi tutulmutur. Her 50 000 evrimde anma kayb llerek anma hz hesaplanm ve anma hz-evrim says grafii elde edilmitir. Anma numunelerinin anma yzeyi, yuvarlanma ynne paralel kesitlerdeki SEM incelemeleri yaplarak anma karakteristikleri belirlenmeye allmtr.Anma deneyleri sonucunda, dk evrimlerde, ykn dk olmas anma hzn artrrken, belirli bir evrim saysndan sonra ykn anma hzna ok bariz bir etkisinin olmad gzlemlenmitir. ki silindir arasnda oluan ara yzey basnc ve yuvarlanmann etkisiyle plastik deformasyonun olduu ve anmann adezyon trnde gerekletii sonucuna ulalmtr[3]. Deneylerde kullanlan anma numunesi ve kar numunenin (kaymal yatak) kimyasal bileimi aadaki tabloda verilmitir[3]. Tablo 2.7. Deneysel numunenin kimyasal bileimi [3] Element % Anma Numunesi Kar Numune Fe Kalan Kalan C 0.502 0.4 Si 0.124 0.2 Mn 1.12 0.7 P 0.034 0.0019 S 0.031 0.0246 Cr 0.031 0.507 Ni 0.046 0.02 Cu 0.042 0.02

ekme deneyi sonucunda numunenin akma mukavemetinin 445-690 MPa, ekme mukavemetinin 797-1020 MPa, ve % uzamasnn 5,5-11aralnda olduu tespit edilmitir. Sertlik deneyi sonucunda Anma numunesi ve kar numunenin sertlikleri 5er lm yaplarak ortalamalar alnmtr. Anma numunesinin sertlii 23 HRc (243 HB), kar numunenin sertlii ise 60 HRc olarak tespit edilmitir[3]. Anma deneyi sonucunda 50 ve 75 N ykler iin 450.000 cevrime kadar gerekletirilen anma deneyleri sonucu elde edilen anma hzlar ve anma hz-evrim says grafii aada verilmitir[3]. Tablo 2.8. Anma deneyi sonular [3] evrim says x103 Yk 50N Yk 75N 50 100 150 200 250 300 350 400 450

6,533 2,178

7,962 3,402

7,350 4,537

7,450 5,512

6,700 5,989

5,784 6,034

5,366 6,377

4,849 5,580

4,945 5,081

20

ekil 2.20. Anma hz-evrim says ilikisi [3]

ekil 2.21. a) 50 N ve b) 75 N yk uygulanm numunelerin anma yzeylerinin SEM fotoraflar [3]

21

ekil 2.22. a) 50N ve b) 75 N yk uygulanm numunelerin yuvarlanma ynne paralel kesitten alnm SEM fotoraflar [3] Bu almada, aadaki sonulara ulalmtr. 1) 40 mm apnda ve 10 mm geniliindeki ray elii numunenin paslanmaz elik rulmana kar 50 ve 75 N ykler altndaki kuru yuvarlanma-kayma anmas sonucunda anma hz (her iki yk iinde) evrim saysyla nce artm daha sonra dme eilimi gstermitir. 2) Dk evrim saylarnda, dk yk (50 N) iin daha yksek anma hz gzlenmitir. 300.000 evrim ve zerinde ise, her iki yk iin birbirine yakn anma hzlar tespit edilmitir. 3) SEM fotoraflar incelendiinde, anma yzeylerinin arayzey basnc ve kaymann etkisiyle byk bir alann plastik deformasyona urad ve pullanma ile anmann gerekletii grlmtr [3].

22

3.TREN TEKERLEKLER Tren tekerlekleri retimi konusunda literatrde neredeyse hi bilgi yok denecek kadar azdr ve bulunanlar da genelde reklam mahiyetindedir. Fabrikalarn souk sava dneminde yaplm olmalar ve dolaysyla bilginin saklanm olabilecei ilk akla gelen nedenlerden biri olabilir. Son yllarda yaplan almalar ise daha ok ses, titreim, scaklk dalmnn modellenmesi gibi konular zerinde younlamtr. Sz konusu alma iin gerekli literatr bilgileri merkezi Pariste bulunan Uluslararas Demir Yolu Birliinin (UIC) denetimi altndadr. Yaynlanan birka retim almalar da patent olarak karmza kmaktadr. Halen mevcut tekerlek retiminde dvme veya dorudan dkm yntemleri kullanlmaktadr. Dvme ynteminde ingot veya ktk halinde dklen elik, ardndan presle dvlerek ekillendirilir. Dvme iin ok yksek kapasiteli (8.000-10.000 ton) preslere ihtiya vardr ki bu lkemizde mevcut deildir. Son ekillendirme ise kenar haddeleme veya ahmerdanla dvlerek yaplmaktadr. Dvme ve haddeleme ara ilemlerinde tekerlekler gerilim giderme ilemine tabi tutulurlar. Dkm ynteminde ise tekerlek dkm hemen her reticide karbon kalplarda yaplmaktadr Dkm ilemi iin alak basn kontroll veya gravity prosesleri tercih edilen yntemlerdir [10]. 3.1.retim ekli Tren tekerlekleri, geleneksel olarak elik ingotlardan dvme olarak retilmektedir. Ancak, dvme ilemi iin 8.000-10.000 ton gibi ok byk dvme preslerine ve hadde aparatlarna ihtiya olduundan yatrm ve iletim maliyetleri ok yksektir. Son yllarda, metalurji alanndaki gelimelere bal olarak ABD, Hindistan ve Gney Afrikada tren tekerlei dorudan dkm olarak retilmektedir [9].

ekil 3.1. Tren Tekerlei Modeli Dkm yaplacak olan tren tekrlerinin 1/16lk ksm modellendikten sonra ekil 3.2 de gsterildii gibi dkm kalb tasarlanmtr [10].

23

ekil 3.2. Dkm Kalb [10] Ergitme ileminde 25 kg kapasiteli indksiyon oca kullanlmtr. Dkm ilemi iin tasarlanan kimyasal analiz dorultusunda ergime esnasnda ergiyik metale FeSi, FeMn ve FeV ilaveleri yaplmtr [10]. Dkm ileminin ardndan elde edilen tren tekerlei dilimine bileim farkllklarn gidermek amacyla difzyon tavlamasna ve ardndan normalletirme tavlamas yaplmtr. ekil 3.3te gsterilen kesitlerinden su verme ilemi iin numuneler karlmtr. karlan numune boyutlar 120mm x 30mm x 10mm dir [10].

ekil 3.3. Dkm ve n sl ilemi yaplan tekerlek diliminin slah ilemi ncesi testere ile keserek dilimlere ayrlmas [10]

24

A ve B gruplarna yaplan ilemler tablo 3.1de verilmitir. Tablo 3.1. : ekil 3.3te gsterilen ve dkm paradan alnan numunelerine yaplan ilemler [10] Numune Says 3 3 3 3 A Grubu A0 A1 A3 A5 B Grubu B0 B1 B3 B5 Yaplan lem lem Yaplmam 1 defa su verilip menevilenmi 3 defa su verilip menevilenmi 5 defa su verilip menevilenmi

Dkm sonras elde edilen tekerlek diliminin kimyasal analiz sonularna gre Andrew forml kullanlarak AC1 ve AC3 scaklklar tespit edilmi ve su verme scakl 8650C olarak seilmitir [10]. Su verme ilemi iin numuneler 865Cde 30 dakika bekletilip yada su verilmitir. Su verme ileminden sonra 550Cde 1 saat menevilenmitir. 5inci su verme ilemine kadar bu sra takip edilmitir. Yaplan ilemler grafiksel olarak ekil 3.4te gsterilmektedir [10].

ekil 3.4. Yaplan Isl lemlerin ekil Olarak Gsterilmesi [10]

25

ekil 3.5. Dklen Tren Tekerlei Diliminin a) Dkm Hali ve b) 1 Defa Su Verilip Menevilenmi Halindeki Mikroyaplar [10]

ekil 3.6. Dklen Tren Tekerleinin c) 3 Defa d) 5 Defa Su Verilmi ve Menevilenmi Halindeki Mikroyaplar [10] Sonu olarak; dkm yntemiyle tren tekerleinin retilebilirlii almalar sonular; dkm yntemi ile elde edilen tren tekerleine uygulanan tekrarl su verme sl ilemi ile ekme akma dayanm ve sertlik deerlerinde ykselme, % uzamada ise bir miktar d gstermitir. Mikroyap sonular, su verme tekrar arttka dkm sonras elde edilen mikroyapya nazaran daha ince taneli bir mikroyap olutuunu gstermitir. Deneysel sonular, dklm ve ardndan uygulanan tekrarl su verme sl ilemi sonrasnda orijinal tren tekerleinin mukavemet deerlerine olduka yakn deerlerde mekanik zellikler elde edilebileceini gstermektedir [10].

26

3.2.elik Tipleri Dkm yoluyla elde edilen alamn bileenleri; C(Karbon): 0.4 - 0.7, Si(Silisyum): 0.4 - 1.2, Mn(Mangan): 0.6-1.2 aralklarndadr [10]. Dkm ilemi iin Ankara TCDD Genel Mdrlnden temin edilen Tablo 3.2de kimyasal analizi verilen tren tekerlei hurda malzemesi olarak kullanlmtr. nceden tespit edilen miktarlarda ayarlanan alam elemanlar arja uygun zamanlarda ilave edilmitir [10]. Tablo 3.2. TCDDden Temin Edilen Tren Tekerleinin Kimyasal Analizi [10] Alam Eleman % C 0.52 Si 0.40 Mn 0.80 Cr 0.30 Cu 0.30 Mo 0.08 Ni 0.30

ekil 3.7. Orijinal tren tekerlei zerinden karlm dilimin mikroyaplar resimleri ve sertlik deerleri [10]

27

Tren yolu vagon tekerlekleri ok yksek miktarda yorulma ve anma krlmasna maruz kalmaktadr. Tren tekerleklerinde baskn olarak ferrit-perlit alamlar kullanlmaktadr.Gney Afrikada retilen tren tekerlekleri arlka %0.57-0.77 karbon ieren, ferritik-perlitik mikroyapya sahip eliklerdir. Bu elikler her naslsa dk akma dayanmna(~680MPa) ve yuvarlanma temas yorulma dayanmna sahip eliklerdir. Bu alamlarn normal ekme dayanm oran 900-1072 Mpa arasndadr ve kimyasal oranna bal olmakla beraber uzama oran da %7-17 arasndadr. Sertlik deerleri ise 255-363 BHN(Brinell Sertlik Numaras) dir [12]. Bu ferrit-perlit eliini gelitirme giriimlerinde eliin, sertliini, anma dayanmn ve alma mrn gelitirmeye odaklanlmtr. Bu tip eliklerde lamellar aras mesafeyi drmek(~0.3m) iin kullanlan mikroalaml V ve Nb baarl sonular vermitir. Ray eliklerinin geliiminde olduu gibi, tekerlek eliklerinde de daha yksek sertlik deerine ulamak iin beynit kullanlmtr. Beynitin kullanlmasnn sebebi ise, daha dk karbon miktarna ramen daha iyi mikroyap eldesi ve daha yksek dayanm, sertlik, tokluk ve kaynaklanabilirlilik deerlerine sahip olmasdr. Beynit, perlit gibi ferrit ve sementit karmndan oluur ancak lamelli olmayan bir yapdr sahiptir. Genel olarak iki tip beynit vardr, alt ve st beynit. st beynit formu 400-5000C scakl arasnda ve inesel yapdaki ferritten oluur. Karbrler inelerin arasndadr. Alt beynit ise 250-4000C scakl arasndadr. Bu form da inesel yapdaki ferritten oluur ancak bu kez karbrler inelerin iinde yer alr [12]. 3.3.Beynitik Alaml Tekerlek elik Uygulamalarnn Gelitirilmesi 3.3.1.Deneysel Alamn retimi ve Isl lemi Klasik B snf ferrit-perlit alam olarak adlandrlan ve beynitik V1 ve V2 alam olarak bilinen bu alam, aadaki tabloda hedef kompozisyonda gsterildii gibi atmosfere ak indksiyon frnnda ergitilmitir. Alamlar iin aadaki eitliklerde hesaplanan kritik sl ilem scaklklar belirtilmitir [12]. Ac1 = 723 - 20.7Mn - 16.9Ni + 29.1Si + 16.9Cr + 290As + 6.38 W Ac3 = 910 - 203C - 15.2Ni + 44.7Si + 104V + 31.5Mo + 13.1W Ms = 539 - 423C - 30.4Mn - 17.7Ni - 12.1Cr - 11.0Si - 7.0Mo Bs = 630 - 45Mn - 40V - 35Si - 30Cr - 25Mo - 20Ni - 15W [12] Yukardaki kritik scaklk deerleri; ferritin stenit scaklna dnmeye balad scaklk(Ac1), tamamen stenitik yapya dnt scaklk(Ac3), martenzitin balama scakl(Ms) ve beynitin balama scakl(Bs). Bu scaklklar, tavlama, temperleme, homojenletirme ve tuz banyosunda kullanlan scaklklardr [12]. Dkm sonras, B Snf alama 870Cde zelti tavlamas yaplm ve ardndan iki saat boyunca sprey suyla elik soutulmutur. Daha sonra 580Cde temperlenmeden nce havada normal soutulmasna izin verilmitir [12].
28

Tablo 3.3. Deneydeki alamn hedef kompozisyonu [12] Numune B Snf V1 V2 C 0.57-0.67 0.3-0.4 0.3-0.4 Mn 0.60-0.90 1.5-2 1.5-2 Element Si Min 0.15 2-3 0.5-1 (Ktlece%) Al Maks 0.08 0.02-0.03 0.02-0.03

Cr Maks 0.3 0.5-0.6 0.5-0.6

B 0.00150.003 0.00150.002

Tablo 3.4. Deneydeki alamn gerek kompozisyonu [12] Numune B Snf V1 V2 C 0.59 0.41 0.40 Mn 0.72 1.99 1.79 Element Si 0.4 2.8 0.8 (Ktlece%) Al 0.07 0.02 0.02

Cr 0.3 0.5 0.5

B 0.003 0.002

V1 ve V2 alamlar, dkm ileminden sonra 2 saat boyunca 10000Cde homojenize edildikten sonra soutulmutur. Bu alam palkalar daha sonra, 10000Cde 300mm x 70mm x 15mm boyutlarna dvlp, scak haddelenmitir. Bu plakalar daha sonra da, stenitlenip(Ac3+500C) ve hzl su verilerek 1 saat boyunca 4000C de tuz banyosu yaptrlarak beynite gemesine izin verilmitir [12]. Tablo 3.4te V1 ve V2 alamlarnn iindeki Si ieriinin beynit formundaki etkisi saptanmtr. Magnezyum(Mn) ve Krom(Cr) sertleebilirlik artmas iin eklenmitir. Beynitin sertliinin artmasn ve allotromorfik ferrit formunu nlemek iin Bor(B) eklenmitir [12]. Dkm, homojenletirme ve sl ilem durumlaryla retilen alamn mikroyaplar aadaki resimlerde gsterilmitir. Resim 3.3.1.1de B Snf alamnn ve srasyla resim 3.3.1.2 ve resim 3.3.1.3te V1 ve V2 alamlarnn mikroyaplar gsterilmektedir. Mikroyaplar B Snf alamn ham dkmle ve zelti ilemleri sonrasndaki ferrit-perlit fazlarn gstermektedir. zelti tavlamas ve temperlemesi perlitik yapy iyiletirmektedir [12]. Resim 3.8.(a)da ham dklm V1 mikroyapsndaki ferrit-perlit gzkmektedir. Homojenizasyon ilemi sonrasnda perlitin iyiletii resim 3.8.(b)de gsterilmketedir. Son mikroyap ise sl ilem sonras st beynit ve temperlenmemi martenziti gstermektedir. Gsterilen V2 alam mikroyapsnda (a) ham dklm perlit, (b) homojenize yntemle iyiletirilmi perlit ve (c) sl ilem uygulanm st beynit grmek mmkndr [12].

29

Resim 3.8. (a) ham dklm ferrit-perlit ve (b) zelti ilemleriyle temperleme uygulanm B Snf alamn mikroyaps [12]

Resim 3.9. V1 alamndaki (a) ham dklm perlit, (b) homojenizasyonla iyiletirilmi perlit faz ve (c) sl ilem uygulanm durumdaki st beynit ve martenzit yaps [12]

30

Resim 3.10. V2 alamnn mikroyaps, (a) ham dklm perlit faz, (b) homojenize yntemle iyiletirilmi perlit faz, (c) sl ilem uygulanm st beynit [12]

31

4.SONULAR VE RDELEME Ray retiminde bilgisayarl tekniklere gei yksek hzl tren iin gerekli olan kaliteyi yakalamasn salamtr. Srekli dkm de ray eliinin kalitesinin artmasnda nemli bir rol oynamtr. Tren ray elikleri perlitik yapdadr. Ancak bu perlitik yapnn sertlii yksek hzl trenler iin yetersiz kald grlmtr. Yaplan aratrmalar ray eliklerinin kaba taneli perlitik i yapdan sk dizili perlitik iyapya ynlenmeye sebep olmutur. Ayrca, uluslararas standartlar, mantar iyapsnn sk dizili ya da ince perlit diye bilinen, sementitin katmanlararas uzaklnn ok dk olduu bir perlit oluumu gerekmektedir. te yandan beynit iyapl ray elikleri de dnyann eitli lkelerinde denenmektedir. Dnyada raylar iin UIC60 tipi ray eliine geilmitir. lkemizde ray elii retimine balam ve bu konuda da bamlln ortadan kaldrmtr. Tren tekerlek retiminde kullanlan pres sistemleri ok pahal olduundan ok fazla lkede retilmemektedir. Bu konuda Trkiye de yurtdna bamlln srdrmektedir. Dnyada nde gelen tekerlek elik retici lkeler genel olarak dkm yntemiyle retmektedirler. Tren yolu tekerlekleri ok fazla yorulma ve anma krlmasna maruz kalmaktadr. Bu sebeple tren tekerleklerinde baskn olarak ferrit-perlit alamlar kullanlmaktadr. Ray eliklerinde olduu gibi, daha yksek sertlik deerine ulamak iin, daha dk karbon miktarna ramen daha iyi mikroyap eldesi ve daha yksek dayanm, sertlik, tokluk ve kaynaklanabilirlik deerlerini verdii iin beynit kullanlmtr.

32

KAYNAKA 1. http://tr.wikipedia.org/wiki/Hzl_tren 2.http://iiss12.karabuk.edu.tr/papers/HEAT%20TREATMENT/YKSEK%20HIZLI%20TREN %20OLGUSU.pdf 3. http://teknolojikarastirmalar.com/pdf/tr/01_020105_cakmak_i_tr.pdf 4. http://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/12073.pdf 5. http://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 6. http://www.kardemir.com/frmTesis.aspx?id=4&SectionID=tesis 7. http://www.forumacil.com/forumda-basligi-olmiyan-konular/391199-tren-raylaridosenirken-raylarin-arasinda-neden-bosluk-birakilir.html 8. http://www.tcdd.gov.tr/upload/Files/ContentFiles/2007/60kgray.pdf 9. http://tez2.yok.gov.tr/ 10. http://iats09.karabuk.edu.tr/press/bildiriler_pdf/IATS09_04-01_1603.pdf 11. Al. Mickiewicza, The microstructure and properties of the new bainitic rail steels, 2008, p. 19-22 12. A. Kapito, W. Stumpf, M.J. Papo, On the development of Bainitic Alloys for railway wheel applications, 2012, p. 539-544

33