ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSKK KURUMU T R K TARH K U R U M U YAYINLARI II.

Dizi - Say: 6

T AR H A R A T I R M A L A R I N D A USL

MBAHAT S. KTKOLU

T R K TARH KURUMU BASIMKV - ANKARA

201 1

K iil k ol, M iib a h a t S. Tarih aratrm alarnda usl / M b alat S. Ktkolu. 1. bsk. Ankara : T rk T a rih K urum u, 2011. \viii, 196 s. : tpkbasm ; 24 cm. ( A K D T Y K T rk Tarih

M n u y a y n la r ; II. D izi-S a. 6).

Bibliyografya ve indeks var. IS B N 9 7 8 - 9 7 5 - 1 6 - 2341 - 6

1 . Taril _ Metodoloji. 2. Tarih yazcl. I. E.a. II. Dizi.

'107.2

A ia liirk Kltr, D il ve T a rih Yksek K u ru m u nun 12.01.2011 tarih ve 626/30 sayl Y n e lim Kurulu K a ra r gerei 5.000 adet baslmtr.

Esrin if. Basks: Elif Kitabevi Yayn, stanbul 2007. Trk Tarih Kurumu Yaynlan arasnda 1. Bask.

IS B N 17 - 975 - 16 - 2341 - 6

TUrk Tarih Kurumu Baamevi

Aklm ( liiddcN No: I Sincan r fin i/ r Sauyi Blgesi / A N K A R A 'IH :((m ')2<>7 Ki II

NDEKLER
i in d e k il e r

V XV XVII Birinci Blm TARH VE FAYDALANDII LMLER

N S Z ............... KISALTMALAR

I. TARHN MAN, KONU ve FA Y D A SI......................................... A. Tarihin T a rifi.......................................................................... B. Tarihin K onu su...................................................................... C. Tarihin F aydas...................................................................... II. T ARH TELKKS ve GELMES................................................ A. Hikayeci (Rivayetti) T a rih .................................................... B. retici (Pragmatik) T a rih .................................................... C. Aratrc T a rih ....................................................................... 111. TARHN FAYDALANDII LMLER........................................... A. F e lse fe..................................................................................... B. S o sy o lo ji.................................................................................. C. k tis a t...................................................................................... D. Antropoloji ................................ .............................................
1. Fizik A n tro p o lo jisi .......................................................................... 2. K lt r A n tro p o lo jisi .......................................................................

1
1 1

a. A r k to h ji ............................................................................

VI

TARH ARATI RMALARI NDA USL

b. E tnoloji ...................................................................................... 10 bu. Efnoffafi ............................................................................ ..10 bb. Sosyal Antropoloji............................................................... ..10 bc. D il (Filoloji) ........................................................................ .. 10

E. Sanat Tarihi ..................................................................................11 F. C orafya..........................................................................................11 G. Paleografya................................................................................... ..11 H. D iplom atik................................................................................... ..12 I. E p ig rafi........................................................................... ................12 J. Nmizmatik (Meskukt) ........................................................... ..13 K. Mhrler (Siciltagrafi) ve Armalar (Heraldique)......................13 L. ecereler (Etsab Cetveli, Geneoloji)...........................................13 M.Takvimler (Kronoloji)................................................................ ..13 N.Yer Adlan (Onomastik).............................................................. ..14 kinci Blm TARHN KAYNAKLARI 1. KAYNAKLARIN TASNF.......................................................... ..18 A. Szl K aynaklar............................................................................19 1. Tarih iirler.................................................................................19 2. Hikyeler......................................................................................19 3. Efsaneler......................................................................................19 4. Mytoslar (Mitler)....................................................................... ..19 5. Destanlar......................................................................................20 6. Menkbeler...................................................................................20 7. Fkralar ve Ataszleri................................................................ ..20 B. Yasal, izili, Sesli ve Grntl K aynaklar..........................20 1. Ariv Malzemesi ....................................................................... ..20 a. Yayl Arfiv M ahgm esi ............................................................ ..20

NDEKLER

VII

b. inili Ariv Malzemesi................................................................21 c. Grntl Ariv Malzemesi.........................................................21 ca. Kesim ve Fotoraflar...............................................................21 cb. Doktnanter Filmler ve Video Bandlar ve CD Romlar..........22 d. Sesli Ariv Malzemesi..................................................................22

2. Ktbhane Malzemesi.................................................................22 a. ecereler........................................................................................22 b. Takvimler ve Yllklar..................................................................22 ha. Takvimler...............................................................................22 bb. Y llklar .................................................................................23 c. Vakayinameler.............................................................................23 d. 'Biyografiler ve Otobiyografiler........................................................23 e. Hatralar............................ i...................................................... ...24 f. Seyahatnameler.............................................................................24 g. Sreli Yaynlar .......................................................................... ...25 h. Dier Malzeme............................................................................26 C. M zelik Malzeme ..........................................................................26 1. Tarih Bir Hatray Muhafaza ve Nakletmek zere Yaplanlar................................................................................... ..26
a. Bir Hatray Yaatan Kitabe, Abide, Heykel ve Zafer Taklar.........................................................................................26 b. iJhid > eMe%ar Talan................................................................26

c. Hadud ve Kilometre Talan..........................................................27 d. Madalyalar............... ................................................................ ..27 2. Bir Hatray Muhafaza Dncesi Olmayanlar.......................27 a insan Vcdu Bakiyeleri.............................................................27 b. rf re Adetlere A it Madd Kalntlar..........................................27 c. D ij ..............................................................................................27 d. Paralar........................................................................................27 e. Arma re Mhiitler.......................................................................28

vu

TA RH ARATIRMALARINDA USL

II. KAYNAKLARIN T E N K D ..............................................................28

A. D Tenkit .................................................................................28
1. Eserin Tantc Unsurlannn Tesbiti...................... .....................28
a. Eserin A d, Yaart ve Telif Tarihinin Tesbiti ............................28

/;. Eserin Mstensihi ve stinsah Tarihinin Teshili...........................29

c. sim ve Tarih Bulunmayan Eserlerin Yanl Tarihinin Tesbiti................................................................................ ...30 d. Eserin Yakld Yerin Tesbiti ..................................................31

2. Kaynak Tahlili................................................................................31
a. Eserin Orijinalliinin Tesbiti ................................................ ...31 b. En iyi Nshann Tesbiti..........................................................31

3. Belgelerin Tenkidi (Diplomatik Tenkit).....................................32

a. belgelerin H akiki Oluunun Tesbiti ...................................... ...32 b. Belgelerin Tarihi ve Mumelesinin Tekemml .......................... 33 ba. Belgenin Tarihlendirilmesi.................................................. 33 bb. Muamelesi Tekemml Etmemi Belgeler.............................. 33 bc. Belgenin i t Olduu Bronun Tesbiti............................... .. 33

B. Tenkit ................................................................................ .. 34
1. Mellifin Tenkidi ...........................................................................34 2. Olaylarn Tenkidi...........................................................................34 3. Eserin Kymeti Hakknda Hkm Verilmesi............................35

nc Blm ESERN HAZIRLIK SAFHASI

1. K O NUNUN TESBT, SINIRLARININ ZLMES 37 37 37

A. Konunun T esb iti..................................................... B. Konunun Snrlandrlmas.....................................

NDEKLER

IX

II. BBLYOGRAFYANIN TESBT ve TOPLANMASI ............. A. T esbit............................................................................................... 1. Bibliyografik Eserlerin Taranmas .......................................... 2. Ktbhane Fileri ve Kataloglarn Taranmas ...................... B. Eser ve M akalelerin F ilenm esi.............................................. 1. Eserlerin Filenmesi.................................................................. 2. Makalelerin Filenmesi ............................................................. 3. Not Alma ekli .......................................................................... 4. Fotokopi ..................................................................................... III. ARV MALZEMESNN TESBT ve TOPLANMASI.......... A. Arivlerin T e sb iti......................................................................... B. Ariv Klavuzlarnn T aran m as.............................................. C. Ariv Kataloglan ve Filerin T aranm as............................... 1. Ariv Tasnifleri Hakknda nbilgi ......................................... 2. Fileme ........................................................................................ D. Not Alnmas ................................................................................ IV. MADD VE SZL MALZEMENN TESBT....................... A. Saha A ratrm as.......................................................................... B. Szl M alzem e............................................................................. Drdnc Blm ESERN KALEME ALINMASI I. NOTLARIN TASNF..................................................................... A. lk A yrm a...................................................................................... 1. Bahisle lgili Not Koyma.......................................................... 2. Zarflama - Dosyalama ............................................................. B. Plnn Yaplmas ......................................................................... 1. Plnn Tertibi .............................................................................

39 39 39 39 43 43 58 62 67 67 67 69 72 72 73 79 81 81 81

83 83 83 84 85 85

TARH ARATIRMALARINDA USL

a. Kakam - Harf Sistemi ............................................................ b. Ondalk Sistem ......................................................................

85 86 86 86 87 88 89 89 89 90 91 91 91 93 96 96 97 97 97 97 97 99 99 99 99

2. Plnlarn Konularna Gre zellikleri .................................

a. Biyografik Eser P lan ............................................................. b. Siys - Askeri, Sosyal - ktisdi Konular ............................... c. Messese ve Tekilt T arihi ....................................................

II. YAZMA........................................................................................... A. lk Kaleme A l................................................................... ;.... 1. Notlarn O kunm as................................................................ 2. fade........................................................................................ 3. Fikirlerde Tamamlayclk...................................................... 4. Dengeli H acim .................................................................... . 5. m l......................................................................................... (> . Yazy Tamamlayc U nsurlar................................................. 7. Metinde Dipnodar (sayfa alt nodan) Yerlerinin Tayini......................................................................................
a. Aklanmas Gereken isim ve Tabirler .................................... b. Deiik Yerlerden Alman Bilgiler............................................ c. Kaynaklar Aras Farkllklar .............................................. d. Fikrin Bittii Cmle Sonlan ..................................................

8. Dipnotu Tipleri......................................................................
a. Sadece Kitab veya Makalenin Gsterilmesi............................... aa. ikinci Notta Ayn Sayfann Tekrar ................................. ab. kinci Notta A yr Sayfa Gsterilmesi.................................
m.

Araya Baka Bir Eser Girdikten Sonra Tekrar ...............

ad. Bir Yakarn kinci, nc Eserlerinin Gsterilmesi...........

ae. kinci Eserin Mtekb Notta Tekrar .............................. 100 af. kinci Eterin Anya Baka Notlar Girdikten Sonra Tekrar ............ ' .............................................................. 100

 N D E K L E R

XI

ag. Ayn Soyadn Tayan ki Yabam Notta Gsterili ek li ............................................................................... ab. Ayn Yakarn ki Eser veya Makalesinin Pepee G sterilii ...................................................................... at. Ariv Belgelerinin G sterilii........................................ b. isim ve Tabirlerin Aklan ek li ...................................... c. Kaynaklar Arasndaki htilfn Gsterilii....................... d. Fayla Bilgi Bulunacak Yerin G sterilii ............................ da. Eserin Baka Yerinin G sterilii................................. db. Baka B ir Eserin Gsterilii........................................ e. Farkl Bilgi Bulunan Eserin Gsterilii............................. f. Ayn Notta Birden Fayla Referans Verilmesi ................. g. Baka Bir Eserde Verilen Referansn Gsterilii ............. h. Bir Yardmn Belirtilmesi....................................................
9. M svedde Yaparken Dipnodarnn Y azlm as............

101
101
101
103 104 104 104 104 10.5 105 106 107 107 107 108 109 109 109

a. Elyays ile Msvedde ........................................................ b. Bilgisajar Kelime-llem Programnda Yayna ................... B. Son ekil .................................................................................
1. Boluklarn Doldurulmas ............................................... 2. Dzeltme ............................................................................

C. Sonu ........................................................................................ D. B ibliyografyann H azrlan m as......................................

1. Sadece Kitab - Makale Kullanlan Eserlerin B ibliyografyas.................................................................... 2. A riv Malzemesi Kullanlan Eserlerin Bibliyografyas

110
111

III 114 116 116 117 117 I 17

E. E k le r ...........................................................................................
1. S z l k .................................................................................. 2. Belge M etin leri................................................................... 3. e c e rc le r..............................................................................

4. T ablolar.................................................................................

XII

TA RH ARATIRMALARINDA USL

5. G rafikler..................................................................................118 6. Resimler ..................................................................................118 7. Harita ve Plnlar.................................................................... 118 F. n s z ......................................................................................... 119 Beinci Blm E SE R N BASIMI A. D z e n le m e ................................................................................ 121 1. Sayfa Dzeni ..........................................................................122 2. Kullanlacak Puntonun T esbiti.............................................. 123 B. T ashih/D zeltm e ................................................................... 123 C. n d e k s /D iz in ............................................................................125 1. ndekse Girecek Kelimelerin Seilmesi................................ 125
a. ndeks eitleri...................................................................... 126 b. Kelimelerin Alfabetik Sraya Konmas..................................... 128

2. ndeksin Tertibi ..................................................................... 130

a. Genel indeks .......................................................................... 131 b. Gruplandrlm ndeksler....................................................... 132

D. D zeltm eler (Yanl-Doru Cetveli)....................................... 133 E. indekiler ve Kapan H azrlan m as................................. 133
Altnc Blm

B LD R H A ZIR LA N IP SUNULMASI 1. Bildirinin Tarifi ...................................................................... 135 2. Bildirinin Sresi...................................................................... 136 3. Bildirinin Hazrlanmas.......................................................... 136 4. Bildirinin Sunuluu................................................................ 139

 N D E K L E R

XIII

EKLER I. ETL TRDEK ESER PLNLARINDAN R NEKLER ................................................................................................... 141 BYOGRAFK ESER PLNLARINDAN RNEKLER.......... 141 ok Ynl Bir ahsiyetin Biyografisi............................................ 141 lmiye Mensubu Biyografisi............................................................. 143 Devlet Adam Biyografisi................................................................. 144 SYS T ARHLE LGL ESER PLN I..................................... 146 SOSYAL ve KTSD TARHLE LGL ESER PLNI........ 147 EHRLERN SOSYAL ve KTSD TARHYLE LGL ESER PL N I........................................................................................... 149 MESSESE TARH LE LGL ESER PLNI ....................... 151 TEKLT TARH LE LGL ESER PL N I.......................... 155 ONDALIK SSTEME GRE YAZILMI ESER PLN I......... 157 II. OSMANLI TARH ARATIRMALARINDA BAVU RULACAK BALICA ESERLER.................................................... 161 1. Bibliyografyalar............................................................................... 161 2. Yazma Eserler Kataloglar .......................................................... 162 3. Ariv Klavuzlan............................................................................. 164 4. Ansiklopediler................................................................................. 165 5. Szlkler .......................................................................................... 165 6. M ecm ualar....................................................................................... 166 a. Trke............................................................................................ 166 b. Yabana Dilde ................................................................................ 167 7. Balca Osmanl Tarihleri ............................................................. 168 a. Vak'anviskr................................................................................. 168 b. ^el Tarihler.................................................................................. 169 8. Biyografiler...................................................................................... 171
a. G m tl............................................................................................... 171

XIV

TARH ARATIRMALARINDA

USL

b. Sadrzamlar .................................................................................. 171 c. eyhlislmlar ................................................................................ 171 d. IJkm ................................................................. ........................... 172 e. Kapdan Paalar ............................................................................. 172 f. Keislkttablar.............................................................................. 173 ,> H attatlar ....................................................................................... 173 k anara Tezkireleri........................................................................... 173 HtBIjYOG RAFYA I. Uslle lgili Eserler.................................................................................. 175 II. rnek Olarak Kullanlan Eserler.......................................................... 178 N D EKS............................................................................................................. 183

NSZ

B tn ilim dallarnda olduu gibi tarihte de cidd bir incelem e m eydana getirilebilm esi, ancak lm aratrm a usllerinin bilinm esi ile m m kndr, G erekten, konuyla ilgili bibliyografyann tesbitinden balayarak, matbaada dizilen kitabn tashihine kadar, eidi safhalarda kullanlan usller bilinm eden, gerek m nda ilm b ir eser m eydana getirilem ez. Bu bilgiler ise, niversite rencisinin sem iner devleri ile lisans st tezlerin hazrlanm as srasnda kazanlabilecektir. A ncak, sem iner v e tez ynetim i srasndaki tecrbelcr gsterm itir ki, h er yeni safhada, bir ncekinde edinilen bilgiler ksmen kaybolm akta v e sonuta yanl yapm a ihtimali belirm ekledir. Tttrih Aratrmalarnda Usl, lisans v e lisans st rencilerinin ilm aratrm alarn! faydalanabilecekleri b ir rehb er kitabn, bu gibi ihtim alleri b ertaraf edebilecei dncesiyle hazrlanm tr.

Tarih Aratrmalarnda Usl, 1 9 7 0 li yllarda Tee hazrlk (a/m/tm" adyla m ezuniyet tezi ncesinde yaplan sem iner alm alaryla balayan, daha sonra, ren cilerin tesbit edilen eksiklikleri ve sorduklar sorularla gelien, 1 9 8 2 den son ra teorik hale sokulan dersin, nodarnn gelitirilm esiyle m eydana gelm i olup, klsik aratrm a usllerini ihtiva etm ektedir. Ksas gaye renciye pratik bilgi verm ek olm akla birlikte, daha nceki yllarda grlen T arih M etod u dersinde okutulan bahislerin hatrlatlm asnda fiydt grldnden al b lm den m eydana gelen kitabn ilk iki blm inril felsefesi v e tarihin faydaland ilim lerle kaynaklarnn tasnifine ayrlmtr, E serin m alzem esinin toplanm asna, nc; kaleme alnm asna, drdnc; dizgi v e bask safhalarnda yazara den g revlere ise beinci blm de yer verilm itir. K o n g re, sem pozyum v e sem inerlerde dinlenen bildirilerde rastlanan baz aksaklklar sekizinci baskya bildiriyle ilgili bir blm n eklenm esine ihtiya duyurm utur. D ers kitab olduu iin dipnotu kullanlm am aya allm, faydalanlan eserler bibliyografyada gsterilm itir. A yrca sona, deiik trdeki eser plnlarndan rn ek ler ve O sm anl tarihi konusundaki aratrm alarda ilk ekle

XVI

TARH ARATIRMALARINDA USL

ihtiya duyulacak referans kitablaryla belli bal resm ve huss tarihlere it listeler eklenmitir. niversitede renci iin hazrlanm bu tip el kitablannn yok denecek katlar az oluu dolaysiyle tahminlerin aksine Tarih Aratrmalarnda Ust n ilk basklar sr'atle tkenmitir. kinci ve drdnc basklarda kitab yeniden gzden geirilerek baz ilveler yaplm ve eidi niversitelerde rencilere bu kitab tavsiye eden meslekdalanmn isteklerine uyularak rnekler arttrlmtr. Ancak geen yllar iinde lm aratrma ve almalarda bilgisayarn yaygnlamas ve renciler tarafndan da tercih edilmeye balanmas dolaysiyle sekizinci baskda byk apta deiiklik yaplm, eserin bilgisayarda yazlmas halinde nasl bir yol takib edilmesi gerektii hakknda bilgi verilmeye allmtr. Maamafh, baz hallerde elle not alnmasnda zarret bulunduundan bu da tamamen ihmal edilmemitir. Fakat, nasast yaynclkta indeks tamamen bilgisayarda yapldndan fileme suretiyle elle yaplan indeks ekli karlarak yerine bilgisayarda indeks yaplmas konulmutur. Ayrca, internet, CD rom ve hatta televizyon programlarndan faydalanma ekillerine de yer verilmitir. Yine bu baskya internette baz ariv ve ktbhane sitelerinin kullanl ile ilgili bilgi ve grntler eklenmitir. Mbahat S. Ktkolu

KISALTMALAR
a.g.e. a.g.m. ATAE ADTCF D TCFD bk. BOA ev. E . . fas. G n l. K r. G n l. M d. haz. HH hk. IR C IC A A M S
. .

ad geen eser ad geen makale A sk eri Tarih v e Stratejik E td Bakanl A n k ara niversitesi D il v e Tarih C orafya Fakltesi A n k ara niversitesi D il ve T arih C orafya Fakltesi Dergisi baknz B abakanlk O sm anl A rivi eviren E ge niversitesi fasikl G en el K u rm ay G e n el M drlk hazrlayan H att- H m yn hkm darl Islm T arih, K lt r ve Sanat Tekilt slm Ansiklopedisi stanbul M ftl er Siciller stanbul niversitesi stanbul niversitesi ktisat Fakltesi M ecm uas K u y d - K adm e A rivi Ktblv.m e Mill Eilim Hakanl M ilddnn m v

FM KKA K tb . M EB M . .

XVIII

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

ncr. nr. ODT . s. sad. TDK tere. TOR 'l'SM TSM A TSM K TTF. TY VHM VGM yay. yy

nereden num ara O rtadou T eknik niversitesi lm sayfa sadareti T rk Dil Kurumu tercm e Tarih-i O sm n Encmeni Topkap Saray Mzesi Topkap Saray Mzesi Arivi Topkap Saray Mzesi Ktbhanesi Trk Tarih Encmeni T rke yazma V akflar Ba M drl V akflar Genel Mdrl yayn, yaynlayan yzyl

T Y A TO K Trkiye Yazm alar Toplu Katalou Oniv.Ktb. niversite Ktbhanesi

Birinci Blm

TARH VE FAYDALANDII LMLER

I. TA R H N M N , KONU ve FAYD ASI A . T arihin Tarifi am z bir bilgi adr. nsanolu, cad ettii letler sayesinde, uzay gitm ekte, insan eliyle yaplacak ilem ler, ok ksa srelerde bilgisayarlara yaptrlm aktadr. A m m a btn bu gelim eler, tarihi ihm al edilebilir lalc getirm em ekte, bilkis, am z, ayn zam anda tarihi kafasyla dnm e a" haline sokm aktadr. u halde, tarihin nasl incelenm esi gerektii hakknda bilgi edinm eden nce, byk fikir adam lar ve tarihilerin tarih hakkndaki gr ve dncelerine ksaca tem as etm ek faydal olacaktr.

Tarih, en b asit ifadeyle gem iin bilim i olarak tarif edilm itir. Ancak b, eksik bir tariftir. Fransz A nnales O kulu kurucularndan M arc Bloch, bu tarifi zam an iinde insanlarn ilm i ekline sokm utur. Am erikal tarihi T urner ise tarihi gem iten bize ulaan, gnm zde ortaya kan tenkiti ve yorum cu bir anlayla incelenen kalntlar , Ariel ve W ill D urant ise kolayca yorum lanacak birey o larak grm edikleri tarihi gem ite olan hadiseler hakkndaki belgelerin verileri eklinde tarif ederler.
V oltaire, btn tarihin ilk esaslarn bir nesilden br nesle intikal etlen hikyelerin tekil ettiini; hayatn ferd uzviyetteki devam gibi, tarihin ile sosyal bnyede bir devam llk olduunu syler. O na gre insan, mevcudiyetini hatrlad iin m evcuttur ve bunu hatrlayarak, bundan sonra da yle olacana karar verir. B eeriyet iin de durum ayndr. T arih, gem ite insanlar tarafndan m eydana getirilen olaylar bize ulatrdna gre, tarihi R H . C arrm tarihi ile olaylar arasnda devam l bir etkileim am eliyesi, gem ile gnm z arasnda bitm eyen bir dialog ; Lucic Febvrein ifadesiyle "gem i vc bugnn incelenm esi , bir bakma "bugnn

TARH A R A T IR M A !.A R IN D A USL

aklanm asdr. Yine Annales Okulu m ensublanndan byk tarihi Fem and Uraudcl de tarihi, btn tarihlerin toplam, gem i, hal ve gelecekteki meslek kabiliyet ve bak alarnn bir araya gelm esi olarak grr. O na gre, her giinliik olay, deiik m en eli ve ritmli hareketleri bir araya getirir. Bugnn zaman dnden, daha evvelden, ok eskilerden kaynaklanr. T arihi zam an geri evrilem ez ve dnyann dnyle ayn ritm iinde akar. Tarih, htra, tecrbe ve m lhaza ilm i olarak da tarif edilm itir. Bu larif yapan G abriel Hanotaux, tarihin, beer bir kabiliyet olduu; ferd btn tecrbeleri birbirine birletirerek beer bir uzviyet haline koyduunu syler. M. Bloch, tarihi bir m hade ilmi olarak grr. Fakat burada, bu nithade kimin tarafndan ve ne zerinde yaplacaktr sorusu hatra gelir. Tarihi, olaylar bizzat grm e im knna sahib deildir. Y ani, bir fiziki veya kim yager gibi laboratuvarnda mhade im knndan mahrum dur. Prof. . K afcsolnun da iaret ettii gibi, olaylar, m hade edenlerin braktklar belgelere dayanarak takib etmek mmkndr. M hade ise ancak kalntlarda yaplabilir, olaylarda deil. Hakikat, ressam iin ne ise, tarihi iin de odur; ancak gem i herkese farkl bir k altnda grnr. Tarihi, eserinde duygu ve dncelerini de dile getirir. M ontaignein dedii gibi, uur bir noktay dahi tahrif etm ese bile, uur l iin bundan em in olunamaz. B. T arihin Konusu Tarih, gem iteki olaylarla ve o olaylarn zaman iindeki akyla ilgilenir tarifi, tarihin konusunun belirlenm esi bakm ndan yeterli deildir. Zr, dnyadaki olaylar, sadece insanlar tarafndan meydana getirilm em ilerdir. Bir de tabiat olaylar vardr ki bunlar, insann dnda vuku! bulurlar. Tarih ise insanlarn faaliyetleri neticesinde meydana gelen olaylarla ilgilenir. Baka bir ifadeyle tarih, bir olaylar dizisini deil, insanlarn dncelerinin ifadesi olan ve zam anla ortaya kan olaylar; insanlarn ynlendirdii sosyal gelenekleri konu edinir. Bunlar ekillendiren kanunlar bulmay, gelim e-k; tekmlyozlam a art ve safhalarn akla kavuturmay vazife edinir. Tarihin m eydana gelm esinde, insan unsurunun rol kesin olm akla birlikte, bunun, nder vasfm hiz insanlarca m, yoksa toplum laca m gerekletirildii konusunda gr aynlklar vardr. M ichelet ve l'stel de Coulanges, tarihin konusu, tabiat gerei insandr derler. Thom as Cariyle ise tarihin konusunun, byk iler baarm adam lar

TARH VK 1 AYDALANDlCl LMLER olduunu syler. nsanlarn baard ilerin tarihi, yeryznde alp abalam adam lann tarihidir. Dnyadaki ulalm baarlar, hep byk adam lann fikirlerinin m add sonulandr. u halde dnya tarihinin ruhunu byk adam lar tekil eder. Bu gr savunanlar, olaanst kabiliyet sahibi olduklarn syledikleri byk adam lar dahler veya kahram anlar olarak adlandrrlar. Bu grn aksine, Bloch gibi, tarihin konusunun asla ferdler olm ayp, insann iinde yaad tekiltlanm toplum lar olduu iddiasnda bukmalsr da vardr. nsanlar farkl ruh yaplarna sahibdir ve tarih olaylarn meydan gelm esinde insanlarn rh hallerinin rolleri bulunduu da inkr edileme/. halde tarihi, sadece fikirlere ilgi duym ayp, bu fikirlerin iindeki duygu vc heyecann kklerine de inm elidir. Ancak insanlar, farkl ruh yaplarna sahih olduklar iin, her yeni vakada m eydana gelen olay da farkllk gsterir. Ferdlerin farkl psikolojik yaplar gibi, toplum larn da farkl psikolojik yaplar vardr. T arihinin toplum psikolojisini de gzden uzak tutmamas gerekir. N itekim , eserlerini bu gr asndan deerlendiren tarihiler dc vardr. A lm an Ranke ve M om msen, Fransz Renan ve M ichelet bunlardandr. Baz tarihiler, olaylarn, tamamen iktisd faktrlerden kaynaklandn iddia etm ekte ve btn tarih olaylara bu perspektif iinde bakm aktadrlar. Prof. . L. B alk an n da iaret ettii gibi, ideolojik m odellerle oynam ak" vc olaylar doktrin uruna dar kalblar iine sokm ak tarihi iin kanlmas gereken bir tarzdr. Bunun yerine m isalleri oaltm ak ve eitli faktrleri bir arada m talaa etmek gerekir. in san lar tarafndan m eydana getirilen tarih olaylarn her birinde genel vc zel m iller sz konusudur. Genel m iller, her olayda gz nmle bulundurulm as gereken hususlardr. zel m illere gelince, bunlar, olaydan olaya deien ardardr. yi bir tarihinin vazifesi ise, bunlarn her ikisine birden gerekli nem i vererek incelem e yapmaktr. T arihi, inceledii toplum la o toplumun iinde bulunduu mekn arasndaki balanty da hibir zam an gzden karm am ak mecburiyetindedir. M ekndan soyutlanm bir toplum dnlem eyecei gibi byle bir tarih yazlm as da dnlem ez. T arihe, ngiliz J.H . Pkm bn ifadesiyle msbet ilim ler gibi gzlem vc hayal gc, yaratclk ve sempati ile yak lam ald r. Ancak, tarihi, ayn zam anda, zerim le alt konunun m eneine kadar inm ee alacak sabr vc takib fikrine de mhib olm aldr. Blochun bira/ ar benzetm esiyle iyi bir

TARH V K l ' A Y D A l . A N D I I LMLER

u halde tarih, insanlarn kltr seviyelerinin ykselm esine yardm c olur, Am m a, Prof. A. T oynbeeye gre tarih m erak sadece ettellektel bir altrm a olm ayp insanlarda daha baka duygular da uyandrr; bunlardm biri de hu duygusudur . T arih, insanlarda ahlk uurunu uyandrp m anev deerlerin gelim esinde rol oynar. A ileden balayp m illete doru gelien bir sevgi ve ballkn dom asna im kn hazrlar. Bylece tarih, bir ferdin t olduu m illetin, stmle yaad vatan topraklarnn gem iini renm e ve aratrm a arzusunu ortnyn kanr. T arih, dier ilim lerdeki gelim eleri takib edebilm ek bakm ndan da fay dil salar. Sosyal ilim lerdeki gibi tabi ilim lerdeki gelim eler de tarihin uslleri kullanlarak tesbit edilir. Sosyal ve siys ilim ler ise tarihe byk ihtiya duyarlar. nki, bu ilimler de tpk tarih gibi insann faaliyetlerini konu edinm ilerdir. Bu sehehle ile birbirlerine tesir eder; hem en ayn dili konuurlar. u halde bunlar iin ortk bir model yaplabilir. A ncak bu m odelin rol ve snrlarnn iyi tesbit edilmesi gereklidir. Sosyal ilim lerin geirdikleri tekm llerin tarihleri de luril aratrm alarndaki usller kullanlarak yazlr. H ukuk, iktisat, sosyoloji, corafya, kltr ve m edeniyet tarihleri bunlar arasndadr.

II. T A R H TE L K K S ve GELM ES T arih eserler, yazl tarzlarna gre birka grupta incelenir. A . H ik y e c i (Rivyetci) T a r ih B u tarzn ortaya km as eski Y unandadr. Balangta azdan a/n dolaan hatralar, irler tarafndan nazm tarznda sylenmekte ve bunlara epos ad verilm ekte iken logografi.ar tarafndan hikyeletirilerek nesre evrilm iler vc arivlerdeki m alzem enin de ilvesiyle ilerine hakikat da karm tr. Ancak, Strabonun ifadesine gre epos olm aktan da kurtulam am lardr. Aslnda logograflarn eserleri ne edeb, ne de tarih eserlerdir; ancak lm aratrrn yolunu aan basit kroniklerdir denilebilir. Bunlardan biri olan I lekataiosdn ise tarihilere yaklaan baz zellikler vardr. Bir seyyah olm as ona, aratrm fikrini de vermitir.

TARH A R A T I RMA L A RI NDA USL

Bundan sonraki merhalede karmza kan tarihi, tarihin babas sfatn kazanm olan Herodotos(M.. 485-425)dur. H er ne kadar Herodotos da birok bakm dan logograflarn yolundan gitm ise de insan merkez haline gelirm i olm as ve kavray stnlyle onlardan ayrlr. Herodotos, vka hikayeci tarih tarzn kullanm tr amma olaylar pepee sralam akla kalm ayp onlar bir dzen iinde nakl etmi, bir kom pozisyon rnei verm idr. Eserde az olmakla birlikte siys grler de vardr; lkin tenkit m efhum una sahib deildir. Ancak, grdkleri ile iittikleri arasnda bir ayrm yapt gz nne alnrsa, bu yolda bir adm atmann eiinde bulunduu sylenebilir. M aam afh, hikayeci tarihin mmessili olan H erodotosdan sonra da sdccc olaylarn cereyan tarzlarn anlatan, fakat tarihlerini de verdikleri iin onlar hikye snfna girmekten kurtaran tarz tarihilik daha uzun asrlar devan etmitir. Rom ada, ortaa Avrupas ve slm dnyasnda da vekayinm e tr eserler hep bu grle kaleme alnm lardr. Bylece, tabi, ne olaylarn sebeblerine, ne aralarndaki mnsebete, ne de neticelerine yer verilmi; muhakem e ve tenkit unsuru altrlmamtr. B . r e t ic i (Pragmatik) T a rih H er ne kadar hikayeci tarih tarz uzun asrlar benim senip m evcudiyetini devam ettirm ise de, daha H erodotosun yaad asrda, baka bir tarih yazclnn daha ortaya ktn gryoruz. Gemi olaylardan ders almak, gelecekteki yolu doru izebilm ek, okuyucuya ahlk ve mill duygular alayabilm ek m aksadyla yazlan bu tarz tarih kitablar, retici bir m hiyet arz ettiklerinden retici veya pragmatik denilen tarihilik akm iinde yer alrlar. retici tarzn nderliini yapan tarihi ise T hukydidestir. G erek mnda tarihilik de onun Peloponnesos'lularla Atinahlann Sava adn tayan eseriyle balam tr. Eser, sadece edeb bakm dan deil, metod ve zihniyet bakm ndan da, daha nceki tarihlerden ok farkldr. Bu fark, eserin gerek konu, gerekse m uhtevsnda kendini gsterir. Eser, zam an ve m ekn bakm ndan snrlandrldktan baka, sadece m ellifin yaad devrin olaylarna tahsis edilm i; devlet, tarih realitenin m erkezi olarak grlerek, esas yerine yerletirilm itir. Devlet dncesinin esasm siyset tekil etmesi dolaysiyle de Thukydides, bir siys tarih yazcs olmutur. T hukydides, yetim e tarz dolaysiyle, aratrm aya yeni bir mn getirm itir. O da, siys retimde faydal olmadr. Bylece ilk defa olarak tarih ilminin sosyal ilim ler iindeki yeri de tayin edilmitir.

TARH VKl'AYDALANDlCl MU-R

Burada gaye, grld gibi, faydal olm ak, tarih yoluyla tecrbeyi arttrp bilgiyi oaltarak gelitirm ek ve insan baarl klm aktr. Bunun artlar ise, a) hakikate tam am en sadk kalmak; b) vakalar anlatrken, aralarndaki m nsebederi ortaya koym aktr ki, gem ii renip, bu bilgilere dayanarak hl ve gelecek hakknda hkm verm ek m m kn olur. T arih yazclnda bu tarz, T hukydidesten sonra dier Grek ve lton tarihilerince de benim senm i, Poiybios, Plutarkhos, Tacitus, M arhivelli gibi yazarlar onun izinden gitm ilerdir. Pragm atik tarihin en bariz hususiyeti, tarihte n yapm ahsiyetlere byk yer verm esi, bu ahslarn idealletirilm eleri; hatta deta insan st varlklar haline getirilm eleridir. slm iyetteki Siyer kitablar da bu tarza rnek olmk gsterilebilir. T hukvdidesin at r, tarih hakikatleri ortaya koymak hedefini gtt halde, rnek olm ak prensibiyle de hareket ettiinden, bn benim seyen m elliflerin eserlerinde hep zaferler ve parlak olaylarn ilenm esine zen gsterilm i; baarszlklar ve hayal krklklar karsn! skt tercih olunm utur ki bu tutum, retici tarz tarihin zaafn tekil etmitir. C. A ratrc T arih XIX. yzylda tarih yaz tarznda cidd bir ham le yaplm ; olaylarn sade anlatm veya istikbale m atuf redei vasf yannda, k sebebleri, bunlar hazrlayan m iller, eitli olaylarn sebeb ve netice m nsebetlerinin aratrlm asna balanm tr ki bylece tarih, bir ilim olma hviyeti kci^timiftr. T ek tanrya inanan dinlerde, o dine m ensub insanlar eit grlrken, artk hangi dine m ensub olurlarsa olsunlar, btn insanlarn eit olduu grnden hareket edilerek bir kltre sahib olduklar ve tarihin oluunda katkdtt bulunduklar kabul edilmitir. B ununla beraber, dnyada cereyan eden olaylar, yeri ve zamni bakm ndan deil, cereyan tarz, rol alan ahslar bakm ndan da farkllklar gsterir. ardarn m sait olmas halinde, benzer olaylar cereyan edebilirse ile ~ ok kullanlan bir ifad eyle- tarih tekerrr etm ez. Y ani, tarih olaylar, hibir zam an ayn cins ve m kdarlarda ayn malzem elerin kullanld laborattvar deneyleri gibi deildir. H erbirinin zel artlar, deiik meknlar vardr. Bu olaylara karan ahslarn karakterleri, olay esnasndaki halet i rhiyeleri, ly tesirler birbirinden farkldr. u halde, gerek mnda bir tahlil iin, biiln bunlarn derinliklerine inilip ayr ayr aratrlmas gerekir.

TARH ARATIRMALARINDA USL

O layn oluuna sebebiyet veren artlarn aratrlm as da ayr bir nem tar. ok kere bir vakay tek bir sebebe balam ak hataldr. Coraf, sosyal, siys, iktisd vs. ardarn iyi incelenm esi lzmdr. Bunlardan birinin grlp dikerlerinin ihm li yanl neticelere gtrebilir. u halde, tarihin ilim sfatm kazanabilm esi, dier bir ifadeyle lm tarihilik yaplabilm esi iin tarihin sosyal ilimlerle olan m nsebederinin her zam an gz nnde bulundurulm as, yerine ve zam anna gre, onlardan yardm istenmesi gerekir. Ksaca ifade etmek gerekirse, tarih alm alarnda, m antkl bir analize ihtiya vardr. G erek tarih, yzeydeki olaylarn derinliklerine nfuz etmeye alm aktr. Bu ekliyle tarih, belki de btn ilim lerin en zorudur. F akat bir kere cazibesine kapldktan sonra dnceler hep ayn noktada teksif edilecek; metodlu bir alm a ise bu cazibeye daha fazla canllk getirip gelitirecektir. Burada, tarihinin aratrm a iin seecei zam an dilim inin snrlandrlm as zerinde de ok ksa olarak durm akta fayda vardr. A ratrm alara konu olarak ksa dnem ler mi, yoksa daha umll olm asn tem in m aksadyla, uzun donem ler mi alnm aldr? Tarih, bir bakma bugnn aklam as olduuna H <>rc, hu aklam ann m kemm el olabilmesinin temini bakm ndan, ksa dnem erevesinde dnlm em esi, uzun dnem in incelenm esiyle, ksa dnem de ortaya konam ayacak baz gereklerin aydnla kavuturulabilecei grnde olanlar vardr. Bu grn mmessili F. Braudel, bunu kabl etmenin, bir dnce patlamas , btn toplum hayatnn yeni bir ekilde kavranmas ve "yava ilerleyen, hatta bazan neredeyse durgun olan zam anla tanlmas demek olduunu; ok grlt yapan aktrlerin her zaman en gerek aktrler olmayp Hcssiz kalan dierlerinin de bulunduunu syleyerek, tarihinin, uzun dnemde almas halinde daha baka kaynaklarla da tanacan; bylece, olaylann derinliklerine inme veya neticelere varm a imknnn artacan belirtmek istemitir. G erekten, baz trdeki aratrm alarda, konuyu uzun dnem de m talaa etmenin ok byk faydalar salayaca phe gtrem ez. M essese tarihleri buna misl olarak gsterilebilir. leride de temas edilecei gibi, konuyu, hibir mesnedi olm ayan tarihlerle snrlandrm ak da son derecede sakncaldr. Snrlandrm alarda tarih ve mantk dnm noktalar aranmaldr. Uzun dnem , belki tarih seyrin en iyi ekilde grlebilm esini temin bakm ndan tercihe yn bir tarzdr. Fakat bu, ksa dnem e ait alm alar yaplm am aldr m nsna gelmemelidir. Ksa dnem aratrm alar artt takdirde uzun dnemi kapsayan incelemeler de daha kolaylaacaktr.

T A R H V E F A Y D A L A N D I I LM LER

T arihi, en iyiyi, en doruyu ve kendisini gayeye gtren yollar denemeli, eksiklerini doldurm ak iin gayret gsterm elidir. Bazan neticeye vurmak iin sarf ettii em ekler boa gidebilir, aradn bulam az, balad noktaya dnebilir; ancak bu baarszlk onu hayal knklna ratm am al, tam aksine*, neticeye varacak baka yollar ve m etodlar denem elidir. 'Bilem em ek" vc bulam am ak kelim eleri, tarihinin kullanaca en son szler olm aldr. Bunlar sylenm eden her yol denenm eli, her trl kaynaa ba vurulm aldr. pheni/, kaynaklara hi aksetm em i, hibir ip ucu bulunm ayan veya zam annda zubt edilm i olduu halde eidi sebeblerle gnm ze intikal edem em i bilgileri elde etm ek m m kn deildir. Byle durum larda elbette tarihinin aczi s<Sz konusu olamaz.

III. TA R H N FAYD ALAN D I I LM LER T arihin, baka ilim lerle mnsebeti olm akszn gelim esi dnlem ez. H angi ilim lerle ne oranda alkas bulunduu, onlardan ne gibi hususlarda faydalanaca hakknda fikir sahibi olan tarihi bir problem le karlatnda hangi ilim dalnn yardm na ba vurabileceini bilir. T arih aratrm alarnda faydalanlan ilim dallan unlardr: A . F e lse fe Felsefe doru ve bilinli dnm eyi, belirtiler arasndaki genel b allar kurm ay reten, dnya grlerinin kavranm asna imkn hazrlayan bir ilim daldr. T arih dn ve m nsebederi gsteren kolu ise tarih O laylarn doru bir tahlili, ancak o devrin felsefesinin bilinm esi ile mmkn olur. B . S o sy o lo ji Sosyoloji, toplum daki sosyal kanunlar ortaya koyan, tarih ise, gem iteki olaylan bu kanunlar gz nnde bulundurarak inceleyen ilim dallardr. u halde tarih aratrm alarnda doru neticelere varlabilm esi iin sosyoloji kanunlarnn bilinm esine ihtiya vardr.

10

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

C. k tisat Birok tarih olayn temelinde iktisd faktrler yatar. Bu olaylarn kanunlar, iktisat ilmince ortaya konur. Tarih ise onlarn tasviri ile megul olur. Ancak, btn tarih olaylarn ktisad sebeblerden kaynakland grne de .splanlramaldr. D. Antropoloji "nsann tabi tarihi olarak tarif edilen antropoloji, fizik ve kltr antropolojisi olarak ayrlr. 1. F iz ik antropolojisi, insan rknn tekmln; 2. Kltr antropolojisi ise, kltrlerin, yaznn icadndan nceki devirlerden balayarak bugne kadarki gelimesini inceler.
i. Arkeoloji

Kltr antropolojisinin bir kolu olarak gelimi bir ilim dal olan arkeoloji, zellikle belgelerin bulunmad devirler iin, tarihin en mhim ymlmclanndandr. Kolayca tahmin edilecei gibi, kalnalar, bilhassa kltr ve medeniyet tarihi asndan byk kymet tarlar. Hatta arkeolojik buluntular yannda yazl kaynaklar bazan ikinci plna debilir.

b. Etnoloji
Bu ilim dal, etnograf, sosyal antropoloji ve dil olarak ksmda incelenebilir.

bu. Etnograf ile etnoloji arasndaki fark, antropolojinin kalbi addedilen -tnografinin tek bir kabile veya topluluun hayatnn ana unsurlar olan yaay, rf, det ve geleneklerini incelemesine karlk etnolojin in iki veya daha fazla sayda kltr arasnda mukayeseli almalar yapmasdr. bh. Etnolojinin dier bir kolu olan Sosyal Antropoloji ise, almalarn birka koldan srdrr.
. Dn, siys, iktisd ve sosyal messeseler; . Mzik, dans, halk edebiyatn iine alan folklor aratrmalar; t. Etnoloji ile tarih ve etnoloji ile psikoloji arasndaki mnsebederi konu ulan mukayeseli almalar yapar.

TARH VI '. FAYDALANDII LMLER bc. D il (Filoloji) Bir toplum un dili bilinm eden tarihinin bilinm esi m m kn deildir. Buun iindir ki tarih aratrm alarn ilk art o toplum un dilinin renilm esidir. Hu d filoloji denilen dil bilgisi sayesinde olur. Ne var ki, tarih aratrm alarda basil bir dil bilgisi ok zam an yeterli deildir. K elim elerin szlkteki karlklar dnda, eitli devirlerde ve kullanl yerlerine gre ifade ettikleri mnlarn du bilinm esi lzm dr. Aksi halde byk hatalara dlebilir. M esel, terakki" kelim esinin szlkteki karl ilerlem edir. Fakat OsmanlIlarda tabir (larsk terakki, kapkulu veya tim ar erbabna cls veya harb sonrasnda yaplm zam m gsterir. Bylece, antropoloji ve ona bal ilim dallar, tarihin sk m nsebetle olduu ve faydaland ilim dallarn tekil eder. E . S a n 'a t T a r ih i Sanat tarihi ksmen arkeolojinin metodlarn kullanm akla birlikte, son zam anlarda gelim e gsterm i bir daldr ve zellikle kltr tarihi asndan ihm l edilem ez.
F . C o rafy a

Btn tarih olaylar corafi bir mekn iinde geerler. M eknn tasviri, olaylann deerlendirilmesi asndan ok mhim dir ki bunu da corafya yapar. Coraf artlar, tarihe ekil verir ve gelimesine yardm eder. Deniz kylar, nehir ve gllerin evreleri, vahalar gibi topraklar, insanlann yerlemeleri iin c elverili sahalar olm ular; byk m edeniyeder buralarda domutur. Msr, Nili; M ezopotam ya, Frat ve Diclenin insanlk lemine hediyeleridir. Bunun gibi Hint kltr de Ganj ve Brahmaputra nehirleri sayesinde gelimitir. Avrupa m edeniyederinde ise Tuna, Ren, Elbe, Seine, Loire ile Po nehirlerinin byk rol olmutur. Afrikal zencilerin byk m edeniyeder meydana getiremcmifi olm alannm sebebini de yine corafi artlarda aramak gerekir. A slnda beeri corafya, tarihe, fizik corafyadan ok daha yakndr. Zr o, kanunlar tek lif etm ek yerine, topran iskn ediliinin artlar ve sonular hakknda bilgi verir. Beer corafyann, tarihin en ok yardm c olduu sahan, ktisad ve sosyal farilidir. Tarihi corafin ise, yerleme yerlerinin kurulu ve gelim esi ile dem ografik, ktisdi ve sosyal ynlerini inceler.

12

TARH ARATIRMALARINDA USL

G. P aleo g rafya

Bir toplumun dilini bilmek, tarih aratrm a iin yeterli deildir. Dille birlikte kullanlan yaznn da bilinm esi lzm dr. M sr tarihi iin hiyeroglifleri, M ezopotamya iin ivi yazsn, O rtaasya T rk tarihi ile uraacaklar iin Orhun, U ygur ve in alfabeleriyle yazlm yazlan, O sm anl, Arab ve ran aratrm alar iin Arab alfabesi, Slav millederi tarihleri iin kiril alfabesi ve Avrupa m illederinin tarihini aratrm ak iin de Ltin alfabesini bilm ek gerekir. Ancak ok kere mesele bununla da zmlenemez. Bu yazlarn zel bir takm eitleri vardr. A lm anyada hl rneklerine rasdanan gotik yazs bunlardandr. Arab yazsnda ise nesih, sls, dvn, n ka, ta'lik, siyakat gibi pek eitli trler m evcuttur. Bunlarn her birinin kullanl yerleri de farkldr. Cicrckli yazlarn okunm as renilm eden hibir zam an cidd bir tarih antrma yaplmas mmkn deildir. Yazlarn tannmas ve hussiyederiyle ilgili ilim dal is e paleografyaK.
H . D ip lo m atik

Toplum un dili bilinip kulland yaz okunsa dahi, belgelerin ifade ettikleri mn bilinm eden deerlendirilm eleri mmkn deildir. te, belgelerin cins ve ekil olarak deerlendirilm elerini yapan ilim dal diplomatikd\t. Belge eideri, kt, vard yere veya yazlma gayesine gre pek deiik isim ler alrlar. H km dar tarafndan gnderilen em irler iin firman, m ir, biikum; bir eyin kullanlm a hakk, bir vazifenin tevcihi gibi vesilelerle verilenlere berat; sadrazam , beylerbeyi gibi st kadem e grevlilerinin em irlerine buyuruldu; hkm darn dier bir devletin tebaasna veya kendi tebaasndan bir gruba bah eltii haklar gsterm ek iin verilene ahidtm; iki devlet arasnda karlkl tekeffl ihtiva eden belgeye muahede vs. gibi adlar verilir. Bu belge trlerinin lcr birinin zellii vardr ve bu zellikler bilinince bazan metnin tamam nn okunm asna gerek bile kalmadan hangi grup iine girecei tesbit edilebilir. Tarihsiz belgelerin tarihlendirilmesi, sahte belgelerin hakikilerinden ayrt edilebilm esi gibi konular hep diplom atik ilm inin kapsam iine girer.

TARH VI-, F A Y D A L A N D I I M IAR

. E p ig ra fi

M stakil kitabeler olsun, bir yap zerine monte edilm i bulunanlar olnun, ihtiva ettikleri bilgilerin doruluu dolaysiyle tarihinin vaz gcemcyeccfti kaynaklardr. A ncak bunlarn okunmas ayn bir ihtisas iidir. Kiiiik bir satha ok ey sdrmak gayesiyle yazlan istifi yaklar ayn zamanda birer sat'at eseridir, te kitabelerin okunm asyla uraan ilm e epigrafi ismi verilir. Kk kitabelere epigratt, byklere ise epgraf dt mlr. J . N m iz m a tik (M e sk k t) N m izm atik, paralarn tannm as ile uraan bir ilim daldr. Para st* gerek siys, gerekse iktisd tarihin baz noktalarnn akla kavuturulm as asndan tarihinin faydaland bir kaynaktr. K. M h rle r (Sicillografi) ve A rm a la r (Heraldque) M hrler ve arm alar da baz m eselelerin aydnlatlm asnda tarihiye yardm c olm alarndan dolay, tarihin yardmc ilim lerinden saylr. L . e c e re le r (Ensab Cetveli, Geneoloji) ecereler, tarihi iin lzum lu ve faydal cetveller olm akla birlikte, kendisine asil bir soy hazrlam a m eraknda olan, bylece, toplum iindeki yerini salam latracan um anlarca uydurm a ecereler de tanzim edilmitir. G nm zde hl bu merakn devam ettii, sahaflarda satlan bir fotoraf alp ereveleterek bykbabas veya byk am cas olduunu iddia ederek salonlarnn ba kesine asan, yahut da yine sahaflardan, m uhteviyatn dahi bilm edii bir ferm an veya berat alp ile ydigr olarak gsterenlere rasdanm aktadr. B u hususlar gz nnde bulundurularak, her rastlanan ecereyi doru kabul etm ek hatab olur. M . T a k v im le r (Kronoloji) B ir olayn getii zam an ok nem lidir. Zaman tesbit edilem eyen bir olayn dier pek ok artlan da bilinem eyeceinden doru olarak deerlendirilm esi mmkn deildir.

14

TARH A R A TI RMA L A RI NDA USL

/,umann tayini iin, ok eski devirlerden tibren eitli takvim ler yaplp kullanlm tr. Eski M sr, Babil, Hind, in ve Sstlerin takvim leri olduu bilinir. Byk skenderin fetihlerini miitekb yaplan Selefkos takvimi, Trlderin oniki senelik hayran takvimi de daha sonra kullanlan takvimlerdendir. Avrupada eski alarda, Julius Caesarn M . . 45 ylnda Julien takvimim yapmasna kadar farkl takvim ler kullanlmtr, Julien takvim i ise, 1582ye katlar ilk ekliyle kullanlm ken, geri kald gz nne alnarak drt ylda bir, senenin 365 gn yerine 366 gn saylmasyla, farkn kapatlm as yoluna gidilm i ve 5 Kkime rastlamas gereken gn de 15 Ekim kabul edilerek geri kal telfi olunm aya allmtr. MsKimanlar, slmiyetin ortaya kndan 17 yl sonra, Hz. m er /.umannda, 11/. M uhamm edin M ekkeden M edineye g tarihi olan M . 622 ylnn 1 M uharremini b alan g, olarak alan Hicr takvim kullanm aya balam lardr. Ancak bu takvim, ayn dn esasna dayandndan, gne yl y.ibi VS gn deil, 354 gn 21 saat kadard. Bu sebeble de her yl bir m rkinden 10 gn 8 saat ksa oluyordu. Buna ram en O sm anhlar da bu liikvimi kullanmay tercih ettiler. Ancak XVII. yzyln son eyreinde mart ayn ylba kabul eden bir ml takvim kullanm aa baladlar. Bu takvim deki ay isimleri ise Selefkos takvim inden alnmt. Tanzim attan sonra, 1256 (1840) hicri yln, ayn zam anda m l yl kabul ctlct bir takvimi kullanm aa baladlar ki, iki takvim arasndaki 10 gnlk fark tlolayisiyle, gitgide iki tarihin aras ald. M esel Rumi 1 M art 1341 tarihi Hicri takvimle 5 Cem zyelhr 1343e denk geldi. 1 Ocak 1926dan tibren benimsenen Mild takvim ile ise, T rkiye de dier devletlerle ayn takvimi kullanm aa balad. ite dnyann eidi yerlerinde ve deiik zam an dilim leri iinde kullanlan takvim lerin farkl oluu dolaysiyle, ayn olaylar iin deiik kaynaklarda baka baka ekillerdeki takvim lendirm eleri tek bir tarihe, bugn kullanlan mld takvime evirm ek iin, tarihinin, bunlarn birbirlerine geilerini iyi bilmesi lzmdr. O nun iin de bu dal, tarihin yardm clarndan addedilir.
N. Y er A d la r (Onomastik)

Tarihi iin yer adlarnn, sadece muayyen m evkileri ifade eden birer ad olmaktan tede, ok byk ehemmiyeti vardr. Yeni bir ky veya kasabann kuruluumla, oraya yeni bir ad aramaya hacet kalm akszn, yerleen topluluun atl verilir. Nitekim , Anadolu bunun

TARH V l ;. HA Y D A L A N D I I LMLER

IS

m kem m el rnekleriyle lolm lur. Bu isim ler bize, ayn ad tayan boy, airet, cem aat gibi gruplarn nasl bir yaylm a gsterdiklerini de anlatr. Dou veya gney-dou A nadoludaki bir ky adnn Rumeli topraklarnda da olman, bu dalp yaylm ann gzel bir rneidir. Yeni doan ocua, babas veya len kardeinin ism inin verilm esi gibi, iskn yerinin deim esiyle yeni yurd edinilen yerde eski isim lerin tekrarland# da tesbit olunan hususlardandr. Bu isim verm eler sadece ehir veya kasabaya topluluun adn verm e deil, ky ve kasabadan ehire gelite, gelinen yerin adnn m ahalle veya semte verilm esi eklinde de kendini gsterm itir. M esel, stanbuldaki Aksaray, M aka, K aram an gibi sem tlerle sur dndaki Yeni Bosna, buna rnek olarak gsterilebilir. B ir baka isim verm e eklini de Osmanl D evletinin toprak kaybna uram asyla gelen gm enlerin yerletirilm esinde gryoruz. Sultan II. A bdlham id devrinde gm enlerin yerletirilm esi iin kurulan kylerin birouna H am idiye ismi verilmitir. te bu yerlem e yerleri ile uraan ilim dalma toponimi; deniz, nehir, gl gibi su adlaryla uraana bidronimi; ahs adlaryla uraana ise atmpmimi ad verilir. T arihin yardm ald disiplinler, bunlardan ibaret de deildir. Askeri tarihin lykyle yazlabilm esi iin strateji ve taktik, m adenciliin tarihi iin jeo h ji bilm eye ihtiya vardr. ktisad tarihi aratrm alarnda ok kere is/ntisti kin yardm na ba vurulur. E lektronik a olan gnm zde her sahada olduu gibi tarih aratrm alarnda da bilgisayar geni bir kullanm alan bulmutur. Tarihi, kendi sahasn aan hususlarda bu konularn uzm anlarna danm ak, onlardan yardm istem ek zorundadr.

kinci Blm

TARHN KAYNAKLARI
K aynak, tarih bilgi veren m atem ed ir. nsann syledii vey yazdft, yahut m l ettii herey, onun hakknda bilgi verebilir. Ancak, her bilgi veren m alzem e kaynak olm a zelliine de sahib deildir. Bu m alzem enin kaynak addedilebilm esi iin, a) devrinde vcda getirilm i olmas; b) devrine yakn bir zam anda ve devrinin kaynaklannda faydalanlmak m eydana getirilm i olm as gerekir. Birinci gruba girenlere ana kaynak ad verilir ve tarih aratrm alarnda son derece m him v e kym etlidirler. B ir olaya fiilen itirak etmi veya ok yakndan takib etmi bir kim senin kalem e ald eser veya bir zafer sonundu ou hatrasn yaatm ak iin dikilen bir kitabe yahut bide, bu cins kaynaklardandr. D evletin resm evrak da, hi phesiz, bu gruba girer. kinci grup kaynaklar, birincilerin bulunmad hallerde nem kazanrlar. Bunlar, ana kaynaktan faydalanlarak m eydana getirildikleri takdirde birinci eMen kaynak addedilirler. A na kaynakla birlikte birinci elden kaynan da bulunm am as halinde, birinci elden kaynaktan faydalanlarak m eydana getirilen ikinci e.Men kttyntkkr nem kazanr. O sm anl vak'anvis tarihlerinin bir ksm, seleflerinin eserlerini dc kullandklarndan, bu kaynak eserlerin gnm ze ulamas halinde, o tarihler arasndaki vekayi bakm ndan, birinci derecede kaynak olm a zelliklerini kaybetm ektedirler. M esel, Naima Tarihi, Haan B eycide TarihFnAcn nakledilen pasajlarda ehem m iyetini kaybettii halde, gnm ze ulaam ayan rih'l M enrzdenin eserinden alnan pasajlarda, birinci elden kaynak gibi mtalaa edilm ektedir. A ncak, ana kaynak varken birinci ve ikinci elden kaynaklarn n plm gem em esi lzm dr, Ana kaynak olmad takdirde ise birinci elden kaynak n

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

plna geecektir. O laylara deiik biim lerde yaklalm as veya kaynan tenkit szgecinden geirm esi hallerinde ikinci elden kaynaklar dahi ihm al edilemez. Burada zerinde nem le durulm as gereken bir husus da, kaynakla aratrm ann birbirine kantnlm am asdr. G nm zde pek eitli m alzem eden faydalanlarak hazrlanm eserler iin hibir ekilde kaynak tabirinin kullanlm am as icab eder. 1. K AYN AKLARIN TASN F Modern teknolojinin gnlk hayata girm esinden nceki devirler iin kaynaklar, 1. szl, 2, yazl, 3. kalntlar olarak ayrlm ken, yakn gem i /erinde incelem e yapacaklar iin artk teyp ve video bandlan, dokm anter lilm ler, CD Rom lar gibi bir takm malzemenin de kaynaklar arasna alnm as gerekm ektedir. Bunlar, kaydl veya grntl ariv m alzem elerindendir. Batda li. Bernheim tarafndan yaplan, bizde de Prof. Z.V. T ogan ve Prof. . Klcsok taraflarndan benimsenen tasnife gre, yazl ariv belgeleriyle birlikte bunlarn da kaynaklar iinde nc grup olan kaknttlarAa yer alm alar icb eder. Halbuki, ariv belgeleri daim a ana kaynak durum undadr. N itekim , bunu gz uine alan G. Monod, ferman, berat, ahidnm e, m eclis zabdar gibi tarihi eserler dedii malzemeyi kanunlar, hesab defterleri, m ektublar gibi tarih olm ayan eserler adn verdij m alzem eden ayrm ve birinciyi bidelerle birletirerek m uharrer veya m ahkuk eserler adyla ayr bir grup meydana getirm itir. K aynak malzemesinin, topland yere gre tasnifi de m m kndr ki burada, szl kaynaklar dndakiler ariv, ktbhane ve m ze malzem esi olarak bir tasnife tbi tutulmutur. G erekten, insana bal bulunan, insana hizm et eden, insan anlatan, m evcudiyetini, faaliyetini, zevklerini ve olu biimini ifade eden herey tarihin yazlm asnda kullanlr. M esel, uaktan grlen bir manzara, yerde iken tesbit edilem eyen baz hususlarn akla kavumasn salar. K uzey A frikadaki Roma snr tahkimat (limes) byle kef edildii gibi, Ege blgesinde bugn eltik zraati yaplm ayan yerlerdeki 60x60 ebadndaki tarlalarn havadan tesbiti, XVI. yzyl Tahrir Defterlerin deki eltik ekimine dair kaydlar dorulam aktadr.
A. S zl K ayn ak lar

Szl kaynaklar, menei belli olan veya olmayan, fakat, azdan aza sylenerek gelen tarih iirler, hikyeler, efsneler, destanlar, m enkbeler vs. dir

T A R H N K A Y N A K L A R I

19

ki, bir ksm daha sonra kaleme de alnmtr. Fakat hibir zaman yazl kaynak olarak vcda getirilmi malzeme lsnde gvenilir olamazlar. Bunlar, ancak yazl kaynaklarn bulunmad durumlarda veya onlara yardmc olarak vc ihtiyada kullanlma durumundadrlar. 1. Tarih iirler Halk arasnda en yaygn ekillerden biri olup halk irleri tarafndm, bir hatrann yaatlmas iin, destn mhiyette olmamak zere meydana getirilip azdan aza yaylan iirlerdir. Bunlarn rneklerine, Asyada Trk, Moftol vc Arablar arasnda, Avrupada ise Germenlerde rasdanmaktadr. 2. HikyelerBurada kasd edilen hikyeler, tabi, iinde tarih bilgi olanlardr. Bunlar dn,
a. M a h a ll o la n la r,

b. M illetler aras mnsebeder neticesinde bir memleketten difterine, bir ktadan br kt'aya geerek ufak tefek farklarla dnyann birok yerinde tekrarlananlar olarak snflandmlabilir.
Birincilerde tarih gerek pay bulunabilirse de kinciler, ahs vc yer adlarnn deimesi suretiyle deiik memlekederde tekrar edildiklerinden gvenilir deildirler ve bu sebeble de kaynaklar iine sokulmamaldrlar. 3. E fsneler Bunlar da tarih kaynak gibi grnmekle beraber gerek deillerdir. Hikyelerde olduu gibi efsneler de
a. M ill,

b. M illeder aras olmak zere ayrlrlar. Birinci gruba girenler, milletlerin karakterlerini aksettirmesi bakmndan mhimse de ikinci gruptakiler iin byle bir zellik de sz konusu deildir.
4. M ytoslar (Mider) ok tanrl devirlere it olan mitoslar da bir nevi efsnedirler. D oup gelitikleri blgelerin dnce tarz ve temayllerini ortaya koyarlar, fakat gerekle bir ilgileri yoktur.

20

TARH ARATIRMALARINDA USL 5. D estanlar

Nazm trnde olan destanlarda olaanst olaylar, tabiatst varlklar yanllarak m balaaya kalsa bile esas konu, tarih hakikadere dayanr ve bu bakmdan tarih kaynak olarak kullanlabilirler. N itekim , esas yazl kaynaklardaki boluklarn doldurulm as iin destanlarn kullanld eserler de mevcuttur. Destanlarn bize intikal eden ekilleri ise, daha sonraki devirlerde kaleme alnm olanlardr. 6. M enkbeler Gerek D ou, gerekse B atda azizler, evliyalar ve eyhler hakknda sylenenlere menkbe denilm ektedir. Bunlardan bazlar, bu ahslarn yaptklar iler, gsterdikleri keram ederle ilgili olduu gibi bazlar da m ezarlarnn yerlerini konu etmektedir. M esel, H ac Bekta- Veli m enkbesi veya Hz. 1 llidin m ezarnn yerinin A kem seddin tarafndan bulunuu gibi. M enkbeler de zam anla yazl hale gelmi ve M enbbnmeler ad altnda trih kaynak olarak nemleri artmtr. M enkbnm elerde, onlara konu olan ahsiyetlerin zelliklerinden baka devrinin dnce tarzn tesbit etm ek de mmkn olabilmektedir. 7. Fkralar ve A taszleri

a. T arih ahsiyedere atfedilen baz fkra ve anekdodarla b. T arih ahsiyete mal edilsin veya edilm esin ataszleri de o toplum un dn tarzn aksettirm eleri bakm ndan tarihi iin m himdirler. B. Yazl, izili, Sesli Ve Grntl Kaynaklar
1. Ariv M alzem esi G nm zde ariv malzemesi denilince sadece yazl olanlar deil, ses, resim , fotoraf, izim ve grnt gibi m alzem e de dnlm ektedir. Bu bakmdan, yazl olanlarla dierlerinin ayrlmas gerekir.

a. Ynh Ariv Malzemesi

Bunlar da birka grupta incelenebilir.

da. Ferman, berat, emir, hkm, ahidnme ve m uhedenm eler gibi

hkmdarn imza, m hr veya iaretini (damga, tura) tayan belgelerle

TARH N K A Y N A K L A R I

21

bunlarn resm kopyalan; dvn ve m eclislerin m zkere ve/veya kararlarn ihtiva eden belgeler.

ab. K anunnm e, nizm nm e, adletnm e gibi zam annda hukuk bir vazife gren belgelerle adliye zabt ve kararlann ihtiva eden dosya ve siciller, ac. zel akidlerin tescil edildii noterlik belgeleri ile zel m ektublar.
T arih kaynak olarak bunlarn herbirinin kullanl yeri farkl olmakla beraber, ana kaynak olarak gvenilirlikleri m nakaa edilem ez. Fakat, bu tip belgelerde dahi zam an zam an tarihiyi yanltabilecek baz hususlar bulunabilir. M esel, iki ayr devletle hem en ayn artlan hv iki m uahedenin grlm eleri bir arada yrtlm esine ram en biri im zaland halde dieri, aradaki baz ihtilflarn halli iin bir sre gecikebilir. Buna ramen, ikisi arasnda parelellik arzu edildiinden, kinciye de, esas akd tarihi deil, dier devletle yaplann tarihi atlabilir. N itekim , XIX. yzyln ikinci yarsnda dahi bunun bir rneini grm ek m m kndr. K anlca T icaret m uahedelerinden sadece Fransa ile yaplann tarihi 29 N isan 1861 olduu, Ingiltere ile im zalanm as mayn ortalarn bulduu halde her iki devletle yaplan da 29 Nisan tarihini tam aktadr. zel m ektublarda ise, ahsn hisleri de ie karacandan, dierlerine nazaran ihtiyatla kullanlm alar gerekir.

b. inili A riv Malzemesi

D evrinde yaplm pln ve haritalar bu grup iinde yer alr.

ba. B ir ehrin, bir yapnn, bir let vs.nin plnlar, daim a konuyu lyk tutacak m hiyettedir. ehirlerin gelim esi, yangn gibi fetler dolayiAyle m eydana gelen pln deiiklikleri, tarih seyir iinde m ahalle ve so kak adlarnda vuku' bulan deiikliklerin bu plnlardan takibi mmkndr.
yi izilm i bir ev pln, devrinin yap zellikleri ile birlikte o blgede veya o ehirdeki insanlann yaam a biim leri hakkjnda da ok kym etli ip ular verebilecek niteliktedir. Y ine bir fabrika, bir rhtm veya bir iskelenin pln de devrinin ihtiyalan ile birlikte teknik hussiyederini de aksettirecektir.

bb. zellikle tarih corafya aratrm alarnda devrinde yaplm haritalar pek m him kaynaklardr. D olan bir krfez, m ecras deien bir nehir, yo k olan veya yeri yahut da ism i deien bir kyn ancak bunlarn yardm yla anl ekilleri grlebilir.

22

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

c. Grntl Ariv Malzemesi cu. Kesim ve Fotoraflar

Bunlardan resim ler, ister karakalem, ister sulu boya veya yal boya olsun yazl kaynaklarda bulunm ayan pek ok zellii aksettirebilirler. Bir sava veya talime it resm in asker nemi yannda kyafeder ve kullanlan silhlan gsterm esi bakm ndan kltr tarihi asndan da ehem m iyeti byktr. Bu konuda Osmanl m inyatrlerinin kymederi de dierlerinden aa kalm am akla birlikte ktbhane m alzem esi olan eserlerin iinde bulunduklarndan, onlardan ayrlmaktadrlar. Resm e nazaran daha yakn tarihlerden tibren faydalanlabilen m alzem e arasnda olm akla birlikte fotoraflar, hem izim , hem de resim lerin vazifelerini grebilm ektedirler.

cb. Do kmanter Filmler, Video Band ve CD Romlar

Sinem a ve televizyon-video ve CD Romlar, toplum hayatna girilerinden donra, sadece elendirici deil, eitici-retici de olm ular; aktel konularda da lim ve kasedler byk hizm eder grm eye balam lar; bylece, bunlar ihtiva eden arivler oluturulm utur. M esel II. D nya Sava iin yazl m alzem enin yannda olaylarn cereyan srasnda ekilen film lerin byk kym eti vardr. Ayn ey gelecekte, gnm z video bandlan iin de sylenecektir.

d. Sesli Ariv Malzemesi

Gnm zde, dierleri kadar olmasa bile sesli ariv malzemesi de kaynak olarak deer kazanmtr. Bunlar da ta plklardan balayarak ses kasedleri ve ODIere kadar gelm itir. Ancak, bandlarda ekleme ve karm a, yani montaj im knlarnn bulunm as, onlar % 100 gvenilir bir kaynak olm a im knndan mahrum brakm aktadr. M aamafih, yine de bunlardan vaz gem ek m m kn deildir. 2. K tbhane M alzem esi Devrinde kaleme alnan kaynak eserler, ktbhane m alzem esi iinde yer alr ve birka grupta incelenebilir.

a. ecereler (Geneoloji)
B aoda Yunan ve Roma devirlerinden tibren ecereler tutulduu gibi T rkler ve Arablarda da etsab cetvelleri dediim iz cetveller mevcuttur. H km dar veya ulema ileleri ecereleri olduu gibi, muayyen bir mevkii igal

TA RH N KAYNAKLARI

23

ed e n le rin d e srayla listelerini ih tiv a e d e n cetveller b u lu n m a k ta d r.

b. Takvimler ve Yllklar ba. Takvimler, olaylarn k ro n o lo jik olarak g n g n n e tu tu ld u u ce tv ellerd ir. H ristiy an lar, b u ii kilise v e m a n astrlard a yapm lardr. sln u la da ayn u s l n kullanld m a l m d u r. T im u r v e Seluklular zam anlarnd) ta k v im le r tu tu ld u u gibi, O sm a n lla r d a b u usl d ev a m ettirm ilerd ir, li ta k v im le rd e n k u ru lu d ev rin e t bazlar N ih al A tsz 1 ve P ro f. D r. O sm n n T u ra n 2 ta ra fla rn d a n n e r edilm ilerdir. bb. Ylkklann tu tu lm as ise A surlular d ev rin e k ad ar u zan m ak lad r, B u n lard a da o laylar k ro n o lo jik olarak kaydedilm ilerdir. O rta Asya T rk lrili iin in, D o u A v ru p a T rk kavim leri iin R us yllklar m h im d ir. Ols A v ru p a d a L eh ve M acarlar ta ra flarn d an tu tu lan yllklarn tnevcudiyei ile b ilin m ek ted ir. c. Vekajintmler
B at d illerin d e kronik adyla anlan vekay in m e trii eserlerin ilki K ayseri p isk o p o s u E u s e b io s ta ra fn d a n kalem e alnm o lu p 323 ylna katlar olun olay lan ih d v eder. B u ta rih te n tib ren rnekleri g r len tarza slm tarihileri ara sn d a d a ra b e t o lu n m u tu r. O sm a n lla r da b u an'aneyi s rd rm lerd ir. V ekayiin zabt iin X V III, yzylda D v n - H m y n a bal b ir v a k 'a n v is3 (veya d ah a d o ru tabiri ile vekaynvis) kalem i k u ru lm u ve N aim M ustafa E fe n d i, ilk defa m k 'm M s sfatyla b u v azifeye tayin edilm itir. H er ne k ad ar X V III. yzyldan n ce d e Sarayca, ehnameci adyla O sm an l D ev leti tarihini y a/m n k in vaz ifele n d irile n ler o lm u sa da sta t b ak m n d a n b u iki v azife arasn d a fark b u lu n d u u m u h a k k ak tr. V ak 'an v isli in , d ev letin resm b ir m essesesi olarak o rtay a ktm d n ld k te , sadece N a im M ustafa E fe n d ide itib aren resm en v az ifele n d irile n lere v a k 'a n v is/v e k ay n v is; yazdklar eserlere ise i'ak'ttniMs tarihi den ileb ilece i, d ah a n ce veya d ah a so n ra zel olarak kalem e alnm

Osman!/ Tarihine A i t Vahimler, 1, 8 2 4 , 8 3 5 vc* 8 4 3 T a ri h li T a k v i m l e r , s t a n b u l I % 1 ; "l'ill Sul t an M e l u n e l e S u n u l m u T a r i h B ir T a k v i m , Is/all I m i s I/ h s Otj/si, III (1*^7), 17 23; H i c r 8 5 8 Y l n a Ait T a k v i m , Seluklu /inift/rm/larr Delgisi, IV , A n k a a l ' / 7 5 , 2 2 1 283.
Islanbt/l't Velhinle O/He Y a y lm if l'a n //'V a krim /e\ A n k a r a 1')54. tii k e lim i' / a m . n / a a n " v a k 'a u v i s t ekli m le k u ll a nl y orsa ila d o r u s u v a k '. m iiv is " dil',

24

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

kroniklere bu adn verilem eyecei kendiliinden ortaya kar.

d. Biyografiler ve Otobiyografiler da. Tarihe mal olm u ahsiyederin hayatlarnn hikyesi (biyografi), eski Ytnan ve Rom ada da rnekleri grlen tercme-i hl ki tabiatnda bulunur.
Islm devlederinde de bu tarza nem verilmi ve eidi m ellifler tarafndan biyografik eserler vcda getirilm itir. Ykut- H em ev, bn H allikan bunlardan sadece ikisidir. OsmanlIlarda da sadrazam lar, eyhlislm lar, ulem, kaplan paalar, reislkttablar, hattadar gibi eitli m eslek gruplarnda isim yapm ahsiyeder iin, ayr ayr biyografi kitablan yazlm tr. uar tezkirelerinde ise her trl meslek erbabndan olan irlere yer verilm itir. Mstakil tercme-i hl kitablan dnda vekaynm elerde de her yla it vekay sonunda o yl iinde len ahslarn biyografilerini ihtiva eden vefiyat ksm lar bulunmaktadr.

dh. ahsn hayat hikyesinin kendisi tarafndan kaleme alnm asna otobiyografi denilir. Az saydaki mstakil otobiyografiler yannda, baz yazarlarn
eserlerinde ayr bahisler aarak biyografilerini verdikleri de grlm ektedir. Mesel Takprlzde akaytku 'n-Numniyye si sonunda; K tib elebi, S hIIm i u 'I-vusI ve M^niil-bakk inda; Cevdet Paa, Te%kir\mn 40. tezkiresinde hayat hikyelerini verm ilerdir. Zaman zaman, bir m nsebetini drerek kendilerinden veya m eslek hayadanndan bahseden yazarlara da rasdanr. Bu bilgilerin bir araya getirilm esiyle ise o ahsn biyografisi ortaya karlr. A ncak bu kaydlar, m esel Ltfi Paa ve lde grld gibi hissi ve tarafgirne de olabilir. Onun iindir ki otobiyografilerin, kullanlrken m udak surette tenkit szgecinden geirilm esi gereklidir. Yine bunun gibi, devlet kadem elerindeki bir ahsa takdim edilen eserdeki, o ahsla ilgili vg, gr ve dnceler de ihtiyada kullanlm aldr.

e. Htralar
D evrinin olaylarna k tutmas bakmndan hatra n ev in d en eserlerin kymeti vardr. E ski alarda Julius Caesarm hatralar m ehurdur. Bizans mparatoru K antakuzenos, Tim ur ve Bbr de hatrat brakanlardandr. XIX. yzyldan tibaren hatrata verilen nem artm , Sultan II. Abdlham id, M idhat, Said ve Kmil Paalar ile ttihad ve T erakkitin bir numaral yesi brahim Tem o da dahil birok m him ahsiyet hatralarn yazmlardr. Cum huriyet devrinde Nutuk, A tatrkn hatralar kabul edildii gibi, onun mesa arkadalar . nn ve C. Bayar da hatralarn yazm veya ksydettirmilerdir.

TARHN KAYNAKLARI

2S

H atralarn da tam bir objektiflik iinde yazlm as m m kn olm ayp daima hisler ve ahs grler n plnda tutularak kaleme alnacaklarndan, dier eserlerle karlatrlm adan, yani tenkidi yaplm adan kullanlm ama! gerekm ektedir.

f. Seyahatnmeler
Seyahat intibalar diyebileceim iz bu eserler, ok kere yabanc bir lkeyi tasvir ettiklerinden, seyyahlar, orada, kendilerince enteresan grdklerini yazm lardr. Bazan o m illetten birinin grem eyecei veya yazam ayaca bireyi bulup karm lar, bazan da eseri czip klm ak iin m balaaya kam lardr. H atta seyahatnam elerin bir ksm nda, dier eserler veya nceki seyyahlardan alnan pasajlar, seyyahn kendi intiba v e y gr gibi aktarlm tr. Hu bakm dan seyahatnm eler kullanlrken de dikkadi olunm al, doru ile yanl veya m balaann ayrt edilm esine allmaldr. Seyahatnam e trnn ilk rneklerinden X. yzylda dil havzasna seyahat eden bn Fadlan ile XIII. yzylda A syada seyahat eden M arco Polo, XIV, yzylda A nadoluyu dolap ok kym edi bilgiler veren bn Battuta saylabilir. B atl seyyahlar iin Y akn D ou hayli czip gelm i, XVII. yzyldan sonra bu blgeyi ziyaret eden seyyah says da artmtr. D ier m illetlere m cnstb olanlar yannda ngiliz seyyahlannn says ise hayli kabarktr. Seyahatnam elerden bahsederken XVII. yzyl Trk seyyah Evliya elebiyi de unutm am ak lzm dr. Zam an zam an m balaya kaan ifadesine ram en bu seyahatnam e, asla vaz geem eyeceim iz bir kaynaktr.

g. Sreli Yaynlar
B unlar gazete ve dergilerden m eydana gelir. lk duvar gazeteni diyebileceim iz yaz ile haber verm eye R om ada Julius Caesar zam annda Ach Diuma ile balanm tr. M atbaann icadndan sonra ise ilk olarak Stranburg'da (1609) A lm anca olarak yaynlanan gazeteyi Anvers (1619), Londra (1622), Paris (1631), Rom a (1640) ve dier lkelerdekiler takib etmitir. O sm anl D evleti hududlar iinde Trkeden nce Franszca gazeteler yaynlanm tr. 1828de M srda kan Vak'a-i Msriyye, Trke-A rabcadir. D evletin ilk resm gazetesi Takvm-i Vekay, 1831 de yayn hayatna girm itir. R esm olm ayan ilk Trke gazete ise bir ngiliz tarafndan 1840'da yaynlanm asna balanan Cerde-i Haudis'dt. Bunu dier gazetelerle dergiler takib etmitir.

26

TARH ARATIRMALARINDA USL

G nm zde vekayinm e vazifesi bu yaynlar tarafndan yrtlyor denilebilir. Ancak, yorum larda her zam an tarafsz kalnd sylenem ez. Hatta, ayn haberin iki farkl gre sahib gazete tarafndan deiik tarzlarda verilm esi dc seyrek rasdanan birey deildir. Ayrca, gazeteler bazan daha nce tarihi iln edilm i bir toplant, bir bulum ay, tehir edilm i olduunu tahkik etm eden veya oraya m uhabir gnderm eden, yaplm gibi gsterebilm ektedirler. Y ahut programda ad yazl ahs toplantya katlamad halde o konum ay yapm gibi yapabilm ektedirler. Bu bakm lardan, her gazete, her yazar veya m uhabirin ciddiyet derecesi ve fikriyat bilinmeden, ayn haberi veri, ayn olay youm lay tarzlar m ukayese edilmeden, tek bir gazetenin kullanlm as, ilm in ciddiyetine glge drebilir.

h. Dier Malzeme
Cnmzde duvar ilnndan sinema afileri ve el ilnlanna kadar her trl basl kd ktbhanelerde toplanmakta olup bunlann gelecekte siys, sosyal, ktisdi ve kltr tarihi almalannda kaynak olarak kullanlacanda phe yoktur.

C. Mzelik Malzeme
IKnlnr, binalar veya ak hava m zelerinde korunan her trl kalnt (biikyc)lardr. T arih bir hatray yaatm ak zere yaplanlarla byle bir gaye giitm eksizin yaplanlar olarak iki ksm da incelenebilir. I, Tarih Bir Hatray M uhafaza veya N akletm ek zere Y aplanlar

a. Bir Ha/ray Yaatan Kitabe, Abide, Heykel ve Zafer Taktan

Bir hatray yaatm ak zere dikilen kitabeler olabilecei gibi cm i, mekteb, medrese, kervansaray, eme, sebil vs. bir yapnn bnisi ve yapld tarihi iltiv eden m anzum yahut mensur kitbeler de vardr. Birinciler iinde M ezopotamya ve randaki ivi yazl kitbeler, Rom a ve Bizans kitabeleri kitbeleri yannda taa hakkedilm i vakfiye ve adletnm eler dc bulunur. K tahyada G ermiyanolu Yakub Bey vakfiyesi, stanbulda A f Kfetdi K tiibhanesinin duvarna hakkedilmi vakfiyesi ve Bayburtta Ulu (]m i"in kaps yanndaki adletnme bunlara rnek olarak gsterilebilir. Bu tip kitbeler, yazl kaynak addedilerek, hatray yaatanlar grubuna sokulmaktadr. Heykel ve zafer taklar ise, bir ahs veya bir olay yahut kazanlan bir zaferin gelecek nesillerde canl olarak yaamasn temin etmek iin yaplm

TARHN KAYNAKLARI

27

olup, zerinde bir kitabe bulunduu takdirde ayn zam anda kitabeler grubunu girerler. K itbesiz olanlarda heykel veya tkn ekli, zerindeki kabartm a vc resim ler de gerek dikili sebebi, gerekse san'at ynlerinden ok ey i fittir ederler.

b. iJih id ve M ercir Talan

M ezar talan, biyografilerin yazlm asnda ktiibhanc vc nrlv m alzem esinin boluklarn doldurabilecek kaynaklardr. N itekim , S icilli OsmAn( m ellifi M ehm ed Sreyya Bey, eserini hazrlarken stanbuldaki hazlrelcri dolaarak m ezar kitabelerinden toplad nodar, geni lde kullanm tr. M ezar ta kitabeleri sadece biyografi yazm nda deil, yerlem e yerlerinin tarihlendirilm esinde de byk i grr. M ezar talarnn zerlerindeki lm tarihleri XVII. veya XVIII. yzyla kadar inen bir kyn, XIX. yzylda kurulduu elbette iddia edilem ez. u halde mezar talar, yerlem e yerlerinin tarihlendirilm esinde kullanlabilecek kaynaklardr.

c. Hudud ve Kilometre Taflan

B unlar da snr ve yol gzerghlarnn tayininde yardm c olurlar.

d. Madalyalar
M adalyalar, tarih bir olay yaatm ak, bu olayda baar gsterenleri m kfadandrm ak gayesiyle hazrlanm olduundan, kaynak vazifesi grrler. 2. B ir H atray M uhafaza ve ntikal D ncesi Olm ayanlar a. nsan V cudu bak iyeleri nsan iskeletleri zerinde yaplan tetkikler, bir blgede hangi devirlerde hangi rklara m ensub insanlarn yaadn gsterm ek bakm ndan m him dir ve bu husus, antropologlar kadar tarihileri de megul etmektedir.

b. rf ve Adetlere A it Maddi Kalntlar

Bu cins kalntlar iinde her trl ev eyalar, giyecckler vc cyitll m aksadlarla kullanlan letler saylabilir. Arkeolojik kazlarda bulunan kalintllflr sayesinde, hakknda aratrm a yaplan toplumun kltrnn aklc kavuturulm as m m kn olur.

t. Dil
Bir dilde nesilden nesile intikal eden deyim ve terim ler, ive farkllklar da kalntlar iinde yer alr.

28

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

d. Paralar
stnde, adna para baslan hkm darn ism i ile darb tarihi ve hatta saltanatnn kanc ylnda basld gibi hususlar bulunduundan paralar, zellikle bir devletin kurulu devrine it ok nemli kaynak vazifesi grrler. Bilindii gibi sikke darb, bir hkimiyet almetidir. Bu bakmdan ilk sikkenin hangi hkmdar zamannda basld nem kazanr. Nitekim, yakn zamanlara kadar ilk Osmanl sikkesinin Orhan Bey zamannda basld zannedilirken Osman Beyin adna baslm sikkenin bulunmasyla tarih bilgilerde deiiklik olmutur.
F akat sikkelerin k tuttuu konu, bundan ibaret deildir. K t paralarn kullanlm aa balanm asndan nceki devirlerde altn, gm ve bakr sikkeler kullanldndan, bunlarn saflk derecesi ile arlklar ve hangi m adenden kesildikleri de devrinin ikdsd durum unu aksettirmesi bakm ndan nem lidir.

c. Arma ve Mhrler
z ellik le ortaada derebeylik devrinde kullanlan arm alar, hkim iyet iaretidirler. Bu sebeble de bayrak, para, m aden eya ve yaplarda bulunduklarndan o devir tarihi ile uraanlar bakm ndan ehem m iyeti hizdir. liski alardan itibaren kullanlagelen m hrler de paralar kadar nem lidir. Tarih ihtiva etmeyen belgelerin, tarihli olanlarn m hrleriyle karlatrlm as suretiyle tarihlendirilmeleri de m m kn olabilm ektedir.

II. K AYN AK LARIN TENKD K aynaklarn kullanlm adan nce gerek veya sahte yahut zerinde oynanm olup olm adnn aratrlm as lzm dr. Ancak, shhatinden em in olunan malzeme hakik kaynak deeri tar. K aynak olarak grlen, aslnda sahte veya baz m aksadlarla deiiklie uratlm bir m alzem enin hakik zannedilip kullanlm as, yazlan eserin inankrlna ve dolaysiyle de ilm e glge drr. K aynaklarn tenkidi, d ve i tenkit olmak zere iki m erhalede yaplr. Aslnda bunlar, birbirinden sadece bir mantk esprisi gayretiyle ayrlrlar. Hakikatte byle bir ayrm sunTdir; zr, d tenkidin yaplm as da m uhtevann bilinm esiyle yakndan ilgilidir. Hatta, H alkna gre, bazan i tenkit, d tenkitten nce gelir; bunun iin de o, tenkidin, btn cepheleriyle birden ele alnmas gerektiini ifade eder.

T A R H N K A Y N A K LA R I

29

A . D T e n k it

1. E serin Tantc U nsurlarnn Tesbiti

a. Eserin Ad, Yaart ve T el if Tarihinin Tesbiti aa. lk yaplacak i, eserin yazarnn tesbitidir. Y azann ad, ya ciid iindeki ilk sayfada eserin ad ile birlikte bulunur veya m ukaddim ede yahut da enerin iinde bir vesileyle geer. M esel, K ann devri veziriazam larndan 1-tfi Paa, Asafnmesinde, bu risalenin m ellifi ezaf- ibadullah Ltf Paa ibn A bdlm u'n... diyerek sadece adn verm ekle kalm ayp, baba ad yerindeki A bdlm u'n ism iyle de devirm elikten geldiini anlatm akta; daha sonra ila kalem e alm a sebebini belirterek ...bu risaleyi telif edip ismini Asajftmt kodum dem ektedir. D aha pek ok eserde bu tarz kaydlar bulabiliri/. 1'akai baz eserlerde m ellif, adn aka yazm az. Sadece m emuriyeti hakkm la bilgi verir. E ser, belli tarihteki olaylar konu ediyorsa, yazarn adnn tesbiti olduka kolaylar. , o tarihte bahis konusu mem uriyette kimin bulunduunun tesbitine kalr. Tabi burada da bazan olayn ay, hatta gnnn bilinmeni m ecburiyeti ortaya kabilir. Zr, ayn yl iinde bir mem uriyette birka cicisi deiiklik olabilir. Baz dairelerde ise ayn vazifeyi ifa eden birden fazla ahn bulunabilir. D vn- H m yn hocalar, hassa tabibleri gibi. C) takdirde, ismin tesbiti hayli gleir, hatta baz hallerde im knszlar. M aam afh, tarih ve m em uriyetin bilinm esi halinde, biyografik eserlerden, bunlar ihtiyaca kfl gelm edii takdirde O sm anl devri iin arivdeki Dvn- H myn ruu kaydlanndan isim tesbiti yoluna gidilebilir.
K tphanelerdeki eserlerin yazan ve adlarnn tesbiti, kiibhane kataloglannn hazrlanm as srasnda uzm anlarca incelenerek tesbit edilmi olduundan, ok kere bu nevi glklerle karlalm az. Fakat baz hallerde, katalog hazrlanm as srasnda eser tehis edilem em i olabilecei gibi, bassan d# yanl isim lendirilm iler bulunabilir. M esel, T SM K K atalogunda Gelibolulu A lnin eseri N usbats-S elcilin in, Terfatnme olarak kayd edildiini; yine ayni eserin M illet K tbhanesi Ali Emir kitablar arasndaki bir nshasnn da Asafnme eklinde getiini sylem ek bu nevi hatalara kar aratncnm ok dikkatli olm as icab ettiini ortaya koysa gerektir.

ab. B ir eserin ad ve yazannn bilinm esi kadar kaleme alnd tarihin de bilinm esinde zarret vardr. Bu hem birinci veya ikinci elden bir kaynak oluunun tesbiti iin mhim dir; hem de birden fazla kaleme alnan eserlerde kanc telif olduunun tesbiti bakm ndan ehem m iyet arz eder. Eserin, hepni de m ellif hatt ile birka nshas -k i m ellif tarafndan yazlm bu nshalara

30

TARH ARATIRMALARINDA USL

mellif nshas d e n ir- ve bu nshalar arasnda da farkllk varsa, ikinci ve daha

sonraki teliflerde ilkine nazaran ne gibi deiiklikler yapldnn tesbiti bakm ndan, nce telif tarihlerinin bilinmesi gerekir. T elif tarihi de eserin sonunda /irajj kayd (kolofon) denilen ksmda bulunur.

b. hiserin Mstensihi ve stinsah Tarihinin Tesbiti

Bir eserin, m ellif nshasndan baka, eitli tarihlerde istinsah (kopya) edilm i nshalar bulunur. Bu nshalarn fera kaydnda kitabn telif deil, istinsah tarihi ile mstensihin (kopya eden) ism i kaydedilm itir. Bylece, istinsahn, telif tarihine yaknlk derecesi anlalr. Ancak, en eski kopya, her zaman asln sadakade aksettirm ez. Ayrca, baz eserlerde fera kayd da ihm al olunm utur.

c. sim ve Tarih Bulunmayan Eserlerin Yapl Tarihinin Tesbiti ca. Kimin tarafndan yazld bilinen, fakat telif tarihi olm ayan eserlerin yazld tarihin tesbiti, m ellif hakknda yeterli bilgi olup olm am asna baldr. Mellifin biyografisi hakknda yeterli bilgi varsa telif tarihi de kendiliinden ortaya kacaktr. Fakat mellifin sadece ismi bilinip yaad devir tesbit cdileniyorsa, ahidi olduu olaylardan hareketle tarihlendirmek mmkndr. Mesel, herhangi bir olayn neticelenmesinden hemen sonra telife baland ve alt ay iinde bitirildii veya filnca hkmdarn clusunu mtekb kaleme alnd yahut yazann, pek mlm bir ahsn himayesinde olduu gibi hususlar zikr edilmise, telif tarihi hakknda bazan kesine yakn tahm inler yapmak mmkndr. cb. Baz hallerde belli bir ahs iin kullanlan vezr-i zam- sabk M ustafa Paa, defterdar esbak Ahmed Paa, kapdn- derya merhum H ayreddin Paa gibi ifadeler de bulunabilir. Bu sfatlar, tarihlendirm ede m him ip ulan olarak kullanlabilir. Zr, sabk, esbak gibi sfatlar, o ahslarn vazifelerinin sona ermi olduu; merhum ise, arak hayatta bulunm adn gsterir. Byle bir durum da eserin en erken (terminus postquem) hangi tarihte telif edildii belirlenm i olur. Y ine ayn tarzda b ir tesbide en ge (term inus antiquem ) tarih de bulunabilirse, eserin yazlm muayyen iki tarih arasndaki devreye indirmek mm kn olur. cc. Bu nevi kaydlarn olmad hallerde ise, eserin ok dikkad bir tetkikten geirilerek baz ip ularnn deerlendirilm esi gerekir. M esel, bir sikke ayarlam asndan bahs ediliyor olabilir. Bu ayarlama srasnda eer 100 dirhem gm ten o tarihe kadar 420 ake kesilirken artk 450 ake kesilmeye baland belirtiliyorsa, bu olayn 1565e rastlamas dolaysiyle tarihlendirm e

TARH N K A Y N A K L A R I

1565 etrafnda yaplacak demektir.

cd. Kdn cinsi, hattn karakteri ve tezhibli balklar da eserin tarihlendirilmesinde rol oynayan mhim faktrlerdir.
Kdn cinsi, rengi, iindeki izgi ve filigranlarn ekli yann tayininde rol oynayan unsurlardandr. Yaz ise, zaman iinde tekml gsterdiinden mtekb iki asrn ynzmn birbirinden ayrmak kabildir. Yazdaki baz hususiyetler ise, muayyen tarihlerden itibaren grlmeye balamlardr. Bunun gibi, yazma eserlerin ilk sayfalarnn bana yaplan tezhiblerdeki unsurlar da yapldklar devrin zelliklerini aksettirmektedirler. te btn bu hususlarn inceden inceye tetkiki de eserlerin yazldktm tarihlerin belirlenmesinde rol oynar.

d. Eserin Ya^f/dt Yerin Tesbiti

Eserin yazl yeri de dier hususlar kadar mhimdir. Eer eserde ba dair bilgi yoksa, burada da baz tahminlerde bulunulabilir. Hseri dil ve ive zellikleri ve hatan karakteri, mtehassslara ok eyler syleyebilir. Mesel, Anadolu ve Krmda yazlm eserler dil bakmndan ayr zellikler gsterir. Yaznn karakteri de yazld blgenin tesbitinde nemli bir rol oymr. Mesel, nesih gibi en ok kullanlan bir yaz tr blgeden blgeye deiik karakterler arz eder. Memlk neshi kullanlm bir eserin Osmanl dairesinde yazlm olduu dnlemez. Bunun gibi, ran ile Osmall taliklerinin birbirinden ayrlmas da mmkndr. 2. Kaynak Tahlili

a. Eserin Orijiihilliiin Teshili

Eserin ad, mellifi, telif tarihi gibi hususlar tesbit edildikten sonra kaynak olarak kymetinin tesbiti lzmdr. Tamamen orijinal bir eser midir, yoksa bnykn kaynaklardan faydalanlarak m kaleme alnmtr? Birinci eklen bir ksvnk olduu takdirde hangi ana kaynaklar ne lde faydalanarak kullanmtr? gibi sorularn cevablandrlmas gerekir. Birinci elden bir kaynakta yazar, eer faydaland eserlerin ismini veriyor, hangi pasajlar kimden aldn sylyorsa -h u eserler bulunabildii takdirde shhatli bir nakil yapp yapmadnn tesbiti kolaydr. Fakat yazar, kasnaklarnn adlarn vermiyorsa, o zaman ihtiva ettii olaylar iin ana kaynak olan eserler

32

TARH ARATIRMALARINDA USL

teshil edilerek karlatrlmas yaplr. Tabi bu pek kolay bir i debidir; sabr vc sebat ister. Fakat sonunda ne kadar ksmnn orijinal, ne kadarnn ise aktarma olduu ortaya kar. Ayrca yazarn, kaynaklarn doru anlayp anlamad veya ksaltmalara gitmek iin baz mhim unsurlar adayp atlamad yahut ifadeyi, yanl anlalmalara sebebiyet verecek bir hale getirip getirmedii gibi hususlar tesbit edilir. Aratrma sonunda, eserin orijinal olup olmad veya hakk mnda bir kaynak deeri bulunup bulunmad sonucuna varlr. Gerekten orijinal bir eserin, o ana kadar bilinenleri deitirmesi, yeni bilgi ve yorumlara imkn hazrlamas mmkndr.

b. I in iyi Nshann Tesbiti

Eserin tek bir nshas bulunmas, bunun da mellife it olmas halinde bu ii.sha emniyetle kullanlacaktr. M ellif nshas bulunmayp, btn nshalarn mustensuh olmas halinde bunlann en iyisinin belirlenmesi gerekir. stinsah tarihinin, telif tarihine yakn olmas ok kere nshaya deer kazandrrsa da her zaman en eski tarihli olan, en doru nsha demek deildir, /irsi, gnmze ulaan en eski tarihli nsha (C), m ellif nshas (A)ndan kopya edilmi olmayp aradaki baka bir nsha (B) kullanlm bulunabilir. B nshasnn mstensihi, istinsah srasnda baz dikkatsizlikler veya bilinli olarak ilve ve karmalar yapmsa, mstensihi ok titiz ve dikkatli dahi olsa bu deiiklikler aynen C nshasna da geecek ve B ve C kullanlarak devam eden nshalar (D, E, F , ...) da aslndan uzaklam olacaklardr. Telifinden iki veya asr sonra asl nshay ele geirmek bahtiyarlna erien mstensihin nshas (N) ise asl nshay ok daha sadkane aksetdrebilecek; btn nshalar iinde en itibarl, en gvenilir nsha olmak vasfn kazanabilecektir. Bu tesbit iin iki yol vardr.

bu. Eserin muhtelif yerlerinden seilen ksmlann karlatnlmas. simler, tarihler ve tabirlerin, doruluundan emin olunan dier eserlerle mukayese edilerek sonuca varlmas. bb. Eserin btn nshalar grldkten ve sondajlar yapldktan sonra birbirine benzeyen nshalann en iyilerinin seilerek mukayese edilecek nsha aylarnn birka taneye indirilip bunlarn karlatrlarak farklarnn tesbiti ile aslna en yakn bir metin tesis edilip, farkllklarn nodarda gsterilmesi yoluna gidilmesi, ki buna tenkitli metin (edition critique) denir ve bal bana bir itir. Byle bir almada eserin kaynak ve tesirlerinin aratrlarak deeri de ortaya konacaktr.

TARH N K A Y N A K L A R I

33

3. Belgelerin Tenkidi (Diplomatik Tenkit) Tarihinin faydaland malzeme kitablardan ibaret olmayp, ariv belgeleri de ana kaynaklar snfna girdiinden kullanlmadan nce bunlarn dn deerlendirilmesinin yaplmas icab eder.

a. belgenin Hakik Oluunun Tesbiti

Padiah turas tayan bir ferman veya bir beratn dahi shhatli olup olmad tahkike muhtacdr. Tarihilerin ok iyi bildikleri gibi, /aman % timim grevini ktye kullanan baz kimseler km ve bu tip belgelerin sahtelerini dzenlemilerdir. Bunlar fark edildiinde en ar ekilde cezalandrlmlardr. Ancak, resm devlet arivlerine intikal etmeyen baz belgeler iinde sahtelerinin bulunmas da pek l mmkndr. Nitekim, bunlarn byk madd defterlere sahib olduklarn bilen ve kolay kazan temin etmek isteyen kimseler bulunmas dolaysiyle her memlekette bu tip sahtekrlk olaylnrinn rasdanabilmektedir. Bu sadece belge deil, resim, heykel, maddi kltr kalntlar zerinde de denenmektedir. Onun iindir ki ilk i, doruyu sahteden ayrt edebilmek olmaldr.

h belgenin Tarihi ve Muamelesinin Tekemml

Doruluu phe gtrmeyen belgeler iinde de tarihsiz, imzas/ olanlar pek oktur. Belgenin doru olarak kullanlabilmesi iin yazld tarih, kimin tarafndan kime gnderildii, hangi brodan kt, brokratik muamelelerin tamamlanarak tatbike konulup konulmad gibi hususlarn tesbiti lzmdr.

bet. belgenin Tarihlendirilmesi

Bir belgenin tarihlendirilmesinde de kdn cinsi ve ebad ile yaznn C IIK ve asra gre deien zellikleri mhim ip ulardr. Osmanl ariv belgelerimle bunlar aka tesbit etmek mmkn olmaktadr. Ayn cins belgeler iin kullanlan kdlarn ebadlar devirden devire deitii gibi dvn, aiynkat gibi yazlarn da her asra it zellikleri vardr. Bir mtehasss, bunlar hemen fnrk eder. Fakat bu tarz yaplan bir tarihlemede en erken ve en ge tarihler arasndaki zaman dilimi daha uzuncadr. Bu zaman dilimini ksaltmak ve daha kesin bir tarih verebilmek iin belgenin yazlmasna sebeb olan olaya baklr. Eserler ve mmknse dier belgelerle yaplan karlatrma ile tesbit yaplmaa allr. Mesel, ayn konu ile ilgili bir dosyadaki belgeler iinde sadece birka tanesi tarihsizse, dierleri arasndaki mantk yerine yerletirilmek suretiyle tarihlendirilebilir.

34

TARH A R A T IR M A L A R IN D A U S L

Belgelerde bulunan mhrler de tarihlendirmede yardmc olurlar. Tarihli belgelerde bulunan mhrlerden yaplan koleksiyonlar veya mhrlere kazlm olan tarihler bu konuda ba vurulacak hususlardr. Arivlerde belgelerin, eitli brolara gnderilmi suretleri olduunu da unutmamak gerekir. Dier tasniflerdeki defterler de bu bakmdan yardmc olurlar.

bb. Mu n/eksi Tekemml Etmemif Belgeler

Belgelerin eitli brokratik muamelelerinin tamamlanp tamamlanmad, yani, byle bir fikir veya istein tatbik sahasna konup konmad da ok mhimdir ve bu da yine belge zerinden takib edilebilir. radesi veya buyuruldusu bulunmayan bir telhis, mumeleye konmam bir arzuhalin, byle bir meselenin dile getirilmi olduundan tede mns yoktur. Onun iin her bulunan belgenin byle bir tenkit szgecinden geirilmeden kullanlmas yanltr.

be. /W(ww/ Ait Olduu Bronun Tesbiti

Belgelerin hangi brodan ktklar da mhimdir. Bu da aka yazlmam olsa dahi, konulan bir takm iaretlerden anlalabilmededir. Osmanl belgelerinde Ihnn hasebe, ruus, divn gibi eitli kalemlerin ayr ayr iarederi olduu gibi, ktiblerin imzalarnn tannmas da bu konuda yardmc olmaktadr. Aslnda belge tenkidi bal bama bir konu olup, daha nce de bahsedildii gibi, yaz bakmndan paleografya, belgenin zellikleri bakmndan diplomatiin ihtisas alanna girer.

B. Tenkit
Kaynak tenkidinde ikinci merhale i tenkittir ki bu da iki safhada yaplr. 1. Mellifin Tenkidi Bir eserin iindeki bilgilerin shhat derecesi hakknda bir karara varabilmek iin yazarnn ahsiyeti, fikirleri, inanlar gibi konular zerinde durmak icab eder. Eserin tarafsz bir kalemden kp kmad bu hususlarla yakndan ilgilidir. Dn inan veya siys grleri taassub derecesine varan bir mellifin de sadece muayyen bir istikamette dnmesi dolaysiyle olaylara tarafsz gzle bakmasnn pek mldl olduu aikrdr.

TARHN KAYNAKLARI

Mellifin tantsz kalamamasn hazrlayan sebeblerden biri de, hinini veya eseri takdim ettii ahsn, anlatlan olaylarla sk balants olma,sndm kaynaklanr. Byle bir durumda gerek gr farkl olsa dahi yazr, Intu aksettirme imkn bulamaz. Bylece de grdklerini deil, ancak grmeni istenileni yazma durumunda kaldndan eseri, salam bir kaynak olum hviyetini kayb eder. Btn bu saylanlar dnda, mellifin doru bilgi verebilmesi iin belirli bir tahsil ve kltr dzeyine de sahib olmas gerekir. Aksi halde olaylarn ruhuna nfz etmesi, gerektiinde yorum yapabilmesi mmkn olmaz. u halde eserin gvenilirlik derecesinin tayini iin nce mellifin hsynt ve ahsiyeti hakknda bilgi sahibi olunmas arttr. 2. Olaylarn Tenkidi tenkitte ikinci olarak eserin kritii yaplr. Dier eserlerle mknycNc edilerek verilen bilgilerin doruluklar tesbit olunmaa allr. Ayrca eserin, tamamen miihadelere dayanp dayanmad da zerinde durulmas gereken bir hususdur. Baz yazarlar, ahidi olmadklar olaylar veya hi gitmedikleri memleketleri bizzat grm gibi anlatrlar. Aslnda yazdklar tamamen, kendilerinden nce kaleme alnm eserlere dayanmaktadr. Hu yalm ve mbalaada bazan o kadar ileri giderler ki, ayn veya birbirine ok yakn tarihlerde, fakat birinden dierine ksa zamanda ulalmas imknsz iki mekndaki olaylarn ahidi olduklarn dahi yazmakta tereddini etmezler. Bylece de kendilerini kolaylkla ele vermi olurlar. 3. Eserin Kymeti Hakknda Hkm Verilmesi Kaynak deeri aratrlan eserdeki olaylar, anlat ekli farkl olmtkH birlikte, o devrin tannan dier kaynaklanna uyuyorsa, eserde verilen bilgilerin gvenilirliinden phe edilemez. Fakat, dier eserlerde bulunmayan buz olaylara yer verilmi, yahut da bunun tam aksi yaplarak, tamamen ilmnl edilmise, bunun sebeblerinin aratrlmasna ihtiya duyulur. Bunlunn, bir ahs medh veya zemmetmek, yahut olaylarn seyrini farkl gstermek iin zel bir maksadla yaplp yaplmad aratrlr. Ancak, bu nevi fazlalk veya eksikliklerin muhakkak bir art niyetten kaynaklanmas da gerekmez, Hazan dier kaynaklardaki eksiklik, o bilgiye ulaamamak veya ehcmmiyetniz grmekten ileri gelebilir. Fakat eer dier kaynaklar, melliflerinin renip eserlerine dere etmemeleri imknsz, olan baz byk olaylar atinmi grnyorlarsa ve bunlar sadece kritii yaplan eserde mcmtm, doruluundun iiplc etmek pek de yersiz olmaz.

TARH ARATIRMALARINDA USL ki kaynak arasndaki farklla ramen, her ikisinin de mantkl ve ihmal edileme/ olmas da mmkndr. Bu takdirde her iki fikir veya gre de yer verilerek mnakaasnn yaplmas en doru yoldur.

nc Blm

ESERN HAZIRLIK SAFHASI

I. KONUNUN TESBT, SINIRLARININ ZLMES

A. Konunun Tesbiti
Bir eserin hazrlanmas iin zarur ilk art, konunun doru olurnk tesbiddir. Hazrlanacak eserin lm veya popler olmasna gre aranacak zellikler deiir. lm bir eserin, orijinal olmas, baka bir ifadeyle, ilme bir katkda bulunmas lzmdr. Bunun iin de konu seimi zerinde hassasiyetle durmak icab eder. Bu seimde elbette yazarn o alana ilgi duymas bata gelir. Zr, neticeye varmak iin, evkle yaplan bir aratrma, smarlann bir aratrmadan ok daha iyi sonular verir. Maamafih, ilgi duyulan konunun daha nce incelenip incelenmediinin de tesbiti lzmdr. Bir konunun, sadece bir defa ve bir kii tarafndan kaleme alnmas art yoktur. Ancak, bu takdirde konunun ya tamamnn veya bir parasnn derinlemesine aratrmam yaplr; yahut da yeni bir grle ele alnp deerlendirilir. Baka bir ifadeyle, konuya farkl bir adan yaklalr. Tabi bunun iin nce bir bibliyografya taramam yapmak lzmdr. Btn ynleriyle ele alnp incelenmi ve son sz sylenmii bir konu ile kar karya bulunulmas halinde, almalan daha fazla ilerlemeden kesmek en doru yoldur. Eer aratrmann gayesi ilme katkda bulunmak olmyp, bilinenleri toplayan popler bir eser vcda getirmek ise, tabi byle bir endieye gerek yoktur, konu ile ilgili btn yazlann tesbitine devam edilir.

B. Konunun Snrlandrlmas
Konunun tenbiti ile i bitme/. Snrlarnn da tam olarak izilmeni gereklidir. Baz koulurdn bu snrlar bellidir. Mesel biyografiler genellikle

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

muayyen bir pln iinde incelenir. Fakat birok konularda, erevenin aratrc tarafndan tesbiti zarureti vardr. Bu snrlama belli bir zaman paras iine oturtulma eklinde olabilecei gibi, siys, idri, asker, iktisd, sosyal vs. bakmlardan da olabilir. Mesel, iki devlet arasndaki mnsebederin incelendii bir aratrmada snrlar, XVI. yzyl, XVII. yzyl yahut Kanun Sleyman devrine hasr edilebilecei gibi 1566-1640 veya 1791-1839 gibi tarihlerle de erevelendirilebilir. Osmanl-Fransz siys mnsebederi veya " ( )smanl-Venedik ticar mnsebederi eklinde snrlandrmalar yaplabilecei gibi, bunlar, Osmanl-ngiliz ktisad mnsebederi 1580-1838 veya Osmanl-Fransz siys mnsebederi 1798-1802 gibi belli bir zaman iine de oturtulabilir. Aratrma konusu bir messese ise, btnyle ele alnp kuruluundan ortadan kalkna kadar, tarih iindeki seyrinin incelenmesi en iyi yoldur. Fakat bunun yaplmas her zaman kolay olmayabilir veya ok uzun srecek bir mesiyi gerektirebilir. Bu gibi durumlarda erevenin izilmesi daha byk ncin tar. Messeselerin, tarih seyri iinde genellikle bir veya birden fazla dnm noktas vardr. te, ereve tesbit edilirken, balang ve bitiin bu dniim noktalarna getirilmelerine bilhassa dikkat edilmelidir. Mesel, Osmanl merkez tekilt zerinde yaplacak bir aratrmann bitii XVIII. yzyl sonu olmamaldr. Zr, XVII. yzylda balayan, selhiyederin D vn I lumyndan Paa Kapsna intikali XVIII. yzyln ilk yarsnda tamamlanmtr. u halde bu konuda XVIII. yzyl sonu bir dnm noktas delildir. Bbl de iki safhada incelenebilir. Yetkinin Paa Kapsna intikalinden nezrederin kuruluuna kadar ve nezretlerin kuruluundan sonra. Maliye tekilt veya vergi sistemi ise Tanzimat ncesi ve sonras olarak ayrlabilir. Ancak, balangta erevenin kesin olarak izilmesi her zaman mmkn olmayabilir. zerinde daha nce allmam konularda snrlarn izilmesi toplanacak malzemeye bal olabilir. Bu takdirde ileride deitirebilmek kayd ile esnek bir ereve izilir; malzemenin toplanmas ilerledike snrlan da y.-v yava belirmeye balar; tasnif bittikten sonra ise kesin hadar ortaya kar. Hi phe yok ki aratrmann erevesi kitabta daha geni, makalede daha dardr.

1 SI RN H A Z IR L IK SA FH ASI

39

11. BBLYOGRAFYANIN TESBT ve TOPLANMASI

A . T e s b it

1. Bibliyografik Eserlerin Taranmas Konu tesbit edilip, imkn varsa, snrlan izildikten sonra yaplacak ilk ip bibliyografya tesbitidir. Bunun iin bibliyografik mhiyetteki eserlerden iye balanr. Kitablar iin Trkiye bibliyografyas, makaleler iin Trkiye MtihnMr bibliyografyas ilk akla gelecek mracaat kitablandr. niversite yaynlar iin stanbul niversitesi Yaynlan bibliyografyas ve Ankara niversitesi Dil re Tarih Corafya Fakltesi Yaynlan bibliyografyas gibi yaynlara ba vurulabilir. I ltkk, iktisat, ormanclk, ktbhanecilik, sosyoloji, iletmecilik vs. konulardaki eserleri ihdvd eden eidi bibliyografik eserler de mevcuttur. Bu cmleden olarak tarihiler iin de Enver Korayn Trkiye Tarih Yaynlar bibliyografyas nll eseri zikr edilebilir. ahslar iin dzenlenmi bibliyografyalarla belli bir derginin ihtiva ettii makaleleri veren bibliyografyalar da aratrma konusuyla ilgili makalelerin tesbitinde byk kolaylk salar. Mesel, Atatrk ve nktlllar konusunda yaplacak bir alma iin Muzaffer Gkman Atatrk i t Demmkri Tarihi bibliyografyas ve eki zikr edilebilir. Trk Tarih Kurumu /W /7r//inde 1987ye kadar yaynlanm makaleler iin belleten Dibini kullanlr. Ayrca, 1906dan itibaren yaynlanm slm ve Trk tarih, dil, edebiyat ve etnografyas ile ilgili makalelerin topland lndex Islamicus ile 1975den itibrca nerine balanan Turkologischer An^eigeftn de mutlaka grlmesi gerekir. 2. Ktbhane Fileri ve Kataloglarn Taranmas Bibliyografik eserlerdeki malzemenin taranmasndan sora; eitli sebeblerle bunlara girmemi Trke eserlerle yabanc dillerdeki eserlerin Icublti iin ktbhane filerine mracaat edilir. Ktbhane fileri, a) yazar soyadna, b) konu adna gre olmak iizere ki grup halinde alfabetik tarzda tertib edilmilerdir. Ayrca, stanbul Millet Ktbhanesi, Ankara Mill Ktibhanede katalog sistemi; Boazii niversitesi Ktbhanesi ile Marmara niversitesi ktisdi limler Fakiiliesi Ktbhanesi ve btn l Halk Ktiibhanelerinde yerletirme sistemi olarak Demey Onlu Sistemi adyla tannan sistematik bir tasnif bulunmaktadr. Hu sistemde her ilim dalna bir numara verilmi ve sonuna iki sfr eklenmitir. Hu

40

TARH ARATIRM ALARINDA U SL

iki hanedeki rakamlar o ilim dalnn branlarn gstermektedir. Hibir ilim dalma girmeyen genel konular iin ise (0) kullanlmtr. Dewey sisteminde ilimlere gre sralama yledir: 000-099 Genel konular 100-199 Felsefe-estetik 200-299 Dinler 300-399 Sosyal limler 400-499 Dilbilim 500-599 N azar limler 600-699 Tatbik! limler 700-799 Gzel San'atlar 800-H99 Edebiyat 900-999 Tarih Tarih de yle bir ayrma tbi tutulmutur: 900-909 Umm eserler 910-919 Corafya 920 929 Biyografi 930 939 Eskia Dnya Tarihi 940 -949 Avrupa 950-959 Asya 960-969 Afrika 970 979 Kuzey Amerika 980-989 Gney Amerika 990 999 Okyanusya Yakn D ou ve Trk lemine ayrlan rakam 956dr ve bu num arada ana bulklnr yle tesbit edilmitir1:
m 956.01

slmdan nce Trk Tarihi

02 slmdan Sonra Trk Tarihi 03 Avrupada Trk Kavimleri ve Devlederi 04 Msrda Trkler
1 M i'K il D e u v v ,

Prry Pulu Sistem n Re/it/f'I'.indeks,

istu n ln l 1 9 6 2 , s. 5(13 v d .

I'.SI<HN H A Z I R L I K S AFHASI

41

05 Byk Seluklu mparatorluu ve Kollan 06 Anadolu Seluklular, Anadolunun Trklemesi ve i lal Seferleri 07 Osmanl mparatorluu 08 Trkiye Cumhuriyeti stanbul niversitesi Ktbhanesinde kullanlan sistem ise Devveyin gelitirilmi ekli olup Evrensel SisteP veya 'Brksel Siste/" mlyln anlmaktadr. Trkiyede en ufak brore kadar basl herev der/mty girmektedir. Bunlarn topland da Ankara (Mill Ktbhane, TBMM KiiiibhmuK ve II Halk Ktbhanesi), ikisi stanbul (stanbul niversitesi Merkez Ktbhanesi, Beyazt Devlet Ktbhanesi), biri zm irde (Mill Ktiibhnc) olmak zere alt ktbhane vardr. Ktbhanelerimizdeki yazma eserler iin her birindeki filere n u m te n U edilebilir. Bazlan iin ise kataloglar bulunmaktadr. Yaynland tarihim le Mill Eitim Bakanlna bal stanbul ktbhanelerideki tarih yazmalarn ihtiva eden stanbul Kiitbhanelen Tarih-Conjya Yarmalan Kataloglan ilk l vurulacak eserdir. Son yllarda Trkiye Yaftalan Toplu Katalogu adyla Kltr Bakanlna bal btn kiitbhanelerdeki yazmalar ihtiva edecek bir katalogun yaynlanmasna balanm olup hlen devam etmektedir. Topkap Saray Mzesi Ktbhanesi ile baz ehirlerdeki yazma eserlerin de kalak>^nn ner edilmitir. Ayrca Sultan Abdlhamid devrinde hazrlanan eski ytm ktbhane kataloglarndan da faydalanlmaktadr. Aratrmann, Avrupa ktibhanelerindeki yazma eserlerin grlmctill gerektirdii hallerde ise F. Babingerin Osmanl Tarih Yararlan re I ierleri ulyln Trkeye evrilen eseri ilk mracaat edilecek kitab olacaktr2. eitli Avrupa ve Amerika ktbhanelerindeki yazma eser Vataloglarnn teshili iin ine Pearsonun OrientalKiamscripls in Europe and Sarih America: A Sum')' adl eneri mkemmel bir rehber vazifesi grecektir. G nm zn ileri teknikleri artk baz konularda bizi kttiblumelere gitmeden tesbitler yapma imknna da kavuturmutur. nternet sayettiiulu sadece Trkiyede deil, Amerikaya kadar internet balants olan btn ktbhanelerde arama yapma imkann elde etmi durumdayz. stanbul niversitesi de dahil olmak zere gerek Trkiye, gerekse Avrupa ve
l i s e n l e , A v r u p a kiillltu'lc rinlckik-rlc b irlik te , A b d iil la u id d e v r i n d e h a z r l a n a n lilrM erden f a y d a l a n l m a k T r k i y e k n l < l ; u le r u H e k i m i s l u ln n d a yev v e r i l m i t i r .

42

TARH ARATIRMALARINDA USL

Amerikadaki birok niversitenin, TBMM, Trk Tarih Kurumu (TTK), Mill Ktphane, slm Tarih San'at ve Kltr Merkezi (TRCICA), Trkiye Diyanet Vakf (SAM), British Library (Londra), Library o f Congress (Washington) vb, pek ok ktbhaneye internetten eriilebilmektedir. Metnini gremesek de I incyclopedia o f Islan? da aradmz maddenin bulunup bulunmadn, varsa hangi cild ve sayfada olduunu BrilTin sitesine girerek tesbit edebiliyoruz. 1980den sonra Trkiye niversitelerinde yaplan doktora ve yksek lisans tezlerini de internette YK sitesine girerek bulabiliyoruz. Hatta bu kadarla da kalmyor, ihtiyacmz olan tezlerin fotokopilerini de temin edebiliyoruz. Ancak eski ktbhanelerde mevcut btn eserlere web sitelerinden ulamak mmkn olamyor. M esel,'Trkiyenin ilk ve en eski niversitesi olmasna ramen stanbul niversitesi Ktbhanesinin bilgisayar ortamna ge aln dolay siyle sadece 1990 sonras kitablar grmek mmkn olabiliyor. 1990 ncesi iin imdilik yine ktbhaneye gidip fi taramas yapmak gerekiyor. Ama Boazii ve ODT Ktbhanelerinde durum farkl. Onlarda eski tarihli kitablar da grlebiliyor. nternet sitelerinde yerli ve yabanc dergilere de ulalabiliyor. Mesel T K kiitbhanesindeki dergilerin isimlerini ve son yllardaki saylannda bulunan makaleleri bulmak mmkn. Tarih Vakf sitesinde ise kendi yaynlarnn tam listesiyle birlikte Toplumsal Tarih ve stanbul D ebisi ile Nem Verspec/ires on Turkef deki makaleler de grlebiliyor. Faydalanabileceimiz internet web sitelerinde, baka web'siteleriyle de balantlar (linkler) mevcut. Bylece bir siteye girdikten sonra dierlerine de kolaylkla geilebiliyor. Mesel, Trk Tarih Kurumu web sitesinde devlet ve vakf olmak zere birok niversite kiitbhaneleriyle Amerika, ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, Kanada, Bulgaristan gibi lkelerdeki balca ktbhanelere ulap tarama yaplabiliyor. Baz teshirleri ise CD (compact disc)ler sayesinde internete girmeden de yapmamz mmkn. Mesel, Kltr Bakanl, eski harfli Trke basma eserler (liski Harfli Trke Basma Eserler Bibliyografyas) ki Arab alfabesinden baka I'rmeni ve Grek alfabeleriyle yazlm Trke kitablara da yer verilmitirile (lumlnriyet dneminde yaynlanm makalelerin bibliyografyas (Cumhuriyet Dnemi Makaleler Bibliyografyas 1923-1999)m CD haline getirmitir. Dolaysiyle aranlan konulardaki yaynlar bu CDlerin bilgisayara taklmasyla kolaylkla teshil edilebilecektir. CDyi bilgisayara yerletirdikten sonra Program sitede kuruluyor yazs bulunan bir pencere almakta ve bala komutuyla bilgiler yklenmekte, tamam dmesine tklayarak arama yaplacak pencereye geilmektedir. Bunun tepesinde baz komutlar yer almaktadr. Kayt arama, .sln ayarlar, kullanm klavuzu vb. Kayt aramaya girildiinde yeni bir

HSKRN

HAZIRLIK SAI'HASI

pencere almaktadr. Burada eserin, yazannn ad, basm yeri, basm yl (li'rt, rm, mild) ve matbaasna it bilgilerin girilecei yerler vardr. Sadece ener veya yazar ad ile istenilen kitabn ve bu kitabla ilgili yazlarn nerelerlc* bulunabilecei grlebilmektedir. Makaleler CDsinde ise makale, dergi ve yazar adlar ile cild, say, bask yeri ve tarihi stunlar bulunmaktadr. Bunlarn bilinen bir ksm doldurulabilecei gibi sadece tek bir kelime yazlarak ila annn yaplabilmektedir.

B. Eser ve Makalelerin Filenmesi

1. Eserlerin Filenmesi Bibliyografya tesbitine balamadan nce faydalanlacak kilab ve makalelerin yazlaca filerin hazrlanmas gerekir. Bunlar 7 ,Sn12,S fin, eb'admda karton veya kolay ypranmayacak kaln kttan kestirilmclidlr, Bibliyografik nodar deftere veya gelii gzel ktlara yaklmamaldr. I'iler yazldka, mmknse kabaca tasnif edilmeli ve zarf veya k iine konarak saklanmaldr. Bibliyografya fileri, kitab veya makale oluuna gre biraz farkl dzenlenir. Her iki halde de fiin sol st kesine yazarn soyad, rahat grlmesini temin maksadyla, byk harflerle yazlr, bir virglle ayrldktan sonra ilk ad ilve edilir. ayet yazar says birden fazla ise, ilk isim bu sisteme gre yazlr, (--) konduktan sonra ikinci isme geilir; fakat bu defa nce ad, sonra soyad yazlr. veya daha fazla isim olmas halinde de ikinci isimdeki usl tatbik edilir. Bunun sebebine gelince: Tek isimli filerde, filerin soyadllta gre alfabetie konmas dolaysiyle soyad baa alnmaktadr. ok isimlilerde ise alfabetik dzenleme birinci isme gre yaplmakta olduundan kinci, nc isimlerde buna gerek kalmamaktadr. Yazar isminden sonra sra kitab ismine gelir. Kitabn ad, fiin orta yerine ve biraz ieriden olmak zere, uzunluuna gre bir veya birka salr zerine yazlr. Burada tin gsterilmesi gereken bir husus vardr. Kitabn imi, stnde nasl yazlmsa aynen alnacaktr. Aksanl yazlmas gereken bir kelimenin aksansz, d ile yazlmas gereken bir kelimenin t veya birleik bir kelimenin ayr yazlmas, yahut da bunlarn tamamen aksi olmas gibi, Bunlarn sorumluluu yazara ittir, deitirelemez.
K i t a b a d l a r m l a v e " , v e y a , y a b a n c d i l l e r d e k i a r t i c l e T a r h a r i I n i i l n k e l i m e l e r i n ilk h a r f i n i n b y k o l m a s t e r c i h edi l i r . A g l o A m e r i k a n s i st e mi nd i * b u u s l t a t b i k e d i l m e k t e d i r . Y a k n z a m a n a k a d a r 1' Yans zca y a y n l a r d a i/,el

TARH ARATIRMALARINDA USL isimler dndaki kelimeler kk yazlrken bilgisayara balanma balaynca Anglo-Amerikan sistemi uluslar aras bir sistem haline gelmitir. Kitablarn hepsi telif eser deildir. Baka bir dilden tercme olabilecei gibi, eski eserlerin yeni Trk alfabesiyle neri veya sadeletirilmesi, yahut da bir eserin, yazarn olu, torunu veya ikinci bir ahs tarafndan notlar ilvesiyle neri mmkndr. Bu gibi hallerde eserin adndan sonra ev./terc., yayna hazrlayan: sadeletiren:, nodar ilvesiyle yaynlayan: gibi bir aklamadan x <ra, bunu yapann ad konur. Cild saysnn birden fazla olmas halinde btn cildleri kullanlacaksa mesel 1 111 yahut I-V eklinde yazlr. Kullanlacak cild sadece bir tane ise o cild iaretlenir (II gibi). Bir aratnc sadece ktbhanelerdeki kitablardan faydalanmaz. Konu ile ilgili yaynlarn temin edilebilecek olanlarn zel ktbhanemizde bulundurmamz baz bakmlardan avantaj salar. Bunun iin de kitabn hangi ysyncvinin neriyat olduu veya hangi matbaada basldnn bilinmesinde fayda vardr. u halde fie Kltr Bakanl, Trk Tarih Kurumu , Trk Kltrn Aratrma Enstits, I.. Edebiyat Fakltesi gibi yaynn nereye Ait okluu ile varsa yayn numarasnn eklenmesi, kitabn en kolay nereden bulunabileceinin bilinmesi bakmndan faydaldr. Ayrca baz eserlerin sadeletirme veya yeni Trk alfabesiyle neri ayn yl iiule ayr ahslar tarafndan, farkl yaymevlerince gerekletirilebilecei gibi, bir yazarn eserinin ok rabet grp sratle tkenmesi halinde lm eserlerde hayli zayf bir ihtimal olmakla birlikte ayn yl inde baka bir yaynevi tarafndan ner edilmesi de mmkndr. Birinci kta sadece sayfa dzeninde deil, okuyu ve mn verite de farkllklar olabilecek; kincide, yeniden dizilmesi halinde sayfa tertibi deiecek veya yazar tarafndan metne ilveler yaplabilecektir. ( )nun iin yaynevinin yazlmas gerekmektedir. Kir eserin birden fazla basks olduu takdirde, faydalanlann kanc bask olduunu da belirtmek lzmdr. Bu 2. bask, 5. bask eklinde belirtilebilecei gibi ismin stne rakam kanarak da gsterilebilir. F.serin basm yeri ve yl ise -keye ok yakn olmamak zerefiin sa sili tarafna ve araya , yahut - gibi bir iaret konmadan yazlr. I'iler, kitablarn zelliklerine gre yle tertib edileceklerdir:

F.SI'RN H AZIRLIK SAFHASI

Tek cildlik eser fileri GKBLGN, M. Tayyib Rumelide Yrkler. Tatarlar ve Fvld- Ftihn . . Edebiyat Fakltesi yay. nr. 748

stanbul l )S7

AKYLDIZ Ali,

Osmanl Finans Sisteminde Dnm Noktas Kt Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri Eren Yaynlar

stanbul | y %

46

TARH ARATIRMALARINDA USL ki cildlik eser fileri UZUNARILI, smail Hakk

Osmanl Devleti Tekiltndan Kapkulu Ocaklarr I-H T IK . yay. v. seri, no. 121 ve 122

Ankara 1943-44

RRKN, Feridun Cemal

D ilerinde 34 Yl 1. Anlar ve Yorumlar.; 11- / 1-2 Vainpton Bykelilii TTK. yay. XVI Dizi - Sa. 40', 4 0 , 40 stanbul 1969

RSF.RN HAZIRLIK SAFHASI ok cildli kitab fii KORAY, Enver Trkiye Tarih Yaynlan Bibliyografyas 12 (1729-1955); II (1955-1968); III (1968-1977); IV (1978 1984) Mill Eitim Bakanl yay. Devlet kitabiar, nr. I, II (?); 356 (111); 627 (IV)

47

stanbul 1959-1987 veya [stanbul 1959,1971,1985,1987]

Tercme eser fii MOLTKE, Helmuth von Tr ki ve Mektuplan ev. Hayrullah rs Remzi Kitabevi

stanbul 1969

-------- i

....

48

TAR H ARATI RMALARI NDA USL

ki cildlik tercme eser fii

BRAUDEL, Fernand Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, I-II ev. Mehmet Ali Klbay Eren Yaynlan stanbul 1989-1990

ki ya/arl ve tercme eser fii SHAW, Stanford J. - Ezel Kural Shaw

Osmanl moaratorlueu ve Modern Trkive Trkesi: Mehmet Harmanc e yaynlar stanbul 1983

K S m i N H A Z I R L I K SA1IIAS1

4>

Yeni Trk alfabesine evrilerek yaynlanm eser fii

A H M ED C E V D E T PAA Marzt: Yayna Hazrlayan: Y usuf Halaolu ar Yaynlar, 19 stanbul 1980

Baz eserlerde d kapakta basm yeri ve yl bulunmamaktadr. zellikle yabanc dillerdeki eserlerde buna ska rastlanmaktadr. Bazan sadece yaynevi ad, bazan da yayneviyle birlikte veya yaynevi ad olmakszn iki, , halta drt ehir ad grlmektedir. Kapakta yaynevi ile tek ehir ismi varsa bunlar alnacak ve i knpnfyn arkasndaki mesel Bernard Lewis 1982 ibaresindeki tarih dc banm )lll yerine konulacaktr. Kapakta iki ehir ismi varsa ikisi birden, ikiden fazla ise birinci ve sonuncu alnacak ve yine i kapan arkasnda yayn tarihi aranacaktr. "FM published 1984 kayd var, baka tarih yoksa bu, kitabn ilk basks demektir ve yayn yl yerine 1984 konacaktr. Eer birka yayn tarihi veriliyorsa, aranlan tarih en sonuncudur. Third edition revised, published 1967. Thirtcenth impression 1972 gibi bir kayd, 1972deki basknn, 1967deki gzden geirilmi nc baskya dayanan onnc bask olduunu gstermekledir. Basm tarihi yerine tabi 1972 yazlacaktr. ok nadir de olsa i kapaktaki basm tarihi ile arka kapaa konmu olann birbirini tutmad da vkidir. Bunu da sebeb, kitabn basmnn va ylsonunda tamamlanmas ve kapak taklp styn sunulmasnn ertesi yla kalmas, veya kitabn basks bittii halde her hangi bir

50

TARH ARATIRMALARINDA USL

sebeble cildlenip yayn lemine arznn geciktirilmesi olabilir. Burada sata sunulmas mhim olduundan basm tarihi olarak kincisi alnacaktr. Yabanc dilde yazlm eser fii

UW1S, Bemard

The Mslim Discoverv of Europe Weidenfeld and Nicolson

London 1982

Eski yaz basl eserlerde, basm tarihini her zaman kapakta bulmak miimkn olmayabilir. Bu takdirde basm tarihinin konmam olduu dnlmemeli ve cildin sonuna baklmaldr. Birka cildlik eserlerde, eer cildler ayn tarihte baslmlarsa, ilk cildlerde de tarih bulunmayabilir. Mesel, Rid Tarihinin ilk drt cildinde basm tarihi olmayp beinci cildin sonunda basknn tamamlan gn ve ay da verilerek belirtilmitir. Ridin devam mhiyetindeki Kk elebi-zde sim Tarihinde de basm tarihi yine cildin sonundadr. Baz eserlerde ise basm tarihi hi bulunmaz. Eer bunlar, Trkiye Bib/iyognjyastndan tesbit edilebiliyorlarsa orada bulunan basm tarihi keli parantez iinde yazlr. Keli parantez kullanlmas, bu tarihin kitabn zerinde bulunmadn gsterir. Basm tarihi hi bir ekilde tesbit edilemeyen kitablarda ise tarihsiz mnsna ts. ksaltmas kullanlr. Bylece basm yeri ve tarihi stanbul ts. eklini alr. Baz eserlerde yazar ad yerinde yaynlayan, derleyen veya hazrlayann ad bulunur. O takdirde yazar ad yerine bu isim gelir ve yanna (yay./ner.), (derleyen), (hazrlayan) eklinde bir not konur.

ESERN HAZIRLIK SAFHASI

51

ki yazarl eser fii A N H E G G E R , Robert - Halil nalck (yay.)

Knnnme-i Sultani ber Muceh-i Orf-i Osmni. II. M ehmed ve II. Bave2d Devirlerine Ait Yasaknme ve Kanunnmeler TTK . yayn, x. seri -no.5 Ankara 1956

AHN, lhan - Feridun Em ecen (yay.)

.QsmaoMa:da.,.Divn - Brokrasim.Ahkm IL...Biy-zid-D.Qnmi.geiyjJ 91)6/1501 Tarihli Ahkm-Dckri

Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., nr. 128 stanbul 1994

52

TARH ARATIRMALARINDA USL

Messeseler tarafndan birka kiinin ortak almalanyla teIif, tercme veya toplama tarznda meydana getirilmi eserler de vardr. Bunlarn filerinde yayna hazrlayanlar yazar olarak gsterilebilecei gibi, yazar ad yeri bo braklp kitab adnn altna yayn hazrlayanlarn ad da konabilir. NAY, Aliye M. Esat Sarcaolu Necdet Akyldz Sinan Satar Yaar Zorlu

Tanzimat ncesi Merkez Evraknn Tasnif Klavuzu ve Belge m kkri Babakanlk Devlet Arivleri Gnl. Md. Osmanl Arivi Daire Bk. yay., nr. 16. stanbul 1994

Tanzimat ncesi Merkez Evraknn Tasnif Klavuzu ve Blge rnekleri Hazrlayanlar: Aliye nay, M. Esat Sarcaolu, Necdet Akyldz, Sinan Satar, Yaar Zorlu Babakanlk Devlet Arivleri Gnl. Md. Osmanl Arivi Daire Bk. yay., nr. 16 stanbul 1994

I ;. S I ' K N H A Z I R L I K S A F H A S I

51

Bir de muayyen bir konuda eitli yazlarn topland, bir nevi necnnm mhiyetindeki kitablarn zerinde sadece yaynlayan (editr) ad hulunmskimlr. Bunlarn fileri de yukarda gsterilen ekle gre yaplacak, yalnz isri editre it olduu, yanma parantez iinde ed. ksaltmas konarak gsterilecektir.

H SA N O LU , Ekmeleddin (ed.)

Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi IRCICA yay.

stanbul 1094

C O O K , M. A. (ed.)

Studies in the E co ao m k Hisiory o f the Middle Hast. l'vom t be Rise o f slam to the Presenr P ay O xford Oniversty Pres l.ondon l )70

54

TARH ARATIRMALARINDA USL

Ancak, ilerindeki eitli yazlardan birinin filenmesi halinde f, -ileride grlecek olanmakale tarznda yazlacaktr.

PRL, Mehmet

Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilt Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi IRCICA yay. stanbul 1994

zerinde ahs ad deil de bir messese ad olan kitablarda ise yazar ad yerine messese ad konacaktr.

Trk Dil Kurumu

Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl. I-Il

Ankara 1963-1979

HSKKN HAZIRLIK SAFHASI

55

Eski yaz basma eserlerin filenmesi de yeni yaz eserlerinkinden ftrkll deildir. Ancak bunlarn ounda yaynevi bulunmaz. Fakat, birka bankn! olanlarda matbaas nem kazanr. Baz kitablarn Mteferrika, Amire ve Osmaniye matbaalarnda baslm olanlar vardr. Yahut da cildleri ayr ayr matbaalarda baslmtr. Onun iin bunlarda yaynevi yerine matbaalarnn yazlmasnda fayda vardr. Cildleri farkl matbaalarda baslm eski harfli bir eser fii N-ZDE, pvlehmed Atullah]

Tarih. l-III

1? II Sleyman Efendi Matbaas III Ceride-i Havadis Matbaas

stanbul 1290 (II) veya stanbul I ts, 1290, III ts.

Yazma eserlerde ise basma eserlerdeki basm tarihi yerine istinsah tarihi yer almaldr. Ayn eserin yazmalar arasnda dahi, bazan mellifin, birden fazln kaleme almasndan, bazan da mstensih tasarrufundan, yaz zelliklerinden vs. doan farkllklar vardr. Bunun iin yazma eserin hibir nshas difterinin tamamen ayn deildir. Ayn olay, deiik nshalarda deiik istif lleri dolaysiyle baka baka sayfalarda ve belki de baz farkl anlatla yer nlir. Ondan dolay kullanlan nshann ktbhanesini muhakkak belirtmek gerekir. Fakat sadece ktbhane isminin verilmesi her zaman yeterli deildir. Birok kiitbhanede deiik ahslara it kitablann topland ksmlar vardr. MencIA Kprl Ktbhanesinde ayn aileden Mehmed ve Fazl Ahmed Panlurlu Mehmed Asm Beye it ksmlar mevcuttur. Sleymaniye ise 110 nyr ktbhaneyi bnyesinde topladndan yazmann, bunlardan hangisinde olduunun gsterilmesi gerekir. Esad Efendi, Lleli, Husrcv Paa veya

56

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

Ayasofya gibi. Ayn durum Topkap Saray Mzesi Ktbhanesi iin de bahis konusudur. Kitablk ayrm olan ktbhaneye it bir yazma eser fii

SOLAKZDE, Mehmet! Hemdem

Tarih
st. T. 1083

Topkap Saray Mzesi Ktb., II. Ahmed ks., nr. 3078

stanbul niversitesi Ktbhanesinde ise daha deiik bir ayrm yaplmtr. Eserler, yazldklar dillere gre ayrlmtr. Trke Yazmalar (TY), Aralca Yazmalar (AY), Farsa Yazmalar (FY) dan hangisi olduu gsterilmelidir. Bir ktbhanenin belli bir ksmnda ayn eserin birden fazla nshas bulunabileceinden, ksm adndan sonra numaras da mutlaka belirtilmelidir. Ktbhaneler iin mehur olmu bir ksaltma varsa filerde bu ksaltma kullanlabilir. Mesel Topkap Saray Ktbhanesi iin TSMK, stanbul ( niversitesi Ktbhanesi iin niv. Ktb., yahut .. Ktb. gibi.

l'.Sl'.RN HAZIRLIK SAFHASI

57

Yazld dile gre ayrm yaplm bir yazma eser fii LTF PAA Asafnme ist. t. 1015

stanbul niversitesi Ktbhanesi, TY, nr. 786

Mneat mecmualar gibi dedeme csedercie, dere^n bd ise ismin nna pnnntez iinle (dedq) \ ,azlr,bdli deglse yazar ad yeri bo fcuakk

Mnseat: Mecmuas

Beyazt Devlet Ktb. Veliyyuddin Efendi ksm, nr. 5867

58

TARH ARATIRMALARINDA USL

2. Makalelerin Filenmesi Makaleler iin de ayn boyutlarda filer kullanlr. Yazar adnn yazl ekli dc kitab filerinde olduu gibidir. Yalnz makalelerde hem makalenin, hem de iinde bulunduu derginin adnn verilmesi gerektiinden, ikisinin birbirinden ayrlmas iin makale ad trnak iinde, dergi ad ise akta yazlr. Virglle ayrlp cild ve say numaralar gsterilir. Cild romen rakam ile yazlp bl iareti konarak says arab rakam ile yazlrsa cild ve say diye ayrca yazmaya ihdya kalmaz. Baz dergilerde cild numaras konmayp sadece say gsterilmitir. Bu gibi hallerde cildle karmamas iin romen rakam, sayfa ile karmamas iin s. kullanlmamak, say yaz ile yazlmal, virglden sonra sayfay gsteren s. konulup makalenin balang ve biti sayfalan ilve edilmelidir. Kitabta olduu gibi dergi adnn alt izilmelidir. Cild ve say bulunan bir mecmuadaki makalenin filenmesi

BARKAN, mer Ltf

Osmanl mparatorluunda Bir skn Metodu Olarak Srgnler . , ktisat Fakltesi Mecmuas, XV/1-4,209,237.

stanbul 1955

Memleketimizde baz imknszlklar dolaysiyle lm dergiler her zaman planland ekilde muntazam kamamakta, bazan birka say birletirilmekte (1-4 gibi), buna paralel olarak it olduu tarih de ikilemektedir (Ekim 1953 Temmuz 1954 gibi). Filerde kmas icab eden tarih ihmal edilip sadece basm tarihi konacaktr.

ESURN H A Z IR L IK S A FH ASI

Ayr basmlarn filenmesine gelince: Aslnda dergi iindeki makalelerle bunlar arasnda fark yoktur. Ancak, byk hacimdeki baz makalelerde ayr basmlara nsz, bibliyografya ve indeks gibi ilveler yaplmas vc ssiyfn numaralarnn dergiden farkl olarak l den balatlmas halinde, efter farkl olan ayr basm kullanlacaksa, bunun belirtilmesi lzmdr. Zr, bu gibi durumlarda ayr basm olduu belirtilmedii takdirde, sayfa numaralarndaki farkllk dolaysiyle ortaya kacak karklk, yaz sahibinin yanl refernn* vermek gibi bir thmet altnda kalmasna sebeb olabilecektir. Onn iin bu gibi ayr basmlar kullanldnda, ayr basm olduunun mutlaka belirtilmeni gerekir. 1869da Faal stanbul Medreseleri ve Ltf Paa Asafnmcsi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi) adl makalelerimizin ayr basmlarnda, birinci ok sayda medrese ihtiva ettiinden istenilenin kolayca bulunabilmesini temin maksadyla; kincisi ise, kk hacimli olmakla beraber mstakil bir eserin tenkitli neri olduu iin indeks eklenmi bulunduklarndan, bu ekil tercih edilmitir. Fuad Kprlnn, Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecw/as/'mh kan Bizans Messeselerinin Osmanl Messeseleri zerine Tesiri I bkknda Baz Mlhazalar adl makalesinin ayr basmnda ise sayfa numaralar T dc balatlmakla beraber, mecmuadaki sayfa numaralar da ilve edilmitir, Mecmua sayfalarnn referans olarak verilmesi halinde ayr basm olduunun belirtilmesine ihtiya olmad halde l den balayan sayfa numaralan kullanldnda ayr basm olduuna iaret edilmelidir. KTKOLU, Mbahat S.

1869da Faal stanbul Medreseleri Tarih Enstits Dergisi, say 7-8'den nsz, bibliyografya ve indeks ilve edilmi ayr basm, s. 1-151

stanbul 1977

60

TARH ARATIRMALARINDA USL

Ansiklopedi ve gazetelerdeki imza bulunmayan makalelerde ise isim yeri bo braklr. Madde ad, ansiklopedinin veya gazetenin ad ve sayfas yazlr. Gazetelerde tarihin gn, ay ve yl eklinde tam verilmesi lzmdr. Saynn ilvesi de uygun olur. ka yer herkese bilinmeyen bir gazete ise basm yeri de mutlaka konmaldr. Bir gazete yazsnn filenmesi Mercan-Aksaray Yangn

Yeni kdam, say 495, s. 1

stanbul 25 Temmuz 1911

Gnmz gazetelerinin byk ksmnn idarehaneleri stanbulda olmakla birlikte, gazetenin okuyucunun eline srade gemesini temin maksadyla eitli merkezlerde basld malumdur. Htt, bunlar arasnda, Trk nfusun kesif olarak yaad Avrupa memlekederi de vardr. Tara basklannda baz mahall haberler, mahall ticari ilnlar, lm ilnlan gibi stanbul nshasndan farkl yazlar da bulunmaktadr. Dolaysiyle byle bir tara basksnn kullanlmas halinde, hangi gazete olursa olsun basm yerinin mudaka kayd edilmesi gereklidir. Tantma yazlarnn filenmesine gelince: Bunlarda, biri tantan ahsn, dieri, kitabn yazarnn olmak zere iki ismin mevcudiyeti, yazar ad yerinde hangisinin bulunaca hususunda tereddde sebeb olmamaldr. Yazar ad yerinde kitab tantann ad bulunacak, kitabn yazarnn ad ise makale ad iinde yer alacaktr. Bunun dnda bu yazlar da ayn makale gibi filenir.

F.SF.RN H A Z IR L IK SA FHA SI

Tantma yazsnn filenmesi

M ERT, zcan

. Metin N unt, Bir Osmanl Valisinin Yllk Gelir ( inleri Diyarbekir, 1670-1671, stanbul 1981, V III+128 s. Tarih Derpii, say 33, s. 460 -462.

stanbul 1982

Bilgisayarn sadece masaiistnde kalmayp tanabilir tiplerinin de yaplmas ve bunlann gittike de daha kolay tanabilir modellerinin knm aratrcnn iini kolaylatrmaktadr. Artk bilgisayarlar ktbhane ve m saade edildii takdirde arivlerde de kullanlabilmekte, dolaysiyle filerin de elle yazma yerine bilgisayara girilerek hazrlanmalar mmkn olabilmektedir. Kitab ve makale filemek iin ktbhanelerde kullanlan zel pr<gramlar vardr. Bu programlardan edinildii takdirde filerin dorudan dogryn bilgisayara girilmesi ok daha kolay olacak ve bunlarn rahat kullanlabilir olmalarn salayacaktr. Byle bir program olmad takdirde de bilgisayar rahatlkla kullanlabilecektir. stenirse bir word programnda ereve iine alnarak bir fl(i ekli verilip aynen mstakil filere yazld kalbda yazlabilecei gibi execldc de yazlabilir. O takdirde ilk stun yazar soyad ve ad, ikinci sitm kitab/m akale, nc stun dergi ad, drdnc stun yayna hazrlayan vey tercme edenin ad, beinci stun cild ve say, altnc stun basm yeri ve tarihine ayrlr. 'nc stun ile bcinci stundaki say sadece makaleler iin kullanlr. Ayrta makalelerde balang ve biti sayfalarnn belirtilmeni gerekliinden son bir stun daha alarak makalenin balang ve bili saylilr

62

TARH ARATIRMALARINDA USL

d; buraya yazlr. Yaynevinin belirtilmesi istendiinde yayn yeri ve tarihinden <")nce bir stun daha alr. Aratrma konusu ile ilgili bibliyografyann bir ksm ise, okunan kitablarn bibliyografyalarndan tesbit edilip filenir. Bu suretle bibliyografya, her grlen eserden sonra biraz daha genileyip zenginleir. 3. Not Alma ekli Konu ile ilgili ilk elde grlecek eserlerin tesbiti bittikten sonra okunmasna balanr. Aratrma ile ilgili bahislerde notlar alnr. Burada iki yol vardr, a) stinsah denilen aynen kopya etmek, b) zetlemek. almann banda iken, yazma safhasna geildiinde neyin mhim olaca, neyin ihmal edilebileceinin kestirilmesi, zellikle lm aratrmaya yeni balayanlar iin g olacandan birinci kkn tercihi tavsiye edilir. zellikle Osmanlca metinlerde mudak surette bu yol takib olunmaldr. Zr, baz kelimelerin doru okunamamas veya mnlandrlamamas mmkndr. Orijinal yazyla kopya edilirse, daha sonra deerlendirilirken zerinde dnme vc problemleri halletmek iin daha fazla imknlar olacaktr. Mesel lgadere ba vurulabilecek veya mtehassslara danlabilecektir. Bibliyografyann filenmeye balanmasndan nce yaplan hazrlk gibi, not almaya balamadan nce de kdann hazrlanmas gerekir. Not alnacak kdann da tek ebadda olmasnda fayda vardr. eitli byklkte ktlara not alnmasnn pratikte mahzurlar mevcuttur. Kk bir kdn bykler arasnda gzden kamas veya dp kayb olmas pek mmkndr. Bylece belki uzun bir mesa sarf edilip emek verilerek alnan pek mhim bir not bulunamayacak; eer mevcudiyeti hatrlanrsa yeniden zaman harcanacak; notun alnmasyla yazma safhas arasnda uzun bir sre gemesi ve byle bir notun mevcudiyetinin unutulmas halinde ise, belki de bir mesele halledilemeyecektir. Bu hususlar gz nnde bulundurularak kullanlacak kdann byklkleri nceden kararlatrlmal ve sonra deitirilmemelidir. Hatta bunlar, klasr kd olabilir. Not alnp bittikten sonra kdar klasre konur ve tasnif edilinceye kadar orada muhafaza edilir. Ancak, nodatn hibir ekilde deftere pe pee yazlmas dnlemez. nki her mesele iin muhakkak ayr bir kt kullanlacak ve bir fasl yazlrken filer masann zerine yaylacaktr. Kolaylkla tahmin edilebilecei gibi, deftere yazma halinde bu mmkn olamaz. Not alnrken kanlmas gereken bir husus da kdn arka yznn kullanlmasdr. Bu da kankla ve arka sayfadaki bilgilerin ihmal

KSHIltN HAZIRI .IK SAFHASI

63

edilebilmesine sebcb olabileceinden, zerinde titizlikle durulmaldr. N o t alnmaya balanrken ilk i kitabn tam knyesini kdn sa t kesine yazmak olmaldr. Eer bir kitabtan alnacak not fazla ve kitabn di da uzun ise mtekb sayfalarda kullanlmak zere bir ksaltma seilmeli ve bu, hem parantez iinde kitab isminden sonra, hem kitabn fiine, hem dc ihtiyaten, o kitab iin kullanlan dier ksaltmalarla birlikte ayr bir kda nle halinde yazlmaldr. Eser veya derginin pek bilinen bir ksaltmas varsa, bu kullanlmaldr. N o t alnrken eserde kullanlan alfabe tercih edilmeli ve buna gre, yeni yaz ise kdn solunda , eski yaz ise sanda, kdn eb'adna uygun olarak -drt cm.lik bir marj, yani boluk braklmaldr. Satr sonunu da sayfann bitim izgisine kadar gtrmemeli, -be mm. kadar nce kesmelidir. Sntr banda braklan marj, okunup tasnif edilmesi srasnda baz ufak notlarn konmas iin ie yarayacaktr. Satr sonlannda braklacak birka mm.lik ksm ise, kdn her hangi bir ekilde -m esel, zarflara konulup karlrkenypranmas karsnda yaznn okunamaz hale gelmesine kar alnacak bir tedbirdir. N o t almaya balarken keli parantez iinde basma eserlerde sayfa, yazmalarda varak3 numaras konmal ve bir sayfa bitip kinciye geilmeden hemen balanacak sayfann numaras yine ayn ekilde yazlmaldr. Sayfa numaralarnn ihmal edilmesi, aratrmann kaleme aln safhasnda yeni bir ifi karabilecei gibi, fark edilmeden yanl referans verilmesine de sebeb olabilir, Bu da lm ciddiyete glge drr.

Y a z m a e s e rle rd e s a y fa d e il v a ra k n u m a ra la n r. K ita b m a s a z e r in d e nk d o n u n d u tUt*11, m a s a y a d ik o la n k k a ld rla n y a p ra n s a ele h a k a n n y z a ( A ra b c n v e el, I .a l i a ' t r l o

s o l ek: b a k a n a rk a y z l (A ra b c a z a lr, L tin c e v e rs o " v " n u m a r a s y a z lrk e n d e " M a " v ey a 7 2 b e k lin d e b e lirtilir.

),

)o la ra k

ka im i e d ilir, S a y la

64

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

Fuad Kprl, Osmanl imparatorluu nun Kuruluu. stanbul 1981, s. 152-53,

152] AHLER k Paazdenin Anadoluda ehemmiyetlerinden bahsettii ikinci zmre Ahtyn- Rtim, yni Anadolu Ahileri & \t. bn Batttamn mahedeleri sayesinde XTV. asrda bu teekkln Anadoluda ne kadar yaylm olduu eskidenberi bilindii iin, Osmanl devletinin kuruluunda bunlarn rolleri meselesi epeyi zamandr dikkati celbetmi bulunuyor. On be senedenberi oriyantalisderin bu hususdaki tetkikleri ve eski yeni birtakm fiitvvetnme'iet zerinde yaplan yeni aratrmalar bu tekiltn mahiyetini az ok aydnlatm gibi grnyorsa da, tarih bakmn [153] dan, bu hususdaki mbhemiyet henz giderilmi deildir41. bn Battta, bilhassa Anadolunun belli bal merkezlerinde, Antalya, Burdur, Glhisaf, Ldik, Milas, B aran, Konya, Nide, Aksaray, Kayseriye, Sivas, Gm, Erzincan, Erzurum, Birgi, Tire, Manisa, Balkesir, Bursa, Gerede, Geyve, Yenice, Mudurnu, Bolu, Kastamonu, Sinopda, Abyat al-fityn karde yiider adm verdii bu zmrenin zaviyelerinden bahsetmekte ve Anadoluda her Trkmen kasabasnda, kynde bunlara tesadf edildiini sylemektedir. Filhakika, gerek toponimi tetkika, gerek kitabeler ve mezar kitabeleri, sonra vakfiyeler, resm kaydar ve nihayet muhtelif tarih menbalar, bu tekiltn Anadolunun her tarafna, hatt Anadolu ile sk mnasebeti olan Azerbaycana ve Krmn sahil ehirlerine kadar yayldn gsteriyor. Bu vaziyet, belki bu kadar yaylm ve inkiaf etmi olmasa bile, XII. asrda ve bilhassa bu asnn ikinci yansnda da byle idi.
41 B ib liy o g ra fy a iin F . T a e sc h n e rin u ik i m a k a le sin e m ra c a a t: S tu d ie n , D ie F u tu w w a b n d e in d e r ... F tu w w a -

I',SMN I lA/.lRl.lK, SAFHASI

N o tu n ikinci sayfasnn ba

Kprl, Kurulu, s. 153 (2 Seluklu devrine ait eserlerde, bz byk ehirlerdeki hadi selerden bahs edilirken......................................................................

stinsah esnasnda sayfa ala nodarna da yer verilmesi faydaldr, '/iri bazan faydalanlan kitabta nereye dayanlarak bilgi verildiinin gsterilmeni gerekebilecei gibi, icabnda bilginin doruluunun aratrlmasnda du yardmc olacaktr. Not alma srasnda nemle zerinde durulacak bir husus dtt her fikir ve olay iin ayr bir kt kullanlmasdr. Her yaprak deinmesinde kitab ad ve ksaltmas ve sayfa numaras konacaktr. Bir olay hakknda almn bilginin bir sayfada bitmemesi halinde her yaprak, birbirinin devam olduunu gsterecek ekilde numaralanmaldr.

66

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

Yazma eserden alnm not

Selnik Mustafa Efendi, Tarih, SJeymaniye Ktb, Esad Efendi, nr. 2259, vr, 356b-357a

13^

Jjr^
3^c*

Ub
O j*

J t# J \* .
Cr* 3

3 c r& i 3

i/ ijy S ' ^

^ lo )l j

jj _~T 4l* c Jj m
f357a]
C-iL* vIp

c/^

flJJJ1 (** # 15 tfUJjl ^

3
^p j J ^

f !/^ ! i f 1 / 1
u l.l)a L .

li

At^-l ^U < 5 ii

LiU

Dizst bilgisayarlar (laptop) ktbhanelerde de bilgisayar kullanmn mmkn kldndan bu tip bir bilgisayara sahib olan aratrc daha abuk ve (emiz not alabilecektir. Kitabn istinsah edilecek ksmna balamadan nce burada da evvel sayfann sa tarafna eserin knyesi yazlmal ve sayfa numaras konulmaldr. Not alrken konu deitiinde sayfa deitirmeyi veya eer gerekiyorsa yeni bir dosya amay ihmal etmemelidir. Dosyalar hafzaya alnrken kolayca bulunabilmesini temin iin unutulmayacak bir dosya ismi seilmeli veya kitabn adyla hafzaya alnmaldr.

1'.SIRN HAZIRLIK. SAFHASI

67

Eski harfli metinlerde eer aratrc arabca alfabe ihtiva eden bir programa sahibse bunu kullanmay tercih etmelidir. Unutmamak hzndr ki, elle alnan notla bilgisayara girilenler arasnda fark olmayacaktr. 4. Fotokopi Gnmzde gelien teknik imknlar sayesinde uzun pasajlarn istinNah yerine fotokopi alnmas tercih edilmektedir. Bu yol ok daha shhatli olmakla birlikte gerek fotokopi esnasnda n kt veya mrekkeb zerinde yapt tahribat, gerekse kitabn ters evrilmesinin cildi bozmas dolaysiylc, yazma eserden fotokopi yaplmamakta, ancak mikrofilm alnmas mmkn olmaktadr. Fotokopi alnd zaman da annda yaplacak bir i vardr. O da tpk istinsah ederken olduu gibi ilk sayfa zerine tam knyenin yazlman, mtekb sayfalarda da ismin tekrarlanmasdr. Kitabn sayfa numaralarnn fotokopide kp kmad da kontrol edilmeli, kmayan sayfalar vakit geirilmeden yeniden ekilmelidir. Bilgisayarn yaygnlamasyla, msaade edilen ariv ve ktbhanclcrdc dizst bilgisayar kullanlmas da mmkn olabilmektedir. Ancak, istinsah ederken olduu gibi bilgisayar kullanarak not alrken de okumann ok dikkatli yaplmas lzmdr.

III. ARV MALZEMESNN TESBT ve TOPLANMASI Aratrma konusunun ariv almasn gerektirdii hallerde, belli bn|lll eserler okunup konu hakknda kfi bilgi sahibi olunduktan, baka bir ifadeyle toplanacak belgeler seilebilecek hale gelindikten sonra, artk ar|liv almalanna balanabilir. A. A rivlerin T esb iti Memleketimiz Osmanl tarihi bakmndan hayli zengin ariv malzemeni ihtiva etmektedir. Bu sebeble yalnz Trk tarihi deil, Osmanl hakimiyeti altna girmi, bugn saylan yirmiyi aan devletin tarihi bakmndan da xon derecede mhimdir. Ne var ki, bu belgelerin hepsi toplu olarak bir yerde deildir. Osmanl resm belgelerinin esas ksm Babakanlk Ariv Genel Mdrlne bal Osmanl Arivleri Daire Bakanl (BOA) depolarmla bulunmaktadr. Fakat butum dnda da eidi yerlerde ariv malzemem

68 mevcuttur.

TARH ARATIRMALARINDA USL

Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA) bunlarn banda gelir. Yakn zamana kadar eski Hariciye Nezreti Arivi de mstakil iken 19 86 ylnda Osmanl A riv Dairesi koleksiyonlarna katlmtr. Dolmabahe Saraynda da Hazne-i Hassaya it bir ariv olmakla birlikte aratrcya henz ak deildir.

er'ijye Sicilleri denen kad siciiltndan stanbula it olanlar stanbulda, dierleri Ankarada toplanmtr. Mesel, stanbul ve Bild- Selse (Eyb, Galata, skdar) kadlklar ile bu kadlklara bal mahkemelerin sicillerinin ok byk ksm Diyanet leri Bakanlna bal stanbul Mftl er' Siciller A rivin d ed ir. XVII. yzyla it olup 19 6 0 l yllarda T SM A ya intikal eden bir ksm ise, eitli mzelerde dank halde bulunan dier sicillerle birlikte 1991 de Ankara Mill Ktbhaneye intikal etmitir.
Ankaraya nakledilen Saray Arivinde, stanbulunkilerden baka Edirne, Balkesir, Trabzon gibi baz ehirler de dahil 43 kadln sicilleri bulunmaktayd4. Yine 1 9 9 1 e kadar Ankara Etnografya Mzesinde5 bulunan Ankara, Kayseri gibi ehirler de dahil 17 kadln sicilleri de Mill Ktbhaneye devr olunmutur. Ankarada ayrca Tapu-Kadastro Genel Mdrl bnyesinde Kuyd- Kadme (K K A ) adyla bilinen, en son tarihli muamele grm tahrir defterlerinin muhafaza edildii ariv ile Vakflar Genel Mdrl Arivi, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl (ATAE) A rivi ve yine Babakanla bal Cumhuriyet Arivi bulunmaktadr. Yaplan almann mahiyetine gre, aratrma yaplacak ariv ve arivler farkl olacaktr. Osmanl Arivi, Osmanl tarihiyle ilgili hemen her konuda bilgi bulunabilecek malzemeyi ihtiva ettiinden Osmanl tarihi ile ilgili almalarda ba vurulmas gereken bir arivdir.. Tarih corafya, demograf gibi konularda alacaklar B O A yannda K K A y da kullanmak zorundadrlar.

M c te b a lg rel, er'iyv e S ic ille rin in T o p lu K a ta lo g u n a D o ru , ia rih Dergisi, sa y 2 8 -2 9 (1 9 7 5 ), s . 123-166. I la lit ( lg a , .{kan'nm 1 N umaral er'iye Sicili , A nkara. 195 8 , s.v u ; O sm a n E rso y , e r'iy y e S ic ille rin in T o p lu K aialoftunn D o ru , D il ve Tarih Ctfaruftu ta k ii tsi D tttfti, X X I / 3 -4 (1 9 6 3 ), U (r.

KSERN HA ZIR LIK SAFH ASI

Alacak ve boanm a dvalar, ev satlar, esnafa it her trl mesele, beledi hizm eder gibi kadya aks eden dvalarla kadlarn vazifesi olan iler ve m erkezden gnderilen ferman kaydlar hep siciller iinde yer aldndan zellikle sosyal, ktisad ve hukuk konular zerinde alanlarn er'iyye sicillerini incelemeleri gerekir. phesiz aratrma, almann snrlar iindeki arivde olacaktr. alma konusu iinde, vakf eserlerin yer almas halinde aratrmaclarn, dier arivlerle birlikte Vakflar Genel Mdrl Arivi ile -eer varsa- ilgili ehrin Vakflar Ba Mdrl Arivinde de alma yapmalar icab eder, Krm Harbi sonras ile ilgili asker konular iin ise Genelkurmay Asker Tiril ve Stratejik E td Bakanl (ATAE) Arivinin kullanlmas gereklidir, te, ariv almasna balamadan nce, bunlardaki belgeler hakknda yaynlanm klavuz ve kataloglan inceleyip konunun, hangilerinde ara tr mu yaplmasn gerektirdiini kararlatrmak lzmdr. allacak ariv says birden fazla ise, sraya koymak uygun olur. zellikle devleder aras mnsebetlerin ele alnd aratrmalarda yabanc devlet arivlerinin de grlmesi icab eder. Fransa, Avusturya, Venedik, ngiltere vs; arivleri de Trk ve dnya tarihi ile ilgili ok zengin malzeme ihtiva etmektedir. H atta Trk arivlerinde belge bulunamayan baz konulurdu bu arivlerden hayli malzeme toplanabilmektedir. Aslnda birok meselede deiik alardan yaplan yaklamlarn grlp deerlendirilmesi aratrmann selmeti bakamndan zarur olduundan, imkn nisbetinde yabanc arivlerin de ihmal edilmemesi gerekir. Hangi arivde yaplmak istenirse istensin, bal bulunduu m esscaeye nceden konu bildirilmek suretiyle aratrma izni almak gerekir. Dilekenin yazlmasnda dikkat edilecek bir husus da, konunun hangi zaman dllml iindeki ksmnn ileneceinin belirtilmesidir. zellikle BOAda yaplacak aratrmalarda bu hususa dikkat edilmekledir. Mesel:! i/i dilekesinde Osmanl Merkez Tekilt Brolar zerinde aratrma yaplmak islendiinin bildirilmesi yetmemekte, bu aratrmann hangi asrlar kapsayacana da ibaret edilmesi gerekmekte ve eer alma XVI.-XV111. yzyllar zerinde olacaksa ismin XVI.-XVIII. yzyllarda Osmanl Merkez Tekilt Brolar eklinde yazlmas icab etmektedir.

B. Ariv Klavuzlarnn Taranmas

a l l a c a k a r i v v e y a a r i v l e r b e l i r l e n d i k t e n s o n r a ilk i, u n u n b a s l m b i r k l a v u z u vcy k a t u l o o l u p o l m a d n a r a t r m a k o l m a l d r , l '. e r b y l e b i r

TARH ARATIRMALARINDA USL

rehber kitab varsa i bir hayli kolaylaacaktr. Zr, arivlerde eitli tasnifler bulunabilir. Aratnc, konusu dolaysiyle bunlardan hangisi veya hangilerinde malzeme bulabileceini tesbit eder. Byle bir hazrlkla ariv almasna balamak, o ariv hakknda hibir fikri ve hibir n hazrl olmadan balamaya nazaran byk avantaj salar. Fakat her ariv iin byle rehber kitab bulmak mmkn deildir. O /aman arivdeki fihrisderden faydalanlarak tesbit yapmak yoluna gidilir. Baz arivlerde ise, konu bildirilerek alnan alma msaadesine gre, hangi tasniflere baklabilecei hususunda ilgili servis personeli yardmc olur. Osmanl tarihiyle ilgili hemen her trl aratrmada ba vurulan BOAda henz tasnif almalar bitmemi ve katalog nerine teebbs edilmemi olmakla birlikte arivde okuyucuya ak tasnifleri gsteren klavuzlar bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Midhat Sertolunun Muhteva Bakmndan baveklet Arivi, kincisi Atill etinin babakanlk Arivi Klavuzu'dur. smet Binark ve Necati Akta taraflanndan hazrlanan nc katalog ise arabcadr. kincisinde baz tasnifler hakknda daha fazla bilgi bulunmaktadr. Mesel, Tahrir Def'terler?'nde aranlan sancak ve kazann kolayca bulunmasn temin maksadyla alfabetik bir liste verilmitir. Babakanlk Osmanl arivindeki en son tasnifleri de ihtiva eden klavuz ise, Babakanlk Osmanl Arivi yaynlan arasnda km bulunmaktadr. Babakanlk Osmanh A rn Rehberi adn tayan eser, alt blm halinde dzenlenmi olup defter serilerine ayrlm olan ilk blmde, says az olan serilerde defterlerin her birinin, saylan ok olanlarda ise gruplandrma yapldktan sonra konulan, tarihleri ve o gruptaki defter says kayd edilmitir. Ayrca Tanzimat ncesi merkez evraknn tasnifleriyle bunlarda kullanlan kodlar ve her birinden belge rnekleri ihtiva eden bir heyetce hazrlanm bulunan Tanzimat ncesi Merkep Evraknn Tasnif Klavuzu ve Belge rnekleri adl eser de bir klavuz niteliindedir. Bunun gibi, tahrir defterleri iin de alfabetik kaza adlan fihristi hazrlanarak, her birinin hangi numaral defterde bulunabilecei gsterilmitir. Dvn- Hmynda alnan kararlarla gnderilen hkmlerin kaydlarn ihtiva eden Mhimme defterlerinin her birinin cinsi (-normal mhimme, ordu veya rikb mhimmesi-) ile hangi tarihler arasndaki hkmleri ihtiva ettiini g ster en bir liste ise drt klavuzda da bulunmaktadr. Ancak son yllarda hzlandrlan tasnif almalar neticesinde yeni baz fonlar aratrmaya alm olup bunlara it kataloglar da dierleri gibi henz daktilo olarak aratrclarn istifadesine sunulmutur.

KSURN H A ZIRLIK SAFH ASI

71

TSM Ann katalou hayli eski bir tarihte hazrlanmaya balanm, ancak ki cildi basld halde dierleri arivde el yazs olarak istifadeye sunulmutur. Daha sonra bunlarn kifayetsiz olduklan grldnden belgelerin, yeniden gzden geirilerek, tasnifine balanm; fakat bir kan kla meydan verilmemek iin eski numaralarda deiiklik yaplmamtr. Bundan doly bazan ok sayda belgenin ayn numara altnda topland grlmektedir. Bu ikinci tasniften sonra hazrlanan katalogda belgelerin diplomatik adan tertibi yoluna gidilmitir. Henz fermanlarla hkmler ve beratlar ayrlm ilk iki fasikl yaynlanmtr6. Dierlerinin dizgi ve bask ilerinin uzayaca dncesinden harekede, aratrcya kolaylk salamak zere, belge zederiyle zelliklerini gsteren filerin fotokopileri yaplarak, grup grp aratrcya almaktadr. Bunlar dndaki arivlerde, ancak ariv iinde kullanlmak hazrlanm, m atbu olmayan klavuz veya fihrisderden faydalanlabilir. zere

Son yllardaki almalarla Babakanlk Osmanl Arivi kataloglar bilgisayar ortamna aktarlmaktadr. Devlet Arivleri stanbuldaki Osmanl Arivi ve Ankaradaki Cumhuriyet Arivi olarak iki balk altnda toplanmtr. Geri henz m evcut kataloglarn pek azna internetten ulalabilmektedir. Ancak zaman iinde bunlarn saylannn artacacana phe yoktur. imdilik Osmanl ksm iinde son devir Dahiliye ve Hariciye Nezareti evraklar ile bir ksm Hatt- Hm yn ve rade tasnifi belgeleri, Ali Emir tasnifi, Evkaf, Hazine-i Hassa, Meclis-i Vkel Mazbatalar, Sadaret, Tahrir defterleri, Yld* Arivi ve Zabtiye belgeleri ile satn alnan baz evrak koleksiyonlarndan faydalanlabilmektedir. Bu tasniflerden bir ksmnn alt tasnifleri de bulunmakta ve ilgili tasnif veya tasniflerde arama yaplabilmektedir. Bunun in www.devletarsivleri.gov.tr sitesine girildikten sonra Osmanl veya Cumhuriyet Arivlerinden istenilen seilmekte, ilk defasnda bir ifre benimsenerek (Bu ifre daha sonraki girilerde de kullanlacaktr) yazlmaktadr. Arama, istenilen tasnife girilip anahtar kelime yazlarak yaplmaktadr. Bu bir ahs veya yer smi olabilecei gibi srgn, isyan , reform, Sivas , Ankara gibi bir kelime de olabilir. Ancak, kataloglar yazlrken yaplan baz hatalarn m aalesef bilgisayara aktarlrken tekrarland durumlar da bulunmaktadr. Mesel A, Tavasn Yarangme nahiyesinin ad bir yerde Birankeme" eklinde gemektedir. Bunun iin yaptan aramalarda hatalarn bulunabileceini ve
6
smail Hakk liz u n r jl brahim Keml Byborn - lkii Altnda/J (hut.), Tu/tknf Sump

Milupsi Osmunh Suny A r/iri Kitltijl 1, Fem/inhr, Ankara 1985; II, Ankara 1988,

Hilkilmlrr

Hmtf/ir,

72

TARH A R A T IR M A L A R IN D A U S L

dolaysiyle aranlan eyin tam dkmnn almamayabileceiru hatrdan karmamak gerekmektedir. Elbette bu hatalar grldke dzeltilmesi yoluna gidilecektir. Avrupa ve ABD Arivlerine de internetten ulamak ve konu ile ilgili belgeleri tesbit etmek mmkn. Devlet Arivleri sitesinin linkler sayfasnda btn dnya arivlerinin internet adresleri bulunmaktadr. Dolaysiyle Devlet Arivlerinin web sitesine girdikten sonra dnyadaki btn arivlere ulalabiliyor. Mesel, www.nationalarchives.gov.uk adresinden Kewdaki Public Record Office (ngiliz Devlet Arivi)e girilebilir. Burada nce Aeademic Researche giriliyor, sonra srasyla where you start >your researh + go fo the catalogue >search the catalogue tklanyor. Anahtar kelime ve tarih ile eer biliniyorsa hangi fondaki belgelerin grlmesi isteniyorsa ilgili yerler doldurularak istenilen belge veya belgelerin yerleri tesbit edilebiliyor. Mesel, FO (Foreign Office) serisi iinde Trkiye ile yaplan andlamalar grlmek isteniyorsa word or phrase (anahtar kelime) hanesine turkey convention", balang tarihine 1838 ve department or series code (ksm veya serisi) hanesine FO yazlarak search (ara) dmesine baslyor. Konu ile ilgili ka belge bulunduu gsterildii gibi bunlarn da listesi veriliyor. Bunun gibi Amerika Birleik Devlederi Arivine de www.archives.govindex.html adresinden girilip searehe tklanarak arama yapmak mmkn. Asya, Avrupa, Afrika, Amerikadaki btn arivlerde de benzer yollarla masa banda belge tesbiti yaplabiliyor.
C. A riv K a ta lo g la n ve F ilerin T aran m as

1. Ariv Tasnifleri Hakknda nbilgi Arivlerin bir ksmnda tasnif edilmi belgelerin daktilo veya el yazl ki bunlarn da bir ksm eski, bir ksm yeni harflerledirkataloglan, bir ksmnda ise fileri vardr. Hangi ekilde olursa olsun, tasnife girmi btn belgelerin, tasnif iindeki numaralar, tarihleri, eer tarih ihtiva etmiyorlarsa tasnif lcyctince konulan tahmini bir tarihleri ve ksa zetleri bulunmaktadr. Tarama srasnda bunlar, tek tek okunacak, aratrma konusunun kapsamna girenler (ilenecektir. Baz numaralar birden fazla belge ihtiva ederler. Byle olanlarda her belge ikinci bir numara veya harfle gsterilmitir. Mesel BOAda Hatt- Hmyn (HH) tasnifi belgelerinde ikinci iaret olarak harf kullanld (A, B, (] gibi) halde rade tasnifi belgelerinde rakam (1, 2, 3) verilmitir. Her iki tasnifin kataloglama ekli de farkldr, HITlarda m//ij'veyn. //de denilen her ek, katalogda ayn gsterilmitir ve belge istenirken de ler biri iin ayr bir f

E SE R N HA ZIR LIK SAFH ASI

71

doldurulmas gerekmektedir. Tarama srasnda bunun dikkate alnman lzmdr. Ayn durum TSMA belgeleri iin de sz konusudur. Halbuki i mele tasnifmdekiler tek numara ile istenmekte ve btn ekler birlikte gelmektedir, Ariv malzemesi tek belgelerden ibaret deildir. Bir de defter grub vardr. Bunlarn ou surettir. Mesel Mbimme, ikyet, Ahkm, lett i .S'c/M e, mtiya^j Mukavele, Tevdhat gibi defterler asllar Dvn- Hmyn veya BbFden ilgili yerlere gnderilen emir, hkm vs.nin suretlerini ihtiva etmektedir. Em nede idare edilen baz mukataalarla mahallinde yaplm harcamalarn kad tarafndan tasdik edilip mhrlenmi defterleri ise orijinal defterlerdir. Belgelerden H H , rade tasnifleri ile Ali Emir, Muallim Cevdet (Cevdet tasnifi) ve bnlem in Mahmud Keml nal (bnlemin tasnifi) taraflarndan vaktiyle yaplm olan tasniflerle son yllarda alan fonlardan Divn-t Hm yn kalemleri belgeleri (A.DVN, A.KT, A.NT, A.RSK vs.) orijinaldir. Aa kademedeki bir vazifelinin arizasmdan veya herhangi bir ahs yaht grup tarafndan verilen arzuhalden balayarak, brokrasideki merhaleleri ihtiva etmekte; ilk iki tasnifte olay padiaha kadar gelmektedir. Hatt- hmyn, padiahn, sadrazamn telhis veya takriri zerine, mesele hakkndaki emir veya grn bildirdii belgedir. Sultan II. Mahmud devrinde yaplan yenilikler ve nezarederin kurulmasyla bu sistemde deiiklik olmu; artk sadrazam, telhislerini Mabeyn baktibine hitaben yazmaa balam; padiahn cevab da yine onun vastasyla verilir olmutur. Bunun iin de irade adn almtr. Cevdet ve bnlem in tasnifi belgeleri ise sadrazamn buyuruldularn ihtiva etmektedir. Ancak bunlar iinde de hatt- hmyn bulunanlar oltiuftu anlalmaktadr7. Padiahn emri alndktan sonra ilgili broda tatbiki iin sadrazamn emri gerektiinden ayn belge zerinde bir de ilgili m erd'e hitaben buyuruldu bulunmaktadr. Bu orijinal belgelerin eitli brolara gnderilen tezkire ve HmhabtAtn, o brolarda ayr ayr defterlere ilendiinden ok kere ayn belgenin, eitli defter tasniflerinde birden fazla suretini bulmak mmkndr. 2. Fileme Fileme srasnda konu ile ilgili btn belgeler flenmelidir. Birinin, difler bir tasniftekinin sureli olduuna karar verilse dahi ihmal edilmemelidir. Zr
Hu b e lg e le r in b ir k s m n n z e r i n d e k i la tt- 1- h m y n l a r , vaktiy le kesil ip a y r lm la rd r . I l a lt h m y n ve A . A M D ra s ih m n k ia d r. tasli dosyalan i in d e b y le kesilmi* Imtr lumiyln

74

TARH ARATIRMALARINDA USL

eitli tasniflere dalm olan bu suretler, okuma-tasnif ve yazma safhalarnda, iin banda tahmin edilemeyecek derecede faydal olabilirler. Gerekten zellikle Osmanl brokrasisinin ileyii ve sr'atini tesbit bakmndan ayn belgenin eitli kalemlerde grd muamele ve zerindeki tarihin byk nemi vardr. Ariv fileri de kitab fileri eb'admda olacaktr. Sa st keye ariv, tasnif vc numara, sol st keye belgenin tarihi, fiin orta ksmna ise belgenin katalogdaki zeti yazlmal, belge cinsi de kaydedilmelidir. Ar% telhis, takrir, fukka gibi. Hatt- hmynlu belgelerde katalogda hangi padiahn hatt olduu kaytl ise bu husus da fie ilenmelidir. Baz mkillerin hallinde, ileride bu bilgilere de ihtiya duyulacaktr. Arivdeki baz tasniflerin ksmlar vardr. Mesel, radeler a) Dahiliye, b) I lariciye, c) Meclis-i Vl, d) Meclis-i Mahsus, e) r-y Devlet gibi ksmlara ayrlmtr. Cevdet ve bnlemin tasniflerinde de byle snflandrmalar grlr. Bu gibi tasniflerde belge tesbit edilirken tli ksmn da mutlaka ilvesi lzmdr. rade tas. nr. 326, Cevdet tas. nr. 3287, bnlemin tas. nr. 1493 veya Ali Kmir tas. nr. 156 hibir ey ifade etmez. Ancak rade-Dahiliye, nr. 326, ( .cvdc-Asker, nr. 3287 vs. eklinde yazlrsa mn kazanr. Kmil Kepeci tasnifi defterleri ile yeni yaplmakta olan tasniflerde ise kt kalem esas alnmtr. Her kalem iin kabul edilen kodlar kullanlr. Yeni yaplan tasniflerde provenans sistemi denilen, belgenin kt kaleme gre kodlanmas prensibi esas alnmtr. Ancak, ayn kalemden km defter ve belgeler ayn kodu tadklar halde, her biri kendi iinde numaralanm bulunduundan, birbirinden ayrt edilebilmelerini temin maksadyla, belgeleri gerek isterken, gerekse referans verirken dosya olduunu belirtmek icab eder. Fi yaparken zamandan tasarruf iin baz eylerin ksaltlmas yoluna gidilebilir. Mesel Babakanlk Osmanl Arivi iin BOA, Topkap Saray Arivi iin TSMA, stanbul Mftl er! Siciller Arivi iin SA vs. kullanlabilir. Tasnifler ve ksmlan da ksaltmalarla gsterilir. Hatt- Hmyn tasnifi iin HH, Mliyeden Mdevver Defterler tasnifi iin MAD kullanlr, dierleri de uygun birer rumuzla ksaltlabilir. Ancak bu ksaltmalar yaparken iki ayr ey iin ayn ksaltmay kullanmamaya dikkat etmek lzmdr. Mesel, hem rade hem bnlemin iin kullanlrsa, ilerde iin iinden kmak mmkn olmaz. Bunun iin mesel birincide , kincide E ekli tercih edilebilir. rade kelimesi ksa olduundan tamam da yazlabilir. Bunun gibi "Dahiliye Darbhane, Belediye-Bahriye, Saray-Shhiye gibi ayn harfle

S K R N I I A Z I R L I K S A F H A S I

7S

balayan iki ksm kullanlacaksa ayr ayr ksaltmalar hazrlanr vc hangisi iin nasl bir ksaltma kullanlaca mutlaka ayr bir kda yazlp saklanr. Kitapta kullanlan ksaltmalar liste halinde verileceinden bu ok mhimdir. Hicr ay adlar da ksaltma ile gsterilmelidir. Tabi bunlar, ariv almas yapacak her aratrcnn daha nceden rendii, teden beri kullanlan rumuzlar olacaktr. Maamafh burada bir kere daha hatrlatlmasnda fayda vardr. Muharrem Safer Rebi'l evvel Rebi'lhr Cemzyelevvel Cemzyelhr M S RA R CA C Receb aban Ramazan evval Zilka'de Zilhicce B N 1, ZA Z

Aadaki fi, Cevdet tasnifi ktisat ksmnda yer alan bir belgenin tasnif heyetince yaplan zetini ihtiva etmektedir. Byle uzun zetlerde aratrc, mhim noktalar bozmadan bilgiyi ksaltma yoluna gidebilir. Mesel, Devlete gelir temini yannda esnaf ve tccara hizmet gayesiyle kurulan zmir htisal Nezretinin vazifelerini, ticaret hanlarndaki tccarn tb olaca teklifi hvi ilmhaber denebilir. Hatta kurulu gayesi de ihmal edilip sadecc "zmir htisab Nezretinin vazifeleri ve ticaret hanlarndaki tccarn tb olacaftl teklifi hv ilmhaber diye de kaydedilebilir. Ancak bu ksaltmalarda vesikann esas unsurunun ne olduuna iyi karar verebilmek lzmdr. Arivlerde kodlama ve numara veri ekilleri tasniften tasnife deiebilmektedir. Belgeler tesbit edilirken bu hussa ok dikkat edilmeni, isteme fiinde hangi hususlarn yer almas gerektiinin iyi bilinmesi l&y.imcltr. Mesel BO A Yldz Saray esas belgeleri isteme formu dahi dierlerinden farkldr. Eskiden srasyla ksm 18-evrak 528/237 zarf 128 karton 26" eklinde ksm, evrak, zarf ve karton olmak zere drt ayr numara yazlman gerekmekteyken imdi dosya ve gmlek numarasyla istenmektedir. Evrak numarasnda bazan ikinci bir rakam daha ortaya kmaktadr. Bunlarda yaplacak bir yanl veya eksiklik, istenilenin dnda bir belgenin gelmesine sebep olabilir. Bu da hem aratrc iin zaman kayb, hem dc depo grevlileri iin lzumsuz bir mes demektir.

76

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

A r iv ka talo g larn d a n karlan b ir f rn ei

29 S 1244

BOA, Cev-, nr. 1234

zmirde htisab Nezretinin tesisinde istihdaf edilen maksad yalnz Devlete varidat temini olmayp esnafa ve tccarn alveriine, halkn rahat ve refahna hizmet etmek olduundan htisab Nezretinin vazife ve mesasine ve ticaret hanlarndaki tccarn tb olacaklar teklife dair tafsilt hv ilmhaber

Ariv malzemesi iindeki defterlere gelince: Kataloglarda sadece mhiyetleri hakknda bilgi bulmak mmkndr. Farkl kalemlere it defterler deiik ekillerde tutulmulardr. Mesel bunlardan tahrir defterlerinde sancak esas alnm ve ona bal kazalar srasyla yazlmtr. Eer bu kazalardan sadece biri hakknda f yaplacaksa fiin ortasna kaza ile defterin ad yazlacaktr. Arivdeki dier bir defter tr ise Mhimmele.rdir. lk yetmi hkm zetleri bulunmaktadr. Bir sayfada genellikle birden fazla hkm bulunduundan zet filerinde defter numaras yannda sayfa ve hkm numaralarn da yazmak lzmdr.
M bm m enm

Fiin sa st kesindeki ksaltma Mhimme defteri olduunu, Romen rakam cild, virglden sonraki arab rakamlanndan ilki sayfa, kincisi hkm numarasn gstermektedir. Sayfa ve hkm numaralan arasna / iareti koymak kfidir. Hkmleri numaralanmam defterlerde, kullanlann, o sayfadaki kanc hkm olduu gsterilir, s. 87/3 veya vr. 37/8 gibi. Hkm mtekb sayfada devam ediyorsa iki sayfay birden vermek yeterlidir.

KSKKN HA Z IR LIK SAFHASI

77

T a h r i r d e f te rin d e n bir fi rnei

Evast- Receb 983

BOA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 537

eme Kazas Sla Sanca Mufassal Defteri

Mhimme defterinden bir f rnei

13 975

BOA, MD, VII, 303/863

Her sene M srdan stanbula gelen pirin, mercimek, nohut bu sene noksan gelmekle Selnike ve Fircngistan'a verilmeyip stanbula gnderilmesi iin Msr Belerbeisinc hkm.

78

TARH ARATIRMALARINDA USL bir konuya tahsis edilmi

Arivden baz defterler mnhasran bulunmaktadr. Bu tip bir defter yle filenir:

1 2 5 4 -5 6

BOA,

MAD, n r. 1 2 0 6 3

Zeytinya Teslimat Defteri

Bir katalog bittikten sonra tesbit edilen belgeler istenir; okunup istinsah edilir. Eski yaz eserlerde olduu gibi nodar, burada da eski yaz ile alnmaldr. Ariv belgelerinin okunmas, yazma eserlere nazaran ok daha gtr. Zr ou dvn yaz ile kaleme alnmlardr. Siyakat denilen noktasz yaz ile yazlanlar da az deildir. Tahrir defterleri ve maliye ile ilgili kaydlar bu yaz iledir. O nun iin aratncnn balangta glklerle, karlamas ve baz kelimeleri yanl okumas veya hi okuyamamas mmkndr. Okunamayan kelimeler, belgedeki ekline benzetilerek yazlr, baka bir ifadeyle resmiyaplrsa, deerlendirme srasnda zerinde dnlerek zlmesi kabil olabilir. Tabi ariv almalannda da en emin yol belgenin fotokopisinin alnmasdr. Fakat baz arivlerde alnabilecek fotokopi m kdan muayyen poz says ile snrlandrlrken bazsnda sadece mikrofilmden fotoraf yaptrlabilmekte, baz arivlerde ise bu imknlarn hibiri bulunmamaktadr. O nun iin istinsahtan baka are kalmamaktadr.

P.SRRN HAZIRLIK SAFHASI

70

D. Not Alnmas Ariv belgelerinden not almak iin de yine kitab filemekte kullanlan eb'adda kidar hazrlanr. Belgenin, not fiinde sa st keye kaydedilen knyesi aynen buraya geirilir ve yine -drt cm.lik bir marj braklarak kopya edilir. Tabi kdn yalnz bir yz kullanlr. Belgenin uzun olmas halimle mtekb yapraklara knye aynen geirildikten sonra, 2, 3 gibi ayin numaralan konur. Belgenin tamam yazldktan sonra derkenar, tarih veya herhangi baka bir ey olup olmadna baklr; varsa bunlar da yerleri belirtilerek kaydedilir ve arka yz evrilir. Bazan arka tarafta -tasnifde verilmi numaralar haribaka kaydar da bulunur. Mesel bir beratta arkada imzalarndan baka (Haremeyn) veya (Muhasebe-i evvel) gibi kalemlerini gsteren kaytlarla kad hcceti sureti de bulunabilir. Bunlar, ayr bir sayfaya arka j ^ olduu belirtilerek kopya edilir. Her eyin tamam olup olmad bir kere daha kontroldan geirilip ayn belge iin kullanlan ktlar, eer mmknse hemen, deilse ilk msait zamanda bir ata veya ianeyle tutturulur ve ikinci belgenin okunmasna geilir. Ariv belgelerinden fotokopi alnmas halinde, fotokopilerin s a st kesine arivi - tasnifi - numaras (ve varsa lef num arasnn yazlman unutulmamaldr. Birka poz olarak ekilmek mecburiyetinde kalnan byk belgelerde her pozun zerine knye yazlmas gerektii gibi, o p o z u n b elgen in hangi paras olduunun da iaret edilmesi cab eder. ki poz olanlarda " s t", alt , drt poz olanlarda sa st, sol st , sa alt , sol alt" gib i not konulmaldr. Arkada hccet-i zahriyye denilen kad h cc cti su reti, V, bulunuyorsa, bunun da fotokopisi alnr. Kk notlar ve imzalar yahut paraflar varsa fotokopinin altna veya arkasna, yahut da ayr bir kda arkada olduu belirtilmek zere kopya edilir. Ayr bir kda yaaildlftl takdirde belgenin knyesinin konmas ve kdn fotokopilere rnbt edilm eni unutulmamaldr.

80

TARH ARATIRMALARINDA USL Arivden alnm bir not rnei

BOA, irade - D., nr. 93993

d b tV * t r - J-A lj

jjf *

jr2 K * (S r* ^ '* 4 jo L ^ I ^> *1 j) o jj

^ i> *l

^ C f-o O jl jj^ C

s ij^ ^

s ^ c m ij j M
< 3 **1 1 5

ji I

0 j > \j 3

^ x u jL jjS jL # j U . 1 o-U<a, t ^ U o~ULJ^I

j jj* *

4* .n J > )
x J U - jj^ 0 9 J2 & 3 C * fijS t j
U a ^ j < 3 ^ * 4 U - I a jo jjjS ^ u C ^ *

viL -o^ U u ^ l/ s - l

O b jlj cLlj^
a>*1

jJ

jl
i

#,bV
< b_)U ol j ^ i y l i

jj X

<bl

v JL > 4L^I

#jdl lijAjJbl JL p

..................... eh4! * '

<i> l y i ./*'

cJp iijLi!
<4>' t ^ J
j

C-& jL~*
JS j a V

Y*V j l j t j i S

YA

Y*A

Yi J

KSP.RN HAZIRLIK SAFHASI

Hl

IV. MADD vc SZL MALZEMENN TESBT Aratrmann tamamlanabilmesi iin her zaman yazl mnlzcmc yetmeyebilir. Konu icab olarak saha aratrmas, yahut szl olarak bilgi toplanmas da gerekebilir.

A. Saha Aratrmas
Arkeoloji, san'at tarihi ve corafya aratrmalarnda birinci derecede nemi hiz olan saha aratrmalarnn, tarihin baz branlarnda da ihmal edilmemesi gerekir. Bu tr aratrmalar iin ilk akla gelen eski a olmakla birlikte tarih corafya ve madd kltr tarihi bakmndan da aha aratrmasnn nemi byktr. Bir blgenin tarih corafyas zerinde allrken her trl mykill kitablardan faydalanarak zebilmek veya haritalar zerinde tesbit. etmek mmkn deildir. Drt-be asr nceki kylerin bir ksm haritalardan oktan silinmi; bir ksm ise isim deitirmitir. sim deitirmeleri hl devam etlimi, baz iskn yerlerinin adlan ise birden fazla deiiklie urad iin imleri Bakanlnn deiiklikleri gsteren kitablar da her zaman meseleye zm getirmemektedir. Halbuki mahallinde yaplan aratrmalar, her zaman deilse bile, konuya, aydnla kavuma imkn vermektedir. Bu suretle haritalara girmeyen eski ky harabeleri bulunabilmekte, hatta pek kesin tarihler tesbit edilemese dahi kyn takriben hangi devirde, ne gibi bir sebeble ortadan kalkt civar ky veya kasabalann yal sakinleriyle yaplan konulmalar neticesinde ortaya kmaktadr. Hatta bunlarn iinde minaresi ksmen veya tamamen yklmakla beraber dier mmr zelliklerini koruyan cami vs. eserlere rasdamak da mmkn olabilmektedir. Buralardaki mezar taflan zerinde yaplacak aratrmalar da kyn iskn ve refah seviyesi konularmla aratrmacnn baz tahminlerde bulunmasn kolaylatrc rol oynayabilir.

B. Szl Malzeme
zellikle kltr tarihi zerinde yaplacak aratrmalarda szl malzemenin toplanmasna da nem verilmelidir. Byk ehirlerde tamamen ortadan kalkan baz madd kltr unsurlarn, rf, det ve gelenekleri Anadolunun epltll yerlerinde hl bulmak kabildir. Topkap Saray Mzesinde bulunmayan eski bir giyecek eyas Orta Anadolunun kk bir mzesindeki vitrini sslemekte; malzemesi, yapl vc onun, zamanndaki nemini aks ettiren baz hikye ve

82

TARH ARATIRMALARINDA USL

fkralar da yre halknn azndan dinlenebilmektedir.

te btn bunlar gz nne alnarak, bu tip konularla ilgili almalarda, kt ve kalem yine ihmal edilmemekle beraber, daha piyade teyp ve fotoraf makinesi ile tesbider yapmak gerekmektedir. Teyple almann avantaj, bilgi alman kimselerin konumalarn sonradan tekrar tekrar dinleyip, ayklamak imknnn olmasdr.

Drdnc Blm

ESERN KALEME ALINMASI

I. N O TL A R IN TA SN F

A. lk Ayrma
Bir eserin malzemesinin toplanmas uzun bir sre alr. Baz eserler on* onbe yllk bir birikim sonunda meydana getirilebilir. Notlar, toplama sresince bir tarafa konur, tekrar elden geirilmezse, hepsinin birden tasnifi g olur. Bunun iin en pratik yol, balangta kaba bir tasnife tbi tutmaktr. E n dorusu, bu iin gn gnne yaplmasdr. Buna imkn bulunmad hallerde haftada, on gnde bir veya ylma olmadan ayrmaya gidilmelidir, 1. Bahisle lgili N o t Koyma Kaynak veya inceleme olsun btn nodar birer birer okunup neden bahsettii kdn bo braklan sol st kesine, kolayca grlecek turada yazlr. Hatta, gze arpmasn kolaylatrmak zere renkli bir kalem de kullanlabilir. Mesel, XVIII, yzyl esnaf tekilt ile ilgili bir aratrmada m alzeme esnafn prensipleri, lonca idarecileri, esnaf-devlet mnsebetleri, "e*nfhalk m nsebederi , esnaf ii mnsebeder, gedikler gibi balklar konarak ayrlabilir. Bu ilk notun altna gerek duyulursa, ikinci bir renk kullanlarak, ikinci derecede balk olabilecek bir not ilve edilir. Lonca idarecileri balm tayan nodar, kethda, jiitbafi, i/jtiyarkxfan hangisi ile ilgili ise alta yazlr. Bu arada gerekiyorsa bir iki kelime veya kk bir cmle ile aklama da yaplabilir. Kethda seimi, kethdann suiistimali karsnda esnafn tutum u , narhn tesbitinde kethdann fonksiyonu #bi.

84

TARH ARATIRMALARINDA USL

Esnaf idareciler

Osman Ergin, Kethda seimi Mecelk-i

Umr- Belediye (MUB), I, stanbul 1922, 678-9.

Baz hallerde bir f zerinde iki ayn yerde kullanlabilecek malzeme olur. Kethda ile birlikte yiitbamn da vazifeleri saylm bulunabilir. Bunu da fite belirtmek lzmdr.

Esnaf idareciler Kethdann vakfesi Yitbapmn vazifesi

Osman Ergin, MUB, I, 683

Byle durumlarda notlar dosyalanrken, mesel yiitba dosyasna, kethda dosyasna mracaat edilmesi iin bir not konmaldr. Bu surede yazma safhasnda, sras gelince dier dosyadaki not karlp kullanlabilecektir. Byle bir gnderme yaplmad takdirde bilgi fi dier dosyada kalan husus, kaleme alma srasnda unutulup ihmal edilebileceinden balangta dikkatli olunmaldr. 2. Zarflama - Dosyalama Toplanan btn nodar bu tarzda hazrlandktan sonra her grup ayr ayn zarflara konmal ve zarfn iinde ne ile ilgili nodar bulunduu da zerine yazlmaldr. Tli balklar tayanlar zarflara yerletirildikten sonra bir dosya, bir kutu veya daha byk bir zarfin iine konup, bunun da zerine yine iinde ne olduu yazlmaldr. Bylece toplanan malzemenin ilk tasnifi tamamlanm olur. Artk sra, bir kere daha elden geirilip kitabn plnnn yaplmasna gelmitir.

l'.SKKN KAIJM E ALINMASI

HS

B. Plnn Yaplmas
Notlarn tasnifi ve mantk bir silsile iinde sralanmasyla eserin ana balklar ortaya kar. Eer ayn konuda daha nce yaplm yaynlar vrn, onlar da plnn tesbitinde faydal olur. Tabi, baka bir kimse tarafndan meydana getirilmi bir eserin plnnn aynen alnmas asla dnlemez. Ancak, dier kitaplarn tertibi incelenir, iyi ve aksak yanlar tesbit edilir vc bunlarn nda toplanan nodarn en iyi ekilde kullanlabilecei bir pln hazrlanr. 1. Plnn Tertibi Eserin esas konusuna girmeden nce, okuyucuyu hazrlamak zere, genellikle, bir girie ihtiya duyulur. Bu giri, ara balklar konmadan yazlabilecei gibi, esas blmlerdeki tasnife uyularak da kaleme alnabilir. Daha sonra eserin esasn tekil eden blmlere geilir. Her ana balk bir blm tibr edilir ve her blm, ksm ve fasllara ayrlr. Ancak alt balklarn hepsinin btn blmlerde kullanlmas gibi bir zaruret yoktur. Konuya vc ileni tarzna gre bazan iki veya alt balk da yetebilir. Balklarda iki ayr usl takib edilebilmektedir.

a. Kakam - H arf Sistemi

Bu uslde blmden fasla doru romen rakam - byk harf, arab rakam - kk harf sralamas yaplr. Rakam - harf sistemi de iki ayr tarzda tertip edilebilmektedir. Her iki ekilde de kk harfe kadarki sra ayndr. Bundan sonra,

aa. Kk harften sonraki balk ift kk harf olmakta

I. A.
1.

a. aa. veya

ab. ift kk harf yerine tekrar arab rakamna ve kk harfe dnlmekte, fakat: nc ve drdnc derecedeki balklarla karmasn nlemek zere her ikisi de bu defa parantez iinde gsterilmekledir. Bu alt balklarn da yetmemesi halinde kk romen rakamna geilmektedir.

86

TARH ARATIRMALARINDA USL

1.

A.
1.

a.

0)
( a )

O
)

b. Ondalk Sistem
Bu sistemde blm, ksm, fasl balk ve alt balklarda hep takam kullanlmaktadr. Fakat ksmda blm, faslda yine blm ve ksm numaralan ila tekrarlanmaktadr.
1.
1 .1 .

1.1.1. gibi. Bu rakamlardan birincisi blm, kincisi ksm, ncs fasla aittir. Bu sistemde alt balklar istenildii kadar arttmlabilmektedir. 2.1.3.4. eklindeki bir numaralandrma 2. blm, 1. ksm, 3, fasln 4. alt baln gstermektedir. Bu sistem son senelerde baz aratrclar tarafndan benimsenmi grnmekte ise de rakam - harf sistemi ok daha yaygn ve anlalr bir sistemdir. Be alt bal gemeyecek olanlarda ift kk harf kullanlan ekil tavsiyeye ayandr. Makale plnlan ise genellikle bu kadar teferruatl olmamaktadr. zellikle kk hacimlilerde bir iki balk yetebilmektedir. 2. Plnlarn Konulara Gre zellikleri Plnlarda blm, ksm ve fasllarda takib edilecek sra, konulara gre zellikler gsterir.

a. Biyografik Eser Plnt

Bunlar, ahslarn hayat hikyeleri olduklar iin takib edilecek plnn ana balklar bellidir. Eserin yazlmasna vesile olan ahsn, srasyla 1. Hayat, II. ahsiyeti, 111. Eserleri incelenir.

KSKRN KA 1,1ME ALINMASI

87

Hayat blm nde ilk olarak ailesi, yetitii evre, d o u m u , ocuklum u vc tahsili zerinde durulur. Fakat, biyografisi hazrlanmak istenen h erk esin hayatnn bu safhas hakknda tafsiltl bilgi bulmak kabil olm ayabilir, Otobiyografi brakm olanlar, devrinde veya yaad devre yakn b ir tarihte hakknda mstakil eser yazlm bulunan ahslar zerinde alanlar, ansldrlar. nk bu gibi eserler hayli teferruatl bilgi ihtiva eder. Yazlacak biyografinin pln, toplanacak bilgilere gre geni veya m u h ta sa r olacaktr. Mesel, XIX. yzylda yetimi ok ynl bir ah siy et o la n C evdet Paa, Te^kirinin 40. tezkiresinde1 otobiyografisini verdii gibi g erek bu eserinde, gerekse M a V?^w/ nda memuriyede gnderildii yerlerdeki icraatn d an da hayli mufassal olarak bahsetmektedir. Ariv ve ktbhanelerdeki evrak arasnda da kendi ve ailesi ile ilgili hayli bilgi bulunmaktadr. B t n b u n lar, Cevdet Paann, birok kimseye nasib olmayacak tarzda b ir biyografisini yazma imkn vermektedir. Aile ve tahsilden sonra sra ahsn, kariyerindeki faaliyederine g elir ki zellikle devlet adamlarnn biyografilerinde en hacimli ksm budur. Ald memuriyeder, icraat hep burada anlatlr. Tabi her vazife veya faaliyet iin yeni fasllar alr. ikinci blm de ahsiyeti ve eer biliniyorsa soyundan gelenler zerin d e durulur. nc blm eserlerine ayrlr. Mellif, ir, mimar, hattat, mtizehhib gibi eser sahibi olanlarn eserleri, zelliklerine yer verilerek incelenir. Baz ahsiyeder ise birka sahada eser vermilerdir. Bu gibi hallerde her zellii ttyn bir ksmda ele alnr. Baz ahsiyeder, kendileri ilim veya san'at deeri olan eserler v erm em i bulunabilirler, fakat yad edilecekleri vakflar tesis etmi, hayr eserleri brakmlardr. Bunlarn eserleri blmnde de H ayr E se rle ri"n d e n bahsedilecek, varsa vakfiyeleri ve yaptrttklar eserler tantlacaktr.
b. Siys - A skeri, Sosyal - ktisd Konular

ki devlet arasndaki siys mnsebederin konu edildii bir eserde m nsebederin daha nceki safhalar girite verilir. Mnsebetler b ir hflrb ile neticelenmise sebebleri ve hazrlk safhas birinci blmde, seferin gelim esi ikinci blm de, mtareke ve sulh anlamas ile galib tarafn tutumu n c blm de incelenir. K onunun ve malzemenin mhiyetine gre blm says

1 G v i l B u y s u n nejfri, IV , Akr 1 % 7 .

88

TARH ARATIRMALARINDA USL

arttrlp azaltlabilir. Bir devletin kuruluu ve dnyaca tannmasn hazrlayan bir sulh de bal bana bir eserin konusu olabilir. Lozan sulhu ile ilgili olarak yazlm kitablai: buna gzel bir rnektir. Burada sulhu hazrlayan sebebler, yani harb, girite incelenebilir. Byle bir eserde giri biraz geni tutulabilir. Eserin blmlerinin tamam "sulh mzkerelerine hasr edilmek isteniyorsa silhlann braklmasn salayan mtrekeye de giriin bir ksm olarak yer verilir. Sulh masasna oturma teebbslerinden balanarak, mzkerelerdeki merhaleler blmlerde incelenir. Tabi, eserin ka blmden meydana gelecei, blm, ksm ve fasl balklarnn neler olaca malzemeye gre tayin edilecektir. Mesel Lozan iin I. lk safha, II. Kesinti srasndaki siys faaliyetler, 111. kinci safha, IV. Muahedenin tahlli gibi blmler dnlebilir. Sosyal ve ktisad tarih ile ilgili eserlerde bir devletin veya bir devrin sosyal veya ktisdi gelimesi, yahut k konu olarak seilebilir. Bu takdirde de girite hazrlayc sebeplerden bahsedildikten sonra gelime veya k, her merhale bir blm oluturacak ekilde plnlanarak yazlr. Son yllarda tarih corafya - blge - ehir tarihleri zerindeki almalar luyli artmtr. Bunlarda bir blge veya ehir coraf, ktisad, sosyal ve demografik ynleriyle ncelenmektedir. Eer esas konu mesel XVI. yzyl gibi muayyen bir zamanla snrlandrlmsa girite corafyas ve ilk alardan dbren tarihi ana hadanyla verilir. Blmlerde ise I. ehir veya ehirleri dar taksimat, nfus, ktisad ve sosyal hayat, tarih eserler; II. Kr yerlemeleri; III. Blgedeki ziraat ve hayvanclk ayr ayn incelenir.

c. Messese ve Tekilt Tarihi

Bu tip eserlerde, messesenin daha nceki devirlerdeki durumu giri ksmnda incelenir. Konu bir Osmanl mesessesi ise, varsa OsmanlIlardan nceki Trk ve slm devlederiyle Bizansdaki benzerlerinden; Avrupadaki bir messese ise eski Yunan ve Roma yahut Ortaa Avrupa devlederindeki benzerlerinden bahseden bir giri yaplr. Blmlerde ise, messesenin I. Kuruluu ve tarih tekml; II. leyii; III. Brolar ve personeli; IV. Islahat teebbsleri ve nihayet ortadan kaldrl anlatlr.

E S E R N K A L E M E A L IN M A S I

d. Genel Tarihler
Bir devletin veya bir toplumun tarihini btnyle inceleyen eserlerde ine pln biraz farkl yaplr. Bir devletin kuruluundan kne kadar olun safhalar her ynyle inceleniyorsa siys, sosyal, ktisad tarihi, tekilt, hklk sistemi, edebiyat vs. iin ayr blmler tahsis edilir.Tabi her blmde ksm, fasl ve alt balklar bulunur. Dier bir ekil olarak da blmler, devirlin, kurulu, ykseli, k gibi allagelmi devirlerine gre tanzim edilip, NyitN, iktisd, vs. durumlar her devirde ayr ayr incelenir. Plnn u veya b ekilde tertibi, eserin yazarnn tercih edecei bir hususdur. Ortaasya Trk devlederi tarihi veya Anadolu beylikleri gibi birden fazlu devleti konu alan eserlerde ise genellikle her devlet iin bir blm ayrlr*.

II. YAZMA

A. tik Kaleme Al
1. Notlarn Okunmas Pln tamamlandktan sonra not dosyalarnn bu plna uygun sralanp sralanmad kontrol edilir. lk olarak birinci blmn birinci faslm Ait dosyann iindeki malzeme karlp bir kere daha dikkade okunur. B arada masann zerinde bir lgat ile lzumlu baz mracaat kitablarn bulundurmay da ihmal etmemelidir. Notlarn okunmas srasnda ihtiya duyulduu takdirde, kenardaki marj ksmna, yazarken kolay hatrlamay temin etmesi bakmndan, kurun kalemle baz nodar da alnabilir. O fasla it btn malzeme okunup iyice hazmedildiinde artk zihinde, bir ekil meydana gelmitir. Bu ekli kaybetmeden hemen yazmaya balamak lzmdr. Hatt yeni balayanlar iin, herhangi bir bilginin ihmal edilmesini nlemek zere, belgenin zetinin karlmas, belgedeki bilgilerin madde madde yazlmas ok daha uygun olur. Yazma srasnda nodar, masa zerinde serili vaziyette durmal ve gerektike mracaat edilmeli, ii tamamlanan not zerine, kullanldm dair bir iaret konularak dierlerinden ayrlmaldr. Yazma, el yazs ile kda yaplyorsa miirekkebli kalemle deil, kurun kalemle yaplmas, yazlan cmleyi
* eitli konulurduk! plAn nrnckler ivin cklcrr lk.

90

TARH ARATIRMALARINDA USL

deitirmek gerektiinde, silme imkn olmas bakmndan tercihe ayandr. Bu suretle kt zerinde karalamalar olmayacak, okuma srasnda* rahatsz edici bir manzara ile karlalmayacaktr. Aslnda bilgisayarn gnlk hayatmza girmesi ile el yazl msveddeler de yava yava terkedilmektedir. Bilgisayarda yazlan yazlarda dzeltme ve ilvelerin ok kolaylkla yaplmas el yazs ile msveddeye ihtiya duyulmadan dorudan doruya temizinin yazlmasna imkn vermektedir. Aynca, baz aratrmalarda mutlaka bulunmas gereken tablo ve grafikler de bilgisayarda en iyi ekilde yaplabilmektedir. Bilgisayarda nodarn yazm da bir problem olmaktan kmtr. Nodarn sayfa altnda veya metin sonunda istendiine dair komut: verildikten sonra artk her eyi bilgisayar ayarlamakta, araya yeni bir bilgi ilve edilince, notu da gerekli yerine yerletirerek not numaralarn kendisi yrnekredir ki, elle yazmada bu gerekten ok yorucu bir itir. Hele, metin daktilo edildikten sonra bir paragraf ilvesi ok daha gtr. Bilgisayar kullanm bu bakmdan da byk rahatlk getirmitir. ok yakn bir gelecekte bilgisayarn daha da yaygnlamas ile bilinen klsik metodlarla yazma ii herhalde tarihe karacaktr.
2. fade

Bir kitabn ifadesinin ok mhim olduunu hibir zaman hatrdan karmamak gerekir. yi, dzgn, anlalr bir Trke kullanlmaldr. Glkle anlalacak Osmanica kelimeler kadar, kimsenin anlayamayaca yeni ve uydurma kelimeler kullanlmaktan da saknlmaldr. Cmlenin btn unsurlan Trke dilbilgisi kurallarna uygun olarak sralanmal, devrik cmleye asla rabet edilmemelidir. Bir paragraf iinde pe pee gelen cmlelerde kullanlan zamanlann da uyum iinde olmas gerekir. Geni zaman - dili gemi imdiki zaman - mili gemi zaman rahatsz edecek ekilde birbirini takib etmemelidir. Bir cmle iinde zaruret olmadka, ayn kelimenin tekrarndan saknlmaldr. Hele drt defa arka arkaya katiyyen kullanlmamaldr. Yine bunun gibi, arka arkaya iki cmle ayn fiille birilmemelidir. zellikle etmek vc olmak yardmc fiilleri Trkede fazla kullanldndan buna bilhassa tin gstermek gerekir. Mesel, eer uygun gelirse, olmaklardan biri bulmak yaplabilir veya buna imkn yoksa, esas fiil, mn bozulmayacak ekilde deitirilir. Ancak bu ifade hususiyetlerine dikkat ederken zihinde ekillendirilen fikirlerin seyrinin bozulmamas ok nemlidir. zerinde hassasiyede durulmas gereken bir husus da eserdeki ifadenin tamamen yazarn kendi mal olmas keyfiyetidir. eitli kitablardan alnm

E S E R N K A I P .M E A L I N M A S I

9i

pasajlarn birletirilmesi veya beenilen cmlelerin birbirine eklenmesinden iddetle saknmak gerekir. Bir pasajn aynen verilmesinin, fikri dahi kuvvetlendirip mnlandraca dnlyorsa, alnan ksm m u tlak su rette trnak iinde gsterilmeli ve nereden alnd da dipnotunda belirtilmelidir. Sk sk aktarma yaplmasna olduu kadar, kitabtan veya belgeden uzun panajlaf verilmesine de rabet edilmemelidir. Bu gibi durumlar okuyucuyu h em skar, hem de eser sahibinin iyi bir sentez yapamad fikrinin uyanmasna se b cb olur 3. Fikirlerde Tamamlayclk Fikirler kt zerine dklrken, o konuda sylenmesi lzm HCcn eylerin srayla ve hibir ey atlanmadan, okuyucuya ne? , neden? , niin? sorularn sordurmayacak ekilde tam olarak ifade edilmesi gerekir. Tabi buy.) meselelerde kaynak yetersizlii dolaysyla baz sorulann yazar tarafndan da cevaplandmlabilmesi m m kn olmayabilir. Btn gayretlere ramen aydnla kavuturulamayan noktalar kalmsa, bunlar, durum a gre metinde veya sayfa alo nodannda belirtilir. Bu surede o sorunun cevabnn neden verilemedii, okuyucuya nceden bildirilmi olur. Bir fasla veya yeni bir paragrafa balarken, bununla bir nceki arasnda bir kpr kurulmaya dikkat edilmelidir. Fikirler kopuk olmamal, sylenenler havada, det asl kalmamaldr. 4. Dengeli Hacim Yazma srasnda dikkat edilecek bir husus da blmlerin hacim bakmndan ok byk farkllk gstermemeleridir. Mesel, 1. blm 100 sayfa, II. blm 15 sayfa olmamaldr. Eldeki malzeme deerlendirilirken den g e salanmaya allmaldr. Uzun olann biraz ksalulmas veya lusa o lan n geniletilmesi yahut da konu, blmler arasnda geie imkn veriyorsa kaydrma yaplmas yoluna gidilmelidir.
5. ml

fadenin anlalr olmas, salam bir Trke kullanlmas y an n d a im liy i d ok dikkat edilmesi gerekir. Ltin alfabesinin kabulnn z e rin d e n nerdeyne bir asra yakn zaman getii halde hl iml kurallan tam m nsyla o tu rm u f deildir. Baka bir ifadeyle herkes kendine gre bir ekil takib etm ek te; h a tti, bir kelimenin, ayn kitab iinde deiik imllarla y azlm asna da rasdanabilmektedir. zellikle Arabca ve Farsa terkibli k elim elerin imlAm ahstan ahsa da deimektedir. Halbuki, Trkelemi olan baz k elim elerin dz yaz dilinde terkibli olarak gsterilmelerine ihtiya yoktur. "B b - li",

>2

TARH A R A T IR M A L A R IN D A U S L

s.'idr- zam , re is l-k tta b , e y h l-slm im llar) artk sad ece m e tin neirleri ve eski m e tin le r y a h u t a riv b e lg e le rin d e n ya p lan a k tarm a lard a kullan lm al, d z yazlard a

"3bli, sadrazam/ sadn^am, nslkttab

ve

"eyhlislm

ek lin d e yazlm aldr. O sm a n lca d a n a yn e n a k ta rm a la rd a elif-

lm h a rf-i ta rifin in k ullanld k e lim elerin yazlnd a d ik k a t ed ile c ek b ir h u su s d a b u n la rn nak ib e l- e r f v e y a re b ie l- e w e l gibi e l a yrla ra k deil O sm a n lc a te l ffu z u n a u yg u n ek illerin d e yazlm alard r. o la ra k

nakih l-erf

ve

rebi l-evvel

ml konusunda, arya kamamak artyla, uzun ve ince hecelerin doru okunmasn temin maksadyla, zerlerine aksan konulmasna da zen gsterilmelidir. Hl kelimesinin aksansz yazlmas halinde babann kardei "hala; dhi*nin aksansz yazlmas halinde dahi gibi tamamen farkl mnlar ifade eden kelimeler ortaya kabilmektedir. Bunun gibi, kt kat, ikyet "ikayet, yekn yekun eklinde yazlrsa yanl okunmas pek l mmkndr. zellikle kaf, k e f ve gayn harflerinin ndeki e lif ve vavMarn hangisine aksan konulaca, hangisinin aksansz yazlaca da ok mhimdir. Galib, gasb, kanun kelimelerinde a harfinin stne eer gerekiyorsa uzun okunacan belitmek zere d\ bir i%gi (a) konabilir, fakat aksan konulmaz. Baka bir ifade ile gayn ve k a f dan sonra gelen ve uzun ii eklinde okunmas gereken e lifler iin gayn ve k a f n k e f le karmalarn nlemek zereaksan kullanmamaldr. Klsik iml kurallanndan biri de paragraf balarnn biraz ierden yazlmasdr. Fakat, son yllarda Amerikada balayp dnyaya yaylan yeni bir cereyan ile paragrafn ilk satarnn ieriden balamas kaidesi kaldrlp bunun yerine paragraf aralarnn birer satr almas usl benimsenmeye balanmtr. Halbuki, klsik sistemde paragraf ba yaplma yannda satr arasnn da almas, fikrin deitiini gstermekte; bylece birbirinin devam olan paragraflarla fikir deiiklii olanlar arasna bir fark konulmaktadr. lm bir yazda bu uslden ayrlnmamas, yani, btn paragraf balarnn ieriden yazlmas, fikir deiiklii olanlarda ise paragraflar arasna biraz aklk konulmas tavsiye olunur. Bir eserde dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de imlda yeknesaklk salanmasdr. Kelimelerin yazllarnda farkllk olmamaldr. Cmle balantn byk harfle balamas hari, ayn kelimeler bazan byk, bazan kk harfle; hazan aksanl, bazan aksansz, bazan d, bazan t ile, yani farkl tarzlarda yaklmamaldr. ahs ve yer, messese ve topluluk adlar byk harfle balatlmaldr. Gze arpmas istenilen kelimelerde byk harf kullanlmamal, lakat bir bakta grlmesi iin italik veya siyah punto tercih edilmelidir.

KSKR N KALI ' I ML A L I N M A S I

mlda noktalama iaretlerine de son derecede dikkat edilmelidir. Nokta, virgl, noktal virgl, soru iareti vs. nin yerli yerinde kullanlmas son derem le mhimdir. Bir virgln eksik konmas, bazan cmlenin mnsn tamamen deitirebilir. ml kurallar, ilk okuldan itibaren retilmektedir. Dnlaysiyle yaplan yanllarn bilgisizlikten ziyade dikkatsizlikten kaynakland muhakkaktr. zellikle noktal virgl konacak yerleri iyi semek gerekir. Bilindii gibi bu iaret tam birer fikir ifade eden iki kk cmlecii ayrmakla kullanlr; bunun iin virgl yerine kullanlmas hatal olur. ml konusunda dikkat edilecek bir dier husus da yazarn kendi ifadesi olan ksmlarda benimsedii iml ne olursa olsun baka kitabbrdan veya belgelerden yapt aktarmalardaki imlnn asllarna sadk kalmas ieab ettiidir. Tabi ilk kaleme al srasnda baz iml farkllklarnn ninnim mmkndr. Bunlar, eser tamamlandktan sonra gzden geirilme srasnda dzeltilecektir. Bilgisayarda yazlan eserin iml birliinin salanmas daha kolaydr. Bir komuda deiik tarzda yazlm olanlar bulunarak yerlerine dorusu konabilir. Ancak, bu konuda da dikkatli olmak mcclnriyeti varlr, Eserde biri yazarn imls, dieri iktibas edilen eser veya belgelerin imls olmak zere iki iml mevcutsa bul-deitir komutu ile btn metnin otomatik olarak deitirilmesi tehlikelidir. Biraz uzun ve vakit alc olmakla birlikte kelimelerin tek tek buldurulup deitirilmesi istenmelidir. Hunun gibi tek komuda yaptrlan dzeltmelerde byk ve kk harfler de birbirine karabilir. Eer komut byk harfle verilmi ise kelime iindekiler de byk harfe dnebilir, komut kk harfle verildii takdirde ise cmle balarna rastlayanlar da ke dner. Onun iin bu gibi durumlarda kelimelerin teker teker bulunup dzeltilmesi gerekir. Baz kelimeler daha uzun bir kelimenin iinde de yer alabilmektedir. Mesel, hakkk kelimesi ilk yazta ikinci "anin zerine aksan konulmadan yazlmsa, dzeltme yaplrken muhakkak" kelimesindeki ikinci a da aksanl hale gelebilmektedir ki bu gibi hsuHtml dorular da bozulacandan bul-diizelt komutu verilirken dikkat edilmeni ok gereklidir. Baz word programlarnda ise kelimenin ek alm yekli deitirilmeyip olduu gibi braklmaktadr. Kullanlan programn bu gill zelliklerini bilip ona gre hareket etmek gerekir. 6. Yazy Tamamlayc Unsurlar Gnmzde tarih, ank hikye anlatr gibi yazlmamakta, rakamlara byiik yer ayrlmakta; bu sebeple tarih kitablarnda tablo ve grafiklere sk sk yer verilmekte, haltt bilgisayara dayal almalar yaplmaktadr. Blge tarihleriyle

94

TARH ARATIRMALARINDA USL

ilgili aratrmalarda ise eitli haritalar yer almaktadr. Bu tablo, grafik ve haritalarn o bahis okunurken hemen grlmesi gerekenlerinin girecekleri yerler, yazma srasnda iaretlenmeli ve mesel,

Tablo I 1855 YILI SAMSUN LMANI TRAF denildikten sonra yazmaya devam edilmelidir. Bu surede oraya hangi tablonun girecei ve verilecek numara tesbit edilmi olur. Ancak eer kitab, yazarn kendisi tarafndan dorudan doruya bilgisayarda yazlyorsa zaten tablolardaki bilgilerin yorumlarnn yaplabilmesi iin nceden veya o bahis yazlrken hazrlanmas gerekir. Byle olunca da tablonun hemen metin iine aktarlmas cn iyi yoldur. Tablolarn bilgisayarda yazlmas toplama, yzde alma, art-azal oranlarn bulma gibi ilerin shhatli ve sr'atii bir ekilde yaplmas iin de en gvenilir yoldur. Tablo hazrlanmas iin excel ve access programlan kullanlr, ancak grafikler excelde yaplr ve kelime programlanna kolaylkla aktarlabilir. Gsterilmek istenen hususa gre eidi grafiklerin hazrlanmas artk son derecede kolaydr. eidi eylerin btn iindeki paylarnn gsterilmek istendii bir grafik pasta (pay/pie), zaman iindeki deiimin gsterilmek istendii bir grafik noktalar ve onlan birletiren izgiler veya boyuna yahut enine yanyana stunlar (bar), stun ve devaml izgiler (ki bunlar tek veya iki eksenli olabilir, yani ordinat ekseninde sa ve sol taraflar ayr ayn rakamlara gre dzenlenebilir), alan eklinde grafikler ve ok byk ve ok kk rakamlarn bir eksene smamas durumunda logoritmik grafikler dzenlenebilir. Bu grafiklerin her birinin de kendi ilerinde farkl tertib tarzlar vardr. Mesel, stun eklinde grafik hem stunlarn yanyana konulmas eklinde olabilir, hem de bunlar ayn stunda st ste gelecek ekilde gsterilebilir. Bir rnek vermek gerekirse Mula ehrinde yaplan nfus saymnda belli bir ya grubundaki ahslarn boylan ile sakal-byk renkleri belirtilmitir. Bunu iki ayn ekilde yle gstermek mmkndr. Stun grafik rnekleri

94

TARH ARATIRMALARINDA USL

ilgili aratrmalarda ise eitli haritalar yer almaktadr. Bu tablo, grafik ve haritalarn o bahis okunurken hemen grlmesi gerekenlerinin girecekleri yerler, yazma srasnda iaretlenmeli ve mesel,

Tablo I 1855 YILI SAMSUN LMANI TRAF denildikten sonra yazmaya devam edilmelidir. Bu surede oraya hangi tablonun girecei ve verilecek numara tesbit edilmi olur. Ancak eer kitab, yazarn kendisi tarafndan dorudan doruya bilgisayarda yazlyorsa zaten tablolardaki bilgilerin yorumlarnn yaplabilmesi iin nceden veya o bahis yazlrken hazrlanmas gerekir. Byle olunca da tablonun hemen metin iine aktarlmas cn iyi yoldur. Tablolarn bilgisayarda yazlmas toplama, yzde alma, art-azal oranlarn bulma gibi ilerin shhatli ve sr'atii bir ekilde yaplmas iin de en gvenilir yoldur. Tablo hazrlanmas iin excel ve access programlan kullanlr, ancak grafikler excelde yaplr ve kelime programlanna kolaylkla aktarlabilir. Gsterilmek istenen hususa gre eidi grafiklerin hazrlanmas artk son derecede kolaydr. eidi eylerin btn iindeki paylarnn gsterilmek istendii bir grafik pasta (pay/pie), zaman iindeki deiimin gsterilmek istendii bir grafik noktalar ve onlan birletiren izgiler veya boyuna yahut enine yanyana stunlar (bar), stun ve devaml izgiler (ki bunlar tek veya iki eksenli olabilir, yani ordinat ekseninde sa ve sol taraflar ayr ayn rakamlara gre dzenlenebilir), alan eklinde grafikler ve ok byk ve ok kk rakamlarn bir eksene smamas durumunda logoritmik grafikler dzenlenebilir. Bu grafiklerin her birinin de kendi ilerinde farkl tertib tarzlar vardr. Mesel, stun eklinde grafik hem stunlarn yanyana konulmas eklinde olabilir, hem de bunlar ayn stunda st ste gelecek ekilde gsterilebilir. Bir rnek vermek gerekirse Mula ehrinde yaplan nfus saymnda belli bir ya grubundaki ahslarn boylan ile sakal-byk renkleri belirtilmitir. Bunu iki ayn ekilde yle gstermek mmkndr. Stun grafik rnekleri

96

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

7. Metinde Dipnotlar (sayfa alt notlan) Yerlerinin Tayini lm bir eserde aranan en mhim zelliklerden biri de hangi bilginin nereden alndnn gsterilmesidir. Bu iki bakmdan mhimdir. Eserin, * Salam kaynaklara dayandrldnn gsterilmesi, * Bilginin doruluunu aratrmak veya ayn konuda fazla bilgi almak isteyenlere istikamet verilmesi. te bu sebepledir ki, lm eserlerde dipnotu kullanlmasna nem verilir. Her sayfa iin ( l) den balayarak numaralanan not ekli de kullanlyorsa da daha ziyade her blmde ( l) den balayarak numaralama usl benimsenmitir. Nodarn, her sayfada ( l) den balamasnn pratik bir takm sakncalan vardr. yle ki, elle yaplacak msvedde ile bilgisayar sayfalan birbirini tutamaz ve bu yzden dizgi srasnda bir takm problemler meydana gelebilir. Halbuki birbirini takib eden not numaralarnda byle bir mahzur, szkonusu deildir. Ancak, kitabn, sahibi tarafndan bilgisayarda hazrlanmas ve nih eklin yazar tarafndan verilmesi halinde bu mahzur ortadan kalkacandan bu eklin seilmesi de pekl mmkndr. Not saysnn fazla olmas durumunda ok byk rakamlara kadar kmamak iin notlarn, ksm veya fasllarda da yeniden ( l) den balatlmas mmkndr. Benimsenecek tarz, eserin zelliklerine gre yazar tarafndan tayin edilecektir. Dipnotu kullanlmaya ihtiya duyulacak hususlar unlardr:

a. Aklanmas Gereken isim ve Tabirler

Bir isim veya tabirin aklanmas, bir ahs hakknda ksa bilgi verilmesi gerektiinde, kelimenin st tarafna -daha nce tayin edilen ekle gre not numaras konur. ...Fars snr blgesindeki Rmhrmz2 ve ... (Erdoan Meril, Fars Atabegleri Salgurlular, Ankara 1975, s. 8) ...kelterl85 zm ... (M. Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Dejteri, stanbul 1983, s. 44) Hafz Ahmed Paa(nun)4 gnderdi telhis (Cengiz Orhonlu, Osmank Tarihine A id Belgeler. Telhisler, stanbul 1970, s.
14)

P.SI'.RN KAI . KMK ALI NMASI

97

b. Deiik. Yerlerden Alnan fiildiler

Bir cmle bazan birka yerdeki bilgilerin birletirilmesiyle meylum getirilmi olabilir. O takdirde, herbirinden alnan bilginin zerine ayr bir ol numaras konur. Bu ekilde yorumlanabiliri 2, kodifiye edilebiliri 3, fkat unlu deitirilemez olanl4, eriatn yannda, bizzat onun ak brakt# kaplarn arkasnda, ayr bir rfi hukuk teekkl etm itirl5. (Ahmet M umcu, Osmanlt Devletinde Siyaseten Kati, Ankara 1963, s. 30)
c. Kaynaklar Aras Farkllklar

Bir isim, bir tarih veya herhangi bir hususda kaynaklar arasnda farkllklar bulunabilir. Bunlarn tarihi gzyle tenkidi yapldktan sonra biri benimsenecek ve m etinde o yer alacaktr. Fakat dierlerinin de gsterilmesi gerektiinden bu ihtilafl olan isim, tarih, vs. zerine not numaras komlp notta mnakaas yaplacaktr. Atabeg Tekle yirmiyl4 hkmet srdkten sonra h. 5945 (m. 1197-1198) ylnda Bidek-i Fesda ld. (Meril, a.g.e., s. 62)
d. Fikrin Bitti Cmle Sonlan

N odarn en ok kullanld yerler ise alnan bilginin bittii cmle sonlardr. N otun, biten cmleye it olmas dolaysyle ile noktadan ner konmas cab eder. Osmanl hkmdar, bilindii gibi, bu teklifi reddetmi ve Titur'fl, kendisine snm bir misafiri kovmann amanszlk ve imanszlk olduft cevabn verm itirl74. (Faruk Smer, Karakoyunlular, 1, Ankara 1984, s. 63)

8. D ipnotu Tipleri
a. Sadece Kitab veya Makalenin Gsterilmesi

Notlarda ounlukla sadece faydalanlan kitab veya makale'gsterilir. Hir kitabn ad ilk defa geiyorsa tam knyesi verilir. Ancak f yaparken, sonradan alfabetie koymak durumu olduu iin, yazar soyad baa alnd linkle, dipnotunda byle bir ey szkonusu deildir. Once isim, sonra soynl, iki virgl arasnda kitabn atl; ikinci virglden sonra basm yeri ve tarihi yu/,lr.

98

TARH ARATIRMALARINDA USL

Bilginin hangi sayfadan alnd da, basm tarihini mtekb s. konulduktan sonra ilve edilir. Msvedde el yazs ile ise italik dizilmesini temin maksadyla kitab adnn ala izilir. Makalelerde de bu usl geerlidir. Yalnz orada, fi yapma srasnda da grld gibi, makale ad trnak iinde yazlacak, dergi adnn alt izilecektir. Yazma ii bilgisayarda yapld takdirde kelimelerin altnnn izilmesi yerine italik yazlmas istenilen kelimeler bloldanp bir komuda italik yazdnlabilir. Bizde de daha ok tercih edilen bu usl Modern Language Association (MLA)'ca da benimsenen ekildir. American Psicological Assosiation (APA) sistemine gre dipnodarnda referanslar biraz farkl olarak verilmektedir. Bibliyografyada kitab adndan sonra parantez iinde basm tarihi yazlmakta ve notlarda da bu ekil tekrarlandktan sonra cilt ve sayfa numaralan konulmaktadr. Uzunarl (1949), s. 153 veya Gyn (1969), s. 27 gibi. Eer bir yazarn ayn yl baslm birka eseri kullanlyorsa o zaman bunlara tarihle birlikte (a), (b), (c) gibi bir harf verilmekte ve referans Barkan(l 942a), s. 215 veya nalck (1980b), s. 36 ekline girmektedir. Bu ekil, yazar iin pratik ise de okuyucu iin ayn ey sylenemez. Bir yazann ok sayda kitab ve makalesi kullanlmsa bu, daha da iinden klmaz bir hal alr. Hele ayn tarihli birden fazla yayn varsa hangisinin hangi kitab veya makaleye iaret ettiini anlamak iin her defasnda bibliyografyaya gitmek gerekir. Bu ise sadece zaman kaybna deil, okuyucunun dikkatinin dalmasna da sebeb olur. Buna ramen son yllarda bu ekli tercih edenlerin saylar artmaktadr. Ancak, ayru kitabn ikinci ve mtekb tekrarlarnda klfeti azaltmak zere baz ksaltmalar kullanlmas det olmutur. Bat dillerinde yaplan yaynlarda, asl Ltince olan ibidem, pere citato ve loco citata kelimelerini ifade eden ibid., op. cit. ve loc. cit. ksaltmalar kullanlmaktadr.

bid., ayn yerde demek olup bir stteki notta geen kitab tekrarlanaca zaman kullanlr. Sayfa ayn ise, tekrar edilmez, deiik ise yeni numara verilir. Ljc.cit ve op.at., araya baka eser girmise kullanlr. Birinci kda, stteki notta gsterilen sayfaya atf yapld iin, sayfa numarasna gerek yoktur. kincide ise sadece esere atf vardr, sayfa numaras deiecek demektir.
Ayrca, kitabn tamam iin passim, ayn yazar iin id. ( idem) gibi iareder kullanlr.

KSKRN K M .EME ALINMASI

Yabanc dillerde yazlm eserleri okurken, nodarda kullanlan ksaltmalarn mnlarn anlamak bakmndan, bunlarn bilinmesi lzmdr, Ancak Trke bir eserde bu gibi Ltince ksaltmalar kullanlmasna ihtiya yoktur. Zr, dilimizde, ayn mnlar ifade edebilecek kelime ve ksaltmalar bulunmakta ve bunlaf pek ok yazar tarafndan da kullanlmaktadr. Bir kitaba, bir makale, bir tez veya belgeye iaret etmenin eitli ekilleri vardr.

aa. ikinci Notta Ayn Sayfann Tekrar

Eer arka arkaya iki notta ayn eserin ayn sayfas gsterilecekse, kincide gsterilen yer mnsna ksaca gs.yer demek kfidir. 1 M. Tayyib Gkbilgin, Rumeli'de Yrkler, Tatarlar ve livlM -t I'dtihhl, stanbul 1957, s. 23. 2 gs.yer.

ab. ikinci Notta A yn Sayfa Gsterilmesi

Arka arkaya iki nottan kincisinde, bir nceki eserin baka bir sayfas verilecekse, ayn eser, ayn makale, ayn belge veya "ke% yazlp sayfa numaras konabilir. Fakat daha yaygn olan ekli ad geen eser "a.g.t,, 'h.g.m . " (makale), a.g.t. , (te%), a.g.b." (belge) eklidir. 1 Bemard Lewis, zlandada Trkler, Trkiyat Mecmuas, X (1953), 278. 2 a.g.m., s. 279.

ac. Araya Baka Bir Eser Girdikten Sonra Tekrar

Araya baka bir yazarn kitab veya makalesi girdikten sonra ise "^t , " ksaltmas, yazar soyad ve virglden sonra konur. Eer bir yazarn tek eneri kullanlyorsa sadece soyad ile de ksaltma yaplabilir.
1 Neet aatay, BirTrk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974, s. 83,

2 Mehmet Gen, Osmanl Esnaf ve Devlede likileri, Ahilik If Esnaf, stanbul 1986, s. 113-114. 3 aatay, a.g.e., s. 87 veya aatay, s. 87.

ad. Bir Yakarn kinci, nc Eserlerinin Gsterilmesi

Bir yazarn birden fazla eser ve makalesi kullanlyorsa, ikinci kitab/makalenin ilk geiinde yine tam knyesi verileceinden herhangi bir

10( . )

TARH ARATIRMALARINDA USL

karklk szkonusu deildir.

ae. kinci Eserin Mtekb Notta Tekrar

Bir yazarn ikinci eserinin verildii notu takiben ayn eser tekrarlanacaksa sayfa olup olmamasna gre gosyer veya a.g.e./a.g.rn. "denilebilir.

af. kinci Eserin Araya Baka Eserler Girdikten Sonra Tekran

kinci eseri takib eden notta, yazarn birinci eserinden veya araya baka kitablar girdikten sonra birinci ve ikinci eserlerden bahsedilecekse,- artk soyadndan sonra a.g.e. ksaltmas kullanlamaz. Bunun yerine, bahis konusu kitab ve makaleleri ifade edecek birer ksaltma bulunur ve o eser, hep ayn ksaltma kullanlarak gsterilir. Ksaltmalarn neye dellet ettiklerinin unutulmamas iin bir ksaltma cetveli yaplarak not edilmesinde fayda vardr. 1 Yavuz Cezar, Osmanlt Mliyesinde Bunakm ve D eim Dnemi (KVlILyydan Tanzimata Mali Tarih), stanbul 1986, s. 57. 2 gs.jen 3 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanlt Mliyesi\ stanbul 1985, s. 17. 4 Cezar, a.g.e., s. 80. 5 mer Ltf Barkan, Osmanl Btelerine Dair Nodar . . ktisat Fakltesi Mecmuas, XV/1~4 (1955), 247. 6 Yavuz Cezar, Osmanl Devletinin Mal Kuramlarndan Tersne-i Amire Hzinesi ve Defterdarlnn 1805 Tarihli Kurulu Yasas ve Eki, FM, X LI/l-4 (1984), 367. 7 a.g.rn., s. 368. 8 Barkan, a.g.m., s. 251. 9 Tabakolu,.s. 65. 10 Cezar, Tersane, s. 369. 11 Tabakolu, s. 89. 12 Cezar, Bunalm, s. 99. 13 mer Ltf Barkan, Edime Asker Kassamma Ait Tereke Defterleri, TTK Belgeler, III/5-6 (Ankara 1968), 27. 14 a.g.m., s. 30. 15 Barkan, Bte, s. 249.

HSUR N KAI . KMK ALI NMAS I

101

16 Tabakolu, s. 69; ( lezar, Bunalm, s. 102. 17 Barkan, Hdirne, s. 35.

ag. A yn Soyadn Tayan ki Yaant Notta Gsterili ekli

Kullanlan eserler arasnda ayn soyadn tayan yazarlar varsa, bunlarn birbirine karmamasna da dikkat ve tin etmek lzmdr. Mesel, Onmun Turan - erafettin Turan, Sevim Tekeli - lhan Tekeli gibi yazarlarn eserleri bir arada kullanld zaman sadece soyadlarn yazmak yetmez, ilk adlarnn baj harflerini de mutlaka koymak gerekir. O. Turan, . Turan veya S. Tekeli, i. Tekeli gibi. Eer isimleri ayn harfle balyorsa lya ismin tamamn yazmak veyt eser isminin ksaltmasn her defasnda tekrarlamak icab eder.
ah. A yn Yakarn ik i User veya Makalesinin Pepee Gsterilip

Bir yazarn iki kitab, iki makale veya kitab ve makaleleri ayn notta pepee gsterildiinde, ilk gsterilen uslne uygun olarak yazlr; ikinci, ilk debi gsteriliyorsa, ayn yazar denildikten sonra kitab veya makalenin knyesi kayd edilir ve tabii sayfa numaras konur.
3 7 ... M. Akda, Celli syanlar, 1550-1603, Ankara 1963, s. 85 vd,

s. 110; kez byk kagunluk iin bk. ayn mellif, "Ccl/ll syanlarndan Byk Kagunluk, 1603-1606, Tarih Ara/m/ihn Dergisi, Ankara 1964, II/2-3, 1-50 (Feridun M. P.mecen, .VI 7. Asrda Manisa Kabas, Ankara 1989, s. 121).
ai. A riv Belgelerinin Gsterilii

Ariv malzemesinin kullanld eserlerde, bilgi alman belgenin sriv, tasnif ve num arasndan baka, eer metin iinde gememise, tarihi ve kimden kime yazldnn belirtilmesi uygun olur. Ariv belgesinin referans olarak gsterildii notlarda, yaznn kimden kime, hangi tarihte gnderilen ne cins bir belge olduu belirtilir. st ste iki nokta konduktan sonra arivi, tasnifi ve numarnm verilir. Burada da ilk geite knye tam olmaldr. Sonrakilerde ksaltma kullanlr. M himme defterlerinden verilen notlarda sadece kime gnderildii belirtilir. nk, aradaki baz buyuruldu ihtiva edenler istisna edilirse, bu defterlerdeki hkmler Dvn- Hmyn karar ve Padiah emridir, 1 stanbul Kadsna gnderilen 23 Receb 983 (28 l'.kim 157S) tarihli hkm: Babakanlk Osmal Arivi, Mhimme Defleri, nr. Cl.XXVI, 103.

102

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

Bunun gibi, Hatt- Hmyn ve rade tasniflerinde esas numaray alan belgeler Padiahn hata veya iradesini ihtiva etmekte, eklerde ise arz, arza, arzuhal, mazbata vs. belgeler bulunmaktadr. Hatt- hmyn ve irade bulunan vesikalar, adndan da anlalaca zere yine padiah emridir. Pek ou da sadrazamn telhis veya takriri zerine yazlmlardr. Ancak telhis ve takrirlerde Tanzimattan sonra tarih kullanlmaya balandndan, daha nceki devirlere it belgelerin kesin tarihi ayn konudaki dier belgelerden tesbit edilebilir. Tasnif heyednee konulan tahmin tarihlerde ise her zaman isabet yoktur. Onun iin bunlarda tarih belirtilmez veya tasnif heyetince konduuna iaret edilir. 1 2 Sadrazamn, III. Selimin hatt- humynunu ihtiva eden telhisi: BOA, Hatt- Hmyn tasnifi, nr. 13127. II. Mahmudun beyaz zerine hatt- humynu: Topkap Saray Mzesi Arivi, E. 7308.

F.er metin iinde yeterince bilgi verilmise sadece tasnif ad ve numaras ile dc yetinilebilir. Mesel, nc not 3 HH, nr. 23118 eklinde yazlr. Takrir, telhis ve hatt- humyunun birlikte old u u bir belge ise yle gsterilebilir. 4 Serasker Husrev Paann Tunusdan fesi ustalar getirtilmesine dair takriri zerine Sadrazamn telhisi ve Padiahn hatt: HH, nr. 18748. Baz belgelerin hatt- hmynlar kesilip ayrlmtr. Byle bir durum belirtilmek istendiinde yle yazlabilir: 5 mer Ltfi Efendinin, zerinde Sadrazamn Defterdara hitaben yazlm 2 C 1248 (27 Ekim 1832) tarihli buyuruldusu bulunan (hatt- humynu kesik) takriri: BOA, Cevdet tas. Asker, nr. 9407.

Eer bu takririn bir sureti, herhangi bir tasnif iinde bulunmusa numaradan sonra nokta konulup devam edilir. .... Ayru takririn sureti: BOA, Mliyeden Mdevver Defterler, nr. 9146, s. 200. Kitab, Sadarede nezreder aras yazmalarn kullanld bir aratrma ise, Bbl Evrak Odas belgeleri veya Sadaretten gnderilen yazlarn msveddelerini ihtiva eden Ayniyat Defterleri kullanlacaktr. Bu takdirde not yle yazlacaktr:

ISHRN KAI.I;.M1;. ALINMASI

Sadaretten Ticaret ve Nafa Nezretine gnderilen S Ramazan 1307 (25 Nisan 1890) tarihli tezkire: BOA, Ayniyat Defteri, nr. 1225; Bakitbet dairesinin 18 Ramazan 1307 (H Mays 1890) ve 4 Muharrem 1308 (20 Austos 1890) tarihli tezkireleri: BOA, rade-Dahiliye, nr. 92193 ve 93080.

Dikkat edilirse yukandaki misallerden birinde defterin sayfa numaran verilmemitir. Bu, defterde sayfa numaras olmamasndan kaynaklanmaktadr, Ancak, son devirlere it muntazam tarihlenmi belgelerin kronolojik bir sra ile ciltlenmi olanlarnda sayfa numaras konulmam olmas pek biiyk bir mahzur tekil etmemektedir. Fakat, zellikle Mhimme, ikrlyef, .Ahkm defterleri gibi hkmlerde kesin tarih bulunmayp evil, evst, "cvhr" gibi onar gnlk devreleri gsteren tarihlerin atld defterlerde sayla numarasn mudaka gstermek lzmdr. Ayrca, defterlerden ilk devir Mbimmelt rinde ayn tarihi ve haftann gn tam olarak gsterilmesine ramen bazlarnda dikkatsizce yaplan ciltlemeler dolaysiyle de tarihler karm durumdadr. Bunun iin bu gibi defterlerden referans verilirken mutlaka sayfa numaralarnn belirtilmesi gerekir. Arivden referans verilirken dikkat edilecek ikinci bir husus da tasnifler ve belge koleksiyonlan isimlerinin aldannn izilmeyip yalnz isim tayan defterlerin aldannn izilmesi keyfiyetidir.

b. sim ve Tabirlerin Aklan ekli

Bir isim veya tabir yahut yer adnn aklanmas, bir alsn kna biyografisinin verilmesi gerektiinde, nce aklama yaplr, sonra bu bilginin alnd yer gsterilir. (Rmhrmzn dipnotu: Meril, Salgurlular, s. 8) 2 Ahvazn dousunda 3 gnlk yry mesafede, bugn ilahi mevcut bir ehir, bk. Strange, The Iumds, s. 243. (kelter zmnn dipnotu: Ktkolu, Narh, s. 44) 185 kelter/keletir = kulpsuz yayvan sepet, sele; keleter - ki kulplu kfe biiminde byk sepet (Trkiye'de l nik /{fandm Derleme Sl, Ankara 1974, VII, 2736, 2731). (Hafz Ahmed Paann dipnotu: Orhonlu, Telhisler, s. 14) 4 1009 yl evval aynda sadaret kaymakam oldu ise dc, 10 gn sonra azledildi; 20 Cumadelhr 1010 da Anadolu muhafazasna memur olarak Ktahyaya gitti; 1011 yl aban

104

TARH ARATIRM ALARINDA USL

aynda da bu grevde bulunmakta idi (MAD. 18155, s. 34, 107).

c. Kaynaklar Arasndaki ihtilfn Gsterilii

Kaynaklar arasnda ihtilf bulunduu zaman notta bunlarn mnakaas yaplr ve metne alnan bilgi veya fikrin benimseni sebebi aklanr. (Atabeg Teklenin saltanat sresi: Meril, Salgurlular, s. 62) 5 Atabeg Teklenin lm yl olarak iki tarih verilmektedir, Cmit-Tevrih (vr. 270b), Benket (s. 233), Vassf (s. 150, zet s. 87) ve ira^-name (s. 52) onun h. 591 (m. 1194-1195) ylnda ldn kaydederken, Teklenin lmnden sonra yerine Turul b. Sungurun gemi olduunu iddia eden, daha muahhar eserler, szgelii Tarih-i Gii^de (s. 504), Mcmel-i Fasihi (II, s. 252), IJb t-Tevrih (s. 118) ve Tarih-i Cihn Ar (s. 126) Teklenin h. 590 (m. 1193-1194) ylnda vefat ettiini bildirmektedirler. Ancak biz onun tahta gei yln h. 574 olarak kabul ettiimizden, 20 yl hkmet srdne gre, onun lm tarihinin h. 594e isabet etmesi gerekir. Ayrca h. 623 (m. 1226)de len ve 29 yl saltanat sren Atabeg Zengnin saltanat sresi hesab edilirse onun da bu tarihte tahta getii meydana kmaktadr.

d. Fa^la Bilgi Bulunacak Yerin Gsterilip da. Idserin Baka Yerinin Gsterilip
Baz hallerde, ayn meseleden eserin ild ayr yerinde bahsedilmesi gerekebilir. Bu takdirde esas ilgili faslda tafsilt verilir, dierinde bir cmleyle temas olunup not konur. Notta ise bata veya ilerdeki bir blme havale yaplr. 174 172 Bk. L Blm, s. 46, 50, 60.

MD, 1 6 , s. 338; bk. V. Bolm, s. 12. (Cengiz Orhonu, Osmanl imparatorluu nun Gney Siyseti. Habe Eyaleti, stanbul 1974, s. 122) Yahut da bir husus anlatlrken meselenin daha iyi grlebilmesini temin maksadyla, metin veya eklerdeki, ekil, tablo vs. ye baklmas istenebilir.
169 D o u A n a d o lu halk arasnda n ker, sipahi, n k e rz d e ise, sipnhzde dem e k idi (bk. Kk II, 1 5 3 0 tarihli B a y b u rt livas

ISIMIN KALKME ALINMASI kanunnmesi). (smet Mirolu, X V I. Yzylda Bayburt Sanca, s. 36)
dh. Baka Bir Eserin Gsterilii
stanbul

1975,

Eserin esas konusu ile dorudan ilgili olmayan veya tafsilta giriiklisi takdirde plndaki ahengin bozulabilecei hallerde meseleye bir veya birka cmle ile temas edilip not konur. N otta ise, bilgi bulunabilecek eser/eserle! veya makaleye, tafsilt iin bk., fazla bilgi iin bk. yahut bunun iin l>k," eklinde havale yaplr. Havale edilen eserde o konuya fazla yer aynimi^ olduundan, genellikle verilen sayfa numaras da tek deildir. Bilginin bnglmgl ve biti sayfalan araya konulmak zere verilir veya balang sayfan yazldktan sonra, mtekb sayfalarda da devam ettiini gstermek zere *'vd, (= ve devam) iareti konur. 2 Tafsilt iin: M.H. Yinan, Trkiye Tarihi Seluklular Devri, stanbul 1943, I (Anadolu'nun Fethi), 135-50; . Kafcsoftlu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 1953,46-54. (Nejat Gyn, X V I . Yzylda Mardin Sanca, stanbul 1969, s. 8) 57 Bunun iin bk. Karal, ajn. esr., s. 122 vd. (Ercm ent Kuran, Avrupa da Osmanl kamet l 'Iiltk/erim Kuruluu ve lk Elilerin Siyas Faaliyetleri 179.1-1X21, Ankara 1968, s. 38) Bahis, kaynaklara dayanlarak yazld halde, ayn meseleye temas eden bir eserde de bilgi bulunabilecei ayrca bk. eklinde gsterilir. 112 Bu heyetin stanbulda karlan ve faaliyeti lkkttuH Rycaut (Histoire des trois dentiers empereurs des T/t m , II, 359-62) malumat vermektedir. Ayrca bk. Zinkeisen, V, 59 60, (M. S. Ktkolu, Osmanl - ngiliz ktisdi Miisebelkri, 1, Ankara 1974, s. 36)
e. Farkl Bilgi Bulunan Eserin Gsterilii

Bir kaynak veya antrmada, dierlerinden farkl bilgi varsa ve bu bilginin mnakaasna gerek duyulmuyorsa, bilginin alnd ver/yerler gsterildikten sonra kr. (-' karlatrnz) denilerek farkl olann knyesi verilir.

106

TARH ARATIRMALARINDA USL 563 nsf- niyabet muhfazt- vilyet iin kadmden sancak beletine hsl kayd olagelmitir, Barkan, Yjanunlar, s. 268; kr. M. Akda, Trkiyenin ktisad, II, 258-259. (Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kabas Sosyal Tarihi (1455-1618), Ankara 1985, s. 127).

f. Ayn Notta Birden Fa%la 'Referans Verilmesi

Bir notta bazan birden fazla referans verilmesi gerekebilir. Bu gibi hallerde sadece kitap veya makale ad gsterilecekse aralarna konarak birinden dierine geilir. Ka kitap veya makale gsterilecekse, kaynaktan aratrmaya doru nem srasna gre dizilir. 354 Bk. Ner, 1 ,187; M. Bilge, Ayn eset>$. 83-84; C. B a lta c ,^ ? eser, s. 15. (Yusuf Halacolu, XIV-XVIL yzyllarda Osmanhlarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara 1991, s. 116). Kitab ad verilmekle yetinilmeyip aklamada da bulunulacaksa biraz farkl bir usl takib edilir. Eer aklama ilk kitab adndan nce ise, aklamay takiben kitab ad yazldktan sonra yine konarak kinciye geilir. Fakat aklama ikinci veya sonraki kitablarda ise bir nceki kitabn sayfa numarasndan sonra nokta konur. Tabi, mtekb cmleye byk harfle balanr. 27 Nejat Gyn, Trkiyede Eitim Trk Dnyas E l Kitab, Ankara 1976, s. 1046; Kuran, 1012; nal, s.216. Tanzimattan sonra alan kz okullan iin bk. Caporal, s. 101 vd. (M. kif Aydn, slm-Osmanl A ile Hukuku, stanbul 1985, s. 160)

g. Baka Bir Eserde Verilen Referansn Gsterilii

Bazan baka bir eser vastasyla bir kaynan yahut ikinci bir eserin verdii bilgiler de kullanlabilir. Bu gibi durumlarda bunun da notta mutlaka belirtilmesi gerekir.

jfa. Eer, faydalanlan eserdeki belge veya esere baka bir memlekette oluu, bilinmeyen bir yabanc dille kaleme alnm bulunmas yahut eksik referans verilmesi gibi bir sebeple- ulalamyor, fakat bilginin o belge veya eserde bulunduu da mutlaka gsterilmek isteniyorsa, belge veya eser bizzat grlm gibi referans verilmemeli, fakat bu bilginin nereden alnd da mutlaka gsterilmelidir.

KSHRN K A l . U M l l ALINMASI

107

133

Hakluyt, V, 254den naklen Kurat, s. 51, not 2. (Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngili^ ktisadi MihubetM, I (1580-1838), Ankara 1974, s. 41)

gb. Faydalanlan eserin kaynann da grld hallerde ise her ikini birden gsterilir. Zr, sadece kaynak verilip dieri ihml edilirse, o ener kullanlmam gibi bir intiba hasl olabilir; nasl olsa baka birisi taraftcltn kullanlmtr dncesiyle hareket edilirse bu defa da ulalabilecei hrtllr kaynan grlmemi olduu zann doabilir. Bu bakmdan her ikisinin binlen zikri doru olur. Bu da araya ve ondan naklen gibi bir ibare konularak halledilir.
100

Mhimme, LX, h. 472; LXI, h. 85 ve buralardan naklen A. Refik, Tiirkkr ve Kralie EB^abet, vesika 9 ve 10. (M. S. Ktkolu, a.g.e., I, 33)

h. B ir Yardmn Belirtilmesi
Aratrmann hazrlam srasnda grlen yardmlar iin teekkr yrrl nszdr. Ancak, baz zel hallerde bu, nota da konabilir. Makalelerde isr nsz bulunmad iin kimden, ne surette yardm alnd ilgili notta belirtilip, teekkr edilir. Bu yardmn mhiyeti, yazarn bilmedii bir yabanc dildeki kitaptan faydalanmasn salama, bir eser veya belgenin yerini bildirme, yardmc ilim kollanyla ilgili hususlarda fikir danma vs. eklinde olabilir. 1 Bu gezi srasnda yakn ilgilerini grdm Aliyeli dostlar, Mze yetkililerine, zellikle Hachamdiolu Tevfk Bey'c teekkr borluyum. Bu makalede sz edilen ilk iki kitbeyi kendisi haber vermitir. (Tuncer Baykara, Aliyede Baz Yeni Kitabeler, Trih Enstits Degisi, say 12 (1982), s. 579) 9. Msvedde Yaparken Dipnotlarnn Yazlmas Msvedde srasnda dipnotlarnn yazlmas iin iki ayr yol takib edilebilir.

a. E l yaks ile Msvedde aa. Ayn kt zerinde, not konulacak yerde bir keli parantez alp, not yazlp bitirildikten sonra kapanarak metne devam edilir. Bu takdirde annda not numaras koymaya gerek yoktur. Numaralama sonradan yaplr. ab. Notlarn ksa olmas halinde sayfa altnda bir ksm ayrlp oraya d yazlabilir.

KSHRN K A l . U M l l ALINMASI

107

133

Hakluyt, V, 254den naklen Kurat, s. 51, not 2. (Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngili^ ktisadi MihubetM, I (1580-1838), Ankara 1974, s. 41)

gb. Faydalanlan eserin kaynann da grld hallerde ise her ikini birden gsterilir. Zr, sadece kaynak verilip dieri ihml edilirse, o ener kullanlmam gibi bir intiba hasl olabilir; nasl olsa baka birisi taraftcltn kullanlmtr dncesiyle hareket edilirse bu defa da ulalabilecei hrtllr kaynan grlmemi olduu zann doabilir. Bu bakmdan her ikisinin binlen zikri doru olur. Bu da araya ve ondan naklen gibi bir ibare konularak halledilir.
100

Mhimme, LX, h. 472; LXI, h. 85 ve buralardan naklen A. Refik, Tiirkkr ve Kralie EB^abet, vesika 9 ve 10. (M. S. Ktkolu, a.g.e., I, 33)

h. B ir Yardmn Belirtilmesi
Aratrmann hazrlam srasnda grlen yardmlar iin teekkr yrrl nszdr. Ancak, baz zel hallerde bu, nota da konabilir. Makalelerde isr nsz bulunmad iin kimden, ne surette yardm alnd ilgili notta belirtilip, teekkr edilir. Bu yardmn mhiyeti, yazarn bilmedii bir yabanc dildeki kitaptan faydalanmasn salama, bir eser veya belgenin yerini bildirme, yardmc ilim kollanyla ilgili hususlarda fikir danma vs. eklinde olabilir. 1 Bu gezi srasnda yakn ilgilerini grdm Aliyeli dostlar, Mze yetkililerine, zellikle Hachamdiolu Tevfk Bey'c teekkr borluyum. Bu makalede sz edilen ilk iki kitbeyi kendisi haber vermitir. (Tuncer Baykara, Aliyede Baz Yeni Kitabeler, Trih Enstits Degisi, say 12 (1982), s. 579) 9. Msvedde Yaparken Dipnotlarnn Yazlmas Msvedde srasnda dipnotlarnn yazlmas iin iki ayr yol takib edilebilir.

a. E l yaks ile Msvedde aa. Ayn kt zerinde, not konulacak yerde bir keli parantez alp, not yazlp bitirildikten sonra kapanarak metne devam edilir. Bu takdirde annda not numaras koymaya gerek yoktur. Numaralama sonradan yaplr. ab. Notlarn ksa olmas halinde sayfa altnda bir ksm ayrlp oraya d yazlabilir.

USKRN K A 1 .1 M I A L I N M A S I

10')

muhakkak her defasnda yazlmas gerekir. Aksi halde hi istenmeyen karklklarn ortaya kmas kanlmaz olur. Eer, tekrar yerine m utlaka t.g.c" vb. gibi ksaltmalar kullanlmak istenirse bu, kitaba son ekil verildikten Nor yaplmaldr.

B. Son ekil
1. Boluklarn Doldurulmas Malzemenin toplanmas srasnda ne kadar titiz davranlrsa davranlsn, yazma safhasnda birtakm boluklann ortaya kmas, baz sorularn kalman veya baz hususlarda tereddtler hsl olmas mmkndr. Bu gibi hallerde, eer meydana gelen boluk, mtekb fasllarn yazlmasn engelleyecek mhiyette deil ise, aratrlacak hususu iaredeyip uygun bir bojiluk brakarak bu takdirde yazlmakta olan sayfay bo brakp yeni bir sayfaya gemek en iyi yoldur. lve srasnda bo braklan ksm yetmese dahi baka yapraklar eklenebilir devam olunur. Ayrca, aratrlacak hususlar da ayr bir krda oi edilir. Baz hallerde, ortaya kan boluk doldurulmadan, sonraki fasllarn yazlmas mmkn olmayabilir. O zaman mecburen yazmaya ara verilip gerekli malzemenin aratrlmasna geilir. Yeterli bilgi toplandnda, braklan yerilen yazmaya devam edilir. Eer byle bir zaruret yoksa, msveddenin yazlmas tamamlandktan sonra btn przler aratrlp yerlerine yerletirilir. 2. Dzeltme Kitabn tamam yazlp bittikten ve boluklar doldurulduktan onrt msveddeler batan tibaren dikkade okunur. fade bozukluklar varan dzeltilir. Bazan plnda ufak tefek deiiklikler yapmak ieab edebilir, Paragraflann yerlerinin deimesi veya ikinci derecedeki alt balklar arasnda yer deitirme gibi. Bazan da yazma srasnda fark edilemeyen baz eksiklikler ortaya kabilir. Yahut biraz daha derinlemesine inen aklamalara ihtiya duyulabilir. Bunlar, eer mmknse, eldeki notlardan karlacak bilgilerle, deilse yeniden kk aratrmalar yaplarak giderilir. Bir aratrmada, toplanan malzemenin tamam kullanlamayabilir, Blmler arasndaki hacim dengesini salayabilmek iin bazan eldeki malzemenin teferruat ksmndan biraz fedakrlk etmek gerekebilir. Yeniden gzden geirilme srasnda bu kullanlmam malzeme de uygun bir yer

110

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

bulunup deerlendirilebilir. Bunun tam aksi olmas da mmkndr. lk yazma srasnda bir bahsin, dierleriyle arasndaki dengeyi bozacak biimde uzun tutulduu farkedilirse, ksaltlarak yeniden yazlabilir. Uzatma veya ksaltma bakmndan hibir fedakrla tahamml olmayan ksmlar ise, okuyucunun anlayna snlarak, olduu gibi braklr. Yaplacak dzeltmeler, bir veya birka kelimenin deitirilmesi veya ilvesi gibi ufak apta ise, kurun kalemle yazlm msveddelerde silinip dzeltme yaplmas eklinde veya ilve edilecek ksma bir kma iareti (v yahut A ) konularak gerekletirilebilir. Kk bir iki cmle ekleneceinde, girecei yere, gze arpmas iin tercihan renkli kalemle x veya * gibi bir iaret konulduktan sonra yanda braklm olan marja yazlabilir. Bu gibi durumlarda ayn iaredn, ilvenin bana da konmas lzmdr. lve edilecek pasaj daha byk ise, o zaman ayr bir kda yazmak ve yine marjdaki ilvede olduu gibi her iki yere de ayn iareti koymak gerekir. lve yapraklarn girecei yerin anlalabilmesi iin ek sayfaya da bir numara verilmesi icab eder. Bu numara, ilvenin yapld sayfa numarasnn yanna bir harf (25a gibi) veya bl iaretinden sonra rakam (25/1) konulmasyla meydana gelir. Ek sayfalar birden fazla olursa harflilerde b, c..., rakamllarda /2, /3, ... eklinde devam eder. Byle durumlarda, esas numaray tayan sayfann sonuna, devamnn ek sayfalarda bulunduuna dair hatrlatc bir not konulmasnda fayda vardr. Tabi bu ekil elle msvedde yaplmas halindedir. Bilgisayarda yazldnda btn bu teferruata gerek yoktur. stenilen yerde ilve yaplabilir, notlar da dahil, bilgisayar bunlar yerli yerine yerletirecektir.

C.Sonu
Metnin okunup dzeltilmesinden sonra, artk sonu yazlabilecek hale gelmitir. Her lm aratrmada bir sonuca varlacaktr. Zr, sonuca varlmayan bir aratrmann lm deeri yoktur. te varlan sonu bu ksmda anlatlacak, gerekirse mnakaa edilecektir. Baz hallerde sonucu yazabilmek iin, aratrmann ksa bir zeti yaplabilir. Y ah u t karlan sonucu kuvvedendirmek zere, metinde kullanlmayan baz malzemeye yer verilebilir.

HSHK N K A I . K M H ALINMASI

111

Sonucun ksa veya uzun olmas deil, eserde ortaya konan hipotezi ispat edebilmesi mhimdir. Ancak sonu, hi bir zaman sadece eserin bir zeti eklinde olmamaldr.

D. Bibliyografyann Hazrlanmas
almann balangcnda kullanlacak eserler filenmi olduundun bibliyografya ksmen hazr demektir. , bunlann dzene sokultrmsnn kalmtr. Ancak, hemen hatrlatmak gerekir ki, bibliyografya tanzimi dc birkH ekilde olabilmektedir. Sadece kitablardan faydalanlarak hazrlanan bir eserin bibliyografyas ile ariv kaynaklarnn da kullanld bir eserin bibliyografyasnn dzenlenmesi farkl olacaktr. 1. Sadece Kitab-Makale Kullanlan Eserin Bibliyografyas Bu grupta iki ayr ekilde dzenleme yaplabilir.

a. Kaynak eser ve aratrma-inceleme ayrm yaplmakszn dzenlenen tip en basitidir. Burada eser ve makaleler yazar soyadnagre alfabetie dizilir, Bibliyografya bakmndan zengin olan eserlerde bu usl pek tatbik edilmez. b. Kaynak eserlerle aratrma-incelemelerin ayrld bibliyografyalar d iki trl dzenlenebilir. ba. Kaynaklar ve Aratrma-incelemeler ayr balklar altnda verilir vc her biri kendi iin d e alfabetie konur. bb. Eser tipleri ayr ayr gruplandrlr. Surnme, fiUvvcfndnie, seyahatname, kanunnme/nizmnme, mneat ve muhedat mecmualar vh, adlar altnda toplanr. Eer, bunlardan ayr birer balk alacak kadsr kullanlmsa, o zaman bibliyografyadaki gruplandrma artacaktr, Aslnda aratrmann ekline gre bu gruplandrmalar hayli oaltmak mmkndr. Mesel, pln ve haritalar yahut sreli yaynlar (gazete ve dergi koleksiyonlar) gibi malzemeye oka yer verilen eserlerde bunlar iin de birer balk alabilir.
Btn bu almalarda szlkler, daima en ok kullanlan yardmc eserlerdir. Fakat zellikle notta gsterilmemilerse, bibliyografyaya alnmas gerekli deildir. Baz aratrmalar ise geni apta szlk, ansiklopedi, ansiklopedik szlk ve eitli ansiklopedilerin kullanlmasn gerektirebilir, zellikle kltr tarihi ile ilgili almalarda bunlann says artacaktr. Onun iin, bu tip eserlerin bibliyografyalarnda bunlar ayr olarak gruplandnlabilir, hatta kataloglar da buraya ilve edilebilir.

112

TARH A R A T IR M A L A R IN D A USL

Hangi tip bibliyografya seilirse seilsin, kitabn knyesindeki yazl sras, fite olduu gibi, yani, yazar soyad, ad, Idtab ad, varsa cilt says, gerekiyorsa yaynevi ve yayn numaras, basm yeri ve tarihi eklindedir. Tek fark, hepsinin ayn satr zerine pepee sralanmas, bir satr yetmezse kinciden devam edilmesidir. ORTAYLI, lber, Tan^imattar Sonra Mahalli dareler (1840-1878), Trkiye ve Orta Dou Amme Enstits yaynlan, nr. 142, Ankara 1974. Kronikler, huss tarihler vs. devrinde yazlm eserlerde, yazar soyad bulunmad iin alfabetik sralamada, varsa, mehur olduu lkab esas alnr. KEML PAAZDE, CELLZDE, SELNK, TOPULAR KTB, HEZARFEN gibi. Bunlar da soyad gibi tamamen byk harflerle yazlr. Lkab olmayanlarda ismin tamamnn byk yazlmas doru olur. SELNK Mustafa Efendi, Tarih, stanbul 1281. HOCA SA'DEDDN EFEND, Tc't-tevrih, I-II, stanbul 127080. Makalede ayn sra takib edilir, fakat derginin hangi sayfalan arasnda yer ald da gsterilir. NALCIK, Halil, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisad Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle, Belleten, XV/60 (1951), 629-684. Bir yazarn birden fazla eser veya makalesi varsa bunlar tabi alt alta yazlacaktr. Fakat, her defasnda ismin tekranna gerek yoktur. Bunun yerine 1,5 cm.lik kadar bir izgi ekilip virgl konur, sonra da eser veya makale yazlr. KTKOLU, Bekir, Osmanlt-ran Siys Mnsebetleri, I (15781590), stanbul 1962. -------, Ktib elebi Fezlekesinin Kaynaklan, stanbul 1974. Baz yazarlarn eserleri soyad kanunundan nce km olduu iin kitabn zerinde sadece ismi vardr. Bunlar soyad kanununu grecek kadar yaamlarsa kitabn stnde bulunmamasna ramen bibliyografyada soyadlanna gre alfabetie konmaldrlar. Ancak, kitabn zerinde soyadnn bulunmadnn da gsterilmesi gerekeceinden soyad parantez iine alnr. (ALT1NAY), Ahmed Refik, Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri (9671200), stanbul 1931.

HSHRN KAI.H M P. A L IN M A S I

Bir eser veya makalede hasl olmayan malzemeye de mracaat edilebilir. El yazmas kitablar dndaki hasl olmayan malzemenin banda doktora ve yksek lisans tezleri gelir. Aslnda bunlarn knyelerinin yazlmas hasl eserlerden farkl deildir. Sadece basm yeri ve yl yerine tezin sunhl niversite ehri ile sunulan yl bulunur ve baslmam bir tez olduuna ijmrrt olunur. Bir de el yazmalar gibi faydalanlan ktbhanenin ad ile ktbhanr numaras ilve edilir. Tezin ad kitab ad gibi italik yazlr. ZERGN, M. Kemal, Anadolu Seluklular Zamannda Anadolu Yollan, stanbul 1959, Baslmam doktora tezi, .. Mcrkc* Ktb, nr. 2797. MLA ise tez adlarnn, ARIKAN, Muzaffer, XV. Asrda Yaya ve Msellem Ocaklar (Toprak Tasarrufu, Vergi Muafiyetleri ve Hizmet, Ankara 1966, Baslmam doktora tezi, eklinde makale gibi trnak iareti iine alnmas tavsiyesinde bulunur. 1980 ncesinde doendie ve profesrle ykselebilmek iin birer te/ hazrlanmas gerekiyordu. Ancak bu tezlerin ktbhanelerde bulunmam mmkn deildir. Sahibinde ve jri yelerinde birer nshas bulunabilir. On iin bunlarn baslmam olanlar bir ekilde temin edilip kullanlmlar!! sadece baslmam doendik veya profesrlk tezi olduklanna iaret etmekle yetinilir. Gnmz teknolojisi elektronik medya denilen vveb sitelerinden, televizyon belgesellerinden ve eitli konularda hazrlanm CD-ROM (Compact disk-Read only memory)lardan da faydalanma imkn veriyor. almada bunlardan biri veya birkann kullanlmas da mmkn. O tflkdirdr bunlarn da bibliyografyada knyelerinin verilmesi gerekir. Web sitelerinden bilgi almak iin eer sitenin tam adresi biliniyorsa yazlarak, bilinmiyor* anahtar kelime ara (search) hanesine yazlarak girilmek mmkn. Artk, bir ok ehir, hatta kasabalarmz ve belediyelerimizin web sayfalar bulunmaktadr. Sadece Trkiye dahilinde deil, dnyadaki bir ok yer hakknda da bilgi toplama imknmz vardr. Mesel Kayseriye it bir web sayfan kullanldnda Kaysgri. www.erciyes.net/indexl.htm (sanayi) eklinde yazlr. Televizyon programlarndan alnt yapldnda, eer bu bir belgesel ine, hazrlayann ad, belgeselin alnt yaplan blmnn bir ad varsa (ice o, sonra belgeselin ad, yaynland televizyon kanal ve yayn tarihi verilir, Tabii

114

TARH ARATIRMALARINDA USL

belgeselin ad italik yazlp aralara virgl konur. Mesel TRT2de yaynlanan Osmanl arivleriyle ilgili bir belgesel yle gsterilir: Adem zkan , Sessi^ Tank Osmanh Arivleri, Belgesel, 2. Blm, TRT2, 25 ubat 2004. CD-ROMlarda ise nce hazrlayan kurumun ad, sonra CDnin ad ve varsa hazrlan yeri ve tarihi yazlr. Mesel, Trk Tarih Kurumu tarafndan hazrlanan anakkale belgeseli CD-ROMu kullanlan bir eserde bu, u ekilde yer alr: Trk Tarih Kurumu, anakkale - 1915, yapm Forsnet Bilgi Teknolojileri. 2. Ariv Malzemesi Kullanlan Eserlerin Bibliyografyas Ariv malzemesi kullanlan eserlerde bunlar, bibliyografyada Ariv kaynaklar ad alanda ilk sray alrlar. Birden fazla arivde allmsa nemlerine gre veya alfabetik olarak sraya dizilirler. Babakanlk Osmanl Arivi stanbul Mftl er Siciller Arivi Public Record Office (ngiliz Devlet Arivi-Londra) Vakflar Genel Mdrl Arivi (Ankara) gibi. Bibliyografyada arivlerin adlanyla birlikte, eer okuyucu tarafndan yerlerinin bilinmemesi ihtimali varsa, bulunduklar ehir parantez iinde gsterilir ve her birindeki faydalanlan tasniflerin adlar da verilir. 1. Babakanlk Osmanl Arivi a. Cevdet tasnifi Asker Belediye Dahiliye b. rade tasnifi Dahiliye Meclis-i Mahsus c. Kmil Kepeci tasnifi, nr. 3712, 6683, 7001 vs. d. Yldz tasnifi Esas evrak

HSURN KA 1.1 MH ALINMASI

11

Husus Ma'rzat Resm Ma'nzat Tek belgelerden m rekkeb tasniflerde kullanlan belge says fazla olaca iin bibliyografyada sadece tasnif ve blm nn adlarnn verilmesi yeterlllir. stenirse belge num aralannn dipnotlannda gsterilmi olduuna dair bir not konabilir. Ancak yksek lisans ve doktora tezlerinde bibliyografyada belge numaralarnn verilmesi uygun olur. Defterlerden m rekkeb tasnifler kullanldnda ise defter says daha uz olaca iin yukarda c. Kepeci tasnifi nde olduu gibibunlar gsterilir. Srayla, dier arivlerde de ayn usl tatbik edilir. Bizde ariv belgeleri seriler halinde yaynlanm deildir. 1uknt Babakanlk Osmanl Arivi tarafndan 3, 5, 6, 7 ve 12 numaral mhimme defterleri ile Erm eni meselesi ve Bosna vb. konulara it belgeler yaynlanmtr. Ayrca ahslar tarafndan da baz ariv belgeleri kitab veya makale halinde yaynlanm bulunmaktadr. Mesel, Ahmed Refikin stanbul Hayat, TrkJyt Madenleri, m er Ltf Barkan - Ekrem Hakk Ayverdinin stanbul 1 'aktjhm Tahrir Defteri, yine . L. Barkann X V ve X V I. Asrlarda Omnnh
mparatorluunda Zira Ekonominin H ukuk ve M al Esaslar.- 1 Kanunlar bunlardandr. Trk Tarih Kurum u Belgeler adyla, belge metinlerinin

yaynland bir dergi karmaktadr. Bu arada baz eserlerin sonlarna kon le ilgili belgeler konulduunu hatrlatmakta da fayda vardr. Avrupa arivlerindeki baz belge koleksiyonlar ise muntazam ileriler halinde ner edilmilerdir ki ngilizlerin State Papers ve Account & Pipr/hn buna misal olarak verilebilir. O kuyucu yaynlanmlara ok daha kolay ulaabilecektir. Bir b elgenin yaynlanm olannn ihmal edilerek, bulunduu arivdeki yerinin gsterilm eni doru deildir. Ancak, okuma yanllar, adamalar, ksaca dikkatsizce yaplm bir neir olduu takdirde durum deiir. Buna ramen notta, ariv ile eser veya makaleye it referansn birlikte verilmesi uygun olur. Eer bu nevi yaynlanm ariv malzemesi kullanlmsa bibliyografyada ariv kaynaklarndan onrfl yaynlanm ariv kaynaklan diye bir balk almaldr. G ruplandrm a yaplan bibliyografyalarda her grup kendi iinde yaaar soyad, yazar ismi bulunmayanlarda konu ad esas alnarak alfabetie konacaktr.

116

TARH ARATIRMALARINDA USL

Bir eserin hazrlanmas srasnda pek ok kitab grlr, ancak bunlarn bir ksmndan bilgi alnr. Bir ksm ise sadece ba 2i bakmlardan fikir edinmek iin kullanlr. Bazlar ise grld ve okundua halde hazrlanan eserde kullanlmaz. Bu ariv belgeleri iin de ayndr. Konu ile yakndan ilgili olabilecei dncesiyle baklan bir defter veya belgede, o mesele ile ilgili birey bulunmayabilir. te, hepsi grlmtr dncesiyle kullanlmayan belge ve kitablan bibliyografyaya almak hataldr. Baka bir ifadeyle, bibliyografyada, yalnz dipnodannda gsterilen, belge ve eserler yer almaldr. Eer, kullanlmad halde konu ile ikinci derecede ilgili olduundan okuyucuya bunlar da muhakkak gsterilmek isteniyorsa, o zaman ayn bir balk altnda toplamak mmkndr.

E. Ekler
Eserin sonuna, gerekiyorsa, konuyu tamamlayc mahiyette baz ekler konulabilir. 1. Szlk Baz eserlerde aklanmas gereken deyim ve terimler birka taneyi gemez. Byle olunca aklamalar, notlarda verilir. ok uzun olmayan makalelerde de bu usl benimsenir. Fakat konunun mhiyeti icab bazan aklanacak kelimelerin says artar. Bu takdirde eserin sonuna bir szlk ilvesi doru olur. Szle alnan kelimeler, bugn artk kullanlmayan, fakat eidi szlk ve ansiklopedilerde bulunabilecek kelimelerse, szlk, sadece mnlar verilmek zere dzenlenebilir. Fakat mnlar, zel ihtisas kitablan, glkle bulunabilecek eserler veya belgelerden tesbit olunmularsa, almdklan yerin gsterilmesinde fayda vardr. Baz hallerde deiik eserlerde farkl mnlara rastlanabilir. Bu gibi durumlarda metindeki mnya uygun olan alnr; aksi halde -yerleri belirtilmek zere- hepsi de gsterilir. Szlkte kullanlan eserler iin birer ksaltma yapmak ve mndan sonra parantez iinde bunlan vermek doru olur. Ayrca, mnnn verilmesine geilmeden nce, yine parantez iinde olmak zere hangi dilde bir kelime olduuna da iaret edilmelidir. Araba (a), Farsa (f), Trke (t) vb. gibi. sperek/ispereg (f) Sar boyada kullanlan bir cins ran cehrisi (Rh); sar hezaran ieinden elde edilen, nar kabuu ve apla mumele edildiinde parlak, solmaz renk veren boya (TCP);

K SK R N K A I .1 M l A L I N M A S I

117

neftisi: Isperein bakr slfat ile muamelesinden elde edilen tatl yeil renk (TCP); ivit ve cehriden yaplan ve gnle seilmeyecek kadar hafif yeil renk (Rh). (M. S. Ktkolu, N arh, s. 376) Eer bilgi szl olarak edinilmise, bu takdirde de kimden alndlftl belirtilir. 2. Belge Metinleri Eserde kullanlan belgelerden pek mhim grlen ba/larnn fotoraflar, orijinal alfabesiyle yazlm ekilleri veya transkripsiyon iaretleri kullanlarak yeni yazya evrilmi ekilleri eklerde verilebilir. Ancak, belge nerine dayanmayan sentez eserlerde, bu konuda arya kalmamal, gerekiyorsa e mhimlerinden birka tane seilmelidir. Bunlarn yeni yazya evrilmesi halinde de doru okunmalarna dikkat ve itina gsterilmelidir. 3. ecereler Hanedan,tarihleri biyografiler gibi almalarda ecere verilmesine ihtiya duyulur ve bunlar, genellikle kitabn ekler ksmna konur. Mesel, 1. II. Uzunarlm n andarlt Ve%ir A ilesi { .A nkara 1974) adl eserinin sonunda, Halil Hayreddin Paann oullarndan biri ile dier olundan olan iki torunumu) nesillerinden gelenleri gsteren ecere bulunmaktadr. 4. Tablolar zellikle iktisat tarihi ile ilgili almalarda rakamlarn byk kymeti vardr. Bunlann okuyucuya sunulmasnn en iyi yolu da tablolar dzenlenmesidir, Tablolar, sadece kymet veya mkdar gsteren rakamlardan ibaret olabilecei gibi bu rakamlarn birbirleriyle mukayesesini de ihtiva edebilir. Hir yerin eitli tarihlerdeki nfusu veya bir gelir kaleminin eitli tarihlerdeki kymederi birbirleriyle mukayese edilerek bunlann art veya azal seyirleri ve oranlan tesbit edilmek istenebilir. Bu takdirde karlatrlacak rakamlar tabimin stunlara yan yana, yani, dik olarak yazlrlar. Bunlarn mahiyetlerini gsteren hususlar ise alt alta getirilir. Bylelikle mesel bir ehrin nfusunun beer yl ara ile nasl bir seyir takib ettii yan yana yazldndan ilk bakta grlebilir, Bu stunlardaki rakamlann mukayesesi yaplmak istendii takdirde nc bir stun alp oran oraya yazlr. Toplam yaplacaksa en alt sra bu i iin ayrlr. Tablolar, bilgisayarn hayatmza giriinden sonra ok kolay ve rahat olarak yaplmaktadr. lk yaplan tabloda stun veya sra aralarna yenilerinin

118

TARH A R A T IR M A L A R IN D A U S L

eklenmesi veya bir stun veya srann yerinin deitirilmesi yahut silinmesi, yazlan yaznn byklne gre stun ve sra genilik ve yksekliinin ayarlanmas son derecede kolaylkla yaplabilmektedir. Toplamlarn yaplmas oranlarn hesablanmas istenilen stunun ilk satrna gerekli formln yazlmas ve dier satrlara bunun kopyalanmas ile elde edilmektedir. Bylece az zaman harcanarak daha doru sonulara ulalabilmektedir. 5. Grafikler Nfus ve fat harekederi, ticaret, retim, tketim vs. konularda, ele alman eyin zaman iindeki seyrinin gsterilmesi veya bitbiriyle mukayesesinde grafikler kullanlmaktadr. Grafikler de arak bilgisayarda kolaylkla izilebilmektedir. Bunun iin mevcut veriler tablolar halinde bilgisayara girildikten sonra sadece, bunlardan ne cins bir grafik istendiinin iaret edilmesiyle istenilen grafik izdirilebilir. Grafikler koordinat eksenlerine gre yaprlabilecei gibi stun ve pasta olarak da izdirtilebilir. zellikle rakamlarn birbirlerine olan oranlarn gstermek iin pasta denilen 360 derecelik yzey grafikleri kullanlr. Bilgisayarn tablo ve grafik programlarnda bunlann pek deiik ekillerini bulmak mmkndr. Grafikler, en iyi excel programnda izilmektedir. Grafikler izildikten sonra kelime programlarnn iine kopya edilip aldanna ekil numarasyla grafiin izah edici yazlar konur. Bunun iin nce gelen grafie tklanarak iaretlenir, sonra farenin sa tuu tklanarak resim yazs hanesine girilir. Alan pencerede ekil numarasnn otomatik olarak verildii grlecektir. Bu numara, otomatik olarak grafiin altna yazlacaktr. Grafikle ilgili izahat bunun altna verilir. 6. Resimler Konu ile ilgili her trl fotoraf (tarih), yaplar, kitabeler, mezar talar, ahs portreleri, madd kltrle ilgili her trl eya vs. yine ok kere ekler iinde yer alr. 7. Harita ve Plnlar Snr, nfus, zr mahsl, sna mamul, g vs. haritalar ile harb harekt krokileri ve ehir, bina vs. eitli plnlara da genellikle eklerde yer verilir. Bir kitabn ekler ksmnda tabi bunlann hepsi bulunmaz. Bazan biri, bazan ikisi veya kullanlr. Yahut da hi ek konulmaya ihtiya duyulmayabilir. Bu, eserin mhiyetine ve yazarn grne gre deiir.

ISIIl<N K A N M ' . A L I N M A S I

ll'J

Daha nce tlt* lemas edildii zere, bunlardan tablo, grafik, harita gibi metnin yazlmas srasnda el altnda bulunmas gerekenler, baka bir ifadeyle yaplacak yorumlarda kullanlacak olanlann yazm srasnda hazrlumiHm lzmdr. Dierleri metnin yazlmasndan sonraya braklabilir. Kitaba girerek ekil, grafik ve haritalarn temiz, muntazam ve yanlsz olmas l/mdr, Bunlar paket programlar kullanlarak en iyi ekilde yaplabilir. F. nsz n sz, bir eseri takdim yazsdr. Kitab eline alan kimse ilk oltmk iindekiler e bakacak, arkadan n sz okuyacaktr. Onun iin nszn, kitab tantc mhiyette olmas gerekir. Bu sebeble de, ancak eserin yazlmas tamamlandktan, hakknda sylenecek herey belli olduktan sonra kaininalnabilir. nszde, konunun nemi, hangi sebeble seildii, daha nce bu vadide aratrma yaplp yaplmad, yaplmsa neden veya ne bakmdan konunun yeniden ele alnmasna ihtiya duyulduu belirtilir; kaynaklar hakknda, ok uzun olmamak zere, bilgi verilir. Ayrca, konunun nasl ilendii, bu almayla ilme nasl bir katkiln bulunulacann umulduu, btn gayretlere ramen giderilememi eksiklik veya zaaflan varsa, sebebleri ile birlikte dile getirilir. Ksacas, eserle ilgili, okuyucuya sylenmek istenen her ey, ok ftr/ln teferruata kalmakszm, fakat tam olarak belirtilir. En sonda ise, alljtnu boyunca yardm dokunanlara teekkr edilir. Burada da, en ok yurdum dokunandan balayarak, yaptklar yardmlarn mhiyetleri de belirtilmek iizere, isimleri saylr. nszn sa alt tarafna yazarn ad konulur. Sol tarafa ise eserin kuleme alnd yerin ad ve biti tarihi ilve edilebilir. nsz, kitabn metin ksm basldktan sonra da yazlabilir.