LMHAL BRNC CLT

LMHAL KNC CLT

indekiler
Birinci Blm Din ve Mahiyeti
I. DN KELMES ..................................................................................................................... 1 II. DNN TANIMI .................................................................................................................... 3 III. DNN KAYNAI ................................................................................................................ 5 IV. DNN NEM .................................................................................................................... 6 V. DNLERN TASNF ............................................................................................................. 8 VI. DER DNLER ve SLM ................................................................................................ 10

kinci Blm slm Dini

I. SLM DNNN MAHYET ................................................................................................ 15 II. TARH SRE ................................................................................................................. 19 A) TKAD FIRKALAR .................................................................................................. 21 a) Selefiyye............................................................................................................. 24 b) Eariyye ............................................................................................................ 25 c) Mtrdiyye ........................................................................................................ 26 d) Mutezile ............................................................................................................ 27 e) Cebriyye ............................................................................................................. 28 f) Hriclik .............................................................................................................. 29 g) a ..................................................................................................................... 29 B) FIKIH MEZHEPLER.................................................................................................. 31 a) Kavram ve Tarihe ............................................................................................... 31 b) Fkh Mezhepleri ................................................................................................... 34 c) Mezhebe Ballk ve Telfik..................................................................................... 40 aa) Mezhebe Balanmann Tarih ve Fikr Temelleri ............................................. 41 bb) Tek Mezhebe Ballk .................................................................................... 45 cc) Telfik ............................................................................................................ 46 C) TASAVVUF ............................................................................................................... 48 a) Tasavvuf Dncenin Din ve Fikr Temelleri ........................................................ 48 b) Tarih Geliim ....................................................................................................... 55 c) Tasavvufta rgtlenme Dnemi ............................................................................ 58 d) Tasavvufta Kurumlama Dnemi .......................................................................... 60 e) Tasavvufta Sapmalar ............................................................................................ 62 f) lkeler ................................................................................................................... 65

nc Blm Akaid
I. MAN ............................................................................................................................. 68 A) MANIN TANIMI ve KAPSAMI .................................................................................. 68 B) CML ve TAFSL MAN ......................................................................................... 70 a) cml man .......................................................................................................... 70 b) Tafsl man .......................................................................................................... 71 C) TAKLD ve TAHKK MAN....................................................................................... 71 D) MAN ile AMEL ARASINDAK BA ........................................................................... 72 a) Amel mann Ayrlmaz Paras Deildir.................................................................. 72 b) Amelin Gereklilii ve manla Olan lgisi ................................................................. 73 E) MANIN ARTMASI ve EKSLMES ............................................................................. 73 F) MANIN GEERL OLMASININ ARTLARI ................................................................. 74 G) MAN-SLM LKS ............................................................................................... 75 H) BYK GNAH KAVRAMI ....................................................................................... 76 I) TASDK ve NKR BAKIMINDAN NSANLAR ............................................................. 77 a) Mmin ................................................................................................................. 77 b) Kfir .................................................................................................................... 77 c) Mnafk ............................................................................................................... 77 J) KFR ve RK ......................................................................................................... 78 K) MAN ile KFR ARASINDAK SINIR........................................................................ 79 L) TEKFR ..................................................................................................................... 79 II. MAN ESASLARI .............................................................................................................. 81 A) ALLAHA MAN ....................................................................................................... 82 a) Allah nanc.......................................................................................................... 82 b) Allahn Varl ve Birlii ....................................................................................... 83 c) Allahn Varlnn Delilleri .................................................................................... 84 d) Allahn sim ve Sfatlar........................................................................................ 85 1. Allah zel smi ............................................................................................ 85 2. sm-i Azam ................................................................................................... 85 3. Esm-i Hsn................................................................................................. 85 4. Allahn Sfatlar.............................................................................................. 87 aa) Zt Sfatlar ............................................................................................. 88 bb) Sbt Sfatlar ......................................................................................... 89 B) MELEKLERE MAN................................................................................................... 92 a) Melek Kavram ve Meleklere man ........................................................................ 92 b) Meleklerin Mahiyeti .............................................................................................. 92 c) Meleklerin zellikleri............................................................................................. 92 d) Meleklerin Grevleri ve eitleri ............................................................................ 94 e) nsanlarla Melekler Arasndaki stnlk Derecesi .................................................. 95 f) Cin ve eytan ........................................................................................................ 96 aa) Cin ............................................................................................................... 96 bb) eytan.......................................................................................................... 98

C) KTAPLARA MAN .................................................................................................... 99 a) lh Kitap Kavram ve Kitaplara man ................................................................... 99 b) lh Kitaplar ...................................................................................................... 101 aa) Suhuf ......................................................................................................... 101 bb) Tevrat ........................................................................................................ 101 cc) Zebur .......................................................................................................... 102 dd) ncil ........................................................................................................... 102 ee) Kuran ........................................................................................................ 102 1. Kurann Nzl .................................................................................... 103 2. Kurann Muhtevas ............................................................................... 103 3. Kurann Mcize Oluu .......................................................................... 105 4. Kuran Dier Kutsal Kitaplardan Ayran zellikler .................................. 105 D) PEYGAMBERLERE MAN ....................................................................................... 106 a) Peygamber Kavram ve Peygamberlere man ....................................................... 106 b) Peygambere Olan htiya ve Peygamber Gnderilmesindeki Hikmet ..................... 108 c) Peygamberlerin Sfatlar ...................................................................................... 109 d) Kuranda Ad Geen Peygamberler ..................................................................... 110 e) Peygamberlik Dereceleri ...................................................................................... 110 f) Peygamberlik ve Vahiy ........................................................................................ 112 g) Peygamberliin spat ......................................................................................... 113 aa) Mcize ....................................................................................................... 113 bb) Dier Olaan st Haller ............................................................................ 115 h) Hz. Muhammedin Peygamberliinin spat (Mcizeleri) ...................................... 115 aa) Mnev (akl) Mcize Olan Kuran Mcizesi................................................. 115 bb) Hiss Mcizeler ........................................................................................... 116 cc) Haber eklindeki Mcizeler .......................................................................... 117 E) HRETE MAN ....................................................................................................... 117 a) hiret Gn ve hirete man .............................................................................. 117 b) hiretin Varlnn spat ..................................................................................... 119 c) hiret Hayatnn Devreleri................................................................................... 120 aa) Kabir Hayat (Berzah) ................................................................................. 121 bb) Kyamet ve Kyamet Almetleri ................................................................... 121 1. Kyametin Kopaca Zaman .................................................................... 122 2. Kyamet Almetleri (Erts-Sat) ......................................................... 123 3. Sr ve Sra fr ................................................................................. 124 cc) Bas (Yeniden Dirilme) ve hiret Halleri ....................................................... 125 1. Bas ....................................................................................................... 125 2. Hair ve Maher ..................................................................................... 126 3. Amel Defterlerinin Datlmas ................................................................. 127 4. Hesap ve Sual ........................................................................................ 127 5. Mzan .................................................................................................... 128 6. Srat ....................................................................................................... 128 7. Havuz .................................................................................................... 128 8. efaat..................................................................................................... 129

9. Arf ...................................................................................................... 129 10. Cehennem ............................................................................................ 130 11. Cennet ................................................................................................. 131 F) KAZ ve KADERE MAN.......................................................................................... 132 a) Kaz ve Kaderin Anlamlar ................................................................................. 132 b) Kaz ve Kadere man .......................................................................................... 133 c) Kader ve Kaz ile lgili yet ve Hadisler ............................................................... 134 d) nsann radeli Fiilleri ve Fiillerinin Yaratlmas ..................................................... 135 aa) Allahn ve nsann radesi .......................................................................... 135 bb) nsan radesi ve Fiildeki Rol ...................................................................... 136 cc) nsann Fiillerinin Yaratlmas ...................................................................... 136 e) Tevekkl ............................................................................................................ 137 f) Hayr ve er ........................................................................................................ 138 g) Rzk .................................................................................................................. 139 h) Ecel ................................................................................................................... 140

Drdnc Blm F k h
I. KAVRAM ........................................................................................................................ 141 II. KAYNAK ve METOT ....................................................................................................... 143 A) GENEL OLARAK ...................................................................................................... 143 B) DELLLER ................................................................................................................ 144 a) Kitap .................................................................................................................. 145 b) Snnet ............................................................................................................... 145 c) cm ................................................................................................................... 146 d) Kyas ................................................................................................................. 148 e) stihsan .............................................................................................................. 149 f) stislh (Meslih-i Mrsele) ................................................................................. 151 g) rf ve det ........................................................................................................ 151 h) stishb .............................................................................................................. 152 ) Sahbe Sz........................................................................................................ 153 j) slm ncesi eriatlar .......................................................................................... 153 k) Sedd-i Zeri ....................................................................................................... 154 C) REY ve CTHAD ..................................................................................................... 155 III. MKELLEFYET ve HKM .......................................................................................... 157 A) EHLYET ................................................................................................................. 157 B) HKM ................................................................................................................... 160 a) Vaz Hkm ...................................................................................................... 161 b) Teklif Hkmler (Mkellefin Fiilleri) ................................................................... 163 aa) Be Temel Teklif Hkm ............................................................................ 164 1. VCP .................................................................................................... 164 a) Farz ................................................................................................. 165 b) Vcip ............................................................................................... 166

2. MENDUP................................................................................................ 167 a) Snnet ............................................................................................. 167 b) Mstehap ......................................................................................... 169 3. MUBAH ................................................................................................. 169 a) Ciz ................................................................................................. 171 b) Hell ................................................................................................ 172 4. MEKRUH ............................................................................................... 172 a) Tahrmen Mekruh ............................................................................ 173 b) Tenzhen Mekruh ............................................................................. 174 5. HARAM ................................................................................................. 174 a) Haram Fiillerin Nevileri ..................................................................... 175 1. Haram li-aynih .......................................................................... 175 2. Haram li-gayrih ......................................................................... 175 b) Haramlk Hkm fade Eden Lafzlar ................................................ 176 c) Haram Hkmn Belirleme Yetkisi .................................................... 176 d) Haramdan Kanmann nemi .......................................................... 177 bb) Azmet ve Ruhsat ....................................................................................... 178 IV. LMHAL ....................................................................................................................... 180

Beinci Blm Temizlik

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 183 II. MADD ve HKM TEMZLK .......................................................................................... 185 A) SULARIN HKM ................................................................................................... 186 a) Mutlak Su Mukayyet Su ................................................................................... 187 b) Durgun Su Akar Su .......................................................................................... 188 B) MADD ve HKM KRLLK ..................................................................................... 190 a) Necset .............................................................................................................. 190 b) Hades ................................................................................................................ 192 C) TEMZLEME YOLLARI ............................................................................................. 192 a) Depo ve Kuyularn Temizlenmesi ........................................................................ 192 b) stibr ve stinc ................................................................................................. 193 III. ABDEST ........................................................................................................................ 195 A) MAHYET ve NEM............................................................................................... 195 B) ABDESTN GEREKLL .......................................................................................... 195 C) ABDESTN FARZLARI .............................................................................................. 197 D) ABDESTN SNNETLER ve DBI .......................................................................... 198 E) ABDEST BOZAN DURUMLAR ................................................................................. 199 F) ABDESTN EKL ..................................................................................................... 200 G) ZRLNN ABDEST ............................................................................................ 201 H) MESH...................................................................................................................... 202 a) Mest zerine Mesh ............................................................................................. 202 b) Sarg zerine Mesh............................................................................................. 203

IV. GUSL .......................................................................................................................... 204 A) GUSL GEREKTREN DURUMLAR .......................................................................... 204 a) Cnplk ........................................................................................................... 205 b) Hayz ve Nifas .................................................................................................... 205 B) GUSLN FARZLARI ................................................................................................. 206 C) GUSLN SNNETLER ve DBI ............................................................................. 207 V. TEYEMMM .................................................................................................................. 208 A) TEYEMMMN SEBEPLER .................................................................................... 209 B) TEYEMMMN YAPILII......................................................................................... 209 C) TEYEMMM BOZAN DURUMLAR ......................................................................... 210 VI. KADINLARA MAHSUS HALLER .................................................................................... 210 A) HAYIZ ..................................................................................................................... 211 a) Sresi ................................................................................................................. 212 b) Din Hkmler .................................................................................................... 212 B) NFAS ...................................................................................................................... 214 C) STHZE ................................................................................................................. 215

Altnc Blm Namaz

I. GENEL OLARAK BADETLERN AMACI ........................................................................... 217 II. NAMAZIN MAHYET ve NEM ..................................................................................... 219 III. NAMAZ ETLER........................................................................................................ 223 A) FARZ NAMAZLAR .................................................................................................. 223 B) VCP NAMAZLAR .................................................................................................. 224 C) NFLE NAMAZLAR ................................................................................................ 224 IV. NAMAZIN FARZLARI ve VCPLER ............................................................................. 226 A) NAMAZIN FARZLARI .............................................................................................. 227 a) NAMAZIN ARTLARI ......................................................................................... 227 1. Hadesten Tahret ......................................................................................... 227 2. Necsetten Tahret ....................................................................................... 229 3. Setr-i Avret .................................................................................................. 229 4. stikbl-i Kble .............................................................................................. 231 5. Vakit ............................................................................................................ 233 aa) Be Vakit Namazn Vakitleri .................................................................. 234 bb) Mstehap Vakitler ................................................................................ 236 cc) Mekruh Vakitler .................................................................................... 237 dd) Kutuplarda Namaz ................................................................................ 238 6. Niyet ............................................................................................................ 238 b) NAMAZIN RKNLER ...................................................................................... 240 1. ftitah Tekbiri ................................................................................................ 240 2. Kyam .......................................................................................................... 241 3. Kraat ........................................................................................................... 241

aa) Kuran Meliyle Kraat .......................................................................... 242 bb) Gizli ve Ak Okumann ls ............................................................. 243 cc) Zelletl-kar ......................................................................................... 245 4. Rk ............................................................................................................ 246 5. Secde ........................................................................................................... 247 6. Kade-i Ahre ................................................................................................ 247 B) NAMAZIN VCPLER ............................................................................................. 249 V. NAMAZIN SNNET ve DBI ........................................................................................ 251 A) SNNETLER ........................................................................................................... 252 B) NAMAZIN DBI .................................................................................................... 255 VI. NAMAZA AYKIRI DAVRANILAR ................................................................................. 256 A) NAMAZIN MEKRUHLARI ........................................................................................ 256 B) NAMAZI BOZAN EYLER ........................................................................................ 259 VII. NAMAZIN KILINII ....................................................................................................... 262 VIII. EZAN ve KAMET......................................................................................................... 266 IX. CEMAATLE NAMAZ ..................................................................................................... 270 A) CEMAATLE NAMAZ ................................................................................................ 270 a) Cemaatle Namaz Klmann Fazileti ...................................................................... 270 b) Cemaatle Namazn Hkm.................................................................................. 271 c) Kadnlarn Mescidlere Gitmeleri ve Saf Dzeni ...................................................... 272 d) Cemaate Gitmemek in Mazeret Saylan Haller ................................................... 275 e) Bir Mescidde Cemaatin Tekrarlanmas.................................................................. 276 f) Cemaatle Namaz Klmann db ......................................................................... 277 B) MAMLIK ................................................................................................................. 277 a) mamln artlar ............................................................................................... 278 b) mama Uymann Geerlilik artlar ...................................................................... 279 c) Cemaatle Namaza likin Baz Meseleler ............................................................... 281 C) MAMA UYANIN HALLER ....................................................................................... 282 a) Mdrik ............................................................................................................... 282 b) Lhik ................................................................................................................. 284 c) Mesbk .............................................................................................................. 285 X. CUMA NAMAZI ............................................................................................................. 287 A) DNDEK YER ve HKM ....................................................................................... 288 B) CUMA NAMAZININ ARTLARI ................................................................................ 289 a) Cuma Namaznn Vcb artlar .......................................................................... 290 1. Erkek Olmak .............................................................................................. 290 2. Mazeretsiz Olmak ....................................................................................... 292 3. Hrriyet ..................................................................................................... 293 4. kamet ....................................................................................................... 294 b) Cuma Namaznn Shhat artlar .......................................................................... 294 1. Vakit ............................................................................................................ 294 2. Cemaat ......................................................................................................... 294 3. ehir ............................................................................................................ 295 4. Cami ............................................................................................................ 296

5. zin .................................................................................................. 298 6. Hutbe ............................................................................................... 299 aa) Hutbenin Rkn ....................................................................... 299 bb) Hutbenin artlar ...................................................................... 300 cc) Hutbenin Snnetleri .................................................................. 301 dd) Hutbenin Mekruhlar ................................................................ 302 C) CUMA NAMAZININ KILINII .................................................................................... 302 1. Zuhr-i Ahr Namaz............................................................................................. 302 2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler ............................................ 303 XI. VTR NAMAZI .............................................................................................................. 304 XII. BAYRAM NAMAZI ....................................................................................................... 306 XIII. NFLE NAMAZLAR ................................................................................................... 308 A) REVTB SNNETLER ............................................................................................ 308 a) Vakit Namazlaryla Birlikte Dzenli Olarak Klnan Snnetler................................ 308 aa) Mekked Snnetler ..................................................................................... 309 bb) Gayr-i Mekked Snnetler .......................................................................... 309 b) Teravih Namaz .................................................................................................. 311 B) DER NFLE NAMAZLAR ..................................................................................... 315 a) Teheccd Namaz ............................................................................................... 315 b) Kuluk Namaz ................................................................................................... 315 c) Evvbn Namaz ................................................................................................. 315 d) Tahiyyetl-mescid ............................................................................................. 316 e) Abdest ve Guslden Sonra Namaz ....................................................................... 316 f) Yolculua k ve Yolculuktan Dn Namaz ..................................................... 317 g) Hcet Namaz ..................................................................................................... 317 h) stihre Namaz .................................................................................................. 318 i) Tvbe Namaz ..................................................................................................... 319 j) Tesbih Namaz .................................................................................................... 319 k) Yamur Duas .................................................................................................... 320 l) Ksf ve Husf Namazlar ................................................................................... 321 m) Mbarek Gecelerde Namaz Klmak ..................................................................... 322 XIV. NAMAZLA LGL BAZI MESELELER........................................................................... 322 A) HASTA NAMAZI...................................................................................................... 322 B) YOLCU NAMAZI ...................................................................................................... 323 a) Seferliin Mahiyeti ............................................................................................. 323 b) Seferliin Hkmleri .......................................................................................... 326 C) K NAMAZI BR VAKTTE KILMAK (CEM) .............................................................. 329 D) KORKU NAMAZI ..................................................................................................... 333 XV. NAMAZLARIN KAZSI ................................................................................................ 334 A) Sebepler ................................................................................................................... 335 B) fa ekli ................................................................................................................... 337 XVI. SECDELERLE LGL MESELELER ............................................................................... 339 A) SEHV SECDES ....................................................................................................... 339 a) Sehiv Secdesinin Yapl Biimi ............................................................................ 340 b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar ................................................................... 341

aa) Terkedilmi Bir Farzn Namaz inde Kaz Yoluyla Telfi Edilebilecei Durumlar ..................................................................... 343 bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar .................................................. 344 cc) mamlara zel Durumlar.............................................................................. 351 B) TLVET SECDES .................................................................................................... 352 C) KR SECDES ...................................................................................................... 354 XVII. CENAZE NAMAZI ...................................................................................................... 354 A) Cenazenin Ykanmas .............................................................................................. 356 B) Cenazenin Kefenlenmesi ......................................................................................... 359 C) Cenaze Namaz ....................................................................................................... 360 D) Cenaze Namaznn Kln ....................................................................................... 362 E) Cenazeye likin Baz Meseleler ............................................................................... 364 F) Tanmas ............................................................................................................... 365 G) Defin ...................................................................................................................... 366 H) Kuran Okuma ve Telkin ......................................................................................... 367 ) J) Tziye .................................................................................................................... 369 Iskat ve Devir ......................................................................................................... 370 a) Iskat .................................................................................................................. 370 b) Devir .................................................................................................................. 374 K) ehidlere Ait Hkmler ........................................................................................... 377

Yedinci Blm Oru

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 379 II. ORUCUN MAHYET ve NEM ....................................................................................... 381 III. ORUCUN ETLER ...................................................................................................... 384 A) FARZ ORU ............................................................................................................ 384 B) VCP ORU ............................................................................................................ 385 C) NFLE ORU .......................................................................................................... 385 D) ORU TUTMANIN YASAK OLDUU GNLER .......................................................... 388 IV. ORUCUN RKN ve ARTLARI .................................................................................... 390 A) HLLN GRLMES .............................................................................................. 391 a) Hillin Grlme Vakti ......................................................................................... 392 b) Ryet-i Hill Meselesi ........................................................................................ 392 B) YKMLLK ARTLARI ....................................................................................... 394 a) Ykmllk artlar ............................................................................................ 395 b) Oru Tutmamay Mubah Klan Mazeretler ........................................................... 395 C) GEERLLK ARTLARI ............................................................................................ 398 a) Niyet .................................................................................................................. 399 b) Orucu Bozan eylerden Kanmak ....................................................................... 402 D) ORULU N MSTEHAP OLAN EYLER ................................................................ 402 E) TKF ..................................................................................................................... 404

V. ORUCUN YASAKLARI .................................................................................................... 405 A) ORUCUN MEKRUHLARI .......................................................................................... 405 B) ORUCU BOZAN EYLER .......................................................................................... 406 a) Kaz ve Kefreti Gerektiren Durumlar.................................................................. 406 b) Sadece Kazy Gerektiren Durumlar..................................................................... 407 c) l Kullanmann ve ne Yaptrmann Hkm ..................................................... 409 VI. ORUCUN KAZSI .......................................................................................................... 411 A) RAMAZAN ORUCUNUN KAZSI ............................................................................. 411 B) KEFRET ORUCU .................................................................................................... 411 C) FDYE ...................................................................................................................... 413 D) ISKAT- SAVM ......................................................................................................... 415

Sekizinci Blm Zekt

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 419 II. MAHYET ve NEM ..................................................................................................... 422 III. ZEKTIN ARTLARI ...................................................................................................... 426 A) YKMLLK ARTLARI....................................................................................... 426 a) Mkellef ile lgili artlar ...................................................................................... 426 b) Mal ile lgili artlar.............................................................................................. 427 B) GEERLLK ARTLARI ........................................................................................... 436 a) Niyet .................................................................................................................. 436 b) Temlik................................................................................................................ 437 IV. ZEKTA TB MALLAR ................................................................................................ 439 A) ALTIN ve GM .................................................................................................... 440 a) Mbdele Arac Olmas Bakmndan Nakit veya Kle Altn ve Gm ....................................................................................... 440 b) Altn ve Gmten Yaplan Ziynet Eyas ............................................................ 441 c) Maden ve Kt Paralarn Zekt ......................................................................... 442 B) TCARET MALLARI .................................................................................................. 443 C) TOPRAK RNLER................................................................................................. 444 D) BAL ve DER HAYVAN RNLER ........................................................................ 447 E) MADENLER ve DENZ MAHSULLER ....................................................................... 448 a) Rikz ................................................................................................................. 448 b) Madenler ............................................................................................................ 450 c) Deniz rnleri .................................................................................................... 452 F) HAYVANLAR ........................................................................................................... 452 a) Develerin Zekt ................................................................................................. 453 b) Koyunlarn Zekt ............................................................................................... 454 c) Srlarn Zekt .................................................................................................. 454 d) Atlarn Zekt ..................................................................................................... 455

G) SINA SERVET, YATIRIM ve RETM ve ARALARI ................................................. 457 H) BNA ve NAKL VASITALARI GB GELR GETREN MALLAR ................................... 460 I) MAA, CRET ve SERBEST MESLEK KAZANLARI .................................................. 462 J) HSSE SENED ........................................................................................................... 463 V. ZEKTIN DENMES ...................................................................................................... 469 A) ZEKTIN DENME ZAMANI ................................................................................... 469 B) ZEKTIN DENME EKL ........................................................................................ 472 VI. ZEKTIN DAITIMI ....................................................................................................... 476 A) ZEKTIN SARF YERLER ......................................................................................... 476 1. FAKRLER ve MSKNLER .................................................................................. 477 2. MLLER ........................................................................................................... 481 3. MELLEFE-i KULB .......................................................................................... 482 4. RKAB ................................................................................................................ 483 5. BORLULAR ...................................................................................................... 484 6. F SEBLLLAH ................................................................................................... 486 7. BNs-SEBL ..................................................................................................... 487 B) ZEKTIN DAITIM USUL ...................................................................................... 489 C) ZEKT VERLMEYECEK KMSELER ......................................................................... 490 D) ZEKT VERMEDE YANILMA ................................................................................... 492 VII. ZEKT-VERG LKS ................................................................................................. 493 a) Zektn Vergiye Benzemeyen Taraflar....................................................................... 494 b) Zektn Vergiye Benzeyen Taraflar ........................................................................... 495 VIII. ZEKT VERMENN DBI .......................................................................................... 498 IX. FITIR SADAKASI ........................................................................................................... 501 A) FITIR SADAKASININ NEM .................................................................................... 502 B) FITIR SADAKASIYLA MKELLEFYET ..................................................................... 502 C) DEME VAKT ......................................................................................................... 505 D) FITIR SADAKASININ DENMES .............................................................................. 506 a) Miktar ............................................................................................................... 506 b) deme ekli ....................................................................................................... 508 c) Fitre Verilebilecek Kimseler .................................................................................. 509

Dokuzuncu Blm Hac ve Umre

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 511 II. HACCIN TANIMI ve MAHYET ....................................................................................... 514 III. HACCIN ARTLARI ........................................................................................................ 516 A) YKMLLK ARTLARI....................................................................................... 516 B) EDA ARTLARI ....................................................................................................... 516

C) GEERLLK ARTLARI ............................................................................................ 518 a) HRAM .............................................................................................................. 518 aa) hramn Rknleri ...................................................................................... 519 bb) hramn Vcipleri ........................................................................................ 522 cc) hramn Snnetleri....................................................................................... 523 dd) hram Yasaklar .......................................................................................... 523 ee) hramlya Yasak Olmayan eyler ................................................................. 525 b) ZEL VAKT ...................................................................................................... 525 c) ZEL MEKN .................................................................................................... 526 IV. HACCIN RKNLER..................................................................................................... 526 A) ARAFAT VAKFES ................................................................................................... 526 a) Vakfenin Geerli Olmasnn artlar...................................................................... 527 b) Arafat Vakfesinin Snnetleri ............................................................................... 527 B) ZYARET TAVAFI ..................................................................................................... 528 a) Tavafn Sahih Olmasnn artlar ....................................................................... 529 1. Tavafn Vaktinde Yaplmas ........................................................................... 529 2. Niyet ............................................................................................................ 529 3. Tavafn Haremin iinde, Kbenin Etrafnda Yaplmas ................................... 530 4. avtlarn ounu Yapm Olmak ................................................................... 530 b) Tavafn Vcipleri................................................................................................. 530 c) Tavafn Snnetleri .............................................................................................. 531 d) Tavafn Yapl................................................................................................... 532 e) Tavaf eitleri ..................................................................................................... 532 V. HACCIN VCPLER ........................................................................................................ 533 A) SAY ........................................................................................................................ 533 a) Sayin Geerli Olmasnn artlar.......................................................................... 534 b) Sayin Vcipleri .................................................................................................. 534 c) Sayin Snnetleri ................................................................................................ 535 d) Sayin Yapl .................................................................................................... 535 B) MZDELFE VAKFES .............................................................................................. 536 a) Geerli Olmasnn artlar .................................................................................... 536 b) Mzdelife Vakfesinin Zaman .............................................................................. 536 c) Akam ve Yats Namazlarnn Cem-i Tehir ile Klnmas ...................................... 537 C) EYTAN TALAMA .................................................................................................. 537 a) eytan Talamann Geerli Olmasnn artlar ...................................................... 537 b) eytan Talama Zaman...................................................................................... 538 c) Atlacak Ta Says .............................................................................................. 539 d) eytan Talamann Snnetleri ............................................................................. 540 e) eytan Talamann Mekruhlar ............................................................................ 540 f) eytan Talamann Yapl .................................................................................. 540 g) eytan Talamada Veklet .................................................................................. 541 h) Vaktinde Atlamayan Talarn Kazs .................................................................. 541 ) Artan Talar ........................................................................................................ 541

D) SALARI TIRA ETMEK veya KISALTMAK .............................................................. 541 a) Zaman ve Yeri ................................................................................................... 542 b) Tra Edilecek veya Ksaltlacak San Miktar ...................................................... 542 c) Tra ile Dier Mensik Arasnda Tertip ................................................................ 543 d) Tra Olma ve Salar Ksaltmann Hkm ........................................................... 543 E) VED TAVAFI.......................................................................................................... 544 a) Vcip Olmasnn artlar ...................................................................................... 544 b) Vakti ve Shhat art ........................................................................................... 544 VI. HACCIN SNNETLER ve DBI ................................................................................... 545 A) HACCIN SNNETLER.............................................................................................. 545 a) Kudm Tavaf .................................................................................................... 545 b) Hac Hutbeleri ..................................................................................................... 545 c) Arefe Gecesini Minada Geirmek ........................................................................ 546 d) Bayram Gecesini Mzdelifede Geirmek .............................................................. 546 e) Bayram Gnlerinde Minada Kalmak ................................................................... 546 f) Muhassabda Bir Sre Dinlenmek ........................................................................ 546 B) HACCIN DBI ........................................................................................................ 546 VII. UMRE .......................................................................................................................... 547 A) Tanm...................................................................................................................... 547 B) Umrenin Farz ve Vcipleri ........................................................................................ 547 C) Umrenin Zaman ...................................................................................................... 547 D) Umrenin Yapl ...................................................................................................... 548 VIII. HACCIN ETLER ...................................................................................................... 548 A) HKM BAKIMINDAN HAC ETLER ................................................................... 548 B) YAPILI EKL BAKIMINDAN HAC ETLER .......................................................... 548 a) frad Hacc.......................................................................................................... 549 b) Temettu Hacc ................................................................................................... 549 c) Krn Hacc ........................................................................................................ 549 d) Temettu ve Krn Haccnn artlar ..................................................................... 549 IX. HAC ve UMRENN YAPILII .......................................................................................... 550 X. HAC ve UMRE ile LGL KURBANLAR ........................................................................... 555 A) HEDYN MAHYET.................................................................................................. 555 B) HEDY KURBANIYLA YKML OLANLAR ve HEDYN ETLER .......................... 556 a) Tatavvu Hedy .................................................................................................... 556 b) Vcip Hedy ......................................................................................................... 556 C) HEDY KURBANININ KESLECE YER ve ZAMAN .................................................... 556 D) HEDY KURBANLARININ ETLER ............................................................................. 557 E) KURBAN YERNE ORU ........................................................................................... 557 XI. HAC ve UMRENN CNAYETLER .................................................................................. 558 A) CNAYETN ANLAMI................................................................................................ 558 B) CNAYETLERN CEZA ve KEFRETLER................................................................... 559 a) Hac ve Umrenin Bozulmasna Yol Aan ve Kaz Edilmesini Gerektiren Cinayetler ........................................................................................ 559 b) Deve veya Sr Kesmeyi (Bedene) Gerektiren Cinayetler ..................................... 559

c) Koyun veya Kei Kesmeyi (Dem) Gerektiren Cinayetler ........................................ 560 aa) Hac ve Umrenin Vcipleriyle lgili Olanlar .................................................... 560 bb) hram Yasaklaryla lgili Olanlar .................................................................. 560 d) Ftr Sadakas Kadar Bata Bulunmay Gerektiren Cinayetler .............................. 562 e) Bedel demeyi Gerektiren Cinayetler ................................................................... 562 aa) Karada Yaayan Av Hayvanlaryla lgili Olanlar ........................................... 562 bb) Harem Blgesinin Avlar ve Bitkileriyle lgili Olanlar .................................... 563 f) zr Sebebiyle hram Yasaklarna Uymamak ....................................................... 563 C) CNAYET CEZA ve KEFRETLERN DEME ZAMANI ve YER .................................. 563 XII. HSR ve FEVT ......................................................................................................... 564 A) HSR ..................................................................................................................... 564 a) hsr Sebebiyle hramdan kma ......................................................................... 565 b) hsr Sebebiyle Yaplamayan Mensikin Kazs ................................................... 565 B) FEVT ..................................................................................................................... 565 XIII. HACDA VEKLET ....................................................................................................... 566 A) badetlerde Veklet ................................................................................................... 566 B) Farz Olan Hac in Veklet artlar ............................................................................ 567 XIV. MEDNEDE MESCD-i NEBY ve PEYGAMBERMZN KABRN ZYARET ................. 569

Onuncu Blm
Hz. Peygamberin badet Hayat ................................................573

nsz
Ksaca "davran bilgisi" demek olan ilmihal, Rabbine, kendine ve iinde yaad toplum ve evreye kar sorumluluklar olan ve bunu yerine getirme gcne sahip bulunan insann, kendisinden beklenenleri yerine getirmesinde ona klavuzluk etmeyi hedefleyen derli toplu bilgilerden ibarettir. Bu bilgiler hem din metinlerin dorudan belirlemelerini hem de bu belirlemeler etrafnda oluan yorumlar, tecrbe birikimlerini ve uzun dnemlerden szlp gelen bir din yaay geleneini temsil eder. Ferd ve sosyal hayat dinin emir ve nerilerine uygun ekilde yaayabilmeyi mmkn klan bir bilgilenmeye olan ihtiya, slm toplumlarnda ilk dnemlerden itibaren deiik usullerde karlanm, fakat hem alma hayatnn ve meguliyetlerin artt hem de asrlardr oluan din bilgi ve yorum mirasnn iyice zenginleip oald ve deta bir kargaann yaand gnmzde bu ihtiya daha mbrem hale gelmitir. Elinizdeki bu ilmihalde akaid, ibadetler, haramlar ve helller, aile hayat, ticar ve sosyal hayat da dahil olmak zere gnlk hayat kuatan btn din ve fkh konu ve problemler, dinin asl kaynaklarna ve genel kabul grm bilimsel metotlara bal kalnarak, fakat gnmzdeki gelime ve deiim de gz ard edilmeksizin ele alnmtr. Bylece bu almada, ilmihal kltr erevesindeki problemleri gncelletirmek ve gnceli de problem edinmek, din-fkh hkmlerin anlatmnda klasik doktrindeki farkl grlerin ve ekl tartmalarn arasna skp kalmadan fakihlerin yaklam tarzlarn ve demek istediklerini aratrmak, hem geleneksel fkh kltrn vermek hem de bu balamda mkul ve uygulanabilir bir zm nerisi getirmek amalanmtr. Konularn anlatmnda dinin asl kaynaklarnda yer alan hkmler ile slm toplumunda bu hkmler etrafnda oluan fkh kltr ve geleneini, yorumlar ve farkl bak alarn birbirinden titizlikle ayrt etmek de bu almada izlenen temel bir metot olmutur. Eserin telifinde Hanef mezhebinin grleri esas alnm olmakla birlikte bu konuda salkl bir muhakeme yapabilmeye zemin hazrlamas iin ou zaman dier fkh mezheplerinin ve amz slm bilginlerinin grlerine de yer verilmi, gerektiinde bunlar arasnda gerekesi de aklanarak tercihlerde bulunulmutur. Bununla birlikte bir konuda fkh kltrnde farkl grlerin bulunmasnn birey asndan ne anlama geldii ve bunlardan nasl ve hangi llerde yararlanlabilecei hususu hem balangta bir metodoloji sorunu olarak ilenmi hem de yer yer zel olarak belirtilmitir.

zellikle ibadet konular incelenirken, ilk nce, ibadetin anlam ve gayesini genel olarak bildirmek zere sz konusu ibadetin ilke ve amalarndan bahsedilmi, daha sonra verilecek birtakm ekl bilgilerin hangi anlam erevesi ierisinde yer ald gsterilmeye allmtr. Ayrca, ibadetlerin yaplna ilikin mevcut bilgi ve hkmlerin anlamna da yer yer iaret edilmitir. badet konularnda verilen ilke ve amalar ile izilen anlam erevesi, dier birok ilmihalde yer alan ve mkellefi dnme, kavrama ve bilinli ifada bulunma konumundan uzaklatran gereksiz ayrnt ve bilgi ynn tekrar etmemize gerek brakmamtr. Yazm konusunda izlenen bu metot, netice itibariyle bireyin, ibadetlerin ifasna ilikin soru ve sorunlar konusunda Allah karsnda sorumluluk stlenmesini ve bu sorumluluk erevesinde inisiyatif kullanmasn mmkn ve gerekli klmaktadr. Eserin telifinde fkh kltrndeki arlkl grlerin yan sra, byk bir ilm mesai ile hazrlanan Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi'nden, yine aratrma rn bilimsel bir eser olan slm'da nan badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi'nden, merhum mer Nasuhi Bilmen'in Byk slm lmihalinden ve kaynak belirtilmemekle birlikte genel fkh literatrnden zami lde yararlanlmtr. Birinci ciltte, din ve slm dini, slm dininin tarih sreteki anlalma tarz ve ekollemeler, fkh ilminin geliim seyri, ilmihal kltrnn iyi kavranabilmesi iin anahtar konumundaki temel fkh ve fkh usul kavramlar zerinde durulduktan sonra slm'n be esas ilenmitir. I. cilt mslmann yaratan karsndaki konum ve sorumluluunun ilenmesine tahsis edilmitir. II. ciltte ise, sosyal ierikli baz ibadetler, helller ve haramlar, aile hayat, sosyal ve siyasal hayat, hukuk ve ticar hayat, ferd ve toplumsal ahlk da dahil mslmann toplum iindeki konumu ve ilikileri ele alnmtr. Konularn ats, telif heyetinde yer alan sahasnn uzman ilim adamlarnca oluturulmutur. Heyetimiz, bu tr almalarn kolektif bir alma sonucu daha verimli hale geleceinin idraki iinde ortak mesai ile her bir konuyu aralarnda tartarak baz tercih ve zm nerileri gelitirmi ve eserin niha ilm sorumluluunu yazarlarla birlikte stlenmitir. Bu itibarla eserin hazrlanmasnda bilimsel katklarda bulunan ilim adamlarna, bu projenin gereklemesini aktif olarak destekleyen SAM ve DVANTA yetkililerine ve personeline teekkr ederiz. 12.09.l998 Balarba-stanbul Prof. Dr. Hayreddin Karaman Prof. Dr. Ali Bardakolu Prof. Dr. H. Yunus Apaydn

Birinci Blm

Din ve Mahiyeti

Din insann Tanr, dier insan ve varlklarla mnasebetlerini dzenleyen ve hayatna yn veren, onlarla ilgili davranlarna esas olacak kurallar btnne verilen addr. nsanla beraber var olan, tarihin btn devirlerinde ve btn topluluklarnda karlalan din olgusu, eitli ekillerde kendini gstermektedir. Btn bu eitlilii kuatacak bir tanm zor olmakla birlikte bu messeseye verilen isimlerden yola karak dinin mahiyeti hakknda bilgi sahibi olunabilir.

I. DN KELMES
Arapa kkenli bir kelime olan din szlkte rf ve det, ceza ve karlk, mkfat, itaat, hesap, boyun eme, hkimiyet ve galibiyet, saltanat ve mlkiyet, hkm ve ferman, makbul ibadet, millet, eriat gibi eitli anlamlara gelir. Bugn Bat dillerinde din karl kullanlan religion kelimesinin asl Latincedir ve "bir eyi vazife edinmek, tekrar tekrar okumak, yapmak", ayrca "insanlar Tanr'ya balayan ba" anlamlarn iermektedir. Kelimenin bu iki anlam dikkate alndnda religion kelimesi, hem insanlar Tanr'ya

balayan ba (iman), hem de belli baz davranlar dikkatle yapmak (ibadet) gibi din kavramnn iki temel niteliini ifade etmektedir. Hinduizm'in kutsal dili Sanskritede dharma, Budizmin kutsal metinlerinin yazld Pali dilinde ise dhamma din karldr ve "gerek, doktrin, doruluk, kanun, dstur" gibi mnalara gelmektedir. Her din kltrn din kavramn ifade etmek zere setii kelimelere ait anlamlarn ortak noktasnn "yol, inan, det, kulluk" olduu sylenebilir. Btn bu kelimeler, kkleri insann i hayatnda bulunan ve semereleri eitli davranlarla tezahr eden kkl bir fenomeni ifade etmeyi amalamaktadr. Kur'n- Kermde din kelimesi doksan iki yerde gemekte, ayrca yette de deiik trevleri yer almaktadr. Kuranda bu kelimenin balca u anlamlarda kullanld grlr: "Ynetme, ynetilme, itaat, hkm, tapnma, tevhid, slm, eriat, hudud, det, ceza, hesap, millet". Kur'n- Kermde din teriminin, srelerin nzil olu srasna gre kazand deiik anlamlar u ekilde sralamak mmkndr: lk dnem Mekk yetlerde bu kelime "yevmd-dn" (din gn, hesap, ceza-mkfat gn) eklinde gemektedir ve insann, iman ve ameline gre hesaba ekilecei hiret gnn ifade etmektedir (el-Ftiha 1/4; ez-Zriyt 51/6). Mekke dneminin ikinci yarsnda ise artk, sorumluluk ve hesaptan tevhid ve teslimiyete geilmektedir. Bu dnemdeki yetlerde insann sadece Allaha ibadet etmesi, ona ortak komamas vurgulanarak dinin Allah tarafndan konulan ve insanlar ona ulatran yol olduu belirtilmektedir. Bu dnemde "dnen kyemen" (dosdoru din), "millete brhim" (brhimin dini) ibareleri ayn yette yan yana gemektedir (el-Enm 6/161). Medine dneminde millet-i brhim ve mslimn kelimeleri bir arada gemekte (el-Hac 22/78), tevhidden mmete, kendisini Allaha teslim edenler cemaatine geilmektedir. "Dn'l-hak" ifadesiyle muharref ve btl dinlere kar bu yeni dinin salam esaslar belirtilmi ve onun btn dinlere stn klnaca mjdelenmitir (et-Tevbe 9/29, 33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9). Yine Medine dneminde "Allah katnda din phesiz slmdr" (l-i mrn 3/19; el-Bakara 2/193); "Kim slmdan baka bir dine ynelirse, onun dini
kabul edilmeyecektir, o hirette de kaybedenlerdendir" (l-i mrn 3/85)

melindeki yetlerle slmn dier dinlere kar stnl vurgulanmtr. Mekke dneminde din kavram: "Tarihin akna ve tabiatn gidiine yn veren, zamana ve leme hkmeden, dini ortaya koyan, hesap gnn elin-

de tutan Allahn otoritesi" eklinde zetlenebilecek bir muhteva kazanrken Medine dneminde bu muhteva geniletilerek "Kiinin Allaha bal bir hayat srdrmesi, mslman topluluuna kar grevlerini yerine getirmesi; Allahn mutlak tasarruf ve hkimiyete sahip olmas" (el-Bakara 2/193; elEnfal 8/39) gibi unsurlar da dinin muhtevasna katlmtr. Kur'n- Kermde din kelimesi sadece mslmanlarn deil, bakalarnn inanlarn da ifade etmek zere kullanlm olmakla birlikte, zel anlamda din kelimesiyle slm kastedilmi (l-i mrn 3/99); slmla din deta e anlaml iki kelime telakki edilmi ve btn peygamberlerin getirdii dinin slm olduu ifade edilmitir (l-i mrn 3/85; en-Nis 4/125; el-Mide 5/3; e-r 42/13). te yandan Kuranda din kelimesi hem ulhiyyeti hem ubdiyyeti yani Tanr ve kul asndan iki farkl anlam ifade etmektedir. Buna gre din, hlik ve mbud olan Allaha nisbetle "hkim olma, itaat altna alma, hesaba ekme, ceza-mkfat verme"; mahlk ve bid olan kula nisbetle "boyun eme, aczini anlama, teslim olma, ibadet etme"dir. Netice itibariyle de din, bu iki taraf arasndaki mnasebeti dzenleyen kanun, nizam ve yolun genel addr.

II. DNN TANIMI

Tanm en zor kavramlarn banda din gelmektedir. Dini tanmlarken gerek gemite yaam gerekse gnmzde mevcut btn inan ekillerini kuatan ve hepsinde mterek esaslar ifade eden bir tanm yapmann zorluu ortadadr. Dinin btn dinleri iine alabilecek bir tanm ancak din kavramnn snrlar kesin bir ekilde belirlendikten sonra yaplabilir. Kapsaml bir tarif iin ncelikli olarak ahs tecrbe yoluyla elde edilmi olan dindarlk kavramn tahlil etmek ve elde edilen sonucu din gereklerle karlatrmak gerekir. Btn zorluklarna ramen yine de dinin eitli tanmlar yaplmtr ve bu tanmlar genelde tanm yapanlarn kendi sbjektif grlerini yanstmaktadr. ada Batl ilim adamlar tarafndan dinin birbirinden farkl tarifleri yaplmtr. Bu tarifler byk lde ferd tecrbe ile zihn, hiss, taabbd ve itima elemanlardan ibaret be unsurun birini ya da birkan ne kararak yaplmtr. Ferd tecrbe dnda kalan mevcut bu drt unsuru u ekilde aklamak mmkndr:

a) Zihn unsur. nsann kendisinden stn bir g ve kudretin mevcudiyetini zihnen kabul. Tanr kavram veya ok genel ifadesiyle kutsal kavram, btn dinlerin zndeki temel unsurdur. b) Hiss unsur. Zihnen varl kabul edilen bu stn g ve kudrete kar kalben duyulan ballk duygusu. c) Taabbd unsur. Zihnen varl kabul edilen, kalben kendisine balanlan yce kudrete kar baz davranlar yapma ykmll. Buna davran faktr de denilmektedir ki ok genel olarak ibadeti veya kulluk gereklerini ifade etmektedir. d) tima unsur. Ayn zihn, hiss, taabbd unsurlar paylaan insanlarn oluturduu sosyal grup. Dinlerde bulunan bu unsurlarn yannda, din bilimleri asndan dini oluturan hususlar olarak kabul edilen ve btn dinlerde bulunabilen unsurlarn balcalarn u ekilde sralayabiliriz: Tabiat st, insan st varlklara inan (Tanr, melekler, cinler, ruhan varlklar gibi); kutsalla kutsal olmayan ayrma; ibadet, yin ve trenler; yazl veya yazsz gelenek (kutsal kitap, ahlk kanunnme); tabiat st, insan st varlk veya kutsalla ilgili duygular (korku, gven, sr, gnahkrlk, tapnma, ballk duygular gibi); insan st ile irtibat (vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi vasta ve yollarla); lem ve insan, hayat ve lm tesi gr, hayat nizam; itima grup (cemaat) ve bu gruba mensubiyet. Baz dinlerde bunlarn hepsi, bazlarnda ise sadece bir ksm bulunur. slm bilginleri dinin tarifini, Kur'n- Kerm'de yer alan aklamalar ve slm inanlarn gz nnde bulundurarak yapmlardr. Buna gre hak dinin tarifi u ekildedir: Din akl sahibi insanlar kendi tercihleriyle bizzat hayrl olan eylere gtren ilh bir kanundur. slm bilginlerinin din tarifleri hak din iin dnlm dar kapsaml tariflerdir. Bu tariflerde ortak noktalardan biri dinin ilh kaynakl olduunun vurgulanmasdr. Buna gre gerek din beer kaynakl olamaz. Yine bu tariflerde dinin akl ve irade ile ilikisi gsterilmitir; bu da dinin bir akl ve tercih konusu olduu anlamn tar. Nihayet dinin insanlar z itibariyle hayr olana ynelten bir kanun eklinde tanmlanmas dinin ayn zamanda bir aksiyon alan olduunu gsterir. Buna gre din, insann kinattaki varlklar mahede ederek duyular st ilh gerekleri kavramasndan ibaret grlebilecei gibi kiinin kendi abasyla ulaamayp, sadece vahiy kanalyla elde edebildii gerekler btn olarak da tarif edilebilir.

III. DNN KAYNAI

slm inancna gre dini vahiy yoluyla bildiren Allahtr; btn gerek dinler Allahtan gelmi ve safiyetlerini koruduklar srece yrrlkte kalmtr. lk insan ayn zamanda ilk peygamberdir ve kendisine bildirilen din de tevhid dinidir. Allahn varl ve birlii ile nbvvet ve hiret inanc btn ilh dinlerde deimez ilkeler olarak yer alr. Bundan dolay Hz. demden Hz. Muhammede kadar btn peygamberlerin getirdii hak dinlerin ortak ad slmdr. Ancak tarihin ak iinde insanlar hak dinden uzaklam ve beer zaaf neticesinde yanl yollara, btl inan ve yaaylara ynelmiler, dinde meydana gelen bu bozulma ve farkllama sebebiyle Allah peygamberler gndererek insanlar ya eski dinlerini asl ekilde renip uygulamaya arm veya yeni bir din ve eriat gndermitir. Bu bakmdan slmn insan ve din telakkisi, insann ve dinin evrim iddialaryla badamaz. slma gre insan balangta en gzel bir kvamda yaratlmtr (et-Tn 95/4). Hz. demden itibaren btn insanlar, Allah tarafndan gnderilen tevhid dininin esaslarn kavrayp benimseyecek ve hayatlarn bu esaslara gre dzenleyecek seviyede zihn, ruh ve beden kapasiteye sahip klnmtr. Allahn balangtan itibaren insanlara bildirdii dinin tevhid dini olduu ve onlarn bu dini benimsemeye yatkn bir ftratta yaratld belirtilmitir (er-Rm 30/30). slm bilginleri Kur'an'n bu konudaki aklamalarna dayanarak insanda hak dini benimseme temaylnn ftr olduunu ifade ederler. Yine slm bilginlerinin ouna gre yette (er-Rm 30/30) geen ftratullah tabiri Allahn dini demektir ki o da slm ve tevhiddir. yet ve hadislerde hak dinlerin ilh kaynakl olduu srarla vurgulandndan slm limlerinin din tariflerinde de bu kayt daima yer alr. Bu sebepledir ki herhangi bir hak dinin, peygamberine veya ortaya kt kavme nisbet edilerek adlandrlmas slm literatrde pek kabul grmez. Bat'da XVI. yzyldan balayarak ilkel kabilelerin hayat ve dinlerine ilgi duyulmu; XVIII. yzyldan itibaren dinin kayna konusunda kutsal kitaplarn verdii bilgi dnda baz kaynaklarn tesbitine allm; arkeolojik, antropolojik almalarla elde edilen bulgular deerlendirilerek gemiteki milletlerin, hatta tarih ncesi toplumlarn dinleri ve inanlar zerine baz tezler ileri srlmtr. Mesel ilk dnemlerde insanlarn tabiat olaylarnn etkisi altnda kalp onlara kutsallk atfettii (natrizm), ruhlara, zellikle de ecdat ruhlarna tapnd (animizm), byye, bitki ve hayvanlarn kutsallna inand (totemizm) veya kutsal toplumun ve sosyal yaptrmn belirle-

dii, ilkel toplumlara ait bu inanlarn ileri dnem dinlerinin temelini oluturduu gibi teori ve varsaymlar ileri srlmtr. XIX. yzyln ortalarndan itibaren Bat'da etkili olan pozitivist ve materyalist propagandalar ile evrim teorisinin, kutsal kitaplarla atan iddia ve faraziyelere kaynaklk ettii sylenebilir. Dinin en basit, en yaln ve sade ekline ilkel kavimlerde rastlanabilecei fikrinden yola kan bu teoriler, zamanla bunu, aratrmalarnn dayand bilimsel yntem olarak da benimsediler. Sz konusu teoriler, tekml nazariyesini esas almakta ve dinin kaynann hurafe trnden inanlar, btl itikadlar ve ok tanrclk olduunu, evrim neticesinde insanln tek Tanr inancna ulatn savunmaktayd. Bu teorilerin yannda yine ayn bilimsel yollar takip eden ve fakat tmyle farkl neticelere varan bir baka teori daha vardr ki o da ilkel monoteizm teorisidir. Bu teze gre insanolunun en eski inanc tek Tanr inancdr. Taylor'un animizm nazariyesine kar ilk ciddi itirazda bulunan rencisi Andrew Lang, Gneydou Avustralya ilkel kabilelerinde animizme rastlanmadn fakat insanlarn ahlk dba uyup uymadklarn denetleyen ve gkte bulunan bir yce Tanr kavramna her yerde rastlandn ortaya koydu. Buna benzer bir ilkel tek tanrclk Wilhelm Schmidt tarafndan da savunuldu. O, btn ilkel kabilelerde bir yce varlk inancnn delilleri bulunduunu ispat etti. Btn din gelimelerin balangcnda grlen her eye kadir bir yce varlk inancnn tarih-kltrel deimeler sonucu daha sonralar politeizm, animizm gibi inanlara dnt, bununla beraber bu eski inancn izlerinin hl mevcut olduu tezi ilm evrelerce akland. Dinin kayna konusunda en son ilm neticeler vahyin bildirdiini desteklemekte ve dinin kaynann tevhid inanc olduunu ortaya koymaktadr.

IV. DNN NEM

Din tarihin btn devirlerinde ve btn toplumlarda daima mevcut olan evrensel ve kkl bir olgudur. nsana hitap eden ve insan iin sz konusu olan din, insanla beraber var olmu ve tarih boyunca varln srdrmtr. Din insanln vazgeilmez bir gerei olmas sebebiyle bundan byle de varln devam ettirecektir. Tarihin hangi devresine baklrsa baklsn dinsiz bir toplum grlmemektedir. nsanlk tarihinin her dneminde din, canlln korumu ve insan hayatnn ayrlmaz bir vasf olma karakterini sr-

drmtr. Bunun da temel sebebi, insann din bir varlk olmas, baka bir ifadeyle din duygunun, ftr (doutan gelen) bir zellik olarak insann kendi z varl hakkndaki uur ile birlikte ortaya kmas, bu uur ile birlikte gelimesidir. Din duygusu insann doutan beraberinde getirdii bir duygudur. nsan, her zaman ve her yerde yce, kudretli ve ulu bir varla snma, ona gvenme ve ondan yardm dileme ihtiyacn hissetmitir. Bu snma ve gvenme duygusu, din ile karlanmaktadr. Dinin ftr oluu Kuranda u ekilde belirtilmektedir: "Sen yzn bir
hanf olarak dine, Allahn ftratna evir ki O, insanlar bu ftrat zerine yaratmtr. Allahn yaratmas deitirilemez" (er-Rm 30/30).

nsan, yaps itibariyle dine muhtatr. nk insan ruh ve bedenden ibarettir. Beden ihtiyalar karlamak nasl hayatn bir gerei ise, mnev varln devam da ruh ihtiyalarnn karlanmasna baldr. Onun bu ihtiyalarn karlayan en kkl messese ise dindir. nsann, yce bir kudretin mevcudiyetini kabul edip ona ynelmesi, dua ve niyaz ile ona snmas, doutan getirdii snma, gvenme ve balanma duygularnn en gzel karldr. Bu gvenme, snma ve balanma duygular insanda ylesine kkldr ki tarih boyunca btn insanlar u veya bu ekilde bir kii, nesne veya varla kutsallk ve ycelik nisbet edip balanmlardr. Kendisine ynelinecek, snlacak en mkemmel varlk ise phesiz kinatn yaratcs olan Allahtr. eitli dinlerde farkl isimlerle anlan, eitli ekillerde tasvir edilen yce kudret veya kutsal varlklarn znde bu inan yatmaktadr. Her eyi var eden bir yce kudretin mevcudiyetini kabul edip ona balanma insan kuvvetlendirdii gibi, dua, niyaz ve Allaha snma insan yceltir. Din fertleri mukaddes duygu ve alkanlklarda birletiren, toplumlar ycelten ve gelitiren bir kurumdur. Din insanlara yn verip, onlar iyi ve faydal eyler yapmaya ynelten bir hayat nizamdr. Din ayn zamanda ahlk bir messese olarak insanlara yn veren, en mkemmel kanunlar ve en sk nizamlardan daha kuvvetli bir ekilde kiiyi iten kuatan, kucaklayan ve ynlendiren bir disiplindir. nsann psikolojik yap ve yaaynda karlat yalnzlk, aresizlik, korkular, znt ve sarsntlar, hastalklar, musibet ve felketler karsnda ona mit, teselli ve gven salayan en son snak din olmutur. Ayrca

din yaayn insan ruh bunalmlardan koruduu; kendisine ve evresine kar daha duyarl ve dengeli yapt bilinmektedir. Dindeki hiret inancnn hem dnya hayatndaki davranlarda etkili olduu hem de insandaki ebediyet duygusuna cevap verdii ortadadr. nsanln mnev ve zihn gelimesinde dinin nemli pay vardr.

V. DNLERN TASNF
Dinlerle ilgili ilm aratrmalara paralel olarak dinler deiik alardan eitli kstaslara gre tasnife tbi tutulmu ve ele alnan kstaslara gre farkl tasnif emalar ortaya kmtr. Batda din tasnifleri genelde Tanr kavram, sosyoloji-tarih ve corafyatarih alarndan olmak zere kavrama dayal olarak yaplmaktadr. Tanr kavram ele alnarak yaplan tasnif u ekildedir: 1. Tek tanrl dinler (ilh dinler). 2. Dalist (iki tanrl) dinler (Mecslik). 3. ok tanrl dinler (Eski Yunan, Roma ve Msr dinleri gibi). 4. Tanr konusunda ak ve net olmayanlar (Budizm, intoizm gibi). Sosyolojik-tarih adan yaplan din tasniflerinden birisi u ekildedir: 1. Kurucusu olan dinler (Yahudilik, Hristiyanlk, slm, Budizm gibi). 2. Geleneksel dinler (kimin tebli ettii belli olmayan dinler, ilkel dinler, Eski Yunan, Eski Msr dini gibi). Bir dier tasnif ise yledir: 1. lkel dinler. Bundan maksat, bazlarnn din gelimenin ilk basama olarak dndkleri animizm, natrizm, totemizm, fetiizm gibi aslnda sadece bir klt olarak dikkate alnabilecek nazariyeler deil, ilkel kabile dinleridir (Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi). 2. Mill dinler. Genellikle bir kurucusundan sz edilmeyen, sadece bir millete ait olan geleneksel yapdaki dinlerdir (Eski Yunan, Msr, Roma dinleri gibi). 3. Dnya dinleri. Hristiyanlk ve slm gibi. Coraf-tarih adan ise dinler; Ortadou veya Smi grubu (Yahudilik, Hristiyanlk ve slm), Hint grubu (Hinduizm, Budizm, Jainizm), in-Japon grubu (Konfyslk, Taoizm, intoizm), Afrika grubu eklinde bir ayrma tbi tutulabilir. Dinler tipolojik, morfolojik, fenomenolojik zellikleri gz nnde tutularak da tasnif edilebilir. Vahye dayanan-dayanmayan, misyonerlie

yer veren-vermeyen, hiret inanc olan-olmayan, kutsal kitab olanolmayan, gemiin-gnmzn dinleri, bir blgeye veya ktaya zg dinlerdeiik blge ve ktalara yaylan dinler gibi tasnif kitlelerine gre de din tasnifleri yaplabilir. slm bilginlerinin din tasnifi "hak din-btl din" eklindedir ve bu ayrm Kur'n- Kerme dayanmaktadr. Kur'n- Kermde slm iin "Allah katndaki din" (l-i mrn 3/19), "dosdoru din" (er-Rm 30/30), "hak din" (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9) tabirleri yer almaktadr. Yine Kur'n- Kerm'de slm dndaki inan sistemlerine de din denilmektedir (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9; el-Kfirn 109/6). Buna gre kaynann ilh olmas ve orijinal eklini korumas sebebiyle slm hak dindir. lh vahye dayanmakla birlikte asl eklini koruyamam dinlere de (Yahudilik, Hristiyanlk) deitirilmi, tahrif edilmi anlamnda muharref dinler denilmektedir. lh vahye dayanmayan dinler ise btl dinlerdir. slm kaynaklarda vahye dayanan dinler iin genellikle "milel", btl dinler iin "nihal" kelimeleri de kullanlr. Nihle (oulu nihal) kelimesi, din iinde oluan frka anlamnda da kullanlr. Bu temel snflandrma dnda baz slm bilginleri tarafndan daha ayrntl tasnifler de yaplmtr. Mesel, tannm slm bilginlerinden ehristn ilh dinler-btl dinler ayrmn yapmakta, asl mnada din ehli olarak mslmanlar; Ehl-i kitap denilen yahudileri ve hristiyanlar; kitab bulunmas pheli olan Mecsleri saymakta; kendi beer telakkilerine uyan kimseler olarak da filozoflar, Sbiler, Dehrler, yldzlara ve putlara tapanlarla Brahmanlar zikretmektedir. slm inancna ve Kur'n- Kerm'e gre ilk insan eitli teorilerde ne srld gibi ilkel, mantk dnce ve yorumdan yoksun bir vahi deil, Allahn emirlerine muhatap olan sorumluluunun bilincinde ve en gzel biimde yaratlm sekin bir varlktr. lk insan ayn zamanda dier btn varlklar arasnda Allahn halife olarak niteleyip setii bir peygamberdir. Yahudilik ve Hristiyanlk'ta olduu gibi slmda da din ilh bir kaynaa dayanmaktadr. Dolaysyla dinin ilk ekli, XIX ve XX. yzyllarda ne srlen teorilerde olduu gibi ok tanrclk, btl inanlar, hurafeler ve putperestlik deil, bir yce kudrete iman yani tevhid inancdr. Nitekim monoteist (tek tanr) teori de bunu dorulamaktadr.

slma gre ilk peygamberin tebli ettii din ile daha sonra gelen peygamberlerin ve son peygamber Hz. Muhammedin tebli ettii din, temel nitelikleriyle ayndr. Allaha iman, peygamberlik messesesi ve hiret inanc hepsinde vardr. Sadece yaanlan blge ve dneme gre deien baz kurallar dnda temel inan esaslarnda ve genel prensiplerde deime yoktur. nk dinin hitap ettii insan, temel nitelikleri bakmndan her dnemde ayn insandr. Btn peygamberler hak dini tebli etmi, onun yaanmasn tevik etmi, kendileri de rnek olmulardr. Hz. Msnn getirdii dine Yahudilik, Hz. snn getirdii dine de Hristiyanlk ad sonradan verilmitir. Ne Hz. Ms, ne de Hz. s bu adlar kullanmlardr. Onlar Allahn emirlerini tebli etmi, bir olan Allaha iman ve kullua arm, ilh kitap olan Tevrat ve ncile gre yaamaya davet etmilerdir. Kur'n- Kerm, peygamberlerin getirdikleri dinlerin ayn hak din olduunu kaynak ve temel esaslar asndan belirtmi, ama slm adn son peygamberin tebli ettii dine ad olarak vermitir. "Bugn size dininizi ikmal
ettim, zerinize nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm setim" (el-Mide 5/3) melindeki yet de bunu ifade eder.

VI. DER DNLER ve SLM

Mild VII. yzylda Hz. Muhammed, slm vahyini teblie baladnda yeryznde ateizm, putperestlik, politeizm (irk), yldzlara tapma da dahil birok din ve inan ekilleri mevcuttu. Bu dinlerden Mecslik, Brahmanlk, Budizm, Sbilik, Yahudilik ve Hristiyanlk en nemlileri olarak ve hatta bir dereceye kadar vahiy dinleri olmalar ynyle o gnn Mekkelileri tarafndan kolaylkla kabul edilebilir dinlerdi. Fakat yeni bir din gnderilmitir. nk btn bu dinler, zaman iinde orijinal ve aslna uygun ekillerini kaybetmi, zaman ve mekna bal olarak eitli deiikliklere uramlar, ayrca kendilerinden sonra gelecek ve artlar daha da iyiletirip mkemmelletirecek bir ahs ve onun mesajn mjdelemilerdir. Mecslik en eski dinlerden biriydi ve Zerdt'n getirdii dinin bozulmu ekline verilen add. Zerdt tek Allah yani Ahura Mazda inancn tebli etmi, O'nun setii kimselere ilh vahyin geleceine, meleklere ve lm sonras hayata iman emretmiti. Zend-Avesta'da (Yat, 13, XXVIII, 129) putlar kracak olan Soeyant adl birinin gelecei bildirilmektedir. Ancak Zerdt'n tebli ettii tevhid inanc daha sonra hem iyilik hem de ktlk

tanrs olmak zere iki tanr inancna (dalizm=seneviyye) dnm, Tanr'nn kudret ve kuvvetini temsil ettiine inanlan ate yceltilerek ate klt (Mecslik) olumutur. Brahmanizm ok tanrl bir dindir. Gerekte Brahmanlar tek Tanr'ya inanmakla birlikte O'nun yaratklar veya O'nun sfatlar eklinde de olsa Tanr'nn birtakm tezahrlerine tapma bunlarda da mevcuttur. Hintliler Tanr'nn kendisini tarihin her devresinde eitli ahsiyetlere brnerek insanlara gsterdiine inanrlar. Bu hull (avatara=enkarnasyon) inanc hem Tanr'nn bedenlemesi ve madd ekillerle tasvirine hem de binlerce ilhn mevcudiyeti kanaatine yol amtr. Dier taraftan bu dinde mevcut olan kast sistemi, dinin evrensel gerei olan eitlik ve kardelik unsurlaryla da elimektedir ve bu din, kapal bir din hviyetindedir. Dardan biri bu dine giremez ve ona mensup olanlar da ebed bir tensh hali iindedirler. Asl hviyetini kaybedip ok tanrcla, Tanr'nn bedenlemesi ve tensh inancna sapmas ve kast sistemini benimsemesine ramen Brahmanizm'de de "ileride gelecek, beklenen kimse" inanc vardr. Budizm Brahmanizm'deki puta tapma inancn reddedip ona kar kmaktan domu bir dindir ve ana din olan Brahmanizm'den birok esas tamaktadr. Bir bakma Brahmanizm'deki putlarn krlmas yolunda bir reform nitelii tar. Ancak putlara kar olan Buda'nn getirdii din kendisinden sonra Buda heykellerine tapma eklinde putperest bir karaktere brnmtr. Buda, hayatn tabii olaylarn bir strap olarak gryor ve bundan kurtuluu btn arzu ve ihtiraslardan uzaklamaya balyordu. Bu da onlar ar riyzet, nefse ez ve hatta dnya hayatnn tamamen terkedilmesi gibi arlklara sevkediyordu. Yapsndaki kkl deiiklik ve bozulmalara ramen Budizm'de de ileride gelecek bir kurtarc (Maitreya veya Metteya) mjde ve beklentisi vardr. Sbilik de slm'n geldii asrda mevcut bir inan idi. Sbiler hicr ilk yzylda mslmanlarn hkimiyeti altna girmi ve onlara zimmlik stats tannmtr. Sbiler'in olduka eskiye dayanan bir tarihleri olmakla birlikte nasl doduu, kimin tarafndan yayld ak ve net olarak bilinmemektedir. Sbilikte bir yce varlk inanc mevcut olmakla birlikte k lemi ile karanlk lem arasndaki mcadeleye dayanan bir dalizm inanc hkimdir. Peygamberlik inancnn mevcudiyeti tartmal olmakla birlikte Hz. Yahy'ya byk nem verilmekte ve kendi peygamberleri olarak aklanmaktadr. Dier taraftan Sbiler Hz. brhim, Hz. Ms, Hz. s ve Hz. Muhammed'i ktlk peygamberi, yalanc olarak nitelemektedirler. zetle

denilebilir ki Sbilik orijinal eklini yitirmi, zamanla eitli inanlar karm ve mntesipleri azalm bir din hviyetindedir. Bugn ilh kaynaa dayanan dinler diye kabul edilen Yahudilik, Hristiyanlk ve slmiyet'in temel zelliklerini ve slm dininin dier ikisinden farkl olduu ynleri de u ekilde tesbit mmkndr: 1. Allah inanc. Yahudilik Tanr'nn birlii zerinde srarla durmasna ramen, en azndan tarihlerinin baz dnemlerinde ona beer nitelikler nisbet etmiler ve det Tanr'y beer organ ve duygular tayan bir insan gibi tasvir etmiler, insanlatrmlardr. Hristiyanlar ise Tanr'nn birliini farkl ekilde ele alp teslsi savunmular, ar ballk duygusuyla, Hz. s'y tanrlatrmlardr. Halbuki slm, Allah inanc hususunda gerek yahudilerin gerekse hristiyanlarn sonradan dtkleri yanllk ve arlklar dzeltmi, Tanr'nn beerlemesini veya beerin tanrlamasn reddetmi, bu noktada Hz. Ms ve Hz. s'nn hakiki mesajn hatrlatarak Allah'n bir ve benzersiz olduunu vurgulamtr. 2. Melek inanc. Meleklerin Allah'n oullar ve kzlar olduu iddiasn ve beer ekillerdeki tasvirlerini reddederek hem yahudi ve hristiyanlarn dtkleri yanl gstermi hem de Allah'n yceliini vurgulamtr. 3. Kutsal kitaplar. Ne yahudiler ne de hristiyanlar, Allah tarafndan Hz. Ms ve Hz. s'ya verilmi kutsal kitaplar orijinal ekilleriyle muhafaza edebilmiler, Tevrat ve ncil zaman iinde ya kaybolmu ve yeniden yazlm, ya da eitli ilve ve eksiltmelere mruz kalmtr. Kur'n- Kerm ise hem vahyedildiinde yazya geirilmi olmas hem de ezberlenmek suretiyle muhafaza edilmesi ynyle orijinal ve aslna uygun ekliyle gnmze kadar gelmitir. 4. Peygamberlik. Yahudilik ve Hristiyanlk sonradan tahrif edildikleri iin rnek ve nder ahsiyetler olan peygamberlerle ilgili eitli iddia ve iftiralarda bulunup sonra gelecek peygamberleri kabul etmezken slm, hem btn peygamberlere iman art komu hem de onlar lyk olduklar gzel vasflarla tavsif etmitir. 5. Dnya-hiret dengesi. Yahudilik dnya hayatna, Hristiyanlk da dnyadan uzaklap mnev hayata daha ok arlk verirken slm her ikisi arasndaki dengeyi kurmu ve korumutur: "Allah'n sana verdiinden
(Onun yolunda harcayarak) hiret yurdunu iste, ama dnyadan da nasibini unutma..." (el-Kasas 28/77).

6. Mkellefiyetlerin azl. Madde-mna, dnya-hiret dengeleri asndan en ll ve kolayca yaanabilir; eitli emir ve hkmlerde kolayl ngrmesi asndan en kolay olan din slm'dr. slm, dier ilh dinlerde var olan baz ar din sorumluluklar ortadan kaldrm, insann yaratlna en uygun ve yaanabilir kurallar sunmu, bylece dini daha da arlatran ve yaanmasn zorlatran din yorumcularna da nemli bir uyarda bulunmutur. Bu son dinin peygamberi Kur'an'da u ekilde anlatlr: "Yanlarndaki Tevrat ve ncil'de yazl bulduklar o
eliye, o mm peygambere uyanlar (var ya) ite o peygamber onlara iyilii emreder, onlar ktlkten meneder, onlara temiz eyleri hell, pis eyleri haram klar. Arlklarn ve zerlerindeki zincirleri indirir. O peygambere inanp ona sayg gsteren, ona yardm eden ve onunla birlikte gnderilen nura (Kur'an'a) uyanlar var ya, ite kurtulua erenler onlardr" (el-Arf 7/157).

Bu yette hem Ms eriatnda mevcut ok saydaki kural ve vecbelere

(temizlik kurallar, yiyeceklerle ilgili esaslar, detli kadnla ilgili yasaklar gibi)

hem de nciller'de ortaya konan retinin gerektirdii ar riyzeti eilimlere iaret edilmektedir. slm, daha nceki eriatlarda mevcut baz ar ykleri kaldrm veya hafifletmi, dini daha kolay ve yaanabilir klmtr. nk "te bylece sizin
insanla ahitler olmanz, resuln de size ahit olmas iin sizi mtedil bir mmet kldk" (el-Bakara 2/143) buyurulmaktadr. Reslullah da "Kolay ve yce Hanflikle gnderildim" (Msned, V, 266; bk. Buhr, mn, 29) diyerek

slm'n dier eriatlara gre daha mtedil, kolay ve msamahal olduunu vurgulamaktadr. Kur'an ve Snnet'te, din mkellefiyetlerin azaltlarak ve gerekli ve yeterli seviyede tutulduu, slm'n insanlara ar ykler yklemek iin deil, rahmet ve inyet olarak gnderildii sklkla tekrarlanr. Kur'an ve Snnet'teki bu vurgu sebebiyle de slm bilginleri dinin anlatm ve yorumunda daima kolayl ve uygulanabilirlii tercih etmilerdir. slmn peygamberi peygamberlerin, onun getirdii din de dinlerin sonuncusudur. slm'n bir dier zellii onun evrenselliidir. Son din olmas asndan ncekileri kucaklayc ve en mkemmel olmasdr.

kinci Blm

slm Dini

I. SLM DNNN MAHYET

Din, ister hakikatin dorudan yansmas veya alm olarak kabul edilsin ister insan yaratlnn bir gerei olarak deerlendirilsin, sonuta insann znde, ftratnda yerleik bulunan ve oradan kaynaklanan "kutsala sayg, ona balanma ve onunla btnleme" ihtiyacn karlar ve onu kinat iindeki yalnzlndan kurtaran bir can simidi grevini yerine getirir. Din kelimesi yer yer bir ferdin veya grubun doru kabul ettii ve davranlarn direktifleri dorultusunda dzenledii ey anlamnda kullanlsa da, z ve gerek kullanmnda din, beer kurgusu olmayan, tam tersine Tanr kaynakl olan ey anlamndadr. Vahyedilmi olarak nitelenen ve bir bakma Tanr'nn gkten yeryzne ve insanoluna uzatlm kurtulu ipi olan dinin temel amac, insan ile Tanr arasnda etkili, gl ve salkl bir ba kurmaktr. Bu anlamda vahiy kaynakl btn dinlerin bir, tek ve ayn olduunu sylemek doru olur. Nitekim Kur'an'daki "Allah katndaki din slm'dr" (l-i mrn 3/19) ifadesi, Allah'n itibar ettii, geerli sayd ve dikkate ald tek dinin, zel anlamyla son ilh din saylan slm dini anlamn ifade etmesinin yan sra, Tanr kaynakl olan vahyedilmi dinlerin zde birliini ve bu dinlerin temel zelliinin -seilen kelimenin szlk anlamna da uy-

gun ekilde- Tanr'ya boyun ei, O'na balan ve teslim olu olduunu da ayrca vurgulamaktadr. Bir dinin mkemmel olduu iddias, sadece mensuplar asndan o dinin btn teki dinlere tercih edilebilir olduunu ima eder. Bir dinin bu ama dorultusunda btn teki dinler karsnda inan ve ibadete ilikin sembolik tutarlln, safiyet ve orijinalitesini korumak maksadyla kendisi iin bir sylem oluturmas ve itham, isnat ve itirazlara kar bir savunma mekanizmas gelitirmesi hakl ve anlaml grlebilir. Fakat vahiy kaynakl olan ve kopuksuz bir gelenek zinciriyle gelen btn dinler, z ve orijinalite itibariyle ayn zirveye gtren yollar olarak tanmlanr ve slm dini bu halkann son ve bozulmaktan korunmu eklini temsil eder. Dinin Tanr tarafndan vahyedilmi olduunun sylenmesiyle vahiy, dinin daha dorusu otantik dinin temel nitelii yaplm olmakta ve dolaysyla dinin yaln bir Tanr inancndan ibaret olmad, Tanr'ya inanmak yannda, O'nun deiik biimlerde tecelli edeceine inanmak gerektii de vurgulanm olmaktadr. slm literatrde bu tecelli ve inyet yani Tanr'nn kendini gstermesi, genellikle "yaratma ve buyurma" (halk ve emir) kavramlaryla ifade edilir. Kur'n- Kerm'de ise yaratma ve buyurmann Allah'a ait olduu vurgulanr. Buyurma, Tanr'nn iradesinin sonucudur ve din bu iradenin iinde yer alr. z itibariyle mkul ve kavranabilir olsa bile din, Tanr iradesinin vahiy yoluyla alm olduu iin, teorik olarak, insan akl da dahil tm beer glerden stndr. Bu yaklam Tanrsal iradenin alm olan vahyin "aktif ve kurucu", buna mukabil vahye muhatap olan insann akl ve dier melekelerinin "pasif ve alc" konumda olduuna iaret etmektedir. Tanrsal iradenin insanlara ulamnn peygamberler kanalyla olmasn dikkate alan kimi slm bilginleri peygamberlii lemin ruhu olarak nitelemilerdir. nsan, kendisini vahye balayan gelenek zincirini korumak durumundadr. slm dnce geleneinde tevtr ve icm gibi kurumsal yaplar, byk lde vahiyle irtibatl gelenek zincirini korumak amacyla oluturulmu veya hi deilse bu amaca hizmet etmitir. Vahiy ve gelenek kavramlar, dinin yapsn ve temel zelliklerini iaret etmektedir. Din, en yaln biimiyle Tanr'ya inanma ve ona ibadet etme olduuna gre, onun bir inan sistemini ve bir ibadet sistemini iermesi zorunludur. Bu iki temel unsur yannda, dinin ahlk hkmleri de iermesi gerekir. Ahlk, dikey olarak veya metafizik boyutta, bu inan ve ibadetlerdeki itenlik ve samimiyet (ihls, ihsan) anlamn ierdii gibi, dnyev boyutta, Tanr inancnn ve Ona olan sevginin Tanr'nn kullar zerinde gsterilmesi, onlarn

ho ve mutlu edilmesine allmas, onlarn hukukunun ihll edilmemesi, onlar rahatsz ve huzursuz etmekten kanlmas anlamn da ierir. Bu durumun slm dini asndan da aynyla geerli olduunu aka gstermesi bakmndan Cibrl hadisi diye mehur olan diyalogu anmak uygun olur. Bu diyalogda getiine gre vahiy melei Cibrl, bir gn dini retmek zere Hz. Muhammed'e gelmi, ona iman, slm ve ihsann ne demek olduunu sormu ve bunlar yine kendisi cevaplamtr. Cibrl'in bu kavrama getirdii aklama z itibariyle dinin yukarda deinilen temel unsurunu, yani inan, ibadet ve ahlk iermektedir. Cibrl iman Allah'a, hiret gnne, peygamberlere, meleklere, kitaplara ve kadere inanmak olarak; slm, irk komakszn sadece Allah'a ibadet etmek, namaz klmak, oru tutmak, zekt vermek ve haccetmek olarak; ihsan da, Tanry gryormuasna ibadet etmek olarak aklamtr (Buhr, mn, 1). Tanr'ya iman ve bunun etrafnda oluturulan inan sistemi dinin temelini oluturur. nan sistemi yaps itibariyle dogmatik olabilirse de, inanlan Tanr'nn zellikle varl ve birliinin ortaya konulmas, temel niteliklerinin kavranmas ve sistemletirilmesi akl bir abay gerektirir ve tm bunlarn kesinlik gerektiren bilgiye dayanmas gerekir. Mslman bilginlerin inan konularn sistematik bir yapya kavuturmaya altklar ilm bir disiplin olan kelm ilminin kesinlik ifade eden veri ve malzeme taban ve burhan zerine kurulmu olmasnn anlam ve nedeni budur. Dinin ikinci unsuru olan ibadetler (ritel), Tanr'ya itaatin biimsel gstergeleri saylr. Yaln ve teorik bir Tanr inanc yeterli olmayp bu inancn pratik olarak eylemle gsterilmesi ve sergilenmesi gerekir. Tapma, tapnma eylemi olan ibadetin z ve genel yap itibariyle kayna da vahiy olduu iin belirli ibadetler, Tanr'ya itaat erevesinde ve bir inan ve kanaat gerei olarak yaplrlar. Tapma ihtiyac, beer dncesinin rnleriyle karlanamaz. Kald ki beerin bu alana mdahalesi asgari olarak, dinin esasl unsurlarndan birinin zedelenmesi anlamna gelir. Bu bakmdan Tanr bizim ibadet olarak ne yapmamz gerektiini belirlemi ve kendisine bu ekilde ibadet etmemizi emretmitir. badetler biimsel olarak basit grnseler bile Tanr'nn tasarm olduklar iin, aslnda onlarn gc ve gizemi bu dnyann telerine uzanr ve her biri Tanr ile balantnn deiik biim ve boyutlarda gerekletirilmesine hizmet edecek mahiyettedir. Hatta bir ibadete bal olarak belirli dualarn ezberlenmesi ve okunmas da o ibadetin bir parasn tekil edebilir ve bu okumann etkisi salt bir zihn kavray artna bal deildir. Hz. Muhammed'in na-

mazlarda zellikle Ftiha'nn okunmas ynndeki direktifi bu adan deerlendirilebilir. Dinin nc unsuru "ahlk"tr. Dinin ilk iki unsuru olan inan ve ibadet, kiinin dorudan Tanr ile teorik ve pratik balant ve iletiimini salamas ynyle insan-Tanr ilikisinin dikey-metafizik boyutuna ilikin iken ahlk, inan ve ibadet yoluyla tesis edilmi bulunan insan-Tanr ilikisinin, dnyev planda her trl tutum ve davrana yansmas olarak deerlendirilir. nsann bakalarna iyi davranmas, onlarla iyi geinmesi, ktlk etmemesi ahlk birer davran olmas yannda, ayn zamanda biimsel ibadetler dnda Tanr'nn houna gidecek davranlardr. Ahlkn dier bir boyutu ise Tanr'ya olan inancn ve ona yaplan ibadetin itenlik derecesine ilikindir ki bu husus slm terminolojide ihls ve ihsan diye anlr. Dinin asl unsurlarndan olan iman bir bakma dinin Tanry tanma ve bilme (marifetullah) boyutu, ibadetler Tanr'ya itaat boyutunu ve ahlk ise Tanry sevme (mhabbetullah) boyutunu tekil eder. mann akl ve bilgi, ibadetlerin inan ve kanaat, ahlkn ise gnl ve duygu kaynakl olmas her birinin mahiyeti gereidir. nsanlarn birbirleriyle ilikilerini normatif olarak dzenleyen hukuk ise, dinin tanmnda ve unsurlar iinde yer almamakla birlikte, genel olarak din ile irtibatl olarak dnlebilir ve dinin temel unsurundan her biriyle ayr ayr balants kurulabilir. Bu yaklam erevesinde bal bana ama olmayan hukuk dzenlemeler, zellikle ahlk hkmlerin deiik zaman ve zeminlerde gerekletirilmesine hizmet eden normatif dzenlemeler olmas itibariyle belli llerde deimeye ve dolaysyla insann belirlemesine aktr. Esasen hukukun biimsel ynnn, temel yaps ve mahiyeti itibariyle akl st ve dogmatik olan dinin kapsamnda yer almaynn anlam da budur. Burada dinin bu temel unsurunun tarih sre ierisinde sistemletirilme biimlerine, ayrca tm bunlarla balants olduu iin fkhn tarih sre ierisindeki geliimine iaret ettikten sonra, dinin temel unsurlarndan ilk ikisini yani inan ve ibadet sistemini ilmihalin I. cildinde ele aldk. Dinin nc unsuru olan ahlk ve dinden btnyle bamsz dnlmesi doru olmayan, hatta temel din retinin toplumsal hayata ve beer ilikilere olumlu katks saylabilecek olan hukuk ilke ve dzenlemeleri ve mslman toplumlarn bu izgide oluan toplumsal yaama kltr ve geleneini ve ilgili baz konular da II. ciltte inceleyeceiz.

II. TARH SRE

Hz. Muhammed'in yirmi yllk peygamberlii dneminde tamamlanan vahiy (Kur'an) ve onun aklamas mahiyetindeki snnet slm dininin inan, ibadet ve ahlk yannda hukuk, bireysel ve sosyal hayatla ilgili temel ilkelerini ve amalarn belirlemi ve dinin ana atsn kurmutur. Bununla birlikte slm'n bu iki asl kaynann, bu kaynaklarda ifade edilen ilke, hkm ve hedeflerin, rneklendirme ve benzetmelerin anlalmas, yorumlanmas ve bunlardan amel hayatn eitli ynlerine ilikin baz deer hkmlerinin ve uygulanabilir sonularn karlmas akl muhakeme ile mmkn olmaktadr. Snrl say ve muhtevadaki naslarn yani Kur'an ve Snnet metninin, snrsz sayda ve ok eitli olaylara k tutabilmesi, farkl konum ve mahiyetteki insan davranlarn ynlendirebilmesi ancak byle bir anlama ve yorumlama faaliyetiyle mmkn olur. Anlama, yorumlama ve bak as ynyle bireyler arasnda nemli farkllklarn bulunmas, stelik insanlarn kltr, gelenek, bilgi ve tecrbe birikimlerinin dnem ve blgelere gre de deimekte olmas ayn Kur'an veya hadis metninden ayn dnemde veya farkl dnemlerde farkl anlam ve hkmlerin karlmasn kanlmaz klmtr. Bu durum, slm'da fikr tartmann ve ihtilfn hogryle karlanp tabii bir hadise olarak grlmesinin de, slm mmeti iindeki dinle ilgili gr ayrlklarnn da ana sebebini tekil etmitir. Byle olunca, Kur'an'n metninden, snnetin muhtevasndan ve slm toplumunun asrlarca devam eden geleneinden aka anlalan ve mslmanlarn asgari mtereini tekil eden deimez bir slm z ve ana unsur yannda bir de anlama, yorumlama ve bak asna gre deiebilen ve eitli toplumlara renk ve ton farkyla deierek yansyan bir slm hayattan ve gelenekten sz etmek mmkndr. Buna ilveten, naslarn insan zihninin cevabn arad her soruyu, ferd ve itima hayatn her alann ayrntyla ele almad, ou yerde bu konulardaki cevaba ve zme yardmc olacak ana ilke ve hedefleri vermekle yetindii ve geride "bilinli boluk" denilebilecek geni bir alan brakt da bilinmektedir. Bu alan mslman birey ve toplumlar tarafndan, dinin ilke ve hedeflerine aykr olmamas, hatta onlarla btnlemesi kaydyla serbeste dzenlenebilecektir. Bu nisb serbestlik de haliyle slm dnyasnda tarih seyir iinde dnemlere ve blgelere gre deiiklik gsteren zengin bir eitliliin yaanmasnn bir dier sebebini tekil etmitir. Yukarda yaplan tasvir nda, slm'n anlalmas, deimezlii ve uygulamaya da yansyan farkl tezahrleri ynyle i ie halkadan sz

etmek mmkndr. Bu ayrm ayn zamanda slm'n dorudan ve dolayl olarak ilgi alann ve kapsamn tantc da olacaktr. En ite Kur'an ve Snnet metninden dorudan ve ak bir ekilde anlalan z, slm'n ana ve deimez unsuru yer alr. kinci halkay naslarn dolayl ekilde ve yorumlama sonucu kapsad alan, naslarn izdm alan tekil eder. Bu alanda, izlenen akl istidlle, muhakemelere ve bak alarna gre naslara farkl yorumlar getirmek ve onlardan farkl sonular karmak mmkn olduundan ksm bir deikenlik ve farkllk gzlenir. En dta ise, mslman fert ve toplumlarn dinin rehberlii ve ynlendirmesi sonucu belli bir kvama gelmi kendi z inisiyatifleriyle, bilgi ve tecrbe birikimlerinden, kltr ve geleneklerinden kaynaklanan tercihleriyle dolduracaklar fakat ilk iki alanla da elimemeye zen gsterecekleri nc halka yer alr. slm'n ilgi alann ve kapsamn deimezlik deikenlik, yoruma ak veya kapal olu, dorudan veya dolayl olu itibariyle byle bir l ayrma tbi tutmak mmkn ve doru ise de, hangi hkmn hangi halkada yer ald konusunda belli lde izfliin bulunmas ve birtakm farkl grlerin olmas kanlmazdr. zetle ifade edilen bu kategorik tasvir ve genelleme, Hz. Peygamber'in vefatn takip eden ilk birka asr iinde, naslarn anlalmas, yorumlanmas ve gnlk hayatn bu istikamette dzenlenmesi abalarnn tek bir izgide seyretmeyip slm'n yayl alanyla ve hzyla da balantl olarak farkl birok anlay, ekol ve temayln ortaya km olmasna nemli bir aklama getirmektedir. slm'n yayl srecinde slm'la tanan ve mslman olan toplumlarn kendi geleneklerini, rf ve detlerini slm dneminde de bir lde devam ettirmi olmas, komu kltrlerin slm medeniyeti iinde kendini ifade imkn bulmas, slm'n blgesel ve sosyal artlara kolayca uyum salayabilmesi de yine ayn alan ayrmnn salad esneklikle ve uyum kabiliyetiyle yakndan balantldr. Bununla birlikte tarih sre itibariyle slm dnyasnda slm'n anlalmas, yorumu ve gnlk hayata geirilmesi konusundaki msaade edilen farkllklar sadece mslman fert ve toplumlar arasndaki anlay ve yorum farkyla, kltr ve gelenek farkyla aklamann yetersiz kalacan, bunun dnda birok milin de sz konusu edilebileceini ayrca belirtmek gerekir. slm'n getirdii fikir ve vicdan hrriyeti, fertlerin birbirinden farkl duygu, dnce ve karakterde yaratlm olmalar, yet ve hadislerin bir ksmnn ifade ve kapsam ynnden kolay anlalr, bir ksmnn da mnalarnn kapal olmas, bunlar deerlendiren bilginlerin deiik metot ve llere sahip olmalar, hilfet tartmalar, mslmanlar arasnda meydana gelen i savalar, mslmanlarn eitli kltrlere sahip milletlerle temasa gemesi,

felsef eserlerin tercme edilerek slm dnyasnda yaylmas, deien akmlar ve gelien toplum hayatnn dourduu ihtiyalar karsnda yet ve hadislerden hkm karma zorunluluunun hissedilmesi ve deiik siyas dnceler zamanla fkh ve itikad ekollerin ve gruplamalarn ortaya kmasna sebep olmu, Kitap ve Snnet'ten hkm karma gcnde olmayanlar bu gteki limlerin gr ve dnceleri etrafnda toplanarak mezhepleri oluturmulardr. Mezhep szlkte "gidilecek yer, gidilecek yol, gr, doktrin ve akm" gibi mnalara gelir. Bir terim olarak ise mezhep, kendi iinde tutarl bir dnce sistemine sahip olduu kabul edilen itikad ve fkh doktrini ifade eder. oulu "mezhib"dir. Mezhep kurucusu kabul edilen imam veya mctehid hibir ekilde bir din koyucusu veya din teblicisi deildir. Yce Allah tarafndan konulan ve Hz. Muhammed tarafndan tebli edilen slm dininin gerek inan, gerekse fkh (ibadet ve hukuk) alanna giren meselelerini delilleriyle birlikte ele alp bunlara ilikin yorum ve zmler getirme ihtiyac karsnda, delillerinden hkm karma yeterliine sahip bilginler birbirinden farkl grler ve zm rnekleri ortaya koymulardr. te belli grler etrafnda oluan ve yeni katlmlarla da giderek zenginleen fikr kmelemeye mezhep denilmitir. Genellikle fkh mezhepleri, kurucularnn isimleri ile anlr. Hanef mezhebi, Mlik mezhebi gibi. Akaid mezhepleri ise, a, Mutezile, Havric gibi belli topluluklara nisbet edildii gibi kurucusuna izfetle de anlmtr: Mtrd, Ear gibi. Ana akaid mezheplerinin ayrld kollar da fkh mezhepleri gibi daha ok bir ahsa nisbet edilmitir. Akaid mezhepleri iin daha ok "grup" anlamna gelen "frka" (oulu frak), "gr" anlamna gelen "makale" (oulu makalt) ve "anlay tarz" mnasna gelen "nhle" (oulu nihal) kelimeleri kullanlr.

A) TKAD FIRKALAR
slm tevhid dinidir. Tevhid, Allah' ztnda, sfatlarnda, fiillerinde bir kabul etmek, onu yegne tapnlan varlk olarak tanmak demektir. Bu anlay rk, dil, blge gibi farkllklara ramen btn mslmanlar birlik ve beraberlik iinde tutan bir at ilevi de grmektedir. Dinimizde mslmanlarn birlik ve btnln bozan her trl sosyal paralanmalar ve bu sonuca gtren fikir ayrlklar yasaklanmtr. u yetler bu hususu vurgulamaktadr: "Hepiniz Allah'n ipine (dinine, kitabna) smsk sarln, paralanp ayrlmayn" (l-i mrn 3/103), "Allah'a ve Resul'ne itaat edin. Birbirinizle ekimeyin, aksi takdirde zaafa der, kuvvet ve devletinizi elden ka-

rrsnz" (el-Enfl 8/46). Fikir ayrlklar her ne kadar tabii ve kanlmaz

ise de, bu serbesti, mslmanlarn blnmesine yol amama art ile snrldr. Kur'n- Kerm'de yle buyurulur: "Siz kendilerine apak yetler ve deliller geldikten sonra paralanp dalanlar gibi olmayn" (l-i mrn, 3/105). yete gre sosyal anlamdaki paralanmann yan sra, hakknda apak yet ve deliller bulunan iman esaslarnn, slm'n artlarnn ve farz veya haram oluu kesin delille sabit olmu dier din hkmlerin mslmanlar arasnda ekime konusu yaplmas ciz deildir. Ancak yoruma msait olan hususlarn anlalmas erevesinde farkl ilm grler ortaya koymak serbesttir. te slm mezhepler bu noktada kullandklar metot ve anlay farkllklarndan domutur. Nitekim fkh konularda farkl sonulara ulamak genellikle msamaha ile karlanm, rahmet olarak telakki edilmi ve hatta Hz. Peygamber tarafndan tevik edilmitir (bk. Eb Dvd, Akzye, 11; Msned, V, 230, 236). Bilindii gibi Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Mslmanlar arasnda ortaya kan ihtilaflarn bir ksm siyas bir ksm da fikr sebeplere dayanyordu. Ancak siyas nitelikli ihtilflar da zamanla fikr ve din ekillere brnm ve akaid sahasn ilgilendiren meseleler arasna girmitir. Bylece daha ilk dnemlerde Hriclik ve ia gibi siyas-itikad mezhepler ile Mutezile ve Mrcie gibi eitli itikad mezhepler ortaya kmtr. tikad alanda ortaya kan mezhepler daha ok tevhid, kader, iman-amel ilikisi gibi temel konular erevesinde Allahn sfatlar, mtebih ayetlerin anlalmas, ruyetullah, Allahn irdesi, amelin imandan bir cz olup-olmamas gibi konularda farkl grler ileri srmtr. Hz. Peygamber bir hadislerinde yahudilerin yetmi bir, hristiyanlarn yetmi iki frkaya ayrldn, kendi mmetinin yetmi frkaya ayrlacan, bunlardan birinin kurtuluta, dierlerinin atete olacan belirtmi, kurtulua erenlerin kimler olaca sorusuna "Benim ve ashabmn yolunu izleyenler" (Eb Dvd, Snnet, 1; bn Mce, Fiten, 17) cevabn vermitir. Hadiste bir isimlendirmeden ve belirlemeden ziyade mslmanlarn ayrlk ve ekimeye dmesi halinde bundan herkesin zarar greceine iaret vardr. Ancak hadiste geen "kurtulua erenler" ve "atete olanlar" ayrm gz nnde bulundurularak btn mezhepler kendilerinin kurtulua eren grup yani frka-i nciye olduunu iddia etmitir. Kuranda Her frka kendi grnden memnuniyet duymaktadr (Mminun, 23/53; Rm, 30/35) eklinde de anlamlandrlan ayetlerin iaret ettii olgu erevesinde her grup kendini doru yolda grerek hak ehli olarak nitelendirmi, muha-

liflerinin ise sonradan ortaya kan bidat gruplar olduunu savunmutur. Bu erevede Ehl-i snnet alimleri de mezhepleri Ehl-i snnet ve Ehl-i bidat olmak zere ikiye ayrarak incelemitir. Ehl-i snnet din literatrde, dini anlama ve yaamada Allah'n kitabn ve Hz. Muhammed'in snnetini rehber edinen ve sahbenin yolunu izleyen mmet ounluu anlamnda kullanlan bir terim olmutur. Bu grup mensuplar snnete bal olduklar ve cemaat ruhundan ayrlmadklar dncesiyle kendilerini "Ehl-i snnet ve'l-cemat" adyla da anm, "ehl-i hak" terimini de ounlukla Ehl-i snnet anlamna kullanmtr. Erken dnem hadis kaynaklarnda Ehl-i snnet tabiri grlmemekle birlikte snnet ve cemaat kelimelerine rastlanmaktadr. Ehl-i snnet de, hadiste geen "kurtulua erenler" ifadesinden hareketle kendisini "frka-i nciye olarak nitelendirmitir. Ehl-i snnet, Allah'n zt, sfatlar, lemin yaratl, kader, peygamberlik, mcize ve keramet, efaat, hair ve hiret gibi slm akaidinin temel konularnda fikir birlii iinde olmakla beraber, bu konularn detaylarnda, izah ve yorumlanmasnda farkl grlere de sahip olmu, bu sebeple kendi arasnda, Selefiyye, Mtrdiyye ve Eariyye olmak zere e ayrlmtr. Selefiyye'ye "Ehl-i snnet-i hssa", Mtrdiyye ve Eariyye'ye "Ehl-i snnet-i mme" denildii de olur. Ehl-i snnet'in mezhebi arasndaki gr ayrlklar Ehl-i snnet'in temel prensiplerini oluturan ereveyi ihll etmeyen snrlar iinde kalmtr. Bugn dnya mslmanlarnn % 90'dan fazlas Ehl-i snnet anlayna baldr. Ehl-i bidat kelimesi, szlkte "dinle ilgili yeni gr ve davranlar benimseyenler" anlamna gelirken, Ehl-i snnet alimlerince din literatrde, akaid sahasnda Hz. Peygamber'in ve ashabnn snnetini terkederek, onlarn izledikleri yoldan ayrlan, slm mmetinin ounluunu yani ana gvdesini oluturan Ehl-i snnet'e muhalefet eden mezhep ve gruplar anlamnda kullanlmtr. Ehl-i snnet alimleri Galiyye, Btniyye gibi mezheplerin bir ksmn, grleri itibariyle slm ve iman erevesinin dnda grdkleri iin; Hriciye, Mutezile ve a gibi dier bir ksmn da slm dairesi iinde ve slm mmetine mensup yani ehl-i kbleden grmekle birlikte snnete ve ounluun genel kabul ve izgisine aykr bir yol izlemeleri sebebiyle eletirmilerdir. Bir ksm itikad gr ve mezheplerin tarihte kalmas ve zamanla mezhep kimliinin zayflamas sebebiyle gnmzde slm dnyas Ehl-i snnet (Snn) ve a (i) eklinde iki ana grupta alglanmakta ise de tarihte ortaya kan balca mezhepler u ekilde sralanabilir:

a) Selefiyye Szlkte selef nceki nesil, selefiyye de bu nesle mensup olanlar anlam tar. slm literatrde Selef ilk dnemlere mensup bilginler ve gemi slm bykleri anlamnda, Selefiyye terimi ise iman esaslaryla ilgili konularda ilk dnem bilginlerini izleyerek yet ve hadislerdeki ifadelerin zhiri ile yetinip bunlar aynen kabul eden, tebih ve tecsme dmeyen (Allah' yaratklara benzetmeye ve cisim gibi dnmeye yeltenmeyen), bunlar baka bir anlama ekme (tevil) yoluna gitmeyen Ehl-i snnet topluluunu belirtmek iin kullanlr. Allah'n zt, fiil ve haber sfatlarnn hepsini tevilsiz, naslsa yle kabul ettii iin Selefiyye'ye "Sftiyye" de denilmitir. "Ehl-i snnet-i hssa" ismi ile kastedilen zmre olan Selefiyye Hz. Peygamber ve sahblerin inanta takip ettikleri yolu dorudan doruya izleyen gruptur. Tbin, mezhep imamlar, byk mctehidler ve hadisiler Selefiyye'dendirler. Earlik ve Mtrdlik ortaya kncaya kadar, Snn mslman evrede hkim olan inan, Selef inancdr. mam fi, Mlik, Ahmed b. Hanbel -bir ksm grleri itibariyle Eb Hanfe- Evza, Sevr gibi mctehid imamlar, Buhr, Mslim, Eb Dvd, Drim, bn Mende, bn Kuteybe ve Beyhak gibi hadisiler, Taber, Hatb el-Badd, Tahv, bn'l-Cevz ve bn Kudme gibi bilginler Selef dncesinin nde gelen isimleri arasnda saylabilir. lk dnem (mtekaddimn) Selefiyye anlaynn en belirgin zellii akaid sahasnda akla rol vermemek, yet ve hadisle yetinmek, mnas apak olmayan, bu sebeple de baka mnalara gelme ihtimali bulunan yet ve hadisleri yorumlamadan, bunlar bilmeyi Allah'a havale etmektir. Selefiyye'nin mtebihler konusundaki grne unlar rnek gsterilebilir: "Allah'n eli onlarn ellerinin stndedir" (el-Feth 48/10) yetini Selefiyye yle deerlendirir: "Yce Allah yette elinin(yed) varln bildirmektedir. Allah'n elinin olduuna inanrz, fakat bu elden kastedilen mnay Allah'a havale ederiz, bunu ancak Allah bilir, der, mahiyeti zerinde dnmeyiz. Baka bir mnaya yorumlamadmz gibi, onu yaratklarn eline de benzetmez, Allah'n kendine has bir sfat olarak kabul ederiz. Bu konuda soru sormaktan da kanrz". mam Mlik'e (. 179/795) "Allah Tel Kur'an'da rahmn ara istiv etti (Th 20/5) buyuruyor. Nasl istiv etti?" diye sorulmu o da u cevab vermitir: "stiv bilinen bir eydir (yetle sabittir). Nasll aklla kavranamaz. Allah'n ara istiv ettiine inanmak farzdr. Mahiyeti hakknda soru sormak da bidattr". Selefiyye, mtebih yet ve hadisleri akln nda yorumlayan kelmclarla filozoflar da, kef ve ilhamn nda yorumlayan sfleri de ar

biimde eletirmi, onlar bidat ve sapk olmakla sulamtr. Hicr VIII. asrdan nce yaam olan Selef bilginleri akl karsnda kesin tavr taknp, nakli tek hkim kabul ederken, sonraki Selef bilginleri akl karsndaki tutumlarn gzden geirmiler, inan konularnda az da olsa akla yer vermilerdir. Bu dnemin en nemli ismi saylan bn Teymiyye (. 728/1328) salam olduu bilinen nakil ile aklselimin asla elimeyeceini, dolaysyla tevile de gerek kalmayacan srarla savunmutur. Ona gre aklla nakil eliirse ya nakil sahih deildir veya akl salkl bir muhakeme yapamamaktadr. Selefin aklcl hibir zaman kelm ve felsefedeki aklclk gibi olmam, naslarn msaadesi ile snrl bir erevede kalmtr. Sonraki dnemin en mehur Selef limleri (mteahhirn-i Selefiyye) arasnda bn Teymiyye, bn Kayyim el-Cevziyye (. 751/1350), bn'l-Vezr (. 840/1436), evkn (. 1250/1834) ve Mahmd kr el-ls (. 1342/1924) saylabilir. Selefiyye gnmze kadar az ok taraftar bulmutur. Genellikle fkhta Hanbel olanlar akaidde Selefdirler. Hadisle ilgilenen bilginler de ounlukla Selef inancn benimsemilerdir. Gnmzde dnya mslmanlarnn % 12'si Selefdirler. En youn olduklar lkeler Suudi Arabistan, Kveyt ve Krfez lkeleridir. b) Eariyye Akaid konusunda Ebl-Hasan Ali b. smil el-Ear'nin grlerini benimseyen Ehl-i snnet mezhebine verilen isimdir. Mezhebin kurucusu olan mam Ear, hicr 260 (873) ylnda Basra'da domu, krk yana kadar Mutezile mezhebine bal kalm, sonra " karde meselesi" diye bilinen meselenin tartmasnda hocas Eb Ali el-Cbb'ye (. 303/916) stn gelmi, hocasnn grlerini doyurucu bulmad iin Mutezile'den ayrlm ve Earlii kurmutur. mam Ear 324 (936) ylnda Badat'ta lmtr. mam Ear'nin fkhta fi mezhebine bal olmas ihtimali kuvvetlidir. mam Ear, Allah Tel'nn ezel sfatlar bulunduunu kabul etmi, inan konularnda akla da deer vererek, yet ve hadislerin yannda akl deliller de kullanmtr. Ear'nin inan metodu kendisinden sonra gelen kelmclar tarafndan da devam ettirilmitir. En mehur Ear kelm bilginleri arasnda, Bklln (. 403/1013), bn Frek (. 406/1015), Cveyn (. 478/1085), Gazzl (. 505/1111), ehristn (. 548/1153), mid (. 631/ 1233), Fahreddin er-Rz (. 606/1210), Kad Beyzv (. 685/1286), Teftzn (. 793/1390) ve Crcn (. 816/1413) saylabilir.

Earlik, daha ok Mutezile'ye bir kar tez olarak domutur. Bu sebeple Earlik, Selef inancna Mtrdlik'ten daha uzak olarak gsterilebilir. Ear bilginler zamanla tevile ok fazla yer vermilerdir. Zaman zaman da kelmda yenilikler ve deiiklikler yapmlar, bu ilmi felsefe ile rekabet edebilecek bir gce kavuturmulardr. Eariyye mezhebi Ehl-i snnetin temel prensiplerini kabullenmekle beraber, baz noktalarda kendine has grleri bulunmaktadr. Snn mslmanlarn % 13'n oluturan Mlikler'in hemen hemen tamam ile % 33'n tekil eden filer'in drtte , Hanefler'le Hanbeller'in ok az bir ksm inanta Eariyye mezhebini benimsemilerdir. Earlik daha ok Endls, Hicaz, Kuzey Afrika, Msr, Irak, Suriye ve Endonezya'da yaylmtr. c) Mtrdiyye Akaid konusunda Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd el-Mtrd'nin grlerini benimseyenlerin oluturduu Ehl-i snnet mezhebinin addr. mam Mtrd yaklak 238 (852) ylnda Trkistan'da Semerkant ehrinin bir ky olan Mtrd'de domutur. Trk olmas kuvvetle muhtemeldir. Hayat hakknda fazla bilgi bulunmayan mam Mtrd'nin eserleri incelendiinde, onun kelm, mezhepler tarihi, fkh usul ve tefsir alanlarnda otorite olduu grlr. Eserlerinde Ehl-i snnet'in temel prensiplerini hem yet ve hadislerle hem de akl delillerle savunmu, zellikle Mutezile ve a'nn grlerini tenkit etmitir. 333 (944) ylnda Semerkant'ta vefat etmitir. slm dnyasnda hicr II. asrdan itibaren ortaya kan bidat mezheplere, zellikle aklc bir tavr taknan Mutezile'ye, Selefin metoduyla kar kmak, Ehl-i snnet inancn savunmada yetersiz kalyordu. Bu sebeple inan konularnda, yet ve hadislerin yannda akla da yer verecek, akl aklamalar yaparak konunun daha iyi anlalmasn ve kabul edilmesini salayacak yeni doktrinlere ihtiya duyulmutur. Bu ihtiyacn bir sonucu olarak Ehl-i snnet kelmnn iki nemli mezhebi Mtrdiye ve Eariyye ortaya kmtr. Mtrdlik, akaid sahasnda yet ve hadisle birlikte, akl da dinin anlalmas iin gerekli bir temel kabul etmi, mam Mtrd'den itibaren kelm metodunu gittike gelitirmitir. Mtrdiyye, baz konularda Selef'e Eariyye'den daha yakndr. Baz konularda ise, daha aklc davrandndan

Eariyye ile Mutezile arasnda yer almtr. Bir ksm aratrmaclar Mtrdlii Hanefliin devam sayarlar. Onlar bu dnceye iten sebep, mam Mtrd'nin, mam Eb Hanfenin akaid konusunda koyduu prensipleri aklayp gelitirmi olmasdr. Eb Hanfenin ve Hanefliin bu anlamdaki etkisi bir gerek olmakla beraber, mam Mtrd ve rencilerinin eserleri incelendiinde, Mtrdliin inan konularnda tutarl ve kkl zmler getiren, meselelere ok iyi nfuz ederek nemli bir sistem kuran mstakil bir kelm mezhebi olduu aka grlr. Ne var ki Mtrdlik, Mvernnehir gibi kapal bir havzada ortaya kmas, Badat ve Basra gibi dnemin ilim ve siyaset merkezlerinden uzak bir blgede yaylmas sebebiyle Earlik kadar hret bulamamtr. Hakm es-Semerkand (. 342/953), Eb Seleme es-Semerkand (. IV/X. asr), Eb'l-Ysr Muhammed el-Pezdev (. 493/ 1100), Eb'l-Man (Mun) en-Nesef (. 508/1115), mer en-Nesef (. 537/1142), Ebl-Berekt Hfzddin en-Nesef (. 710/1310), Burhneddin en-Nesef (. 687/1289), bn'l-Hmm (. 861/1457), Kad Celleddinzde Hzr Bey (. 863/1458) ve Beyzzde Ahmed Efendi (. 1098/1687) en mehur Mtrd kelmclardr. Mtrdiyye Ehl-i snnet'in temel prensiplerinde Earler ile ayn grte olmakla beraber, u grleriyle onlardan ayrlrlar: 1. Din tebli olmasa da kii aklla Allah' bulabilir. 2. yi ve kt, gzel ve irkin aklla bilinebilir. Allah Tel bir eyi gzel ve iyi olduu iin emretmi, kt ve irkin olduu iin yasaklamtr. 3. Kulda bal bana bir cz' irade vardr. Kul iradesiyle seimini yapar, Allah da kulun seimine gre fiili yaratr. 4. Yce Allah'n dier sfatlar gibi tekvn sfat da ezeldir. 5. Allah kulun gcnn yetmeyecei eyleri kula yklemez. 6. Allah'n fiillerinin muhakkak bir sebep ve hikmeti vardr. Fakat kul her zaman bu sebep ve hikmetleri bilemeyebilir. 7. Peygamberlerde aranan niteliklerden biri de erkek olmaktr. Bu sebeple kadn peygamber gnderilmemitir. 8. Allah'n nefs kelm iitilemez. itilen nefs kelmn varln gsteren lafz kelm yani Kur'an'n harf ve sesleridir. Bugn dnyadaki Snn mslmanlarn en azndan yarsn oluturan Hanefler'in byk bir ounluu inanta Mtrd mezhebine baldrlar. Mtrdiyye, Trkiye, Balkanlar, Orta Asya, in, Hindistan, Pakistan ve Eritre'de yaylmtr. Genellikle Trkler fkhta Hanef, inanta Mtrd'dirler. d) Mutezile Mutezile, kelime olarak "ayrlanlar, uzaklaanlar, bir tarafa ekilenler" anlamna gelir. Byk gnah ileyen kimsenin iman ile kfr aras bir mertebede olduunu syleyerek Ehl-i snnet bilginlerinden Hasan- Basr'nin

(. 110/728) dersini terkeden Vsl b. At (. 131/148) ile ona uyanlarn oluturduu mezhep bu isimle anlr. Mutezile ise kendini "ehl'l-adl ve'ttevhd" diye adlandrr. Aklc bir mezhep olan Mutezile, mantk kurallaryla eliir grd yet ve hadisleri Ehl-i snnetten farkl biimde yorumlam ve bu yorumlarnda akla ncelik vermitir. Ehl-i snnet tarafndan kurulan kelm ilmi hicr IV. asrdan itibaren ortaya km olmakla birlikte, bu ilmi ortaya karan etkenler arasnda Mutezile'nin ayr bir yeri vardr. Hatta kelm ilminin Mutezile'nin nclnde domu olduu sylenebilir. Bu mezhep, ayn zamanda iyi bir edebiyat ve tefsirci olan Eb'l-Hzeyl elAllf (. 235/850), Nazzm (. 231/845), Chiz (. 255/869), Bir b. Mutemir (. 210/825), Cbb (. 303/916), Kad Abdlcebbr (. 415/1025) ve Zemaher (. 538/1143) gibi byk kelmclar yetitirmitir. Abbsler dneminde en parlak gnlerini yaam olan Mutezile daha sonra etkinliini hatta bir mezhep olma hviyetini yitirmitir. Gnmzde Mutezile bal bana bir mezhep olarak mevcut olmamakla birlikte grleri a'nn Caferiyye ve Zeydiyye kollar ile Hricliin bzyye kolunda yaamaktadr.

Mutezile'nin grleri be prensip halinde sistemletirilmitir. Bunlar da; 1. Allah'n zt ve sfatlar ynyle bir kabul edilmesi (tevhid), 2. Kullarn ihtiyar fiillerini hr iradeleriyle yapt ve kul iin en uygun olan yaratmann Allah'a gerekli olduu (adl), 3. yilik yapann mkfat, ktlk yapann da ceza grmesinin zorunluluu (vaad ve vad), 4. Byk gnah ileyenin iman ile kfr arasnda fsk mertebesinde olduu (el-menzile beyne'l-menzileteyn), 5. yilii yaptrmaya ve ktl nlemeye almann btn mslmanlara farz olduu (emir bi'l-marf nehiy ani'l-mnker) prensipleridir. e) Cebriyye rade hrriyeti konusunda Mutezile'ye taban tabana zt grlere sahip olan Cebriyye mezhebi, her eyin Allah'n ilmi ve iradesi dahilinde cereyan ettiini, insann izilmi bir kaderinin bulunduunu bildiren yetlerden (elArf 7/178, et-Tevbe 9/51, er-Rad 13/8, ez-Zmer 39/62, el-Kamer 54/49, elnsn 76/30) hareketle insann irade hrriyeti, seme imkn ve fiil gc

bulunmadn, insan fiillerinin gerek filinin Allah olduunu, kulun Allah tarafndan nceden takdir edilmi bulunan ileri yapmaya mecbur olduunu savunur. Gnmzde irade, kaz-kader konusunu iyi anlamam birok kimse de bilerek-bilmeyerek bu gre meyletmilerdir. Ancak bu grler, irade hrriyeti ve iledii fiillerden dolay insann sorumlu tutulmas, sevap veya azab hak etmesi prensibiyle elitii iin Ehl-i snnet bilginlerince reddedilmitir.

f) Hriclik Hriclik ekol (Havric), Hz. Ali ile Muviye arasnda geen Sffn Savandan (h. 37/m. 657) sonra halife tayin ii hakeme braklnca ortaya kmtr. Bu durumda bir grup Hz. Ali'ye isyan edip byk gnah ileyenlerin dinden kaca ve gnah ileyen devlet bakanna itaat edilmeyecei iddiasyla onunla mcadeleye balam ve onu ehid etmilerdir. Hricler'in ilk planda din hkmleri korumada titizlik eklinde alglanabilecek fakat sbjektif deerlendirmelere ak bu grleri slm toplumunda anarinin de ilk tohumlarn oluturmutur. Hriclik balangta cahil halk tabakasnn ve ehrin disiplinli hayatna uyum salayamam bedevlerin baland ve destekledii bir cereyan olarak ortaya km, her dnemde az veya ok mntesibi bulunmu, bu mezhebin bzyye kolu gnmze kadar yaama imkn bulmutur. Gnmzde bzler'e daha ok Kuzey Afrika, Madagaskar, Zengibar ve Uman sultanlnda rastlanr. Kur'an'n sadece zhirine dayanmalar sebebiyle Ehl-i snnet'e gre baz farkl fkh grleri de vardr. g) a a, Ehl-i snnet grubunun dnda yer alan, gnmze kadar varln koruyan ve hl-i hazr slm dnyasnda da nemli sayda taraftar bulunan en nemli itikad, fkh ve siyas mezheptir. Szlkte "taraftar, yardmc" anlamna gelen a, literatrde Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Hz. Ali'yi halifelie en lyk kii olarak gren ve onu ilk mer halife kabul eden, vefatndan sonra da hilfete Ali evldnn getirilmesi gerektiine inanan topluluklarn ortak ad olmutur. Hz. Osman'n ehid edilmesini takip eden yllarda bu misyon ve iddia ile ortaya kanlarn oluturduu bir siyas gruplama hareketi olarak domu, hicr II. yzyln ikinci yarsndan itibaren de eitli frkalara ayrlan itikad bir mezhep haline gelmeye balamtr. Ancak, slm dnyasnda a hareketinin ortaya kn sadece Hz. Ali'yi destekleme teebbsnn giderek mezhep halini almas ve kurumlamas eklinde aklamak yerine bunda d tesirlerin ve Araplar karsnda yenilgiyi hazmedemeyen Irak ve ran halknn tepkisinin ve kimlik araynn etkisinin bulunduunu da sylemek doru olur. a'nn gnmze ulaan byk frkas Zeydiyye, smiliyye ve mmiyye-snaeriyye'den ibarettir. Zeydiyye Hz. Ali'nin torunu Zeyd b. Ali Zeynelbidn'e nisbet edildii iin bu ismi alr. Gnmzde Yemen blgesinde taraftarlar bulunan Zeydiyye itikad konularda Mutezile mezhebine,

fkh sahasnda ise Hanef mezhebine yakn grlere sahiptir. a iindeki en mtedil frka olan Zeydler, hilfetin Hz. Ali'nin ve soyundan gelenlerin hakk olduuna inanmakla birlikte, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in hilfetini de mer grrler. Hilfetin Hseyinoullar'na ait olduu ve devlet bakannn msum olduu fikrini de kabul etmezler. Cafer es-Sdk'n lmnden sonra devlet bakanlna olu smil'in ve soyunun hak sahibi olduu iddias, a iinde ar grleriyle tannan smiliyye frkasnn olumasnn balangcn tekil etti. smiller'in hicr IV. yzyln banda Ftm Devletini kurmasyla mezhep glendi, daha sonra dou ve bat smiller'i (Nizriyye-Mstaliyye) eklinde iki ana kola ayrld. Eski Yunan ve Dou felsefelerinden, Ortadou dinlerinden etkilenmesi ve btn tevillere dayanmas sebebiyle birok u gre sahip bulunan mezhep mensuplarna gnmzde, saylar fazla olmamakla birlikte Pakistan, ran ve Orta Asya'da rastlanmaktadr. mmiyye, amzda dnya mslmanlarnn yaklak yzde onunu tekil eden a'nn byk ounluunu bnyesinde toplayan ana koldur. Mezhebin siyaset ve immet gr on iki imam dncesi etrafnda ekillendiinden snaeriyye, akaid ve fkhta Cafer es-Sdk'n grlerini esas aldklarndan Caferiyye adlaryla da anlrlar. Hz. Ali ve Hseyin soyundan gelen on iki imama inanma, hem iman esaslarndan birini hem de mezhebin ana doktrinini tekil eder. Akaid konularnda yer yer Mutezile mezhebiyle paralellik arzeden grlere sahiptir. Sadece Ehl-i beyte mensup rvilerin hadis rivayetini kabul eder, ilk halifenin hilfetini mer grmez ve devlet bakanlna Hz. Ali ve soyunun nas ile tayin edildiini yani imamln (halifeliin) bunlara ait olduunu Hz. Peygamber'in aka belirttiini ve bunlarn vahiy alma hari peygamberlere benzer vasflara sahip olup gnah ilemekten ve hata yapmaktan korunmu (msum) olduklarn iddia ederler. Kk yata gaip olan on ikinci imamn kurtarc (mehd) olarak tekrar geri geleceine inanma, ak ve gizli bir tehlikenin bulunduu durumlarda inanc gizleme ve farkl grnme (takyye), Hz. Ali'ye biat etmeyen sahblere kar tavr alma ve onlara tan etme de yine mezhebin temel n kabullerindendir. mmiyye halen ran'n resm mezhebi olup Irak'ta ve Azerbaycan'da yaayan mslmanlarn yzde altm da bu mezhebe mensuptur. Hz. Ali dneminde balayan, Emev ve Abbs dnemlerinde de devam eden iktidar mcadeleleri, baarszlklar ve maduriyetler sebebiyle iine kapanan ve mmet ounluundan kendini tecrit ederek gemite kalan siyas mcadeleler ve immet fikri etrafnda kendine zg teoriler gelitiren

ve bunlar itikad esaslar haline de getirerek ve kendi fkh doktrinini de kendi iinde gelitirerek siyas, itikad ve fkh almlar bulunan bir mezhep haline getiren a, daha ok mmet iinde yol at ihtilflar, izledii uzlamaz tutum ve sahip olduu itikad grler sebebiyle Ehl-i snnet limlerince eletirilmitir. Fakat Allah'a, hirete, Hz. Muhammed'in peygamberliine iman, namaz, oru, zekt, hac, iki, kumar, zina, hadler gibi slm ahkm konusunda mslmanlarn ounluu ile ittifak halinde bulunan mtedil a, hibir zaman tekfir de edilmemitir. Gnmzde, mezhebin itikad ve fkh grleri gncelletirilerek ve gemite kalan husumetler canl tutularak siyasal ve sosyal hatta ekonomik rgtlenmede, kimlik ve kltrel tavr belirlemede nemli bir unsur olarak deerlendirilmektedir.

B) FIKIH MEZHEPLER
a) Kavram ve Tarihe Fkh kelimesi szlkte "bir eyi bilmek, iyi ve tam anlamak, iyzn ve inceliklerini kavramak" anlamna gelir. Terim olarak fkh hicr ilk asrlarda zihn aba ile elde edilen din bilgilerin tamamn ifade etmiken, iman ve itikad konularnn ayr bir ilim dal olarak teekkl etmesine paralel olarak, ileri dnemlerde slm'n fert ve toplum hayatnn deiik ynleriyle ilgili er-amel hkmlerini bilmenin ve bu konuyu inceleyen ilim dalnn zel ad olmutur. Fkh ilminde uzman olan kimselere de fakih (oulu fukah) denir. te yandan fkh, ilk dnem literatrnde, er delillerden hkm elde etme faaliyeti olan ictihad anlamnda kullanlm, fakih ve mctehid e anlaml kabul edilmiken, ileri dnemlerde ictihad yetkinliine ulaamam fakat fkh hkmleri delilleriyle birlikte bilen veya fkh ilmi ile megul olan kimselere de fakih denmeye balanmtr. Bir bakma mslmann davran bilgisi demek olan fkhn iki ana kayna, Kur'an ve Snnettir. Kur'an'n nzl ve Hz. Peygamber'in bu dini insanla teblii mild 610-632 yllar arasna rastlayan yirmi yla yakn bir zaman dilimine yaylmt. slm retilerin doru anlalabilmesi ve salkl biimde uygulanabilmesi iin kukusuz slm tebliinin bir btn olarak dnlmesi gerekir. Ancak, bu kapsamdaki hkmlerin tebliinde izlenen metodun ve esas alnan ncelikler sralamasnn dikkate alnmas da, btnn iyi kavranmas asndan nemlidir. Konuya bu adan bakldnda slm tebliinin farkl zellikler tayan biri Mekke dnemi dieri Medine dnemi olmak zere iki ana dneme yayld grlr.

Gerekten Hz. Peygamber, hicrete kadar geen on iki yl akn sre iinde (Mekke dneminde) irk ve sapklkla mcadele etmi, insanlarn slm'n inan ve ahlk esaslarna gnlden balanmalar iin aba harcamtr. Bu dnemde inen Kur'n- Kerm yetleri, kalplere tevhid inancn, yardmlama ve fazilet duygusunu yerletirmeyi hedef alyor, evrendeki varlk ve olaylar zerinde dnmeye ynlendiriyor, yer yer somut anlatmlarla hemen bu hayatn pei sra bir hiret hayatnn bulunduunu vurguluyor, gemi toplumlarn tarihinden ibret levhalar gsteriyor; bylece daha sonra tebli edilecek hkmler sisteminin ruhunu ve kll esaslarn hazrlyordu. Bu dnemde inen yetlerde amel hkmler pek ndirdi. Hz. Peygamber Medine'ye geldikten sonra, rgtledii toplumun bar iinde yaayabilmesini salayacak bir ahidnme (antlama metni) dzenleme iine ncelik verdi. Reslullah'n bu giriimi, onun bu dnemde, ashabna ve tm insanla hayatn din, siyas ve meden btn ynlerine ait uygulamal bir model ortaya koymay planladn gsteriyordu. Sra, Mekke dneminde oluturulan salam inan ve ahlk temellerinin zerine, dnyev hayat hiret hayat ile dengeli biimde dzenleyecek bir sistemin stunlarn oturtmaya gelmiti. te byle bir sre iinde ortaya konan fkh esaslar ve hkmler, daha sonra mstakil bir ilmin ve zengin bir hukuk hazinesinin ana malzemesini oluturmutur. Hz. Peygamber hayatta iken vahiy devam ettiinden, karlalan meseleler dorudan doruya Reslullah'a arzedilir, konu hakknda ya yet iner veya Hz. Peygamber onu dorudan kendisi zmlerdi. Bu ikinci yol, Hz. Peygamber'in kendi ictihadna gre hkmetmesiydi. Esasen Reslullah'n ictihad vahyin kontrolnde olduundan, onun ulat sonularn isabetsiz olmas halinde, o ekli ile kalmas dnlemez ve -son tahlilde- bu hkmler de snnet kapsamnda saylr. Reslullah'n bu yola bavurmasnn asl nemli yn ise, sahbeyi ictihada altrmas ve zendirmi olmasyd. Nitekim Hz. Peygamber'in Muz b. Cebel'i Yemen'e kad olarak gnderirken ona, nne getirilen uyumazlkla ilgili Allah'n kitabnda ve Peygamber'in snnetinde bir hkm bulunmadnda ne yapacan sormas zerine Muz'n "Kendim ictihad ederim" cevabn vermesi Hz. Peygamber'i ziyadesiyle memnun etmiti (Tirmiz, Ahkm, 3). Hz. Peygamber'in vefatndan sonra sahbenin hem Kur'an ve Snnet'in izdii istikametten ayrlmama hem de karlatklar yeni meseleleri bu erevede zme kavuturma zaruretiyle kar karya kald, bu sebeple de din zm retme (fetva) ve ictihad faaliyetini youn olarak srdrd, bilhassa

Hz. mer'in devlet bakan sfatyla birok farkl gr ve uygulamay gndeme getirdii bilinmektedir. Sahbe dnemini takip eden tbin ve tebeuttbin dneminde sosyal artlardaki ve siyasal yapdaki deiim, normatif ilimlerin oluum seyrine uygun olarak, fkhn da gitgide nazar bir renk kazanmasna zemin hazrlad. Sahblerin, o gnk slm corafyasnn deiik yerleim merkezlerine dalarak balatt tebli, eitim ve retim faaliyeti daha sonraki nesillerde meyvesini vermeye balad, stat ve muhit farkllnn yan sra nceki nesilden intikal eden snnet malzemesi ve rey ictihad karsnda tavr farkll da hadis ekol (ehl-i hads) ve rey ekol (ehl-i rey) adyla iki ana temayln ve gruplamann sebebini tekil etti. Emevler'in sonu ile Abbsler devrinin balarnda Hicaz (veya Medine) merkezli olarak oluan fkh ekol ehl-i hads (veya ehl-i eser), Irak merkezli olarak oluan fkh ekol de ehl-i rey adyla anlmaya balanmt. Her iki ekol de kitap, snnet ve sahbe icmn hkm kayna olarak kullanmakla birlikte, Hicazllar Medine halknn rfne Hz. Peygamber'in yaayan snneti diyerek ayr bir deer verdiler ve muhitleri gerei ellerinde bulunan zengin hadis malzemesiyle yetinmeye altlar. Hayat tarznn ve karlalan meselelerin olduka sade olmas sebebiyle blgede rey faaliyetine ciddi bir ihtiyacn bulunmad, ayrca bu fakihlerin de hadisten cevabn bulamadklar yeni fkh meselelerde ictihad etme konusunda hayli ekingen davrandklar bilinmektedir. Irakl fakihler ise, blgede hkim olan fikr ve siyas kargaann, sosyal artlarn Hicaz'a nisbetle hayli farkl oluunun tabii sonucu olarak, karlatklar yeni meselelerin din hkmn ictihad ederek belirleme ve inisiyatifi karmama, rivayet edilen hadisleri de titizlikle inceleyerek daha ihtiyatl karlama yolunu setiler. Bu iki ekol bir bakma, Kur'an ve Snnet metinlerini anlamada ve yorumlamada lafzla yani sylenenle yetinme ile lafzn yan sra maksad yani sylenmek isteneni de gz nnde bulundurma ve rivayetlerin ierik tenkidine de yer verme eklinde zetlenebilecek ve her dnemde slm bilginleri arasnda varln koruyacak olan iki farkl temayl bnyesinde barndrmakta veya ksmen temsil etmekteydi. Tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde bata Hicaz ve Irak olmak zere eitli blgelerde ve merkezlerde devam eden rey, fetva ve tedrs faaliyetinin hicr II. yzyln ortalarndan itibaren daha sistemli ve doktriner hale geldii, nce Kfe'de Eb Hanfe ve rencilerinin ehl-i rey fkhn, sonra da Medine'de mam Mlik'in ve rencilerinin ehl-i hads fkhn zenginletirerek ekolletirdii, bu ilim halkalarnda doktriner bir fkh eitim ve tartma ortamnn kurulduu ve bunu verimli tedvn faaliyetinin izledii grlr.

Bunu tepkici veya sentezci dier fkh ekollemeler takip etmi ve neticede hrriyeti ve hogrl bir ictihad ortamnda zengin doktriner tartmalarn yaplmasna ve ileride mezhep olarak ekillenecek yeni fkh oluumlarn ortaya kmasna imkn hazrlanmtr. ctihad grler ve fkh ekollemeler hakknda iyi niyetle yaplan hatal ictihad iin bile ecir olduu ilkesinden hareketle, hak-btl, snnet-bidat ayrm ve nitelendirmesi doru olmayp en fazla isabetli-isabetsiz, yanldoru gibi nitelendirmeler yaplabilir. Siyas ve itikad bir hareket olan a'nn ayn zamanda kendine zg fkh doktrin ve zm de rettiini, ancak a'nn Ehl-i snnet dnda tutulmasnn sebebinin mezhebin fkh grleri deil siyas tutumu ve itikad grleri olduunu burada tekrar hatrlatmak gerekir. a ksmnn ayr bir blok oluturmas ve hicr ilk asrlarda mnferit gr ve ekollerin ounun da zamanla unutulmas veya taraftarlarnn kalmamas sonucu, Snn dnyada Hanef, Mlik, fi ve Hanbel mezhepleri kalm, a kesiminde de Caferiyye ve Zeydiyye mezhepleri kayda deer lde yaygnlk kazanm ve gnmze kadar belirli younlukta yaama imkn bulmutur. b) Fkh Mezhepleri tikad frkalar gibi fkh mezheplerinin de byk ksm kurucusu saylan mctehidlerin isimlerine nisbetle anlrlar. Burada "drt mezhep" adyla hret bulmu Snn fkh ekolleri olan Hanef, Mlik, fi ve Hanbel mezhepleri ile dier fkh ekolleri hakknda zet bilgi verilmekle yetinilecektir. Hanef mezhebi Snn fkh ekollerinin kronolojik sra itibariyle ilki olup, mm- zam Eb Hanfe'ye nisbet edildii iin bu isimle anlmtr. mm- zam Eb Hanfenin asl ad Numn b. Sbit'tir. 80 (699) ylnda Kfe'de domu, 150 (767) ylnda Badat'ta vefat etmitir. Aslen Trk veya Fris olduu ynnde grler vardr. Numn b. Sbit, Hanef mezhebi muhitinde "mm- zam" (byk imam) lakab ile anlr. Dindar ve varlkl bir aileden gelen Numn b. Sbit nce Kfe'de Kur'n- Kerm'i hfzedip, sarf, nahiv, iir ve edebiyat, cedel ve kelm rendi. Kfe, Basra ve Irak'n ileri gelen statlarndan hadis dinledi. Yirmi yann biraz zerindeyken Irak'n en nl fakihi ve Irak fkhnn stad Hammd b. Eb Sleyman'n (. 119/738) ilim halkasna katld ve uzun zaman bu ders halkasna devam etti. Bu arada Cafer es-Sdk, Muhammed elBkr da dahil olmak zere pek ok limden istifade etti.

Eb Hanfe, Hammd b. Eb Sleyman'n vefat zerine onun krssne geti ve ders vermeye balad. Takv sahibi, zeki, konulara hkim ve bildiklerini tatl dil, gleryz ve zl ifadelerle anlatan iyi bir stat olduu ksa zamanda duyuldu ve ok gemeden ders halkas dnemin ileri gelen ilim erbabnn katld ve fkh meselelerin ve zmlerinin derinlemesine tartld ileri dzey bir fkh akademisine dnt. Krk yalarnda balam olduu bu retim hayatna otuz sene kadar devam etti. Onun ders halkalarnda yetien talebelerin saysnn 4000i at ve bunlardan krk kadarnn ictihad derecesine vard nakledilir. Eb Hanfenin ticar hayatn ve gnlk meselelerin iinde bulunmas, insanlarn problem, temayl ve ihtiyalarn yakndan tanmas da, ictihadlarnn kabul grmesini salam ve uygulanma ansn artrmtr. Eb Hanfe, hocalar tarafndan kendisine intikal ettirilen nceki nesillere ait fkh grleri, rivayetleri ve ilm miras, iinde bulunduu devrin artlarn ve insanlarn ihtiyalarn dikkate alarak dinin genel ilke ve amalar asndan yeniden deerlendirmeye ve snrl naslar ile snrsz olaylar, naklin hkm ile akln yorumu, hadis ile rey arasnda mkul bir denge kurmaya almtr. Bunun iin de rf ve deti, Kur'an'n genel ilkelerini, kamu yararn daima gz nnde bulundurmu ve istihsan metodunu sklkla kullanmtr. Verdii hkm ve fetvalarnda ahs teebbs ve sorumluluun, kii hak ve hrriyetlerinin korunmasn ilke edinmitir. Onun bu metodu ve tavr, daha sonra adna izfe edilerek oluacak olan Hanef mezhebinin de genel esaslarn ve metodunu tekil etmitir. mm- zam Eb Hanfenin talebeleri onun tedrsatn devam ettirdiler ve ondan rendikleri usule uyarak kaynaklardan hkm istinbatn srdrdler. Talebelerinden bilhassa ictihad derecesine ykselenler, zellikle de Eb Ysuf ve mam Muhammed hocalarnn gr ve fetvalarn tasnif ve tedvn iine giritiler. Hanef mezhebi Irak'ta domu ve Abbsler devrinde Eb Ysuf'un "kadlkudt" (ba kad) olmas ile devletin balca fkh mezhebi haline gelmitir. Hanef mezhebi bilhassa douya doru yaylarak Horasan ve Mvernnehir'de byk bir gelime gstermitir. Pek ok Hanef fakihi de buralardan yetimitir. Abbs devri sona erince yaylma durmusa da Osmanl Devletinin kurulmas ve bu mezhebi lke genelinde hukuk istikrar ve yarg birliini salamak maksadyla deta devletin resm mezhebi olarak benimsemesi zerine etki alan yeniden genilemitir. Bugn Trkistan, Afganistan, Trkiye ve Balkanlarda Hanef mezhebi ok yaygndr. Dier

mezhep mensuplarnn pek az bulunduu Hindistan'da ve Pakistan'da ise Hanef mezhebinin tek mezhep olduu sylenebilir. Mlik mezhebi, fkh ekollerinin kronolojik sra itibariyle ikincisi olup, byk hadis ve fkh bilgini Mlik b. Enes'e nisbet edildii iin bu isimle anlmtr. mam Mlik b. Enes, 93 (712) ylnda Medine'de dnyaya geldi. Orada yetiti. Medine o dnemde, Peygamber'in hadisleri ve sahbe ve tbin fetvalar bakmndan bir merkez idi. Mlik b. Enes bylesine zengin bir ilim atmosferinde eitim retim grd. bn Hrmz, bn mer'in zatls Nfi, bn ihb ez-Zhr, Yahy b. Sad gibi tannm tbin bilginlerinden hadis ve fkh dersleri ald. Olgunluk ana gelince, Medine'de Mescid-i Nebev'de ders ve fetva vermeye balad. Dneminde Medine fkhnn imam olarak tannd, etrafnda geni bir ilim halkas olutu, renciler yetitirdi ve 179 (795) ylnda vefat etti. rencilerinin rivayetlerinden ve mezhebin usuln yazan limlerin ifadelerinden mam Mlik'in hkm istinbatnda kitap, snnet, icm, sahbe kavli, rf ve det delilleri dnda kyas, istihsan, meslih-i mrsele, sedd-i zeri gibi fer delillere de bavurduu anlalmaktadr. mam Mlik'in fkhnn en belirgin zellii, Medine halknn uygulamasna (ameli ehl-i Medne) ok nem vermesidir. O haber-i vhidi kabul iin, bu haberin Medineliler'in ameline muhalif bulunmamasn art komutur. Ona gre, Medinelilerin ameli mtevtir snnet mesabesindedir. Zira mam Mlik zamanndaki Medine tatbikat, Hz. Peygamber dneminden tevtr saysnn ok zerinde topluluklar araclyla intikal ettirilmi uygulamalardr. Hz. Peygamber yaklak on yl onlarn iinde yaam, onlarn rf ve detlerini grm, slm'n ruhuna aykr olanlarn ilga etmi, bir ksmn dzeltmi, dier bir ksmn da olduu gibi brakmtr. u halde bu uygulamann (amelin) mtevtir snnet mesabesinde saylmas gerekir. Mlik mezhebi iki yolla yaylmtr. Bunlardan biri mam Mlik'in yazd eserler, ikincisi de onun talebelerinin tedvn ve eitim faaliyetidir. lkenin eitli blgelerinden zellikle de Msr ve Kuzey Afrika tarafndan gelen renciler daha sonra blgelerine dnerek mam Mlik'in gr ve fetvalarn yaydlar. Sahnn'un (. 240/854) nclnde tedvn edilen ve mam Mlik'in ve yakn rencilerinin grlerini toplayan el-Mdevvene isimli hacimli eser, Muvatta ile birlikte Mliki mezhebinin temel iki kitab saylr. Mlik mezhebi, nce Hicaz blgesinde yaylm, sonra mam Mlik'in Esed b. Furt, Abdullah b. Vehb, Abdurrahman b. Kasm gibi talebeleri vastasyla Msr, Kuzey Afrika ve Endls'e yaylmtr. Hatta, bu mezhep bir

zamanlar spanya'da Endls Emev Devletinin resm mezhebi olmutur. Gnmzde Msr'da, Kuzey Afrikada (Tunus, Cezayir, Fas), Sudan'da Mlik mezhebi ok yaygndr. Hicaz blgesinde ise, Mlikler'in says olduka azdr. fi mezhebinin kurucusu saylan, Muhammed b. drs e-fi 150 (767) ylnda Gazze ehrinde (Filistin) dodu. mam Mlik'ten Medine fkhn, mam Muhammed'den Irak fkhn rendi. Bylece Hicaz fkh ile Irak fkhn birletirdi. mam fi Badat'ta muhtemelen iki yl kadar kaldktan sonra Mekke'ye dnd ve Mekke'de dokuz sene ders verdi. Bu devir fi'nin ilim hayatnn en verimli devridir. nk o, Mekke'ye ehl-i rey fkh ile ehl-i hads fkhn birletirerek dnm, yapt seyahatlerde asrnda yaayan limlerin grlerine vkf olmu, onlar incelemi, rivayet ettikleri hadislerin ounu toplamt. mam fi hicr 195 senesinde tekrar Badat'a geldi. Bu ikinci geliinde, artk o Irak ve Hicaz fkh ekollerini derinlemesine incelemi, fkhta kendi usuln ortaya koymu olarak talebe yetitirmeye balad. Hicr 198 ylnda Msr'a gitti ve 204 (820) ylnda orada vefat etti. Vefat ettii zaman elli drt yanda idi. Msr'da kald drt sene iinde tecrbeleri ve yeni muhitin artlar nda eski bilgilerini yeniden ett etmeye balad, baz grlerinden vazgeti, yenilerini ortaya koydu. Bylece onun rc ettii eski grleri ile yeni grlerinden oluan "mezheb-i kadm"i ve "mezheb-i cedd"i teekkl etmi oldu. O hicr 204 ylnda Msr'da vefat ettii zaman arkasnda zengin bir fkh hazinesi ve kalabalk bir talebe topluluu brakt. Mekke, Badat ve Msr'da yetitirdii sekin talebeleri onun eserlerini okuttular, grlerini ve dier fakihlerle olan ihtilflarn naklettiler. te bu rencilerin gittike genileyen ders halkalar neticesinde fi mezhebi ortaya km oldu. fi mezhebi nce Msr'da sonra Suriye, Irak, Horasan ve Mvernnehir'de yayld. ou zaman fetvada ve retimde Hanefler'le yan yana yer ald. Bugn fi mezhebi lkemizin gneydou ve dou illeri ile yukarda saylan blgelerde yaygn durumdadr. Hanbel mezhebinin kurucusu saylan, Ahmed b. Hanbel hicr 164 ylnda Badat'ta dnyaya geldi. Gen yatan itibaren Badat'ta hadis toplamaya balad. Hicr 186 ylna kadar hadis limlerinden dinledii btn hadisleri kaleme ald. Hadis aratrma ve tesbiti amacyla slm lkelerini diyar diyar dolat. Ahmed b. Hanbel hadis ilminde rivayete nem verdii kadar, naslardan hkm karmaya da itina gsterdi. O mam fi'nin fkhtaki bilgi-

sine, hkm karma ve istinbat usul ve metoduna hayrand. Ahmed b. Hanbel Mekke'de, Badat'ta mam fi'den bu metotlar rendi ve benimsedi. Bylece hadisleri sadece rivayetle yetinmeyip, onlarn fkh mna ve maksatlarn da aratrd. Olgunluk yana geldii zaman ders okutmaya ve fetva vermeye balad. Bu devirde fakihlerin almalar meyvelerini vermi, ok deerli fkh eserleri birer birer ortaya km, ilk mezhebin birinci el kaynaklar tedvn edilmiti. mam Ahmed b. Hanbel kendisini byle zengin bir fkh servetinin iinde buldu. Bunlardan en iyi bir ekilde istifade etmesini bildi. Ahmed b. Hanbel ibadet ve mumelt konularnda iki ayr usul benimsedi. badet konularnda naslara ve Selefin eserlerine smsk sarld. Delilsiz hkm vermekten saknd. Mumeltta da yine Selefin yolu olan, bir eyin haram veya hell olduuna dair naslarda delil yoksa o mubahtr prensibine sarld. "Eyada aslolan mubahlktr" prensibini Hanef, fi ve Mlikler de benimserler, ancak Hanbeller mumeltta daha belirgin biimde serbestlik taraftardrlar. Onlar mukavele serbestisini alabildiine geni tutmulardr. Dinin haram kld artlar mstesna, bu mezhep ticarette taraflarn istedikleri artlar koabileceini hkme balar. Bu mezhepte nassa ve esere sk skya bal olmann neticesi bir yandan ictihadla hkm elde etme gletirilirken, dier yandan nassa dayanmadan bir eye ciz deildir demeyi de zorlatrmtr. Eyada aslolan mubahlktr kaidesi temel alnd iin mubah ufku genilemi ve bu bak as byk lde akidlere de yansmtr. Ahmed b. Hanbel'in ou mstakil veya mezhepte mctehid olan talebe ve mntesipleri, onun grleri etrafnda Hanbel fkh ekolnn olumasn salamlar, nceleri Badat'ta doan bu mezhep daha sonra dier slm blgelerine de yaylmaya balamtr. Hanbel mezhebinin usul ve zellikleri, temelde Ahmed b. Hanbel'in metodolojisi ve fkh grlerine dayanr. Mezhebin ayrc vasf olarak rey ve kyastan ok yet, hadis ve sahbe kavli gibi nakl delillere dayanmas dikkat eker. Mezhepte bir bakma hadise dayal fkh anlay hkimdir. Sadece fiilen karlalan problemlere zm retilmitir. Teknik anlamda tam bir fkh mezhebi deil, bir nevi hadis ekol olarak da grld iin, Hanbellii fkh mezhepleri arasnda saymayanlar da vardr. Ahmed b. Hanbel'in, devrinde a'ya ve dier Ehl-i snnet d fikr ve itikad akmlara kar mcadele etmesi, onlara kar hadisleri ve geleneksel din anlayn (Seleflik) savunmu olmas, onu devrinde Ehl-i snnet'in temsilcisi konumuna getirmi, Hanbelliin fkh mezhebi olmasnda bu hususun byk etkisi olmutur. Ancak Hanbelliin fikr ve fkh geliiminde yukarda zikredilen tedvn faaliyetlerinin yan sra bn Teymiyye ve rencisi bn Kayyim el-Cevziyye'nin eserlerinin de byk pay vardr.

Son yzylda Arap dnyasnda ba gsteren ve din olduu kadar siyas ve sosyo ekonomik bir mahiyet de arzeden Vehhblik hareketi, zellikle akaid alanndaki grleri ve Selef tavr sebebiyle Hanbel mezhebini kendilerine yakn bulduu iin Hanbel mezhebi gnmzde bata Hicaz blgesi olmak zere Irak, Suriye, Filistin ve Msr'da da bir hayli taraftar bulmu durumdadr. Hanbel mezhebi bugn Suudi Arabistan'da resm mezhep konumundadr. Rey ve ictihad faaliyetinin younlap fkh dncenin daha doktriner ve sistematik hale geldii ve hogrl-hrriyeti bir fikr tartma ortamnn bulunduu hicr II ve III. yzylda, yukarda haklarnda zet bilgi verilen drt byk Snn fkh mezhebinin imamnn ve rencilerinin yan sra birok byk ve bamsz mctehidin yetitii ve bunlarn da grleri etrafnda ksm bir gruplamann olduu bilinmektedir. Bunlar arasnda Mekke'de Sfyn b. Uyeyne (. 198/813); Kfe'de Sfyn es-Sevr (. 161/ 778), bn Eb Leyl (. 148/765), bn brme (. 144/761); Badat'ta Eb Sevr (. 240/854), Dvd ez-Zhir (. 270/883). bn Cerr et-Taber (. 310/922); Msr'da Leys b. Sad (. 175/791); Basra'da Hasan- Basr (. 110/728); am'da Evz (. 157/774); Nbur'da shak b. Rhye (. 238/ 853) saylabilir. ctihad metotlar ve delillerden hkm karma asndan kendilerine zg grleri bulunmas itibariyle mstakil birer mctehid olan bu ve benzeri fakihlerin pek ou sonradan mntesipleri kalmad iin mezhep imam olarak tannmam ve grleri mezhep olarak fiil hayata aksetmemitir. Bununla birlikte ilk dnem hadis ve fkh literatrnde grlerine yer verilen bu mctehidler, hem slm hukukunun doktrin boyutunu ve yorum-zm zenginliini gstermesi hem de gnmzdeki kanunlatrmalarda ihtiya duyulabilecek alternatif zmleri hatrlatmas ynyle ayr bir nem tarlar. Gnmzde mntesibi kalmam olmasna ramen rey ve ictihad hareketine kar srdrd sert eletirileriyle, farkl bak alaryla ve grleriyle fkh kltrne ayr bir zenginlik kazandran Zhiriyye ekol ve bu ekoln iki byk imam Dvd ez-Zhir (. 270/883) ve bn Hazm (. 456/ 1064) burada ayrca anlmaya deer. Kyasa ve rey ictihadna iddetle kar kp yet ve hadislerin zhirine tutunmann tek yol olduunu savunan bu ekol hicr IV. asrdan itibaren bir sre etkili olmu ise de daha sonra, ksmen yakn bir anlaya sahip olan fi mezhebi iinde erimitir. Fkhn usul ve fr alannda birok eser veren ve kendinden nceki fakihlerin grlerine ve metotlarna naslarn lafzn esas alma ve hadise ballk gelenei iinde kalarak ciddi bir eletiri ynelten bn Hazm, ekoln fkh yn n plana kan bir mezhep halinde tannmasn da salamtr.

Snn mezheplerin dnda kalan fkh mezhep ve ekollerin, mntesipleri itibariyle en nemli ksmn a grubunda yer alan fkh ekoller tekil eder. a esasen balangta siyas, devamnda da itikad bir gruplama iken mezhepleme srecine bal olarak kendine zg fkh doktrin ve uygulamas da gelitirdiinden a'nn byk frkas ayn zamanda birer fkh mezhebi olarak da grlebilir. mmiyye akaid ve fkhta Cafer es-Sdk'n grlerini esas aldndan Caferiyye olarak da anlr. Cafer fkhnda Snn kesimdeki ehl-i hads ehl-i rey ayrmn ksmen andrr tarzda iki temel eilim grlr ve bunlarn temsilcileri Ahbrler ve Usller diye anlrlar. Birinciler hkm karmada hadisleri esas alr ve Kur'an'n da ancak bu hadislerle anlalabileceini sylerken ikinci grup kitap, snnet, icm ve akl eklinde drt delilden sz eder. Ancak a'nn snnet ve icm anlay Snn mezheplerinkinden olduka farkl olup Hz. Peygamber'in ve msum imamlarn (on iki imam) sz, fiil ve tasviplerini l alr, sadece Ehl-i beytin rivayet ettii hadisleri kabul ederler. Mta nikhn ciz grme, abdestte plak ayaklarn stne meshi yeterli sayma, boamada iki ahit zorunluluu, be vakit namaz cem yoluyla vakitte klma, zekt (humus) din adamlar eliyle toplama gibi baz farkl gr ve uygulamalar vardr. a'nn dier kolu olan Zeydiyye, fkh grleri itibariyle Hanef mezhebine bir hayli yakndr. Mest zerine meshi, gayri mslimin kestiini yemeyi ve Ehl-i kitaptan bir kadnla evlenmeyi ciz grmezler. Esasen birer siyas-itikad frka hareketi olan a'nn dier kollar veya Hriclik fkh alannda baz farkl grlere sahip ise de bu tr fkh farkllklar dier Snn fkh mezhepleri iinde de mevcut olduundan fazla bir nem tamazlar. c) Mezhebe Ballk ve Telfik slm dnyasnda ilk dnemlerden itibaren youn bir ictihad ve rey faaliyetinin srdrld, bunun tabii sonucu olarak eitli blgelerde ilim halkalarnn, ilm gelenek ve ekollemenin olutuu IV. (X.) yzyldan itibaren de fkh srecinin halk nezdinde de hzland bilinmektedir. Abbsler'den itibaren slm devletlerinin kadlkudtlk ve resm mezhep uygulamas, mezhep fkhlarn esas alan tedvn ve tedrs faaliyeti gibi millerin yan sra Eyyb ve Memlkler dnemi uygulamalar neticesinde Snn mslmanlar arasnda yaklak olarak V. (XI.) yzyln sonlarndan itibaren bugnk drt fkh mezhebinin takarrur ettii grlr. O tarihlerden itibaren de mezhep, mezhebe ballk, ictihad, taklid ve telfik gibi meseleler gerek avam gerekse entelektel boyutta tartlagelmitir.

aa) Mezhebe Balanmann Tarih ve Fikr Temelleri slm hukuk tarihinde mezhepler konusunu iyi tahlil edebilmek iin u bal birbirinden ayrt etmek gerekir: 1. Mezheplerin ortaya k ve olumas. 2. Mezheplerin istikrar kazanmas (mezhep realitesinin toplumda yer etmesi). 3. Mezheplerin belirli blgelerde yaylm ve tutulmu olmas. Birinci balkla ilgili olarak u kadarn sylemek herhalde yeter: Farkl anlalmaya msait yazl bir kaynaktan hkm karma durumunda bulunan hkim veya hukukularn farkl yntemler izleyebileceklerini hukuk nosyonuna sahip herkes kabul eder. Bundan ayr olarak slm hukukunun ikinci asl kayna olan snnet malzemesinin snrlandrlmasnda nemli bak farkllklarnn olmas (hadisin tedvni ncesinde bir lime ulaan hadisin
baka bir lime ulamam olmas, gerek tedvn ncesinde gerekse tedvn sonrasnda bir limin sahih sayd hadisi dierinin sahih saymamas, bylece birincisi bakmndan konu nas ile dzenlenmi olduu halde dierine gre konu hakknda kanun boluunun bulunduunun kabul) vkas hatrlanrsa gr

ayrlklarnn yeni bir boyut kazanm olacan kavramak g olmaz. nc balkla ilgili olarak, yani bir mezhebin belirli yerlerde yaylmasnn milleri etrafnda slm hukuk tarihi yazarlar deiik tesbitler ortaya koymulardr. Bu erevede bir mezhebin belirli dnemlerde devletin desteini alm olmas veya bir mezhebin eilim ve ilkeleriyle belirli bir blgenin kltrnn ve sosyal yapsnn uygunluk arzetmesi gibi miller anlabilir. Bir mezhebe balanmann gerekli olup olmad ve birden fazla mezhepten yararlanmann sakncal olup olmad sorusuna salkl bir cevap bulabilmenin yolu ise, yukardaki ikinci baln tetkikinden yani "mezheplerin istikrar kazanmasnn temelinde hangi ihtiyacn yattn" tesbit etmekten geer. Sahbe-i kirm ve tbin dnemlerinde henz mezhepler olumamt. Bir mslman karlat din bir mesele iin, gvendii limin grne bavuruyor, tutumunu buna gre ayarlyordu. Hkimler de nlerine getirilen hukuk ihtilflar ya kendi ictihadlar ile ya da ittib ettikleri bir mctehidin ictihadna gre zmlyorlard. Zamanla, slm lkesinin farkl blgelerinde farkl hkmler uygulanyor olmasnn toplumda nemli rahatszlklara yol amaya balad anlalmaktadr. Esasen, bir meselede delil ve yorum farkll sebebiyle birbirine taban tabana zt iki zm ilm adan izah etmek ok g olmayabilir. Mesel,

bir fakihin tazminat denmesi gerekeceine hkmettii bir olayda baka bir fakih tazminata gerek olmadna; bir fakihin kadnn hkim hkmyle evliliin sona erdirilmesi (tefrik) talebinin kabul edilmesi gerektiine hkmettii bir olayda bir baka fakih hkime byle bir yetki verilemeyeceine, hatta bir fakihin ksas gerekeceine hkmettii bir olayda baka bir fakih ksas yaplamayacana hkmedebilir ve bu ictihadlarn ikna edici ilm izahlar olabilir. Nitekim fkh kitaplar bu tr gr ayrlklaryla doludur ve bu farkl grler deiik bilginlerce savunulagelmitir. Yine, farkl lkelerde veya bir lkede olmakla beraber farkl zamanlarda, bu birbirine zt zmlerin herkese uygulanmas halinde, -taraflardan biri mahkeme kararn kendisi iin ar bulsa bile- bu hkmlerin kiilerin adalet duygularn rencide etmeden varln korumas ok g olmayabilir. Nitekim "eriatn kestii parmak acmaz" vecizesi bu anlay yanstmaktadr. Fakat ayn toplumda yaayan fertlere, kaza (yarg) alannda farkl hkmlerin uygulanmasna imkn verilmesi halinde bu, ksa zamanda nemli sanclar meydana getirir ve hukuk anarisine yol aar. te Abbs hilfetinin balarnda slm lkesinde bu istikamette gelien gidiat farkeden devlet sekreteryasnda grevli Abdullah b. Mukaffa, devlet bakanna sunduu genel bir raporda, hukuk anarisini giderici tedbirler alnmasn nerme ihtiyacn duymutur. Bu raporda yle deniyordu: "Emr'l mminnin (halifenin)... zerine eilmesi gereken hususlardan biri de, ok nemli ihtilflara yol aan birbiriyle elikili farkl hkmler meselesidir. Keke emr'l-mminn, bu farkl hkm ve uygulamalarn -her bir tarafn snnetten ve kyastan dayand delillerle birlikte- derlenip bir kitap halinde kendisine sunulmasn emretse, sonra bunlara bakp birletirici ve kesin karakterde bir kitap yazsa; umarz ki Allah hata ile dorunun karm olan bu hkmleri tek bir doru hkm klar". Ksaca bn'l-Mukaffa lke genelinde bir kanunlatrmaya gidilmesini teklif ediyordu. phesiz fkh hkmlerin tedvninin (derlenip kanun haline getirilmesinin) faydalarnn yan sra birtakm sakncalar da vard. Ayrca slm hukukunun asl kaynaklarndan snnetin henz tedvn edilmemi olmas da, bu meyanda dikkate alnmas gerekli ok nemli bir husus idi. Bu yzden mam Mlik, halifenin kanunlatrma ynndeki teklifini kabul etmedi. Sonu olarak, slm dnyasndaki bu ilk kanunlatrma giriiminin olumlu neticelenmedii grlmektedir. Fakat bu, sz edilen giriimi harekete geiren ihtiyacn ortadan kalkt anlamna gelmez. Aksine bu yndeki ihtiya zamann ilerlemesi ile kendisini daha fazla hissettirir olmutu.

te bu amaz (bir yandan hukuk birlii ihtiyacnn bulunmas, dier yandan kanunlatrmaya gidilememesi) karsnda mslman toplumlar spontane (kendiliinden) bir zmle bu meseleyi halletmek durumunda kalmlardr. Bu zm de mezheplerin istikrar kazanmas, bir anlamda, bir mezhebin esas alnp ona kanun misyonunun grdrlmesi olmutur. Artk bir mezhebin zmleri baz konularda dier mezheplerdekilere gre -toplumun ihtiyalarn karlama, fakihe ve hkime doyurucu grnme ve hatta adalet duygusunu tatmin etme ynnden- daha zayf grnse bile, hukuk birliinin salanm olmas dier ynlerdeki sakncalar nemli lde hafifletmi oluyordu. Bylece slm dnyas -baz snrl ve mevzi dzenlemeler bir yana- birden fazla mezhepten yararlanarak toplum geneline uygulanacak hukuk hkmleri kanun haline getirme ynndeki bir tercihe ancak XX. asrn balarnda (1917 ylnda Osmanl Hukk- Aile Kararnmesi'ni yrrle koyarak) ulaabilmi, bir anlamda, "hukuk emniyeti" dncesine hukukun dier fonksiyonlarna nisbetle daha fazla nem verilmitir. u halde, bir mezhebe sk biimde balanmann temel gerekesi, elimezlik ve kendi iinde tutarllk araydr. ayet mezheplerin, kendi iinde tutarll salayan metotlara sahip birer hukuk doktrini olduu sylenebilirse, bir mezhebin esas alnmas bu aray tatmin edecek en iyi yollardan biri saylabilir. Fkh usul eserlerinin kaleme alnmaya baland ilk dnemlerde ortaya konan tavrlar (zellikle Hanef usul etrafndaki tartmalar ve aklamalar) dikkatle incelenirse, slm bilginlerinin mezheplere (zellikle kendi mezheplerine) bu nazarla baktklar yani onu kendi iinde tutarl kurallar btn olarak grdkleri anlalr. Bununla birlikte her mezhepte bu hususta eletiriye ak noktalar bulunabilecei inkr edilemez. te yandan, teorik olarak mezhebin usul kendi iinde tutarl olsa da, pratik hayatn ortaya kard ihtiyalar ve toplumdaki deimeler karsnda, ya da dayanlan delilin (zellikle snnet malzemesinin) yeniden gzden geirilmesi ile, fkh alannda uzman kiilerce (bir
mezhep esas alnmakla beraber baz meselelerde baka mezheplerden iktibasta bulunma yahut her bir meseleyi yeniden inceleyerek en uygun zm belirleme eklinde) deiik mezheplerden yararlanma yoluna gidilmesi, elimez-

lik aray dncesini ihll etmez. Gnmz artlarnda, hukuk uyumazlklara (yarg kararlarna) konu olan meselelerde, bu mnadaki ihtiyacn giderilmesi -izlenecek yol asndan- byk zorluklar tamaz. Her bir konunun uzmanlarnca, toplumun ihtiyalarn karlayacak ve delili en kuvvetli grn belirlenmesi ve bu

zmn kanunlatrlmas; sonra kaz ictihadlar mekanizmas ile bir taraftan bu zmlerin doyuruculuunun kontrol bir taraftan da uygulama birliinin salanmas; artlar deitike bu erevede gereken deiikliklerin yaplmas mmkndr. Dolaysyla, hukuk alannda tek mezhebe sk bir ekilde balanma dncesi, temelindeki gerekeyi yitirmi demektir. slm fkhnn sadece gnmzdeki erevesi ile hukuk alann dzenlemekle kalmayp kiinin Allah'a kar vecbelerini de dzenledii dikkate alnrsa, konuya mslman fert asndan da bakmak gerei ortaya kar: Dar anlamyla din konularda da (ibadetler ve hell-haram konularnda) bir mslmann kendi iinde tutarl kurallar btnn hayatna uygulamak istemesi tabiidir. Hukuk birliinin olmad bir lkede farkl farkl hkmler uygulanarak bir hukuk anarisi yaanmas ne kadar rahatsz edici ise, kiinin kendisini ikna eden hakllk gerekeleri olmakszn din yaantsn deiken, lden mahrum kurallara gre ynlendirmesi de o kadar, hatta -mahkeme kararlarnda olduu gibi dnyada olup biten bir hesaplama ile snrl olmad iin- daha ok rahatsz edicidir. te bu ynyle bir mezhebe ballk, kii iin gvenli bir yol saylabilir. Fakat bu, izlenmesi zorunlu ya da en iyi yol olduu anlamna da gelmez. Avam asndan konuya bakldnda, kiinin her bir meselede hkmn dayand delilleri lp tartmas, bir meselede baka mezhebin hkmn aldnda metodik adan elikiye dlp dlmeyeceini tesbit edebilmesi beklenemez. u halde ona, bir mezhebe balanmann verdii gveni salayc bir alternatif sunmak gerekir. Bu konuda gven verici bir yntem olmak zere (kiinin Allah'a kar kulluk grevini huzurla ifa edebilmesi iin) biri genel dieri zel nitelikli iki yol nerilebilir: Genel nitelikli gven yolu, icmya aykr olmayan (yaplan uygulamann hibir slm liminin vard sonula badatrlamaz duruma dmedii) bir zm olmak kayd ile, herhangi bir mctehidin gr ile amel edilebileceinin kabuldr. Bu yolu izleyen kii, her bir mctehidin Allah katnda doru olan aratrmak iin zami abay harcam olduu, hepsinin ayn kaynaklar esas ald ve Allah katndaki dorunun bunlardan herhangi birindekine uygun olduuna dair ak bir delil bulunmad noktasndan hareket etmi olacaktr. Felsef temel itibariyle bu tutum tutarl saylr; nk kaynaklar birdir ve ictihadla amalanan hedef birdir. Metodoloji asndan ise tutarllna gvenle baklabilmesi kolay deildir. Mesel, bir meselede Kur'an'n mtevtir de olsa

snnetle neshini kabul etmeyen bir mctehidin grn uygularken, baka bir meselede Kur'an'n mtevtir snnetle neshini kabul eden bir mctehidin grn uygulamak; bir meselede, bir sahbenin Reslullah'tan rivayet edip daha sonraki tabakalarda tevtr saysndaki rvilerce rivayet edilen hadise (mehur snnet) metodik adan ayr bir deer veren mctehidin grn uygularken, baka bir meselede bu tr hadisi haber-i vhid sayan ve ona gre bir metodik rol tanyan mctehidin grn uygulamak gibi durumlara dlmeyeceini garanti etmek mmkn deildir. Bununla birlikte, zaruret, ihtiya gibi gerekelerle (ki bunlar slm fkhnn herkese kabul edilen ilkeleridir) kiinin birden fazla mezhep hkmn din hayatnda bir araya getirmesi de, kstastan mahrum geliigzel bir seim yapm olma endiesini ortadan kaldran bir gvence saylabilir. zel nitelikli gven yolu ise, bir meselede hangi ictihadn delillerinin daha kuvvetli ve iinde bulunulan zamann artlarna daha uygun olduuna dair ehliyetli kiilerin veya kurulularn yaptklar tercihlerin esas alnmasdr. Bu tr tercihler, ounlukla, metodik eliki phelerinden uzak olup, daha ok, hadislerin shhat derecelerinin gzden geirilmesine, farkl yorumlar yahut maslahatla ilgili farkl deerlendirmeler iinden mevcut artlara en uygununun belirlenmesine yneliktir. Bu ikinci yolun, avam asndan, din yaanty tutarszlklara dmeden srdrebilmek iin izlenebilecek en emin yol olduu sylenebilir. Bu yolda, tercih edilen grn dayanaklar ve dier grlerle karlatrmasnn yapld yaynlar takip ederek yrnmesi halinde, bu yolun ayn zamanda kiinin fkh kltrn gelitirmesine ve bylece topluma bu konuda bir seviye kazandrlmasna da yardmc olaca phesizdir. Bu alanda mslmanlar aydnlatma ve onlarn gvenerek uyabilecekleri tercihleri ortaya koyma hususunda ilgili kurululara nemli grevler dt aktr. Bu tahliller nda tek mezhebe ballk ve telfik ile ilgili grlere ksaca deinip, mezheplerin kolay hkmlerini izleme hakknda bir deerlendirme yapmak uygun olur. bb) Tek Mezhebe Ballk "Telfik" konusu ile "tek mezhebe ballk" meselesi arasnda sk bir ba olduundan, nce bu mesele hakkndaki grlere ksaca deinmek gerekir. Bu mesele ele alnrken, mctehid olmayan bir mkellefin durumunun sz konusu olduuna ve byle bir kimsenin er-amel konularda daima bir

mezhebe gre davranmas gerekip gerekmedii sorusuna cevap arandna dikkat edilmelidir. Gerek devlet gerekse fert plannda bir mezhebe balanma gereini ortaya karan tarih ve fikr temellere daha nce temas edilmiti. te bu balanmann "taassup" derecesine ulamasn takip eden dnemlerde, bir mezhebe bal davranmann ve hatta hep o mezhep zere kalmann vcip olduu (dahas mezhebinden ayrlana tazir cezas uygulanmas gerekecei) ynnde fikirler ileri srlr olmutur. Buna karlk muhakkk limler, ictihad edemeyen bir mkellefin hep bir mezhebe bal kalmasn gerektirecek er bir delil bulunmadn, byle bir kimse iin vcip olann, ehliyetine kani olduu limlere sormak, renmek ve buna gre davranmaktan ibaret bulunduunu ispat etmeye almlardr. cc)Telfik Telfik, szlkte, "kuman iki kenarn birletirip dikmek" anlamna gelir. Fkh ve usl-i fkhta da bu anlamdan hareketle, farkl hkmlerin bir araya getirilmesini ifade etmek zere kullanlmtr. Ancak bu ortak noktann tesinde fkh ve usl-i fkh eserlerinde telfik balca anlamda kullanlmtr: a) Fkh eserlerinde telfik kelimesi bazan, ictihad ihtilftan kaynaklanmayan iki farkl hkm birletirerek uygulamak anlamnda kullanlmtr. Mesel, "yemin kefretinde on fakirin bir ksmn yedirmek, dierlerini giydirmek eklinde telfik yaplmas ciz deildir" denirken bu mna kastedilmitir. b) Fkh usul eserlerinde telfik bazan, bir meselede nceki mctehidlerin sylemedii ve onlarn grlerinin ortak noktasn ihll eden yeni bir gr ortaya atmak anlamnda kullanlmtr. Daha ok icm bahsinde incelenen bu meselenin taklit deil ictihad ile ilgili olduu aktr. Buna "ictihadda telfik" denebilir. c) Fkh ve fkh usul eserlerinde, telfik denince daha ok u anlam kastedilir: Belirli bir meselede birden fazla ictihad gr bir arada (veya bir arada saylabilecek ekilde, yani birincisinin tesiri kalkmadan dieriyle) amel edip ortaya bu mctehidlerden hibirinin kabul etmeyecei mrekkep bir durumun ortaya kmas. Telfikin dar anlam budur. Buna "taklitte telfik" denir. slm tarihinde hicr VII. asrdan itibaren tartlmaya balanan bu mesele hakknda mutlak olarak olumsuz gr belirtenlere kar bunun ciz olduunu savunan pek ok lim vardr. Bununla birlikte genellikle muhakkk limler ve zellikle muasr aratrmaclar bu konuda baz kaytlar konmas ve bu kaytlara riayet edilmesi halinde telfikin ciz olacan kabul ederler.

Bu kaytlar ylece zetlemek mmkndr: a) Telfike ihtiya duyulmas. b) Daima kolay hkmleri alarak din hayatn keyflie dntrlmemesi. c) Bu yolun "kanuna kar hile" amacna alet edilmemesi. d) Hellharam meselelerinde ihtiyata riayet edilmesi. En geni anlamyla ele alnrsa telfik deiik mezheplerin hkmlerinden yararlanmay da (buna intikal de denilmektedir), dolaysyla deiik mezheplerin kiiye kolay gelen hkmlerini semeyi de ifade eder. Dar anlamyla telfik (yani bir meselede birden fazla ictihad birletirip bu ictihad sahiplerinin hibirinin benimsemeyecei mrekkep bir durum meydana getirme) dahi -baz kaytlarla- tecviz edilince, bunun (mrekkep bir durum meydana getirmeden deiik mezheplerden yararlanmann) tecvizi -belirtilen kaytlara riayet artyla- evleviyet gerei olur. Fakat bunda, b kknda belirtilen arta riayet etmeme ihtimali ok kuvvetlidir. nk deiik mezheplerin kolay hkmlerini alrken, kiiyi buna ynelten mil "kolayclk" dncesidir. slm dinindeki "kolaylatrma" ilkesi, bu ilkenin amalarna uygun olarak kullanlrsa ilke hedefine ulam olur. Fakat bu ilke ahs arzulara vasta olarak kullanlrsa, ilke hedefinden sapm ve din hayat keyflie dntrlm olur. Mezhebe balln tarih ve fikr temellerini aklarken belirtildii zere, burada zerinde durulan konu, hukuk ihtilflar zmleyecek hkmler (kanun ve kanunlatrma) olmayp, mslmann dnya ve hiret saadetini kazanmak zere izleyecei ve meyyidesi sadece uhrev olan kurallar, ksaca din hayatn tanzimi meselesidir. u halde, kii bu konuda tutarllk fikrine nem vermek, telfik iin konan kaytlara riayetsizlik halinde gerekte kendisini aldatm olacann bilincinde olmak ve azmet yahut ruhsat tercih konusunda (tb'nin de belirttii zere) kendisinin fakihi gibi davranmak durumundadr. slm Konferans Tekilt'na bal slm Fkh Akademisi de 21-27 Haziran 1993 tarihleri arasnda Bruney Drsselm'da yaplan VIII. dnem toplantsnda ald 1 nolu tavsiye kararnda, fkh mezheplerinin kolaylk salayan hkmlerini alp uygularken balcalarna yukarda deinilen llere riayet edilmesi gerektiine dikkat ekmi ve zellikle kiinin byle bir yol izlerken kendisini vicdanen rahat hissetmesi gerektiine iaret etmitir. Bu arada, fkh mezheplerine veya mezhep imamlarna baz meselelerde farkl grlerin nisbet edilmesinin tabii karlanmas gerektiine iaret edilmesi yararl olur. yle ki: ounluk itibariyle mezhep imamlarnn grleri

rivayet yoluyla sonraki nesillere intikal ettiinden, fkh eserlerinde bir meselede ayn fakihe ait birden fazla gr yer alabilmi ve bunlardan hangilerinin daha kuvvetli olduunu ortaya koymaya ynelik tesbitler zerinde daima fikir birlii olumamtr. te yandan bir fakihin deiik zamanlarda veya farkl deerlendirme sebebiyle ayn mesele iin farkl grler ortaya koyduu da bir gerektir. zellikle mam fi'nin Msr'a geldikten sonra birok gr deitiinden, genellikle ona nisbet edilen ictihadlarda genelde kadm (eski) ve cedd (yeni) eklinde bir ayrma gidildii grlr.

C) TASAVVUF
nsann i dnyasyla, ruh ve mnev ynden kendini gelitirmesiyle ilgili olarak Kur'n- Kerm'de, Hz. Peygamber'in hayatnda ve sahih hadislerinde mevcut olan bilgiler ve ynlendirmeler, ilk dnemlerden itibaren mslmanlarn dini daha iyi anlama ve yaama talep ve gayretlerine itikad ve fkh cephesinden ayr olarak tasavvuf ad altnda zetlenebilecek nc bir cephe ve zenginlik kazandrmtr. Tasavvuf kelimesi Kur'an'da ve hadislerde gemez. Hicri ilk iki yzylda kiinin kendi i dnyasndaki derinlik ve zenginlii, cokulu dindarln ifade iin genelde zhd, rikak-rekaik, takv, ibadet gibi kelimeler kullanlyor, byle kimselere de zhid ve bid deniliyordu. Hicr III. yzyldan sonra daha kapsaml olarak tasavvuf, sf, sfiyye gibi terimler kullanlmaya baland ve bir dnemden sonra tasavvuf ayr bir ilim ve davran biimi olarak ortaya kt. Tasavvuf, kalp temizliini, gzel ahlk ve ruh olgunluunu konu alr. Ama mminleri terbiye etmek ve mnen ykseltmektir. Bu amaca ulamak iin dnyadan ok hirete nem vermek, madd deerlerden fazla mnev deerlere balanmak, daha nitelikli ve daha ok ibadet etmek ve nefsi disiplin altna almak gerekir. a) Tasavvuf Dncenin Din ve Fikr Temelleri slm, mminlerin dnya hayatna ve madd zevklere dalmamalarn, hirete ve mnev deerlere ncelik vermelerini ister. Yce Allah yle buyurur: "Azgnlaan ve dnya hayatn tercih edenin gidecei yer cehennemdir" (en-Nzit 79/38). "Siz dnya hayatn tercih ediyorsunuz ama hiret hayat daha hayrl ve daha kalcdr" (el-Al 87/16). Tasavvufta dnya hayatna hiret hayat kadar veya daha fazla nem vermemek esastr. Bu nokta Kur'n- Kerm'de ve hads-i eriflerde de kuvvetle vurgulanmtr. Allah Tel buyurur:

"Dnya hayat aldatc bir metdan baka bir ey deildir" (l-i mrn 3/185). "Dorusu dnya hayat ancak bir oyun ve elencedir" (Muhammed 47/36). "Allah'n vaadi haktr, sakn dnya hayat sizi kandrmasn ve eytan Allah'n affna gvendirerek sizi aldatmasn" (Lokmn 31/33). "Dnya menfaati nemsizdir, takv sahipleri iin hiret daha hayrldr" (en-Nis 4/77). "u dnya hayat sadece bir oyun ve elencedir, hiret ise gerek bir hayattr" (Ankebt 29/64). "Dnya hayat sadece bir oyun, bir elence, bir ss, aranzda bir nme vesilesi ve daha ok servet ve evlda sahip olma yardr" (el-Hadd 57/20). "Mal ve evlt dnya hayatnn ssdr. Kalc olan iyi iler ise hem sevap olmas bakmndan hem de mit balanmas bakmndan Rabbinin nezdinde ok hayrldr" (el-Kehf 18/46).

Kur'n- Kerm birka yerde dnya hayatn temsille anlatmtr: "Onlara

unu misal ver: Dnya hayat gkten indirdiimiz bir yamura benzer. Bu sayede yeryznde biten bitkiler birbirlerine karm, sonra kurumu, rzgrn savurduu erp haline gelmitir. Allah'n gc her eyin stndedir" (el-Kehf 18/45; l-i mrn 3/117; Ynus 10/24; el-Hadd 57/20).

Kur'n- Kerm'e gre insan dnyadan ok hireti istemelidir: "Kim

hiret yararn isterse ona bunu fazlasyla veririz, kim dnya yararn isterse ona da dnyadan bir eyler veririz, ama hirette bir nasibi olmaz" (e-r 42/20; el-Bakara 2/200; l-i mrn 3/145; Hd 11/15). Ksaca servetler, ka-

zanlar, zenginlikler ve her eit nimetler hirette ve Allah katnda bol bol mevcuttur (bk. en-Nis 4/94). Hads-i eriflerde de ayn hususlarn sklkla ifade edildii grlr: "Dnyada bir garip veya yolcu gibi yaa, kendini kabirde yatanlardan say" (Buhr, Rikak, 3; Tirmiz, Zhd, 25; bn Mce, Zhd, 6). "Dnyaya kar souk olan Allah, halkn malna gz dikmeyeni insanlar sever" (bn Mce, Zhd, 1). "Kabirleri ziyaret ediniz. Zira bu, sizi dnyadan soutur, hirete sndrr" (bn Mce, Ceniz, 47). Hz. Peygamber dnyann gsteri ve ekiciliine kaplmann muhtemel tehlikeleri konusunda mmetini uyarmtr (Buhr, Rikak, 3; Tirmiz, Zhd, 25).

Hz. Peygamber ahsen yukarda anlatlan ilkelere uygun olarak yaam; dnya malna tamah etmemi, madd zevkler peinde komam, daima hiret hayatna ncelik vermi ve onu stn tutmutur. yle buyurmutur:
"Uhud da kadar altnm olsa, borcumu demek iin bundan ayracam miktar hari, altnlarn gnden fazla yanmda kalmasn arzu etmezdim" (Buhr, Zekt, 4; Mslim, Zekt, 31).

Hz. Peygamber vefat edince altn, gm miras brakmad. Brakt miras beyaz bir katr, bir silh ve vakf arazisinden ibaretti (Buhr, Vesy", 1). Hz. Peygamber sade ve mtevazi bir hayat yaam, hibir zaman dnya nimetlerinin cazibesine kaplmam, ganimet mallar sebebiyle mslmanlarn elleri az ok geniledii halde o eski yaama biimini srdrm, br mslmanlar dzeyinde bir hayata kavumak isteyen hanmlarna ksm ve onlardan dnya ile kendisi arasnda bir tercih yapmalarn istemiti (bk. el-Ahzb 33/28; Buhr, Tefsr, 66; Mslim, Talk, 5). Dnyay hiretle bir ve eit tutmak veya ondan stn tutmamak zhddr. Zhd ilkesine bal olarak yaayan kiilere de zhid denir. Kur'an ve hadislerde zhde byk nem verilmi, bunun zdd olan dnyaya dkn olma, tamah, ihtiras ve karclk iddetle yerilmitir. Zhd tasavvufun temelidir. hiretin dnyadan stn, oradaki nimetlerin buradaki servetten daha nemli olduuna inanan bir mslman daha nitelikli ve daha ok ibadet eder, hak hukuk gzetir, ahlk kurallarna bal kalr, haram ve helli bilir. Byle bir hayat yaamayan bir kimsenin dnyadan ok hirete nem ve deer verdii sylenemez. badet zhdn tabii bir sonucudur. Yce Allah namaz, oru, hac ve zekt gibi ibadetleri farz klmtr. Hz. Peygamber ise farz olan ibadetlerle yetinilmemesini, nfile ve snnet olanlarn da yerine getirilmesini tavsiye etmitir. Farz namazlardan nce ve sonra klnan snnetler, teheccd, evvbin ve tahiyyet'l-mescid gibi dier nfile namazlar, receb ve ban gibi aylarda belli miktarda tutulan orular, umre ve sadaka byledir. badetlerin amac nefsi disiplin altna alarak Allah'a yaklamaktr. Tasavvufta farz ve nfile ibadetleri artlarna uygun olarak hu ve ihlsla yerine getirmek esastr. Sfler zellikle farz olmayan ibadetleri belli dzen iinde yerine getirmeye zen gsterirler. badetsiz tasavvuf olmaz. slm'da kalp temizlii nemlidir. Her eyden nce Cebril Kur'n- Kerm'i Hz. Peygamber'in kalbine indirmitir (el-Bakara 2/97; uar 26/194). Vahiy de ilham da kalbe gelir. "Allah'n huzuruna temiz (selim) bir kalple
kmaktan baka hibir eyin faydas yoktur" (e-uar 26/89; es-Safft 37/84; Kaf 50/33). "Allah sekneti (huzuru) mminlerin kalplerine indirmitir" (el-Feth 48/4). "Kalpler Allah' zikretmekle itminan bulur" (Ynus 10/74). Onun iin Allah' ok zikretmek tavsiye edilmitir (bk. el-Ahzb 33/41). Her eyin temeli olan iman kalbin tasdiklerinden ibarettir. Niyet

btn ibadetlerin temelidir. Halis niyet de kalpte gerekleir. badetlere kalbin temiz, niyetin iyi olmas orannda sevap verilir (Buhr, mn, 41; Mslim, mret, 155). Kur'an kalbin grme niteliinden sz eder. Yeryznde dolap ibret almayanlar, dnecek kalbi, iitecek kula olmayanlar uyarr: "Dikkat edin, bataki gzler deil, gsteki kalpler kr olur" (el-Hac 22/46). Hassas, yufka ve temiz kalplerden bahseden Kur'an ta gibi kat, kirli ve kilit vurulmu kalplerin bulunabileceine de dikkat eker. Kalbin kirlenmi ekline bazan nefis de denir. Buna kar nefsin arnm ekli de kalptir, kalp hkmndedir. "Nefsini kirleten hsrandadr, onu arndran kurtulua erer" (bk. e-ems 91/9-10). Bir hads-i erifte yle buyurulmutur: "nsann bedeninde bir et paras vardr. O iyi olursa beden tmyle iyi, kt olursa tamamyla kt olur. Dikkat, o kalptir" (Buhr, mn, 39; Mslim, Mskat, 107). Bir hadiste, "Bakalar fetva verse de, sen fetvay kalbine sor" (Drim, Buy, 2; Msned, IV, 228) denilerek vicdann sesine kulak verilmesi istenmitir. Hz. Peygamber, "yi, gnle yatan, gnah gnl trmalayan eydir" (Msned, IV, 194, 228) buyurarak pheli konularda kiinin kalbine ba-

vurmasn, bakasnn denetlemesinden nce kiinin kendi kendini denetlemesini tavsiye etmitir. Kur'an'da ve hadislerde takvya byk nem verilmitir. Hz. Peygamber kalbine iaret ederek, "Takv buradadr" demiti (Msned, V, 379). Tasavvufun konusu kalptir. Tasavvuf bir kalp ilmidir. Sflere bu yzden gnl ehli denilmitir. Tasavvuf dnce Allah korkusu ve Allah sevgisi temeline dayanr. Allah Korkusu. Kur'n- Kerm ve hads-i eriflerde "havfullah (mehfetullah) ve hayetullah" denilen Allah korkusu zerinde ok durulmutur.

Gnah ileyenlerin ve bakalarna hakszlk edenlerin Allah'n gazabndan ve azabndan korkmalar lzmdr. Kur'an'da "Eer inanyorsanz biliniz ki en ok korkulmaya lyk olan Allah'tr" (et-Tevbe 9/13; el-Ahzb 33/37), "Onlardan deil, benden korkun" (l-i mrn 3/175) buyurulur. Kii insanlardan deil, Allah'tan korkarak gnah ilememeli, ktlk ve hakszlk etmemelidir. Gizli-ak ilenen her ktl bilen Allah Tel'nn ilenen ktlkleri cezasz brakmayacana, er veya ge bunun hesabn soracana inanmal, dinin emirlerine uyup yasaklarndan kanrken Allah'tan baka hibir kimseden korkmamaldr. Allah Tel byle kullarn ver: "Onlar Rablerinden

de, kt azaptan da korkarlar" (er-Rad 13/28). "Allah'tan baka hibir kimseden korkmazlar" (et-Tevbe 9/18; el-Ahzb 33/39).

Bata peygamberler ve veller olmak zere btn mminler Allah'tan korkar. Hz. Peygamber, "Allah' en iyi bileniniz ve ondan en ok korkannz benim" buyurmutur (Buhr, Edeb, 72; Mslim, Fezil, 35). Bir hadiste de "Hikmetin ba Allah korkusudur" (Acln, Kef'l-haf, I, 421) buyurulmutur. Allah'tan korkan bakasndan korkmaz. Allah korkusu dier korkular siler ve kiiyi cesur hale getirir. Allah'tan korkanlarn hirette de korkular olmayacak, mahzun olmayacaklardr (el-Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277). te Allah'n vel ve ergin kullar bunlardr. Allah korkusu konusu zerinde ok duran sfler bunu tasavvufun temel ilkelerinden biri haline getirmilerdir. Buradaki korku ayn zamanda Allah' sevmekten kaynaklanan bir ekinme mahiyetindedir. Bu sebeple Allah korkusu ile Allah sevgisi, birbirini tamamlayan iki kavramdr. Allah Sevgisi. Bu sevgi slm'daki mnev hayatn temelidir. Bu temele dayanmayan ibadet ve ahlk gibi davranlar slm asndan bir anlam ifade etmez. Bir mmin severek Allah'a itaat ve ibadet ederse, onun emirlerine ve yasaklarna uyarsa bunun deeri vardr. Allah Tel'y seven onun kelm olan Kur'an' ve resul olan Hz. Muhammed'i, onun dava arkadalar olan sahbeyi de sever. Ksaca Allah'n sevdii herkesi ve her eyi sever. Kur'an'da Allah sevgisi zerinde nemle durulur. Yce Allah yle buyurur: "man edenler Allah'a olan sevgileri ise ok fazladr" (el-Bakara 2/115). iddetli ve ok sevgi ak demektir. Bu yet bata olmak zere birok yette muhabbetullah denilen Allah sevgisine ve ilh aka iaret edilir. Bir mslman Allah', Resul'n ve Allah yolunda mcadele etmeyi babasndan oullarndan, kardelerinden, elerinden, kabilesinden, servetinden, ticaretinden ve meskeninden daha ok sevmekle ykmldr. Eer daha ok sevmezse Kur'an'n ifadesiyle "Allah'n hkm tecelli edene kadar
bekleyin, Allah gnahkr bir toplumu hidayete erdirmez" (et-Tevbe 9/24)

tehdidine muhatap olur. Bunun anlam udur: Bir mslmann Allah', Resuln ve Allah yolunda mcadele etmeyi yrekten sevmesi ve bu sevgi ve isteini her zaman dier eylerden nde tutmas gerekir. Hz. Peygamber "Allah ve Resul'n dier eylerden daha fazla sevmeyen kimse imann hazzna eremez" deyince Hz. mer, "Ey Allah Resul! Kendim hari seni herkesten ve her eyden ok seviyorum" demi, Hz. Peygamber de "Olmad y mer!" demiti. Hz. mer, "O halde seni kendimden

de ok seviyorum" deyince Reslullah "imdi oldu y mer!" buyurdu (Buhr, mn, 9; Mslim, mn, 15). slm'da Allah'la kullar arasndaki sevgi karlkldr. Allah kullarn sever, kullar da onu severler. Kur'an yle der: "Ey iman edenler! inizden
her kim dininden dnerse, Allah onlarn yerine yle bir kavim getirir ki Allah onlar sever, onlar da Allah' severler" (el-Mide 5/54). slm inancna gre

Allah Tel vedd ve veldir. Yani mmin kullarn ok sever ve onlar dost edinir. Kur'an'da Allah'n hangi kullarn sevdii yle aklanr:
"Allah dil olanlar sever" (el-Mmtehine 60/8; el-Hucurt 49/9). "Allah temiz insanlar sever" (et-Tevbe 9/108; el-Bakara 2/222). "Allah takv sahibi kullarn sever" (l-i mrn 3/76, et-Tevbe 9/4, 7). "Allah ihsan sahibi drst kiileri sever" (l-i mrn 3/148, el-Mide 5/13, 93). "Allah tevekkl ehlini sever" (l-i mrn 3/159). "Allah sabrllar sever" (l-i mrn 3/146). "Allah tvbe edenleri sever" (el-Bakara 2/222).

Yce Allah, Peygamberimiz'i herkesten ok sevdii iin ona "habbullah" (Allah'n sevgilisi) denilmitir (Tirmiz, Menkb, 1). Nitekim Hz. brhim iin de hallullah (Allah'n dostu) ifadesi kullanlmtr. Burada sz edilen adalet (kst, vera), temizlik, takv, ihsan, tevekkl, sabr, tvbe tasavvufun temel kavramlardr. Sfler ve veller Allah'n sevgili kulu olma mertebesine ermek iin bu hususlar byk bir zenle gerekletirmeye alr, ilh sevgiden mahrum olmamak iin bunlarn zdd olan hususlardan dikkatle kanrlar. nk Allah zlimleri, kfirleri, gnahkrlar, kibirlileri, hinleri, bozguncular, msrifleri, saldrganlar sevmez (er 42/40, el-Bakara 2/176, en-Nis 4/107, el-Hadd 57/23, el-Hac 22/38, elMide 5/64, el-Arf 7/31, el-Mide 5/87).

Seven sevgilisine itaat eder, ona tbi olur, onu raz etmeye alr, emirlerine uyar, onu darltacak davranlardan saknr. Ksaca sevginin sonucu Allah'n emirlerine uymak, yasaklarndan kanmaktr. Allah'n peygamberine uymak Allah'n sevgisini kazandrr. Onun iin yce Allah buyurur: "Ya Muhammed: De ki eer Allah' seviyorsanz bana tbi olun ki O da sizi sevsin" (en-Nis 4/80). Reslullah'a itaat Allah'a itaat demektir: "Reslullah'a itaat eden Allah'a itaat etmitir" (en-Nis 4/80).

Hz. Peygamber, mminlerin Allah iin birbirini sevmeleri gerektiini nemle vurgulamtr. Kuts bir hadiste, "Benim iin birbirini sevenleri sevmem vciptir" (Muvatta, iir, 16; Msned, V, 233) buyurulmutur. Hz. Peygamber,
"Birbirinizi sevmedike iman etmi olmazsnz" (Mslim, mn, 93; Eb Dvud, Edeb, 131). "Bir kimse kendisi iin istedii bir eyi mmin kardei iin istemedike iman etmi olmaz" (Buhr, mn, 7) buyurarak bu sevgi ile

kmil iman arasnda sk bir ba bulunduuna iaret etmitir. slm, mminleri sevgi ve dostluk balaryla birbirine balam, kaynatrm ve bylece fertleri birbirine kenetlenmi bir toplum meydana getirmitir. Sevgi ba hem mslmanlar Allah'a ve Resul'ne, hem de birbirlerine balar. Mslmanlar iyi ve kt gnlerde, mutlu ve skntl zamanlarda daima bir arada olurlar. Hz. Peygamber, "Kii sevdiiyle beraberdir" buyurmutur (Buhr, Edeb, 69; Mslim, Birr, 165). Bir mslman Allah'n gazabna uramamak ve cehennem azabndan kurtulmak iin yaratcsna ibadet eder. Bu amala ibadet etmek cizdir. Genellikle halk, zellikle zhidler ve bidler bu maksatla ibadet ederler. Cennete girmek ve oradaki nimetlerden yararlanmak iin Allah'a ibadet ise evvelkine gre bir derece daha stndr. Fakat srf Allah'n emrine uymak, rzsn kazanmak iin Allah'a ibadet etmek daha stn bir mertebedir. Bu ibadet sevgi temeline dayanr. Sevenin sevgilisine itaat etmesi trnden bir boyun eme ve emredileni gnl holuu ile yerine getirme halidir. Peygamberlerin, sa iken cennetle mjdelenen on sahbenin, vellerin ve riflerin ibadetleri byledir. Rbia el-Adeviyye'nin dedii gibi onlar cehennem ve cennet olmasa da Allah'a ibadet eder, ona itaati canlarna minnet bilirler. Nitekim bu konudaki hadislerden birinde, "Suhayb, Allah'n ne ho bir kuludur ki ondan korkusu olmasa bile gnah ilemez", dierinde, "Eb Huzeyfe'nin zatlas Slim, Allah'a k olduundan Ondan korkmasa bile gnah ilemez" (Acln, Kef'l-haf, II, 323) buyurulmutur.

Tasavvufta hedef bir mslmann gnll olarak ve seve seve Allah'a ibadet etmesini salamaktr. Bu mertebede ibadet insana zor gelmez, tersine ona haz ve huzur verir. badet halinde olmamas ise onu rahatsz eder. Hz. Peygamber zamannda var olan bu anlay ondan sonra gelierek devam etmitir. Bu hareketin en nemli temsilcisi hicr II. (VIII.) asrn ikinci yarsnda yetimi olan nl sf Rbia el-Adeviyye'dir (. 185/801). Bu tarihten sonra bu anlayn yaygnlaarak ve gelierek devam etmesi tasavvufun slm bir hareket olarak ortaya kmasna sebep olan faktrlerin banda gelir. Zhd ile tasavvuf arasndaki en nemli fark zhdde korku, tasavvufta

sevgi unsurunun ar basmasdr. Zhd hareketinde korku sevgiyi, tasavvuf hareketinde ise sevgi korkuyu kapsar. Zhd hirette kurtuluu amalayan nisbeten zel bir mnev hal, tasavvuf ise bu hayata dayanan ama daha ok Allah'n rzsn ve sevgisini kazanmay amalayan daha kapsaml mnev hayattr. Tasavvufta Allah sevgisinin ne kadar nemli olduunu gstermek iin sflerin zerinde zenle durduklar ve nemle akladklar u hads-i erife bakmak yeterlidir. Kuts hadiste yle buyurulmutur: "Kulum farz ibadetlerle yaklat kadar baka hibir eyle bana yaklaamaz. Nfile ibadetlerle de bana yaklar. O kadar ok yaklar ki ben onun gren gz, iiten kula, tutan eli, yryen aya olurum. Artk o benimle grr, benimle iitir, benimle tutar, benimle yrr. Byle bir kul bana snrsa onu korurum, benden bir ey isterse dileini yerine getiririm" (Buhr, Rikak, 38).

Tasavvuf kulun Allah'a yaklamas ve Onunla byle bir mnev iliki kurmasdr. Allah kuluna ah damarndan daha yakndr (Kaf 50/16). Allah'n bir ismi el-karbdir. Yani o her zaman herkese yakndr. Fakat sevdii kullarna zel bir anlamda yakndr. Allah'n yaknln kazanan insanlara mukarreb denir (el-Vka 56/88-89). Mslmanlarn iman ve ibadet itibariyle eitli dereceleri vardr. Bir hadiste imann alt, slm'n be art sayldktan sonra en byk mertebe olan ihsan yle tarif edilmitir: "hsan, Allah'a, onu gryormusun gibi ibadet etmektir,
her ne kadar sen Onu grmyorsan da O seni grmektedir" (Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 57). Kur'n- Kerm'de, "hsan zerine olunuz, Allah ihsan zere olanlar sever" (el-Bakara 2/195; el-Mide 93) buyurulmutur. Mutasav-

vflar bu hadisten slm'n mertebesi olduu sonucunu karmlardr. Bunlar srasyla slm, iman ve ihsan mertebeleridir. slm zhir, iman zhir ve btndr. hsan ise zhir ve btnn hakikatidir. slm'da bilgi amelle, amel ihlsla, ihls da Allah'n rzsn taleple kemale erer. Bilgi, ihls ve rz bu mertebenin baka bir ifadesidir. Mminler ilim, amel ve mertebe itibariyle birbirinden farkldrlar. Nitekim Kur'an'da yle buyurulur: "Kendilerine ilim verilenler derece derecedir". "Amel edenlerin de mertebeleri vardr". "Bakn nasl bazsn dier bazlarna stn kldk" (el-Mcdele 58/11; el-Ahkaf 46/19; el-sr 17/21).

b) Tarih Geliim Hz. Peygamber, sahbe, tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde dindar mslmanlarn yaadklar hayat yukarda tasvir edilen mnev bir atmosferde cereyan etti. Bu neslin dindarlar dnyaya nazaran hirete ncelik

veriyor, btn davranlarda Allah'n rzsn gzetiyorlard. Bu tr hayat Kur'an'n istedii bir hayatt. Bunun en gzel rnei de Hz. Peygamber'di (el-Ahzb 33/21). Hz. Peygamber zamannda eitli eilimlere sahip olan sahbeler vard. Bunlardan bir ksm ilim renmeye, bir ksm dini teblie, bir ksm cihada, bir ksm yneticilie daha fazla ilgi duyarken bir ksm ibadete daha ok nem veriyor, uhrev kurtulu zerinde younlayorlard. Bata ilk drt halife ve aere-i mbeere olmak zere Osman b. Mazn, Musab, Ammr, Habbb, Bill, Suhayb, Selmn, Eb Zer, Mikdd, Muaz, Ebd-Derd, Huzeyfe, Abdullah b. mer, Abdullah b. Amr bu sahbenin bid ve zhidleri olarak tannmlard. Daha sonraki dnemlerde yaayan bid, zhid ve dindar mslmanlar her zaman bunlar rnek almlard. Tasavvuf zincirinin ilk halkalar bunlard. Daha sonra eklenen yeni halkalarla bu silsile gnmze kadar gelmi, bu halkalardaki lim ve zhidler slm'n ilim, ihls, takv, ihsan, his, heyecan ve zhd anlayn yaayarak amza tamtr. Veysel Karn, Eb Mslim el-Havln, Habb el-Acem, Hasan- Basr, Abdlvhid b. Zeyd, eybn er-R, Slih el-Mrr, Ferkad es-Senc, Mlik b. Dnr, bns-Semmk, brhim b. Edhem, akk-i Belh, Dvd et-T, Fudayl b. yz ve benzeri pek ok bid ve zhid ikinci nesli, silsilenin ikinci halkasn oluturur. Tasavvufta sz konusu neslin yaad zaman hicr I ve II. (VII ve VIII.) asrlar kapsar ve zhd dnemi diye bilinir. Bu dnemde tasavvuf tohumunun imlenmi bir ekli mevcuttur. Bundan sonra gelen ve nc halkay oluturan brhim el-Havvs, Bir el-Haf, Ser es-Sakat, Cneyd-i Badd, Byezd-i Bistm, Hris el-Muhsib, Znnn el-Msr, Hamdn el-Kassr, Marf-i Kerh, Ahmed b. Hadraveyh, Eb Sleyman ed-Drn, Sehl etTster gibi sfler tasavvufun ilk temsilcileri ve mjdecileridir. Tasavvuf hayat geni lde bunlarn tesbit ettikleri hedefler ynnde gelimitir. Kueyr'nin de ak bir ekilde belirttii gibi tasavvuf Ehl-i snnetin bnyesinden domutur. lk sflerin hepsi Snndir. Sfliin ortaya kt dnem slm dnyasnda eitli ilimlerin kurulduu, deiik mezhep ve akmlarn ortaya kt bir dnemdir. Bu dnemde hadis, fkh, kelm gibi ilim dallar kurulmu, bunlarla uraanlara hadisi, fkh, kelmc (muhaddis, fakih, mtekellim) gibi isimler verilmiti. Kayna Kur'an ve hadis olmakla beraber sz konusu ilimlerden de etkilenen ve Ehl-i snnet muhitinde doan slm'daki ruh ve mnev hayat tarzna tasavvuf denmitir. Bu hayat tarznn temelleri Kur'an ve Snnet'in retisinde, nceki nesillerin szlerinde ve yaay tarzlarnda mevcuttu. Sfler fikirleri ve mnev tecrbele-

riyle gelitirip sistemletirdikleri tasavvuf hayat tarzn sz edilen temeller zerinde ina etmilerdir. Kk ve z eski olan tasavvuf hayatn baz yenilikler iermesi ve farkllk gstermesi bundandr. Byk sflerin yetitii hicr III ve IV. (IX ve X.) yzyllarda tasavvufla ilgili birtakm eserler yazlm, sfliin esaslar yazl hale getirilmiti. Dier taraftan ayn dnemde melmet ve ftvvet gibi nemli tasavvuf ekoller ortaya kmt. Marf-i Kerh, Ser es-Sakat, Hris el-Muhsib ve Cneyd-i Badd gibi nl sfler Irak'ta tasavvuf ad altnda slm'n mnev hayatn gelitirirken Horasan blgesinde Hamdn el-Kassr (. 271/884) melmet ad altnda sz konusu hayatn farkl bir yorumunu ortaya koyuyordu. Eb Hafs, Ahmed b. Hadraveyh ve h uc- Kirmn gibi Horasanl dindarlar ise daha ok ftvvet ve mrvvet zerinde duruyorlard. Melmet ehli ihls ve riya konusuna arlk verirken, ftvvet ehli daha ok dinin insaniyet yn zerinde duruyorlard. Bu konuda zellikle Byezd-i Bistm (. 234/848) son derece zgn yorumlar yapyordu. Sz konusu dnemde tasavvufa dair yazlan en mehur eserler ve yazarlar ise unlardr: Hris el-Muhsib (. 243/857) er-Riye li-hukkllah, Cneyd-i Badd (. 297/ 909) Resil, Sehl b. Abdullah et-Tster (. 283/896) et-Tefsr, Hakm et-Tirmiz (. 320/932) Hatm'l-velye, Hallc- Mansr (. 309/921) Kitb'tTavsin, Eb Nasr es-Serrc (. 378/988) el-Luma, Kelbz (. 380/990) et-Taarruf, Eb Tlib el-Mekk (. 386/996) Kt'l-kulb, Slem (. 412/1021) Tabakt's-sfiyye, Eb Nuaym sfahn Hilyet'l-evliy, Kueyr (. 465/1072), erRisle, Hcvr (. 470/1077) Kef'l-mahcb, Abdullah Ensr el-Herev (. 481/1088) Menzil's-sirn, Gazzl (. 405/1111) hy Ulmi'd-dn. Bu eserlerin tamamna yakn matbu olup bir ksm Trke'ye de evrilmitir. Bu yazarlarn tasavvuf konusunda daha baka deerli eserleri de vardr. zellikle Sehl etTster'nin, Slem'nin, Kueyr'nin ve Abdullah el-Ensr'nin tefsirle ilgili eserleri ir tefsirler bakmndan nemlidir. Slem'nin Tabakt' ile Eb Nuaym'n Hilye'si ise evliyann hayat hikyelerine ve menkbelerine dairdir. Tasavvufun douunu, gelimesini ve ilk sflerin yaama tarzlarn her biri bir tasavvuf klasii niteliinde olan sz konusu eserlerden izlemek mmkndr. Hicr VI. (XII.) asra kadar olan tasavvufun ilk dnemi ve hareketin doduu, gelitii ve ekillendii bir zaman dilimidir. Bu dnemde tasavvuf basit fakat derin, sade fakat anlaml bir mnev hayat tarzdr. Geni lde pratiklere dayanr, teorilere ok az yer verir. Hal, his, heyecan ve vecd gibi isimler alan ve din psikolojisi bakmndan byk nem tayan ruh hayat

tarz zerinde younlukla durulur. Bu fikr harekette felsef etkiler yok denecek kadar azdr. Ama sflerin mnev tecrbeleri ve bu tecrbelerle ilgili olarak yaptklar yorumlar zerine kurulan bir tasavvuf felsefesi vardr. Bu, daha ok sflerin kendi dnce ve abalaryla oluturmu olduklar zgn bir felsefedir. Tasavvuf hayat, z ve hareket noktas itibariyle slm temeller zerine ina edilmi olduundan, bata bn'l-Cevz, bn Teymiyye ve bn'l-Kayyim olmak zere bu hareketin baz ekillerini sert bir biimde eletiren limler tarafndan da sayg ve takdirle karlanmtr. Bununla beraber bu dnem tasavvufu da tartma ve eletiriye ak baz konular iermektedir. teden beri tartlan ve eletirilen bu konular tasavvufun z ve geneliyle ilgili deildir. Mnferit konulardr, ayrntyla ilgilidir. c) Tasavvufta rgtlenme Dnemi Tasavvufun ferd yn daha nemli olmakla beraber sosyal yn de kmsenmeyecek kadar nemlidir. Tasavvuf hayatn baz biimlerini bireyler tek bana yaar. Fakat bu hayat, bu konunun uzmanlar, hocalar ve statlar olan eyhlerden ve mridlerden renilir. Bu renmede mrid ve tlip denilen rencilerin statlaryla birlikte bulunmalar, mnev hayat beraber yaamalar arttr. nk tasavvuf hayat tpk birok sanat gibi egzersizler ve pratiklerle renilir. Bunun iin de birliktelik ve beraberlik esastr. te bu durum hem zaman zaman mridlerin ve statlarn bir araya gelerek yaadklar mnev ve derun deneyler konusunda fikir alveriinde bulunmalarn ve vardklar sonular aralarnda mzakere etmelerini gerektirir, hem de mridlerin mridlerinin gzetiminde ve denetiminde bulunmalarn zorunlu klar. Bu sebeple batan beri sfler sohbet denilen bir birliktelie byk nem vermilerdir. lk zamanlarda eyhlere daha ok stat ve sohbet eyhi, mridlere de ship (sohbette bulunan, sohbete katlan) deniliyordu. Bylece statlar evresinde toplanan ve sohbetlere devam eden shipler, yani mridler birer cemaat oluturuyordu. Bu cemaatlerin yaptklar sohbetlerin ou halka ak olmakla beraber baz sohbetlere yabanclar alnmyordu. Ancak belli bir mertebeye ulaan mridler bu sohbetlere kabul ediliyordu. Cneyd-i Badd, "Biz tasavvuf sohbetlerini kapal kaplarn ardnda yapardk" derken bu hususu anlatyordu. te bu gizlilik tasavvuftaki srr, yani gizemi meydana getirir. Tasavvuf hayatn belli bir aamasnda mutlaka bir gizem sz konusudur. Bazan mridlere gre yabanclar iin, bazan statlara gre mridler iin bir gizem, yani yabanclara gre mridlerin, mridlere gre stadn az ok gizemli bir yn vardr. Bundan daha nemlisi ilh srdr. Tasavvuf bir bakma, imkn lsnde rubbiyyetin

srlarna ina olmay amalar. Tasavvuf sohbetlerinin mridlere edep ve erkn reten, onlar terbiye eden, ahlklarn gzelletiren yn kadar sz konusu esrarengiz yn de nemlidir. Gizliliin sebebi, mnev alt yaps bakmndan eksik olanlarn yanl anlama ve sapmalarn engellemektir. Son derece gsterisiz balayan, ama gayet feyizli geen tasavvuf sohbetler ksa bir zaman sonra bir cemaatleme halini ald. Byk sflerin tasavvuf grleri ve yaaylar az ok birbirinden farkl idi. Bu da merep (miza, karakter, zevk) fark olarak grld. Bu durum tasavvufa eilimli olanlarn kendi mizalarna, ruh ve zihin yaplarna uygun den statlar tercih etmelerine imkn verdi. Bylece Tayfriyye (Bistmiyye), Cneydiyye, Mushibiyye, Sehliyye, Hakmiyye, Haffiyye, Seyyriyye, Nriyye, Harrziyye, Kassriyye (Melmetiyye) ve Tsteriyye gibi tasavvuf cemaatler ortaya kt. Bu ekollerden birine balanan bir mrid, mnev hayatnda belli bir stadn grlerine arlk veriyordu. Cemaatler arasndaki olumlu ilikiler tasavvuf gelimeyi hzlandrd. Sz konusu tasavvuf sohbetler ve cemaatler hicr VI. (XII.) asrda daha dzenli, daha disiplinli bir rgtlemeye dnt. Bu rgte tarikat denildi. Abdlkadir-i Geyln'ye (. 562/1166) nisbet edilen Kadiriyye, Ahmed Yesev'ye (. 562/1166) nisbet edilen Yeseviyye, Ahmed er-Rif'ye (. 578/1183) nisbet edilen Rifiyye, Eb'n-Necb es-Shreverd'ye (. 563/1167) nisbet edilen Shreverdiyye, Eb'l-Hasan e-zel'ye (. 593/1196) nisbetle zeliyye tarikatlar bu asrda ortaya kt. Bunlar Necmeddn-i Kbr'ya (. 618/ 1221) nisbetle anlan Kbreviyye, Mevln Celleddn-i Rm'ye (. 672/ 1273) nisbet edilen Mevleviyye, Ahmed el-Bedev'ye (. 675/1277) nisbetle Bedeviyye gibi tarikatlar izledi. VII. (XIV.) asrda ise Bahaeddin Nakibend'e (. 791/1389) nisbetle Nakibendiyye, Sirceddin mer'e (. 800/1397) nisbet edilen Halvetiyye tarikatlar kuruldu. Bu tarikatlar eyhlerin mrid ve halifeleri araclyla Fas'tan Endonezya'ya, Somali'den Kazan'a kadar slm lkelerine yayld. Seluklular ve Osmanllar zamannda ise Mevlevliin yan sra Anadolu'da Hac Bekt- Vel'ye (. 670/1271) nisbet edilen Bektiyye, Hac Bayrm- Vel'ye (. 833/1429) nisbet edilen Bayramiyye, Aziz Mahmud Hd'ye (. 1038/1628) nisbet edilen Celvetiyye gibi tarikatlar, ayrca daha evvel Anadolu dnda kurulan tarikatlarn pek ok ubeleri olutu. Bundan baka Ah Evran diye bilinen eyh Nasrddin (. 660/1262) Krehir'de ahlik tekiltn kurdu. Ftvvet ehli Anadolu'da birok ehirde rgtlendi. 1071'de Anadolu fethedildikten sonra Irak'tan, Suriye'den, daha fazla da Horasan'dan gelen gazi derviler, alperenler ve Horasan erleri slmiyet'in Anadolu'da ve Balkanlar'da yaylmasnda etkili oldular.

d) Tasavvufta Kurumlama Dnemi Sflik ve sf cemaatler ortaya ktktan sonra bu cemaatler ve rgtler meknlara ve binalara ihtiya duydular. lk zamanlarda camiler, mescidler, evler, i yerleri, sflerin buluma, konuma ve meselelerini mzakere etme yerleri idi. Fakat rgtler geliip yaygnlanca yeni meknlara ve binalara ihtiya duyuldu. Herev'nin Tabakt's-sfiyye'de dedii gibi ilk tasavvuf kurum Suriye'de Remle'de Hankah adyla kuruldu, zamanla hzl bir art ve yaygnlk gsterdi. eitli dnemlerde ve blgelerde bu kurumlara ribat, tekke, zviye, dergh, sitne gibi isimler verildi. simlendirmede kurumun byk veya kk, merkez veya ube olmas da dikkate alnd. Tekkeler, tarikat denilen rgt yelerinin devam ettikleri, toplu veya ferd olarak zikir yaptklar, sohbet ettikleri, edep-erkn rendikleri, terbiye grdkleri, ruhen arndklar ve olgunlatklar kurumlar olmakla beraber ou zaman eitli din ve dnyev ilimlerin retildii kurumlar da oldular. zellikle krsal alanlarda medreselerin grevlerini de stlendiler. Ayrca yolcularn ve gariplerin barndklar nemli sosyal messeseler haline geldiler. Tekkelere yaplan vakflar, devlet adamlarnn, hayr sahiplerinin ve tarikat mensuplarnn yaptklar balar tekkelerin grevlerini etkin bir biimde srdrmelerine ve toplumlarn ihtiya duyduklar huzurlu bir mnev havay meydana getirmelerine imkn verdi. Ayrca tekkeler bata edebiyat, iir ve msiki olmak zere birok gzel sanatn doduu ve gelitii messeseler oldu. Bir tekkede eyh veya halifesi, eitli mertebelerde bulunan mridler, derviler, tekkede yemek hazrlama, sofra kurma, odun getirme, temizlik yapma gibi ilerde grevli iiler, tekkeye yardm eden ve oradaki ilere nezaret eden yneticiler, misafirler ve garipler bulunur. Bunlarn dzenli bir biimde almalar ve grevlerin aksamamas iin uyulmas gereken birtakm kurallar, bir eit ynetmelikler vardr. Bu kurallar ilk defa derli toplu bir biimde ortaya koyan Eb Sad Eb'l-Hayr (. 440/1048) oldu. Eb Hafs mer es-Shreverd (. 632/1234) Avrif'l-marif isimli eserinde sz konusu kurallar geniletti ve ayrntl bir ekilde ortaya koydu. VII. (XII.) asr tasavvufta nemli gelimelerin gerekletii bir dnemin balangcdr. bn Arab (. 638/1240) kendisinden nceki sflerin fikirlerinden de yararlanarak, vahdet-i vcd terimi ile ifade edilen bir gr ortaya att. el-Ftht'l-Mekkiyye ve Fss'l-hikem gibi eserlerinde bu konudaki dncelerini genie aklad. Allah-evren, Allah-insan ilikisinin vahdet-i vcd eksenli bir aklamasn yapt. Felsefeden ve kelmdan ald baz delillerle fikirlerini ispatlamaya alt. Sadreddin Konev, Fahreddn-i Irk,

Abdlkerm el-Cl, bn Frz, Aziz Nesef, ebster, Abdrrezzk el-Kn ve Cm gibi nl sfler bu yolda onu izleyerek geni lde vahdet-i vcdu birok mslman ilim ve fikir adamnn dnya gr haline getirdiler. Dier taraftan Eb Sad Eb'l-Hayr Arapa'nn yan sra Farsa'y tasavvuf dili haline getirmek iin ilk defa ciddi bir adm att. Onu bu yolda Hcvr izledi ve Farsa ilk tasavvuf kitab olan Kef'l-mahcb'u yazd. Baba Thir (. 410/1019) ve Sen (. 525/1131) gibi airler tasavvuf dncelerini Farsa iirlerle ifade ederek bu tarz deta tasavvufun dili haline getirme yolunu tuttular. Onlar bu yolda Attr (. 627/1223) ve Mevln (. 672/ 1273) gibi nl sf airler izledi. Mevln'nn Mesnev ve Dvn- Kebr isimli eserleriyle bu hareket zirveye ulam oldu. ebster (. 720/1320) Glen-i Rz'da, Fahreddn Irk (. 688/1289) Lemat'ta, Cm (. 898/ 1492) eitli eserlerinde bu yolda yrd. Ysuf el-Hemedn'nin mridi, Yeseviyye tarikatnn kurucusu Pr-i Trkistan Ahmed Yesev (. 562/1166) ilk defa ve baarl bir ekilde tasavvuf hayat tarzn ve dncesini Trke ifade etmeye balad. Hikmet denilen tasavvuf iirlerini Dvn- Hikmet ad verilen bir eserde topland. Daha sonra Mansr Ata, Abdlmelik Ata, bunun olu Tac Hoca, torunu Zeng Ata, Said Ata, Sleyman Hakm Ata, Sadr Ata, Bedr Ata gibi mrid ve halifeleri onun tasavvuf geleneini Trkistan'da devam ettirdiler. 1071'de Anadolu'nun fethedilmesi zerine eitli tarikatlara mensup derviler, zellikle Yesev geleneine bal olanlar burada faaliyet gstermeye baladlar. Fakat yeni fethedilen bu beldelerde daha ziyade baba, gazi, sultan gibi unvanlarla anldlar. Ahmed Yesev'nin iir anlay Ynus Emre'de (. 1320) daha da sadeleerek ve gzelleerek devam etti. Anadolu ve Balkanlar'daki pek ok mutasavvf onu rnek ald. Yazcolu Muhammed'in (. 855/1451) Muhammediyye'si, Ahmed-i Bcn'n (. 858/1454) Ahmediyye'si ve Envru'lkn'i, Erefolu Rm'nin (. 874/1469) Divan' ve Mzekki'n-nfs'u, Niyaz-i Msr'nin (. 1150/1737) Divan', Anadolu ve Balkanlar'da byk bir ilgi ile okunan eserler oldu. Sadece mutasavvflar ve tarikat ehli tarafndan deil, bunlarn dndaki dindarlar tarafndan da asrlarca rabet grd. Bata Ynus Emre'ninkiler olmak zere bu air mutasavvflarn iirleri din msikinin de ana malzemesini oluturdu. Bu gelimeler geni kitlelerde din duygusunun yerlemesini ve kklemesini salad. lh denilen bu tr iirler cokuyla okundu ve dinlendi. Osmanllar'da tekke edebiyat kadar tasavvuf msikisi de byk bir gelime gsterdi. zellikle mevlevhneler bu iin ncln yapt.

e) Tasavvufta Sapmalar Tasavvuf beden-ruh, zhir-btn, lafz-mna ayrm yapar ve daima bunlardan ikincilere arlk verir, fakat birincileri de ihmal etmez. Bununla birlikte tarih seyir iinde zaman zaman zhir ile btn, zhir-er ilimlerle btn-mnev ilimler arasndaki mesafe alm, uurum derinlemitir. Alan mesafeyi kapatmak iin eriatla tasavvufu badatran ve kaynatran Eb Nasr es-Serrc, Eb Tlib el-Mekk, Kueyr, Hcvr ve Gazzl gibi byk mutasavvf limler deerli eserler yazmlar, bylece zhir ehli ile btn ehli arasndaki ztlamalar ve anlamazlklar ortadan kaldrmaya veya en aza indirgemeye almlardr. Tasavvufun Ehl-i snnet arasnda daha fazla yaygnlamasnn nemli bir sebebi sz konusu mutasavvf bilginlerin bu tr almalardr. Zhir ile btn, akl ile kalp arasnda zaman zaman grlen kartln ve uzlamazln sebebi ou zaman taraflarn birbirini anlamalarn salayacak yeterli bilgi donanmna sahip olmamalardr. Yetime tarznn, alnan eitimin ve mizacn da bunda byk tesiri olmutur. Bu hususlar ihtilfn bir dereceye kadar tabii ve anlalr sebepleridir. Taraflar birbiri hakknda yeterli bilgiye sahip olduklar zaman ihtilf ya ortadan kalkar veya hafifler, hogr snrlar iinde kalr. Sz konusu ihtilfn dier sebepleri tasavvuf perdesi altnda slm'a d kaynaklardan sokulmak istenen yabanc unsurlar, dier dinlerden, mezheplerden, mistik akmlardan, felsefelerden ve din geleneklerden kaynaklanan szmalardr. Bu evrelerin kltrne ina olan zmreler ve fertler slm ncesi sahip olduklar din inanlar ve felsef kanaatleri belki iyi niyetle belki de art niyetle slm'a tamlar ve bunlar tasavvuf ats altnda yaatma yoluna gitmilerdir. Bunun sonucunda tasavvuf hayatta baz sapmalar olmutur. Tasavvuftaki sapmalar erken dnemlerde balamtr. lk sfler dneminde bile bu tr sapmalarn mevcut olduunu biliyoruz. Ancak ilk sfler bu tr hareketler karsnda ok dikkatli, hassas ve uyank davranmlar, sapmalar ve sapknlar eletirmiler, reddetmiler, bylece kendilerini onlardan korumulardr. Dier taraftan sz konusu hususlar zhir ulems tarafndan da eletirilmitir. Slem bu konuda Galatt's-sfiyye adyla bir eser yazm, Serrc da elLma'da bu konuya bir blm ayrmtr. Daha sonraki mutasavvf yazarlar

da bu husus zerinde nemle durarak mslmanlar sapknla kar uyarmlardr. Bunlardan baz rnekleri aaya alyoruz. 1. badetin dmesi inanc. Baz szde mutasavvflar insann ibadet ve kullukla Allah'a ereceini, erince ibadet etme ykmllnn deceini ve kulluktan zat olacan iddia etmiler: "Yakn gelene kadar Rabbine ibadet et" (el-Hicr 15/99) melindeki yeti bu inan istikametinde yorumlamlardr. Hakiki sfler bir mslmann son nefesini verene kadar dinin emirlerine uymak ve yasaklarndan kanmakla ykml olduu inancndadrlar. Bunlar yukardaki yette geen "yakn" kelimesini "lm" eklinde yorumlamlardr. Allah'a kul olmak hr olmaktan daha stndr. 2. Riyadan kurtulmak ve ihls halini gerekletirmek iin din geleneklere aykr davranmak gerektii inanc. Bunlara gre bir mslman Allah'a kulluk ederken halk unsurunu dikkate almamal, Allah'tan bakasna deer vermemeli; ister doru, ister btl olsun hibir hususta halkla uyum halinde olmay dnmemelidir. Bu anlay esasen doru olmakla birlikte yanl istikamette kullanlm, neticede onlar edep ve terbiye snrlarn ama, dinin emir ve yasaklar konusunda saygsz, duyarsz, kaytsz ve lubali olma noktasna gtrmtr. Baz Melmler'de ve Kalenderler'de bu hal grlr. 3. Velnin peygamberlerden stn olduu inanc. Baz szde mutasavvflar Kehf sresinde anlatlan Ms-Hzr (a.s.) kssasn ileri srerek velnin nebden stn olduunu iddia etmiler; nk veller dorudan, nebler vastayla Allah'tan bilgi alr demilerdir. Bu btl bir inantr. Zira vellik, peygamberlik mealesinden sadece bir prltdr. Hibir zaman bir vel bir neb derecesinde olamaz. Her neb ayn zamanda veldir. Onda hem vellik, hem peygamberlik birletiinden vellerden stndr. 4. Her eyin mubah olduu inanc. Baz szde mutasavvflara gre eyada asl olan mubah olutur. Bakasnn hakkna tecavz nlemek iin yasaklar konulmutur. Bakalarnn haklarna sayg gsteren bir kimse iin her ey mubahtr. Bu inanta olanlara bhyye veya Mubahiyye denir. Bazlar da niyetlerinin iyi, kalplerinin temiz olduunu ileri srerek emir ve yasaklarn kendilerini balamadn iddia ederler. 5. Hull inanc. Bunlara gre Allah insan bedenine girer. Bedene girince ondaki insanlk nitelikleri kalkar, yerini tanrlk nitelikleri alr. 6. Cebir inanc. Baz szde mutasavvflar insana nisbet edilmesi gereken her eyin Allah'a ait olduunu, aslnda insanlarn iradeleri ve tercih yapma

imknlar bulunmadn, cebir altnda olduklarn iddia ederek kiilerin sorumluluunu ortadan kaldrmlardr. Bunlar, "Biz kap gibiyiz, hareket ettiren olursa hareket ederiz" derler. Bu grte olanlar aslnda sapk olup mutasavvf grnen kimselerdir. 7. Allah' grme inanc. Baz szde mutasavvflar yce Allah' dnyada grdklerini iddia ederler. Bu iddia da sapklktan baka bir ey deildir. 8. Allah Tel'ya kar saygsz davranmak. Baz szde mutasavvflar Allah'a yakn olma mertebesine erdiklerini, bu mertebede edep ve resmiyetin sz konusu olmadn iddia ederek Allah ile kulu arasnda bulunmas gereken edebi gzetmez ve Allah'tan sz ederken ok lubali ifadeler kullanrlar. 9. Tensh inanc. Baz szde mutasavvflar len bir insann ruhunun, lmeden evvelki davranlarna ve yaayna bal olarak insan veya hayvan eklinde tekrar dnyaya geldiklerini ve cezalarn ektiklerini iddia ederler, hirete inanmazlar. 10. ttihat inanc. Baz szde mutasavvflar belli bir yntem izleyerek beer niteliklerden arnan baz kiilerin Tanr ile birletiklerini (ittihat) iddia eder ve insanlar tanrlatrrlar. Gerek sfler ise yaratc varlkla yaratlan varl birbirinden ayrr, yaratlan varln hibir ekilde yaratc ile birleip tanrlaamayacana inanrlar. Bunlara ilve olarak mutasavvflarn bir ksmnda kfir veya sapk olmay gerektirmeyen birtakm hatal inanlar ve davranlar da vardr: Ar ilecilik, dnya ilerini tmden terk, bir tr ruhbanlk, evlenmemek, et yememek, tedbir almay tevekkle engel saymak, eyhleri kutsal sayacak kadar yceltmek, yoksul yaamay ama haline getirmek, nefse ikence etmek, mubah olan nimetlerden yararlanmamak, zel giysiler giymek ve bunlarla halka kar bbrlenmek, klk-kyafet, sa-sakal gibi konularda temizlik kurallarna uymamak, vakf geliriyle geinmek, dilenmek, toplumu terkedip inzivaya ekilmek, tasavvufu kssaclktan, menkbecilikten, raks ve semdan, evrad ve ezkrdan ibaret sanp ilhiler okunan meclislerde comak ve yapay olarak vecde gelmek, cezbelenmek. Sz edilen bu hususlar aslnda tasavvufta var ise de, bunlarn birtakm kurallar, snrlar, ekilleri ve miktarlar da tesbit edilmitir. Bu kurallara uymayan ve snrlar aan biimleri hatadr.

f) lkeler Yukardaki bilgiler nda, tasavvuf ve tarikat konusunda gz nnde bulundurulmas gereken nemli baz hususlar u ekilde zetlenebilir: 1. Tasavvuf biri Kur'an ve hadisin z, dieri bu z istikametinden sfler tarafndan gelitirilen ekil olmak zere iki ksmdr. badet, ahlk ve din heyecandan, insann i dnyasn zenginletirip ruh ve mnev ynden kendini gelitirmesinden ibaret olan birinci ksm kabul etmek ve uygulamak her mslmann zerine farzdr. kinci ksm ise ihtiyardir. Zira zel bir hayat tarzdr ve bir gnl meselesidir. Bu yola girmeyenlerin girenlere, girenlerin de girmeyenlere sayg gstermesi, hogrl davranmas gerekir. 2. Tasavvuf yolunu tutan ve tarikata girenler dier mslmanlar kmseyemezler. Zira kibir haram, tevazu farzdr. 3. Tasavvuf yolu ince bir yoldur ve bu yolda ehliyetli, kmil bir rehbere ihtiya vardr. Her ey erbabndan renilirse doru renilmi olur. Kendi bana bu yolda yryenlerin yolu kaybetmeleri daima ihtimal dahilindedir. 4. Tasavvuf ince ve uzun olduu kadar zor ve tehlikeli bir yoldur. Eb Ali Rzbr, "Biz bu yolda ban srt gibi bir noktaya ulatk, azck saa sola meyletsek cehenneme deriz" demitir. ok krl olan bir iin riski de oktur. Onun iin bu yola giren kimse, eytan, nefis, benlik, hret, menfaat gibi tehlikelerin ve yalanc cazibenin ok olduu bu yolda gayet ihtiyatl ve son derece dikkatli olmaldr. 5. Genel olarak mslmanlarn makbul ve muhterem saydklar Byezd-i Bistm ve bn Arab gibi mutasavvflarn, eriatn hkmlerine aykr gibi grnen baz fikir ve ifadelerine bakp bunlar hakknda suizanda bulunmak ve acele hkm vermek doru deildir. Konuyu uzmanlarna sormak, yanl anlamalara elverili hususlar onlarla mzakere etmek gerekir. 6. Derecesi ne kadar yksek olursa olsun bir vel gnah ileyebilir. Peygamberlerden bakas gnahsz deildir. Ancak gnah ileyen veller gnahta srar etmezler, ederlerse vel sfatn kaybederler. Fsk ve fcir (gnahkr) bir kii zel anlamda vel, yani Hak dostu olamaz. Bunlardan uzak durmaldr. 7. Vellerin, akl ve din hkmlerle badamaz grnen szlerini iitenler ve bu tr hallerini grenler bu konularda onlar kendilerine rnek almamal, delil saymamal, bu tr sz ve ifadeleri onlarn zel yaay veya hatas sayp kendileri eriatn hkmlerine bal kalmaldrlar. nk dinin

ak hkmlerine, emir ve yasaklarna bal olmak esastr. Bu olmadan tasavvuf da olmaz. 8. Tasavvuf alannda mslmanlar asrlar boyu olgunlaarak gelien kltr birikimi ve gelenek sebebiyle zengin bir mirasa, byk bir ilim ve irfan hazinesine sahiptir. Bir mslman tasavvuf kitaplarn okuyabilir, tasavvuf dnceden yararlanabilir. Bunun iin tasavvuf yoluna girmesi ve bir eyhe balanmas gerekmez. Ancak tasavvuf kitaplarnda grd her eyi doru kabul etmemelidir. nsan elinden kan her kitapta doru da yanl da vardr. Yanl olmayan tek kitap Kur'n- Kerm'dir. 9. Vellerin kerameti vardr ve haktr. Bir velnin vel olmas iin kerameti olmas da art deildir. En byk keramet iyi bir ahlk sahibi olmaktr. Hatta istikamet (doruluk, drstlk) kerametten stndr. Mnev kerametler madd kerametlerden ok daha makbuldr. Bu sebeple kerametleri ve menkbeleri l almamak ve abartmamak gerekir. 10. Veller kef ve ilham denilen bir yolla Allah'tan bazan zel bilgiler alabilirler. Gvenilir olup olmamalar, eitli yorumlara ak bulunmalar bakmndan bu tr bilgilerin eitli dereceleri vardr. Kef ve ilham yoluyla elde edilen en salam bilgiler bile ancak ilhama mazhar olan kiinin kendisi iin delil olabilir. Bakalar iin balayc delil deildir. Bu tr bilgilerden yararlanmak iin bunlarn Kur'an ve hadislerin ak ve kesin hkmlerine aykr olmamas arttr. Eb Sad el-Harrz'n dedii gibi: "Zhir hkmlere aykr olan her btn btldr."

nc Blm

Akaid

Akaid, akd kknden tretilmi olan akde kelimesinin ouludur. Akde, szlkte "gnlden balanlan, dm atmasna salam inanlan ey" demektir. Din literatrde akde, "inanlmas zorunlu olan ilke" (iman esas, m'menn bih), oulu olan akaid kelimesi ise "slm dininde inanlmas farz olan hususlar, iman esaslar, dinin temel kural ve hkmleri" anlamna gelmektedir. Buna gre, dinin temel kural ve hkmlerini oluturan iman esaslarndan bahseden ilme de akaid ilmi denir. slm akaidinin ilk ve en nemli kayna Kur'n- Kerm, daha sonra da sahih hadislerdir. slm akaidini oluturan esaslar, Kur'n- Kerm'de ve hadislerde hibir yoruma mahal brakmayacak ekilde ak, yaln ve sade olarak yer almtr. Kur'an'da Allah'a, peygamberlerine, kitaplara, meleklere, hirete, kaz ve kadere iman konusuna temas eden ve yer yer ayrntl bilgiler veren birok yet vardr. Hadis kitaplarnn iman, enbiya, tevhid, cennet, cehennem, kader, kyamet gibi blmlerinde, iman esaslaryla ilgili eitli aklamalar yer almaktadr. Bu sebeple de Kur'an yetleri ile bata mtevtir hadisler olmak zere sahih hadisler akaidin temel kaynaklarn tekil eder. Duyu organlarnn verileri ve akl her ne kadar akaid ilminin kaynaklar arasnda ise de, bu ikisi dorudan doruya din prensiplerin ve

iman esaslarnn belirlenmesinde kaynak saylmazlar. Akl ve duyu organlarnn verileri, daha ok yet ve hadislerin belirledii esaslarn aklanmas, yorumu ve ispatlanmas konusunda malzeme olutururlar, nakli desteklerler. Bu sebeple iman esaslarnn belirlenmesinde tek kaynak vahiydir. slm akaidini oluturan esaslar, hem kesin delile dayanmaktadr hem de apaktr. Zamana, mekna, fert ve toplumlara gre deiiklik gstermez. Bu hkmler bir btn tekil edip, blnme kabul etmezler. Yani bir ksmna inanp bir ksmna inanmamak sz konusu olamaz.

I. MAN
A) MANIN TANIMI ve KAPSAMI
man szlkte, "bir kiiyi syledii szde tasdik etmek, dorulamak, sylediini kabullenmek, gnl huzuru ile benimsemek, karsndakine gven vermek, gvenlikte olmak, pheye yer vermeyecek biimde iten ve yrekten inanmak" anlamlarna gelir. Terim olarak ise, Hz. Peygamber'i, Allah Tel'dan getirdii kesin olarak bilinen hkmlerde (zarrt- dniyye) tasdik etmek, onun haber verdii eyleri tereddtsz kabul edip bunlarn gerek ve doru olduuna gnlden inanmak demektir. Buna gre; imann hakikati ve z kalbin tasdikidir. Kalbin tasdiki imann deimeyen asl unsurudur. manla bilgi arasnda ok yakn bir iliki sz konusudur. Her inanan kii, neye inandn bilir, fakat her bilme inanmay gerektirmez. nanlacak esaslarla ilgili bilgiye iman denilebilmesi iin, kiinin gnlnde ve kalbinde hr iradeye dayal bir boyun eiin, teslimiyetin ve tasdikin bulunmas gerekir. man edene sevap, etmeyene ceza verilmesinin dayana, kiinin gnlden ballnn ve tasdikinin bulunup bulunmamasdr. mann, bir kalp ii, kalbin tasdiki olduunu gsteren yet ve hadislerden bazlar unlardr:
"Ey Peygamber, kalpleri iman etmedii halde, azlaryla inandk diyenlerden ve yahudilerden kfr iinde kouanlar seni zmesin..." (el-Mide 5/41). "Allah kimi doru yola iletmek isterse onun kalbini slm'a aar..." (elEnm 6/125).

"Allah cennetlikleri cennete, cehennemlikleri cehenneme koyacak, sonra da bakn kalbinde hardal tanesi kadar iman olan birisini bulursanz onu cehennemden karn diyecektir" (Buhr, mn, 15; Mslim, mn, 82).

Grld zere imann esas, inanlacak eyleri kalbin tasdik etmesidir. Bir kimse diliyle inandn sylese bile kalbiyle tasdik etmezse mmin olamaz. Buna karlk kalbiyle tasdik edip inand halde, dilsizlik gibi bir zr sebebiyle inancn diliyle aklayamayan veya tehdit altnda olduu iin kfir ve inansz olduunu syleyen kimse de mmin saylr. Bunun en belirgin rnei u olaydr: Sahblerden Ammr b. Ysir, Kurey mriklerinin ar basklarna ve lm tehditlerine dayanamayarak kalben inanmakla birlikte, diliyle mslman olmadn, Hz. Muhammed'in dininden ktn sylemi, bu olay hakknda yet-i kerme inerek, Ammr'n mmin bir kimse olduu belirtilmitir: "Kalbi imanla dolu olduu halde (inkra) zorlanan kimse hari,
kim iman ettikten sonra Allah' inkr ederse ve kim kalbini kfirlie aarsa, ite Allah'n gazab bunlaradr. Onlar iin byk bir azap vardr" (en-Nahl 16/106).

mann asl unsuru kalbin tasdiki olmakla birlikte kalpte neyin gizli olduunu insanlar bilemedii iin, kalpteki inancn dil ile sylenip aa vurulmas, o kiinin de dnyada bu sz ve ikrarna gre bir ileme tbi tutulmas gerekmektedir. Bu sebeple ikrar, yani kalpte bulunan inancn dil ile ifade edilmesi, imann bir paras deil, deta onun dnyev artdr. Kalplerde neyin gizli olduunu ancak Allah bilir. Bir kimsenin iman ettii, ya kendisinin sylemesiyle veya cemaatle namaz klmak gibi mmin olduunu gsteren belli ibadetleri yapmasyla anlalr. O zaman bu kimse mmin olarak tannr, mslman muamelesi grr, mslman bir kadnla evlenebilir. Kestii hayvann eti yenir, zekt ve r gibi din vergilerle ykml tutulur. lnce de cenaze namaz klnr, mslman mezarlna defnedilir. Eer bir kimse inancn diliyle ikrar etmezse ona, mslmana zg bu tr hkmler uygulanmaz. manda ikrarn ok nemli olduunu Peygamber Efendimiz u hadisleriyle dile getirmilerdir:
"Kalbinde buday, arpa ve zerre ls iman olduu halde Allah'tan baka Tanr yoktur. Muhammed O'nun elisidir diyen kimse cehennemden kar" (Buhr, mn, 33; Tirmiz, Cehennem, 9; bn Mce, Zhd, 37).

"nsanlar Allah'tan baka Tanr yoktur. Muhammed O'nun elisidir deyinceye kadar kendileriyle savamakla emrolundum. Ne zaman bunu sylerlerse can ve mal gvenliine sahip olurlar. Ancak kamu hukuku gerei uygulanan cezalar bundan mstesnadr. yzlerinin muhasebesi ise Allah'a aittir" (Buhr, Cihd, 102; Mslim, mn, 8; Eb Dvd, Cihd, 104).

Dil ile ikrar bu derece nemli olduu iin genellikle iman, "Kalp ile tasdik ve dil ile ikrardr" eklinde tanmlanmtr. Fakat iman bu ekilde tanmlamak, kalbi ile inanmad halde inandm diyenin mmin olmasn gerektirmez. Bu konuda bir yet-i kermede, "nsanlardan bazlar da vardr ki, inanmadklar halde Allah'a ve hiret gnne inandk derler" (el-Bakara 2/8) buyurulmutur. Gnlden inanmad halde, diliyle inandn syleyen kii kalpteki inan ve ikrar bilinemedii iin dnyada mslman gibi ilem grr. Fakat iman bulunmad ve mnafk olduu iin hirette kfir olarak ilem grecek ve cehennemde ebed kalacaktr. Bu bilgilerden de anlalaca gibi kalbin tasdiki, imann rkn, olmazsa olmaz unsuru ve deimez temelidir. Dilin ikrar da, bu asl ve gerein tannmasn salayan bir arttr.

B) CML ve TAFSL MAN

man, inanlacak hususlar asndan icml ve tafsl iman olmak zere ikiye ayrlr. a) cml man nanlacak eylere ksaca ve toptan inanmak demektir. mann en zl ve en ksa ekli olan icml iman, tevhid ve ehadet kelimelerinde zetlenmitir. Tevhid kelimesi: L ilhe illallah Muhammedn Reslullah (Allah'tan
baka hibir Tanr yoktur. Muhammed O'nun elisidir) cmlesidir. ehadet keli-

mesi de: Ehed enl ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abdh ve reslh (Ben Allah'tan baka hibir Tanr olmadna, Muhammed'in O'nun kulu ve elisi olduuna inanr ve tanklk ederim) ifadesidir. mann ilk derecesi ve slm'n ilk temel direi budur. Gerekte Allah' yegne Tanr tanyan, Hz. Muhammed'i O'nun peygamberi olarak kabullenen kii, dier iman esaslarn ve Peygamberimizin getirdii dini de toptan kabullenmi demektir. nk dier iman esaslar bize Hz. Peygamber arac-

lyla bildirilmitir. yleyse Allah elisini tasdik etmek, getirdii hkmleri de tasdik etmek demektir. nanlacak eyler ayr ayr sylenmediinden dolay bu imana icml (toptan) iman denmektedir. Mmin saylabilmek iin, icml iman yeterli olmakla birlikte, slm'n dier hkmlerini ve inanlmas gerekli olan eylerin her birini kiinin teker teker renmesi zorunludur. b) Tafsl man nanlacak eylerin her birine, ak ve geni ekilde, ayrntl olarak inanmaya tafsl iman denilir. Tafsl iman derecede incelenir: Birinci derece, Allah'a, Hz. Muhammed'in Allah'n peygamberi olduuna ve hiret gnne kesin olarak inanmaktr. Bu, icml imana gre daha genitir. nk burada hirete iman da yer almaktadr. kinci derece, Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne, ldkten sonra tekrar dirilmeye, cennet ve cehennemin, sevap ve azabn varlna, kaz ve kadere ayr ayr inanmaktr. Tafsl imann ikinci derecesi amentde ifade edilen prensiplerdir. nc derece, Hz. Muhammed'in Allah katndan getirdii, bize kadar da tevtr yoluyla ulatrlan btn haberleri ve hkmleri tasdik etmektir. Bir baka ifadeyle, mnas apak (muhkem) yet ve mtevtir hadislerle sabit olan hususlarn hepsine ayr ayr, Allah ve Resul'nn bildirdii ve emir buyurduklarn da iine alacak ekilde btn ayrntlar ile inanmaktr. Bu durumda namaz, oru, hac ve dier farzlar, hell ve haram olan davranlar renip btn bunlarn farz, hell ve haram olduklarn yrekten tasdik etmek tafsl imann nc derecesini oluturur. Mslman olmayan bir kimse, icml iman ile slm'a girmi olur. Bu iman zere lrse neticede cennete girer. Fakat tafsl iman ile mslmann iman ycelir, olgunlar, salam temeller zerine oturur. Bir insann, Allah' ve O'ndan geleni gnlden tasdik ettikten sonra, Hz. Peygamber'in aklad buyruk ve yasaklar btnyle, farz farz, haram haram bilerek renmesi, kabullenmesi ve uygulamas gerekir. Tafsl imann nc derecesi, zarrt- diniyye denilen ve inanlmas zorunlu bulunan btn inan, ibadet, mumelt ve ahlk hkmlerine inanmay iermektedir.

C) TAKLD ve TAHKK MAN

Delillere dayal olmakszn sadece evrenin telkini ile meydana gelen ve deta kiinin slm toplumunda doup bym olmasnn tabii sonucu

olarak gzken imana takld iman denilir. Ehl-i snnet bilginlerinin ouna gre bu tr iman geerli olmakla beraber, kii iman akl ve din delillerle glendirmediinden dolay sorumludur. Takld iman, inkrc ve sapk kimselerin ileri srecei itirazlarla sarsntya urayabilir. Bunun iin iman, din ve akl delillerle glendirmek gerekir. nk deliller, ileri srlecek phe ve itirazlara kar iman korur. Delillere, bilgiye, aratrma ve kavramaya dayal imana ise tahkk iman denir. Aslolan her mslmann tahkk imana sahip olmas, neye, niin ve nasl inandnn bilincini tamasdr.

D) MAN ile AMEL ARASINDAK BA

Amel, iradeye dayal i, davran ve eylem demektir. Esasen tasdik ve ikrar da birer ameldir. Ancak amel deyince daha ok kalp ve dil dnda kalan organlarn ameli anlalmaktadr. Bu durumda iman ile amel birbirinden ayr eyler olmasna, amelin imann bir paras olmamasna ramen, her ikisi arasnda ok sk bir ba ve iliki bulunmaktadr. a) Amel mann Ayrlmaz Paras Deildir Ehl-i snnet bilginlerine gre amel, imann paras, rkn ve olmazsa olmaz unsuru deildir. Bu sebeple btn din esaslar kalpten benimsemi fakat eitli sebeplerle buyruklar yerine getirmemi veya yasaklar inemi olan kimse, iledii gnah hell saymad mddete mmin saylr. nk: a) Kur'n- Kerm'de "man edenler ve slih amel ileyenler..." diye balayan pek ok yet vardr (el-Bakara 2/277; Ynus 10/9; Hd 11/23). Bu yetlerde iman edenlerle slih amel ileyenler ayr ayr zikredilmitir. Eer amel imann bir paras olsayd, "iman edenler" denildikten sonra bir de "slih amel ileyenler" denmesine gerek olmazd. b) Baz yetlerde iman, amelin geerli olabilmesi iin art klnmtr. Mesel: "Her kim mmin olarak iyi iler yaparsa, artk o, ne zulmden ne de hakknn inenmesinden korkar" (Th 20/112) buyurulmutur. Eer iman ile amel ayn ey veya amel imann paras olsayd, o zaman ayr ayr zikredilmezdi ve iman, amelin geerli olmasnn art saylmazd. c) Baz yetlerde de byk gnahn imanla birlikte bulunabilecei ifade edilmitir. Bunlardan birinde: "Eer mminlerden iki grup birbirleriyle vuruurlarsa aralarn dzeltin..." (el-Hucurt 49/9; ayrca bk. el-Bakara 2/178; etTahrm 66/8) denilmi, byk gnah saylan ldrme fiilini ileyerek ameli

terkeden kiilerden "mminler" diye sz edilmitir.

d) Peygamber Efendimiz dneminden itibaren byk din bilginleri, kalbinde iman bulunduu ve bunu diliyle syledii halde dinin emrettii amelleri ilemeyen veya baz yasaklar ineyen kimseleri yaptklarn hell ve mer grmedikleri srece mmin saymlar, ancak bu kimselerin gnahkr mmin olduklarn ifade etmilerdir. Bu, Ehl-i snnet limlerinin ortak grdr. b) Amelin Gereklilii ve manla Olan lgisi Amel ile iman arasnda ok yakn bir iliki vardr. Kur'n- Kerm'in birok yetinde iman ile sahih amel yan yana zikredilmi, mminlerin slih amelleri ileyerek madd-mnev gelimelerini salamalar srarla istenmitir. nk dnce ve kalp alanndan eylem ve hareket alanna kamam olan iman meyvesiz bir aaca benzer. Kalpte mevcut olan iman nn hi snmeden parlamas, giderek gcn artrmas slih amellerle mmkn olabilir. Ayrca imann olgunluuna ermek, iman stn bir dereceye getirmek ve byle iman sahiplerine Allah'n vaad ettii sonsuz nimetlere kavumak iin de amel gereklidir. nsan sadece inanlmas gerekli eyleri tasdik eder, ameli umursamayan bir tavr sergileyip yasaklar inerse, dine, Allah'a ve Peygamberine olan ball yava yava azalr, gnn birinde kalbindeki iman da snp gider. O halde amelin hem iman glendirmede stlendii rol, hem de mminin cehennem azabndan kurtularak nimetlere ulamasna arac olmas ve Rabbine kar kulluk grevini gerek anlamda yerine getirmesi bakmndan nemi ok byktr.

E) MANIN ARTMASI ve EKSLMES

man, inanlmas gereken hususlar (iman esaslar) asndan artmaz ve eksilmez. Bir kimse iman esaslarnn hepsini kabul edip de, bir veya bir kana inanmasa mesel meleklere inanmasa veya namazn farz yahut adam ldrmenin haram oluunu inkr etse, iman etmi saylmaz. Bu durumda iman gereklemediinden artmas ve eksilmesi sz konusu olamaz. Herkes ayn hususlara iman etmekle ykmldr. nanlacak esaslar konusunda bilginle cahil, peygamber olan ve olmayan, kadnla erkek arasnda hibir fark yoktur. man, gl veya zayf olma asndan farkllk gsterir. Kiminin iman kuvvetli kiminin zayftr. Kiminin iman tam anlamyla iine sinmi, kimininki yzeysel kalmtr. Kimininki iitme ve dnmeye bal bilgi ve inan seviyesinde, kimininki grmeye dayal bilgi ve inan seviyesinde, kimininki

de yaamaya, gnlden duymaya ve i tecrbeye dayal bilgi ve inan seviyesindedir. manda bu eit bir farklln bulunduuna yet ve hadislerde de iaret edilir. brhim (a.s.) lleri nasl dirilttiini gstermesini Allah'tan istemi, yette buyurulduu gibi yce Allah'n "inanmadn m?" sorusuna "(gzmle de grerek) kalbim tam yatsn diye" (el-Bakara 2/260) cevabn vermitir. Bylece onun Allah'n lleri nasl dirilttiini grdkten sonraki imannn nceki imanndan daha gl olduu belirtilmitir. Kur'n- Kerm'deki "man etmi olanlara gelince (her inen sre) daima
onlarn imann artrmtr" (et-Tevbe 9/124); "O, mminlerin yreklerine imanlarn katmerli bir imanla artrmalar iin mnev kuvvet indirendir" (elFetih 48/4); "Mminler ancak onlardr ki, Allah anld zaman yrekleri titrer. Allah'n yetleri kendilerine okunduu zaman bu onlarn imann artrr" (el-Enfl 8/2) anlamndaki yetler ile bu konudaki hadisler, imann kuv-

vet, kalbin derinliklerine nfuz ynyle farkl seviyelerde olabileceini, nitelik ynyle artma ve eksilme gsterebileceini ifade etmektedir.

F) MANIN GEERL OLMASININ ARTLARI

mann geerli olabilmesi ve sahibini hirette ebed kurtulua erdirebilmesi iin u artlar tamas gerekir: 1. mann dnyada hr iradeye dayal bir tercih olmas, bask, tehdit veya dnya hayatndan mit kesme (ye's) durumunda gereklememi bulunmas gerekir. Daha nce mmin olmayan bir kimsenin, hayattan midini kestii son nefesinde urayaca azab farkedip iman ettim demesi halinde, onun bu iman geerli olmaz. Bir yette "Artk o etin azabmz grdkleri zaman Allah'a inandk ve O'na ortak kotuumuz eyleri inkr ettik derler. Fakat azabmz grdkleri zaman imanlar kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah'n kullar hakknda sregelen kanunu budur. te kfirler burada hsrana uramlardr" (el-M'min 40/84-85) buyurulmutur.

2. Mmin, iman esaslarndan birini inkr anlamna gelen tutum ve davranlardan kanmaldr. Mesel Allah Tel'y ve btn peygamberleri tasdik edip de Hz. Muhammed'in peygamberliine inanmayan yahut farz veya haram olduu kesin olarak bilinen bir hkm, mesel namazn farz, arap imenin haram olduunu kendi hr iradesiyle inkr eden, yahut alaya alan, puta, haa vb. eylere tapan bir kimseye mmin denilemez. 3. Mmin Allah'n rahmetinden ne mitsiz ne de emin olmaldr. Korku ile mit arasnda bulunmaldr. Mminin "Nasl olsa imanm var, o halde

muhakkak cennete giderim" dncesiyle kendinden emin olmas veya "ok gnah iledim, ben muhakkak cehennemliim" diye Allah'n rahmetinden mit kesmesi imann kaybetmesine sebep olabilir. Bu konuda Kur'an'da yle buyurulur: "Dorusu kfirlerden bakas Allah'n rahmetinden mit kesmez" (Ysuf 12/87), "Fakat byk zarar gze alanlar topluluundan bakas Allah'n azabndan (azabnn olmayacandan) emin olmaz" (elArf 7/99).

G) MAN-SLM LKS
slm szlkte, "itaat etmek, boyun emek, balanmak, bir eye teslim olmak, esenlikte klmak" anlamlarna gelir. Terim olarak, yce Allah'a itaat etmek, Hz. Peygamber'in din adna bildirmi olduu eylerin hepsini kalp ile tasdik edip dil ile syleyerek, inandklarn yaamak, szleri ve davranlar ile kabul edip benimsediini gstermek demektir. Kur'n- Kerm'de iman ile slm, bazan ayn bazan farkl anlamda kullanlmtr. man ile slm ayn anlamda kullanlrsa bu durumda slm kelimesi, slm'n gerekleri olan hkmlerin dinden olduuna inanmak, slm' bir din olarak benimsemek ve ona boyun emek mnasna gelir. slm ok geni bir kavramdr ve teslimiyet demektir. Teslimiyet ise trl olur. Ya kalben olur ki, bu kesin inan demektir. Ya dille olur ki, bu da ikrardr. Ya da organlarla olur ki, bunlar da amellerdir. te slm'n eklinden biri olan kalbin teslimiyetine ve ballna iman denilir. u yette iman ile slm ayn anlamda kullanlmaktadr: "...Ancak yetlerimize inanp da teslim olanlara duyurabilirsin" (en-Neml 27/81). Eer iman ile slm ayn anlamda kullanlrsa, o zaman her mmin mslimdir, her mslim de mmindir. man ile slm'n farkl kavramlar olarak ele alnmas durumunda her mmin, mslim olmakta, fakat her mslim, mmin saylmamaktadr. nk bu anlamda slm, kalbin balan ve teslimiyeti deil de, dilin ve organlarn teslimiyeti, belli amellerin ilenmesi demektir. Bu durumda slm daha genel bir kavram, iman daha zel bir kavram olmaktadr. Mesel mnafk, diliyle mslman olduunu syler, buyruklar yerine getiriyormu izlenimi verir, fakat kalbiyle inanmaz. Mnafk gerekte inanmad halde, dnyada mslmanm gibi gzkebilir. u yet-i kermede iman ile slm ayr kavramlar olarak gemektedir: "Bedevler inandk dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama boyun edik deyin. Henz iman kalplerinize yerlemedi..." (elHucurt 49/14).

H) BYK GNAH KAVRAMI

Arapa'da kebre (oulu kebir) kelimesi ile ifade edilen byk gnah, bozgunculua sebep olan, hakknda tehdit edici bir nas (yet ve hadis) bulunan, ileyenin dnyada veya hirette cezalandrlmasna sebep olan byk sular ve davranlara denir. Byk gnahlarn en by Allah'a irk komak ve O'nu inkr etmektir (kfr). Byk gnahlarn neler olduu konusunda hadislerde eitli bilgiler vardr. Peygamberimiz bir hadisinde, "Size byk gnahlarn en byklerinden haber vereyim mi? Onlar: Allah'a ortak tanmak, ana babaya itaatsizlik ve yalanc ahitliktir" (Buhr, Edeb, 6; Mslim, mn, 38; Tirmiz, Tefsr, 5) buyurmu, bir baka hadislerinde "Mahveden yedi gnahtan saknnz. Onlar: Allah'a ortak komak, sihir yapmak, haksz yere adam ldrmek, yetim mal yemek, rib (faiz), savatan kamak, iffetli ve iman sahibi bir kadna zina iftirasnda bulunmaktr" (Buhr, Vesy, 23; Mslim, mn, 38; Eb Dvd, Vesy, 10) diyerek, byk gnahlarn

yedi tanesini zikretmitir. Bir baka hadiste byk gnahlarn says dokuz olarak belirtilmi, ana babaya itaatsizlik ve Mescid-i Harm'da yaplmas yasak bir fiili ilemek de bunlara eklenmitir (Eb Dvd, Vesy, 10). Kalbinde inanc olduu halde inancn diliyle syleyen, fakat eitli sebeplerle ameli terkeden, dolaysyla irk ve kfr dndaki byk gnahlardan birini ileyen (fsk ve fcir) kimse, iledii gnah hell saymyorsa mmindir, kfir deildir. Fakat byk gnah iledii iin ceza grecektir. Ancak bu kimse iin tvbe kaps aktr. Yce Allah byle bir kimseyi hirette dilerse affeder, efaat olunmasna izin verir, dilerse gnah lsnde cezalandrr. Neticede ise, kalbinde inanc bulunduu iin cennete girdirir. Sahblerden Eb Zer el-Gfr'nin anlattna gre, Hz. Peygamber: "Allah'tan baka hibir Tanr yoktur deyip de bu inanc zere len kimse cennete girer" buyurmu, Eb Zer, "O kii zina yapsa, alsa da m?" diye sor-

mu, "Evet, zina yapm, hrszlk etmi de olsa cennete girer" cevabn vermitir. Eb Zer soruyu kez tekrar edip ayn karl alnca, drdnc sorusunda Allah elisi, "Eb Zer bu durumdan holanmasa bile o kimse cennete girer" buyurmutur (Buhr, Tevhd, 33; Rikak, 16; Mslim, mn, 40; Tirmiz, mn, 18).

I) TASDK ve NKR BAKIMINDAN NSANLAR

nsanlar tasdik ve inkr asndan grupta incelenebilirler. a) Mmin Allah'a, Hz. Peygamber'e ve O'nun haber verdii eylere yrekten inanp, kabul ve tasdik eden kimseye mmin denir. Mminler hirette cennete girecekler, orada pek ok nimetlere kavuacaklardr. Gnahkr mminler, sular lsnde hirette cezalandrlsalar da sonunda cennete konulacaklardr. Mminlerin ebed cennetlik olacana dair Kur'an'da pek ok yet vardr. b) Kfir slm dininin temel prensiplerine inanmayan, Hz. Peygamber'in yce Allah'tan getirdii kesin olan ve tevtr yoluyla bize kadar ulam bulunan esaslardan (zarrt- dniyye) bir veya birkan yahut da tamamn inkr eden kimseye kfir denir. Mesel namazn farz, arabn haram oluunu inkr eden, meleklerin ve cinlerin varln kabul etmeyen kimse kfirdir. Kfir szlkte "rten" anlamna gelmektedir. Gerek ve doru inanc rtt, yanl eylere inand iin byle kimselere kfir denmitir. Bir insan kfir olarak lrse ebed cehennemde kalacaktr. Bu konudaki yetlerden birinde yle buyurulmutur: "(yetlerimizi) inkr etmi ve kfir olarak
lm olanlara gelince, ite Allah'n, meleklerin ve btn insanlarn lneti onlarn stnedir. Onlar ebediyen o lnet iinde kalrlar. Artk ne azaplar hafifletilir, ne de onlarn yzlerine baklr" (el-Bakara 2/161-162).

c) Mnafk Allah'n birliini, Hz. Muhammed'in peygamberliini ve onun, Allah'tan getirdiklerini kabul ettiklerini syleyerek, mslmanlar gibi yaadklar halde, kalpten inanmayan kimselere mnafk denir. Mnafklarn ii baka d bakadr. Sz zne uygun deildir. Bir yette yle buyurulur: "nsanlardan bazlar da vardr ki, inanmadklar halde Allah'a ve hiret gnne inandk derler" (el-Bakara 2/8). Mnafklarn gerekte kfir olduklar bir baka yette yle ifade edilir: "Onlarn Allah yolundan sapmalarnn sebebi, nce iman edip sonra inkr etmeleridir. Bu yzden kalpleri mhrlenmitir. Artk onlar hi anlamazlar" (el-Mnfikun 63/3).

Mnafklar slm toplumu iin ak kfirden daha tehlikelidirler. nk onlar dtan mslmanm gibi gzktklerinden tannmalar mmkn deildir; iten ie mslman toplumun huzur ve dzenini bozar, kuzu postuna

brnerek dikkatsiz ve bilgisiz mslmanlar yanl ynlere srklerler. Peygamberimiz vahiyle kimlerin mnafk olduunu bilir, bu sebeple de onlara nemli grevler vermezdi. Hz. Peygamber'den sonra insanlar iin byle bir bilgi kayna (vahiy) sz konusu olmadndan ve mslman olduunu syleyenlerin i dnyasn aratrmak da doru olmadndan mnafk, dnyada mslman gibi ilem grr. Onun cezas hirete kalmtr. Bir yette akland zere cehennemin en alt tabakasnda mnafklar bulunur:
"phe yok ki mnafklar, cehennemin en alt katndadrlar (derk-i esfel). Artk onlara asla bir yardmc da bulamazsn" (en-Nis 4/145).

J) KFR ve RK
Kfr kelime olarak "rtmek" demektir. Din literatrde ise Hz. Peygamber'i Allah'tan getirdii eylerde yalanlayp, onun getirdii kesinlikle sabit din esaslardan bir veya birkan inkr etmek anlamna gelir. Szlkte "ortak kabul etmek" anlamna gelen irk, terim olarak Allah Tel'nn tanrlnda, isim, sfat ve fiillerinde, ei, dengi ve orta bulunduunu kabul etmek demektir. Mrikler Allah'n varln inkr etmezler. O'ndan baka ilh olduunu kabul edip, onlara da taparlar veya isimleri, sfatlar, irade ve otorite sahibi olmas asndan Allah'a edeer g ve varlklar tanrlar. irk ile kfr birbirine yakn iki kavramdr. Aralarndaki fark, kfrn daha genel, irkin ise daha zel olmasdr. Bu anlamda her irk kfrdr, fakat her kfr irk deildir. Her mrik kfirdir, fakat her kfir mrik deildir. nk irk sadece Allah'a, zt, isim ve sfatlarna ortak tanma sonucu meydana gelir. Kfr ise, kfr olduu bilinen birtakm inanlarn kabul ile gerekleir. Kfr olan inanlardan biri de Allah'a ortak tanmadr. Mesel Mecslik'te olduu gibi iki tanrnn varln kabul etmek irk olduu gibi ayn zamanda kfrdr. Halbuki hiret gnne inanmamak kfrdr, ama irk deildir. Allah'a irk komak gnahlarn en bydr. irk dndaki gnahlar, Allah'n diledii kimse iin balayaca bir yette yle ifade edilir: "Allah
kendine ortak koulmasn asla balamaz. Bundan bakasn diledii kimse iin balar. Kim Allah'a ortak koarsa bsbtn saptmtr" (en-Nis 4/116).

Kur'an'a gre, gklerde ve yerde hkimiyetin yegne sahibi Allah'tr. Yaratma O'na mahsustur. Her ey O'na istese de istemese de boyun emitir. Her eyde O'nun hkm geerlidir. Yaratma ve hkmranlkta hi kimse O'na ortak olamaz.

K) MAN ile KFR ARASINDAK SINIR

man, Hz. Peygamber'in getirdiklerinin hepsini tasdik, kfr de inkr etmektir. Buna gre, iman ile kfr belirleyen balca ayra kalbin tasdikidir. Ancak kalbin tasdiki, insanlar tarafndan bilinemediinden, ikrar ve ikrar gsteren din grevleri yerine getirmek, yani amel, kalpteki imann varlnn gstergesi olarak kabul edilmitir. Kfrn en belirgin almeti, dinin temel esaslarndan birini veya tamamn reddetmek yahut onlar beenmemek, nemsememek ve deersiz saymaktr. Mslman olduunu syleyen bir kimsenin, bu dnyada mmin kabul edilmesi ve slm toplumundan dlanmamas gerekir. nk dnyada d grne ve ikrara gre ilem yaplr. ten inanp inanmadn tesbit ise Allah'a mahsus ve hirete ilikin bir meseledir: ...Size selm verene dnya
hayatnn geici menfaatine gz dikerek, sen mmin deilsin demeyin... (en-Nis 4/94) buyurularak buna iaret edilir. Hz. Peygamber de imanda

ikrarn nemini vurgulamak ve kelime-i tevhidi syleyenin, mslman kabul edilmesi gereine iaret etmek iin yle buyurmutur: "nsanlar Allah'tan baka Tanr yoktur, Muhammed O'nun elisidir deyinceye kadar kendileriyle savamakla emrolundum. Ne zaman bunu sylerlerse, can ve mal gvenliine sahip olmu olurlar..." (Buhr, Cihd, 102; Mslim, mn, 8; Eb Dvd, Cihd, 104). Bu sebeple imann diliyle ikrar ettii veya davra-

nlarna yanstt srece herkesin slm toplumunun tabii bir yesi olarak grlmesi, can ve mal gvenliine sahip olmas, dnyev-din ahkm, sosyal ve beer ilikiler bakmndan da mslmann sahip olduu btn stat, hak ve sorumluluklara muhatap olmas gerekir.

L) TEKFR
Tekfir, mslman olduu bilinen bir kiiyi, inkr zellii tayan inan, sz veya davranndan tr kfir saymak demektir. rtidad ise mslmann dinden kmas anlamna gelir. Dinden kana mrted denilir. Bu itibarla tekfir bir ahsn bakalar tarafndan kfrne hkmedilmesi, irtidad ise kiinin kendi irade ve ifadesiyle slm'dan ayrlmas ve hukuk dzeni tarafndan da mrted saylmas demektir. Bir mslmann kfir olduuna hkmedilmesi onu pek ar dnyev sonulara, meyyide ve mahrumiyetlere mahkm etmek anlamna geldiinden, tekfir konusunda ok titiz davranmak gerektii aktr. Bu, bireysel bir isnat ve iddia anlamndaki tekfir iin de toplumsal bir yarg anlamndaki

irtidad iin de byledir. Geliigzel tekfir iddialarna dayanlarak irtidad hkmleri uygulanamaz. slm kltrndeki tekfir ve irtidad kavramlar, din ve vicdan hrriyetinin snrlandrlmas ve tehdit altnda tutulmas deil, toplumun ortak deerlerine ve din inanlarna kar alen saygszlk ve saldrganl nleme, toplumda gerekli olan huzur ve sknu gvence altna alma, nesilleri inkrcln olumsuz etkilerinden koruma, tekfir edilen ahsa gerekli yaptrmlarn uygulanmasyla da kamu vicdan asndan adaleti gerekletirme gibi gayelere mtuf bir tedbir ve toplumsal saduyu refleksi niteliindedir. Yersiz yaplan tekfir, fert asndan ar sonular dourmasnn yannda toplum hayatnda kapatlamayacak yaralarn almasna, birlik ve btnln zedelenmesine ve paralanmaya sebep olur. nk bu durumdaki bir kimse, gerek durumunu Allah bilmekle birlikte, toplumda mslman muamelesi grmez, selm alnmaz, kendisine selm verilmez, kestikleri yenilmez. Mslman bir kadnla evlenmesine msaade edilmez. ldnde cenaze namaz klnmaz. Mslman kabristanna gmlmez. Tekfir bu denli ar sonular dourduu iindir ki, Hz. Peygamber Medine toplumunda, mnafklarn varln bildii halde onlar kfrle itham etmemi, temelleri hogrye bal bir slmlatrma siyaseti izlemi, pek ok hadiste de "Ben mslmanm" diyeni kfrle sulamaktan saknmay tavsiye etmitir. Bir hadiste "Kim bir insan kfir diye arrsa, yahut yle olmad halde ey
Allah dman derse syledii sz kendisine dner" (Buhr, Feriz, 29; Mslim, mn, 27) buyurulurken, bir baka hadiste de yle denilmitir: "Bir insan mslman kardeine ey kfir diye hitap ettii zaman, ikisinden biri bu sz zerine alm olur. ayet syledii gibi ise kfr onda kalr, deilse syleyene dner" (Buhr, Edeb, 73; Mslim, mn, 26).

Hadislerden de anlalaca gibi bir kimseyi kfrle itham ederken gz nnde bulundurulmas gereken husus, o kimsenin kfr olan bir inanc gnlden benimsediinin iyi tesbit edilmesidir. Muhatap kfr aka benimsemiyorsa, onun inan, sz veya davran ile kfre girdiini syleme konusunda temkinli olmak gerekir. Hz. Peygamber'in anlan tavsiyelerini gz nnde bulunduran bilginler "ehl-i kbleden olup da gnah ilemi bulunan bir kimseyi bundan dolay tekfir etmemeyi" Ehl-i snnet'in temel prensipleri arasnda zikretmilerdir.

II. MAN ESASLARI

slm dininin iman esaslar ilmihal kitaplarnda ment terimiyle ifade edilir. Arapa mene fiilinin birinci tekil ahs olan ment, "inandm" demektir. Terim olarak, iman esaslarn ksa ve z olarak ihtiva eden metni ifade etmek iin kullanlr. mentnn metni udur: "ment billhi ve
meliketih ve ktbih ve ruslih ve'l-yevmi'l-hiri ve bi'l-kaderi hayrih ve errih minallhi tel ve'l-bas bade'l-mevti hakkun. Ehed enl ilhe illallh ve ehed enne muhammeden abduh ve raslh" (Allah'a, melek-

lerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne, kadere, hayr ve errin Allah'tan olduuna inandm. ldkten sonra dirili haktr. Allah'tan baka ilh olmadna, Muhammed'in O'nun kulu ve elisi olduuna ahitlik ederim). mentde belirtilen esaslarn hepsi Kur'an'da eitli ifadelerle yer almtr: "...Asl iyi olan kimse, Allah'a, hiret gnne, meleklere, kitaba, peygamberlere inanan...dr" (el-Bakara 2/177), "Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve hiret gnn inkr ederse, phesiz derin bir sapkla sapmtr" (en-Nis 4/136) melindeki yetlerde iman esaslar Al-

lah'a, meleklere, kitaplara, peygamberlere ve hirete iman olmak zere be ilkede toplanm, kader bunlar arasnda zikredilmemitir. Ancak baz yetlerde (er-Rad 13/8; el-Hicr 15/21; el-Furkan 25/2; el-Kamer 54/49) her eyin Allah'n takdirine bal bulunduuna dair ifadelerden hareketle limler hayr ve erri ile birlikte kadere inanmay bir iman esas olarak zikretmilerdir. Cibrl hadisinin Mslim, Eb Dvd, Tirmiz ve bn Mce rivayetleri de kader konusunu bir iman esas olarak zikreder. Kader konusunun iman esaslarn belirten yetlerde yer almay, Allah'n ilim, irade, kudret ve tekvn sfatlarnn kapsam iinde yer almasna balanmaldr. nk Allah'n anlan sfatlarna gereince inanan, kadere de inanm olmaktadr. mentde yer alan esaslardan Allah'a iman ile kader ve kazya iman konularnda, vahiyle birlikte akl-mantk aklama ve ispatlar yaplabilecei, his ve tecrbeye dayal bilgilerden yararlanlabilecei kabul edilmi ise de, hirete iman ve meleklere iman konularnda bu mmkn grlmemi, bu hususlarda sadece vahyin verdii bilgilere gvenilebilecei belirtilmitir.

A) ALLAH'A MAN
a) Allah nanc Kinat yaratan, idare eden, kendisine ibadet edilen tek ve en yce varlk olan Allah'a iman, iman esaslarnn birincisi ve temelidir. Btn ilh dinlerde Allah'n varl ve birlii (tevhid) en nemli inan esas olmutur. nk btn inan esaslar Allah'a imana ve O'nun birlii esasna dayanmaktadr. "Allah" kelimesinin, kendisine ibadet edilen yce varln zel ismi olduunu kabul eden btn slm limleri konu ile ilgili aklamalar srasnda O'nu yle tanmlamlardr: "Allah, varl zorunlu olan ve btn vglere lyk bulunan yce varln addr". Tanmdaki "varl zorunlu olan" kayd, Allah'n yokluunun dnlemeyeceini, var olmak iin baka bir varln O'nu var etmesine ve desteine muhta olmadn, dolaysyla O'nun, evrenin yaratcs ve yneticisi olduunu ifade etmektedir. "Btn vglere lyk bulunan" kayd ise, yetkinlik ve aknlk ifade eden isim ve sfatlarla nitelendiini anlatmaktadr. Allah kelimesi, slm metinlerde, gerek mbudun (ibadet edilen varln) ve tek yaratcnn zel ismi olarak kullanlagelmitir. Bu sebeple O'ndan baka bir varla ad olarak verilmemi, gerek Arapa'da, gerekse bu lafz kullanan dier mslman milletlerin dillerinde herhangi bir oul ekli de olumamtr. Allah'a iman, Allah'n var ve bir olduuna, btn stnlk sfatlaryla nitelenmi ve noksan sfatlardan uzak ve yce bulunduuna inanmaktr. Bir baka deyile Allah hakknda vcip (zorunlu, gerekli), ciz ve imknsz sfatlar bilip ylece kabul etmektir. Her eyi bilen ve her eye gc yeten bir Allah'a inanmak, ergenlik ana gelmi ve akll her insann ilk ve asl sorumluluudur. lh dinlerin kesintiye urad dnemlerde yaam olan veya hibir dinden haberi olmayan kimseler de bir Allah inancna sahip olmakla ykmldrler. nk insan yaratltan getirdii mutlak ve stn gce inanma duygusu ile evrendeki akllara durgunluk veren dzeni grdkten sonra bu dzeni salayan bir ve esiz yaratcnn varl inancna kolaylkla ular. "...Gkleri ve yeri yaratan Allah hakknda phe mi vardr?..." (brhim 13/10) melindeki yet bu gerei dile getirmektedir.

b) Allah'n Varl ve Birlii Allah inanc insanda ftr (yaratltan) olduu iin, normal artlarda evreden olumsuz bir ekilde etkilenmemi bir kiinin Allah'n varln ve birliini kabullenmesi gerekir. Bu sebeple Kur'n- Kerm'de Allah Tel'dan bahseden yetlerin ou, O'nun sfatlarn konu edinmitir. Bu yetlerde zellikle tevhid inanc zerinde durularak Allah'n orta ve benzeri olmad srarla vurgulanmtr. Allah'n var oluu konusu, Kur'an'da insan iin bilinmesi tabii, zorunlu ve apak bir gerek olarak kabul edilmitir. Selim yaratl bozulmam insann normal olarak yaratann tanyaca belirtilmitir. Ancak her toplumda eitli sebeplerle inanmayanlar veya phede olanlar bulunabilecektir. te byleleri iin Allah'n varlnn ispat edilmesi nem arzetmektedir. Bu da ncelikle Allah'n varlnn ve birliinin delillerinin renilmesi ile mmkn olur. slm akaidine gre Allah birdir ve tektir. Bu bir olu, say ynyle bir "bir"lik deildir. nk say blnebilir ve katlanabilir. Allah byle olmaktan ycedir. O'nun bir oluu, ztnda, sfatlarnda, isimlerinde ve fiillerinde, rab oluunda ve hkimiyetinde ei ve benzeri olmay ynndendir. hls sresinde Allah'n bir olduu, hibir eye muhta olmad, dourmad ve dourulmad, O'nun hibir denginin bulunmad ifade edilirken, Kfirn sresinde de ibadetin ancak Allah'a yaplaca, Hz. Peygamber'in, kfirlerin taptklarna nceden tapmad gibi, sonra da tapmayaca srarla vurgulanmaktadr. Kur'n- Kerm'in pek ok sresinde Allah'n birliini, ei ve benzerinin bulunmadn vurgulayan pek ok yet vardr: "Allah evlt
edinmemitir. O'nunla beraber hibir Tanr da yoktur. Aksi takdirde her Tanr kendi yarattn sevk ve idare eder ve onlardan biri mutlaka dierine stnlk salard. Allah onlarn yaktrdklar eylerden mnezzehtir" (elM'minn 23/91), "Eer yerde ve gkte Allah'tan baka tanrlar bulunsayd yer ve gk kesinlikle bozulup gitmiti..." (el-Enbiy 21/22). Evrendeki dzen

Allah'n birliinin en ak delilidir. Mekke'de nzil olan Kur'an yetlerinin birou dorudan tevhidi telkin etmekte, bir ksm da irki reddetmektedir. Allah' yegne ilh, Rab ve otorite olarak tanmak, birliini ikrar etmek, her eit ortaktan uzak olduuna inanmakla gerekleen tevhid, slm dininin en nemli zelliidir. slm, bu zelliiyle hem Chiliye putperestliinden, hem Yahudilik ve Hristiyanlk gibi dinlerin sonradan bozulmaya uram ekillerinden, hem de Mecslik'ten ayrlr.

c) Allah'n Varlnn Delilleri Bir ksm slm bilginine gre insandaki Allah inanc, zorunlu ve yaratltan olduu iin Allah'n varlna dair dardan deliller aramaya, mantk ve akl deliller sunmaya ihtiya yoktur. Yaratl bozulmam, akl karmam her insan Allah'n var ve bir olduunu bulur ve anlar. Bu yoldaki deliller sadece insan uyarmak, iindeki zorunlu bilgiyi ve uuru gelitirmek iindir. Mknats ile demir birbirine yaklanca mknats demiri eker. nk bu onun tabiatnda gizlenmitir. Bu zellii bozulmadka da yaratlnn gerei gerekleecektir. te insan da byledir. O, sadece i ve d dnyada Allah'n varln ispat eden eylere bakarak Allah'n varln bunlardan anlayabilecek zellikte yaratlmtr. Ayrca insann kendi yaratl da bizzat Allah'n varlnn ak bir delilidir. slm bilginlerinin ouna gre insan, z benliinde ve d dnyada Allah'n varln gsteren birtakm deliller zerinde durup dnerek Allah'n varlna ulamak durumundadr. "O'nu gzler idrak edemez. Fakat O, gzleri idrak eder" (el-Enm 6/103) melindeki yet, Allah'n duyularla dorudan doruya idrak edilemeyeceini bildirir. Fakat duyular, Allah' tanyacak olan akla, gnle ve kalbe malzeme temin ederler. Bu malzeme de yaratlm olan her eydir, evrenin henk ve dzenidir. Bunlar Allah'n varln gsteren belirtiler, izler ve delillerdir. nsan, akl ile bu belirti, iz ve delillerden hareketle yaratcy bulmaya alr. Bu bir yette yle dile getirilir: "nsanlara ufuklarda ve kendi nefislerinde yetlerimizi gstereceiz ki,
onun gerek olduu, onlara iyice belli olsun..." (Fusslet 41/53; ayrca bk. elMminn 23/12-14; el-Furkan 25/47; er-Rm 30/20-22; Ysn 36/37-40; Kaf 50/6-10).

Allah'n varlna dellet eden ve insan bu konuda dnmeye ve iman etmeye aran Kur'an yetlerini ve hadisleri dikkatlice inceleyip hem de d dnyay ve insann yaratln gzlemleyen limler, Allah'n varln ispatlamak iin insann ftraten Allah inancna sahip oluu (ftrat delili), lemin ve lemdeki varlklarn sonradan yaratlm olup bir yaratcya muhta olduu (huds delili), mmkin bir varlk olan lemin var olmas iin bir sebebe ihtiya olduu (imkn delili), tabiatn byk bir henge ve amaz bir dzene sahip olup bunun bir yaratcnn eseri olmasnn gerektii (nizam delili) gibi baz deliller ortaya koymulardr.

d) Allah'n sim ve Sfatlar Mminin Allah' tanmas amacyla ilh zt nitelendiren kavramlara isim veya sfat denilir. Hay (diri), alm (bilen), hlik (yaratan) gibi dil asndan sfat kalbnda olan kelimeler isim kabul edilirken, bunlarn masdarlarn oluturan ve Allah'n ztna nisbet edilen kavramlar sfat olarak deerlendirilir. 1. "Allah" zel smi Kendisine ibadet edilen yce varln zel ismidir. zel isimler dier dillere tercme edilemezler. Hatta Arapa olan bir baka kelimenin onun yerini tutmas da mmkn deildir. Bu sebeple bilginler ister Arapa olsun, ister dier herhangi bir dilden olsun, baka bir kelimenin "Allah" isminin yerini tutamayaca konusunda fikir birlii iindedirler. Ancak Kur'an'da, Allah kelimesinin iaret ettii zt iin ilh, mevl, rab gibi isimler de kullanlmtr. Bu sebeple Farsa'daki Hda ve Yezdn, Trke'deki Tanr ve alab... gibi isimler her ne kadar Allah zel isminin yerine gemezse de ilh, mevl, rab gibi yet ve hadislerde geen Allah'n dier isimlerinin yerine kullanlabilir. 2. sm-i Azam Bu tamlama, szlkte en byk isim anlamna gelmektedir. Terim olarak Allah'n en gzel isimleri ierisinde yer alan baz isimleri iin kullanlmtr. Bir grup slm limi, Allah'n isimlerinin hepsinin eit derecede byk ve stn olduunu sylemi, birini dierlerinden ayrmamlardr. Bir grup ise hadisleri gz nnde bulundurarak, baz isimlerin dierlerinden daha byk ve faziletli olduu grn benimsemilerdir. Hz. Peygamber'in baz hadislerinde ism-i azamdan bahsedilmekte, bu isimle dua edildii zaman, duann mutlaka kabul edilecei bildirilmektedir (bk. Eb Dvd, Vitr, 23; Tirmiz, Daavt, 64, 65, 100; Nes, Sehv, 58; bn Mce, Du, 9, 10). Fakat Allah'n en byk isminin hangisi olduunu kesin olarak belirlemek mmkn deildir. nk bu hadislerin bir ksmnda Allah ismi, bir ksmnda ise rahmn, rahm (esirgeyen, balayan), el-hayy'l-kayym (diri ve her eyi ayakta tutan), z'l-celli ve'l-ikrm (ululuk ve ikram sahibi) isimleri Allah'n en byk ismi olarak belirtilmektedir. 3. Esm-i Hsn smin oulu olan esm kelimesi ile, en gzel anlamndaki hsn kelimesinin oluturduu bir sfat tamlamas olan esm-i hsn (el-esm'lhsn), yce Allah'n btn isimleri iin kullanlan bir terimdir.

"Allah, kendisinden baka ilh olmayandr. En gzel isimler O'na mahsustur" (Th 20/8), "...En gzel isimler O'nundur. Gklerde ve yerde olanlar O'nun ann yceltmektedirler. O galiptir, hikmet sahibidir" (el-Har 52/24)

melindeki yetlerde de ifade edildii gibi en gzel isimler Allah'a mahsustur. nk btn kemal ve yetkinliklerin sahibi O'dur. O'nun isimleri en yce ve mutlak stnlk ifade eden kutsal kavramlardr. Allah'n isimlerine esm-i ilhiyye de denilir. Allah Tel'nn Kur'an'da ve sahih hadislerde geen pek ok ismi vardr. Kul bu isimleri renerek Allah' tanr, O'nu sever ve gerek kul olur. Kur'an'da "En gzel isimler Allah'ndr. O halde O'na o gzel isimlerle dua edin..." (el-Arf 7/180) buyurularak, esm-i hsn ile dua ve niyazda bulunulmas emredilmitir. Esm-i hsnnn birden fazla olmas, iaret ettii ztn birden ok olmasn gerektirmez, btn isimler o tek zta dellet ederler: "De ki: ster Allah deyin, ister rahmn deyin, hangisini deseniz olur..." (el-sr 17/110). Hz. Peygamber bir hadislerinde, yce Allah'n 99 isminin bulunduunu, bu isimleri sayan ve ezberleyen kimselerin cennete gireceini haber vermitir (Buhr, Daavt, 68; Tevhd, 12; Mslim, Zikr, 2; Tirmiz, Daavt, 82). Hadislerde geen saymak (ihs) ve ezberlemek (hfz) ile maksat Allah gzel isimleriyle tanmak ve Ona iman, ibadet ve itat etmektir. Allahn isim ve sfatlar 99 isimden ibaret deildir. Allah'n yet ve hadislerde geen baka isimleri de vardr. Hadiste 99 saysnn zikredilmesi, snrlama anlamna deil, bu isimlerin Allah'n en mehur isimleri olmas sebebiyledir. Tirmiz ve bn Mce'nin rivayet ettikleri bir hadiste bu doksan dokuz isim tek tek saylmtr (Tirmiz, Daavt, 82; bn Mce, Du, 10). Bu isimler unlardr: Allah, Rahmn (esirgeyen), Rahm (balayan), Melik (buyruklar tutulan), Kudds (noksanlklardan arnm), Selm (yaratklarn selmette klan), M'min (inananlar gvenlikte klan), Mheymin (hkm altna alan), Azz (ulu, galip), Cebbr (dilediini zorla yaptrma gcne sahip olan), Mtekebbir (yegne byk), Hlik (yaratc), Br (eksiksiz yaratan), Musavvir (her eye ekil veren), Gaffr (gnahlar rtc, mafireti bol), Kahhr (isyankrlar kahreden), Vehhb (karlksz veren), Rezzk (rzklandran), Fetth (hayr kaplarn aan), Alm (her eyi bilen), Kabz (ruhlar kabzeden, can alan), Bst (rzk genileten, mrleri uzatan), Hfd (kfirleri alaltan), Rfi (mminleri ykselten), Muiz (ycelten, aziz klan), Mzil (deersiz klan), Sem (iiten), Basr (gren), Hakem (hkmedici, iyiyi ktden ayrt edici), Adl (adaletli), Latf (kullarna lutfeden), Habr (her eyden haberdar), Halm (yumuaklk sahibi),

Azm (azametli olan), Gafr (ok affedici), ekr (az amele bile ok sevap veren), Al (yce, yceltici), Kebr (byk), Hafz (koruyucu), Muht (kuatan), Rezzk (rzklarn yaratc), Hasb (hesaba eken), Cell (ycelik sfatlar bulunan), Kerm (ok cmert), Rakb (gzeten), Mcb (dualar kabul eden), Vsi (ilmi ve rahmeti geni), Hakm (hikmet sahibi), Vedd (mminleri seven), Mecd (erefi yksek), Bis (ldkten sonra dirilten ve peygamber gnderen), ehd (her eye ahit olan), Hak (hakkn kendisi), Vekl (kullarn ilerini yerine getiren), Kav (gl, kuvvetli), Metn (gl, kudretli), Vel (mminlere dost ve yardmc), Hamd (vgye lyk), Muhs (her eyi sayan, bilen), Mbd (her eyi yokluktan karan), Mud (ldrp yeniden dirilten), Muhy (hayat veren, dirilten), Mmt (ldren), Hay (diri), Kayym (her eyi ayakta tutan), Vcid (istediini istedii anda bulan), Mcid (an yce ve keremi ok), Vhid (bir), Samed (muhta olmayan), Kadir (kudret sahibi), Muktedir (her eye gc yeten), Mukaddim (istediini ne alan), Muahhir (geri brakan), Evvel (balangc olmayan), hir (sonu olmayan), Zhir (varl ak olan), Btn (zt ve mahiyeti gizli olan), Vl (sahip), Mtel (noksanlklardan yce), Ber (iyilii ok), Tevvb (tvbeleri kabul edici), Mntakim (silerden intikam alan), Afv (affedici), Raf (efkati ok), Mlik'l-mlk (mlkn gerek sahibi), Z'l-celli ve'l-ikrm (ululuk ve ikram sahibi), Muksit (adaletli), Cmi (birbirine zt eyleri bir araya getirebilen), Gan (zengin, kimseye muhta olmayan), Mun (dilediini muhta olmaktan kurtaran), Mni (istedii eylere engel olan), Zr (dilediini zarara sokan), Nfi (dilediine fayda veren), Nr (aydnlatan), Hd (hidayete erdiren), Bed (ok gzel yaratan), Bk (varl srekli olan), Vris (mlkn gerek sahibi), Red (yol gsterici), Sabr (ok sabrl). Allah'n isimleri konusundaki temel dayanak vahiy olduu iin, bu isimler insanlar tarafndan deitirilemez. yet ve hadisler Allah' nasl isimlendirmi ise yle isimlendirmek gerekir. 4. Allah'n Sfatlar Allah Tel'ya iman etmek demek, O'nun yce varl hakknda vcip ve zorunlu olan kemal ve yetkinlik sfatlaryla, ciz sfatlar bilip, ylece inanmak, ztn noksan sfatlardan yce ve uzak tutmaktr. Allah, anna lyk olan btn kemal sfatlaryla nitelenmi ve noksan sfatlardan mnezzehtir. Allah Tel'nn sfatlarnn hepsi ezel ve ebed sfatlardr. O'nun sfatlarnn balangc ve sonu yoktur. Allah'n sfatlar, yaratklarn sfatlarna benzemez. Her ne kadar isimlendirmede bir benzerlik varsa da Allah'n ilmi, iradesi, hayat, kelm; bizim, ilim, irade, hayat ve kelmmza benzemez. Biz, Allah'n ztn ve mahiyetini bilemediimiz ve kavrayamadmz iin O'nu isim ve

sfatlaryla tanrz. Kur'n- Kerm "Onu gzler idrak edemez. Fakat O, gzleri
idrak eder. O, eyay pek iyi bilen, her eyden haberdar olandr" (el-Enm 6/103) buyurarak, Allah'n ztn idrak etmenin, mahiyetini bilmenin imknsz olduunu aklamtr. Hz. Peygamber de bu konuda yle buyurmutur: "Allah'n yaratklar hakknda dnnz. Fakat Allah'n zt hakknda dnmeyiniz. Gerekten siz buna hi g yetiremezsiniz" (Syt, el-Cmiu's-sagr, I, 132; Acln, Kef'l-haf, I, 311).

Yce Allah'n varl zorunlu ve vcip olan sfatlar iki gruba ayrlr: Zt sfatlar, sbt sfatlar. aa) Zt Sfatlar Sadece Allah Tel'nn ztna mahsus olan, yaratklarndan herhangi birine verilmesi ciz ve mmkn olmayan sfatlardr. Zt sfatlarn ztlar Allah hakknda dnlemedii, bu sebeple noksanlk, sonluluk ve eksiklik ifade eden bu zelliklerden O'nun tenzih edilmesi gerektiinden bu sfatlara tenzh sfatlar ve selb sfatlar da denilmitir. Zt sfatlar unlardr:
1. Vcd. Var olmak demektir. Allah vardr, varl bakasndan de-

il, ztnn gereidir, varl zorunludur. Vcdun zdd olan yokluk Allah hakknda dnlemez.
2. Kdem. Ezel olmak, balangc olmamak demektir. Hibir zaman

dnlemez ki, bu zamanda Allah henz var olmam olsun. nk zaman denilen eyi de O yaratmtr. Ne kadar geriye gidersek gidelim O'nun var olmad bir zaman dnlemez, bulunamaz. Allah sonradan meydana gelmi varlk deildir. Ezel (kadm) varlktr. Kdem sfatnn zdd olan sonradan olma (huds) Allah hakknda dnlemez.
3. Beka. Varlnn sonu olmamak, ebed olmak demektir. Allah'n sonu yoktur. Ezel olann ebed olmas da zorunludur. Bekann zdd olan sonu olmak (fen) Allah hakknda dnlemez. Ne kadar ileriye gidilirse gidilsin, Allah'n olmayaca bir an dnlemez. Kur'n- Kerm'de Allah'n ezel ve ebed oluu hakknda yle buyurulur: "O, ilktir, sondur..." (el-Hadd 57/3), "...Allah'n ztndan baka her ey yok olucudur..." (el-Kasas 28/88). 4. Muhlefetn li'l-havdis. Sonradan olan eylere benzememek demektir. Allah'tan baka her varlk sonradan olmutur. Allah, sonradan olan eylerin hibirisine hibir ynden benzemez. Allah, kendisi hakknda bizim hatra getirdiklerimizin de tesinde bir varlktr. Bu sfatn zdd olan, sonradan olana benzemek ve denklik (mbehet ve mmselet) Allah hak-

knda dnlemez. Kur'an'da yle buyurulur: "...O'nun (benzeri olmak yle dursun) benzeri gibisi (dahi) yoktur..." (e-r 42/11).
5. Vahdniyyet. Allah Tel'nn ztnda, sfatlarnda ve fiillerinde bir

ve tek olmas, ei, benzeri ve ortann bulunmamas demektir. Vahdniyyetin zdd olan birden fazla olmak (taaddd), ei ve orta bulunmak (irk), Allah hakknda dnlmesi imknsz olan sfatlardandr. slm'a gre Allah'tan baka ilh, yaratc, taplacak, snlacak, hkm ve otorite sahibi bir baka varlk yoktur. hls ve Kfirn sreleri ile Kur'an'n pek ok yeti Allah'n tek ve esizliini ortaya koyarken, irki reddeder (bk. el-Enbiy 21/22; el-sr 17/42; ez-Zmer 39/4).
6. Kym bi-nefsih. Varl kendiliinden olmak, var olmak iin bir baka varla ihtiya duymamak demektir. Allah kendiliinden vardr. Var olmak iin bir yaratcya, bir yere, bir zamana, bir sebebe muhta deildir. Bakasna muhta olmak (kym bi-gayrih), Allah hakknda dnlemez. Kur'n- Kerm'de bu sfatla ilgili olarak yle buyurulur: "De ki: O Allah birdir. O, sameddir (bakasna ihtiya duymayandr)..." (el-hls 112/1-2), "Ey insanlar, Allah'a muhta olan sizlersiniz. Zengin ve vlmeye lyk olan ancak O'dur" (el-Ftr 35/15).

bb) Sbt Sfatlar Varl zorunlu olan ve kemal ifade eden sfatlardr. Bu sfatlar "Allah diridir, irade edendir, g yetirendir..., hayat, irade ve kudret... sfatlar vardr" gibi msbet (olumlu) ifadelerle Allah' tantt iin sbt sfatlar adn almlardr. Sbt sfatlarn ztlar olan zellikler Allah hakknda dnlemez. Bu sfatlar ezel ve ebed olup, yaratklarn sfatlar gibi sonradan meydana gelmi deildir. ster hay (diri), lim (bilen), kadr (g sahibi) gibi dil kurallar asndan sfat kelimeler olsun, ister hayat, ilim, kudret gibi masdar kalbndaki kelimeler olsun btn sbt sfatlar Allah'a verilebilir. simlendirmede bir benzerlik olsa da sbt sfatlar hibir ekilde yaratklarn sfatlarna benzememektedir. nk Allah'n ilmi, kudreti, iradesi... sonsuz, mutlak, ezel ve ebeddir, kemal ve yetkinlik ifade eder. Kullarnki ise sonlu, kaytl, snrl, sonradan yaratlm, eksik ve yetersiz sfatlardr. Sbt sfatlar sekiz tanedir.
1. Hayat. Diri ve canl olmak demektir. Yce Allah diridir ve canldr.

Her eye, kuru ve l topraa can veren O'dur. Ezel ve ebed bir hayata sahiptir. Hayat sfatnn zdd olan l olmak (memt) Allah hakknda dnlemez. Kur'an'da bu sfatla ilgili olarak yle buyurulur: "lmsz ve

daima diri olan Allah'a gvenip dayan..." (el-Furkan 25/58), "(Artk btn) yzler, diri ve her eye hkim olan Allah iin eilip boyun bkmtr..." (Th 20/111). 2. lim. Bilmek demektir. Allah her eyi bilendir. Olmuu, olan, olaca, gelmii, gemii, gizliyi, a bilir. Allah'n bilgisi yaratklarn bilgisine benzemez, artmaz, eksilmez. O, her eyi ezel ilmiyle bilir. Allah, her eyi olaca iin bilir. Yoksa her ey Allah bildii iin olmaz. lemde grlen bu gzel dzen, tertip ve amaz henk, onun yaratcsnn engin ve sonsuz ilminin en byk gstergesidir. lim sfatnn zdd olan cehl (bilgisizlik), Allah hakknda dnlmesi imknsz olan bir sfattr. lim sfat ile ilgili yetlerden ikisinde yle buyurulur: "O karada ve denizde ne varsa bilir. O'nun ilmi dnda bir yaprak dahi dmez..." (el-Enm 6/59), "Gklerde ve yerde olanlar Allah'n bildiini grmyor musun?..." (el-Mcdele 58/7). 3. Semi. itmek demektir. Allah iiticidir. Gizli, ak, fslt halinde, yava sesle veya yksek sesle ne sylenirse Allah iitir, duyar. Bir eyi duymas, o anda ikinci bir eyi iitmesine engel deildir. itmemek ve sarlk Allah hakknda dnlemez. 4. Basar. Grmek demektir. Yce Allah her eyi grcdr. Hibir ey Allah'n grmesinden gizli kalmaz. Sakl, ak, aydnlk, karanlk ne varsa Allah grr. Grmemek (mlk) Allah hakknda dnlemez. Allah'n iitici ve grc olduuna dair pek ok yet vardr. Bunlardan birinde yle buyrulur: "(Allah) gzlerin hain bakn ve kalplerin gizlediini bilir. Allah adaletle hkmeder. O'nu brakp taptklar ise hibir eye hkmedemezler. phesiz ki Allah, hakkyla iiten ve grendir" (el-M'min 40/19-20). 5. rade. Dilemek demektir. Allah dileyicidir. Allah varlklarn konumla-

rn, durumlarn ve zelliklerini belirleyen varlktr. Allah'n diledii olur, dilemedii olmaz. rade sfatnn zdd olan iradesizlik ve zorunda olmak (cb bi'zzt) Allah hakknda dnlemez. Meet de irade anlamna gelen bir kelimedir. Kur'an'daki "De ki: Mlkn gerek sahibi olan Allahm, sen mlk dilediine verirsin ve mlk dilediinden alrsn. Dilediini yceltir, dilediini de alaltrsn..." (l-i mrn 3/26), "Gklerin ve yerin mlk Allah'ndr. O, dilediini yaratr..." (e-r 42/49) yetleri irade sfatnn nakl delillerindendir.

Allah Tel'nn iki trl iradesi vardr: Tekvn rde. Tekvn (yapma, yaratma ile ilgili) irde; btn yaratklar kapsamaktadr. Bu irde, hangi eye ynelik gerekleirse, o ey derhal meydana gelir. "Biz bir eyin olmasn istediimiz zaman ona sz-

mz sadece "ol" dememizdir. Hemen oluverir" (en-Nahl 16/40) anlamndaki

yette belirtilen irade bu eit bir iradedir. Ter rade. Ter (yasama ile ilgili) iradeye din irade de denir. Yce Allah'n bir eyi sevmesi ve ondan honut olmas, onu emretmesi demektir. Allah'n bu mnadaki bir irade ile bir eyi dilemi olmas, o eyin meydana gelmesini gerekli klmaz. "Muhakkak ki Allah adaleti, iyilii ve akrabaya yardm etmeyi emrediyor (irade ediyor)..." (en-Nahl 16/90) melindeki yetteki irade bu eit bir iradedir. Tekvn irade hayra da erre de, iyilie de ktle de ynelik olarak gerekletii halde ter irade, sadece hayra ve iyilie ynelik olarak gerekleir. Allah, hayr da erri de irade edip yaratr. Ancak Onun erre rzs yoktur, erri emretmez ve erden holanmaz.
6. Kudret. Gc yetmek demektir. Allah sonsuz bir g ve kudret sahibidir. Kudret sfatnn zdd olan acizlik ve g yetirememek (acz), Allah hakknda dnlemez. O'nun kudretinin yetiemeyecei hibir ey yoktur. Kinatta her ey Allah'n g ve kudretiyle olmaktadr. Yldzlar, galaksiler, btn uzay, canl-cansz tm varlklar Allah'n kudretinin ak delilidir. Kur'an'da Allah'n kudreti ile ilgili olarak yle buyurulur: "Allah gece ile gndz birbirine eviriyor. phesiz bunda basiret sahipleri iin mutlak bir ibret vardr. Allah her canly sudan yaratt. te bunlardan kimi karn stnde srnr, kimi iki aya stnde yrr, kimi drt aya stnde yrr. Allah dilediini yaratr. phesiz Allah her eye kdirdir" (en-Nr 24/44-45). 7. Kelm. Sylemek ve konumak demektir. Allah bu sfat ile

peygamberlerine kitaplar indirmi, baz peygamberler ile de konumutur. Ezel olan kelm sfatnn mahiyeti bizce bilinemez. Ses ve harflerden meydana gelmemitir. Kelmn zdd olan konumamak ve dilsizlik, Allah hakknda dnlemez. Allah kelm sfatyla emreder, yasaklar ve haber verir. Bu sfatla ilgili olarak Kur'an'da yle buyurulur: "Ms tayin ettiimiz vakitte (Tr'a) gelip de Rabbi onunla konuunca Rabbim, bana (kendini) gster, seni greyim dedi..." (el-Arf 7/143), "De ki: Rabbimin szlerini
(yazmak) iin btn denizler mrekkep olsa ve bir o kadar daha ilve getirsek dahi, Rabbimin szleri bitmeden nce deniz tkenecektir" (el-Kehf 18/109). 8. Tekvn. Yaratmak, yok olan yokluktan varla karmak demektir. Yce Allah yegne yaratcdr. O, ezel ilmiyle bilip diledii her eyi sonsuz g ve kudretiyle yaratmtr. Yaratmak, rzk vermek, diriltmek, ldrmek, nimet vermek, azap etmek ve ekil vermek tekvn sfatnn sonulardr. Bir yette "Allah her eyin yaratcsdr. O, her eye vekildir" (ez-Zmer 39/62) buyurulmutur.

B) MELEKLERE MAN
a) Melek Kavram ve Meleklere man Szlkte "haberci, eli, g ve kuvvet" anlamlarna gelen melek, Allah'n emriyle eitli grevleri yerine getiren, gzle grlmeyen nrn ve ruhan varlktr. Kur'an'da meleklere imann farz olduunu bildiren birok yet vardr:
"Peygamber Rabbi tarafndan kendisine indirilene iman etti, mminler de. Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler..." (elBakara 2/285). "...Asl iyilik Allah'a, hiret gnne, meleklere, kitaplara ve peygamberlere iman edenlerin iyi amelidir..." (el-Bakara 2/177).

Meleklere inanmayan kii, bu yetlerin hkmn inkr ettii iin kfir olur. Ayrca Cenb- Hak, Kur'an'da meleklere dman olanlar kfir diye nitelemi ve byle kimselerin Allah dman olduunu vurgulamtr (elBakara 2/98). Meleklere inanmamak, dolayl olarak vahyi, peygamberi, peygamberin getirdii kitab ve tebli ettii dini de inkr etmek anlamna gelir. nk din hkmler, peygamberlere melek araclyla indirilmitir. b) Meleklerin Mahiyeti Melekler duyu organlaryla alglanamayan, gzle grlmeyen, srekli Allah'a kulluk eden, asla gnah ilemeyen, nrn ve ruhan varlklardr. Bu sebeple onlar hakkndaki tek bilgi kayna yetler ve sahih hadislerdir. Onun tesinde bir ey sylemek mmkn deildir. Meleklerin gzle grlmez, duyu organlaryla alglanamaz varlklar oluu, inkr edilmeleri iin bir gereke olamaz. Gerek akla gerekse pozitif bilimlere dayanlarak, meleklerin var veya yok olduklarna dair kesin deliller ileri srlemez. nk melekler, gzlem ve deneye dayanan pozitif bilimlerin ilgi alan dnda kalan fizik tesi varlklardr. artlanmam insan akl da meleklerin varln imknsz deil, ciz ve mmkn grr. c) Meleklerin zellikleri Melekleri dier varlklardan ayran birtakm zellikler vardr. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr:

1. Melekler nrdan yaratlm; yemek, imek, erkeklik, diilik, uyumak, yorulmak, usanmak, genlik, ihtiyarlk gibi fiillerden ve zelliklerden arnm nrn ve ruhan varlklardr: "...O'nun huzurunda bulunanlar, O'na ibadet
hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bkp usanmakszn gece gndz (Allah') tesbih ederler" (el-Enbiy 21/19-20), "Onlar rahmnn kullar olan melekleri dii kabul ettiler. Acaba meleklerin yaratllarn m grmler? Onlarn bu ahitlikleri yazlacak ve sorguya ekileceklerdir" (ez-Zuhruf 43/19);

ayrca bk. es-Sfft 37/149; en-Necm 53/27-28). 2. Melekler Allah'a isyan etmezler, Allah'n emrinden kmazlar, asla gnah ilemezler, hangi i iin yaratlm iseler o ii yaparlar. "Onlar, stlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar" (en-Nahl 16/50; ayrca bk. el-Enbiy 21/26-28; et-Tahrm 66/6).

3. Melekler, son derece sratli, gl ve kuvvetli varlklardr: "Gkleri ve

yeri yaratan, melekleri ikier er ve drder kanatl eliler yapan Allah'a hamdolsun. O, yaratmada diledii artrmay yapar. phesiz Allah her eye gc yetendir" (el-Ftr 35/1). slm kaynaklarda meleklerin kanatlar ol-

duu bildirilmekle birlikte bu kanatlarn mahiyeti konusunda bir ey sylemek mmkn deildir. Meleklerin nrn varlklar olduu gz nnde tutulursa, bunlar ku veya uak kanatlar gibi madd nitelemelere konu etmenin doru olmayaca ortadadr. Kanatlarn mahiyetini ancak Allah ve melekleri gren peygamberler bilebilirler. Meleklerin kanatlar onlarn sretini, kanatlarnn fazlal onlarn g ve srat ynnden derecelerini, Allah katndaki deerlerini gsterdii eklinde anlalabilir. 4. Melekler Allah'n emir ve izniyle eitli ekil ve klklara brnebilirler. Cebril (a.s) Hz. Peygamber'e ashaptan Dihye eklinde grnm, bazan kimsenin tanmad bir insan eklinde gelmitir. Yine Cebril (a.s), Hz. Meryem'e bir insan eklinde grnm (Meryem 19/16-17), meleklerden bir grup, Hz. brhim'e bir olu olaca mjdesini getiren insanlar eklinde gelmi, o da onlar misafir zannederek kendilerine yemek hazrlam, fakat yemediklerini grnce korkmu, sonra da melek olduklarn anlamtr (Hd 11/69-70). Bu yetten meleklerin yiyip imedikleri sonucu da kmaktadr. 5. Melekler gzle grnmezler. Onlarn grnmeyileri, yok olduklarndan deil, insan gznn onlar grebilecek kabiliyet ve kapasitede yaratlmam olmasndandr. Melekler peygamberler tarafndan asl ekilleriyle grlmlerdir. Asl ekillerinden kp bir baka madd ekle, mesel insan ekline girmeleri durumunda dier insanlarca da grlmeleri mmkn olur. Cibrl hadisi diye bilinen, iman, islm ve ihsan kavramlarnn tanmlarnn yapld hadiste

belirtildii gibi, Cebril ashap tarafndan insan eklinde grlmtr (bk. Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 1; Eb Dvd, Snnet, 15). 6. Melekler gayb bilemezler. nk gayb, ancak Allah bilir. Eer Allah tarafndan kendilerine gayba dair bir bilgi verilmi ise, ancak o kadarn bilebilirler. Kur'an'da ifade edildiine gre Allah, Hz. dem'e varlklarn isimlerini retmi, sonra da isimlerin verildii varlklar meleklere gstererek, bunlarn isimlerini haber vermelerini onlardan istemi, bunun zerine melekler "Seni tenzih ederiz. Senin bize rettiinden baka bizim hibir bilgimiz yoktur. nk her eyi hakkyla bilen, hkm ve hikmet sahibi olan sensin" demilerdir. Bunun zerine de Cenb- Hak Hz. dem'in, varlklarn isimlerini haber vermesini emretmi, o da syleyiverince yle seslenmitir:
"Size demedim mi ki, gklerin ve yerin gaybn phesiz ben bilirim. Neyi aklarsanz neyi de gizlemiseniz ben bilirim" (el-Bakara 2/31-33).

d) Meleklerin Grevleri ve eitleri yet ve hadislerde saylar hakknda herhangi bir bilgi bulunmayan fakat pek ok olduklar anlalan meleklerin temel grevleri Allah'a kulluk ve O, neyi emrederse onu yerine getirmektir. Melekler grevleri asndan u gruplarda incelenebilirler: Cebril, drt byk melekten biridir. Allah tarafndan vahiy getirmekle grevlidir. Cebril'e (a.s.) gvenilir ruh anlamna gelen "er-Rhu'l-emn" de denilmitir: "O (Kur'an') korkutuculardan olasn diye Rhulemn senin kalbine indirmitir" (e-uar 26/193-194). Bir baka yette de ona Rhulkuds ad verilmitir: "...Kur'an' Rabbinden hak olarak Rhulkuds indirmitir" (en-Nahl 16/102). Cebril, meleklerin en stn ve en by, Allah'a en yakn olduu iin kendisine meleklerin efendisi anlamnda seyyid'l-melike denilmitir. Mkl, drt byk melekten biri olup, kinattaki tabii olaylar ve yaratklarn rzklarn idare etmekle grevlidir. srfl, sra flemekle grevli melektir. srfil, sra iki kez fleyecek, ilkinde kyamet kopacak, ikincisinde ise tekrar dirili meydana gelecektir. Azril ise, grevi lm srasnda canllarn ruhunu almak olduu iin "melek'l-mevt" (lm melei) adyla anlmtr: "De ki: Size vekil klnan lm melei cannz alacak, sonra Rabbinize dndrleceksiniz" (es-Secde 32/11). Kirmen Ktibn, insann sanda ve solunda bulunan iki melein addr. Sadaki melek iyi i ve davranlar, soldaki ise kt i ve davranlar tesbit etmekle grevlidir. Hafaza melekleri ad da verilen bu melekler kyamet gn hesap srasnda yaplan ilere ahitlik de edeceklerdir. Kur'an'da

bu melekler hakknda yle buyurulmutur: "ki melek (insann) sanda ve

solunda oturarak yaptklarnz yazmaktadrlar. nsan hibir sz sylemez ki, yannda gzetleyen yazmaya hazr bir melek bulunmasn" (Kaf 50/17-18), "unu iyi bilin ki zerinizde bekiler, deerli yazclar vardr. Onlar yapmakta olduklarnz bilirler" (el-nfitr 82/10-12; ayrca bk. ez-Zuhruf 43/80).

Mnker ve Nekir, lmden sonra kabirde sorgu ile grevli iki melektir. Bilinmeyen, tannmayan, yadrganan anlamndaki mnker ve nekir, mezardaki lye, hi grmedii bir ekilde grnecekleri iin bu ismi almlardr. Bu iki melek kabirde llere, "Rabbin kim? Peygamberin kim? Kitabn ne?" diye sorular yneltecekler, alacaklar cevaplara gre lye iyi veya kt davranacaklardr. Hamele-i Ar, ar tayan meleklerin addr. Kur'an'da haklarnda yle buyurulur: "Ar yklenen, bir de onun evresinde bulunanlar (melekler) Rablerini hamd ile tesbih ederler. O'na iman ederler..." (el-M'min 40/7; ayrca bk. el-Hkka 69/17).

Mukarrebn ve lliyyn adyla anlan melekler, Allah' tesbih ve anmakla grevli olup, Allah'a ok yakn ve O'nun katnda erefli mevkii bulunan meleklerdir (en-Nis 4/172). Cennet ve cehennemdeki ileri yrtmekle grevli melekler de vardr (bk. er-Rad 13/23-24; et-Tahrm 66/6; elMddessir 74/29-31). Bunlardan baka, insann kalbine doruyu ve gerei ilham etmekle
(Tirmiz, Tefsr, 3), namaz klanlarla birlikte Ftiha sresinin bitiminde "min" demekle (Buhr, Ezn, 111, 112; Daavt, 63; Mslim, Salt, 18), hergn sabah ve ikindi namazlarnda mminlerle birlikte olmakla (Buhr, Mevkt, 16; Mslim, Mescid, 37), Kur'an okurken yeryzne inmekle (Buhr, Fezil'l-Kur'n, 15; Mslim, Msfirn, 36), sokaklar ve yollar dolap zikir, Kur'an ve ilim meclislerini arayp bulmakla (Buhr, Daavt, 66; Mslim, Zikr, 8), mminlere (Ahzb 33/43) zellikle bilgin olan mminlere rahmet okumakla (Tirmiz, lim, 19), sadece Allah'a hamd ve secde etmekle (Arf 7/206) grevli melekler de vardr.

e) nsanlarla Melekler Arasndaki stnlk Derecesi Ehl-i Snnet'e gre insanlar iinden seilen peygamberler, meleklerin peygamberleri durumunda olan byk meleklerden daha stndr. nk yce Allah insan iin "halife" tabirini kullanarak (el-Bakara 2/30) onu melekler karsnda yceltmi, Hz. dem'e secde etmeleri iin meleklere emretmi, eya ve lemi meleklere gsterip bunlarn adlarn sorduu zaman me-

lekler cevap verememi, Hz. dem ise birer birer saymtr (el-Bakara 2/3134). Ayrca meleklerin Allah'a kulluklar ve hayrl eyleri yapmalar, iradeye bal olmayan hareketlerdir. Halbuki insan Allah'a kulluunu ve iyi ileri, kendisini doru yoldan ayracak pek ok engeli aarak yapar. Btn bunlar insan cinsinin melek cinsinden stn olduunu gsterir. Meleklerin nde gelenleri, peygamber olmayan btn insanlardan; takv sahibi mminler, ehidler, salih amel ileyenler, dinde dosdoru hareket edenler, dier meleklerden; dier melekler de insanlarn kfir, mnafk, mrik, inanc bozuk, amelsiz, ahlksz olanlarndan daha stndr. f) Cin ve eytan aa) Cin Szlkte, "gizli ve rtl varlk, grlmeyen ey" anlamna gelen cin, terim olarak duyu organlaryla alglanamayan, eitli ekillere girebilen; ateten yaratlm, mnev, ruhan ve gizli varlklara verilen bir addr. Cin kelimesi geni anlamyla ele alndnda, insan kelimesinin kart olarak kullanlr ve herhangi bir kaytla snrlandrlmamsa, duyu organlarndan gizlenmi btn mnev varlklar ifade eder. Dar anlamyla ise cin kelimesi, ruhan varlklarn bir ksmn belirtmek iin kullanlr. nk gzle grlmeyen ruhan varlklar: Hayrl olan ve Allah'n emrinden kmayan ve insana iyi eyler ilham eden melekler, insan aldatan ve erre ynelten eytanlar, hem hayrllar hem de erlileri bulunan cinler, olmak zere e ayrlmaktadr. Cinler, duyu organlaryla alglanamayan varlklar olduu iin, onlar hakkndaki tek bilgi kayna vahiydir. Kur'n- Kerm ve sahih hadisler, cinlerden bahsetmekte, doru dnebilen akl da bunu imknsz grmemektedir. nsanlarn cinleri gremeyii, gzlerinin cinleri grecek yetenekte yaratlmam olmasndandr. Kur'an'a gre insan topraktan, cinler ise ateten yaratlmtr: "Cinleri z ateten yaratt" (er-Rahmn 55/15), "Andolsun biz insan, kuru kara amurdan, ekillenmi kara balktan yarattk. Cinleri de daha nce, zehirli ateten yarattk" (el-Hicr 15/26-27). Sonuncu yet cin trnn insan trnden nce

yaratldn da gstermektedir. Kur'an'da cinlerden bahseden, yirmi sekiz yetten oluan ve Cin sresi diye bilinen bir sre bulunmaktadr. Bu srede de dile getirildii gibi, cinler eitli gruplara blnmlerdir. Cinlerin bir ksm mslmandr. Bir ksm da

kfirdir. Kfir olanlar cinlerin ounluunu olutururlar. Cinlerin mmin olanlar, mminlerle beraber cennette, kfir olanlar da kfirlerle beraber cehennemde kalacaklardr. Cinler eitli ekillere girebilecek ve insanlarn yapamayaca baz ilerin stesinden gelebilecek yetenekte yaratlmtr. Hz. Sleyman Sebe melikesinin tahtn getirtmek istediinde cinlerden birinin, o henz yerinden kalkmadan taht getirebileceini sylemesi (en-Neml 27/39) bunu gstermektedir. Cinin Hz. Sleyman'la karlkl konumas, onlarn gzle grlebilecek bir ekle girebileceklerine iarettir. Allah cinleri Hz. Sleyman'n emrine vermi, o da cinleri ar ve meakkatli ilerde kullanmtr. Cinlerin mutlak gayba dair bilgileri yoktur. Ancak hayat srelerinin uzunluu, ruhan ve mnev varlklar olmalar, meleklerden haber almalar gibi sebeplerle, insanlarn bilmedii, gemie ve u ana ait baz olaylar bilebilirler. Ancak bu durum, cinlerin insandan daha stn varlklar olduunu gstermez. Bir yette, "Sleyman'n lmne hkmettiimiz zaman, onun
ldn, ancak deneini yiyen bir aa kurdu gsterdi. (Sonunda) yere yklnca anlald ki cinler gayb bilselerdi, o kk drc azap iinde kalmazlard" (Sebe 34/14) buyurularak, onlarn gayb bilmedikleri ak bir

ekilde ortaya konulmutur. Cinler de insanlar gibi iman ve ilh emirlere itaat etmekle ykmldrler: "Ben cinleri ve insanlar ancak bana kulluk etsinler diye yarattm" (ezZriyt 51/56). Cinler tpk insanlar gibi yerler, ierler, evlenir ve oalrlar, erkeklik ve diilikleri vardr, doar, byr ve lrler. Ancak cinlerin mr, insanlarnkine gre epeyce uzundur. Baz durumlarda cinlerin insanlara zarar vermesi sz konusu olabilirse de, mslman bir kimsenin cinlerden korkmamas ve Allah'n izni olmadan, bir varln baka bir varla zarar veremeyeceine gnlden inanmas gerekir. Dier varlklardan gelebilecek zararlara kar Allah'a snmak gerektii gibi cinlerden gelebilecek zararlar hususunda da ayn tutum gsterilmelidir. Nitekim Hz. Peygamber'in de cinlerin insanlar etkilemesine kar yet'lkrs'yi, Felk ve Ns srelerini okuduu bilinmektedir (bk. Buhr, Vekle, 10; Fezil'l-Kur'n, 10; Tirmiz, Tb, 16). Mslmanlar, cinlerden zarar grdklerini sandklar durumlarda Hz. Peygamber'den rendii tedbirlerle yetinmeli, cahil cinci ve frklerin tuzana dmekten saknmaldrlar.

bb) eytan Gzle grlmeyen fakat varl kesin olan, azgnlk ve ktlkte ok ileri giden, kibirli, si, insanlar saptrmaya alan cinlere eytan ad verilir. Kur'n- Kerm'de ilk eytandan bls diye sz edilir, bls, azm ve Rabbinin buyruuna isyan ederek sapkla dm cinlerdendir. "Hani biz meleklere dem'e secde edin demitik. bls hari hepsi secde ettiler. O yz evirdi, byklk taslad ve kfirlerden oldu" (el-Bakara 2/34) anlamndaki

yet, onun melek olduunu gstermez. nk bu yette, ifadenin ounlua gre dzenlenmesi kuralna uygun bir slp kullanlmtr. "...bls cinlerdendi; Rabbinin emrinden dar kt..." (el-Kehf 18/50) yetinden de aka anlalaca gibi, aslnda o bir cindir. Allah'a ibadet ederek derecesini ykseltmi, melekler arasna karm, daha sonra da isyan yznden bu konumunu yitirmitir. Melekler ve cinler gibi duyu organlaryla alglanamayan fakat varl Kur'n- Kerm ve sahih hadislerde kesin biimde haber verilen eytan, ateten yaratlmtr. Hz. dem'in amurdan, kendisinin ise ateten yaratld gerekesiyle ondan stn olduunu iddia etmi, dem'e secde etmekten kanm, Allah'n lnetine uram ve O'nun huzurundan kovulmutur. Daha sonra Hz. dem ve ei Havv'y yanltarak, onlarn cennetten karlmalarna sebep olmutur. eytan ilk insandan beri btn insanlara ktlkleri, kfr ve gnahlar ssleyip gzel gstermi, insanlar hak yoldan uzaklatrmak iin elinden geleni yapmtr. Allah'n gsterdii dosdoru yoldan uzaklamak, yasaklar inemek, eytana imkn ve frsat vermek demektir. Sapklk ve azgnlkta devam edenler, eytann kendilerini epeevre kuatmasna, kendilerinin de eytann esiri olmalarna sebep olurlar. Yce Allah insanlar eytann dmanlna, hile ve aldatmacalarna kar uyarmtr: "nk eytan sizin dmannzdr. Siz de onu bir dman sayn. O, kendi taraftarlarn ancak ate ehlinden olmaya arr" (el-Ftr 35/6).

Dnyada insanlar hak ve hakikatten uzaklatran eytan, hirette de onlar iledikleri ile babaa brakacak, bu konuda kendisini sulamamalarn syleyecektir. eytanlar, her peygambere dman klnd gibi, her insan yoldan karmaya alacak ve kt eyleri ssl gsterip, yasaklar inemeye tevik edecek bir eytann bulunaca da Hz. Peygamber tarafndan bildirilmitir (bk. Mslim, Mnfikun", 11).

Yce Allah, Kur'an okunduunda kovulmu eytandan kendisine snlmasn emrettikten sonra, Allah'a itenlikle inanp ibadet eden, yasaklarn inemeyen kimseler zerinde eytann hibir etki ve hkimiyetinin olmayacan ifade etmitir (bk. en-Nahl 16/98; el-sr 17/65; el-Arf 7/21). Allah Tel varlklar, biri dierinden ayrt edilebilsin ve aralarndaki fark insanlarca kolaylkla anlalabilsin diye ztlaryla birlikte yarattndan, eytan da yaratklarn en temiz ve en ereflilerinden olan, hak ve hayr tavsiye eden meleklerin varlna zt ve alternatif olarak yaratmtr. nk belli fiillerin ibadet, hayr, gzel ve iyi oluu, ancak ztlarnn varl ile bilinebilir ki, insanlara er ve irkin fiillerde yol gsteren de eytandr.

C) KTAPLARA MAN
a) lh Kitap Kavram ve Kitaplara man Kitap, szlkte "yazmak ve yazl belge" anlamna gelir. Terim olarak ise, Allah Tel'nn kullarna yol gstermek ve aydnlatmak zere peygamberine vahyettii szlere ve bunun yazya geirilmi ekline denilir. oulu "ktb"dr. Hristiyan ve yahudilere ilh kitap olarak ncil ve Tevrat verildiinden onlara "Ehl-i kitap" denilmitir. lh kitaplara Allah katndan indirilmi olmas sebebiyle "ktb-i mnzele" veya "semav kitaplar" da denilir. Kitaplara iman, Allah tarafndan baz peygamberlere kitaplar indirildiine ve bu kitaplarn ieriinin tmyle doru ve gerek olduuna inanmak demektir. Yce Allah Hz. Peygamber'e, "te onun iin sen (tevhide) davet et ve
emrolunduun gibi dosdoru ol. Onlarn heveslerine uyma ve de ki: Ben Allah'n indirdii kitaba inandm ve aranzda adaleti gerekletirmekle emrolundum..." (e-r 42/15) diye hitap etmi, mminlere de "Ey iman edenler, Allah'a, peygamberine, peygamberine indirdii kitaba ve daha nce indirdii kitaba iman ediniz. Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve kyamet gnn inkr ederse tam mnasyla saptmtr" (en-Nis 4/136) buyurarak, kitaplara inanmann bir iman esas olduunu belirtmitir.

slm'da iman esaslar birbiriyle balantl ve birbirinden ayrlmaz olduu iin kitaplara iman dier esaslardan ayrlmaz. Allah'a inanmak, bizi O'nun birer yol gsterici olan peygamberler gnderdiini kabul etme sonucuna gtrr. Peygamberlere iman da onlarn Allah'tan getirip tebli ettiklerini tasdik etmeyi gerektirir. Peygamberlerin tebli ettikleri eyler de Allah'n kitaplardr.

Her ilh kitap bir peygamber araclyla gnderilmitir. Kendisine kitap indirilen peygamber de, ondaki emir ve yasaklarn uygulanmasn gstermi ve bunlarn yaanabilir olduunu ortaya koymutur. lh kitaplar konusu Allah'n kelm sfat ile ilgilidir, bu sfatn eseridir. Peygamberlerine vahiy yoluyla bildirildii mesajnn ortaya km eklidir. Peygambere indirilen kitaplara ilh kitap denilmesinin sebebi, bu kitaplarn Allah tarafndan gnderilmesi, sz ve ierik olarak onlarda hibir beer katksnn bulunmamasdr. Bizler bugn kitaplarn u andaki ekillerine deil, Allah'tan gelen bozulmam ekillerine inanmakla ykmlyz. nk ilh kitaplara inanmadka kiinin iman gerekleemez. lh kitaplardan bir ksm tamamen kaybolmu, bugn iin elimizde ondan hibir ey kalmamtr. Hz. brhim'in sahifeleri byledir. Tevrat, Zebur ve ncil ise zamanla insanlarn iyi veya kt niyetli mdahaleleri sonucu deiiklie ve bozulmaya uramtr. Allah'n vahyettii ekilde varln korumu, hibir bozulma ve deiiklie uramadan gnmze kadar gelmi ve kyamete kadar da bu zelliini srdrecek olan yegne kitap Kur'n- Kerm'dir: "Kur'an' kesinlikle biz indirdik. Elbette onu yine biz koruyacaz" (el-Hicr 15/9) yetiyle Allah, insanlara Kur'an'n ilh koruma altnda bulunduunu ve kyamete kadar deiiklie uramadan kalacan bildirmektedir. Kur'n- Kerm, kendinden nceki kitaplar tasdik etmi, fakat onlarn koymu olduu baz hkmleri ortadan kaldrarak yeni hkmler getirmitir. Mmin olabilmek iin, Hz. Peygamber'e ve ona indirilen Kur'an'a uymay srarla vurgulamtr (bk. l-i mrn 3/31; en-Nis 4/47; el-Mide 5/15; el-Enm 6/153; el-Arf 7/3). Buna gre Ehl-i kitabn mmin diye nitelenebilmesi ve kurtulua eriebilmesi iin Hz. Peygamber'i ve Kur'an'n hkmlerini gnlden benimsemesi gerekmektedir. Peygamber gndermek ve kitap indirmek Allah iin bir grev ve zorunluluk deildir. Fakat insanlarn peygamberlere ve kitaplara ihtiyac vardr. Geri insan yaratlrken birtakm yeteneklerle donatlmtr. Bu yetenekler sayesinde insan kendi gayretiyle kendisi, evresi ve dier yaratklar hakknda baz bilgiler edinebilir, birtakm gerekleri kavrayabilir. Fakat btn bunlar snrl ve kendi gc oranndadr. nsann gcn aan hususlarda, yeterli olmad konularda ilh yardma, vahye ve kutsal kitaba olan ihtiyac ortadadr. nsann bu ihtiyacn en iyi bilen Allah, kuluna bir lutuf ve ikram olarak peygamberleri araclyla kitaplar indirmi ve yol gstermitir. lh kitaplar indirildii mmet iin Allah'n hkmlerinin akland ilk kay-

naktr. Dinin inan esaslar, amel ve ahlk hkmleri, farz ve haramlar kitap ile belirlenir. lh kitaplar dorudan Allah katndan gelir. Bu bakmdan hem sz hem de mna asndan Allah kelmdr. lh kitaplarn hedefi ise insanl sapklktan kurtarmak, hidayete, iyilie, aydnla karmak ve sonunda iki dnyada mutlu klmaktr. b) lh Kitaplar lh kitaplar Allah kelm olmak bakmndan aralarnda farkllk bulunmamasna ramen, hacimleri ve hitap ettikleri kitlenin byklne gre, suhuf ve kitap olmak zere ikiye ayrlrlar. aa) Suhuf Sahife kelimesinin oulu olan suhuf, dar bir evrede, kk topluluklara, ihtiyalarna cevap verebilecek ekilde indirilen birka sayfadan olumu kk kitap ve rislelere denilir. Kur'n- Kerm'de Hz. brhim ve Ms'ya indirilen sayfalardan bahseden iki yet vardr (en-Necm 53/36-37; el-Al 87/1419). Bunun dnda Kur'an'da ve mtevtir hadislerde suhuf ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr. Eb Zer'den rivayet edilen bir zayf hadise gre sayfalarn says 100 olup u peygamberlere indirilmitir: Hz. dem'e 10 sayfa, Hz. t'e 50 sayfa, Hz. drs'e 30 sayfa, Hz. brhim'e 10 sayfa (bk. Syt, ed-Drr'lmensr, VIII, 489; ls, Rhu'l-men, XV, 141-142). Bugn bu sayfalardan elimizde hibir ey yoktur. Suhufa gre daha hacimli ve kitap eklinde olan ve evrensel mesajlar ieren ilh kitaplar ise Tevrat, Zebur, ncil ve Kur'an olmak zere drt tanedir. bb) Tevrat Tevrat brnce bir kelime olup "kanun, eriat ve reti" anlamlarna gelir. Hz. Ms'ya indirilmitir. Tevrat'a Ahd-i Atk ve Ahd-i Kadm de (Eski Ahit) denilir. Tevrat'n aslnn Allah kelm ve peygamberine indirdii kutsal bir kitab olduuna inanmak her mslmana farz olup, bunu inkr etmek kiiyi kfre drr. nk Kur'n- Kerm'de Tevrat'n Allah'n kutsal kitaplarndan biri olduu aklanmtr: "Biz, iinde doruya rehberlik ve nur olduu halde Tevrat' indirdik..." (el-Mide 5/44). Tevrat Hz. Ms araclyla sriloullar'na gnderilmitir. Ancak onlar tarihte yaadklar srgn ve esirlik dnemlerinde Tevrat'n Allah'tan gelen eklini koruyamamlardr. Tevrat'n asl nshas kaybolunca, yahudi din

bilginleri tarafndan kaleme alnan Tevrat nshalar ortaya kmtr. Bugn elde mevcut olan Tevrat tahrif edilmi, btnyle ilh kitap olma zelliini yitirmitir. cc) Zebur Kelime olarak yazl ey ve kitap anlamna gelen Zebur, Hz. Dvd'a indirilmi olan ilh kitabn addr. Bu konuda Kur'an'da yle buyurulur:
"...Gerekten biz, peygamberlerin kimini kiminden stn kldk. Dvd'a da Zebur'u verdik" (el-sr 17/55).

Zebur, ilh kitaplarn en k olup, yeni din hkmler getirmemitir. Bugn elde mevcut olan Zebur nshalar, lirik syleyi ve ilhlerden, Allah'a vg ve hikmetli szlerden ve birtakm nasihatlardan meydana gelmitir. Mezmrlar adyla Eski Ahid'de yer almaktadr. dd) ncil ncil kelime olarak mjde, tlim ve retici anlamna gelir. Hz. s araclyla sriloullar'na indirilmitir: "Kendinden nce gelen Tevrat' dorulayc olarak peygamberlerin izleri zerinde, Meryem olu s'y arkalarndan gnderdik. Ve ona, iinde doruya rehberlik ve nur bulunmak, nndeki Tevrat' tasdik etmek, saknanlara bir hidayet ve t olmak zere ncil'i verdik" (el-Mide 5/46).

ncil'e, Allah'tan Hz. s'ya indirildii ekliyle inanmak imann gereklerindendir. Fakat bugn ncil'in orijinal metni de dier bozulmu kitaplar gibi elde yoktur. Bozulmu ve insanlar tarafndan mdahaleye mruz kalm ekli vardr. ncil'e Ahd-i Cedd de (Yeni Ahit) denilir. Bir mslmana nceki kutsal kitaplarda bulunan bir hususun haber verilmesi durumunda; eer bu husus, Kur'an ve sahih hadislerdeki bilgilere uygunsa kabul edilir. yet ve hadislere aykr ise reddedilir. yet ve hadislerde hi bahsedilmiyor ve slm'n temel prensiplerine de zt dmyorsa Hz. Peygamber'in u tavsiyesi dorultusunda hareket edilir: "Ehl-i kitab tasdik de
etmeyin, tekzip de (yalanlamayn). Biz Allah'a, bize indirilene, brhim'e... indirilene inandk deyin" (Buhr, Tefsr, sre: 2/11; tism, 25).

ee) Kur'an Allah tarafndan gnderilen ilh kitaplarn sonuncusu olan Kur'n- Kerm, son peygamber Hz. Muhammed'e indirilmitir. Szlkte "toplamak, okumak, bir araya getirmek" anlamna gelen Kur'an terim olarak yle tarif edilir:

"Hz. Peygamber'e indirilen, mushaflarda yazl, Peygamberimiz'den bize kadar tevtr yoluyla nakledilmi, okunmasyla ibadet edilen, insanln benzerini getirmekten ciz kald ilh kelmdr". Bu tarifte baz hususlar gze arpmaktadr: "Peygambere indirilen" derken Hz. Muhammed kastedilmektedir. "Tevtr yoluyla nakledilmi olan" derken, her devirde yalan zerine birlemelerini akln imknsz grd bir topluluk tarafndan nakledildii ve nesilden nesile byle getii iin onun, Allah'a ait oluunun kesinlii ifade edilmektedir. "Okunmasyla ibadet edilen" derken de, okumann ibadet olduuna, namaz ibadetinde vahyedilen metnin okunmas gerektiine ve Kur'an tercmelerinin namazda okunmasnn ciz ve geerli olmadna iaret edilmektedir. 1. Kur'an'n Nzl Kur'n- Kerm, Allah Tel'dan Hz. Peygamber'e Cebril araclyla ve vahiy yoluyla indirilmitir. Kolayca ezberlenebilmesi, ksa zamanda etrafa yaylmas, mnasnn kolaylkla anlalmas, zihinlerde ve akllarda derece derece bir gelime ve altrma salamas, inanlarn ve deer yarglarnn yava yava glenip kklemesi vb. sebeplerle, o bir defada toptan indirilmemi, yaklak 23 senede, blmler halinde indirilmitir. Yce Allah Kur'an'n bir defada toptan indirilmeyiinin sebebini yle aklamaktadr:
"nkr edenler: Kur'an ona bir defada topluca indirilmeli deil miydi? dediler. Biz onu senin kalbine iyice yerletirmek iin byle yaptk ve onu tane tane okuduk" (el-Furkan 25/32).

yetler dorudan doruya indii gibi, ounlukla meydana gelen bir olayn hemen sonrasnda olay zmlemek ve sorulan sorular cevaplamak iin inerdi ki, yetin inmesine sebep olan olay veya soruya sebeb-i nzl (ini sebebi) denilir. Kur'n- Kerm kendisinin, bir yette ramazan aynda, bir baka yette mbarek bir gecede, bir dierinde de Kadir gecesinde inmeye baladn haber vermektedir (bk. el-Bakara 2/185; ed-Duhn 44/1-3; el-Kadr 97/1). Kadir gecesinin ramazan aynda mbarek bir gece olduu gz nnde tutulursa, yetler arasnda bir elikinin de bulunmad anlalacaktr. 2. Kur'an'n Muhtevas nsanlar hem bu dnyada hem de hirette mutlulua kavuturmak iin gnderilmi bulunan Kur'n- Kerm balca u konular kapsamaktadr:

1. tikad. Bata Allah'a iman olmak zere peygamberlere, meleklere, kitaplara, kaz ve kadere, hirete ait nemli konular ve inanla ilgili eitli meseleler, Kur'an'n kapsad konularn banda gelir. 2. badetler. Kur'an'da mslmanlarn yapmakla ykml bulunduklar

namaz, oru, hac, zekt vb. ibadetlere dair yetler vardr.

3. Mumelt. Kur'an bir toplumun devamn salayan ve toplum fertlerinin aralarndaki ilikileri dzenleyen birtakm hkmleri kapsar. Kur'an'da alveri, emanet, ba, vasiyet, miras, aile hayat, nikh ve boanma gibi kiiyi ve toplumu ilgilendiren konulara dair aklamalar ve hkmler vardr. 4. Ukubat. slm toplumunun mutlulua eriebilmesi, bu toplum fertlerinin, slm'n koyduu kurallara aynen uymasyla mmkn olur. Toplumun dzenini bozan, insan haklarn ve yasaklar ineyen kimseler cezay hak edecekleri iin Kur'an bunlarla ilgili hkmleri de kapsamaktadr. 5. Ahlk. Kur'an, kiilerin dnya ve hiret mutluluunun salamasna

yardmc olmak zere, ana babaya hrmet, insanlarla iyi geinme, iyilii emretme, ktlkten sakndrma, adalet, doruluk, alak gnlllk, merhamet, sevgi... gibi ahlk hkmleri de kapsamna almaktadr.
6. Nasihat ve Tavsiyeler. nsanlara emir ve yasaklar konusunda duyarl

olmalarn, nefislerine esir dmemelerini, dnyay hirete tercih etmemelerini, dnyada imtihana ekildiklerini hatrlatan, eitli tehlikelerden koruyan nasihat ve tavsiyeler de Kur'an'n ierdii konular arasndadr.
7. Vad ve Vad. Allah'n emirlerine boyun eip yasaklarndan kanan-

larn cennetle mkfatlandrlacaklarna, buyruklarn terkedip yasaklarn ineyenlerin cehennemle cezalandrlacaklarna dair Kur'an'da pek ok yet bulunmaktadr.
8. lm Gerekler. Kur'an, insanla gerekli olan ilm gereklerin ve tabiat

kanunlarnn ilham kaynan tekil eden yetleri de kapsamaktadr. Kur'an, bu ilm gereklerden bir pozitif bilim kitab gibi bahsetmek yerine insanlar, lemin yaratcsnn kudret ve bykln dnmeye, Allah'n nimetlerini anarak O'nu yceltmeye tevik eder.
9. Kssalar. Kur'n- Kerm nceki mmetlerle, peygamberlerin hayatndan da sz eder. Ancak bunlar bir tarih kitab gibi deil, insanlarn ibret alacaklar bir slp ile anlatr. 10. Dualar. nsan yapaca ilerde srekli Allah'n yardmna muhta ol-

duu iin Kur'an'da eitli dualar da yer almtr.

3. Kur'an'n Mcize Oluu Kur'an, slbu ve ierii bakmndan akllara durgunluk veren, hayrette brakan byk ve ebed bir mcizedir. Dier peygamberlerin mcizeleri, dnemleri geince bittii, onlar yalnz o dnemde yaayanlar grd halde, Kur'an mcizesi kyamete kadar srecektir. Kur'n- Kerm hem sz hem de mna ynnden mcizedir ve esizdir. Onun sz ynnden mcize oluu, Arap edebiyatnn en st noktada olduu bir dnemde inmesine ramen, Araplar'a kendisinin bir benzerini getirmeleri iin meydan okumu olmas, onlar bu konuda ciz brakmasdr:
"De ki: Andolsun, bu Kur'an'n bir benzerini ortaya koymak zere insanlar ve cinler bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini ortaya getiremezler" (el-sr 17/88). "Eer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir pheye dyorsanz, haydi onun benzeri bir sre getirin. Eer iddianzda doru iseniz Allah'tan baka ahitlerinizi (yardmclarnz) arn. Bunu yapamazsanz ki elbette yapamayacaksnz yakt, insan ve ta olan cehennem ateinden saknn..." (el-Bakara 2/23-24; ayrca bk. Hd 11/13; et-Tr 52/33-34).

Kur'n- Kerm mna ynyle de mcizedir. Hz. Muhammed'in okuma yazma bilmeyen bir kimse iken, Allah'tan ald vahiy ile insanlara bildirdii Kur'an, en yksek gerekleri de kapsamaktadr. ster pozitif ister sosyal bilimler alannda, insanln asrlar sonra ulat gerekler, asrlar nce Kur'an tarafndan haber verilmi, hibir bulu, onun getirdiklerinin aksini ortaya koyamamtr. Aksine bilimsel gelimeler, Kur'an'n anlalmasn kolaylatrmtr. 4. Kur'an' Dier Kutsal Kitaplardan Ayran zellikler Hz. Peygamber'e Cebril araclyla Arapa olarak indirilen ve bize kadar tevtr yoluyla gelen Kur'an' dier kutsal kitaplardan ayran ve esiz klan zelliklerin balcalar unlardr:
1. O, Peygamberimize dier kutsal kitaplarda olduu gibi toptan deil, zamann ve olaylarn akna gre yetler ve sreler halinde indirilmitir. 2. Kur'an, en son kutsal kitaptr ve ondan sonra baka bir ilh kitap gelmeyecektir. Getirdii hkmler ve bunlarn geerlilii kyamete kadar srecektir.

3. Kur'an, bize kadar hi bozulmaya ve deitirilmeye uramadan gelmi, kyamete kadar da yle kalacaktr. 4. O, Hz. Muhammed'in peygamber olduunu gsteren mcizelerin en by ve srekli olandr. 5. Kur'an'n kapsad yce gerekler kyamete kadar btn insanlarn ve alarn ihtiyacn karlayacak deerdedir. Bilimin ve akln, ondaki gereklerde eliki bulaca bir zamann gelmesi dnlemez. 6. Kur'an'n bir baka stnl kolayca ezberlenebilmesidir. Bu zellik

tarihte hibir kitaba nasip olmamtr.

7. Kur'an, ayn zamanda baka din mensuplar arasndaki ihtilflar zme kavuturacak bir zellie sahiptir.

D) PEYGAMBERLERE MAN
a) Peygamber Kavram ve Peygamberlere man Peygamber, Farsa'da haber tayan ve eli anlamlarna gelir. Din terim olarak, Allah'n kullar arasndan setii ve vahiyle ereflendirerek emir ve yasaklarn insanlara ulatrmak zere grevlendirdii eliye peygamber denir. Arapa'da, peygamber kelimesinin karl olarak, gnderilmi ve eli demek olan resul ve mrsel kelimesi kullanlr. Terim olarak resul ve mrsel, yeni bir kitap ve yeni bir eriatla insanlara gnderilen peygambere denilir. oullar "rsul" ve "mrseln"dr. Neb de Allah'n emir ve yasaklarn insanlara haber veren, fakat yeni bir kitap ve yeni bir eriatla gnderilmeyip, nceki bir peygamberin kitap ve eriatn mmetine bildirmeye grevli olan peygamberdir. oulu "enbiy"dr. Rislet ve nbvvet kelimeleri masdar olup, peygamberlik anlamna gelmektedir. Peygamberlere iman, imann alt esasndan biridir. Peygamberlere iman demek, insanlara doru yolu gstermek iin, Allah tarafndan sekin kimselerin gnderildiine, bu kimselerin Allah'tan getirdii btn bilgilerin gerek ve doru olduuna inanmak demektir. Yce Allah her mslmana, aralarnda herhangi bir ayrm yapmadan btn peygamberlere inanmay farz klmtr:
"Peygamber de kendisine Rabbi tarafndan indirilene iman etti, mminler de. Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler. Allah'n peygamberlerinden hibiri arasnda ayrm yapmayz..." (el-Bakara 2/285). Bu

sebeple peygamberlerin bir ksmna inanp, dierlerini tasdik etmemek kfr saylmtr: "Allah' ve peygamberlerini inkr edenler ve Allah ile peygamberle-

rini birbirinden ayrmak isteyip bir ksmna iman ederiz, ama bir ksmna inanmayz diyenler ve bunlar arasnda bir yol tutmak isteyenler yok mu? te gerekten kfirler bunlardr..." (en-Nis 4/150-151).

Kur'an'da da belirtildii gibi yce Allah, asrlar boyunca peygamberler gndermi, insanlar onlar araclyla gerei benimseyip yaamaya armtr. Kendilerine peygamber gelmemi hibir topluluk ve mmet bulunmad Kur'an'da yle dile getirilmektedir: "(Gemi) her mmet iinde mutlaka bir uyarc peygamber bulunagelmitir" (el-Ftr 35/24), "Allah'a andolsun ki biz senden nceki mmetlere de peygamberler gndermiizdir..." (enNahl 16/63; ayrca bk. Ynus 10/47).

Peygamberlik, Allah vergisidir. alma, ibadet ve taatla elde edilemez. Allah, peygamberlik ykn tayabilecekleri ve lyk olanlar bilir ve dilediini peygamber olarak seer: "Bu, Allah'n lutfudur. Onu dilediine verir..." (el-Cuma 62/4). Bu seimde mal, mlk, an, hret ve makam etkili deildir. Her konuda olduu gibi peygamberlik konusunda da orta yolu gzeten slm, onlar ilh mertebesine kartmam, Allah'n elisi ve kulu saymtr. Biz peygamberlerin vahiyle ereflendirilmi ve dier insanlarda bulunmayan niteliklere sahip, sekin kiiler olduklarn kabul ederiz. Fakat onlarn hibirisinde Tanrlk zellii olmadna, Allah'n msaadesi dnda fayda salama ve zarar giderme glerinin bulunmadna, Allah'n bildirdikleri dnda gayb bilmediklerine inanrz (bk. el-Mide 5/72-73, 75; el-Arf 7/188; etTevbe 9/30). Peygamberler sadece dini teblile yetinmemiler, din esaslar aklamlar, sonra mmetlerine retmiler, onlar eitip ktlklerden arndrmlardr. Bu ileri yaparken davalarndan tviz vermemiler, bu uurda pek ok eza ve skntya gs germilerdir. Kur'n- Kerm'de de bildirildii gibi, peygamberlik Hz. Muhammed ile son bulmutur: "Muhammed sizin erkeklerinizden hibirinin babas deildir.
Fakat o, Allah'n resul ve peygamberlerin sonuncusudur..." (el-Ahzb 33/40). Artk ondan sonra peygamber gelmeyecektir. Onun getirdii mesaj

da kyamete kadar srecektir. Hz. Muhammed'den sonra yeni bir peygamber gelecei, onun da yeni bir kitap getirecei konusunda ortaya atlan iddialar, Kur'an'n bu apak hkmn, Hz. Muhammed'in htem'nnebiyyn (peygamberlerin sonuncusu) olduu inancn inkrdan baka bir ey deildir.

b) Peygambere Olan htiya ve Peygamber Gnderilmesindeki Hikmet nsanlarn gerek birer yol gsterici olan peygamberlere ihtiyac vardr. Her ne kadar insan yaratlrken akl, bilin, idrak, seme imkn gibi birtakm yeteneklerle donatlm ve bu yetenekler sayesinde kendisi, evresi ve dier yaratklar hakknda baz bilgiler edinmi olsa da btn bunlar snrl ve kendi gc oranndadr. nsann gcn aan konularda ve yeterli olamad hususlarda yahut da gc dahilinde olup da d evrenin olumsuz etkisiyle geree ulaamad hususlarda elinden tutulmas ve yolunun aydnlatlmas gerekmektedir. te yaratt insann bu ynn en iyi bilen yce Allah, hikmetinin, lutuf ve yardmnn bir sonucu olarak insanlara peygamberler gndermitir. Bunun dnda insanlarn peygamberlere ihtiya duymalarnn sebepleri arasnda unlar sylemek mmkndr: 1. nsanlar kendi akllaryla Allah'n varln, birliini anlayabilirlerse de, bunun tesinde O'na ait birtakm yce sfatlar tamamen anlayamazlar. Allah'a nasl ibadet edileceini, hiretle ilgili durumlar dosdoru bilemezler. En ksa ve przsz bir yoldan giderek dnya ve hiret mutluluuna kavumak, fikir ve ahlk ynyle ykselmek, ancak peygamberlerin rettii buyruklar yerine getirmekle mmkn olabilir. te yce Allah, insanlarn bu ihtiyacn gidermek iin peygamberler gndermitir. 2. Eer peygamber gnderilmemi olsa insanlar, gerek, iyi, doru ve gzeli bulmada, faydal ve zararly ayrt etmede zorlanacaklar, bunun iin ok zaman harcayacaklar, ou zaman da bu konuda duygularnn, geleneklerinin, geici arzu ve isteklerinin basks altnda kalacaklar, gerek doru ile pratik yarar birbirine kartracaklar, isabetli karar veremeyeceklerdir. te bu ve benzeri sebeplerle Allah rahmetinin bir sonucu olarak peygamberler gndermitir: "Biz seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik" (el-Enbiya 21/107). 3. nsann belli ilerle sorumlu ve ykml tutulabilmesi ve bundan dolay onlara sevap ve ceza verilebilmesi iin bilgilendirilmesine, bunun iin de peygamber gnderilmesine ihtiya vardr. Bylelikle hirette insanlarn "bilmiyorduk, peygamber gnderilmedi" diye Allah'a kar mazeret ileri srmelerinin peinen nne geilmi olmaktadr: "Biz mjdeleyici ve sakndrc olarak peygamberler gnderdik ki artk peygamberlerden sonra insanlarn, Allah'a kar bir bahaneleri olmasn..." (en-Nis 4/165).

4. Peygamberler sanat, ticaret, ziraat ve eitli meslekleri topluma retmek suretiyle medeniyete, kltre ve toplumsal gelimeye katkda bulunmulardr. mmetlerini hem bu dnyada hem de hirette mutlu klmaya aba gstermilerdir. c) Peygamberlerin Sfatlar Peygamberlerin sfatlar deyince onlarda bulunmas ciz olan sfatlarla gerekli (vcip) ve zorunlu olan sfatlar anlalr. Kur'n- Kerm'in pek ok yerinde vurguland gibi peygamberler de insandr. Onlar da dier insanlar gibi oturup kalkar, yiyip ierler, gezerler, evlenip oluk ocuk sahibi olurlar, hastalanr ve lrler; bu gibi zelliklere, peygamberler hakknda dnlmesi ciz zellikler denir. lh emir ve yasaklarla ykmllk konusunda peygamberler de dier insanlar gibidirler. Fakat onlar her hareketleriyle Allah'n insanlar iin setii kullar ve elileri, insanlarn kendilerine bakarak davranlarna ekidzen verdikleri birer rnek olduklarnn bilinci iindedirler. Bu sebeple fakirken, skntdayken bile Allah'a krederler. Haset etmek, ii dna uymamak gibi kt huylardan hibiri onlarda bulunmaz. Her peygamberde insan olmann da tesinde birtakm sfatlarn bulunmas gerekli ve zorunludur. Bunlara vcip sfatlar denir. Bu sfatlar unlardr: 1. Sdk. Doru olmak demektir. Her peygamber doru szl ve drst bir insandr. Onlar asla yalan sylemezler. Eer syleyecek olsalard kendilerine inanan halkn gven duygusunu kaybederlerdi. O zaman da peygamber gndermekteki gaye ve hikmet gereklememi olurdu. Sdkn zdd olan yalan sylemek (kizb), peygamberler hakknda dnlemez. Btn peygamberler peygamberlikten nce de sonra da yalan sylememilerdir. 2. Emanet. Gvenilir olmak demektir. Peygamberlerin hepsi emin ve gvenilir kiilerdir. Emanete asla hainlik etmezler. Bu konuda bir yette yle buyurulur: "Bir peygamber iin emanete hyanet yaramaz..." (l-i mrn 3/161). Emanet sfatnn zdd olan hyanet, onlar hakknda dnlmesi imknsz olan bir sfattr. 3. smet. Gnah ilememek, gnahtan korunmu olmak demektir. Peygamberler hayatlarnn hibir dneminde irk ve kfr saylan bir gnah ilemedikleri gibi zellikle peygamberlikten sonra kasten gnah ilememilerdir. nsan olmalar sebebiyle gnah derecesinde olmayan birtakm ufak tefek hatalar bulunabilir. Ancak onlarn bu hatas yce Allah'n kendilerini uyarmasyla derhal dzeltilir. Peygamberlerin bu tip kk hatalarna "zelle"

denilir. smetin kart olan msiyetten (gnah ilemek) Allah onlar korumutur. Peygamberler rnek ve nder kiiler olduklar iin, konumlarn zedeleyecek davranlardan da uzaktrlar. 4. Fetnet. Peygamberlerin akll, zeki ve uyank olmalar demektir. Bunun zdd olan ahmaklk peygamberlikle badamaz. Peygamberler zeki ve akll olmasalard hitap ettikleri kiileri ikna edemezler, toplumsal dnm salayamazlard. 5. Tebli. Peygamberlerin Allah'tan aldklar buyruklar ve yasaklar mmetlerine eksiksiz iletmeleri demektir. Tebliin kart olan gizlemek (kitmn) peygamberler hakknda dnlemez. "Ey peygamber, Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer yapmazsan Allah'n eliliini tebli etmemi olursun" (el-Mide 5/67) melindeki yet, bu sfattan sz etmektedir.

d) Kur'an'da Ad Geen Peygamberler lk peygamber Hz. dem'den son peygamber Hz. Muhammed'e kadar pek ok peygamber gelip gemitir. Gnderilen peygamberlerin says konusunda Kuran'da herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Bir hadiste peygamberlerin saysnn 124.000 olduu, bunlardan 315'ini resullerin tekil ettii haber verilmektedir (Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 266). Fakat bir yette
"Andolsun, senden nce de peygamberler gnderdik. Onlardan sana kssalarn anlattmz kimseler de var. Sana kssalarn bildirmediimiz kimseler de var..." (el-M'min 40/78) buyurulmas gz nnde bulundurulursa peygam-

berlerin says ile ilgili bir rakam belirlemeksizin "Hz. dem'den Hz. Muhammed'e kadar gnderilmi olan peygamberlerin hepsine inandm, hepsinin hak ve gerek olduklarn kabul ettim" demek daha uygundur. Kur'an'da ad geen peygamberler unlardr: dem, drs, Nh, Hd, Slih, Lt, brhim, smil, shk, Yakub, Ysuf, uayb, Hrn, Ms, Dvd, Sleymn, Eyyb, Zlkifl, Ynus, lys, Elyesa, Zekeriyy, Yahy, s, Muhammed. Bunlardan baka Kur'an'da isim daha zikredilmitir. Fakat onlarn peygamber mi, vel mi olduklar konusunda fikir ayrl vardr. Bunlar zeyir, Lokmn ve Zlkarneyn'dir. e) Peygamberlik Dereceleri slm inancna gre btn peygamberler, peygamber olmak asndan eittirler. Allah, her mslmana aralarnda herhangi bir ayrm yapmadan btn peygamberlere inanmay farz klmtr. Hal byle olmakla birlikte,

onlarn peygamberliklerini tasdik ettikten sonra aralarnda derece farkllnn bulunabilecei de kabul edilir. Bu konuda Kur'an'da yle buyrulur: "te
bu peygamberlerden bir ksmn dierlerinden stn kldk. Allah onlardan bir ksm ile konumu, bazlarn da derecelerle ykseltmitir..." (el-Bakara 2/253). yetteki "Allah'n derecelerle ykselttii kii"den kast, peygamberi-

miz Hz. Muhammed'dir. Onun dier peygamberler arasnda stn ve esiz bir yeri vardr. nk; 1. Hz. Peygamber yaratlmlarn en stn ve en hayrls, Allah'n en sevgili kuludur. Bir yette "Siz, insanlarn iyilii iin ortaya karlm en hayrl mmetsiniz..." (l-i mrn 3/110) buyurulmutur. Bir mmetin en hayrl mmet olmas, o mmetin uyduu peygamberinin de en stn varlk olmasn gerektirir. 2. Onun peygamberlii btn insanl kapsamna alr. Halbuki teki peygamberler belli topluluklar iin gnderilmilerdir. Bir yette yle buyurulur: "Biz seni btn insanlara ancak mjdeleyici ve uyarc olarak gnderdik..." (Sebe 34/28). 3. nceki peygamberlerin peygamberlii belli bir zaman dilimini iine alrken, onun peygamberlii kyamete kadar srecektir. O, son peygamberdir; ondan baka peygamber gelmeyecektir. 4. O son peygamber olunca, onun getirdii dinin de en son ve en mkemmel din olmas tabiidir. slmiyet nceki dinlerin hkmlerini kaldrmtr. Kyamete kadar en son ve en mkemmel din olarak devam edecektir. Bir yette yle buyrulur: "Bugn size dininizi kemale erdirdim, zerinizdeki nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm' beendim..." (el-Mide 5/3). Hz. Peygamber'den sonra derece itibariyle Hz. Nh, brhim, Ms ve s'nn iinde yer ald l'l-azm peygamberler, daha sonra resuller, daha sonra da dier nebiler gelir. l'l-azm peygamberler, aldklar ar grev ve yklendikleri sorumluluk karsnda herhangi bir ylgnlk gstermeden dini insanlara tebli grevini yerine getiren, btn zorluklara gs germede azim ve sebat gsteren peygamberler demektir. l'l-azm peygamberlerin isminin getii bir yette yle buyurulur: "O, dini ayakta tutun, onda ayrla dmeyin diye dinden
Nh'a tavsiye ettiini, sana vahyeylediimizi, brhim'e, Ms'ya ve s'ya tavsiye ettiimizi Allah size de din kld..." (e-r 42/13; ayrca bk. el-Ahzb 33/7).

f) Peygamberlik ve Vahiy Peygamberlik ve vahiy birbirinden ayrlmayan iki kavramdr. Allah'tan vahiy almayan peygamber dnlemez. Yce Allah, emir, yasak, hkm ve haberlerini peygamberine vahyetmek suretiyle yaratt insanlara dilediini bildirir. Szlkte "gizli konuma, gnderme, emir, iaret, ilham" gibi anlamlara gelen vahiy, Allah Tel'nn diledii eyleri peygamberlerine, mahiyeti bizce tam bilinemeyen bir yolla bildirmesi, Allah'la elisi arasnda bir eit gizli ve sratli haberleme, Allah'n elisinin kalbine indirdii ey demektir. Vahiy bir haldir, bir yaaytr. Naslln ve niteliini ancak onu yaayan peygamber bilir. O, Allah'la peygamberi arasnda bir srdr. Ancak vahyin geli ekilleri ve peygamberde meydana getirdii etkiler ashap vastasyla bilinmektedir. Vahiy ile, kalpte beliren bilgi demek olan ilham arasnda fark vardr. Vahiy peygambere gelir, Allah tarafndan korunur ve gzetim altnda peygambere ular. Peygamber vahyi alrken bilinci yerindedir. lham ise korunmu deildir, yanlma pay vardr ve bilin d olarak Allah'n sevgili kullarnn kalbinde beliriverir. Vahyin nasl bir olay olduunun ve mahiyetinin insanlarca bilinemeyii ve alglanamay, vahiy olgusunu inkr etmeyi gerektirmez. nk bugn pozitif bilimlerin zellikle parapsikolojinin ilgilendii metapsiik olaylar, varl kabul edilen fakat net ve bilimsel olarak aklanamayan olaylardr. Yce Allah bir yette vahiy ile ilgili olarak yle buyurmutur: "Allah,
bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasndan konuur. Yahut bir eli gnderip, izniyle dilediini vahyeder..." (e-r 42/51).

Hz. Peygamber'e vahiy u ekillerde gelmitir: 1. Doru ryalar. Peygamberimizin grd ryalar, daha sonra gerek hayatta aynen meydana gelirdi. 2. Peygamberimiz uyankken, Cebril tarafndan vahyin onun kalbine braklmasdr. u yet bu eit bir vahiyden sz etmektedir: "Onu, uyaranlardan olasn diye, Cebril, apak Arapa'yla senin kalbine indirmitir" (euar 26/193-195).

3. Cebril'in insan ekline girerek getirdii vahiy, vahyin en kolay eklidir. Cibrl hadisi diye mehur olmu hadis bu yolla gelmitir.

4. Cebril, grnmeden ngrak sesine benzer bir ses halinde vahyin gelmesidir. Bu eit vahiy, Hz. Peygamber tarafndan vahyin en ar ekli olarak nitelenmitir. Kendisinde tehdit ve korkutma olan yetler bu eit vahiyle gelmitir. Bu eit vahiy gelirken, Hz. Peygamber son derece heyecanlanr, titrer, ok souk gnlerde dahi terlerdi (Buhr, Bed'l-vahy, 2). 5. Cebril'in Hz. Peygamber'e uyku halinde getirdii vahiydir. Bu tr vahiyle alnan sz Kur'an deildir. 6. Cebril'in kendi asl ekliyle getirdii vahiydir. Bu ekliyle vahiy iki defa gereklemitir. Birincisi peygamberliinin ilk gn Hira'da iken, ikincisi de miracda meydana gelmitir: "Andolsun ki, onu bir dier defa da sidret'l-mntehnn yannda grd" (en-Necm 53/13-14). 7. Vahyi, Hz. Peygamber'in dorudan Allah'tan almas veya perde arkasndan Allah'la konumas eklinde gerekleen vahiydir. Miracda gereklemitir. g) Peygamberliin spat Bir peygamberin peygamberliini ispat, ancak hi phe tamayan kesin bir delille mmkn olabilir. Bu kesin delil de, ya onun gsterdii mcizeyi duyu organyla gzlemek, yahut kesin bilgi ifade eden mtevtir bir haberle o mcizeden haberdar olmaktr. Gnmzde bu deliller ancak Hz. Peygamber iin geerlidir. Hz. Peygamber'in ise bata Kur'an mcizesi olmak zere pek ok mcizesi bize tevtr yoluyla ulamtr. aa) Mcize Szlkte "insan ciz brakan, kar konulmaz, olaan st, garip ve tuhaf ey" anlamlarna gelen mcize, terim olarak "yce Allah'n, peygamberlik iddiasnda bulunan peygamberini dorulamak ve desteklemek iin yaratt, insanlarn benzerini getirmekten ciz kald olaanst olay" diye tanmlanr. Tabiat kanunlarnn geerliliini ve etkilerini ksa ve geici bir sre durduran mcizenin mahiyeti, pozitif bilimlerle aklanamaz. Aksi halde bu mcize olmaktan kar ve olaan bir ey olurdu. O halde mcize, peygamber olan kiinin, akllarn alamayaca bir olay Allah'n kudreti ile gstermeyi baarmasdr. Kur'an'da mcize terimi yerine yet, beyyine ve burhan kavramlar kullanlr.

Bir olayn mcize saylabilmesi iin u zellikleri tamas gerekir: a) Mcize gerekte Allah'n fiilidir. "Peygamberin mcizesi" denilmesi, mcizenin onun araclyla olmas ve onun doruluunu gstermesi sebebiyledir. b) Mcize peygamberlerde meydana gelir. Peygamber olmayan birinin gsterdii olaan stle mcize denilemez. c) Mcize tabiat kanunlarna aykr bir olaydr. d) Mcize, peygamberlik iddiasyla birlikte bulunur. Peygamberlik iddiasndan nce veya sonra olmaz. e) Mcize, peygamberin isteine uygun olur. "Da yerinden kaldracam" diyen birisinin denizi yarmas mcize saylmaz. Kur'n- Kerm'de baz mcizelerden sz edilir. Bunlarn en mehurlar unlardr: a) Hz. brhim, Bbil Hkmdar Nemrud tarafndan atee atlm ve ate Allah'n "Ey Ate, brhim'e kar serin ve zararsz ol" emrine uyarak onu yakmamtr (el-Enbiy 21/58-69). b) Hz. Slih'in, Semd kavminin istei zerine bir deve getirmesi, Semd kavminin azarak deveyi kesmesi, buna karlk yce Allah'n mthi bir deprem ile onlar yok etmesi (e-uar 26/141-158). c) Hz. Yakub'un olu Ysuf'un gmleini kr olan gzne srmesi sonucu gzlerinin almas (Ysuf 12/92-96). d) Hz. Ms'nn elindeki asnn ylan haline gelmesi (Th 20/17-21); elini koynuna sokup kardnda elinin eksiksiz ve bembeyaz olmas (Th 20/22; en-Neml 27/12; el-Kasas 28/32); assnn Firavun'un huzurundaki sihirbazlarn ip ve sopalarn yutuvermesi (Th 20/65-70); assn denize vurunca denizin yarlp, sriloullar'nn alan yoldan gemesi, Firavun ve ordusu geecei srada denizin tekrar kapanp onlar bomas (e-uar 26/61-66). e) Hz. Sleyman'n bir kula konumas (en-Neml 27/20-28); karncann szn anlamas (en-Neml 27/18-19). f) Hz. s'nn Allah'n izniyle amurdan ku yapp, onu fledii zaman canl bir ku olup umas, lleri diriltmesi, anadan doma kr ve alaca hastalna yakalanm kimseyi iyiletirmesi (el-Mide 5/110), havrilerin istei zerine gkten bir sofra indirmesi (el-Mide 5/114-115).

bb) Dier Olaan st Haller Dier olaan st haller, olaan st olmak asndan mcizeye benzerse de aralarnda byk fark vardr. Mcize peygamberlik grevini stlenmi bir peygamberde meydana gelir. Mcizede peygamberin meydan okumas da vardr. Mcize dndaki olaan stlkler, peygamber olmayan kiilerde grlr. Bu tip olaylarda meydan okuma da sz konusu deildir. Ayrca mcize taklit edilemezken, dier olaan stlkler taklit edilebilir. Mcize dnda kalan dier olaan st durumlar unlardr: a) rhs. Peygamber olacak ahsn, henz peygamber olmadan nce gsterdii olaan st durumlardr. Hz. s'nn beikte iken konumas gibi (el-Mide 5/110-115). b) Keramet. Peygamberine gnlden bal olan ve ona titizlikle uyan vel kullarn gsterdikleri olaan st hallerdir. c) Menet. Yce Allah'n vel olmayan bir mslman kulunu, darda kald veya skntya dt zaman, olaan st bir ekilde bu darlk ve skntdan kurtarmasdr. d) stidrac. Kfir ve gnahkr kiilerden arzu ve isteklerine uygun olarak meydana gelen olaan st olaydr. e) hanet. Kfir ve gnahkr kiilerden, arzu ve isteklerine aykr olarak meydana gelen olaydr. Mesel, peygamberlik taslayan inkrclardan Mseylime, tek gz kr olan bir adama, iyi olsun diye dua etmi, bunun zerine adamn br gz de kr olmutur. h) Hz. Muhammed'in Peygamberliinin spat Hz. Peygamber'in, peygamberliini ispat eden mcizeler genellikle balk altnda incelenir. aa) Mnev (akl) Mcize Olan Kur'an Mcizesi Kur'an her adaki akl sahibi insana hitap eden, akllara durgunluk verecek derecede byk ve ebed bir mcizedir. Dier peygamberlerin mcizeleri dnemleri geince bittii, onlar yalnz o dnemde yaayanlar gzledii halde, Kur'an mcizesi kyamete kadar srecek bir mcizedir. Hz. Peygamber bir hadislerinde "Hibir peygamber yoktur ki, onlara kendi zamanlarndaki insanlarn inandklar bir mcize verilmi olmasn. Bana mcize olarak verilen ise, ancak Allah'n bana vahyettiidir" buyurmutur (Buhr, tism, 1).

Kur'n- Kerm, hem sz hem de anlam ynnden mcizedir. O, Arap edebiyatnn zirvede olduu bir dnemde inmi, Araplar'a kendisinin bir benzerini

getirmeleri iin meydan okumu, slbu, artc nazm (ifadesi, lafz), fesahat ve belgatyla onlar ciz brakmtr. mm olan Peygamber'in, Allah'tan ald vahiy ile insanlara bildirdii Kur'an, en yksek gerekleri kapsamaktadr. Bilim ve tekniin sonradan ulat gerekleri Kur'an asrlarca nceden haber vermi, hibir bulu ve bilimsel gelime, onun ierii ile ters dmemitir. bb) Hiss Mcizeler Hz. Peygamber'in yaad dnemdeki insanlara gsterdii, duyu organlaryla alglanabilen olaan st olaylara hiss mcize denilir. Hz. Peygamber'in hiss mcizelerinin bir ksm kendi ahs ile ilgilidir. Ashaptan, Hz. Muhammed'in beden ve ruh zellikleri, stn ahlk ve rnek davranlar ile ilgili olarak nakledilen rivayetler, bunlar deerlendiren ilim adamlar ve bilge kiiler nezdinde, byle yce niteliklerin ondan nce ve sonra hibir kimsede toplanmad ynnde kesin bir ortak kanaat oluturmutur. Nitekim bir yahudi iken Mslmanl kabul eden Abdullah b. Selm, Hz. Peygamber'le ilk karlatnda: "Bu yz asla bir yalanc yz olamaz" demekten kendini alamamtr. Hz. Peygamber mr boyunca bu stn nitelikleri kendisinde korumu, inanmayanlar ar dmanlklarna ramen onda eletirebilecekleri bir yn bulamamlardr. Bu da onun peygamberlik iddiasn destekleyen ok gl bir delil kabul edilmitir. nk yce Allah'n, peygamber olmad halde peygamberliini ileri sren bir kimsenin ahsnda bunca stnlkleri ve erdemi toplamas, ona 23 yl msaade etmesi, sonra da tebli ettii dini, dier dinlere stn klp dmanlarna galip getirmesi ve lmnden sonra eserlerini kyamete kadar yaatmas aklen imknszdr. Ayrca, Hz. Peygamber'in slm arsn ilk kez, kitap sahibi olmayan ve hikmetten anlamayan bir kavme yneltmesi, onlara kitab ve hikmeti aklamas, din ve hukuk hkmleri retmesi (el-Bakara 2/151) ve onlarn ahlkn mkemmelletirmesi de onun kiilii ile ilgili hiss mcizeleri arasnda saylmtr. Hz. Peygamber'in hiss mcizelerinin bir ksm da ahsnn (bedeni ve kiilii) dnda meydana gelmitir. Bu tip mcizelerinin en mehurlar unlardr: a) Bir gecenin ok ksa bir annda Mescid-i Harm'dan, Mescid-i Aks'ya gitmesi ile balayan isr ve mirac mcizesi (el-sr 17/1).
b) Ayn iki paraya ayrlmas (Buhr, Menkb, 27; Mslim, Mnfikun", 8).

c) Tan Hz. Peygamber'le konumas (Mslim, Fezil, 2).

d) lk zamanlar yannda hutbe okuduu hurma ktnn, minber yapldktan sonra, Hz. Peygamber'in minbere knda inlemeye balamas, bunun zerine Hz. Peygamber'in ona yaklaarak okar gibi elini gezdirmesi ve ktn susmas (Buhr, Menkb, 25). e) Hayber fethinde bir yahudi kadnn, Hz. Peygamber'i ldrmek amacyla, ona kzartlm zehirli koyun eti sunmas zerine, kendisinin zehirli olduunu koyunun haber vermesi (Buhr, Tb, 55; Mslim, Selm, 18; Eb Dvd, Dyt, 6). cc) Haber eklindeki Mcizeler Bu tr bir mcize, Hz. Peygamber'in herhangi bir eitim ve retimden gemedii halde gemi ve gelecee dair vermi olduu haberleri ifade eder. Haber mcizeler arasnda unlar saylabilir: a) Hz. Peygamber nceki mmetlerin tarihini okumad halde, yahudi ve hristiyan bilginlerinin, gemi peygamberler ve eski mmetler hakkndaki eitli sorularn vahiyle cevaplandrmtr. b) Bedir Sava gnnde, dman ordusundan kimlerin nerede ldrleceklerini nceden haber vermi ve dedii gibi kmtr (Mslim, Cennet, 17). c) Kur'an'daki "Yaknda o (mrik) topluluu bozulacak ve onlar arkalarn dnp kaacaklardr" (el-Kamer 54/45) yeti Mekke'de inmi, yetin haber verdii husus, Bedir Savanda gereklemitir. d) Yine Kur'n- Kerm'deki "Kur'an' sana farz klan Allah, elbette seni
dnlecek yere (Mekke'ye) dndrecektir..." (el-Kasas 28/85) yetinde ha-

ber verilen husus Mekke fethiyle gereklemitir. e) Peygamberimiz bir hadislerinde "Yeryz nmde drlm ve onun
dousu ile bats bana gsterilmitir. mmetimin hkimiyeti, bana drlp gsterildii yerlere kadar ulaacaktr" (Eb Dvud, Fiten, 1) buyurmutur.

Gerekte de yle olmu, slm'n sesi, dnyann her tarafna ulamtr.

E) HRETE MAN
a) hiret Gn ve hirete man hiret, szlkte "son, sonra olan ve son gn" anlamlarna gelir. Terim olarak hiret, srfil'in (a.s.) Allah'n emriyle, kyametin kopmas iin sra ilk defa flemesiyle balayacak olan ebed hayata denilir. srfil

(a.s.) sra ikinci defa fleyince insanlar diriltilip hesaba ekilecek, sonra dnyadaki iman ve amellerine gre ceza ve mkfat grecek, cennetlikler cennete, cehennemlikler cehenneme girecek ve orada kalacaklardr.

hirete iman, iman esaslarndan olup genellikle Kur'an'da "el-yevm'lhir" (son gn) eklinde, Allah'a imanla yan yana zikredilmitir. Bu da hiret inancnn iman esaslar arasnda ok nemli olduunu gstermektedir. Allah'a ve O'nun birer yol gsterici olarak peygamberler gnderdiine inanmak, insanlarn sorumlu olduuna inanmay da gerekli klar. nsandaki sorumluluk duygusu da kiiyi, yaptklarnn karln grecei hiret hayatna inanmaya gtrr. hirete inanmayan kimse Kur'an yetlerini inkr ettii iin kfir olur:
"...Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve hiret gnn inkr ederse o tam mnasyla saptmtr" (en-Nis 4/136) melindeki yet

bunu aka belirtmektedir. Kur'n- Kerm'in pek ok yetinde dnya hayatnn geici, hiretin ise ebed olduu, insanlarn dnyann geici zevklerine ve aldatmacalarna kanmamalar, daha hayrl ve kalc olan hiret mutluluunu yakalamalar gerektii vurgulanmaktadr. Bununla birlikte Kur'an, dnya hayatnn da ihmal edilmemesi gerektiini, nk hiretin dnyada kazanlacan, hirette mutlu olmann, dnyadaki yaaya bal bulunduunu ifade etmektedir: "Fakat siz (ey insanlar) hiret daha hayrl ve daha devaml olduu halde dnya hayatn tercih ediyorsunuz" (el-Al 87/16-17), "...phesiz bu dnya hayat geici bir elencedir. Ama hiret, gerekten kalnacak bir yurttur" (el-M'min 40/39), "Allah'n sana verdiinden (O'nun yolunda harcayarak) hiret yurdunu da iste; ama dnyadan da nasibini unutma..." (el-Kasas 28/77).

Kur'an'da hiret ve hiret hayat ile ilgili verilmi olan pek ok isim vardr. Bu isimlerden bazlar unlardr: el-yevm'l-hir (son gn, hiret gn), yevm'l-bas (dirili gn), yevm'l-kyme (kyamet gn), yevm'd-dn (ceza ve mkfat gn), yevm'l-hisb (hesap gn), yevm't-telk (kavuma gn), yevm'l-hasre (hasret ve pimanlk gn). Peygamber Efendimiz'in de hiret ve halleri ile ilgili pek ok hadisi vardr. zellikle kyamet almetleri, kabir hayat, maher, hesap, mzan, srat, efaat, cennet ve cehennemle ilgili ok sayda hadis bulunmaktadr.

b) hiretin Varlnn spat hiret hayatnn mahiyeti ve hiretteki durumlar, duyular tesi ve gayba ait konular olduu iin, gzlem ve deneye dayanan pozitif bilimlerle ve aklla aklanamaz. Bu konuda tek bilgi kayna vahiydir. Kur'an'da ve sahih hadislerde ne haber verilmise onunla yetinilir. Bunun tesinde akl bir yoruma gidilemez. nk hiretteki durumlar dnyadakine benzemez. Aralarnda isim benzerliinden baka bir benzerlik yoktur. Mesel "srfil sra frecek, insanlarn amelleri tartlacak, herkesin defteri ortaya kacak" denildii zaman, hatra dnyada bilinen bir alet, bir terazi, kttan yaplm bir defter gelmemelidir. Bunlarn gerek eklini ve i yzn ancak Allah bilir. Onlarn varlna inanlmal, mahiyetleri konusunda ise yorum yaplmamaldr. slm dini ve kutsal kitab, hiret inancna byk nem vermitir. Bu sebeple Kur'an'da, hem Mekk hem de Meden srelerde, 100den fazla terim veya deyim kullanlarak, hiret inanc pekitirilmitir. Kur'an'da hiret gnnden bahsetmeyen hemen hibir sre yoktur. Kur'an, hiret fikrini, insann dnce ve kalbine bazan apak delillerle, bazan da rnekler vermek suretiyle yerletirmeyi amalamtr. hiret hayatndan sz eden ok saydaki mnas apak yetler ile sahih hadisler hiretin varln ispat eden, bu konuda pheye asla yer vermeyen nakl delillerdir. Salkl dnebilen insan; akl, kendisinde bulunan adalet, sorumluluk, ebedlik ve sonsuzluk duygusu ile, insann ba bo ve amasz yaratlmad fikrinden hareketle, hiret hayatnn varln tabii bir ekilde kabul eder. eitli Kur'an yetleri bu hususlara aklk getirmektedir: 1. nsandaki adalet duygusu, hirete inanmay zorunlu klar. Biz, yce Allah'n mutlak ve sonsuz adaletine, inanrz. Bilindii gibi bu dnyada herkes iledii suun cezasn tam anlamyla ekmemekte, birtakm hakszlklar meydana gelmektedir. hirette ise durum byle olmayacak, hibir ey gizli kalmayacak, hak yerini bulacak, Allah mutlak adaleti ile ktleri cezalandracak, iyileri de mkfatlandracaktr. u yet iyilerle ktleri bir tutmann ilh adalete uymayacan ortaya koymaktadr: "Yoksa ktlk ileyenler lmlerinde
ve salklarnda kendilerini, inanp iyi ameller ileyen kimseler ile bir mi tutacamz sandlar? Ne kt hkm veriyorlar? Allah gkleri ve yeri yerli yerince yaratmtr. Bylece herkes kazancna gre karlk grr. Onlara hakszlk edilmez" (el-Csiye 45/21-22). yi ile ktnn, zalim ile mazlumun hesaplar-

nn grlecei o gn Kur'an'da "din gn, ceza ve mkfat gn" diye nitelendirilmi, bu terimin getii Ftiha sresi be vakit namazn her rekatnda okunarak, hiret inanc ve adalet duygusu srekli canl tutulmutur.

2. nsandaki sorumluluk duygusu da hirette inanmay zorunlu klar. Yce Allah insan, iyi ile kty, doru ile yanl, hayr ile erri ayrt eden ve seen bir varlk olarak yaratm, bu seiminden dolay da sorumlu tutmutur. nsann belli davranlarndan sorumlu olmas bu sorumluluunun karln grecei bir hayat ve yurdu gerekli klmaktadr. Bir yette yle buyurulur: "G, yeri ve ikisi arasndaki eyleri biz bo yere yaratmadk.
Bu, inkr edenlerin zanndr. Vay o inkr edenlerin ateteki haline! Yoksa biz, iman edip de iyi iler yapanlar, yeryznde bozgunculuk yapanlar gibi mi tutacaz? Veya (Allah'tan) korkanlar yoldan kanlar gibi mi sayacaz" (Sd 38/27-28).

3. nsandaki sonsuzluk ve ebedlik duygusu, hirete inanmay gerekli klar. nsanlk tarihi ile ilgili olarak, deiik alanlarda yaplan incelemeler, insanda bir ebedlik ve sonsuzluk duygusunun varln gstermitir. Vatanndan ayr kalm fakat yurduna dnmek isteyen bir garip yolcu olduu duygusu, insanda onu ebed hayat inancna hazr tutan, yaratltan bir zelliktir. Bununla birlikte, dnya hayatna ar tutkunluklar yznden, hiret inancna kar kan ve btn varlk gayelerini geici dnya yaantsna hapseden insanlar da olagelmitir. Kur'an "Hayat ancak bu dnyada yaadmzdr, lrz ve yaarz. Bizi tketip bitiren ancak ve ancak zamandr" diyenlerin, gerek bir bilgiye dayanmadklarn ifade ederek, inkrclar ve hireti yalanlayanlar mahkm etmi (el-M'minn 23/33-37), bu konudaki lmsz gerei yle hatrlatmtr: "De ki: Allah sizi diriltir, sonra ldrr. Sonra sizi phe gtrmeyen kyamet gnnde bir araya toplar. Fakat insanlarn ou bilmezler. Gklerin ve yerin mlk Allah'ndr. Kyametin kopaca gn var ya, ite o gn btla sapanlar hsrana urayacaklardr" (el-Csiye 45/26-27).

4. nsann ba bo ve amasz yaratlmay da hirete inanmay gerektirir. Kur'an'da da ifade edildii gibi insan bo yere ve amasz yaratlmamtr. O, yaratl gayesini gerekletirmek, yeryznde halife olmak, ancak kulluk etmek iin yaratlmtr. yleyse o bu grevleri yerine getirmekle ykmldr. Getirirse hirette karln da grecektir. Bir yette yle buyurulur: "Sizi
sadece bo yere yarattmz ve sizin hakikaten huzurumuza geri getirilmeyeceinizi mi sandnz? Mutlak hkim ve hak olan Allah ok ycedir. O'ndan baka Tanr yoktur. O, yce Ar'n sahibidir" (el-M'minn 23/115-116).

c) hiret Hayatnn Devreleri nsann lmyle hiret hayat balar. Bu durumda hiret, kabir (berzah) hayat, kyamet, bas (yeniden dirilme), hair ve maher, defterlerin datlmas, hesap, mzan, srat, efaat, cennet ve cehennem gibi devreleri kapsamaktadr.

aa) Kabir Hayat (Berzah) lmle balayp yeniden dirilmeye kadar devam edecek hayata kabir hayat denilir. Kabir hayat "berzah" diye de anlmtr. Bir hadiste "Kabir,
hiret duraklarnn ilkidir. Bir kimse eer o duraktan kurtulursa sonraki duraklar daha kolay geer. Kurtulamazsa, sonrakileri gemek daha zor olacaktr" (Tirmiz, Zhd, 5; bn Mce, Zhd, 32) buyurularak lmle hiret

hayatnn balad ifade edilmitir. Her insan ister lerek topraa gmlsn, ister boularak denizde kalsn veya yanarak kl havaya karsn, mutlaka kabir hayatn geirecek ve kyamet gn diriltilecektir. Genellikle insanlar lnce kabre konulduundan bu gibi durumlarda da kabir hayat ifadesi kullanlmaktadr. nsan ldkten sonra kabre konulunca Mnker ve Nekir adnda iki melek kendisine gelerek Rabb'in kimdir?, Peygamberin kimdir? Dinin nedir? diye soracaklar, iman ve gzel amel sahipleri bu sorulara doru cevaplar verecekler ve kendilerine cennet kaplar alarak cennet gsterilecektir. Kfir ve mnafklar ise bu sorulara doru cevap veremeyecek, onlara da cehennem kaplar alacak ve cehennem gsterilecektir. Kfirler ve mnafklar kabirde ac ve sknt iinde azap grrlerken mminler nimetler ierisinde mutlu ve skntsz bir hayat sreceklerdir (bk. Tirmiz, Ceniz, 70). Kabir azab ve nimeti ile ilgili olarak Kur'an'da ve sahih hadislerde eitli bilgiler bulunmaktadr. bb) Kyamet ve Kyamet Almetleri Szlkte "kalkmak, dikilmek, ayaklanmak" anlamlarna gelen kyamet bir terim olarak, evrenin dzeninin bozulmas, her eyin alt st edilerek yok olmas, yok olan ve len eylerin yeniden yaratlp diriltilerek ayaa kalkmas ve mahere doru ynelmesi demektir. Bu durumda kyamet genel bir lmden sonra genel bir dirilii kapsamaktadr. Kyametin kopmas, akln imknsz grecei bir olay deildir. nk evrenin yaratcs ve yneticisi olan Allah'n, evrendeki dzeni bozmas, dolaysyla bugn tabiat dzenleyen kanunlarn alt st olmas akl asndan mmkndr. Kur'n- Kerm'de kyametin geleceinden kuku duyulmamas gerektiini belirten ve kyamet ile ilgili durumlar aklayan pek ok yet vardr:
"nsan kyamet gn ne zamanm? diye sorar. te gz kamat, ay tutulduu, gnele ay bir araya getirildii zaman! O gn insan kaacak yer

neresi? diyecektir. Hayr, hayr! (Kap) snacak yer yoktur. O gn varp durulacak yer, sadece Rabbinin huzurudur" (el-Kyme 75/6-12). "Gkyz yarld, yldzlar dkld, denizler birbirine katld, kabirlerin iindekiler dar karld zaman, insanolu (yapp) gnderdiklerini ve (yapamayp) geride braktklarn bir bir anlar" (el-nfitr 82/1-5).

Kur'an'da kyamet gn; saat, vka (kesin olarak meydana gelecek olan), et-tmmet'l-kbr (en byk felket ve bel), hkka (gerek olan), gaiye (iddetiyle birden bire halk saran), karia (kapy alacak gerek) gibi isimlerle de anlmtr. Kyamet gn nce mminlerin ruhlar alnarak hirete gmeleri salanacak, bylece kyamet, insanlarn ktleri ve kfirler zerine kopacaktr (Buhr, Fiten, 5; Mslim, Fiten, 53; bn Mce, Fiten, 24). 1. Kyametin Kopaca Zaman Kyametin ne zaman kopacan ancak Allah bilir. Bu konuda ne Hz. Peygamber, ne ona vahiy getiren Cebril (a.s.), ne de zaman gelince kyamet olayn fiilen gerekletirmekle grevlendirilecek olan srfil (a.s.) bu bilgiye sahiptir. Yce Allah kyametin kopaca zaman ancak kendisinin bildiini eitli yetlerde ifade etmitir. Bu konudaki baz yetlerin meli yledir:
"Kyamet vakti hakkndaki bilgi ancak Allah katndadr..." (Lokmn 31/34). "Sana kyameti, ne zaman gelip atacan soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak Rabbimin katndadr. Onun vaktini O'ndan bakas aklayamaz. O, gklere de yerlere de ar gelmitir. O size anszn gelecektir. Sanki sen onu biliyormusun gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Allah katndadr. Ama insanlarn ou bilmezler" (el-Arf 7/187).

Cibrl hadisi diye bilinen hadiste de Cebril (a.s.) iman, slm ve ihsan kavramlarnn ne ifade ettiini Hz. Peygamber'e sorduktan sonra kyametin ne zaman kopacan sormu ve u cevab almtr: "Bu meselede kendisine
soru sorulan, sorandan daha bilgili deildir" (Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 1; Eb Dvd, Snnet, 15).

Mslman iin nemli olan, kyametin ne zaman kopacan bilmek deil, onun kopmasyla balayacak olan ebed hayata gerektii ekilde hazrlanabilmektir. Kyametin ne zaman kopacan bilmek mmkn deildir. Ancak Hz. Peygamber baz hadisleriyle onun yaklatn gsteren almetlerden insanlar haberdar etmitir.

2. Kyamet Almetleri (Ert's-sat) Kyamet almetleri, insan iradesine bal olmas veya olmamas, kyametin kopuuna ok yakn bulunup bulunmamas durumu gz nnde tutularak iki balk altnda incelenir: Kk almetler, byk almetler. Almetlerin byk veya kk diye nitelenmeleri nemlerinden dolay deil, aklanan sebepten dolaydr.
1. Kk Almetler. Din emirlerin ihmal edilmesi ve ahlkn bozulmas gibi insan iradesine bal olarak byk almetlerden ok nce meydana gelecek olan olaylardr. Peygamberimizin gnderilmesi ve onunla peygamberliin sona ermesi, ilmin ortadan kalkp bilgisizliin artmas, arap ime ve zinann aka yaplr olmas, ehliyetsiz insanlarn sz sahibi olmas, adam ldrme olaylarnn artmas, dnya malnn bollamas, zekt verecek fakirin bulunmamas gibi olaylar kyametin kk almetlerinin bazlardr (Buhr, Tefsr, 79, Hudd, 20, Fiten, 25; Tirmiz, Fiten, 34; bn Mce, Fiten, 25; Eb Dvd, Snnet, 15). 2. Byk Almetler. Kyametin kopmasnn hemen ncesinde meydana gelecek ve birbirini izleyecek olan olaylardr. Byk almetler, tabiat kanunlarn aan ve insan iradesinin dnda gerekleen olaylardr. Hz. Peygamber bir hadislerinde, "Kyametten nce on almet grmediiniz srece dnyann sonu gelmez" buyurmu ve bu almetleri u ekilde sralamtr (Mslim, Fiten, 39; Eb Dvd, Melhim, 11; bn Mce, Fiten, 28): a) Duman. Mminleri nezleye tutulmu gibi bir duruma getiren ve kfirleri sarho eden bir dumann k ve btn yeryzn kaplamas. b) Deccl. Bu isimde bir ahs kacak ve Tanrlk iddiasnda bulunacak, istidrc denilen baz olaan stlkler gsterecek ve Hz. s tarafndan ldrlecektir. c) Dbbet'l-arz. Bu isimde bir canl kacak, yannda Hz. Ms'nn ass ve Hz. Sleyman'n mhr bulunacak, as ile mminin yzn aydnlatacak, mhr ile kfirin burnunu kracak, bylelikle mminlerin ve kfirlerin tannmalar salanacaktr. d) Gnein Batdan Domas. Evrenin tek hkimi Allah'n emriyle gne batdan doacak, bu olaydan sonra iman edenlerin iman, kendilerine hibir fayda vermeyecektir.

e) Ye'cc ve Me'cc'n kmas. Bu isimde iki topluluun yeryzne dalarak bir sre bozgunculuk yapmalar da kyametin bir baka byk almetidir. f) Hz. s'nn Gkten nmesi. Hz. s kyametin kopmasna yakn

gkten inecek, insanlar arasnda adaletle hkmedecek, Hz. Peygamber'in dini zere amel edecek, deccli ldrecek, sonra da lecektir.
g) Yer knts. Biri douda, biri batda, biri de Arap yarmadasnda olmak zere yer knts meydana gelecektir. h) Ate kmas. Hicaz taraflarnda byk bir ate kacak ve her taraf aydnlatacaktr.

Kyamet almetleriyle ilgili olarak hadis kitaplarmzda pek ok rivayet ve bilgi bulunmaktadr. hiretle ilgili dier konularda olduu gibi kyamet almetlerinin mahiyeti konusunda da gerek bilgi sahibi yce Allah'tr. Onlarn gerek yz bilinemez. Ancak baz yorumlar yaplabilir, mahiyeti ise Allah'a havale edilir. 3. Sr ve Sra fr Kelime olarak sr, "seslenmek, boru, flenince ses karan boynuz" anlamlarna gelir. Terim olarak kyametin kopuunu belirtmek ve kyamet koptuktan sonra btn insanlarn maher yerinde toplanmak zere dirilmelerini salamak iin srfil (a.s.) tarafndan frlecek olan boruya sr denilir. Hz. Peygamber bir hadislerinde srun, kendisine flenen bir boru ve boynuz olduunu haber vermilerdir (Tirmiz, Kymet, 8). Fakat bu borunun mahiyeti insanlar tarafndan bilinemez. Sr da btn hiret hallerinde olduu gibi dnyadaki borulara benzetilemez. Kur'an yetlerinden anlaldna gre, srfil (a.s.) sra iki defa frecektir. lkinde Allah'n diledikleri hari, gklerde ve yerde olan her ey dehetinden sarslacak (nefha-i feza=korku fr) ve her ey yklp lecek ve kyamet kopacak (nefha-i sik=lm fr), ikincisinde de insanlar dirilecek ve maher yerinde toplanmak zere Rablerine koacaklardr (nefha-i
kym=kalk fr) (en-Neml 27/87; Ysn 36/51; ez-Zmer 39/68; elHkka 69/13-16).

srfil'in sra iki defa frmesi arasnda geecek zaman ise kesin olarak bilinmemektedir.

cc) Bas (Yeniden Dirilme) ve hiret Halleri 1. Bas ldkten sonra tekrar dirilmek anlamna gelen bas, hiret hayatnn en nemli devrelerinden biridir. Kyametin kopmasndan sonra srfil (a.s.) sra ikinci defa frecek ve btn canl yaratklar tekrar diriltileceklerdir. Ehl-i snnet inancna gre tekrar dirili, hem beden hem de ruh ile olacaktr. Buna gre insan, ldkten ve rdkten sonra, Allah, onun bedenine ait asl paralar bir araya getirecek (veya benzerini yaratacak) ve ruhu buna iade edecektir. Kur'n- Kerm'deki "phesiz yetlerimizi inkr edenleri gn gelecek bir atee sokacaz. Onlarn derileri piip ac duymaz hale geldike derilerini baka derilerle deitiririz ki, acy duysunlar..." (en-Nis 4/56) melindeki yet ile hesap srasnda insann dil, el ve ayaklarnn a-

hitlik yapacan bildiren yetler (en-Nr 24/24-25), yeniden diriliin, ruhbeden birliktelii ile olacann delilleridir. Kur'n- Kerm ldkten sonra tekrar dirilii inkr edenlere kar, yeniden dirilmenin aklen mmkn olduunu ve mutlaka meydana geleceini srarla vurgulamakta ve bu konuda u delilleri ileri srerek, bu gerei ispatlamaktadr:
1. Bir eyi yoktan var edenin, onu ikinci defa var etmesi ncelikle mmkndr. Bu tr ispata rnek olarak u yetler verilebilir: "Kendi yaratln unutarak bize kar misal getirmeye kalkyor ve: u rm kemikleri kim diriltecek? diyor. De ki: Onlar ilk defa yaratm olan diriltecek. nk O, her trl yaratmay gayet iyi bilir" (Ysn 36/78-79). "Ey insanlar! Eer yeniden dirilmekten phede iseniz, unu bilin ki, biz sizi topraktan, sonra nutfeden (sperm), sonra alakadan (alanm yumurta), sonra organlar nce belirsiz, (sonra) belirlenmi canl et parasndan yarattk ki, size (kudretimizi) gsterelim. Ve dilediimizi belirlenmi bir sreye kadar rahimlerde bekletiriz. Sonra sizi bir bebek olarak dar karrz. Sonra gl anza ulamanz iin (sizi bytrz). inizden kimi vefat eder. Yine iinizden kimi de mrn en verimsiz ana kadar gtrlr, ta ki bilen bir kimse olduktan sonra bir ey bilmez hale gelsin..." (el-Hac 22/5). 2. Zor bir eyi yaratan, kolay bir eyi elbette yaratabilir. Gklerin ve yerin yaratlmas, insann yaratlmasndan daha zordur. Gkleri ve yeri yaratp, onlar bir eye dayanmadan uzayda tutan Allah, insan ldkten sonra

tekrar diriltmeye phesiz kadirdir: "Gkleri ve yeri yaratan ve bunlar yaratmakla yorulmayan Allah'n, lleri diriltmeye de gcn yeteceini dnmezler mi?..." (el-Ahkaf 46/33).

Ayrca insann ilk yaratl, ikinci yaratlna gre daha zordur. nsan ilkin yaratmaya kadir olan Allah, onu ikinci defa yaratmaya daha ok kadirdir: "O ilkin mahlku yaratp sonra da tekrar diriltecek olandr ki, bu ona
gre (birinciden) pek daha kolaydr..." (er-Rm 30/27). 3. l bir durumda olan yeri canlandran Allah, insan da diriltebilir: "...Sen yeryzn de l ve kupkuru grrsn. Fakat biz onun zerine yamuru indirdiimiz zaman, o harekete gelir, kabarr, her eitten i ac bitkiler verir. nk Allah hakkn ta kendisidir. O lleri diriltir, yine O her eye hakkyla kdirdir. Kyamet vakti de gelecektir. Bunda phe yoktur. Ve Allah kabirlerdeki kimseleri diriltip kaldracaktr" (el-Hac 22/5-7). 4. Bir eyi zddna eviren onu benzerine evirebilir. Mesel suyun bol miktarda bulunduu yeil aatan atein kmas, deta imknsz iken, atei yeil aatan karan Allah, insan tekrar yaratabilir: "Yeil aatan sizin iin ate karan O'dur. te siz atei ondan yakyorsunuz. Gkleri ve yeri yaratan, onlarn benzerlerini yaratmaya kdir deil midir? Evet elbette kdirdir. O, her eyi hakkyla bilen yaratcdr" (Ysn 36/80-81).

Hz. Peygamber de eitli hadislerinde, ldkten sonra tekrar diriltme konusunda bilgi vermitir. O bir hadiste yle buyurmutur: "nsann kuyruk
sokumu kemii (acb'z-zeneb) dndaki her eyi, lmnden sonra ryp yok olacaktr. Kyamet gn tekrar diriltme bu rmeyen paradan olacaktr" (Buhr, Tefsr, 39/3; Mslim, Fiten, 141, 142). Yine bu konu-

daki hadislerde kyamet gnnde btn insanlarn diriltilecei, kabirden de ilk defa Hz. Muhammed'in kalkaca bildirilmektedir (Buhr, Tefsr, 39/3; bn Mce, Ceniz, 58). Hz. Peygamber bir hadislerinde, insanlarn diriltilirken ilk yaratllarndaki gibi olacaklarn haber vermi (Buhr, Rikak, 45; Mslim, Cennet, 55-59), bir baka hadiste de "Her kul, ld hal zere diriltilir" buyurmutur (Mslim, Cennet, 83). 2. Hair ve Maher Szlkte toplanmak, bir araya gelmek demek olan hair, terim olarak yce Allah'n insanlar hesaba ekmek zere tekrar diriliten sonra bir araya toplamasdr. nsanlarn toplandklar yere maher veya arast denilir. Kur'n- Kerm'de maherden ve bu srada yaanacak olaylardan bahseden pek ok yet vardr. Bu yetlerden birinde yle buyurulur: "Allah, onlar

sanki gnn ancak bir saati kadar kaldklarn sandklar bir durumda yeniden diriltip toplayaca gn aralarnda birbirleriyle tanrlar. Allah'n huzuruna varmay yalanlayanlar elbette zarara uramlardr. nk onlar doru yola gitmemilerdi" (Ynus 10/45).

Hair gn insanlar kendi dertlerini, hesaptan yz akyla kp kmayacaklarn dneceklerinden yaknlaryla bile ilgilenmeyeceklerdir. O gn mminlerin yzleri parlayacak, kfirlerin ise kararacaktr. Hz. Peygamber her kulun ld durum zere, iyilik zere lmse iyi, ktlk zere lmse kt olarak diriltileceini, yaln ayak ve ilk yaratllar gibi haredileceklerini bildirmitir (Buhr, Rikak, 45; Mslim, Cennet, 14, 19; Tirmiz, Tefsr, 18). 3. Amel Defterlerinin Datlmas nsanlar hesaplarnn grlmesi iin toplandktan sonra, kendilerine dnyada iken yaptklar ilerin yazl bulunduu amel defterleri datlr. Bu defterlerin mahiyeti bilinmemektedir. Onlar dnyadaki defterlere benzetilemez. Kirmen Ktibn ad verilen melekler tarafndan yazlan bu defterler hakknda Kur'an'da yle buyurulur: "Kitap ortaya konmutur. Sulularn
onda yazl olanlardan korkmu olduklarn grrsn. Vay halimize derler, bu nasl kitapm. Kk byk hibir ey brakmakszn hepsini sayp dkm. Bylece yaptklarn karlarnda bulmulardr. Senin Rabbin hi kimseye zulmetmez" (el-Kehf 18/49).

Amel defterleri cennetliklere sadan, cehennemliklere soldan veya arkadan verilir. Defteri sadan verilenlere "ashb- yemn", soldan veya arkadan verilenlere "ashb- iml" ad verilir. Defterin sadan verilmesi bir mjde, soldan verilmesi ise azabn habercisidir. 4. Hesap ve Sual nsanlar amel defterlerini ellerine aldktan ve yaptklarnn en ince detayna kadar yazldn grdkten sonra Allah Tel tarafndan hesaba ekileceklerdir. Hesap ve sorgulama srasnda amel defterlerinden baka, insann organlar ve yeryzndeki mevcdat da insann yaptklarna ahitlik edecektir. Zerre ls hayr ileyenin mkfatn, ktlk ileyenin cezasn grecei ve hibir adaletsizliin sz konusu olmayaca sorgu ve hesap srasnda insanlara u be ey sorulacaktr: mrn nerede tkettii, genliini nasl geirdii, maln nerede kazand, nereye harcad, bildiklerini uygulayp uygulamad (Tirmiz, Kymet, 1).

eitli hadislerde de btn insanlarn, arac olmakszn Allah tarafndan hesaba ekilecei, mminler sorulan sorulara kolaylkla cevap verirlerken, kfirlerin ince ve titiz bir hesap ve sorgulamadan geirilecekleri haber verilmektedir (Buhr, Rikak, 49; Mezlim, 2; Mslim, Zekt, 20; Cennet, 18). 5. Mzan Szlkte "terazi" anlamna gelen mzan, hirette hesaptan sonra herkesin amellerinin tartld ilh adalet lsdr. yz bizce bilinemeyen mzan, dnyadaki l aletlerinin hibirine benzemez. Tartda iyilikleri ktlklerinden ar gelenler kurtulua erecek, hafif gelenler ise cehenneme gideceklerdir. Cehenneme gidenlerden mmin olanlar, iledii suun karl olan cezay ektikten sonra oradan karlp cennete girdirileceklerdir. Mzan hakknda Kur'an'da yle buyurulur: "Biz kyamet gn iin adalet terazileri kurarz. Artk kimseye, hibir
ekilde hakszlk edilmez. (Yaplan i) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gren olarak (herkese) yeteriz" (el-Enbiy 21/47).

6. Srat Srat cehennemin zerine uzatlm bir yoldur. Herkes buradan geecektir. Mminler yaptklar amellerine gre kimi sratli, kimi daha yava olarak bu yoldan geecek, kfirler ve gnahkrlar ise ayaklar srerek cehenneme deceklerdir. Sratn nasl bir ey olduuna dair sahih hadislere rastlamak mmkn deildir. Peygamberimiz bir hadislerinde, cehennemin zerine kurulacak srattan ilk geenin kendisi ve mmeti olacan, insanlarn iyi amelleri sayesinde oradan sratle geeceklerini bildirmitir (Buhr, Ezn, 129; Rikak, 48-52; Mslim, mn, 81; bn Mce, Zhd, 33). 7. Havuz Kyamet gnnde peygamberlere ihsan edilecek havuzlar bulunacaktr. Mminler bunlarn tatl ve berrak suyundan ierek susuzluklarn gidereceklerdir. Kur'an'daki "Kukusuz biz sana kevseri verdik" (el-Kevser 108/1) yetinde geen kevser, genellikle havuz olarak anlalmtr. Bu sebeple Hz. Peygamber'in kyametteki havuzu iin "havz- kevser" denilmitir. Hadislerde bildirildiine gre kyamet gn her peygamberin bir havuzu olacaktr. Bu havuzdan o peygamberin kendisi ve mmeti iecektir. Hz. Peygamber'in havuzu ok geni, suyu stten daha beyaz, kokusu miskten daha gzel, kadehlerinin says da gkteki yldzlardan daha oktur. Ondan bir kere ien bir daha ebediyen susamayacaktr (Buhr, Rikak, 53; Fiten, 1; Mslim, Fezil, 9; Tirmiz, Kymet, 14, 15).

8. efaat hirette btn peygamberlerin Allah'n izniyle efaat etmeleri haktr ve gerektir. efaat demek, gnah olan mminlerin gnahlarnn balanmas, olmayanlarn daha yksek derecelere erimeleri iin peygamberlerin ve Allah katndaki dereceleri yksek olanlarn Allah'a yalvarmalar ve dua etmeleri demektir. Kfir ve mnafklar iin efaatin hibir ekilde sz konusu olmad o gnde, bata Peygamberimiz olmak zere dier peygamberler ve Allah'n has kullar, "...zni olmadan onun katnda kim efaat edebilir?..." (el-Bakara 2/255), "...Onlar Allah rzsna ulam olanlardan bakasna efaat etmezler..." (el-Enbiy 21/28) melindeki yetler efaatin varln ortaya koyarlar. Peygamberimiz de "efaatim, mmetimden byk gnah ileyenler iindir" (Eb Dvd, Snnet, 21; Tirmiz, Kymet, 11; bn Mce, Zhd, 37) buyurmutur. Hz. Peygamber'in bundan baka bir de genel ve kapsaml bir efaati vardr. Maherde btn yaratklar strap ve heyecan iinde hesaplarnn grlmesi iin bekleirlerken, o Allah'a dua ederek hesap ve sorgunun bir an nce yaplmasn ister. Buna "efat-i uzm" (en byk efaat) denilir. Peygamberimizin bu efaati, Kur'an'da makam- mahmd (vlen makam) adyla anlr (el-sr 17/79); efat-i uzm konusunda bk. Buhr, Zekt, 52). Mslmanlara den grev, efaate gvenip dinin gereklerini terketmek deil, efaate lyk olmak iin alp abalamaktr. 9. Arf Da ve tepenin yksek ksmlar anlamna gelen arf, cennetle cehennemin arasnda bulunan srun ve yksek ksmn addr. Bilginler, arf ve arflklarn kimler olaca konusunda farkl iki gre sahip olmulardr:
1. Herhangi bir peygamberin tebliini duymam olarak len insanlarla, kkken len mrik ocuklar arfta kalacaklardr. 2. Arflklar, iyi ve kt amelleri eit olan mminlerdir. Bunlar cennete

girmeden nce cennetle cehennem arasnda bir sre bekletilecekler, sonra Allah'n lutfuyla cennete gireceklerdir. Kur'an'da arfta bulunanlarla ilgili olarak yle buyurulur: "ki taraf
(cennetliklerle cehennemlikler) arasnda bir perde ve arf zerinde herkesi simalarndan tanyan adamlar vardr ki, bunlar henz cennete giremedikleri halde (girmeyi) umarak, cennet ehline selm size diye seslenirler. Gzleri cehennem ehli tarafna dndrlnce: Ey Rabbimiz, bizi zalimler topluluu ile beraber bulundurma, derler" (el-Arf 7/46-47).

10. Cehennem Kelime olarak derin kuyu anlamna gelen cehennem, hirette kfirlerin srekli olarak, gnahkr mminlerin de gnahlar lsnde cezalandrlmak zere kalacaklar azap yeridir. Kur'an'da cehennem iin yedi isim kullanlmtr: Cehennem (derin kuyu), nr (ate), cahm (son derece byk, alevleri kat kat ykselen ate), hviye (denlerin ounun geri dnmedii uurum), sar (lgn ate ve alev), lez (dumansz ve katksz alev), sakar (ate), hutame (obur ve kzgn ate). Baz bilginler bu yedi ismin, cehennemin yedi tabakas olduunu ileri srmlerdir. Cehennem ve oradaki hayat, Kur'n- Kerm'de u ekilde tasvir edilir: Sulular cehenneme vardklarnda, cehennem onlara byk kvlcmlar saar (el-Mrselt 77/32-33), uzaktan gzktnde onun kaynamas ve uultusu iitilir (el-Furkan 25/12). nkrclar iin bir zindan olan cehennem (elsr 17/8), ateten rt ve yataklaryla (el-Arf 7/40-41), cehennemlikleri her taraftan kuatan (el-Kehf 18/29), yzleri dalayan ve yakan (brhim 14/50; el-M'minn 23/104), deriyi soyup kavuran (el-Meric 70/16), yreklere ken (el-Hmeze 104/7), kzgn ate dolu bir ukurdur (el-Karia 101/9-11). Yakt insanlarla talar olan cehennem (et-Tahrm 66/6), kendisine atlanlardan bkmayacaktr (Kaf 50/33). nsann iine ileyen bir scaklk ve kaynar su iinde, serin ve ho olmayan bir kara dumann glgesinde bulunacak cehennemliklerin (el-Vka 56/42-44) derileri, her yannda, azab tatmalar iin baka deriler ile deitirilecektir (en-Nis 4/56). Onlarn yiyecei zakkum aac (es-Sfft 37/64-66), iecekleri kaynar su ve irindir (el-Vka 56/53-55; en-Nebe 78/25). Orada serinlik bulamadklar gibi iecek gzel bir ey de bulamayacaklardr (en-Nebe 78/24). Allah' grmekten mahrum kalacak inkrclara (el-Mutaffifn 83/15) Allah rahmet etmeyecek (en-Nis 4/137, 168), cehennem azab ise onlar ebed olarak kuatacaktr. Gnahkr mminler ise cehennemde ebed kalmayacaklar, Peygamberimizin hadislerinde de bildirildii gibi, cezalarn ektikten sonra cennete konulacaklardr (Buhr, Rikak, 51; Tevhd, 19; Tirmiz, Birr, 61; bn Mce, Mukaddime, 9). hiret hayatnn her devresinde olduu gibi cehennem azabn ruh, beden ile birlikte ekecektir. Ancak cehennem hayatnda sz edilen, ac, strap, azap, ate vb. eyler bu dnyadakilere benzetilemez. Bunlarn i yzn insanlarn bilmesi mmkn deildir. Ancak Allah bilir.

11. Cennet Szlkte bahe, bitki ve sk aalarla rtl yer anlamna gelen cennet, terim olarak eitli nimetlerle bezenmi olan ve mminlerin iinde ebed olarak kalacaklar hiret yurduna denir. Cennet ve oradaki hayat sonsuzdur. Kur'an'da cennet iin eitli isimler kullanlmtr. Cennetin tabakalar olmas ihtimali de bulunan bu isimleri yle sralayabiliriz: Cennet'l-me'v (ehid ve mminlerin barna ve kona olan cennet), cennet-i adn (ikamet ve ebedlik cenneti), dr'l-huld (ebedlik yurdu), firdevs (her eyi kapsayan cennet bahesi), dr's-selm (esenlik yurdu), dr'l-mukame (ebed kalnacak yer), cennt'n-nam (nimetlerle dolu cennetler), el-makam'l-emn (gvenli makam). Kur'n- Kerm'i incelediimiz zaman onun cenneti ve cennetlikleri u ekilde tasvir ettiini grrz: Cennet, genilii gklerle yer kadar olan (l-i mrn 3/133), yakc scan da dondurucu souun da grlmeyecei bir yerdir (el-nsn 76/13). Temiz su, tad bozulmayan st ve szme bal rmaklarnn yer ald cennette (Muhammed 47/15), suyu zencefille kokulandrlm tatl su pnar (selsebl) (el-nsn 76/18) ve sonunda misk kokusu brakan bir iecek de vardr (el-Mutaffifn 83/25-26). Cennet iecei ba artmayan, sarho etmeyen, ienlere zevk baheden ve bembeyaz bir kaynaktan kan (es-Sfft 37/45-47) bir iecektir. ildii zaman sarho etmedii gibi ne ba dnmesi yapar (el-Vka 56/19), ne gnah ilemeye iter, ne de samalatr (et-Tr 52/23). Cennette trl meyveler, hurmalklar, nar aalar (er-Rahmn 55/68), balar (en-Nebe 78/32), dikensiz sedir aalar, salkmlar sarkm muz aalar (el-Vka 56/28-29), eit eit ku etleri (el-Vka 56/21) bulunur. Cennetliklerin elbiseleri ince ve kaln halis ipektendir (el-Kehf 18/31; el-nsn 76/21), ssleri altndandr (el-Kehf 18/21; el-Hac 22/23; el-Ftr 35/33), evleri gzeldir (et-Tevbe 9/72). Cennettekilere hizmet etmek iin lmsz genler (vildan) dolar, onlar gzelliklerinden dolay salm birer inci sanlrlar (elnsn 76/19). Bunlar altn kadeh ve tepsiler dolatrrlar, cennetliklerin canlarnn istedii ve gzlerinin grd her ey orada hazr bulunur (ez-Zuhruf 43/71). Cennettekilere altlarndan rmaklar akan, st ste bina edilmi kkler vardr (ezZmer 39/20), cennetlikler iin pek ok gzelliklerle nitelenmi tertemiz eler bulunacaktr (el-Bakara 2/25; el-Vka 56/35-38; es-Sfft 37/48-49; en-Nebe 78/33). Cennetliklerin hem kendileri hem de eleri cennetin glgelerinde tahtlar zerine kurulup yaslanrlar (Ysn 36/56). Allah tarafndan kalplerinden kin sklp atlm olan cennetlikler, kardeler halinde, kar karya tahtlar ze-

rinde otururlar. Orada bunlara hibir yorgunluk ve zahmet yoktur (el-Hicr 15/4748). Cennette bo ve yalan sz de iitilmez (en-Nebe 78/35). Cennet nimetlerinin insan akl ve hayalinin alamayaca gzellikte olduunu Hz. Peygamber bir kuts hadiste yle aklamtr: "Cenb- Hak buyuruyor ki: Slih kullarm iin ben, cennette hibir gzn grmedii, hibir kulan iitmedii ve insann kalbinden bile gemeyen nice nimetler hazrladm" (Buhr, Tefsr, sre 32; Mslim, Cennet, 1; Tirmiz, Tefsr, sre 32).

phesiz cennetteki nimetlerin en by Allah'n honutluunu kazanmak ve Allah' grmektir. Bu konuda Kur'an'da yle buyurulmutur: "...
Allah'n rzs ise hepsinden (btn cennet nimetlerinden) daha byktr. te byk kurtulu ta budur" (et-Tevbe 9/72).

Allah'n hirette Grlmesi (R'yetullah). Mminler, hirette, cennete girdikten sonra Allah' greceklerdir. Bu grmenin mahiyeti hakknda kesin bilgi yoktur. Ancak bilginler Allah' grme olaynda, bu dnyada varlklarn grlmesi iin zorunlu olan artlarn gerekmediini ileri srmlerdir. Kur'n- Kerm'de "Yzler vardr ki, o gn l l parlayacaktr. Rablerine bakacaklardr" (el-Kyme 75/22-23) buyurularak, hirette mminlerin Allah' grecekleri haber verilmektedir. Peygamber Efendimiz de bir hadislerinde yle buyurmaktadr: "Muhakkak ki siz u ay grnz gibi, Rabbinizi de greceksiniz. Ve o srada izdihamdan tr birbirinize zarar vermi de olamayacaksnz" (Buhr, Mevkt, 16; Tevhd, 24; Mslim, mn, 81; Tirmiz, Cennet, 15).

Bir baka hadiste de, mminler cennete girdikten sonra, Allah'n mminlere "Daha vermemi istediiniz bir ey var m?" diye soraca haber verilmektedir. Onlarn bu soruya "Daha ne isteyelim?" diye cevap vermeleri zerine, Allah'n kendisini mminlere gsterecei, artk mminler iin Allah'a bakmaktan daha ho gelecek bir eyin bulunmayaca ayn hadiste bildirilmitir (bk. Mslim, mn, 80; Tirmiz, Cennet, 16).

F) KAZ ve KADERE MAN

a) Kaz ve Kaderin Anlamlar Kader szlkte "l, miktar, bir eyi belirli lye gre yapmak ve belirlemek" anlamlarna gelir. Terim olarak yce Allah'n, ezelden ebede kadar olacak btn eylerin zaman ve yerini, zellik ve niteliklerini, ezel ilmiyle bilip snrlamas ve takdir etmesi demektir. Allah'n ilim ve irade sfatlaryla

ilgili bir kavram olan kader, evreni, evrendeki tm varlk ve olaylar belli bir nizam ve lye gre dzenleyen ilh kanunu ifade eder. Szlkte "emir, hkm, bitirme ve yaratma" anlamlarna gelen kaz, Cenb- Hakk'n ezelde irade ettii ve takdir buyurduu eylerin zaman gelince, her birisini ezel ilim, irade ve takdirine uygun biimde meydana getirmesi ve yaratmasdr. Kaz Allah'n tekvn sfat ile ilgili bir kavramdr. b) Kaz ve Kadere man Kader ve kazya iman yce Allah'n ilim, irade, kudret ve tekvn sfatlarna inanmak demektir. Bir baka deyile bu sfatlara inanan kimse, kader ve kazya da inanm olur. Bu durumda kader ve kazya inanmak demek, hayr ve er, iyi ve kt, ac ve tatl, canl ve cansz, faydal ve faydasz her ne varsa hepsinin Allah'n bilmesi, dilemesi, kudreti, takdiri ve yaratmas ile olduuna, Allah'tan baka yaratc bulunmadna inanmak demektir. Dnyada meydana gelmi ve gelecek olan her ey, Allah'n ilmi, dilemesi, takdiri ve yaratmas ile olur. Her eyin bir kaderi vardr. Bunun anlam ise udur: Yce Allah, insanlar hr iradeleriyle seecekleri eylerin nerede ve ne ekilde seileceini ezel yani zamanla snrl olmayan mutlak ilmiyle bilir ve bu bilgisine gre diler, yine Allah bu dilemesine gre takdir buyurup zaman gelince kulun seimi dorultusunda yaratr. Bu durumda Allah'n ilmi, kulun seimine bal olup, Allah'n ezel mnada bir eyi bilmesinin, kulun irade ve seimi zerinde zorlayc bir etkisi yoktur. Aslnda insanlar, Allah'n kendileri hakknda sahip olduu bilgiden habersizdirler ve pratik hayatta bu bilginin etkisi altnda kalmakszn kendi iradeleriyle davranmaktadrlar. Bir baka ifadeyle sylersek biz, yce Allah bildii iin belli ileri yapmyoruz. Bizim bu ileri yapacamz, O'nun tarafndan ezel ve mutlak anlamda bilinmektedir. Allah, kulu seen ve setiklerinden sorumlu olan bir varlk olarak yaratm, onu emir ve yasaklarla sorumlu ve ykml tutmutur. Ayrca Allah Tel, kulun seimine gre fiilin yaratlaca noktasnda bir ilh kanun da belirlemitir. Kader konusunda bilinmesi gereken bir baka husus da udur: Kader i yzn ancak Allah'n bilebilecei, mutlak ve kesin bir biimde zmlenmesi mmkn olmayan bir ilh srdr. Zaman ve mekn kavramlaryla yorulmu bulunan insan akl, zaman ve mekn boyutlarnn sz konusu olmad bir ilh ilmi, irade ve kudreti kavrayabilme g ve yeteneinde deildir. Kader konusunu kesin biimde zmeye girimek, insann kapasitesini zorlamas ve imknsza tlip olmas demektir.

Kader ve kazya inanmak iman esaslarndandr. Ancak insanlar kaderi bahane ederek, kendilerini sorumluluktan kurtaramazlar. Bir insan "Allah byle yazm, aln yazm buymu, bu ekilde takdir etmi, ben ne yapaym?" diyerek gnah ileyemeyecei gibi, gnah iledikten sonra da kendisini susuz gsteremez, kaderi mazeret olarak ileri sremez. nk bu fiiller, insanlar byle tercih ettikleri iin, bu seime uygun olarak Allah tarafndan yaratlmlardr. Ayrca sr olan kaderin i yz Allah'tan bakas tarafndan bilinemez. O halde kader ve kazya gvenip almay brakmak, olumlu sonucun salanmas ya da olumsuz sonularn nlenmesi iin gerekli sebeplere sarlmamak ve tedbirleri almamak, slm'n kader anlay ile badamaz. Allah her eyi birtakm sebeplere balamtr. nsan bu sebepleri yerine getirirse Allah da o sebeplerin sonucunu yaratacaktr. Bu da bir ilh kanundur ve bir kaderdir. c) Kader ve Kaz ile lgili yet ve Hadisler Kader ve kazya iman, her eyin Allah'n takdirine bal bulunduuna iaret eden yetlerin yan sra ilh ilmin, olmu ve olacak tm varlk ve olaylar kuattn belirten yetlerde srarla vurgulanmtr. Hz. Peygamber de baz mehur hadislerinde kadere iman bir iman esas olarak aklamtr. Kader konusu ile ilgili baz yetlerin meli yledir:
"...O'nun katnda her ey bir l (miktar) iledir" (er-Rad 13/8). "...Her eyi yaratp ona bir nizam veren ve mukadderatn tayin eden Allah, yceler ycesidir" (el-Furkan 25/2). "De ki: Allah'n bizim iin yazdndan bakas bize asla erimez..." (etTevbe 9/51).

Bu yetlerden baka Allah'n her eyin yaratcs olduunu, dilediini sapkla sevkedip, dilediini hidayete erdirdiini, insanlar arasnda lm O'nun takdir ettiini bildiren yetler de (bk. ez-Zmer 39/62; es-Sfft 37/96; el-Arf 7/178; el-Vka 56/60 vb.) kapsam asndan kinatta her eyin belli bir kadere bal bulunduu, bunun da Allah Tel tarafndan belirlendii sonucunu ortaya karmaktadr. Hz. Peygamber de Cibrl hadisi diye bilinen hadiste akland gibi, kadere iman iman esaslar arasnda saymtr. Bu hadiste getiine gre Cebril (a.s.) Peygamberimize: man nedir? diye sormu, o da:

 Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne, hayr ve erriyle kadere inanmandr cevabn vermitir (bk. Mslim, mn, 1; Eb Dvd, Snnet, 15; bn Mce, Mukaddime, 9). Kaderin bir ilh sr oluunu ve insanlar tarafndan gerek anlamda zlmesinin imknszln gz nnde bulunduran Hz. Peygamber kader konusunu tartan ashabn uyararak yle buyurmutur: "Siz bununla m
emrolundunuz? Veya ben bunun iin mi peygamber olarak gnderildim? unu biliniz ki sizden nceki mmetler bu tr tartmalara baladklar zaman helk olmulardr. Byle tartmalara girmemelisiniz" (Tirmiz, Kader, 1).

d) nsann radeli Fiilleri ve Fiillerinin Yaratlmas aa) Allah'n ve nsann radesi Szlkte "semek, istemek, ynelmek, tercih etmek ve karar vermek" anlamlarna gelen irade terim olarak, Allah'n veya insann ilgili seeneklerden birini seip belirlemesi, tayin ve tahsis etmesi diye tanmlanr. Allah'n iradesi ezeldir, sonsuzdur, snrszdr, herhangi bir eyle balantl deildir ve mutlaktr. nsann iradesi ise sonlu, snrl, zaman, mekn vb. eylerle balantldr. Evrende meydana gelen her olay ve varlk, Allah'n tekvn (oluumla ilgili) iradesi ile meydana gelir. Kul da Allah'n kendisine tand snrlar iinde fiilini seer. Kulun fiilinde hr olmas demek, hrriyetine inanmas, fiili yaparken herhangi bir bask altnda olmadn kabullenmesi demektir. Ehl-i snnet'in nemli iki kolu olan Earler ve Mtrdler, insann iradesi ve bu iradenin fiildeki rol konusunda temelde gr birlii iinde olmulardr. Ancak Earler, Allah'n iradesinin her eyi kuattn dikkate alarak, bu iradeye kll (genel) irade adn vermiler ve byle bir nitelendirme ile onu, kulun iradesinden ayrt etmek istemilerdir. Mtrdler ise, Allah'n iradesine ilh ve ezel irade demiler, kll ve cz' irade terimlerini kulun iradesinin iki ynn belirtmekte kullanmlardr. Kll irade, Allah tarafndan kula verilmi olan, yapma veya yapmamay tercihte arac kabul edilen seme yeteneidir. Cz' irade ise kll iradenin, iki taraftan birine aktif biimde ynelmesinden ibarettir. Mtrdler bu sebeple cz' iradeye, azm-i musammem (kesinlemi karar), ihtiyr (seim) ve kast (ynelme) adn da verirler.

bb) nsan radesi ve Fiildeki Rol nsanlar fiillerde gerek bir irade hrriyetine sahiptirler. nk insan bu gerei kendi iinde her an duymakta, yapt ilerde hr olduunu hissetmektedir. Yce Allah, insanlarn irade sahibi, dilediini yapabilir bir varlk olmasn irade ve takdir buyurmu ve onlar bu g ve kudrette yaratmtr. Bu sebeple insanlar kendi istek ve iradeleriyle bir ey yapp yapmamak gcndedirler, iki ynden birini tercih edip seebilirler. nsann sevab ve cezay hak etmesi, belli ilerden sorumlu olmas bu hr iradesi sebebiyledir. Fiilin meydana geliinde kulun hr iradesinin etkisi vardr. Fakat fiillerin yaratcs Allah Tel'dr. Allah kullarn iradeli fiillerini, onlarn iradeleri dorultusunda yaratr. Bu, Allah'n buna mecbur ve zorunlu olmasndan deil, detullah ve snnetullah ad verilen ilh kanununu yani kaderi bu ekilde dzenlemesindendir. Bu durumda fiili tercih ve semek (kesb) kuldan, yaratmak (halk) Allah'tandr. Kul iyi veya kt ynden hangisini seer ve iradesini hangisine yneltirse Allah onu yaratr. Fiilde seme serbestisi olduu iin de kul sorumludur. Hayr ilemise mkfatn, er ilemise cezasn grecektir. nsann hr bir iradeye sahip olduunu ve bu iradesinden dolay sorumlu ve ykml bulunduunu gsteren yetler vardr:
"Nefse ve ona birtakm kabiliyetler verip de iyilik ve ktlklerini ilham edene yemin ederim" (e-ems 91/7-8). "phesiz biz ona doru yolu gsterdik. ster kredici olsun, ister nankr" (el-nsn 76/3). "Kim iyi bir i yaparsa lehine, kim de ktlk yaparsa aleyhinedir. Rabbin kullara asla zulmedici deildir" (Fussilet 41/46).

O halde insanlar, Allah'n kullar olarak sorumluluklarn bilip doru, iyi, gzel, hayrl eyler ileyip, yanl, kt, irkin ve er davranlardan uzaklamallar, bylelikle hirette gzel karlklara ve mkfatlara ulamaya almaldrlar. cc) nsann Fiillerinin Yaratlmas nsann fiilleri, zorunlu (ztrar) fiiller ve ihtiyar (iradeli) fiiller olmak zere ikiye ayrlr. Nefes almz, kalp atmz, midemizin sindirimi gibi zorunlu ve refleks hareketlerimizin oluturduu fiillere ztrar fiiller ad veri-

lir. Bunlarn oluumunda insan iradesinin herhangi bir rol yoktur. Dolaysyla da insan bu fiillerden sorumlu deildir. Yaz yazmak, oturup kalkmak, namaz klmak veya klmamak, hayr veya er, iyi veya kt bir ey ilemek gibi hr irademizle seerek yaptmz fiiller ise iradeli fiillerimizdir. radeli fiillerimizin oluumunda herhangi bir bask ve zorlama altnda deilizdir. Her ne ekilde olursa olsun bizi ve yaptklarmz yaratan Allah Tel olduu iin, bizim her iki eit fiilimizi yaratan da Allah Tel'dr. Ehl-i snnet'e gre kullarn fiillerini onlarn iradeleri dorultusunda yaratan Allah olduu iin, yaratma sfat Allah'tan baka bir varla verilemez. Bu sebeple kulun, fiilini kendisinin yaratt ileri srlemez. nk bir yette "Allah her eyin yaratcsdr..." (ez-Zmer 39/62) buyurulmutur. nsann fiili de ey kapsamndadr. ey somut varl olan demektir. O halde insan fiilinin yaratcs da Allah Tel'dr. Buna gre insan, hr iradesi ile fiili seer, gerekli gc sarfeder, Allah da onun neyi seeceini ezel ilmi ile bilir, bu ilmine gre irade ve takdir buyurur ve bu iradesi dorultusunda yaratr. e) Tevekkl Szlkte "gvenmek, dayanmak, ii bakasna havale etmek" anlamlarna gelen tevekkl terim olarak, hedefe ulamak iin gerekli olan madd ve mnev sebeplerin hepsine bavurduktan ve yapacak baka bir ey kalmadktan sonra Allah'a dayanp gvenmek ve ondan tesini Allah'a brakmak demektir. Mesel bir ifti nce zamannda tarlasn srp ekime hazrlayacak, tohumu atacak, sulayacak, zararl bitkilerden arndrp illayacak, gerekirse gbresini de verecek, ondan sonra iyi rn vermesi iin Allah'a gvenip dayanacak ve sonucu O'ndan bekleyecektir. Bunlarn hibirisini yapmadan "Kader ne ise o olur" tarznda bir anlay tembellikten baka bir ey deildir ve slm'n tevekkl anlayyla badamaz. Tevekkl, mslmanlarn kadere olan inanlarnn tabii bir sonucudur. Tevekkl eden kimse Allah'a kaytsz artsz teslim olmu, kaderine raz bir kimsedir. Fakat kadere inanmak da tevekkl etmek de tembellik, gerilik ve miskinlik demek olmad gibi, alma ve ilerlemeye mni de deildir. nk her mslman olaylarn, ilh dzenin ve kanunlarn erevesinde, sebep-sonu ilikisi ierisinde olup bittiinin bilincindedir. Yani tohum ekilmeden rn elde edilmez. l kullanlmadan tedavi olunmaz. Slih ameller ilenmedike Allah'n rzs kazanlmaz ve dolaysyla cennete girilmez. yleyse tevekkl, alp a-

balamak, alp abalarken Allah'n bizimle olduunu hatrdan karmamak ve sonucu Allah'a brakmaktr. Yce Allah bir yette "...Kararn verdiin zaman artk Allah'a dayanp
gven. nk Allah, kendisine dayanp gvenenleri sever" (l-i mrn 3/159) buyurmu, mminlerin bir baka varla deil, yalnzca kendisine

gvenmelerini emretmi, nk tevekkl edene kendisinin yeteceini bildirmitir (bk. l-i mrn 3/122, 160; el-Mide 5/11; et-Tevbe 9/51; brhim 14/11; et-Tegabn 64/13; et-Talk 65/3). Hz. Peygamber de devesini salarak tevekkl ettiini syleyen bedevye "nce deveni bala, Allah'a yle tevekkl et" (Tirmiz, Kyamet, 60) buyurarak tevekklden nce tedbirin alnmas iin uyarda bulunmutur. f) Hayr ve er Szlkte "iyilik, iyi, faydal i ve fayda" anlamlarna gelen hayr, Allah'n emrettii, sevdii ve honut olduu davranlar demektir. Szlkte "ktlk, fenalk ve kt i" demek olan er de Allah'n honut olmad, sevmedii, mer olmayan, ilenmesi durumunda kiinin ceza ve yergiye mstehak olaca davranlar demektir. mentde ifade edildii zere her mslman kadere, hayr ve errin Allah'tan olduuna inanr. Yani lemlerin yaratcs olan Allah Tel hayr da erri de irade eder ve yaratr. nk lemde her ey onun irade, takdir ve kudreti altndadr. lemde ondan baka gerek mlk ve kudret sahibi, tasarruf yetkisi olan bir baka varlk yoktur. nsan, hayr da erri de kendi iradesi ile kazanr. Allah'n hayra rzs vardr, erre ise yoktur. Hayr seen mkfat, erri seen ceza grecektir. errin Allah'tan olmas, kulun fiilinin meydana gelmesi iin Allah'n tekvn iradesinin ve yaratmasnn devreye girmesi demektir. Yoksa Allah kullarn kt filleri yapmalarndan honut olmaz, erri emretmez, erre ter (din) iradesi yoktur. Ehl-i snnet'e gre, Allah'n erri irade edip yaratmas kt ve irkin deildir. Fakat kulun er ilemesi, erri kazanmas, erri tercih etmesi ve erle nitelenmesi ktdr ve irkindir. Mesel usta bir ressam, sanatnn btn inceliklerine riayet ederek, irkin bir adam resmi yapsa, o zat takdir etmek ve sanatna duyulan hayranl belirtmek iin "ne gzel resim yapm" denilir. Bu durumda resmi yaplan adamn irkin olmas, resmin de irkin olmasn gerektirmemektedir. Yce Allah mutlak anlamda hikmetli ve dzenli i yapan yegne varlktr. Onun erri yaratmasnda birtakm gizli ve ak hikmetler vardr. Canl lden, iyi ktden, hayr erden ayrt edilebilsin diye, Allah eyay ztlaryla birlikte yaratmtr.

Ayrca insana er ve kt eylerden korunma yollarn gstermi, erden saknma g ve kudretini vermitir. Dnyada er olmasa hayrn mnas anlalamaz, bu dnyann bir imtihan dnyas olmasndaki hikmet gerekleemezdi. er Allah'n adalet ve hikmeti gerei veya kendisinden sonra gelecek bir hayra vasta ve arac olmak ya da daha kt ve zor bir erri defetmek iin yaratlmtr. Allah'n kudreti ile meydana gelen her ite ya kendimiz, ya bakalar, ya da toplum iin birtakm faydalar bulunabilir. Bir eyin er olmas bize gredir. Bir yette bu husus yle aklanmaktadr: "Umulur ki, holanmadnz bir ey sizin
iin hayrdr. Ve yine umulur ki, sevdiiniz bir ey de sizin iin erdir. Siz bilmezsiniz, Allah bilir" (el-Bakara 2/216). Bir eyin er saylmasnn geree ve sonuca

uymayna yle bir rnek verilebilir: Hz. Peygamber'in yurdundan ayrlmaya zorlanp Mekke'den Medine'ye hicret etmesi ilk bakta birok kimseye er olarak gzkm ise de, bu olay bir sre sonra Mekke fethi gibi iyi bir sonuca ortam hazrlam ve nice hayrl gelimelere vesile olmutur. g) Rzk Szlkte "azk, yenilen, iilen ve faydalanlan ey" anlamna gelen rzk, terim olarak, yce Allah'n, canllara yiyip imek ve yararlanmak iin verdii her ey diye tanmlanr. Bu tanma gre rzk, hell olan eyleri kapsad gibi, haram olanlar da kapsamaktadr. Ehl-i snnet rzk konusunda u temel prensipleri benimsemitir: 1. Yegne rzk veren (rezzk- lem) Allah Tel'dr. Kur'an'da, "Yeryznde yryen her canlnn rzk, yalnzca Allah'n zerinedir..." (el-Hd 11/6) buyurularak, tm canllarn rzkn verenin Allah olduu bildirilmi, bir

baka yette de O'nun, dilediine bol rzk verip, dilediinin rzkn ise daraltt ifade edilmitir (e-r 42/12). 2. Rzk yaratan ve veren Allah Tel'dr. Kul, Allah'n evrende geerli tabii kanunlarn gzeterek alr, abalar, sebeplere sarlr ve rzk kazanmak iin tercihlerde bulunur. Allah da onun bu tercihine ve abasna gre rzkn yaratr. Allah'n yegne rzk veren olmas, tembellik yapmay, almamay, yanl bir tevekkl anlayna sahip olmay gerektirmez. Kazan iin, mer yollardan gerekli giriimde bulunmak kuldan, rzk yaratmak ise Allah'tandr. 3. Haram olan bir ey, onu kazanan kul iin rzk saylr. Fakat Allah'n haram olan rzk, kulun kazanmasna rzs yoktur. Bir yette, "Artk Allah'n size verdii rzktan hell ve temiz olarak yiyin..." (en-Nahl 16/114) buyurularak, hell yenilmesi emredilmi, haram yasaklanmtr.

4. Herkes kendi rzkn yer. Bir kimse bakasnn rzkn yiyemeyecei gibi, baka biri de onun rzkn yiyemez. h) Ecel Szlkte "nceden tesbit edilmi zaman ve sre" anlamna gelen ecel, terim olarak, insan hayat ve dier canllar iin belirlenmi sreyi ve bu srenin sonunu yani lm ann ifade eder. Her ferdin ve toplumun bir eceli vardr. Ecel tek olup Allah'n kaz ve kaderiyledir. nsanlar dirilten, rzklandran ve ldren Allah olduundan, eceli belirleyen de O'dur. "Aranzda lm takdir eden biziz..." (el-Vka 56/60) yeti bu hususu ortaya koymaktadr. Kur'an yetlerinden anlaldna gre, ecel ne vaktinden nce gelebilir ne de geciktirilebilir: "Her mmetin bir eceli vardr. Ecelleri gelince ne bir an geri kalrlar, ne de bir an ileri gidebilirler" (el-Arf 7/34; Ynus 10/49), "Allah eceli geldiinde hibir kimse iin erteleme yapmaz..." (Mnfikun 63/11). Ecel hibir sebeple deimez. Baz ibadet ve gzel davranlarn mr artracana dair hadisler (bk. Syt, el-Cmiu's-sagr, II, 44) insanlar hayrl ve gzel ilere tevik etmeyi amalayan hadisler olup, genellikle u anlamda yorumlanmlardr: 1. mrn artmasndan maksat, elem ve kederden uzak, huzur ve mutluluk iinde, salkl, gl ve kuvvetli yaamaktr. 2. Yce Allah bu gibi kimselerin iyilik yapacan bildii iin ezel planda onlarn mrn buna gre fazla belirlemitir. Ehl-i snnet bilginlerine gre, ldrlen ahs da (maktul) btn insanlar gibi eceliyle lmtr. nk ecel, hayatn tereddtsz olarak son bulduu andr. ayet maktul ldrlmemi olsayd, o anda tabii veya bir baka biimde lecekti. Bu hususu belirleyen ilh iradedir. u halde katil o kiiyi ldrmekle onun ecelini ne alm deildir. Katilin cezay hak etmesinin sebebi de, Allah'n
"...Ktlklerin ana da gizlisine de yaklamayn ve Allah'n yasaklad cana haksz yere kymayn. te bunlar Allah'n size emrettikleridir. Umulur ki dnp anlarsnz" (el-Enm 6/151) buyruu ile yasaklad bir eyi ile-

mesi, kul olarak kendine verilen gc kullanma hususunda dinin haram kld bir davran isteme ve yapma ynnde seimini yapm olmasdr. Onun bu seimi zerine de snnetullah diye ifade edilen tabiat kanunlarna gre Allah, lm denen sonucu yaratm olmaktadr. Allah'n bu durumu ezel ilmiyle biliyor olmas, kulun iradesinin elinden alnm olmas anlamna gelmez.

Drdnc Blm

F k h

I. KAVRAM
kinci blmde de ifade edildii gibi, fkh kelimesi szlkte "bir eyi bilmek, iyi ve tam anlamak, i yzn ve inceliklerini kavramak" anlamna gelir. Terim olarak ise, hicr ilk asrlarda zihn aba ile elde edilen din bilgilerin tamamn ifade etmiken, iman ve itikad konularnn ayr bir ilim dal olarak teekkl etmesine paralel olarak, ileri dnemlerde slm'n fert ve toplum hayatnn deiik ynleriyle ilgili er-amel hkmlerini bilmenin ve bu konuyu inceleyen ilim dalnn zel ad olmutur. Fkhn, er delillerden elde edilen fkh hkmleri sistematik tarzda ele alan dalna fr-i fkh, delillerden hkm elde etme metodunu inceleyen dalna da usl-i fkh denir. Fkh ilminde uzman olan kimselere de fakih (oulu fukah) denildiini biliyoruz. Fkh ferdin Allah'a, kendine ve topluma kar amel sorumluluklarn, beer ilikilerin sbjektif, ahlk ve objektif (hukuk) ynlerini btnyle kuattndan ve bir bakma slm toplumunun dini anlama ve yaama tarzn ve eitliliini, kltr ve geleneini temsil ettiinden slm hukuku tabirinin ilk planda artrd dar ve ekl alana gre daha kapsamldr. Fakat Bat'daki slmoloji almalarnn etkisiyle fkh yerine slm hukuku tabiri de e anlaml olarak kullanlr olmutur.

Kur'an'n fert ve toplum hayatna ilikin olarak koyduu amel hkmler, kural ilke ve amalar ile bunlarn aklamas, rneklendirmesi ve uygulanmas mahiyetindeki Hz. Peygamber'in snneti, slm'n amel hkmlerinin temel kaynaklarn tekil eder. Kur'an ve Snnet'in bu belirleyici ve ynlendirici tavr, ferdin kiiliine ve temel haklarna mdahale deil aksine dnya hayatnda eitli zaaf ve sapmalara mruz kalan insana ilh inayet ve rahmet elinin uzanmas, onun akl ve ftr temizliinin vahiyle korunmas ve desteklenmesi ve insann dnya ve hirette mutluluu yakalamasna yardmc olunmas anlamn tar. Mslmanlar ferd, ailev ve sosyal hayatlarn dzenlerken dinin bu yol gstericiliinden zami lde yararlanmay bu sebeple isterler. te yandan, Kur'an ve Snnet'te yer alan amel hkmlerin, ilke ve amalarn anlalmas, yorumlanmas ve gnlk hayatn bu izgide dzenlenmesi konusunda slm toplumlarnn tarih sre itibariyle zengin ve ok eitli bir tecrbe birikimine sahip olduu, naslarn ak ifadelerinin ereveledii ortak alan etrafnda zengin bir hukuk kltr ve geleneinin olutuu da bilinmektedir. Bu itibarla slm fkh bir ynyle ilh teblile, Kur'an ve Snnet'te yer alan aklamalarla, bir ynyle de mslman hukukularn entelektel retimleri, gzlem ve tecrbe birikimleri, toplumlarn kltr, gelenek ve vakalaryla balantldr. Bu durum, slm fkhnn hem ilh inyetten, vahyin yol gstericiliinden, hem de beer abadan, fert ve toplumlarn art ve ihtiyalarndan kopmamasnn, ikisi arasnda denge kurarak fert ve toplumlara mkul, dengeli ve yaanabilir bir hayat tarz nerebilmesinin temel mili olmutur. Bu itibarla slm fkh veya slm hukuku denince, sadece Kur'an ve Snnet'in amel hkmleri deil de slm toplumlarnn bu ortak alan etrafnda gelitirdii hukuk kltr ve gelenei, uygulama zenginlii kastedilir. Dier bir anlatmla slm fkh veya hukuku tabirini mslman toplumlarn fkh veya hukuku eklinde amak mmkndr. Bu arada, fkhn hukuka gre daha kapsaml bir kavram olduunu da zellikle vurgulamaya ihtiya vardr. nk hukuk beer ilikileri ekl ve objektif kurallarla ve madd meyyidelerle dzenlerken fkh ferdin yaratanla, kendisiyle ve toplumla ilikilerini ekil ve z, dnya ve hiret, madd ve mnev meyyide, cebr hukuk ve sosyal bask gibi deiik boyutlaryla ele alr. Bu sebeple de fkhn iinde slm kltr ve medeniyetinin birok ayrntsn, zengin bilgi ve tecrbe birikimini, fert ve toplum hayatnn deiik kesitlerini bulmak mmkndr. Ancak burada slm fkhnn bu deiik

vecbeleriyle ilgili ayrntya girilmeyecek, sadece ibadet ve ahsn hukuku (ahvl-i ahsiyye) erevesinde kalan ilmihal bilgilerinin daha iyi kavranabilmesi iin bunlarn elde edilmesinde kullanlan asl ve tli kaynaklar ve metotlar ile bu konudaki din-hukuk mkellefiyetin mahiyeti fkhn klasik doktrin ve sistematiinde yer ald ekliyle verilmekle yetinilecektir.

II. KAYNAK ve METOT

A) GENEL OLARAK
Kur'n- Kerm ve Hz. Peygamber'in snneti, slm'n dnya ve hireti, fert ve toplum hayatn, inan, ibadet, ahlk ve hukuk konularn genel bir yaklamla veya zel bir ayrntyla kuatan hkmlerinin kaynan tekil eder. Bu iki kaynakta hayat gemiiyle ve sonuyla aydnlatacak, ferd mutlulua ve sknete, toplumu huzur ve gvene kavuturacak btn ana prensipleri, aklama ve ynlendirmeleri bulmak mmkndr. Hz. Peygamber dnya hayatna veda etmeden nce mminlere u uyarda bulunmutu.
"Size iki emanet brakyorum ki onlara sk sarldnz srece doru yoldan sapmazsnz: Allah'n kitab ve resulnn snneti" (bn Mce, Mensik, 84; Eb Dvd, Mensik, 56). Ancak Kur'an ve Snnet fert ve toplumlara takip

edecekleri ana izgiyi, koruyacaklar temel deerleri, tayacaklar mkellefiyet ve sorumluluklar gstermekle veya hatrlatmakla yetinir. Buna din literatrde, hidayetin bir tr olarak yol gsterici hidyet (hidyet-i mrde) denir. Bu iki kaynakta yer alan hkmleri ve gsterilen hedefleri kavrama, ondan amel hayata ve tek tek her bir olaya ilikin sonu karma tamamyla Kur'an ve Snnet'in muhatab olan mslmanlara ait bir sorumluluktur. Bu sebeple de Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Kur'an ve Snnet'in nasl anlalaca, bu iki kaynaktan nasl istifade edilecei ve hangi l ve usullere bal kalnarak hkm karlaca hususu daima nemini korumutur. Zaten tarih sre itibariyle ortaya kan farkl mezhep, ekol, temayl ve anlaylar da bu zihn ve beer abann birer rnei mesabesindedir. slm toplumlarnn gelenei ve hukuk kltr, ok zengin doktriner tartmalarla dolu hacimli fkh literatr de bu aba sonucu ulalm bilgileri yanstr. Ayrca, metinden (nas) hkm karma metodolojisini konu alan bir ilmin tarihte usl-i fkh adyla ilk defa mslmanlar tarafndan kurulmu olmas da bu srecin tabii bir sonucudur. Byle olunca, amel hayata ilikin din hkmlerin asl kayna (delil) Kur'an ve Snnet olmakla birlikte, bu iki kaynaktaki lafzlarn anlalmasna ynelik akl muhakeme ve yorum metotlar da benzeri bir ilev yklenmektedir.

B) DELLLER
Fkh ve usl-i fkh bilginleri salkl bir zihinsel ilemde, aratrlan hususa dair hkm vermeye ulatran veya bir hkmn kantlanmasn salayan vastaya, daha zel ifadeyle aratrlan hususta er-amel nitelikteki hkme ulatran vastaya delil derler. Delil, ierdii bilginin kayna asndan akl-nakl, ulatrd sonu hakknda kar ihtimali ortadan kaldrp kaldrmamas asndan kati-zann ayrmna tbi tutulabilir. Fkhta delil genelde, fkh bir hkmn dinhukuk dayana (edille-i eryye, edillet'l-ahkm) anlamnda kullanldndan, hkm kayna asl deliller de, bu kaynaktan hkm elde etmeye yarayan metotlar da ou zaman delil olarak adlandrlr. Bu sebepledir ki, Kur'an ve Snnet'i anlamay, naslarla zm beklenen olay arasnda ba kurmay ve naslardan olay aydnlatacak bir sonu karmay hedefleyen akl ve mantk metotlarn ayn zamanda er (din-hukuk) delil olarak adlandrlmas da bu sebepledir. er deliller, zerinde ittifak edilen-ihtilf edilen deliller eklinde bir ayrma da tbi tutulabilir. Nakl deliller sahibine aidiyeti (sbt) ve bir anlam ifade ermesi (dellet) ynyle kat veya zann olabilmektedir. Mesel Kitap ve Snnet btn olarak alndnda zerinde ittifak edilen nakl ve kat delil saylabilirse de herhangi bir yet veya hadis, belirli bir hkme dellet ynyle zann, akl-mantk ncllere dayanmas ynyle de akl delil olarak nitelendirilebilir. Nitekim Kur'an ve Snnet ahkmnn eriyyt-hissiyt veya semiyyt-akliyyt eklinde bir ayrma tbi tutulmas da mmkn olmaktadr. te yandan btn delillerin nakle ve akla veya sadece Kur'an'a irca edilmesi de mmkndr. Bu itibarla delillerin eitli adlandrma ve ayrmnda bak asna gre deiebilir bir izfliin bulunduu grlr. Bu deikenlik ve yoruma aklk din literatrde bir hkmn u veya bu delile dayand, yet veya hadisin u veya bu hkme dellet ettii eklinde sklkla grlen iddialar da haliyle yakndan ilgilendirmektedir. Fkh literatrnde yaygn genel kabule gre er delillerden Kitap, Snnet, icm ve kyas asl deliller; istihsan, istislah (meslih-i mrsele), istishb, sedd-i zeryi gibi deliller de fer veya tli deliller grubunda yer alr. Bu asl delillerin bir dier ad da "drt delil"dir (edille-i erbaa). Bu tr adlandrma bir bakma, zerinde ittifak edilen-ihtilf edilen deliller ayrm olarak da alglanabilir. Hatta Kur'an ve Snnet'i delil, dierlerini de bu iki delilden hkm karma metotlar olarak deerlendirmek daha dorudur. Akl da bu blmlemede bir ynden delil bir ynden de delilleri anlama ve mevcut metotlar ileme melekesi konumundadr. Burada delil ve metot veya asl delil-fer delil ayrm yaplmakszn klasik literatrde yer alan deliller ve onlardan hkm karma metotlar hakknda zet bilgi vermekle yetineceiz.

a) Kitap Kitap, yani Kur'an Hz. Peygamber'in snnetiyle birlikte slm dininin ve onun din-hukuk (er) hkmlerinin asl kaynan tekil eder. Fkh usulnde de slm hukukunun asl ve tli kaynaklar incelenirken asl delillerden ilk srada kitap yer alr. Kur'n- Kerm'in sbt deeri zerinde yani aslna uygun olarak bize ulam olduu hususunda gr ayrl bulunmad iin btn metodolojik tartmalar Kur'an'n ve ona tbi olarak snnetin lafznn yorumlanmasna ve hkme delletine ilikin kurallar zerinde younlamtr. Hatta fkh usulnn esas itibariyle, Kur'an ve Snnet'in doru ve tutarl biimde anlalmasn salayacak metot ve kurallar belirlemeyi hedefleyen bir ilm disiplin olduunu sylemek mmkndr. Ancak Kur'an yetleri slm'n asl kayna, Kur'an hkmleri de yine slm'n asl ahkm olmakla birlikte, tafsil ve cz' yetlerin bile fkh hkme ne lde ve ne ynde dellet ettii hususu ciddi bir bilimsel abay ve metodolojiyi gerektirir. Bu itibarla yetler, iman, ahlk, db- mueret, gemi toplumlardan kssa ve tler, genel insan ve akl deerler, beer ilikiler gibi konularda okuyucuya dorudan ana fikir vermekte ve onu byk lde ynlendirmekte ise de yetlerden sradan okuyucunun gerek ilmihal gerekse hukuk doktrini alannda hkm karmas ou zaman kolay olmaz. Kur'an'n anlalmasnda, yetlerin lafz kadar Kur'an'n btncl anlatm, ilke ve hedefleri, Hz. Peygamber'in aklama ve uygulamas, fkh doktrin ve gelenei ayr ayr nem tarlar. te yandan Kur'an'n lafzndan dorudan ve aka anlalan anlamlar ile onun dolayl anlatm arasnda da bir ayrm yapmann gerektii aktr. Kur'an bu zenginlik ve ayrmlar iinde okunmazsa ahslarn kendi kiisel yorum ve tercihlerini Kur'an'la irtibatlandrp onlar Kur'an'n hkm olarak alglamas ve neticede birden fazla eliik grn Kur'an'a dayandrlmas yanll ortaya kabilir. b) Snnet Snnet fkh usulnde, Hz. Peygamber'in sz, fiil ve onaylar (takrir) demek olup slm dininin Kur'n- Kerm'den sonraki ikinci ana kaynan tekil eder. Fkh dilinde, zellikle de ilmihal literatrnde snnet ise, Hz. Peygamber'in yolunu izleyerek yaplan fakat farz ve vcip kapsamnda olmayan fiiller anlamndadr. Hz. Muhammed'in peygamber sfatyla syledii szler ve yapt iler ile devlet bakan, ordu kumandan, st yarg mercii veya toplumun bir ferdi olarak syledikleri ve yaptklar arasnda da belirli bir ayrmn yaplmas

gerektii aktr. slm limleri, Hz. Peygamber'in hangi tasarrufunu hangi sfatnn gerei olarak yapt konusunda farkl nitelendirme ve deerlendirmelere sahip iseler de byle bir ayrm slm dininin ikinci asl kayna olan snnetin, dolaysyla slm'n anlalmasnda elzem bir usul olarak grrler. Snnetin fonksiyonunun sadece Kur'an' aklama ve Kur'an hkmlerinin uygulanmasn rneklendirme ile snrl tutulmas veya Kur'an yannda ikinci ve mstakil bir din hkm kayna saylmas konular da limler arasnda tartmaldr. te yandan bir hadisin ierii kadar sbtu yani Hz. Peygamber'e aidiyeti de slm bilginleri arasnda derinlemesine aratrmalara konu olmu, bu ynde birtakm ller gelitirilmi, baz ayrmlar da yaplmtr. Sonu itibariyle bu ayrm ve tartmalar, Resl-i Ekrem'in herhangi bir sz veya fiilinin farkl ekillerde ve ynlerde yorumlanmasnn da ana sebebini tekil etmitir. Dier bir ifadeyle slm limleri arasnda Hz. Peygamber'in snnetine uyma, onu delil ve rnek alma konusunda bir gr ayrl mevcut deildir. Gr ayrl snnetin nasl anlalmas ve yorumlanmas gerektii konusundadr. Fkh kltrnde yer alan baz bilgilerin hadis kitaplarnda yer alan baz hadislere aykr gibi grnmesi, limlerin Hz. Peygamber'in snnetinin sbtu, hkme delleti, mahiyeti ve gayesi konusunda farkl deerlendirmelere sahip oluundan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple de bir konuda mevcut btn hadisleri gzden geirmeden veya fkh literatrnde ve geleneindeki sz konusu ayrmlar, snnetle ilgili yaklam farkllklarn ve tartmalar bilmeden, bir hadisten ilk bakta anlalan anlam esas alp fakihlerin buna aykr den grlerine eletiri getirmek yanltc olabilir. Bu sebeple de Kur'an ve Snnet slm dininin, slm akaid ve fkhnn iki asl kayna olmakla birlikte bu iki kayna anlama ve yorumlamada belirli ilm metotlarn takip edilmesi, bu kaynaklar etrafnda oluan bilgi birikiminin, fkh kltr ve geleneinin gz nnde bulundurulmas kanlmaz olmaktadr. c) cm Fkh usul terimi olarak icm "Muhammed (s.a.) mmetinden olan mctehidlerin Hz. Peygamber'in vefatndan sonraki herhangi bir devirde er bir meselenin hkm zerinde fikir birlii etmeleridir" eklinde tanmlanr. Tanm, icmn olumu saylabilmesi iin hangi artlarn arand konusunda da fikir vermektedir. Bu anlamyla icm, fkhn kaynaklar arasnda nc sray tutar. cm mctehidlerin, er bir meselenin hkmne dair grlerini ayn ynde olmak zere tek tek aklamalar yoluyla meydana gelebilecei gibi

(sarih icm), er bir mesele hakknda bir veya birka mctehid gr belirttikten sonra, bu grten haberdar olan o devirdeki dier mctehidlerin aka ayn ynde kanaat belirtmemekle birlikte itiraz beyannda da bulunmayp skt etmeleri suretiyle de (skt icm) oluabilir. slm bilginlerinin byk ounluuna gre, sarih icm, kesin ve balayc bir kaynaktr. Skt icmn balayc delil olup olmayaca ise fakihler arasnda tartmaldr. cm teorisinin slm muhitinde hicr II. asrn sonlarndan itibaren olumaya balad ve icmda aranacak artlarla ilgili birok ayrntnn, icmn temelini tekil eden ictihad messesinin ilemez hale geldii dnemlerde belirlenmi olduu dikkate alnrsa, icmn misyonunu fkh usul eserlerinde anlan tm artlar tayan bir fikir birliinin gereklemesi durumu ile snrl tutmamak gerekir. Sahbe dneminde, zellikle ilk iki halife zamannda icm kavramnn temelindeki dnceye uygun bulunan ictihad birlii rneklerine bolca rastlanabildii halde, daha sonraki dnemlerde gerek naslardan aka anlalabilecek sonularn o zamana kadar ekillenmi olmas, gerekse mctehidlerin deiik beldelere dalm bulunmalar sebebiyle bu tarz bir fikr ittifakn gerekletii kolayca sylenemez. Nitekim fkh usul eserlerinde icmn balayclk gc meselesi ele alnrken bu adan icmlar deiik derecelendirmelere tbi tutulmakta ve hemen herkesin balayc sayd ve inkr kfr gerektiren icm, iaret edilen dneme inhisar etmektedir. mam fi de teorik olarak icm kavramn her devir iin geerli saymakla birlikte pratikte kesin icm iddiasnn ancak naslarda aka dzenlenmi ve slm dinin temel hkmlerinden olan (le namaznn drt rekat oluu, arabn haram oluu gibi) hususlarla snrl olduunu belirtmektedir. Bu durumda icmn misyonunu iki ana noktada zetlemek uygun olur: 1. slm dinini simgeleyici zellikteki temel hkmlerin korunmas. Naslarla dzenlenmi pek ok konuda -farkl anlaya elverili olduundan- mctehidler farkl hkmler karlabilmilerdir; fakat baz naslardan karabilecek sonular bakmndan slm mmetinin Reslullah dneminden itibaren ortak bir anlay benimseye geldii de grlr. Gerekten, slm tarihinin her dneminde ve tm slm corafyasnda, -mezhep ve anlay farkllklar ne lde olursa olsun- farkllk gstermeyen ve deiiklie uramayan ortak hkmlere rastlanr ki, bu hkmler naslara dayanr; icmn fonksiyonu ise bunlarn korunmasna yneliktir. 2. ctihad meselelerde olabildiince uygulama birliinin salanmas. slm'da ictihad serbestisi bulunmakla beraber, gerek din yaantnn kendi iinde tutarllnn, gerekse yarg birliinin salanmas amac ile, bilimsel tartmalar ve kaz uygulamalar nda doruya en yakn ictihadn belirmesi iin aba sarfedilebilir. te bu ynde yap-

lacak sistemli bir alma ile byk ounluun gr salkl bir biimde ortaya karlabilirse icm messesesinin temelindeki dnceden yararlanlm olur. lm kanaatlerin belirgin hale gelmesini ve byk ounluun grnn ortaya kmasn salayacak bir fkh akademisinin, yine kaz uygulamalar nda en elverili zmn benimsenmesine zemin hazrlayacak bir yksek yarg mekanizmasnn oluturulmas, bu dnceden yararlanmann en uygun yollar arasnda anlabilir. Ancak muhalif mctehid bulunduu mddete gerek/balayc icmdan sz edilemez. d) Kyas Fkh usul terimi olarak kyas, "naslarda (Kitap ve Snnet'te) hkm bulunmayan fkh meseleye, aralarndaki illet (gereke) birlii sebebiyle, naslarda dzenlenmi meselenin hkmn vermek" eklinde tanmlanr. Kyas ilemini meydana getiren unsurlara "erkn'l-kyas" (kyasn rknleri) denir. Bu rknler unlardr: 1. Asl. Hkm nas tarafndan belirlenmi fkh olay. 2. Fer. Hkm nas tarafndan belirlenmemi fkh olay. 3. Asln hkm. Asl hakknda sabit olan ve kyas yoluyla fere de uygulanmak istenen hkm. 4. llet. Asla ait hkmn konmasna esas tekil eden zellik. Kyas yoluyla fer iin belirlenen hkm ise kyasn rkn deil, kyas ileminin sonucu ve semeresidir. Mesel, mrisi ldren vrisin mirastan mahrum olaca hkm nas ile belirlenmitir (bk. Eb Dvd, Diyt, 18; Drim, Feriz, 41). Msyi (vasiyet edeni) ldren ms-lehin (vasiyet alacaklsnn) vasiyetten mahrum olup olmayaca ise nas ile belirlenmi deildir. Birinci olaydaki mahrumiyet hkmnn illeti, kiinin su ileyerek (mrisin canna kastederek) bir hukuk sonucu zamanndan nce meydana getirmeye ynelmesidir. kinci olayda da ayn illet mevcuttur. u halde aralarnda illet birlii bulunan bu iki benzer olaydan nas tarafndan dzenlenmi olann hkmn naslarda dzenlenmemi olana da vermek gerekir. Bylece, naslarda mssiyi ldren ms-leh hakknda zel bir hkm bulunmad halde, kyas yoluyla byle bir kimsenin vasiyetten mahrum olacana hkmedilmi olur. Yukarda anlan rknlerin bulunmas, kyas ileminin varlndan sz edilebilmesi iin gerekli olmakla beraber, bu rknlerin bulunmas yaplan kyasn geerli olduuna hkmetmek iin yeterli deildir. Kyas ileminin shhatli ve hukuken geerli saylabilmesi iin baz artlar tamas gerekir. Bunlar her bir rknde aranan artlar eklinde olmak zere fkh usul eserlerinde detaylandrlarak incelenmitir. Tartmalar daha ok illet ile ilgili artlarda younlar. Asln hkmnn benzer bir mesele olan fere tarlabilmesi iin ortak ba olan illetin ak, belirli, istikrarl, uygun ve geili bir

vasf olmas artlar aranarak naslarn yorumunda keyflik ve tutarszlk nlenmek, hukuk objektiflik ve gven salanmak istenmitir. Bat hukuk metodolojisi incelemelerinde de, kanunda zel olarak dzenlenmemi meseleleri zmlerken (kanun boluklarn doldururken) -kanun koyucu tarafndan baka bir yol ngrlmemise- yargcn bavurabilecei imknlarn banda kyas metodunu uygulamann yer ald kabul edilmektedir. Ancak, kanun boluklarnn doldurulmasnda kyasa bavurulmas ile, bizzat kanun koyucunun kyasen uygulanacak hkmlere atfta bulunmas ve kanunun yorumlanmasnda kyas metodundan yararlanma gibi durumlar birbirine kartrmamak gerekir. Kyasn slm hukuk metodolojisinde ok nemli bir yere sahip olmasna ve fkh usul melliflerince ok nce ayrmlara (kys- ebeh, kys- ille vb.) ve tetkiklere tbi tutulmasna karn, zellikle illet konusundaki ar teorik yaklamlar ve ictihad messesesinin faal olmay sebebiyle, kyas metodunun verimli biimde iletilemedii gzlenmektedir. te yandan, slm hukuk terminolojisinde ve zellikle Hanef fkh ve fkh usul eserlerinde kyasn daima teknik ve dar anlamda (cz'den cz'ye gei, temsil, analogie anlamnda) kullanlmadna, pek ok yerde kyasn genel kaide veya nastan kan genel nitelikli hkm anlamna geldiine, dolaysyla buradaki istidllin klden cze gei tarznda olduuna dikkat edilmelidir. Buna gre, zellikle Hanef fkh literatrnde "kanun kyas"tan ok "hukuk kyas"n arlkl olarak iletilen bir istidll yolu olduu grlmektedir. mam fi'nin kyas ve ictihad kavramlarn e anlaml olarak kulland dikkate alnrsa, onun metodolojisinde de kyasn cz'den cz'ye gei ile snrl olmayp, genel fkh kaidelerini ve ilkelerini fkh olaylara uygulayarak sonuca ulama (istislh) metodunu da iine alacak bir kapsamda olduu sylenebilir. e) stihsan stihsan, mctehidin bir meselede, zel bir delil sebebiyle, o meselenin benzerlerinde verdii hkmden vazgeip baka bir zm benimsemesi, ya da iki farkl kyas imkn bulunduunda, ilk bakta dikkat ekmeyen kyas (kapal kyas) gereke birlii asndan daha gl bulduu iin ak kyasa tercih etmesidir. Buna gre, istihsan eitlerini iki gruba ayrmak mmkndr: 1. Genel hkmden istisna yoluyla yaplan istihsan. 2. Kapal kyas istihsan. Genel hkmden istisna yoluyla yaplan istihsan yle aklamak mmkndr: Nassn genelinden kan anlamn veya fkhta yahut bir mez-

hepte benimsenmi yerleik kuraln baz durumlarda kat biimde uygulanmas, fkh hkmlerin genel amalar ve ilkeleri ile badamaz. te bu durumda, fakihin benzeri durumlara uygulad hkmden vazgeip baka bir zm benimsemesi zellikle Hanef ve Mlik mezheplerinde zel bir metot olarak ele alnm ve "istihsan" ad ile anlmtr. Mesel, Hanef fkhnda benimsendii ekliyle, "Hz. Peygamber artl alverii yasaklad" hadisinin genelinden kan anlama ve (esasen bu ve benzeri hadislerden karlm bulunan) szlemelerde ileri srlen artlarn geersiz saylaca ynndeki kurala sk biimde uyulmas halinde, akid hukukunda taraflara kolaylk ve yarar salayan baz zmlere imkn tannmam ve bu konudaki naslarn asl amac gerekletirilememi olacaktr. te Hanef fakihler bu naslardaki yasan asl gerekesinin taraflar arasnda ekimeye yol ama ihtimali olduunu dikkate alarak akid esnasnda ileri srlen artn rf ve det haline gelmi olmas halinde, (niza ihtimali ve dolaysyla yasan gerekesi ortadan kalkm olacandan) istihsanen bu tr artlar ciz saymlardr. Kapal kyas istihsan ise bir meseleye zm aranrken, birbiriyle atan ve biri ak dieri kapal iki kyas imkn bulunan durumlarda gerekleir. Genel hkmden istisna yoluyla yaplan istihsan, mctehidi benzeri meselelerdeki hkmden vazgeip baka bir hkm vermeye ynelten gereke asndan baz ayrm ve adlandrmalara tbi tutulur. Bir meselenin benzerlerinde uygulanan genel hkm, o meseleye dair zel bir nas sebebiyle, icm veya rf sebebiyle terkedilebilecei gibi, genel kuraln kat biimde uygulanmasnn skntya yol amas, kamu yararna aykr dmesi hallerinde de genel kural terkedilip dinin genel ilke ve amalarnn da yardmyla mnferit ve istisna zmler retilir. Bu itibarla istihsan, kurallarn katl ve genellii ile olaylarn deikenlii ve eitlilii arasnda dengeyi kuran bir hakkaniyet hukuku grnmndedir. zellikle Hanef fakihleri istihsan metoduna sklkla bavurmulardr. Ayrca istihsan kavramnn "hakkaniyet", "hsnniyet", "hakkn ktye kullanlmamas", "kolaylk" gibi hukuk ilke ve kavramlarnn youn biimde uygulanmasna imkn veren zengin bir ierie sahip olduu da sylenebilir. stihsann genellikle Hanef ve Mlik mezheplerine zg bir delil olduu fikri yaygn olmakla birlikte, fur-i fkh eserlerini inceleyenler, birok ynyle bu metodun -isim belirtilmeksizin- dier mezheplerce de benimsenmi olduunu grrler.

f) stislh (Meslih-i Mrsele) slm hukuk terminolojisinde maslaha terimi geni anlamda kullanldnda, hem "yarar salama"y hem "zarar savma"y ifade eder. Maslahann bu iki yn ayr ayr anlatlmak istendiinde birincisi iin "celb'l-menfaa" (veya celb'l-maslaha), ikincisi iin "der''l-mefsede" veya "def'l-mefsede" tabiri kullanlr. slm bilginleri slm dinindeki hkmlerin, kullarn dnyev ve uhrev menfaatlerini salama ve onlar dnyev ve uhrev zararlardan koruma amacn hedefledii, yine riin emrettiklerinin kullarn yararna, yasakladklarnn da kullarn zararna olduu noktasnda fikir birlii iindedirler. Ancak naslarda tm olaylarn hkm zel olarak belirlenmi olmad iin, karlalan yeni olaylarn imkn varsa kyas yoluyla, kyasn mmkn olmad durumlarda naslardan kan genel ilkelere gre hkme balanmasna ihtiya vardr. te, -yorum yoluyla da olsa- naslarn kapsamna girmeyen ya da "illet" ba kurularak (kyas yoluyla) nasta dzenlenmi bir olaya balanamayan fkh bir meselenin hkmn slm fkhnn genel ilkelerine gre belirleme yntemine "istislh", bu metodu uygulayarak hkme ularken esas alnan maslahatlara da "meslih-i mrsele" denir. stislh, hukuk kurallar ile toplumsal vka arasnda dengenin kurulmasna, naslarn ilke ve amalar ile kamu yararnn birlikte gzetilmesine ve bu uyum ierisinde zmler retilmesine imkn vermekte olduundan fkh usulnde fevkalde nemi hiz olmutur. Bu metodu daha ok Mlik fakihlerinin kulland bilinmekle birlikte dier mezheplerin de benzeri metotlar kullanarak naslarn yorum ve uygulanmasnda ayn esneklie ulatklar grlr. Mesel Hanef fkhnda istihsan byle bir ilev de grmtr. g) rf ve det rflerin hukuk kurallarna benzeyen ve hukuk kurallarndan farkllklar gsteren ynleri vardr. Bu benzerlik ve farkllklar bir yana, rfn sosyal bir norm olduu, hukukun da sosyal hayatn bir formu olduu dikkate alnrsa, rf ile hukuk arasnda derin bir ilikinin bulunduu grlr. Nitekim bir sosyal norm nitelii tamas itibariyle rflerden teaml hukuku meydana gelebilmektedir. te, yetkili bir makamn yazl olarak aklanm iradesi deil mer vicdann kanaati olarak ortaya kan ve yazl hukuk kurallarndan ayr olarak hukuk normu grevi stlenen rf ve det kurallarnn tm rf ve det hukukunu meydana getirmektedir.

Kur'an ve Snnet'in hukuk dzenlemelerinde, sosyal realitenin ve insanlarn alkanlklarnn gz ard edilmedii, kkl deiikliklerde tedrclik metodunun uyguland, kendi ilkelerine ters dmeyen kurum ve kurallarn ise korunduu grlr. Hz. Peygamber'in bu konudaki tavr ve uygulamalar nda fakihler de, ictihadlarnda ve kaz kararlarnda rf ve deti olabildiince dikkate alarak hkm verme usuln benimsemilerdir. Bununla birlikte klasik dnem slm hukuk metodolojisinde (fkh usul eserlerinde) zellikle rf ve dete yer verilmemitir. Bir baka anlatmla, slm hukukunun "dorudan" kaynaklar arasnda yer alamayan rf ve det, hkm karmada stlendii rol daha ok istihsan ve istislh gibi metotlar araclyla yerine getirmitir. Bununla birlikte ileri dnem fkh usul literatrnde rf ve det hukukun yardmc bir kayna olarak ele alnr. Fakihlere gre bir toplumdaki rf ve detin geerlilii iin onun yaygn ve srekli olmas, naslarn lafzna ve ruhuna yani slm hukukunun temel ilkelerine aykr dmemesi gerekir. Bu artlar tayan rfe sahih rf, tamayana da fsid rf ad verilir. h) stishb Fkh usul terimi olarak istishb, daha nce varl bilinen bir durumun aksine delil bulunmadka varln koruduuna hkmetme yntemidir. stishb metodunun temelini, slm hukukunun en kapsaml be genel kuralndan biri olan "el-yakn l yezl bi'-ek" (Mecelle'deki ifadesi ile "ek ile yakn zil olmaz" (madde 4) kaidesi oluturur. Buna gre, kesin olarak varl (ya da var olmad) bilinen bir durumun deitiine dair delil bulunmadka o duruma gre hkmedilmesi asldr; bir tereddt sebebiyle o hkm ortadan kaldrlamaz ve o durum iin yeni delil istenmez. Mesel, ayptan slim olduu art ile bir mal satn alndnda, alc ayp bulunduu iddias ile mal iade etmek isterse ve sat srasnda aybn bulunup bulunmad hususunda ihtilf karsa, bunu ispat klfeti alcya aittir. nk asl olan maln ayptan salim olmasdr. stishb, nceden varl bilinen hkm itibariyle nevidir: a) bha-i Asliyye stishb. Buna gre bir eyden yararlanma veya bir davranta bulunma hakknda naslarda zel bir hkm yoksa veya kyas yahut istislh yoluyla naslardan bu hususta zel bir sonu kmyorsa, "Eyada aslolan mubahlktr" prensibine gre o eyden yararlanmann veya o ii yapmann mubah olduu sonucuna ulalr. Bu tarz hkm verme metoduna "istishb" denir.

b) Beret-i Zimme stishb. Bir kimsenin borlu veya sulu olduuna dair delil bulunmadka borsuz ve susuz kabul edilmesi esastr. Buna gre, alacakl olduunu iddia eden kimse bunu isbat edemedii takdirde davalnn borlu olmadna; yine, su iledii iddia edilen kiinin bu fiili isbat edilmedike ayn prensibe gre sulu olmadna hkmedilir. c) Vasf stishb. eran varl kabul edilen bir hkmn, sebebinin ortadan kalkt ispat edilmedii srece sabit saylmas esastr. Mesel, satm ve miraslk gibi bir mlkiyet sebebine binaen sabit olan mlkiyetin, geerli bir nikh akdinden sonra kurulan evlilik bann, aradan ne kadar zaman geerse gesin, ortadan kalktn gsteren bir delil olmad srece devam ettiine hkmedilir. ) Sahbe Sz. Fkh usul bilginlerine gre, Hz. Peygamber'e yetiip ona iman etmi ve rfen arkada denebilecek bir sre onunla birlikte bulunmu kimseye sahb denir. Sahbeden intikal eden fetvalarn ve onlarn fkh grlerinin er bir delil saylp saylmayaca fakihler arasnda ayr bir tartma konusu olmutur. Rey ve ictihad ile bilinemeyecek konularda sahbe sznn snnet kapsamnda deerlendirilmesi, rey ve ictihad ile bilinebilecek konularda ise sahb sznn balayc saylmamas gr hkimdir. Bununla birlikte daha sonraki dnem mctehidleri, hkm verirken sahbeden nakledilen fetvalara ayr bir deer atfetmiler zellikle tm sahb grlerinin dna kmamaya zen gstermilerdir. Drt halifenin gr ve uygulamalar da amel deeri ve daha sonraki dnemlere uzanan kalc tesirleri sebebiyle fkh literatrnde ayr bir nemi haiz olmutur. j) slm ncesi eriatlar Hz. Muhammed'den nceki ilh dinlerin hkmlerinden (er men
kablen) Kur'n- Kerm'de veya Hz. Peygamber'in snnetinde yer alma-

yanlarn mslmanlar iin balayc olmadnda limler fikir birlii iindedir. nceki ilh dinlerin hkmlerinden olduu Kur'an'da veya Snnet'te belirtilmi olan hkmlere gelince, bunlardan neshedildiine dair delil bulunan hkmler mslmanlar hakknda geerli olmaz. Mesel yahudilere haram klnd bildirilen yiyeceklere ilikin hkmn (el-Enm 6/146), bir nceki yetin delletiyle mslmanlar hakknda geerli olmad anlalmaktadr. Bunlardan mslmanlar hakknda da geerli olduuna dair delil bulunan hkmlerin durumu da aktr. nceki dinlerin hkmleri hakknda Kur'an ve Snnet'te red veya onay ynnde bir aklama mevcut deilse, Hanefler

dahil bir grup slm limi bu tr hkmlerin de mslmanlar hakknda da balayc delil olaca grndedir. k) Sedd-i Zeri Harama, kt ve zararl bir sonuca vasta olan davranlarn yasaklanmas, ktle giden yollarn kapatlmas demek olan sedd-i zeri, btn slm limlerince benimsenen bir ilke olmakla birlikte daha ok Mlik ve Hanbel mezheplerinde telaffuz edilen ve sklkla iletilen bir metot olmutur. Bunun karlnda yer alan ve iyilie gtren yollarn almas anlamna gelen feth-i zeri de yine slm hukukunda hkim ilkelerden biridir. slm'n bir eyi kt ve zararl grp yasakladktan sonra ona gtren, ona vasta olan davran serbest brakmayaca aktr. Ancak ktle ulamakta vasta olarak kullanlabilecek usul ve yollar insan zeksnn retim gcne, dnem ve toplumlara gre deiiklik ve eitlilik gsterebileceinden slm sadece yasaklardan sz etmi, hangi yol ve vastalarn bu yasaa gtrebileceinin tesbitini ve yasaa uyulmas ynnde gerekli tedbirlerin alnmasn mslmanlara bir sorumluluk olarak yklemitir. slm hukukular ktle, haram ve zararl olan eye gtrp gtrmemesi asndan fiilleri ksma ayrrlar: a) Aslen ciz olmakla birlikte ktle gtrmesi ok pheli veya ndir olan davranlar asl hkm zere braklmtr. Mesel pazarda satlan zmn arap imaltnda, silhn su ilenmesinde kullanlmas muhtemel olsa bile satcya bu kt sonutan emin olmad srece bir sorumluluk terettp etmez. b) Ktle ve harama yol amas kesin olan davranlar, mesel arap imaltsna zm satmak, kumarhane iletmecisine i yeri kiralamak byledir. Bu kabil iler sedd-i zeri prensibi gerei genelde yasak saylmtr. c) Ktlk ve harama yol amas kesin veya ndir olmayan fakat muhtemel olan davranlara gelince Hanef ve filer hukuk ilikilerde istikrar ve gven ortamn koruyabilmek iin objektif delilleri ve ekl artlar esas almlar ve kesin veya ok kuvvetli bir sebep-sonu ilikisi olmad srece yasaklama yani sedd-i zeri ilkesini iletme cihetine gitmemilerdir. Mlik ve Hanbeller ise aksi grtedir. Mesel Mlik hukukular baz vadeli satlar, faize yol aaca endiesiyle yasaklamlardr. Hanbeller de borlunun alacaklsna mtat l ve detin dnda hediye vermesini, bir tr faiz hkmnde olaca veya buna yol aabilecei endiesiyle ciz grmezler. yle anlalyor ki, bir fiil ve ilem ile ktlk arasnda kurulacak sebep-sonu ilikisi konusunda farkl bak alar ve deerlendirmeler gndeme gelebileceinden, fakihler arasndaki gr ayrlklar, sedd-i zeri ilkesini kabulden ziyade bu ilkenin yorum ve uygulamasnda younlamaktadr.

C) REY ve CTHAD
Rey ve ictihad, en genel anlamyla, asl iki delil olan Kur'an ve Snnet'i, saylan metotlar ve benzerlerini kullanarak anlama, yorumlama ve metinle akl ve toplum arasn buluturma faaliyetidir. Szlkte "ahs gr, dnce ve kanaat" mnasna gelen rey kelimesi fkh literatrnde "hakknda ak bir nas yani yet veya hadis metni bulunmayan fkh bir konuda mctehidin belli metotlar uygulayarak ulat ahs gr" anlamnda kullanlan bir terimdir. ctihad szlkte "zor ve meakkatli bir ii gerekletirme urunda kiinin olanca gayreti gstermesi", fkh ilminde ise "fakihin er-amel bir meselenin hkmn ilgili delillerden karabilmek iin olanca gayreti sarfetmesi" anlamna gelir. Bu melekeye sahip olan kimseye mctehid denir. lk dnemlerde fakih ve mft de mctehidle e anlaml olarak kullanlmtr. Son ve evrensel ilh din olan slm'n, farkl dnem ve blgelerde insanolunun karlat problemlere genel veya zel zm getirebilmesi, insan iyi, doru ve gzele ynlendirebilmesi iin Kitap ve Snnet'in anlalmas, yorumlanmas ve snrl naslarn snrsz olaylara uzanmas demek olan ictihad faaliyetine, hem din bir vecbe hem de amel bir zaruret olarak ihtiya vardr. Hz. Peygamber dneminden itibaren zellikle ilk birka asrda bu faaliyet ictihad, rey, fkh istidll, kyas, istinbat gibi deiik isimlerle anlarak ok verimli bir ekilde srdrlm, bunun sonunda hem ferd ve toplumsal hayat kendi tabii seyrinde gelierek devam etmi, problemler zme kavuturulmu hem de mslman toplumlarna has zengin bir hukuk kltr olumutur. ctihad ve rey faaliyetinin yavalad, donuklat, dar kalplar ierisine girip taklit ve ezberciliin yaygnlat ve mevcut sosyal artlara uygun alternatif zm araylarna gidilmedii dnemlerde ise ayn lde bir gelimenin bulunmad grlr. yet ve hadislerde rey ve ictihad faaliyetinin tevik edildii, mslman fert ve toplumlar iin ictihadn hayat derecede nem tad btn slm limlerince de sklkla ifade edildii halde slm dnyasnda hicr IV. yzyldan sonra ictihad faaliyetinin gerileyip zayflad ve ictihadn yerini taklidin almaya balad bilinmektedir. Bu durumun belli bal milleri arasnda; siyas bask ve ekimeler, ictihad kltr ve telakkisinin deimesi, hazr fetvalarn oalmas, mezhepler etrafnda meydana gelen kmeleme, mezhep taassubu, yarg ve eitim faaliyetinin belirli mezheplerin tekeline verilmesi, klasik literatrde yer alan mezhep grlerinin tarih artlarndan koparlarak ele alnmaya ve din ahkmn kendisi olarak alglanmaya balanmas gibi sebepler saylabilir. Bu sebeplerin bir ksm, toplumda hukuk istikrar ve

gven ortamn kurma, yarg birliini salama, amel ve pratik ihtiyaca cevap verme gibi toplumsal ve bireysel birtakm hakl sebeplere dayanmakta ve bu yzden mezhepleme kanlmaz grnmekte ise de, entelektel seviyede bir ictihad faaliyetinin olmay slm hukukunun vka ve toplumsal ihtiyala irtibatn zayflatm, onu teorik tutarllkla yetinmeye mahkm etmitir. Bununla birlikte slm dnyasnda geni lekli sosyal ve siyasal deiimin yaand, zmsz braklan problemlerin iyice oald ve slm kltr ve geleneinin ok ciddi tehlikelere mruz kald gnmzde ictihadn nemi yeniden hissedilmeye balanm, eitli kii, kurum ve kurulu tarafndan bu ynde mit verici rnekler sergilenmeye balanmtr. Gnmzde mslmanlarn, gerek dinlerini daha iyi anlayp din ahkm gnlk hayatlarna ve canl problemlerine intibak ettirebilmeleri gerekse kendileriyle ve dinleriyle uyum ve bar iinde yaayabilmeleri iin ictihad ve rey faaliyetine eskiye gre daha ok ihtiyalar vardr. Bunu yaparken de salam bir Kur'an ve hadis bilgisinin yan sra ilgili yetler ve hadisler etrafnda oluan geleneksel fkh kltrn, yet ve hadislerin btnn, genel ilke ve amalarn, toplumun deien art ve ihtiyalarn ayr ayr iyice kavram olmalar gerekmektedir. Bu itibarla, gnmzde ictihad bireysel bir aba ve baar olarak nitelendirmek yerine, deiik ilim dallarnda uzmanlam kimselerden oluan bir ictihad rasnn ortak faaliyeti olarak grmek daha isabetli grnmektedir. te yandan, gnmzde ictihad faaliyetinin amac dorudan bireye yol gstermek ve onun olaylar karsndaki tavrn belirlemek deil de ibadetler ve ahvl-i ahsiyye alannda fetva-ilmihal izgisinde, dier alanlarda ise kanunlatrma hareketine katkda bulunma ve alternatif gr sunma eklinde bir rol stlenmek olmaldr. ctihada kimlerin ehil olduu ve ictihad faaliyeti sonunda ulalacak grn doruluu hususlar kii ve gruplara gre deikenlik tad gibi, naslarn ak hkmne aykr dmeyen her bir ictihadn doru olma ihtimali de teorik olarak eittir. Bu sebeple de ictihad rn grlerin doktrin asndan isabet derecesinin tartlmas kadar toplumsal ihtiya ve beklentilere uygunluu da ayr bir nem tamaya balamtr. Eski dnemlerde de ictihad ve fetvalar arasnda benzeri pratik mlhazalarla baz tercihlerin yapld bilinmektedir. Byle olunca toplumsal dzen ve hukuk istikrar iin sz edilen prosedrel ve pratik bir geerlilik ve meruiyet izgisine ihtiya bulunmaktadr. Bundan hareketle, slm hukuk doktrinindeki zengin tartmalar ve gr farkllklarnn, gnmzde yukarda sz edilen asl ve fer deliller ve metotlar iletilerek buna ilve edilebilecek yeni yorum ve ictihadlarla birlikte, modern toplumlarn hukuk dzenlemeleri iin yeni bir ufuk ve alternatif bir zm nitelii tad sylenebilir.

III. MKELLEFYET ve HKM

slm terminolojide mkellefiyet, kiinin dinin hitabna muhatap olmas halini ifade eden bir terimdir. Mkellef de, din hitapla ykml tutulan, dnce, sz ve davranlarna birtakm dnyev-uhrev, din-hukuk sonular balanan akl melekeleri yerinde (kl) ve ergin (bli) olan insan demektir. Mkellefiyetin temel art ehliyet, yani kiinin din-hukuk sorumluluk tamaya elverili olmasdr. Ancak byle bir ehliyetin mevcudiyeti iin ne gibi artlarn aranaca hususu, iman, ibadet, toplumsal devler ve sorumluluklar gibi farkl alanlarda baz farkllklar gsterebilir.

A) EHLYET
Ehliyet, kiinin din ve hukuk hkme konu (muhatap) olmaya elverili oluu demektir. Kur'an'da yerin ve gn tamaktan ekindii emaneti insann yklendii belirtilerek (el-Ahzb 33/72) dier btn varlklar arasnda sadece insann ehliyet ve sorumluluk tadna iaret edilir. nsann dinin hitabna ehil olmas akl denilen anlama, dnme ve ona gre davranma kabiliyetine sahip bulunmas sebebiyledir. nsann bu anlamdaki ehliyet ve sorumluluuna slm limleri ehliyyet'l-hitb derler. Bundan maksat insann dinin davetini anlayacak konum ve kvamda olmas demektir. Bu tr din sorumluluk iin akln tek bana yeterli olup olmad veya ne gibi ilve artlar arand zellikle kelm ve usul limleri arasnda geni tartmalara konu olmutur. slm hukukunda ehliyet kavram, kiinin hak ve borlarnn sabit olmas, din devlerle mkellef tutulmas, hukuk ilem ve davranlarnn geerlilii, toplumsal ve ceza sorumluluk tayabilmesi gibi farkl kademelerdeki hak ve ykmllkleri kapsadndan ehliyetin buna uygun baz ayrm ve kademelendirmelere tbi tutulmas kanlmaz olmaktadr. nk bu kademelerden her biri, farkl seviyede akl ve beden yetikinlii gerektirir. Bunun iin de ehliyet, kiinin anlama, dnme ve yapabilme kabiliyetinin inkiaf seyrine bal olarak tedrcen gelime gsteren itibar bir sfat olarak alglanmtr. Dier bir ifadeyle, ehliyetin belirlenmesinde kiinin konumu kadar karlalan hak ve borcun, din ve hukuk fiil ve ilemin mahiyeti de nem arzeder. Bunun sonucu olarak slm hukukunda ehliyet "vcb ehliyeti" ve "ed ehliyeti" eklinde iki ana safhaya, insan hayat da cenin, ocukluk, temyiz, bul ve rd eklinde devrelere ayrlmtr. Vcb ehliyeti, kiinin haklara sahip olabilme ve bor altna girebilme ehliyetidir. Vcb ehliyetinin temelini zimmet ve hukuk kiilik tekil eder;

bu ehliyetin ya, akl, temyiz ve rd ile alkas yoktur. Akl ve beden geliimi ne durumda olursa olsun yaayan her insann bu tr ehliyete sahip olduu kabul edilir. Ceninin sa domas kaydyla miras, vasiyet, vakf ve nesep haklarnn bulunduu bu sebeple de eksik vcb ehliyetine sahip olduu belirtilir. Ed ehliyeti ise, kiinin dinen ve hukuken muteber olacak tarzda davranmaya ve hukuk ilem yapmaya elverili oluu demektir. Ed ehliyetinin temelini akl ve temyiz gc tekil eder. Akl ve temyiz gc tam olduunda tam ed ehliyetinden, eksik olduunda ise eksik ed ehliyetinden sz edilir. Kiinin iyiyi ktden, faydaly zararldan ana hatlaryla olsun ayrabilmesi demek olan temyiz, ed ehliyetinin balangcdr. Temyiz ana gelmeyen ocuun, akl hastasnn ve bu hkmde olan kimselerin ed ehliyeti yoktur, haklarn kanun temsilciler vastasyla kullanrlar. Bunlarn dinen ve hukuken geerli niyet ve iradeleri bulunmadndan imanla ve ibadetlerle mkellef tutulmazlar, fiilleri sebebiyle ceza sorumluluk da tamazlar. Szleri, hukuk fiil ve ilemleri hukuken geersiz olup yok hkmndedir. Henz bula ermemi fakat temyiz ana gelmi ocuklar ise eksik ed ehliyetine sahiptir. Kiiler yaklak olarak yedi yandan bula kadar mmeyyiz saylr. Mmeyyizlerin din ed ehliyeti ile hukuk (meden) ed ehliyeti baz farkllklar gsterir. Mmeyyiz ocuklar iman, namaz, oru, hac, kefret, cihad, iyilii emredip ktl engelleme gibi din devlerle ve beden ibadetlerle mkellef deildir. Davranlarnn hukuk-mal sorumluluu bulunsa da ceza sorumluluklar yoktur. Bu sebeple bu kimseler iin din teklif ehliyeti ile ceza ehliyet ortak zellikler tar. Ancak ocuklarn din hayata, ibadetlerin ifasna erken yata altrlmas ve bu ynde eitilmesi tavsiye edilmitir. Ayrca Mutezile temyiz andan itibaren Allah'a imann vcip olduu, Ahmed b. Hanbel de ocuun on yandan itibaren namaz ve orula mkellef saylaca grndedir. slm limleri, mmeyyiz ocuk mkellef tutulsun-tutulmasn, imann ve ifa ettii ibadetlerin sahih olduu grndedir. Ancak buldan nce yaplan hac ibadeti sahih olsa bile bul sonras farz olabilecek hac farzasn drmez. Mmeyyiz ocuun ve bu hkmde olan kimselerin yapt hukuk ilemlere gelince hibeyi, sadakay, vasiyeti kabul gibi srf fayda yn bulunan ve mal varlnda arta yol aan hukuk ilemleri kimsenin izin ve onayna bal olmakszn geerli olur. Mahiyet icab hem kr hem de zarar yn bulunan alm satm, kira, irket gibi bedelli hukuk ilemleri ancak kanun temsilcisinin izin veya onay ile geerli olur. Hibede bulunma, bor ikrar, kefalet gibi srf zarar saylan hukuk ilemleri ise mmeyyiz de kanun temsilcisi de yapamaz. Bu snrlamalar hem snrl akl yetikinlie ve muhakeme

gcne sahip bulunan mmeyyiz k hem de nc ahslar korumay amalayan tedbirlerdir. Biyolojik ergenlik demek olan bul, kiinin ocukluk dneminden kp yetikin insanlar grubuna katld hayatnn nemli bir dnm noktasdr. Bul erkek ve kz ocuunun fiilen ergenlie kavumas (erkeklerin ihtilm olmaya, kzlarn det grmeye balamas) ya da fiilen bli olup olmadna baklmakszn belli bir zami ya snrna ulamas demektir. Bu ikincisine hkmen bul tabir edilir. Hkmen bul ya Eb Hanfe'ye gre erkeklerde 18, kzlarda 17 ya, ounlua gre her ikisi iin de 15 yatr. Bulla birlikte kiinin yeterli akl yetikinlik kazand var sayld iin aksini gsteren bir delil olmadka kii akl ve bul ile tam ed ehliyeti kazanr. Din terminolojide buna "kl ve bli olmak" tabir edilir. Bunun anlam kiinin, haklar kullanmaya, szl yazl ve fiil hukuk ilemleri bizzat yapmaya, din ve itima mkellefiyetlere muhatap olmaya ve ceza sorumluluk tamaya ehil hale gelmesidir. Tam ed ehliyetine teklif ehliyeti de denir. Kiinin mal konularla normal seviyede tedbirli ve basiretli davranmas demek olan rd, genelde bul ile birlikte gerekleir. Kii bli olmu da reid olmamsa, bu durum onun din ve ceza ehliyetini etkilemez, bu iki ehliyeti tam olarak mevcuttur, sadece mal yn bulunan hukuk ilemlerde ehliyetine baz snrlamalar getirilir. Din ve hukuk sorumluk iin kiinin ed (teklif) ehliyetine sahip bulunmas art olduundan bu ehliyeti yok eden veya azaltan her kalc veya rz durum haliyle kiinin mkellefiyetini de yakndan etkiler. Bu sebeple ed ehliyeti bulunmayan gayri mmeyyiz kk ve akl hastalar dinen mkellef saylmazlar. Uyku, unutma, baygnlk gibi rz hallerde de mkellefiyet yoktur. Hz. Peygamber " kiiden kalem (sorumluluk) kaldrlmtr; uyanncaya
kadar uyuyan, bula erinceye kadar ocuk ve akl dengesine kavuuncaya kadar deli" (Tirmiz, Hudd, 1; Drim, Hudd, 1) buyurarak buna iaret

eder. nk slm dininde kiilere yklenen sorumluluk ile kiilerin bu sorumluluu tama gc arasnda daima bir denge bulunur. Kur'an'da da slm tebliinin rahmet ve merhametten ibaret olduu (el-Bakara 2/178; el-Arf 7/52; Ynus 10/57; el-Enbiy 21/107), hi kimseye gcnn zerinde yk yklenmeyecei belirtilmi (el-Bakara 2/286), hadislerde de mkellefiyetlerin vazedilmesinde tedrcliin, insanlarn hal ve artlarnn gzetildii, mkellefiyetlerin asgari snrda tutulup kolayln esas alnd sklkla vurgulanmtr. Ehliyeti ksmen azaltan veya tamamyla yok eden srekli ve geici hallerde din-hukuk mkellefiyetlerin de bu duruma uyumlu olarak azaltlm veya kaldrlm olmas bu genel ilkenin bir uygulamas mahiyetindedir.

B) HKM
slm dininin, insanlarn dnya ve hiret mutluluunu salamak zere getirdii kurallarn btnne er hkmler (ahkm- eryye) veya ilh hkmler (ahkm- ilhiyye) tabir edilir. er hkm denince, yet ve hadislerin dorudan ifade ettii hkmler anlalr ve bunlar da konular itibariyle itikad, ahlk ve amel olmak zere ana gruba ayrlabilir. Dinin itikad hkmleri, btn din ahkmn temelini oluturur. man esaslar byle olup bunlara kendi btnl iinde ve naslarn bildirdii ekilde inanlmas esastr. Bu hkmlerle akaid ve kelm ilimleri ilgilenir. Ahlk hkmler, insanlarn kendi aralarnda ve dier canllarla ilikilerini iyiletirip nefsin eitilmesini hedefleyen hkmlerdir. Ahlk ve tasavvuf ilimlerinin ana konusunu tekil ederler. Amel hkmler, itikad hkmlere nisbetle ikinci derecede olduklar iin bunlara ahkm- feriyye de denilir. Bu hkmler mkellefin d dnyaya yansyan davranlarna balanacak sonular ve bunlarla ilgili kurallar konu edinir. Bunlar da ibadetler ve mumelt eklinde iki ksma ayrlr. badetler insan ruhunu ve iradesini terbiye eden, dnme yeteneini gelitiren, fikr olgunluunu artran, dnyev menfaati bulunsun veya bulunmasn srf Allah'n rzsn kazanmak iin yaplan fiil ve davranlardr. badetlerle ilgili temel kurallar ve artlar Allah ve Resul tarafndan tek tek aklanmtr. badetler Allah hakk olarak yaplr, zamann ve artlarn deimesiyle deimez, artmaz eksilmez. Bu sebeple de ibadetlerle ilgili din hkmlere "taabbd hkmler" denilir. Bunlar iman esaslarndan sonra dinin ikinci derecede nemli unsurunu tekil eder. Mumelt ahkm ise ferdin dier fertlerle ve toplumla ilikilerini dzenler, bunlar belli kurallara ve sonulara balar. Bu hkmler temelde adalet ilkesine dayanmakta olup Kur'an ve Snnet'te mumelt ahkmnn sadece temel ilkeleri ve amalar aklanm, bununla birlikte baz konularda ayrntl hkmler de sevkedilmitir. Dier bir ifadeyle Kur'an ve Snnet'teki mumelt ahkm snrl saydadr ve ou ilke ve ama tesbiti mahiyetindedir. slm literatr ve geleneinde oluan zengin mumelt ahkm, genelde slm hukukularnn yet ve hadisler etrafnda gelitirdii hukuk kltrn yanstr. Bu sebeple de mumelet ahkm, Kur'an ve Snnete aykr olmamak kaydyla zaman, yer ve rfe gre deiiklik gsterebilirler. Din hkmler bu ekilde gruba ayrlsa bile, Kur'an ve Snnet'te yer alan bir hkmn hangi grupta yer aldna baklmakszn doruluuna ve geerliliine inanmak ayn zamanda itikad bir vecbedir. Mesel namaz

klma, zekt verme, arap imeme, hrszlk yapmama amel bir hkm ise de bu emir ve yasaklara uymann doru ve gerekli olduuna, inanmak itikad bir gerekliliktir. Bu sebeple namaz klmama veya iki ime din-amel bir hkmn ihlli, namazn, orucun farziyetini, faizin, zinann haramln inkr ise itikad bir hkmn ihlli anlamn tar. nk slm inancna gre Allah ve Resul neyi emretmi ve neyi yasaklamsa mslmann nce bunlarn doru ve gerekli olduuna inanmas sonra da gc yettii lde bunlar yerine getirmesi gerekir. Fkh usulnde hkm nce vaz hkm-teklif hkm eklinde iki gruba ayrlr. Her bir grupta yer alan temel kavramlar ve hkmler ayn zamanda mkellefin davranlarnn din ve hukuk sonucunu da yakndan ilgilendirir. a) Vaz Hkm ki durum arasnda riin kurduu ba ifade eden vaz hkm, kendi iinde sebep, art ve mni eklinde e ayrlr. Bu grupta yer alan sebep, rkn, art, mni, shhat, fesad, butln gibi ayrm ve kavramlar zellikle ibadetler ve ahvl-i ahsiyye alannda nemli sonulara sahip olduundan ncelikle bu temel kavramlarn bilinmesine ihtiya vardr. Sebep. riin varln hkmn varl, yokluunu da hkmn yokluu iin almet kld durumdur. Mesel vakit namazn, ramazan aynn girmesi orucun, maln nisab miktarna ulamas zektn sebebidir. badetler genelde mkellefin iradesi dnda gerekleen sebeplere, mumelt ise iradesi ile gerekleen sebeplere balanmtr. Satm akdi mlkiyetin intikali, hrszlk ve adam ldrme ngrlm cezalarn infaz iin sebep olduu gibi. Sebep domazsa hkm de gereklemez. Rkn. Fkh ilminde bir eyin varl kendi varlna bal olan ve onun yapsndan bir para tekil eden bir unsuru ifade eder. Bu daha ok Hanefler'in tanmna gre yaplm bir aklamadr. Dier fakihlere gre, bir eyin temelde varl kendisine bal husus -o eyin yapsndan bir para tekil etmese de- rkn olarak anlr. badetlerde rknler ve bunlarn yannda shhat artlar o ibadetin farzlarn oluturur. Bunlardan birinin eksik olmas o ibadeti geersiz (btl, fsid) klar. Namazda Kur'an okumann (kraat), rk veya secdenin terkedilmesi byledir. art. Bir hukuk sonucun varl kendi varlna bal olan, ancak kendisinin varl onun varln zaruri klmayan ve onun yapsndan bir para tekil etmeyen fiil veya vasftr. Mesel namaz iin abdest, nikh akdinde

ahit arttr. Bunlar olmadan namaz ve nikh olmaz. Ancak bunlar namazn ve nikhn birer paras olmad gibi abdest ve ahit namaz ve nikh zorunlu klmaz. ri bir art bir hkmn muteber olmas iin gerekli grmse buna er art denir. Bu artlar bulunmadan ibadetler ve hukuk ilemler gereklemez. Ke malnn verilebilmesi iin rd ana gelmesi, zektta nisab miktarna mlik olduktan sonra zerinden bir yln gemesi artlar byledir. nsanlarn kendi hukuk ilemleriyle ilgili olarak ileri srdkleri artlara da cal artlar denir. Takyd ve talik artlar byledir. zellikle akidlerde hangi tr artn ileri srlebilecei ve bu artlarn akde etkisi slm hukukular arasnda geni tartmalara yol amtr. Mni. "Varl sebebe hkm balanmamas veya sebebin gereklememesi sonucunu douran durum" eklinde tanmlanr. Din ayrl ve mirassn ldrme miras olmaya, hayz ve nifas halleri namazn farz olmasna, yakn kan hsml nikh akdine mni saylmtr. Nisab miktar mala sahip olduu halde ayn miktarda borcun bulunmasnn zektn vcip olmasna mni tekil etmesi de bir dier rnektir. Gerek ibadet gerekse mumelt trnden olsun mkelleften sdr olan er-hukuk nitelikteki fiiller, yukarda sz edilen rkn ve artlar tayp tamamasna gre sahih-btl veya sahih-fsid ve btl eklinde bir ayrma ve nitelendirmeye tbi tutulur. Bir ibadetin veya hukuk ilemin, ngrlen rkn ve artlar ihtiva etmesi halinde sahih olacanda gr ayrl yoktur. Bu balamda shhat, bir fiilin gerekli rkn ve artlar tamas, butln rknnn veya kurucu unsurlarndan birinin eksik olmas, fsid de rkn ve unsurlar tamam olduu halde artlarnn eksik olmas anlamlarn tar. Bir hukuk ilemin btl olmas, onun kurulmam ve yok hkmnde olmas ve bu ileme hibir hukuk sonucun balanmamas demektir. Bir hukuk ilemin fsid olmas ise, esasen onun var olup sadece baz artlarnn eksik bulunmas ve ou kez bu eksikliinin sonradan giderilebilmesi ve ilemin ancak byle bir ikmalden sonra sahih hale gelebilmesi demektir. Bu sebeple fsid bir fiile baz hukuk sonular balanabilir. Mumeltta btl-fsid, yani butln-fesad ayrm zellikle Hanefler'in n plana kard bir yaklamdr. badetlere gelince, fakihler butln ile fesadn ibadetlerde ayn anlama ve sonuca sahip olduunda gr birliindedir. Bu sebeple de ibadetten eksiklik ister rknde isterse artlarn birinde olsun sonu ayndr. Mesel secdesiz namazda rkn, abdestsiz klnan bir namazda art eksiktir. Bu tr fiillere hibir din ve hukuk olumlu sonu terettp etmez. Netice itibariyle rkn ve artlarndan biri eksik olan ibadet fsid veya btl olaca gibi, eran geerli

halde balanm bir ibadet, mahiyetleriyle badamayan bir davran sebebiyle de fsid ve btl hale gelebilir. Mesel namazda konuulmas, orulunun bilerek yemesi ve imesi byledir. badetler konusunda fsid ve btl ayn anlam ifade ettii gibi yine ayn anlamda olmak zere sahih deil, ciz deil, muteber olmaz, geersiz gibi tabirler de kullanlabilir. Bozulup geersiz hale gelen ibadetin iadesi veya kazs gerekir. Bazan da ceza olarak ayrca kefret gerekli olur. Fesadn szlkte "bozulma", ifsadn "bozma", fsidin de "bozuk" olan ey" anlamna geldiini biliyoruz. Bundan hareketle, bir ibadeti bozan veya bir hukuk ilemi sakatlayan fiil ve eksiklie mfsid denir. Dier bir ifadeyle, ibadetler alannda mfsid, usul ve dbna uygun ekilde balanm bir ibadeti bozup geersiz hale getiren davran ve eksiklik demektir. Esasen mfsid, er-teklif hkmn eitli ayrmlarnda yer almamakla birlikte mkellefin fiilleri grubuna alnp kiinin bilmesi gereken temel ilmihal bilgileri arasnda saylmas, bir bakma er hkmn vaz hkm grubunda yer alan ve yukarda zetle temas edilen sebep, rkn, art, mni, shhat, fesad ve butln gibi ayrm ve kavramlarn ibadetler ve ahvl-i ahsiyye alanndaki nemli sonularn gstermeyi ve mkellefi bu konuda bilgilendirmeyi amalar. Bu itibarla ilmihal literatrnde mkellefin fiilleri arasnda yer alan mfsid, yukarda zetle temas edilen bu temel kavramlarn bilinmesiyle netleir. b) Teklif Hkmler (Mkellefin Fiilleri) Teklif hkm ise, riin mkelleften bir fiili yapmasn veya yapmamasn istemesi veya onu yapp yapmama arasnda serbest brakmas demektir. riin talebi kesin ve balayc tarzda olabilecei gibi daha yumuak bir slpta da olabilir. te yandan bu emir ve yasa bildiren delilin, sbt ve dellet (yani kaynana aidiyeti ve belli bir anlam ifade etmesi) ynnden baz ayrmlara tbi tutulmas da kanlmazdr. Bu yaklam ve ayrmn sonucu olarak teklif hkm icab, nedb, tahrm, kerhet ve ibha eklinde be kategoride ele alnr. te yandan riin talebinin genel veya belirli durumlara has olmas ynyle teklif hkmler azmet-ruhsat eklinde ikili ayrma, gerekli rkn ve artlar ihtiva etmesi ve hukuk sonu dourmas ynyle de sahih-fsid ve btl eklinde l ayrma tbi tutulabilir. Hanefler'in dnda kalan fakihler bu hkmleri vaz hkm grubunda sayar ve ksmen farkl bir ayrma tbi tutarlar. Bu saylan teklif hkmlerin tamam netice itibariyle din mkellefiyetin birer ynn ifade ettiinden din terminolojide efl-i mkellefn (mkelleflerin fiilleri) adyla anlrlar.

Fkh usul limlerinin ounluu er hkm Allah'n mkelleflerin fiillerine ilikin hitab, Hanefler ise bu hitabn neticesi olarak tanmlar. Buna gre ounluk (cumhur) Allah'n haram klma (tahrm) veya vcip klma (icab) ilemine er hkm derken Hanefler mkelleflerin fiillerinin sfatlarna yani farz, vcip, mekruh gibi nitelendirmelere er hkm derler. Fkh literatrnde teklif hkm ile mkellefin fiilleri (efl-i mkellefn) tabirlerinin ayn anlamda kullanlmas bu gelimenin sonucudur. Yine usulclerin ounluu teklif hkm riin hitabna nisbet ederek icab, nedb, ibha, kerhe ve tahrm eklinde be ksma ayrrken Hanefler bunu farz, vcip, mendup, mubah, tenzhen mekruh, tahrmen mekruh, haram eklinde yedi ksma ayrarak inceler. Bu kavramlar ayn zamanda efl-i mkellefnin de blmlerini oluturur. Vcibin ve mekruhun ikiye ayrlmas Hanefler'e ait bir zelliktir. te yandan, arada yakn iliki bulunmakla birlikte vaz hkmn rkn, sebep, art, mni veya shhat, fesad, butln, nefz, lzum gibi alt blm ve ayrmlar ilk bakta efl-i mkellefnin kapsam dnda grnmektedir. Ancak bu durum fkh kitaplarnda yukarda belirtilen ayrmlara snnetmstehap gibi yeni ayrmlar, mfsid gibi yeni blmler ilve edilerek veya farz, vcip, haram gibi kavramlarn kapsam geniletilerek telfi edilmeye allmtr. Neticede efl-i mkellefn azmet ve ruhsat kavramlarnn da ilvesiyle mkellefin muhatap olduu, yani bilmekle, buna uygun davranmakla ykml tutulduu btn amel hkmleri ifade eden geni bir kapsam kazanmtr. Bu sebeple de efl-i mkellefn konusunda bilgilenme, fkhn ibadet ve ahvl-i ahsiyye alanndaki hkmlerinin doru anlalabilmesi ve uygulanabilmesi iin deta n art mesabesinde bir gereklilik haline gelmitir. Fkh literatrnde teklif hkmler esasen vcip, mendup, mubah, mekruh ve haram eklinde be hkm (ahkm- hamse) olarak ele alnmakla birlikte, okuyucuya kolaylk salamas dncesiyle biz burada bu be hkm erevesinde kalan dier baz temel kavramlar ve alt ayrm va adlandrmalar da bu balklar altnda incelemeyi uygun bulduk.

aa) Be Temel Teklif Hkm 1. VCP Din literatrde vcip, Hanefler hari fakihlerin ounluuna gre, kesin bir delille ve kesin bir surette yaplmas istenen din ykmll ifade ederse de Hanefler bunu farz ve vcip eklinde iki kademede ele almay uygun grrler.

a) Farz Szlkte "bir eyi kesinletirmek, takdir etmek, pay ve paralara ayrmak, belirlenmi ey ve pay" anlamlarna gelen farz fkh ilminde, Allah ve Resul'nn mkelleften yaplmasn kesin ve balayc tarzda istedii fiil demektir. Hanefler delilin kat veya zann oluuna gre bir ayrm yaparak, bir fiilin yaplmasn kesin ve balayc tarzda istendiini gsteren delil kat ise bunu farz, zann ise bunu vcip terimiyle ifade ederler. Mesel kesin delillerle sabit olan ramazan orucu, abdestte yzn ykanmas, namazda rk ve secdeye gitme farz olarak; vitir namaz, ftr sadakas, namazda Ftiha'nn okunmas gibi ykmllkler vcip olarak nitelendirilir. Fakihlerin ounluu byle bir ayrm gerekli grmeyip farz ile vcibi e anlaml olarak kullanrlar. Bununla birlikte Hanefler'in bazan vcip kavramn farz da iine alacak ekilde kullandklar veya amel ynden balayc oluunu dikkate alarak vcip iin amel farz, farz iin de amel ve itikad farz ayrm ve adlandrmasn yaptklar da grlr. Hanefler'in farz-vcip ayrmnn baz itikad ve fkh sonular vardr. Farz inkr, kiiyi dinden karr, tekfir sebebi olur. Geerli mazereti bulunmad halde farz terkeden kimse fsk durumuna der. Vcibin inkr kfr gerektirmez. Her iki fiilin de mazeretsiz terki kiiyi uhrev cezaya mstehak klarsa da vcibin terki farzn terkine nisbetle daha hafif bir kusur saylr. badetler konusunda farz terkedilirse o amel btl olur, aynen tekrarlanmas dnda telfi imkn olmaz. Buna karlk vcibin terki ile amel btl olmaz, baka bir ekilde telfi edilmesine imkn tannr. Mesel hacda Arafat'ta vakfe farz (rkn) olduundan terkedilirse hac btl olur. Saf ile Merve arasnda say terkedilirse, vcip terkedilmi olur ve ceza kurban ile telfi edilebilir. Bir fiilin farz olduunu gsteren delillerin balcalar unlardr: a) riin bir fiilin yaplmasn emir sigas ile istemesi ve aksine dellet eden bir karnenin bulunmamas. Mesel "Namaz dosdoru kln, zekt verin" (elBakara 2/43), "Akidleri yerine getiriniz" (el-Mide 5/1) yetleri byledir. b) riin bir fiilin yaplmasn "farz oldu", "emrolundu" gibi balayclk bildiren bir ifade ile istemesi. Orucun farz klndn, Allah'n adaleti, iyilii, akrabaya yardm emrettiini bildiren yetler (el-Bakara 2/183; en-Nahl 16/90) byledir. c) Haber verme deil, emir kastedilen baz haber cmleleri de farz hkm ifade eder. Kocas len kadnn drt ay on gn, boanm kadnn ay hali bekle-

yeceini bildiren yetler (el-Bakara 2/228, 234) byledir. d) Bir hkmn belirli bir zmreye veya btn insanlara yklendiini haber veren naslar da farz hkm ifade eder. Mesel, "Gc yetenlerin o evi (Kbe'yi) haccetmeleri Allah'n insanlar zerinde bir hakkdr" (l-i mrn 3/97) yeti haccn farziyetinin, "Onlarn (annelerin) dinen ve rfen mkul ller iinde yiyeceini ve giyeceini salamak ocuun babasna aittir" (el-Bakara 2/280) yeti de karsnn nafakasn salamann koca iin farz olduunun delilidir. e) riin bir fiilin yaplmasna sevap ve gzel karlk, terkedilmesine ise ar ceza verileceini bildirmesi de o fiilin farz olduunun delilidir. Farz, mkellefin ifa sorumluluu asndan farz- ayn ve farz- kifye eklinde iki ksma ayrlr. Farz- ayn, riin her bir mkellefin ayr ayr ifa etmesini istedii mkellefiyettir. O emri bakalarnn yerine getirmekte oluu kiiyi sorumluluktan kurtarmaz. Aksine bir delil olmadka, riin emirleri o fiilin ayn farz olduuna dellet eder. Namaz, oru, hac, zekt gibi temel ibadetler byledir. Farz- kifye ise, mslmanlarn ferden deil de toplum olarak sorumlu olduklar mkellefiyetlerdir. Cenaze namaznn klnmas, cihad, ilimle meguliyet, meslek ve sanatlarn icras, iyiliklerin emredilip ktln engellenmesi, ahitlik byledir. Bu grevleri toplumun bir kesimi yerine getirince dierlerinden sorumluluk kalkar. Hi kimse yerine getirmezse btn mslmanlar vebal altnda kalr. Farz- kifyenin sevab yalnz onu ileyene aittir. Toplumda farz- kifyeyi ifa edecek ikinci bir ehil kimse kalmadnda artk bu farz tek ehil kimse iin farz- ayn hkmn alr. Toplumda bir olayla ilgili ahitlik yapacak, iyilii emredip ktl engelleyecek veya hastay tedavi edecek baka kimse bulunmadnda bu grevlerin ifas ehliyetli kii iin ayn farz haline gelir. b) Vcip Szlkte "sabit, lzm, var ve gerekli olan ey" anlamna gelen vcip fkh ilminde fakihlerin ounluuna gre farz ile e anlaml olup riin mkelleften yaplmasn kesin ve balayc tarzda istedii fiil demektir. Hanefler ise kat delille sabit olan hkme farz, zann delille sabit olan hkme vcip diyerek ikili bir ayrm yapmlardr. Ancak Hanefler, vcibin de farz gibi kesin olarak yaplmas gerektii grndedir. Onlarn bu ayrm daha ok delilin kuvvetini ve inkrn din sonularn gstermeyi hedefler. Bu sebeple Hanefler vcibi ou yerde "amel farz" olarak da adlandrrlar. Mesel ftr sadakas, namazda Ftiha'nn okunmas, vitir ve bayram namazlar, kurban kesme zann delille sabit olduundan Hanefler'e gre farz deil vciptirler.

Hanefler'e gre vcip iki ksma ayrlr: a) Kat bir delile yakn derecede kuvvetli grnen zann bir delille sabit olan vcipler. Bu ksma giren vcipler amel farz veya zann farz adn alr. Vitir namaz, abdestte ban drtte bir miktarn meshetme byledir. b) Zann delil olan haber-i vhid ile sabit olan vcipler ise nem derecesi itibariyle amel farzn altnda ve snnetin stndedirler. Mesel namazda Ftiha okuma, vitir namaznda kunut tekbiri, bayram tekbirleri, namazn sehiv secdesi ile ikmal edilen vcipleri byledir. Vcibin inkr kfr gerektirmez. Ancak sapklkla itham sebebi grlr. Vcibin terki farzn terki lsnde olmasa bile yine de gnah ve sorumluluu gerektirir. Mesel namazn vaciplerinden birinin yanlarak terk edilmesi, sehiv secdesini gerektirir. Bir vacibi kasten terk etmek ise, tahrimen mekruhtur ve namazn iadesini gerektirir. Ahmed b. Hanbel'e nisbet edilen bir gre gre, Kur'an'da yaplmas emredilen fiillere farz, snnette emredilenlere ise vcip denilir. 2. MENDUP Mendup, tevik edilen, yaplmas kesin olmayan bir tarzda istenen, yani farz ve vcip olmayan davranlarn genel addr. Hanef fkhnda, farz ve vcip dnda yaplmas uygun grlen davranlar kuvvetliden zayfa doru olmak zere; snnet, mstehap (mendup) ve db olarak sralanr. Dier mezheplerde ise mendup, bir balayclk sz konusu olmakszn yaplmas istenen ey olarak tanmlanr. Bu mezheplerin mendup anlay, Hanefler'in snnet anlayna olduka yakndr. Burada fkh ilmindeki kullanmyla snnet ve mstehap kavramlar ele alnacaktr. a) Snnet Snnet, Hz. Peygamber'in sz, fiil ve onaynn genel ad olup fkh usulnde Kur'an'la birlikte slm'n asl iki kaynan ve delilini tekil eder. Fr- fkhta, zellikle de teklif hkm asndan snnet ise, Hz. Peygamber'in farz ve vcip kapsam dnda kalan yani kesin ve balayc olmakszn tavsiye ve rnek olma niteliini tayan sz ve fiillerinin genel addr. Hanefler'in dndaki fakihler, Allah ve Resul'nn kesin ve balayc olmayan tarzda yaplmasn istedii veya tavsiye ettii fiillerin tamamn kapsamak zere mendup terimini kullanrlar. Dier bir ifadeyle, Kur'an ve hadislerden gerek dorudan gerekse dolayl olarak bir fiilin yaplmasnn kesin ve balayc olmayan tarzda istendii yani tavsiye edildii sonucu karlabiliyorsa, bu tr fiillere topluca mendup denilir. Mesel boanmalarda ahit bulundurulmasn, borluya mhlet verilmesini, akidlemelerin yazlmasn emreden yetler fakihlerin ounluunca byle anlalmtr. Mendubun da

nem derecesine gre kendi iinde snnet, mstehap, fazilet, db gibi terimlerle ifade edilen bir derecelendirmeye tbi tutulduu grlr. Bu itibarla snnet, mendup grubu iinde yani yaplmas iyi ve gzel olan, tavsiye edilen fakat terkedilmesinde bir gnah ve cezann terettp etmedii fiiller grubunda en st sray igal eder. Hanefler'in ise mendubu genelde mstehap mnasnda kullandklarn bu arada belirtmek gerekir. Snnet kendi iinde ksma ayrlr: Mekked snnet, gayr-i mekked snnet, zevid snnet. Hz. Peygamber'in devaml yapt, srf balayc ve kesin bir emir olmadn gstermek iin ndiren terkettii fiillere mekked snnet denilir. Bunlar bir bakma din vecbeler iin koruyucu ve tamamlayc bir nitelik de tamakta olup nem ynyle farz ve vcipten sonra nc sray igal eder. Mesel abdest alrken aza ve burna su verme, sabah namaznn snneti, ezan, kamet, cemaatle namaz byledir. Bu nevi snneti yerine getiren Allah katnda ho karlanr, vgye lyk grlr, sevap kazanr. Terkeden cezaya ve gnaha arptrlmasa da dinen azarlanmay ve knanmay hak eder. te yandan farz namazlarn cemaatle klnmas, ezan gibi din irlardan olan snnetin fert plannda terki ciz olmakla birlikte toplum olarak terk ve ihmali ciz grlmez. Hz. Peygamber'in ibadet ve taat trnden olup bazan yapt bazan da terkettii veya ou zaman yapt bazan da terkettii fiil ve davranlara gayr-i mekked snnet denilir. Nfile ve mstehap, hatta mendup tabirleri de ou kez bu anlamda kullanlr. kindi ve yats namazlarnn farzlarndan nce klnan drder rektlk namazlar, vcip kapsamnda olmayan infak ve yardm byledir. Bu tr snneti yerine getiren sevap ve vgye lyk grlr, terkeden dinen knanmaz. Bu iki snnet (mekked ve gayr- mekked) eidine "hd snneti" de denir. Hz. Peygamber'in, Allah katndan bir tebli veya Allah'n dinini aklama nitelii tamakszn insan olmas itibariyle yapt normal ve beer davranlara ise zevid snnet veya det snneti denilir. Hz. Peygamber'in giyim ve kuam tarz, yeme ve ime tarz, zevkleri, kna ile sa ve sakaln boyam olmas byledir. Esasen bu fiiller din mkellefiyet erevesinde deildir. Yaplmas dinen tavsiye de edilmemitir. Bununla birlikte bir mslman Hz. Peygamber'in bu tr davranlarn ona olan sevgi ve ballndan dolay yaparsa sevap ve vgye lyk olur. Terkederse knanmaz ve gnah ilemi olmaz. Farz namazlardan nce ve sonra klnmas snnet olan namazlar iin, fi mezhebinde ayrca vitir namaz ve evvalde tutulan alt gn oru iin revtib snnet tabiri kullanlr. Fakihlerin ounluuna gre teravih namazlar da revtib snnetler arasndadr.

b) Mstehap Szlkte, "sevimli olan, tercih edilen ve gzel bulunan i" demektir. Hz. Peygamber'in bazan ileyip bazan terkettii, limlerin ve slih kullarn teden beri yapageldikleri ve tavsiye ettikleri fiil ve davranlara din terminolojide mstehap denilir. Mstehaplar ibadetlerin ve beer ilikilerin daha gzel ve verimli olmasn salayan db ve ahlk kurallar niteliindedir. Mesel sabah namaznn ortalk aydnlanncaya kadar, scak mevsimlerde le namaznn serin vakte kadar geciktirilmesi, akam namaznda acele edilmesi byledir. Mstehabn terki dinen knamay gerektirmeyip sadece evl ve gzel olan terk mnas tar. Mstehap ou kez mendup, nfile, tatavvu, db gibi tabirlerle e anlaml olarak kullanlr ve yaplmas terkinden evl olan fiiller arasnda en alt sray igal eder. Bundan sonra yaplmas ile terkedilmesi msvi olan mubah fiiller gelmektedir. Snnet ve mstehap fiiller, daha genel ifadeyle mendup fiiller, farz ve vcip grubundaki din devlerin ve btn beer-sosyal ilikilerin daha anlaml ve verimli olmasna yardmc olan, bir bakma onlar koruyan, onlara maddeten ve ruhen hazrlk nitelii tayan yardmc fiillerdir. Bir ynyle Hz. Peygamber'in gzel ahlkn, tavsiye ve teviklerini bir ynyle de slm toplumlarnn ibadet hayatyla ilgili olumlu izgisini ve tecrbe birikimlerini yanstr. Mstehap ve snnetlerin devaml terki vciplerde ve farzlarda da tembellik ve ihmale yol aabileceinden doru bulunmamtr.

3. MUBAH Mubah kelimesi szlkte "aa kan, aklanan, serbest braklan ey" demektir. Din bir terim olarak ise, bu szlk anlamyla balantl olarak, riin mkellefi yapp yapmamakta serbest brakt fiilleri ifade eder. Hell, ciz, mutlak gibi terimler de, genelde ayn mnada kullanlr ve mkellefin yapmas veya terketmesi halinde herhangi bir vg yahut knamay gerektirmeyen davranlarn belirtir. Bununla birlikte aralarnda baz cz' anlam farkllklar bulunduu iin mubah teriminin yan sra ciz ve hell terimleri zerinde de ayrca durmak gerekir. Fkh usulnde er-teklif hkm be kategoride ele alnr. Bunlardan vcip ve mendup yaplmas gerekenleri, haram ve mekruh ise yaplmamas gerekenleri ifade eder. Mubah ise iki gruba da dahil olmayp yaplmas veya terkedilmesi ynnde herhangi bir er-din ykmlln bulunmad fiil

ve konumu ifade eder. Baz usulcler mubah, riin yaplmasna izin verdii fiiller olarak da tarif ederler. Bir fiilin mubah olduu; riin o eyin hell ve mubah olduunu bildirmesiyle (mesel bk. Bakara 2/187, Mide 5/5), ilenmesi halinde bir vebal ve gnahn, din bir sakncann bulunmadn ifade etmesiyle (mesel bk. elBakara 2/173, 235) veya herhangi bir yasaktan sonra gelen emirle (mesel bk. el-Mide 5/2, el-Cuma 62/10) bilinebilecei gibi, o konuda hibir din yasaklama ve kstlamann bulunmamasyla da kendiliinden sabit olur; usulcler birincisine er mubah, ikincisine ise akl mubah adn verirler. Akl mubah, berat-i asliyye veya istishb'l-asl terimleriyle de aklanr. Bu da bir fiilin din-er hkm konusunda herhangi bir aklama yoksa, "Eyada kural olan mubah olmasdr" ilkesi gereince o fiilin mubah olduuna hkm verilmesini ifade eder. Kur'an'da deiik vesilelerle zikredilen "evleniniz, yiyiniz, iiniz, gezip dolanz" gibi emirler, esasen hell ve mubah olan bu fiillerin mubah oluunu desteklemek veya aklamaktan ok bu mubah fiillerin ilenmesinde dikkat edilecek kayt ve artlar, hikmet ve amalar aklamaya yneliktir. Bu itibarla, bu son grup fiilleri de yine akl mubah kavram iinde dnmek gerekir. badetler naslara dayanmak durumunda olduu iin "ibadet alannda akl mubahlk" geerli deildir; yani riin naslarla belirledii ibadetler dnda ibadet eidi icat edilemez, yaplamaz. Mubahn hkm, yaplp yaplmamasnn dinen eit deer hkmnde olmas, yaplmasnda da yaplmamasnda da sevap ve gnahn olmamasdr. Bununla birlikte mubahn iyi niyetle ve ibadet kastyla ilenmesi halinde filin ecir ve sevap kazanaca da ifade edilir. Bir kimsenin cihada hazrlk amacyla spor ve beden eitimi yapmas buna rnek gsterilir. te yandan, bir fiilin kural olarak mubah olmas, o fiilin srekli ve lsz ekilde ilenmesi veya terkedilmesinin de mubah olduu anlamna gelmez. Kiinin diledii zamanda istedii yemek eitlerinden yemesi mubah olmakla birlikte bu konuda lsz davranrsa, mesel ar beslenir veya alk grevi yaparsa artk bu fiil mubah olmaktan kp duruma gre mekruh, haram gibi din hkmler alr. Bu yzden de baz usulcler mubah fiillerin, cz'ye nisbetle bu hkm tasa bile, klliye nisbetle ya yaplmas ya da terkedilmesi gereken bir fiil olduunu belirtirler. Ayn anlayn devam olarak, temiz ve mubah olan eyleri tamamen terketmenin mekruh ve bazan haram, bunlardan kiinin mkul ve mer ller iinde yararlanmasnn genel hkmnn mendup, onlardan bazlarn bazan yapp bazan yapmamasnn zel (cz') hkmnn ise mubah olduu ifade edilmitir. Oyun ve elence, gezip dolama ve dinlenme esasen ve tek tek ele alndnda mubah davranlar olduu halde bunlar devaml bir det ve

alkanlk haline getirip hayatn dier devlerini aksatacak ekilde lsz ve ar davranma mekruh veya haram grlmtr. Ayn ekilde karkoca aras cinsel iliki kaideten mubah olduu halde bunun devaml ve kasten terkedilmesi, taraflara veya taraflardan en az birine ak bir zarar verecei ve evliliin nemli bir amacn yok edecei iin haram saylmtr. Bu yaklam, slm'n ferd ve sosyal hayat bir dzen ve btnlk iinde ele alp kiinin kendine, toplumuna ve Rabbine kar devlerini birbiriyle irtibatlandrmas ve bylece hayatn btn yn ve ayrntlarna din, ahlk hatta estetik bir anlam kazandrmasyla aklanabilir. Burada ayrca mubahla yakn anlam ilikisi olan, yer yer e anlaml olarak kullanlan ciz ve hell kavramlarna da temas etmekte yarar vardr. a) Ciz Ciz szlkte "geip gitmek, mmkn, serbest ve geerli olmak" anlamlarna gelen "cevz" kknden tretilmi bir isim olup fkh terimi olarak, dinen veya hukuken yaplmasna msaade edilen fiilleri ifade eder. Bu anlamdaki msaadeyi belirtmek zere de "cevz" kavram kullanlr. Kur'n- Kerm'de birok fiilin serbest olduu ve yasak olmad deiik ifade tarzlaryla belirtilmi olmakla beraber "ciz" lafz gememektedir. Hadislerde ise bu kelime az da olsa kullanlmtr (Eb Dvd, Akzye, 12, Dahy, 6). Ciz kelimesi daha ok sonraki devirlerde karlarna kan yeni meseleleri Kur'an ve Snnet'in hkm ve ilkeleri nda deerlendirmeye ve zmeye alan slm hukukularnca din bir terim olarak gelitirilmi ve "ciz-ciz deil" hkm olayn din adan deerlendirmesini ifadede kullanlmaya balanmtr. Bu anlamda ciz, ibadetlerde "sahih" ile e anlaml ise de mumeltta daha farkl bir anlam kazanm, sahih (geerli) tabiri meselenin dnyev-hukuk ynn, "ciz" tabiri de uhrev-din ynn ifade etmitir. Mesel arap imaltsna zm satmann veya bakasnn evlenme teklif ettii bir kza (henz o konudaki kararn vermeden) tlip olup onunla evlenmenin dinen ciz olmayp hukuk dzeni asndan geerli olmas byle izah edilebilir. te yandan, ilk devir slm hukukular bilhassa "haram" hkmn Allah'n yetkisinde grdklerinden haram ve hell tabirlerini ok az ve dikkatle kullanmlar, kendi ictihad ve yorumlar sonucu ulatklar serbestlii veya sakncay ise "ciz ve ciz deil" tabirleriyle ifade etmilerdir. nk haram ve hell kesin ve ak bir nassa dayanan ve sadece Allah'n tayin ve

takdir yetkisinde olan din bir hkmdr. slm mctehidlerinin kanaat ve hkm ise, o meseleyi bu haram ve hell kapsamnda grp grmeme anlam tadndan, dinen kesinlik tamayan bir yorum niteliindedir. Bu sebeple olmaldr ki, mezhep imamlarnn da dahil olduu ilk devir slm limleri karlatklar her ihtilfl meseleyi haram veya hell deer hkmleriyle zmemiler, "bence doru deil", "mahzurlu", "sakncas yok", "irkin" gibi daha esnek tabirleri kullanmay tercih etmilerdir. te "ciz" ve "ciz deil" tabirleri de bu ortamda gelimi ve younluk kazanm terimler arasndadr. b) Hell "Haram"n kart olan "hell", szlkte bir fiilin mubah, ciz ve serbest olmas ve yasan kalkmas gibi anlamlara gelir. Din bir terim olarak da hell, eran izin verilmi, hakknda er bir yasaklama ve kstlama bulunmayan davran ve onun din-hukuk hkmn ifade eder. Ciz, mubah, mutlak gibi terimler de aralarnda cz' anlam farkllklar bulunmakla birlikte genelde ayn anlamda kullanlr ve mkellefin yapp yapmamakta muhayyer brakld davranlar belirtmek zere kullanlr. Hell de esasnda ciz ve mubahla e anlaml olmakla birlikte, din literatrde daha ok haramn zt anlamls olarak yani bir eyin yasaklanmam ve knanmam olduunu bildiren bir terim olarak kullanlr. Kur'an'da ve hadislerde sklkla geen hell ve hill tabirleri de genelde bu son anlamda kullanlmtr (bk. l-i mrn 3/93; el-Mide 5/5, 88; Ynus 10/59; en-Nahl 16/16).

4. MEKRUH Mekruh szlkte "sevilmeyip kerih, naho grlen ey" demektir. Bunun mastar olan kerhet de szlkte irkinlik, sevimsizlik, bir eyi sevmemek ve holanmamak gibi anlamlara gelir. Fkh terimi olarak ise mekruh, riin yaplmamasn kesin ve balayc olmayan tarzda istedii fiil ve davranlardr. Gerek riin bu tarz yasaklamas gerekse bu yasaklamann sonucu kerhet diye anlr; yasaklanan fiil iin de mekruh terimi kullanlr. Mekruh da haram gibi mer olmayan fiil ve davran olmakla birlikte, aralarnda baz farkllklar bulunmaktadr. Bir fiilin mekruh olduunu tesbit edebilmek iin naslarn iyi incelenmesi gerekir. Zira ri bu hususu deiik slp ve ekillerde gstermi olabilir:

a) ri, bir fiilin yaplmamasn istemek zere kerhet lafzn kullanm olabilir. Mesel, "Allah, size dedikodu yapmanz, ok soru sormanz ve mal mlk ziyan etmenizi mekruh klmtr" (Buhar, stikrz, 19) hadisinde, dedikodunun, ok soru sormann ve mal mlk ziyan etmenin mekruh olduu bildirilmitir. b) ri, bir fiilin yaplmamasn istemek zere, kendisinde haramla deil, mekruhlua dellet eden bir karnenin bulunduu yasaklama ifadesi kullanm olabilir. Mesel "Allah nezdinde helllerin en sevimsizi boamadr" (bn Mce, Talk, 1) hadisinde, hell lafz kullanldndan ri tarafndan istenmeyen bu fiilin haram deil, mekruh olduu anlalmaktadr. c) ri bazan da fiilin yaplmamasnn tercihe ayan olduunu dolayl bir slpla istemi olabilir. Mesel, Hz. Peygamber, "Mehrin en iyisi en kolay olandr" hadisinde mehirde arln terkedilmesini tevik etmi ve mehirde arla gitmenin mekruh olduunu zmnen ifade etmitir. Mekruh fiil ileyen cezay hak etmez; bazan knanma ve azarlamaya mstehak olur. Ancak mekruh fiili Allah rzs iin terkeden, kii, vlmeye ve sevaba mstehak olur. Bu aklamalar fakihlerin ounluuna gredir. Hanef fakihlere gre ise mekruh iki nevidir: a) Tahrmen Mekruh Bu, riin yaplmamasn kesin ve balayc tarzda istedii bir fiil olmakla birlikte, bu talep haber-i vhid gibi zann bir delil ile sabit olmutur. Bu tr mekruh harama yakn olup, vcibin kartdr. ki kii arasnda yaplan bir akdi bozmak zere yeni bir fiyat teklif etmek, bakasnn evlenme teklifinde bulunduu kadna evlenme teklifinde bulunmak gibi. Vciplerin terkedilmesi de mekruhtur. Bu nevi mekruhun hkm, haram bir fiili ileyenin hkm gibidir, yani cezay gerektirir. Ancak haramdan fark, bunu inkr eden kii kfir olmaz. Fakihlerin ounluu haram, tahrmen mekruhu da kapsayacak ekilde tanmlar. Onlara gre haram "riin yaplmasn kesin ve balayc tarzda kat veya zann bir delil ile istedii fiil"dir. u halde Hanefler'in tahrmen mekruh olarak deerlendirdikleri fiillere, dier mezhep fakihleri haram demektedirler. Hanefler'den mam Muhammed de tahrmen mekruhu haram olarak nitelendirmekle birlikte, zann delil ile sabit olduundan onu inkr edenin kfrne hkmedilemeyecei kanaatindedir.

b) Tenzhen Mekruh Bu, riin yaplmamasn kesin ve balayc olmayan bir tarzda istedii fiildir. Bu tanm, cumhr- fukahnn mekruh tanmna uygundur. Tenzhen mekruh, helle yakn olup, mendubun kartdr. kindi namazndan sonra, gnein batmasndan az nce nfile namaz klmak, soan, sarmsak yiyerek camiye gitmek, abdest alrken suyu israf etmek gibi fiiller bu ksma rnek verilebilir. Bu nevi mekruhun hkm, herhangi bir cezay ve knanmay gerektirmemesidir. Ancak tenzhen mekruh hkmndeki fiili istemek, stn ve faziletli olan davran tarznn terkedilmesi demektir. Din literatrde yer alan ve zellikle ibadetler alannda sklkla sz konusu edilen mekruhlar -mendublarda olduu gibi- mkellefleri din hayata, haramdan, kt ve irkin ilerden uzak durmaya hazrlayc, din vecbelerin daha anlaml ve verimli ekilde ifa edilmesini destekleyici bir ilev tar. Ayn ekilde mekruhlardan kanma, Hz. Peygamber'in nerilerini, gzel ahlk ve yaayn, slm toplumlarnn ortak kltrn, tecrbe birikimini ve ahlk deerlerini iyi izleyebilmek asndan da son derece nemlidir.

5. HARAM Teklif hkmlerden biri olan haram; szlkte "yasak, memnu" demek olup hellin zdddr. Din terim olarak ise, riin yaplmasn kesin ve balayc bir ifade ve slpla yasaklad fiildir. Yasaklama iine tahrm veya hazr, yasaklanan eye harm, muharrem veya mahzr, bu yndeki hkm ve vasfa da hurmet denilir. Haram ve mekruh, riin yasaklad, yaplmasn istemedii fiillerin iki nevidir. Yasaklama ak ve kesin bir slpla ve delille olmusa haramdan, daha esnek ve yumuak bir slpla veya daha zayf bir delille olmusa mekruhtan sz edilir. ounluunu Hanefler'in tekil ettii bir grup slm hukukusu ve usulcs, bir fiilin haram hkmn alabilmesi iin hem Kur'an yetleri, mtevtir ve mehur snnet gibi sbtu kesin (veya kesine yakn) bir delilin, hem de bu delilin ak ifadesinin bulunmasn art koarlar. Bu sebeple de, hd hadislerle sabit olan veya dolayl bir ekilde ifade edilen yasaklara "tahrmen mekruh" adn verirler. ounluk ise, itikad ynden olmasa bile amel bakmdan zann delilleri yeterli grdnden, hd hadislerle sabit yasaklar da haram olarak adlandrrlar.

a) Haram Fiillerin Nevileri Haram fiiller iki nevidir: 1. Haram li-aynih. riin, bizzat kendisindeki ktlk sebebiyle, batan itibaren ve temelden haramlna hkmettii fiildir. Zina, hrszlk, adam ldrme, dinen murdar saylan eti yeme, evlenme mnii olanlarla evlenme gibi. Bu tr bir haram fiili ileyen kii gnahkr olur ve hirette cezaya arptrlmay hakeder. Bu, haramn uhrev sonucudur. Bir de haram olan bir fiile balanan dnyev sonular vardr. yle ki: Bir mslman byle bir fiili yaparsa, btl kabul edilir ve fiile hibir olumlu hkm balanamaz. Mesel, zina fiili nesep ve mirasln sbtu iin sebep olamaz. Hrszlk fiili de mlkiyetin sbtu iin bir sebep olamaz. Murdar etin sat btldr ve byle bir szlemeye hukuk sonu balanamaz. Ancak bu tr haramlarn bir ksm zaruret durumunda mubah hale gelebilir. Mesel, alktan lecek duruma gelen bir kiinin, lmeyecek miktarda domuz etinden yemesine msaade edilmesi byledir. 2. Haram li-gayrih. Aslnda mer ve serbest olduu halde, haram klnmasn gerekli klan geici durumla ilgili olan fiildir. Mesel, bayram gnnde oru tutmak byledir. Esas itibariyle orucun kendisi mer bir fiildir. Fakat Allah bu fiilin bayram gnnde yaplmasn haram klmtr. nk bu gnde kullar Allah'n misafirleri saylrlar. Bayram gnnde oru tutmak ise, byle bir misafirlii kabullenmekten kanmak anlamna gelir ki, bu davran mslmana yakmaz. Peygamberimiz bir hadisinde "Bir kimse, din kardeinin pazarl zerine
pazarlk etmesin, bakasnn evlenme teklifinde bulunduu kadna evlenme teklifinde bulunmasn" (Buhr, By, 58; Mslim, Nikh, 38) buyurarak,

hadiste zikredilen durumlarda alm satm ve nikh szlemesini yasaklamtr. Bu yasaklama, anlan szlemelerin mahiyetlerinden deil, bu szlemelerin dndaki sebebe; din kardeini incitme ve zme sebebine dayanmaktadr. Yine, cuma namaz ile ykml kii bakmndan cuma namaz esnasnda alverile megul olmak, haksz olarak ele geirilen arazide namaz klmak, dinen yasak birer fiil olmakla beraber, yasaklk fiilin mahiyeti ile deil, onu evreleyen zaman veya mekn faktr ile ilgilidir. Bu ve benzeri durumlarda, yasa ihll sebebiyle kiinin gnahkr ve uhrev sorumluluk stlenmi olaca hususunda fikir birlii bulunmakla birlikte, ibadetin veya hukuk ilemin dnyev hkmler asndan geerli saylp saylmayaca tartlmtr. Fakihler haramlk

ynn daha ar bulduklar durumlarda ameli, dnyev sonular bakmndan da geersiz saymlardr. b) Haramlk Hkm fade Eden Lafzlar yet ve hadisler bir eyin haram olduunu deiik slp ve ifade tarzlaryla bildirirler: a) Bazan yet ve hadislerde, bir eyin haram olduu "haram" lafzyla aka ifade edilir. Mesel, "Anneleriniz, kzlarnz... (ile evlenmeniz) sizlere haram klnd" (en-Nis 4/23), "Meyte, kan, domuz eti, Allah'tan bakas
adna boazlanan, boulmu, vurularak ldrlm, yukardan dp lm, boynuzlanp ldrlm, yrtc hayvanlarca paralanm hayvanlar... lmeden yetiip kestikleriniz mstesna, size haram klnd" (el-Mide 5/3)

yetlerinde olduu gibi. b) Bazan, "Bir mslmann mal, rzs olmadka, bir bakasna hell olmaz" (Msned, V, 72) hadisinde olduu gibi, o eyin hell olmad bildirilir. c) Bazan bir iin yaplmas yasaklanr, ondan uzak durulmas istenir.
"Fakirlik korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin" (el-Enm 6/151), "Zinaya yaklamayn, nk o ak bir ktlktr ve kt bir yoldur" (el-Hac 22/30)

yetlerinde olduu gibi. d) Bazan da bir fiilin ilenmesine ceza tertip edilir. ffetli kadnlara zina iftirasnda bulunanlara seksen denek vurulmasn isteyen (en-Nr 24/4), yetimin maln haksz olarak yiyenlerin karnlarna ate yemi olduklar ve alevli atele cezalandrlacaklarn bildiren (en-Nis 4/10) yetlerde olduu gibi. c) Haram Hkmn Belirleme Yetkisi Haram ve gayri mer, din bir kavram olup bunu tayin de sadece Allah'n tasarrufunda olan bir konudur. Hz. Peygamber'in bu konudaki hadisleri, Allah'n hkmn ve iradesini beyandan ibarettir. Kur'an'n Ehl-i kitap'la ilgili olarak "Onlar Allah' brakp hahamlarn, rahiplerini ve Meryem olu s'y Rab edindiler..." (et-Tevbe 9/31) yeti nzil olduunda, daha nce hristiyan iken mslman olan Ad b. Htim Hz. Peygamber'e gelerek, "Ya Reslallah! Onlar din adamlarna ibadet etmediler ki!" demitir. Bunun zerine Hz. Peygamber u aklamay yapmtr: "Evet, dediin dorudur.
Ancak yahudi ve hristiyan din adamlar helli haram, haram da hell saymlar, onlar da buna tbi olmulardr. te onlarn din adamlarna ibadet etmeleri bundan ibarettir" (Tirmiz, Tefsr, 9-10).

Kur'an'n konuyla ilgili baka bir yeti ise yledir: "Diliniz yalana alm olduu iin her eye "u haramdr, bu helldir" demeyin. Zira Allah'a kar yalan uydurmu olursunuz" (en-Nahl 16/116).

Ancak, Kur'an ve Snnet haram belirlerken ayrntdan ziyade kaideyi ve belirli durumlarn hkmn vazetmekte olup, bu genel kuraln her devirde anlalp uygulanabilir tarzda takdim edilmesini o devrin slm toplumuna, yetkili ve bilgili slm bilginlerine brakmtr. Byle olduu iindir ki, zellikle ilk devir slm bilginleri "haram" tabiri ile Allah'n aka haram kld hususlar kasteder, hakknda kesin ve ak nas bulunmayan eyler iinse "haram" demekten kanrlar, bunlar ifade de daha ok "mekruh, ho deil, doru deil, sakncal, ciz deil" gibi tabirleri kullanrlard. d) Haramdan Kanmann nemi Mslmanlar, Allah'n yasaklarn gerek madd unsur ve gerekse niha hedef itibariyle iyi kavrayabildikleri lde iyi mslman olurlar, lyk olduklar lde dnyev ve uhrev karla ularlar. Bu konularda snnetullah hkimdir. Kur'an'da, Allah'n koyduu llere, snr ve yasaklara uymayanlarn sadece kendilerine yazk ettiinin sklkla tekrarlanmas herhalde buna iaret etmektedir. te yandan slm dininin bir eyi haram kl ve gayri mer olarak nitelendirmesi birok hikmete dayanr. Dinin emir ve yasaklar, kulun Rabbi karsnda ciddi bir snav verii anlamn tad gibi, emrin tutulmasnn, yasaa uyulmasnn kullara ynelik dnyev ve uhrev birok yarar da vardr. Zaten bu, ilh adaletin tabii bir sonucudur. Ayrca, dinin haram ve gayri meru olarak iln edip kanlmasn istedii eyler, mslmann dnyasn zehir edecek, ona soluk aldrmayacak younlukta ve arlkta ve onu mahrumiyetler iinde brakacak tarzda da deildir. Aksine her yasan mer zeminde alternatifi, daha iyisi ve temizi gsterilmitir. irkin ve kt olan yasaklanm, iyi ve temiz olan hell klnmtr. Eyada aslolan hell ve serbest olutur. Bunun iin de slm ancak ok gerekli ve nemli durumlarda yasaklar koymu, te yandan zaruretler, beklenmedik artlar, zorlamalar ve hayat tehlikeler karsnda baz yasaklarn geici olarak ve ihtiya miktarnca ihllini de belli bir msamaha ile karlamtr. Ancak zaruret ve ihtiyacn tayin ve takdirinde ferd kanaatlerden ziyade er llerin esas olaca aktr.

unu da belirtmek gerekir ki, bir hususun ri tarafndan aka ve dorudan haram klnmas ile dolayl olarak yasaklanmas arasnda ince bir fark bulunduu gibi, bir iin naslar tarafndan ilke olarak haram klnmas ile slm bilginlerinin bir fiili o yasan kapsamnda kabul etmeleri arasnda da belli lde fark vardr. Ancak bu konuda fertlerin bireysel ve sbjektif tercih ve deerlendirmelere gre davranmalarnn da isabetli bir yol olmad, fertleri mesuliyetten kurtarmayaca, bu konunun slm hukuk disiplini ierisinde belli bir ilm ve idar otoriteye balanmasnn gereklilii de aktr. Kanunlatrmann ve merkez ortak otoritenin bulunmad dnemlerde bu dzenlemeyi fkh mezhepleri belli lde baarm, er yasaklarn snrn izip muhtevasn belirlemede devirlerinin artlarna gre baz ller gelitirmilerdir. Hile ve dolayl yollar gayri mer olan hell klmaz. Bilgisizlik bu konuda mazeret olmad gibi kiinin niyetinin iyi olmas da ou zaman yeterli deildir. Vastalarn da gayeler gibi mer olmas gerekir. Haramn adn deitirmek, ounluun o ii yapyor olmas l alnarak mer grmek de kiiyi mesuliyetten kurtarmaz. Haramdan ve harama yol aan vastalardan kanmak gerektii gibi, haram phesi tayan ilerden ve kazanlardan da uzak durmak gerekir. Hz. Peygamber'in u hadisi bu konuda ihtiyat ve takva sahipleri iin gzel bir l vermektedir: "Hell apak belli, haram da
apak bellidir. Bunlarn arasnda, halktan birounun hell mi haram m olduunu bilmedii pheli eyler vardr. Dinini ve namusunu korumak iin bunlar yapmayan kurtulutadr. Bunlardan bazsn yapan kimse ise haram ilemeye ok yaklam olur. Nitekim korunun etrafnda hayvanlarn otlatan kimse de koruya dalma tehlikesi ile burun buruna gelmi olur. Dikkat ederseniz her hkmdarn bir korusu vardr. Allah'n korusu da haram kld eylerdir" (Buhar, By, 2, Mslim, Mskat, 20).

Samimi bir mslman, hric artlar, toplumun kt gidiat ne olursa olsun her yer ve zamanda dosdoru olan, dinin ahkmn uygulayan, gvenilen ve inanlan bir kimse olmak, istikameti ve hayat ile slm'n teblicisi ve iyi rnei olmak zorundadr. bb) Azmet ve Ruhsat Szlkte azmet "bir eye kesin olarak ynelmek, niyetlenmek" anlamndadr. Fkh ilminde ise, "meakkat, zaruret ve ihtiya gibi rz bir sebebe bal olmakszn ilkten konmu olan ve normal durumlarda her bir mkellefe ayr ayr hitap eden asl hkm" demektir.

Azmet farz, vcip, snnet, mstehap niteliindeki bir davrann yaplmasn; haram, mekruh gibi davranlarn da yaplmamasn ifade eden btn teklif hkmleri iine alr. Mesel namaz, oru, hac bata olmak zere Allah'n kullarn ykml tuttuu btn din vecbeler genel tarzda her mkellef kii iin konulmu birer azmet hkmdr. Ayn ekilde arap ime, domuz eti yeme, zina etme gibi haram olan fiiller de her mkellefi balayc genel hkmlerdir. Azmetin kart ruhsattr. Szlkte "kolaylk, devaml olan" ruhsat, fkh ilminde "meakkat, zaruret, ihtiya gibi rz bir sebebe bal olarak azmet hkmn terketme imkn veren ve yalnz sz konusu rz durumla snrl bulunan hafifletilmi ve geici hkm" ifade eden bir terimdir. Mesel mkelleflerin oru tutmas bir azmet hkmdr. Fakat hasta ve yolculara karlatklar glk sebebiyle, oru tutmama kolayl tannm ve bunlardan tutamadklar orularn normal hale dnnce kaz etmeleri istenmitir. Domuz etinin yenmesi, arabn iilmesi haram olduu halde, susuzluktan veya alktan lme tehlikesiyle karlaan kimseye bu azmet hkmn terkedip domuz etinden veya araptan hayat tehlikeyi atlatacak miktarda yemesi imesi mubah klnmtr. badetlerin ekil artlaryla ilgili birok ruhsatn tannm olmas da burada hatrlanmaldr. Bu ruhsatlar, zaten mkellefiyetlerin ok az ve snrl tutulduu slm dininin rahmet ve kolaylk din olmasnn, Allah'n kullar iin zorluu deil kolayl dilemi bulunmasnn tabii sonulardr. Dinin teklif hkmleri incelendiinde birka eit ruhsatn bulunduu grlr. a) Haram leme Ruhsat. Zaruret veya zaruret derecesine varan ihtiya hallerinde haram bir fiil mubah hatta vcip hale gelebilir. Haram ileme ruhsatnn bulunduu baz durumlarda mkellef azmet hkmne uymakla ruhsattan yararlanma arasnda serbest braklr. lm tehdidi altnda kalan kimsenin imann gizleyip kfr telaffuz etmesine ruhsat vardr. Bu mubah olmakla birlikte bu kimse imann aklamakta direnir de ldrlrse ehid olur. yette byle bir ruhsat yazld gibi (en-Nahl 16/106) Hz. Peygamber byle bir zorlama sonucu ldrlen mminin ehid olduunu haber vermitir. Baz durumlarda ise mkellefin azmet hkmn terkedip ruhsattan yararlanmas vcip hale gelir. Alk yznden lm tehlikesiyle karlaan kimsenin domuz eti yiyerek veya lm tehdidi altnda bulunan kimsenin dini tebliden vazgeerek hayatn kurtarmas vcip olduundan, bu kimsenin azmet hkmnde srar edip lmesi halinde gnahkr olaca g-

r hkimdir. yette de zaruret karsnda kalan iin bu tr bir ruhsattan sz edilir (el-Bakara 2/173). b) Vcibi Terketme Ruhsat. Farz veya vcip olan bir fiilin edasnda mkellef iin ek bir meakkat bulunduunda, bu vcibi terketme ruhsat tannr. Ramazan orucu btn mkelleflere farz olduu halde hasta ve yolculara, sonradan kaz etmek zere oru tutmama kolayl tannmtr. Mkellef bu ruhsattan yararlanp yararlanmamakta serbesttir. lm tehlikesi gibi ar sonularn sz konusu olmad durumlarda azmete gre mi, ruhsata gre mi davranmann daha sevap olduu hususunda slm limleri farkl grler ileri srmlerdir. Mesel Hanefler'e gre, yolculuk esnasnda drt rekatl farz namazlarn ksaltlarak ikier rekat klnmas esasen bir azmet hkmdr. Bu sebeple de yolcunun bu namazlar ikier rekat klmas asldr. Buna karlk, yolcunun oru tutmama ruhsat bulunsa bile, ilgili yetin dolayl ifadesinden de hareketle (el-Bakara 2/184), zorlanmayacaksa oru tutmasnn daha faziletli olduu ileri srlmtr. c) Genel Kurala Aykr Baz Akidleri ve Hukuk lemleri Yapabilme Ruhsat. Baz akidler ve hukuk ilemler slm hukukunun o konudaki genel kurallarn veya genel er delillere aykr olduu halde insanlarn duyduu ihtiyaca bal olarak mubah saylmtr. leride teslim edilecek bir maln pein para ile satn alnmas demek olan selem akdi, mevcut olmayan bir maln satm mahiyetinde olsa da, insanlarn ihtiyacna binaen Hz. Peygamber tarafndan ciz grlmtr. Eser siparii szlemesi de (istisna) byledir. d) nceki semav dinlerde mevcut ar hkmlerin slm'da kaldrlm olmas da, ilh teriin genel seyri iinde slm mmeti iin ruhsat hkmndedir. Namazn, ibadete ayrlm yerin dnda geerli olmamas, ganimetlerin haram olmas, maln drtte birinin zekt olarak kesilmesi hkmlerinin mslmanlar hakknda kaldrlm veya ok hafifletilmi olmas byledir.

IV. LMHAL
lim ve hl kelimelerinden olumu bir isim tamlamas olan ilmihal (ilm-i
hl) szlkte "durum bilgisi" demektir. Btn mslmanlarn din bilgi ve

uygulama bakmndan ihtiya duyduu, bir bakma mslman olmann ve Mslmanln icaplarn yerine getirmenin n art durumundaki temel bilgiler ilmihal diye anlmtr.

Fkh ilminin tarih geliimi hatrlanrsa, ilk dnemlerdeki youn ictihad ve fetva faaliyetinin mezheplerin teekkl ile belirli bir sisteme oturduu, orta dnemlerden itibaren fkh mezheplerinin hem toplumda hukuk istikrar ve gveni, uygulama ve yarg birliini salamada hem de fertlere ibadet ve ahvl-i ahsiyye alannda rehberlik etmede nemli bir rol stlendikleri bilinmektedir. Mezheplerin farkl blgelere yaylp mezhep ii ictihad ve fetvalarn eitlenmesi ve zenginlemesiyle birlikte ayn ihtiya tekrar hissedilmeye balanm, bu sebeple de mezhep iinde oluan farkl grler arasnda sahih ve muteber olann belirlenmesi ve bunlar esas alan metinlerin yazlmas cihetine gidilmitir. Bu dnemde mezheplerin muteber metinlerinin de kamu kesiminde ve bireysel hayatta yukarda sz edilen trden pratik bir ihtiyac karlad sylenebilir. Bu kademede mezhep fkhn doktriner tarzda inceleyen hacimli eserlerin yan sra mezhep fkhnn ana izgisini ortaya koyan muhtasar el kitaplarnn da kaleme alnd ve belli oranda rabet grd bilinmektedir. nk hem yet ve hadisler ile toplumsal hayat ve problemler arasndaki ba kurmak, yet ve hadisler etrafnda zengin bir hukuk kltr ve doktrini oluturmak hem de toplumda hukuk istikrar ve gven ortamn, yarg ve uygulama birliini salamak, Mslmanl renmek ve yaamak isteyenlere sade, kolay ve anlalabilir temel din bilgileri sunmak gerekliydi. Fkh mezheplerinin deiik dnemlerinde kaleme alnan ve mezhebin klasik literatrn tekil eden bu hacimli ve muhtasar kitaplar byle bir amaca hizmet etmitir. slm toplumunda her dnemde canl bir ekilde var olan fetva verme (ift) faaliyeti de din hkmlerin ve mezhep grlerinin deta gnlk hayata uyarlamas mahiyetindedir. Bu sebeple fetva kitaplarnn da temel din bilgilerin yaygnlamas ve fertlerin bu konudaki amel ihtiyacnn giderilmesinde etkin bir rol olmutur. Bu zengin tedvin faaliyeti iinde btn mslmanlar iin kanlmaz olan asgari ortak bilgilerin, ayrca her mslmann kendi durumuna gre bilmesi gereken temel din bilgilerin zl bir ekilde ve belli bir mezhep geleneine bal kalnarak yazld kitaplar ile fetva kitaplar slm toplumundaki ilmihal geleneinin ilk nvelerini tekil ederler. lmihal bilgileri arasnda slm toplumunun din hatta gnlk hayata ilikin tecrbe birikimi ve gelenei de ana hatlaryla mevcuttur. Bylece din eitim iin balang, din hayat asndan ortak payda deerindeki ilmihal bilgileri, fertler iin de kanlmaz pratik bir ihtiyac karlamtr. nk din hkmleri asl kayna olan er delillerden elde etme ve elde edilen bilgiler ile gnlk hayatn ihtiya ve problemleri arasnda ba kurma ciddi bir ilm abay, bilgiyi ve uzmanl gerektirdiinden her bir mslmandan byle bir abay beklemeye imkn bulunmad gibi buna ihtiya da yoktur.

lmihal bilgilerinin banda inan, ahlk ve ibadet esaslar ile hemen herkesin gnlk hayatta karlat meselelere ilikin temel hkmler gelir. lmihal kitaplarnn zn oluturan fetva kitaplarnda fkhn genel bir zeti ve ska karlalan fkh meselelerin zm rnekleri verilmitir. Geni ilmihal kitaplarnda ise inan, ahlk, ibadet ve hell-haram yan sra peygamberler tarihi, Hz. Muhammed'in hayat ve rnek ahlk (siyer) ile aile hukuku (mnkeht) blmleri de yer alr. nk bu konular da hem her mslmann ncelikle bilmesi gereken bilgileri, hem de ferd hayatnda devaml yz yze kald problemlerin cevaplarn iermektedir.

Beinci Blm

Temizlik

I. LKELER ve AMALAR
Kur'n- Kerm'in birok yetinde, Hz. Peygamber'in hadislerinde ve rnek hayatnda temizliin nemi ve gereklilii zerinde srarla durulmu, genel anlamda temizlik ve ibadet amal temizlikle ilgili birtakm ilke ve ller getirilmi ve temizlik baz ibadetler iin n art saylmtr. Bu, slm dininin dnya hayatna hem hirete uzanan bir kpr olmas hem de insann yaratlndan beklenen ulv gaye ve hikmetlerin gerekleme alan olmas cihetleriyle nem vermesinin, insan hayatn madd ve mnev ynleriyle bir btn halinde ele almasnn ve neticede bu hayat dzene koymada ferde yardmc olmasnn tabii bir sonucudur. nk din, z itibariyle mnev kirlerden arnma, Allah' tanma, O'na itaat ve ibadet etmeden ibaret gibi grnse de ruhun ycelii ve insann byle mnev bir balant ortamna geebilmesi iin insan evreleyen fizik artlarn da buna uygun olmas gerekir. badet hayatyla ve mnev temizlenme ile beden ve evre temizlii arasnda sk bir ban kurulmas hatta Kur'an'da temizlikten, hem madd hem de mnev temizlii kapsayacak ekilde genel bir anlatmla sz edilmesi byle bir anlam tar. te yandan slm dini ferdin hiret kadar dnya hayatnda da her ynden mutlu ve huzurlu olmasn arzu ettii, mslmanlarn salkl ve gvenli bir toplum oluturmasn din hayat iin deta n art mesabesinde gerekli grd iin,

bata beden temizlii olmak zere madd temizlii de din mkellefiyet kapsamnda grm, bu konuda ferde bir dizi dev ve sorumluluk yklemitir. slm kltrnde genel anlamdaki temizlik ile ibadet amal temizlik birbirini tamamlar ve birlikte bir anlam ifade eder. Bu sebeple slm bilginleri temizlii madd temizlik, hkm temizlik ve mnev temizlik eklinde safhal bir faaliyet olarak grmlerdir. Beden, elbise ve evre temizlii eklinde ifade edilebilecek olan madd temizliin de, genelde ibadete hazrlk ve n art olarak, kimi durumda ibadet olarak deerlendirilmi olmas, ona, slm kltrnde bir ibadet ierii kazandrldn gsterir. Abdest ve gusl, hkm temizlik kademesidir. nc kademede ise kiinin uzuvlarn gybet, yalan, haram yemek, mala hyanet etmek gibi gnahlardan, kalbini haset, kibir, gsteri, hrs ve benzeri kt huy ve hastalklardan, hatta benlik ve bilincini Allah'n gayrsndan (msiv) temizlemesi gelir. Mslmann kademe kademe arnmas ve temizlenmesi, Allah'n huzuruna byle bir safiyet ve arlkla kmas tlenir. Madd temizlik slm dininin fevkalde nem atfettii bir konudur. Kur'n- Kerm'de evrenin ve ibadet yerinin temizliinden sz edilir, Allah'n temizlik konusunda titizlik gsterenleri sevdii bildirilir (el-Bakara 2/125; etTevbe 9/108; el-Hac 22/26). Hz. Peygamber de "Temizlik imann yarsdr" (Mslim, Tahret, 1), "Allah temizdir, temizlii sever" (Tirmiz, Edeb, 41),
"Namazn anahtar temizliktir" (Eb Dvd, Salt, 73; Tirmiz, Tahret, 3)

buyurmu; deiik vesilelerle beden ve evre temizliini emretmi veya tavsiye etmi, bu konuda davranlaryla ashabna ve btn mslmanlara rnek olmutur. slm'n bu srarl takibi neticesinde temizlik mslmanlarn hayatna din yn de bulunan bir kltr ve gelenek olarak yerlemi, fkh kitaplarnn ilk blmn temizlik (tahret) konusu tekil etmitir. Bu blmde ibadetlere hazrlk mahiyetinde ve onlarn n art olan abdest, gusl, teyemmm gibi hkm temizliin yan sra sularn temizlii, dinen ve maddeten pis (necis) saylan eyler, temizlenme usulleri gibi konularn da ayrntlaryla ele alnd grlr. Grnr kir ve pisliklerin giderilmesi "necsetten tahret", abdestsizlik durumunun kaldrlmas ise "hadesten tahret" olarak adlandrlr. Her iki tr temizlik de ibadete hazrlk olmakla birlikte aralarnda mahiyet fark olduu aktr. Bu fark gstermek zere Trke ilmihal kitaplarnda birincisine "madd temizlik", ikincisine "din temizlik" veya "mnev temizlik" denilmitir. Her iki nitelendirme eksik olduu gibi yanl anlalmaya da msaittir. slm dini, beden ve elbise temizliini emrettii gibi, kalp ve gnl temizliini de emretmitir. Beden ve elbise temizlii, grnen kir ve pisliklerin temizlenmesi

anlamna gelir ve buna "madd" (d) temizlik denir. Dinimizin, zerinde daha nem ve titizlikle durduu temizlik ise kalp ve gnl (i) temizliidir. Kalbin temizlii, dnyev ilikiler boyutunda, insann hemcinslerine kar ktlk, kin ve haset gibi olumsuz duygulara kalbinde yer vermemesi, aksine iyilik ve hogry ilke edinmesi anlamna geldii gibi, tasavvuf boyutta, kalbin msivdan arnmas anlamna gelir ki her iki boyutuyla kalbin temizlenmesi, "gerek" bir temizliktir. Bununla birlikte kalpten giderilen ey duyularla alglanr bir kir olmad iin bu temizlik, madd olmayan anlamnda "mnev" temizlik olarak nitelendirilmitir. slm dini gerek madd, gerekse mnev temizlii nemle ve srarla emrettiinden, bu iki tr temizlik iin en genel anlamda "din temizlik" nitelemesini yapmak da mmkndr. nc bir temizlik eidi ise, zellikle namaz ibadeti iin ngrlen ve fkh kitaplarnda "hadesten tahret" olarak isimlendirilen "ibadet amal temizlik"tir. Bu tr temizlik, mahiyete bahsi geen iki tr temizlikten farkl olduu iin bunun isimlendirilmesinde baz skntlar yaanmtr. Madd ve mnev temizliin dinin emri olduu ikinci plana drlecek ekilde, sadece bunun "din temizlik" olarak isimlendirilmesi uygun deildir. nk, "din temizlik" ifadesinin, hem madd (d) temizlik hem mnev (i) temizlik hem de ibadet iin ngrlen bu zel temizlik trn iine alacak ekilde kullanlmas mmkndr. badet amal temizliin, "hkm temizlik" olarak nitelendirilmesi de eksik olup baz zorluklar tamaktadr. nk "hkm temizlik" ifadesi, esasnda, "gerek temizlik" mukabili olarak kullanlmakta, dolaysyla gerek temizlii iermemektedir. Halbuki abdest ve gusl, ibadet amal olmakla birlikte gerek temizlii iermektedir. Bu bakmdan "hkm temizlik" ifadesi, sadece ibadet amal olmakla birlikte gerek temizlik iermeyen "teyemmm" iin kullanlabilir. Dier temizlik trlerinden ayrmak zere, ibadete hazrlk olduu iin vesile ibadet olarak kabul edilen abdest, gusl ve teyemmm iin, "ibadet temizlii" veya "ibadet amal temizlik" tabirini kullanmak daha doru ise de, yaygn kullanma uyarak "hkm temizlik" ifadesini kullanmay imdilik srdreceiz.

II. MADD ve HKM TEMZLK

phesiz ki madd temizliin lt ve temizlenme yollar toplumlarn kltr ve gelenekleriyle, art ve imknlaryla sk skya balantldr. Bu sebeple de slm dini, hem temizliin gereklilik ve nemini sklkla vurgulayarak bu konudaki ana fikri canl tutmaya, hem de hitap ettii toplumlarn temizlik kltr ve usullerini imknlar lsnde daha iyiye doru gelitirmeye nem vermitir. Byle olduu iin de slm toplumlarnda temizlik ana fikri, slm

kltrnn asl unsurlarndan birini tekil etmitir. Suyun slm medeniyetinde ayr bir nem kazanmasnn bir sebebi de bu olmaldr. te yandan suyun temizlii ve su ile temizlenme bata olmak zere temizlik ara ve gerelerinin toplumlarn art ve imknlar, pozitif bilimlerin bu konudaki katks nisbetinde giderek deitii ve iyiletii de aktr. Bu sebeple fkh kitaplarnda evre ve beden temizlii konusunda yer alan eitli kstas ve usuller bir ynyle slm limlerinin temizlik konusuna verdii nemi, onlarn bu gayeyi gerekletirmeye mtuf abalarn, bir ynyle de iinde bulunulan art ve imknlara ball yanstr. Temizlik slm'n ok nem verdii din bir vecbe ve salkl yaamann nemli bir art olmasnn yan sra insan olmann onur ve erefinin de gerektirdii tabii bir durumdur. Fkh bir terim olarak tahret (temizlik), hem madd pislikten ve kirlerden hem de hkm kirlilik halinden (hades) temizlenmeyi kapsar. Bu sebeple hkm temizlik ayn zamanda madd temizlii de iine alr. Dier bir ifadeyle, ferdin bedenini ve evresini madd kirlerden temizlemesi, hkm temizlik iin genelde n art durumundadr. Madd temizliin tabii usul su ile temizliktir. Bu yzden fkh kitaplarnda suyun kendisinin temiz olmas ve temizlikte kullanlmas konusu zerinde ncelikle ve nemle durulur. Suyun bulunmad veya temizleyici nitelikte olmad durumlarda dier temizleme ara ve usullerine bavurulur. te yandan temizliin gerektii ekilde yaplabilmesi iin hkm kirlilik hallerinin yan sra dinen kir ve pis (necis) saylan eylerin ve bunlarn temizlenme usullerinin de bilinmesi gerekir. Bu erevedeki bilgilerin bir ksm bilimsel aratrma, tahlil ve deneyimi gerektirse de nemli bir ksm bizzat fertler tarafndan bilinip uygulanabilecek durumdadr. Bu sebeple de madd ve hkm temizlikle ilgili temel bilgiler ve pratik zm yollar ferd mkellefiyet kapsamndaki ilmihal bilgileri arasnda yer almtr.

A) SULARIN HKM
Kur'n- Kerm'de Allah'n insan ve dier canllar sudan yaratt (elEnbiy 21/30, en-Nr 24/45, el-Furkan 25/54), temizlenme dahil birok hikmete mebn olarak gkten temiz su indirdii (el-Bakara 2/22, 164, el-Enfl 8/11, el-Furkan 25/48) belirtilerek suyun yeryzndeki varlklarn hayat

asndan nemine ve asl temizlik arac olduuna iaret edilir. Hz. Peygamber'in hadislerinde de yine su ile temizlenmenin nemi sklkla vurgulanarak durgun ve akarsularn, yamur, kaynak, deniz ve gl sularnn madd ve hkm temizlikte kullanlmasyla ilgili temel aklamalar yer alr. Durgun ve

akarsularn temizliinin salanmas ve korunmas, bu konuda nerilen tedbirler, getirilen yasaklamalar hadis kltrnde nemli bir yekn tutar. Sularn temiz saylmas ve temizleyici olmas (hkm temizlikte kullanlabilmesi) konusunda fkh literatrnde yer alan ayrntl bilgiler, yukarda sz edilen hadislerin nda mslman toplumlarn asrlar boyunca oluan bilgi ve tecrbe birikimlerinin rndr. Hanef fkh kltrnde su, doal su zelliine sahip olup olmamas ynyle mutlak ve mukayyet su, yenilenme ve akclk zelliine gre de durgun ve akarsu ksmlarna ayrlr. Sularla ilgili pratik bilgiler, literatrde bu ayrm ve adlandrma iinde verilmeye allr. a) Mutlak Su - Mukayyet Su Yaratld tabii halini koruyan, mahiyetini deitirecek baka maddeler karmam suya mutlak su denilir. Yamur, kar, deniz, rmak, kaynak ve kuyu sular normalde byledir. Mutlak suyun zellii ve iki tabiat vardr. zellikleri, rengi, kokusu ve taddr; iki tabiat da incelii ve akcldr. te yandan mutlak su, temiz ve temizleyici olup olmama ynyle be ksma ayrlr. Suyun temizleyici saylmas, abdest ve gusl gibi hkm temizlik arac olabilmesinin ciz oluunu, temiz saylmas ise dier madd temizlik ve kullanm arac olabilmesini ifade eder. 1. Rengi, kokusu ve tad bozulmam, iine pis bir madde karmam, kullanlmas mekruh ve pheli hale gelmemi sular hem temiz hem de temizleyici saylrlar. Tabiatta normal halde bulunan mutlak sular kural olarak byledir. nsann, at, deve, sr, koyun ve kei gibi eti yenen hayvanlarn ve kularn art sular da, bu sulara madd bir pislik bulamad srece kural olarak hem temiz hem temizleyicidir. 2. Temiz ve temizleyici olmakla birlikte kullanlmas mekruh olan sular: Tavuk gibi eti yenen, kedi gibi eti yenmeyen evcil hayvanlarn, aylak, doan gibi yrtc kularn art sular byledir. Hz. Peygamber kedi hakknda "O pis deildir, nk aranzda dolap duran yaratklardandr" (Eb Dvd, Tahret, 38) buyurarak bunlardan saknmann imknszlna iaret etmitir. Eti yenmeyen yrtc kularn gagalar kemik olduundan, art sular dier yrtc hayvanlarnkinden farkl grlmtr. Bu tr sularla abdest almak veya gusletmek mekruhtur. Ancak normal su bulunmadnda bu sular hem abdest ve gusl gibi hkm temizlikte hem de madd temizlikte kullanlabilir.

3. Abdest, gusl gibi hkm temizlikte kullanlm olan sular (m-i

mstamel), madd bakmdan temiz olsalar bile ikinci defa hkm temizlikte

kullanlamaz. Fakihler bu sularn temizleyici olmadn sylerken bunu anlatmak istemilerdir. Ancak fakihlerin ounluu asl zelliklerini kaybetmemesi ve madd bir kirlilik de tamamas kaydyla kullanlm suyu temiz sayar ve bu suyun madd temizlikte kullanlabileceini syler. Baz fakihlerin ise ihtiyatla hareket edip kullanlm sular dinen necis su grubunda mtalaa ettii grlr. Bu gr ayrlklar suyun kt olmas halinde kullanlabilecek baz ruhsatlar iermesi sebebiyle faydadan hl deildir. Abdestsiz veya cnp olan kimsenin suyu almak veya scaklna bakmak amacyla elini suya sokmasyla bu su kullanlm saylmaz. 4. Temiz ve temizleyici olmayan sular: ine pislik dt kesin olarak veya galip zan ile bilinen tanm aada gelecek olan az miktardaki sular ile iine den pislikten dolay rengi, tad veya kokusu bozulan byk su birikintileri ve akarsular byledir. Kpein, eti yenmeyen vahi hayvanlarn art sular da temiz deildir. 5. Eek ve eekten doan katrn art sularn hkm temizlikte kullanlp kullanlmayaca ise phelidir. Temiz su bulunmadnda bunlarla abdest ve gusl alnr ve ayrca teyemmm yaplr. ine temiz bir maddenin katlmasyla incelik ve akcln kaybeden mutlak sulara veya tabii bir oluumla meydana gelip zel bir isimle anlan sulara "mukayyet su" tabir edilir. Gl suyu, meyve suyu, maden suyu, dier hell merubat trleri veya iinde nohut, mercimek benzeri temiz eylerin pimesiyle incelik ve akcln kaybeden sular byledir. Mutlak sular temiz ve temizleyicilik zelliini kaybetmedii srece hem madd pisliin temizlenmesinde hem de hkm temizlikte kullanlabilirken mukayyet sular, normal su bulunmad zaman sadece madd temizlikte kullanlabilir. Hanefler dndaki dier mezheplerde sular genellikle 1. Temiz ve temizleyici sular, 2. Temiz fakat temizleyici olmayan sular, 3. Temiz olmayan yani necis sular eklinde ksma ayrlarak incelenirse de, bu konuda genellikle tecrbe ve gzleme dayal bilgiler kullanldndan mezhepler arasnda kayda deer bir gr farkll yoktur. b) Durgun Su Akar Su Suyun durgun veya akar olmas, durgun ise miktar, o suyun temiz ve temizleyici olma zelliini belirlemede etkin rol oynar. Akar sular ile byk havuz niteliindeki durgun sular temel vasfndan biri deimedike yani

rengi, tad veya kokusu bozulmadka iine den bir pislikten dolay temiz ve temizleyicilik zelliini yitirmez. Buna karlk kk havuz niteliindeki durgun sular, iine bir pislik dmekle temel vasfnda deime olup olmadna baklmakszn temiz ve temizleyici olmaktan kar. Kural bu olmakla birlikte byk ve kk havuz ayrmnda nasl bir lnn kullanlacanda fkh mezhepleri arasnda gr farkllklar vardr. Hanefler'e gre durgun suyun derinlik ve hacminden ok yzey genilii nemlidir. Hanefler'e gre su, avulandnda elin dibe demeyecek derinlikte olmas kaydyla, yzeyinin yaklak olarak 50 m2 olmas, fi ve Hanbeller'e gre ise hacminin iki kulle (yaklak 206 litre) ve daha fazla miktarda olmas halinde byk havuz hkmn alr. Mlikler'e gre ise normal abdest ve gusl suyu kabnn alaca su az su hkmndedir. Fakihlerin bu konudaki yaklam ve kstaslar dikkatlice incelendiinde, onlarn hem suyun asl zelliini korumasna nem verdikleri hem de iine kk bir pislik dt diye bol miktarda suyun kullanlamaz olmasn nlemek istedikleri grlr. Byle olunca suyun teminindeki kolaylk ve zorluk, suya den pisliin tr ve miktar da gz nnde bulundurulmak kaydyla, mezheplerin bu konudaki farkl grlerinin bir ruhsat olarak deerlendirilebilecei, kiilerin kendi kltr, imkn hatta kalb mutmainlikleri asndan bu ruhsatlardan birini seebilecei sylenebilir. Dier yandan suyun temel zelliklerinde bir bozulma olduunda veya yaplan bilimsel incelemeler ve laboratuvar tahlilleri sonunda insan sal ve evre iin zararl olduu tesbit edildiinde bu suyun kullanmnn dinen de ciz olmayaca aktr. nk insann salk, gvenlik ve huzur iinde yaamas dinin genel hedeflerinden biri olduu gibi bilimin de ana gayesini oluturur. Bu sebeple fkh kitaplarnda suyun madd ve hkm temizlikte kullanlabilmesi iin aranan artlar, suyun kullanmnn din hkmyle ilgili niha bir l ve zm olarak deil, fertlere gnlk yaaylarnda kolaylk salamay ve ortalama bir l getirmeyi amalayan neri ve katklar olarak anlalmaldr. Nitekim maden kaplara konup gnete stlan suyun kullanmn baz fakihlerin mekruh grd, bunu sylerken de bu tr sularn sala zararl olduu noktasndan hareket ettikleri bilinmektedir. Byle olunca suyun temizlii konusunda fkh kltrmzdeki bu tr yaklamlar ilke ve ama ynyle deerlendirip gnmzdeki teknolojik gelimelerden, artma ve tahlil imknlarndan ve pozitif bilimin sonularndan zami lde yararlanmak vazgeilmez bir nem tamaya balamtr.

B) MADD ve HKM KRLLK

slm dini ferd ve sosyal hayatn her alannda madd temizlie zami titizliin gsterilmesini istedii, belirli ibadetler iin de buna ilve olarak hkm temizlii art kotuu iindir ki, madd ve hkm temizlik ve onun kart olarak madd ve hkm kirlilik fkh ve ilmihal kltrnn temel kavramlar arasnda yer almtr. Fkh literatrnde "tahret" her iki tr temizlii de iine alan geni bir kapsama sahipken madd kirlilik genelde "necset", hkm kirlilik de "hades" terimleriyle ifade edilir. Beden, elbise ve namaz klnacak yerde bulunan, namaz ve benzeri ibadetlerin shhatine de engel olan hakiki yani madd pisliklerden temizlenmeye "necsetten tahret", abdestsizlik ve cnplk gibi hkm kirlilikten temizlenmeye de "hadesten tahret" denilir. Her iki tr temizlik de namaz ve benzeri ibadetlerin n art konumundadr. a) Necset Necset, hakiki ve madd pislik, kirlilik demek olup byle maddeye "necis" tabir edilir. slm'da bir eyin temiz olmas asl olup necset rz bir vasftr. Bu sebeple fkh kitaplarnda dinen necis saylan maddeler ve necis saylma lleri zikredilmekle yetinilir. Ana hatlaryla ifade etmek gerekirse, etinin yenmesi ister hell ister haram olsun, akc kan olan kara hayvanlarndan din usule uygun biimde boazlanmadan len veya ldrlen ve bu hkmde olan hayvanlarn etleri necistir. Kan, domuz eti, sarho edici ikiler, insan idrar, dks ve az dolusu kusmuu, etinin yenmesi hell olmayan hayvanlarn eti, idrar ve dks dinen necis (pis) olduunda ittifak edilen maddelerdir. Fakihlerin ounluu arab da maddeten necis saymlardr. Eti yenen hayvanlarn idrar ve dksn Mlik ve Hanbeller necis saymazken filer necis sayar. Hanefler'e gre tavuk, kaz gibi kmes hayvanlarnn dklar necset-i galza (ar pislik), sr, koyun, geyik gibi drt ayakl hayvanlarnki ise necset-i haffe (hafif pislik) olarak nitelendirilir. Hanefler'e gre at, eek ve katrn idrar ve dks ile havada pislemeleri sebebiyle saknlmas zor olduu iin, atmaca, kartal, gvercin gibi kularn dklar, hafif pislik grubundadr. Domuz ve kpekte ihtilf olmakla birlikte canl hayvanlarn bedenleri necis olmayp salya, idrar ve dklar etinin hkmne tbi olarak ar veya hafif necis saylr. Hayvanlarn derisi tabaklannca temiz olur. Hanefler domuz derisini, filer domuz ve kpek derisini hari tutarak meytenin (murdar hayvan) derisinin tabaklannca temiz olaca grndedir. Meytenin, iine kan nfuz etmeyen boynuz, kemik, ty, di gibi kat czleri de

Hanefler'e gre temizdir. Hanef ve Mlikler'e gre meni necis olsa da kurumu ise ovalamakla temizlenmi saylr. slm dini temizlie byk nem vermi olup bu ayn zamanda insann salam yaratlnn da gereidir. Vcut, elbise ve evredeki necis maddelerin her bir zerresinin en iyi ekilde temizlenmesi arzu edilen bir eydir. deal olan bu olmakla birlikte byle bir temizlik her zaman iin mmkn olmayabilir. Bu sebeple de slm bilginleri Kur'an ve Snnet'teki kolaylk ve kolaylatrma ilkesinden hareketle ibadetler iin gerekli madd temizliin alt snrn belirlemede baz ller getirmeye almlardr. Bu ayn zamanda namaz temizlii iin hogr snrn da belirledii iin ferd-din mkellefiyet asndan nem tar. Hanef fakihlerinin necis maddeleri ar pislik-hafif pislik eklinde ayrmalar da bu anlayn rndr. Ar necset ile hafif necset arasnda kirlenmeye yol ama ynyle bir fark yoktur, ikisi de kirlilik sebebidir. Bu ayrm daha ok namazn shhatine engel olup olmama ynyledir. Ar saylan necis madde eer kat ise yaklak 3.5 gram (1 dirhem), sv ise el ayasn (avu ii) kapsayacak miktar ve fazlas vcut, elbise veya namaz klnacak yerde bulununca namazn shhatine engel olur. Hafif necsetin ise bir uzvun veya onu rten elbisenin drtte birinden az miktarna bulam olmas namazn shhatine engel olmaz. Temiz olmayan bir maddenin hogr snrn amayan miktar ile namaz klmak mekruh sayldndan, namaza balanmadan nce her trl kir ve pis maddelerden temizlenmek gerekir. te yandan, dinde gl giderip kolayl salama dncesiyle, kanlmas zor olduu iin vcut ve elbiseye srayan idrar serpintileri, sokaklarda yrrken srayan amur paralar, sinek ve benzeri haerattan bulaan pislikler, necis maddelerin buhar ve tozu gibi nesneler ayn hogr snr iinde bulunmutur. Bununla birlikte bu tr ruhsatlardan sadece ihtiya halinde yararlanmal, imkn olduu lde namazda ve namaz dnda vcut, elbise ve evre temizliinde zami lde titizlik gsterilmelidir. Zaten namaz ruhun Allaha ykseliini ve O'nun huzurunda duruu simgelediinden mslmann en temiz ve gzel elbisesiyle namaza durmas tavsiye edilmitir. mkn olanlarn sadece namazlarda giymek zere zel bir elbise edinmesinin yararndan sz edenler, her ne kadar ncelikli olarak bu madd temizlii gzetmi olsalar da, gerek Peygamberimizin ve ashabnn tarzlarna uymad gerekse ibadetin gndelik hayatn doal bir paras olduu esprisini zedeleyecei mlhazasyla, zel namaz elbisesi edinmek ho karlanmam, bunun yerine mmkn olduu lde her zaman temizlie dikkat etmenin gerektii vurgulanmtr.

b) Hades Hades fkh dilinde, abdestsizlik veya cnplk sebebiyle insanda meydana geldii var saylan hkm kirlilii veya bu kirliliin sebebini ifade eder. Hades, byk hades ve kk hades eklinde ikiye ayrlr. Guslle giderilebilen cnplk (cenbet), hayz ve nifas gibi hkm kirlilikler byk hades, abdestle giderilebilen hkm kirlilik de kk hadestir. Buna bal olarak gusl byk hkm temizlik, abdest de kk hkm temizlik adn almtr. Buna gre cnplk, hayz ve nifas halleri byk hkm kirlilik halini, abdesti bozan sebeplerin varl da kk hkm kirlilik halini dourur. Bu kimselerin tbi olaca din mkellefiyet ve hkmler aada ayr ayr anlatlacaktr.

C) TEMZLEME YOLLARI
Hkm kirlilik hali demek olan hadesten, hkm temizlik usul olan ve her birinin kendine mahsus ayrntl hkmleri bulunan abdest, gusl ve teyemmmle temizlenilir. Dinen temiz saylmayan madd kirliliin (necset) ise eitli yol ve usullerle giderilmesi mmkndr. Hanef mezhebinde necseti temizleme yollar konusunda sosyal artlar ve ihtiyalar dikkate alnarak daha toleransl davranlm ve kolaylk ilkesine arlk verilmitir. Mlik mezhebinin bu konudaki tavr da Hanef mezhebine yakndr. fi ve Hanbel mezheplerinde ise namazn shhatine engel olur dncesiyle temizlik konusunda daha sk artlar getirildii grlr. zetle ifade etmek gerekirse, temizliin en genel ve tabii usul su ile ykamaktr. Suda kaynatma, atee sokma, silme, ovalama ve kazma, kurutma, zerine toprak serpme, iindeki suyun bir ksmn veya tamamn boaltma, yap deiiklii (istihle), boazlama ve tabaklama balca temizleme yol ve usulleri olarak zikredilebilir. Bunlar arasnda iine necis bir maddenin dt havuz, depo ve kuyularn temizlii ile byk ve kk abdest bozduktan sonra yaplacak beden temizlii ayr bir nem tar. a) Depo ve Kuyularn Temizlenmesi Fkh literatrnde kuyu, havuz ve depo sularnn salk kurallarna uygun biimde korunmas, kirletilmeyip temiz tutulmas, iine bir pislik dtnde ise temizlenmesi usulleri zerinde nemle durulmutur. Hanef fakihleri, durgun sular byk ve kk havuz eklinde ikiye ayrp byk havuzun yani "ok su"yun miktarn belirlemede suyun yzey geniliini esas almlardr. Hanefler'in bu ls gerei kuyular kk su hkmnde olduundan, iine necis bir madde dtnde temizlenmesi iin duruma gre belli miktarda

suyun, bazan da kuyunun tamamen boaltlmas gerekli grlr. fi ve Hanbeller ise byk havuz-kk havuz ayrmnda suyun hacmini esas almlardr. Gr ve lleri ne olursa olsun, fakihlerin hareket noktas, suyun gerekmedike pis saylmasn ve israfn nlemek, bunun yan sra suyun, iine den pislikten etkilenmeyecek lde ok olmas ve suyu kullanan kimsenin pislikle temas ihtimalinin de iyice zayflamas durumunda suyu byk havuz saymak olmutur. Bununla birlikte bu konuda benimsenen l ve miktarlar bu hukukular tarafndan akl istidllle ve yaplan baz deneylerle bulunmu ictihad grlerden ibarettir. Byle olunca kuyu, havuz ve deponun ne miktar boaltldnda ve hangi usuller uygulandnda dinen temizlenmi saylaca hususu, suyun salk kurallarna fizik ve madd temizlik llerine uygun olmas gereinden ayr dnlemez. Fakihlerin konuyla ilgili l ve nerileri suyun hem madd ynden temizliini salamay hem de din ynden temiz ve temizleyici oluuna aklk getirmeyi amalar. Bylece bu suyla yaplan hkm temizliin ve ona bal olarak yaplan ibadetlerin shhatiyle veya iade ykmllyle ilgili objektif ve mkul ller gelitirilip kargaann ve keyfliin nlenmesine, mkelleflere kolaylk ve i huzuru salanmasna allmtr. Fkhn ilk dnemlerde ferd ve sosyal hayatla ilgili btn problemlere eildii ve mslman toplumlarn deta hayat bilgi ve tecrbesini de kapsad dnlrse, suyun temizlii ve temizlenme usulyle ilgili bu grlerin fakihlerin bilgi ve tecrbe birikimlerini yanstan ve madd temizlik iin ortalama bir tedbir getirmeyi amalayan grler olarak alglanmas daha doru olmaktadr. Bu konuda suyun teminindeki veya boaltlmasndaki zorluklar, suya den necis maddenin miktar, suyun miktar ve ahslarn kalben tatmin olmalarnn da ayr ayr nemli olduuna, kiilere bu erevede bir inisiyatif kullandrmann doru ve yeterli olacana iaret etmek gerekir. Netice itibariyle suya dinen pis saylan veya salk asndan zararl bir maddenin dmesi halinde bu depo, havuz ve kuyunun mmkn olduu miktarda boaltlmas, ayrca fen bilimleri ve salk asndan da yeterli dzeyde ve usulde temizliin salanmas gerekir. b) stibr ve stinc slm retiler btn hayat kuatc nitelikte olduu iin, bu retilerde zaman zaman ahslarn en zel ve mahrem grnen durumlaryla ilgilenildii ve bu konuda baz emir ve tavsiyelerde bulunulduu da olur. Tuvalet dbyla ilgili olarak hadislerde ve fkh kltrnde birtakm kural ve nerilerin bulunmas byledir.

Kk ve byk abdest bozduktan sonra yaplmas gereken madd temizlik, gerek bunun akabinde yaplacak hkm temizliin ve ibadetlerin shhati gerekse ferdin sal, beden ve elbise temizlii asndan nemlidir. Kk abdest bozduktan sonra idrar yolunda kalabilecek idrar damla ve szntlarnn tamamen kesilmesi iin bir sre bekleme, bundan sonra vcuttaki idrar szntlarn temizleme ilemine fkh dilinde "istibr" denilir. zellikle erkekler asndan istibr daha nemlidir. ayet zr hali sz konusu deilse vcuttan idrar sznts olduu srece abdest geerli olmaz. Bunun iin de idrarn vcuttan iyice kmasn beklemek, bu amala biraz hareket etmek, yrmek veya ksrmek gerekebilir. drar sonras abdest alnmayacak olsa bile, temizlik iyi yaplmadnda geriye kalan idrar sznts elbiseye bulaacandan bu temizlie dikkat edilmesi her zaman nemini korumaktadr. Bunun iin Hz. Peygamber idrardan saknmay emretmi, kabir azabnn ounun idrardan saknmama sebebiyle olacan haber vermitir (Buhr, Vud, 55; bn Mce, Tahret, 26). evre temizlii kadar beden ve elbise temizlii de gerek kiinin sal ve beer ilikileri gerekse ibadet hayat iin nem tadndan literatrde "istinc" terimiyle ifade edilen temizlik yani byk abdest bozulduktan sonra dk ve idrar yollarnda yaplacak dk, idrar vb. temizlii de mslmann hayatnda ayr bir nem tar. Aslolan bu temizliin su ile yaplmasdr. Hatta su ile temizliin slm toplum ve medeniyetinin en belirgin vasflarndan biri olduu ve bu sebeple mslmanlarn kavutuklar beden ve elbise temizliinin Batllar tarafndan da hayranlkla ifade edildii grlr. Su bulunmad takdirde bu temizliin en uygun temizlik aralaryla yaplmas gerekir. Temizlik sol elle yaplmal, suyun ve dier temizlik aralarnn kullanmnda israftan kanlmal, fakat temizliin titizlikle yaplmasndan da dn verilmemelidir. Fkh kitaplarnda eitim ve ilim arac olduu iin kdn istibr ve istincda kullanlmas doru bulunmam ise de gnmzde iki kt tr birbirinden ayrld ve kdn imal ve temini kolaylat iin, zellikle byk abdest temizliinde suyun kullanm ve kurulanma kanlmaz olmutur. Bu itibarla Bat toplumlarnda yaygn olduu ekliyle sadece tuvalet kd ile temizlenmenin yetersiz olduunu, su ile temizlik yapldktan sonra avret yerinin bez veya tuvalet kd ile kurulanmasnn salk ve temizlik asndan daha uygun hatta gerekli olduunu belirtmek gerekir.

III. ABDEST
A) MAHYET ve NEM
Farsa b (su) ve dest (el) kelimelerinden oluan ve "el suyu" anlamna gelen abdest, belirli ibadetlerin ifasnn n art olan ve kendisi de ibadet mahiyetinde grlen bir nevi hkm temizliktir. Arapa karl gzellik, temizlik ve parlaklk anlamna gelen "vud"dur. Fkhta abdest, "belli uzuvlar usulne uygun olarak su ile ykamak ve bazlarn da eldeki su slakl ile meshetmek" eklindeki ibadet temizlii olarak tarif edilir. Abdestle ilgili olarak Kur'n- Kerm'de, "Ey iman edenler! Namaza kalktnzda yzlerinizi, dirseklere kadar kollarnz ykayn, banz meshedin ve topuklara kadar ayanz ykayn. Eer su bulamazsanz temiz toprakla teyemmm edin" (el-Mide 5/6) buyurulur. Bu yet Medine dneminde nzil

olmu ise de, mslmanlarn Mekke dneminde mirac gecesinde namazn farz klnmasndan itibaren namaz ncesinde mendup bir davran olarak abdest aldklar bilinmektedir. yet bunu mstakil bir hkmle teyit etmi, ayrca abdestin her amel iin deil namaz iin farz klndn aklamtr. Hz. Peygamber de hem mslmanlara fiil olarak abdestin nasl alnacan gstermi hem de abdestsiz olarak klnacak hibir namazn Allah katnda kabul olunmayacan belirtmitir (Buhr, Vud, 2; bn Mce, Tahret, 47). Abdest bal bana madd temizlik zellii de tayp salk asndan bir dizi faydalar iermekle birlikte esasen hkm temizlik ilemi ve arnma yoludur. Bunun iin de fkh dilinde madd kirlilikten temizlenme "necsetten tahret" olarak anlr; hkm kirlilik olan hadesten temizlik ise birer hkm temizlik usulleri olan abdest ve guslle olur. Abdest ile az, di, burun, el, yz ve ayaklar gibi kirlenmeye ve dardan gelecek mikroplara en ak uzuvlar gnde birka defa su ile temizlenir. Bu sayede vcudun sinir sistemi ve kan dolam daha dzenli hale gelir ve vcuda fizik-tbb birok fayda salar. Ayrca abdest, namaz ibadetini ifa iin yce Allah'n huzuruna kacak mminin mnev ve ruh hazrlk ve temizlii de demektir. Bu yzden abdest, madd temizlikle mnev temizlii birletirici, mslmana mnev ynden destek ve g salayc bir anlam ve neme sahiptir.

B) ABDESTN GEREKLL
Abdest bal bana ve bizzat ama olan bir ibadet deil belli ibadetleri yapmay mubah klan, kulun bu ibadetlere mnen ve ruhen hazrlanmasna ve bu ibadetlerden zami verim elde etmesine yardmc olan vasta (vesile)

ibadettir. Baz ibadetler ve fiiller iinse abdestli olmak dinen gerekli grlmemi olsa bile, tad birok madd ve mnev faydalar sebebiyle tavsiye edilmitir. Bundan dolay abdestin din deer ve balayclk hkm farz, vcip ve mendup eklinde eittir. Namaz klmak, Kbe'yi tavaf etmek, tilvet secdesi yapmak, Kur'an'a dokunmak iin abdest dinen gereklidir. Snn mezheplerin ou bunlarn farz olduunda gr birliinde olup yalnz Hanefler Kbe'yi tavafta abdesti vcip grrler. Kur'an'a dokunmak iin abdestin farz olduu hkm, Kur'an'a ve Snnet'e de (el-Vka 56/79; Beyhak, Snen, I, 87-88) dayandrlmakla birlikte esasen mslmanlarn Kur'an'a atfettikleri nemi ve ondan istifadeyi zami lye karma gayretlerini yanstan ve bnyesinde birok sosyal ve psikolojik gerekeyi barndran kolektif uur konumundadr. Yatmadan nce abdest almak, vakit namazlar iin ayr ayr abdest almak, ezan okurken abdestli bulunmak mendup grlmtr. Hatta mmine mnev destek salad, deta mminin silh olduu, ayrca Hz. Peygamber'in mmkn olduu lde abdestli halde bulunduu gz nnde tutularak slm limleri mminin imkn lsnde her ie abdestli olarak balamasn ve abdestli bulunmasn tavsiye etmilerdir. Abdestin yukarda zetlenen bu din hkmnn tabii sonucu olarak abdestsiz kimsenin, cenaze namaz da dahil namaz klmas, kr ve tilvet secdesi gibi namaz hkmne tbi fiilleri yapmas, Kbe'yi tavaf etmesi, Kur'an'a dokunmas ve onu elle tutmas ciz grlmez. Abdestsiz olarak Mushaf'a bakarak veya ezberden Kur'an okumak ise cizdir. Kur'an yce Rabbin kelm olduu iin ona her zaman zami sayg gstermek, s-i edeb olarak alglanacak davranlardan kanmak gerekir. Kur'an tilveti, teden beri snnet deer hkm atfedilen bir ibadet olarak telakki edildii iin, Kur'an tilvet ederken hem bu kolektif uuru incitmemek ve hem de esasen her eidiyle ibadetin abdestli olarak ifasnn ibadeti tamamlayan bir boyut olmas sebebiyle byle davranp ibadet lezzetini daha derinden almak iin abdestli olmaya zen gstermelidir. Fakihlerin Kur'an tilvetini snnet olarak nitelendirip ona ibadet ierii yklemeleri bu anlamda dorudur ve bunun iin abdestli olmann art koulmas da yerindedir. Ancak Kur'an okumaktan asl maksat mnasn anlamakszn okuma deil, anlamak ve gereini yerine getirmek zere okumadr. Zaten Kur'an'n indiriliinin asl amac da budur. Birinci okuyuta ibadet nitelii n plana kt, ikincisinde ise anlama nem kazand iin iki tr okuyu arasnda abdest asndan bir ayrm yapmak mmkndr. Bu ayrm sebebiyle olmal ki, baz bilginler, ikinci tr okuyu biiminde abdest almay art komamlardr.

C) ABDESTN FARZLARI
Abdestin farzlar, bir fiilin abdest saylabilmesi iin onda bulunmas zorunlu olan ana unsurlar demektir. Abdestin farzlar ilgili yette (el-Mide 5/6) zikredildii zere drttr: 1. 2. 3. 4. Yz ykamak. Kollar dirseklerle birlikte ykamak. Ba meshetmek. Ayaklar topuklarla birlikte ykamak.

Yzn snr iki kulak yumua, alndaki sa bitim yeri ile enenin sona erdii yer arasnda kalan ksm olarak belirlenmitir. Yz ykanrken sakal sk ise stn ykamak yeterlidir. Abdest alrken parmaktaki yzn altna su alacak ekilde oynatlmas, el, yz ve ayakta bulunan ve suyun deriye temasn nleyen maddelerin imkn dahilinde temizlenmesi gerekir. Dirseklerin ykanmas da abdestin farzlar kapsamndadr. Ban drtte birinin el iinin slaklyla meshedilmesi Hanefler'e gre yeterlidir. Ban mesh miktar fi mezhebinde daha az iken dier iki mezhepte deta ban tamamdr. Abdestin bu drt farznda Snn fkh mezhepleri ittifak etmitir. Ancak Hanef mezhebinin dnda kalan dier Snn mezhebin buna baz artlar da ilve ettii grlr. Mesel niyet bu mezhebe gre, abdeste balarken besmele ekmek Hanbeller'e gre, drt farzn yette saylan sraya uygun yaplmas (tertb) fi ve Hanbeller'e gre, bu ilemlerin ara verilmeden yaplmas (muvlt) Mlik ve Hanbeller'e gre farzdr. Caferler, abdestle ilgili yetin ifade tarzndan hareketle ayaklarn ykanmasnn deil meshedilmesinin farz olduunu ileri srmlerdir. Bu gre yakn olan baz Snn limler de vardr. Abdestin farzlarnn yerine getirilmi olmas kukusuz alnan abdestin fkhen geerli (sahih) olmas sonucunu da dourur. Bununla birlikte kullanlan suyun temiz ve temizleyici olmas, abdest alrken zr durumu hari abdesti bozan bir durumun bulunmamas, ykanmas gereken uzuvlarda hi kuru yerin kalmamas da gerekir. Baz ilmihal kitaplarnda, abdest alrken ykanan uzuvlarda ine delii kadar kuru yerin kalmamasnn istenmesi, hakiki anlam deil bu konuda zami titizliin gsterilmesi gerektiini ifade iindir. Abdest uzuvlarnda bulunup suyun deriyle temasn nleyen maddelerin imkn lsnde temizlenmesi gerekir. Temizlemede zorluk varsa bunlarn bulunmas abdeste zarar vermez. Boyac, marangoz gibi esnafn, sanatkrlarn el ve kollarnda bulunan boyalar byledir. Bunlar el ve trnaklardan kaznmadka abdestin geerli olmayacann sylenmesi, bilgiye

dayal fkh bir hkm olarak deil de yukarda sz edilen hassasiyetin abartl ifadesi olarak anlalmaldr. Ayn ekilde bir uzvu ykamak salk asndan sakncal ise meshedilir, meshetmek de zararl ise terkedilir.

D) ABDESTN SNNETLER ve DBI

Hz. Peygamber'in farz ve vcip kapsamnda olmakszn srekli veya genelde yapt ve mmetine de yaplmasn tavsiye ettii fiillere fkh ilminde ve ilmihal dilinde snnet, Hz. Peygamber'in bazan yapp bazan da terkettii fiillere ise mendup, mstehap veya dp denildiini, fkh usulnde ise bu gruba giren btn fiillerin, er hkmn beli taksimi iinde "mendup" olarak nitelendirildiini biliyoruz. Abdestin balca snnetleri yle sralanabilir : Abdest almaya niyet etmek, balarken besmele ekmek, elleri bileklerle birlikte defa ykamak, az ve buruna su ekip iyi bir az ve burun temizlii (mazmaza ve istinak) yapmak, misvak kullanmak veya dileri fralamak, sakaln iine su girmesini salamak, el parmaklarn birbirine sokup ovuturmak, ban tamamn elin slaklyla meshetmek, boynu meshetmek, abdest uzuvlarn ykarken bu saylan sraya uymak, abdeste sa uzuvlardan balamak, bu uzuvlar er defa ykamak ve su ile iyice ovmak (delk), abdeste ara vermeden tamamlamak. Abdestin bu saylan snnetlerine ilve olarak abdestin db olarak da; abdest alrken mmknse kbleye dnmek, abdest sularn vcuda ve elbiseye sratmamak, dnya ilerine ilikin konumayp abdest dualarn veya bildii dualardan okumak, suyu ll kullanmak, abdest sonunda kelime-i ehdet (Ehed enl ilhe illllah ve ehed enne Muhammeden abdh ve reslh) getirmek gibi fiiller tavsiye edilir. Abdestin dbndan maksat, abdestin farzlarnn ve snnetlerinin daha uygun ekilde ve ortamda, mkemmel bir ekilde yerine getirilmesini salamaktr. Bu sebeple abdest alan kimse hangi davrannn abdestin amacna daha uygun olacana ve abdest alrken nelerden kanmas gerektiine biraz da kendisi karar vermelidir. Mesel gnmzde abdest ncesinde ellerin ve yzn sabunlu su ile ykanmas, iyi bir az ve burun temizlii, imkn varsa dilerin fralanmas, suyun ll kullanlmas, evre temizliine zen gsterilmesi hem bireyin sal asndan hem de nc ahslara saygnn gerei olarak ayr bir nem kazanmtr.

E) ABDEST BOZAN DURUMLAR

Abdestin madd temizlik olma zellii de tamakla birlikte esasen hkm temizlik olduunu yukarda grmtk. Bu sebeple abdesti bozan durumlarn bir ksm madd kirlilik, bir ksm da hkm kirlilik grubunda yer alr. u durumlarda abdest bozulur: 1. drar ve dk yollarndan idrar, dk, meni, mezi, kan gibi bir necsetin, herhangi bir svnn veya maddenin kmas, yellenmek. 2. Vcudun herhangi bir yerinden kan, irin veya herhangi bir maddenin kmas. Azdan kan akc haldeki kan, tkrkten fazla veya ona eit ise abdesti bozar. Vcuttan kan kan akmad veya kt yerin evresine dalmad srece abdesti bozmaz. Yaradan kan irin ve sar su da byledir. kt yerin dna kendiliinden dalmayan bu svlarn silinmesi halinde de abdest bozulmaz. fi ve Mlikler'e gre idrar ve dk yollar hari vcuttan kan kan ve benzeri sv maddeler abdesti bozmaz. 3. Az dolusu kusmak. Kusulan ey ister yemek, ister safra veya kan olsun, abdest bozulur. 4. Baylma, delirme, sarho olma, uyuma gibi uurun kontrolne engel olan durumlar. Uyku dndaki uur kaybna yol aan durumlarn sresi ve o esnada kiinin konumu ne olursa olsun abdest bozulur. Uyku halinde ise, kiinin farknda olmadan abdestinin bozulmu olmas ihtimalinin derecesi l alnr. Bu sebeple yatarak derin uykuya dalma abdesti bozar, uyku ile uyanklk arasndaki hal ise bozmaz. Oturduu yerden uyuklamada oturuun ekli kadar bu kimsenin durumu, abdestin bozulma ihtimalinin kuvvet derecesi de nemlidir. Bundan dolay tereddtl durumlarda abdest alnmas tavsiye edilir. 5. Namazda yakndaki ahslarn duyabilecei ekilde sesli olarak glmek. Hanefler'e gre rklu ve secdeli namazda sesli glme abdesti de bozar. Dier mezhepler ise sadece namazn bozulaca grndedir. 6. Cins mnasebet veya fhi (ar) temas ve dokunma. Hanefler'e gre erkekle kadnn tenlerinin birbirine demesi ile abdest bozulmasa da plak olarak veya arada bedenlerin scaklnn hissedilmesini engelleyecek bir giysi bulunmakszn erkek ve kadnn ar derecede ehev temas, oynama ve kucaklamas abdesti bozar. Hanef fakihlerinin ounluu temasn arlnda erkein cinsel organnn sertlemesini l alrken, mam Muhammed mezi gibi bir yalk kmadka abdestin bozulmayaca grndedir. filer'e gre erkek ve kad-

nn tenlerinin birbirine demesi, Mlik ve Hanbeller'e gre ise temastan cinsel haz duyulmas halinde abdest bozulur. 7. kimse yolcu kimse Mazeret halinin sona ermesi. Su bulamad iin teyemmm eden suyu bulunca, mest zerine mesh yapan kimsenin -yolcu olanlara , olmayanlara bir gn olarak tannan- mesh sresi dolunca, zrl iin de namaz vakti knca abdesti bozulmu olur.

Hanefler'in dndaki mezhebe gre bir kimsenin kendi cinsel organna temas da abdesti bozar. Bir kimse abdest aldn kesin olarak bilse de abdestinin bozulup bozulmadnda tereddt etse, Mlikler'e gre abdesti bozulmu olur, dier mezhebe gre ise bu durumda abdest bozulmu saylmaz. Alamak, gzden ya gelmesi, kabuk balam bir yarann kabuunun kan kmakszn dmesi, tkrk ve sme az miktarda kan karmas, az dolusu olmayan kusma, srlan elma, ayva gibi sert bir meyve veya kullanlan misvak-di fras zerindeki akcl olmayan kan (di eti kanamas hari), sivrisinek, pire gibi haeratn emdii kan, namazda uyuklama, namazda sessiz glme, trnak kesme, tra olma kural olarak abdesti bozmaz. Abdestin bozulup bozulmadyla ilgili gr ayrl bulunan konularda ihtiyatl davranmak uygun olur. zellikle imam olan kimselerin abdestinin dier mezheplere gre de bozulmam olmasna zen gstermesi art deilse de yerinde bir davrantr.

F) ABDESTN EKL
Snnet ve dbna riayet edilerek, ayrca drt mezhebin farz sayd hususlar da ierecek ekilde abdest yle alnr: Abdest suyunun elbiseye sramayaca bir konum alnr, mmknse kbleye dnlr. Niyet ve besmele ile abdeste balayp nce eller bileklere kadar ve parmak aralar da ovuturularak defa ykanr, cilt zerindeki hamur, boya, sakz gibi maddeler temizlenir. Parmakta yzk varsa oynatlr. Misvak veya di fras ile, bunlar yoksa sa elin parmaklaryla diler temizlenir. Az, sa el avucuna alnan su ile defa alkanp temizlenir. defa da burna su ekilip sol elle burun temizlenir. Orulu olmayan kimse az ve burnun her yerine suyun iyice ulamasn salar. kere yz ykanr. Varsa sakaln iinden parmaklar geirilerek suyun sakal diplerine ulamas salanr. Sonra dirsekle birlikte sa kol defa, sonra ayn ekilde sol kol defa ykanr. Sa el slatlarak avu ve parmaklarn iiyle ban st bir defa meshedilir. Bu ekilde ban drtte birini meshetmek yeterli ise de iki elle ban tamamnn meshedilmesi salk bakmndan endie verici bir durum yoksa snnettir.

Eller yine slatlarak ba parmakla kulan d, ahadet parma veya sere parmakla ii meshedildikten sonra her iki elin arkasyla boyun meshedilir. nce sa sonra sol ayak, parmak ularndan balanarak topuk ve ak kemikleri de dahil olmak zere ykanr. Parmak aralarnn ykanmasna zen gsterilir. Abdestten sonra kelime-i ehdeti okumak, iilebilir ise abdest alnan sudan bir miktar imek ve Kadr sresini okumak da abdestin dbndandr.

G) ZRLNN ABDEST
Devaml burun kanamas, idrar tutamama, devaml kusma, yarann devaml kanamas, kadnlarn aknts gibi abdesti bozan ve ksmen sreklilik tayan beden rahatszlklara ilmihal dilinde zr (mazeret), byle kimselere de zrl kimse (mzur, mzure) denilir. slm dini kolaylk ve rahmet dinidir. Namaz bata olmak zere kiilerin ibadetlerini zamannda ve gerektii ekilde yerine getirebilmeleri hem bir grev hem de bir haktr. Bu sebeple slm dini kiiye gcnn stnde yk yklememi, ibadet hayat da dahil daima kolayln salanmasn, zorluk ve skntnn nlenmesini ilke edinmitir. Bu sebepledir ki normal durumlarda abdesti bozan eyler konusunda zrl kimseler iin zel hkmler getirilerek bu kimselerin ibadet etmesine frsat tannmtr. Su bulunmadnda veya suyun kullanmnn sala zararl olduu durumlarda teyemmm imkn, yarann stne mesh hkmleri de yine slm'n hem namaz ferdin asl grevi ve dinin direi saymasnn hem de kolaylk prensibinin birer rneidir. Yukarda saylan trde olup en az bir namaz vakti sresince devam eden beden rahatszlklar zr hali saylr. zrl kimse her namaz vakti iin abdest alr, bu zr halinin abdesti bozmad var saylarak o vakit iinde ald abdestle, onu bozan yeni bir durum meydana gelmedike, diledii kadar farz, vcip, snnet, eda ve kaz namaz, cuma ve bayram namaz klabilir, Kbe'yi tavaf edebilir, Mushaf tutabilir. Namaz vaktinin kmasyla zrl kimsenin abdesti bozulmu olur, yeni namaz vaktinde tekrar abdest almas gerekir. zrl kimsenin abdesti zr hali dnda abdesti bozan ikinci bir sebeple de bozulur. Mesel idrarn tutamayan kimsenin burnu kanamakla abdesti bozulur. mam fi'ye gre zrl kimsenin her namaz iin ayr abdest almas gerekir. zrl kimsenin bu sebeple elbisesine bulaan idrar, kan zr devam ettii srece namazn shhatine engel olmaz. Kadnlar iin ayba ve lousalk hali farkl fkh hkmlere tbi olup bunun dnda kalan kanamalar ve devaml akntlar (istihze) zr hali saylr.

H) MESH
slm dini namazn ifasn dinin temel vecbelerinden saym olmasnn yan sra her trl mkellefiyette zorluu gidermeye ve kolayl temin etmeye de ayr bir nem vermitir. Bunun bir rnei de, mkellefler iin mest ve sarg zerine mesh yaparak abdest alma ve bylece zerine den ibadetleri ifa etme imkn getirmi olmasdr. Mesh, bir ey zerinde eli gezdirmek, o eyi elle silmek demektir. Fkhta mesh, bir nevi hkm temizlik ilemi olup abdestte elin slaklyla bir uzuv, mest veya sarg zerinde, teyemmmde ise yz ve kollar zerinde toprakla yaplan sembolik temizlik eididir. Abdest alrken ba, boyun ve kulaklarn meshedilmesi abdestin ilkten (asl) hkm, mest ve sarg zerine mesh ise ykama yerine geen (bedel, halef) bir ilemdir. a) Mest zerine Mesh Dinimizin ibadetlerde kolayl tercih etmi olmas sebebiyle, ayaklara mest vb. giyildiinde, abdest iin bunun karlmas ve ayan ykanmas istenmeyip mestin zerine mesh yapma ciz grlmtr. Mest deri ve benzeri maddelerden ayaklara giymek maksadyla yaplan, ayaklar topuklarla birlikte rten, iine su geirmeyecek veya yere konduunda kendi kendine dik durabilecek bir ayakkab eididir. Ayaklar ayn ekilde rten izme, potin, kendisiyle yol yrnebilecek dayankllkta orap ve boazl terlikler ve benzerleri de Hanefler'e gre mest hkmndedir. Devaml olarak yerle temas halindeki izme ve ayakkablara meshetmek yeterli olmayp altnda veya zerindeki necis maddelerin de temizlenmesi gerekir. Abdest alrken mestin zerinde elin parma kadar yerin elin slaklyla bir defa meshedilmesi gerekir ve yeterli olur. Bunun iin mestin abdestli olarak giyilmi, mestin ayan abdestte ykanmas gereken yerlerini tamamen kaplam, ayrca dayankl ve salam bir maddeden yaplm olmas aranr. Mest ile yaklak 6 kilometre yrnebilmesi veya brakldnda dik durabilmesi bu dayankllk ve salamln ls olarak zikredilir. Mestin topuktan aa ksmnda, altnda veya stnde ayak parmaklardan girecek ekilde bir deliin, yark veya yrtn bulunmamas, mestin iine su almamas da gerekir. zerine deri kaplanm veya altlarna pene vurulmu orap zerine mesh edilebilir. Hanef fakihlerinden Eb Ysuf ve mam Muhammed, altna pene vurulmu olmas artn aramakszn kaln ve iini gstermeyen dayankl kee ve yn oraplar zerine, bir grup fakih ise bu artlar da aramayarak orap zerine meshedilebilecei grndedir.

badetlerin ve onlara hazrlk mahiyetindeki vecbelerin yerine getirilmesinde baz ller belirlemeyi ve imkn dahilinde kolaylk salamay hedefleyen fakihler arasndaki bu tr gr farkllklar mkellefe bu grlerden istedii tarzda bir kompozisyon oluturma hakkn vermekten ziyade ihtiya halinde kullanlabilecek ruhsatlar gstermesi ynyle nem tar. Abdesti bozan durumlar mest zerine meshi de bozar. zerine meshedilen mestin ayaktan kmas veya karlmas, mestin iine giren suyun bir ayan yardan fazlasn slatmas, mesh sresinin sona ermesi meshi bozar. Mest zerine meshin sresi, yolcu olmayanlar iin bir gn bir gece (24 saat), yolcular iin gn gecedir (72 saat). Bu sre, mestin abdestli olarak giyilmesinden sonra ilk hadesten yani abdesti bozan ilk durumdan balar. Bu sre dolduktan sonra, ayaklar su ile ykanarak abdest alnp gerekiyorsa mest tekrar giyilmelidir. te yandan, ayaklarn ykamak suretiyle abdestli olan kimsenin bu abdesti devam ettii srece mestleri karp giymesiyle abdesti bozulmaz. Mestlerin zerine meshetmek suretiyle abdestli olup mestlerini karan kimse, sadece ayaklarn ykayarak abdestini tamamlayabilir. b) Sarg zerine Mesh zerinde sarg bulunan bir organn abdest alrken su ile ykanmas salk asndan zararl ise, bu sarg zlmeyip zerinin meshedilmesiyle yetinilir. Yaplan bu mesh o uzvu hkmen ykama saylr. Hatta mesh de zararl ise ondan da vazgeilebilir. Sargnn ounluunu sadece bir defa meshetmek yeterlidir. Sargnn abdestsiz veya cnp iken sarlm olmas meshe engel olmad gibi bu meshin sresi de yoktur. zr hali devam ettii srece sarg zerine meshedilebilir. Sarg zerine ikinci bir sarg sarlsa bu sargya ayrca meshetmek gerekmez. Bir sarg zerine mesh yapldktan sonra o sarg deitirilirse hkm yine ayn olmakla birlikte yeni sargnn meshedilmesi mstehaptr. zerindeki il, merhem bulunan yaralarn meshi de sarg zerine mesh hkmndedir. Yarann iyileip sargnn karlmas halinde sarg zerine yaplan mesh bozulmu olur. Bu kimsenin ayet abdestli ise, sarg yerini ykamakla iktifa etmesi mmkn ise de yeniden abdest almas daha yerinde bir davran olur. Doldurulmu veya kaplanm diler de sargl veya merhemli yara veya suyun deriye ulamasn engelleyen fakat karlmas zor olan boya vb.nin bulat organ gibidir. Suyun kaplama ve dolguya ulamas yeterlidir.

IV. GUSL
Szlkte gusl (gasl ve gusl) "bir eyi su ile ykamay", fkh ilminde ise "btn vcudun temiz su ile ykanmas eklinde yaplan hkm temizlik ilemi"ni ifade eder. Fkhta abdeste kk temizlik, abdest almay gerektiren hallere kk kirlilik (hades-i asgar), gusle byk temizlik, gusl gerektiren hallere de byk kirlilik (hades-i ekber) denilir. Gusln Trke'deki bir baka ad da boy abdestidir. Kur'an'da "Eer cnp iseniz iyice temizlenin" (el-Mide 5/6) buyurularak cnplk halinden kurtulmak iin gusln gereklilii bildirilmi, ayrca hayzn (ay hali) kadnlar iin mazeret hali olduu belirtilerek gusledip temizleninceye kadar onlarla cinsel iliki kurulmas yasaklanmtr (el-Bakara 2/222). Cnplk hali ile kadnlarn hayz ve nifas kanlarnn kesilmesi halinde gusln gerekli olduu ve bunun nasl yaplmas gerektii hususuna Hz. Peygamber'in sz ve uygulamalar da nemli aklamalar getirmitir. Abdest gibi gusl de esasen hkm-din temizlenme ve arnma vastasdr. Byle olmakla birlikte bunlarn madd temizlenmeyi de salad, ayrca birok tbb yararlar ierdii de inkr edilemez. Gusln insan sal asndan nemi ve yarar Doulu ve Batl ilim adamlarnca ayr ayr dile getirilmi, boy abdesti temizlii mslman milletlerin belirgin zellii, slm medeniyetinin beden temizliine ve salna verdii nemin deta simgesi olmutur. Gusl ile, hayz, nifas ve cnplk halinin vcutta brakabilecei madd bir kalnt ve bulaklar iyice temizlenmi olur. Ayrca gusl, cnplk halinin vcutta yol aaca yorgunluk ve geveklii giderme, bedende yeni bir denge kurma, kan dolamn dzene koyma ve kiiyi hkm kirlilikten kurtararak ibadet atmosferine hazrlama gibi beden ve ruh sal asndan birok yarar iinde barndrr. Buna ilve olarak, bilinebilen veya bilinemeyen birok hikmet ve fayda tad inancyla Allah'n bu emrini yerine getiren mmin Allah'a kaytsz artsz itaat etmenin haz ve sevabna kavuur.

A) GUSL GEREKTREN DURUMLAR

Esasen hkm-din temizlenme ve arnma vastas olan gusln sebebi hkm kirliliktir. Bu sebeple hkm kirlilik hali saylan cnplk, hayz ve nifas halleri gusl gerektiren temel sebeptir. Ancak bu durumun din literatrde byk kirlilik olarak anlmas, bu durumdaki kimselerin dinen necis sayld anlamna gelmez. Mmin necis olmaz. Hatta mriklerin necis olduu melindeki yet de (et-Tevbe 9/28) onlarn hkm kirliliklerine iaret

olarak anlalmtr. Bu sebepledir ki, cnp olan, hayz ve nifas gren kimselerin hkm kirlilii, onlarn namaz, tilvet secdesi, Kbe'yi tavaf, Kur'an' eline alma ve Kur'an okuma, mescide girme gibi belirli ibadetleri veya ibadetle yakndan ilgili fiilleri yapmak iin gerekli ruh ve mnev hazrla sahip olmadklar anlamna gelir. Bundan dolay cnp kimsenin oruca devam etmesi veya namaz vaktine kadar ykanmay geciktirmesi gnah saylmayp namazn klnabilecei son vakit ncesinde gusletmesi farz grlmtr. Dier bir anlatmla gusl, hkm kirlilii sona erdirip belirli ibadetleri yapmay mmkn hale getiren bir hkm temizlenme usulnden ibarettir. a) Cnplk Fkh dilinde cnplk (=cenbet), cins mnasebet veya ehvetle meninin gelmesi (inzal) sebepleriyle meydana gelen ve belirli ibadetlerin yaplmasna engel olan hkm kirlilik halinin addr. Meni gelsin veya gelmesin cins mnasebet sonunda kadn da erkek de cnp olur. Cnple yol aan cins mnasebetin ls ve balang snr, erkeklik organnn snnet ksmnn girmi olmasdr. Erkek veya kadndan ehvetle (cins zevk vererek) meninin gelmesi cnpln ikinci sebebidir. Meninin uyku halinde veya uyankken, irad ya da gayri irad gelmesi sonucu deitirmez. filer hari fakihlerin ounluu, cnplk iin meninin ehvetle gelmesini art grdklerinden, ar kaldrma, dme, hastalk gibi sebeplerle meninin gelmesini cnplk sebebi saymazlar. Uyandnda ihtilm olduunu hatrlamamakla birlikte elbisesinde meni bula gren kimsenin gusletmesi gerekir. Buna karlk ihtilm olduunu hatrlad halde elbisesinde byle bir iz grmeyen kimsenin ise gusletmesi gerekmez. Cnp olan kimsenin farz veya nfile herhangi bir namaz klmas, tilvet secdesi yapmas, Kbe'yi tavaf etmesi, Mushaf' eline almas, camiye girmesi ve orada bulunmas ciz grlmez. Bu kimseler dua ve zikir maksadyla besmele ekip Ftiha, hls, yet'l-krs gibi sre ve yetleri okuyabilirler. Cnp kimsenin bu halini herhangi bir farz namazn ifas vaktine kadar geciktirmesi ve bu arada yeme ime de dahil beer ve sosyal faaliyetlerini srdrmesi fkhen ciz ise de bir an nce cnplkten kurtulmas, bunun iin de ilk frsatta boy abdesti almas, deilse cinsel organn, el ve azn ykamas tavsiye edilmitir. b) Hayz ve Nifas Hayz (ay ba) ve nifas (lousalk) kanlarnn kesilmesiyle veya bu iki hal iin ngrlen zami srelerin dolmasyla gusl gerekli olur. Bu sreyi

aan kanamalar zr hali (istihze) sayldndan bu tr kanamann sona ermesi halinde gusl gerekmez. Hayz ve nifas halindeki kadnn hkm cnp kimseninki gibidir. Ayrca bu durumdaki kadnlarn cinsel ilikide bulunmas haramdr, oru tutmas da ciz deildir. Kadnlara mahsus haller ve bunlarn fkh hkm aada anlatlacaktr. Fakihlerin ounluuna gre, mslmann cenazesinin ehid hkmne tbi olanlar hari ykanmas gerekir ve bu grev geride kalanlar iin cenaze namaz gibi farz- kifye cinsinden bir din sorumluluktur. Bu ykama bir ynyle o mslmann cnp olarak lmesi ihtimaline kar bir tedbir mahiyetinde ise de esasen slm'n insana verdii deerin, mslman olarak yaam bir kimseye kar gsterilen sevgi ve saygnn bir ifadesidir. Yeni mslman olmu bir kimsenin srf bu sebeple gusletmesi Mlik ve Hanbel fakihlerine gre vcip, Hanef ve filer'e gre ise mendup bir davrantr. Cnp ise gusletmesinin gerekliliinde ittifak vardr. slm dinine giren kimsenin bu sebeple gusl, geride kalan mnev kirlilikten ve gnahlardan arnp yeni bir hayata tertemiz balang anlamn tar. Yukarda saylanlara ilve olarak cuma ve bayram namazlar ncesinde, hac veya umre niyetiyle ihrama girerken ve Arafat'ta vakfe iin gusletmek snnet, cenaze ykama, kan aldrma, Mekke ve Medine'ye girme, Berat ve Kadir gecelerini ihya etmeyi isteme, bir toplantya katlma, yeni elbise giyme, bir gnahtan tvbe etme gibi eitli sebep ve durumlarda gusletmek de mstehap grlmtr.

B) GUSLN FARZLARI
Gusl, ilgili yette de (el-Mide 5/6) iaret edildii gibi btn vcudun kuru bir yer kalmayacak ekilde tamamen ykanmasndan ibarettir. Bunda btn fakihlerin ittifak vardr. Ancak Hanef ve Hanbel mezhebinde az ve burnun ii guslde bedenin d ksmndan saylmtr. Byle olunca gusln; aza su almak (mazmaza), burna su ekmek (istinak) ve btn vcudu ykamak eklinde farzndan sz edilir. Mlik ve filer ile a'dan Caferler'e gre az ve burnun iini ykamak snnettir. Guslde niyet Hanefler'e gre snnet, dier mezheplere gre farzdr. Mlikler'e gre vcudu ovalamak ve gusl ilemlerinin arasn amamak da gusln farzlarndandr. Gusl mutlak su denilen nehir, pnar, kuyu, deniz, kaynak ve yamur sular ile yaplr. Sa, sakal, byk ve kalarn ykanp diplerine suyun ula-

mas, kadnlarn rgl olmayan salarn ykamalar ve sa diplerine suyun ulamas gerekir. rgl san zlmesi art olmayp sadece diplerine suyun ulatrlmas yeterli olur. Hanbeller hayz ve nifas sebebiyle gusl iin rgnn zlp san ykanmasn gerekli grr. Gusl esnasnda, bedendeki yara zerinde sarg varsa baklr; ayet ykama yara iin zararl olmayacaksa sarg zlp ykanr, deilse sarg zerine meshedilir. lmihal tr kitaplarda yer alan, boy abdesti alan kimsenin vcudunda inenin delii kadar kuru yer kalmamas tavsiyesi gerek mnada deil, vcudun su ile iyice ykanmas gerektii eklinde anlalmaldr. Di dolgusu ve kaplama, ayrca deri zerinde olup suyun deriyle temasn nleyen ve izlesinde de glk bulunan boya ve benzeri maddeler, yukarda da akland zere gusle mani deildir. Bu sebeple vcudun madd temizliini imkn lsnde ve sabun kullanarak yaptktan sonra deri zerinde kalp suyun deriye ulamasna mani olan boya, hamur gibi maddeler gusln shhatine engel olmaz. Di dolgu ve kaplamas da byledir.

C) GUSLN SNNETLER ve DBI

Bu ibadeti oluturan fiillerden hangilerinin farz veya vcip, hangilerinin snnet ve db olduu konusunda fakihlerin gr ayrlna dmesinin sebebi, Hz. Peygamber'in sahbeye ibadetleri, hangi alt fiilin farz veya adb, emredilmi veya tavsiye edilmi olduu aklama ve ayrmn yapmakszn btn halinde uygulayarak ve fiilen rnek olarak gstermi, sahbenin de ibadetleri Hz. Peygamber'den grd ve rendii ekilde yapmaya alm olmasdr. Daha sonraki dnemde fakihler bu rivayet ve bilgileri inceleyip hangi fiilin o ibadetin ana unsuru, hangilerinin de tavsiye edilen fiiller olduunu belirlemeye almlardr. Bu durum, bir ibadetin farz ve snnetleri konusunda fakihlerin farkl sonulara varmasn kanlmaz klmtr. Byle olunca ibadetlerin ifas, bir mezhebin belirledii farz izgisinin altna dmedii mddete kiiyi prensip olarak sorumluluktan kurtarrsa da, madem ki ibadetler Allah'n rzsn kazanmak, ona kulluumuzu ve ballmz en iyi ekilde arzetmek iin yaplr, o halde ibadetlerin mmkn olduu lde btn farz, snnet ve dbyla yaplmas gerekir. Gusle besmele ve niyet ile balamak, ncelikle elleri ve avret yerini ykamak, bedenin herhangi bir yerinde kir ve pislik varsa onu gidermek, sonra namaz abdesti gibi abdest almak, fakat su birikintisi varsa ayaklarn ykanmasn sona brakmak, abdestten sonra nce defa baa, sonra sa, sonra sol omuza su dkmek, sonra dier uzuvlar ykamak, her defasnda bedeni iyi ovuturmak, her zay er defa ykamak, suyun kullanmnda

ar davranmamak, avret yerlerini rterek ykanmak, gusl esnasnda konumamak, guslden sonra abucak giyinmek gusln belli bal snnet ve dbndandr. Abdestin db saylan dier gzel davranlar gusl iin de geerlidir. Mslmann kaplca, yzme havuzu, hamam gibi umuma ak yerlerde ykanrken avret yerlerini rtmede titizlik gstermesi, bakasnn alan avret yerlerinden gzn sakndrmas, ayrca bu yerlerde salk ve temizlik kurallarna da zami lde uymas gerekir. Hz. Peygamber hamama bir rt ile girilmesini emretmi, avret yerlerini aarak veya plak ykanan kimselere meleklerin lnet edeceini haber vermitir (Eb Dvd, Hammm, 2-3; Nes, Gusl, 2). slm bilginlerinden hamama gitmeyi doru bulmayanlar da dnemlerinde hamamlardaki aklk ve hayaszlktan ikyeti olduklar iin bir bakma tepkisel davranp kar tedbir almaya almlardr. Hadislerde ve fkh kitaplarnda bu konuda dile getirilen kayg ve sakncalar, o dnemde insanlarn rtnmeye ve edebe dikkat etmeksizin ftursuzca soyunup ykand hamamlarn komu lke ve blgelerde yaygn olmas, ayn detin mslmanlar arasnda da yaylma istidad gstermesi sebebiyledir. Bu tehlike ve sakncann bulunmad dnemlerde hamamlar ve umumi temizlik mahalleri slm'n temizlie verdii nemin bir yansmas olarak slm toplumunda giderek yaygnlam, neticede bu eserler slm medeniyet ve mimarisinin ayrlmaz bir paras olmutur.

V. TEYEMMM
Szlkte "bir ie ynelmek, bir eyi kastetmek" anlamna gelen teyemmm din literatrde, suyu temin etme veya kullanma imknnn bulunmad durumlarda hadesi yani byk ve kk hkm kirlilii gidermek maksadyla, temiz toprak veya yer kabuundan saylan bir maddeye srlen ellerle yz ve iki kolu meshetmekten ibaret hkm temizlik demektir. Abdest ve gusl normal durumlarda su ile yaplan ve madd temizlenme zellii de tayan hkm bir temizlik iken teyemmm istisna hallerde bavurulan, abdest ve gusl yerine geen (bedel) sembolik bir ilemdir. slm'n mkellefler iin byle bir imkn getirmi olmas, hem namaz bata olmak zere ibadetlerin ifasna byk nem vermi bulunmasnn hem de kolayl ilke edinmi olmasnn sonucudur. Kur'an'da teyemmm imknyla ilgili olarak yle buyurulur: "Eer
hasta olur veya yolculukta bulunursanz, yahut biriniz ayak yolundan ge-

lirse, yahut kadnlarla temasta bulunur da su bulamazsanz, temiz toprakla teyemmm edin. Onunla yzlerinize ve kollarnza meshedin" (el-Mide 5/6). Hz. Peygamber de hicretin 5. ylnda nzil olan bu hkm tatbik ola-

rak gstermi ve aklam; teyemmmn cevaz ve mahiyeti hakknda, ayrntyla ilgili gr farkllklar hari tutulursa, fakihler arasnda kayda deer bir ihtilf olmamtr.

A) TEYEMMMN SEBEPLER
Teyemmm abdest ve gusl yerine geen bir bedel ve istisna hkm olup ancak belli bir mazeretin bulunmas halinde yaplabilir. Bu mazeretler de iki grupta toplanabilir: 1. Abdest veya gusle yetecek miktarda suyun bulunmamas. 2. Suyu kullanmay engelleyen fiil bir durumun veya suyu kullanmamak iin dinen geerli bir mazeretin/engelin bulunmas. Abdest ve gusle yetecek suyun hi bulunmamas, yryerek veya vastayla kolayca gidilip gelinebilecek bir mesafeden daha uzakta olmas, su yolunda bir tehlikenin varl, parayla su satn alma imknnn olmay veya fiyatnn rayi bedelin ok stnde olmas, suyu kullanmann salk asndan tehlikeli oluu, suyu elde etme ara ve gerecinin bulunmay, havann veya suyun ar derecede souk olmas gibi durumlar da yukardaki iki mazeret halinin sk rastlanlan rnekleri olarak saylabilir. Bu konuda mkellef kendi karar vermeli, hakl ve geerli bir mazeretinin bulunduuna kanaat getirdiinde dinin bu ruhsatndan yararlanmaldr.

B) TEYEMMMN YAPILII
Teyemmm, hkm temizlenme niyetiyle temiz topraa srlen el ayasyla yz ve kollar dirseklerle birlikte meshetmekten ibarettir. Bu sebeple teyemmmn niyet, yz meshetmek, kollar dirseklerle birlikte meshetmek eklinde farz vardr. Dier bir anlatmla teyemmm bu fiilden oluur. Teyemmme balarken besmele ekmek, sraya riayet etmek yani nce yz sonra kollar meshetmek, bunlar yaparken ara vermemek, elleri topraa vurduunda ileri geri hareket ettirmek ve topran parmak aralarna girmesini salamak, ellerini topraktan kaldrnca parmaklardaki toz ve topraklar silkelemek teyemmmn snnet ve db olarak saylr. Temiz, kuru ve tozlu toprakla teyemmm edilebilecei gibi ta, kum, akl, tula, kiremit gibi maddelerle de yaplabilir. ki elin i yz, yzn meshi ve kollarn meshi iin ayr ayr topraa srlr. Birincide iki elin iiyle yzn tamam, ikincisinde sol elin ii ile sa el ve kol, sa elin ii ile sol el

ve kol dirseklerle birlikte tamamen meshedilir. Yzn ve kollarn ekserisini meshetmeyi yeterli gren fakihler de vardr. Namaz vakti girmeden teyemmm edilmesi cizdir. Su bulunmad, mazeret hali kalkmad srece bir kimse yapt teyemmmle diledii kadar farz ve nfile namaz klabilir. Bu Hanef mezhebinin grdr. Hanef mezhebi dndaki mezhebe gre, teyemmmn geerli olabilmesi iin namaz vaktinin girmi olmas gerekir ve bir teyemmmle birden fazla farz namaz klnamaz. Ancak Hanbeller birden fazla kaz namaz klnabilecei grndedir.

C) TEYEMMM BOZAN DURUMLAR

1. Abdesti bozan ve gusl gerektiren durumlar teyemmm de bozar. nk teyemmm bu ikisinden bedeldir. Cnp olan kimse teyemmm yaptktan sonra abdesti bozan bir durum meydana gelse, yalnz abdesti bozulmu olur, cnplk hali geri gelmez. 2. Hastalk, tehlike, iddetli souk, suyu elde edecek ara ve gerecin yokluu gibi teyemmm mubah hale getiren bir mazeret sebebiyle teyemmm yaplm da bu mazeret hali ortadan kalkmsa, teyemmm bozulmu olur. 3. Yapt teyemmmle namaz klan kimse namaz esnasnda suyu grrse veya su bulunursa, teyemmm bozulmu olur. Namaz teyemmmle kldktan sonra su bulunursa vakit kmam bile olsa klnan bu namazn iadesi gerekmez. filer bu durumda iadeyi gerekli grr. Namaz vakti ktktan sonra ise iadenin gerekmediinde gr birlii vardr.

VI. KADINLARA MAHSUS HALLER

Kadnlarn fizyolojik yaplarndan kaynaklanan zel durumlar, temizlenme bata olmak zere fkhn eitli alanlarn ilgilendiren ayr hkmlerin sevkedilmesini gerekli klmtr. Bu fkh hkmlerin bilinmesi mkellefleri yakndan veya ahsen alkadar ettiinden, ilmihal bilgileri arasnda yer alr. lmihal dilinde, kadnlara mahsus haller denince hayz, nifas ve istihze terimleriyle ifade edilen durum kastedilir. Yetikin bir kadnn cinsel organndan trl kan gelir. Birincisi yaratllar gerei belirli yalar arasnda ve belirli periyotlarla gelen hayz kandr. kincisi doumdan sonra belirli bir sre gelen nifas (lousalk) kandr. ncs ise bu ikisi dnda kalan ve genelde bir hastalktan kaynaklanan istihze (zr) kandr. Bu durum, temizlik, namaz, oru, Kur'an okuma, hac, cins mnasebet, boanma gibi

birok hkmle irtibatl olduundan fkh kitaplarnda nemle ele alnr ve ayrntl biimde incelenir. Kadnlar hakknda ibadet temizlii ve ibadetlere ilikin baz zel dzenlemelerin bulunmas, bu cinsin ayrcalkl, muaf veya ikinci derecede kabul edilmesi anlamnda olmayp bunlar cinsin ftr ve fizyolojik zellikleri gz nnde bulundurularak konmu hkmlerdir. Hayz, nifas ve istihze durumlaryla ilgili zel hkmler, bu durumdaki kadnlar iin getirilen muafiyet veya ykmllkler de byledir.

A) HAYIZ
Fkh ilminde hayz, ergenlik ana giren salkl kadnn rahminden dzenli aralklarla akan kan ifade eder. Kadnlarda ergenlikten menopoza kadar grlen bu fizyolojik olaya da hayz hali (mensturasyon, regl), det grme, det kanamas, ayba hali gibi isimler verilir. Hayz hali, kadnda dl yatann (rahim) i yzn kaplayan zarn, yumurtann dllenmeyip lmesi ve hormon salgsnn kesilmesi zerine paralanarak kanla birlikte dar atlmasndan ibarettir. Hayz kannn kesilmesiyle kadnn temizlik dnemi balar. ki hayz kan arasndaki sreye de temizlik sresi denilir. Dllenme meydana geldiinde ise yumurta rahmin i zarna tutunarak gelimeye balar ve det kanamas kesilir. Hamile kadnn det grmemesi bu sebepledir. Tarih boyunca det kanamas birok toplumda ok ters yorumlanm, eitli kltrlerin ve yanl inanlarn etkisiyle det gren kadn toplumdan ve beer ilikilerden dlanmtr. slm dini bu yanllklar dzeltmi, hayz gren kadn gnlk hayattan, zel ve sosyal ilikilerden uzak tutmam, det kanamasnn ftr ve tabii bir hadise olduunu belirtmi, kadn ruhen ve bedenen rahatsz eden bu zel durumda ona kar gayet normal davranlmasn, bu durumun onun gnlk yaantsn ve beer ilikilerini etkilememesini istemitir. lk det kanamas gen kzlarda ok etkisi yapabilir, bazan hayat boyu srecek bir gerginlie ve huzursuzlua sebep olabilir. Bu konuda ailelere nemli bir grev dmekte, bunun fizyolojik bir olay olduu, kadnlk ve annelik sorumluluunun balangc saylmas gerektii, baz din muafiyet ve ykmllkler getirdii anlatlmaldr. Konunun ilmihal kitaplarnda ncelikle ele alnmakta olmasnn bir sebebi de bu eitim ve bilgilendirmeye yardmc olmaktr. Hayz hali, slm dininde baz ibadetlerin yaplmasna engel olan hkm kirlilik (hades) olarak nitelendirilmi ve bununla ilgili baz fkh hkmler

konmutur. Kur'an'da, hayzn bir nevi sknt ve rahatszlk hali olduu, bu dnemde kadnlarla cins mnasebetten uzak durulmas gerektii (el-Bakara 2/222), boanm kadnlarn hayz/temizlik sresi iddet bekleyecei (elBakara 2/228), hayzdan kesilen veya henz hayz grmeyen kadnlarn iddetinin ise ay olduu (et-Talk 65/4) belirtilir. Hadis kitaplarnda hayzn tanm ve mahiyeti, hayz sresinin alt ve st snr, hayz gren kadnn din muafiyet ve ykmllkleri, onlarla ailev, beer ve sosyal ilikiler konusunda gerek Hz. Peygamber'in gerekse hanmlarnn nemli ve ayrntl aklamalar yer alr. Bu aklamalar daha sonraki dnemlerde oluan fkh bilgi ve hkmlerin de ana malzemesini tekil etmitir. a) Sresi Gerek balang ve biti yalar gerekse asgari ve zami sresi bakmndan hayz, fizik bnye, kaltm, evre ve iklim artlarna bal olarak kadndan kadna nemli deiiklikler gsterebilir. Bununla birlikte fakihler, birok din ve hukuk hkm yakndan etkiledii iin bu sreleri belirleme ynnde baz tesbitlerde bulunmulardr. Fkh bilginlerinin ounluuna gre kadnlar 9 yalarndan itibaren det grmeye balar ve yaklak 50-55 yalarna geldiklerinde detten kesilirler. Bu rakamlar fakihlerin tecrbe birikimlerine gre verilmi sreler olup bu konuda fiil det grmenin balamas ve sona ermesi esastr. det kanamasnn en az ve en ok sresi konusunda ileri srlen rakamlar da byle olup mkelleflere pratik bilgi ve zm vermeyi amalamaktadr. Tp ilminin nemli bir gelime kaydettii gnmzde kadnn det a ve dnemiyle ilgili bilgiler konunun uzmanlarndan renilerek din hkmlerin buna dayandrlmas gerekir. Bugnk tbb bilgiler det kanamasnn 11-13 yalarda balayp 45-50 yalarnda sona erdiini, det sresinin de 3-6 gn civarnda olduunu ifade etmektedir. Bununla birlikte fizik bnye, psikolojik durum ve evre artlarna bal olarak kadnlarn det a ve sresi farkllk tayabilmektedir. Hanef mezhebine gre detin en az sresi 3, en uzun sresi 10 gndr. ki det arasnda kalan en az temizlik sresi de 15 gndr. b) Din Hkmler Hayz, bir nevi abdestsizlik ve cnplk hali, yani hkm kirlilik (hades) veya mazeret kabul edilir. Hayzl kadnn namaz klmasnn ve oru tutmasnn ciz ve sahih olmadnda, yani hayzn bu iki ibadetin ifasna engel bir mazeret sayldnda fakihler gr birliindedir. Hayz sresince terkedilen namazlarn kaz edilmesinin gerekmedii, orularn ise temizlendikten sonra

tutulaca hususlarnda da gr birlii vardr. Bu konuda Hz. Peygamber'in bilgi ve onay dahilinde cereyan eden uygulamalar esas alnmtr (Buhr, Hayz, 20; Mslim, Hayz, 69; Eb Dvd, Tahret, 105). Hayzl bir kadn hac ibadetini eda ederken Kbe'yi tavaf hari hacla ilgili btn ilemleri ve ibadetleri (mensik) yapabilir. Haccn rkn olan ziyaret (ifza) tavafn yapmak zere temizleninceye kadar Mekke'de bekler. Hanefler'e gre hayzl olarak tavaf yaplmas geerli olmakla birlikte ceza kurban kesilmesi gerekir. Hayzl kadnn Kur'an okumas ve Mushaf' eline almas, mescide girip orada kalmas, Hanefler de dahil fakihlerin ounluuna gre ciz deildir. Bu konuda hayzl kadn cnp kimse gibidir. htiya halinde mescide girebilirler, dua ve zikir niyetiyle dua yetlerini, Ftiha, hls gibi sreleri besmeleyi, kelime-i tevhid ve ehdeti okuyabilirler. Mlik fakihleri ise, baz sahbe ve tbin limlerinden rivayet edilen grlerin desteiyle, kadnn hayz sresi iinde Kur'an okuyabileceini, fakat hayz kan kesildii andan itibaren gusledip temizleninceye kadar cnp hkmnde olup Kur'an okuyamayacan belirtmilerdir. bn Hazm bu art da aramaz. Mlikler ve bn Hazm dahil bir grup slm bilgini, cnplk halinin irad, hayzn ise gayri irad oluundan hareketle hayzl kadn lehine bir ayrm yapmay gerekli grm, zellikle Mlikler kadnlarn Kur'an retimi ve renimi iin byle bir ruhsata ihtiyac bulunduu noktasndan hareket etmilerdir. Hayzl kadnn hayz sebebiyle ibadet edememesi, Kur'an okuyamamas dinin kendisine tand bir muafiyettir. Bu ibadetleri yapamad iin din bir sknt, eksiklik ve sorumluluk duymas yersizdir. badetlerde say ve sreden ziyade niyet ve fikr-ruh younluk nemlidir. Fakat Kur'an retimi ve renimi ile megul olan kadnlar, hatta mazeret beyan etmesinin kendisini zor durumda brakaca bir ortamda bulunan kadnlar yukardaki ruhsattan yararlanarak hayzl olduklar halde Mushaf' ellerine alp, Kur'an okuyup dinleyebilirler. Hayzl kadnla cinsel ilikide bulunmak, yetin de ak ifadesi gerei (elBakara 2/222) haramdr. Byle bir ilikide bulunan kimsenin bu gnahndan tvbe ve istifar etmesi gerektii gibi belli bir miktar (ilk gnlerdeki iliki iin 4,25 gr., son gnlerdeki iin bunun yars miktarda altn) sadaka vermesi de

gerekli grlr. Hayzl kadnn gbekle diz kapa arasndan cinsel amala yararlanma da ciz grlmez. Bunun dndaki yerler ve fiiller iinse herhangi bir snrlama getirilmemitir. Hayz kan kesilen kadn gusletmedike cinsel ilikide bulunamaz. Ancak Hanefler hayz kannn allm, belirli

det sresinin sonunda kesilmesinden itibaren bir namaz vakti getikten sonra gusl yaplmasa da cinsel ilikinin ciz olduu grndedir. Hayzl kadnla cinsel ilikinin dinen yasaklanmas kadnn beden ve ruh sal asndan da son derece gerekli bir tedbirdir. Bu dnem, kadnlarn her trl ruh gerilime, mikrop ve hastalk kapmaya ak olduklar bir dnemdir. Hayz sresi sona eren kadnn ibadetleri eda edebilmesi iin gusletmesi gerekir. Kadnlarn hayz dnemlerinde bedenen ve ruhen hassasiyet kazandklar, onlara kar evresindekilerin daha anlayl davranmas gerektii aktr. Kadnlar da det dnemlerinde beden temizliine ve salk kurallarna daha ok nem vermeli ve uymal, mmknse sk sk banyo yapmal, etrafndaki insanlar rahatsz etmemek iin gerekli tedbirleri almaldr.

B) NFAS
Fkh dilinde nifas yani lousalk, doumdan hemen sonra kadnn cinsel organndan gelen kan veya bu ekilde kan gelmesinin sebep olduu hkm kirlilik (hades) halinin addr. Byle kadna da lousa (nfes) tabir edilir. Nifas fizyolojik ve tbb bir olay olduundan nifasnn en ksa ve en uzun sresinin belirlenmesi konusunda yine tp bilim dalnn ve uzmanlarnn gr esastr. Fakihler bu konuda bir sre telaffuz etmekte hayli ekimser davranmlardr. Ancak doum yapan kadnn ne zaman ibadetleri ifa etmeye balayabileceine aklk getirme maksadyla nifas kan iin zami sre koymann ve bu sreden sonra akan kann hastalk (istihze, zr) kan saylmasnn yararl olacan dnmlerdir. Onlarn bu belirlemesi esasen toplumlarnn kltr ve tecrbe birikimlerini yanstmaktadr. Hanef ve Hanbeller nifasn en uzun sresinin 40, Mlik ve afiler ise 60 gn olduu grndedir. Bu sreler tamamlanmadan da nifas kan kesilebilir. O zaman fiil durum esas alnr ve kann kesilmesiyle nifas hali dinen sona ermi saylr. Nifas iin zami sre belirlemesi, nifas kanna hastalk kannn eklenmesi halinde nem tar ve byle bir belirleme kadnn din mkellefiyetlerine aklk getirmeyi salar. Bu sreden sonra gelen kan nifas kan deil hastalk kan saylacandan, bu durumdaki kadnn boy abdesti alarak nifas halinden kmas ve zrl kimselere tannan ruhsat ve ngrlen hkm temizlenme usuln kullanarak ibadetlerine balamas gerekir. Normal doumla veya el, ayak gibi uzuvlar belirmi olan bir ocuun dmesiyle nifas hali meydana gelir. Daha nceki dnemdeki dkler iin

nifas hkmleri uygulanmaz. Nifasn zami sresi iinde fslal olarak grlen temizlik de nifastan saylr. Kadnlarn hayz hali ile ilgili din hkmler nifas iin de geerlidir. Nifas halinde kadnlara ibadetler konusunda muafiyet tannr. Namaz klamaz, oru tutamaz, Mushaf' eline alamaz, Kur'an okuyamaz, mescide giremez, Kbe'yi tavaf edemez, cinsel ilikide bulunamaz. Bu srede terkettii namazlar kaz etmez, fakat tutamad farz ve vcip orular sonradan kaz eder. Lousalk dnemindeki cinsel iliki dinen haram olduu gibi kadnn beden ve ruh sal asndan da son derece zararldr. Hayz hali iin sz konusu edilen ruhsatlar nifas iin de geerlidir. Nifas hali sona eren kadnn gusletmesi gerekir. Gusletmedike belirtilen ibadetleri eda edemez. Cinsel ilikinin hell olabilmesi iin nifas kan kesildikten sonra kadnn gusletmesi veya (Hanefler'e gre) bir namaz vakti kadar srenin gemesi gerekir.

C) STHZE
Rahim ii damarlardan hayz ve nifas hali dnda ve bir hastalk veya yapsal bozukluk sebebiyle gelen kana istihze (zr kan) denilir. Dier bir ifadeyle istihze, kadnn det ve lousalk dndaki kanamalarnn genel addr. Fakihlerin, hayz ve nifasn zami srelerini belirleme abalarnn bir amac da hayz ve nifas kan ile istihze kann birbirinden ayrt etme konusunda kadnlara genel ve pratik bir l vermektir. Bu konuda her bir kadnn kendi tecrbe ve kanaatinin de nemli olduunu, niha olarak da tp biliminin tesbitlerinin l alnmas gerektiini belirtmek gerekir. stihze kan, dinmeyen burun kanamas, tutulamayan idrar veya bir yaradan srekli kan akmas gibi sadece abdesti bozan bir zr (mazeret) halidir. Bu durumdaki kadn gerekli madd-beden temizlii yapar, tedbirleri alr ve zrl kimselere tannan ruhsat ve muafiyetleri kullanarak her bir namaz vakti iin ayr ayr abdest alp ibadetlerini eda eder. Alnan bu abdestle o vakit iindeki btn farz, vcip ve nfile, eda ve kaz namazlar klabilir. fi ve Mlikler'e gre her bir farz namaz iin ayrca abdest almak gerekir.

Altnc Blm

Namaz

I. GENEL OLARAK BADETLERN AMACI

badet, Allah'a gnlden isteyerek ynelmek, tapmak, boyun emek ve itaat etmek demektir. Trkemizde kullanlan kulluk etmek deyimi de ayn anlam karlamaktadr. badet, yaratc kudret karsnda boyun bkmenin zirvesi ve O'na olan sevginin sonucu ve gstergesi olarak deerlendirilmi ve srf Allah iin, Allah'n rzs iin yaplmas ve sadece Allah'a tahsis edilmesi gerektii belirtilmitir. Gerekten de yaratan, yaatan ve ldren Allah'tan baka, ibadete lyk olan bir varlk yoktur. Hesap gnnde muhatap olunacak olan "Neye taptnz?" ve "Ne iin ibadet ettiniz?" sorusunu insan daima hatrnda tutmal ve bu dnyada iken "Allah'a tapyorum ve ibadeti Allah iin yapyorum" diyebilmeli, bunu gnlnde hissedebilmelidir. Esasen din duygusu gibi, belki de onun doal bir gerei olarak ibadet ihtiyac da ftr ve doaldr. nsanlk tarihi boyunca eitli dinler, insann bu doal duygu ve ihtiyacn gerekletirecei deiik biim ve ekiller ngrmlerdir. Bu ibadet formlar, dinin ritelini yani ibadet ve yin merasimlerini oluturur. Dinlerin ngrd ibadet biimleri, zaten doal olarak insann yapsnda var olan ibadet duygu ve ihtiyacnn belli form ve biimlere kanalize edilmesi ve o yolla sergilenmesi eklinde anlalnca; ibadetin esasen

dinin bir emri olmasndan nce, ftratn gerei olduu, dolaysyla da mesele dinler asndan ele alndnda ibadet ekillerinin nem kazand sylenebilir. Kur'an'da ibadete ilikin emirler, ekil ve biim olarak ibadete ynelik olmayp, byk lde ibadetin mahiyetine, ibadetin kime yaplacana ve nasl yaplacana yneliktir. Hz. Peygamber de sz ve fiilleriyle, Kur'n- Kerm'de ad geen ve ana ats oluturulan ibadetlerin ayrntl biimlemesini yapmtr. Doall ve ftr oluu noktasndan bakldnda, ibadet iin ferdin ihtiyac ve eitimi dnda bir ama aramaya gerek bulunmamakla beraber, bireysel ve toplumsal motivasyon salamak, bireye moral dayankllk kazandrmak ve baz sosyal yararlar elde etmek gayesiyle ona birtakm hikmetler ve faydalar atfedilebilir. badetlerin srf Allah'n emri olduu iin yerine getirilmesi gerektii ve emir varken de hikmet aramaya gerek bulunmad dncesinde olan ve bu sebeple de ibadet iin bir ama ve yarar aramaya gerek olmadn syleyen bilginler bulunmakla birlikte, bilginlerin ou, insanlar tarafndan bilinsin bilinmesin her emrin mutlaka bir hikmet ve maslahat bulunacan sylemilerdir. Bu bakmdan emre muhatap olan kiinin, o emri yerine getirirken ondaki maslahat ve yararlar, ne gibi amalar gzetilmi olabileceini dnmesi ve ondaki hikmetleri anlamaya almas insan farkl bir uura ve farkl bir boyuta tayabilir. badetin amac zerinde dnrken onu bir tek boyuta indirgemek uygun deildir. Bu hem ibadetin mahiyeti hem de bu ibadeti yerine getirenlerin bulunduklar mertebe ve seviye bakmndan doru deildir. nk bir seviyedeki insan iin ibadetin amacnn, sadece imtihan ve deneme olmas uygunken, baka bir seviye iin ibadetin amac nefsin terbiye edilmesi ve disiplin altna alnmas yoluyla insann ykselmesi olabilmektedir. Belki daha st bir seviye iin ise Allah'a ibadet, btn bu amalarn stnde ve tesinde gnller iin stn bir haz, bir zevk ve bir nimet, ruhlar iin bir vuslat; ksaca insann mutluluu olacaktr. Mesel Hz. Peygamber'in "Benim mutluluum namazdadr" sz, namazn neminin yan sra, Reslullahn namaza atfettii anlam da gstermektedir. nk ibadeti en st dzey duygu younluunda ifa eden Hz. Peygamber iin namaz, yce yaratc ile bir buluma ve O'nun huzurunda mnct haline dnmektedir.

badetlere ilikin hkmler, tabiatlar icab deimeye pek ak olmadklar iin, teden beri genel kabul gren ibadet uygulamalarn, "aa uydurma ve kolaylatrma" adyla deitirmeye almak, fayda yerine zarar vermekte ve insanlarn dine ballklarn ve samimiyetlerini zedelemekte ve sarsmaktadr. badetler, her ne kadar bizzat ama olmayp z itibariyle yksek amalara basamak niteliinde ise de, dine balln ve bir anlamda dindarln da yansyan bir gstergesi mesabesindedir. Bu bakmdan sosyoekonomik yn bulunan zekt bir tarafa braklacak olursa namaz, oru ve hac gibi ibadetlerde biim ve ekli ikinci plana iterek, on drt asrdr szle szle gelen genel kabuln dna kmak birok bakmdan sakncaldr.

II. NAMAZIN MAHYET ve NEM

Kur'an'da bizim Peygamberimiz'den nceki peygamberlerin namaz klmakla emrolunduklar deiik vesilelerle belirtilmektedir (bk. el-Bakara 2/83;
Ynus 10/87; Hd 11/87; brhim 14/37, 40; Meryem 19/30-31, 54-55; Th 20/14; el-Enbiy 21/72-73; Lokmn 31/17). Bundan anlaldna gre na-

maz ibadeti sadece Muhammed mmetine has olmayp nceki dinlerde de bulunmaktayd. Siyer kitaplarndaki mevcut bilgilere gre, ilk vahyin sonrasnda Hz. Peygamber'e rislet ykne dayanmasn, sabretmesini neren yetler gelmi ve bunu izleyen fetret dneminden sonra namaz farz klnmtr. Namazn daha nceki dinlerde de emredilmi olduu hatrlannca, namazn glklere diren gstermede bir fonksiyonu bulunduu anlalmaktadr. Nitekim bir yette "Ey inananlar sabr ve namaz (salt) ile yardm isteyin" (elBakara 2/153) buyurulmaktadr. Namaz farz klnnca Cibrl, Hz. Peygamber'e gelerek onu vadi tarafna gtrm, orada fkran su ile nce Cibrl sonra Hz. Peygamber abdest alm ve beraberce iki rekat namaz klmlardr. Hz. Peygamber mutlu bir biimde eve gelmi, ei Hatice'nin elinden tutarak oraya gtrm ve ayn ekilde Hatice ile birlikte abdest alp iki rekat namaz klmlardr. Kimi bilginlere gre sr sresindeki "Namazda yksek sesle okuma" (el-sr 17/110) yeti, bu gizli namaz dnemiyle ilgilidir. slm'n balang yllarnda namaz, sabah ve akamleyin klnan ikier rekattan ibaret iken, yaygn kabul gren gre gre, Mirac olayndan sonra be vakit namaz farz klnmtr. "Kendi nefsinde bir yakar ve rperi iinde ve pek yksek olmayan bir szle sabah ve akam Rabbini an; gafillerden

olma" (el-Arf 7/205) yeti namazn balangtaki durumuyla ilikili grl-

mektedir. Yine yaygn kabule gre, Cibrl'in Hz. Peygamber'e Kbe'de, namazn vakitlerini gstermek zere imamlk etmesi Mirac olaynn ertesi gn olmutur. Her din, yaratc kudret karsnda boyun emek ve kutsal ile balant kurmak temeli zerine kurulur ve her dinde bunu salamak zere ngrlen merasimler bulunur. slm dininde yce yaratc Allah'a yaklamann yolu, ona ykselmenin basama ve bu bakmdan en parlak ve nemli ibadet, namaz ibadetidir. Bu zelliinden dolay namaz dier btn ibadetlerin z ve zeti saylmtr. Nitekim Hz. Peygamber bir hadislerinde "Namaz dinin
direidir" (Tirmiz, man, 8; Msned, V, 231, 237; Acln, Kef'l-haf, I, 31-32) buyurmu, secdeyi de kulun Allah'a en yakn olduu hal olarak ni-

telendirmitir (Mslim, Salt, 215; Nes, Mevkt, 35). Kelime-i ehdetten sonra slm'n en nemli rkn olan namaz, gnde be ayr zaman diliminde olmak zere kadn ve erkek her mslman iin bir grevdir. Esasen namaz ibadetinin hibir ama ve hikmeti olmasa bile, dier ibadetlerde olduu gibi, namaz ibadetini srf inanlan dinin bir gerei, yce yaratcnn bir emri olduu iin, hi deilse bunun iin yerine getirmelidir. badetler, akla aykr olmamakla birlikte, yap ve muhtevalar itibariyle akl yoluyla kavranabilir, aklanabilir konular dnda yer alrlar. Fakat namazn, salt emredilmi ekillerden ibaret anlamsz bir ey olmayp ama ve hikmetlerinin bulunduuna iaret eden yet ve hadisler bulunmaktadr. Bir kere, namaz diye tercme ettiimiz salt kelimesi, Arapa'da dua etmek, vmek, tzim etmek gibi anlamlara gelmektedir. lgili yet ve hadislere gre namazn farz klnmasndaki hikmetlerden biri de, namaz klan kimsenin Cenb- Allah'n kudret ve kuvvetini, azabn, rahmetini, hayal ve hfzasna nakederek nefsini tehzip etmesi ve bu suretle kendisini her trl fenalklardan, hatalardan, sulardan alkoymasdr. Allah dncesi ve kalbi Allah'a balama, insan her trl fenalktan alkoyar. Namaz da Allah' srekli hatrlamann en byk vesilesidir. Nitekim yette "Beni hatrlamak/anmak iin namaz kl" (Th 20/14) buyurulmaktadr. Namaz emrini, Allah Tel'nn yeryzne melek araclyla gndermeyip Mirac gecesi Hz. Peygamber'in huzuruna ktnda ona tebli etmesi de (Buhr, Salt, 1; Mslim, mn, 263), bu ibadetin mslmann din ve ruhan hayat asndan nem ve anlamn gstermektedir. Bu sebeple de din literatrde namaz ibadetinin bu ynn, namazn kulun Allah'a ulamas, kavumas yolunda nemli bir ara olduunu anlatmak iin"Namaz mminin miracdr" denil-

mi, mmetin namazla ilgili ortak bilin ve deerlendirmesi deta bu cmleyle zetlenmitir. Namaz belli eylemler ve zel rknler ile yce Allah'a kulluk etmektir. Namazn d grn birtakm ekiller ve zikirden ibaret ise de, ierisi ve gerek mahiyeti, yce yaratcya mnct etmek, Onunla konumak, Ona yaknlamak ve Onu mahede etmektir. Bu zelliinden dolay, yani yce yaratc ile teklifsiz, aracsz buluma ve konuma anlamna geliinden dolay, namaz ilh bir lutuf olarak kabul edilmitir. Namaz terketmek, klmamak byk gnahtr. Peygamberimiz, kyamet gnnde hesab sorulacak ilk amelin namaz olacan bildirmitir (Tirmiz, Salt, 188). Namaz klmak, Mslmanln da yansyan temel gstergelerinden biri sayld iin slm bilginleri farziyetini inkr etmeksizin namaz terkeden kimse iin, mevcut baz rivayetleri de kendi anlaylarna gre deerlendirerek, baz meyyideler ngrmlerdir. Gayet tabiidir ki namaz ve dier ibadetler Allah rzs iin ve iten gelerek yapldnda anlamn ve amacn gerekletirmi olur. Bunun dnda birtakm zorlamalarla veya gsteri iin klnan namazlarn bir deeri olmadna gre, namaz terkedenler iin fakihlerin kendi zamanlarna gre ngrdkleri meyyideleri kamu dzeni ve genel ahlk ilkesi asndan deerlendirmek gerekir. Esasen bu meyyidelerin dayandrld hadislerin byk ounluu, namazn terkedilmesinin meyyidesini deil, slm dininde namaz ibadetinin nemini gsterme amacna ynelik bulunmaktadr. Kimsenin kimseyi zorla mslman etme hak ve yetkisi bulunmadna gre, bu dine mensup olanlar kendi zgr iradeleriyle bu dini semi olacaklar ve bu dinde olduka nemli bir yeri bulunan namaz ibadetinden haberdar olacak ve bunu zevkle yerine getireceklerdir. Namaz insann madd ve mnev temizliinin vastas olmaktadr. nk namaz klmak iin gerekiyorsa gusl abdesti almak, normal durumlarda abdest almak suretiyle bir nevi vcut temizlii yaplm olduu gibi, ayrca elbisenin ve namaz klnacak yerin de temizlenmesi gerektii iin bir st ba temizlii yaplm olur. Daha da nemlisi namaz gnahlardan arnmann da bir yoludur. Namaz esas itibariyle insan gnah ilemekten alkoyar, gnahtan uzaklatrr. Nitekim bir yette "Sana vahyedilen kitab oku ve namaz kl; nk namaz irkin ve kt ilerden alkor. Allah' zikretmek en byk eydir. Allah yapp ettiklerinizi bilir" (el-Ankebt 29/45) buyurulmak-

tadr. Ayrca namaz, ilenmi hata ve gnah kirlerinin giderilmesini de salar. Peygamberimiz gnde be vakit namaz, bir insann kapsnn nnden akp

giden bir rmaa, namaz klmay da bu rmakta her gn be kere ykanmaya benzetmi ve yle demitir: "Ne dersiniz, birinizin kapsnn nnden bir rmak gese ve o kimse orada gnde be kere ykansa bedeninde hi kir kalr m?" Sahbler, "Kalmaz, ey Tanr elisi" deyince Peygamberimiz "te be vakit namaz buna benzer. Allah namaz sayesinde gnahlar siler" demitir (Buhr, Mevkt, 6; Mslim, Mescid, 282). Aada namazn biimsel olarak sahih olmasnn artlar zerinde durulacaktr. Fakat asla hatrdan karmamak gerekir ki, saylacak olan artlar, namazn sadece d grnn salam yapmaya yeterli olaca gibi, namazn saylacak olan snnetleri ve db da onun d grnnn sslenmesini ve gzel grnmesini salamaya yeterli olacaktr. Fakat bu artlar yerine getirmek, namaz ikame etmek, ayakta tutmak saylmaz. Namazn z, kalbin hu ve huzur iinde olmasdr. Kalbin huzur ve huu yoksa klnan namaz, bir heykeltran zene bezene ve tm sanatkarln ortaya koyarak yapt bir insan heykelinden farkl olmayacaktr. Allah bu noktay yle belirtmektedir: "Beni anmak iin namaz kl" (Th 20/14). Bu yetle namaz Allah' anmann bir yolu olarak nerildii gibi, ayn zamanda namazn Allah' anmaktan ibaret olduu da vurgulanmaktadr. nk Allah' anmak iin namaza duran kii, namaz boyunca Rabbin huzurunda durduundan gaflet ederek namaza hakkn vermemi ise nasl Allah' anm saylabilir? Devlet bakanyla grmek, ondan bir eyler talep etmek isteyen kii, bu imkn bulup onun huzuruna ktnda onunla grmek yerine, orada bulunan eya ile ilgilense veya yannda getirdii kitab okusa veya bir arknn veya iirin szlerini mrldansa, o devlet bakannn muhtemel tepkisini bir tarafa brakalm, buna grme denir mi, gelen kii arzusunu iletmi olur mu? Bu basit rnein de gsterdii gibi namaza duran kii, Allah'n huzurunda olduunu bilmeli, bunu hissetmelidir. "Ne dediinizi bilinceye kadar namaza yaklamayn" (en-Nis 4/43) ifadesi ne dediinden haberi olmayan sarho kimselere ynelik olmakla birlikte namazda tam bir uur ve huun gerektiini de anlatmaktadr. Yine Kur'an'da, namaz klarken gaflet ve ciddiyetsizlik iinde olanlar ar bir slpla zemmedilir (el-Mn 107/4-5). Allah insanlarn kalplarna deil kalplerine bakar. Fakihler, zahire gre hkm verdikleri ve grnr artlarn dzgn ekilde yerine getirilmesiyle ilgilendikleri iin namazn artlarndan bahsederken namazda hu ve huzuru, namazn olmazsa olmaz artlar arasnda saymamlar, sadece bu ynde neri ve uyarda bulunmakla yetinmilerdir. nk ihls, kalp huzuru ve hu, kalbin ameli olup gizli, btn bir durumdur. Namazn btn-derun art ve gayelerinin gereklemesi mkellefin

kendi seviyesiyle, gayret ve hassasiyetiyle ve biraz da ortamla alkal sbjektif bir hal olduundan bu konuda herkes iin ortalama bir izgiden sz etmek ve buna namazn artlar arasnda yer vermek doru olmaz. Namazda sz edilen i huzuru ve kalb ball yakalamak, ruhun madd lemden Allah'n huzuruna ykseliini hissetmek herkes iin kolay olmad gibi arzu etmekle elde edilebilen bir sonu da deildir. Byle bir mkellefiyet, insana gcnn zerinde bir yk yklemek anlamna gelir. Fakihlerin, zhir artlarn yerine getirilmesiyle mkellefin uhdesinden namaz borcunun deceini ve bunun dnyev hkmler bakmndan yeterli olacan sylemeleri bu sebepledir. Klnan namazn kabul olunup olunmamas, hirette fayda verip vermeyecei fkhn konusu deildir. Ayrca fakihler fetva verirken, insanlarn kusur ve eksikliklerini de dikkate almlar, mkellefiyet artlarn ideal deil ortalama llerde tutmaya almlardr. Bu gereke ve mlhazalar sebebiyledir ki, namazn ruhu olan kalp huzuru namazn tamamnda art koulmam, namaza balarken yaplan niyetteki ihls ve yneli yeterli grlmtr.

III. NAMAZ ETLER

Hanefler dndaki ounluk, vcip hkm kategorisini kabul etmedikleri iin namaz genel olarak farz ve nfile eklinde iki gruba ayrmlardr. Hanefler'e gre ise namazlar: a) farz, b) vcip, c) nfile olmak zere eittir. Bununla birlikte Hanefler arasnda farkl gruplamalar da bulunmaktadr. Bunlardan birine gre namazlar; a) Allah'n farz kld (mektbe) namazlar, b) Hz. Peygamber'in snnetiyle sabit olan (mesnn) namazlar, c) nfile namazlar olmak zere eittir. Hz. Peygamber'in snnetiyle sabit olan namazlar da vcip olan ve vcip olmayan ksmlarna ayrlr.

A) FARZ NAMAZLAR
Farz olan namazlar, ayn farz (farz- ayn) ve kif farz (farz- kifye) olmak zere ikiye ayrlr. Farz- ayn olan namazlar ykmllk andaki her mslmana farz olup, her biri ayr ayr bunu yerine getirmekle mkelleftir. Farz- ayn olan namazlar, her gn be vakit namaz ve her hafta cuma gnleri klnan cuma namazndan ibarettir. Gnlk farz namazlar sabah namaz 2 rekat, le namaz 4 rekat, ikindi namaz 4 rekat, akam namaz 3 rekat ve yats namaz 4 rekat olmak zere toplam 17 (on yedi) rekattr. Cuma namaz, cuma gn le namaznn vaktinde cemaatle klnan ve farz olan ksm 2 rekat olan bir namazdr. Cuma namaz klnnca ayrca le namaz klnmaz.

Farz- kifye olan namaz ise, bir mslman ldnde bata yaknlar, komular ve tanyanlar olmak zere mslmanlarca klnmas gereken cenaze namazdr. Bu namaz birileri klnca teki mslmanlar cenaze namaz klmadklar iin sorumlu olmazlar. Sevap ve fazileti ise namaz klanlar elde etmi olurlar.

B) VCP NAMAZLAR
Vcip namazlar, vcip oluu kulun fiiline bal olmayan (li-aynih vcip) ve vcip oluu kulun fiiline bal olan vcip (li-gayrih vcip) olmak zere iki ksmdr. Yats namazndan sonra klnan rekatlk vitir namaz ile ramazan ve kurban bayram namazlar birinci grupta yer alr. Tilvet secdesi de, her ne kadar namaz olmayp bir secdeden ibaret olsa da, bu gruba sokulmaktadr. Ayrca ounluk tarafndan snnet kabul edilmekle birlikte, baz Hanefler'in vcip saydklar ksf namaz da (gne tutulduunda klnan namaz) bu gruba girer. kinci grupta ise nezir namaz, sehiv secdesi ve ifsat edilen nfile namazn kazs yer alr. Nezir namaz, esasen gerekli ve grev olmamakla birlikte, kii bir vesileyle namaz klmay adad zaman kendi iradesiyle kendini ykml klm olur; artk bu ykmll yerine getirmesi gerekir.

C) NFLE NAMAZLAR
Farz veya vcip olan namazlarn dndaki namazlara nfile namazlar denir ve farz namazlarn ncesinde veya sonrasnda klnan snnet namazlar nfile namaz kapsamnda yer alr. Nfile namazlar, snnet namazlarn dnda ayr bir kategori olarak ele alan bilginler de bulunmaktadr. Buna gre namazlar; a) farz namazlar, b) vcip namazlar, c) snnet namazlar, d) nfile namazlar olmak zere drt eit olmaktadr. Snnet namazlar, vakit namazlar yannda dzenli olarak klnan snnetleri (revtib) ifade etmekte, nfile namazlar ise dzenli olmayarak eitli vesilelerle Allah'a yaknlamak ve sevap kazanmak maksadyla ayrca klnan namazlar (regaib) ifade etmektedir. Snnet, Hz. Peygamber'in yapt ve bir balayclk ve gereklilik olmakszn yaplmasn istedii ve tevik ettii eylerdir. Bu anlamda snnet, hem Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt, ndiren terkettii eyleri yani Hanefler'in stlahndaki snneti hem de devaml olarak yapmayp, yaplmasna tevikte bulunduu eyleri (mendup, mstehap) iine almaktadr. Buna gre mesel sabah namaznn farzndan nce iki rekat namaz klmak snnet, ikindi ve yatsdan nce klnan drt rekat ise mstehap saylmaktadr.

Fakat en doru ve yaygn gruplama farz ve vcip namazlarn dndaki namazlar, genel olarak nfile bal altnda ele alp bunlar kendi iinde ksmlara ayran gruplamadr. Nfile kelimesinin, farz ve vciplerin dnda fazladan yaplan iler anlamna gelmesi ve yaygn olarak mendup, mstehap ve tatavvu olarak da adlandrlmas bu gruplamann daha tutarl olduunu gstermektedir. Buna gre nfile namaz ifadesi, bir vakti bulunan snnetleri (mekked snnet ve mstehap snnet) ve vakte bal olmayan tatavvu namazlar iine alr. Birincisi, snen-i revtib, ikincisi regaib trleri olarak adlandrlr. Revtib, belli bir dzen ve tertip iinde, be vakit farz namazlarla birlikte ve belli bir devamllk iinde klnd iin revtib adn almtr. Bu adan revtib snnetler, dzenli olarak klnan snnetler demektir. Bunlar, Hz. Peygamber'in snnetine uyularak vakit namazlarndan nce veya sonra yahut kimisinde hem nce hem sonra klnan namazlardr. Peygamberimizin devam edip etmemesine gre bunlarn bazlar snnet-i mekkede, bazlar snnet-i gayr-i mekkede olarak nitelendirilir. Hanef literatrde, snnet-i mekkede olan namazlar ksaca "snnet", gayr-i mekked olanlar ise "mstehap" veya "mendup" diye adlandrlmtr. Ramazan aynda yats namazndan sonra klnan teravih namaz da, snnet-i mekkede trnden bir namazdr. Revtib snnetler dndaki nfile namazlar ise regaib adn alr. Bunlar, Hz. Peygamber'in uygulamalarna dayanlarak belirli zamanlarda veya baz vesilelerle klnan ya da kiinin kendi isteiyle herhangi bir zamanda Allah'a yaknlamak ve sevap kazanmak amacyla kld namazlardr. Bunlar gnll olarak kendiliinden klnd iin "gnll (tatavvu) namazlar veya arzuya bal namazlar" olarak da adlandrlr. Teheccd namaz, kuluk (duh) namaz, istihre namaz, yamur duas, husf namaz, ksf namaz, tahiyyet'l-mescid, tvbe namaz, evvbn namaz, tesbih namaz, ihrama giri namaz, yolculua k ve yolculuktan dn namaz, hcet namaz, abdest ve guslden sonra namaz regaib trnden nfile namazlardr. slm kltrnde snnet namazlar, zellikle vakit namazlarnn ncesinde-sonrasnda klnan snnet namazlar, farz namazlara hazrlayc ve onlar koruyucu ibadetler olarak deerlendirilmi, ayrca Hz. Peygamber'e bal olmann da bir gstergesi kabul edilmitir. Bunun iin de, bu namazlarn mmkn olduka klnmas tavsiye edilmi ve terkedilmesi kt bir davran saylmtr. Bununla birlikte, sonuta farz veya vcip olmayp snnet olduu iin de eitli nedenlerle terkedilmesine msaade ve msamaha edilmitir.

IV. NAMAZIN FARZLARI ve VCPLER

Ergenlik (bul) yana ve belli bir akl olgunluk dzeyine gelmi her mslmann namaz klmas farz- ayndr. Buna gre namazn kiiye farz olmasnn artlar, mslman olmak, bul ana ulamak ve akll olmak zere tanedir. Bu artlara namazn vcb artlar yani kiinin namaz klmakla ykml olmasnn artlar denir. Sahih ve eksiksiz bir ekilde klnabilmesi iin namazn birtakm farzlar ve vcipleri (shhat artlar), snnetleri ve db bulunmaktadr. Farzlara riayetsizlik, namazn bozulmasna yol aar. Vcip, kesin olmayan bir delille sabit olduu iin, vcibi inkr eden kii, kfir olmaz. Ancak bir aklama getirmeksizin ve tevil etmeksizin vcibi terkeden kimse fsk kabul edilir. Namazn vciplerinden herhangi birinin terkedilmesi namaz bozmaz. Namazn vciplerinden biri sehven terkedilmise sehiv secdesi yapmak gerekir. Eer kasten terkedilmise, namazn iade edilmesi yani yeniden klnmas gerekir. Snnet, Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt (muvzebe) ve bir mazeret olmakszn terketmedii eydir. Namazda sbhneke okumak, ez ekmek bu mnada snnettir. Snnetin yaplmasna sevap olmakla birlikte terkedilmesine ceza (ikab) yoktur, sadece knama ve sitem (itb) vardr. Namazn snnetleri, namazn vciplerini tamamlar, onlardaki kusurlar telfiye ve fazla sevaba vesile olur. Snnetlere riayet etmek ve devam etmek Peygamber'i sevmenin bir nianesi saylr. Bununla birlikte snnetin terkedilmesi, ne farzn terkedilmesi gibi namazn bozulmasn ve yeniden klnmasn, ne vcibin kasten terkedilmesi gibi tahrmen mekruhluu ne de vcibin sehven terkedilmesi gibi sehiv secdesi yapmay gerektirir. Fakat snnetlerin kasten terkedilmesi "iset" (yanl ve kt davran) olur. set, Hanefler'in tanmlamasna gre tenzhen mekruhun stnde, tahrmen mekruhun altnda yer alr. Edep (oulu db), Hz. Peygamber'in devaml olmakszn zaman zaman yapt eylerdir. Rk ve secdede ten fazla tesbih yapmak gibi. Mendup anlamna da gelir. Bunlar terketmek, her ne kadar iset saylmaz ve knamay gerektirmez ise de bunlara riayet edilmesi daha faziletlidir (efdal). Esasen namazn db, yce yaratcnn huzurunda durulduunun farknda olunarak, zhiren mtevazi bir halde bulunmaktr.

A) NAMAZIN FARZLARI
Namazn on iki farz vardr. Namazn farzlar, namazn dndaki farzlar ve namazn iindeki farzlar olarak iki gruba ayrlr. Namazn dndaki farzlar, namazdan nce ve namaza hazrlk mahiyetinde olduu iin namazn artlar (urt's-salt) olarak adlandrlr. Namazn iindeki farzlar ise, namazn varl ve tasavvuru kendisine bal olduu, yani bu farzlar namazn mahiyetini oluturduu iin namazn rknleri (erkn's-salt) adn alr. Bunlar namaz oluturan unsurlardr. Namazn farzlarndan herhangi birinin eksiklii durumunda namaz sahih olmaz. Buna gre; a) Namazn artlar 1. 2. 3. 4. 5. 6. Hadesten tahret Necsetten tahret Setr-i avret stikbl-i kble Vakit Niyet

b) Namazn Rknleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. ftitah tekbiri Kyam Kraat Rk Secde Kade-i ahre eklinde sralanr

Bu saylan art ve rknlerde fakihler gr birliindedir. Namazn rknlerinin dzgn bir ekilde yaplmas demek olan tadl-i erkn Eb Ysuf'a ve Hanefler'in dndaki mezhebe gre rkn kabul edilmitir. Kiinin kendi istei ve fiili ile namazdan kmas da (hurc bi sunih) Eb Hanfe'ye gre bir rkndr. Farzlar arasnda sraya riayet etmek (tertip), fi ve Hanbel mezheplerine gre namazn rknlerindendir. a) NAMAZIN ARTLARI 1. Hadesten Tahret Hades genel olarak hkm kirlilik, hadesten tahret de bu hkm kirlilikten temizlenme demektir. Abdestsizlik durumu yani namaz abdestinin olmay ve cnplk hali, din literatrde hades yani hkm kirlilik olarak

nitelendirilir. Hadesten tahret, namaz abdesti olmayan bir kimsenin abdest almas, gusl yapmas gereken bir kimsenin gusl etmesi yani boy abdesti almas demektir. Bu eit tahret, madd kirleri giderme, beden saln koruma gibi birok yarar iinde bulundursa da esas itibariyle baka hikmetlere mebn din muhteval ve ibadet ierikli (taabbd) bir temizliktir. Bilinen namaz abdestinin olmamas durumu, kk hades diye; cnplk, det grme (hayz) ve lousalk gibi, gusl yapmay gerektiren durumlar ise byk hades diye adlandrlr. Cnp olan kimseler, boy abdesti almadan namaz klamazlar. Ayn ekilde det yahut lousalk halinde olan kadnlar da bu halleri devam ediyorken namaz klamazlar. Bu halleri sona erdikten sonra, namaz klabilmek iin boy abdesti almalar gerekir. Boy abdesti almak iin su temin edemeyen veya su bulduu halde bu suyu kullanma imkn bulamayan kimseler teyemmm ederler. Ayn durum, namaz abdesti almak iin su bulamayan kimse iin de geerlidir. Tilvet secdesi ve kr secdesi gibi namaz benzeri iler (eksik namazlar) iin de hadesten temizlenmi olmak yani abdestli bulunmak art grlmtr. Namaz klarken herhangi bir sebeple abdest bozulursa namaz da bozulmu olur. Namaz klarken bilerek abdest bozucu bir fiil ileyen kiinin namaz bozulur. Ancak bu i, namazn sonunda yaplm ise, kii kendi fiili ile namazdan km saylaca iin Hanefler'e gre namaz bozulmaz. zel durumlarnda kadnlar namaz ve oru gibi ibadetlerden muaftr. Kur'n- Kerm'de hayz durumunun bir eza ve rahatszlk hali olduu bildirilmekte ve erkeklerin bu durumdaki eleriyle cinsel ilikide bulunmalar yasaklanmaktadr. Hz. Peygamber, bu durumda olan kadnlarn namaz klmayacaklarn ve oru tutmayacaklarn aklamtr. Kadnlar bu dnemlerinde klamadklar namazlar kaz etmeyecekler, fakat tutamadklar orular kaz edeceklerdir. Bu hkmler zerinde icm edilmi ve bu konuda aykr bir gr ne srlmemitir. te yandan zel durumlarnda kadnlarn namaz ve oru gibi ibadetlerden muaf tutulmas, bir "haktan mahrumiyet" deil, "grevden muafiyet"tir. badetler, bir dinin temel unsurlar ierisinde yer almas bir yana, o dinin almet-i frikas, ayrc zelliidir. badetler, dier sosyal ve hukuk kurumlardan farkl olarak, zamana ve zemine gre deime gstermeyen sabit konulardr. zerinde gr birlii salanm ibadet konularnda deitirme yaplacak olursa, din, kendine mahsus zelliklerini yava yava yitirir ve tannmaz hale gelir. Bu bakmdan zellikle ibadet konularnda gereklemi olan icmlara dikkat etmek, bunlara aykr

davranmamak arttr. Zaten bu tr icmlara aykr davranmak, teden beri limler tarafndan bidat ve sapklk olarak deerlendirilmi, hatta konunun nem derecesine gre baz icmlar inkr edip kar gelmenin kfr olaca belirtilmitir. 2. Necsetten Tahret Necsetten tahret, vcut, elbise ve namaz klnacak yerin, -insan kan ve idrar, at, koyun gibi hayvanlarn idrar ve dklar gibi- dinen pis saylan eylerden temizlenmesi demektir. Ar (galz) necset ve hafif necsetin neler olduu ve bunlarn hangi lde bulunmalarnn namaza engel olaca konusu TEMZLK blmnde aklanmtr. Namazn shhatine engel olacak lde necset tayan bir elbise ile bilmeyerek namaz klan kimsenin, bu durumu rendikten sonra namazn iade etmesi gerekir. 3. Setr-i Avret Avret, insan vcudunda bakas tarafndan grlmesi ayp ya da gnah saylan yerlerdir. Setr-i avret, avret saylan yerleri rtmek demektir. Avret yerlerinin namazda olduu gibi, namaz dnda da rtlmesi ve bakalarna gsterilmemesi gerekir. Avret kelimesi Kur'n- Kerm'de terim anlamna yakn bir ekilde iki yerde gemi olmakla birlikte (en-Nr 24/31, 58), avret yerlerinin snr ve lleri gsterilmemitir. Kur'an'da geen "sev'e" (el-Arf 7/20, 22, 26, 27; Th 20/121; el-Mide 5/31) kelimesiyle de en dar anlamda avret yani erkek ve kadnn cinsel organ kastedilmitir. Bunun Kur'an'da "sev'e" diye anlmas, onlarn rtlmesinin akln ve ftratn da gerei olduunu gstermektedir. Bu bakmdan buna galz avret denilmektedir. Cinsel organlarn dnda nerelerin avret olduu hususu byk lde hadislerle dzenlenmitir. Hz. Peygamber'in bu dzenlemeyi yaparken, o dnemin giyim kuam tarzn da dikkate ald aktr. O dnemde bugnk anlamda i amarnn olmad, en azndan i amar giyme detinin bulunmad dikkate alnrsa, Hz. Peygamber'in erkekler iin yapt bu dzenlemenin, gerek namazdaki hareketler gerekse namaz dnda oturup kalkmalar esnasnda, esas avret yerlerinin (cinsel organ ve makat) grnmemesi asndan ne kadar yerinde olduu grlr. Erkek iin avret, yani rtlmesi gereken yerler, gbek ile diz kapann arasdr. Bu konuda biraz daha ihtiyatl davranan Hanefler diz kapaklarn

da avret olarak kabul ederken, dier mezhep, diz kapaklarn avret saymazlar. Kadn iin avret, yz, el ve ayak dndaki btn vcuttur. Onlar, yzlerini namazda rtmedikleri gibi, ellerini ve ayaklarn da ak bulundurabilirler. Salaryla beraber balar, bacaklar ve kollar rtl bulunur. mam Mlik, setr-i avretin (rtnme) namaza has olmayan genel bir farz olduunu, namazda ve namaz dnda uyulmas gereken din bir emir bulunduunu dikkate alarak kadnlarn balarn rtmelerini ayrca namazn farzlar arasnda saymamtr. Onun bu grn bir uzants olarak Mlik mezhebinde setr-i avret namazn snnetlerinden saylr. Dier mezhep imam ve Mlik mezhebindeki teki gre gre, namazda setr-i avret, tpk kbleye ynelmenin farz oluu gibi farzdr. Hz. Peygamber'in "Allah, bula ermi kadnn namazn bartsz
kabul etmez" (bn Mce, Tahre, 132; Tirmiz, Salt, 160; Msned, IV, 151, 218, 259) ve "Kadn bul ana erince elleri ve yz dnda baka yerlerinin bakasna grnmesi hell olmaz" (Eb Dvd, Libs, 31) eklindeki

hadisleri gz nne alnnca, bartsz klnan namazn geerli olmayaca anlalr. Kadnn bann drtte biri veya uyluunun drtte biri ak olarak namaz klmas durumunda, Eb Hanfe ve Muhammed'e gre namaz geersiz olur. Eb Ysuf'a gre ise, bann yardan fazlas ak olmadka namaz geerlidir. nk bir eyin yardan fazlas ok hkmndedir. Kadn, asgari bir barts, bir de ayaklara kadar uzanacak bir gmlek giymi olmaldr. Bartsz namaz klacak olursa bu namazn, vakit iinde veya vakit ktktan sonra iade eder. Mlik'e gre ise vakit ktktan sonra iade etmesine gerek yoktur. nk mam Mlik'e gre kadnn ban rtmesi namaza has olmayan genel bir farzdr. Bu sebeple Mlikler namazda kadnlarn ban rtmesini namazn farzlar arasnda saymaz, deta onu namazn snnet veya mstehaplarndan biri olarak grrler. Bu itibarla bartsz klnan namaz, Mlikler'de arlkl gre gre sahih olmakla birlikte vakti iinde iade edilmesi tavsiye edilmitir. Kadnn rtnmeyle ilgili genel farz ihll etmi olmasnn din sorumluluu ayr bir husus olarak deerlendirilmitir. te yandan kadnlarn kollar, kulaklar ve salverilmi salarnn avret olmadn syleyen Hanef bilginler de bulunmaktadr. Mlik mezhebinde erkek ve kadnn avret yerleri ar avret (avret-i mugallaza) ve hafif avret olmak zere iki ksmda deerlendirilmektedir. Erkek iin galz avret, cinsel organ ile makattr. Bu ksmn kesinlikle rtlmesi gerekir. Gbekle diz kapak arasnn ar avret saylan blgesinin d-

nda kalan ksmlar ise hafif avrettir. rtlmesi gerekli olmakla birlikte birincisi kadar ar deildir. Kadnn gs, gs hizasnda bulunan srt ksm, kollar, boynu, ba ve dizden aas hafif avret olup, bunun dnda kalan yerleri galiz avrettir. Bu ayrmn pratik sonucu namazdaki rtnme hkmlerine etki eder. Buna gre, hafif avret saylan yerleri ak olarak namaz klan bir kimse genel din farz ihll etmi olmann gnahn yklenmekle birlikte, bu kimsenin namaz btl olmaz. Mliklerin namazda ba rtmeyi snnet, amay da mekruh saymasnn anlam budur. Giyilen eyin, tenin rengini gstermeyecek kalnlkta veya dokuda olmas gerekir. Vcut hatlarn belli eden elbise ile namaz klmak mekruh olmakla birlikte klnan namaz geerlidir. pek giysi giymek mekruh veya haram kabul edilse de, ipek elbise ile klnan namaz geerlidir. Namaz esnasnda avret mahallinin, kiinin iradesi dnda almas durumunda, alan yer eer rtlmesi gereken yerin drtte biri oranna ulam ve bir rkn eda edilecek bir sre (sbhnellhi'l-azm diyecek kadar bir sre) ak kalm ise kiinin namaz bozulur. Kendi iradesi ile aacak olursa namaz hemen bozulur. 4. stikbl-i Kble stikbl-i kble, namaz klarken kbleye ynelmek demektir. Mslmanlarn kblesi, Mekke'de bulunan Kbe'dir. Kbe denilince sadece bilinen bina deil, bunun yannda, hatta daha ncelikle bu binann bulunduu yer kastedilir. Kbe'yi gzle gren kii, bizzat Kbe'ye ynelir. Kbe'den uzakta olan kii ise Kbe'nin bizzat kendisine deil, onun bulunduu tarafa ynelir, yzn ve ynn o tarafa evirir. Namazn amac, kalbin msivdan (Allah'tan baka her eyden) ayrlp yalnzca Allah'a ynelmesidir. Elbetteki Allah herhangi bir ynle kaytl ve snrl deildir. Fakat, kalbin huzur ve sknetini salamak bakmndan, namazda herkesin ynelecei bir ynn tayin edilmesi, belirlenmesi gerekir. Zhirde, yzmz Allah'n evi olan Kbe'ye evirdiimiz gibi, btnen de, Allah'n nazargh olan kalbimizi, gnlmz baka eylerden ekip alarak, arndrarak yalnz Allah'a yneltmeli, Allah'tan baka eyleri kalpten atmalyz. Kblenin ne tarafta olduunu bilmeyen kimsenin, yannda kble ynn bilen birisi varsa ona sormas gerekir. Byle biri varken ona sormayp kendisi ictihad ederek, yani kble ynn bulmaya alarak bir yne ynelmi ve yneldii tarafn kble yn olmad ortaya km ise, namaz iade etmesi gerekir.

Kbe'nin bulunduu noktadan 45 derece saa ve sola sapmalar kbleden

(Kbe ynnden) sapma saylmaz. Sapma derecesi daha fazla olursa "kbleye

ynelme" art aksam olur. Kblenin ne tarafta olduunu bilmeyen kimse, soracak birini bulamad takdirde yldz, gne, rzgr gibi birtakm doal almetlere dayanarak kble ynn bulmaya abalar ve kanaat getirdii tarafa ynelerek namazn klar. Namaz kldktan sonra kblenin kendi yneldii tarafta olmad ortaya ksa bile, kendisi bu yne ictihad ederek, yani birtakm almetlere dayanarak bu sonuca ulat iin, namaz yeniden klmas gerekmez. Fakat namaz esnasnda kble ynn anlamas halinde, namazn bozmadan o tarafa ynelir ve namazn tamamlar. Kble ynn bilmeyen kimse, birine sormadan veya kblenin ne tarafta olduunu aratrma zahmetine katlanmadan (ictihad etmeden) rastgele bir tarafa ynelse, namaz esnasnda yneldii tarafn kesin olarak kble taraf olduunu anlasa namaz yeniden klar. nk namazn ilk ksm pheli olduu iin, salam kanaate dayal ikinci ksm, pheli birinci ksm zerine bina edilemez. Ancak bu durumu namaz bitirdikten sonra anlayacak olursa, iade etmesi gerekmez. Eb Ysuf'a gre her iki durumda da iade etmesi gerekmez. ki kii kble cihetini aratrsa ve her biri ayr bir ynn kble olduuna kanaat getirse, bu durumda bunlar birbirlerine uyarak cemaatle namaz klamazlar. Her biri kendi tesbit ettii kbleye dnerek ayr ayr namazlarn klarlar. Bir kimse namazda iken bir zr olmakszn gsn kble tarafndan evirecek olursa namaz bozulur. Yzn evirecek olursa, derhal kbleye dnmesi gerekir. Bir kimse abdestsiz olduunu zannederek namazdan ayrldktan sonra abdestli olduunu hatrlasa, isterse henz mescidden kmam olsun, namaz bozulmu olur. Fakat bir kimse mescidde namaz klarken abdestinin bozulduu zannyla kbleden ayrlp da daha mescidden kmadan abdestinin bozulmadn anlasa, mm- zam'a gre namaz bozulmu olmaz. Ama bunu mescidden ktktan sonra anlayacak olsa namaz ittifakla bozulur. nk meknn deimesi bir zre mebni deilse, namaz iptal eder. Hastalk veya dman yahut yrtc hayvan korkusu gibi nedenlerle kbleye dnme imkn bulamayan kimse, kendisi iin en rahat olan tarafa dner.

Binek zerinde Kbleye Ynelme Normal durumlarda binek zerinde nfile namaz klmak ciz ise de, farz namaz klnmaz. Ancak zaruret durumlarnda binek zerinde namaz klmak ciz grlmtr. Hayvan zerinde, otomobil veya otobste namaz klnd takdirde namazn rknlerinden olan kyam ve ou kere istikbl-i kble yerine getirilemez. Fakat yerin amur olmas, namaz klacak uygun bir yer bulunmamas gibi durumlarda, hayvan veya otomobili durdurup, hayvann veya tatn zerinde kbleye yz tutarak namaz klnabilir. Hanef mezhebinde iki namazn birlikte klnmas (cem), hac mevsiminde, Arafat ve Mzdelife dnda kabul edilmedii iin, yamur, amur ve yolculuk gibi sebeplerle iki namaz birlikte klmak sz konusu edilmemitir. Ancak dier mezhepler, saylan mazeretlere binaen iki namazn birlikte klnabileceini kabul ettikleri iin, uygun yer bulma ihtimali olan durumlarda, namaz binek zerinde klmayp uygun vakit ve meknda iki namaz birlikte klnabilir. Gemide namaz klan kimse mmknse kbleye doru dner; gemi yn deitirdike kendisinin de kble tarafna dnmesi gerekir.

5. Vakit Namaz gnn belli zaman dilimlerinde yerine getirilmesi gereken bir farzdr. Bu itibarla farz namazlar iin vakit arttr. Yine her bir farz namaza bal snnet namazlar, vitir, teravih ve bayram namazlar iin de vakit arttr. Bir farz namaz, vaktinin girmesinden nce eda edilemeyecei gibi, vaktinin kmasndan sonra da eda edilemez. Bir farz namazn vakti iinde klnmas ed, vaktinin kmasndan sonra klnmas da kaz olarak adlandrlr. Bir namazn zrsz olarak vaktinde klnmamas ve ileriki bir vakitte kaz edilmek zere ertelenmesi doru deildir ve gnahtr. lgili hadisten hareketle, unutma ve uyuma gibi mazeretler nedeniyle vaktinde klnamam olan namazn daha sonra klnmas gerekir. hmal ederek, geveklik gstererek namazn vakti ierisinde klnmamas gnah olduu iin kimi bilginler, bu ekilde mazeretsiz olarak vakti ierisinde klnmam olan namazlarn kaz edilemeyeceini, gnahndan kurtulmak iin tvbe etmek gerektiini ileri srmlerdir. Bu bilginler, ayn ekilde uyuma ve unutma mazereti sebebiyle vaktinde klnamam bir namazn hatrlanldnda eda niyetiyle klnacan belirtmilerdir. Esasen niyet ederken hangi farz namazn klndnn belirlenmesi (tayin) art olmakla birlikte, eda veya kaz eklinde bir belirleme yapmak gerekli deildir. nk kazya kalm bir namaz, eda niyetiyle kaz edilebilecei gibi, henz vakti kmam bir namaz da kaz niyetiyle eda edilebilir.

Kaz, sadece be vakit farz namaz ve bir de vitir namaz iin sz konusudur. Cuma ve bayram namazlar ve snnet namazlar kaz edilemez. aa) Be Vakit Namazn Vakitleri 1. Sabah Namaznn Vakti. Fecr-i sdk da denilen ikinci fecrin domasndan gnein domasna, daha dorusu gnein domasndan az nceye kadar olan sre sabah namaznn vaktidir. Fecr-i sdk, sabaha kar dou ufkunda tan yeri boyunca genileyerek yaylan bir aydnlktr. Bu ikinci fecre fkh literatrnde "enlemesine beyazlk" anlamnda "beyz- mstaraz" denilir. Bu andan itibaren yats namaznn vakti km, sabah namaznn vakti girmi olur. Bu vakit ayn zamanda, sahurun sona erip orucun balamas (imsak) vaktidir. Fecr-i kzib de denilen birinci fecir ise, sabaha kar douda tan yerinde ufuktan ge doru dikey olarak ykselen, piramit eklinde, akl ve donuk bir beyazlktr. Fkh literatrnde buna uzayp giden beyazlk anlamnda "beyz- mstetl" de denilir. Bu geici beyazlktan sonra, yine ksa bir sre karanlk basar ve bunun ardndan da ufukta yatay olarak boydan boya uzanan, giderek genileyip yaylan fecr-i sdk aydnl balar. Sabah namaznn ortalk aydnlandktan sonra klnmas (isfr) mstehaptr. Bu aydnln ls, atlan okun dt yerin grlebilecei lde bir aydnlktr. Bununla birlikte, klnan namazn fsid olup yeniden klnmasnn gerekebilecei ihtimaline binaen, gnein douundan nce namaz yeniden klabilecek bir srenin braklmas gerekir. Sadece kurban bayramnn ilk gn Mzdelife'de bulunan haclarn o gnn sabah namazn, ikinci fecir doar domaz, ortalk henz karanlka iken (tagls) klmalar daha faziletlidir. Dier mezhebe gre ise, sabah namazn her zaman bu ekilde erken klmak daha faziletlidir (fecir hakknda bk. Tecrd-i Sarih Tercmesi, II, 586-588). 2. le Namaznn Vakti. le namaznn vakti, mm- zam Eb Hanfe'ye gre, zeval vaktinden yani gnein tepe noktasn geip batya doru kaymasndan itibaren balar ve gne tam tepedeyken eyann yere den glge uzunluu (fey-i zevl) hari, her eyin glgesi kendisinin iki misline ulaaca zamana kadar devam eder. Bu zamana "asr- sn" denir. Eb Ysuf, Muhammed ve dier mezhep imamna gre ise, le namaznn vakti zeval vaktinden, her eyin glgesi, fey-i zevl hari, kendisinin bir misline ulat ana kadardr. Her eyin glgesi, fey-i zevl hari, kendisinin bir misline kt zaman, le namaznn vakti km, ikindi namaznn

vakti girmi olur. Bu zamana "asr- evvel" denir. Bir cismin glge uzunluunun, kendi uzunluuna veya kendi uzunluunun iki katna ulap ulamad hesaplanrken, gnein tam tepe noktada iken cismin yere den glge uzunluu (fey-i zevl) hari tutulur, yani toplam uzunlua dahil edilmez. Sz gelimi, yere dikilen 1 m. uzunluundaki tann gne tam tepedeyken yere den glgesinin uzunluu, ki buna fey-i zevl denir, yarm metre olsun. Bu durumda tann yere den glge uzunluu 1.5 m. olduu zaman, glgesinin uzunluu kendi uzunluu kadar (bir misli) olmu olur. tann glge uzunluu 2.5 metreye ularsa, kendi uzunluunun iki misline ulam olur. Bu ihtilftan kurtulmak iin, le namazn her eyin glgesi, fey-i zevl dnda, glgesi bir misli olana kadar geciktirmemek; ikindi namazn da her eyin glgesi, fey-i zevl dnda, iki misli olmadka klmamak evldr. Normal kullanmda gndz denilince, gnein domasndan batmasna kadar olan sre anlalr (rf gndz). Fakat er bak asndan ise gndz, fecr-i sdktan gnein batmasna kadar olan sredir (er gndz). er gndz rf gndzden daha uzun bir sredir. le namaznn vakti, gnein tepe noktasn geip batya doru kaymasndan itibaren balar. Gnein tepe noktasn gemesine "zeval" denilir. Zeval, rf gndzn tam ortasna denk gelir. Mesel rf gndz on saat ise, bu srenin yars (be saat) zeval vaktidir ve gne grne gre gkteki yar yolu katetmi olur. imdiye kadar her eyin glgesi doudan batya doru dmekte iken, bundan sonra batdan douya doru dmeye balar. te gnein tam bu yar yola geldii anda yere den glgesine "zeval anndaki glge" anlamnda "fey-i zevl" denir. Fey-i zevlin yn ve uzunluu blgenin ekvatordan uzaklna, kuzey veya gney yarkrede oluuna gre deiir. Bu anda yere dikilen 1 m. uzunluundaki bir eyin glgesi, mesel yarm metre olsun, fey-i zevldir. Bu andan itibaren o eyin glgesi, fey-i zevle ilveten 2 metreye ulanca, yani 2.5 m. olunca, asr- sn olmu, mm- zam'a gre le vakti km, ikindi vakti girmi olur. Tam zeval vaktinde namaz klnmaz. Namaz klnmas ciz olmayan bu vakit, ok ksa sren bir ana m mahsustur, yoksa bu ann biraz ncesinden mi balar? Bir gre gre bu hususta rf gndz esas alnr. Buna gre tam zeval vaktine, gndzn bu ana kadar geen sresi ile geri kalan sresinin birbirine eitlii anlamna gelmek zere "istiv vakti" denir ki, gne sanki herkesin bann zerindeymi gibi grnr. te namaz klmann ciz olmad vakit bu andr. Dier gre gre ise, bu hususta er gndz esas alnr.

er gndzde ise, gndz gnein domas ile deil, fecr-i sdkn domas ile balad iin istiv vakti, zeval vaktinden biraz nceye denk gelir. Bu baka gre kerahet vakti, istiv vakti ile zeval vakti arasndaki sredir. Cuma namaznn vakti de tam le namaznn vakti gibidir. 3. kindi Namaznn Vakti. kindi namaznn vakti, le namaznn vaktinin kmasndan gnein batmasna kadar olan sredir. le namaznn vaktinin ne zaman sona erdii konusundaki gr ayrlna gre sylenecek olursa, ikindi namaznn vakti, Eb Hanfe'ye gre her eyin glge uzunluu, kendi uzunluunun iki katna kt andan itibaren, dierlerine gre ise bir katna akt andan itibaren balar. 4. Akam Namaznn Vakti. Akam namaznn vakti gnein batmasyla balar, afan kaybolaca zamana kadar srer. afak, mm- zam'a gre akamleyin ufuktaki kzllktan/kzartdan sonra meydana gelen beyazlktan ibarettir. Eb Ysuf, Muhammed ve dier mezhebin imamna gre afak, ufukta meydana gelen kzllktr. Eb Hanfe'nin bu grte olduu rivayeti de vardr. Bu kzllk kaybolunca akam namaznn vakti km olur. Akam namaznn vakti dar olduu iin, bu namaz ilk vaktinde klmak mstehaptr. Ufuktaki kzlln kaybolmasna kadar geciktirmek uygun deildir. 5. Yats Namaznn Vakti. Yats namaznn vakti, afan kaybolmasndan yani akam namaz vaktinin kmasndan itibaren balar, ikinci fecrin domasna kadar devam eder. bb) Mstehap Vakitler Her vaktin namaz, kendisi iin belirlenmi olan vaktin hangi parasnda klnrsa klnsn vaktinde klnm olur. Farz namazlar vaktin ilk girdii anda klmak efdaldir. Nitekim Hz. Peygamber "Vaktin evveli, Allah'n honutluudur, vaktin sonu ise affdr" (Tirmiz, Mevkt, 13) buyurmutur. Fakat namazn ilk vaktinden sonraya braklmasnda bir fazilet varsa bu takdirde vaktin sonuna braklabilir. Hz. Peygamber, sabah namaznn ortalk biraz aydnlka iken klnmasnn daha faziletli olduunu belirttii iin, sabah namaznn vaktin ilk ksmnda deil son ksmnda klnmas (isfr) Haneflerce daha faziletli kabul edilmitir. Fakat sonrasnda vakfe yaplaca iin Mzdelife'de klnan sabah namaznn, vaktin evvelinde klnmas (tagls) daha uygun ve faziletlidir.

Scak blgelerde, yaz gnlerinde, le namazn geciktirip serinlikte klmak (ibrd) efdaldir. kindi namazn, gnein gz kamatrmayacak duruma gelmesinden nceki vakte kadar geciktirmek efdal, gz kamatrmayacak hale gelmesine kadar geciktirmek tahrmen mekruhtur. Akam namazn her zaman ilk vaktinde, yani vakti girer girmez klmak efdaldir. Yats namazn gecenin ilk te birine kadar geciktirmek efdaldir. Uyanacana gvenen kiiler iin, vitir namazn fecrin domasna yakn bir zamanda klmak efdaldir. cc) Mekruh Vakitler Farz namazlar iin mstehap vakitler olduu gibi, genel olarak namaz klmak iin uygun olmayan, yani namaz klmann mekruh olduu vakitler de vardr. Mekruh vakitler iki ksmdr. Bir ksmnda hibir namaz klnmaz, bir ksmnda ise zellikle nfile namaz klnmaz, kaz namaz klnabilir. Hibir namazn klnamayaca mekruh vakit unlardr: 1. Gnein domasndan ykselmesine kadar olan zaman (rk zaman ki bu yaklak 40-45 dakika civarndadr). 2. Gnein tam tepe noktasnda olduu zaman (vakt-i istiv). 3. Gnein batma zaman (gurb). Gurup vakti, gnein sararp veya kzarp artk gzleri krptrmadan rahatlkla baklacak hale geldii vakittir. Bu vakitte sadece, o gnn ikindi namaznn farz klnabilir. Nfile namaz klmann mekruh olduu vakitler: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Fecrin domasndan sonra sabah namaznn snneti dnda nfile namaz klnmaz. Sabah namazn kldktan sonra gne douncaya kadar, kindi namazn kldktan sonra gne batncaya kadar, Akam namaznn farzndan nce, Bayram namazlarndan nce, ne evde ne camide, Bayram namazlarndan sonra, camide, Arafat ve Mzdelife cemleri arasnda, Farz namazn vaktinin daralmas durumunda, Farza durulmak zere kamet getirilirken (Sabah namaznn snneti bundan mstesnadr).

10. Cuma gn hatibin minbere kmasndan cuma namaz sona erinceye kadar nfile namaz klnmaz.

dd) Kutuplarda Namaz Vakit namazn art olduu gibi, namazn vcip olmasnn da sebebidir. Buna gre bir blgede namaz vakitlerinden biri veya ikisi gereklemiyorsa o vakitlere ait namazlarn, o blge halkna farz olmamas gerekir. Diyelim ki baz yerlerde senenin bir mevsiminde daha afak kaybolmadan fecir doarak sabah namaznn vakti girmektedir. Bu durumda orada yats namaznn vakti gereklemeyecei iin, yats namaz klmak gerekmez. Fakat meselenin z zerinde dnen mudakkik fakihlere gre vakit, namazn bir art, sebebi ve almeti olsa da, namazn asl sebebi ilh hitaptr. Btn mslmanlar be vakit namaz ile mkelleftirler. Bu sebeple bir blgede herhangi bir namazn vakti gereklemiyorsa veya tam olarak belirlenemiyorsa orada yaayanlar, namaz vakitleri tam olarak belirlenebilen en yakn blgedeki namaz vakitlerine gre bir takdir ve belirleme yaparak namazlarn klarlar. Ayn ekilde gnei uzun bir mddet batmayan veya domayan yerlerde en yakn blgeye itibar edilmesi gerekir. Nitekim bu blgelerde yaayan insanlar gnlk hayatlarn da gnee gre deil 24 saatlik bir zaman dilimine gre dzenlemektedirler. 6. Niyet Niyet azmetmek, kesin olarak irade etmek, kastetmek demektir. Daha ak bir ifadeyle kalbin bir eye karar vermesi, hangi iin ne iin yapldnn aklkla farknda olunmas demektir. Namaz hususunda niyet Allah iin safiyetle namaz klmay istemek ve hangi namazn klnacan bilmektir. Namazn geerli olmas iin niyetin gerekli olduunda slm bilginleri ittifak etmilerdir. Ancak ounluk bunu shhat art sayarken, filer ve baz Mlikler rkn sayarlar. Niyetin kalp ile yaplmas esas olup dil ile sylenmesi art deildir. Bununla birlikte ayrca dil ile de sylenmesi daha iyi olur ve bu tarzda niyet, ounlua gre mstehaptr. Kalpten geirilen ile dil ile sylenen birbirine uymuyor ise, kalpten geirilene itibar edilir. Mlikler'e gre ise dil ile sylenmesi ciz ise de sylenmemesi daha iyidir. Hanef mezhebine gre farz namazlar, vitir namaz, adak namaz ve bayram namazlar iin belirleme arttr. Mesel "bugnk sabah namazna" diye niyet edilir. Fakat vakit ierisinde, o vaktin hangi vakit olduunu bilmek kaydyla "bu vaktin farzn klmaya" diye niyet edilmesi de yeterlidir. Fakat cuma namaznda, vaktin namazna niyet etmek yeterli olmaz, nk vakit cuma vakti deil, le namaznn vaktidir.

Nfile namazlar iin "falanca namazn ilk snnetini veya son snnetini klmaya niyet ettim" diye niyet edilir. Bununla birlikte, ister mekked isterse gayr-i mekked olsun nfile namazlarda, "falanca namazn snnetini" diye bir belirleme yapmak art deildir; sadece namaz klmaya niyet edilmesi yeterlidir, fakat belirleme yaplmas daha iyi olur. zellikle teravih namaz klarken, "teravih namazna" veya "vaktin snnetine" diye niyet edilmesi daha ihtiyatl bir tutum olur. Cemaate yetiip de imamn farz m yoksa teravihi mi kldrdn bilmeyen bir kimse, farza niyet ederek imama uyar. Eer imam farz kldrmakta ise, uyan kiinin farz sahih olur; imam teravihi kldrmakta imise, uyan kiinin kld namaz nfile olur, fakat yatsnn farzndan nce olduu iin teravih namaz yerine gemez. Niyet ederken hangi farz namazn klndnn belirlenmesi (tayin) art olmakla birlikte, eda veya kaz eklinde bir belirleme yapmak gerekli deildir. nk kazya kalm bir namaz, eda niyetiyle kaz edilebilecei gibi, henz vakti kmam bir namaz da kaz niyetiyle eda edilebilir. Cemaatle namaz klnmas halinde imama uymaya da niyet edilmesi gerekir. Fakat imamn, imamla niyet etmesi art deildir. Arkada kadn cemaat bulunmas halinde, kadnlarn iktidsnn sahih olabilmesi iin imamn onlara imam olmaya niyet etmesi gerektii sylenmitir. Niyetin Zaman. Niyetin iftitah tekbiriyle birlikte yaplmas efdaldir. Fakat niyet ile tekbir arasnda namaz ile badamayacak bir i bulunmamas artyla, tekbirden nce de niyet edilebilir. Tekbir alndktan sonra yaplan niyet ounluk tarafndan kabul edilen gre gre geerli olmaz. Dier bir gre gre Sbhneke'den veya ezden nce edilen niyet ile namaz geerli olur. teki mezhepler niyet ile tekbirin yakn olmasna nem vermilerdir. zellikle fi mezhebinde niyetin hemen tekbirden nce veya tekbirle birlikte yaplmas gerekir. Namaza balarken yaplan niyetin namaz sonuna kadar hatrlanmas art deildir. Bu bakmdan bir kimse bir vaktin farz namazna niyet ederek namaza balasa, daha sonra nfile klyormu gibi bir zan ile namazn tamamlasa, farz namaz klm saylr.

b) NAMAZIN RKNLER 1. ftitah Tekbiri ftitah "balamak, kapy ap girmek" anlamndadr. ftitah tekbiri
(tahrme), namaza balarken alnan tekbir olup "Allahekber" cmlesini

sylemektir. ftitah tekbiri, btn mezhep imamlarna gre farz olmakla birlikte Hanef imamlar bunu rkn deil art olarak, dier mezhep imam ise rkn olarak deerlendirmitir. ftitah tekbiri Hanef mezhebinde rkn deil art olmakla birlikte, rknlere ok yakn oluu sebebiyle bir rkn gibi deerlendirilmesi ve rknler arasnda ele alnmas yanl olmaz. ftitah tekbirinin art veya rkn kabul edilmesi eklindeki gr ayrlnn pratik sonucu udur: Bir kimsenin setr-i avret, necsetten tahret veya istikbl-i kble artn, iftitah tekbirinden sonra yerine getirmesi durumunda kld namaz, iftitah tekbirini art sayanlara gre geerli, rkn sayanlara gre ise geersizdir. Sz gelimi kolu ba ak olarak tekbir alp namaza duran bir kadn iftitah tekbirinden sonra kolunu ban rtse Hanef imamlara gre namaz geerli, tekilere gre geersizdir. Bilen ve sylemekte glk ekmeyen kii iftitah tekbirinde Allahekber demelidir. Allah' yceltme, O'nun bykln ikrar anlam tayan Allah kebr, "Allah azm" gibi baka szlerle tekbir alndnda, farz yerine gelmi olur. Fakat "estafirullah" (Allah'tan balanmak dilerim) veya "bismillah" gibi dua anlam tayan ifadelerle tekbir alnacak olursa farz yerine gelmi olmaz. Yine bir kimse Arapa dnda bir dilde tekbir getirecek olsa, Eb Hanfe'ye gre bu da yeterlidir. Hz. Peygamber'in tekbir alrken ellerini omuz hizasna kadar kaldrdna dair rivayet bulunduu gibi, kulak hizasna veya kulaklarnn st hizasna kadar kaldrdna dair rivayetler de vardr. Bu rivayetlerin birletirilmesi durumunda, tekbir alrken ba hafife ne eerek baparmak kulak memesine deecek ekilde elleri kaldrmann uygun olduu belirtilmitir. Tekbir cmlesinde "Allah" kelimesinin ilk harfi olan A harfini uzatarak "llah" yahut "Aallah" veya Eallah diye tekrarlayarak okumak ciz deildir. Bu ekilde okumak mnay bozaca iin, farz yerine getirilmemi ve namaz geersiz olur. mama uymak zere ayakta alnan iftitah tekbirinin tamamen kyam halinde alnmas arttr. Buna gre, rk halinde bulunan imama uyacak olan kimse, kyam halinde Allah deyip, ekber lafzn rka vardktan sonra diyecek olsa, imama uymas sahih olmaz.

2. Kyam Kyam "dorulmak, dikelmek, ayakta durmak" demektir. Namaz oluturan ana unsurlardan biri olarak kyam, iftitah tekbiri ve her rekatta Kur'an'dan okunmas gerekli asgari miktar okuyacak kadar bir sre ayakta durmak anlamna gelir. Farz ve vcip namazlarda ve Hanef mezhebinde benimsenen gre gre sabah namaznn snnetinde kyam bir rkndr. Gc yeten kii bu rkn yerine getirmeden, mesel oturarak farz veya vcip bir namaz klarsa namaz geerli olmaz. Yine bir kimse, ekiliverse decei bir tarzda, duvara veya bastona yaslanarak namaz klacak olursa, namaz geersiz olur. Nfile namazlarda ise kii, ayakta durmaya gc yettii halde oturarak da namaz klabilir. Hasta veya ayakta durmaya gc yetmeyen kiiden kyam vecbesi der. Bu kii oturmaya g yetiriyorsa, namaz oturarak klar. Bu durumda oturma, o kii iin hkmen kyam yerine geer. Oturmaya da gc yetmiyorsa nasl klabiliyorsa yle, uzanarak veya ima ederek klar. 3. Kraat Szlkte "okumak" anlamna gelen kraat, "Kur'an okumak" demektir. Namazda bir miktar Kur'an okumak gerekir. Namazda Kur'an, kyam halinde iken yani ayakta dururken okunur. Namazda okunmas gereken asgari miktar, ksa yet veya buna denk bir uzun yettir. Namazn asl iskeletini oluturan ve biimini veren kyam, rk ve secde gibi rknlere nisbetle kraat, namazn zit rkn olarak kabul edilir. Bu yzden, kyam, rk, secde ve son oturu, gerek cemaatle namaz klarken gerekse tek bana namaz klarken terkedilmedii halde, kraat, imama uyan kiiden der. Kraat nfile namazlarn, vitir namaznn ve iki rekatl namazlarn btn rekatlarnda, drt veya rekatl farz namazlarn ise herhangi iki rekatnda olmas farzdr. Kraatin ilk iki rekatta olmas ise vciptir. kinci rekattan sonraki rekat veya rekatlarda Ftiha sresini okumak Hanef imamlardan yaplan bir rivayete gre vcip, dier bir rivayete gre ise snnettir. Hanefler'in farz namazlarn ilk iki rekat dnda Ftiha sresinin okunmasn snnet kabul etmeleri, farz namazlar iki rekat esas zerine deerlendirmelerinin bir sonucudur. Seferde drt rekatl namazlarn ksaltlp iki rekat olarak klnmas gerektiindeki srarlarnn da bu noktayla ilgisi vardr.

Kraat konusundaki bu kurallar, Hanef mezhebinde, imam olan iin ve tek bana klan iin sz konusudur. mama uyan kiinin kraat ykmll yoktur; klnan namaz aktan (cehr, ikre) okunan namaz ise imam dinler, deilse susar. Dier mezhepte ise kraatin asgari miktar her rekatta Ftiha sresinin okunmasdr. lk iki rekatta Ftiha'dan sonra Kur'an'dan bir sre veya birka yet daha okumak (zamm- sre) snnettir. Bu mezheplerde kraat, imam ve yalnz bana klan iin olduu gibi imama uyan iin de geerlidir. u var ki imama uyan kii, sessiz namazda Ftiha'y ve ardndan eklenecek bir sreyi, sesli namazda ise filer'e gre sadece Ftiha'y okur; Mlik ve Hanbeller'e gre bir ey okumayp sadece dinler. Ahmed b. Hanbel'e gre, tercihen hem dinlemeli, hem de imam ara verdiinde okumaldr. Besmele fi mezhebine gre Ftiha sresinden bir yet olduu iin, besmelenin okunmas da kraat vecbesinin bir parasdr, yani namazn farzlarndandr. aa) Kur'an Meliyle Kraat Fakihlerin namazda kraat rknn dier rknlerden daha hafif tuttuu, bunun yerine getirilmesinde zami kolaylklar gsterdii, hatta bazan -imama uyan kimsede olduu gibi- bunu aramad grlr. Bunun iin de kraat rknnn ifas iin bir yetin okunmas yeterli grlm, bylece Arapa bilmeyenlerin veya telaffuzda zorlananlarn da yerine getirebilecei ortalama bir l konulmutur. On drt asrlk slm gelenei iinde, namazda kraatn ana dille olmas taleplerinin ve bunu konu olan tartmalarn ciddi lekte gndeme gelmeyii de bu kolaylktan kaynaklanmaktadr. Kraatin namazda farz olmas, Kur'an'n tanmnda mna ve lafz ayrmn veya byle bir ayrmn yaplp yaplamayacan da gndeme getirmitir. Fakihlerin ounluu byle bir ayrma gerek grmezken Eb Hanfe'nin Kur'an tanmnda mnaya ncelik verdii, lafz da bu anlamn kalplar olarak grd bilinmektedir. Ancak bu tartma namazdaki kraat rknnn ifa ekline ilikin olup, btn fakihlere ve slm bilginlerine gre -ibadetin biimi haricinde-, Kur'an'n anlamnn ncelikli olduu, onu okumaktan ziyade anlamann ve ieriiyle ilgili tefekkrn ana gayeyi tekil ettii kukusuzdur.

Eb Hanfe'den baka btn mctehidlere gre Arapa ezberleyip okuyabilen kimselerin namazda Kur'an' asl dilinden Kurndan okumalar farzdr. Hanef mezhebine gre Arapa'ya dili dnmeyen veya ezberleyemeyen kimseler reninceye kadar namazda Kur'an' (anlamn, melini) kendi dillerinde okuyabilirler. Zellet'l-kar bahsinde grlecei zere "Namazda, kraat rkn yerine getirilirken Kur'an'dan olmayan bir kelime okunursa namaz bozulur." Namazda nemli olan ibadet uurudur. Okuduunun mnasn da bilmek ve namazda bunu dnmek isteyenler, okuyacaklar Kur'an'n namazdan nce melini okurlar, mnasn buradan anlarlar, namazda Kur'an' asl dilinden okurken bu mna ve ierik zerinde dnebilirler. Ancak namazn ekli asndan daha nemli ve gerekli olan, mnay anlamak ve dnmek deil, ibadet bilinciyle belli bir biim ve davrann yerine getirilmesidir. Kald ki, din yin ve trenlerin hemen btn din ve inanlarda belli bir sembolizm ve biimsellik ierdii bilinmektedir. Hatta ibadetin haz ve gizeminin biraz da bu biimde sakland sylenebilir. bb) Gizli ve Ak Okumann ls Bir yazy hi ses karmadan ve dili dahi kprdatmadan okumak mmkndr ve buna Trke'de "iinden okumak veya sessiz okumak" denildii gibi "gzyle szmek" de denilir. Ezberlenmi herhangi bir metni mesel bir iiri dili hareket ettirmeden ve ses karmadan tekrarlamak ise "iinden okumak" olarak adlandrlmaz, belki "iinden geirmek, zihinden tekrar etmek" denir; fakat anlam olarak iinden okumaya yakndr. Bir yazy fslt ile kendisi veya yaknnda bulunanlarn duyabilecei bir tonla okumaya "alak sesle okumak", bu ekilde bir iki kiinin duyabilecei bir sesle konumaya ise "fsldamak, fslt ile konumak, alak sesle konumak" denilir. Namazda kraatin cehr yaplmasnn anlam, bakalarnn duyaca ses tonuyla okumak demektir. Buna aktan okumak veya yksek sesle okumak denilmektedir. Kur'n' aktan okumann anlam belli olduu iin bu konuda gr ayrl olmamtr. Fakat haf okuyuun anlam ve tanmlanmas konusunda farkl grler bulunmaktadr. Fakihler ezberlenmi olan Ftiha sresinin ve dier srelerin namazda dili kprdatmakszn ve ses karmakszn zihinden tekrarlanmasn okuma (kraat) saymamlardr; yani byle yapmakla, namazn rkn olan kraatin yerine getirilmi olmayacan sylemilerdir. Hi ses karmamakla birlikte

harfleri diliyle dzeltmenin okuma saylp saylmayaca ise tartmaldr. Dilin hareketinin okuma saylmayacan syleyenlere gre kendi duyabilecei bir sesle, fsldar gibi, harfleri yerlerinden kartmak ve niteliklerini uygulamak suretiyle kraat etmek en dorusudur. Kimi limler ise, ezberdeki bir sreyi ses karmadan fakat dili hareket ettirerek tekrarlamann okuma saylacan sylemilerdir. Bu konuda kesin bir l getirmek zor olduu iin namaz klan kii, kendisi hangi durumda daha fazla hu ve kalp huzuru duyuyorsa o ekilde davranmal; bakalaryla birlikte toplu olarak namaz klnan yerlerde bakalarnn hu ve kalp huzurunu ihll edecek ekildeki okumalardan kanmaldr. Genellikle aktan okumann alt snr, bir bakasnn iitebilecei derecede yksek sesle okumak eklinde, gizli okumann st snr ise en fazla kendi iitecei ekilde okumaktr. Alak sesle okumann tarifi yaplrken, dayanlan gerekelerden biri "Vel
techer bi saltike vel tuhfit bih vebtai beyne zlike sebl" (el-sr 17/110)

yetidir. inde geen "salt" kelimesine iki farkl anlam verildii iin bu yet iki farkl ekilde anlalmaya msaittir. Kimileri yette geen salt kelimesine kraat (Kur'an okuma), kimileri de dua anlam vermilerdir. Her iki anlam destekleyen rivayetler de bulunmaktadr. yete verilen birinci anlam "Kur'an
okurken sesini ykseltme, tamamen de ksma; bu ikisi arasnda bir yol tut"

eklindedir. Bu anlam destekleyen rivayet bn Abbas'tan gelmektedir. bn Abbas'n ifadesine gre, Hz. Peygamber yksek sesle Kur'an okuyordu. Bunu duyan kfirlerin, Kur'an'a, onu getirene, gnderene ve Kur'an'n geldii kiiye svmeleri zerine Hz. Peygamber hi kimse duymayacak derecede sesini kst. Bunun zerine yukardaki yet indi (Buhr, Tefsr, 17, 14/V, 229). yete verilen ikinci anlam "Dua ederken sesini ykseltme, tamamen de
ksma. Bu ikisi arasnda bir yol tut" eklindedir. Bu anlam destekleyen husus

Hz. ie'nin, yette geen salt kelimesini dua olarak aklam olmasdr
(Buhr, V, 229; Mslim, Salt, 31/I, 329-330). Salt kelimesinin Kur'an'da,

Hz. Peygamber'in szlerinde ve Arap dilinde hibir ekilde kraat anlamna gelecek biimde kullanlmayp "dua" anlamnda kullanld, ayrca yetin ba tarafnda "De ki: ster Allah deyin, ister Rahman deyin, hangi isimle dua etseniz, en gzel isimler O'nundur" denilerek dua etmenin emredildii veya duadan bahsedildii dikkate alnnca bu ikinci anlamn daha uygun olduu sylenebilir.

cc) Zellet'l-kar Namazda kraat ederken her rekatta okunan Ftiha sresinin ve arkasndan eklenmek zere birka srenin iyi ezberlenmesi ve okuyularda titiz davranlmas gerekecei bellidir. Bununla birlikte Kur'an okurken eitli sebeplerle okuma hatas yaplabilir. Bu okuyu hatalar ve dil srmesi fkh terminolojisinde "zellet'l-kar" olarak adlandrlr. Okuyu hatas, Arap olan olmayan herkes iin sz konusu olabilir. Arapa bilmeyenler iin ayrca telaffuz ve hareke problemi de sz konusudur. limler okuyuta yaplan hatalarn, kraat artnn yerine gelip gelmediine, dolaysyla namazn sahih olup olmadna etkisi zerinde dnm ve bunun iin birtakm ller getirmilerdir. Fakat getirilen l daha ziyade anlamn bozulmas, deitirilen kelimenin Kur'an'da olup olmamas gibi, yine Arapa bilmeyen kiilerin tam olarak farkna varamayaca teknik hususiyetler ierdii iin Arapa ile megul olmam kiiler asndan bu bilgi ve llerin fazla pratik deeri yoktur. Bu bakmdan, bu llere genel olarak iaret edip, sklkla karlalabilecek baz durumlara ilikin hkmlere iaret etmeyi yeterli bulmaktayz. 1. Namazn rknlerinden biri olan kraati ifa ederken Kur'an'n bir kelimesinin dahi anlam bozulacak ekilde kasten deitirilmesi halinde namaz bozulur. Kastsz olarak yanllk yapmak durumunda esas alnacak l, deitirilen lafzn Kur'an lafzlarndan olup olmadna baklmasdr. Eer Kur'an lafzlarndan olmayan bir lafz okunmu olursa namaz bozulur. Okunan ey Kur'an lafzlarndan olduu srece zabt ve irabnda ve mnada bir bozukluk (halel) olsa bile namaz fsid olmaz. Yine kelime sonlarndaki hareke yanllar, anlam deitirse bile namaz bozulmaz. 2. Bir harf yerine baka bir harf okumak: Bu harfler sin ve sad harfi gibi mahre yaknl bulunan harflerden ise namaz bozulmaz. Mesel, "Allah'ssamed" diyecek yerde "Allh's-semed" demek "fel takher" diyecek yerde "fel tekher" demek, "fethun karb" diyecek yerde "fethun garb" demek namaz bozmaz. Fakat limlerin ounluu "Allah ehad" yerine "Allah ehat" okumann namaz bozaca grnde olduklar iin, hls sresini okurken "dl" harfini, "te" gibi okumamaya dikkat etmek gerekir. 3. Mahre yaknl olmamakla birlikte baz harfler yaygn olarak kartrld iin ayrt etme zorluu bulunan bu eit harflerin birbiri yerine geirilmesi durumunda birok fakihe gre namaz bozulmaz. Mesel "dt" yerine "dl", "zl" veya "z" harfinin okunmas byledir.

4. eddeli harfi eddesiz veya eddesiz harfi eddeli, uzun okunacak yerde ksa veya ksa okunacak yerde uzun, idgam yaplacak yerde idgamsz veya idgam yaplmayacak yerde idgam yaparak okumakla namaz bozulmaz. Mesel "iyyke nabd" diyecek yerde "iyke nabd" demekle namaz bozulmaz. 5. Kelimenin bir paras kesilse, mesel "el-hamd" diyecekken, unutmak veya nefesi yetmemek veya nefesi bir sebeple tkanmaktan dolay, "el" deyip, durduktan sonra "el-hamd" denilse veya okunacak kelime hatra gelmeyip baka bir kelimeye geilse ounlua gre namaz bozulmaz. nk bu durumlarda zaruret ve kanlmas mmkn olmayan bir durum (umm- belv) vardr. 6. Eer yete bir harf ilve edilse, mna deimiyorsa namaz bozulmaz. Buna mukabil, "Allahekber" ifadesinin bana bir "e" harfi eklenecek olsa, anlam btnyle deiecei ve inan noktasndan riskli bir anlam kaca iin namaz bozulur. nk "Allahekber" sznn anlam, "Allah en byktr" eklinde olup bana "e" harfi eklendii zaman "Allah en byk mdr?" ekline dnmektedir. 7. Anlam bozulmad takdirde kelimelerin yerinin deimesiyle namaz bozulmaz. Mesel "fh zefrun ve ehkun" yerine "fh ehkun ve zefrun" okunmasyla namaz bozulmaz. Fakat anlam deiirse namaz bozulur. 8. Bir kimse namazda fhi hata ile okuduktan sonra, dnp yeniden dzgn ekilde okursa namaz ciz olur. 9. Kraat esnasnda az veya ok miktarda yet atlamakla namaz bozulmaz. fi ve Hanbeller'e gre Ftiha dndaki okuyularda kastl olmamak artyla meydana gelen hata sebebiyle namaz bozulmaz. Bu bakmdan, zellikle Ftiha'y hatasz renmeye, doru ezberleyip doru okumaya almak iyi olur. 4. Rk Rk szlkte "eilmek" anlamna gelir. Namazn ana unsurlarndan olan rk, eller dizlere erecek ekilde ne doru eilmek demektir. Hz. Peygamber'in uygulamasna en uygun rk ekli, srt ve ba dz bir sath oluturacak biimde eilmektir. Tarif edilen bu rk duruunda bir mddet beklemek (tuma'nne) ve yine rkdan dorulup, secdeye varmadan nce uzuvlar sakin oluncaya dein bir sre kyam vaziyetinde beklemek (kavme) tadl-i erknn birer paras olduundan, Eb Ysuf'a ve Hanef mezhebi

dndaki mezhebe gre tuma'nne ve kavme farzdr. Eb Hanfe ve Muhammed'e gre ise vciptir. Bu tume'nne ve kavme sresinin asgari ls "sbhnellhi'l-azm" diyecek kadar durmaktr. 5. Secde Secde szlkte "itaat, teslimiyet ve tevazu iinde eilmek, yere kapanmak, yz yere srmek" anlamna gelir. Namazn her rekatnda belirli uzuvlar yere veya yere bitiik bir mahalle koyarak iki defa yere kapanmak namazn rknlerindendir. Hz. Peygamber'in uygulamasna en uygun secde yz, eller, dizler ve ayak parmaklarnn zerine olmak zere yedi uzuv zerinde yaplandr. Bununla birlikte bunlardan bir ksm ile yetinildiinde secdenin geerli olup olmayaca konusunda mezhepler arasnda farkllklar vardr. Hanef mezhebinde farz olan, alnn ve ayaklarn hi deilse bir ayan yere dayanmasdr. Burnun konmas vcip, ellerin ve dizlerin konmas ise snnettir. Tercih edilen gre gre, bir ayan sadece bir parman veya sadece stn yere koymak yeterli deildir. Yine bir mazeret (zr) yokken aln yere dedirmeden sadece burun zerine secde yeterli olmaz. Hanefler'den Zfer ile fi ve Hanbel mezheplerinde, yedi uzvun (eller,
ayaklar, dizler ve yz) her birinin bir ksmnn yere dedirilmesi farzdr.

filer'e gre avu ilerinin ve ayak parmaklarnn alt taraflarnn yere gelmesi gerekir. Mlik mezhebinde farz olan, secdenin alnn bir ksm zerinde yaplmasdr. zr sebebiyle bunu yapamayan ima ile secde eder. Sadece burnun zerine secde edilmesi yeterli deildir. Secdede ve iki secde arasnda bir miktar beklemek (tume'nne), rkdaki tume'nnenin hkmyle ayndr. 6. Kade-i Ahre Kade-i ahre son oturu demektir. Namazn sonunda bir sre (teehht miktar) oturup beklemek namazn rknlerindendir. ki rekatlk namazlardaki oturu, daha nce oturu bulunmad iin son oturu saylr. Son oturutaki sre Hanefler'e gre "teehht" miktardr. Teehht miktar ise, "Tahiyyt" duasn okuyacak kadar bir sredir. fi ve Hanbeller'de ise farz olan oturu sresi teehht miktarna ilveten bir de Hz. Peygamber'e salavat getirilebilecek (Allahmme salli al Muhammed diyecek) kadardr. Mlik mezhebine gre farz olan, hi deilse selm vermeye elverili bir sre oturmaktr.

Namaz ibadetinin ana atsn oluturan artlar ve rknler bunlar olmakla birlikte, yukarda da belirttiimiz gibi, tadl-i erkn ve namazdan kendi fiili ile kmak da fakihlerin bir ksmna veya ounluuna gre namazn farz veya vcipleri arasnda saylr. Bu sebeple bu iki kavram hakknda burada bilgi verilmesi yerinde olur. Tadl-i Erkn Tadl-i erkn, rknleri dzgn, yerli yerinde ve dzenli yapmak demektir. Tadl-i erkna riayetin sonucunda rknler ekil olarak dzgn ve kvamnda yerine getirilmi olur. Bylece kii namazn stn kr deil, "drt ba mmur" klm olur. Tadl-i erkna yakn anlamda kullanlan "tuma'nne" kelimesi, yaplmakta olan rkne hakknn verildiine kanaat getirilmesi ve yaplan iin ie sinmesi halini ifade eder ki tadl-i erkna riayetin sonucudur. Tadl-i erkn zellikle rkda, rkdan dorulmada, secdede ve iki secde arasndaki oturuta sz konusu olur. Hanef mezhebi eserlerinde rkda "tuma'nne"nin, rkdan dorulduktan sonra bir sre ayakta beklemenin (kavme) ve iki secde arasnda bir sre (sbhanellhi'l-azm diyecek kadar) oturarak beklemenin (celse) snnet olduu kaydedilmekle beraber kuvvetli gre gre bunlar tadl-i erknn birer boyutu olmak bakmndan vciptir. Tadl-i erkn, Eb Ysuf'a ve Hanef mezhebi dndaki mezhebe gre, ayr bir rkn veya rknn art olmas itibariyle farzdr. Hanef mezhebine gre (Eb Hanfe ve Muhammed'e gre) ise vciptir. Namazdan Kendi Fiili ile kmak Eb Hanfe'ye gre namaz klan kiinin, namazn sonunda kendi istek ve iradesiyle yapt bir fiil ile namazdan kmas namazn rknlerindendir. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise teehht miktar oturmakla namaz rknleri itibariyle tamamlanm olur. Bu gr ayrlnn ayrnt saylabilecek baz fkh sonular vardr. Buna gre bir kimse kade-i ahrede teehht miktar oturduktan sonra kendi istei ile, namazla badamayacak bir fiil ilese, mesel kendisine verilen selm almak veya haprana ok yaa veya yerhamkellh demek gibi bir ekilde konusa, her imama gre de namaz tamam saylr. Fakat teehht miktar oturduktan sonra, kendi istei dnda bir sebeple namaz bozulsa Eb Ysuf ve Muhammed'e gre bu kiinin namaz tamamdr, Eb Hanfe'ye gre ise tamam deildir. Hemen abdest alp kendi istek ve iradesiyle (ihtiyar) namazdan kmazsa namaz geersiz olur ve yeniden klmas gerekir. Yine son oturuta, teehht miktar

oturduktan sonra henz kendi istek ve iradesiyle namazdan kmadan namaz vakti ksa, bu kiinin namaz iki imama gre tamamdr. Eb Hanfe'ye gre ise fsiddir. fi ve Mlik mezheplerine gre namazdan kmak iin birinci selmn verilmesi; Hanbel mezhebine gre de iki tarafa selm verilmesi farzdr. Hanef mezhebine gre ise selm farz deil, vciptir. Hanefler, Hz. Peygamber'in bazan teehht miktar oturduktan sonra, selm vermeden arkadalarna dnerek konumak gibi bir fiille namaz tamamladn bildiren rivayetleri dikkate alarak namazdan selmla kmay rkn saymamlardr.

B) NAMAZIN VCPLER
Namazn vciplerinden herhangi birinin terkedilmesi namaz bozmaz. Namazn vciplerinden biri sehven terkedilmise sehiv secdesi yaplmas, eer kasten terkedilmise namazn iade edilmesi yani yeniden klnmas gerekir. Hanefler'deki vcip kavram, dier mezheplerde bulunmad iin burada Hanefler'in terminolojisine gre belirtilen vciplerin bir ksm, teki mezheplerde farz saylrken, bir ksm snnet saylmaktadr. Farz olan bir ey terkedildii zaman namaz fsid (geersiz) olur. Namazn vciplerinden biri bilerek terkedildii zaman namaz yeniden klmak (iade), bilmeyerek (sehven) terkedildii zaman ise sehiv secdesi yapmak lzm gelir. Sehiv secdesi yaplmad zaman ise, eksikliin verdii kerahete ramen namaz borcu dm olur. Namazn vcipleri unlardr: 1. Namaza "Allahekber" szyle balamak. Bu, ounlua gre farzdr. 2. Nafile ve vacip namazlarn her rekatnda, farz namazlarn ilk iki rekatnda Ftiha sresini okumak. Bu, ounlua gre farzdr. 3. Farz namazlarn ilk iki rekatnda, vcip ve nfile namazlarn her rekatnda Ftiha'dan sonra, Kur'an'dan ksa bir sre veya buna denk decek bir veya birka yet okumak (zamm- sre), Ftiha'ya bir kk sre veya en kk sreye denk ksa yet ya da ksa yete denk bir uzun yet eklemek vciptir (En kk sre Kevser sresi [nn ataynke'l-kevser] ve en

ksa yet "smme nazar" yetidir). Ftiha'dan sonra bir sre daha okumak

ounlua gre snnettir. 4. Farz olan kraati ilk iki rekatta yerine getirmek. 5. Ftiha'y, eklenecek sreden nce okumak. 6. Tek bana namaz klarken le ve ikindi namazlar ile gndz klnan nfile namazlarda gizli okumak (krat-i haf yapmak). Gizli okumann ls, sadece kendisinin duyabilecei kadar ksk bir sesle okumaktr. Sabah, akam ve yats namazlar ile gece klaca nfile namazlarda kii serbesttir; isterse sesli (cehr), isterse haf (alak sesle) okuyabilir. 7. Cemaatle klnan namazda imam, sabah namaz ile akam ve yats namazlarnn ilk iki rekatnda sesli okumaldr. Cuma namaznda, bayram namazlarnda, cemaatle klnan teravih namaznda, teravihten sonra cemaatle klnan vitir namaznda da imam kraati yksek sesle yapar. mam, le ve ikindi namazlarnn btn rekatlarnda, akam namaznn nc ve yats namaznn son iki rekatnda kraati haf yapar. 8. Secdede aln ile birlikte burnu da yere koymak. 9. ve drt rekatl namazlarda ikinci rekatn sonunda oturmak (kade-i l = ilk oturu). 10. Namazlarn gerek ilk, gerekse son oturuunda teehhtte bulunmak, yani Tahiyyt' okumak. 11. Namazn sonunda sa ve sol tarafa selm vermek (es-Selm
aleykm ve rahmetullah cmlesinin "es-Selm" ksmn sylemek vcip, "aleykm ve rahmetullah" ksmn sylemek ise snnettir).

12. Farz olan fiillerin srasna riayet etmek (kyamdan sonra rka gitmek, iki secdeyi pe pee yapmak gibi).

13. Farz olan fiili geciktirmemek. Mesel, birinci oturuta Tahiyyt' okuduktan sonra, "Allahmme salli al Muhammed" diyecek kadar bir sre bekledikten sonra nc rekata kalklacak olursa farz geciktirilmi saylr ve sehiv secdesi gerekir. 14. Vitir namaznda Kunut duas okumak Eb Hanfe'ye gre vcip, mmeyne (Eb Ysuf ve mam Muhammed) gre snnettir. 15. Ramazan ve kurban bayram namazlarnn her iki rekatnda ilve (zit) er tekbir almak (bayram namaznn ikinci rekatnda rka giderken

tekbir almak da vciptir. kinci rekatta getirilen ilve tekbirler rkdan hemen nce olduu iin bu rekatta rka giderken alnan tekbir de vcip saylmtr).

16. Sehiv secdesi yaplmasn gerektiren bir fiilde bulunulmusa sehiv secdesi yapmak. Sehiv secdesinden sonra selm vermek de vciptir. 17. Tadl-i erkna riayet etmek Eb Ysuf'a gre farz, Eb Hanfe ve Muhammed'e gre vciptir. 18. Namazdayken secde yeti okunmusa tilvet secdesi yapmak (bk.
Tilvet Secdesi).

V. NAMAZIN SNNET ve DBI

Snnet, Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt ve bir mazeret olmakszn terketmedii veya mazeretsiz ndiren terkettii eydir. Namazda Sbhneke duasn okumak, ez ekmek bu mnada snnettir. Snnetin yaplmasna sevap olmakla birlikte terkedilmesine ceza (ikab) yoktur; sadece knama ve sitem (itb) vardr. Namazn snnetleri, namazn vciplerini tamamlar, onlardaki kusurlar telfiye ve fazla sevaba vesile olur. Snnetlere riayet etmek ve devam etmek Hz. Peygamber'e muhabbetin bir nianesi saylr. Bununla birlikte snnetin terkedilmesi ne farzn terkedilmesi gibi namazn bozulmasn (fesad) ve yeniden klnmasn, ne vcibin kasten terkedilmesi gibi tahrmen mekruhluu, ne de vcibin sehven terkedilmesi gibi sehiv secdesi yapmay gerektirir. Fakat snnetlerin kasten terkedilmesi "iset" (yanl ve kt davranma) olur. set, Hanefler'in tanmlamasna gre tenzhen mekruhun stnde, tahrimen mekruhun altnda yer alr. Hz. Peygamber'in devaml olarak yapmayp, yaplmasna tevikte bulunduu eylere ise Hanefler, mendup=mstehap adn vermilerdir. Buna gre mesel sabah namaznn farzndan nce iki rekat namaz klmak snnet, ikindi ve yatsdan nceki drt rekat ise mstehap saylmaktadr. Edep (oulu db) ise, Hz. Peygamber'in devaml olmakszn birka kere yapt eylerdir. Rk ve secdede ten fazla tesbih yapmak (yani rkda ten fazla sbhne rabbiye'l-azm demek) byledir. Hanef kitaplarnda edep tabiri, mendub=mstehap anlamnda da kullanlr. db saylan eyleri terketmek, her ne kadar iset saylmaz ve knamay gerektirmez ise de bunlara riayet edilmesi daha faziletlidir (efdal). Esasen namazn db, yce yaratcnn huzurunda durulduunun farknda olunarak, zhiren mtevazi bir halde bulunmaktr.

Buna gre Hanefler'de namazn farz ve vcipleri dnda yaplmas uygun grlen eyler kuvvetliden zayfa doru yle bir sralama takip etmektedir: Snnet, mendup=mstehap, db. Dier mezheplerde ise mendup, bir balayclk ve gereklilik sz konusu olmakszn yaplmas istenen ey eklinde tanmlanmaktadr. Mendubun yaplmasna sevap olmakla birlikte terkedilmesine ceza yoktur. Fakat mendubu terkeden kii, knama ve sitemi hak eder. Buna gre, cumhurun mendup tanm Hanefler'in snnet tanm ve anlaylaryla rtmektedir. Esas itibariyle namazn farz ve vciplerinden olmayan, dolaysyla eksiklii namazn aslna zarar vermeyen, bununla birlikte yerine getirilmesi hem Hz. Peygamber'in uygulamasna uyma hem de namazn ekil ve ieriini tamamlama anlamna gelen eylerin genel anlamda mendup olarak deerlendirilmesi, namazn snnet, mstehap ve dbnn bu balk altnda dnlmesi mmkndr. Bu bakmdan aada namazn snnetleri ve db olarak saylan eyler genel olarak namazn menduplardr.

A) SNNETLER
Namazn snnet ve dbnn ou, namaz fiillerinin belli bir dzen ve intizam iinde yaplmasn ve yaplan fiillerin eklen gzel grnmesini salamaya yneliktir. Namazn snnetleri unlardr: 1. ftitah tekbirini alrken ellerin yukar kaldrlmas ve bu esnada ellerin ak ve parmaklarn normal halleri zere bulunmas ve ilerinin kbleye ynelik tutulmas. Erkekler ellerini kulaklarna, kadnlar gsleri hizasna kadar kaldrrlar. Bu hkm kunut tekbiri ve bayram namaznn ilve tekbirleri iin de geerlidir. Ayrca, imama uyan kii (mukted) iftitah tekbirini, imamn iftitahndan ok sonraya brakmamaldr. 2. ftitah tekbirinin hemen ardndan el balamak (itimat). Bunda nce elleri salverip (irsl) sonra balamak yoktur. Erkekler gbek altndan ve kadnlar gs stnden el balarlar. Sa el sol elin zerine konulur. Erkekler sa elin sere ve ba parmaklarn sol bilein iki tarafndan halka yaparlar. Kadnlar halka yapmayp, sa ellerini dz bir ekilde sol elleri zerine koyarlar. 3. Kyamda iken ayaklarn arasn drt parmak kadar ak bulundurmak. Namaza balarken ve ara tekbirlerinde ellerin kaldrlmas, hizas, kyam ve

rkda iki ayak arasndaki mesafe gibi konularda mezheplere gre farkl uygulamalar vardr. 4. Sbhneke okumak, namaza Allah' bu ekilde verek, sen ederek balamak snnettir. Bu bakmdan Sbhneke birinci rekatta iftitah tekbirinden (tahrme) hemen sonra okunur. 5. Tek bana namaz klan iin sadece ilk rekatta ve Sbhnekeden sonra Ez billhi mine'-eytni'r-racm demek (teavvz). Cemaatle namaz klma durumunda sadece imam "ez" eker, imama uyan kiiler Sbhneke'den sonra bir ey okumazlar. 6. Tek bana namaz klan kiinin ve cemaatle namaz durumunda imamn, her rekatn banda Ftiha'dan nce besmele ekmesi. mama uyan kiilerin besmele okumas gerekmez. 7. Sbhneke'yi ve ez besmeleyi gizli okumak, Ftiha'nn sonunda "min" demek. Ftiha'y okuyan da iiten de min der. 8. Tek bana namaz klarken Ftiha'nn arkasndan okuyaca srenin, sabah ve le namazlarnda uzun srelerden, ikindi ve yats namazlarnda orta uzunluktaki srelerden ve akam namaznda ksa srelerden seilmesi. Cemaatle namaz durumunda, imam cemaat soutmamak durumunda olduu iin, bulunduu yere ve cemaatin durumuna gre sre seer. Uzun sreler, tvl-i mufassal olarak anlr. Hucurt sresi ile Brc sresi arasndaki sreler bu grupta yer alr. Orta uzunluktaki srelere de evst- mufassal denir. Brc sresi ile Beyyine sresi arasndaki sreler bu grupta yer alr. Ksa sreler ise, ksr- mufassal diye anlr. Bunlar Beyyine sresinden Ns sresine kadar olan srelerdir. 9. Rka varrken tekbir almak, yani Allahekber demek. 10. Rkda kere "Sbhne rabbiye'l-azm" demek. 11. Rkdan dorulurken "Semiallah limen hamideh" demek (tesm). Bunu imam ve tek bana namaz klan syler; imama uyan kii sylemez. 12. "Semiallah limen hamideh" dedikten sonra, "Rabben leke'l-hamd" veya "Allahmme rabben leke'l-hamd" demek (tahmd). Bunu tek bana namaz klan ve imama uyanlar syler. mam da syleyebilir (Eb Hanfe'ye gre imam sylemez). 13. Tek bana namaz klan kii, tesm ve tahmdi gizli yapar. mam ise tesmi sesli syler. Tahmd her durumda sessiz okunur. Ancak kalabalk

cemaatte imamn sesi arkalardan duyulmuyorsa ortalardan bir kii, imamn tekbirlerini yksek sesle tekrarlad gibi tahmdi de yksek sesle okur. 14. Erkeklerin, rk durumunda dizlerini dik ve arkalarn dz tutmalar, dizlerini elleriyle kavramalar, dizlerini tutarken ellerini ak bulundurmalar. Kadnlar ise ellerini dizleri zerine koyarlar, dizlerini tutmaz ve parmaklarn ayrk bulundurmazlar. Dizlerini bkk ve arkalarn meyilli bulundururlar. 15. Rkda ban aa, yukar emeyip doru tutmak. 16. Rkdan dorulup dik durmak (kavme). Bunun tadl-i erknn bir paras olma ihtimaline binaen vcip olduu da sylenmektedir. 17. Rkdan doruluta (rk kavmesinde), bayram tekbirlerinin arasnda elleri yana salvermek (irsl). 18. Secdeye varrken yere nce dizlerini, sonra ellerini, daha sonra yzn koymak ve secdeden kalkarken, secdeye var srasnn tersini yapmak; secdeye varrken ve secdeden kalkarken "Allahekber" demek. 19. ki secde arasnda celse yapmak, yani ksa bir ara oturuu yapmak. Bunun tadl-i erknn bir paras olma ihtimaline binaen vcip olduu da sylenmektedir. 20. Secdelerde ban iki eli arasnda yere koyup ellerini yznden uzak tutmamak ve parmaklar bitiik ve el ayas yere yapk olmak. 21. Secdelerde er defa "Sbhne rabbiye'l-al" demek. 22. Erkeklerin, secdede iken karn uyluklardan, dirsekleri yanlarndan ve kollar yerden uzak tutmas. Kadnlar ise, secdede alalp kollarn yanlarna bititirir ve karn uyluklarna yaptrrlar. 23. Secde aras oturuta (celse) ellerini uyluklar zerine koymak. 24. Gerek celsede gerek kadede, erkekler sol ayaklarn yere yayp zerine oturur ve sa ayaklarn parmaklar kbleye gelecek ekilde dikerler. Kadnlar ise ayaklarn sa yanlarna yatk bir ekilde karp, yle otururlar (teverrk). 25. Tahiyytn teehhdnde "l ilhe" derken sa elinin ahadet parman yukar kaldrp "illallh" derken indirmek. 26 Tahiyyt' gizli okumak. 27. Rekat ikiden ziyade olan farzlarn ilk iki rekatnn dnda Ftiha okumak.

28. Son oturuta, Tahiyyttan sonra salavat okumak. Bu, namazn mekked snnetlerindendir. 29. Salavattan sonra dua etmek. 30. Selm verirken ba nce saa sonra sola evirmek ve her iki tarafa selm verirken "es-Selm aleykm ve rahmetullh" demek. mam, selm verirken hafaza melekleri ile cemaate; imama uyan kimseler cemaate ve imama; tek bana namaz klan kimse ise meleklere selm vermeye niyet eder. mam sola selm verirken sesini biraz alaltr. mama uyanlarn selm, fslasz olarak imamn selmnn hemen ardndan olmaldr. Ayrca birinci rekattan sonra imama yetien muktednin (mesbk), imamn ikinci selmn beklemesi de snnettir.

B) NAMAZIN DBI
db, Hz. Peygamber'in bazan yapp bazan terkettii eyler olup Hanef literatrnde mendup veya mstehap anlamnda kullanld da olur. Bunlar terketmek, iset saylmaz ve knamay gerektirmez ise de riayet edilmesi daha faziletlidir (efdal). Esasen namazn db yce yaratcnn huzurunda durulduunun farknda olunarak zhiren mtevazi bir halde bulunmaktr. Namazn db (mstehaplar) unlardr: 1. Namaz esnasnda iken hem grnte hem i dnyada bir tevazu, sknet ve huzur iinde bulunmak. 2. Kyafete eki dzen vermek. Mesel gmlek gibi dmeli bir giysi giyildiinde dmelerini iliklemek. 3. Kamet srasnda "hayye alel felh" denirken imam ve cemaatin namaz iin ayaa kalkmas. 4. "Kad kameti's-salh" denilirken imamn namaza balamas, mezzini fiilen tasdik etmek anlamna gelecei dncesiyle dbdan (mstehap) saylmtr. Fakat imamn kametin bitmesini beklemesinde ve kamet bittikten sonra namaza balamasnda da bir beis yoktur. Hatta Eb Ysuf ile dier mezhep imamna gre en uygunu kamet bittikten sonra namaza balanmasdr. nk bu suretle cemaate saflara ekidzen verme frsat tannm olur. Kamet getirilirken camiye giren kii ayakta beklemeyip, hemen oturur ve cemaatle birlikte ayaa kalkar.

5. Erkekler iftitah tekbiri alrken ellerini yenlerinin dna karmak. 6. Namaza dururken kalbin ameli olan niyete lisann fiili olan sz eklemek. Syleme kalbin amelini engelliyorsa kalbin niyeti ile yetinmek gerekir. 7. Namazda bulunan erkek ve kadnn hu zere olup kyamda secde yerine, rkda ayaklarnn zerine ve secdede burnun iki kanadna, otururken kucana ve uyluk zerlerine ve selmda omuz balarna bakmas. 8. Namaz esnasnda mmkn olduka ksr, geirmeyi gidermek ve esneme durumunda az tutmak, dudaklar dilerle olsun kapamak; bu da yeterli olmazsa sa el ile kapamak. 9. Tek bana namaz klan kiinin, rk ve secde tesbihlerini ten fazla yapmas. Btn bunlar yaplmas gzel (mstahsen) olan eylerdir ve ibadet esnasnda Allah'n huzurunda olma uuruna ve O'na gsterilmesi gereken tzime de uygun davranlardr.

VI. NAMAZA AYKIRI DAVRANILAR

Bir mslmann namaz esnasnda, yukarda ayr ayr saylan namazn farz, vcip, snnet ve dbn en iyi ekilde yerine getirmeye gayret etmesi ve bu ibadetin mna ve gayesine aykr her trl davrantan da kanmas gerekir. Namaza aykr davranlar, bu aykrln derecesine gre namazn mekruhlar ve namaz bozan eyler eklinde ikili bir ayrm iinde ele alnr.

A) NAMAZIN MEKRUHLARI
Namazda yaplmas ho karlanmayan davranlara "namazn mekruhlar" denir. Genel olarak namaz iin ngrlm bulunan biimsel yapya aykr olan davranlar ile namazn gerektirdii sayg, tzim, tevazu, boyun bkme ve sknet haline de aykr olan ve namazda kalbi megul edecek ve insan ibadetin gerektirdii kalp huzurundan ve hudan alkoyacak davranlar mekruh saylmtr. Namaz esnasnda elbiseyle veya vcudun bir yeriyle oynamak gibi namazla ilgisi olmayan ve onunla badamayan bir hareketin yaplmas mekruhtur. nk bu ekildeki davranlar namazn biimsel yapsna aykrdr ve ayn zamanda namazn gerektirdii sayg ve tzim vaziyetiyle de badamamaktadr.

Bunun yannda namazn vciplerinden ve snnetlerinden birini terketmek de mekruh saylmaktadr. Namazn vciplerinden birini, mesel Ftiha sresini okumay kasten yani bilerek ve isteyerek terketmek tahrmen mekruhtur. Bir vcibin terkedilmesi sebebiyle tahrmen mekruh olan bu namaz esas itibariyle sahih yani geerli olup kiiden namaz borcunu drr ise de iade edilmesi yani yeniden klnmas vciptir. Namazn snnetlerinden birini, mesel Sbhneke okumay, rk veya secdelerdeki tesbihleri kasten terketmek mekruhtur. Namazn snnetlerinden birini terketmek, genel olarak tenzhen mekruh olmakla birlikte, tenzhen mekruh saylan eylerin bir ksm tahrmen mekruha yakndr. Mesel mekked bir snneti terketmek, bir vcibi terketmek derecesine yakn bir mekruhluu (kerhet) ifade eder. Mstehap (mendup) olan bir eyi terketmek ise mekruh olmayp daha iyi ve faziletli olan terketmek (terk-i evl) saylr. Namazda mekruh saylan eyler unlardr: 1. Bir zararn giderilmesi veya namazn tamamlanmas amac olmakszn namaz d bir davranta bulunmak. Mesel alnn secde mahalline yerlemesini engelleyen sark vb. eyleri ekmek namazn tamamlanmas amac tadndan ve akrep gibi zararl hayvanlar ldrmek de bir zararn giderilmesi amac tadndan mekruh saylmamtr. Buna karlk parmak tlatmak, giysisinin kolunu kvrmak, bunu gerektiren bir zr olmad halde -pe pee olmamak zere- birka adm yrmek, sinek vb. haeratla megul olmak gibi davranlar mekruhtur. Namaz d davran amel-i kesr (bk. Namaz Bozan eyler) boyutuna varrsa namaz bozulur. 2. Namaza ilikin fiilleri zrsz yere, namazn snnet ve dbna uymakszn yerine getirmek. Mesel bir zr olmakszn duvar, direk, baston vb. bir eye hafife yaslanmak; daha dizleri yere koymadan elleri yere koymak, secdeden kalkarken dizleri ellerden nce kaldrmak; oturular esnasnda bada kurmak veya dizleri dikmek; kyam esnasnda elleri yana brakmak; erkekler iin secde esnasnda kollar tamamyla yere yaptrmak byledir. 3. Kyam, rk ve secde aralarndaki tekbir ve zikirleri kendi yerlerinden sonraya brakmak. Mesel kyamdan rka vardktan sonra Allahekber demek, rkdan dorulduktan sonra Semiallahu limen hamideh demek

mekruhtur. Rk tekbiri alnmaya ayakta iken balanmal, rka varrken bitirilmelidir. Sz ile fiil e zamanl olmaldr. 4. Namazda esnemek, gerinmek ve boaz ayormu gibi yapmak. Mmkn olduunca esnemeyi nlemeye almal, esnemek durumunda kalnca sa el ile az kapatmaldr. Nezle vb. sebepten burnu akan kii, burnunu mendille siler. Grip olan kii de ksrecek olduunda azn eliyle veya mendiliyle kapatmaldr. Bu durumda olan kiilerin mescide gelmeleri de mekruhtur. 5. Namazda iken verilen selm el veya ba iaretiyle almak. Tahrmen mekruh olan bu fiille kimilerine gre namaz bozulur. 6. Namazda hu halini artrmak veya uygunsuz bir eyi grmekten saknma gibi bir ama olmadka gzleri yummak, gzleri saa sola veya aa yukar evirmek, ba hafife bir tarafa evirip bakmak. 7. Abdesti skk olduu halde namaz klmak. Hz. Peygamber skk durumda olan veya yemek hazrken namaza duran kiinin namaznn faziletinin tam olmayacan belirtmitir (Mslim, Mescid, 67). 8. Elbise, vcut veya namaz mahallinde namazn geerliliine engel olmayacak miktarda necset bulunduu halde namaz klmak. Dinen necis saylmamakla birlikte kirli elbise ile namaz klmak da mekruhtur. 9. Temiz olmayan eylere kar ve bunlarn yaknnda, kiinin kendini ibadete vermesini engelleyecek ve zihni megul edecek yerlerde namaz klmak. Atee ve puta tapma inancn artrmas dncesinden hareketle atee, insan veya hayvan tasviri bulunan resim ve heykele kar namaz klnmas mekruh saylmtr. Ayn ekilde bir insann yzne kar namaz klmak da mekruhtur. 10. Bakasna ait bir yerde veya bakasna ait bir elbise iinde, sahibinin izni ve razl olmakszn namaz klmak. 11. Dilerin arasnda kalm yutulmas namaz bozmayacak miktardaki yiyecek krntsn yutmak. Yutulan ey nohut tanesi byklnde olursa namaz bozar. 12. Cemaatle namaz klnrken, imamdan nce rk ve secdeye gitmek veya ondan nce rk veya secdeden dorulmak. Bu davrann muktednin namazn bozaca, imamdan nce rk ve secdeden ban kaldrm kiinin rk ve secdeye geri dnp imamla birlikte hareket etmesi, aksi halde o

rekatn eksik kalaca ve sonradan tamamlanmas gerektii, bu da yaplmazsa namaznn bozulmu olaca grleri de mevcuttur. 13. Namazda kraate ilikin mekruhlar daha ziyade kraatin snnetlerinden birinin terki sebebiyle olur: kinci rekatta birinci rekattan daha uzun okumak byledir. Bir rekatta bir srenin iki kere okunmas veya farz namazlarda ilk iki rekatta Ftiha'dan sonra ayn srenin okunmas mekruhtur; nfile namazlarda mekruh deildir. Ftiha'dan sonra srekli olarak belirli bir srenin okunmas, baka srenin okunmamas mekruhtur. Ftiha'dan sonra okunacak srelerde Kur'an'daki sraya uymamak, mesel birinci rekatta Kevser sresini okuduktan sonra ikinci rekatta Fl sresini okumak mekruhtur.

B) NAMAZI BOZAN EYLER

Namazn rknlerinden veya artlarndan herhangi birinin eksiklii durumunda namaz bozulur. Namazn bozulmu olaca fsid veya btl tabirleriyle ifade edilir. Rkn ve artlarn eksiklii dnda ayrca kanlmas, yaplmamas gereken baz durum ve davranlar vardr ki, bunlarn hepsine birden mfsidt- salt (namaz bozan eyler) denir. Namaz bozan eyler u ekilde gruplandrlabilir: 1. Namazda konumak. Namazda gerek bilerek gerekse yanlarak veya yanllkla konumak namaz bozar. Konumak, birine seslenmek, hitap etmek eklinde olabilecei gibi birine selm vermek, merhaba demek, verilen selma szl olarak karlk vermek veya aksrana "yerhamkellah" veya "ok yaa" demek eklinde de olur. Bu gibi durumlarda namaz bozulur. Bunlarn bilerek, isteyerek yaplmas ile yanlarak veya yanllkla olmas arasnda fark yoktur. Namaz klarken, namazda olduunu unutarak, dalgnlkla birinin selmn diliyle, mesel "aleykm's-selm" diyerek almak namaz bozar. Hz. Peygamber'in ismi anldnda salavat getiren kimsenin de namaz bozulur. Ayn ekilde cevap kastyla Kur'an'dan bir yeti okumak da insanlarla konuma kapsamna girecei iin namaz bozar. Mesel iyi bir haber duyduunda "el-

hamdlillah", kt bir haber duyduunda "nn lillahi ve inn ileyhi rcin", hayret verici bir ey duyduunda "sbhnellah" ve girmek iin izin isteyene girmemesini anlatmak zere "Tilke huddullhi fel takrebh" (Bunlar Allah'n snrlardr; sakn girmeyin) yetini okuyarak mukabele etmek namaz bozar. Namazda dua mahalli olan son oturuta insanlarn gndelik ve sradan konumalarna benzer tarzda dua etmenin de namaz bozaca sylenmitir. Buna gre mesel "Ey Allahm, bana baklava, brek yedir; falan hanmla evlendir" eklinde dua etmek namaz bozar. Fakat insanlarn gndelik konumalarn andrmayacak ekilde yaplan dualar namaz bozmaz (Aada bu konuyu "Namazda Trke Olarak Dua Edilebilir mi?" bal altnda aklayacaz).

2. Amel-i kesrde bulunmak. Amel-i kesr, ok veya ar bir davranta bulunmak demektir. Amel-i kesr iin net bir snr izme imkn olmamakla birlikte dardan gzlemleyen kiide, namazda olunmad izlenimini verecek davranta bulunmak eklinde bir l getirilmitir. Bu bakmdan, namazdayken namaza aykr, namazdaki eylemlere benzemeyen ve namazla badamayan bir davran, namazda olunmad izlenimini veriyorsa amel-i kesr erevesine girer. Bununla birlikte Hz. Peygamber namazda iken torunlarnn srtna bindikleri, kucana geldikleri eklindeki rivayetlere nazaran, benzer durumlarla karlaldnda, ocuklar rencide etmeden, sarsmadan usulca yere koymak veya kenara ekmekle namaz bozulmaz. Biriyle musafaha yapmak, el skmak da amel-i kesr kapsamna girer. 3. Yn kbleden evrilmek. 4. Bir ey yiyip imek. Namaza durduktan sonra aza alnp yenen ey susam tanesi kadar da olsa namaz bozar. Fakat namaz ncesinde yedii bir eyden dolay dileri arasnda kalan bir eyi yutmak namaz bozmazsa da byk kk bir eyi inemek, aznda gevelemek namaza aykr olduu iin namaz bozar. Bu bakmdan sakz inemek veya namaz ncesi azna bir eker alp eker eridike yutmak namaz bozar. 5. zrsz olarak boaz hrldatmak (tenahnuh etmek), ksrmeye almak. Ancak herhangi bir zorlama olmakszn doal olarak ksrmek veya

sesindeki hrlty giderip sesi gzelletirmek, namazda olduunu anlatmak ve yanl okuyan imam uyarmak iin ksrmek namaz bozmaz. 6. f, th diyerek bir eyi flemek veya bezginlik gstermek ve uf, puf gibi eyler sylemek veya ah, oh demek. 7. nlemek. Ah ekmek, inlemek normal durumda namaz bozmakla birlikte, hu ve ibadet akndan olursa namaz bozmaz. 8. Glmek. Kendisinin duyaca kadar bir glme sadece namaz bozar, yaknda bulunanlarn iitebilecei kadar olursa abdest de bozulur. Bu ekilde glme, bula ermemi ocuklarn sadece namazn bozar, abdestini bozmaz. teki mezheplere gre namazda kahkaha ile glmek dahi abdesti bozmaz. 9. Namazda iken gze ilien bir yazya bakmakla namaz bozulmaz. Fakat karsndaki Mushaf'tan ezberinde olmayan bir yeti okumak durumunda, Eb Hanfe'ye gre namaz bozulur. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise bu durumda namaz bozulmaz, fakat Ehl-i kitaba benzeyi sz konusu olduu iin byle yapmak mekruhtur. Hanbeller'e gre ezbere bilen iin mekruh olmakla birlikte, Mushaf'tan okuyarak namaz klmak cizdir. 10. Birinci oturuu, son oturu zannederek selm vermek namaz ifsat etmeyip sadece sehiv secdesi yapmay gerektirir ise de, kld le namazn cuma namaz veya yats namazn teravih zannederek (veya kendisini sefer zannederek) selm vermek, namaz kesmek kast tad iin namaz bozar. 11. Farknda olmayarak veya unutarak yaplm olsa bile avret yeri ak iken veya zerinde namaza mani miktarda bir necset bulunuyorken bir rkn eda etmek veya bu durumda iken bir rknn eda edilecei bir srenin ( defa sbhnellh diyecek kadar sre) gemi olmas durumunda namaz bozulmu saylr. 12. Kendi irade ve ihtiyar dnda gerekleen u durumlarda da namaz bozulur: Sabah namazn klarken gnein domas; bayram namazn klarken zeval vaktinin olmas; cuma namazn klarken ikindi vaktinin girmesi durumunda namaz bozulur. Fakat le namazn klarken ikindi vaktinin girmesiyle le namaz bozulmaz.

Tertip sahibi olan yani o zamana kadar namaz kazya kalmam bir kimsenin, daha nce klamad bir namaz (fite) namaz esnasnda hatrlamas. Teyemmm ile namaz klmakta iken kullanlmas mmkn suyu grmesi. zr sahibi olan/mazereti bulunan kiinin zrnn ortadan kalkmas. Mest zerine meshetmi olarak namaz klarken, mesih sresinin dolmas durumunda namaz bozulur. Bu sre mukim iin bir gn bir gece, yolcu iin gn gecedir. Yine, mesih yapt mesti ayandan karmas durumunda namaz bozulur. nk zerine meshettii mest ayandan kt iin abdestsiz konumuna dmektedir. Namaz klann nnden geilmekle namaz fsid olmaz; geenin erkek veya kadn olmas arasnda fark yoktur. Bu ii bilerek, farknda olarak yapan kii mkellef ise gnahkr olur. Mekruh olan gei, ak alan ve byk camiye gre namaz klann secde mahallinden; kk mescidde ise karsndan gemektir. nnden geilme ihtimali bulunan yerde namaz klan kiilerin stre edinmesi, yani bir stunu veya baston, apka ve emsiye gibi eyleri siper edinmesi mstehaptr. Cemaatle namaz durumunda imamn stresi, ona uyanlar iin de stre saylr. Kbeyi tavaf etmek, namaz benzeri bir ibadet sayld iin, orada namaz klarken tavaf edenlere kar stre edinmeye gerek yoktur. 13. Namaz klarken herhangi bir sebeple abdest bozulursa namaz da bozulmu olur. Namaz klarken bilerek abdest bozucu bir fiil ileyen kiinin namaz bozulur. Ancak bu i, namazn sonunda yaplm ise, kii kendi fiili ile namazdan km saylaca iin Hanefler'e gre namaz bozulmaz. Burun kanamas gibi bir zr durumunda Hanefler'e gre, bu durumun zerinden bir rkn eda edecek kadar sre gemedike namaz bozulmaz. Kii dilerse, en ksa yoldan yeniden abdest alp gelerek namazna kald yerden devam eder, isterse namazn yeni batan klar.
(mama uymu [mukted] kiinin namaznn hangi durumda bozulaca konusunda "Cemaatle Namaz" bahsine ve okuyu hatalarnn namaza etkisi konusunda "Kraat" bahsine baknz.)

VII. NAMAZIN KILINII

Namazn farz ve vciplerine, snnet ve dbna uygun ekilde klnna ilmihal dilinde "sft's-salt" denilir. Namaz klacak kii abdestli ve kbleye

ynelik olarak durup ellerini kaldrr ve niyet ederek Allahekber der, ellerini balar. Sbhneke'llhmme ve bihamdike ve tebrekesmke ve tel ceddke vel ilhe gayrk der. mama uymu (mukted) deilse, Ez billhi mine'-eytni'r-racm. Bismillhi'r-rahmni'r-rahm der ve Ftiha'y okur. Ftiha'nn bitiminde min der, besmelesiz olarak bir sre veya birka yet okur (zamm- sre). Ardndan Allahekber diyerek rka gider. En az kere Sbhne rabbiye'l-azm dedikten sonra Semiallh limen hamideh diyerek dorulur ve Rabben lekel-hamd der. Ardndan Allahekber diyerek secdeye gider. Bedensel bir engeli yoksa yere nce dizlerini, sonra ellerini ve sonra yzn koyar, kyama dnerken de bunun aksini yapar. Secdede en az kere Sbhne rabbiye'l-al dedikten sonra yine Allahekber diyerek ara oturuu (celse) yapar, sonra yine Allahekber diyerek ikinci secdeye gider ve yine kere Sbhne rabbiye'l-al dedikten sonra Allahekber diyerek ikinci rekata kalkar. kinci rekat da birinci rekat gibidir. u kadar ki ikinci rekatta elleri kaldrma, Sbhneke ve ez yoktur. Ayaa kalknca el balayp besmele ile Ftiha'y okur ve min dedikten sonra Ftiha'ya bir sre veya birka yet ekler. Daha sonra birinci rekatta olduu gibi rk ve secdeleri yapar. kinci secdeden sonra kade yapp et-Tahiyyt lillhi ve's-salavt ve'ttayyibt. es-Selm aleyke eyyhe'n-nebiyy ve rahmetullhi ve berekth. es-Selm aleyn ve al ibdillahi's-slihn. Ehed en l ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abduh ve reslh der. Klaca namazn rekat says ikiden fazla ise bu ilk oturu (kade-i l) olur. Bu oturuta Tahiyyt'a bir ey eklenmez ve Allahekber diyerek nc rekata kalklr. Kalkaca zaman ellerini dizleri zerine getirir, yle kalkar. Kyamda el balayp besmele ile Ftiha'y okur ve min der. Bundan sonra yaplacak eyler namazn farz olup olmamasna gre kk deiiklikler gsterir: a) Bu kld farz namaz ise Ftiha'dan sonra sre veya yet okumayp rka varr. Secdelerden sonra, eer varsa drdnc rekata kalkar, drdnc rekat da nc rekat gibidir. Drdnc rekat yoksa ikinci secdeden sonra oturur (son oturu=kade-i ahre). b) Kld namaz farz deilse, farkl olarak nc rekatn Ftiha'sna min dedikten sonra, bir sre veya birka yet okur. Sonra rka ve secdeye varr. Drdnc rekat, nc rekat gibidir. Drdnc rekatn secdeleri yaplnca oturulur. Bu oturu, rekatl namazlarn nc rekatnn ve iki rekatl namazlarn ikinci rekatnn bitiminde yaplan oturu gibi, son

oturu (kade-i ahre) adn alr. Son oturuta Tahiyyt'tan sonra salavat ve dualar okunur, ardndan selm verilir. Salavat udur: Allhmme salli al Muhammedin ve al hammed, kem salleyte al brhme ve al li brhm. hamdn mecd. Allhmme brik al Muhammedin ve al hammed, kem brekte al brhme ve al li brhm. hamdn mecd. li Munneke li Munneke

Dualar: Son oturuta salavat getirdikten sonra yaplacak dua, yetlerden iktibas edilebilecei gibi hadislerden de edilebilir. yetlerden alnarak yaplabilecek duaya rnek: Rabben tin fi'd-dny haseneten ve fi'l-hireti haseneten ve kn azbe'n-nr, bi rahmetike y erhame'r-rhimn (el-Bakara 2/201). Rabben l tzi kulben bade iz hedeyten ve heb len min lednke rahmeten inneke ente'l-vehhb (l-i mrn 3/8). Rabbic'aln mukme's-salti ve min zrriyyet rabben ve tekabbel du. Rabbenafir l ve li-vlideyye ve li'l-m'minne yevme yekuml-hisb (brhm 14/40-41). Hadislerden iktibas edilebilecek duaya rnek: Allahmme inn es'elke mine'l-hayri kllih m limt minh ve m lem alem ve ez bike mine'-erri kllih m limt minh ve m lem alem. Trkesi: "Allahm bildiim bilmediim btn iyilikleri senden istiyorum, bildiim bilmediim btn ktlklerden sana snyorum". steyen bu dualarn anlamlarn da syleyebilir. imdi bu vesileyle namazda Trke dua etmenin namaz bozup bozmayaca konusu ile Hz. Peygamber'den nakledilenlerden baka bir duann namazda okunup okunamayaca sorusuna aklk getirmeye alalm.

Namazda Trke Olarak Dua Edilebilir mi?

"Namazda insanlarn kelmndan hibir ey uygun olmaz. nk namaz ancak tesbih, tekbir ve Kur'an okumadan ibarettir" (Msned, V, 447-448; Nesa, Sehv, 20; bk. Mslim, Mescid, 35; Eb Dvd, Salt, 174).

Hadiste geen "insanlarn kelm" sz, baka biriyle karlkl konumak anlamna gelebilecei gibi insanlarn kendi aralarndaki konumalar trnden konuma, gndelik konuma ve insan sz anlamna da gelebilir. "Namaz ancak tesbih, tekbir ve Kur'an okumadan ibarettir" ifadesi ise, hasr ifade edecek ekilde anlalacak olursa, namazda bunlarn dnda bir ey yaplamayaca sonucu kar. Nitekim baz Hanefler bu noktadan hareketle Kur'an lafzlar dnda bir eyle namazda dua edilemeyeceini sylemilerdir. Dier limler ise, namazda konuma yasann Mekke dneminde geldiini, halbuki namazdaki zel dua ve zikirlerin pek ounun Medine dneminde hadislerle sabit olduunu ve bu hadislerin "Namaz tesbihten ibarettir" hadisinin kapsamn daralttn ne srerek, namazda her trl lafzla dua edilebileceini savunmulardr. Hz. Peygamber bir gn namaz klarken arkasnda bir adamn "Ey Allahm, bana ve Muhammed'e merhamet et, baka da hi kimseye merhamet etme" diye dua ettiini duymu, selm verdikten sonra bu ekilde dua eden bedevye dnerek "Geni olan bir eyi (Allah'n rahmetini) daralttn" demitir (Buhr, Edeb, 27). Hz. Peygamber, namazda bu ekilde dua ettii iin o kiiye namaz yeniden klmasn sylememi, sadece bencillik yapmamas iin uyarmtr. Bu olay, namaz klan kimsenin namazn dua ve mncta ayrlm bu blmnde Kuran ve Snnet lafzlar dnda fakat onlara uygun ierikte szlerle istedii gibi dua edebileceini gstermektedir. Hz. Peygamber rkdan dorulurken "Semiallah limen hamideh" demi, kendisiyle birlikte namaz klan arkadalarndan Rifa "ve leke'l-hamd hamden kesren tayyiben mbreken fh" diye ilve etmi; Hz. Peygamber selm verince arkaya dnerek "Demin konuan kimdi?" diye sormu; Rifa "Bendim" deyince, bunun zerine Hz. Peygamber, "Otuz ksur melek grdm, senin sylediin o sz nce yazp ge gtrmek iin birbirleriyle yaryorlard" diyerek, Rifa'nn ihdas ettii bu sz onaylamtr (bk. evkn, II, 317-322).

Bu hadisler, namazda konuma yasann baka biriyle konumaya ilikin olduunu, ierik bakmndan uygun olmak artyla, kiinin istedii lafzlarla dua edebileceini gstermektedir. Namazda "Ey Allahm, beni evlendir, karnm doyur" gibi insanlarn konumalarna benzeyen szler sylenirse, Hanefler'e gre bunu syleyen kiinin namaz bozulur. nk bu sz, Kur'an'daki dualara ve Hz. Peygamber'in namazda okuduu veya okunabileceini bildirdii dualara benzeme-

mekte, ierik olarak namazn genel erevesine aykr dmektedir. Fakat fi, dnyev bir arzunun gereklemesine ynelik olmakla birlikte sonuta bunun da bir dua olduunu, dolaysyla bu ekilde dua etmekle namazn bozulmayacan ileri srmtr.

VIII. EZAN ve KAMET

Namaza ary sembolize eden ezan ve kamet, mslmanlarn gerek ibadet hayatnda gerekse msikiden mimari ve edebiyata kadar slm kltr ve medeniyetinde ayr bir nem tamaktadr. Burada sadece ezan ve kametle ilgili temel fkh bilgiler zerinde durulacaktr. Ezan szlkte "duyurmak, bildirmek" anlamna gelir. lmihaldeki anlam ise, farz namazlar iin belli vakitlerde okunan "bilinen zel szler"dir. Ezan okuyan kiiye mezzin denir. Mslmanln ilk zamanlarnda bugn bildiimiz ekilde ezan okunmuyordu. Namaz Mekke dneminde farz klnd halde, Hz. Peygamber'in Medine'ye geliine kadar namaz vakitlerini bildirmek iin bir yol dnlmemi ve belki de cemaatle klnmad iin buna ihtiya duyulmamt. Medine'ye gelindiinde bir sre sokaklarda "es-salh es-salh (namaza, namaza) veya "essalt cmia (namaz insanlar toplayc ve bir araya getiricidir veya namaz birok gzellikleri ve kr eitlerini kendisinde toplar) diye barlmsa da bu yeterli olmamt. Hicretin ilk ylnda Medine'de Mescid-i Neb'nin inas tamamlanp mslmanlar dzenli bir ekilde toplanp cemaatle namaz klmaya balaynca, Peygamberimiz namaz vakitlerinin girdiini ve topluca namaz klnacan duyurmak iin ne yaplabileceini arkadalaryla grmeye balad. Sonunda birka sahbnin ayn ekilde rya grmeleri zerine bugnk bilinen ekliyle ezan ilk defa olarak Hz. Bill tarafndan sabah namaznda, Neccroullar'ndan bir kadna ait ykseke bir evin damnda okunmu ve artk Mslmanln bir ir, almeti haline gelmitir. Bu bakmdan esasen mekked snnet olmakla birlikte, bir blgede hi okunmamasna kar sert yaptrmlar bulunduu iin, vcip veya farz- kifye arlnda olduu kabul edilmektedir. Ezan aracl ile halka hem namaz vaktinin girdii ve cemaatle namaz klnaca duyurulmu olmakta, hem de Allah'n bykl, Peygamberimiz Hz. Muhammed'in O'nun elisi ve namazn kurtulu yolunun kaps olduu iln edilmektedir. Namaz vakitleri gnein hareketine gre dzenlendii iin

yeryznde namaz vakitleri deiik anlara rastlamakta ve bu suretle yukarda belirtilen hakikat, gece gndz fslasz olarak haykrlm olmaktadr. Ezann szleri yledir: Allh ekber Allh ekber Allh ekber Allh ekber Ehed en l ilhe illallah Ehed en l ilhe illallah Ehed enne Muhammeden Reslullah Ehed enne Muhammeden Reslullah Hayye ale's-salh Hayye ale's-salh Hayye ale'l-felh Hayye ale'l-felh Allh ekber Allh ekber L ilhe illallh Ezann szleri memleketimizde bir mddet aadaki ekilde tercme edilip okunmu, daha sonra bu uygulamadan vazgeilmitir. Tanr uludur Tanr uludur Tanr uludur Tanr uludur phesiz bilirim bildiririm Tanr'dan baka yoktur tapacak phesiz bilirim bildiririm Tanr'dan baka yoktur tapacak phesiz bilirim bildiririm Tanr'nn elisidir Muhammed phesiz bilirim bildiririm Tanr'nn elisidir Muhammed Haydin namaza Haydin namaza Haydin felha Haydin felha Tanr uludur Tanr uludur Tanr'dan baka yoktur tapacak Sabah ezannda Hayye ale'l-felh denildikten sonra iki defa es-salt hayrn mine'n-nevm (Namaz uykudan hayrldr) denilir. O srada ezan

dinleyenlerin bu szden sonra "sadakte ve berirte (doru ve iyi syledin) demeleri gzel bulunmutur. Erkekler yalnz balarna yahut cemaatle namaz klacaklar zaman ikamet yaplr, Trke'deki deyiiyle kamet getirilir. Ezann szleri aynen okunur, sadece Hayye ale'l-felhtan sonra iki kere Kad kameti's-salh (Namaz balad) denilir. Ezan okumak iin vaktin girmi olmas arttr. Vakit girmeden okunan ezann vakit girince yeniden okunmas (iade) gerekir. Dier mezheplerde sabah ezannn vakit girmeden okunabilecei kabul edilmitir. nk onlara gre sabah namazn ilk vaktinde klmak efdaldir. Ezan okuyacak kimselerin erkek, akll, takv sahibi olmalar gerekir. Cahillerin, fsklarn, ocuklarn ve kadnlarn ezan okumalar veya kamet getirmeleri mekruhtur. Ezan okuyan kimselerin abdestli olmalar gerekir; abdestsiz okunan ezan geerli olmakla birlikte byle yapmak mekruhtur. Mezzinler gzel ve gr sesli olmaldr. Peygamberimiz yirmi kiiye ezan okutturup dinlemi, ilerinden Eb Mahzre'nin sesini beenmitir (Drim, Salt, 7). Her namaz iin bir ezan ve bir kamet yaplr. Sadece cuma namaznda iki ezan bulunmaktadr. Bu bakmdan, bir camide vakit namaz ezan okunarak ve kamet getirilerek cemaatle klnmsa, daha sonra tek veya cemaat olarak ayn vakti o camide klacak olanlarn tekrar ezan ve kamet okumalar gerekmez. Hatta ezan vaktinden sonra namaz evlerinde veya dkknlarnda klacak olan kimseler ezan okumadklar gibi cemaat bile olsalar kamet de getirmeyebilirler. Fakat cemaat olduklarnda kamet getirmeleri mstehaptr. Ezan ve kamet vakit namazlarnda snnettir. Ezan ve kamet vaktin deil, namazn snneti olduu iin kaz namaz klarken de ezan ve kamet okumak snnet kabul edilmitir. Birden fazla kaz namaz klnacak ise, meclis ayn olsun farkl olsun, her bir namaz iin ayr ayr ezan ve kamet getirilmesi daha faziletli grlm olmakla birlikte ayn yerde birden fazla kaz klnacak olduunda bunlarn ilkinde bir kere ezan okunup, dierlerinde sadece kametle yetinilmesi de mmkndr. Bir dier gre gre, bir mecliste ne kadar kaz klnrsa klnsn, bir ezan ve bir kamet yeterli olur. Ezan ve kamette mezzin ayakta kbleye doru ynelir. Hayye ale'ssalh derken saa, Hayye ale'l-felh derken sola dner. Ezan minareden okuyorsa, sa taraftan sol tarafa doru dolaarak okur. Sesinin gr kmas iin iki parmayla veya eliyle kulan kapatr.

Ezan okunurken her cmle arasnda biraz bekleme yaplr ve ikinci cmlelerde ses biraz daha ykseltilir. Buna teressl veya irtisl denilir. Kamet ise duraklama yapmakszn seri okunur. Buna da "hadr" denilir. Ezan ve kametin szleri srasnca ve tertibe gre okunmaldr. Tertipsiz olarak okunan ezan ve kamet yeterli saylmakla birlikte iade edilmesinin daha iyi olaca sylenmitir. Camide iken bir vaktin ezan okunacak olursa, o vaktin namazn klmadan kmak mekruhtur. Bu durumdaki bir kimse namaz tek bana klp karsa bu defa cemaati terketmesi sebebiyle kerahet ilemi olur. Bir kimse tek bana namaz kldktan sonra, henz camiden kmadan cemaatle namaza durulacak olursa bu kii isterse imama uyup yeniden namaz klabilir. Bu suretle hem cemaat sevabn elde etmi, hem de cemaate muhalefet thmetinden kurtulmu olur. Ancak klaca bu namaz nfile hkmnde olacandan, bunu le ve yats namazlarnda yapabilir. nk sabah ve ikindi namazlarndan sonra nfile klmak mekruhtur. Kamet getirilirken camiye giren kii, danklk ve ferd hareket grnts vermemek iin ayakta beklemeyip oturmal, birlik beraberlik esprisine ve cemaat ruhuna riayet bakmndan oradaki cemaatle birlikte kalkmaldr. Ezana ve Kamete cbet. Ezan ve kameti iiten kimsenin bunlar mezzin gibi kendi kendine tekrar etmesi mstehaptr. Peygamberimiz "Ezan iittiiniz zaman, mezzine icbet edin" demitir (Buhr, Ezn, 7). Mezzin "Hayye ale's-salh" ve "Hayye ale'l-felh" derken, bu esnada "L havle vel kuvvete ill billhi'l-aliyyi'l-azm" demek mstehaptr. Mezzine icbet, hem dil ile sylediklerini tekrarlamak, hem kalben onlarn doruluunu hissetmek, hem de cemaate katlmak eklinde anlalabilir. Bu bakmdan insan, iinde bulunduu durum hangi icbet ekline imkn veriyorsa onu yerine getirebilir. Peygamberimiz ezan dinledikten sonra u duay okuyan kimseye efaatinin hak olacan bildirmitir (Buhr, Ezn, 8): Allhmme rabbe hzihi'd-daveti't-tmme ve's-salti'l-kaime, ti Muhammeden el-veslete ve'l-fazleh (ve'd-derecete'r-refah). Vebash makamen mahmdeni'llez vaadteh (nneke l tuhlif'l-md). "Ey u eksiksiz mesajn ve klnacak namazn Rabbi olan Allahm! Muhammed'e vesileyi ve fazileti (ve yksek dereceyi) ver! Vaad ettiin vlm makama ykselt (Sen vaadine muhalefet etmezsin)".

Ezan okumak sadece namaz vaktini duyurmak maksadyla okunmakta ise de bazan baka bir sebeple de okunabilir. Bunlardan en yaygn olan uygulama yeni doan bir ocuun kulana ezan okunmasdr. Peygamberimiz, torunu Hasan'n kulana ezan okumutur. Bu yzden yeni doan ocuun kulana ezan okumak menduptur.

IX. CEMAATLE NAMAZ

A) CEMAATLE NAMAZ
a) Cemaatle Namaz Klmann Fazileti slm dini birlik ve beraberlie byk nem vermitir. Gnde be vakit namazn bir arada eda edilmesinin tevik edilmesi, haftada bir cuma namaznn ve senede iki kez olan bayram namazlarnn topluca klnmasnn gerekli grlmesi, mminlerin grp hallemelerine, birbirleriyle yardmlamalarna vesile olmak gibi bir anlam tamaktadr. Bu bakmdan cemaatle namaz esprisi, oluturulmak istenen birlik ruhunun hem bir gstergesi ve hem de o birlik ruhunun salamlatrcs ve devam ettiricisi olmaktadr.
"Ve sen ilerinde olup da onlara namaz kldracak olursan, onlardan bir blm seninle birlikte namaza dursun, silhlarn da yanlarna alsnlar" (en-

Nis 4/102) yetinde Allah Tel cihad srasnda korkulu anlarda bile cemaatle namaz klmay sz konusu etmektedir. Korkulu anlarda cemaatle namaz klmann tevik edilmesi, normal zamanlarda cemaate riayet edilmesinin daha ncelikli ve nemli olduunu da belirtmi olmaktadr. Sava durumunda namazn, normal kln biiminin dnda farkl bir ekilde klnmas, cemaatin nemi ve gvenlik gibi sebeplerle aklanabilecei gibi, bunda sahbenin Peygamberle birlikte namaz klma itiyaknn da rol bulunmaktadr. nsanlar Hz. Peygamber'in arkasnda, iki ayr grup halinde nbetlee namaz klnca, hem cephe terkedilmemi, hem de herkes Hz. Peygamber'in arkasnda namaz klm olmakta ve bu suretle Hz. Peygamber'in belli bir grupla namaz kld takdirde ortaya kmas muhtemel olan yanl anlamann nne geilmi olmaktadr. Hz. Peygamber cemaatle namaz tevik sadedinde cemaatle klnan namazn, tek bana klnan namazdan yirmi yedi veya yirmi be derece daha faziletli olduunu belirtmitir (Buhr, Ezn, 30; Mslim, Mescid, 42). Kendisi de hayat boyunca cemaate namaz kldrm, hastalandnda ise cemaate katlarak Eb Bekir'in arkasnda namaz klmtr. Cemaatle namaz, ierdii

dayanma ve yardmlama anlam nedeniyle slm'n bir iar ve sembol haline gelmitir ve vazgeilmez bir uygulama olarak ylece devam etmitir. Cuma namaz dnda en kuvvetli cemaat, sabah namaznn cemaati, sonra yats namaznn cemaati, sonra ikindi namaznn cemaatidir. Eb Hreyre'den rivayet edildiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: "nsanlar ilk safn sevabn bilselerdi, n safta durabilmek iin kura ekmekten baka yol bulamazlard. Namaz ilk vaktinde klmann sevabn bilselerdi bunun iin yarrlard. Yats namaz ile sabah namaznn faziletini bilselerdi, emekleyerek de olsa bu namazlar cemaatle klmaya gelirlerdi" (Buhr, Ezn, 9, 32; Mslim, Salt, 129, 131). Bir baka hadiste de "Kim yats namazn cemaatle klarsa, gece yarsna kadar namaz klm sevabn alr. Sabah namazn da cemaatle klarsa btn geceyi namaz klarak geirmi gibi sevap alr" (Buhr, Ezn, 34; Mslim, Mescid, 260) buyurmulardr.

Saflarn en faziletlisi en n saftr. Bu fazilet imama yaknlk derecesindedir. Fakat imama en yakn duran kiiler imamla ehil olan kiiler olmal ki imamn abdesti bozulduunda, hemen birini yerine geirebilsin. b) Cemaatle Namazn Hkm Cemaat fazileti her ne kadar bir kiiyle de olabilir ve hne halkyla dahi cemaatle namaz klnabilirse de bu, camiye kmann ve daha kalabalk bir cemaatte bulunmann sevabna denk olmaz. Farz namazlarn cami ve mescitlerde cemaatle kln slm dininin bir sembol ve iar olduu iin bunun terk ve tatil edilmesi asla ciz grlemez. Cemaatin nemini gsteren ok sayda hadis bulunmaktadr. Bunlardan birinde Hz. Peygamber " kii bir kyde veya sahrada bulunur ve cemaatle
namaz klnmazsa, eytan onlara hkim olur. yleyse cemaatten ayrlma. nk kurt ancak srden ayrlan koyunu yer" buyurmaktadr (Eb Dvd, Salt, 47). Bir dier hadiste ise "Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki, ate yaklmas iin odun toplanmasn emretmeyi, sonra da namaz iin ezan okunmasn, daha sonra da bir kimseye emredip imam olmasn, sonra da cemaatle namaza gelmeyenlere gidip evlerini yakmay dndm" (Buhr, Ezn, 29, 34; Mslim, Mescid, 251-254) diyerek cemaatin top-

luca terkedilmesinin en ar meyyide uygulanmasn gerektiren yanl bir davran olduunu ifade etmektedir. Cemaatle namaz klmann nemine dair bu ve benzeri hadislerden ve ilgili yetlerden hareketle Hanbeller, cemaatle namaz klmann erkekler iin farz- ayn, filer de farz- kifye olduunu sylemilerdir. Hanef ve

Mlikler'e gre ise, cuma namaz dndaki farz namazlar cemaatle klmak, gc yeten erkekler iin mekked snnettir. Kadnlarn, hastalarn, ok yal kimselerin ve ktrmlerin ise cemaatle namaz klmak iin mescide gitmesi gerekmez. Hanef ve filer'e gre, cemaatin en az says imam ve ona uyan olmak zere iki kiidir. Hatta uyan kii ocuk da olabilir. nk Hz. Peygamber, teheccd namaznda ocuk yata olan bn Abbas'a imamlk yapm ve bir hadisinde "ki kii ve daha fazlas cemaattir" (Zeyla, Nasb'r-rye, II, 198) buyurmutur. c) Kadnlarn Mescidlere Gitmeleri ve Saf Dzeni Hz. Peygamber kadnlarn mescide gelebileceklerini, ancak evdeki ibadetlerinin daha stn olduunu eitli vesilelerle dile getirmitir. Bu konuya ilikin hadislerden bazlar yledir:
"Kadnlarn mescidlere gitmesine engel olmayn. Fakat evleri onlar iin daha hayrldr" (Mslim, Salt, 134-137; evkn, Neyl'l-evtr, III, 148149). "Kadnlarnz gece mescide gitmek iin sizden izin istediklerinde onlara izin verin" (Tecrd-i Sarh Tercmesi, II, 944-945; Mslim, Salt, 139). "Kadnlar cemaate katlmak istedikleri zaman, koku srnmesinler" (Mslim, Salt, 141-142).

Hz. Peygamber dneminde kadnlarn sabah namazna gittiklerine dair rivayetler yannda, Hz. Peygamber'in kadnlar bayram namazna katlmaya tevik ettiine dair rivayetler de bulunmaktadr (Tecrd-i Sarh Tercmesi, I, 98-99; II, 222-223, 311, 510-511, 891). Bu hadislerden birinde Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Henz kocaya gitmemi gen kzlar, perde arkasnda yaayan kadnlar (zevt hudr) ve hayzl kadnlar evlerinden ksnlar; hayr ve mminlerin duasna (davet) ahit olsunlar. Hayzl kadnlar, namaz klnan yerden uzak dursunlar" (Tecrd-i Sarh Tercmesi, I, 234235).

Farz namazlarn camide cemaatle klnmas daha faziletli olmakla birlikte, klasik dnemde fitne endiesiyle kadnlarn camiye gitmesine pek scak baklmamtr. Eb Hanfe serkelerin, kt niyetli kimselerin uykuda olmas sebebiyle gvenlikli vakit olduu dncesiyle, yal kadnlarn sabah, akam ve yats namazlarnda camiye gitmelerinde bir saknca grmemitir. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise yal kadnlar btn vakit na-

mazlarnda camiye gidebilirler. Sonraki Hanef fakihlerine gre ise zamann bozulmas ve fskn ortaya kmas sebebiyle yal da olsalar kadnlarn cuma ve bayram namazlarna gitmeleri mekruh grlmtr. fi ve Hanbeller ise, ister gen ister yal olsun gzel ve gsterili kadnlarn, Mlikler'e gre de erkeklerin ilgi duymad yal kadnlarn bile cemaatle namaz klmak zere camiye gitmeleri mekruhtur. Gnmzde ve lkemizde sokaklar rtl, rtsz kadnlarla dolup tamaktadr. Bu durumda rtl kadnlarn camiye gelmeleri fitneye sebep gsterilemez. Aksine cemaatle namaz, ocuklarn eitiminden birinci derecede sorumlu olan annelerin ve anne adaylarnn din bilgi ve uurlarn takviye eder. Saf Dzeni ve Kadnn Namazda Erkein Hizasnda Bulunmas Kadnlarn cemaatle namazdaki saf dzeni ve erkeklerde ayn safta veya hizada olmas, ilmihallerde "muhzt'n-nis" terimiyle ifade edilir. mama uyacak kii sadece bir erkek kii ise imamn sana durur. Soluna ve arkasna durmak snnete aykr olduu iin mekruhtur. mama uyanlar birden ok iseler imamn arkasna dururlar. mama uyacak kii tek kadn ise imamn arkasna durur. Cemaat oalp saf tekil edilecek ise saf dzeni, nce erkekler saf, onun arkasnda ocuklar saf ve onun arkasnda kadnlar saf olacak ekilde yaplr. Kadnlarn cemaate katlmalar durumunda saf dzenine riayet edilmesi gerektii hususunda limlerin gr birlii vardr. Buna gre kadnlarn, safn en gerisinde, erkeklerin -varsa ocuklarn- arkasnda namaza durmalar gerektii sylenmitir. Bu ekildeki uygulamann, kadnlarn aaland ve "ikinci snf" konumuna indirgendii anlamna alnmas doru deildir. Bu uygulama ile kadnlar camilerin dna atlm olmad gibi Allah'n huzurundan uzaklatrlm da deildir. Namaz nerede klnrsa klnsn namaz klan kimse Allah'n huzurundadr. Sadece herkesin anlayabilecei tabii, ftr birtakm sebepler yznden kadnlarn arka saflarda durmas nerilmitir. Bu ekildeki saf dzeni hem kendilerinin, hem de camideki erkek cemaatin daha hu ve skn ierisinde namaz klmas iin olduka yerinde bir uygulamadr. Bu durumda kadnlar emre itaat etmi olmalar sebebiyle ilk safn sevabndan mahrum da olmazlar. Zaten cemaatle namazda ilk safn daha faziletli grlmesi, biraz da cemaatin dankln nlemeye, saf dzeninde disiplini salamaya mtuf bir tedbirdir.

Hz. Peygamber'in uygulamasna uygun olarak erkeklerin selm verir vermez kalkmamalar, biraz beklemeleri yerinde olur. mm Seleme'nin bildirdiine gre, Hz. Peygamber selm verince kadnlar, Hz. Peygamber selm tamamlar tamamlamaz kalkarlar; Hz. Peygamber de ardan alr, kalkmadan nce birazck beklerdi (bk. Tecrd-i Sarh Tercmesi, II, 891). zellikle Hanef bilginler, saf dzenine uyulmasn salamak ve uygunsuz durumlarn ortaya kmasn engellemek iin, cemaatle klnan namazda, kadnn erkein hizasnda durarak namaz klmas durumunda, erkein namaznn sahih olmayacan sylemilerdir. Daha ak sylemek gerekirse bir kadn erkek saflar arasnda namaz klacak olsa kadnn iki yanndaki birer erkein ve kadnn tam arkasndaki bir erkein namaz bozulur, tekilerin namaz bozulmaz. Hanefler'e gre bu durumda namazn bozulmasnn nedeni, duru dzeni (tertb'l-makam) farznn terkedilmi olmasdr. Nitekim imama uyan kimse imamn nne geecek olursa, duru dzenini ihll ettii iin namaz bozulur. Cenaze namaz, mutlak namaz olmad iin cenaze namaznda kadnlarn erkeklerle ayn hizada bulunmas namaza zarar vermez. Namazda kahkaha ile glmek abdesti bozduu halde, cenaze namaznda glmenin abdesti bozmamas, cenaze namaznn bu zelliiyle de balantldr. Ancak cenaze namaznda da snnet olan saf dzeni, kadnlarn arkada olmalaryla gerekleir. Yine ynelinen cihetlerin farkl olmas durumunda, Kbe'nin ierisinde de muhzt sorunu yoktur. nk farkl ynlere ynelme durumunda muhzt sz konusu olmaz. Duru dzeninde kadnlarn yerini belirleyen "Kadnlar Allah'n koyduu
yere, arka saflara yerletirin" (ahhirhnne, hays ahharahnnellh [bk. Zeyla, II, 36]) ve "Kadnlarn saflarnn en erli olan ilk saftr" (erru suffi'n-nis evvelha [bk. Msned, II, 336]) gibi hadisler rivayet asndan kuvvetli olma-

d gibi, konuya delleti de ak ve kuvvetli deildir. Hanefler prensip olarak namazn farzlarnn ancak yakn ve kesinlik ifade eden yollarla sabit olabileceini kabul ederken, bu muhzt meselesinde, yani cemaatle namaza duru dzeninin belirlenmesinde, yakn ifade etmeyen haber-i vhidlerle amel etmilerdir. nk duru dzeni, cemaat namaznn farzlarndandr ve cemaat namaznn kendisi snnetle sabit olmutur. Bu bakmdan onun farzlarnn kesinlik ifade etmeyen snnetle sabit olmas mmkndr. fi ise kadnn erkek hizasnda namaza durmasnn (muhzt) erkein namazna zarar vermeyecei grndedir. nk bu konuda sylenebile-

cek en ileri nokta, kadnlarn ayn hizada bulunmalar durumunda, saf tutmann gerekleemeyeceidir. Saf tutmann, farz deil snnet olduu dnlrse, bunun da fazla bir nemi olmad grlr. Mezheplerin bu konudaki grleri ve gerekeleri incelendiinde kadnlarn erkeklerle ayn safta bulunup bulunmayacaklar konusunun esas itibariyle din bir mesele olmayp, doal ve rf nedenlere dayand ve namazda huzurun salanmasnn hedeflendii grlmektedir. d) Cemaate Gitmemek in Mazeret Saylan Haller Cemaate katlmamak u durumlarda mubah olur: 1. Hastalk. Cemaatle namaza katlmamay mubah klan mazeretlerin banda hastalk gelir. limler, cemaate katlmamay mzur gsteren hastalk iin, teyemmm mubah klacak derecede olmas eklinde bir l getirmilerdir. Hastalk iin getirilen bu l, cemaatin nemini gstermesi bakmndan olduka yerindedir. Fakat bu l, hastal sadece hasta olan kii asndan, yani onun ayakta durmaya, yrmeye g yetirip yetirememesi asndan deerlendirmektedir. Hastalk iin l getirilirken bakalarna verilecek rahatszlk ve hastaln yaylma riski de dikkate alnmaldr. Mesel nezle veya grip olan kii, yukarda getirilen lye uymaz. Bununla birlikte nezle, grip gibi hastalklara yakalanm kiilerin bu halde cemaate katlmalar mekruhtur. Bu ekilde hasta olan kiilerin camiye, mescide gelmeleri, hastalk mikrobunun bulamas riskini tamas sebebiyle hem salk asndan sakncaldr, hem de bu ekilde hasta olan kiiler srekli olarak ksrmek, burnu akmak, burnunu silmek gibi davranlar gstereceinden cemaate katlan teki kiilerin namazda olmas gereken kalp huzurunu ve sknunu bozarlar. Bu bakmdan, hem kendilerini hem bakalarn rahatsz edecek durumda bulunan kiilerin mescide gelmeyip, namazlarn tek balarna klmalar daha uygundur. Nitekim Hz. Peygamber, ayn gerekeyle "Soan veya sarmsak yiyen kimse evinde otursun, bizden ve mescidimizden uzak dursun" (Buhr, Ezn, 160; Mslim, Mescid, 73) diyerek soan ve sarmsak gibi

az kokutan ve bakalarn rahatsz eden eyler yiyen kimselerin mescide gelmelerini yasaklamtr. Bu yasak sadece soan ve sarmsakla snrl olmayp, cemaate rahatszlk verecek her eyi iine almaktadr. Cemaate katld takdirde hasta olmas veya mevcut hastalnn artmas ihtimali bulunanlar da cemaate katlmayabilir.

Ayrca ilgilenmek durumunda olduu ve yanndan ayrld takdirde durumunun ktleebileceinden endie ettii bir hastas bulunmak da bir mazerettir. 2. Korku. Mescide gittii takdirde malna, canna veya namusuna bir zarar gelmesinden korkan kimse de cemaate gitmemelidir. Hz. Peygamber, korku ve hastal cemaate katlmamay mzur klan sebepler arasnda saymtr. 3. Olumsuz hava artlar. nsan meakkate sokacak derecede yamur, amur, iddetli souk, kar, ayaz, iddetli scak, zifiri karanlk ve geceleyin iddetli rzgr gibi hava artlar, vakit namazlarna olduu gibi cuma namazna katlmamak iin de bir mazerettir. 4. Abdestin skk durumda olmas. Byle bir kimsenin cemaate katlmas uygun deildir. Bu durum namazn hu ve huzur iinde yaplmasna engel olduu iin esasen bu durumda iken tek bana namaz klmak da mekruhtur. nsan, kalp huzurundan ve hudan alkoyacak baka durumlar da ayn hkmdedir. Yolculuk hazrl yapmakta olma, karnn a olup arzu edilen bir yemein hazr olmas gibi durumlarda da, gerekli i huzurunun salanmas ihtimali zayfladndan cemaate gidilmeyebilir. 5. Herkese veya toplum iin yeterli olacak sayda kimseye farz olan ilm aratrma ve eitim retimle meguliyet de cemaate katlmamak iin mazeret kabul edilmitir. Fakat bilimsel alma yapan kiilerin, cemaati bsbtn terketmemesi ve mmkn olduka cemaate katlmas uygun olur. Ayrca hazr bulunmalarn frsat bilip, istifade etmeyi arzulad kimseler ile ilm ve din gr alveriinde bulunmak da bir mazeret saylr. 6. Beden rzalar. Gzlerin grmemesi, ktrmlk, dkn ihtiyarlk gibi haller de cemaate gitmemeyi mubah klar. e) Bir Mescidde Cemaatin Tekrarlanmas Belli bir imam ve cemaati bulunan mahalle mescidinde ezan ve kametle birlikte cemaatin tekrarlanmas mekruhtur. nk normal artlarda bir mescidde iki ayr cemaatin oluturulmas ve bu ekilde namaz klnmas, slm'n ngrd genel anlamdaki birlie aykr olduu gibi, zelde cemaat namazyla salanmak istenen cemaat uuruna da aykrdr. Bu anlam iermemek ve blnme, paralanma ve kopma izlenimi uyandrmamak artyla ve ikinci defa ezan okumakszn yeniden cemaat oluturulup namaz klnabilir. Her ne kadar, iki kiinin bir araya gelip cemaat

oluturabilecekleri sylenmi ise de, bu izin mazeret sahiplerinin cemaatle namazn faziletinden mahrum kalmamalar iin olup aslolan byk ounlukla birlikte cemaat namazn klmaktr ve asl cemaat budur. f) Cemaatle Namaz Klmann db Camiye giderken vakarl olunmas gerekir. Hem gsteri izlenimi vermemek iin hem de vakarn bir gerei olarak komadan normal bir ekilde yrnmesi uygun olur. Pek ho olmamakla birlikte acele yrnebilir. En iyisi, cemaate katlmann hazrln daha nceden yapmak ve ona gre davranmaktr. Mezzin kamet getirmeye balad veya namaza durulduu srada camiye gelen kii, vaktin snneti de olsa hibir nfile namaz klmadan hemen cemaate katlmaldr. Bunun istisnas sadece sabah namaznn snnetidir. mam selm vermeden cemaate yetiebileceini tahmin eden kiinin, sabah namaznn snnetini klp sonra imama uymas uygundur. le veya cuma namaznn snnetine baladktan sonra cemaatin farza durmas veya hatibin minbere kmas halinde iki rekat tamamlannca selm verilir. Mlik, fi ve Hanbeller cemaatle klnan farzn karlmasndan endie edildii takdirde nfile namazn hemen kesilebileceini sylemilerdir. Hanefler'e gre yalnzca bir rekat karacan tahmin eden kimse namaz kesmeyip iki rekat klarak selm verir; nc rekata balam olan kimse de ayn artla drt rekat tamamlar. Drt rekatl bir farz namaz tek bana klmakta olan kimse, cemaatle namaz iin kamet getirildiinde henz bir rekat tamamlamamsa hemen namazn keserek cemaate katlmaldr; birinci rekatn secdesini yapmsa, bu takdirde ikinci rekat tamamladktan sonra selm vermek suretiyle namazn keserek cemaate katlr.

B) MAMLIK
Fkh literatrnde imamlk (immet) terimi, hem devlet bakanln hem de namaz imamln ifade eder. Bu iki farkl konumu ayrmak iin, devlet bakanlna byk immet anlamnda "immet-i kbr", namaz imamlna da kk immet anlamnda " immet-i sur" denilmitir. lmihal dilinde ise immet terimi namaz imamln ifade eder.

a) mamln artlar mamn ergin (bli), belli bir akl olgunluk dzeyine ulam (kl) ve tabii ki mslman olmas arttr. Kfr gerektirecek bir inanc bulunan, bidat ve dalalet ehlinin arkasnda namaz klnmaz. mam olacak kiinin erkek olmas art grlmtr. Kadn, erkeklere imam olamaz. Bununla birlikte kendi aralarnda cemaatle namaz klmak istediklerinde ilerinden biri imam olabilir. Yine bir cenaze namaznda sadece kadnlar bulunuyorsa, bu takdirde ilerinden biri imam olup cenaze namazn kldrr. mamlk yapabilmek iin namaz sahih olacak kadar Kur'an' ezbere okuyabilmek (kraat) art olduu gibi zrl olmayp salam olmak ve namazn shhat artlarndan birini yitirmi olmamak da arttr. zrl olan kimse, zrsze imam olamayaca gibi, necsetten tahret artn veya setr-i avret artn yerine getirmemi kimse, bu artlar yerine getirmi olan kiiye imam olamaz. mamla Ehil Olma Sralamas Geleneksel olarak slm toplumlarnda, namaz da dahil olmak zere birok konuda insanlara nderlik etmek yneticilere ait kabul edildii iin namaz imaml da teorik olarak onlara braklm ve bu bakmdan kitaplarmzda imamla en lyk kiiler sralanrken en bata o blgenin st dzey yneticileri saylmtr. Bu sralama imdiki idar yapya gre yaplacak olursa immete en lyk kiiler vali, kaymakam, emniyet mdr ve hkimler olur. Fakat gnmzde artk, imamlk ve mezzinlik bir meslek haline geldii iin, mlk mirlerin sembolik ncelikleri devam etmekle birlikte, camide namaz artk o caminin resm grevlisi olan imam, o yoksa mezzin kldrmaktadr. Cami dnda veya grevlisi olmayan bir mescidde namaz klnacaksa bu takdirde imamla kimin geeceini belirlemek iin baz nitelikler aranabilir. Bir evde cemaat yaplacaksa evin sahibi veya onun izin verdii kii imam olur. Bunun dnda yle bir sra takip edilebilir: Namaz hkmlerini en iyi bilip Kur'an' daha gzel okuyan, daha mttaki olan, yaa byk olan, ahlka daha stn olan, daha yakkl olan, sesi daha gzel olan, elbisesi daha temiz olan, insanlar arasnda itibar daha fazla olan.

Cahil kiinin, gsteriinin (mri) ve ilim sahibi bile olsa fsk yani byk gnah ileyen veya kk gnahta srar eden kiinin imam olmas mekruh grlmtr. Daha stn bir kimse bulunduu takdirde gz grmeyenin immeti de mekruhtur. b) mama Uymann Geerlilik artlar Cemaatle namaz klnrken imama uymaya iktid, imama uyan kimseye de mukted denilir. Bir kimsenin imama uymasnn fkhen geerli (sahih) olabilmesi iin baz artlar aranr. 1. Mukted namaza dururken hem namaz klmaya hem de imama uymaya niyet etmelidir. 2. Mukted imamdan geride durup, hizasna veya nne gememelidir. 3. Klnan namazn nevi itibariyle imam muktedden aa olmamaldr. Nfile klan mukted, farz klmakta olan imama uyabildii halde, farz namaz klan (mfteriz) mukted, nfile namaz klan (mteneffil) imama uyamaz. Hanefler'e ve Mlikler'e gre byledir. Fakat filer'e ve Hanbeller'e gre farz klan kii, nfile klana uyabilir. Bunlarn gerekelerinden birisi Muz'n Hz. Peygamber'in arkasnda yats namazn kldktan sonra, gidip kendi kavmine yats namazn kldrdna ilikin rivayettir. filer'e gre bir vaktin farz namazn klm olan kimse, yeniden bakalarna ayn vakit iin imamlk yapabilir. Kendi kld nfile olur. Drt rekatl bir farzn kazs iin tekil edilen cemaatte imam yolcu, mukted mukim olursa, imam muktedden durumca daha aa olmu olur. yle ki; iktid, ya ilk iki ya son iki rekatta olacaktr. Birinci kka gre kade hususunda, ikinci kka gre kraat hususunda, farz klan nfile klana iktid etmi olur. 4. mam ve mukted, ayn farz klyor olmaldr. Mesel biri le namaznn farzn kaz ediyor, teki ikindi namaznn farzn eda ediyor ise veya birisi bugnn le namazn, dieri dnn le namazn kaz ediyor ise birbirlerine uyamazlar. 5. mam lhik veya mesbk olmamaldr. Yani bir kimse, imama le namaznn son rekatnda uymu olsa ve imam selm verdikten sonra geri kalan rekat tamamlarken, bu durumdan habersiz birisi gelip kendi bana farz kldn zannederek ona uysa sahih olmaz. ktidnn sahih olmas iin imamn imamlk yapmaya niyet etmesi art olmad iin tek bana farz

namaz kld bilinen bir kiiye gidip iktid edilebilir. O kii kendisine uyulduunu ister farketsin ister farketmesin durum deimez. Kendine iktid edildiini farkederse sesini biraz ykseltmesi uygun olur. Farz klmakta olduunu belli etmek iin intikal tekbirlerini yksek sesle almasnda yarar vardr. 6. mam ile mukted arasnda, kadn saff bulunursa iktid sahih olmaz. 7. mam ile mukted arasndaki mesafenin mkul uzaklkta olmas gerekir. Aksi takdirde mesel aralarnda bir rmak veya yol bulunmas gibi, ar uzaklkta iktid sahih olmaz. Farz dndaki namazlar binek zerinde klnabildii gibi cemaatle de klnabilir. Farz olmayan bir namaz cemaatle klnacaksa, birinin binek zerinde tekinin yaya olmas veya farkl bineklerde olmas durumunda iktid sahih olmaz. 8. mamn intikal tekbirlerini duymaya engel olacak bir perde, duvar bulunmamaldr. Aradaki duvar, hoparlr ve aradaki aktarclar sayesinde imamn intikallerinden haberdar olmay engellemiyorsa bu takdirde iktid konusunda herhangi bir problem olmaz. 9. Bir kimse baka mezhepten birine uyabilir. Onun kendi mezhebindeki artlara aykr bir davran iinde bulunup bulunmadn aratrmas gerekmez. Olaan durum budur. Fakat uyduu kiide, kendi mezhebine gre abdesti bozan bir durumun ortaya ktn bilen kiinin o imama uymas sahih olmaz. Mesel fi bir imamn elinin kanadn gren, daha sonra onun gidip abdest tazelemediini de yaknen bilen kiinin o imama uymas sahih olmaz. nk kan akmas fi mezhebine gre abdesti bozmaz, fakat Hanef mezhebine gre bozar. Bu durumu kesin olarak grp bildikten sonra, ona uymas sahih olmaz. Uyacak kii bu durumu yaknen bilmiyorsa, tahmine gre davranmayp uyabilir. sterse uyulan kii, Hanef mezhebine gre abdesti bozan bir ey yapm olsun. Mlik ve Hanbel mezheplerine gre imamn namaz -kendi mezhebine gre- sahih olursa baka mezhepten olan ve ona uyarak namaz klan cemaatin de namaz -kendi mezheplerine uymasa bile- sahih olur. Abdestli kiinin teyemmmlye; abdest uzuvlarn ykam olan kiinin, mesel mest zerine veya sarg zerine meshetmi olan kiiye; ayakta durann oturan kiiye iktids da, bunun tersine bir iktid da sahihtir. Nfile klan farz klana uyabilir, fakat aksi sahih deildir. ma ile namaz klan kiiye, kendi durumunda olanlar uyabilirler.

Mukim ile sefernin (yolcu) cemaatle namaz klmalar ciz olup mukimin imam olmas daha uygundur. Yolcunun imam olmas halinde, kendisinin sefer olduunu sylemesi art olmamakla birlikte, onlarn yanlmamalar iin nceden duyurmas iyi olur. c) Cemaatle Namaza likin Baz Meseleler Cemaatle klnan namazda, imama uymu kiilerin namaz imamn namazna bal olduu iin, imamn namaznn bozulmas durumunda ona uyanlarn da namazlar bozulur. Dolaysyla bir rkn veya artn ihlli gibi bir sebeple imamn namaz bozulacak olursa imamn o namaz iade etmesi gerektii gibi cemaatin de iade etmesi gerekir. mam namaznn bozulduunu farkettiinde bu durumu cemaate bildirmelidir. mama uyan kii (mukted), namazdaki fiilleri yaparken imama uygun davranmak durumunda olup bu fiilleri imamla birlikte yapmas gerekir. Rk ve secdede imamdan nce ban kaldramaz, yine rk ve secdeye imamdan evvel gidemez. Kraati sadece imam yapar. mamn okumas, cemaatin okumas yerine geer. mam okurken cemaat susar ve dinler; aktan okunan namazlarda Ftiha'nn bitiminde min der; kraat dnda okunacak zikir ve tesbihleri kendisi okur. Mukted rkda kere "Sbhne rabbiye'l-azm" ve secdede kere "Sbhne rabbiye'l-al" demeden imam ban kaldrrsa, mukted bunlar tamamlamaya almadan ban kaldrr. Birinci oturuta mukted Tahiyyt' bitirmeden imam nc rekata kalksa, mukted isterse Tahiyyt' tamamlar, isterse imama uyarak kalkar. Tahiyyt' okumak vcip olduu gibi imama uygun davranmak da vciptir. Mukted bu iki vcipten hangisini isterse onu yapabilir. Fakat uygun olan imama uyum gstermektir. mam bayram tekbirlerini, birinci oturuu, tilvet ve sehiv secdesini ve kunut duasn okumay terkederse ona uyanlar da terkeder. Son oturuta mukted Tahiyyt' bitirmeden imam selm verecek olursa, Tahiyyt' tamamlayp sonra selm verir. Eer Tahiyyt' bitirmi ve geriye salavat ile dualar kalmsa bu takdirde imamla beraber selm vermelidir. Namazn aslnda bulunmayan bir hususta mukted imama uymaz. Mesel imam namazda fazladan bir secde daha yapsa veya son oturuu yaptktan sonra selm verecek yerde sehven kalksa bu durumlarda mukted ona

mtbaat etmez, yani ona tbi olmaz ve imam uyarmak zere "sbhnallah" der. Eer imam son oturutan sonra sehven yapt kyam secdeye varmadan nce farkedip hemen geri oturursa, birlikte selm verir ve sehiv secdesi yaparlar. mam son oturuta selm verecek yerde yanllkla kalktn farketmeyip, kalkt bu rekat secde ile tamamlayacak olursa, mukted artk imam beklemeyerek kendisi selm verir. Eer imam son oturuu unutarak fazla bir rekata kalkarsa, mukted bir mddet bekler ve "sbhnallah" diyerek imam uyarmaya alr. mam durumu farkedip hemen oturursa ne l; beraberce selm verip sehiv secdesi yaparlar. Bu durumda mukted imam beklemeyerek kendi kendine selm veremez. nk iktid durumunda iken kendi bana hareket etmi olacandan kld namazn farzln iptal etmi olur. mam son oturuu yapmadan kalktn farketmeyip kalkt rekat secde ile tamamlayacak olursa, imamn namaznn farz son oturuu terkettii iin fsid olduu gibi ona uymu olanlarnki de ayn ekilde fsid olur. Mukted son oturuta, Tahiyyt' okuduktan sonra, imamn selmn beklemeden selm verebilir. Fakat bu davran, vcip olan mtbaat terketmek anlamna geldii iin byle yapmas mekruh olur.

C) MAMA UYANIN HALLER

Namaz yalnz klana mnferid, imama uyarak klana mukted denilir. mama uyan kii (mukted) iin ayr durum sz konusu olabilir. mama uyan kii ya "mdrik" ya "lhik" ya da "mesbk"tur. imdi bunlar ksaca aklayalm. a) Mdrik Mdrik "idrak etmi, yetimi, kavumu" gibi anlamlara gelir. lmihal stlahnda, namaz tamamen imamla birlikte klan kimseye mdrik denir. mama en ge birinci rekatn rkunda yetien kimse o rekata yetimi saylr ve mdrik adn alr. ftitah tekbirini alm ve imam rkda iken kendisi rka varm ise o rekat tam klm saylr. Namaz cemaatle klmann ecri, tek bana klmaktan yirmi yedi derece daha fazla olduu iin u durumlarda tek bana klnan namaz braklarak imama uyulur: Bir kimse tek bana bir farz namaz klmaya baladktan sonra, bulunduu yerde o farz cemaatle klnmaya balansa, tek bana klan eer henz

secdeye varmam ise namaz hemen keserek imama uyar. Cemaate muhalefet grnts vermemek iin byle davranmas mstehap saylmtr. Bu durumda selm vermesine gerek yoktur. Edeben sa tarafa selm vermesi uygun olur diyen de vardr. Tek bana kld namazda secdeye varm ise baklr: Eer kld namaz sabah ve akam namaz ise yine brakr ve imama uyar. Fakat bunlarn ikinci rekat iin secdeye varm ise, artk brakmayp namaz kendisi tamamlar ve selm verdikten sonra cemaat devam ediyor bile olsa imama uymaz. nk imama uymas halinde, imamla birlikte klaca namaz nfile hkmnde olacaktr. Halbuki, sabah namaznn farzndan sonra nfile klnamad gibi, rekatl bir namaz da nfile olarak klnamaz. Eer balad ve ilk rekatn secdesine vard namaz le, ikindi ve yats namaz gibi drt rekatl bir farz ise, bu takdirde kld bir rekata bir rekat daha ilve eder, teehhtte bulunur, selm verip imama uyar. Kendisinin kld iki rekat namaz nfile olmu olur. Byle bir namazn nc rekatnda bulunup da henz secdesine varmam ise, hemen ayakta veya oturarak selm verip namazdan kar, imama uyar, tek bana kld iki rekat, nfile olmu olur. Fakat bu namazn nc rekatnn secdesini de yapm bulunursa, artk bunu tamamlar, farz yerine getirmi olur. Ancak bu namaz le veya yats namaz olursa tek bana kld bu farzdan sonra imama yine uyabilir. mamla klaca namaz nfile olur. Fakat bu durumda ikindi namaz olursa imama uyamaz. nk ikindi namazndan sonra nfile namaz klmak mekruhtur. Nfile bir namaza balam olan kimse, yannda cemaatle namaza balansa, bu nfileyi iki rekat olmak zere klar, bundan sonra selm verip cemaate katlr. nc rekata kalkm ise, onu da drdnc rekat ile tamamlamadka namazn kesmez. Ancak nfile namaza balayan kimse, klnmaya balanan bir cenaze namazn karmaktan korkarsa, nfile namaz hemen brakr, cenaze namaz iin imama uyar, sonra nfileyi kaz eder. nk cenaze namaznn telfi imkn yoktur. Cemaatle sabah namaznn klndn gren kimse, cemaate yetieceini zannederse hemen sabah namaznn snnetini klar ve gerek grrse Sbhneke ile ezy ve sre ilvesini brakarak yalnz Ftiha ile, rk ve secdelerde de birer tesbih ile yetinebilir. Bundan sonra imama uyar. Ancak imama yetiecei kanaatinde olmazsa snnete balamayp imama hemen uyar, artk bu snneti kaz da etmez. Eer snnete balam ise bunu tamamlar.

le, ikindi ve yats namazlarnn cemaatle klnmaya baladn gren kimse, bunlarn snnetini klmadan doruca imama uyar, sonra lenin drt rekat snnetini kaz eder. kindinin snnetini ise vaktin kerahati dolays ile kaz edemez. Yats namaznn drt rekat ilk snneti, gayr-i mekked bir snnet olduu iin dilerse kaz eder, dilerse etmez. b) Lhik mamla birlikte namaza balamasna ramen, namaz esnasnda bana gelen bir durum sebebiyle namaza ara vermek zorunda kalan ve bu sebeple namazn bir ksmn imamla birlikte klamayan kimseye lhik denir. mamla birlikte namaza balad halde uyku, gaflet, dalgnlk, abdestinin bozulmas gibi mazeretler sebebiyle namaza ara vermek durumunda kalan kimse, namaza ara vermesini gerektiren durumun ortadan kalkmasndan sonra konumadan, dnya ileriyle megul olmadan ve ayet abdesti bozulmusa, en ksa yoldan yeniden abdest alp gelerek, brakt yerden namazna devam eder. ayet imam namaz bitirmise, bu kii sanki imamn arkasnda namaz klyormu gibi namazn tamamlar. Yani imama uymu bulunan kimse gibi kraat etmez, yaklak olarak imamn okuyaca sure kadar bekler. Sadece rk ve secdedeki tesbihleri, bir de oturutaki dua ve salavatlar okur. Bu arada sehiv secdesini gerektirecek bir i yapsa, imama uyan kimse kendi hatasndan tr sehiv secdesi yapmad iin, kendisi de sehiv secdesi yapmaz. mam sehiv secdesi yapacak olsa, lhik olan kimse, imamla klamad ksmlar telfi etmeden imama uymu ise, bu secdeleri yapmaz ve hemen ayaa kalkp namazn tamamlar ve imamla birlikte yapamad sehiv secdesini namaz tamamladktan sonra yapar. Sefer bir imama uyan mukim bir kimse de kendisinin tamamlad ksmlarda, lhik gibidir. Lhik mmkn olursa, nce kard rekatlar veya rknleri kaz eder, sonra imama tbi olarak onunla selm verir. Mesel imama uyan kimse birinci rekatn kyamnda uyuyup da imamn secdeye vard anda uyansa hemen rka varr, sonra secdeye vararak imama yetiir. Lhik, imama yetiemeyeceini anlarsa, hemen imama tbi olur ve yetiemedii rekat veya rknleri imam namazdan ktktan sonra kaz eder. Mesel drdnc rekatta iken burnu kanasa saftan ayrlr, namaza aykr decek bir ey ile uramakszn hemen abdest alr, yetimi olduu yerde imama tbi olur. mam selm vermi olursa, bu drdnc rekat kendi bana hibir ey okumakszn imamn arkasnda klyormu gibi tamamlar. nk lhik, imamn arkasnda namaz klyor hkmndedir.

mama uyann abdesti nc rekatta bozulsa abdest aldktan sonra drdnc rekatta imama yetise, nce kraatsz olarak nc rekat klar. Bundan sonra imama uyar, onunla drdnc rekat klarak selm verir. Fakat imama bu ekilde yetiemeyeceini anlarsa, hemen imama tbi olur, imam selm verince kendisi kalkar, nc rekat kraatsiz olarak klar ve selm verir. Bir kimse yukarda saylan mazeretler dnda da lhik durumuna debilir. Mesel imamla birlikte namaz klarken imamdan nce rk veya secdeye varan kimse ya da imamdan nce rk veya secdeden kalkan kimse yahut da bir veya birka rekat imamla birlikte klamayan kimse de imam selm verdikten sonra tek bana tamamlayaca ksmlarda lhik durumundadr. Bir kimse imama birinci rekata yetiemezse, yetiemedii rekatlar bakmndan mesbk olduu gibi, yetitii rekatlardan birinde rz olan durum sebebiyle de lhik konumuna debilir ve bylece bir kii ayn anda hem lhik hem mesbk olmu olur. Cemaat sevabndan mahrum kalmamak iin lhikin hkmlerini yerine getirmekte yarar olmakla birlikte, bu ayrntlara dikkat etmekte baz glkler bulunduu iin, bu durumda kalan kimselerin namazlarna yeniden balayp kendilerinin klmas daha uygun grlmtr. c) Mesbk mama namazn banda deil, birinci rekatn rkundan sonra, ikinci, nc veya drdnc rekatlarda uyan kimseye mesbk denir. Son rekatn rkundan sonra imama uyan kimse btn rekatlar karm olur. Mesbkun hkm, kard yani imamla birlikte klamad rekatlar kazya baladktan sonra, tek bana namaz klan kimse gibidir. Sbhneke'yi okur, kraat iin ez besmele eker ve okumaya balar. nk bu kimse kraat bakmndan namazn ba tarafn kaz etmektedir. Bu durumda eer kraati terkederse namaz fsid olur. Sbhneke duasn okuma yeri, eer klnan namaz le ve ikindi namaz gibi gizli okunan namaz ise iftitah tekbirinden sonradr. Eer aktan okunan namaz ise ve imam kraat etmekte iken yetimi ise, salam gre gre Sbhneke'yi okumayp imamn kraatini dinler, Sbhneke'yi kendi kaz edecei rekatlarda okur ve tek bana namaz klanlarda olduu gibi Sbhneke'den sonra ez besmele eker.

Mesbkla ilgili uygulama rnekleri: 1. Sabah namaznn ikinci rekatnda imama uyan mesbk, tekbir alp susar, imam ile birlikte son oturuta yalnz Tahiyyt okur, imam selm verince kendisi ayaa kalkar, kard ilk rekat klmaya balar. Sbhneke ve ez besmeleden sonra Ftiha ile bir miktar Kur'an okur, rk ve secdelerden sonra oturup, Tahiyyt ile Salli-brik ve Rabben tin dualarn okuyarak selm verir. 2. Akam namaznn ikinci rekatnda imama uyan kimse de birinci rekat iin bu ekilde hareket eder. Akam namaznn son rekatnda imama uyan kimse, Sbhneke'yi okur, imamla beraber o rekat klp teehhtte bulunur, bundan sonra kalkar. Sbhneke'yi okuyup ez besmele eker ve Ftiha ile bir sre veya bir miktar yet okur; rk ve secdelerden sonra oturur, sadece Tahiyyt okur, sonra Allah ekber diyerek ayaa kalkar, besmele ekip Ftiha ile bir sre veya birka yet okuyarak, rk ve secdeleri ve son oturuu yapar ve selm ile namazdan kar. Bu durumda defa teehhtte bulunmu olur. Bununla birlikte mesbk, ikinci rekatn sonunda yanlarak oturmayacak olsa, kendisine sehiv secdesi gerekmez; nk bu rekat bir ynyle birinci rekat mesabesindedir. 3. Drt rekatl namazn son rekatnda imama uyan kimse imam ile teehhtte bulunduktan sonra kalkar, Sbhneke, Ftiha ve bir sre okuyup oturur ve Tahiyyt okuduktan sonra kalkar. Geri kalan iki rekat tamamlar. 4. Drt rekatl namazn nc rekatnda imama yetien kimse, kendisinin birinci oturuunu imamn son oturuuyla birlikte yapar, kalknca ilk iki rekat kaza edecei iin, kendisi bu ilk iki rekat nasl klacak idiyse ylece klar. 5. Drt rekatl bir namazn ikinci rekatnda imama uyan kimse, rekat imamla klm olur, teehht okuduktan sonra kalkar, klamad ilk rekat klp oturur ve selm verir. mama ilk rekatn rkunda yetien kimse, mesbk deil mdrik saylr. Fakat imama rkdan sonra yetien kimse o rekat karm olur ve mesbk durumuna der. Teehht miktar oturduktan sonra imam daha selm vermeden nce mesbkun ayaa kalkmas mekruh saylmtr. Ancak abdestinin veya vak-

tin skk olmas durumunda mesbk imamn selm vermesinden nce kalkp namazn tamamlayabilir. Eb Hanfe'ye gre, tek bana namaz klan kimse terik tekbirleri ile ykml olmad halde, mesbk kurban bayramnda terik tekbirlerini imam ile birlikte alr, daha sonra ayaa kalkp kard rekatlar tamamlar. mam selm vermeden nce Tahiyyt' okuyup bitirmi olan mesbk, isterse kelime-i ehdeti tekrar eder, baka bir gre gre ise susar. En dorusu Tahiyyt' yava yava okumaktr. mam drdnc rekatta oturup yanllkla beinci rekata kalksa, mesbkun namaz bu kyam ile fsit olur. Fakat drdnc rekatta oturmadan beinci rekata kalkm ise, secdeye varmadka mesbkun namaz bozulmaz.

X. CUMA NAMAZI
Cuma, slm dininde ok nemli kabul edilen haftalk toplu ibadet gndr. eitli hadislerden anlaldna gre cuma gn, daha nce yahudi ve hristiyanlar iin haftalk ibadet gn olarak belirlenmi, fakat onlar bunu deitirerek yahudiler cumartesiyi, hristiyanlar pazar haftalk toplant ve ibadet gn kabul etmiler; son olarak cuma gn, mslmanlar iin yeniden haftalk ibadet gn klnmtr. Cuma gnnn nemine ve haftalk toplu ibadet gn seilmesinin anlamna ilikin olarak Hz. Peygamber'den birok hadis rivayet edilmektedir. Bunlardan bazlar yle sralanabilir: "Gnein doduu en hayrl gn
cumadr; dem o gn yaratlm, o gn cennete girmi ve o gn cennetten kmtr. Kyamet de cuma gn kopacaktr" (Mslim, Cuma, 18). Baka bir hadiste bu gnde yaplan dualarn kabul edilecei bir ann (icbet saati) bulunduu haber verilmektedir. Bir rivayete gre Hz. Peygamber "Ben icbet saatinin, hangi an olduunu biliyordum, fakat Kadir gecesi gibi, bu da bana unutturuldu" (Hkim, I, 279) buyurmutur.

limler Hz. Peygamber'in bu ifadesine dayanarak Allah'n gzel isimleri arasnda ism-i azamn, ramazann son on gn ierisinde Kadir gecesinin gizli tutulmas gibi icbet saatinin de gizli tutulduunu ve bu suretle insanlarn gn boyu Allah'a ynelmelerinin salanmasnn hedeflendiini sylemilerdir. Yine cuma gn ile ilgili olarak, gerekli temizlii yaptktan sonra camiye gidip hutbe dinleyen ve namaz klan kimsenin daha nceki cuma ile

bu cuma arasnda iledii gnahlarn affedilecei belirtilmi (Buhr, Cuma, 6, 19; Mslim, Cuma, 26), bu gn hafife alarak cuma namazn terkeden kimsenin kalbinin mhrlenecei bildirilmitir (Eb Dvd, Salt, 204). Kurban bayram arefesinin cumaya rastlamas halinde halk arasnda o yl yaplan haccn, "hacc- ekber" (byk hac) olarak isimlendirilmesi de cumann nemiyle ilgilidir. Cuma gn mslmanlar asndan byk nem tad ve deta bir bayram gn kabul edildii iin, perembe gn akamndan balamak zere madd ve mnev temizlie her zamankinden daha fazla nem vermek gerekir. Bunlarn banda boy abdesti almak gelir ki cuma gn boy abdesti almak bilginlerin ouna gre snnet, bazlarna gre farzdr. Bunun yannda, cuma gn namaza gelmeden nce trnak kesme, dileri temizleme gibi beden temizlikler yapmak, temiz elbiseler giymek, bakalarn rahatsz etmeyecek, aksine onlarn houna gidecek gzel kokular srmek snnet olan davranlardr. Mmin, byle deerli ve nemli bir gnn mnev havasna girmeli, dua ve tvbesini bu gnde sakl olup dua ve tvbelerin kabul edilecei vakit olduu bildirilen "icbet saati"ne denk drmeye almal, ayrca Kur'an okumal, tezekkr ve tefekkr etmeli, Reslullah'a salt selm getirmeli ve samimi bir kalp ile yce Allah'a dua ve istifarda bulunmaldr. Hutbe okunurken konumak, cuma vakti alveri yapmak ve cuma gn yolculua kmak gibi yaplmas, cuma namaznn terkine yol aabilecei endiesiyle ho karlanmayan davranlarn hkmleri aada ele alnacaktr.

A) DNDEK YER ve HKM

Cuma namaz farz- ayndr. Farz olduu, Kitap, Snnet ve icm ile sabittir. Kur'n- Kerm'in 62. sresi, cuma namazndan bahsettii iin Cuma sresi olarak adlandrlmtr. Bu srede yce Allah yle buyurmutur: "Ey
iman edenler! Cuma gn namaza arlnca Allah' anmaya (namaza) koun ve alverii brakn. Eer bilirseniz, bu sizin iin daha hayrldr. Namaz klnnca yeryzne yayln da Allah'n lutfunu arayn ve Allah' ok ok ann ki felah bulasnz" (el-Cuma 62/9-10).

Hadis kitaplarnda gerek cuma namaznn fazileti, gerekse kuvvetli bir farz olduu ve bu namaz zrsz olarak terketmenin byk gnah sayld konusunda sahih hadisler bulunmaktadr. "Allah, nemsemedii iin
cumay terkeden kimsenin kalbini mhrler" (Eb Dvd, Salt, 204; bn

Mce, kamet's-salt, 93; Tirmiz, Cuma, 7; Nes, Cuma, 2) ve "Birtakm kimseler, ya cuma namazn terketmekten vazgeerler ya da Allah onlarn kalplerini mhrler ve artk onlar gafillerden olurlar" (Mslim, Cuma, 12; Nes, Cuma, 2).

Hz. Peygamber'in cuma namazn ilk defa hicret esnasnda, Medine yaknlarndaki Rnn vadisinde Slim b. Avf kabilesini ziyaretleri srasnda oradaki namazghta kldrm olduu bilginlerce kabul edilmektedir. te yandan, kaynaklarda daha hicretten nce Esad b. Zrre'nin Medine'de cuma namaz kldrd kaydedilmektedir. Bu durum karsnda cuma namaznn ne zaman farz klnd hususunda iki farkl rivayet ve gr ortaya kmtr. Bunlardan birincisine gre cuma namaz Mekke'de farz klnm olmakla birlikte mriklerin basklar yznden orada klnamamtr. Dier rivayete gre, cuma namaz hicret esnasnda farz klnmtr ve ilk cumay Hz. Peygamber Rnn vadisinde kldrmtr. Bu rivayeti benimseyenlere gre, Esad b. Zrre'nin cuma namaz kldrmas uygulamas farz deil, nfile hkm kapsamndadr. Btn mctehidlere gre cuma namaz farz- ayn olup, Reslullah zamanndan itibaren farkl gr aklanmad iin, bu hususta icm meydana gelmitir. Cuma namaz, cuma gn le namaz vaktinde klnan ve farz iki rekat olan bir namazdr. Bu namazdan nce hatibin hutbe okumas namazn shhat (geerlilik) artlarndandr. Cuma namaz o gnk le namaznn yerini tutar.

B) CUMA NAMAZININ ARTLARI

Cuma namaznn farz olabilmesi iin belli birtakm artlarn gereklemi olmas gerekir. Bu artlar vcb artlar ve shhat artlar olmak zere iki eittir. Vcb artlar, cuma namaz klmakla ykml olmann artlardr; shhat artlar ise klnan namazn sahih yani geerli olmasnn artlardr. Shhat artlar yerine cuma namaznn edasnn artlar da denilir. Aada vcb artlar ve shhat artlar ayr ayr saylp aklanacaktr. Ancak, dikkat edilmelidir ki, aada shhat artlar arasnda saylacak eylerden (ki bunlar; a) Vaktin girmi olmas. b) Devlet bakannn hazr bulunmas veya izni ve c) Bulunulan yerin ehir veya ehir hkmnde olmasdr), esasen hem vcb hem shhat artlardr. Zira bu artlar ileri srenlere gre bunlardan biri bulunmadnda cuma namaz kiiye farz olmayaca gibi, klmas halinde geerli de olmaz.

a) Cuma Namaznn Vcb artlar Bir kimseye cuma namaznn farz olmas, o kimsede vakit namazlarnn farz olmas iin aranan artlardan baka u artlarn da bulunmasna baldr: 1. Erkek olmak Cuma namaz erkeklere farz olup kadnlara farz deildir. Bu konuda btn fakihler gr birlii etmitir. Fakat kadnlar da camiye gelip cuma namaz klsalar, bu namazlar sahih (geerli) olur ve artk o gn ayrca le namaz klmazlar. Cuma namaz klmay emreden yet genel ierikli olduu halde kadnlarn niin cuma namaz klmadklar hatra gelebilir. ok fazla teknik ayrntya girmeden bir iki nokta zerinde durarak bu konuya aklk getirmeye alalm. Burada gzden karlmamas gereken hususlarn banda konunun Arap dilinin zellii ile ilgisi gelmektedir. Arap dilinde erkek ve kadna yaplan hitap kalb birbirinden farkldr. Kadnlara yaplan hitabn iinde erkeklerin bulunmas, dilin yaps bakmndan imknszdr. Kadnlara yaplan hitap, sadece ve sadece kadnlara yaplm bir hitaptr. Buna mukabil, erkeklere ynelik hitabn kapsamna kadnlarn girip girmedii, yani bu hitabn kadnlara da ynelik olup olamayaca, dilciler arasnda tartmal bir konudur. Kimi dilciler erkeklere ynelik hitabn ierisine kadnlarn girmediini, kimileri de girdiini sylemilerdir. Dilcilerin bu farkl iki kanaati, usulclerin, o tr yetlerin, yani erkeklere ynelik hitap ieren yetlerin anlalmasnda ister istemez etkili olmutur. Kimi usulcler, erkeklere ynelik hitabn ierisine kadnlarn dahil olmad ynndeki anlay kabul etmiler ve yetleri bu dorultuda anlamlandrp, onlardan hkm karmlardr. Bu anlaya gre, erkeklere ynelik hitabn ierisine kadnlar dil kurallar gerei, girmezler. Fakat baz dil d karneler sebebiyle, erkeklere ynelik hitaba kadnlar da dahil olur. Bu dil d karnelerin banda, getirilen hkmn anlam ve mahiyeti ile bu hkmn ierik bakmndan erkek-kadn fark dikkate alnacak trden olup olmad gelmektedir. Bu farkllk, tabii ki bir cinsiyet ayrmndan deil, aksine fizik yap ile toplumsal stat ve buna bal olarak haklar ve sorumluluklar dengesinden kaynaklanan bir farkllktr. Kimi usulcler ise dilcilerin teki kanaatini esas alarak ve kural olarak, erkekler hitabnn ierisine kadnlarn da girdiini, fakat cuma namaz gibi baz konularda, birtakm haric karneler ile kadnlarn hitap kapsam dnda tutu-

lacan ileri srmlerdir. Kadnlarn hitap kapsam dna alnmasna gereke olan hric karneler cmlesinden olmak zere, o dnemdeki kadn telakkisi, kadnn ailedeki grev ve sorumluluklarna ve cemaat kavram ve dayanmas ierisinde kadnlarn yerine ilikin anlay gsterilebilir. Her hlkrda, kadnlarn cuma namaz klmakla ykml olup olmadklar meselesi, sonucu bakmndan din bir mesele olmakla beraber, bu sonuca ulamann balang ve hareket noktas bakmndan ncelikle bir dil ve teml meselesidir. Bu itibarla, meseleyi tabii zemininin dna karp abartmak ve Trkemizde erkeklere hitap ile kadnlara hitap arasnda dilin yaps bakmndan byle bir ayrmn bulunmaynn salad rahatlktan yararlanarak "Allah, 'Ey inananlar, cuma iin ar yapld vakit, zikre yani cuma namazna koun' diyor, kadnlar da inananlar grubunda olduuna gre onlarn da gitmesi gerekir" demek, kolayclk olmas bir yana meseleyi saptrmak anlamna gelir ve bu tutum yarar yerine zarar verir. Belirtmek gerekir ki, dilcilerin ve bal olarak usulclerin grlerinden her ikisine gre de, balangtan beri kadnlarn cuma namaz ile mkellef olmadklar sonucuna ulalmtr. Hric karneler meselesini tm detaylaryla burada aklamak yerine, bahsedeceimiz ikinci nokta erevesinde ele almak yeterli olacaktr. Bu meselede dikkate alnmas gereken ikinci nokta, Hz. Peygamber'in uygulamasna ve on drt asrlk gelenein durumuna baklmasdr. Hz. Peygamber'in, kadnlar cuma namaz klmakla ykml tutup tutmadnn bilinmesi, bal bana balayc olmasnn yannda, ayn zamanda, belirleyici bir karne deerine de sahip olacaktr. lk dnemlere ilikin btn literatr, kadnlarn zaman zaman cuma namazna katldklarn, fakat Hz. Peygamber'in kadnlar cuma namaz klmakla ykml tutmadn ok ak ve net bir ekilde ortaya koymaktadr. Ayrca Hz. Peygamber'in cuma namaznn kadn, ocuk, hasta ve kle dnda, cemaat ierisinde bulunan her mslmana farz olduunu bildiren bir sz de bulunmaktadr (Eb Dvd, I, 280; Hkim, I, 425). Hz. Peygamber'in bu sz ve uygulamas, kadnlarn genel hitap ierisinde yer ald grn ne srenler tarafndan hric bir karne olarak deerlendirilmi ve yetin genel ifadesini daraltt sylenmitir. te yandan, on drt asrlk sre ierisinde, kadnlarn cuma namaz klmas gerektiini syleyen hibir lim kmamtr. Bu durum, kadnlarn cuma namaz klmakla ykml olmadklar konusunda bir icm gerekletiini gstermektedir. Fakat bizim asl sylemek istediimiz byle bir icmn bulunmas deil, belki ilve olarak, hibir toplumda, hibir kltrde ve Snn

veya gayr-i Snn hibir mezhepte farkl bir grn ortaya kmam olmasdr. Dinin ve dindarln simgesi olan ve belli bir biimsellik hatta sembolizm tayan ibadetler, zaman ve zemin deimesinden etkilenmezler. Bu onlarn mahiyetinden ileri gelir. nk salt ibadet olan merasimlerin deimesi, bir anlamda dinin deimesi, yozlamas sonucuna gtrr. Salt ibadet olmamakla birlikte genel anlamda ibadet ierikli konularda bir ihtiyat pay ile hareket etmek uygun olmakla birlikte, uygulamasnda birtakm glkler ortaya kmsa veya uygulanmas, konulu espri ve amacyla eliir hale gelmise, bu takdirde z korumak zere lzumlu yeni dzenlemelerin yaplmas gerekli hale gelebilir. Sonu olarak, kadnlarn cuma namaz klmas konusunda bir serbestlik vardr; msait zaman ve zemin bulan kadnlar cuma namaz klabilirler. Bu durum, dinin onlara tand bir muafiyettir. Din ykmllkten muafiyetin ayrm olarak alglanmasnn yanll kadar byle bir ilve ykmlln kadnlara ne kazandraca hususu da zerinde dnlmeye deer bir husustur. Fakat cuma namazn kadnlara farz haline getirerek onlar cuma namaz klmaya mecbur etmek, hibir sebeple olmasa bile, asrlarca sregelen gelenei gereksiz yere ve haksz olarak hie saymak olduu iin yanltr ve aslszdr. 2. Mazeretsiz Olmak Baz mazeretler, cuma namazna gitmemeyi mubah klar ve byle bir mazereti bulunan kiiye cuma namaz farz olmaz. Fakat byle kimseler de kendilerine cuma namaz farz olmad halde, bu namaz klarlarsa namazlar sahih olur ve artk o gn ayrca le namaz klmazlar. Cuma namazna gitmemeyi mubah klan belli bal mazeretler unlardr: 1. Hastalk. Hasta olup cuma namazna gittii takdirde hastalnn artmasndan veya uzamasndan korkan kimse cuma namaz klmakla ykml olmaz. Yrmekten ciz durumda bulunan ok yal kimseler de bu konuda hasta hkmndedirler. Cuma namaz iin camiye gittii takdirde hastaya zarar geleceinden korkan hasta bakc iin de ayn hkm geerlidir. Mikrobik ve bulac hastalklara yakalanm kimseler de cuma namazna gelmeyebilirler. 2. Krlk ve ktrmlk. Kr (m) olan bir kimseye, kendisini camiye gtrebilecek biri bulunsa bile, Eb Hanfe, Mlikler ve filer'e gre, cuma namaz farz deildir. Hanbeller'le, Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise,

kendisini camiye gtrebilecek biri bulunan mya cuma namaz farzdr. Kendisini camiye gtrebilecek kimsesi bulunmayan mya ise, btn bilginlere gre cuma namaz farz deildir. Ayaklar fel olmu veya kesilmi kimselerle yatalak hastalara da cuma namaz farz deildir. 3. Uygun olmayan hava ve yol artlar. Cuma namazna gittii takdirde kiinin nemli bir zarara veya skntya uramasna yol aacak ok iddetli yamur bulunmas, havann ok souk veya scak olmas veya yolun ar amurlu olmas gibi durumlarda cuma namaz ykmll der. 4. Korku. Cuma namazna gittii takdirde mal, can veya namusunun tehlikeye gireceine dair endieler tayan kimseye de cuma namaz farz deildir. Cuma namaznn farz olmas iin bu iki artn (erkeklik ve mazeretsizlik) bulunmas gerektii hususunda fakihler gr birlii iindedirler. Bundan sonraki artlarda ise fakihler arasnda gr farkllklarna rastlanr. 3. Hrriyet Hr olmayan kimseler yani kle ve esirler, fakihlerin byk ounluuna gre, cuma namaz ile ykml deildir. Esasen bu artn konulmasnn altnda, klelik uygulamasnn devam ettii dnemlerde, klenin efendisine kar sorumluluklarn tam ve eksiksiz olarak yerine getirmesi dncesi yatar. Cuma namaznn klelere farz olmadn syleyen fakihler bu hkm, klenin grev ve sorumluluu konusundaki anlay zerine kurmulardr. Buna gre kle, tm zamann efendisine tahsis etmek durumundadr. Cuma namaz klmakla ykml tutulacak olursa, efendisine kar grevini aksatm olacak ve bu sebeple efendisinden azar iitecek ve belki de ceza grecektir. Hz. Peygamber, klenin cuma namaz klmas gerekmediini sylerken, toplumda klelerin stats konusundaki hkim anlay dikkate almtr. Zhirler, toplumsal olguyu dikkate almadklar iin, cuma namaz klmak iin hr olma artn aramamlardr. Bu ynyle dnld zaman, hrriyet artnn hangi anlam zerine getirildii ve bu artn hapis yattklar iin hrriyetleri kstlama altna alnm olan kimselerle alkas olmad anlalr. Bu bakmdan hapiste olan kiilerin, cuma namaz klmalarna, fizik artlar ve baz imknlarn eksiklii dnda bir engel bulunmamaktadr. Mahpuslarn cuma namaz klabilmeleri iin fizik artlarn hazrlanmas ve gerekli dzenlemenin yaplmas istenebilir. Cuma namaznn klnaca yerin herkese ak olmas (izn-i m) art, zel durumundan dolay hapishaneyi iine almaz.

4. kamet Fakihlerin byk ounluuna gre cuma namaznn vcip olmas iin, kiinin cuma namaz klnan yerde ikamet ediyor olmas gerekir. Bu bakmdan cuma namaz dinen yolcu saylan (sefer) kimselere farz deildir. Zhr ve brhim Neha gibi baz mctehidlere gre yolcu seyir halindeyken deil de, cuma namaz klnan yerde konaklam halde iken, orada kald srece cuma namaz klmakla ykmldr. Zhirler'e gre ise cuma namaz yolculara da farzdr. b) Cuma Namaznn Shhat artlar 1. Vakit Cuma namaz, Hanbeller'in dndaki mctehidlere gre, cuma gn le namaz vaktinde klnr; le namaznn vaktinden nce veya sonra klnmas sahih deildir. Hanbeller'e gre ise cuma namaz, cuma gn, gnein bir mzrak boyu ykselmesinden itibaren le namaznn vakti kncaya kadar klnabilir. 2. Cemaat Cuma namaz ancak cemaatle klnan bir namaz olup mnferiden, yani tek bana klnamaz. Bunun yan sra dier farz namazlarda imamla birlikte bir kiinin bulunmas cemaat iin yeterli olduu halde, cuma namaznda cemaat olabilmek iin daha fazla kiinin bulunmas, yani cemaati oluturanlarn belli bir saynn altnda olmamas gerekir. Cuma namaz klabilmek iin gerekli asgari saynn ka olduu hususunda farkl grler bulunmaktadr. Hanef mezhebinde, mam Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre, cuma namaz iin imamn dnda en az kiinin daha bulunmas arttr. Bunlar yolcu veya hasta da olsalar bu art yerine gelmi saylr. mam Eb Ysuf'a gre ise, imamn dnda en az iki kiinin bulunmas gerekir. Cuma namaznn geerli olmas iin, cemaatin says, mam Eb Hanfe'ye gre en azndan birinci rekatn secdesine kadar aranlan asgari saynn altna dmemeli, hi deilse bu sre iinde imamla birlikte hazr olunmaldr. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre iftitah tekbiri alnncaya kadar, Zfer'e gre ise ikinci rekattan sonra teehht miktar oturuncaya kadar hazr bulunulmaldr. Cemaati oluturan kiiler daha nce dalrlarsa cuma namaz geersiz olur, yeni batan le namazn klmak gerekir.

fi'ye gre ise, bir yerde cuma namaz klabilmek iin akll (kl), bula ermi (ergen, bli), hr, erkek, mukim ve oraya yerlemi olan en az krk ykmlnn bulunmas arttr. Buna gre, bir yerde krk kii bulunsa da, bu krk kiiden bir ksm kle, kadn veya yolcu olsa, ya da ticaret veya renim grme gibi bir amala orada bulunuyor olsalar, bu kimselerden oluan krk kiiyle cuma namaz klnamaz. Ayrca, bu krk kiinin hepsi veya bir ksm, yazn veya kn ya da her iki mevsimde g eden gebelerden oluuyorsa, bu durumda da, cuma namaz eda edilemez. Hatta bu krk kiinin iinde Ftiha sresini okuyamayan bir mm bulunsa bu kimse saydan drlr ve bu durumda say krktan aaya indii iin, bu kimselerle de cuma namaz sahih olmaz. Ancak Ftiha sresini okumay renmek iin gayret gsterdii halde bunu henz baaramam kimseler sayya dahil edilir. Cuma namazn kldran kiinin yolcu olmas durumunda, kendi dnda krk kiinin bulunmas gerekir. Ayrca, bu mezhebe gre, namazn herhangi bir blmnde veya hutbe esnasnda say krktan aaya derse namaz fsid olur. Hanbeller'in gr de genel hatlaryla fi mezhebinin gr gibidir. Mlik mezhebinde mehur ve tercih edilen gre gre, cuma namaz iin cemaatin imamdan baka en az on iki kii olmas arttr. Ancak mam Mlik'ten bu konuda kesin bir say belirlemeksizin, krk kiiden az sayda olan bir cemaatle cuma namaz klnabilirse de drt kii gibi az bir say ile klnamayaca ynnde bir gr de nakledilmektedir. Mlikler'e gre cuma namaznda imamn mukim olmas arttr. Bu grlerin dnda, Taber'nin cuma namaz iin imamdan baka bir kiinin bulunmasnn yeterli olacana dair bir gr olduu gibi, bu sayy en az drt, yedi, dokuz, yirmi, otuz ve seksen olarak belirleyen ictihadlar da bulunmaktadr. 3. ehir slm bilginleri cuma namaz klnacak yerin ehir veya ehir hkmnde bir yerleim birimi olmasn art komulardr. Fakat gerek bu artn ayrntlar konusunda gerekse bir yerleim biriminde birden fazla yerde cuma namaz klnp klnamayaca hususunda gr ayrlklar vardr. Hanefler'e gre, cuma namaz klnacak yerleim biriminin ehir veya ehir hkmnde bir yer olmas ya da byle bir yerin civarnda bulunmas gerekir. Bir yerleim biriminin hangi durumda ehir hkmnde saylaca hususunda farkl rivayetler bulunmaktadr. Hanef mezhebinde fetvaya esas

olan (mft bih) gre gre bu kriter "en byk camisi orada cuma namaz ile ykml bulunanlar alamayacak kadar nfusa sahip olma" eklinde belirlenmitir. Baz yazarlarca bu kriter, bir yneticisi olan yerleim birimi olarak ifade edilmitir. ehrin civar ifadesiyle de bu artlardaki yerleim birimlerinin yaknlarnda bulunan mezarlk, at alanlar ve eitli gayelerle toplanmak iin hazrlanan sahalar ve bu uzaklktaki yerler kastedilmektedir. Kaynaklarda geen bu ehir ifadesinin gnmzde, byk veya kk yerleim birimi olarak anlalmas gerektii, bu bakmdan farz eda edecek sayda cemaatin yerleik bulunduu ky, belde gibi tm birimlerde cuma namaznn klnabilecei bilginlerce kabul edilmektedir. Mlikler'e gre cuma namaz klnacak yerin, insanlarn devaml oturduklar ehir, ky vb. bir yerleim birimi veya buralarn civarnda bir yer olmas gerekir. Bu bakmdan adr vb. barnaklardan oluan ve geici olarak oturulan yerlerde cuma namaz klnamaz. Mlikler ayrca, cuma namaz klnacak yerde cami bulunmasn da art komulardr. filer'e gre de, cuma namaznn insanlarn devaml olarak oturduklar bir ehir veya kyn snrlar iinde klnmas gerekir. lde veya adrlarda yaayanlar, yani belli bir yerleim birimi iinde oturmayanlar sayca ne kadar ok olurlarsa olsunlar orada cuma namaz klamazlar. Hanbeller'e gre ise, cuma namaznn klnabilecei yerin en az krk kiinin devaml olarak oturduu yer olmas arttr. 4. Cami Bir yerleim biriminde birden fazla yerde cuma namaz klnp klnamayaca konusunda farkl grler bulunmaktadr. Btn mezhepler bir ehirde klnan cuma namaznn mmkn olduunca bir tek camide klnmas gerektii zerinde durmulardr. Cuma, toplanma, bir araya gelme gibi anlamlar ierdiinden, bu art da esasen toplanma, bir araya gelme ve bu suretle birlik ve btnlk oluturma esprisiyle ilgilidir. Bu espriyi her zaman canl tutmak gerekmekle birlikte, gnmzde ok byk saylarda insanlarn yaad ehirler gz nne alndnda, cuma namazn bir veya birka yerde klmay sz konusu etmek, hem bu byklkte cami olamayaca iin hem de ulam artlar asndan, mmkn ve anlaml deildir. Bu konuda Hanef mezhebinin ve teki mezheplerin grleri genel hatlaryla yledir:

Eb Hanfe'den bu konuda nakledilen iki grten birine gre bir ehirde yalnz bir yerde cuma namaz klnabilir; dierine gre ise bir ehirde birden fazla yerde cuma namaz klnabilir. mam Muhammed bunlardan ikincisini benimsemitir. Eb Ysuf'a gre ise, ehrin ortasndan nehir geip de ehri ikiye blyorsa veya ehir zayf ve yal kimselerin cuma klnan camiye gelmelerini zorlatracak lde byk ise bir ehirde iki yerde cuma namaz klnabilir; bu durumlar sz konusu deilse sadece bir yerde klnr. Hanef mezhebinde fetvaya esas olan ve kuvvetli bulunan gr, bir ehirde birden fazla cami bulunmas halinde btn camilerde cuma namaz klnmasna cevaz veren grtr; ki bu zaten, Eb Hanfe'den nakledilen iki grten biri ve ayn zamanda mam Muhammed'in grdr. filer'e gre, bir ehirde birden fazla cami bulunsa bile, birden fazla yerde klmay zorunlu klan sebepler olmadka sadece bir camide cuma namaz klnr; byle bir sebep yokken, birden fazla camide cuma namaz klnsa, sadece namaza ilk balayanlarn cuma namazlar sahih olur, dierlerininki sahih olmaz. Bu durumda dierlerinin sonradan le namaz klmalar gerekir. Ancak, ehrin ok byk olmas sebebiyle, cuma namaz iin herkesin bir yere toplanmas ok zor olursa veya gvenlik, salk vb. konularda ciddi endieler bulunmas sebebiyle bir yerde toplanlmasnda saknca varsa, ihtiya durumuna gre, bir ehirde birden fazla yerde cuma namaz klnabilir. Bu tr sebeplerden dolay, bir ehirde birden fazla yerde cuma namaz klnrsa, buralarda cuma namaz klanlarn ayrca le namaz klmalar gerekmez. Mlikler'deki tercih edilen gre gre de, fi mezhebinde olduu gibi, birden fazla yerde klmay zorunlu klan sebepler olmadka, bir ehirde sadece bir yerde cuma namaz klnr. Byle bir sebep olmad halde bir beldede birden fazla camide cuma namaz klnsa sadece o beldedeki en eski camide (teden beri o beldede cuma namaznn klnageldii camide) klanlarn cuma namazlar sahih olur. Hanbeller'e gre de, zorlayc sebepler yoksa, bir ehirde sadece bir yerde cuma namaz klnr. Bir cami yeterli olduu halde iki camide, iki cami yeterli olduu halde nc camide cuma namaz klnamaz. Hanbeller'e gre ihtiya bulunmad halde, birden fazla yerde cuma namaz klnsa, bu durumda sadece devlet bakan veya temsilcisinin kldrd cuma namaz sahih olur; bu durumda, cuma namazn nce veya sonra klmak nemli deildir.

5. zin Hanefler, cuma namazn devlet bakan veya temsilcisinin ya da bunlar tarafndan yetkili klnan bir kiinin kldrmas gerektiini ileri srmlerdir. Hanefler'in dndaki dier mezhepler cuma namaznn geerlilii iin bu art aramazlar. Ancak Hanefler'in dndaki baz bilginlere gre de, baz durumlarda mesel zorunlu olmad halde birden fazla yerde cuma namaz klnmas durumunda sadece devlet bakan veya temsilcisinin kldrd cuma namaz sahihtir. Bir camide cuma namaz kldrmas iin kendisine yetki verilen kimse, o camide cuma namazn kendisi kldrabilecei gibi bir bakasna da kldrtabilir. Namaz iin verilen izin hutbe iin de geerlidir. Cuma namaz, Hulef-yi Ridn dneminden hemen sonra siyas bir ierik kazanmaya balamtr. Baz yrelerde ve dnemlerde, hutbelerde Ali'ye, baz dnemlerde veya yerlerde de Muviye'ye lnet okunduu grlm; hutbe bir anlamda, siyas kanaatin ve hangi tarafta olunduunun gstergesi haline gelmitir. leriki zamanlarda ise hutbenin biri adna okunmas, onun isyan bayran ektii ve siyas bamszln iln ettii anlamna gelmeye balam, dolaysyla hutbe ve cuma namaz deta siyas bir sembol olmutur. Tarih kitaplarnda, adna hutbe okutmak veya adna hutbe okunmak eklinde yer alan ifadeler de cuma namaznn zaman ierisinde siyasal bir ierik kazandn gstermektedir. zellikle Abbsler'den itibaren resm veya yar resm mezhep durumunda olan Hanef mezhebinin limleri ister istemez bu siyas konjonktrden etkilenmiler ve cuma namaz iin daha nce bulunmayan birtakm artlar ileri srmek durumunda kalmlardr. Dolaysyla cuma namaz klmak iin devlet bakannn izninin aranmas art eski siyas ieriini kaybetmi olduu iin, gnmzde bu art aramaya gerek kalmamtr. te yandan, bu artn hl geerliliini koruduu dnlse bile, bir lkede camilerin yaplmasna izin verilmesi, imamlarn maalarnn devlet tarafndan denmesi ve bu iler iin kamusal bir rgtlenmenin mevcut olmas, cuma namaznn klnmas iin de izin saylr ve art yerine gelmi olur. Sonraki Hanef fkhlar, devlet bakannn veya izninin bulunmamas durumunda bir cemaat tekil edebilen mslmanlarn, aralarndan birine cuma imaml selhiyeti vererek bu namaz klabileceklerine fetva vermilerdir. Cuma klnan yerin herkese ak olmas anlamnda genel izin de (izn-i
m), baz kitaplarda ayr bir art olarak deerlendirilmekle birlikte, bir an-

lamda devlet bakannn izni kapsamnda yer alr.

Hanefler'e gre, bir yerde cuma namaz klnabilmesi iin, o yerde cuma namaz klnmasna, yetkili kimse tarafndan herkese ak olmak zere izin verilmesi arttr. Buna gre, belli bir yerde bulunan kimseler, cuma namaz klnmasna izin verilmi camide, sadece belirli kimseler girmek kaydyla cuma namaz klamazlar. Ancak baka kimselerin de girmesine msaade edildii halde, baka kimseler gelmese ve sadece oradaki kimseler klsalar, cuma namazlar sahih olur. Gvenlik ve gizliliin korunmas gibi sebeplerle herkese ak olmayan yerlerde bulunan cemaat cuma namaz klabilir. Burada izn-i m art zaruret sebebiyle kalkm olur. 6. Hutbe Cuma namaznn shhat artlarndan birisinin de hutbe olduu hususunda fakihler gr birlii iindedirler. Ancak cuma namaznn shhat artlarndan olan hutbenin rknleri ve geerlilik artlar konusunda mezhepler arasnda gr farkllklar vardr. Hutbe, birilerine hitap etmek, bir eyler sylemek demektir. Haftada bir gn bir meknda toplanm olan mminlerin bata din konular olmak zere, onlarn hayatlarn kolaylatracak, ilikilerini uyumlu hale getirecek her konuda aydnlatlmas iin hutbe bir vesile ve bir frsattr. Hutbe esasen bu amac gerekletirmek iin dnlmtr; bu sebeple cemaatin bilip anlad bir dille irad edilir. Cuma namaznn bir parasn tekil eden hutbenin varl, fkhen geerlilii veya en gzel ekilde ifas iin baz artlar aranr. Bunlar ilmihal dilinde hutbenin rknleri, artlar ve snnetleri olarak anlr. aa) Hutbenin Rkn Eb Hanfe'ye gre hutbenin rkn yani temel unsuru Allah' zikretmekten ibaret olduu iin, hutbe niyetiyle elhamdlillah veya sbhnallh veya l ilhe illallah demek suretiyle hutbe yerine getirilmi olur. Fakat bu kadarla yetinilmesi mekruhtur. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise hutbenin rkn, hutbe denilecek miktarda bir zikirden ibarettir ki, bu zikrin uzunluunun da en az teehhd miktar kadar yani Tahiyyt duas kadar olmas gerekir. mam Mlik'e gre hutbenin rkn, mminlere hitaben mjdeli veya sakndrc ifade tamasdr.

mam fi'ye gre ise hutbenin be rkn vardr. Bu rknler unlardr: 1. Her iki hutbede (hutbenin her iki blmnde) Allah'a hamdetmek. 2. Her iki hutbede Peygamberimize salavat getirmek. 3. Her iki hutbede takvy tavsiye etmek. 4. Hutbelerden birinde bir yet okumak (yetin birinci hutbede okunmas efdaldir). 5. kinci hutbede mminlere dua etmek. Hanbeller'e gre ise hutbenin rknleri, sonuncu hari, filer'deki ile ayndr. bb) Hutbenin artlar Hanefler'e gre cuma namaz hutbesinin sahih olabilmesi iin u artlarn bulunmas gerekir: 1. Vakit iinde okunmas. 2. Namazdan nce olmas. 3. Hutbe niyetiyle okunmas. 4. Cemaatin huzurunda irad edilmesi. Son artn yerine gelmi olmas iin, kendisiyle cuma sahih olan en az bir kiinin bulunmas gerekir. Her ne kadar Hanef mezhebinde hutbenin shhati iin cemaatin art olmadna dair bir gr mevcut ise de, mezhepte daha doru kabul edilen gr, bir kii bile olsa cemaatin huzurunda okunmasnn gerektii eklindedir ve bunun kendisiyle cuma namaz sahih olabilecek bir kii olmas da arttr. Ancak, hutbenin shhati iin cemaatin iitmesi art olmayp sadece hazr bulunmas yeterlidir. 5. Hutbe ile namaz arasnn, yiyip imek gibi namaz ve hutbe ile badamayan bir eyle kesilip ayrlmamas. Hatibin hadesten tahret ve setr-i avret artlarn tayor olmas ve hutbeyi ayakta okumas art deildir. Fakat bunlara riayet edilmesi gerekir. nk bunlar, kabul edilen gre gre snnet olmakla birlikte bunlarn vcip olduunu syleyenler de bulunmaktadr. Hanefler'e gre cuma hutbesinin Arapa olmas art deildir. Mlikler'e gre ise cuma namaz hutbesinin geerli olmasnn artlar unlardr: 1. Hatibin ayakta olmas. 2. Her iki hutbenin de le vakti girdikten sonra irad edilmesi. 3. Her iki hutbenin de hutbe olarak nitelendirilebilecek ierikte olmas. 4. Mescidin iinde irad edilmesi. 5. Namazdan nce olmas. 6. En az on iki kiilik bir cemaatin huzurunda olmas. 7. Aktan okunmas. 8. Arapa olmas. 9. Hutbelerin arasna ve hutbe ile namaz arasna baka bir meguliyetin sokulmamas. Mlikler'e gre de hatibin abdestli olmas art olmad gibi hutbede niyet de art deildir. filer'e gre cuma namaz hutbesinin sahih olabilmesi iin gerekli artlar da unlardr: 1. Hutbenin be rknnden her birinin Arapa olmas. 2. le vakti iinde olmas. 3. Hatibin, gc yetiyorsa hutbeleri ayakta

okumas. 4. Bir mazereti yoksa iki hutbe arasnda oturmas. 5. ki hutbenin rknlerini en az krk kiinin dinlemesi. 6. Hutbenin namazdan nce okunmas ve gerek hutbelerin arasna gerekse hutbe ile namazn arasna baka bir meguliyetin katlmamas. 7. Hatibin hadesten ve necsetten temiz olmas. 8. Hatibin setr-i avrete riayet etmesi. 9. Hatibin erkek olmas. 10. Hatibin krk kiinin duyabilecei ekilde sesini ykseltmesi. 11. Hatibin imamlnn sahih olmas. 12. Hatibin namazn farz ve snnetlerini birbirinden ayracak kadar bilgi sahibi olmas, hi deilse farz snnet olarak bilmemesi. filer'e gre de hutbe iin niyet art deildir.

cc) Hutbenin Snnetleri 1. Hatibin, hutbe iin minbere kolayca ve kimseye eziyet etmeden kabilmesi iin minbere yakn bir yerde bulunmas, cumann ilk snnetini minberin nnde klmas. Byle yapmamas yani mihrapta veya minbere uzak bir yerde klmas mekruhtur. 2. Hatibin minbere ktktan sonra cemaate dnk olarak oturmas ve okunacak ezan bu ekilde dinlemesi. 3. Ezann, hatibin huzurunda okunmas. 4. Hatibin ezandan sonra kalkp, her iki hutbeyi ayakta okumas. Hutbenin ayakta okunmasnn vcip olduu ynnde de gr bulunmaktadr. 5. Hutbe okurken hatibin yznn cemaate dnk olmas. 6. Hutbeye gizlice ez ektikten sonra sesli olarak Allah'a hamd ve sena ile balamas. 7. Kelime-i ehdet okumas ve Hz. Peygamber'e salavat getirmesi. 8. Mslmanlara nasihatte bulunmas. 9. Ez ile Kur'an'dan bir yet okumas. 10. Hutbeyi iki blm halinde yapmas ve iki hutbe arasnda ksa bir sre, ortalama yet okuyacak kadar oturmas. 11. kinci hutbeye de birincide olduu gibi Allah'a hamd ederek ve Hz. Peygamber'e salavat getirerek balamas. 12. kinci hutbede mminleri af ve mafiret etmesi, onlara afiyet ve esenlik vermesi ve onlar muzaffer klmas iin Allah'a dua etmesi. 13. kinci hutbeyi birinciye gre daha alak sesle okumas. 14. Hutbeyi ksa tutmas. 15. Hutbeyi cemaatin iitebilecei bir sesle okumas. 16. Abdestli olmas ve avret yerleri rtl bulunmas. Bunlarn vcip olduu da sylenmitir.

17. Hutbeden sonra namaz iin kamet getirilmesi. 18. Cuma namazn hutbe okuyan kiinin kldrmas. Hanefler'in hutbenin snnetleri olarak kabul ettii birok husus afilerde hutbenin sahih olmasnn art olarak grlr.

dd) Hutbenin Mekruhlar Hutbenin snnetlerini terketmek mekruhtur. Ayrca, hutbe okunurken konumak ve konuan birini konumamas iin uyarmak tahrmen mekruhtur. Hatta hatip ile cemaatin din meselelerde soru-cevap eklindeki konumas dahi -Hz. Peygamber'den bu ynde baz uygulamalar rivayet edilmekle birlikte- cami disiplinini bozaca gerekesiyle ho karlanmamtr. Hutbe dinleyenlerin saa sola bakmalar, selm verip almalar da mekruhtur. Hatta Hz. Peygamber'in ad anld zaman ya sessiz kalmal ya da iinden salt selm etmelidir. Hutbe esnasnda namaz klmak dahi mekruhtur.

C) CUMA NAMAZININ KILINII

Cuma gn le vaktinde ezan okunur (d ezan). Camiye girince vakit uygunsa iki rekat tahiyyet'l-mescid, ardndan drt rekat snnet klnr. Bu, cumann ilk snnetidir. Hatip minbere kmad srece bu namazlar klnabilir. Ama hatip minbere km ise, onu dinlemek daha uygundur. Sonra cami iinde bir ezan daha okunur (i ezan), arkasndan minberde imam, cemaate hutbe okur. Bu hutbeden sonra kamet getirilerek cuma namaznn iki rekat farz cemaat halinde klnr ve imam aktan okur. Bundan sonra drt rekat snnet klnr. Bu drt rekat, cumann son snnetidir. Burada yeri gelmiken cuma namaznn farz ve snnetlerinden sonra klnan drt rekatlk "zuhr-i ahr" namaz ve onun devamnda "vaktin snneti" adyla klnn iki rekatlk namaz hakknda bilgi verilecek, bundan sonra da cuma namaznn vaktiyle ve cuma namazyla ilgili baz fkh meselelere temasla konu tamamlanacaktr. 1. Zuhr-i Ahr Namaz. Esasen cuma namaznn farzndan sonra klnan snnet namazn ka rekat olduu konusunda farkl rivayetler ve buna bal olarak farkl grler bulunmaktadr. Eb Hanfe'ye gre cumann farzndan sonra tek selmla drt, fi'ye gre iki selmla drt, Eb Ysuf ve Muhammed'e gre drt art iki (toplam alt) rekat nfile klnr. Baz limler, cumann farzndan sonra klnacak snnetin eer camide klnacaksa drt,

cami dnda bir yerde klnacak ise iki rekat klnmasnn uygun olacan sylemilerdir. Zuhr-i ahr namaz, son le namaz demektir. Cuma namaz, le namaznn vaktinde klnp, onun yerini tuttuuna gre, ayrca bir "son le namaz" klmann anlam nedir? Esasen Hz. Peygamber'den ve ilk dnemlerden gelen rivayetler arasnda zuhr-i ahr diye bir namaz yoktur. Bu namaz, cumann shhat artlarnn, zellikle cuma namaznn bir blgede bir tek camide klnmas artnn ehirlerin nfusunun artmas sebebiyle gereklememesi, dolaysyla bir ehirde birka yerde namaz klma mecburiyetinin ortaya kmasyla birlikte gndeme gelmi bir namazdr. Bunun anlam udur: Cumann her yerleim biriminde tek bir camide klnmas namazn sahih olmas iin art grld takdirde, bir ehirde sadece bir camide cuma namaz klmann da artk imknsz hale geldii gz nnde bulundurulursa, bir ehirde birka camide klnan namazlardan sadece birinin sahih, tekilerin btl olmas kanlmaz olur. Cuma namaz btl olan kiilerin de le namazn klmalar gerekir. Hangisinin sahih, hangilerinin btl olduu bilinmediine gre, hepsinin ihtiyaten yeniden le namaz klmas en uygun zmdr. te bu son le namaz, byle bir ihtiyatn hatta kaygnn rn olup o gnn le namazn kurtarma dncesiyle klnmaktadr. Fakat, bu tedbirin kayna olan kayg ve var sayma mahal yoktur. nk cuma namaznn bir camide klnmas, cumann anlamna uygun olmakla birlikte, nfusu milyonlara ulaan byk ehirlerin ortaya kt gnmzde bu artn yerine getirilmesi mmkn deildir. Fakihlerin byle bir art ileri srm olmasn kendi dnemlerindeki artlarla irtibatlandrmak gerekir. Dolaysyla mam Muhammed'in grne uyularak, izdiham olsun olmasn bir ehirde birden fazla camide cuma namaz klnabileceinin tercih edilmesi kanlmazdr. Nitekim sonraki Hanef fkhlar da bu ictihad fetvaya esas almlardr. Byle olunca, her bir camide klnan cuma namaznn ayr ayr sahih olmas, bu ynden aralarnda bir fark gzetilmemesi esas olup cuma namaz klanlarn ayrca son le namaz (zuhr-i ahr) klmalar gerekmez. Son le namaznn niyetinde ve gerekesinde "cumann sahih olmad" kaygs vardr. Halbuki yukarda saylan artlar yerine getirilerek klnan cuma namaz sahih bir namaz saylacandan, bunu telfi maksadyla ikinci bir namazn klnmas gereksiz olduu gibi byle bir telfi niyeti de doru deildir. 2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler. Hanef mezhebine gre cuma namazna imam selm vermeden nce yetien kimse cuma namazna yetimi olur. Bu kii imamn selm vermesinden sonra

namazn kendisi tamamlar. Muhammed, Mlik ve fi'ye gre ise, cumaya yetimi saylabilmek iin en az bir rekat imamla birlikte klmak gerekir. Buna gre, imam ikinci rekatn rkundan dorulduktan sonra yetiip uyan kimse, namazn le namaz olarak drde tamamlar. Cuma namazn klmakla ykml olmayan yolcunun ve mazeret sahibi kimselerin, cuma gn cuma namaz klnan bir yerde le namazn cemaatle klmalar mekruhtur. Cuma namazn karan kimseler de le namazn ezansz, kametsiz ve cemaatsiz klarlar. Cuma ile mkellef olanlarn, cuma klnan bir beldede cuma klmayp, cumadan nce veya cuma namaz esnasnda le namazn klmalar haramdr. Cuma gn le (zeval) vaktinden nce yolculua kmakta bir saknca yoktur. Zevalden/ilk ezandan sonra cuma namazn klmadan yolculua kmak tahrmen mekruhtur. Otobs, tren veya uan hareket saati tam da bu saate denk geliyorsa, kiinin kendi ihtiyarn aan bir durum olduu iin bu kerhet kalkar. Bununla birlikte dier mezheplerin, cuma namaznn karlmas endiesine binaen cuma gn fecirden sonra yolculuk yapmaya scak bakmadklarn gz nne alarak mmkn olduka, cuma gn yaplacak yolculuu cuma namazna gre ayarlamak daha uygun olur. Cuma gn cuma ezann iiten kimselerin ar ve pazardaki alverilerini brakp cuma namazna komalar gerekir. Cuma namaz ile ykml kiilerin cuma gn zeval vaktinden sonra hatibin minberde olduu srada alveri yapmalar Hanefler'e gre tahrmen mekruh olmakla birlikte yaplan alveri geerlidir. Dier mezheplere gre bu vakitte alveri yapmak haramdr ve bu esnada yaplan akdin geerli olmayaca kanaati hkimdir.

XI. VTR NAMAZI

Vitir (vitr) Arapa'da iftin kart olan "tek" anlamndadr. Hz. Peygamber, gnn klnan son namaznn tek (vitr) olmasn tavsiye ve tevik etmi (Mslim, Salt'l-msfirn, 53) ve klnma vaktine ilikin olarak da sabah namaznn snnetinden biraz nceki vakti, yani sabah namaz vaktinin girmesine yakn bir vakti nermi (Tirmiz, Vitr, 12; Eb Dvd, Vitr, 8), bununla birlikte gece uyanamayacandan endie edenlerin yatmadan nce klabileceklerini belirtmitir (Mslim, Salt'l-msfirn, 21). Eb Hanfe vitir namaznn vcip olduunu sylerken, Eb Ysuf ve Muhammed ile dier mezhep imam bunun mekked snnet olduunu sylemilerdir. Vitir namaznn vakti, yats namaznn sonrasndan fecrin

domasna kadardr. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre, fecirden sonra klnmaz. Mlik, fi ve Ahmed'e gre ise, sabah namazn klmad mddete, fecirden sonra da vitir namaz klnabilir. Vitir namaz Hanefler'e gre akam namaz gibi bir selmla klnan rekattan ibaret olup akam namazndan fark, bunun her rekatnda Ftiha ve ardndan bir sre ve son rekatta rkdan nce tekbir alnarak Kunut duas okunmasdr. Bu tekbiri almak ve Kunut duasn okumak Eb Hanfe'ye gre vciptir ve hangisi terkedilse sehiv secdesi gerekir. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre Kunut duas okumak snnettir. Mlik, rekat vitir namaz klmay mstehap grmtr. Bu rekatn aras selmla ayrlmaldr, yani her birinde selm verilmelidir. Mlikler'e gre vitir bir rekat olarak da klnabilir. Vitir namaz binek zerinde klnabilir, binek nereye ynelirse ynelsin, saknca yoktur. nk Hz. Peygamber bunu binek zerinde klmtr. Bu husus, vitir namaznn farz olmadna da gereke yaplmaktadr. yle ki; Hz. Peygamber hibir farz namaz binek zerinde klmad halde, vitiri binek zerinde klmtr. yleyse vitir namaz farz deildir. Hanefler'e gre Kunut duas sadece vitir namaznda okunur. fi ve Mlik'e gre, her zaman sabah namaznn farznda rkdan sonra ayakta Kunut duas okunabilir. Bu Kunut duas, Mlikler'e gre mstehap, filer'e gre snnettir. Sabah namaznda Kunut duasn okuyan bir fi veya Mlik imama uyan Hanef, susup bekleyebilecei gibi iinden Kunut duasn da okuyabilir. Vitir namaz, mstakil bir namaz olduu iin yats namazyla birlikte kazya kald vakit kaz edilmesi gerekir. Kunut duas: Allhmme! nn nestenke ve nestafiruke ve nestehdk; ve n'min bike ve netb ileyke ve netevekkel aleyke ve nsn aleyke'l-hayra kulleh nekuruke, vel nekfruk; ve nahleu ve netruk men yefcruk. Allhmme! yyke nabd ve leke nsall ve nescd ve ileyke nes ve nahfid nerc rahmeteke ve nah azbek. nne azbeke bi'l-kffri mlhk. Bu duay okuyamayan kimse "Rabben tin" duasn okur veya kere "Allahmmafir l" veya kere "Y Rabbi" der.

Vitir namaz tek klnr. Cemaatle klnmas sadece ramazan ayna mahsustur. Dier gnlerde vitir namazn, yats namazn klp uyuduktan sonra gecenin sonuna doru klmak daha faziletli olmakla birlikte ramazanda cemaatle klmak gecenin sonuna brakmaktan evldr.

XII. BAYRAM NAMAZI

Bayram namaz, biri ramazan bayramnda dieri kurban bayramnda olmak zere ylda iki defa klnan iki rekatlk bir namazdr. Bayram namaz Hanef mezhebinde, cuma namaznn vcb artlarn tayan kimselere vciptir. fi ve Mlikler'e gre mekked snnet, Hanbeller'e gre ise farz- kifyedir. Bayram namaznn shhat artlar, Hanefler'e gre, hutbe hari, cuma namaznn shhat artlar ile ayndr. Sadece hutbenin hkm bakmndan aralarnda fark vardr. Yani cuma namaznda hutbe shhat art olduu halde, bayram namaznda snnettir. Yine hutbe cuma namaznda namazdan nce, bayram namaznda ise namazdan sonra okunur. filer'e gre kadnlar da bayram namaz ile ykmldrler. u var ki bu namazn cemaatle klnmas art olmayp, mnferiden de klnabilir, fakat camide cemaatle klnmas daha faziletlidir. Bayram namaznn dier namazlardan kln bakmndan fark, bunun her rekatnda er fazla tekbir olmasdr. Bu fazla tekbirlere "zit tekbirler" denir. Bu ilve tekbirler vcip olup birinci rekatta kraatten nce, ikinci rekatta kraatten sonra alnr. Tekbirle birlikte eller kaldrlr ve yanlara braklr (ref ve irsl). lk rekatta iftitah tekbirinden sonra eller balanr (itimd) ve "Sbhneke" okunur. Bundan sonra imamla birlikte zit tekbirlere geilir. mamn tekbiri dier tekbirlerde olduu gibi sesli, cemaatin tekbirleri ise alak sesle olur. Allahekber denilerek eller kaldrlr ve yanlara salnr, kere "sbhnellah" diyecek kadar beklendikten sonra yeniden tekbir alnr; ayn ekilde eller kaldrlr, yanlara braklr ve biraz beklendikten sonra bu rekattaki zit tekbirlerin sonuncusu olan nc tekbir alnr ve bu defa eller balanr. Cemaat susar, imam gizlice ez ve besmele ektikten sonra aktan okumaya balar. Ftiha'dan sonra bir sre daha okur, rk ve secdeden sonra ikinci rekate kalklr. kinci rekatta imam, Ftiha ve arkasndan bir sre okuduktan sonra defa tekbir alnr ve eller yanlara salverilir. Drdnc tekbir rka gei tekbiri olup bu tekbirle rkya gidilir ve namaz tamamlanr.

Dier mezheplerde tekbir says ile ilgili farkl uygulamalar da vardr. Namazdan sonra imam minbere kar ve hi oturmakszn hutbe okur. Cuma hutbesindeki hamd senya bedel olarak bu hutbede, Allh ekber, Allh ekber; l ilhe illellh vallh ekber. Allh ekber ve lillhi'l-hamd der, cemaat bu tekbirlerde imama elik eder. mam, cuma hutbesinde olduu gibi, hutbeyi iki hutbe yapp arasn ksa bir oturula ayrr. Bayram namazna giderken yolda tekbir getirilir. Bu tekbirler ramazan bayramnda sessiz, kurban bayramnda ise aktan yaplr. Camiye varldktan sonra her ikisinde de namaz vaktine kadar hep birlikte tekbir alnr. Camide vaaz ediliyorsa oturup sessizce dinlenir. Bayram namaznn vakti, gnein douu srasndaki kerhet vaktinin kmasndan sonradr. Bir mazeret sebebiyle bir beldede bayram namaz birinci gn klnamamsa, ramazan bayram 2. gn, kurban bayram ise 2. gn yine klnamazsa 3. gn klnabilir. Ancak bayram namaz zrsz olarak terkedilmise artk klnmaz, kurban bayram ise kerhetle birlikte 2. veya 3. gn klnabilir. Bayram namaznn ilk rekatna zit tekbirlerin alnmasndan sonra yetiip imama uyan kimse, iftitah tekbirini aldktan sonra Sbhneke okumaz, hemen zit tekbirleri alr. Eer imam rkda iken yetimi ise bu takdirde, ayakta tekbir alp imama iktid eder ve hemen rka gider ve rk tesbihlerinin yerine zit tekbirleri ellerini kaldrmakszn orada yapar. Yetitiremezse zit tekbirler ondan dm olur. mama ikinci rekatta yetimi olan kimse ise imam selm verdikten sonra, klamad birinci rekat kaz etmek iin kalktnda zit tekbirleri kraatten sonraya brakr. Terik Tekbirleri Peygamberimizin, kurban bayramnn arefe gn sabah namazndan balayarak bayramn 4. gn ikindi namazna kadar, ikindi namaz da dahil olmak zere farzlardan sonra terik tekbirleri getirdiine dair rivayetler bulunmaktadr. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre arefe gn sabahndan bayramn 4. gn ikindi namazna kadar 23 vakit, her farzn selmndan sonra terik tekbiri getirmek, kadn erkek ve sefer mukim ayrm olmakszn her mkellefe vciptir. Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gr budur. Terik gnlerinde kazya kalan namaz, yine o gnlerde kaz edilirse terik tekbirlerini de kaz etmek gerekir. Bunun dnda terik tekbirleri kaz edilmez.

Eb Hanfe'ye gre ise bu tekbirler, kurban bayramnn arefe gnnden 1. gn ikindi namazna kadar sekiz vakit, cemaatle klnan farz namazlardan sonra vciptir. Dolaysyla bu vciplik cemaate katlmas gerekmeyen sefer ve mukim kiiler iin sz konusu deildir. Terik tekbirleri, fi ve Hanbel mezhebine gre snnet, Mlik mezhebine gre ise menduptur.

XIII. NFLE NAMAZLAR

Nfile, farz ve vcip olan ibadet yerine getirildikten sonra, onlar dnda daha fazla sevap elde etme amacyla yaplan ilve ibadeti ifade eder. Bunun tesinde aada grlecei gibi nfile kapsamnda yer alan snnet namazlar mmkn olduka klmak, klmaya almak, Peygamberimiz'e olan muhabbeti ve ball pekitirme bakmndan son derece yerinde bir tutum olur.

A) REVTB SNNETLER
Bir vakti bulunan nfile namazlara revtib snnetler denir. Bunlar belli bir dzen ve tertip iinde, be vakit farz namazlarla birlikte klnd iin bu ekilde adlandrlmtr. Bunlarn bazlar mekked, bazlar gayr-i mekked snnettir. Hanef literatrnde, snnet-i mekkede olan nfile namazlar ksaca "snnet" diye, gayr-i mekked olanlar ise "mstehap" veya "mendup" diye adlandrlmtr. Ramazan aynda yats namazndan sonra klnan teravih namaz da, snnet-i mekkede trndendir ve ramazan ayna mahsus olmak zere teravihten sonra dzenli olarak klnd iin ayn zamanda revtib kapsamnda yer alr. a) Vakit Namazlaryla Birlikte Dzenli Olarak Klnan Snnetler (Farzlara Tbi Olan Nfile Namazlar) Farzlara tbi nfile namazlar; sabah namaznn farzndan nce iki; le namaznn farzndan nce drt, farzndan sonra iki; ikindi namaznn farzndan nce drt; akamn farzndan sonra iki; yatsnn farzndan nce drt, farzdan sonra iki olmak zere toplam 20 rekattr. Cuma namaznn farzndan nce ve sonra klnan drder rekatlk nfile namazlar da farzlara tbi nfile kapsamnda yer alr. Bunlarn bir ksm mekked, bir ksm gayr-i mekkeddir.

aa) Mekked Snnetler Sabah, le, akam ve cuma namaznn snnetleri ile yatsnn son snneti mekked snnettir. Hz. Peygamber bunlar daima klm, ender olarak terketmitir. Mmkn olduka bunlara riayet etmelidir. fi mezhebine gre mekked snnetler, sabahn farzndan nce iki, lenin farzndan nce ve sonra ikier, akamn farzndan sonra iki ve yatsnn farzndan sonra iki olmak zere toplam 10 rekattr. Cuma namaznn farzndan nce ve sonra klnan ikier rekat snnet de mekked snnettir. bb) Gayr-i Mekked Snnetler kindi namaznn snneti ile yats namaznn ilk snneti gayr-i mekkeddir. Peygamberimiz bunlar bazan klm bazan terketmitir. Bunlar da klmaya almal, klmamay alkanlk haline getirmemelidir. fi mezhebine gre, lenin snnetlerini drder rekat klmak, ikindinin farzndan nce drt rekat, akamn farzndan nce iki rekat namaz klmak gayr-i mekked snnet saylmtr. Cuma namaznn snnetlerini drder rekat olarak klmak da byledir. Hanefler'den farkl olarak filer'de, yatsnn farzndan nce drt rekat snnet yoktur, buna mukabil yine Hanefler'in tersine olarak akam namazndan nce iki rekat snnet vardr. Nfile namazlarn en kuvvetlisi sabah namaznn snnetidir. Bu yzden btn nfile namazlar oturarak klnabildii halde, sabah namaznn snnetini mazeret olmakszn oturarak klmak ciz grlmemitir. Ayn ekilde, cemaat imamla birlikte namaza baladktan sonra mescide gelen kiinin nfile namaz klmas ciz deilken, sabah namaz bundan istisna edilmitir. Buna gre, sabah namaznn farz klnrken, imamn selm vermesinden nce farza yetiebileceini kestiren kii nce sabah namaznn snnetini, gerekirse en ksa ekilde klar, sonra imama uyar. Sabah namaznn snnetinin ilk rekatnda Ftiha'dan sonra Kfirn, ikincisinde hls sresini okumak snnettir. Sabah namaznn snnetinden sonra en kuvvetli snnet, baz limlere gre akamn snnetidir ve bundan sonra le namaznn ilk snneti gelir. Kimi limler ise sabah namaznn snnetinden sonra en kuvvetli snnetin le namaznn ilk snneti olduunu, geri kalanlarn ayn kuvvette bulunduunu sylemilerdir. lgili olduu farz namazn vaktinde klnamayan snnetler, daha sonra kaz edilmezler. Fakat sabah namaznn kazya kalmas durumunda, henz

baka bir vakit namaznn vakti girmedii iin, farzyla birlikte snneti de kuluk vaktinde kaz edilebilir. O gn le namazndan nce kuluk vaktinde klnamamsa sabah namaznn snneti artk kaz edilmez. Balanm nfile namazn tamamlanmas gerekir. Balanm nfile namaz herhangi bir nedenle bozulacak olursa kaz edilmesi Hanefler'e gre vcip, Mlikler'e gre farzdr. filer'e gre ise bozulan nfile namazn kaz edilmesi gerekmez. Mekruh vakitler dnda olmak zere gece-gndz istenilen vakitte nfile namaz klnabilir. Nfile namazlarn evde klnmas daha faziletlidir. Nfile namazlarn btn rekatlarnda kraat farzdr. filer'e gre nfile namazlarda iki rekatta bir selm vermek snnet iken, Hanefler'e gre iki veya drt rekatta bir selm verilebilir. Gndz klnan nfilelerde drt, gece klnan nfilelerde sekiz rekattan fazlasn tek selm ile klmak mekruhtur. Dier drt rekatl nfilelerden farkl olarak ikindinin snneti ile yatsnn ilk snnetinin birinci oturuunda Tahiyyt'tan sonra Salli-Brik ve ayaa kalknca namaza yeni balyormu gibi Sbhneke okunur. Nfile namazlarda mutlak niyet yeterlidir. Yani bir belirleme yapmakszn namaz klmaya niyet edilebilir. Farz namazlarla kaz namazlarnda ve vciplerde hangi namazn klndnn belirlenmesi ve ona niyet edilmesi gerekir. Nfile namazlar, farz namazlardan farkl olarak binek zerinde klnabilecei gibi binek zerinde olmakszn istenirse oturarak da klnabilir. Fakat ayakta klmak daha faziletlidir. Hz. ie'nin anlattna gre Peygamberimiz gece namazn hibir zaman oturarak klmam, fakat ya ilerleyince, nfile namazlarda kraati oturarak yapm, rka gitmek istediinde ayaa kalkarak otuz krk yet kadar ayakta okuduktan sonra rk yapmtr. Zaten nfile namazn oturarak klnabilecei hkm, kraatin olduka uzun tutulma gelenei dikkate alnarak verilmi bir hkmdr. Yoksa normal artlarda, Ftiha'dan sonra Kevser ve hls sresinin okunaca iki rekat nfile namazn oturarak klnmas tabii ki uygun deildir. Nfile namazlarda uzun kraat esprisi, teravih namaznda da sz konusudur. Nitekim rivayetlere gre Hz. Peygamber'in sekiz rekat olarak kldrd teravih namaz, bazan gecenin ilk te birlik ksmn, bazan yarsn kaplam ve bir keresinde bu sekiz rekatlk namaz sahur vaktine kadar srmtr. Bu bakmdan teravih namaznda snnet olan sekiz rekat klmaktr derken, bu sekiz rekatn ne kadar srdnn de dikkate alnmas uygun olur.

Hz. Peygamber'in farzlarn evvelinde ve sonrasnda, kaar rekat nfile kld net olarak tesbit edilememitir. Bununla birlikte baz farzlarn ncesinde, bazlarnn sonrasnda, bazlarnn ise hem ncesinde ve hem sonrasnda dzenli olarak nfile kld bilinmektedir. Bu noktay her zaman gz nnde tutmal, nfile namazlarn rekat saysndaki ihtilflar bir tarafa brakarak, vaktin msaadesine gre bu revtib snnetleri klmaya almaldr. nemli olan farzlara bal nfile namazlarnn klnmas olup rekat saylar ikinci planda gelir. Mesel Peygamberimiz, le ve yats namazlarnn ikier rekat olan son snnetlerini bazan drt, akam namaznn snnetini de alt rekat olarak klmtr. Bu sebeple Hanef mezhebine gre, le ve yatsnn son snnetlerine iki rekat daha ilve edilerek drder rekat klmak ve akam namaznn snnetini alt rekat olarak (evvbn) klmak mendup saylmtr. Nfile namazlarn klnna ilikin olarak Peygamberimiz'den nakledilen bilgiler, bu namazlarda uzun srelerin okunmas, kyam artnn aranmamas ve binek zerinde klnabilmesi gibi noktalarda toplanmaktadr. Bu hkmler toplu olarak deerlendirildiinde, nfile namazn anlam da daha belirgin hale gelmektedir. yle anlalyor ki, uzun okuma, okuduu zerinde dnme, tefekkr ve tezekkr etme ii zellikle nfile namazlarda yaplmaktadr. Belki de bu uzun okuma, tezekkr ve tefekkr etme sebebiyle, oturarak klnabilecei sylenmitir. Hal byle olunca nfile namazlar, yeterli vakti ve imkn bulunan insanlar iin deta zel bir ibadet ve mnct halidir. Bu namazlarda kiinin diledii dilde diledii dualar yapabilmesini, okuduu Kur'an yetleri zerinde uzun uzun dnmesini ciz gren ve tavsiye eden limler de bu noktadan hareket etmilerdir. b) Teravih Namaz Teravih, Arapa tervha kelimesinin oulu olup rahatlatmak, dinlendirmek gibi anlamlara gelir. Ramazan ayna mahsus olmak zere yats namazndan sonra klnan snnet namazn her drt rekatnn sonundaki oturu, tervha olarak adlandrlm, sonradan bu kelimenin oulu olan tervih kelimesi ramazan gecelerinde klnan nfile namazn ad olmutur. Teravih, snnet-i mekkededir. Kadn ve erkek iin orucun deil ramazan aynn snnetidir. Tehecct namaz 12 rekat gemedii halde, teravih namaz yirmi rekattr. Yats namaz klndktan sonra ve vitirden nce klnr. Teravihin cemaatle klnmas kif snnettir. Teravih on selm ile klnr ve be tervha (dinlenme) yaplr. Yani her iki rekatta bir selm verilip, her drt rekatta bir istirahat edilir. Beinci tervhadan sonra yine cemaatle vitir namaz klnr.

Peygamberimiz ramazan gecelerini ihyaya daha fazla nem vermi olmakla birlikte, rivayetlerden anlaldna gre bu, o gecelerde Peygamberimizin daha ok sayda nfile namaz kld anlamna deil, gecenin her zamankine gre daha byk bir blmn ibadetle geirdii anlamna gelmektedir. Teravih namaznn 20 rekat olduu ounluk tarafndan kabul edilmekle ve mslmanlar arasnda yerleik teaml de bu ynde olmakla birlikte, zaman zaman bunun 20 rekat klnmasnn snnete aykr olduu, 8 rekat klnmasnn daha doru olaca iddialar gndeme gelmektedir. Bu sebeple teravihin rekat saysn tesbit amacyla teravih uygulamasnn tarihesine bir gz atmak istiyoruz. Hz. Peygamber, teravih namazn birka gece dnda srekli olarak tek bana klm ve arkadalarn "Kim ramazan namazn (teravih) inanarak ve
sevabn Allah'tan bekleyerek klarsa onun gemi gnahlar balanr"

diyerek bu namaza tevik etmitir (Buhr, Saltt-tervh, 1; Mslim, Saltl-msfirn, 174). Bu husustaki rivayetlerden birisi yledir: Hz. Peygamber ramazanda Mescid-i Nebev'de itikf iin hasrdan bir hcre edinmiti. Ramazann son on gnnde birka gece (ie'nin rivayetine gre iki veya gece) buradan kp cemaatle hem yats namazn hem de teravih namazn klmt. nsanlarn youn ilgisini grnce bir gece yats namazn kldrp hcresine ekilmi ve teravihi kldrmak iin kmamt. nsanlar Hz. Peygamber'in kacan umduklar iin beklemiler, hatta uyuduysa uyansn diye ksrmeye balamlard. Hz. Peygamber (sabah namaz vaktinde) dar kp, orada bekleyenlere yle demitir: "Sizin teravih klmak hususundaki arzunuzun farkndaym, bu namaz size kldrmam iin bir engel de yoktur, fakat teravihin size farz klnmasndan endie ettiim iin kp kldrmadm. ayet farz klnacak olsa bunu hakkyla yerine getiremezsiniz. Haydi evlerinize gidiniz. Farz namazlar dnda, kiinin kld en faziletli namaz evinde kld namazdr" (Buhr, Saltt-tervh, 2; Mslim, Saltl-msfirn, 178). Eb Zerr'in bir rivayeti ise yledir: Hz. Peygamber ramazann bitmesine bir hafta kalncaya kadar bize farz dnda hibir namaz kldrmad. Ramazann 23. gecesinde gecenin ilk te biri geinceye kadar bize namaz kldrd. Ramazann bitmesine alt gece kalnca bize namaz kldrmad. Be gece kalnca, gecenin yars geene kadar bize namaz kldrd. Ben, "Ey Allah'n resul, gecenin kalan yarsnda da bize namaz kldrsaydnz" deyince, Hz. Peygamber cevaben "mam namaz bitirinceye kadar onunla namaz klmak

btn geceyi ihya etmeye edeerdir" buyurdu. Ramazann bitmesine drt gece kala, gecenin te birine kadar beklediimiz halde, Hz. Peygamber bize namaz kldrmad. Ramazandan gece kalnca Hz. Peygamber ehlini, kadnlarn ve arkadalarn toplad, bize btn gece namaz kldrd. Namaz o kadar uzad ki biz sahuru geireceiz sandk. Ramazann geri kalan gecelerinde Hz. Peygamber bize namaz kldrmad (Eb Dvd, Salt, 318).

Kuvvetli rivayetler, Hz. Peygamber'in ramazann son birka gn mescidde teravih namaz kldrdn gstermektedir. Bu rivayetlerde, teravihin ka rekat olduu belli deildir. Yine teravih namazna ilikin bu rivayetlerin sunulu ekli ve ieriine baklarak teravih namaznn, sadece Hz. Peygamber'in son ramazan aynda sz konusu olduu gibi bir izlenim de edinilmektedir. nk teravih uygulamas, birka ramazan devam etmi olsayd, hi deilse says konusunda bir netlik elde edilmi olurdu. Buhr'deki ifadeye gre Hz. Peygamber'in gece namaz hususunda sorulan bir soruya cevaben ie yle demitir:
"Hz. Peygamber ramazan geceleri de dahil hibir gece on bir rekattan fazla nfile namaz klmamtr. yle bir drt rekat namaz klard ki, o drt rekatn ne kadar uzun ve ne denli gzel olduunu hi sorma! Ardndan ayn ekilde bir drt rekat daha klard. Daha sonra rekat daha klard. Ben bir keresinde Ey Allah'n resul! Vitir klmadan m uyuyacaksn? diyecek oldum, bana dedi ki: Ey ie, benim gzlerim uyur ama kalbim uyumaz" (Buhr, Salt't-tervh, 1).

Bu rivayete gre Hz. Peygamber'in geceleyin kld nfile namaz rekatlk vitir hari tutulacak olursa toplam sekiz rekat olmaktadr. Hz. Peygamber'in, arkadalar ile sekiz rekat teravih, sonra da vitir kldna dair olan rivayetler de dikkate alnacak olursa, teravih namazn sekiz rekat kld ortaya kmaktadr. te yandan Hz. Peygamber'in teravih namazn 20 rekat kldrdna dair bir rivayet de bulunmaktadr. Hadis bilginleri bu rivayetin, teki mehur rivayetlere aykr olduu ve senedinde cerhedilmi bir kii bulunduu iin zayf olduunu sylemilerdir. Teravih namaz konusunda sahbe uygulamasna gelince; Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Eb Bekir ve ksmen de mer dneminde teravih namaz mnferiden, yani cemaat olmakszn klnmaktayd. Bir ramazan gecesi mer mescide ktnda, halkn dank bir ekilde teravih namaz kldn grm ve dank bir ekilde klmak yerine insanlar bir imamn arkasnda toplayp teravih namaznn cemaatle daha derli toplu ve dzenli

bir ekilde klnmasnn uygun olacan dnm ve ertesi gn bey b. Kb' teravih imam tayin etmitir. mer insanlarn bu ekilde derli toplu ve dzenli olarak teravih namaz klmalarn da "Bu ne de gzel bir yeniliktir!" diye nitelemitir. Yenilik diye tercme ettiimiz bidat kelimesi, Hz. Peygamber zamannda olmayp, ondan sonra ortaya kan anlay ve uygulamalar iin kullanlmaktadr. Teravih namaz, Hz. Peygamber tarafndan birka kez cemaatle klndna gre, Hz. mer'in "Bu ne gzel bir yeniliktir" sz, teravih namaz klmann bir yenilik olduunu gstermez. O halde Hz. mer bu szle ya teravihin dzenli olarak cemaatle klnmasn, ya Hz. Peygamber'in kld sayya ziyade yaplm olmasn, yani sekizden yirmiye karlm olmasn, ya da her ikisini birlikte kastetmi olacaktr. te yandan, sahbe zamannda teravih namaznn yirmi rekat klnd konusunda icma bulunduu ileri srlmektedir. Mlik, Muvatta adl eserinde Hz. mer'in, bey b. Kb ile Temm ed-Dr'yi ramazanda cemaate 11 rekat namaz kldrmak zere teravih imam tayin ettiini, imamn her rekatta yaklak 100 yet okuduunu, kyamn uzamas sebebiyle bir ksm cemaatin bastona dayanmak ihtiyacn hissettiini ve fecrin domasna yakn bir zamanda evlere daldklarn kaydetmitir. Kimi bilginler teravih namaznn 11 rekat klnd rivayetinin yanl olduunu ileri srerken, kimileri 11 rekat klma uygulamasnn teravihin cemaatle klnmaya balad ilk gnlere ait olduu, sonralar teravih namaznn 20 olarak yerletii yorumunda bulunmulardr. Bu yorum, Hz. Peygamber'in 11 rekat dnda gece namaz klmad rivayetiyle uyumludur. Bu rivayetlerden anlaldna gre teravih namaz sekiz rekat olarak kldrlyor, fakat her bir rekatta yaklak 100 yet okunduu iin bu namaz olduka uzun sryordu. Maksat belli bir sayda namaz klmak deil, geceyi ihya etmek olduu iin gitgide, her bir rekatta okunan yet says azaltlm, buna mukabil teravihin rekat says artrlmtr. mer'in uygulamasyla bu say 20 olarak yerlemi, Hz. Osman ve Hz. Ali zamannda ve daha sonralar bu ekilde devam etmitir. Gerek Snn gerek i fkh mezhepleri iinde teravih namaznn 20 rekattan az olduunu syleyen bir mezhep yoktur. Bu aklamalara gre teravih namaznn sekiz rekatnn Hz. Peygamber'in snneti, geri kalan 12 rekatnn ise, teravihin 20 rekat olduuna dair zayf rivayet dikkate alnmayacak olursa, sahbenin snneti ve slm mmetinin ramazan ayn ihya gayesiyle yaatt gelenei olduu ortaya kmaktadr. Bu durumu birbirinden ayrmak iin baz Hanefler teravih namaznn ilk sekiz rekatnn rtibe snnet, geri kalan 12 rekatnn ise mstehap olduunu sylemilerdir.

B) DER NFLE NAMAZLAR

Revtib snnetler dndaki nfile namazlar ise snen-i regaib adn alr. Bunlar, Hz. Peygamber'in uygulamalarna dayanlarak belirli zamanlarda veya baz vesilelerle ya da kiinin kendi isteiyle herhangi bir zamanda Allah'a yaknlamak ve sevap kazanmak amacyla klnan namazlardr. Bunlar gnll olarak kendiliinden klnd iin "gnll (tatavvu) namazlar veya arzuya bal namazlar" olarak da adlandrlr. a) Tehecct Namaz "Hem uyumak hem uyanmak" anlamna gelen teheccd szc, terim olarak "geceleyin uyanp namaz klmak ve gece namaz" anlamndadr. Dilimizde tehecct kelimesi, farz ve vcip namazlarla teravihin dnda, geceyi ihya iin klnan namazlarn tmn ifade edecek ekilde kullanlmaktadr. Rivayet edildiine gre Peygamberimiz yatsy kldktan sonra ve vitiri klmadan uyur, gecenin ortalarndan sonra uyanp bir mddet namaz kldktan sonra vitir namazn ve daha sonra sabah namaznn snnetini klard (Mslim, Salt'l-msfirn, 26). Tehecct namaznn rekat says, bu konuda eitli rivayetler bulunmasndan dolay net olarak belli olmamakla birlikte drt veya sekiz rekat olarak klnabilecei gibi iki rekat olarak da klnabilir. b) Kuluk Namaz Dier ad, "duh namaz"dr. Peygamberimizin kuluk vaktinde nfile namaz kldna ve arkadalarna bu vakitte namaz klmay tavsiye ettiine dair ok sayda rivayet bulunmaktadr. Peygamberimizin kuluk vaktinde 12 rekat namaz klan kii iin Allah'n cennette bir kk bina edeceini syledii nakledilmektedir (Tirmiz, Vitr, 15). Kuluk namaz klmak mstehap olup, gnein bir mzrak boyu ykselmesinden, yani gnein domas zerinden takriben 45-50 dakika gemesinden zeval vaktine kadar olan sre ierisinde iki veya drt veya sekiz veya on iki rekat klnabilirse de, en faziletlisi sekiz rekat klmaktr. c) Evvbn Namaz Evvb "tvbe eden, snan" anlamna geldiine gre evvbn namaz, tvbe eden ve Allah'a snanlarn namaz demektir. Peygamberimiz "Kim
akam namazndan sonra kt bir ey konumakszn alt rekat namaz k-

larsa, bu kendisi iin on senelik ibadete denk klnr" demitir (Tirmiz, Salt, 202). Ayrca kendisinin de akam namazndan sonra alt rekat namaz kld rivayet edilmektedir (evkn, Neyl'l-evtr, III, 64). Bununla birlikte

Peygamberimizin evvbn namaznn kuluk vakti klnacan ifade ettii de hadis kitaplarnda yer almaktadr (Mslim, Salt'l-msfirn, 19). Alt rekatlk bir namaz olan evvbn namaz, tek selmla klnabilecei gibi selmla da klnabilir. d) Tahiyyet'l-mescid Tahiyyet'l-mescid, mescidin selmlanmas, sayg gsterilmesi demek ise de esasnda mescidlerin sahibi olan Allah'a sayg ve tzim anlamn iermektedir. Bu bakmdan Peygamberimiz "Biriniz mescide girdiinde, oturmadan nce iki rekat namaz klsn" buyurmutur (Mslim, Salt'lmsfirn, 11). fi mezhebine gre mescide ne zaman girilirse girilsin bu namazn klnmas mstehaptr. Hanefler'e ve Mlikler'e gre ise kerhet vakitlerinde mescide giren kimsenin bu namaz klmas mekruhtur. Kii bunun yerine tesbih ve tehllde bulunarak ve salavat getirerek mescidi selmlam olur. Normal vakitlerde mescide girdii halde tahiyyet'l-mescid klamayan kimsenin, bunun yerine drt defa "Sbhnellahi ve'l-hamd lillhi vel ilhe illallh vallh ekber" demesi menduptur. Cuma vakti hatip hutbedeyken mescide giren kimse Hanef ve Mlikler'e gre tahiyyet'l-mescid klamaz. filer'e ve Hanbellere gre ise uzatmamak ve iki rekat gememek artyla bu durumda tahiyyet'l-mescid klnr. Mescide gnde birden fazla girilmesi halinde bir kere tahiyyet'l-mescid klmak yeterlidir. Mescide girildikten sonra tahiyyet'l-mescid klmadan oturulursa, Hanef ve Mlikler'e gre bu namaz, yine de klnabilir; ancak oturmadan nce klmak daha faziletlidir. filer'e gre ise eer kii kasten oturmusa bu namaz skt olur. Bir mescide, herhangi bir namaz klmak iin veya farz klmak ve imama uymak niyetiyle girmek ve oturmadan o namaza balamak da tahiyyet'lmescid yerine geer. e) Abdest ve Guslden Sonra Namaz Peygamberimiz "Her kim u benim aldm gibi abdest alr ve aklndan
bir ey geirmeyerek iki rekat namaz klarsa gemi gnahlar affolunur"

buyurmutur (Buhr, Vud, 14; Mslim, Tahret, 5, 6, 17). Bu sebeple, abdest alndktan sonra veya gusl yapldktan sonra iki rekat namaz klmak gzel karlanmtr. Bu namaz, Hanefler'e gre mendup (mstehap), filer'e gre snnettir. Bununla birlikte abdest aldktan hemen baka bir snnet veya farz namaz klnacaksa, klnan namaz ayn zamanda abdest namaz yerine de geer. hrama girmek iin iki rekat namaz klmak da mstehap grlmtr. f) Yolculua k ve Yolculuktan Dn Namaz Peygamberimizin yolculua karken ve yolculuktan dndkten sonra iki rekat namaz kld rivayet edilmektedir (bk. Mslim, Mskat, 21). Bu namaz, yolculua karken ilerini kolaylatrmas ve sa salim yuvasna kavuturmas iin Rab Tel'ya yakarmak, yolculuktan dndkten sonra da yuvasna, eine, dostuna kavuturduu iin teekkr etmek iin klnr ve menduptur. Faziletli olan, yolculua karken evde, yolculuktan dndkten sonra mescidde klmaktr. g) Hcet Namaz nsanlar hayatlar boyunca birok eye ihtiya duyarlar, birok eye kavumay arzu ederler. Bunlar doaldr. Dnyalk veya hiretlik bir istei ve dilei bulunan, bir eye ihtiya duyan kimse ihtiyalarn karlamak veya arzularna ulamak iin ncelikle onlara gtrecek sebeplere tutunmal, ayrca bunlarn gereklemesi iin Allah'tan yardm istemelidir. Peygamberimiz bu hususta yle buyurmutur:
"Kimin Allah'tan veya insanlardan bir dilei varsa, artlarna uygun gzel bir abdest alsn, sonra Allah' vgleyip sen etsin, Allah resulne salt ve selm getirsin. Daha sonra yle desin:

L ilhe illallh'l-halm'l-kerm. Sbhnallhi Rabbi'l-ari'l-azm. Elhamd lillhi rabbil-lemn; Es'elke mcbti rahmetike ve azime mafiretik; ve'l-ismete min klli zenbin ve'l-ganmete min klli birrin ve'sselmete min klli ism. L teda' l zenben ill gaferteh; ve l hemmen ill ferrecteh; vel hceten hiye leke rdan ill kadayteh. Y Erhame'r-rhimn!" (Tirmiz, Salt, 140, 348). Hcet namaz drt veya on iki rekat olarak klnr. Drt rekat olarak klnd takdirde birinci rekatnda Ftiha'dan sonra yet'l-krs, dier rekatnda ise Ftiha'dan sonra birer kere hls, Felk ve Ns sreleri okunur.

Namazdan sonra hadiste bildirilen hcet duasn okur ve isteini Cenb- Rabbi'l-lemn'e iletir. "Hak tecell eyleyince her ii sn eder Halk eder esbbn bir lahzada ihsn eder." h) stihre Namaz stihre "hayrl olan istemek" anlamna gelir. nsanlar, kendileri iin nemli olan bir karar verecekleri veya bir seim yapacaklar zaman, bazan belki eldeki verilerin yetersizlii sebebiyle veya eitli sebeplerle dnya ve hiret bakmndan kendileri iin hangi seimin hayrl olacan kestiremezler ve bunu bilmek iin eitli arelere bavururlar. Mesel, Peygamberimizin nbvvetle grevlendirildii sralarda Araplar'dan bir kimse yolculua kmak istediinde, bu yolculuun kendisi iin hayrl olup olmadn anlamak iin fal oklarna bavururdu. Peygamberimiz bu deti kaldrarak onun yerine istihreyi getirmi ve yle buyurmutur:
Biriniz bir i yapmaya niyetlenince farzn dnda iki rekat namaz klsn ve yle desin: Ey Allahm, ilmine gvenerek senden hakkmda hayr-

lsn istiyorum, gcme g katman istiyorum. Snrsz lutfundan bana ihsan etmeni istiyorum. Ben bilmiyorum, ama sen biliyorsun, ben g yetiremem ama sen g yetirirsin. Ey Allahm! Yapmay dndm bu i, benim dinim, dnyam ve geleceim asndan hayrl olacaksa, bu ii benim hakkmda takdir buyur, onu bana kolaylatr, uurlu ve bereketli eyle. Yok eer benim dinim, dnyam ve geleceim iin kt ise, onu benden, beni ondan uzaklatr. Ve hayrl olan her ne ise sen onu takdir et ve beni honut ve mutlu eyle! (Buhr, Teheccd, 25; Tirmiz, Vitr, 15). Peygamberimizin rettii duann anlamndan da anlalaca gibi istihre, bir bakma yaplacak iin hayrl olmasn veya hayrl ise gereklemesini Allah'tan dilemek ve O'na danmak demektir. stihre yapmak isteyen kii, kalbinden her eyi atarak ve kalbini btnyle bu ie teksif ederek iki rekat namaz klmal ve ardndan Peygamberimizin rettii bu duay yapmaldr. Samimi olarak yapld takdirde Allah'n hayrlsn lutfedeceine mit balanr, kalbe dou olabilir. stihrenin sonucunda bir rahatlk ve ferahlk hissedilirse o iin hayrl olacana, buna karlk sknt ve darlk hissedilirse, olumsuz olacana yorulur. stihre gndz yaplabilecei gibi tam konsantre olmak, iyice younlamak iin geceleyin hemen yatmadan nce yaplmas tavsiye edilir. stihre namazn klp yattktan sonra, Allah

bunu samimi olarak isteyenlere bir iaret veya ipucu verir. Birinci defada sonu alnamazsa kere veya yedi defa tekrarlanabilir. Kii bu duann Arapa'sn okuyabilecei gibi Trke anlamn da okuyabilir. stihre iin uykuya yatma ve rya bekleme art yoktur. i) Tvbe Namaz Gnah ve irkin saylan ileri yapmaktan kanmak dinimizin emridir. Bununla birlikte insanlar su ve gnah ileyebilirler. Kur'n- Kerm ve hads-i eriflerde bir gnah ilenmesi durumunda, kiinin gnahta srar etmeyerek hemen tvbe etmesi gerektii ve Allah'n iten yaplan tvbeleri kabul edecei belirtilmitir. Esasen tvbe ve istifarda bulunmak iin gnah ilemi olmak gerekmez. Peygamberimiz, gemi-gelecek gnahlarnn affolunduu/affedilecei bildirildii halde, gnde yetmi kere, yz kere tvbe istifarda bulunmutur. zellikle mbrek gecelerde ve seher vakitlerinde olmak zere, kld namazlarn sonunda selm vermeden nce ve selmdan sonraki tesbhatn ardndan kulun tvbe ve istifarda bulunmas durumunda, Cenb- Allah'n balamas umulur. Ayrca Peygamberimiz tvbe namazna ilikin olarak, "Bir kul gnah iler de sonra kalkp gzelce abdest alp
temizlenir ve iki rekat namaz klarak Allah'tan balanmak dilerse Allah onu mutlaka affeder" buyurmu ve arkasndan u yeti okumutur: "Onlar irkin bir i yaptklarnda ya da kendilerine zulm ve hakszlk ettikleri zaman hemen Allah' hatrlayp, gnahlarnn affedilmesini isterler; zaten gnahlar Allah'tan baka kim affedebilir ki! Bunlar o gnah bile bile bir daha yapmazlar" (l-i mrn 3/135).

Tvbe namaz iki rekat olarak klnabilecei gibi daha fazla da klnabilir. j) Tesbih Namaz Tesbih namaz, mrde bir kez olsun klnmas tavsiye edilen mendup bir namazdr. Peygamberimiz amcas Abbas'a "Bak amca sana on faydas
olan bir ey reteyim; bunu yaparsan gnahlarnn ilki-sonu, eskisi-yenisi, bilmeyerek ilediin-bilerek ilediin, k-by ve gizli yaptn-aktan yaptn on trl gnahn Allah balar" diyerek bu namaz tavsiye

etmi ve retmi, Abbas bunu her gn yapamayz deyince Peygamberimiz, bu namazn haftada bir, ayda bir, ylda bir veya mrde bir defa klnmasnn yeterli olacan belirtmitir (Eb Dvd, Tatavvu', 14, Salt, 303; Tirmiz, Salt, 350, Vitr, 19). Tesbih namaz drt rekat olup yle klnr: Allah rzs iin namaz klmaya niyet edilerek namaza balanr. Sbhneke'den sonra 15 kere

Sbhnellhi ve'l-hamdlillhi vel ilhe illallh vallh ekber denir. Sonra ez besmele ekilir, Ftiha ve sre okunduktan sonra 10 kere daha tesbih edilir yani 'Sbhnellhi ve'l-hamdlillhi vel ilhe illallh vallh ekber' denilir. Bu tesbih, rka varnca 10 kere, rkdan dorulunca 10 kere, birinci secdede 10 kere, secdeden kalknca 10 kere, ikinci secdede 10 kere sylenir. Bylece her rekatta 75 tesbih yaplm olur. kinci rekata kalklnca yine 15 kere tesbih okunur, ardndan geri kalan ksm ayn ekilde tekrarlanr ve bylece 4 rekat tamamlanm ve toplam yz tesbih edilmi olur. Aslolan herkesin bu namaz tek bana klmasdr. Tesbih namaznda sehiv secdesini gerektiren bir ey olursa, sehiv secdesi normal olarak yaplr, o secdelerde bu tesbih yaplmaz. k) Yamur Duas Bir blgede kuraklk olmas durumunda o blge sakinlerinin mmknse topluca blge dna, ak bir alana kp tvbe istifardan sonra Cenb- Allah'tan bolluk ve berekete vesile olacak yamur gndermesini istemeleri, bunun iin dua etmeleri, yalvarp yakarmalar snnettir. Bu duaya "istiska duas" denir ki, su isteme, yamur isteme anlamna gelir. Yamur duasna kldnda duadan nce iki rekat namaz klnabilir. Rivayet edildiine gre Peygamberimiz bir cuma gn hutbe okurken bir adam gelip, - Ey Allah'n elisi! Hayvanlar telef oldu, dua et de Allah bize yamur versin! demi, Peygamberimiz de bunun zerine ellerini kaldrarak, Allahmme, eskn! Allahmme, eskn! (Ey Allahm! Bize su ver, yamur ver)" diye dua etmi ve bu duann ardndan gkte hibir yamur belirtisi yokken birden bulutlar grnm ve ardndan yamur yamaya balamt. Bu durum bir hafta srd. Ertesi cuma bir adam gelerek "Ey Allah'n elisi, yamur sebebiyle, mallarmz telef oldu, yollarmz kapand. Allah'a dua etseniz de u yamuru durdursa!" dedi. Bunun zerine Peygamberimiz Allahmme havleyn vel aleyn. Allhmme! ale'l-km ve'd-drb ve butni'l-evdiye ve menbiti'-ecer (Allahm! zerimize deil, evremize; Allahm, dalara, tepelere, vadilerin ilerine ve aa biten yerlere) diye dua etti ve yamur hemen kesildi (Buhr, stiska, 6; Mslim, stiska, 2, 8). Baz rivayetlerde, yamur duasna kldnda Peygamberimizin iki rekat namaz kldrd, namazda aktan okuduu, namazdan sonra ridsn

karp ters evirerek giydii ve kbleye dnp ellerini omuz hizasna kadar kaldrarak dua ettii belirtilmitir (Mslim, stiska, 1). Yamur duas, sulamak ve bol yamur almak iin baka tedbirler almaya engel deildir; mminler hem tabii ve teknik tedbirleri alr, hem de her ey iradesine bal bulunan Rablerine dua ederler. l) Ksf ve Hsf Namazlar (Gne ve Ay Tutulmas Esnasnda Namaz) Gne tutulmasna ksf, ay tutulmasna hsf denir. Peygamberimiz olu brhim'in ld gn gne tutulmas zerine yle demitir: "Ay ve
gne Allah'n varln ve kudretini gsteren almetlerdir. Bunlar hi kimsenin lmnden veya yaamasndan/domasndan dolay tutulmazlar. Ay veya gne tutulmasn grdnz zaman, alncaya kadar namaz kln, dua edin" (Buhr, Ksf, 1, 15).

Gne tutulduu zaman, ezansz ve kametsiz olarak, en az iki rekat olmak zere toplu olarak namaz klnr. mam her rekatta normal namazlara gre daha uzun ve aktan kraatte bulunur. Namazdan sonra imam kbleye kar ayakta veya cemaate dnk ekilde oturarak dua eder. Cemaatle klnmad durumlarda bu namaz tek bana da klnabilir. Ksf namaznn snnet olduu ve cemaatle klnmasnn daha faziletli sayld konusunda mctehidler arasnda gr birlii bulunmakla birlikte, hsf namaznn snnet olup olmad ve cemaatle klnp klnmayaca tartmaldr. Eb Hanfe ve Mlik, ay tutulmas gne tutulmasndan daha fazla olduu halde Peygamberimizin bu sebeple namaz klmadn ne srerek, hsf namaznn snnet olmadn sylemilerdir. Ancak byle bir durumda tek bana iki rekat namaz klnabilir, mstehaptr. fi ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise hsf namaz da ksf namaz gibi snnettir, cemaatle klnr. iddetli rzgr, ar yamur, ar souk ve benzeri durumlarda, bunlarn can ve mal kaybna yol aabilecek doal fete dnmemesi iin dua etmek ve bu anlamda iki rekat namaz klmak gzel (mstehap) bulunmutur. Nitekim Peygamberimiz iddetli bir rzgr estiinde yle dua etmitir:
"Allahm! Senden rzgrn en hayrlsn, rzgrla gnderdiklerinin en hayrlsn isterim. bu rzgrn ktlnden, bu rzgrdakilerin ktlnden ve rzgrla gnderdiin eylerin ktlnden sana snrm" (Tirmiz, Daavt, 48, 88; Mslim, stiska, 15).

Bu durumlarda namaz ve dua, tabiat olaylarnn insanlarda ve evrede hsl edebilecei olumsuz etkilere kar Allah'tan yardm dileme mahiyetindedir. m) Mbarek Gecelerde Namaz Klmak Mslmanlar iin eitli sebeplerle mbarek saylan birok gece mevcuttur. aylarn birincisi olan recep aynn ilk cuma gecesi Regaib gecesi ve 27. gecesi de Mirac gecesidir. aylarn ikincisi olan ban aynn 15. gecesi Berat gecesidir. aylarn ncs olan ramazan aynn 27. gecesi ise Kadir gecesidir. Bu mbarek gecelerle ilgili zel nfile namaz yoktur. Fakat bu geceleri vesile ederek nfile namaz klmak, Kur'n- Kerm okuyarak zerinde dnmek, tezekkr ve tefekkr etmek yararl olur. Peygamberimiz Kadir gecesinde nasl dua edebileceini soran ie vlidemize yle demesini tavsiye etmitir: Allahmme, inneke afvvn thibb'l-afve faf ann (Ey Allahm! Sen phesiz ok affedicisin, affetmeyi seversin, beni affet) (Tirmiz, Daavt, 84).

XIV. NAMAZLA LGL BAZI MESELELER

Namaz slm dininde nemli bir ibadet olduu iin, olaan durumlarda klnmasna zen gsterildii gibi, olaan d durumlarda da ou zaman terkine msamaha edilmemi, bunun yerine, olaan d durumun mahiyetine ve arlna gre, namaz klta baz kolaylklar salanm ve bylece her gn namaz ibadeti vastasyla yce Rab ile balant kurma imkn devam ettirilmitir.

A) HASTA NAMAZI
Hastalk ve yolculukta genel olarak meakkat ve sknt bulunduu iin bu durumlar, beden ibadetlerden zellikle namaz ve oruta bir hafifletme, kolaylatrma sebebi saylmtr. Taat, takata gre olduundan, yani buyruun yerine getirilmesi kiinin gc lsnde olduundan hastann namaz kendi gcne gre belirlenmi, hastaln artmas ve iddetlenmesi nisbetinde namazn eda biiminde eksiklik ve kolayla izin verilmitir. Bu itibarla mesel kyam, namazn nemli bir rkn olduu halde ayakta duramayan veya zorlukla duran kimseler nasl mmkn ve kolay ise o ekilde oturarak klabilirler. Oturarak dahi klamayan, yani bu durumda rk ve secde etmekten ciz olan kimse, im-

knna gre durarak veya oturarak veya yatarak ima (bayla, hatta baz mctehidlere gre gzyle iaret) eder. Tabiatiyla aslolan ekillerin korunmas deil, zn yani Allah'la kurulan ilh balantnn srdrlmesi olduundan, olaan d durumlarda kii, her zaman olmas gerektii gibi, namaz kurtulunmak istenen bir yk, zerinden atlmas gereken bir bor haline getirmeden, kendi durumuna uygun bir ekilde yerine getirmeye almaldr. Hasta bir ekilde farz namaz klmaya g yetirememise, akl banda olduu srece geirdii namazlar beten ok deilse, salna kavutuu zaman kaz eder. Salna kavuamaz ise bu durumda kimi limlere gre skat etmeleri iin vrislerine vasiyet eder. Akl banda deilse yahut kard namazlar beten fazla ise shhatine kavutuu zaman onlar kaz etmesi gerekmez (Iskat- salt ve devir konusu iin bk. Cenaze blm).

B) YOLCU NAMAZI
a) Seferliin Mahiyeti Kiinin herhangi bir nedenle ikamet ettii yerden kalkp baka bir yere gitmesi veya gitmek iin yola koyulmas, Arapa'da sefer veya msaferet olarak adlandrlmakta olup, bu ekilde yola km kiiye de sefer veya msafir denilir. Sefernin mukabili mukimdir ve mukim bir yerde yerleik bulunan, yolcu olmayan kii anlamndadr. Trkemizde seferlik veya msaferet yerine, ounlukla yolculuk tabiri kullanlmaktadr. Fkh ve ilmihal kitaplarnda seferlik veya yolculuk szlk anlamna yakn olmakla birlikte, ondan farkl olarak, belirli bir mesafeye gitmek anlamndadr. Yolcu olan kiiyi ilgilendiren baz zel ruhsat hkmleri bulunduu iin seferin tanmnn ve mahiyetinin iyi belirlenmesi gerekir. nceki fakihler yolcu olmann tanmnda iki farkl kriteri gz nnde bulundurmu; kimi gidilecek mesafeyi, kimi de bu mesafe katedilirken harcanan zaman l almtr. Her iki kriter de yaya yry veya kafile ierisindeki deve yryne gre hesaplanmtr. Hanefler'in ounluunun kabulne gre yolculuk, orta bir yryle gnlk bir mesafeden ibarettir. Buna " konak" veya " merhale" de denir. Bir kiinin gnde ancak alt saat yolculuk yapabilecei kabul edilince gnlk yolculuk on sekiz saatlik bir zamana tekabl etmi olmakta ve buna gre karada byle bir yry ile, denizde ise mutedil bir havada yelkenli bir gemi ile on sekiz saat srecek bir mesafe "sefer sresi" saylmtr. Seferlik belirlenirken yolun

yalnz gidi mesafesi esas alnr, dn mesafesi hesaba dahil edilmez. Yolculuk yapan kimse sratli gider ve bu mesafeyi daha ksa srede katederse, bu mesafe hesabna gre yine yolcu saylr. Yolculukta gnn esas alnmas ve gnn zaman ve mesafe olarak ifade edilmesi konusunda herhangi bir yet ya da hadis bulunmayp, bu ayarlama slm hukukular tarafndan yaplmtr. Onlar bu zaman ve mesafe ayarn yaparken byk lde, sahbenin Hz. Peygamber'in uygulamasn tavsif edilerine ve onlarn kendi uygulamalarna dayanmlardr. Mesel Hanefler gnlk yolculuun seferlik hkmlerine esas olduunu tesbit ederken byk lde, yolcu olan kiinin gn gece mest zerine meshedebileceini bildiren u hadisi esas almlardr: "Mukim kimse tam bir
gn bir gece, yolcu ise gn gece mesh eder" (Mslim, Tahret, 85; Eb Dvd, Tahret, 60).

Daha sonra bu gnlk yol veya on sekiz saatlik yolculuk asrmzda deiik ince hesaplarla kilometreye evrilmitir. Bu evirmenin de asl sebebi, amzda hzl ulam aralarnn ortaya kmas sonucu, gnlk sre ltn uygulamann neredeyse imknsz hale gelmi olmasdr. Bu hesaplara gre, kiinin yolcu saylaca ve yolculuk ruhsatlarndan istifade edecei mesafe, kk baz farkllklarla 85-90 km. arasnda tesbit edilmitir. Ancak her iki ly yani zaman veya mesafeyi esas almann ayr ayr problemleri vardr. Mesafe esas alndnda, son derece hzl ve konforlu vastalarn ortaya kmas sebebiyle, bu 90 kilometrelik yolun olduka meakkatsiz ve ok ksa bir sre ierisinde katedilebilmesidir. Zamann esas alnmas durumunda ise yine birok problem ortaya kmakta, gelecek birka yl iinde seferlik ruhsatlar diye bir ey kalmayaca, hatta zamann esas alnmas halinde bugn bile seferlik hkmlerinden istifade edilemeyecei ileri srlmektedir. Bununla birlikte ada slm bilginleri, bu ikisinden mesafe lsnn daha objektif veya uygulanabilir olduu kanaatindedirler. Hanefler dndaki ounlua gre, namazlarn ksaltlmasn mubah klan yolculuk, ortalama iki gnlk yolculuk veya ar ykle ve yaya olarak iki konaklk mesafedir. Seferlik meselesinin zerinde durulmas, doru bir tanmnn yaplmaya allmas, bu durum iin tannm baz ruhsat ve kolaylklardan istifade edilebilmesine yneliktir. Baka bir ifadeyle, seferin ne olduu salkl bir ekilde ortaya konulmal ki, sefer deilken seferlik hkmlerinden istifa edilmi olmasn veya sefer olunduu halde sefer ruhsatlarndan mahrum kalnarak gereksiz yere sknt ekilmesin.

Sefer bir yerde yerleik bulunan kii iin normal ve sradan bir i deil, gelip geici ve olaan d bir durumdur. Olaan d bir durum olduu iin sefer halindeki meakkat, kiiye birtakm ruhsatlarn verilmesine sebep olmutur, fakat hamallk gibi ar bir ite almada daha fazla meakkat bulunduu halde, olaan durum olmas sebebiyle bu gibi ar iler yolculuk durumuna kyas edilmemitir. Yolculuktaki ruhsatlarn verili nedeni, yolculuun meakkat, tel ve normal dzenin bozulmasn iermesidir. Fakat bunlar deiken (izf) bir kavram olduu iin fakihler meakkat yerine daha objektif ve herkes iin geerli bir kriter arayna girmiler ve mesafe ayar yapmak zorunda kalmlardr. Yolculuun ierdii meakkat tek boyutlu deildir. En bata yolculuun getirdii yorgunluk ve bedensel skntlar vardr. Bunun yannda yolcunun, yolculuun amacyla ilgili endie ve korkular, geride brakt ii, ei, ailesi ile ilgili endieleri bulunabilir. Buna bir de yol gvenlii endiesi eklenirse yolcu iin tannan ruhsatlarn mnas daha iyi anlalr. Hal byle olunca, yolculua kan kiinin zaman kaybna tahamml yoktur. O bir an nce iini bitirmek ve normal yerleik hayatna dnmek arzusundadr. O halde onun yolculuk esnasnda zaruri ihtiyalar dnda oyalanmamas gerekir. te yola kan kiinin bir an nce normal yaantsna, evine, iine dnme doal arzusunu abuklatrmak iin dinimizde, baz kolaylklar getirilmitir. Bunlarn banda namazla ilgili olan "namazn ksaltlmas" (kasr) ve "iki namazn bir vakitte klnmas" (cem) gelir. Dikkat edilirse hem kasr, hem de cem zaman kaybn en aza indirmek gibi bir amaca mebnidirler. Kii namaz tam klarak vakit kaybetmeyecek veya bir namaz vaktinde durmayp onu teki vakit namazyla birlikte eda edecek ve mola zamann ona gre ayarlayacaktr. Dikkat etmek gerekir ki bu ruhsatlar daha ziyade yaya olarak veya at, deve gibi hayvanlarla yolculuk yapanlar ve byle olduu iin de yolculuun kontroln elinde tutanlar iin sz konusu edilmi olmaktadr. Buna gre gnmzde toplu ulam vastalaryla yaplan yolculuklarda bu anlam, yani namazn ksaltlmas veya cemedilmesi sayesinde zamandan kazanlmas durumu sz konusu deildir. Otobslerin gidilen mesafeyi ka saatte alacaklar, nerede ve ka dakika sreyle mola verecekleri yaklak olarak bellidir. Namazdan kesip zamandan kazanma durumu toplu ulam vastalarnda sz konusu deildir. Ancak bu durumda da yolcunun genel seyahat programna uyma zorunluluu, molalarda ihtiyaca gre zaman darl gibi skntlar vardr.

zel arabasyla yolculua kan kiinin bir an nce normal hayatna dnme gibi bir endiesi hem olabilir, hem de olmayabilir. Nitekim gnmzde, eskiden hi sz konusu edilmeyen bir tatil olgusu bulunmaktadr. nsanlar yln belli zamanlarnda denize, ormana gitmeye, tarih ve turistik yerleri gezmeye zaman ayryorlar. Tatil ou kimseler iin artk hayatn bir paras olmu durumda. Dolaysyla tatil iin yola kanlarn, en azndan yolculua karken, bir an nce normal hayata dnmek gibi bir endieleri ve aceleleri yoktur. Bu defa da, yolculuun hangi amala yapld sorusunu sormak gerekiyor. Yolculuun hangi amala yapldn snrlama ve belirleme imkn olmamakla birlikte genel olarak balk altnda toplanabilir: a) amal yolculuklar. b) Tatil, gezi amal yolculuklar. c) ve d gvenlik amal yolculuklar (daha ziyade ordu ve emniyet gleri iin sz konusudur). Esasen bu tr konularda objektif kriter getirildii zaman hkmn anlalmas ve tatbik edilmesi kolaylayor ise de getirilen kriter sabitletirilince gitgide hkm ile hkmn konulu amac arasnda uurum meydana gelmekte ve hkmn konulu esprisinin tamamen ortadan kalkmas gibi bir durum ortaya kmaktadr. Sefer hkmlerinin i ve gvenlik amal yolculuklarda kural olarak uygulanabileceini, bunun dndaki yolculuklarda ise kiinin kendi inisiyatifine braklmasnn doru olacan syleyebiliriz. Yolculuk hali genel olarak glk ve skntlardan hl olmayaca iin kii, yerleik bulunduu yerden ayrldktan sonra ruhsatlardan istifade ihtiyacn hissettirecek bir meakkatle karlayorsa bu ruhsatlardan istifade etmeli, ruhsata ihtiya duymuyorsa istifade etmemelidir. Bu durumda kii ruhsatlardan istifade konusunda karar kendisi verecei iin Allah katnda sorumluluk da kendisine ait olacaktr. Ruhsatlarn kullanlmasnn gerekli olup olmad konusundaki -aada gelecek olanmezheplerin farkl grleri, yukardaki forml uygulamay kolaylatrmaktadr. b) Seferliin Hkmleri Yolculuk durumu, genel olarak meakkat ve sknt ierdiinden bu durumdaki kii iin baz kolaylklar getirilmitir. Bunlar yolcuya tannan ruhsatlardr. Bunlarn banda ramazan aynda yolculuk yapan kii iin tannan, orucu yolculuk annda tutmayp sonraya brakma ruhsatdr. Normalde bir gn bir gece olan mest zerine mesih sresi, yolcu iin gn geceye

karlmtr. Ayrca yolcu olan kiinin, drt rekatl farz namazlarn ikier rekat olarak klmasna da izin verilmitir. Buna "kasr's-salt" denir. Yolculukta drt rekatl namazlarn ksaltlarak klnmasnn cizlii konusunda yet ve Peygamberimizin uygulamas bulunmakta olup ayrca bilginler bu hkm zerinde icm etmilerdir. Namazlarn ksaltlmasna ilikin yet udur: "Yeryznde sefere ktnz zaman, eer kfirlerin size ktlk etmesinden (fitne) korkarsanz, namazlar ksaltmanzda bir saknca yoktur" (en-Nis 4/101). Bu yette ksalt-

mann korku artna balanm olmas, bir nceki yette Allah urunda hicretten ve bir sonraki yette sava durumunda Peygamberimizin nasl namaz kldracandan bahsedilmesi, bu yetin sava vb. gibi olaan st durumlara ilikin olduu, olaan d olmakla birlikte sradan yolculuklara ilikin olmad izlenimini verse de, teden beri seferlik konusundaki hkmler bu yetle irtibatl olarak ele alnmtr. Bunun yannda umre, hac ve sava iin yapt yolculuklarda Hz. Peygamber'in namazlar ksaltarak kldna dair hret derecesini am haberler bulunmaktadr. bn mer, Hz. Peygamber'le yapt yolculuklarda, Hz. Peygamber'in iki rekattan fazla kldn grmediini; ayn ekilde Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz. Osman'n da byle davrandklarn ifade etmitir. Yolcunun drt rekatl farz namazlar ksaltmas mecburi midir, yoksa ksaltma konusu tamamen yolcunun tercihine mi kalmtr? Bu konuda inisiyatifin tamamen yolcu olan kiiye braklmasnn uygun olacan yukarda aklamtk. Burada, mezheplerin bu konudaki yaklamlarna ksaca yer vereceiz. Hanefler, namazlarn ksaltlmas hkmnn Allah'tan bir ba olduu ynndeki rivayeti esas aldklar iin, ksaltmann bir ruhsat deil bir azmet hkm olduunu ileri srerek bu konuda yolcuya tercih hakk tanmam ve ksaltmann vcip olduunu sylemilerdir. Onlara gre yolcunun bilerek drt rekatl namaz ikiye indirmeyip drt olarak klmas mekruhtur. Bununla birlikte kii, iki rekat klp teehhtte bulunduktan sonra iki rekat daha klacak olsa farz eda etmi, son iki rekat da nfile olmu olur. Ancak selm tehir etmi olmasndan tr kt bir i yapm saylr. Sefer olan kii, ayet birinci teehhd terketmi veya ilk iki rekatta kraatte bulunmam ise farz eda etmi olmaz. Bu grn bir devam olarak, seferde iken kazya kalan drt rekatlk namazlarn normal duruma dnldnde yine ikier rekat olarak klnmas gerektii sylenmitir. Hanefler'in bu konuda, Hz. mer'den nakle-

dilen seferde namazlarn ksaltlmas hkmnn bir hediye olduu eklindeki ifadenin dnda, Hz. ie ve bn Abbas'n u szlerini de delil almlardr: Hz. ie "Namaz ikier rekat olarak farz klnd; sonra hazarda ziyade olundu, seferde ise olduu gibi brakld" demi, bn Abbas da "Allah Tel namaz Peygamberimizin dili ile hazarda drt rekat, seferde iki rekat olarak farz klmtr" demitir (Buhr, Salt, 1; Mslim, Salt'l-msafirn, 1). Mlikler'e gre, seferde namaz ksaltarak klmak mekked snnettir. fi ve Hanbeller'e gre ise yolculukta namazlar ksaltarak klmak bir ruhsat olup, kullanp kullanmamak kiinin tercihine braklmtr. Sefer kimse bir beldede on be gn ve daha fazla kalmaya niyet edince mukim olur ve artk namazlarn tam klar. Eer on be gnden az kalmaya niyet ederse seferlii devam eder. fi ve Mlikler'e gre ise, yolcu bir yerde drt gn kalmaya niyet ederse namazlarn tam klar. Hanbeller'e gre drt gnden fazla veya yirmi vakitten fazla kalmaya niyet ederse namazlarn tam klar. Namaz cemaatle klndnda mukim yolcuya, yolcu mukime uyabilir. Mukim kii, sefer kiiye uymusa, sefer iki rekatn sonunda selm verince, mukim selm vermeyip kalkar, namaz drde tamamlar. Namazn ba tarafn imamla klm ve farz kraat yerine gelmi olduu iin bu kii salam gre gre, namaz bakaca kraat etmeksizin tamamlar, yanlrsa secde etmez. nk bu mukim, lhik mesabesindedir. Yolcu, vakit iinde mukime uyduunda drt rekatl bir farz namaz mukim gibi tam olarak klar. Asl vatana dnmekle yolculuk hali sona erer. Burada sefer hkmleriyle ilikili olarak oluturulan vatan anlayndan ksaca bahsedelim. a) Vatan- asl. Bir insann doup byd veya evlenip iinde yaamak istedii veya iinde barnmay kastettii yere vatan- asl denir. Vatan- aslden baka yere i, grev vb. sebeplerle veya yerlemek zere glnce yeni yer vatan- asl olur, eski yer bu vasfn kaybeder. b) Vatan- ikamet. Bir kimsenin doduu, evlenip ailesini yerletirdii veya kendisi yerlemeye karar verdii yer olmamak kaydyla, kiinin on be gnden fazla kalmak istedii yere vatan- ikamet denir. c) Vatan- skn. Bir yolcunun on be gnden az kalmay planlad yere vatan- skn denir.

Bir kimse doup yerletii veya karsnn yerletii yere varnca sefer olmaz. Sadece gidecei bu yer sefer mesafesi uzaklnda ise yolculuk esnasnda sefer olur.

C) K NAMAZI BR VAKTTE KILMAK (CEM)

Cem kelimesi, szlk anlam itibariyle iki veya daha fazla eyi bir araya getirmek, toplamak anlamlarna gelir. Cemin fkhtaki terim anlam ise, birbirini takip eden iki namazn (le ile ikindinin veya akam ile yatsnn), bu ikisinden birinin vaktinde, birlikte ve peipeine klnmasdr. Eer bu birlikte klma birinci namazn vaktinde ise buna cem-i takdm, ikincisinin vaktinde ise cem-i te'hr denilir. limler, hac zamannda Arafat'ta le ile ikindinin le namaznn vaktinde birlikte klnmas (cem-i takdm) ve Mzdelife'de akam ile yatsnn yats namaznn vaktinde birlikte klnmas (cem-i te'hr) konusunda gr birlii etmilerdir. Bu iki yer dnda iki namaz cemederek birlikte klmann ciz olup olmadnda ve cemetmeyi ciz klan mazeretlerin neler olduunda farkl grler ne srmlerdir. Hanef mezhebinde, hac zamannda Arafat ve Mzdelife'deki cemin dnda, iki namazn bir vakitte cemedilmesi ciz grlmez. Bununla birlikte Hanefler'e gre yolculuk, yamur gibi cemi mubah klan mazeretlerin bulunmas durumunda yle bir cem uygulamas mmkndr: Bir namaz (le veya akam), dier namazn (ikindi veya yats) vaktinin girmesine yakn bir zamana kadar geciktirilip, bu namazn klnmasndan sonra dierinin vaktinin girmesi ve bu namazn da kendi vaktinde klnmas mmkndr. Bu uygulamada, bir namaz hemen dierinin ardndan klnd iin buna cem'l-fiil ve cem'l-muvsala denildii gibi, bir namaz son vaktinde dieri de ilk vaktinde olmak zere her namaz kendi vakti iinde klnm olaca iin buna mnev cem ve ekl (sr) cem de denilir. Bu ekildeki cem, yukarda tanm verilen gerek anlamda bir cem deildir. nk bu uygulamada vakit deil, fiil birletirilmektedir. Eb Hanfe, arefe gn Arafat'ta birlikte klnan le ve ikindi namaznn cemaatle klnmasn art kotuu halde dier mezhepler bu art aramazlar. Cem ile namaz klnrken bir ezan okunur, fakat iki namaz iin ayr ayr kamet getirilir. le namaznn farz eda edildikten sonra snnet klnmakszn ikindi namazna geilir. kindi namaz le namazna tbi olduundan, le namaz herhangi bir nedenle sahih olmamsa ikindi namaz-

nn da le ile birlikte iade edilmesi gerekir. Mzdelife'de ise akam ile yats namaz tek ezan ve tek kamet ile klnr. Akamn farz ile yatsnn farz arasnda snnet namaz klnmaz. Arada snnet klnmsa yats iin tekrar kamet getirilir. Dier mezheplerde cem, belirli sebep ve artlarla ciz grlmtr. iCafer mezhebinde ise, hibir mazerete gerek olmakszn iki namazn bir vakitte cemedilmesi cizdir. Cemi kabul edenlere gre, iki namazn cemedilmesini ciz klan sebepler, ayrntdaki gr ayrlklar bir tarafa braklacak olursa unlardr: 1. Yolculuk (sefer), 2. Yamur, amur, kar, dolu, 3. Hastalk, 4. htiya ve meguliyet. 1. Yolculuk. Hanefler dndaki ounluk limler, yolculuu bir mazeret kabul ederek, yolculukta cem yaplmasn ciz grmlerdir. Ancak baz ayrntlarda aralarnda gr ayrl vardr. Buna gre Mlikler, cem yapmann ciz olabilmesi iin yolculuun yorucu bir yolculuk olmasn art koarken, filer ve Hanbeller, yorucu olup olmamasna baklmakszn yolculuun her hlkrda cem iin bir mazeret olduunu sylerler. Bu noktada filer, Mlikler'in ve Hanbeller'in aksine, ayr bir art ileri srerek, cem yapmay ciz klan yolculuun, herhangi bir yolculuk deil, namazlarn ksaltlmasn ciz klan nitelik, sre veya mesafedeki yolculuk olduunu sylerler. Bu arada yolculuun trne ve amacna bal olarak da baz gr ayrlklar ortaya kmtr. Kimi Mlikler, deniz yolculuunu da sefer hkmnden istisna etmilerdir. 2. Yamur, Kar, Dolu. Yamur, iddeti konusundaki gr ayrlklar bir tarafa braklacak olursa, Mlik, fi ve Hanbel mezheplerinde, yolcu olmayan (mukim) kiiler iin bir mazeret kabul edilmi ve byle gnlerde namazn cemi belli artlarla ciz grlmtr. Mlikler ve Hanbeller, sadece akam ile yatsnn mescidde cem-i takdm olarak cemedilmesini ciz grrken, filer buna le ve ikindinin cemini de ilve etmilerdir. Bu ve benzeri sebepler, evde deil, sadece mescidde cemaatle birlikte cem yapmay ciz hale getirir. filer, yerlerin amurlu olmasn cem yapmay ciz klan mazeret kabul etmezken, Hanbeller bunu bir mazeret saym, Mlikler ise cemin ciz olabilmesi iin amurla birlikte zifiri karanlk durumunun bulunmasn art komulardr. 3. Hastalk. Mlikler'e gre hasta bir kii, ikinci bir namazn vaktine kadar durumunun namaz klamayacak derecede ktleeceinden veya

baylacandan endie ediyorsa, cem yapabilir. Hanbeller de hastalk sebebiyle meakkat sz konusu olduunda cemi ciz grmler ve emzikli kadn, istihze kan gren kadn, zr sahibi kiileri ve her vakit iin abdest almaktan ciz olan kiileri de ayn hkmde tutmulardr. filer'e gre ise hastalk sebebiyle cem ciz deildir. 4. htiya, Meguliyet ve Sknt. htiya ve sknt sebebiyle cem genelde ciz grlmemitir. Cem konusunda en geni gre sahip olan Hanbel mezhebinde sknt ve meguliyetin cemi ciz klaca sylenmektedir. Hanbel fakihi Eb Yala'nn bu hususta getirdii l udur: "Cumann ve cemaatle namazn terkedilmesini ciz klan her sebep, cemi de ciz klar". bz mezhebine gre ise, namazn vaktinde klnmasnda sknt douran her mazeret cem iin bir sebep tekil eder. bn Srn, bn brme, Eheb gibi nl limler ve baz fi fakihleri, bir sebep olmakszn cem yaplmasn da -itiyat haline gelmemesi artyla- ciz grmlerdir. Sad b. Mseyyeb'in de bu ynde bir fetvas bulunmaktadr. Mezheplerin cem konusunda gr ayrlna dme sebepleri noktada toplanabilir: 1. Namazlarn vakitlerini tayin eden hadisler yannda, cem konusunda birbiriyle eliir gzken haberlerin bulunmas. Bu durumda kimi limler, cem konusundaki haberlerin, vakitlemeye ilikin hadisleri tahsis ettiini ileri srerek cemi ciz grrken, kimileri de cem konusundaki haberleri tevil ederek ceme kar kmlardr. 2. Arafat ve Mzdelife'de cem yapmann merluunda ittifak vardr. Dier zaman ve yerlerdeki namazn buna kyas edilip edilmeyecei tartma konusu olmutur. Bu kyas ciz grenler, cemi de ciz grmlerdir. 3. Namazlarn mterek vakitleri olup olmad noktasndaki tartma da, cem konusundaki gr ayrlnn nemli bir nedeni olmutur. Be vakit namazn ilk ve son vakitleri, ayrntdaki ihtilflar bir yana, bellidir ve herkes tarafndan kabul edilmektedir. Cafer mezhebinin vakit anlay, Ehl-i snnet'ten farkl olup, olaan durumlarda bile ceme imkn veren bir ekildedir. iler genelde cem yaparak namaz kldklar iin, onlarn namaz e indirdii zannedilir. Burada cemi ciz grenlerin ve ciz grmeyenlerin gerekelerini tartmayacaz. Hanefler iki yer dnda cemi kabul etmemi, dier mezhepler belli mazeretler sebebiyle cemi kabul etmilerdir. Hanef mezhebinin gr, teorik olarak daha tutarl ve savunulabilir olmakla birlikte, gnmzde

cemin yaplmasnn namaz klanlara salayaca birtakm kolaylklar bulunmaktadr. Cem yapmak sonradan ortaya km, uydurulmu bir uygulama deildir. Nitekim Arafat ve Mzdelife'de cem yaplacan btn mezhepler sylemektedir. Bunun yannda Hz. Peygamber'in eitli zamanlarda ve eitli durumlarda iki namaz birletirerek bir vakitte kld ynnde rivayetler bulunmaktadr. Gerek Arafat ve Mzdelife'deki cemin, gerekse teki rivayetlere gre eitli zamanlarda yaplan cemin gerekesi ve hikmeti namaz klanlara kolaylk salanmasdr. Hz. Peygamber'in, korku ve yolculuk durumu olmakszn da le ile ikindiyi ve akam ile yatsy birlikte kldna dair rivayetler bulunduu gibi (Muvatta, I, 144; Mslim, Salt'lmsfirn, 49), baz sahblerin de cem yapt nakledilmektedir. Cemin Arafat ve Mzdelife dnda ciz olmadn savunan Hanefler ise byk lde, namazlarn belli vakitlere gre belirlendiini bildiren yetlere (el-Bakara 2/238; en-Nis 4/103) ve Cibrl'in pe pee iki gn Hz. Peygamber'e imamlk yaparak namazlarn ilk ve son vakitlerini gstermesine dayanmlardr. Bu yetler ve bu rivayet, her bir namazn kendine zel bir vakti bulunduuna ve bu vaktin ncesine veya sonrasna alnmasnn ciz olmadna dellet etmektedir. Hanefler ayrca, namazn kasten geciktirilerek vaktinin kmasna yol amay tehditli ifadelerle yasaklayan hadislere ve bn Mesd'dan gelen mukabil rivayetlere de tutunmulardr. Namaz iin zel vakitler konulmu ve bu vakitler namazn vcbu iin sebep klnmtr. Kur'an'da mcmel olarak belirtilen vakitler, Hz. Peygamber tarafndan belirlenmi ve namaz vakitleri tevtrle sabit olmutur; tevtrle sabit olan bir eyi de haberi vahidle terketmek kesinlikle ciz deildir. u kadar ki, namaz vakitlerini fiil olarak uygulayan ve belirten Hz. Peygamber olduu gibi, cemin meruiyetini sz ve fiili ile belirten de odur. Snnetin bir ksm alnp bir ksm atlamayacana gre, bunlarn arasn uzlatrmak gerekir. Buna gre, olaan ve normal durumlar iin be vakit namazn vakitlerine titizlikle uyulmas kuraldr. Ancak baz zel durumlarda, ihtiya ve zaruret sahiplerine de cem ruhsat tannm olmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta udur: Cem, bir ruhsat ve kolaylatrmadr; gerektiinde bu ruhsattan istifade edilmelidir. Snn fkh mezheplerine gre kural, her namazn kendi zel vaktinde klnmasdr. Ancak geerli bir mazeretin olmas durumunda cem yaplabilir. Namaz dinin direi kabul edildii iin, hibir mazeret nedeniyle terkine izin verilmemi, fakat klnabilmesi iin birtakm kolaylklar getirilmitir. Bu bakmdan olaan d durumlarda, alkanlk haline getirmemek kaydyla ve belirli artlarla cem yaplabilir. Namaz vaktinde klmalarnda

bir sknt ve glk sz konusu olan kiilerin, kendi durumlarn yukardaki bilgi ve ruhsatlar erevesinde deerlendirerek netice itibariyle Allah'a kar ahs sorumluluunu ilgilendiren bu konuda kendilerinin karar vermesi en uygun olan yoldur. Ayrca bilinmelidir ki, cem-i takdm veya cem-i tehr yapmak, namazn amacnn gereklemesi bakmndan, namazn kazya kalmasndan daha uygun bir zm olarak grnmektedir. Cem Yaparken Dikkat Edilecek Hususlar Sabah namaz hibir ekilde cemedilemez. Cem yalnzca le ile ikindi ve akam ile yats arasnda olabilir. ayet cem-i takdm yaplacaksa, mesel le ile ikindi, lenin vaktinde birlikte klnacaksa, le namazna balarken cem yapmaya niyet etmek gerekir. Kimilerine gre, birinci namaz bitirmedike de niyet edilebilir. Cem-i tehrde ise, birinci namazn vakti ierisinde cem yapmaya niyet etmek gerekir. Aksi takdirde, namaz vaktinden sonraya ertelemi olur ki bu haramdr. Cem-i takdmde, sray gzetmek (tertibe riayet etmek) gerekir. le ile ikindi cem ediliyorsa nce le, sonra ikindi klnmaldr. Cem-i tehrde ise sraya riayet edilmezse Hanbeller'e gre sahih olur; filer'e gre de sahih olmakla birlikte ikinci namaz kaz olarak klnm olur. Cem yaplrken, iki namazn ara vermeksizin pei peine klnmas
(muvlt) gerekir. Mlikler, birlikte klnan iki farzn arasna nfile katmay

dahi uygun grmemilerdir. fi ve Hanbeller'e gre eer cem birinci namazn vaktinde yaplyor (cem-i takdm) ise, pe peelik arttr; ikinci namazn vaktindeki yaplyor ise bu art deildir. ki namaz arasnda verilebilecek arann belirlenmi bir miktar olmayp, abdest alacak ve kamet getirecek kadar bir sre olduu sylenmektedir. Akam ile yatsnn cem-i takdm olarak birlikte klnmas durumunda vitir namaznn ne olaca konusunda da arlkl gr, bunun yats namazna tbi olduu ve dolaysyla yats namaz klndktan sonra klnabilecei ynndedir.

D) KORKU NAMAZI
Kur'n- Kermde Hz. Peygamber'in cephede namaz nasl kldracana ilikin ayrntl aklama getiren bir yet ve bu konuda Hz. Peygamber'in uygulamasnn bulunmas sebebiyle fkh kitaplarnda ve buna bal olarak ilmihal kitaplarnda "korku namaz" adyla bir bahis almtr. Namazlarn

ksaltlmas hkmn getiren yetin (en-Nis 4/101) hemen devamndaki bu yette yce Allah Hz. Peygamber'e hitaben yle buyurmaktadr:
"Sen aralarnda olup onlara namaz kldracan vakit, onlarn bir ksm seninle namaza dursun ve silhlarn da alsnlar. Secdeyi tamamladklar zaman bunlar arkaya gesinler; namaz klmam olan teki grup gelsin ve seninle namaz klsnlar; bunlar da silhlarn alsnlar, tedbiri elden brakmasnlar. Kfirler sizi gafil avlamak iin frsat kolluyorlar ..." (en-Nis 4/102).

Bu yetin hkmnn devam edip etmedii konusunda limler farkl grlere sahiptirler. Fakihlerin ounluu bu yetin hkmnn devam ettiini, dolaysyla byle bir sava durumunda ayn hkmn uygulanabileceini ve yetin nerdii kln usulnn, ayn zamanda cemaatle namaz klmann nemini vurgulamay amaladn ileri srerler. Eb Ysuf'un da ilerinde bulunduu baz limler, bu hkmn Hz. Peygamber'e has olduunu ve gnmze hitap etmediini sylemilerdir. yetin slbu yannda, Hz. Peygamber'le birlikte, onun cemaati olarak namaz klma eref ve fazileti ve sahbenin bu konudaki itiyak da dikkate alnacak olursa, korku namaz denilen bu zel namaz klma biiminin sadece o dneme ait olduu eklindeki grn daha tutarl olduu sylenebilir. Fakihlerin ounluuna gre korku namaz, dman saldrs gibi ciddi bir tehlike annda cemaatin iki gruba ayrlarak, imamn arkasnda farz bir namaz nbetlee klmalardr. ki rekatl bir namazn ilk rekatn, drt rekatl bir namazn ilk iki rekatn imamla birlikte klan birinci grup, ikinci secdeden veya ilk oturutan sonra cemaatten ayrlp grev bana gider, ikinci grup gelerek imamla birlikte kalan rekatlar tamamlar ve greve dner. mam kendi bana selm verir. Daha sonra da birinci grup kraatsiz, ikinci grup kraatli olarak nbetlee namazlarn tamamlar, bylece hem cemaatle namaz ifa edilmi, hem de grev aksatlmam olur.

XV. NAMAZLARIN KAZSI

Bir namaz vaktinde klmaya eda, vaktinden sonra klmaya kaz denir. Vaktinde klnamayan namaza fite oulu fevit denir ki, vakti iinde yakalanamam namaz anlamndadr. Vaktinde klnamam namaz ifade iin "kam" anlamndaki fite kelimesinin kullanlm olmas, bir mslmann namaz kasten terketmeyeceini, vakti iinde eda edeceini, ancak uyuma ve unutma gibi elde olmayan nedenlerle namazn "kam" olabileceini hissettirmesi bakmndan manidar bir seimdir.

A) Sebepler Namaz belli vakitlerde yerine getirilmesi gereken bir farz olduu iin, bir mazeret olmakszn tembellik ve ihmal yznden bile bile namaz vaktinde klmayan kimse gnahkr olur. Hz. Peygamber, uyuyakalma ve unutmay bir mazeret kabul etmi ve bu iki sebepten biriyle bir namazn vaktinde klnamamas durumunda, hatrlanld vakit klnmasn sylemitir. Hz. Peygamber'in bu husustaki ifadesi yledir: "Biriniz uyuyakalr veya unutur da bir
namaz vaktinde klamaz ise, hatrlad vakit o namaz klsn; o vakit, kard namazn vaktidir" (Buhr, Mevkt, 37; Mslim, Mescid, 314-316).

Hads-i eriflerde genel olarak namazn sadece uyku ve unutma durumunda, vaktinin haricinde klnabilecei zerinde durulmutur. Baz bilginler bu iki mazeretin snrlayc olduunu dnerek, tembellik ve ihmal yznden bilerek ve farknda olarak namazn klnmamas durumunda, bu namaz kaz etmenin gerekmedii kanaatine varmlar ve namaz farknda olarak vaktinde klmayanlarn, o namaz kaz etme haklarnn olmadn, tvbe ve istifar etmeleri gerektiini ne srmlerdir. Zhirler'den bn Hazm ve daha birka bilgin bu grtedir. Bu gr sahipleri, namazn kendi vaktinde klnmasnn nemini, bu hususa titizlik gstermek gerektiini ve namaz ihmal ve tembellik sebebiyle bilerek vaktinde klmamann iten yaplacak tvbe dnda, telfi edilemez bir gnah olduunu vurgulamlardr. Ancak Hanefler'in de iinde bulunduu byk ounluu oluturan fakihlere gre; uyku veya unutma gibi insann iradesini elinden alan bir zr nedeniyle bir namaz kaz etmek gerekince, bilerek klmama halinde haydi haydi kaz gerekir. Bu gr sahipleri de, namaz kazya brakmann byk bir gnah olduunu, bundan dolay tvbe etmek gerektiini sylemiler, fakat namaz mslmann Allah'a kar olan bir borcu olduu iin, bunu gecikmeli de olsa demek durumunda olduunu dikkate almlar ve kazy bir telfi yolu olarak grmlerdir. Bu durumda kii, namaz vaktinde klmad iin gnahkr olmutur, fakat daha sonra kaz ettii iin, namaz terketme gnahndan kurtulmu veya bu gnahnn affedilmesi ynnde nemli bir adm atmtr. Vaktinde klnamam olan be vakit farz namazn kazs farz, vitir namaznn kazs ise vcip olur. Snnet namazlar, kural olarak, kaz edilmez. Bununla birlikte baz durumlarda, baka bir namazn vakti girmedii srece kaz edilebilir. Mesel sabah namaznn farz ile birlikte snneti de vaktinde klnmamsa, o gnn le namaz vaktinden nce farz ile birlikte kaz

edilir. Yine, le namaznn ilk snneti cemaatle farza yetimek iin terkedilecek olsa, farzdan sonra kaz edilebilir. Kazya kalan ilk snnetin, farzdan hemen sonra, son snnetten nce kaz edilecei gr fetvaya esas olmutur. Bununla birlikte son snnetten sonra kaz edilebilecei gr de vardr. Bylece hem bir snnet vakti iinde iki defa geri braklmam hem de son snnetin yeri deimemi olur. Namazn tertibinin iki defa deimemesi iin bunu uygun grenler de vardr. Cuma namaznn ilk drt rekat snneti hakknda da bu ne alma veya geriye brakma uygulamas geerlidir. Terkedilen dier snnetler kaz edilmez. Balandktan sonra her naslsa tamamlanmadan yarda kesilen veya bozulan herhangi bir nfile namazn kazs gereklidir ve bu konu snnetlerin kazs konusuyla ilgili deildir. Mesel le namaznn son snnetine balam olan kimse cenaze namazn karmamak iin bu snneti yarda braksa, balanm bir nfile ibadetin tamamlanmas gerektii iin, bu iki rekat snneti klmas snnet olmaktan kar, vcip haline gelir. Namaz belli vakitlerde yerine getirilmesi gereken bir farz olduu iin, bir zr olmakszn namazn vaktinde klnmayp kazya braklmas byk gnahtr ve namaz kaz etmek bu gnah kaldrmaz. Karlan namaz kaz etmek, namaz terketme gnahn kaldrr, fakat vaktinden sonraya brakma gnahn kaldrmaz. Bunun iin ayrca tvbe ve istifar etmek gerekir. Mer bir mazeret sebebiyle namazn kazya kalmas veya braklmas gnah olmaz. Dman korkusu veya bir ebenin doum yapacak kadnn bandan ayrlmas halinde ocuun veya annesinin zarar greceinden korkmas mer birer mazerettir. Nitekim Hz. Peygamber Hendek Savanda namazlarn tehir etmitir. Abdullah b. Mesd'un bu olaya ilikin anlatm yledir: "Mrikler, Hendek Savanda Reslullah' drt vakit namaz klmaktan alkoydular. Nihayet, gecenin Allah'n bildii kadar bir ksm getikten sonra Bill ezan okudu ve kamet getirdi; Hz. Peygamber ikindiyi kldrd; sonra Bill kamet getirdi, Hz. Peygamber akam namazn kldrd; sonra kamet getirdi, Hz. Peygamber yats namazn kldrd" (Buhr, Mevkt, 36, 38; Tecrd-i Sarh Tercmesi, II, 535). Bunu mazeret sebebiyle ikiden fazla namazn cemi olarak da deerlendirmek mmkndr ve bu rnek saatlerce sren ameliyatlarda doktorlar iin bir ruhsat kaps oluturmaktadr. Uyku ve unutma gibi bir zr sebebiyle namaz geen kimse gnahkr olmaz. nk Hz. Peygamber, uyku sebebiyle namaz klamadklarndan ikyet edenlere yle demitir: "Uyku ihmal deildir. hmal ancak uyank-

lk halinde olandr. Sizden biri namazn unutur veya uyku yznden klamazsa, hatrlad zaman onu klsn" (Mslim, Mescid, 311; Eb Dvd, Salt, 11).

Ancak namaz karmamak iin vaktinde uyanmak zere tedbir almak elbetteki uygun olur. Hayz ve nifas hallerinde kadnlardan namaz borcu der. Yani kadnlardan bu hallerinde namaz klmalar istenmedii gibi, bu halde iken klmadklar namazlar daha sonra kaz etmeleri de istenmemitir. Be vakit namaz sresince ve daha fazla devam eden akl hastal veya baylma yahut koma halinde namaz borcu der. Ancak bu durumlar be vakit ve daha az bir mddet devam ederse baklr: Ayld zaman abdest alp, iftitah tekbiri alacak kadar bir zaman kalmsa o vaktin namazn kaz etmesi gerekir. Dinden dnm (mrted) kiinin, irtidat sresince veya daha nce klmad namazlar kaz etmesi gerekmez. Daha nce hac yapmsa, yeniden bu grevi eda etmesi gerekir. Mslman toplumlarn dnda baka bir toplumda slm'a giren, yani yabanc bir lkede mslman olan kimse namazn farz olduunu ve nasl klndn reninceye kadar mzur saylr. nk bylesi bir durumda baz emir ve yasaklarn ayrntlarn bilmemek mazeret kabul edilir. B) fa ekli Hanefler'e gre kazya kalm bir namaz, vakti iinde nasl eda edilecek idiyse daha sonra kaz edilirken o ekilde klnr. Mesel seferde iken drt rekatl bir namaz karan kimse bunu ister seferde isterse asl vatanna dndkten sonra kaz etsin, iki rekat olarak klar. Ayn mantn gerei olarak, normal zamanda kazya kalm olan drt rekatl bir namaz sefer esnasnda kaz edecek olan kii de sefer haline baklmakszn bu namaz drt rekat olarak kaza edecektir. fi ve Hanbeller'e gre kaz namaz klnrken, kaznn yaplaca yer ve zaman dikkate alnr. Sefer olan kimse kazya kalm drt rekatl namaz iki rekat olarak kaz eder. Bu namazn seferde veya ikamet halinde iken kazya kalm olmas, hkm deitirmez. Seferde kazya kalan namaz da, ikamet halinde kaz edilince drt rekat olarak klnr. nk ksaltmann sebebi olan yolculuk kalkmtr.

Namazlar kaz edilirken gizli okunacak namazda kraat gizli yaplr. Aktan okunacak namaz imam kldrrsa aktan okur; tek bana klnrsa ak veya gizli okumak tercihe kalmtr. Namaz kaz edecek kii tertip sahibi ise, yani o zamana kadar alt vakit veya daha fazla namaz kazya kalmam bir kimse ise, kaz namaz ile vakit namaz arasnda sraya uymas gerekir. Tertip sahibi deilse bu namaz kaz etmeden dierlerini klabilir. Tertip sahibi olan bir kimsenin bir farz namazn veya Eb Hanfe'ye gre vcip olan vitir namazn zrsz yere veya hayz, nifas gibi namaz dren nitelikte olmayan bir zr sebebiyle vaktinde klmam olmas halinde bu namaz ilk vakit namazndan nce kaz etmesi gerekir. Mesel tertip sahibi kimse sabah namaz vaktinde uyuyup kalsa bu namaz le namazndan nce kaz etmesi gerekir. Eer le namazn nce klarsa sra gzetilmedii iin bu namaz mam Muhammed'e gre fsid olur. Eb Ysuf'a gre ise namaz fsid olmaz, fakat farzlktan kp nfileye dnm olur. Eb Hanfe'ye gre ise bu namazn shhati askdadr. yle ki, kii bundan sonra o sabah namazn kaz etmeden be vakit namazn daha eda edecek olursa bu alt vaktin hepsi de sahihe dnr. Fakat byle be vakit namazn klmadan klamad o sabah namazn kaza ederse arada klm olduu vakit namazlar fsid olup yeniden klnmalar gerekir. Tertip sahibinin sra gzetmesinin delili, Reslullah'n Hendek Savanda drt vakit namaz klamaynca bunlar sraya koyarak ve vakit namazndan nce klmasdr. bn mer'in "Sizden her kim bir namaz klamaz da, ancak imamla birlikte namaz klarken hatrlarsa namazn tamamlasn. Bundan sonra unuttuu namaz klsn. Sonra da imamla birlikte kld namaz iade etsin" (Zeyla, Nasb'r-rye, II, 62) eklindeki ifadesi de bu konudaki dayanaklardan biridir. Tertip, durumda der: 1. Kazya kalan namazlarn saysnn vitir dnda alt vakit ve daha fazla olmas. 2. Vaktin hem kaz hem de vakit namaz klmaya yetmeyecek kadar skk ve dar olmas. 3. Vakit namaznn kln srasnda kazya kalm namaz olduunun hatrlanmamas. Tertip dtkten sonra, kaz iin belirli bir vakit kalmaz; mekruh vakitler dnda istedii zamanda kaz namaz klnabilir. Mekruh vakitlere girmemesi artyla, sabah namazndan ve ikindi namazndan sonra da kaz klnabilir.

Kazya kalm namazlar kaz ile megul olmak, nfile namaz klmaktan nemli ve nceliklidir. Hanef mezhebinde tasvip edilen gre gre, vakit namazlaryla birlikte klnan dzenli nfileler (revtib snnetler) bunun dndadr. Yani revtib snnetlere de riayet gsterilmeli ve bu snnetler, kaz namaz klmak gerekesiyle terkedilmemelidir. Fakat zerinde kaz namaz bulunan kimselerin bunlar dnda tehecct, tesbih gibi dier nfile namazlar klmas uygun deildir. zerinde ok sayda kaz namaz bulunan, mesel namaza ge yalarda balam olan kii, gemi namazlar kaz ederken "Vaktine yetiip de klamadm ilk sabah /ilk le /ilk ikindi /ilk akam /ilk yats namazn klmaya" eklinde niyet edebilecei gibi, "Vaktine yetiip de klamadm son sabah namazn klmaya" eklinde de niyet edebilir. Bylece hangi namaz kaz ettii bir lde belirli (muayyen) hale gelmi olur.

XVI. SECDELERLE LGL MESELELER

A) SEHV SECDES
Sehiv "yanlma, unutma ve dalgnlk" gibi anlamlara gelir. Buna gre sehiv secdesi, yanlma, unutma veya dalgnlk gibi durumlar yznden namazn vciplerinden birini terk veya tehir etme durumunda, namazn sonunda yaplan secdelere denilir. Sehiv secdeleri sayesinde namazda meydana gelen kusur slah edilmi, eksiklik telfi edilmi olur. Namaz esnasnda pr dikkat olmak ve titiz davranmak esas olmakla birlikte, eitli nedenlerle insanlar namazlarnda yanlabilirler. Peygamberimiz bu tr durumlarda, namaz klan kiinin "Allah'n huzurunda saygszlk ettim, kusur iledim" diyerek kendini sulamasnn ve karamsarla dmesinin nne geerek onu rahatlatmak, vesveseden kurtarmak ve her yanlmada namaz yeni batan klma skntsnn nne gemek maksadyla, asl olan bir farzn terkedilmedii durumlarda bir telfi ve dzeltme mekanizmas olarak sehiv secdesi uygulamasn ngrmtr. Bununla birlikte unutmamal ki, bir kimsenin tedavi imkn var diye saln koruma konusunda dikkatsizlik gstermesi nasl uygunsuz bir davran ise, telfi imkn var diye de namazda gevek davranmak da yle, hatta daha da uygunsuz bir davrantr. Hz. Peygamber'in sehiv secdesinin anlamna ve amacna ilikin olarak syledii szlerden ikisi yledir:

"Biriniz namaznda pheye derse dorusunu aratrsn ve namazn kanaatine gre tamamlasn, sonra selm versin ve sehiv secdesi yapsn" (Buhr, Salt, 31). "Biriniz namaz drt rekat m yoksa rekat m kldnda pheye derse, pheyi atsn ve yaknen bildiine gre davranp namazn tamamlasn. Selm vermeden nce iki secde yapsn. Eer be klm ise bu secdeler namazna efaati olur, eer namazn tam klm ise bu secdeler eytann uzaklatrlmasna vesile olur" (Buhr, Sehv, 6-7).

Sehiv secdesini gerektiren bir durum bulununca bu secdenin yaplmas Hanefler'e gre vciptir. Sehiv secdesi gerektii halde bunu yapmayan kii gnah ilemi olur; fakat namaz btl olmaz. Mlik ve filer'e gre sehiv secdesi namazn snnetlerinden bir veya birkann terkedilmesi durumunda yapld iin, sehiv secdesi yapmak snnettir. Hanbeller'e gre ise sehiv secdesi duruma gre bazan vcip, bazan snnet, bazan da mubah olur. Mesel namazn bir snnetini terketmekten dolay sehiv secdesi yapmak mubahtr. a) Sehiv Secdesinin Yapl Biimi Son oturuta "Tahiyyt" duas okunup iki yana selm verildikten sonra iki secde daha yaplr ve oturulur. Bu oturuta Tahiyyt duas, "salavat (Salli ve Brik)" ve "Rabben tin" duas okunarak, her zamanki gibi nce saa sonra sola selm verilir. Son oturuta, sehiv secdesi ncesinde her iki tarafa selm verilecei gr, Eb Hanfe ve Eb Ysuf'a aittir. mam Muhammed'e gre ise, sadece sa yanna selm verdikten sonra sehiv secdesini yapar. Sonraki Hanef limler, imamn sehiv secdesi iin iki yanna selm vermesi durumunda cemaatten birinin namaz bozacak bir i ilemesinin veya namaz bitti zannyla dalmalarnn mmkn olduu gerekesiyle, mam Muhammed'in grnn imam olan kii iin, dier ikisinin grnn ise tek bana namaz klan iin mnasip olduunu belirtmilerdir. fi ve Ahmed b. Hanbel'e gre sehiv secdesi selmdan hemen nce yaplr. Zhir rivayette fi ile Hanef imamlar arasndaki gr ayrlnn fazilet ve evleviyet bakmndan olduu sylenirken, nevdir kitaplarnda bu gr ayrlnn cizlik (cevaz) noktasnda olduu sylenmektedir. Gr ayrlnn fazilet noktasnda olmas durumunda, Hanef imamlara gre sehiv secdesini selmdan sonra fi'ye gre ise selmdan nce yapmak daha uygun ve faziletlidir (evl). Fakat gr ayrlnn cevaz noktasnda olmas durumunda ise, Hanef imamlara gre sehiv secdesini selmdan sonra yap-

mak gerekir, selmdan nce yaplmas ciz deildir. Sehiv secdesi selmdan nce yaplacak olursa, selmdan sonra secdelerin tekrarlanmas gerekir. fi'ye gre ise sehiv secdesi selmdan nce yaplmaldr, selmdan sonra yaplrsa, sehiv geersiz saylr. mam Mlik'e gre ise, sehiv secdesi namazda ziyade bir fiil ilemek yznden yaplacaksa selmdan sonra, bir noksanlk yznden yaplacaksa selmdan nce yaplr. Hem bir fazlalk hem de bir eksiklik yznden yaplacaksa, bu durumda sehiv secdesi selmdan nce yaplr. Namazda noksanlk yapmak, namaz iindeki bir mekked snneti veya en az iki gayr-i mekked snneti terketmek durumunda olur. Namazda ziyade yapmak ise, namazn cinsinden olsun veya olmasn namaz bozmayacak kadar az bir fiil ilve etmek durumunda sz konusu olur. Mesel namazn rknlerinden rk ve secde gibi bir fiilin fazladan yaplmas namazda fazlalk yapmak olur. Sehiv iin yaplacak iki secde vcip olduu gibi, secdeden sonraki oturuta Tahiyyt okumak ve selmla kmak da vciptir. Sehiv secdesi yapmas gereken kiinin, salavat duasn (Salli ve Brik), namaz oturmasnda m yoksa sehiv secdesi oturmasnda m okuyaca konusunda iki gr bulunmaktadr. Hanef fakihlerinden Kerh'ye gre salavat duas, sehiv secdesi kadesinde okunur. Tahv'ye gre ise, selm bulunan her kadede, salavat duasnn okunmas gerekir. Kerh'nin gr daha sahih, Tahv'nin gr ise daha ihtiyatl grlmtr. Bir ksm limlere gre, imam hakknda Kerh'nin gr evldr; nk imam tezce selm verince halk imamn sehiv secdesi yapacan sezer ve dikkatli davranr. Mnferid hakknda ise Tahv'nin gr evldr. Sehiv secdesi imam iin ve tek bana namaz klan kii iin sz konusudur. mamn sehvi yani yanlmas, kendisi hakknda asaleten, kendisine uyan cemaat hakknda tebean sehiv secdesini gerektirir. mama uymu bulunan kii (mukted), imam sehiv secdesi yaptnda onunla birlikte yapar, kendisi sehiv secdesini gerektiren bir ey yapmsa bundan dolay sehiv secdesi yapmaz. mam sehiv secdesini gerektiren bir ey yapt halde sehiv secdesi yapmazsa mukted de yapmaz. b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar Bilindii gibi namazn kraat, rk ve secde gibi farzlar, Ftiha okumak ve ardndan baka bir sre eklemek (zamm- sre), tertibe riayet etmek gibi vcipleri ve kadelerde salavat okumak gibi snnetleri bulunmaktadr. Na-

mazn tam ve mkemmel olabilmesi iin bunlarn hepsine riayet etmek, namazn gereklerini tam ve yerli yerinde yapmaya almak ve tam kalp huzuru iinde namaz klmaya zen gstermek gerekir. Bununla birlikte eitli nedenlerle bu artlara riayetsizlik sz konusu olabilir. Bu bakmdan riayetsizlik sz konusu olabilecek fiilleri ve riayetsizlik durumunda ne yaplmak gerektiini bilmek nem arzeder. Namazda riayetsizlik edilmesi yani terkedilmesi sz konusu olabilecek fiil ya farz ya vcip ya da snnettir. Bunlardan her birinin terkedilmesinin hkm farkldr. imdi bunlarn terkedilmesinin hkmlerini ayr ayr grelim. 1. Namazn farzlarndan birinin terkedilmesi durumunda, bu farzn namaz iinde telfi (tedrik) edilmesi mmkn ise, farz olan bu fiilin -namaz iindekaz edilmesi gerekir. Kaz yoluyla telfinin mmkn olduu durumlarn her birinde sehiv secdesi yapmak gerekir. Namaz iinde kaz yoluyla telfi edilmesi mmkn olmayan durumlarda, namazn farzlarndan birinin terkedilmesi sebebiyle oluan eksiklik sehiv secdesiyle giderilemez. Namaz fsid olur ve yeniden klnmas gerekir (Terkedilmi farzn namaz iinde kaz edilebilecei durumlar aada gsterilmitir). 2. Namazn snnetlerinden birinin veya birkann terkedilmesi durumunda bir ey yaplmaz. Snnetler, namazn rknlerinden olmad iin terkedilmesi durumunda namazda bir eksiklik olmaz ve sehiv secdesi yapmak gerekmez. 3. Namazn vciplerinden birinin terkedilmesi ise sehiv secdesini gerektirir. Sehiv secdesini gerektiren durumlar saylrken, farzn tehir edilmesi, vcibin terk ve tehir edilmesi diye saylan ayr durum esasnda bir tek duruma rcidir. yle ki, namazn farzlarndan ve vciplerinden her birini yerli yerinde, zamannda, hakkn vererek ve tertibini bozmadan yapmak vciptir. Buna gre, namazn farzlarndan veya vciplerinden biri tehir edildii zaman namazn vciplerinden biri terkedilmi olacandan, sehiv secdesi yapmann bir tek sebebi vardr, o da bir vcibin terkedilmesidir. Bu bakmdan namazn farzlarndan birini tehir etme yani yaplmas gereken yerden geriye brakma durumu da bir vcibin terkedilmesi anlamna gelmekte ve bu durumda farzn tehiri ve vcibin terki yznden sehiv secdesi yapmak gerekmektedir. Yine namazn fiillerinden birini yeri deilken fazladan yapmak da vcibin terki saylr.

Namazn nemini ve anlamn bilen ve bunu inanarak yerine getiren bir kimsenin namazn vciplerinden birini kasten terketmesi dnlemez. Bununla birlikte, fakihler, her trl ihtimali gz nne alarak vcibin kasten terkedilmesinin hkmn de belirlemilerdir. Buna gre, vcibin kasten yani bilerek terkedilmesi ile sehven (yanlarak) terkedilmesinin hkm birbirinden farkldr. Bir vcip sehven terkolunmusa, sehiv secdesi gerekir. Vcibin kasten terkolunmas ise iset yani yakksz ve kt bir davran olmakla birlikte, sehiv secdesi yapmay gerektirmez. Fakat bu ekilde klnan namaz eksik olur. limlerin birou, yapt iten piman olduunun ve hatasn anladnn bir gstergesi olarak bu namaz iade etmenin uygun olacan sylemilerdir. Bu uurda olmayan ve namaz asl amacyla btnletiremeyen kimse, vcibi kasten terk veya tehir etmise, byle birine de iadeyi teklif etmek mnasz bulunmutur. Sehiv secdesini gerektiren bir eyi kasten ilemek durumunda, kural olarak sehiv secdesi gerekmemekle birlikte bu kural iin iki istisna getirilmitir: Birisi Ftiha sresinin, dieri birinci oturuun kasten terkedilmesi durumudur. Yani Ftiha'y veya birinci oturuu gerek sehven gerek kasten terketme durumunda sehiv secdesi vciptir.

aa) Terkedilmi Bir Farzn Namaz inde Kaz Yoluyla Telfi Edilebilecei Durumlar a) Bir kimse iftitah tekbiri alarak namaza durup kyam da yerine getirdikten sonra kraat etmeden rka varr da kraati unuttuunu rkda hatrlarsa, unutulan bu kraatin kaz yoluyla telfi edilmesi mmkndr. Bu kii rk halinde iken Kur'an'dan bir yet okursa, bu suretle terkettii farz (ki bu kraattir) telfi etmi olur. Fakat kii kraat etmediini rkda iken deil de secdede iken hatrlayacak olursa artk unutulan kraatin namaz iinde kaz yoluyla tedarik edilmesi mmkn olmaz, namaz fsid olur ve yeniden klnmas gerekir. b) Bir kii iftitah tekbiri alp kyam ve kraatten sonra rk etmeden dorudan secdeye inecek ve birinci secdede rk yapmadn hatrlayacak olsa, bunun da kaz yoluyla telfi edilmesi mmkndr. Bu kii hemen ayaa kalkar ve rkunu yapar. Bu yapt rk, az nce yapt secdeyi iptal ettii iin, bu rkdan sonra yeniden iki secde yapar ve namaza devam eder. Rk yapmadn ikinci secdede hatrlayacak olursa, artk bunun telfisi mmkn deildir. Namaz fsid olur ve yeniden klmas gerekir.

c) Bir kimse drt rekatl farz namazda son oturuu (kade-i ahre) unutarak beinci rekata kalkar da beinci rekat klmakta iken son oturuu yapmadn hatrlarsa, bunu henz secdeye varmadan hatrlamas halinde bunun telfisi mmkndr. Hemen oturur, Tahiyyt okur ve selm verir, farz olan oturuu geciktirdii iin de sehiv secdesi yapar. Fakat beinci rekatn secdesini yaptktan sonra hatrlayacak olursa o vakit kade-i ahrenin telfisi mmkn deildir. Namaznn farzl btl olur ve farz diye kld be rekat namaz nfileye dnr. Bir rekat daha klarak bu nfileyi altya tamamlar. Farz tekrar klar. Drt rekatlk farz namazda, eer kade-i ahre yapldktan sonra yanllkla beinci rekata kalklacak olursa, bu fazla rekat secde ile tamamlanm olsa dahi namazn farzln iptal etmez. Fazladan klnan rekat tam bir nfile haline getirmek iin ona bir rekat daha ilve edilir. Selm tehir edildii iin de namazn sonunda sehiv secdesi yaplr. Kaz yoluyla telfinin mmkn olduu bu rneklerin her birinde sehiv secdesi yapmak gerekir. te yandan, bu rnekler kiinin rk veya secde veya kade-i ahreyi terketmesi durumlarna ilikindir. Kii iftitah tekbirini terketmise bunun kaz yoluyla telfi edilmesi mmkn olmaz; namaz btl olur. bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar 1. Rknn tekrar. Namazn rknlerinden birini tekrar etmek veya bir rkn tehir etmek, mesel bir rekatta iki defa rk veya defa secde yapmak durumunda, namaz klan kii ister imam ister mnferit olsun, sehiv secdesi gerekir. Birinci ve ikinci rekatlarda Ftiha'nn arka arkaya tekrar okunmas, rkda veya secdede veya teehht yerinde kraat edilmesi yani Kur'an okunmas da byledir. Namazn bir rekatnda farz olan kraat sehven terkedilip rka gidilse ve rkda hatrlansa, kyama dnlp tekrar kraat yaplr ve tekrar rka gidilir. Ancak bu durumda bir rekatta iki rk yapld iin sehiv secdesi gerekir. 2. Takdim ve tehir. Namazn rknlerinden birinin takdim veya tehir edilmesi sehiv secdesini gerektirir. Mesel kraatten nce rk etmek veya oturaca yerde kyam etmek veya kyam edecei yerde oturmak veya rk yerinde secde etmek veya secde edecek yerde rk etmek, ksaca bir fiili baka bir fiilin yerinde yapmak durumunda, namaz klan kii ister imam ister mnferit olsun, sehiv secdesi gerekir. Unutulan secdenin sonradan hatrlanarak yaplmas halinde de bu tehiri telfi iin sehiv secdesi yaplr.

3. Ara verme. Bu genelde namaz iinde uzunca bir sre tereddt ve dnme eklinde olur. Uzunca bir mddet dnme veya dnmenin uzamas, ortalama olarak bir rkn eda edilecek kadar srenin, bir rkn veya bir vcibi eda etmeksizin, bir ey yapmakszn geirilmesi demektir. Bu uzunca dnme, namaz klan kiiyi bir rkn veya bir vcibi yerinde edadan alkoyduu iin sehiv secdesi gerekir. Bir rknn eda edildii sradaki dnme ise sehiv secdesini gerektirmez. Namaz klan kii kyamda iftitah tekbirini aldnda phe etse, "uzunca bir mddet" dndkten sonra, iftitah tekbirini alm olduunu hatrlasa veya Tekbir almadm diye yeniden tekbir aldktan sonra balangta tekbir alm olduunu hatrlasa sehiv secdesi gerekir. Ftiha'dan sonra ne okuyacan dnrken, namazn bir rknn eda edecek miktarda skt etmi olsa, sehiv secdesi yapar. rekat m drt rekat m klndnda tereddt edilerek dnlse veya Ftiha okunduktan sonra hangi srenin okunulaca dnlse, yine sehiv secdesi gerekir. nk bu durumlarda dnmenin uzamas sebebiyle vcip tehir edilmi olmaktadr. 4. Kraat eksiklii veya fazlal. Bir kimse Ftiha sresini hi okumasa veya byk bir ksmn okumasa, ya da Ftiha'dan sonra sre komasa sehiv secdesi gerekir. Ftiha'y okuyup, arkasndan baka bir sre okumadan Ftiha'y ikinci kez okuyacak olsa, sehiv secdesi yapmaldr. Fakat Ftiha'y sreden sonra ikinci kez okusa, sahih gre gre sehiv secdesi gerekmez. Ftiha'y son iki rekatta iki kere okumas durumunda da ittifakla sehiv secdesi gerekmez. Bir kimse, drt rekat farzn ilk iki rekatnda bir ey okumasa, sonra bunu hatrlasa, son iki rekatta hem Ftiha okur, hem sre koar ve selmdan sonra sehiv secdesi yapar. Bir kimse birinci veya ikinci rekatta Ftihann devamnda sre okumasa, rkda iken veya rkdan ban kaldrdktan sonra secdeden nce bunu hatrlarsa, kyama avdet eder, yani ayaa kalkar ve sreyi okur, sonra tekrar rk eder. Namazn sonunda da sehiv secdesi yapar. Kyama dnp kraat ettikten sonra rku yeniden yapmazsa namaz bozulur. nk sre okumakla, nce yapt rk iptal edilmi olur. Drt veya rekatl farzlarn ilk iki rekatnda Ftiha'dan sonra birer sre okunmamsa, bu sre nc ve drdnc rekatlarda Ftiha'dan

sonra eklenir. Eer bu namaz cemaatle klnan bir akam veya yats namaz ise, nc ve drdnc rekatlarda hem Ftiha ve hem de eklenecek sre aktan okunur. Ftiha'nn deil de sadece srenin aktan okunacan syleyen de vardr. Eb Ysuf'a gre ikisi de gizli okunur. nk son rekatlarda gizli okumak snnettir. Eb Ysuf'tan dier rivayete gre ise, yeri getii iin artk bu sre hi okunmaz. Hangi gr alnrsa alnsn hepsine gre de sehiv secdesi yapmak gerekir. Namazda Ftiha'dan nce sehven baka bir sre okunsa, Ftiha okunup ardndan sre yeniden okunur, namazn sonunda sehiv secdesi yaplr. Bu tertip noksan rk halinde bile hatrlansa, dorulup srasnca yeniden okunmaldr. Bu ekildeki bir yanlma pek ndir vuku bulduu iin, az veya ok olmasna baklmaz, Ftiha'dan nce bir tek harf bile okunsa, yeni batan okuyup sehiv secdesi yaplr. Bir kimse Ftiha okuyup okumadnda tereddt etse, henz baka bir sre okumamsa Ftiha'y okur. Fakat baka bir sre okumusa artk Ftiha'y okumaz. nk srenin Ftiha'dan nce okunmu olma ihtimali daha ar basar. Bununla birlikte kendisinin bu hususta ar basan bir kanaati varsa, o kanaatine gre davranmaldr. Bir kimse vitirde Kunut duasn okumadn rkdan sonra anlasa, secdeden nce veya sonra olmas farketmez, dnp Kunut duas okumaz; namazn sonunda sehiv secdesi yapar. Kunut okumadn rk esnasnda hatrlasa sahih olan rivayete gre dnp Kunut okumas gerekmez. ster dnp Kunut okusun, isterse dnmeyip namazna devam etsin, sehiv secdesi gerekir. Kunut tekbirinin terkinden dolay sehiv secdesi gerekip gerekmedii konusunda imamlardan rivayet olmad iin kimi limler Kunut tekbirinin terkedilmesi durumunda sehiv secdesi gerekmediini, kimileri de bayram namazna kyasla sehiv secdesi gerekeceini sylemilerdir. Vitir klan kimse, nc rekatta Ftiha ve sre okumadan Kunut okuyup rka varsa ve Ftiha ile sre okumadn bu esnada hatrlasa kyama dnerek Ftiha ve sre okur. Kyamda iken Ftiha'dan sonra ve sreden nce teehht okusa, vcip olan zamm- sreyi geciktirdii iin sehiv secdesi yapmas gerekir. Drt rekat farzn son iki rekatnda Ftiha'dan sonra sre okusa, tercih edilen gre gre, sehiv secdesi gerekmez.

Farz namazlarn nc ve drdnc rekatlarnda kasten Ftiha veya baka bir sre okumakszn skt edilmesi, kt bir davran (iset) olmakla birlikte sehiv secdesini gerektirmez. Fakat farzn nc ve drdnc rekatnda sehven skt edilmise, Eb Hanfe'ye gre sehiv secdesi gerekir. Mnferit olarak namaz klan kiinin aktan veya gizliden okumasndan dolay, zhir rivayete gre sehiv secdesi gerekmez. u var ki gizli okunmas gereken bir yerde mesel le namaznda kasten aktan okursa iset etmi olur. Mnferidin gndz klnan nfile namazlarda aktan okumas da mekruhtur. 5. Secde ve rkda hata. Rk ve secdeyi dzgn, yani tadl-i erkna uygun olarak yapmayan kii, sehiv secdesi yaplmaldr. Rkun tadil edilmesi yani dzgn yaplmasnn ls, rkda uzuvlar sakin oluncaya dein durup geri dorulup kalkt vakitte uzuvlar sakin oluncaya dein durmaktr. Secdenin tadil edilmesinin ls ise, secdede uzuvlar sakin oluncaya dein durup geri ban kaldrd vakit uzuvlar sakin olunca oturup sonra ikinci secdeye varmaktr. Tadil terkolunmakla sehiv secdesinin vcip olaca gr Kerh'ye aittir. Crcn'ye gre ise sehiv secdesi lzm olmaz. Eb Ysuf ve fi'ye gre tadil-i erknn farz olduu, dolaysyla terkedilmesi durumunda namazn fsid olaca da dikkate alnarak tadl-i erkn konusunda titiz davranmal, her bir rkn dzgn yapmaya ihtimam gstermelidir. Bir kimse birinci veya ikinci rekatta bir secdeyi yapmadn namaz tamamlad srada hatrlasa namaz fsid olmaz, terkettii secdeyi yapar, tertibi terkettii iin sehiv secdesi yapar. 6. Kadede hata. Bir kimse kade-i ahreyi unutup baka bir rekat klmaya kalkarsa, secde etmedii mddete oturup sonra sehiv secdesi yapacan, eer secdeden sonra hatrlarsa, o kiinin farz diye kld namazn nfileye dneceini daha nce grmtk. Kii farz namazda birinci oturuu unutup kyama ynelse de sonra hatrlasa, eer oturmaya yakn ise oturur. Bu durumda kimileri sehiv secdesi gerekir demilerse de, sahih gre gre bu durumda sehiv secdesi yaplmaz. Eer kyama yakn ise, oturmayp namazna devam eder ve vcip olan birinci oturuu terkettii iin namazn sonunda sehiv secdesi yapar. Eer kii tam ayaa kalktktan sonra birinci oturuu yapmadn hatrlayp geri oturacak olursa namaz fsid olur. nk bu takdirde farz olan kyam bozulmu, namazn tertibi tamamen deitirilmi olur. Bu sylenenler, farz namaza gredir. Nfile namazda ise, her hlkrda oturmak gerekir. Mesel herhangi bir snnet namazda, ikinci rekatn sonunda oturulup Tahiyyt

okunmad nc rekatta hatrlanacak olursa, nc rekatn secdesine varlmad srece hemen oturulur. Namazn sonunda sehiv secdesi yaplr. Bir kimse drt rekat nfileyi birinci oturuu terkederek klsa, namaz fsid olmaz. Sehiv secdesi vcip olur. 7. Tahiyyt' terk. Birinci veya ikinci oturuta Tahiyyt okumak terkedilse sehiv secdesi lzm olur. nk vcibin terki sz konusudur. Birinci oturuta teehhtten sonra "Allahmme salli al Muhammed" dense sehiv secdesi lzm olur. Kimilerine gre de "ve al l-i Muhammed" denmedike sehiv secdesi gerekmez. Eb Hanfeye gre ilk oturuta teehht zerine bir harf dahi eklenecek olursa sehiv secdesi lzm olur. Kimileri de, birinci oturuta teehht zerine ziyade, bir rkn eda edecek miktar olmadka sehiv secdesi gerekmez, sahih olan da budur demilerdir. Namazda Tahiyyt, salavat ve zikirlerin aktan okunmas sehiv secdesini gerektirmez. Birinci oturuta imam teehhd tezce bitirip nc rekata kalkarsa, mukted teehhd tamamlamadan imama uymak iin teehhdn bir ksmn terketmemeli; teehhd okuyuncaya dein imama uymay geciktirmelidir. Birinci oturuta teehhd tekrar okunsa, sehiv secdesi gerekir; son oturuta teehhd ikinci kez okunsa sehiv secdesi gerekmez; drt defa okunacak olsa o vakit sehv ile uzunca bir sre beklenmi olur ve sehiv secdesi vcip hale gelir. 8. le namaznn ilk oturuunda namaz tamamladm zannyla selm verdikten sonra henz iki rekat klm olduunu, geriye iki rekat kaldn anlayan kii, kalkp namazn tamamlar, sonra sehiv secdesi yapar. Namazdan ktm zannyla bir kimse selm vermeyi unutarak kadeyi uzatsa, sonra namazdan henz kmam olduunu anlasa hemen selm verir ve sehiv secdesi yapar. 9. Sehiv secdesi yaparken, sehiv secdesi gerektirecek bir i yaplsa teselsle dme ihtimaline binaen, artk ikinci bir sehiv secdesine gerek olmaz. Bu bakmdan bir kimse ka kez yanlrsa yanlsn, kendisine vcip olan sadece bir kez sehiv secdesi yapmaktr. 10. mama sonradan yetien kimse unutarak imamla birlikte selm verecek olsa sehiv secdesi gerekmez.

11. Sehiv secdesi yapmas gereken kii, bunu unutarak selm verse, araya dnya kelm da girmeden sehiv secdesi yapmas gerektiini hatrlasa, mescidden kmadka ve sz sylemedike (biriyle konumadka) sehiv secdesi yapabilir. 12. Bir kimse le namazn rekat m yoksa drt rekat m kldm? diye kukulanrsa; eer bu kuku ilk kukusu ise namaz batan klar, bu kuku ilk deilse biraz dnr, kanaatine gre davranr. Namaz yeniden klmas gerekmez. Mesel, sabah namazn klarken Bir rekat m yoksa iki rekat m kldm? diye phe etse, biraz dnnce iki rekat kldna kanaat getirirse oturur, selm verir ve sehiv secdesi yapar. Bir rekat kldna kanaat getirirse, bir rekat daha klar oturur selm verir ve sehiv secdesi yapar. Bir mi iki mi kldna kanaat getiremeyip kararsz kalsa, az olan ihtimali esas alr, bir rekat daha ilve eder ve namazn sonunda sehiv secdesi yapar. Drt rekatl bir namaza balayan kimse, kld rekatn birinci rekat m, ikinci rekat m olduunda kukuya dp, bir taraf tercih edemezse, kendisini bir rekat klm sayar ve birinci saylan rekatn ikinci ve nc saylan rekatn da drdnc rekat olma ihtimali bulunduu iin, her bir rekatn sonunda ihtiyaten teehht miktar oturur. Bu suretle drt oturu yapm olur. Bir kimse kld rekatn ikinci mi yoksa nc m olduu hususunda kukuya dse, sahih gre gre, bu rekatn sonunda oturmaz. Bir taraf tercih edemedii takdirde bunu ikinci rekat sayar, geri kalan rekatlar tamamlar. Akam namaz ile vitir namaznn durumu farkldr. Bu kuku bunlardan birinde ortaya karsa, oturmak gerekir. nk kuku edilen rekatn nc rekat olma ihtimali bulunmaktadr. Kuku edilen rekatn ikinci rekat olma ihtimaline binaen de teehhtten sonra bir rekat daha ilve edilir. Bunlarn sonunda sehiv secdesi yaplr. Drt rekatl namazlarda, klnmakta olan rekatn drdnc m beinci mi olduunda ve sabah namaznda, klnan rekatn ikinci mi nc m olduunda ve rekatl namazlarda, klnan rekatn nc m drdnc m olduunda kuku edilse, sonunda oturulur. Teehhtten sonra kalklr, bir rekat daha klnr. nk bu rekatlarn fazla olma (yani beinci, nc, drdnc olma) ihtimali vardr. lve edilen bir rekat ile fazla olan ksm nfile olmu olur. Sonunda sehiv secdesi yaplr. Bu hkm, kukunun klnmakta olan rekatn secdesinden nce olmasna gredir. Eer bu kuku, ilk secde yapldktan sonra domusa namaz ittifakla btl olur. nk kuku duyu-

lan rekatn ziyade olup farz olan son oturuunun terkedilmi olmas muhtemeldir. lk secde halinde ise mam Muhammed'e gre namaz btl olmaz. Namaz tamamladktan sonra vki olan kukuya itibar edilmez. Mminin hali lehine yorumlanp tamam klm olduuna hkmedilir. Fakat zann- galibi, namaz eksik kld ynnde ise bu takdirde iade eder. mam Muhammed'e gre, teehht okunduktan sonra vki olan kukuya itibar edilmez. 13. Bir kimse le namazn kldm m klmadm m? diye kuku duysa, vakit iinde ise bu namaz klmak lzmdr, vakit kt ise bir ey gerekmez. Rk veya secde yapp yapmadnda kuku duyarsa, namaz iinde ise, kuku duyduu eyi (rk veya secde) tekrar eder, namazdan ayrldktan sonra ise bu kukuya itibar edilmez. 14. Mesbk, yani cemaatle namaza sonradan katlan kimse imam ile birlikte sehiv secdelerini yapar, isterse bu sehiv secdesini gerektiren i, kendisinin uymasndan nce gereklemi bulunsun. Mesbk, henz imam selm vermeden ayaa kalkp kraatte hatta rkda bulunduktan sonra imam selm verip sehiv secdesi yaparsa, mesbk bu secdelere itirak eder. Bu ana kadar yapm olduu kraat ve rku aradan kalkar, hi yaplmam gibi olur. mamn selm vermesinden sonra kalkar, eksik kalan rekatlarn tamamlar. Bununla birlikte mesbk, imamn selmn beklemeden ayaa kalktnda, imam sehiv secdesi yaparsa, mesbk ona uymad takdirde namaz fsid olmaz. Namazn tamamlaynca bu sehiv secdesini kendisi yapar. Ayrca eer mesbk secdeye vardktan sonra imam sehiv secdesi yapacak olsa, mesbk artk ona uyamaz, namazna devam eder ve namazn sonunda sehiv secdesini kendisi yapar. Mesbkun, imamdan sonra kendi bana klaca rekatlardan birinde sehiv etmesi durumunda sehiv secdesi yapmas gerekir. Daha nce imamla birlikte sehiv secdesi yapm olmas bunu deitirmez. Mesbk imam ile birlikte sehven selm verse bundan dolay sehiv secdesi yapmas gerekmez. Fakat imamn selmndan sonra selm verecek olsa, sehiv secdesi gerekir. nk birinci durumda mukted, ikinci durumda ise mnferittir. Muktedye kendi sehvinden dolay sehiv secdesi gerekmez. 15. Sehiv secdesi yapmakta olan veya sehiv secdesinin teehhdnde bulunan imama uymak cizdir. Bu durumda imama uyan kii cemaate yetimi saylr. Ayn ekilde sehiv secdesinde namaz hali devam ediyor olduu iin mesel ksaltt bir namazda zerine sehiv secdesi gereken yolcu, sehiv secdesini yaptktan sonra ikamete niyet eylese, kld namaz drde tamamlar.

16. mamla cemaat arasnda ihtilf olursa ve mesel cemaat kldn dese, imam da drt kldn sylese; eer imamn drt kldna yakni varsa, yani drt kldndan eminse, cemaatin szne itibar edilmez. Eer imam drt kldndan emin deilse, sz cemaatindir. htilf cemaat arasnda olursa, bazs drt kld, bazs kld derse, imam hangi tarafta ise sz imamndr, imamla birlikte bir kii dahi olsa. Ama imam eer namaz iade etse, cemaat de iktid etse, yani imamla birlikte namaza balasalar, iktidlar sahih olur. Zira eer imamn sz gerek ise, sonra kldklar namaz nfile olur ve cemaat imama nfilede uymu olur. Eer imamn sz yanl ise kld namaz, vakit namaz olur, farz olur. cc) mamlara zel Durumlar Farz ve nfile namazlar ile bayram ve cuma namaznda sehiv secdesinin hkm kural olarak ayn olmakla birlikte Hanefler bayram ve cuma namazlarnda kalabalk cemaatin kargaaya dmesini nlemek iin, bu namazlarda sehiv secdesi yaplacak durumlar en aza indirmeye alm, ou durumda sehiv secdesinin terkedilmesini daha uygun (evl) grmlerdir. mam bayram namaznn tekbirlerinden bir veya ikisini terketse, sehiv secdesi gerekir. Eb Hanfe'den bir rivayete gre, bayram namazlarnn btn tekbirlerinin terkedilmesi durumunda da sehiv secdesi yaplr. mam olan kimse namazda gizli okunacak yerde aktan (cehr) veya aktan okunacak yerde gizlice okusa zhir rivayete gre bunun az veya ok olmasna baklmakszn sehiv secdesi gerekir. Baz limler bunu bir lye balamaya almlardr. Buna gre, Ftiha'nn tamamn veya byk bir ksmn yahut sreden ksa yet veya bir uzun yeti, ksaca namaz sahih olacak miktardaki yeti, gizli okunacak yerde aktan veya ak okunacak yerde gizliden okumak durumunda sehiv secdesi gerekir. Gizli okunacak yerde Ftiha'nn ou sehven aktan okunsa, geri kalan ksm gizli okunmaldr. Aktan okunmas gereken bir namazda Ftiha ksmen gizliden okunup, aktan okunmas gerektii hatrlanrsa Ftiha yeni batan aktan okunur. mam mesel sabah namaznda Ftiha'y gizliden okuyup sonra bu durumu farketse, Ftiha'y yeniden okumasna gerek yoktur. Ekleyecei sreyi aktan okur. mam teravih namaznda gizli okusa, sehiv secdesi gerekir. Bir kimse, aktan okunan namazn ilk iki rekatnda kraat etmese, son iki rekatta aktan okur ve sehiv secdesi yapar.

Bir kimse gece namazn kazya braksa, gndz imam olarak kaz ederken sehven gizliden okusa, sehiv secdesi gerekir. Gndz namazn kazya brakp geceleyin imam olarak kaz etse ve sehven aktan okusa yine sehiv secdesi gerekir. Bir kimse geceleyin nfile namaz kldrmak zere bir toplulua imam olsa ve sehven gizliden okusa, yahut gndz nfile namaz kldrmak zere imam olup sehven aktan okusa (cehr) sehiv secdesi gerekir. Bunu kasten yaparsa iset etmi olur.

B) TLVET SECDES
Tilvet secdesi, Kur'n- Kerm'de on drt yerde geen secde yetlerinden birini okumak veya iitmek durumunda yaplan secdeye denir. Peygamberimizin, iinde secde yeti bulunan bir sre okuduunda secde ettii, sahbenin de onunla birlikte secde ettii ve bazlarnn alnlarn koyacak yer bulamadklar rivayeti yannda bu konuya ilikin olarak Peygamberimizin yle buyurduu rivayet olunmaktadr:
"demolu secde yetini okuyup secde edince, eytan alar ve 'Vay benim halime! demolu secde etmekle emrolundu ve hemen secde etti; cennet onundur. Ben ise secde etmekle emrolundum, ama secde etmekten kandm, bundan dolay cehennem benimdir' diyerek oradan kaar" (Mslim, mn, 35).

Secde yetlerinin bir ksmnda genel olarak mriklerin yce yaratcnn karsnda boyun bkmekten ve secde etmekten kandklar anlatlmakta, bir ksmnda ise mminler/muhataplar dorudan secde etmekle emrolunmaktadr. Secde yetlerinin bu muhtevas gz nnde bulundurulursa, bu yetleri okuyan veya iiten kimsenin secde yapmas, hem emre itaat etmek hem de secde etmekten kananlara tepki gstermek ve muhalefet etmek anlamna gelmektedir. Bu bakmdan, tilvet secdesiyle ykml olabilmek iin her eyden nce, dinlenen yetin secde yeti olduunun bilinmesi gerekir. Dinledii yetler arasnda secde yeti bulunduunu bilmeyen kiinin secde etmesi gerekmez. Mesel teyp, radyo ve televizyonda okunan Kur'an' dinlerken secde yeti gese ve dinleyen kii bunun secde yeti olduunu bilmiyorsa onun secde etmesini beklemek doru olmaz. Fakat okunan Kur'an'n meli veriliyorsa ve dinleyen kii slptan veya lafzdan secde etmenin uygun olacan karyorsa secde etmesi gerekir. nk, ya btn mahlkatn Allah' tesbih ve tzim ettii, iyi kullarnn Allah'a secde ettikleri anlatlyordur, ya da mriklerin secde etmekten kandklar sz konusu

edilmitir. Her iki halde de dinleyen kiinin, iinden mminlerin secde ediini tasvip, inanmayanlarn itaatsizliini ise tekzip etmesi, bu duygusunun bir gsterimi ve da vurumu olarak da secde etmesi gerekir. limlerin, secde yetini telaffuz etmeksizin sadece gzyle szen kiinin secde etmesinin gerekmeyeceini sylemeleri, gzyle szmenin okuma saylp saylmayaca tartmas yannda, secde yetinin aktan okunup ardndan secde edilmesinin meydana getirecei izlenim ile de ilgilidir. Secde yetini okuyan veya iiten her mkellefin secde etmesi gerekir. Tilvet secdesi, ibadet ieriinin tesinde bir inan anlam ve balants ierdii iin, abdestsiz olan kiilerin, hatta hayzl kadnlarn hemen secdeye kapanmalarnn mmkn hatta gerekli olduunu syleyenler olmusa da, limlerin ounluu tilvet secdesi iin abdest artnda srar etmilerdir. Tilvet secdesi yapmak, Hanefler'e gre vcip, dier mezhebe gre ise snnettir. Tilvet secdesi yle yaplr: Bata, tilvet secdesi yapacak kiinin abdestli, stnn bann temiz ve avret yerlerinin de rtl olmas arttr. Tilvet secdesi yapmak niyetiyle abdestli olarak kbleye dnlr ve eller kaldrlmakszn "Allhekber" diyerek secdeye varlr. kere "Sbhne rabbiye'l-al" denildikten sonra yine Allhekber diyerek kalklr. Bu secdede aslolan, yzn yere konulmas, yani secde edilmesidir. Secdeye giderken ve kalkarken "Allhekber" ve secde esnasnda "Sbhne rabbiye'l-al" denilmesi snnettir. Ayn ekilde secdenin oturduu yerden deil de, ayaktan yere inilerek yaplmas, secde yapp oturmak yerine ayaa kalklmas ve secdeden kalkarken "gufrneke rabben ve ileyke'l-masr" denilmesi mstehaptr. Tilvet secdesini hemen yerine getirmek mecburiyeti olmamakla birlikte, bu secdenin anlamna ve amacna uygun olan davran, mmknse secdenin hemen o anda yaplmasdr. Mesel, arabada giderken tilvet secdesi yapmas gereken kimse bunu ima ile yapabilir. Bir toplulukta Kur'an okunurken secde yeti okunmusa, Kur'an okuyan kiinin kendisi ne geerek tilvet secdesini topluca yaptrmas gzel olur. Bu secde yaplrken kadnlarla ayn hizada durulmu olmas problem tekil etmez. Fakat herkes istedii gibi, bulunduu yerde tek tek de secde yapabilir. Secde yetinin namazda okunmas durumunda tilvet secdesinin nasl yaplaca hususunda teden beri birok gr ne srlm ve birtakm neriler getirilmitir. Genel olarak sylemek gerekirse, secde yeti Alak sresinde (96/19) olduu gibi rekatn sonuna tesadf ediyorsa, tilvet secdesi namaz secdeleriyle yerine getirilmi olur; namazdan sonra ayrca tilvet

secdesi yaplmaz. Hatta Hanef mezhebinde, niyet etmesi durumunda, yapaca rkun da tilvet secdesi yerine geecei kabul edilmitir. Secde yetini okuduktan sonra okumaya daha devam edecekse tilvet secdesine varp kalkmas gerekir. limlerin bu grlerine ramen, elimizde Hz. Peygamber'in namazda tilvet secdesi yaptna ilikin salkl bilgi bulunmad gibi, namazdaki kiiden ayrca bir de tilvet secdesi yapmasn istemek yukarda ortaya konulan anlam ve ama erevesi ierisinde tutarl ve gerekli deildir. nk namaza durmu olan kimse, lisn- hl ile, zaten yaratcsna kar bir muhalefet ierisinde olmadn, aksine bir boyun bk ve tevazu ierisinde olduunu gstermekte ve ayrca namaz gerei rk ve secde yapmaktadr. Bu bakmdan, namaz esnasnda yapaca secdelerin ayn zamanda tilvet secdesi grevi de greceini sylemek daha mkul ve namaz disiplini bakmndan daha uygun gzkmektedir. Secde yetlerinin hangileri olduunu grmek iin u yetlere baklmas ve bu yetlerin mellerinin okunmas uygun olur: el-Araf 7/206; er-Rad 13/15; en-Nahl 16/49; el-sr 17/107; el-Meryem 19/58; el-Hac 22/18; elFurkan 25/60; en-Neml 27/25; es-Secde 32/15; Fusslet 41/37; Sd 38/24; en-Necm 53/62; el-nikak 84/21; el-Alak 96/19.

C) KR SECDES
kr secdesi bir nimetin kazanlmasndan veya bir felket ve musibetin atlatlmasndan dolay kbleye dnerek tekbir alp secdeye varmak, secdede iken Allah'a hamd ve kr ettikten sonra yine tekbir alarak ayaa kalkmaktr. Hz. Peygamber'in ve ashabn ileri gelenlerinden birounun eitli sebeplerle kr secdesi yaptklarna dair rivayetler bulunduu iin kr secdesi bu gibi durumlarda mstehap kabul edilmitir. Bu bakmdan bir kimse kendisi iin nemli olan bir sonuca ulat ve yine kendisi iin tehlikeli olan sonutan beri olduu her durumda kr secdesine kapanabilir.

XVII. CENAZE NAMAZI

Bki olan Allah'tr ve her canl lm tadacaktr. Doum gibi lm de Allah'n deimez snneti ierisinde doal bir olaydr. Fakat slm inanc bakmndan lm bir son deil, yeni bir hayatn balangcdr. Dolaysyla bu lem iin lm denilen olay, baka bir lem iin mahiyeti farkl yeni bir doum olarak gerekleir. Mutlaka yaanacak olan bu yeni hayat iin insann bu dnyada iken hazrlk yapmas gerekir. Esasen Allah'n emirleri ve Peygamberimizin tavsiyeleri dikkate alnp onlara uygun davranlar sergilen-

mesi dnda zel bir hazrlk yapmaya gerek yoktur. Bu emir ve tavsiyeler, bu geici dnyann en gzel ekilde yaanmasn salamaya yetecei gibi, mstakbel hayat iin de bir hazrlk tekil edecek zelliktedir. nsann ls de saygya lyktr. Bu sayg bir ynyle, lnn yaknlarna bir teselli mahiyeti tad gibi lmn hilik olmadn anlatmak amacna da yneliktir. O lmtr, fakat yine insandr; bu dnya asndan lmtr, fakat baka bir lem iin yeniden domutur. lnn deta yeni domu bir ocuk gibi ykanmas, bir ynyle bu yeniden dou olayn sembolize etmekte, bir ynyle bu fni yolculuun yani dnya hayatnn kendisi zerinde brakt kir, toz ve bulaklar gidermeyi temsil etmektedir. Bu ykamann ardndan, yeni doan ocua giydirilen zbn misali kefene sarlr ve byk bir ihtimamla beiine indirilir. tesini Allah biliyor, gidenler biliyor. Biz de bildirildii kadarn biliyoruz... Cenaze, l anlamna geldii gibi, tabut veya teneir anlamna da gelir. Son nefesine yaklam ve lmek zere olan kiiye muhtazar, len kiiye meyyit (oulu mevt), l iin genel olarak yaplmas gereken hazrlklara tehiz, lnn ykanmasna gasil, kefenlenmesine tekfin, tabuta konulup musallya yani namazn klnaca yere ve namazdan sonra kabristana tanmasna tey ve kabre konulmasna defin denir. Telkin, muhtazarn yannda kelime-i tevhid ve kelime-i ehdet okumaya denildii gibi definden sonra, sorulmas muhtemel sorular ve cevaplar lye hatrlatma konumasna da denilir. lnn yaknlarna basal dileinde bulunmaya tziye denir ki teselli etmek anlamndadr. len bir mslman ykamak, kefenlemek, onun iin namaz klp dua etmek ve bir kabre gmmek mslmanlar iin farz- kifyedir. Peygamberimiz "llerinizin gzel ilerini ydedin, kt taraflarn dile getirmeyin" (Tirmiz, Ceniz, 34) diyerek, lmlerimizi hayrla anmamz, iyi taraflarn n plana karmamz tavsiye etmitir. lenin olumsuz ynleri konusunda suskun kalma hususu, len kiinin lmeden nceki davranlaryla ilgili olduu kadar, lm anndaki durumu, gasil iini yapanlarn grdkleri ho olmayan eylerle de ilgilidir. Fakat len kii haram aka ileyen bidat ve sapklkla tannm ve bu hal zere lm biriyse, bakalarn sakndrmak maksadyla onun bu durumu gerektiinde sylenebilir. lmek zere olan kiiyi, eer bir glk yoksa kbleye doru ve sa yan zerine evirmek mstehaptr. Srtna, ensesine yastk gibi eyler konup ba

ykseltilerek yz kbleye gelecek ekilde ve ayaklar kbleye uzank duruma getirilmesi ayndr. Bir hadiste "Kimin son sz L ilhe illallah olursa, o kii cennete girer" buyurulmutur (Eb Dvd, Ceniz, 16). lm yaklam kiiye kelime-i tevhid telkin edilmesi snnettir (Mslim, Ceniz, 1). Ona "sen de syle" dememeli, sadece yannda kelime-i tevhid ve kelime-i ehdet okumaldr. Bu telkinin amac, hastann son nefeste bu szleri sylemesi ve son sznn bu kelimeler olmasdr. Bu bakmdan bu telkini hastann sevdii kimseler yapmaldr. Bu telkin tvbeyi de iine alacak ekilde yle de yaplabilir: Estafirullhe'l-azm ellez l ilhe ill h, el-Hayye'l-Kayym ve etb ileyh. lm yaklam kiinin (muhtazar) yannda Ysn veya Rad sresini okumak mstehaptr. Muhtazar lnce gzleri kapatlr, bir bezle enesi balanr. Bunlar yapan kii yle dua etmelidir: Bismillhi ve al milleti reslillh. Allahmme yessir aleyhi emreh ve sehhil aleyhi m badeh ve esidhu bi likaike vecal m harece ileyhi hayren mimm harece anh (Allah'n adyla ve Reslullah'n dini zere Ey Allahm bunun iini kolaylatr ve sonrasnda glk gsterme. Onu, cemalinle mutlu eyle. Gittii yeri, ayrld yerden daha hayrl eyle).

lnn zerinden elbisesi karlr. zerine bir rt ekilir, imemesi iin karn zerine bak gibi demirden bir ey konur ve ykanaca yere konulur. Elleri yanlarna uzatlr, gsnn zerine konmaz. Cnp, hayz, nifas hallerinde bulunanlar lnn yannda bulunmaz. lnn yannda gzel kokulu bir ey bulundurulur. l ykanncaya kadar yannda Kur'an okunmaz. Ykanma ilemi tamamlanmadan lnn yannda Kur'an okumak mekruhtur. Fakat baka bir odada yksek sesle okumak mekruh olmad gibi lnn bulunduu odada gizlice, iinden Kur'an okumakta da kerhet yoktur. A) Cenazenin Ykanmas Cenazenin bir an nce ykanmas, kefenlenip hazrlanmas ve defnedilmesi mstehaptr. Ykama iini yapmak iin cenaze nce, teneir denilen tahta bir sedir zerine, ayaklar kbleye gelecek ekilde srt st yatrlr. Teneirin evresi gzel kokulu bir eyle , be veya yedi defa ttslenir. Gbeinden diz altna kadar olan avret yeri bir rt ile rtlr ve elbiseleri tamamen karlr.

Cenaze ykayan erkek veya kadn, farz olan ykama grevini yerine getirmeye niyet etmeli ve besmele ile balamaldr. Ykama bitinceye kadar da Gufrneke y rahmn (Artk senin af ve mafiretinle ba baa, sen onu bala ey rahmn olan Allah) demelidir. Ykayc eline bir bez alarak rtnn altndan lnn avret yerlerini temizler. Sonra abdest aldrmaya balayarak, nce yzn ykar. Az ve burna su verilmez. Sadece dudaklarnn iini ve dlarn, burun deliklerini, gbek ukurunu parmakla veya parmana sard bezle mmkn mertebe siler. Ondan sonra ellerini, kollarn ykar. Sahih olan gre gre ban da meshedip, ayaklarn geciktirmeksizin hemen ykar. Bylece lye abdest verilmi olur. Namazn ne olduunu anlamayacak yata len ocua abdest verilmesine gerek yoktur. Cenazenin abdest ii tamamlannca zerine lk su dklr. Varsa hatm denilen gzel kokulu bir ot ile, yoksa sabun ile ykanr. Sonra sol tarafna evrilerek, sa taraf bir defa ykanr. Bylece sa ve sol taraflar er defa ykanr. Bundan sonra cenaze hafife kaldrlr. Bu kaldrta cenaze, ykayan kiinin gsne veya eline veya dizine dayandrlr. Sonra karn hafife ovulur. Bir ey karsa su ile ykanp giderilir. Yeniden abdest verilmesine ve batan ykanmasna gerek yoktur. iip dalmak zere olan lnn zerine sadece su dkmekle yetinilir; abdest verdirmeye ve defa ykamaya gerek yoktur. lnn sa sakal taranmaz; salar ve trnaklar kesilmez; snnet olmamsa snnet edilmez. Cenaze ykanrken pamuk kullanlmaz. Ykandktan sonra havlu ve benzeri bir ey ile kurulanr. Ondan sonra kefen gmlei giydirilir ve geri kalan kefenleri yaylr. Bana ve sakalna hnt denilen kfur veya benzeri gzel kokulu bir ey konur. Secde yeri olan aln, burun, eller, dizler ve ayaklara da kfur konur. l kapal bir meknda ykanmal, ykayan ve yardm edenden baka kimse grmemelidir. Bir ly ona en yakn olan biri veya takv sahibi gvenilir bir kimse ykamaldr. Ykama karlnda para alnmasa iyi olur. Erkek ly erkek, kadn ly kadn ykamaldr. Ykayan kiiler abdestli olmaldr. Ykaycnn gayri mslim olmas mekruh olmakla birlikte mslman bir ly ykayacak mslman kimse yoksa bu takdirde gayri mslim ykasa da olur. Bir kadn vefat eden kocasn ykayabilir. nk kadn iddet bekleyecektir. Bu iddet kmadka evlilik devam ediyor saylr. Fakat koca, lm karsn ykayamaz. nk erkein iddet beklemesi gerekmez, kars lnce aralarndaki evlilik ba kalkm olur. Ancak ykayacak kimse bulunmad

takdirde, koca karsna teyemmm verir. Dier imama gre koca karsn ykayabilir. Erkekler arasnda lm bulunan bir kadnn orada bir mahremi varsa, mahremi kendisine teyemmm verdirir. Mahremi yoksa yabanc bir erkek eline bir bez alarak bakmadan kadna teyemmm ettirir. Su bulunmad zaman yine teyemmm ile yetinilir. Bir cenaze iin teyemmm yaptrlp cenaze namaz klndktan sonra su bulunacak olursa, yeniden ykanr. Cenaze namazn yeniden klmaya gerek olup olmad konusunda Eb Ysuf'tan, biri klnaca, dieri klnmasna gerek olmad eklinde iki gr rivayet edilmektedir. Henz bul ana yaklamam kk kz ocuunu gerektiinde erkek ykayabilecei gibi, ayn durumdaki erkek ocuunu gerektiinde bir kadn ykayabilir. Cinsel organ kesilmi veya yumurtalar alnm erkek de erkek ykayc tarafndan ykanr. Erkek mi kadn m olduu anlalmayan ve bu bakmdan kendisine hns-i mkil denilen kimse lnce ykanmaz, sadece teyemmm ettirilir. Kefenleme hususunda kadn saylr ve ona gre kefenlenir. Suda boulmu olan bir kimse, ykamak niyetiyle defa suda hareket ettirilerek ykanr. Yalnz su iinde kalm olmas, hayattaki mslmanlar cenazeyi ykama farzn yerine getirmekten kurtarmaz. Bir mslmann akrabas veya kars olan bir gayri mslim ld zaman onun dindalarna verilir. Eer bunlara verilmezse snnete uygunluk artna dikkat edilmeksizin ykanr ve kefenlenerek gmlr. len mslmann gayri mslimden baka akrabasndan bir velisi bulunmasa bile cenaze gayri mslimlere verilmez. nk bunun tehiz ve tekfini mslmanlarn borcudur. Dk neticesinde l doan ocuk, bir bez parasna sarlarak gmlr, ykanmas gerekmez. lm bir mslmann ba ile beraber vcudunun ou bulunuyorsa ykanr, kefenlenir ve namaz klnr. Fakat basz olarak yalnz vcudun yars bulunsa veya gvdesinin ou kaybolmusa ykanmaz, kefenlenmez ve zerine namaz klnmaz. Bir beze sarlarak gmlr. Kefene sarldktan sonra lden kacak bir sv veya benzeri eyler artk ykanmaz, ylece gmlr.

B) Cenazenin Kefenlenmesi len erkek veya kadn, bedenleri rtlecek ekilde kefenlemek farzdr. Kefen, cenazenin ykanp kurulanmasndan sonra sarld bez demektir. Bu bez, bir ynyle lnn bedenini rtme grevi grd gibi, bir ynyle de insann bu dnyadan bir ey gtremeyeceini, doduu gibi plak ve sade gideceini temsil etmek zere yensiz ve yakasz, dikisiz ve oyasz sade bir bezdir. Erkein kefeni, biri gmlek (kams) yerini, biri etek (izr) yerini ve biri de sarg-brg (liffe) yerini tutmak zere yensiz ve yakasz, etraf dikisiz kat bez; kadnn kefeni ise bu kata ilve olarak bir ba rts ve bir de gs rts olmak zere be kat bezdir. Bu sylenen snnet zere kefenleme iin gereken para saysdr (kefen-i snnet). Bu sayda para bulunamayp, erkek iin izr ve liffe ve kadn iin bu ikisine ilveten bir ba rts ile yetinilmesi durumunda, bu da yeterlidir (kefen-i kifyet). Bu kadar da bulunmaz ve gerek erkek gerek kadn iin sadece bir kat bez bulunabilirse, l tek para beze sarlr (kefen-i zarret). Kams, boyun ksmndan ayaklara kadar uzanan gmlek yerinde bir bezdir. zr, eteklik yerinde, batan ayaa kadar uzanan bir bezdir. Liffe ise, sarg yerinde olup batan ayaa kadar uzanan, ba ve ayak taraflarndan dmlenen bir bezdir. Bu bakmdan izrdan biraz daha uzundur. Kefenin beyaz renkli pamuk bezinden olmas daha faziletlidir. Gelenek olarak da beyaz patiskadan yaplmaktadr. Kefen olarak kullanlacak bez ok basit ve di olmamaldr, fakat ok pahal olmasna da gerek yoktur. lnn mal varlna uygun olmaldr. Kadnlar iin ipekten ve zaferan ile usfur denilen boyalarla boyanm bezden kefen yaplabilir. llere sarlmadan nce kefenlerin birka defa gzel kokulu eylerle ttslenmesi dettir. nce liffe tabut iine veya hasr veya kilim gibi bir ey zerine yaylr, onun zerine izr serilir, sonra da l, kefen gmlei iinde izrn stne konur. l erkek ise, izr nce soluna, sonra da sana getirilerek sarlr, sonra liffe de ayn ekilde sarlr. Almasndan korkulursa, kefen bir kuak ile de balanabilir. l kadn ise, salar ikiye ayrlarak kefen gmlei zerinden gs zerine konulur ve stne, yzn de rtecek ekilde ba rts konur. Sonra zerine izr sarlr ve izrn zerinden gs rts balanr. Daha sonra liffe sarlr. Gs rts liffeden sonra da balanabilir.

Bul ana yaklam ocuklar, bykler hkmndedir. Bu aa gelmemi ocuklarn kefenleri sadece izr ve liffeden ibaret olur. Kefenin tek kat olmas da mmkndr. Fakat kat yaplmas daha iyidir. Kefen, len kiinin kendi malndan karlanr. Kefen harcamalar, len kiinin borcundan, vasiyetinden ve vrislerin haklarndan nce gelir. Geriye mal brakmam kimselerin kefen masraf, hayatta iken nafakasn vermekle ykml bulunduu kimselere aittir. Byle bir kimsesi yoksa, duruma gre bir devlet kurumu tarafndan veya oradaki mslman halk tarafndan karlanr. Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gre gre, arkada mal braksn brakmasn kadnlarn kefenleri kocalarna aittir. mam Muhammed'e gre ise, arkada mal brakmayan kadnlarn tekfin ve tehiz masraflar, bu kadnlarn nafakalarn temin etmekle ykml olan kimselere aittir. Kendilerine ait mallar varsa, masraflar oradan karlanr. fi'nin gr de byledir. Bir lnn tehiz ve tekfin masraflarn vrislerden birisi karlamsa, bu masraflar lnn terekesinden alabilir. Fakat akraba olsun olmasn, bu masraflar vris olmayan bir kimse, vrislerin istei veya izni olmadan karlamsa, terekeden alma hakk olmamakla birlikte vrisler bu kiinin yapt masraf demek isterlerse, bu kiinin harcad miktar almasnda saknca yoktur. lnn alnna veya sargsna veya kefenine kendisinin iman zere, ezel ahid zere sabit olduuna dair ahidnme denilen baz mukaddes kelimeler yazlacak olursa, len kiinin yce Allah'n mafiretine kavumasnn umulaca sylenmitir. Bunun mrekkeple veya kalc baka bir eyle yazlmas eitli nedenlerle ho karlanmam, bunun yerine, l ykandktan sonra ahadet parma ile alnna bismillhirrahmnirrahm ve gs zerine yine iaretle L ilhe illallah yazlmas uygun ve faydal grlmtr. C) Cenaze Namaz Ykanp kefenlenen lye son duay yapmak zere cenaze namaz klmak grevi vardr. Bu grev farz- kifyedir. Namaza duracak olan mslmanlarn yn kbleye gelecek ekilde, cenaze n tarafa konulur. Mslmanlar abdestli ve kbleye ynelik olarak dua mahiyetindeki bu namaz klarlar. Cenaze namazna niyet arttr. Bu niyetle lnn kadn veya erkek, kz ocuk veya erkek ocuk olduu belirlenir (tayn). Bu durumu bilmeyen kii "zerine imamn namaz kld kii" diye niyet edebilir.

mam olan kii, Allah Tel'nn rzs iin orada bulunan cenazenin namazn klmaya ve o cenaze iin dua etmeye niyet ederek namaza balar. Niyette lnn erkek veya kadn, kz veya erkek ocuu olduu belirtilmelidir. Dier namazlarda, cemaat iinde kadn bulunmas durumunda imamn, kadnlar iin de imamla niyet etmesi gerekli olduu halde, bu namazda gerekmez. Cemaat ise, Allah rzs iin o cenaze namazn klp onun iin dua etmeye ve imama uymaya niyet eder. Cenaze namaznn rknleri kyam ve tekbirdir. Snnetleri ise hamd ve sen etmek, salt ve selm getirmek, hem lye hem de dier mslmanlara dua etmekten ibarettir. Duann rkn olduunu syleyenler de vardr. Cenaze namaznda iftitah tekbirinden baka, tekbir bulunmaktadr. Cenaze namaznda cemaatin bulunmas art deildir. Yalnz bir erkein veya yalnz bir kadnn bu namaz klmasyla farz yerine getirilmi olur. Bir lnn namazn sadece kadnlar klm olsalar, bu cizdir ve farz yerine gelmi olur. Onlar kendi aralarnda bu namaz cemaatle klabilecekleri gibi tek tek de klabilirler. Dier namazlarda olduu gibi cenaze namaznda da namaz kldrmaya en yetkili ve lyk olanlar yneticilerdir. Bu olmad takdirde srasyla mft, cami imam ve daha sonra veraset srasna gre lnn velisi olan yaknlar gelir. Namaz kldrma sras veliye geldii halde izni olmadan, nce saylanlar dnda birisi namaz kldrmsa, veli isterse yeniden namaz klabilir ve baka bir cemaate yeniden cenaze namazn kldrabilir. len bir kadnn velisi bulunmazsa namazn kldrmaya kocas, sonra mahalle sakinleri yetkili olurlar. Eb Hanfe'den bir rivayete ve Eb Ysuf'un ve fi'nin grne gre cenaze namazn kldrma ncelii lenin velisine aittir. Birka cenaze bir araya gelmi olsa bunlarn namazlarn ayr ayr klmak daha iyidir, hangisi daha nce getirilmise nce onun namaz klnr. Birlikte getirilmilerse daha faziletli olana ncelik verilir. Bununla birlikte orada bulunan cenazelerin hepsine birden bir namaz klmak da yeterli olur. mam lnn gs hizasnda durur. Cemaat de hi olmazsa saf balar. Cenaze namaznda saflarn en faziletlisi en arka saftr. Cenaze musallaya, ba taraf imamn sana gelecek ekilde konulur. Ters konulmusa, namaz ciz olmakla birlikte snnete aykr davranld iin kt bir i yaplm olur. Cenaze namazna balandktan sonra gelip cemaate katlan kimse hemen tekbir alr, noksan kalan tekbirlerini de dua okumakszn pe pee alr, bylece cenaze musalldan kaldrlmadan tekbirlerini tamamlayp selm verir.

mamn drdnc tekbirinden sonra cemaate katlan kimse hemen tekbir alarak imama uyar, imamn selmndan sonra da tekbiri kaz eder. Fetvaya esas alnan gr budur. iddetli yamur gibi bir mazeret bulunmadka cenazeyi cami iine alarak namaz orada klmak doru olmayp tenzhen mekruhtur. Cenaze mescidin n tarafna konularak imam ile cemaatin bir ksm cenaze ile orada, bir ksm da mescid iinde durur ve saflar bitiik olursa, bu takdirde mekruh olmaz. Cenaze namaznn kabristanda klnmas uygun grlmemitir. Cenaze namaznda kadnlarn her zaman olduu gibi arka safta yer tutmalar uygun olur; nk snnet olan saf dzeni byledir. Bununla birlikte erkeklerin hizasnda veya nnde saf tutacak olsalar, hepsinin namaz tamam olur; dier namazlarda olduu gibi kadnn iki yannda duran birer erkein ve arkadaki bir erkein namaz bozulmaz. nk cenaze namaz mutlak namaz deildir. Cenaze namazn kldracak imamn kl-bli olmas arttr. Dier namazlar bozan eyler cenaze namazn da bozar.

D) Cenaze Namaznn Kln Cenazeye kar ve kbleye ynelik olarak saf balanr, niyet edilir. mam olan zt tekbir alarak ellerini namazda olduu gibi balar. Cemaat de gizlice tekbir alarak ellerini balarlar. Bu tekbir bir bakma rkn bir bakma arttr. Bu tekbirin arkasndan hem imam hem cemaat, "ve celle senke" cmlesini ilgili yere ekleyerek ilerinden "Sbhneke"yi okurlar. Ardndan imam elleri kaldrmadan Allahekber diye aktan tekbir alr. Cemaat de ellerini kaldrmadan gizlice tekbir alr. Bundan sonra hepsi ilerinden Allahmme salli ve Allahmme brik dualarn okurlar. Tekrar ayn ekilde Allahekber diye tekbir alnr. Bu tekbirden sonra lye ve dier mminlere gizlice dua edilir. lnn erkek veya kadn olmasna gre yaplacak dua metinleri aada verilecektir. Cenaze namaz esas itibariyle bir duadan ibaret olduu iin, bu dualar Arapa okumak art deildir. steyen bu ekliyle Arapa okuyabilir, isteyen de bu dualarn kendi dilindeki anlamlarn okuyabilecei gibi, benzer anlamda baka dualar da edebilir. Bu duadan sonra yine Allahekber denilip tekbir alnr ve arkasndan nce saa sonra sola imam yksek sesle, cemaat alak sesle selm verir. Bylece namaz tamamlanm olur. Vcip olan bu selm verilirken lye, cemaate ve imama selm vermeye niyet edilir.

Hanefler, cenaze namaznn dua niteliini baskn grdklerinden Ftiha sresinin Kur'an tilveti niyetiyle okunmasn tahrmen mekruh sayar, fakat dua niyetiyle okunmasnda saknca grmezler. Ftiha'nn okunmas filer'e gre, dier namazlarda olduu gibi, cenaze namaznda da bir rkndr. lk tekbirden sonra okunmas daha faziletlidir. Hanbeller'e gre de Ftiha bir rkn olup ilk tekbirden sonra okunmas vciptir. Mlikler'e gre ise Ftiha'nn okunmamas daha iyi olup okunmas tenzhen mekruhtur. a) Erkek cenaze iin cenaze namaz duas. Allhmma'fir lihayyin ve meyyitin ve hidin ve gaibin ve zekerin ve nsn ve sagrin ve kebrin. Allhmme men ahyeyteh minn fe ahyih ale'l-islm ve men teveffeyteh minn fe teveffeh ale'l-mn. Ve hussa hze'l-meyyite bi'r-ravhi ve'r-rhati ve'l-mafireti ve'r-rdvn. Allhmme in kne muhsinen fe zid f ihsnih ve in kne msen fe tecvez anh ve lakkihi'l-emne ve'l-br ve'l-kermete ve'z-zlf, bi rahmetike y erhame'r-rhimn (Anlam: Allahm! Dirimizi, lmz, burada bulunanlarmz bulunmayanlarmz, erkeimizi kadnmz, kmz bymz mafiret buyur, bala. Allahm! Aramzdan yaatacaklarn slm zere yaat, ldreceklerini iman zere ldr. urada duran lye, kolaylk ve rahatlk ver, onu bala. Bu kii, iyi bir kimse idiyse sen onun iyiliini artr; eer kt davranm gnahkr bir kimse idiyse, sen rahmet ve merhametinle onlar grmezden gel. Ona gven, mjde, ikram ve yaknlk ile mukabele et. Ey merhamet edenlerin en merhametlisi olan Allahm). b) len kii ocuk gibi mkellef olmayan bir kimse ise, duadaki ve men teveffeyteh minn fe teveffeh ale'l-mn (ldreceklerini iman zere ldr) cmlesi yerine Allhmme'calh len feratan, Allhmme'calh len ecren ve zuhran, Allhmme'calh len fian meffean (Allahm! Sen onu bizim iin nden gnderilmi bir sevap vesilesi yap, ecir vesilesi ve hiret az eyle, onu bize efaati kabul edilen bir efaati eyle!) diye dua edilir. c) len kii kadn ise, duann ana metni ve anlam ayn kalmak zere, duadaki ve hussadan sonraki zamirler kadn yerini tutacak ekilde yle deitirilir: Ve hussa hzihi'l-meyyite bi'r-ravhi ve'r-rhati ve'l-mafireti ve'r-rdvn. Allhmme in knet muhsineten fe zid f ihsnih ve in knet mseten fe tecvez anh ve lakkiha'l-emne. Bu dualar bilmeyenler kolaylarna gelen baka uygun dualar da okuyabilirler. "Rabben tin" duas bu dualardan biridir. Ayrca "Allahm beni, bu ly ve btn mminleri bala" eklinde dua edilebilir.

E) Cenazeye likin Baz Meseleler Kble yn aratrlp ona gre namaz klndktan sonra hataya dld anlalsa, namaz yeniden klnr. Fakat namazdan sonra cemaatin abdestsiz olduu anlalsa namaz iade edilmez; nk imamn namaz sahih olunca, bununla cenaze namaznn farziyeti yerine gelmi olur. Genel olarak namaz klmann mekruh sayld vakitlerde yani gnein domas veya batmas veya zevale yaklamas hallerinde cenaze namaz klmak da mekruhtur. Fakat bu vakitlerde klnm olan cenaze namaznn iade edilmesi yani yeniden klnmas gerekmez. Bu vakitlerde cenazenin defnedilmesi ise mekruh deildir. Hanef ve Mlik fakihleri, kble ynnde sapma meydana gelecei gerekesiyle, gaip yani orada bulunmayan bir cenaze zerine namaz klmay ciz grmezler. Fakat filer'e gre gaip zerine cenaze namaz klnabilir. nk Peygamberimiz Nec'nin namazn bu ekilde klmtr. Hanbeller'e gre de aradan bir ay gemedike gaip zerine cenaze namaz klnabilir. Namaz klnmayarak gmlm olan bir cenazenin henz dalmam olduu muhtemel ise, lnn hakkn demi olmak iin, kabri zerine namaz klnr. Diri olarak doduu bilinen bir ocuk ykanp namaz klnr. l olarak doarsa, ykanr fakat zerine namaz klnmaz. Bir l ykanmadan kefenlenmise veya bir yerinin ykanmas unutulmusa, kefen alr ve ykanmas tamamlanr. Eer zerine namaz klndktan sonra durum anlalrsa, yine alr, ykanmas tamamlanr ve namaz iade edilir. Kabre konulup zerine toprak atlmad srece hkm byledir. Fakat kabre konulup zerine toprak atldktan sonra, kabirden karlmas artk haramdr. Hi ykanmam bile olsa artk yle kalr. Ancak namaz klnmamsa kabri zerinde namaz klnabilir. Benimsenen gr budur. Kefensiz olarak kabre konulduu zaman da kabir alamaz. Eb Ysuf'a gre, yanllkla veya dayanlmaz bir ar ve acdan dolay olmadka, bilerek kendini ldren yani intihar eden kimsenin cenaze namaz klnmaz. ledii crmn arln gstermesi bakmndan bu gr yerinde olmakla birlikte, bu durumun acl ailenin acsn bir kat daha artraca dncesiyle, byle kimselerin de namaznn klnabilecei sylenmitir. Anasn veya babasn kasten ldren kimselerin de cenaze namaz klnmaz.

atma esnasnda ldrlen ekyann, terristlerin ve soyguncularn da cenaze namaz klnmaz. Fakat er bir cezann uygulanmas sonucunda lenlerin cenazeleri ykanr ve namazlar klnr. rtidad ederek Mslmanlktan km olan kimsenin cenaze namaz klnmayaca gibi, mslman mezarlna da defnedilmez. Bir mslmanla evli bulunan hristiyan veya yahudi kadnn hangi mezarla gmlecei hususu tartmaldr. En dorusu bu konuda kendisinin bir vasiyeti varsa ona uyulmas, yoksa ailesinin isteine braklmasdr. Mslman olanlarla mslman olmayanlarn cenazeleri karacak olsa, ayrt etme imkn varsa ayrt edilir ve ona gre davranlr. Ayrma imkn yoksa bu takdirde hepsi ykanr ve mslmanlara niyet ederek hepsinin zerine birlikte cenaze namaz klnr.

F) Tanmas Cenazeyi tey etmek, yani arkasndan mezara kadar gitmek snnettir, bunda byk sevap vardr. Hatta akraba veya komulardan olup iyi haliyle bilinmi kiilerin cenazesini tey etmenin nfile namazdan daha faziletli olaca sylenmitir. Hazrlanm olan cenazeyi bir an nce gtrp defnetmek iyidir. Cuma gn sabahleyin hazrlanm olan cenazeyi, cemaati daha ok olsun diye cuma namaz sonrasna ertelemek mekruhtur. Ancak cenaze ile ilgilenildii takdirde cuma namaznn karlaca endiesi varsa bu takdirde cenaze cuma namaz sonrasna braklabilir. Bayram namaz vaktinde hazrlam olan cenazenin namaz da bayram namazndan sonra hutbeden nce klnr. Cenazenin tanmasnda snnet olan ekil, drt kiinin drt taraftan cenazeyi yklenmesidir. Her bir taraftan srayla yklenip onar adm, toplam krk adm gtrmek mstehaptr. Cenaze nce n taraftan sa omuza, sonra ayak tarafndan sa omuza alnr. Sonra yine n taraftan bu defa sol omuza, sonra arka taraftan sol omuza alr. Her bir omuzlamada onar adm yrnr. Cenazeyi, omuzlara yklenerek kabre gtrmek onlarn haklarnda gsterilen en byk hrmet ve sayg niandr. Byle bir hareket insanln eref ve kymetini gsterir. Bir insan hiret evinin kapsna eya tar gibi gtrmek insann hassas kalbini incitebilir. Bunun iin de bir zaruret olmadka cenazeyi srtlamak, hayvan veya arabaya yklemek mekruh grl-

mtr. Ancak byk ehirlerde olduu gibi, mezarlklarn ehir dnda ve uzak yerlerde olmas halinde, cenazenin arabayla tanmas mekruh olmaz. Cenazeyi takip edenlerin, cenazenin arkasndan yrmeleri daha faziletli olmakla birlikte, nden yrmekte de bir kerhet yoktur. Cenazeyi yaya olarak takip etmek binitli olarak takipten daha faziletlidir. Eer binitli olarak takip edilecekse, cemaati rahatsz etmemek iin ya en nden gitmek ya da cemaatin arkasndan gelmek uygun olur. Cenaze vakar iinde izlenmeli, cenaze ve znt ortamna uygun decek ekilde davranmal, gerekmedike konumamaldr. Yaplacak i, dua etmek, tefekkr ve tezekkr etmektir. Bu bakmdan uygunsuz ekilde davranmak, son zamanlarda grld gibi, cenazeyi alklamak ciddiyetsizlik olmak bir yana, lye ve l sahiplerine saygszlktr ve slm dininin ngrd edep lsnn dndadr. Allah'a isyan anlamn ierecek ekilde dvnp, sa ba yolmamak ve yersiz szler sylememek artyla cenaze iin kalben kederlenmek ve gz yalar dkerek alamak doaldr ve bu bakmdan gnah deildir. l, kendisi salnda tavsiye etmedike, arkasndan alayanlar yznden kabrinde azap ekmez. Cenazeyi izleyen kadn erkek herkesin usulnce namaza katlmalar uygun olur. Namaza itirak etmeyecek olan kimselerin mmknse namaz klnan yerlerin uzanda bulunmalar yerinde bir davran olur. Cenazeyi takip edenler, hayatn sonlu olduunu, bir gn kendi hayatlarnn da son bulacan dnmeli; gn gelip kendisi de byle eller zerinde tanrken, cenazeye katlan insanlara kendisi hakknda "Ne iyi adamd, incinmedik krlmadk, bir ktln grmedik" dedirtmenin anlamn ve nemini hissetmelidir.

G) Defin Cenaze kabre gtrlp omuzlardan indirilince bir engel yoksa, cemaat oturur. Cenaze omuzdan inmeden oturmalar mekruh olduu gibi, cenaze yere indikten sonra ayakta durmalar dahi mekruhtur. Kabrin bir insan boyu kadar derin olmas yeterlidir. Kabirlerde lahit yapmak faziletlidir; kabrin iinde kble taraf oyulur ve l, yz kble tarafna gelecek ekilde sa taraf zere buraya konur. Lahitin nne tahta, kerpi veya kam gibi eyler konur ve bylece atlan toprak lnn stne

deil, bu eylerin stne gelmi olur. Bu lye saygnn bir gereidir. Eer kabrin kazld yer lahit yaplamayacak derecede yumuak veya slak ise, bu durumda, dere gibi bir ukur kazlr, ki buna ak (yarma) denir. Gerekirse bunun iki yan kerpi veya tula gibi bir eyle rlr. Sonra l bunlarn arasna konur ve zerine lye dokunmayacak ekilde tahta veya kerpile tavanms bir rt yaplr. Kabrin dibi slak veya yumuak olduu durumlarda cenaze tabut ile birlikte gmlebilir. Fakat gerekmedike tabut ile gmmek mekruh saylmtr. Kimi limler kadnlarn tabut ile gmlmelerini gzel karlamlardr. Kabir temininde glk bulunduu takdirde, daha nce defin yaplm bir kabre, nceki lnn ryp sadece kemiklerinin kalaca bir srenin gemesinden sonra ikinci bir cenaze defnedilebilir. Bu sre iklim, blge ve toprak zelliklerine gre deiiklik gsterebilir. kinci defin nceki lnn kemikleri dikkatlice bir kenara toplandktan sonra yaplr. Cenaze kble tarafndan kabre indirilir, sa yan zerine kbleye dndrlr ve kefen zerinde ba varsa zlr. Cenazeyi kabre koyan kiiler Bismillhi ve al milleti reslillh (Allah'n adyla ve elisinin dini zere) derler. Cenazeyi kabre koyacak kiilerin says ihtiyaca gre deiir. Kadnlar kabre koyacak kimselerin lye akrabalk ynnden mahrem olmalar daha uygundur. Kadnlar kabre yerletirilinceye kadar gerekirse kabirleri zerine bir perde ekilir. Definde bulunan kiilerin kabir zerine avu toprak atarak birinci defada "Sizi bundan (topraktan) yarattk", ikincisinde "Sizi tekrar topraa iade edeceiz", ncsnde de "Sizi bir kez daha topraktan karacaz" demeleri mstehaptr. Kabrin topraktan bir iki kar ykseltilip, deve hrgc gibi yaplmas menduptur. Kabir zerine su serpmekte -gerekli olmamakla beraber- bir saknca da yoktur.

H) Kur'an Okuma ve Telkin Cenaze defni zerinden bir sre getikten sonra, orada Kur'an okumak baz toplumlarda ho karlanmtr. Genellikle Mlk, Vka, hls, Felak ve Ns sreleri, sonra Ftiha ile Bakara sresinin ilk be yeti okunur. Sevab da cenazenin ve dier mminlerin ruhlarna balanr. lnn balanmas iin dua edilir ve yava yava cemaat dalr. Peygamberimiz bir cenaze gmldkten sonra bunlar yapmamakla beraber hemen dnmez, bir

mddet mezar banda bekler ve cemaate yle derdi: Kardeiniz iin yce Allah'tan mafiret isteyiniz ve kendisine sknet vermesini dileyiniz. O imdi sorguya ekilmektedir (Eb Dvud, Ceniz, 67-69). Telkin. Cenaze kabre konduktan ve banda Kur'an okuma da tamamlandktan sonra, kalabaln oray terkedip geride kalan bir kimsenin kabrin banda yksek sesle ve lye hitaben iman esaslarn hatrlatmas ileminin addr. Peygamberimizin "llerinize l ilhe illallah telkin ediniz" (Mslim, Ceniz, 1) szndeki "lleriniz" kelimesi, limlerin ounluu tarafndan, "lmek zere olanlarnz" eklinde anlalm ve bunlar telkinin sadece lm deindeki hasta iin olduunu, definden sonraki telkinin mer olmadn sylemilerdir. Baz Hanef limleri ise bu konuda ak bir hkm bulunmadn, yani l defnedildikten sonra telkin vermenin tavsiye edilmedii gibi yasaklanmadn ileri srmlerdir. Mlikler'e gre de telkin, lm deinde iken verilir; gmldkten sonra telkin vermek ise mekruhtur. Hanef mezhebinde mkelleflik yana girdikten sonra len kimsenin mezar banda telkin verilmesi mer grlmtr. "Telkin yaplmaz", "Ne yapn denir, ne de yapmayn" diyen Hanef fkhlar da vardr. fi mezhebine ve bir ksm Hanbel fkhlara gre de, telkin yaplmas mstehaptr. Telkin yle yaplr: Cenaze defnedildikten sonra iyi hal sahibi bir kimse lnn yzne kar durur ve ona ismiyle hitaben "Ey falan!" diye kez seslenir ve sonra yle der: "zkr m knte aleyhi min ehdeti en l ilhe illallah" "Ey falan! Hayatta iken zerinde olduun, benimsediin u hususlar unutmayasn: Allah'tan baka Tanr yoktur ve Muhammed O'nun elisidir. Cennet ve cehennem gerektir, yeniden dirili vardr, kyamet saati kukusuz gelecektir. Allah kabirde yatanlar yeniden diriltecektir. Yine unutma ki, sen Rab olarak Allah', din olarak slm', peygamber olarak Muhammed'i, imam olarak Kur'an', kble olarak Kbe'yi ve karde olarak mminleri semi ve bununla mutlu olmutun. Rabbim olan Allah'tan baka Tanr yoktur, ben ona dayandm, byk arn Rabbi de O'dur." Bundan sonra kere, Y abdellh, kul l ilhe illallh (Ey Allah'n kulu, l ilhe illallah de) denilmesi ve bunun ardndan kere Rabbim Allah, dinim slm, peygamberim Muhammed'dir. Ey Rabbim, sen onu tek bana brakma, vrislerin en hayrls sensin denilmesi det olmutur. Umulur ki bu telkinler lye yarar salar, orada bulunanlara ikaz olur.

Bir kimse "Falan zat beni ykasn, namazm kldrsn veya beni kabre koysun" eklinde vasiyet ederse, bu vasiyeti yerine getirmek gerekmez. Ancak lnn velisi olan kii, buna rz gsterirse bu vasiyet yerine getirilir. Cenazeyi tamak veya kabri kazdrmak iin cretle adam tutmak cizdir. Bir kimsenin kendisi iin kefen alp hazrlamas ciz olduu gibi, gnmzde ehirlerdeki cr dete gre aile mezarl olarak mezar yeri almak da -genel olarak mslmanlara bir sknt getirmezse- cizdir. Tabii ki aslolan, bir insann kendisi iin kabir hazrlamas deil, kendisini kabir iin hazrlamasdr. Cenazenin gndzn gmlmesi mstehaptr; gece defnedilmesini mekruh grenler, gecenin ve karanln yol aaca sakncalar gz nnde bulundurmulardr. Bakaca bir saknca bulunmadnda gece de defin yaplabilir. lnn velisi, lnn gmlmesinin ertesi gnnden balayarak yedinci gne kadar, imkn lsnde fakirlere sadaka vermeli ve sevabn lye balamaldr. Bu bir snnettir. Bunu yapamazsa iki rekat namaz klarak sevabn lye balar. l sahiplerinin lmn birinci, nc gnlerinde veya haftasnda yemek vermeleri konusunda herhangi bir snnet veya tavsiye bulunmamaktadr. Bununla birlikte, l sahiplerine eziyet olmamak, gereinden fazla nemsememek yani din bir grev saymamak artyla ve daha ziyade fakirlerin doyurulmasna ynelik olarak bu zamanlarda yemek verilebilir. Komularn ilk gn ierisinde, l sahipleri iin yemek hazrlayp getirmeleri, lkemizde yaygn olarak yaplan gzel detlerdendir.

I) Tziye Tziye, lnn yaknlarna mmkn olduunca teselli edici, rahatlatc szler sylemek ve zntsnn paylaldn gstermekten ibarettir. Tziye iin ounlukla "Allah size gzel sabrlar ihsan etsin ve mkfatn da versin", "Banz sa olsun! Allah geride kalanlara mr versin!" gibi szler sylenir. Tziyenin kabristanda veya lnn kapsnn nnde yaplmas mekruh grlmtr. Tziye sresi, ayn yerde yaayanlar iin gndr. Tziyenin gn iinde yaplmas mstehaptr. l sahipleri normal hayata daha abuk dnebilseler diye, gnden sonra tziye yapmak mekruh kabul edilmitir. l sahipleri yaplacak tziyeleri kabul iin gn sreyle evlerinde oturabilir-

ler. Baka yerde oturanlar veya ayn yerde olduu halde haberi olmayanlarn gnden sonra tziye yapmalar mmkn grlm ise de, aslolan tziye iinin gn iinde bitirilmesidir.

J) Iskat ve Devir badetlerde skat, namaz, oru, kurban, adak, kefret gibi ibadet ve borlar ifa etmeden vefat eden bir kimseyi bu borlarndan kurtarmak iin fakirlere fidye denmesi ilemini ifade eder. Fkhta daha ok namaz ve oru borcunu drme anlamna gelen skat- salt ve skat- savm terimleri kullanlr. Burada fidyeden maksat sz konusu ibadetlerin yerine gemesi amacyla yaplan nakd veya ayn demelerdir. Bu balamda skat- salt, bir kimsenin salnda eda veya kaz edemedii namaz borlarn uhdesinden drebilmek iin lmnden sonra fidye denmesi ilemini, devir de bu fidye demede gelitirilen bir yntemi ifade eder. a) Iskat Hz. Peygamber, sahbe, tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde yukardaki anlamda skat sz konusu olmadndan, skat- salt ve skat- savm anlay ve uygulamasnn Kitap, Snnet ve sahbe fetvalarndan delillendirilmesi yerine, fkhn geliim seyri gz nnde tutularak ele alnmas daha doru olacaktr. te yandan, skat- salt telakki ve uygulamas hem teori hem de tarih seyir itibariyle skat- savm fikrine dayandrld iin, ncelikli olarak skat- savm, sonra da skat- salt hakknda bilgi verilmesi yerinde olur. badetler ve bu nitelikteki kefretler Allah hakk grubunda yer ald iin kural olarak skat kabul etmez. Din mkellefiyetlerin ifasnda mkellefin niyeti ve ibadetin Allah rzs iin yaplmas ibadetin zn, ekil artlar ise madd unsurunu tekil edeceinden, ibadetler ancak riin belirledii sebeplere bal olarak ve O'nun emrettii tarzda yerine getirilirse ifa edilmi saylr. badetlerin dinin taabbd (kulluu ve teslimiyeti sembolletiren) hkmlerinin en banda yer almasnn da anlam budur. Fkh kltrnde ibadetler; beden, mal, hem beden hem mal eklinde l ayrma tbi tutulur ve her bir ibadetin mkellef tarafndan zamannda, bizzat ve ayr ayr ifa edilmesi gerektii, her ibadetin kendine mahsus bir sebebi ve gayesi olduu, hibirinin dierinin yerine gemeyecei nemle vurgulanr. Ayn ekilde namaz, oru gibi beden-ahs ibadetlerin mkellef adna bir bakas tarafndan yerine getirilmesi de (niybet) ciz grlmemitir. badetlerin ifasyla ilgili genel prensipler byle olmakla birlikte ri, dinde

kolaylk ilkesinin de bir gerei olarak, snrl riz hallerde baz istisna hkmler sevketmi ve ifa edilemeyen baz ibadetlerin ayn veya baka cinsten bir dier ibadet ya da fiille telfisine imkn tanmtr. Seimlik kefretler, hacca gidemeyenin yerine bedel gnderilmesi, kadnlarn hayz ve nifas hallerinde namazdan muaf tutulmas ve orucu da -ileride kaz etmek zeretutmamalar, hasta ve yolcunun oru tutup tutmamakta serbest olmas ve tutmad orular dier gnlerde kaz edebilmesi, unutma veya uyku sebebiyle klnamayan namazn ilk frsatta klnmas gibi hkmler bunun rnekleri ise de bu grupta yer alan belki de en nemli istisna hkm oru tutmaya g yetiremeyenlerin bunun yerine fidye demeleridir (el-Bakara 2/184). Hanef fakihlerinin oru yerine fidyenin denmesine "misl-i gayr-i makul ile kaz" demeleri de bunun istisna ve kural d olduunu belirtmeyi amalar (Serahs, I, 49). bn Abbas, bn mer, bn Mesd, Muz b. Cebel ve Seleme b. Ekvan da aralarnda bulunduu bir grup sahb, "Sizden ramazan ayna yetienler o ayda oru tutsun" (el-Bakara 2/185) melindeki yet nzil oluncaya kadar ashaptan dileyenin oru tuttuunu, dileyenin de tutmayp fidye verdiini, bu yet nzil olduktan sonra ise oru tutmaya gc yetenler hakknda fidye hkmnn neshedilip yalnz hasta ve yallar iin bir ruhsat olarak kaldn belirtirler (Mslim, Sym, 149-150; Cesss, Ahkm'l-Kur'an, I, 218). Bu sebeple, oruta fidye ile ilgili yette (el-Bakara 2/184) geen Oru tutmakta glk ekenler (oruca zorlukla g yetirenler veya g yetiremeyenler) kayd ile bir sonraki yette yer alan ramazan ayna erien herkesin oru tutmas emri birlikte ele alnarak, oru tutmaya gc yetenlerin fidye demesinin ciz olmad hususunda gr birliine varlmtr. Hz. Peygamber ve sahbenin uygulamas da bu ynde olmutur. Sonu olarak, slm limlerinin ortak kabulne gre, ihtiyarlk ve iyileme midi kalmam hastalk sebebiyle oru tutamayan kimseler, kaz etmeleri de mmkn olmad iin tutamadklar gn saysnca fidye derler. yetin tutulamayan orucun kaz edilmesini deil de her bir oru iin bir fakir doyumu fidye denmesini emretmesi, burada hastalk, bnye zayfl, meakkat ve yolculuk gibi geici bir mazeretin deil, yallk ve iyileme umudu kalmam hastalk eklinde devamllk arzeden bir mazeretin kastedildii yorumuna hakllk kazandrmtr. Bu kimselerin, tekrar sala kavuup oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmediinden tutulamayan orucun, ayn cinsten bir ibadetle telfisi talep edilmemi, "Her bir oru iin bir fakiri doyurma" eklinde sosyal amal, orucun mahiyetiyle de alkal bir baka ibadet istenmitir. slm mmeti iinde ortaya kan skat- savm ve akabinde skat- salt tatbikat, temelde yetin snrl mazeretler iin getirdii bu istisna hkm etrafnda gelitirilen zorlama yorum ve temennilerden

kaynaklandndan yetin kimler iin hangi imkn ve hkmleri ngrdnn iyi bilinmesi ayr bir nem tamaktadr. lme kadar her geen gn bnyesi zayflayan hasta ve yallarn, tutamadklar farz orular iin kaideten salklarnda fidye demeleri, deilse fidyenin denmesini vasiyet etmeleri gerekir. Byle bir vasiyetin mevcudiyeti ve terekenin te birinin de yeterli olmas halinde miraslarn bu fidyeyi demeleri din bir vecbedir. Vasiyeti yoksa veya te bir yeterli deilse, miraslarn teberru kabilinden bunu demeleri tavsiye edilmitir. Yukarda zetle verilen hkmler, devaml hastalk ve yallk sebebiyle oru tutamayanlara mahsus olup bu iki durumun dnda kalan yolculuk, hastalk, gebelik, st emzirme, ileri derecede alk ve meakkat gibi mazeretler oru tutmamaya veya balanm bir orucu bozmaya ruhsat tekil etse de, tutulamayan orular iin fidye denmesini ciz klmaz, mazeret hali kalktktan sonra kaz edilmeleri gerekir. Bu kimseler kaz edemeden vefat etmise, miraslarn ayn ekilde bu orular iin de fidye vermesi slm limlerince ciz, hatta tavsiye edilen (mendup) bir davran olarak grlmtr. Bu konuda fkh mezhepleri arasnda nemli bir gr ayrl yoktur. nk kaz borcunu geciktirmemek gerekli ise de, burada balangta mazerete, devamnda ise ihmale ve ileride kaz etme midine dayal ho grlebilir bir terk sz konusudur. Ayrca vefat, bu kimsenin orucunu kaz etme imkn ve ihtimalini ortadan kaldrdndan yal ve hasta iin sz konusu olan acz hali burada da var saylabilir. Mkellefin oru borcunun vefatndan sonra fidye denerek drlmesi (skat- savm) arzu ve teebbsnn yukarda zetlenen artlarla ve zikredilen iki durumla snrl kalmas beklenirken hangi dnemde balad tam olarak bilinemeyen fakat hicr II. asrn sonlarna doru ortaya kmas muhtemel olan bir yorum ve kyaslama ile, salnda mazeretsiz olarak oru tutmam ve kaz da etmemi kimse adna vefatndan sonra fidye verilebilecei ve bu fidyenin lenin oru borcunu skat etmesinin muhtemel olduu gr gndeme gelmi ve uygulama alanna girmeye balamtr. Fakihlerin ounluuna ait olduu sanlan bu gr, salnda mazeretsiz olarak oru tutmayp kaz da etmeyen kimsenin vefat etmekle kaz etme imknn yitirdii iin, mazerete binaen oru tutamayan kimsenin durumuna kyasen bu kimse adna da fidye verilebilecei, vasiyeti varsa kyasn daha gl olaca gerekelerine sahiptir. Hanef kaynaklarnda, mam Muhammed'in lenin vasiyeti olmasa bile miraslarn onun oru borcu iin fidye vermesinin Allah'n dilemesine bal olarak yeterli olacan syledii rivayet edilir. Yine ileri dnem fkh kitaplarnda,

vasiyetin bulunmas kaydyla veya mutlak olarak fidye ile skat- savmn ciz olduu ve bunun cevaz hakknda nas bulunduunun ifade edilmesi de, bu son kyasn dayandrld yet hkmnn mazeretsiz olarak tutulmayan ve kaz edilmeyen orular iin de fidye verilebileceini kapsad iddiasn iermesi ynyle tetkike muhta bir konudur. Konu, dier fkh mezheplerinde de, benzeri bir yaklamla ele alnr. Iskat- savm hakknda yaplan bu geniletici yorumun, yine hicr II. yzyln sonlarndan itibaren namaz hakknda da dnlmeye baland tahmin edilmektedir. Kiinin salnda iken klmad veya klamad namazlar iin vefatndan sonra fidye verilerek borcunun drlmesi temenni ve teebbsne ad olan skat- salt hakknda, mam Muhammed e-eybn hari tutulursa ilk Hanef mctehidlerinden olumlu bir gr bilinmemektedir. Kaynaklarda mam Muhammed'in ez-Ziydt'ta skat- savm iin yukardaki grn akladktan sonra "Bir kimse namaz borcu iin fidye verilmesini vasiyet etse, Allah'n dilemesine bal olarak bu fidye onun iin yeterli olur" temennisini belirttii, ancak skat- savm hakknda kyas yaparken namaz hakknda byle bir kyasa girimeyip namazn hkmn orucunkine ilhak etmekle yetindii aktarlr. Burada kyastan deil de ilhaktan sz edilmesi, kyasn dayandrlabilecei bir asln bulunmayndandr. Bir mazeret sebebiyle klnamayan farz namazlarn bu mazeret kalknca hemen klnmas veya kaz edilmesi emredilmi ise de (Buhr, Mevkt, 37; Mslim, Mescid, 314; Eb Dvd, Salt, 11), mazeretsiz olarak kasten terkedilen namazlarn daha sonra kaz edilmesi gerektiine ve bu kaznn kiiden namaz borcunu dreceine dair ak bir nas yoktur. Byle olunca, klnmayan veya klnamayan bir farz namazn yerine, salnda mkellefin veya vefatndan sonra miraslarnn fidye vermesinin cevazn ve bu fidyenin sz konusu namaz borcunu dreceini ak veya dolayl ekilde bildiren hibir yet veya hadisin bulunmamas gayet tabiidir. mam Muhammed'in skat- salt hakknda "Allah dilerse yeterli olur" eklinde ihtiyatl bir temennide bulunmas da bu sebeptendir. Serahs de, lenin namaz borcu iin verilecek fidyenin namazn yerine gemesinin kesinlik tamadn, fakat bunun Allah'n lutuf ve keremine kaldn syler (Usul, I, 51). Zaten skat- saltn cevazna kail olan fakihler de, namaz ve oru borcuyla vefat eden kimsenin her iki ibadet asndan da ifa edemez olma (acz) durumuna dtn, namazn orutan daha nemli olduunu, oru hakkndaki ruhsatn gerekesinin "acz" olmas halinde namaz da oruca ilhak etmenin ihtiyaten de olsa mmkn olacan, ancak cevazn pheli, skatn da bir temenniden teye gemediini ifade ederler. te yandan skat- salt hakkndaki bu yorum ve temenniler, namaz borcuyla len kimsenin bu

ynde vasiyetinin bulunmas ve brakt maln te birinin buna yeterli olmas kaydyla sz konusu edilir. Ortada byle bir vasiyet veya mal yokken miraslar kendiliklerinden byle bir abaya girmilerse, lenin, ibadetinin bu ekilde olsun telfisine ynelik bir niyet ve ihtiyar bulunmad iin namaz borcunun fidye ile skt olmas temennisinin daha da pheli ve zayf hale geldii, belki sadece fakirlere fidye olarak datlan para sebebiyle bir hayr ve tasadduktan sz edilebilecei dile getirilir. fi mezhebinde arlkl gr, namaz borcuyla veya itikf adak borcuyla len kimsenin yaknlarnn len adna bu ibadetleri ifa etmesinin de, fidye vererek bu borlar drmesinin de ciz olmad ynndedir. Bununla birlikte orta ve ileri dnem fi literatrnde, mam fi'nin oru borcuyla ilgili grnden yola klarak yaknlarnn len adna bu iki ibadeti ifa edebilecei, yine tahrc usul iletilerek lenin namaz ve itikf borcu iin fidye verilebilecei grleri dile getirilir. Ancak bunun, VIII. yzyl fi fakihlerinden Sbk'nin de yapt gibi istisna ve biraz da Hanefler'i takliden gidilebilecek bir zm olduu belirtilerek mezhepte tercih edilen grn bu olmad vurgulanmak istenir. fa edilemeyen ibadetler iin mkellefin vefatndan sonra fidye denmesinin cevaz ve borcu drc olup olmad tartmas, beden ibadet olmalar sebebiyle namaz ve oru zerinde odaklar. Mkellefin salnda iken ifa etmedii kurban, adak, mal kefret veya zekt gibi ibadetlerin vefatndan sonra vasiyetine bal olarak hatta miraslar tarafndan kendiliinden mal deme ile telfi edilmesi, hem iki ifa arasnda cins birliinin bulunmas hem de bu tr ibadetlere nc ahslarn haklarnn taalluk etmesi ve mal ibadetlerde niybetin kural olarak ciz olmas sebebiyle daha anlamldr. Bu demelerin, mkellef tarafndan bizzat yerine getirilmeyii ve niyetin bulunmay sebebiyle ibadet nitelii tartmal olsa bile en azndan nc ahslarn (fakirlerin) haklarn skat edebilecei savunulabilir. te yandan fidye, kefret orucu gibi baka bir ihllden doan ve seimlik bir ceza olarak tutulmas gereken orularda deil de ramazan orucu gibi biztih asl olan oruta gndeme getirilir. b) Devir Iskat- savm ve saltn kyaslama, ilhak ve temenni tarznda da olsa tartmaya almas ve lenin btn ibadet borlarnn fidye ile skat edilebilecei dncesinin kamu oyuna aksetmesi, bu ynde bir uygulamann hzla yaygnlamasnn bir mili olduu gibi, bu imkn beden ibadet ykmll asndan zengin ve fakir arasnda bir ayrm yapt iin ayr bir tartmay da balatm oldu. nk sz konusu anlay ve uygulama gn-

deme geldiinde sadece mal imkn elverili olan aileler ve miraslar vefat eden yaknlarnn yksek meblalar tutan fidye borcunu deme imkn bulmaktayd. Bu ayrmn yol at sknt, hicr IV. yzyln sonlarndan itibaren "devir" ileminin bulunmas ve ciz grlmesiyle giderilmeye alld. Devir, skat iin fakirlere nakd bedeli tamamen vermek yerine muayyen bir miktar hibe edip tekrar hibe yoluyla ondan geri alma ve toplam bor miktarna ulancaya kadar bu hibe ve kar hibe ilemini devam ettirme usulnn addr. Bylece elde devredilen para ile devir saysnn arpmyla elde edilen meblan fidye olarak hibe edilmi olaca, neticede de skat iin gerekli fidyenin tamamen denmi olaca var saylmaktadr. lenin toplam fidye borcunun hesaplanmasnda sadece ifa edemedii namaz ve oru borlar iin fidye verilmesi, kurban, adak ve kefret trndeki bilfiil ibadet borlarnn denmesi ile yetinilmeyip ihtiyaten lenin buldan vefatna kadar devam eden dneme ait btn beden ibadetleri ve Allah hakk grubundaki btn din mkellefiyetleri gz nnde bulundurulup bunlar fidye ile skat edilmek istenir. Bu yaklam ve arzu, haliyle denecek mebl ykseltmekte ve devri deta kanlmaz klmaktadr. te yandan, devir usulyle nemli bir deme kolayl getirilmi olmas da byle bir talebi ve hesaplama yntemini tevik etmektedir. lemin sonunda arada devrolunan miktar fakirlere verilir ve bylece toplam bor miktar kadar para fidye olarak datlm saylr. Zekt deme dahil dier mal mkellefiyetlerin ifasnda ciz olmayaca aka belirtilen bu ileme belli bir dnemden sonra baz fakihlerin skat- savm ve saltta istisna olarak cevaz vermeye balad, sorulan fetvalar ve verilen cevaplar dikkatlice incelendiinde, onlarn bu yneliinin temelinde, herhangi bir er delilden ziyade mit, ihtiyat ve temenniye dayal bir iyimserliin, det basksnn ve bazan menfaat beklentisinin yatt grlr. te yandan, beden ibadetlerde aslolan fakirle zenginin eit olmasdr. lenin namaz ve oru borcunu fidye deyerek skat etme bir imkn ise bu imkn, yaknlarnn ibadet borlar iin fidye verme arzusu iinde olan fakat mal durumlar buna elvermeyen fakir ailelere de tanmak ve bylece beden ibadetlerde mkellefiyet ve ifa imkn ynyle eitlik ilkesini korumak gerekir. Bu dnce de devir ileminin ciz grlmesinde nemli bir mil olmutur. Bu fakihler, devir usulne, vasiyet edilen miktarn (ki bu miktar terekenin kural olarak te birini geemez) toplam fidye borcunu demeye yetmemesi durumunda bavurulabileceini belirtmi ve devirin, daha fazla harcama yapmak istemeyen zenginler iin bir hile kaps olmayp fidye borcunu baka trl deme imkn bulunmayanlar iin zayf bir mide de dayansa deta son are olduunu vurgulamak istemilerdir. Bu fakihlerin

byle bir cevaz kapsn aralarken iyi niyetle hareket ettikleri ve tasaddukla, hayr ve hasenatla sonulanmas sebebiyle skat ve devir ilemine scak bakm olacaklar dorudur. Ancak alan bu cevaz yolunun, yukarda zikredilen snrlandrc ve ynlendirici mlhaza ve kaytlar da gz ard edilerek daha sonralar din bir imkn veya gereklilik olarak telakki edilip zenginfakir herkes tarafndan alabildiince kullanld ve deta din devlerde hileyi sembolize eden bir gelenek halini ald da inkr edilemez. Sonu itibariyle, yette sadece oru tutmaya gc yetmeyen srekli mazeret sahibi kimselerin fidye vermesinin emredildii, bunun dndaki skat- savmn yette yer almad, skat- saltn ve devir ileminin ise Kur'an veya Snnet'ten herhangi bir delile veya fkh hkm elde etmede kullanlan bir usule dayanmad aktr. Zaten beden ibadetler ruhun Allah'a ykseliini sembolize ettii, kiinin kendini gelitirip eitmesine yardmc olduu ve tabii olarak mkellef asndan birok mnev ve derun yararlar tad iin bunlarn sradan bir boralacak ilikisi erevesinde mtalaa edilmesi ve neticede skat usulnn alternatif ifa olarak grlmesi bu ibadetlerin ruh ve amacna aykrdr. Ancak vefat eden kimsenin yaknlarnn mteveffann uhrev mesuliyetini azaltacak bir eyler yapabilme ynndeki iyi niyeti ve gayreti, mteahhirnden baz fakihlerin de ihtiyat ve temenniden te gitmeyen fakat neticede fakirlere tasaddukla sonulanan skat ilemine engel olmamalar hatta olaya scak bakmalar, bu srecin tabii bir devam olarak fakirler iin de devir usulnn bulunmas, skat ve devrin slm toplumunda hzla yaygnlamasnn temel mili olmutur. Mazeretsiz olarak tutulmayan ve kaz edilmeyen orular iin skat- savmn, btnyle skat- saltn ve devrin cevaz ynnde Kur'an'da, snnette veya sahbenin ve mctehid imamlarn fetvalarnda hibir aklama yer almad halde btnyle skat ve devrin uygulamada giderek yaygnlamas, bunun slm'n ngrd veya cevaz verdii bir usul olarak alglanmasna, insanlarn salklarnda ibadetleri ifada tembellik etmesine veya ihmalkr davranmasna, slm'n bu det sebebiyle yanl anlalmasna ve haksz ithamlara mruz kalmasna yol amaktadr. Ancak len iin bir eyler yapp Allah'n rahmetini umma, din bir grevi ifa etme, bu vesileyle ihtiya sahiplerine yardm etme gibi birok farkl niyetin iie olduu, psikolojik ve iktisad sebeplerin ve sosyal basknn n plana kt bu ilemin sadece ilm ve ekl bir yaklamla bidatlardan ve yanllardan arndrlmas da kolay grnmemektedir. Din adna yaplan bu tr yanl uygulamalar nlemenin belki de en etkili yolu, geride kalanlarn lenler iin yapabilecekleri en iyi hizmetin onlarn namaz-oru borcu iin para demek deil kendi ibadetlerini dzenli ekilde yerine getirmek, dnyada iyi bir mslman olarak yaamak ve len yaknlar iin, sevabn onlara balamak zere hayr, eser, iyilik, ibadet ve dua yapmak olduu bilincine ermeleridir.

K) ehidlere Ait Hkmler Allah yolunda cann veren kimseye ehid denir (oulu hed). Byle bir kiiye ehid denilmesinin ne anlama geldii konusundaki grlerden bazlar unlardr: Byle bir kiiye ehid denilmitir; nk bu kiinin cennete gireceine ahitlik edilmitir. Byle bir kiiye ehid denilmitir; nk lm annda birtakm rahmet melekleri hazr bulunmutur. Byle bir kiiye ehid denilmitir; nk kendisi Cenb- Allah'n mnev huzurunda hazr olarak rzklandrlacaktr. ehidlik Muhammed mmetine tahsis edilmi stn bir pye, byk bir mertebedir. Kur'an'da "Allah yolunda ldrlenlere l demeyin! Onlar diridirler, fakat siz farketmiyorsunuz" (el-Bakara 2/154) ve "Allah yolunda ldrlenleri l sanmayn! Onlar diridirler. Rableri katndan rzklandrlmaktadrlar" (l-i mrn 3/169) buyurulmutur. Peygamberimiz de bir hadislerinde "ehid cennettedir" buyurmu (Eb Dvd, Cihd, 25), baka bir hadiste de "Allah katnda hayrl bir mertebede iken lm kullar iinde, dnya iindekilerle birlikte kendisine verilecek olsa bile, ehidden baka hibir kimse yeniden dnyaya gelmek istemez. nk ehidler, ehidliin ne denli stn bir mertebe olduunu grm olduklar iin, dnyaya dnp yeniden bir kere daha ehid olmak iin can atarlar" (Buhr, Cihd, 6) diyerek,

hirette verilen stn mertebe yannda ehdet erbetini imenin, ehidlii tatmann da ayr bir zevki bulunduunu ifade etmi olmaktadr. slm dininde ehidlik yksek bir mertebe olarak kabul edildii ve Allah yolunda ldrlenler ehidlik pyesiyle taltif edildii iin, mslmanlar asndan Allah yolunda lmek sevimli ve gnlden istenen bir i haline gelmitir. Birok hadiste hangi durumda bir mslmann ehid olaca konusuna aklk getirilmitir. Bir hadiste, can, mal ve namusu uruna len kiinin ehid olaca bildirilmitir. Korunmas dinin amalar arasnda yer alan can, mal ve namus uruna lmenin ehid olarak nitelendirilmesi, bu hususlara dinimizde ne kadar nem verildiini de gstermektedir. slm hukukular ilgili hadislerden yola karak dnyev ve uhrev hkmler bakmndan ehidleri ksmda deerlendirmilerdir. 1. Hem dnya hem hiret hkmleri bakmndan ehid saylanlar: Bunlar Allah yolunda savarken ldrlen kiilerdir. Kmil mnada ehid bunlardr ve bunlara "hkm ehid" denilir. Bu tr ehidler ykanmakszn, kanl elbiseleriyle defnedilir, elbiseleri onlarn kefeni yerine geer. zerindeki silh ve baka arlklar alndktan sonra cenaze namaz klnarak defnedilir. Di-

er mezhebe gre, ehidlerin ykanmasna gerek olmad gibi zerlerine cenaze namaz klnmasna da gerek grlmemesi, yine ehidin elde etmi olduu yksek pye ile ilgilidir. 2. Sadece dnya hkmleri bakmndan ehid saylanlar: Kalbinde nifak bulunmakla yani mnfk olmakla birlikte, d grn itibariyle mslman olduuna hkmedilen ve mslmanlarn saflarnda bulunduu srada dman tarafndan ldrlen kiiler bu grupta yer alr. Bunlar dnyada yaplacak iler bakmndan ehid muamelesi grrler. 3. Sadece hiret hkmleri bakmndan ehid saylanlar: Allah yolunda savarken ald bir yaradan dolay o anda deil de, daha sonra len kiiler bu grupta yer alrlar. Ayrca hadislerde ehid olduklar bildirilmekte olan, yanllkla veya haksz yere ldrlen kii, yangnda, denizde veya gk altnda can veren kiiler; veba, kolera, stma gibi yaygn ve nlenmesi zor hastalklar sebebiyle lenler, ilim tahsili yolunda, hell kazan urunda, gerek kendisinin gerekse, -isterse gayri mslim olsun- bakalarnn can, mal ve namuslar urunda lenler, lousa iken len ve cuma gecesinde len kimseler de bu grupta yer alan ehidlerdir. Kur'an'da "Allah'a ve elisine itaat eden kimseler; Allah'n nimetine mazhar olmu bulunan peygamberler, sddklar, ehidler ve iyi/slih kullar ile birlikte bulunacaklardr" (en-Nis 4/69) buyurularak, ehidlerin Allah katn-

daki itibarna iaret edildikten sonra Allah ve Resul'ne itaat eden, yani slm dininin getirdii hkmlere boyun een kimsenin de ayn ekilde iyi muamele grecei belirtilir. Hz. Peygamber de"Kim ehid olmay itenlikle
dilerse, Allah onu ehidlerin menzilesine ulatrr, bu kii isterse yatanda lm olsun" (Mslim, mre, 156-157; Nesa, Cihd, 36) buyurarak ms-

lmann iyi niyet ve samimi arzusunun bile Allah katnda stn bir deere sahip olduunu belirtmitir.

Yedinci Blm

Oru

I. LKELER ve AMALAR
Allah'n buyruklar ve yasaklar elbetteki kullarn iyilii iindir. slm bilginleri btn hkmlerin insanlarn yararlarn gerekletirme amacna ynelik olduu konusunda gr birlii etmilerdir. Bu bakmdan, Allah'n yaplmasn istedii eylerde kullar iin ok byk faydalar, yasaklad eylerde ise byk zararlar bulunduu kesindir. Kur'n- Kerm'de akla aykr hibir emir ve yasak bulunmamakla birlikte, btn emir ve yasaklarn yarar ve hikmetlerini bilmek de mmkn deildir. Kald ki, ibadetler dinin bir ynyle akl st ve bir ynyle sembolik trenleri kapsamnda deerlendirildii vakit, o dinin mensuplar, benimsemi olduklar dinin bu gereklerini bir hikmet, bir yarar arama telna dmeden yerine getirmek durumundadrlar. Bununla birlikte teden beri slm bilginleri eitli ibadetlerin yarar ve hikmetleri konusunda kafa yormu, bunlarn kiisel pratik yararlarndan ok, insan nefsinin arndrlmas ve ykseltilmesi yolunda fonksiyonel hale getirmeye almlardr. badetleri, bir hedefe erimenin yolu olarak grebilenler iin bu kulluk grevleri, artk srtta tanan ve bir an nce indirilmeye allan bir yk olmaktan kar ve deta zerinde ykseklere ulalan bir ara haline gelir. badet esasen Hakk'n emrine riayet olduu gibi,

sonu itibariyle, halkn hakkna riayeti de ierir. Bu sebeple de ibadette Hakk'n ve halkn hukukuna riayet birlikte gerekleir. slm dini ferdin toplum iinde uyumlu, gvenilir ve hogrl olmasn salamaya ynelik dzenlemeler getirdii gibi onun yaratc ile olan balantsn daha derinden hissetmesine, devam ettirmesine ve gelitirmesine hizmet edecek dzenlemeler de getirmitir. Hukuka riayet bakmndan halk ve Hakk' birbirinden ayrmak isabetli olmad gibi, halk ile ilikilerin Hakk' ilgilendirdiini gz ard etmek de mmkn deildir. Peygamberimizin "nsanlara teekkr etmeyen Allah'a kretmez" (Eb Dvd, Edeb, 11), "Merhamet etmeyene merhamet olunmaz" (Buhr, Edeb, 18; Mslim, Fezil, 65) ve "Hakknda komusunun olumlu tanklkta bulunduu kiiyi Allah affetmitir" (Tirmiz, Ceniz, 63) gibi ifadeleri bu balanty iaretlemektedir. Ynus da

her halde "Yaratlan sevdik yaratandan tr" derken vurguyu ayn noktaya yapyordu. Bu itibarla slm, kiinin yaratan ile gnl bana, kendisiyle bark olmasna nem verdii gibi insanlarla "iyi geim"ine de ayn nemi vermitir. Gazzl orucun derecesinden bahsederken, bedende itah ve ehvetin tatmin yeri ve arac olan iki zay yani mide ve cinsel organ, itah ve ehvet duyduu eylerden mahrum etmekten ibaret olan orucu, "sradan insanlarn orucu" (avam orucu) olarak; buna ilveten gz, kula ve dier zalar gnahtan korumay "zel kiilerin orucu" (havas orucu) olarak ve tm bunlara riayet ettikten baka, kalbini dk emellerden, dnya dncelerinden ksaca, msivdan artarak btn varlyla Allah'a balanmay ise "daha zel kiilerin orucu" (ehass'l-havs orucu) diye tanmlar. Orucun hangi derecesi alnrsa alnsn, ibadetin toplumsal ilikilere, toplumsal hayata, ksaca "iyi geim"e ynelik olumlu sonular aka grlecektir. nsanlarn arasndaki ekimenin, kavgann temel sebeplerinden biri insanlarn, itah ve ehvetlerini lszce tatmin etmeye almas ve belki bu amac gerekletirmek zere mal ihtiraslardr. Birinci kademedeki oru bile bu ihtiras dizginlemenin, itah ve ehveti kontrol altna almann bizzat gerekletirilen ve tecrbe edilen bir yolu olmaktadr. tah ve ehveti alabildiine ve lszce tatmin peinde komak eytan bir tutum olup oru tutmak bu ynyle eytan zincire vurmak anlamna gelir. Peygamberimizin, orucun ikinci ynn vurgulayan "Oru bir kalkandr; sakn, oruluyken, cahillik edip de kem sz sylemeyin. Birisi size sataacak veya dalaacak olursa, 'ben oruluyum, ben oruluyum' deyin" sz (Buhr, Savm, 9; Mslim, Sym, 30), izaha gerek brakmayacak ekilde,

"iyi geim"i vurguluyor. Oru, sadece itah ve ehveti dizginlemek deildir, ayrca azn ve dilini kt ve irkin sz sylemekten korumaktr. badetlerin srlarn, gerek mna ve nemini kavrayan kimi limler namaz kld, oru tuttuu halde, hl irkin iler yapan ve fenalktan saknmayan kimseyi, abdest alrken yzn, eline su almadan kere ykayan kimseye benzetmilerdir: Uzaktan bakan onun abdest aldn zannetse de o gerekte abdest almamaktadr. Peygamberimiz "Oru tutan yle insanlar
vardr ki, krlar sadece alk ve susuzluk ekmektir" (bn Mace, Sym, 21) derken bu durumu kastetmi olmaldr.

II. ORUCUN MAHYET ve NEM

Oru Farsa'daki rze kelimesinin Trkelemi eklidir. Arapa's savm ve symdr. Savm kelimesi Arapa'da "bir eyden uzak durmak, bir eye kar kendini tutmak, engellemek" anlamnda kullanlr. Fkh terimi olarak ise, imsak vaktinden iftar vaktine kadar, bir ama uruna ve bilinli olarak, yeme ime ve cinsel ilikiden uzak durmak demektir. msak, Arapa'da, "kendini tutmak, engellemek" anlamna gelir. Orucun temel unsuru da (rkn) bu anlamdr. msak vakti tabiri, dilimizde, oru yasaklarndan (yeme ime ve cinsel iliki) uzak durma vaktinin balangc anlamnda kullanlr. msak vakti, tan yerinin aarmas (fecr-i sdk; bk. Namaz Vakitleri blm) vakti olup, bu andan itibaren yats namaznn vakti km, sabah namaznn vakti girmi olur; bu vakit ayn zamanda sahurun sona erip orucun balamas vaktidir. ftar vakti ise, oru yasaklarnn sona erdii vakit anlamnda olup, gnein batma vaktidir. Bu vakitle birlikte akam namaznn vakti de girmi olur. Gndz ve gecenin teekkl etmedii blgelerde oru sresi, buralara en yakn normal blgelere gre belirlenir. msakin, ikinci fecirle balayaca konusunda fakihler arasnda gr birlii olmakla birlikte, kimi fakihler bu hususta, daha ihtiyatl olduu gerekesiyle fecr-i sdkn ilk dou anna, kimileri ise oru tutanlar lehine olduu gerekesiyle n biraz uzayp dalmaya balad zamana itibar edilmesini nermilerdir. yette orucun balang ve biti vakti, mecazi bir anlatmla yle belirtilir: "...Fecrin beyaz iplii (aydnl) siyah ipliinden (siyahlndan) ayrt

edilecek hale gelinceye kadar yiyip iiniz; sonra, akama kadar orucu tamamlayn..." (el-Bakara 2/187).

msak vaktinden iftar vaktine kadar yeme, ime ve cinsel ilikiden uzak durmann bir amac olmal ve bu i bilinli olarak yaplmaldr. Bu ama ve bilin, orucun Allah rzs iin tutuluyor olmasdr ki ksaca "niyet" tabiri ile anlatlr. Bu ama ve bilin olmad zaman, mesel imkn bulamad iin veya perhiz, rejim, zindelik gibi baka amalar iin bu eyden (yeme, ime, cinsel iliki) uzak durmak oru olarak deer kazanmaz. Oru, Peygamberimizin hicretinden bir buuk sene sonra ban aynn onuncu gn farz klnm olup, slm'n be artndan biridir. Peygamberimiz bu hususu "slm be ey zerine kurulmutur: Allah'tan baka Tanr
olmadna ve Muhammed'in O'nun kulu ve elisi olduuna tanklk etmek; namaz klmak, zekt vermek, ramazan orucunu tutmak ve gc yetenler iin Beytullah' ziyaret etmektir (hac)" diyerek bildirmitir (Buhr, mn, 34, 40; lim, 25; Mslim, mn, 8).

Orucun farz klndn bildiren yetler de unlardr:

"Ey iman edenler! Sizden ncekilere olduu gibi, size de oru tutma ykmll getirilmitir; bu sayede kendinizi koruyacaksnz. Oru sayl gnlerdedir. inizden hasta veya yolculukta olanlar baka gnlerde tutabilirler; hasta veya yolcu olmad halde oru tutmakta zorlananlar ise bir fakir doyumluu fidye vermelidir. Daha fazlasn veren, kendine daha fazla iyilik etmi olur; fakat yine de, eer bilirseniz, oru tutmanz sizin iin daha hayrldr" (el-Bakara 2/183-184).

Oru tutmak, dier ibadetlere nazaran biraz daha skntl olduu iin Allah, orucun farz klndn bildirirken, psikolojik rahatlatma salayacak ve emre muhatap olan mslmanlarn yksnmesini engelleyecek bir slp kullanarak, oru tutmann nceki mmetlere de farz klndn belirtmesi yannda, ayrca orucu daha skntl hale getirmesi muhtemel iki durumu (hastalk ve yolculuk) oru emrinin hemen peinden geerli mazeret olarak zikretmitir. Bu slp, mesel teki mmetlerde de bulunduu anlalan namaz iin kullanlmamtr. Oru riynn en az karaca bir ibadet olduu iin sevab en fazla olan ibadetlerden saylmtr. Peygamberimiz'den nakledildiine gre, orucun bu ynne ilikin olarak Allah, "Oru benim iindir; onun karln ben vereceim" (Buhr, Savm, 2, 9; Mslim, Sym, 30) buyurmutur. Bu bakmdan oru tutmann sevap olarak karl olduka yksektir. Cennetin zel olarak

oru tutanlarn girmesi iin ayrlm bulunan "reyyn" adl kapsndan girme hakk (Buhr, Savm, 4) bu karln mukaddimesi saylmtr. Oru, nefsin isteklerinden irad olarak uzak durma olmas ynyle bir irade eitimine, alk ve susuzluun verdii skntya dayanma ynyle de bir sabr eitimine dnmektedir. nsann hayatta baarl olabilmesi iin irade hkimiyeti ve glkler karsnda dayanabilme gc de nemli bir role sahiptir. Nefsin isteklerinin kontrol altna alnmasnda, ruhun arndrlp yceltilmesinde oru etkili bir yoldur. Bu orucun deiik biimlerde de olsa hemen btn din ve kltrlerde riyzet ve mchede yolu olarak mevcut olmasn da aklar. Toplumsal hayatta huzursuzluklara yol aan taknlklar, byk lde insann hayvan ynn tatmin eden madd zevklere dknlkten kaynaklanr. Madd zevk deyince de akla, yeme ime ve cinsel iliki gibi zevkler gelir. te oru, insan madd zevk ve ehvetler peinde koturan, dolaysyla da, Allah'n haklarna riayet edemedii iin kendisine zulmetmesine, insanlarn haklarna riayet edemedii iin onlara zulmetmesine sebep olan nefs-i emmreyi teskin etmenin de bir ilc, arlklar trplemenin bir aresidir. Oru, yoksullarn durumunu daha iyi anlamaya, dolaysyla onlarn skntlarn giderme ynnde aba sarfetmeye de vesile olur. "Tok, an halinden anlamaz" atasz de bunu ifade eder. Orucun, dinimizde nemli bir yeri olan sabr konusuyla irtibat da burada hatrlanmaldr. "Namaz ve sabrla yardm isteyin" (el-Bakara 2/153) ve
"Sabredenlere ecirleri hesapsz olarak tastamam verilir" (ez-Zmer 39/10)

gibi yetler, "Oru sabrn yarsdr" (Tirmiz, Daavt, 86) diyen ve orucun Allah iin olup mkaftn da kendisinin hesapsz olarak vereceini bildiren hadislerin ortak anlam, orucun sabr boyutunu ve bunun fazilet ve sevabnn yksekliini anlatr. Btn bunlara ilveten orucun salk asndan pek ok yararlar bulunduu da uzman hekimler tarafndan ifade edilmektedir. Ramazan orucu zahiren bakldnda, bir yl boyunca alan vcut makinesinin dinlenmeye ve bakma alnmas gibidir. Oru, zellikle mide ve sindirim organlarnn dinlenmesi iin iyi bir moladr. Orula ilgili olarak ilki kuts hadis olmak zere Peygamberimizin baz szleri yledir:

"Her bir iyilik iin on mislinden yedi yz misline kadar karlk olabilir; fakat oru bakadr. nk oru benim iindir ve onun ecrini ben vereceim" (Mslim, Sym,164; Nesa, Sym, 42). "Kim iman ederek ve sevabn Allah'tan umarak ramazan orucunu tutarsa nceki gnahlar affedilir" (Buhr, Savm, 6). "Canm elinde tutan Allah'a yemin ederim ki; orulunun az kokusu, Allah katnda misk kokusundan daha hotur; Allah der ki: Az kokan u kul ehvetini, yemesini, imesini benim iin terkediyor. Mademki srf benim iin oru tutmu, o orucun ecrini ben veririm" (Buhr, Savm, 9; Mslim, Sym, 164). "Orulu iin birisi iftar ettii vakit, teki Rabbi ile karlat vakit olmak zere iki sevin vardr" (Buhr, Savm, 9). "Oru bir kalkandr" (Buhr, Savm, 9; Tirmiz, mn, 8).

Rivayet edildiine gre sa ba dank bir adam Hz. Peygamber'e gelerek, -"Ey Allah'n elisi! Allah'n beni ykml tuttuu orucun miktarn syle" demi, Peygamberimiz "Ramazan ayn orulu geir" buyurmu, adam bu defa "Bunun dnda baka oru tutmam gerekiyor mu?" diye sormu, Peygamberimiz de "Hayr, ykml olduun baka oru yoktur. Fakat, nfile olarak tutabilirsin" cevabn vermitir. Adam ayn ekilde sorularna devam ederek zekt, namaz ve hac konusunda bilgiler aldktan sonra "Sana ikramda bulunan Allah'a yemin olsun ki, bu sylenenlerden fazla bir ey de yapmam, eksik de brakmam" diyerek ekip gitmi, Peygamberimiz de arkasndan yle sylemitir: "ayet dediini yaparsa bu adam kurtulmutur" (Buhr, Savm, 1; Mslim, mn, 9).

III. ORUCUN ETLER

Hanefler'e gre dier ibadetler gibi oru da farz, vcip ve nfile eitlerine ayrlr. Bu l ayrm Hanefler'in, dinen yaplmas gerekli olan eyleri farz ve vcip eklinde iki kademeli bir ayrma tbi tutmu olmas sebebiyledir. Dier mezheplerde "vcib" terimi ise her iki kategoriyi de iine alr. Nfile ise farz ve vcip dnda kalan din devlerin genel addr.

A) FARZ ORU
Farz olan oru denince, ramazan orucu kastedilir ve zaten tayin edilmi, nceden belirlenmi (muayyen) olan oru da budur. Mazeretli veya mazeret-

siz olarak tutulamad zaman, baka bir zaman kaz edilmesi de ayn ekilde farzdr. Bunun dnda bir de kefret olmak zere tutulan oru vardr. Ramazan orucunun bozulmas sebebiyle tutulmas gereken kefret orucu yannda ayrca, zhr, yanllkla ve kaza ile adam ldrme, hacda ihraml iken vaktinden nce tra olma (halk) ve yemin iin tutulacak olan kefret orular da farz oru kapsamnda deerlendirilmitir. Kefret orucu, yaplan bir hatann cezas veya telfisi anlamn tadndan kii iin batan belirlenmi bir ykmllk olmayp, buna sebebiyet vermesi halinde gndeme gelebilen rz bir ykmllk niteliindedir. Bu bakmdan ramazan orucu "muayyen farz", dierleri ise "gayr-i muayyen farz" olarak nitelendirilir. Ramazan orucu sadece belirli bir vakitte, yani ramazan aynda tutulabilirken, dierleri oru tutmann mubah olduu her zaman tutulabilir. Ramazan orucunun kazas da istenilen mubah gnlerde tutabilir. Fakat mam fi'nin kazya kalan orucun ayn yl ierisinde kaz edilmesi gerektiine ilikin gr de dikkate alnarak, herhangi bir sebeple kazya kalan orucu mmkn olan en ksa zamanda tutmaya almak uygun olur.

B) VCP ORU
Nezir (adak), kiinin dinen ykml olmad bir ibadeti yapmay kendisi iin bir ykmllk haline getirmesidir. Kii, oru tutmay adamsa, bu adak orucunu tutmas vciptir. Adak adanrken, orucun tutulaca gn belirlenmise, mesel falan ayn falan gn gibi, bu muayyen bir vcip olur ve orucun belirlenen gnde tutulmas gerekir. Nezredilen itikf orucu da belirli gnde tutulaca iin muayyen vcip saylr. Orucun tutulaca gn belirlenmemise gayr-i muayyen vcip olur ve diledii mubah bir gnde tutabilir. Balanm nfile bir orucun bozulmas durumunda bunun kaz edilmesi Hanefler'e gre vciptir. Mlikler ise kaznn farz olduunu sylemilerdir. fi'ye ve Mlik'ten baka bir rivayete gre ise, nfile orucun kazs gerekmez.

C) NFLE ORU
Farz ve vcip olan orularn dnda tutulan orular nfile oru olarak isimlendirilir. Daha nce namaz eitlerini ele alrken belirttiimiz gibi, nfile, gereksiz anlamna deil, farz ve vcip olann dnda, ksaca gerekenin dnda yaplan anlamna gelir. Daha fazla sevap kazanmak maksadyla

yapld iin tabir cizse nfile ibadet, bir bakma fazla mesai yapmaktr. Nfile orularn snnet, mstehap, mendup veya tatavvu olarak adlandrldklar da olur. Nfile oru, mubah olan tm gnlerde tutulabilir. Ancak baz gnlerde oru tutmak daha faziletli grlerek bugnlerde oru tutmak snnet veya mendup kabul edilmitir. Peygamberimizin sklkla oru tuttuu veya oru tutulmasn tavsiye ettii gnler, ksaca oru tutmann mendup kabul edildii belli bal gnleri grelim. Oru Tutmann Mendup Olduu Gnler 1. evval Orucu. Ay takviminde ramazan ayndan sonraki ay, evval aydr. evval aynda alt gn oru tutmak mstehaptr. Bu orularn bayramn hemen arkasndan pe pee tutulmas daha faziletli olmakla birlikte ay ierisinde aralkl olarak tutmak da mmkndr. Kaz veya adak orularnn bugnlerde tutulmasyla da ayn sevap elde edilir. Peygamberimizin, ramazan orula geirip buna evvalden alt gn ilve eden kiinin btn yl orulu geirmi olaca ynndeki ifadesini (Mslim, Sym, 204), "Kim iyi bir amel ilerse, kendisine bunun on kat ecir vardr" (el-Enm 6/160) yetiyle birlikte deerlendiren kimi limler, bire on hesabyla, ramazan orucunun on aya, alt gn evval orucunun da altm gne karlk olduunu ve bu suretle btn yln orulu geirilmi saylacan sylemilerdir. 2. Aure Orucu. Muharrem aynn onuncu gnne "r" denilir. Hz. Peygamber'in bugnde devaml olarak oru tuttuu rivayet edilmitir. Fakat sadece o gnde oru tutulmas doru grlmemi, bunun yannda bir nceki veya bir sonraki gnn de orulu geirilmesi tavsiye edilmitir. Bir rivayete gre Peygamberimiz Medine'ye geldiinde yahudilerin aure gnnde oru tuttuklarn grnce, bu orucun anlamn yani ne iin tutulduunu sormutu. Yahudiler, bugnn byk bir gn olduunu; Allah'n Ms'y ve sriloullar'n dmanlarndan bugnde kurtardn ve Ms'nn bu sebeple bugnde oru tuttuunu, kendilerinin bugnde oru tutmalarnn da bundan kaynaklandn syleyince, Peygamberimiz "Ben Ms'ya sizden daha yaknm" demi ve bugnlerde oru tutulmasn emretmitir (bn Mce, Sym, 41). Aure orucunu Chiliye dneminde Araplar'n tuttuu ve Hz. Peygamber'in de ramazan orucunun farz klnmasna kadar bu orucu tutmay emrettii rivayetleri de vardr (Mslim, Sym, 116). Daha sonra ramazan orucu farz klnnca aure orucu bir ykmllk olmaktan karlm, fakat aure gn oru tutulmas tavsiye edilmi ve bugn oru tutmak snnet olarak devam etmitir.

3. Her Ay Gn Oru. Her aydan gn oru tutmak, bunu zellikle her ayn 13, 14 ve 15. gnlerinde yapmak mstehap kabul edilmitir. Kamer takvim (ay takvimi) hesabna gre bugnlere "eyyam- bd" denir. Peygamberimizin zellikle ayn 13, 14 ve 15. gnlerinde olmak zere her ay gn oru tutmay tavsiye ettii rivayeti (Mslim, Sym, 181-182) yannda Hz. ie'nin, Peygamberimizin her ay gn oru tuttuuna dair rivayeti de bulunmaktadr. 4. Pazartesi-Perembe Orucu. Her hafta pazartesi ve perembe gnleri oru tutmak da tevik edilmi bir nfiledir. Peygamberimizin pazartesi ve perembe gnleri oru tuttuu ve soruya cevaben de "nsanlarn amelleri
Allah Tel'ya pazartesi ve perembe gnleri arzolunur; ben amelimin arz srasnda orulu olmay tercih ediyorum" (Eb Dvd, Savm, 60; bn Mce, Sym, 42) dedii rivayet edilmektedir.

5. Zilhicce Orucu. Zilhicce aynn ilk dokuz gnnde oru tutmak tavsiye edilmitir. Zilhicce aynn 10. gn kurban bayramnn ilk gndr. Peygamberimizin zilhiccenin ilk dokuz gn oru tutmay srdrd rivayet edildii iin zilhiccenin ilk dokuz gnnn, yani kurban bayramndan nceki dokuz gnn orulu geirilmesi mstehaptr. Fakat skntya ve halsizlie sebep olaca gerekesiyle, hacda olanlarn 9. gn (arefe gn) oru tutmas mekruh grlmtr. Peygamberimiz arefe gnnn faziletine ilikin olarak "Arefe gnnden daha ok Allah'n cehennem ateinden insanlar zat ettii bir gn yoktur" buyurmu, yine "Arefe gn tutulan orucun bundan nce ve sonra birer yllk gnahlar rtecei Allah'tan umulur" dedii (Mslim, Sym, 196-197) nakledilmitir. 6. Haram Aylarda Oru. Haram aylar olarak anlan zilkade, zilhicce, muharrem ve receb aylarnda, perembe, cuma ve cumartesi gnleri oru tutmak mstehaptr. 7. ban Orucu. ban aynda oru tutmak mstehap saylmtr. ie vlidemizin belirttiine gre Peygamberimiz en ok orucu ban aynda tutmu, ban aynn tamamn orula geirdii olmutur. Fakat, pazartesiperembe veya her ay gn ve benzeri gibi tutulagelen mtat oru dnda ban aynn ikinci yarsnda oru tutmak baz limlerce mekruh kabul edildii gibi, fi mezhebine gre haram saylmtr. 8. Dvd Orucu: Gn ar oru tutmak yani bir gn oru tutup ertesi gn tutmamak, Peygamberimiz tarafndan "savm- Dvd" olarak nitelenmi ve bu ekilde oru tutmann faziletli olduu ifade edilmitir. Peygamberimiz

bu ekildeki oru hakknda "En faziletli oru Dvd'un tuttuu orutur; o bir gn oru tutar, bir gn tutmazd" demitir. Sahbeden Abdullah b. Amr, "Ben daha fazlasn tutabilirim" deyince, Peygamberimiz bunun faziletli bir ekil olduunu ve daha fazlasn tutmaya almamay tavsiye etmitir (Mslim, Sym, 187-192). Bu bakmdan gn ar oru tutmak, en faziletli nfile oru olarak deerlendirilmitir. Yukarda belirtilen gnlerde oru tutmann fazileti ve kiiye kazandraca sevaplar konusunda birok hadis rivayet edilmitir. Oru tutmann tavsiye edildii gnler incelendiinde bunlarn belirlenmesinin geliigzel olmayp, belli bir periyoda gre dzenlendii grlr. Bu bakmdan oru tutmann ruh ve beden yararlar gz nne alndnda yln belli zamanlarnda oru tutmak olduka yararl, tutulacak orular Peygamberimizin nerdii gnlerde tutmak ise olduka sevapldr. Bununla birlikte, oru tutulmas haram ve mekruh olmayan gnlerde kii kendi durumuna ve tercihine gre istedii zaman nfile oru tutabilir.

D) ORU TUTMANIN YASAK OLDUU GNLER

Dinimizde, oru tutmann emredildii, tavsiye edildii gnler olduu gibi, oru tutmann yasakland veya ho karlanmad gnler de vardr. Baz belli gnlerde oru tutmann ho karlanmaynn eitli sebepleri bulunmaktadr. Yasan mahiyetine ve arlk derecesine gre, bugnlerin bir ksmnda oru tutmak haram veya tahrmen mekruh saylrken, dier bir ksmnda ise tenzhen mekruh saylmtr. Oru tutmann yasak olduu gnlerin banda bayram gnleri gelir. Peygamberimiz iki vakitte oru tutulmayacan bildirmitir ki birisi ramazan bayramnn birinci gn, dieri kurban bayram gnleridir (Buhr, Savm, 67). Ramazan bayramnn sadece birinci gnnde ve kurban bayramnn drt gnnde oru tutmak haramdr (bir gre gre tahrmen mekruh). Bugnlerde oru tutmann ho karlanmayp yasaklanmasnn anlam aktr. Bayram gnlerinin yeme, ime ve sevin gnleri olmas yannda, her birinin ayr bir anlam da bulunmaktadr. Ramazan bayram, bir ay boyunca Allah iin tutulan orucun arkasndan verilen bir "genel iftar ziyafeti" hkmndedir ve bu anlamndan tr ona "ftr bayram (iftar bayram)" denilmitir. Ramazan bayramnn ilk gn bu ynyle bir aylk ramazan orucunun iftar olmaktadr. Byle toplu iftar gnnde orulu olmak, Allah'n sembolik ziyafetine katlmamak anlamna gelir ki bunun en azndan edep d olduu ortadadr. Allah iin kurbanlarn kesildii kurban bayram gnleri de ziyafet

gnleridir. Peygamberimiz terik gnlerinin yeme, ime ve Allah' anma gnleri olduunu belirtmitir (Eb Dvd, Savm, 50). Hayz veya nifas halinde kadnlarn oru tutmalar haramdr; oru tutmalar halinde tuttuklar oru geerli olmayaca gibi gnah ilemi olurlar. Onlar bugnlere denk gelen ramazan orularn daha sonra kaz ederler. Esasen evval ayndan alt gn oru tutmann tavsiye edilmesinin altnda, kadnlarn ay hali nedeniyle tutamadklar orular derhal kaz etmelerine bir frsat hazrlama dncesi bulunmaktadr. evval orucunun erkekleri de iine alacak ekilde genelletirilmesi ise, hem kadnlarn bu durumlarnn dikkatten karlmas hem de orucun herkesle birlikte tutulmasnn kolay oluuna mtuf olmaldr. Baz gnlerde oru tutmak ise eitli sebeplerle mekruh saylmtr. Mesel; sadece aure gnnde oru tutmak yahudilere benzemek ve onlar taklit etmek anlamn ierdii iin mekruh saylmtr. Kimi limlere gre sadece cuma gnnde veya sadece cumartesi gnnde oru tutmak, nevruz ve mihrican gnlerinde oru tutmak tenzhen mekruhtur. Ancak kiinin teden beri alkanlk haline getirdii oru bugnlere rastlarsa, zel olarak bugnlerde oru tutma kast bulunmad iin, bunun bir sakncas yoktur. Oru tutmak iin zellikle cuma gnn semenin mekruh oluu, bugnn mslmanlarn haftalk bayram gn kabul edilmesidir. Peygamberimiz, mtat orucun denk gelmesi dnda, zellikle cuma gn oru tutmamay tavsiye etmitir. ek gn oru tutmak mekruhtur. Havann bulutlu olmas gibi sebepler yznden ban aynn yirmi dokuzundan sonraki gnn ban ayna m yoksa ramazan ayna m ait olduu konusunda phe meydana gelirse, bugne ek gn denilir. Bugnn ramazan ayna ait olup olmadnda kuku bulunduu anlamna gelir. Bugn herhangi bir oru tutmak mekruhtur. ban ayn orula geiren kimsenin ek gnnde orucu brakmamas daha faziletli olduu gibi, mtad ek gnne denk gelen kimsenin bugnde oru tutmasnda da bir saknca yoktur. Peygamberimiz ramazan bir veya iki gn nceden oru tutarak karlamay yasaklamtr (Buhr, Savm, 11, 14; Mslim, Sym, 21; Eb Dvd, Savm, 10). limler bu yasaklamaya sebep olarak ramazan orucuna ilve yaplmas endiesini gstermilerdir. Bu bakmdan ek gn ramazan orucuna niyetle oru tutmak tahrmen mekruhtur. Fakat bugnde oru tutmak genel olarak mekruh olmakla birlikte nfile niyetiyle tutulan orucun geerli olaca, hatta bugnn ramazann birinci gn olduunun anlalmas halinde farz olan oru yerine geecei sylenmitir.

Ancak ramazann balama ve biti gnlerinde mslmanlar arasnda fitne ve uyumsuzluk sokacak tutum ve davranlardan iddetle kanmak gerekir. Gerekirse bir gn oru sonradan kaz edilebilir ama sebep olunan fitneyi ve huzursuzluu telfi etmek, ortadan kaldrmak kolay olmaz. ki veya daha fazla gn, arada iftar etmeksizin birbirine ekleyerek oru tutmak mekruhtur. Buna visl orucu (savm-i visl) denir. ie vlidemizin belirttiine gre Peygamberimiz mslmanlara acd iin visl orucu tutmalarn yasaklam; kendisinin bu ekilde oru tuttuu hatrlatlnca da "Siz
benim gibi deilsiniz; beni Rabbim yedirir, iirir" (Mslim, Sym, 55-58)

diye cevap vermitir. Kadnlarn aile ve toplum ierisindeki statlerine ilikin olarak oluan anlay dorultusunda, kadnn kocasndan izinsiz olarak nfile oru tutmasnn ho olmayaca ynnde grler ileri srlmtr. Bu gibi anlaylarn gnmz sosyal ve aile ilikileri asndan yerinde olmad aktr. Maa veya cret karl alan kimseler, i veriminin dmesine yol amas durumunda nfile oru tutmamaldr. Buna mukabil iverenlerin ramazan aynda, oru ibadetinin kolay ve rahat biimde yerine getirilebilmesi iin birtakm nlemler almalar ve dzenlemeler yapmalar gerekir. Haclar, oru tuttuklar takdirde gsz ve yorgun dme ihtimalleri bulunduu takdirde, zilhiccenin 8 ve 9. gnleri olan "terviye" ve "arefe" gnlerinde oru tutmamaldr. nk hac ibadetini yaparken daha zinde ve canl olmalar, ncesinde nfile oru tutmu olmalarndan hayrldr.

IV. ORUCUN RKN ve ARTLARI

badetlerde rkn, o ibadetin meydana gelmi saylabilmesi iin bulunmas zorunlu olan ana unsurlar demektir. Orucun rkn, oru sresince yeme ime ve cins ilikiden uzak durma anlamna gelen "imsak"tir. Niyet de, aada aklanaca zere baz mezheplerce rkn saylmaktadr. Hangi durumlarda rknn ihll edilmi olaca konusu, ileride orucun artlar ve orucu bozan davranlar bahsinde ayrntl ekilde incelenecektir. badetin vcb sebebi, o ibadetin mkellef tarafndan bizzat yerine getirilmesi ykmllnn baladn gsteren madd gstergelerdir (almet). Mesel vaktin girmesi namaz ykmllnn, zenginlik zekt ykmllnn sebebi saylmtr. Orucun vcb sebebi ise vakittir, yani ramazan aynn girmesidir. Buna gre, ykmllk artlarn tayan kimsenin rama-

zan ayna ulamas oru emrinin fiilen ona ynelmesi anlamna gelir. Vcb sebebi tabiriyle kastedilen budur. Nitekim "... ramazan ayna yetien onu orulu geirsin" (el-Bakara 2/185) yeti de bu ykmllk-sebep ilikisini gstermektedir. Namaz ibadetinde vakit, namazn hem vcb sebebi hem de shhat art olduundan onun sebep yn zerinde ayrca durulmamtr. Ramazan ay ise, orucun sadece vcb sebebi olduundan ayrca zerinde durulmasna ihtiya vardr. Konuyu nemli hale getiren bir dier sebep de ramazan aynn balang ve bitiinin tesbitinin nasl yaplaca konusunun teden beri tartmal oluudur. Literatrde bu konu "r'yet-i hill" yani hillin grlmesi meselesi olarak adlandrlr.

A) HLLN GRLMES
Kamer aylar, adndan anlald gibi balangc ve bitii ayn hareketlerine gre belirlenen aylardr. Ramazan orucu, ramazan aynda tutulduundan ve ramazan ay da ay takvimine gre her sene deitiinden, oruca balayabilmek iin ncelikle, ramazan aynn baladn tesbit etmek gerekmektedir. Peygamberimiz "Hilli (ramazan hilli) grnce oruca balaynz ve hilli (evval hilli) grnce bayram ediniz. Hava bulutlu olursa iinde bulunduunuz ay otuza tamamlaynz" buyurmutur (Buhr, Savm, 5, 11; Mslim, Sym, 3-4, 7-10). Bir baka hadiste de "Hilli grmedike balamaynz, hilli grmedike bayram etmeyiniz. Hava bulutlu olur da hilli gremeyecek olursanz, ay otuza tamamlayn" (Buhr, Savm, 11)

buyurulmutur. Bunun iin ban aynn 29. gnnden itibaren hilli grme aratrmalar yapmak gerekmitir. Ayn ekilde, ramazan aynn kp evval aynn girdiini anlamak, dolaysyla bayram gn oru tutmu olmamak iin bu defa ramazann 29. gnnden itibaren hill gzetlenir ve grlmeye allr. ban aynn yirmi dokuzunda hava bulutlu olur da ay grlemezse, kamer aylar bazan 29 bazan 30 ektiinden, Peygamberimizin direktifi dorultusunda ban aynn otuz ektii farzedilerek ona gre davranmak gerekir. Bir hadislerinde Peygamberimiz "Biz mm bir toplumuz; hesap ve
okuma yazma bilmeyiz. unu biliriz ki ay, ya 29 ya 30'dur" (Buhr, Savm, 11,13; Mslim, Sym, 15; Eb Dvd, Savm, 4) buyurmutur.

Rivayet edildiine gre Peygamberimiz hilli grd vakit ramazann bereketli ve huzurlu gemesi iin dua ederdi.

a) Hillin Grlme Vakti Hem gne battktan sonra daha kolay grlecei, hem de hesabn netleecei dncesinden dolay limlerin byk ounluu hillin gndz deil, gne battktan sonra grlmesine itibar edileceini sylemilerdir. Eb Hanfe, mam Muhammed, bir sonraki geceye ait olma ihtimalinden dolay, zeval vaktinden nce veya sonra olmasna bakmakszn, gndzn grlen hill ile ramazan orucuna balanamayaca gibi ramazan orucunun bittiine de hkmedilemeyecei grndedir. Dier mezheplerin gr de bu yndedir. Eb Ysuf ise zevalden sonra grlecek hilli sonraki geceye; zevalden nce grlecek hilli ise, iki gecelik olmayan hillin zevalden nce grlemeyeceine ilikin cr tecrb bilgiye dayanarak, nceki geceye ait saymtr. b) R'yet-i Hill Meselesi R'yet-i hill (hillin grlmesi) meselesi teden beri zerinde durulan ve sonu gelmeyen tartmalara yol aan bir konudur. Tartmann esas udur: Ramazan hillinin grlmesinde ba gzyle grmeye mi itibar edilecektir, yoksa bu hususta astronomik hesaplara dayanmak ciz midir? Hillin, gne battktan sonra grlmesi, kamer takvime gre iinde bulunulan ayn sonunu, bir sonraki ayn balangcn gsterir. Hill ilk doduunda ok ince olduu ve ok ksa bir sre sonra kaybolduu iin, ilk gnn hillini grmek byk bir dikkat ve tecrbeyi gerektirir. O anda hafif bir sis bulunmas durumunda hillin grlmesi mmkn olmaz. Bunun iin Peygamberimiz bu gibi durumlarda iinde bulunulan ay, otuz gne tamamlamay emretmitir. Dnyann yuvarlak olmas sebebiyle hillin bir yerde grlrken baka yerde grlmemesi mmkndr. Buna "ihtilf- metli" yani ayn dou yer ve vakitlerinin deimesi denilir. Oruca balarken, ihtilf- metlie itibar edilip edilmeyecei hususunda filer, ihtilf- metlie itibar edileceini, dolaysyla bir yerde grlen hillin oraya uzak yerler iin geerli olmayacan sylemilerdir. filerin bu konuda salam dayanaklar bulunmamaktadr. Onlar ihtilf- metliin oruca balamada dikkate alnmasn, gnein hareketlerinin namaz vakitlerinin belirlemesinde dikkate alnmasna benzetmilerdir: Namaz vakitleri belirlenirken nasl gnein hareketleri esas alnyor ve mesel akam namaz her blgede ayn anda klnmyor ise, oruca balama vakti de byle olabilir. Fakat bu olduka isabetsiz bir benzetmedir. nk; ayn bir aylk hareketi, gnein bir gnlk hareketine benzetilmektedir. kincisi ihtilf- metli dikkate alnacak olsa bile bu en fazla

bir, ok istisna durumlarda iki gnlk fark ortaya karacaktr. Nitekim astronomik verilere gre ayn ilk kez grld yerle, buraya en uzak yerdeki grl arasndaki sre fark dokuz saatten ibarettir. Halbuki gnein hareketinde, belki de her anna gre yzlerce farkl anlarda, belki farkl blgelerde gnn her annda namaz klnm olmaktadr. Ulam ve iletiim imknlarnn son derece yava ve yetersiz olduu dnemlerde, ihtilf- metliin dikkate alnmas anlalabilir, izah edilebilir ve savunulabilir bir durum olsa bile iletiim imknlarnn son derece sratli olduu gnmzde, byle bir grn savunulmas imknszdr. Kald ki, fakihlerin byk ounluu, ilk dnemlerden beri, ihtilf- metlie itibar edilmeyeceini, bir yerde grlen hillin dier yerler iin de geerli olacan sylemilerdir. Bu gr, savunanlarnn ve delillerinin gll bir yana, btn mslmanlarn ayn zamanda oru tutmalar ve ayn zamanda bayram etmeleri sonucunu dourduu ve zhiren de olsa bir birlik salad iin bile daha isabetli saylmaya lyktr. Asl tartma astronomi ilminin verilerine gre hareket edilip edilmeyecei noktasnda toplanmaktadr. Bu konuda, astronomi ilminin verilerine itibar edilmeyeceini savunanlarn argmanlar olduka zayf grnmektedir. Bir kere, Peygamberimiz "Hilli grnce oru tutun..." dediine gre, aslolan hillin grlmesidir; grmenin nasl olduu deil. Hadiste geen r'yet kelimesinin ba gzyle grmek anlamna geldiini iddia etmek ise bir zorlamadr; nk o kelimenin klasik Arapa'da anlamak, bilmek gibi anlamlar vardr. te yandan, astronomik verilere itibar edilmeyii, Peygamberimizin yukarda geen "Biz mm bir toplumuz, hesap, okuma yazma bilmeyiz" szne dayandrlyorsa, bu takdirde, mslmanlar ne kadar cahil kalrlarsa o kadar iyi mslman olurlar gibi bir anlam karlmas kanlmaz olur. Esasen Peygamberimizin bu sz, o toplumun bilgi ve tecrbe birikiminin ince hesaplar yapmaya yetmeyeceini, fakat bu iin znde hesap meselesi olduunu da gstermi olmaktadr. Hz. Peygamber tarafndan hillin plak gzle grlmesi gibi bir lnn getirilmi olmas, bu yntemin kameri ayn balang ve bitiini belirlemede yegne yol olduunu belirlemek iin deil, belki de teden beri kullanlagelen mtat yol, her trl artta ve imknszlk iinde uygulanabilir bir yntem olmas sebebiyledir. badetlerin ifasnda kolaylk esastr. slm'daki btn ibadetlerin ortak zellii, sade, kolay anlalr ve kolay tatbik edilebilir olmasdr. Bu bakmdan slm'daki ibadetler, hibir uzmanlk ve bilim dalnn gelimedii toplumlarda bile, tarihte grld gibi, en sradan insanlar tarafndan bile kolaylkla yerine geti-

rilebilir. Sabah namaz klacak olan kii, kafasn uzatp dou tarafna bakt zaman, gnein doup domadn grebilir. Ama iin z itibariyle yaln ve kolay olmas, hibir zaman, bilimsel verilerin ve gelimelerin dikkate alnmamas gerektii anlamna ekilemez. Tam tersine bilimsel gelimelerden, her konuda olduu gibi, ibadetler konusunda da yararlanmak gerekir. Gnmzde astronomi ilmi olduka gelimi, ayn ve gnein hareketlerinin hassas bir ekilde tesbiti mmkn hale gelmitir. Artk ince astronomik hesaplar sayesinde, gelecek birka yllk namaz vakitlerini gsteren takvimler bile hazrlanabilmektedir. Astronomik hesap, ayn plak gzle grlebilir olmasn esas aldna gre, en dorusu bu esasa gre hazrlanan takvimlere gre hareket etmektir. Bu konuda dnya mslmanlar arasnda devletler dzeyinde bir gr birliine varlp, her yl mslmanlarn lht bir atmosfere girmeye hazrlandklar ramazan aynda onlar tereddte dren ve ibadet evklerini kran r'yet-i hill tartmasna bir son verilmesi gnmz mslmanlarnn ortak dileidir. Bu suretle, hi deilse oru ve bayram mnasebetiyle bir birlik ve beraberlik iinde olunmu, ideolojik sylemler iin istismar edilen bir konu olmasnn nne geilmi, slm lkelerinin anlamsz bir rekabet ve gruplama iine girmesi de nlenmi olur. Klasik dnem fakihleri de, ryet-i hill tartmasn kesmek maksadyla, kamu otoritesinin (hkim) bu konudaki kararn herkes iin balayc kabul etmilerdir. lkemizde, her yl yaanan anlamsz ve lzumsuz tartmalara son vermek iin, bu alanda kamu otoritesi saylan Diyanet leri Bakanl'nn astronomik veriler esas alnarak kabul ve iln ettii takvime uyulmas en dorusudur. Bu suretle mslmanlar arasnda gereksiz yere oluturulan gerginlik ve soukluk ortadan kalkacak ve bayramn btn lkede ayn gnde yaplm olmas, birlik ve beraberlik ruhunun kuvvetlenmesine katkda bulunacaktr. Bununla birlikte, astronomik hesapla tatmin olmayp hillin gzle grlmesi gerektiini dnenler, meseleyi tabii mecrandan saptrmamak ve fitneye sebep olmamak artyla sadece kendi nefislerinde gzle grmeyi esas alarak davranabilirler. Unutmamal ki mslmanlar arasnda fitneye sebep veya alet olmak byk gnahtr. Kur'an diliyle ifade etmek gerekirse,"Fitne, savatan (ldrmekten) bile ktdr" (el-Bakara 2/191, 217).

B) YKMLLK ARTLARI
Orucun ykmllk artlar denince, bir kimsenin oru ibadetiyle ykml (mkellef) saylmas, farz veya vcip bir orucun bir kimsenin zimmetinde bor olarak sabit olmas iin aranan artlar kastedilir. Fkh literatrnde bu artlar, orucun vcb artlar" olarak da anlr. Oru tutmamay mu-

bah klan mazeret halleri de, bu ykmllk artlarn aklayan ilve bilgilerdir. a) Ykmllk artlar Namaz mkellefiyeti iin gerekli olan artlar yani Mslmanlk, ergenlik (bul) ve belli bir akl olgunluk dzeyinde olmak (akl), oru iin de gerekli ve geerlidir. Ergenlik yana gelmeyenler ibadetlerle ykml olmamakla birlikte, altrmak ve sndrmak maksadyla, aile bykleri onlara ara ara namaz klmalarn ve oru tutmalarn syleyebilir. Peygamberimiz, yedi yandan on yana kadarki srede ocuun namaza altrlmasn nermitir. Beden durumlar dikkate alnmak artyla ocuklarn 8-9 yalarndan itibaren oruca altrlmalar da uygundur. Genel vcb artlar yannda kiinin ayrca oru tutmaya g yetirecek durumda olmas ve yolcu olmamas da arttr. Bu artlar orucun edasnn vciplik artlar olarak da adlandrlr. Oru bahsinin banda zikrettiimiz yetin belirttiine gre, hasta ve yolcu olan kiiler isterlerse oru tutmayabilirler. Fakat tutmadklar orular normal duruma dndkten sonra kaz ederler. Hasta iin normal durum iyilemek, yolcu iin ise, yolculuun bitmesidir (ikamet). Oru tuttuu takdirde kendisinin veya ocuunun zarar grmesi muhtemel olan gebe veya emzikli kadnlar da oru tutmayabilirler. Hatta zarar grme ihtimali kuvvetli ise tutmamalar gerekir. Durumlar normale dndnde tutamadklar orular kaz ederler. Yallk sebebiyle oru tutmaya artk gc yetmeyenler, bunun yerine bir fakir doyumluu olan fidye verirler. b) Oru Tutmamay Mubah Klan Mazeretler Kur'an'da ve hadislerde, dinde insanlara zor gelecek hibir ykmlln bulunmadna sklkla iaret edildiini, herhangi bir sknt ve meakkatin bulunduu durumda da mkelleflere birtakm kolaylk ve ruhsatlarn tannm olduunu biliyoruz. Bu genel ilkenin bir paras olarak, baz durumlarda farz olan ramazan orucunu tutmamaya da msaade edilmitir. Ramazan orucunu tutmamay mubah klan mazeretler (zrler) genel hatlaryla unlardr: 1. Sefer. Namaz blmnde belirtildii zere sefer (yolculuk) hali, genellikle, sknt ve meakkatli olduu iin yolcu olanlara birok konuda ko-

laylklar getirilmitir. Yolcu olanlar iin, namazn terkine deil, ksaltlmasna veya cemedilmesine ruhsat verildii halde, namaza gre daha yorucu ve ypratc olduu iin orucun terkedilmesine ruhsat verilmitir (bk. el-Bakara 2/183-184). Bununla birlikte yolcu saylan kimsenin, eer gerekten bir sknt yoksa ve zarar da grmeyecekse oru tutmas daha faziletli grlmtr. Geceden niyetlendii orucu tutarken, gndzn yola kmak durumunda kalan kimse, Hanefler'e gre, bu orucunu tamamlasa daha iyi olur; fakat bozmas durumunda kefret gerekmez. fi ve Hanbeller ise, ramazan aynda Hz. Peygamber'in Mekke fethine ktnda Kadd denilen yere varncaya kadar orulu olup orada orucunu bozduuna dair rivayete dayanarak, geceden niyet edilmi orucun bile sefer durumunda bozulabileceini sylemilerdir. Sava durumu veya cephede uzun sre atma durumu da ayn ekilde bir mazerettir. Bu durumlarda kalan kii, salna ve grevine uygun den seenee gre hareket etmelidir. 2. Hastalk. Hastalk da birtakm ruhsatlarn sebebi olan bir durumdur. Yce Allah, blm banda zikredilen yette hibir kayt getirmeden hasta olanlarn, iyiletikleri bir vakitte oru tutabileceklerini ifade etmitir. Bu bakmdan oru tuttuu takdirde hastalnn artmasndan veya uzamasndan endie eden, yahut byle olmamakla birlikte oru tutmakta zorlanacak olan kimseler oru tutmayabilir veya balam bulunduklar orucu bozabilirler. Oru tuttuu takdirde hasta olaca tbbn verilerine gre kuvvetle muhtemel olan kiinin de hasta hkmnde olduu sylenmitir. 3. Gebelik ve ocuk Emzirmek. Gebe veya emzikli olan kadnlar, kendilerine yahut ocuklarna bir zarar gelmesinden korkmalar halinde oru tutmayabilirler. Bunlar bir ynyle hasta hkmnde olduklar gibi, onlara bu ruhsat tanyan hadisler de bulunmaktadr (Nesa, Sym, 50-51, 62; bn
Mce, Sym, 3).

4. Yallk. Dinimiz oru tutmaktan ciz olan yal kimselerin oru tutmasn istememi, bunun yerine, tutamadklar her gn iin bir yoksulu doyuracak kadar fidye vermelerini ngrmtr. Blm banda zikredilen yette oru tutmaya g yetiremeyenlerin veya tutmaya altklar takdirde byk bir sknt ekecek olanlarn fidye vermeleri gerektii ifade edilmektedir. yileme midi bulunmayan hastalar da bu hkmdedir. Ancak ramazanda oru tutma gcne sahip olmayp da, daha sonra kaz edebilecek durumda olanlar fidye vermeyip tutamadklar orular kaz ederler.

yilemeyen srekli bir hastalk nedeniyle oru fidyesi veren kimse daha sonra oru tutmaya g yetirecek olsa fidyenin hkm kalmaz; oru tutmas ve nceki tutamad orular kaz etmesi gerekir. 5. leri Derecede Alk ve Susuzluk. Orulu bir kimse alktan veya susuzluktan dolay helk olacandan, beden ve ruh salnn ciddi boyutta bozulacandan endie ediyorsa veya byle bir eyin olmas tecrbeye veya doktor raporuna gre kuvvetle muhtemel ise, orucunu bozmas ciz olur. Hatta lm tehlikesi aksa oru tutmas haram olur. 6. Zor ve Meakkatli lerde almak. Esas itibariyle bir insann ibadetlerini normal bir ekilde yapmasn engelleyecek zor ve ar ilerde almas veya altrlmas doru deildir. nsann ibadetini salkl bir ekilde yapmakla geimini temin ikilemi arasnda braklmas insan haklar asndan kesinlikle kabul edilebilir bir durum deildir. Byle bir durumda braklan kii, eer toplum kendisine daha iyi i imknlar salayamyorsa, dolaysyla iinden ayrld takdirde geim sknts ekmesi kesin veya kuvvetle muhtemel ise, bu durumda oru tutmayabilir. Geici bir sre ar bir ite almak durumunda kalan ise bu durumda oru tuttuu takdirde salna bir zarar erieceinden endie ediyorsa oru tutmayabilir. Bunlar imkan bulurlarsa kaza ederler, deilse oru yerine fidye verirler. Kur'an'da oru tutmamay mubah klan mazeretler olarak hastalk, yolculuk ve oruca g yetirememeden sz edilmitir (el-Bakara 2/184-185). Fakihler de oru tutmama ruhsatn bu durumla snrl tutmay tercih etmi, bu durumun ortak zellii meakkat olsa bile, her meakkat halinde oru tutulmayabileceini sylemekte mtereddit davranmlardr. Bunun en bata gelen sebebi, mkelleflerin sbjektif ve deiken bir durum olan meakkati belirlemede lsz veya mteshil davranp olur olmaz bahanelerle orucu terketmesine yol ama, yani bu ruhsat ktye kullanma endiesidir. Bununla birlikte oru ibadeti, netice itibariyle kul ile Allah arasnda kalan bir ykmllk ilikisi olduundan, mkelleflerin yukarda saylan mazeretler nda kiisel inisiyatiflerini kullanmas, mazeretleri ilerine sinmedii srece orucu terketmemesi, hakl ve geerli bir mazeretlerinin bulunduuna iyice kani olduklarnda da anlan ruhsattan yararlanmas isabetli bir tutum olur. Sralanan bu mazeretlerden biri sebebiyle oru tutamayan kimse, oruca, orululara ve ramazan ayna hrmeten, mmkn olduka bunu belli etmemelidir. Canna veya bir uzvuna ynelik bir tehdide mruz kalan kimsenin nasl davranacana ilikin olarak kimi limler, zorlama karsnda ramazan oru-

cunu bozmayp zulmen ldrlen kimsenin gnahkr olmayacan; tersine dinine balln gsterdii iin byk bir sevap kazanm olacan sylemilerse de arlk kazanan gr bu durumda orucu bozmann daha doru olaca ynndedir. Hatta tehdit altnda kalan kii, oru iin tannan yolculuk, hastalk gibi bir mazerete sahip ise, zorlama karsnda orucunu bozmazsa gnahkr olur. Dn veya snnet yemei gibi bir ziyafete arlan kimsenin, genel olarak dier davetlerde olduu zere bu davete icabet etmesi, dostluk balarnn glendirilmesi veya ilikilerin gelitirilmesi vb. amalara hizmet edecei iin tevik edilmitir. Nfile oru tuttuu bir gnde byle bir ziyafete arlan kimse, sz edilen olumlu amalara hizmet edeceinden eminse, bu davete icbet etmesinin yerinde bir davran olaca; fakat, yine de beklenmedik yararlara ve gzelliklere yol aabilecei mlhazasyla genel olarak bu tr davetlere icbet edip orucunu bozmasnda bir beis bulunmad ifade edilmitir. Balanm olan nfileyi tamamlamak gerektii kural sebebiyle bozduu bu orucu daha sonra kaz eder.

C) GEERLLK ARTLARI
Orucun sahih (geerli) olmas iin, oru tutmaya niyet etmi ve orucu bozacak eylerden kanm olmak arttr. Esasen orucu bozacak eylerden kanmak, teknik anlamda rkn olmakla birlikte, ibadetin sahih olmas iin kanlmaz bir art olduu iin burada shhat art olarak ele alnmtr. Kadnlar iin ilve art ise, onlarn hayz veya nifas durumunda olmamalardr. Peygamberimizin hanmlarndan gelen btn rivayetler, onlarn ayba hallerinde namaz klmadklar ve oru tutmadklar ynndedir. Daha nce namaz bahsinde ve bu blmn banda da belirtildii gibi hayz veya nifas halinde bulunan kadnn oru tutmas haram olduu gibi, tutaca oru da geerli olmaz. Kadnlar bu durumlar sebebiyle tutamadklar orular daha sonra istedikleri bir zamanda kaz edebilirler. Fakat evval ay iinde tutarlarsa hem borlarndan kurtulmu, hem de Peygamberimizin evvalde oru tutmaya ilikin tavsiyesine uymu olurlar. Cnplk, hayz ve nifastan farkldr. nk; cnpln gereklemesi ihtiyar olduu gibi, gusletmek suretiyle cnplkten temizlenmek de mmkndr. Bu bakmdan cnplk oruca balamaya engel grlmemitir. Bununla birlikte mmkn olan en ksa zamanda cnplkten temizlenmek gerekir.

a) Niyet Dier ibadetlerde olduu gibi oru ibadetinde de niyet arttr. filer ve baz Mlikler niyeti rkn saymlardr. Her ikisine gre de, niyet edilmedii takdirde sabahtan akama kadar a durmak oru yerine gemez. Bu bakmdan, ister farz veya vcip, isterse nfile olsun her tr oruta niyet arttr. Herhangi bir oruca kalben niyet etmek, hangi orucu tutacan kalbinden geirmek yeterlidir. Bu niyetin dil ile ifade edilmesi, onun teyit edilmesi ve perinlenmesi anlamna geldiinden mendup saylmtr. aa) Niyetin Vakti. Her trl oru iin mmkn olduka, sabah vakti girmeden nce veya geceden niyet etmek en faziletli olandr. nk bu suretle hem mezheplerin bu konudaki ihtilflarnn dnda kalnm, hem de niyet ibadetin balama vaktiyle ayn zamana getirilmi olur. Nitekim niyetin hangi vakitte yaplaca konusu mezhepler arasnda ihtilfl olduu gibi, niyetin vakti asndan oru trleri arasnda da fark gzetilmektedir. 1. Hanefler'e gre ramazan orucu, nfile orular ve vakti belirtilmi adak (nezr-i muayyen) orularnn niyet etme vakti gn batmndan balayp ertesi gnn kuluk vaktine hatta le namaz vaktinin girmesinden az nceki vakte kadar devam eder. le vakti girdikten sonra artk hibir oruca niyet edilemez. Zevalden nce nfile oruca niyet etmenin cizliini gsteren hadisler bulunmaktadr. Bunlardan birinde, Peygamberimizin bir gn ie vlidemize le yemei hazrlayp hazrlamadn sorduu, Hz. ie'nin yiyecek bir ey olmadn sylemesi zerine Peygamberimizin o gn oru tuttuu rivayet edilir. Mlikler'e gre niyetin geerli olmas iin gnein batmasndan itibaren gecenin son ksmna kadar veya fecrin domas ile birlikte yaplmas gerekir. nk sabahleyin, yani oru ibadetinin balama vaktinde niyet edilmeyince o gnn orulu geirilmeyecei belirli hale gelmi olur. filer'e gre ise ramazan orucu, kaz orucu ve adak orucuna geceden niyetlenmek arttr. Fakat nfile oruca zevalden nceye kadar niyetlenmek cizdir. 2. Zimmette sbt bulmu orulara ise en ge imsak vaktine kadar niyet edilmi olmas ve orucun belirlenmesi gerekir. Orucun zimmette sbt bulmas, oru borcunun kanlmaz bir ekilde kesinlemi, sabit hale gelmi olmas demektir. Mesel balanm fakat bir sebeple tamamlanamam nfile orucun

kazs zimmette sabit olmu, borluu kesinlemitir. Ramazan orucunun kazs da byledir. Fakat ramazan orucunun kendisi henz zimmette sabit bor saylmaz; nk mesel, kiinin ertesi gn yaayp yaamayaca belli deildir. Kii ertesi gnn herhangi bir vaktinde lecek olsa, o gnk oru zimmetine bor yazlmaz. Ancak daha nceki gnlerde kazya kalan ramazan orucu zimmetinde mevcuttur. Kefret orular ile mutlak adak orular da zimmette sbt bulmu bor kapsamna girmektedir. Bu eit orulara geceden veya en ge ikinci fecrin balangcnda niyet etmek gerektii gibi niyet ederken tutulan orucun mutlak nezir mi, bir orucun kazs m olduunu da belirtmek gerekir. Zimmette sabit olmas kesinlemi orularn ifa zaman iin dinde belirlenmi muayyen bir zaman olmad iin, mkellef bu orular kendi belirleyecei bir zamanda tutabilir. yle olunca da, hangi orucu tutacan belirlemesi arttr. ayet bir kaz orucuna ikinci fecrin domasndan sonra niyet edilse, bununla kaz geerli olmayaca iin, oru nfileye dnr. bb) Niyetin ekli. Ramazan, belirli adak veya herhangi bir nfile oru iin mutlak niyet yeterlidir. Mesel; "yarn oru tutmaya" veya "yarnki gnn orucunu tutmaya" niyet edilse, ertesi gn ramazan ise, bu niyet ramazan orucuna niyet yerine geer; ertesi gn, daha nce oru tutmak iin vaktini tayin etmi olduu gn ise bu defa adak orucuna niyet etmi olur. Hatta ramazan gnleri ramazan orucu iin ve oru tutulmas adanan gn, adak orucu iin belirli hale geldii iin, kii bugnlerin ncesinde niyet ederken "Yarn nfile oru tutmaya niyet ettim" dese bile, tutaca oru nfile oru deil, vakti belirli olan oru yerine geer. nk orucun ifa edilmesi iin belirlenen vakit iinde yine ayn cinsten ikinci bir ibadet yaplamayacandan, yani oru dar zamanl bir vcip olup vakit de bunun miyar olduundan, niyet asl yaplmas gereken ibadete rci olur. Bununla birlikte bunlar iin geceleyin niyet edilmesi ve ne orucu olduunun belirlemesi (tayin) daha faziletlidir. Mesel "Yarnki ramazan orucunu tutmaya niyet ettim" demekle belirleme yaplm olunur. Fakihlerin ounluuna gre ramazann her gn iin ayr ayr niyet edilmesi arttr. nk her bir gnn orucu kendi bana bir ibadet olup, teki gnlerde tutulan veya tutulacak olan orula ilikisi yoktur; dolaysyla bir gnn orucu bozulduu zaman sadece o gnn orucu bozulmu olur, teki gnlerin orucu bundan etkilenmez. Mlikler'e gre ise, ara vermeksizin pe pee tutulmas gereken orularda en bata yaplacak tek niyet yeterlidir. Zhr, katl kefreti ve ramazan orucunun kefretinde olduu gibi ramazan orucunda da tek niyet yeterlidir. Ancak bu orulara yolculuk, hastalk, hayz ve nifas gibi zorunlu sebeplerle ara verilecek

olursa, engel kalktktan sonra yeniden niyet gereklidir. Tek bir niyetin yeterli olduu orularda her gece niyetlenmek ise menduptur. Mlikler'in bu konudaki gerekesi ilgili yette geen "Sizden her kim ramazan ayna yetiirse onu orulu geirsin" ifadesidir. Ay, tek bir zamana verilen isimdir, dolaysyla ay sresince oru tutmak btn bir ibadet hkmnde olup namaz ve hacca benzer, tek bir niyet ile eda edilebilir. cc) Niyetle lgili Baz Ayrntlar. Oruca niyetin vaktiyle ve ekliyle ilgili ayrnt saylabilecek baz bilgiler de bu ibadetin geerliliini yakndan ilgilendirir. Bunlar u ekilde sralanabilir: 1. inde bulunulan gn, gne batmadan nce ertesi gnn orucuna niyet edilemez. 2. Gne battktan sonra herhangi bir oruca niyet edilmesi halinde, ikinci fecre kadar yeme, ime ve cinsel ilikide bulunmak niyete ve oruca zarar vermez. nk bu niyet ikinci fecirden itibaren balayacak olan oru ibadeti iin yaplmtr. Nitekim bu ekilde niyet eden kimse, herhangi bir sebeple, ikinci fecrin domasna kadar, bu niyetini geri alabilir. 3. Oru tutup tutmayacanda tereddt olmas durumunda veya niyetin bir arta balanmas durumunda niyet gereklemi olmaz. Niyet, kesin azim ve karar demektir. 4. Ramazanda, ramazan orucundan baka oru tutulamayaca iin, hangi oruca niyet edilirse edilsin ramazan orucu yerine geer. Fakat, daha nceden oru tutmay adad belirli gnde, baka vcip bir oruca (mesel; kefret orucuna veya bir ramazan orucunun kazsna) niyet ederek oru tutacak olsa, arlk kazanan gre gre bu oru, niyetlendii vcip oru yerine geer, belirli adak orucunu kaz etmesi gerekir. 5. Hem kefrete hem de nfileye niyet edilerek tutulan oru, kefret orucu yerine geer; fakat hem kazya hem de yemin kefretine niyet edilerek tutulan oru, her ikisi de vciplik asndan edeer olduu iin, hibirinin yerine gemez, nfile olur. Sahura kalkp yeme ve ime de niyet yerine geer. 6. Tutulamam ramazan orularn kaz ederken, bir belirleme yapmakszn, kazs gereken oruca diye niyet edebilecei gibi, belirleme yaparak da niyet edebilir. zerinde ok sayda kaz borcu varsa "kazs gerekli ilk oruca" diyerek niyet edilebilir.

b) Orucu Bozan eylerden Kanmak Orucun temel unsuru ve anlam, yeme, ime ve cinsel iliki zevklerinden uzak durmak, nefsi bunlardan mahrum brakmak olduu iin, bu anlama gelecek davranlar orucun bozulmasna sebep olur. Yemek ve imek, yenilip iilmesi mtat olan her eyi iine alr. Sigara, nargile gibi keyif veren ttn kkenli dumanl maddeler ile tiryakilik gerei alnan tm maddeler oru yasaklar kapsamna girdii gibi her ne sebeple olursa olsun, azdan alnan ilcn da bu kapsamda yer aldnda tereddt yoktur. Bununla birlikte, tedavi maksadyla ine yaptrmann hkm tartmal olup, inenin orucun bozulmasna etkisi konusu aada aklanacaktr. Orucu nelerin bozaca sorusuna verilecek ilk cevap "yeme, ime, cinsel ilikide bulunma ve bu kapsamda deerlendirilebilecek eyler" olacaktr. Bu l, ak ve anlalabilir olmakla birlikte, orucun anlamna aykr davran saylp saylmayacanda tereddt edilen baz durumlar bulunmas sebebiyle, eskiden beri fakihler, nelerin bu kapsama gireceini tek tek saymaya almlar, bu arada gereklemesi dnlemeyecek ndir baz durumlarn hkmlerini dahi belirleme durumunda kalmlardr. lmihal kitaplarnda ou zaman tebessmle karlanan birok ihtimalin veya anormal durumun gndeme alnp orucu bozup bozmadnn tartmaya almas da bu sebep ve gayretten kaynaklanmaktadr. zel durumlar ve muhtemel seenekler yan yana getirildiinde de, zaman zaman orucun bozulmasn gerektiren asl durumun gz ard edildii, bu konudaki l-kuraln geri plana itildii olmutur. Biz esasen zikrettiimiz lye vurgu yapmakla beraber, hakl tereddt oluturabilecek birka hususa "Orucun Yasaklar" bal altnda deineceiz.

D) ORULU N MSTEHAP OLAN EYLER

Orucun geerlilii ile dorudan ilgili olmamakla birlikte, oru tutmay biraz daha kolaylatrmak zere Peygamberimizin baz tavsiyeleri olmutur. Bunlarn banda sahur yapmak gelir. Sahur, ikinci fecirden az nceki vakit olan seher vaktinde yenilen yemek demektir. Sahura kalkmakla hem bir eyler yenilerek oru iin enerji toplanm, hem de bir snnet yerine getirilmi, seher vaktinin feyiz ve faziletinden yararlanlm olur. Bu bakmdan bir yudum su ile de olsa sahur yapmak ve sahur yemeini mmkn olduunca, gecenin son vaktine denk getirmeye almak uygun olur. Peygamberimizin sahura kalkmay tevik ve tavsiye eden birok hadisi bulunmaktadr: "Oru

tutmak isteyen sahurda bir eyler yesin" (Msned, III, 367, 379), "Sahura kalkn, nk sahur yemeinde bereket vardr" (Buhr, Savm, 20; Mslim, Sym, 45), "Sahur yemei ile gndz tutacanz oruca; ve le zeri uykusuyla da (kaylle) tehecct namazna kuvvet kazann" (bn Mce, Sym, 22).

Peygamberimiz, sahuru mmkn olan son vakte denk getirmeyi tevik ettii gibi iftarn da vakit girer girmez yaplmasn tevik etmitir. Bu iki tevikten karlabilecek anlam, ibadetin mmkn olduunca kolay hale getirilmesidir. ftar vakti girdiinde yemee oturmadan namaz klnmak isteniyorsa yine de biraz su veya bir hurma ile orucu ap, ondan sonra namaz klmak yerinde olur. Oru alrken dua edilmesi snnettir. Herkes iinden geldii gibi zikrini, krn ve yakarn ifade edebilir. rnek olmas bakmndan teden beri yaygn olarak yaplan bir duay buraya alalm: "Allahm! Senin rzan kazanmak iin oru tuttum, senin verdiin rzkla orucumu atm. Sana inanp gvendim. Ey lutuf ve ikram geni olan Rabbim! Beni bala." Varlkl kimselerin, zellikle durumu iyi olmayan kimselere iftar yemei yedirmesi gzel ve sevapl bir davrantr. Peygamberimiz, "Oruluya iftar
ettiren kimse, orulunun sevabnda bir eksilme olmakszn, orulunun alaca kadar sevap alr" (Tirmiz, Savm, 42, bn Mce, Sym, 45) buyur-

mutur. ftar yemeklerini, zenginler arasnda bir lks ve gsteri yar haline getirmekten kanmak gerekir. Yine varlkl kimselerin, her zamankinden daha fazla olarak, ramazanda ihtiya sahiplerine yardmda bulunmas beklenir. Varlkl kimselerin bulunduu bir blgede akam ne ile iftar edeceini dnen insanlarn kalmam olmas gerekir. Bu hem Mslmanln yksek bir amac hem de oru ibadetinin verdii kalp inceliinin bir gereidir. Aksi bir durum elbette ki varlkl kimselerin vicdann rahatsz edecektir. Sabah namaznn vaktini geirmemek kaydyla cnp sabahlamak ciz ise de ibadete balarken temiz olmak dncesiyle daha nce gusletmek uygundur. Hayz ve nifastan temizlenen kadnlar iin de ayn durum geerlidir. Bununla birlikte cnp olarak sabahlayan kimsenin gerekli dikkati gstermek artyla, banyo yapmas cizdir. ie vlidemizin bildirdiine gre Peygamberimiz, baz kereler cnp olarak sabah namaz vaktine girmitir. Oru, kiinin Rabbiyle gnl ban glendiren, ona mnev ve derun bir haz tattran, irade eitimine ve kalp inceliine yol aan ibadetlerden ol-

duu iin oru tutan kii zaten dilini kt, irkin, bakalarn rencide edecek bo ve gereksiz szlerden koruyacaktr. Oru bu tesiri tam meydana getiremiyorsa, oru tutan kimsenin bu sonucu ve etkiyi elde etmek iin almas, orulu iken sz ve davranlarna daha ok dikkat etmesi gerekir. Hele insanlarn birbirleri hakknda kt kanaate sevkedecek ve ilikilerini bozacak dedikodu ve sz tama gibi dinimizce hibir zaman ho grlmeyen davranlar, orucun mnev haline taban tabana zt eylerdir. Peygamberimiz orucun bu ynn anlatmak zere "Yalan konumay brakmayan, yanl
davranlardan kanmayan kimsenin kendini a ve susuz brakmasna Allah'n ihtiyac yoktur" (Buhr, Savm, 8) buyurmutur. Aslolan ibadeti

amacna uygun yapmak, ibadetin zevkini tatmaktr. badetlerin hakk verilmeye alld takdirde bunun nce kiinin kalp ve vicdanndaki olumlu etkileri, sonra da toplumdaki olumlu sonular ok belirgin bir ekilde ortaya kacaktr. Peygamberimiz bu noktaya iaretle "Hibiriniz orulu iken kt
laf sylemesin; barp armasn, hatta kendisine ar szler syleyen (kfreden) birine dahi sadece 'Ben oruluyum' demekle yetinsin" (Buhr, Savm, 2; Mslim, Sym, 160) buyurmutur.

Ramazann mnev atmosferini daha iyi hissedebilmek iin Kur'an okumak, eksikliini hissettii bilgileri renmeye almak yerinde olur. Ayrca, her ramazanda mutlaka Kur'n- Kerm'in Trke anlam, mukabele okur gibi bir defa okunmal, genel hatlaryla Kur'n- Kerm'in ierii hakknda bilgi sahibi olunmal, daha derin ve detayl bilgiye ihtiya hissedilen konularda, o alanda yazlm eserlere veya bizzat ehliyetli hocalara bavurulmaldr.

E) TKF
Fkh terimi olarak itikf, bir mescidde ibadet niyetiyle ve belirli kurallara uyarak inzivaya ekilmek demektir. Hadis kaynaklar Hz. Peygamber'in Medine'ye hicretten sonra her yl ramazann son on gnnde itikfa ekildiini, hanmlarnn da genelde Resl-i Ekrem'le birlikte itikf yaptn nakleder (Buhr, tikf, 3; Mslim, Hayz, 6; Tirmiz, Savm, 80). Peygamberimizin ramazann son on gnnde daha fazla ibadet ettii bilinmektedir. ie vlidemizin belirttiine gre Resl-i Ekrem ramazann son on gnne girildiinde btn geceyi ihya eder; ailesini uyandrr ve kadnlardan ayr kalrd. Hz. Peygamber'in bu tatbikatndan hareketle limler, orulunun zellikle ramazann son on gnnde itikfa girmesini mstehap kabul etmilerdir. Hatta Hanefler, Hz. Peygamber'in bunu devaml yapm olmasndan hareketle itikf kif nitelikte mekked snnet saymtr. tikf bir ibadet nevi

olduundan itikfa girenin mkellef olmas, itikfa bir mescidde girmesi ve niyet etmesi gerekli grlr. Kadnlar evlerinin bir odasnda itikfa girerler. tikfa girmek nefsi yasaklardan korumada daha etkili bir yntem olduu gibi, ramazann son on gnnde olmas tahmin edilen Kadir gecesine rastlama imkn ve umudunu da arttrr. tikf, insan dnyev megalelerden uzaklatrp daha fazla ibadete vesile olmas yannda, genel anlamda hayatn anlam zerinde tefekkr etme imkn da salar. nsanlarn zaman zaman byle derin tefekkre ihtiyac vardr. tikf bu tefekkr gerekletirmek iin bir frsat olarak kullanlabilir. tikf yapmak isteyen kii, itikf niyetiyle mescid veya mescid hkmndeki bir yerde kalmaya balayarak itikfa girmi olur. Vaktini namaz, Kurn tilveti, dua, zikir ve tefekkr gibi ibadet ve taatlerle veya din bilgi ve kltrn artracak sohbet ve okumalarla deerlendirir. Doal ihtiyalarn gidermek iin mescidi megul etmeyecek ve kirletmeyecek eyleri mescide getirebilir. Mescidde yer, ier ve orada istirahat eder. Mescidin iinde giderilmesi mmkn olmayan zarur ve doal ihtiyalar iin dar kabilir. Ancak ihtiyacn giderdikten sonra hemen itikf mahalline geri dner. Nafile itikflar darya kmakla bozulmaz. Ancak vacip itikflar, zorunlu ihtiyalar dnda itikf mahallinin terk edilmesiyle bozulur. Tercih edilen gre gre, itikfn asgar sresi iin bir snr konmamtr. Bu bakmdan bir mescidi ziyaret eden kii, bu ziyaret sresinde bile itikfa niyet edebilir.

V) ORUCUN YASAKLARI
Orucun yasaklar, dorudan sylenirse yemek, imek ve cinsel ilikide bulunmaktr; tersinden sylenirse orucun yasaklar, orucun bozulmasna sebep olan eylerdir. Blm banda da belirttiimiz gibi oru, yeme, ime ve cinsel ilikiden kanmaktr. Dolaysyla bu hususa dikkat edildii takdirde oru tutulmu olur. Bununla birlikte baz davranlarn, saylan bu eyin kapsamna girip girmedii konusunda gerekli veya gereksiz tereddtler oluabilmektedir. Yine orucun bozulmasna yol amamakla birlikte, orucun genel havasna, anlam ve gayesine yakmayan eyler konusunda da dikkatli olmak gerektii iin burada gnlk hayatta karlalabilecek baz durumlara ksaca iaret etmek istiyoruz.

A) ORUCUN MEKRUHLARI
teden beri fkh ve ilmihal kitaplarnda mekruh olarak nitelendirilen eylerin bir ksm, orucun anlam ve gayesine yakmayan eyler, bir ksm da biraz ileri gidildii takdirde orucun bozulmasna sebep olabilecek eylerdir. Mesel bir eyi tatmak ve inemek mekruhtur; nk aza alnan bir eyin yutulma tehlikesi bulunmaktadr. Fakihler yine ayn gerekeyle, bir insann eiyle pmesini, ona sarlmasn mekruh saymlardr. nk bu davran, orucu bozacak bir fiili ilemeye gtrebilir. Esasen bir insann eiyle pmesi oruca zarar vermez. Nitekim ie vlidemiz, Peygamberimizin orulu iken hanmlaryla elleip akalatn ve ptn anlatmtr (bn Mce, Sym, 19; Muvatta, Sym, 13). Ar titizlikleri gerei misvak kullanmay dahi mekruh sayanlar bulunmakla birlikte, limlerin ounluu bunu mekruh grmemilerdir. Gnmzde yaygn olduu ekliyle az ve di temizliinin di fras ve di macunu kullanlarak yaplmas da oruca zarar vermez; stelik aksatlmamas gereken yerinde bir davran da olur. Az ve di temizliini gndz yapmamay tercih edenler, bunu mutlaka sahurdan sonra yapm olmaldr. Orulunun normal temizlik iin veya cnplkten temizlenmek iin ykanmas mekruh olmamakla birlikte, serinlemek maksadyla ykanmas oru esprisine aykrlk gerekesiyle mekruh saylmtr. Orulunun gzel koku srnmesi veya gzel kokan bir eyi zel olarak koklamas da mekruh saylmaz. Ayrca, esasen orucu bozmamakla birlikte, orulunun direncinin krlmasna ve gsz dmesine yol aan, kan aldrmak vb. eyler mekruhtur. Konunun banda sahurun geciktirilmesi ve iftarn vakit girer girmez yaplmasnn anlamna ilikin olarak sylediimiz hususlar burada da geerlidir.

B) ORUCU BOZAN EYLER

Yemek, imek ve cinsel ilikide bulunmak orucu bozan eylerdir. Bunlarn hangi durumda sadece kaz, hangi durumda kaz ile birlikte kefreti gerektirdiini grelim. a) Kaz ve Kefreti Gerektiren Durumlar Orucu bozup hem kaz hem de kefreti gerektiren durumlarn banda ramazan gn orulu iken yaplan cinsel iliki gelmektedir. Zaten Peygamberimiz oru kefreti hkmn, o zaman vuku bulan byle bir cinsel iliki olay zerine vermitir. Oru kefreti konusunda eldeki tek rnek ve delil de budur. Bu bakmdan btn fkh mezhepleri, ramazan gn orulu iken bilerek ve isteyerek normal

cinsel ilikide bulunmann, hem kaz ve hem de kefreti gerektirecei konusunda gr birlii etmilerdir. Bir ey yiyip imenin kefreti gerektirip gerektirmedii konusu ise mezhepler arasnda tartmaldr. Hanefler, bilerek ve isteyerek bir gda veya gda zellii tayan her trl maddeyi almay da bu hkme kyas ederek, bu durumda da hem kaz hem de kefret gerekeceini sylemilerdir. Peygamberimiz zamannda cereyan eden ve oru kefretinin gerekesi olan olay udur: Bir adam "Mahvoldum" diyerek Peygamberimiz'e gelmi ve ramazann gndznde eiyle cinsel ilikide bulunduunu sylemi, bunun zerine Peygamberimiz; - Kle zat etme imknn var m? - Hayr, yok. - Pe pee iki ay oru tutabilir misin? - Hayr. Bu i de zaten sabredemediim iin bama geldi. - Altm fakiri doyuracak mal imknn var m ? - Hayr. Bu srada Peygamberimiz'e bir sepet hurma getirildi. Peygamber bu hurmay adama vererek yoksullara datmasn syledi. Adam "Bizden daha muhta kimse mi var?" deyince Peygamberimiz glmseyerek "Al git, bunlar ailene yedir" diyerek adam gnderdi (Buhr, Savm, 30; Mslim, Sym, 81; Eb Dvd, Savm, 37). Bilerek ve isteyerek kanlmas gereken ey (yeme, ime, cinsel birleme) dnda bir sebeple orucun bozulmas durumunda kefret gerekmeyip sadece kaz gerekir. b) Sadece Kazy Gerektiren Durumlar Oru yasaklarnn banda yeme ve ime geldiini, orulunun kasten yiyip imesinin kaz ve kefreti gerektirdiini biliyoruz. Buna ilve olarak Hanef fakihleri, beslenme amac ve anlam tamayan ve esasen yenilip iilmesi mtat (normal, allm) olmad gibi insan tabiatnn meyletmedii eylerin yenilip iilmesi durumunda da orucun bozulacan, fakat bunun kefreti gerektirmeyeceini sylemilerdir. i pirin, i hamur, un, ham meyve yemek veya fndk, badem ve cevizi kabuuyla yutmak byledir. Bunlar yiyecek maddesi olmakla birlikte, bunlarn bu ekilde yenilmesi normal deildir ve hem de bunlar bu halleriyle insann itah duyaca ve yemek isteyecei eyler deildir. Fakihler, ehvetin normal cinsel birleme dnda tatmin edilmesinin de ayn kapsamda deerlendirileceini belirtmilerdir.

Fakihler aza giren yamur, kar veya doluyu isteyerek yutmay, su ime kapsamnda deerlendirerek orucu bozacan; fakat, kiinin kast olmakszn boaza inen yamur, kar ve dolunun orucu bozmayacan sylemilerdir. Kusma, kasten yaplmad durumlarda orucu bozmaz. Kasten yapldnda ise, sadece az dolusu olmas halinde bozar. Batan beri ortaya koymaya allan oru tutma esprisi ve orucun anlam ve amacyla pek badamayan muhtemel btn davranlar ve olaylar tek tek sralamak mmkn olmad iin bu konuda yle bir aklama getirmek doru olur: Orucun anlam, Allah rzs iin, gerek beslenme gerekse tat ve keyif alma kast ve arzusu ieren yiyip ime ve cinsel ilikiden uzak durmak, zetle nefsi itah ve ehvet duyduu eylerden mahrum etmektir. Bu yasan ihlli saylan her davran orucun mna ve gayesine aykrdr. Yeme, ime ve cinsel iliki saylan her davran orucu bozar, kaz edilmesini gerektirir. Kastl olarak yaplrsa hem kaz hem kefret gerekir. Baylma ve delirmenin orucu bozan eylerden saylmas, esasen oru yasaklarnn ihlli ile ilgili olmayp, btn mkellefiyetlerde n art olan bilinlilik halinin geici veya srekli olarak yitirilmesi ile ilgilidir. Bu halin kaplad gnlerin kaz edilmesinin istenmeyii de ayn sebebe baldr. Unutarak bir ey yemek ve imekle oru bozulmaz. Peygamberimiz orulu olduunu unutarak yiyip ienlerin oruca devam etmelerini, onlar Allah'n yedirip iirdiini sylemitir (Buhr, Savm, 26; Mslim, Sym, 17). Fakat yanllkla (hata) yiyip imek bundan farkl olup Hanefler'e gre orucu bozar. Mesel; bir kimse orulu olduunun farknda olduu halde kastsz olarak yanllkla bir ey yese veya ise, diyelim ki abdest alrken azna ald sudan yutsa veya denizde yzerken su yutsa orucu bozulur ve kaz lzm gelir. filer orucu bozma kast bulunmad iin yanllkla bir ey yiyip imenin orucu bozmayacan sylerken, Mlikler orucun anlamnn (imsak) ortadan kalkm olduu gerekesiyle, ister unutma isterse yanllk sonucu olsun, bir ey yiyip imekle orucun bozulacan sylemilerdir. Sabah vaktinin girip girmedii konusunda phesi bulunan kimse yiyip imeye devam ederken o esnada ikinci fecrin domu olduu ortaya ksa oru bozulur ve kaz etmesi gerekir, kefret gerekmez. Ayn ekilde gnein battn zannederek iftar ederken gnein henz batmad anlalsa yine kaz gerekir. Hanef mezhebinde arlkl gr byledir. Ancak, bu durumda kefaretin gerekeceini syleyenler de vardr. Zira kii, her iki durumda da zann ile hareket etmi ve yanld ortaya km ise de zanlarn

kuvvet derecesi ayn deildir. Birinci durumdaki zan gldr; nk aslolan gecenin devam ediyor olmasdr. kinci durumdaki zan ise, bunun tersine zayftr; nk aslolan gndzn devam ediyor olmasdr. Bu bakmdan gnein batp batmadndan phe eden kimse hemen iftar etmemeli, durumun netlemesini beklemelidir. msak ve iftar vakitlerini gsteren bir takvim ve saatin bulunmad durumlarda kii, kendi bilgi ve tecrbesiyle ictihad ederek ona gre davranr. Unutarak yiyip itikten sonra orucunun bozulmu olduu zannyla veya gece niyetlenemeyip gndz niyetlendikten sonra, gndz yaplan bu niyetin niyet saylmayaca zannyla gnn geri kalan ksmnda bilerek bir ey yiyip imek veya cinsel ilikide bulunmak orucu bozar. Orucu bozacak fakat kefreti de gerektirmeyecek bir davrantan sonra, kiinin yiyip imeye balamas halinde, kural olarak kefretin gerekmeyecei belirtilmise de, burada aslolan kiinin oru tutma veya bozma konusundaki gerek niyetidir. Amellerin niyetlere gre olduu eklindeki genel din ilkenin anlam da budur. Bir ey yiyor veya iiyorken imsak vaktinin girdiini anlayan kimse derhal yemeyi ve imeyi brakmaldr. Bile bile yemeye veya imeye devam etmesi halinde Hanef imamlara gre bu kiiye kefret gerekir. c) l Kullanmann ve ne Yaptrmann Hkm Azdan alnacak hap, urup ve pastil gibi eylerin orucu bozacanda gr birlii bulunmaktadr. nk bunlar dorudan mideye inmekte, esasen tedavi amal olsa bile dolayl olarak beslenme nitelii de tamaktadr. Gze, burun veya kulaa damlatlan ilcn orucu bozup bozmayaca konusu ise tartmaldr. Kimi limler, gze damlatlan ilcn orucu bozmayaca, kulak ve burna damlatlann bozaca grnde ise de, bunlardan burun iinin yemek borusuyla ve mideyle dorudan balantsnn bulunduu, gzn dolayl olarak boaza ald, kulan ise mideyle byle bir balantsnn bulunmad dnlrse, bunlardan sadece buruna konan illar hakknda ihtiyatl olmak gerektii sonucu kar. Byle olunca, burna enfiye ekmek, boaza inecek ekilde bol miktarda su ekmek gibi davranlar orucu bozar. Bu organlara konan ve tamamen tedavi amal il ve damlalar ise orucu bozmaz. nk bu son saylan davrann yeme ve ime, yani beslenme ve oruca kar diren kazanma faaliyeti saylmas isabetli olmaz. ne yaptrma meselesine gelince: Deri altna veya adaleye zerkedilen veya damardan yaplan inenin orucu bozup bozmayaca konusu, ilk fa-

kihlerin, yaralayp vcuda giren bak vb. kat cisimler ile derin yara zerine srlen merhemin orucu bozup bozmayacana ilikin tartmalarna gre belirlenmeye allmtr. yle ki; a) Eb Hanfe'nin derin yara zerine srlen ve karn veya beyne ulaan ilcn/merhemin orucu bozaca ynndeki grn alanlar, ineyle vcuda bir ey zerkedilmesi durumunda orucun bozulacan ileri srmlerdir. Bu grte hareket noktas, tabii yollar dndan da olsa vcuda bir eyin girmi olmasnn orucu bozaca fikridir. ne veya damar yoluyla alnan il, serum veya a vcudun iine aktlm olmakta ve btn vcuda yaylmaktadr. Beslenme saylp saylmayaca tartlsa bile, bunlarn vcudu glendirdii ortadadr. Bu ekilde alnan il, gerek azdan alnsn gerekse ineyle zerkedilmi olsun, hibir ekilde kefret gerektirmese de orucu bozar ve kazy gerektirir. l almak veya ine yaptrmak durumunda olan kimselerin ya o gn oru tutmamalar ya da il almay ve ine yaptrmay sahur ve iftar vakitlerine almalar gerekir. b) Buna mukabil Eb Ysuf ve Muhammed'in derin yara zerine srlen merhemin orucu bozmayaca ynndeki grn esas alanlar ise ineyle vcuda bir ilcn zerkedilmesi durumunda orucun bozulmayacan sylemilerdir. Eb Ysuf ve Muhammed, oruca "normal yollardan vcuda bir ey almaktan kanmak" eklinde bir anlam ykledikleri iin yaraya srlen merhemin, karna veya beyne ulam olmasnn bir nemi olmayacan, dolaysyla bu durumda orucun bozulmayacan sylemilerdir. Eskiden fetvahne ve daha sonra 1948 ylnda Ezher niversitesi Fetva Komisyonu tabii delikler dndan vcuda giren bir eyin orucu bozmayaca ynnde fetva vermitir. nk bu tedavi ynteminin, az yoluyla ilcn yutulmasna benzemedii aktr. Bu noktadan hareketle, astm ve nefes darl sebebiyle aza sklan spreyin zerrecikler halinde ieri gittii doru olsa bile bunlarn akcierden teye gemedii ve mideye ulamad, gda ve susuzluk giderme zellii de tamadklar; bu sebeple bunlarn da orucu bozmayaca ileri srlmtr. Ayrca belli hastalklara kar korunmak maksadyla yaplan alarn hkmnde de tartma bulunmakla birlikte, bu tr alarla vcuda mikrop verilerek baklk kazandrmaya alld, dolaysyla bunlarn beslenme amal olmad sylenerek oruca zarar vermeyecei gr arlk kazanmtr. Hangi gr alnrsa alnsn, burada inisiyatif, tercih, karar ve tabii ki sorumluluk mkellefe ait olacaktr. Sz konusu olan ey bir ibadettir ve Allah rzs iin yaplmaktadr. Bu bakmdan, oru tutan bu uurdaki insanlarn gerekmedii halde, hi alk, susuzluk ve sknt hissetmeden oru tutmak iin

bu yola tevessl edeceklerini dnmek son derece anlamszdr. nk akl olan herkes gayet iyi bilir ki ierii boaltlm ve anlam yozlatrlm ve gstermelik hale getirilmi bir ibadetin hibir faydas olmad gibi, byle yapan kii sonuta sadece kendi kendisini kandrm olacaktr. Esasen dinimiz hasta olan veya tedavi srecinde olan kiilerin oru tutmamasna ruhsat vermektedir. Bu bakmdan il kullanmak veya ine yaptrmak durumunda olan kimseler, hem iyi bir tedavi grp salna kavumak, hem de ibadetlerini ileride huzr- kalp ile ve ie sinerek yapabilmek gayesiyle tedavileri tamamlanncaya kadar oru tutmayabilirler. Bu tamamyla kendilerinin karar verecei bir konudur. Bununla birlikte bu kimseler, ramazan aynda herkesle birilikte oruca devam etmeyi arzu ediyor ve bu ibadet aynn mnev havasndan kopmak istemiyorlarsa, oru iin baka bir engelleri de yoksa, ikinci grup fakihlere ait olan ve arlkl bulunan fetvay esas alabilir, orulu olduklar halde tedavi ve a amal ineleri yaptrabilirler.

VI. ORUCUN KAZSI

A) RAMAZAN ORUCUNUN KAZSI
Ramazandan bir gn veya daha fazla oru tutmayan kimselerin, bunlar kaz etmeleri gerektiinde gr birlii vardr. Tutmama hastalk, yolculuk, hayz, nifas ve benzeri zrler sebebiyle, yahut kasten veya yanlarak niyeti terketmek suretiyle olabilir. Her ne sebeple olursa olsun gnnde tutulamam ramazan orucunun kaz edilmesi gereklidir. Ayn ekilde kefret, adak veya balanp bozulmu nfile orularn kazs da gereklidir. Balanp tamamlanmam nfile oru meselesinde, filer hibir ekilde kazy gerekli grmezken, Mlikler sadece kasten bozma durumunda kazy gerekli grmlerdir. Ramazan orucunun kazs yasak gnler dnda her zaman yaplabilir. filer'e gre ise bir ramazanda kazya kalm orucun, gelecek ramazana kadar kaz edilmesi gerekir. Bir ramazann kaz borcu yerine getirilmeden, teki ramazan gelecek olursa, kaz borcuna ilveten bir de fidye deme ykmll ortaya kar.

B) KEFRET ORUCU
Ramazanda zrsz olarak oru tutmamak byk gnahtr. Mslman kiinin mazeretsiz olarak oru yemesi son derece uzak ihtimaldir. Bununla birlikte ramazanda mazeretsiz olarak kasten oru yemek, ramazann saygnln ihll etmek anlamna gelecei iin kefret demek gerekir. Kefret

iin genel olarak nerilen seenekten sadece ikisinin gnmzde tatbik imkn vardr ki bunlardan birisi iki ay pe pee oru tutmak, ikincisi 60 fakiri doyurmaktr. Toplumsal artlar gerei ve bir anlamda kleliin kaldrlmas hedefine ynelik olarak nerilen kle zat etme seenei kleliin ortadan kalkmasyla uygulama d kalmtr. Hanefler, kefret seeneklerinde sra gzetmenin gerekli olduunu savunduklar iin ncelikle iki ay pe pee oru tutmay, bu mmkn olmazsa dier seenek olan altm fakiri doyurma seeneinin uygulanabileceini ileri srmlerdir. Mlikler ise, sra gzetmeksizin herhangi bir seenein yerine getirilmesini yeterli grmlerdir. Araya hayz ve nifas gibi doal mazeretlerin girmesi durumu kefret orucunun pe pee olu zelliine zarar vermez. Bu haller getikten sonra yeniden niyet edilerek kalnan yerden devam edilir. Ramazanda oru bozmann kefretle cezalandrlmasnn altnda, ramazann saygnlna kar ilenmi bir su bulunmas yatar. Ramazanda oru bozmak, ramazan ayna ve ramazan orucuna yaplm bir hrmetsizlik olduu iin byle yapan kimseler iin kefret ngrlmtr. Bu espriyi dikkate alan baz fakihler, kefreti oru tutmamann deil, orucu bozmann cezas olarak deerlendirip, ramazan aynda ramazan orucuna niyet edilmedii takdirde oru yemenin kefreti gerektirmediini sylemilerdir. Fakat bu gr, pek anlaml ve isabetli grnmemektedir. nk, niyet etsin veya etmesin, ramazanda mazeretsiz olarak oru yiyen/tutmayan kii, ramazan orucuna olmasa bile ramazan ayna saygszlk etmi olmaktadr. te yandan bir ramazanda birden fazla oru yemek durumunda sadece bir kefretin ngrlmesi, kefret konusunda tek bana orucun deil, bir btn olarak ramazann gz nnde tutulduunu gstermektedir. ayet kefretin sebebi ramazan orucu olacak olsayd, bozulan her bir ramazan orucu iin kefrete hkmedilmesi gerekirdi. Esasen ramazan ile ramazan orucunu birbirinden ayrmak da gerekte mmkn deildir. O halde Hanefler'in ortaya att bu grn anlam nedir? yle sanyoruz ki, ramazan ay ile ramazan orucunun birbirinden ayrlmas zihnen mmkn olsa bile gerekte byle bir eyin mmkn olmadn elbette onlar da bilmekteydiler. Fakat hukuk teknii bakmndan kendi grleri arasndaki tutarll kaybetmemek ve bu ynden tenkide mruz kalmamak iin bu ayrm yapmak durumunda kalmlardr. Bu bakmdan teknik bir ayrntnn sonucu olan bu gr, asl bir gr gibi deerlendirip, "canm, niyet etmediimiz zaman kefret gerekmiyormu" dncesiyle, ii hafife indirgeyerek, ramazanda oru tutmamak yanl olduu gibi, byle

yapan kii, kendi kendini kandrm olur. Bu kimse ayrca, dinin temel vecbelerinden birini hafife ald, gerek ramazana gerek oruca saygszlk ettii iin byk gnah ilemi olur. Kefretin gerekip gerekmemesi teknik bir konudan ibaret olup, mazeret olmadka, ramazan orucu konusunda titiz davranmak gerekir. Ramazanda zrsz olarak oru tutmayan kimse gnahkrdr. Peygamberimiz mazeretsiz olarak ramazanda bir gn oru yiyen kimsenin mr boyu oru tutsa da o gnn borcunu gerekten demi olmayacan ifade etmitir.

C) FDYE
Fidye konusunu ieren yetteki "ve ale'llezne yutkneh" ifadesinin (el-Bakara 2/184), dil asndan oruca g yetiremeyenler anlamna gelebilecei gibi zorlukla g yetirenler anlamna da gelebilecei dile getirilmitir. Hatta kimi rivayetlerde, "Sizden ramazan ayna yetienler o ayda oru tutsun" (el-Bakara 2/185) melindeki yet nzil oluncaya kadar, fidye yetinden hareketle, ashaptan dileyenin oru tuttuu, dileyenin de tutmayp fidye verdii, bu yet nzil olduktan sonra ise oru tutmaya gc yetenler hakknda fidye hkmnn kaldrlp sadece hasta ve yallar iin bir ruhsat olarak devam ettirildii belirtilmektedir (Mslim, Sym, 149-150). Hz. Peygamber ve sahbenin uygulamasnn da bir sonucu olarak yetteki "oru tutmakta zorluk ekenler" ifadesiyle, eyh-i fn (dkn ihtiyar) denilen yal kimselerin kastedildii yaygn olarak benimsenmektedir. Buna gre yet, oru tutmaya gc yetmeyen yallarn tutamadklar oru iin fidye vermesi hkmn getirmi olmakta ve fidyenin miktarn "bir fakir doyumluu" olarak belirlemektedir. Ar bir hastala yakalanan ve iyileme umudu bulunmayan hasta, orucu ileride kaz etme ihtimali ok dk olduu iin, bu ihtimal yok saylarak eyh-i fn gibi deerlendirilmi ve fidye hkm kapsamna alnmtr. Bu kimselerin, tekrar salklarna kavuup oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmediinden tutulamayan orucun, ayn cinsten bir ibadetle telfisi talep edilmemi, ibadet evkinden mahrum kalmamalar iin, bunun yerine "her bir oru iin bir fakiri doyurma" eklinde, orucun mahiyetiyle alkal olmas yannda sosyal amac da bulunan bir telfi ekli nerilmitir. Her geen gn bnyesi zayflayan hasta ve yallar, tutamadklar her bir oru iin bir yoksulu doyurabilecekleri gibi, bir fakir doyumluu fidyeyi ramazann banda veya sonunda, nakit para veya mal olarak da verebilirler. Bu fidyeyi salklarnda deyemezlerse, fidyenin denmesini vasiyet

etmeleri gerekir. Byle bir vasiyetin mevcudiyeti ve terekenin te birinin de yeterli olmas halinde miraslarn bu fidyeyi demeleri din bir vecbedir. Vasiyeti yoksa veya terekenin te biri fidyeyi karlamaya yeterli deilse, miraslarn teberru kabilinden bunu demeleri tavsiye edilmitir. Fidye yoluyla telfi biimi, devaml hastalk ve yallk sebebiyle oru tutamayanlara mahsus olup bu iki durumun dndaki mazeretler (bk. "Orucun artlar"), oru tutmamaya veya balanm bir orucu bozmaya ruhsat tekil etse de, tutulamayan orular iin fidye denmesini ciz klmaz. Fakat bu kimseler kaz edemeden vefat etmilerse, miraslarn ayn ekilde bu orular iin de fidye vermesi slm limlerince ciz, hatta mendup grlmtr. nk kaz borcunu geciktirmemek gerekli ise de, burada sz konusu olan terk, balangta mazerete, devamnda ise ileride kaz etme midi tanan ho grlebilir bir ihmale dayaldr. Ayrca vefat, bu kimsenin orucunu kaz etme imkn ve ihtimalini ortadan kaldrdndan yal ve hasta iin sz konusu olan acz halinin bunlar iin de sz konusu edilmesi mmkndr. Orucu salnda kasten terkeden kimseler iin lmden sonra fidye verilip verilmeyecei, aada skat- savm konusunda aklanaca zere, tartmaldr. Ar ilerde alanlarn da oru yerine fidye vermelerini ciz grenlere gre yetin hkm kaldrlmamtr. Bu durumda olanlar her orucu iin bir fidye demekle ykmldrler. Tutulamayan orularn fidyesi birok yoksula verilebilecei gibi toplam tutar topluca bir yoksula da verilebilir. Eb Ysuf'a gre ise tek fidyenin birka yoksul arasnda bltrlmesi de mmkndr. Fidye olarak bir yoksulu fiilen doyurma, genellikle pratik olmad iin, balangta yoksul doyumluunun gda maddesine evrilmesine ihtiya duyulmutur. Buday, hurma, arpa gibi gda maddelerinin balca tarmsal retimi oluturmas ve bu maddelerin yaygn olarak bulunmas sebebiyle yoksul doyumluu iin balangta getirilen olduka pratik olan bu zm, ileriki dnemlerde, tarmsal retim anlaynn deimesine bal olarak retim biim ve ilikilerinin deimesi sebebiyle sknt dourmu ve lkemizde olduu gibi fakir doyumluu nakde evrilmeye balanmtr. "Bir fakiri bir gn doyurma" eklindeki l sabit ve deimez olmakla birlikte, bunun tekabl edecei nakit veya mal, toplumunun retim biim ve ilikilerine, geim artlarna ve ekonomik seviyesine gre deiebilir. Hanef fakihlerin o dnemlerde belirledikleri lye gre bir fakir doyumluu olan fidye miktarnn, buday cinsinden karl ve dengi yarm s; arpa, hurma veya kuru zmden karl ise

1 sdr. Oru fidyesinin tutar, ftr sadakas tutarna denktir. Gnmzde fitrenin (sadaka-i ftr) miktar, mkellefe kolaylk olsun diye her yl para olarak duyurulur. Fakat "bir fakir doyumluu" esprisi gzden karlp, fkh mekteplerinin byk lde kendi dnemlerinin retim biimlerini ve geim standartlarn dikkate alarak tesbit ettikleri buday, arpa, hurma miktarlar esas alnarak her yl, fitre miktarnn budaydan u kadar, hurmadan u kadar diye aklanmas yanl anlamalara yol aabilmektedir. "Fakir doyumluu"nun ne demek olduu herkes tarafndan anlalmakla birlikte, bu doyumluun, paraya evrildii vakit, hesabn yapld yiyecek maddesine gre deimesi mkul karlanmamaktadr. Bir fakir doyumluunun, gnmzde, asgari geim ve hayat standard, asgari geim endeksi gibi ekonomik verilerden hareketle blgelere gre ayr ayr hesaplanmas mmkn ve daha salkl olmakla birlikte, hi deilse, hesapta esas alnan buday, arpa, hurma ve zmn tekabl ettii ortalama miktarn asgari tutar olarak aklanp, tesinin mkelleflerin ortalama aylk veya yllk geim standartlarna gre ayarlamasna braklmas daha uygun grnmektedir (bk. Ftr Sadakas).

D) ISKAT- SAVM
Iskat- savm, birinin salnda iken yerine getirmedii oru borcunun fidye yoluyla telfi edilmesi, drlmesi anlamna gelmektedir. Bir nceki blmde ibadetlerde skat ve devir konusu hakknda yeterince bilgi verilmiti. Zaten skat- savm ile, len kimsenin namaz borcunun fidye denerek drme giriiminin ad olan skat- salt arasnda sk bir ba vardr. badetler anlam ve ama ynyle, ncelikle bireysel ve kiisel fenomenler olduklar iin, kural olarak niybet ve veklet kabul etmezler. slm dini her alanda olduu gibi ibadetlerin ifasnda da sadelii, kolayl ve g yetirilebilir olmay esas alm; bu ilkenin gerei olarak, ibadetin ifasnda sknt douracak durumlar iin baz kolaylklar tand gibi, ibadetin ngrlen ilk ve asl biimiyle yerine getirilemedii durumlarda birtakm telfi mekanizmalar ve ndiren de olsa alternatif ifa biimleri nermitir. Baz istisna durumlarda niybete izin verilmesi (bedel hacc), sz konusu durumun ibadet ieriinin dnda kalan baka mlhazalarla aklanabilmektedir. Kural, ibadetlerin zellikle ve sadece mkellef tarafndan ve ngrlen biimlere uyularak yerine getirilmesidir. Esasen, tekrar salna kavuup oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmeyen hasta ve yal kimseler iin ilgili yette nerilen fidye yoluyla telfi ekli, sonralar hkmn konulu amacna uygun grlmeyebilecek zorlama

yorumlarla skat- savm (ve arkasndan skat- salt) anlay ve tatbikatna dnmtr. Fidye hkm, ilk olarak bir mazeret sebebiyle oru tutamayan ve bunu kaz etmeden len kimseleri iine alacak ekilde geniletilmi ve miraslarn bu orular iin de fidye vermesi ciz, hatta mendup bir davran olarak grlmtr. Bu meselede, fakihler kaz etmemenin nedenleri zerinde durarak, kiinin lmeden nce orucu kaz etme imknna sahip olmas durumu ile bu imkna sahip olmasna ramen ihmal sebebiyle tutmam olmas durumu arasnda ayrm yapma eilimi gstermilerdir. Kimi fakihler, orucunu kaz etme imkn bulamadan vefat eden kimseyi yal ve srekli hasta kimselerin durumuna kyas ederek, miraslarnn fidye vermesini vcip grmse de, fakihlerin ounluu mazeret sebebiyle bu kimseden mkellefiyetin ve kaz borcunun skt olduu ve miraslarn da fidye vermesinin gerekmedii grndedir. mkn bulduu halde orucunu kaz etmeden vefat eden kimse hakknda ise, fakihlerin ounluu, Hz. Peygamber'in oru borcuyla len kimse adna her bir gn iin bir fakirin doyurulmasn emreden hadisinin (bn Mce, Sym, 50; Tirmiz, Savm, 23) genel ifadesinden hareketle miraslarnn fidye demesini gerekli grrler. Bir grup fakih de, Hz. Peygamber'in, oru borcuyla len kimse adna velisinin oru tutmasn tavsiye etmesini veya buna izin vermesini (Buhr, Savm, 42; Mslim, Sym, 152; Eb Dvd, Savm, 41) esas alarak lenin yaknlarnn onun adna oru tutmasnn ciz olduunu sylerken, Zhirler bunun ciz deil vcip olduunu ileri srmlerdir. Fakihlerin ounluu ise, len adna fidye verilmesini emreden hadisi ve kimsenin bir bakas namna namaz klamayaca ve oru tutamayaca ynndeki sahb grlerini (Muvatta, Savm, 43) esas alarak ve namaz, oru gibi beden ibadetlerde hibir ekilde -mkellefin hayatnda veya lmnden sonra- niybetin geerli olmayaca genel kaidesini ileterek, len adna yaknlarnn veya nc ahslarn oru tutmasn, namaz klmasn uygun grmemilerdir. Bunlar mezkr hadisteki "yerine oru tutma" ifadesiyle oru yerine geecek olan fidye vermenin kastedildiini, Hanbeller bata olmak zere fakihlerin bir kesimi de bu istisna hkmn ramazan orucu iin deil de lenin adayp da yerine getiremedii adak oru borcu iin geerli olabileceini sylerler. Mkellefin oru borcunun vefatndan sonra fidye denerek drlmesi (skat- savm) arzu ve teebbsnn, srekli mazereti sebebiyle oru tutamayan veya geici mazereti sebebiyle oru tutamayp daha sonra da bu orucunu kaz edemeden vefat eden kimselerin durumuyla snrl kalmas beklenirken hangi dnemde balad tam olarak bilinemeyen fakat hicr II. asrn sonlarna doru ortaya km olmas muhtemel olan bir yorum ve kyaslama ile, salnda mazeretsiz olarak oru tutmam ve kaz da etmemi

kimse adna vefatndan sonra fidye verilebilecei ve bu fidyenin lenin oru borcunu skat etmesinin muhtemel olduu gr gndeme gelmi ve uygulama alanna girmeye balamtr. Bu gr, salnda mazeretsiz olarak oru tutmayp kaz da etmeyen kimsenin vefat etmekle kaz etme imknn yitirdii iin, mazerete binaen oru tutamayan kimsenin durumuna kyasen bu kimse adna da fidye verilebilecei, vasiyeti varsa kyasn daha gl olaca gerekelerine sahiptir. Hanef kaynaklarnda, mam Muhammed'in lenin vasiyeti olmasa bile miraslarn onun oru borcu iin fidye vermesinin Allah'n dilemesine bal olarak yeterli olacan syledii rivayet edilir. len adna yaknlarnn oru tutabilmesinden sz eden hadisin ve mam fi'nin bu yndeki eski grnn daha sonraki dnem fi literatrnde geni bir yoruma tbi tutulup kasten terkedilen ve kaz da edilmeyen orular dahil her trl oru borcu iin sz konusu edildii, len kimse adna oru tutacak kimsenin onun yakn olmasnn art grlmedii, yaknlarn bilgisi olsun olmasn nc ahslarn da cretli-cretsiz byle bir oru tutabilecei gr ve tartmalarnn yer ald grlr. Sonu itibariyle, yette sadece oru tutmaya gc yetmeyen srekli mazeret sahibi kimseler iin ngrlen fidye yoluyla telfi mekanizmas, konulu ama ve anlamn aarak, mazeretli veya mazeretsiz olarak orucu terkedip, kaz edemeden len herkese temil edilmitir. Her ne kadar ierisinde msum ve insancl duygular barndrd iddia edilebilirse de skat- savm ve skat- salt anlaynn yeerip, her trl mantk ve din ller zorlanarak olduka geni bir kullanm alanna kavuturulmas, ibadetlerin asl fonksiyonlarnn gz ard edilip, nasl birtakm ekl art ve gsterilere indirgenmi "bortan kurtulma trenleri"ne dntnn bir gstergesi mesabesindedir. Ruhun Allah'a ykseliini sembolize ettii gibi, kiinin kendini gelitirip ispat etmesine katk salayan ve insan iin daha birok mnev ve derun yararlar ieren ibadetlerin sradan bir bor deme erevesinde deerlendirilmesi, ibadetlerin ruh ve amacna aykr olduu gibi, insanlarn salklarnda ibadetleri ifada tembellik etmesine ve ihmalkr davranmasna da yol aabilmektedir. Vefat eden kimsenin yaknlarnn mteveffann uhrev mesuliyetini azaltacak bir eyler yapabilme ynndeki iyi niyeti anlalabilir bir durumdur; fakat bu niyetin doru kanalize edilerek ri tarafndan ngrlm genel lleri amayacak biimlerde gerekletirilmesi gerekir. ri, mevcut biimlerin saptrlmas neticesinde oluan biimlere gre deil, kendi nerdii llere gre davranlmasn ister.

Sekizinci Blm

Zekt

I. LKELER ve AMALAR
nsann var olup yaayabilmesi iin toplumsal hayatn gereklilii teden beri "nsan, tabiat itibariyle medendir" szyle ifade edilir. Bu bakmdan tek tek kiiler, bireysel varlklarn devam ettirebilmek iin bir topluma, toplumsal organizasyona katlmak durumundadrlar. Bu katlm, kendi varln sadece iinde srdrebildii topluma kar fertlere birtakm grevler ykler. Baka bir ifadeyle, tek tek her birinin sosyolojik atmosferi olan "toplum"un salkl bir ekilde varln srdrebilmesi iin fertlerin, kendilerinden oluan bu topluma kar sorumluluklar vardr. Toplum varlnn salkl bir ekilde srebilmesi iin, toplumsal denge ve barn bir ekilde salanmas ve fertler arasnda duygusal gerilime yol aabilecek etkenlerin giderilmesi arttr. Bir toplumda zenginlerin ve fakirlerin bulunmas doaldr. Fakat doal olmayan, bunlarn birbirlerinin haklarn gzetmemesi ve sosyoekonomik adan bir bakma snnetullah denilebilecek bu durumun toplumda gerilim ve gerginlik sebebi olmasdr. Bunun iin de hem zengin ve fakir arasndaki ekonomik dzey farknn uuruma dnmemesi, yani zenginin daha zengin, fakirin daha fakir olmasnn engel-

lenmesi hem de bu yzden gereklemesi muhtemel olan bu duygusal gerilimin nlenmesi veya gerilimin alnmas gerekir. Kur'n- Kermde bu ynde yaplan dzenlemeler deta byle bir gerilimin potansiyel varln ima edip, bunun engellenme ve giderilme yollar tehis edilmektedir. Kuranda cennet ehli mttakiler tantlrken onlarn dnyada gzel davranan kimseler olduundan sz edilip ...ve mallarnda muhta ve mahrumlarn hakk vard" (ez-Zriyt 51/19) buyurulur. Kur'an'n baka bir yerinde, namaz klan ve namazlarnda daim olanlarn eline mal geip, zengin olunca pintileen kimseler gibi olmadklar belirtilerek "Bunlar sahip olduklar mallarda muhta ve mahrumun belli bir hakk bulunduunu unutmazlar" (elMeric 70/22-25) buyurulmutur. Bu tehis ve belirlemenin Medine'de slm toplumunun olumasndan nce daha Mekke dneminde yaplm olmas problemin sadece slm toplumu iin deil, btn toplumlar iin geerli olduunu da ima eder. Ayn anlamda olmak zere Kur'an'da "Gzel bir sz ve balama, eziyete
dnen bir sadakadan daha iyidir; Allah zengindir ve halmdir. Ey inananlar! Zekt dahil her trl sadakanz baa kakmak ve eziyete dntrmek sretiyle boa karmaynz. Bu, inanmad halde maln gsteri iin harcayan kiinin tutumudur..." (el-Bakara 2/263-264) denilmitir.

Bu dzenleme toplumdaki ekonomik dengesizliin yol aabilecei muhtemel olumsuz sonularn azaltlabilmesi iin zekt nemli bir ara olarak sunmakla kalmyor, ayn zamanda bunun ileyiinde son derece nemli insan meziyetlere, psikolojik faktrlere de iaret ediyor. yetten anlaldna gre; zengin, verirken gnlsz davranmayacak, baa kakmayacak, ayn ekilde fakir de alrken ezilmeyecek, mahcubiyet duymas gerekmeyecek. nk; biri borcunu dyor, dieri hakkn alyor, alacan tahsil ediyor; baa kakma ve mahcubiyet iin hibir neden kalmyor. Bu dzenleme bir anlamda toplumsal gerilim sigortas grevi gryor. Allah elisinin benzetmesinde, mslmanlar bir vcut, bir bnye gibidir. Vcudun bir zas szlaynca bu szy br organlarn duymamas, bu szy hafifletmeye almamas mmkn m, byle bir ey dnlebilir mi? Hayr! nk, byle bir bgnelik, vcudun doal yapsna terstir. Nasl ki bir bnyede, gerek ieride oluan gerekse dardan gelen mikroplara kar kendisini korumak iin bir savunma mekanizmas varsa ve gerekli hallerde bu mekanizma harekete geiyorsa, yine dardan gelecek fizik mdahale ve saldrlara kar organlar imkn ve kabiliyetleri lsnde

birbirlerinin yardmna kouyorsa, toplum da aynen byledir ve toplumsal bnye ayakta durabilmek iin bu yardmlamay yapmak zorundadr. Allah elisi, bir baka bildirimde zekt mslman toplumun be temel esasndan biri olarak iln ederken, hem bu doal yapya atf yapm hem de bunu bir sosyal denge ve adalet ideali olarak ngrmtr. Bu suretle zikredilen yet ve hadis bir ekonomik ve doal gerei ifade etmi oluyor: Toplumda fakirlerin haklarna riayet edilmemesi, vcuttaki bir uzvun kanamas gibidir; vaktinde tedbir alnmazsa kan kayb bu vcudun hastalanmasna, belki lmesine yol aarsa, ayn ekilde fakirlerin hakkna riayet edilmemesi sosyal bir kanamadr ve vaktinde tedbirler alnmazsa bir canl organizma olan sosyal bnyenin saln, belki varln yitirmesine yol aacaktr. Bu hal, toplum zerindeki ilh elin, rahmetin ekilmesi demektir. Btn bunlar zektn sosyal bnyenin salkl bir ekilde var olmasn salamaya, sosyal dokunun korunmasna ynelik doal bir aba olduunu gsteriyor. "Kendinizi kendi ellerinizle tehlikeye atmayn" ve "Kendinizi ldrmeyin" hitaplar, zel balam dnda, bu anlam da vurgulam oluyor. Namaz ve oru, bireysel ve kiisel gelime ve ykselie, zekt ise adyla rtecek ekilde, ferd cimrilik, bencillik gibi kt huylardan arndrma yannda toplumsal bnyeye girmi zararl mikro-organizmalardan arnmaya, toplumsal bnyenin salkl bir ekilde serpilip bymesine, gelimesine hizmet ediyor. Zektn bir ibadet oluunun anlam burada gerekleiyor: Toplumsal iyi olan adaleti salamaya ynelik, toplumsal ibadet. Namazn bireysel ahlk, zektn ise toplumsal ahlk gerekletirmeye ynelik oluu, bu iki ibadetin Kur'an'da ou yerde birlikte zikredilmesini daha bir anlaml klyor. Zektn toplumsal temizleme ve artma anlamnda oluu -szck anlamnn tamamlamas mahiyetinde olmak zere- Kur'an'da "Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al. Onunla kendilerini temizlemi ve artp gelitirmi olursun" (et-Tevbe 9/103) denilerek belirtilir. Yukardan beri zikredilen yet-

ler ve hadisler zektn mal deil, ncelikle toplumu temizleyen ve gelitiren bir mekanizma olduunu gsterir. Peygamberimiz zekt, yeni toplumsal oluumun temeline bir ibadet anlamyla yerletirmi ve o dnemin artlarnda en kolay ve pratik ekilde uygulanabilecek bir model ngrmtr. Buna gre, belli bir zenginlik dzeyine ulaan kiiler ihtiyacndan artakalan malnn krkta birini zekt olarak

verecektir. Bunun iin de belli mallarda belli zenginlik lleri (nisab) belirlenmitir.

II. MAHYET ve NEM

Zektn kelime anlam "artma, oalma, artma ve berekettir". "Doru sylemek, szn tutmak" anlamna gelen sdk kknden alnm olan ve Kur'an ve Snnet'te zekt anlamnda da kullanlm olan sadaka kelimesi, daha sonraki devirlerde gnll mal demeler iin kullanlmaya balanmtr. Fkh terminolojisinde ise zekt, Allah'n, belirli yerlere sarfedilmek zere dince zengin saylan kiilerin mallarndan belli bir payn alnmas ilemini ifade eder. Kur'n- Kerm'de zekt kelimesi iki yerde (el-Kehf 18/81; Meryem
19/13) szlk anlamnda; sekizi Mekke dneminde nzil olan srelerde

olmak zere otuz yette ise terimsel anlamda kullanlmtr. Bu yetlerin yirmi yedisinde namazla birlikte zikredilmitir. Bundan anlaldna gre, slm'n ilk dnemlerinden itibaren mslmanlar zekt fikrine altrlm, daha sonra da, zengin olanlarn bu imknn belli oranda fakirlerin ve toplumun ihtiyac iin harcamas gerektii, bunun namaz ibadeti kadar nemli olduu hususu vurgulanmtr. Zektn Medine dneminde farz klnd bilinmekle birlikte bunun hangi ylda gerekletii tartmaldr. Bir tesbite gre zekt hicretin 2. ylnda ramazan orucundan nce, dier bir tesbite gre ise ayn yl ramazan orucundan sonra farz klnmtr. Buhr'nin rivayet ettii bir hadiste Hz. Peygamber'in zekt farz olmadan nce ftr sadakasn vermeyi emrettii, zekt farz klndktan sonra ise ftr sadakas konusuna deinmedii, ancak mslmanlarn her ramazan aynda bayram namazndan nce ftr sadakas vermeye devam ettikleri belirtilmektedir (Buhr, Zekt, 76). Bu hadis, ftr sadakasnn zektn farz olmasndan nce emredildiini gsterdiine gre ve orucun farz klndn bildiren yet hicretin 2. ylnda indiine gre, zektn ramazan orucundan sonra farz olmas gerekmektedir. Kur'n- Kerm'de ve Hz. Peygamber'in snnetinde zekt daima namazla birlikte zikredilmitir. Bu husus namazla zekt arasndaki kuvvetli balla, kiinin Mslmanlnn ancak bu ikisini eda etmekle olgunluk derecesine ereceine bir delildir. Namaz beden, zekt ise mal bir ibadettir. kisine hkim olan ruh Allah'a yaklamak ve onun rzsn kazanmaktr.

Kur'an zekt vermeyi, mminlerin, muhsinlerin, iyi ve mttaki kullarn vasflarndan saymtr. O halde mminler, muhsinler, mttakiler zmresinde yerini almak isteyen bir zengin, zektn verecek namazn da klacaktr. Zira Cenb- Allah kurtulua erecek mminlerin bir zelliinin de zektlarn vermeleri veya zengin olup da zekt verebilmek iin almalar olduunu haber vermektedir (el-Mminn 23/1-4). Yine bir hadiste, her insann sadaka vermesi bir dev olarak telakki edilmi ve bu uurda almas tevik edilmitir (Buhr, Zekt, 30). Kur'n- Kerm'de zektn mna ve neminden bahseden birok yet vardr:
"Hidyet ve mjde namaz klan, zekt veren mminler iindir" (Lokmn 31/3-4). "Yzlerinizi dou ve bat tarafna evirmeniz iyi olmak demek deildir. Asl iyi olan, Allah'a, hiret gnne, meleklere, kitaba, peygamberlere inanan, yaknlarna, yetimlere, dknlere, yolculara, yoksullara ve klelere sevdii maldan harcayan, namaz klan ve zekt verenler... dir" (el-Bakara 2/177).

Kur'n- Kerm mrikleri ktlerken onlarn vasflarndan birinin zekt vermemek olduunu zikreder:
"Yazklar olsun o mriklere ki, onlar zekt vermezler ve hireti de inkr ederler" (Fussilet 41/6-7). Burada hem onlarn toplumdaki ihtiya sahibi

kimseler iin harcama yapmad, bencil davrand ifade edilmi hem de zektn ve hirete imann mminlerin iki temel zellii olduu vurgulanmtr. Zekt vermeyen bir zengin Allah'n geni rahmetine, Allah ve Resul'nn dostluuna da hak kazanamaz. Zira Allah Tel yle buyurur:
"Rahmetim her eyi kuatmtr. Ben onu, saknan, zekt veren ve yetlerime iman edenlere has olmak zere tesbit edeceim" (el-Arf 7/156). "Sizin dostunuz ancak Allah, O'nun elisi ve boyun bkerek namaz klan, zekt veren mminlerdir" (el-Mide 5/55).

Btn bu yetler zektn ne byk nem tadnn ak delilleridir. Zekt, fkh dilinde sadece "farz" diye bilinen hkmlerden biri olmayp, ayn zamanda slm binasnn zerine ina edildii be byk stundan biridir; slmiyet'i karakterize eden kurumlardandr. slm'n be artndan biri olan namaz beden ibadetleri, zekt ise mal ibadetleri simgeler. Zekt her eyden nce bir ibadettir. Mslman bu ibadeti Allah'n emrine uyarak, O'nun rzsna kavumay dileyerek gnl honutluu ve halis bir niyetle

yerine getirmelidir. nk, ancak bu ekilde eda edilen zekt Allah katnda kabul grebilir. Zektn ncelikle zaman ve mekn yaratan yce Allah'n emri olduu iin deyen, bu ve dier ibadetleri O'na yakn olmak, O'na kretmek amacyla yerine getiren mslman, hiret hayatnn nimetlerine ve cennette Allah'a yakn olmaya ehil olur. Zektn bu ibadet mnas yannda bir de yce insan hedefleri, stn ahlk deerleri ve iktisad gayeleri vardr. Kur'n- Kerm zektn hedeflerini tathr (temizleme) ve tezkiye (artma) kelimeleriyle zetler:
"Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al. Onunla kendilerini temizlemi ve tezkiye etmi olursun" (et-Tevbe 9/103). Bu iki kelime zenginin ruh ve

nefsinin, mal ve servetinin hem madd hem de mnev ynden temizlenme ve arnmasn iine almaktadr. Bunlar yle aklamak mmkndr: Zekt veren, bata cimrilik olmak zere birok kt huy ve alkanlktan arnr. Cimrilik fert ve toplum iin kt bir hastalktr. Bu hastalk kiiyi mal uruna kan dkmeye, vatana ihanete, devlet maln yemeye kadar gtrr. te zekt verildii oranda deyenin duygularn mala tutkunluk zilletinden temizler, paraya kulluk bandan kurtarr. slm dini insann sadece Allah'a kul olmasn, Allah'tan baka her eyin esaretinden kurtulmasn, yaratlmlarn efendisi olma zelliini korumasn arzu etmektedir. Bunun bir yolu da zenginin her sene malnn zektn vererek hem Allah'n emrine boyun emesi hem de dnya malnn kendisine geici bir sre iin tevdi edilmi bir emanet olduunun bilincine varmasdr. Bencillikten kurtulan, paraya ve mala dknlkten temizlenen, darda kalmlarn yardmna komay huy edinen kimseler Allah'n ve elisinin ahlk ile ahlklanrlar. Zekt, Allah'n verdii nimetlere krdr. Namaz, oru gibi beden ibadetler, Allah'n ihsan ettii vcut shhat ve selmetinin krdr. Bata zekt olmak zere yaplan gnll mal demeler de mal nimetinin krdr. Bu duygularla zektn veren mmin her nimetin, mesel saln, ilmin, sanatn krlerinin o nimetlerle deneceinin uuruna varr. Zekt, zenginin sadece kt huy ve duygularn gidermekle kalmaz, onun maln da bakalarnn haklarndan temizler. Zenginin malnda fakirin ve ihtiya sahibinin hakk bulunduundan bu hak ayrlp verilmedike mal temizlenmi saylmaz.

Sosyal dayanma sisteminin temelini oluturan zektn, bir ibadet anlayyla ele alnmas ve fakir, kimsesiz, muhta, yetim, yolda kalm ve borlu gibi yardma muhta btn snflar kapsayacak kadar geni olmas, slm dininin toplumsal btnleme, kaynama ve dayanmaya byk bir nem atfettiini gsterir. Gnmzde insanlarn devletten vergi karmak iin ince muhasebe hesaplar yaptrdklar dnlrse, modern vergilendirme prensiplerinin hemen hepsini bnyesinde tayan zektn bu yaklamla ele alnmasnn salad yararlar daha iyi anlalr. Zekt, sosyal gvenliin finansmannda, herhangi bir zarar ve felkete urayan insanlara yardm elinin uzatlmasnda mkemmel bir aratr. Zekt teriminin tad artma ve reme (nem) dikkat ekicidir. Yoksul zmrelerin eline geen para her eyden nce insan onurunu gelitirir, i gc kalitesini artrr, bunun yannda artan satn alma gc sayesinde ykselen umumi, talep hacmi ekonomik hayata dinamizm getirir. slm ekonomisinin ekseni olan zektn en dikkate deer zellii slm'n artlarndan saylp tek tek fertlerin vicdanlarna mal edilmi olmasdr. Asrmzda devletlerin ykledikleri vergilerden her lkedeki vatandalarn kamaya abaladklar ve bu uurda eitli muhasebe oyunlar gelitirdikleri gz nnde bulundurulursa zektn bu yn daha iyi anlalr. Zekt, servet biriktirip onu tl hale getirmenin amansz dmandr. Biriken servet zektn tarhedildii birinci kalem matrahtr. Aadaki yetleri dnerek okuyan mslmanlarn, imkn sahibi olduklarnda zekt vermemeleri mmkn deildir.
"Altn ve gm biriktirip de onlar Allah yolunda harcamayanlar iin ackl bir azab mjdele. O gn (bu altn ve gmler) cehennem ateinde kzdrlp bunlarla onlarn alnlar, brleri, srtlar dalanacak ve (o esnada) ite nefisleriniz iin toplayp, sakladklarnz; artk saklayp istifilik ettiiniz bu nesnelerin acsn haydi tadn! (denilecek)" (et-Tevbe 9/34-35).

Zekt sermayeyi yatrma zorlar. nk elde tl tutulup yatrma ynlendirilmeyen sermaye, yldan yla zekt demeleri sebebiyle erimeye yz tutar. Zekt sayesinde zenginle fakir arasnda gven, sayg ve sevgi oluur. Zengin zektn verirken fakiri incitmemek iin zami titizlii gsterir. nk Kur'an bu ekilde muamele edenleri vm, iyilik yapp da bunu insanlarn bana kakmann yaplan iyiliin, deerlerini drdn haber vermitir.

III. ZEKTIN ARTLARI

Zektla ilgili fkh bilgi ve tartmalarn banda, zektn kimlere hangi artlarda farz olduu ve verilen zektn geerli olabilmesi iin ne gibi artlarn gerektii hususu yer alr. Ancak buna gemeden nce konuyla ilgili baz temel terimlerin aklanmasnda fayda vardr. Zektn vcb sebebi zenginliktir. Artc vasfta belirli bir miktar mala mlik olan kimse zekt asndan zengin saylr. Zenginliin ls saylan miktara ve alt snra "nisab" tabir edilir. Borcundan ve tabii ihtiyalarndan fazla nisab miktar artc mala sahip olan ve bu malnn zerinden bir kamer yl geen kimse zekt demekle mkellef olur. Zektn rkn, yani onun yapsndan bir para tekil eden unsur, zenginlik ls saylan miktardaki maldan zekt borcunu karmak ve onu hak sahibine temlik ve teslim etmektir. Zekt; mslman, hr, akll, bli, tabii ihtiyalarndan fazla artc vasftaki mala tam bir mlkiyetle mlik olan ve bu mlik oluunun zerinden bir (ay) senesi geen kimselere farzdr. Bu farzn sahih olarak denebilmesi iin de ehline verilmesi ve verilirken de niyet edilmesi gerekir. Grld gibi zektn farz olabilmesi iin hem mkelleflerle ve hem de mallarla ilgili artlar vardr. Ayn ekilde bu farzn edasnn shhati iin de birtakm artlar aranmaktadr.

A) YKMLLK ARTLARI
Bir kimsenin zektla ykml (mkellef) tutulabilmesi iin gereken artlar, ilmihal dilinde, vcb artlar veya zektn farziyetinin artlar olarak da anlr. Zektla ykmllk iin gereken artlarn bir ksm mkellefte, bir ksm da malda aranan baz zelliklerdir. a) Mkellef ile lgili artlar Zekt, slm'n be esas arasnda yer alan bir ibadet olmas sebebiyle, namaz ve orula mkellefiyette sz konusu olan artlar, ilke olarak, zektta da aranr. Ancak zekt, sosyal yardmlama ve dayanma ierii de tayan mal bir mkellefiyet olmas ve nc ahslarn haklarn da ilgilendirmesi sebebiyle, dier ibadetlerde aranan akl ve bul artnn bunda aranp aranmayaca tartma konusu olmutur.

Zekt bir ibadet sayld iin, teden beri, zengin gayri mslim vatandalarn, zektla ykml olmalar hi gndeme gelmemi, bunun yerine onlardan baka isimler altnda baka vergiler alnmtr. ocuk ve akl hastalarnn "r" denen toprak rnleri zektndan sorumlu olduklarnda gr birlii bulunmakla birlikte, bunlarn zekta tbi dier mallarndan zekt alnp alnmayaca konusunda farkl iki gr ileri srlmtr. Eb Hanfe akll ve bli olmayanlar, toprak rnleri ve kamu hukukunun bir paras olarak alnan zekt tr hari, zektla mkellef tutmamtr. Fakihlerin ounluuna gre ise akl hastalarnn ve ocuun mallar zekta tbidir. Bu borcu veli ve vsileri derler. Zekt vekletle yerine getirilebilen mal bir ibadettir. Veli zektta ocuun ve akl hastasnn vekilidir. Bu vecbeyi yerine getirmede onun yerini almaktadr, dolaysyla onlar adna zekt verir. Bu iki farkl grten, ounluun gr daha gl ve tercihe ayan grnmektedir. nk zekt netice itibariyle zenginliin borcudur, topluma kar bir ykmllk mahiyetindedir ve sosyal adaletin gereklemesine hizmet etmektedir. b) Mal ile lgili artlar Kur'an zekta tbi olan mallara genel olarak temas etmi (bk. et-Tevbe 9/103), Hz. Peygamber de hadislerinde hangi mallarn ne artlar iinde zekta tbi olacaklarn belirtmi, zekt memurlarna vermi olduu tlimatlarda bu mallardan nasl ve ne ekilde zekt tahsil edileceini retmitir. Zektla ilgili olarak daha sonraki dnemde oluan fkh doktrini de Hz. Peygamber ve sahbe dnemindeki bu uygulama rnekleri etrafnda gelimitir. Bunun sonucu olarak, bir maln zekta tbi olabilmesi iin "tam mlk olma", "artc zellie sahip olma", "nisaba ulam olma", "tabii ihtiyalardan fazla olma", "zerinden bir yl gemi olma" gibi artlarn arand grlr. Ancak bu artlarn gerekliliinin Kur'an'da veya Hz. Peygamber tarafndan aka zikredilmediini, fakihlerin ilk dnemlerdeki zekt tahsil rnek ve usullerinden bu sonucu kardklarn burada belirtmek gerekir. Zekt konusundaki klasik fkh doktrini bu metotla ve byle bir srete olumutur. slm hukukularnn "mal" kavramyla ilgili grleri, slm toplumunun ekonomik geliim seyriyle deta paralellik arzeder. Hanefler'e gre mal, insann mlik olduu ve kendisinden dete uygun olarak yararland her eydir. Fakihlerin ounluu menfaatleri "mal" kabul ederken Hanefler kar

grtedir. Ancak zekt hukuku bakmndan Hanefler'in gr daha arlkl grnmektedir. 1. Tam Mlkiyet. Bir maln zekta tbi olabilmesi iin art olan "tam mlk (el-milk't-tm)" tabirinden maksat o maln, hem kendisinin (ayn) hem de menfaatlerinin, sahibinin tasarruf salhiyet ve kudreti altnda bulunmasdr. Yani mal, mkellefin fiilen elinde veya onun tasarrufu altnda bulunacak, ona bakalarnn hakk taalluk etmi olmayacak, o maldan ortaya kacak fayda mkellefe ait olacaktr. Tam mlk olma artnn zekta tbi mallarda aranmasnn balca sonular unlardr: Fakihlerin ouna gre; 1. Belirli sahibi olmayan mallar zekta tbi deildir. Buna gre halkn yararna sunulan, herkesin istifade ettii mallar, devletin zekt, vergi ve baka gelirlerinden elde ettii mallar belirli bir mliki olmad iin, zekta tbi deildir. Bu mallar btn topluma aittir ve onlardan bir ksm da fakirdir. 2. Fakir, yetim ve kimsesizlerin doyurulmas, okutulmas, cami, mescid, yol, kpr yapm gibi amalarla hayr kurulularna vakfedilen mallar zekta tbi deildir. Ancak oluna, ailesine veya falann oullarna gibi belirli bir kii veya kiilere yaplan vakflar byle deildir. Byle vakfedilen mallar zekta tbidir. nk bu durumda vakfedilen maln mlkiyeti vakfedenden vakfedilene gemekte ve onda srekli kalmaktadr. 3. Hrszlk, gasp, rvet, faiz gibi haram yollarla kazanlan -haram malzekta tbi deildir. nk limler haram mal, elinde bulundurann mlkn kabul etmemiler, onda tasarrufu yasaklamlardr. Tam mlk olma artnn Hanefler'e gre balca sonular: 1. Elde bulunmayan ve ele geecei de umulmayan malda zekt yoktur. Kimi Hanefler'e gre ise faydalanlmayan malda da zekt yoktur. Bu ikinci gre gre inkr edilen, gasbedilen, dman tarafndan alnan, kaybolan, denize den, sahraya gmlp yeri unutulan, devlet tarafndan msdere edilen mallar tekrar sahipleri tarafndan ele geirilmedike zekta tbi deildir. nk bu mallarda elde bulundurma ve tasarruf imkn yoktur. Yani tam mlkiyet yoktur. Tam mlkiyetin tanmna ilikin bu gr farkll, ilk imamlardan nakledilen "Ml'd-dmr'da zekt yoktur" sznde geen "ml'd-dmr" tabirinin tefsirinden kaynaklanmtr.

filer'e gre ise, maln elde bulunmay zekt deme ykmlln ortadan kaldrmaz. Buna gre gasbedilen, kaybolan, alnan, denize den vb. mallar, sahibinin eline geince tahakkuk eden btn zektlar verilmelidir. 2. Eb Hanfe'ye gre kocasndan vadeli mehrini almadka kadn zektla mkellef deildir. nk o mehre nikh akdi ile mlik olmutur, fakat bu noksan mlkiyettir. Kadn mehri teslim almakla ona tam mlik olur. 3. Borlu, borcuna karlk olan malndan dolay zekt mkellefi olmaz. Elinde olan bu maln mliki deildir. 4. Rehin olarak verilen maldan dolay da mal sahibi zektla ykml olmaz. nk bu mala mlik olsa da zilyed deildir. Mal, borcu karl rehin alann elindedir. 5. Satn alnp da teslim alnmam mallar zekta tbidir. nk alc, satm akdi sonucu bir mala tam mlik olmutur. Maln elinde olmamas zektn alcya farz olmasna mani deildir. 6. Mal yannda olmayan yolcu zektla mkelleftir. nk o, vekil aracl ile malnda tasarrufta bulunabilir. Alacan Zekt: Maln tam mlk olmas artnn tabii bir sonucu olarak, bir kimsenin bakasnn zimmetindeki alaca iin zekt verip vermeyecei veya hangi artlarda verecei fakihler arasnda tartma konusu olmutur. Fakihlerin ounluuna gre alacaklar iki ana gruba ayrlr: a) Tahsil edilecei umulan alacaklar, yani deme imknna sahip ve borcunu da kabul eden kimsedeki alacaklar zekta tbidir. Alacakl, her sene dier mallar ile birlikte bu alacann zektn da der. b) Tahsil edilecei umulmayan alacaklarn ise, ancak elde edilince zekt verilir. Elde edilince, gemi btn yllarn zekt denir diyenler de, sadece son bir yln zekt denir diyenler de vardr. Hanef mctehidlerine gre, elde edilmesinin zerinden bir yl gemedike bu alacan zekt denmez. Hanef fakihleri, alacan zekt konusunu biraz daha detayl ekilde ele almlar ve alaca gruba ayrmlardr: a) Kuvvetli alacak (deyn-i kav): Bor verilmi paralar ile ticaret mallarnn bedelleri olan alacaklardr. Bunlar borlular tarafndan inkr edilmedike, tahsil edildiklerinde geen senelere ait zektlar da verilmelidir. Fakat mkellef alacandan en az 40 dirhem (yani zekt nisabnn 1/5'i kadar miktar) tahsil etmedike zekt borcunu demek zorunda deildir.

b) Orta kuvvette alacak (deyn-i mutavasst): Ev kiras gibi zekt mevzuu olmayan bir maln bedelidir. Bu alacakta da geen senelerin zekt borcu gerekleir, ancak zekt borcunun denme mecburiyeti iin alacaklnn en az 200 dirhem miktar (nisab miktar kadar) tahsil etmesi gerekir. c) Zayf alacak (deyn-i zaf): Mal bedeli olmayan -mehir ve diyet gibialacaklardr. Bu tr alacak zekta tbi deildir. Tahsil edildikten sonra dier artlarn gereklemesi ile zekta tbi olur. Fakihlerin bu konudaki farkl grlerinden hareketle bir zet vermek gerekirse; borlunun kabul ettii ve deme gcne sahip olduu iin denme ihtimali yksek olan alacan her yl zektnn verilmesi, borlunun deme gl iinde bulunmas veya demeyi kabul etmemesi gibi durumlarda ise elde edildikten sonra alacan zektnn verilmesi uygun olur. 2. Nem. Bir maln zekta tbi olabilmesi iin aranan artlardan biri de nemdr. Szlkte "artmak, oalmak, gelimek" anlamlarna gelen nem din terim olarak iki ksma ayrlr. 1. Hakik (gerek) nem: Bir maln ticaretle, doum yoluyla veya tarmla artmasdr. Ticaret mallar, hayvanlar ve toprak rnleri byledir. 2. Takdir (hkm) nem: Bir maln kendisinde nem imknnn bizzat (potansiyel olarak) mevcut olmasdr. Altn, gm ve parada olduu gibi. Bugnk anlamda nem, maln sahibine gelir, kr, fayda temin etmesi, yahut kendiliinden oalma ve artma zelliine sahip bulunmasdr. Byle mallara nm mallar denilir. Hz. Peygamber'in ve ilk drt halifenin uygulamalarn dikkatle izleyen fakihler, bu devirlerde zerlerinden zekt tahsil edilen mallarn artc vasfa sahip olduklarn tesbit etmiler ve bu vasf zektn vcb art saymlardr. Be snf mal zekta tbidir. Bunlar; para (altn, gm vb.), ticaret mallar, toprak rnleri, hayvanlar, define ve madenler. Bu mallar incelendiinde hepsinin nm (artc vasfta) olduklar grlr. Altn ve gm bata olmak zere para artc vasftadr. nk mbdele arac, deer birimidirler. altrldklarnda gelir getirir, kr salarlar. Saklanmalar ve yatrmdan alkonulmalar halinde tasarruf arac zelliklerini korurlar. Bunlarn zekta tbi klnmas, sahiplerinin dikkatlerini ekmi ve parann yatrma sevkedilmesini tevik etmitir. Ticaret kr salamak, gelir elde etmek iin yaplr. O halde ticarete konu olan her mal artc vasftadr.

Toprak rnleri ve hayvanlar da bizzat kendileri nm vasfa sahiptir. Toprak rnleri emek karl topran verdii yeni bir gelirdir. Madenler de byledir. Hayvanlar ise dourmak, gelimek, et ve st vermek suretiyle artc vasf kazanmaktadrlar. Zekta tbi mallarda nem art arandndan, bu art tamayan mallar, mesel binek hayvanlar, altrlan hayvanlar, oturulan evler ve ev eyalar, meslek kitaplar, meslek aletler ve benzeri mallar zekta tbi deildir. 3. htiya Fazlas Olma. Zekta tbi mallarda aranan artlardan biri de o maln, mkellefin kendisinin ve bakmakla ykml olduu kimselerin temel ihtiya maddelerinin (havic-i asliyye) dnda olmasdr. slm'da dier beden ve mal ykmllklerde olduu gibi zektta da mkellefin deiik alardan durumu gz nnde bulundurularak kiilere mkul, tanabilir ve anlaml mkellefiyetler yklenmitir. Bu anlayn bir uzants olarak, mkellefin temel ve tabii ihtiya maddeleri zekt matrah dnda tutulmutur. Kur'an'daki "....afv infak ediniz." (el-Bakara 2/219) yetini slm bilginleri, 'kazandnz mer maldan kendinizin ve aile fertlerinizin tabii ihtiyalarndan fazlasn infak ediniz' eklinde anlamlardr. Hz. Peygamber de zektn varlktan verileceini beyan etmitir (Buhr, Zekt, 18). Bir kimsenin zektla mkellef tutulabilmesi iin zengin olmasnn gerektii aktr. Bununla birlikte, hangi tr mal ve alacaa sahip olmann zenginliin gstergesi saylaca hususu, zekt messesesine bak asyla ilgili olduu gibi, toplumlarn telakkileri ve sosyoekonomik artlaryla da yakndan alkal bir konudur. Buna bal olarak, hangi tr mallarn temel ihtiya maddeleri saylaca ve bunu belirlemede lnn ne olaca hususu da slm bilginleri arasnda tartmal kalmtr. Esasen ihtiya gizli ve kiiseldir. Kiilerin dnyadaki arzu ve ihtiyalarna bir snr getirmek de imknszdr. Bununla birlikte fakihler, temel ihtiya maddelerinin belirlenmesini kiilerin ahs tercihlerine brakmay uygun grmeyip birtakm objektif ve ak ller getirmek istemilerdir. nk slm'n asl ibadetlerinden biri ve sosyal adaleti gerekletirmenin de en tabii vastas olan zekt mkellefiyetin artlarn kiilerin dindarlk, dierkmlk ve fedakrlk duygularna brakmak yerine baz objektif ller belirlemek dzenli ve dengeli bir hak ve grev dalm asndan vazgeilmez bir nem tamaktadr.

Hanefler'e gre, kii ve aile fertleri iin gerekli bir yllk gda maddeleri, giyecekler, sanat ve meslek aletleri, oturulan ev, ev eyas, binek arac, ilim iin edinilen kitaplar asl ihtiya saylr. Temel ihtiyalar kiinin hayatn korumak ve insan onuruna yakr bir ekilde srdrmek iin muhta olduu eylerdir. Bir kimsenin yeme, ime, barnma, salk, i ve meslek edinme, seyahat, dinlenme ve eitim gibi tabii ve temel ihtiyalarn iinde yaad toplumun genel iktisad seviyesine gre lks ve ar saylmayacak lde gidermesi mmkn ve mer grnmektedir. Asl ve tabii ihtiya kavramnn ve bu konudaki llerin zamann, evrenin ve artlarn deimesi ile deiebilecei dorudur. Ancak insann her arzu ettii ey de zaruri ihtiya deildir. srafn yaygnlat, insanlarn deta her eyin en iyisini tketme yarna girdii ve lks eyann neredeyse ihtiya haline geldii gnmzde temel ihtiya maddelerinin belirlenmesinin kiilerin kendi sosyal evresine, kltr ve alkanlklarna ve kendi tesbitine braklmayp bu konuda toplumun ortak deerlerine ve toplumdaki asgari geim ve hayat standardna gre bir belirlemeye gidilmesi gerekir. Klasik dnemde fakihlerin ileri srd ller de bir bakma -o dnemler itibariylebyle bir ilev grmtr. 4. Nisab. Szlkte "snr, iaret, asl ve kk" anlamlarna gelen nisab kelimesinin terim anlam; zektn vcbuna almet ve l olmak zere tesbit edilen belirli bir miktardr. Zengin olmann asgari snr veya asgari zenginlik ls diyebileceimiz nisab, zekta tbi her mal iin, Hz. Peygamber tarafndan gsterilmitir. Bu asgari snrlar bir adan o dnem slm toplumunun ortalama hayat standardn ve zenginlik lsn gstermekle birlikte ileri dnemlerde de er belirleme (mukaddert eriyye) saylarak zekt nisab adyla aynen korunmutur. Bu itibarla fakihler, toprak rnleri hari, zekta tbi btn mallarda nisabn art olduunda gr birliine varmlardr. Hadislerde nisab miktarlar u ekilde gsterilmitir: Gmte nisab miktar 200 dirhem, altnda 20 miskal, hayvanlarda 5 deve, 30 sr, 40 koyun, toprak rnlerinde ise (cumhura gre) 5 vesktir (=budayda 653 kg.). Eb Hanfe'ye gre ise toprak rnlerinin az da ou da zekta tbidir. Toprak rnlerinin zektnda nisab aranmaz. Nisab miktarlarnn belirlenmesinde kullanlan bu mallarn, o dnemin en yaygn zenginlik arac olduu aktr. Nisabn bu mallar zerinden belir-

lenmesi usul, sosyal ve ekonomik artlarn fazla deimedii ileriki dnemlerde de aynen korunmu ve bu nisab miktarlar "belirlenmi er ller" olarak nitelendirilmitir. Kaynaklar yukarda ayr ayr saylan ve bugn iin aralarnda nemli bir deer fark ortaya km bulunan nisab miktarlarnn Hz. Peygamber dneminde birbirine denk olduklarn belirtir. O dnemde deiik mallar iin belirlenen bu nisab miktarnn bir ailenin yllk ortalama harcamalar tutar, deta asgari geim standard olduu dnlecek olursa, gnmzde nisab miktarnn kar, koca ve ocuklardan oluan en kk bir ailenin yllk asgari harcamalar tutar olarak belirlenmesi ve byle bir lnn esas alnmas isabetli olur. Aylk cretlendirmenin geerli olduu kesimler iin yllk ortalama yerine aylk ortalama geim standardnn esas alnmas ve buna gre bir zm getirilmesi yerinde olur. Zekt mslmanlarn zenginlerinden alnr, fakirlerine verilir. Byle bir mal mkellefiyetin konabilmesi iin toplumda zenginlik snrnn, daha dorusu asgari hayat ve geim standardnn belirlenmesine ihtiya vardr. Modern vergi sistemlerinin, asgari geim indirimleri tesbit ederek bunlar vergi kapsam dnda saymalar da byle bir noktadan hareketledir. slm dini bu durumu kendine zg ve dil bir ekilde zme kavuturarak toplumda nisab ad altnda byle bir belirlemeye gitmi, nisabn stnde gelir ve serveti olanlardan zekt alp, nisabn altnda gelir ve servet sahiplerini zekttan muaf tutmutur. 5. Yllanma. Zekta tbi mallarda aranan artlardan biri de, o maln zerinden bir kamer yln gemi olmas artdr ki buna fkh ilminde "haveln'l-havl" tabir edilir. Hz. Peygamber, "zerinden bir -kamer- yl gemedike, o malda zekt yoktur" (bn Mce, Zekt, 5) buyurmutur. Fakihler, Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn devirlerindeki zekt uygulamalarndan hareketle altn ve gm para, ticaret mallar ve hayvanlarda zektn farz olmas iin "haveln'l-havl"i art koarlar. Toprak rnlerinin zekt hasat mevsimi deneceinden onlarda bu art bahis konusu deildir. Madenlerin ve definelerin zekt ise elde edildikleri zaman denir; bunlarn zerinden bir sene geme art aranmaz. Zekta tbi olan mallarn, "haveln'l-havl" artna gre iki grupta topland grlmektedir. Birinci grupta zektn farziyeti iin "zerinden bir kamer senenin gemesi" art aranan para, ticaret mallar ve hayvanlar, ikinci grupta ise bu artn aranmad toprak mahsulleri, maden ve defineler yer alr.

Zekt mallarndan zerinden bir yl geme art arananlarla, byle bir art koulmayan mallar arasndaki farkn yorumu yle yaplmaktadr: Haveln'l havle tbi mallar ancak bir senede nemlanr, yani artar, oalr, kr ve gelir getirir. Hayvanlar bu mddet iinde yavrulamak suretiyle oalr. Ticar yatrmlar kra dnebilir. Toprak rnleri ise hasat mevsimine kadar kendileri gelime gsterir. Bundan sonra artk eksilmeye doru gider. oalsn diye elde bulundurulmaz. Madenler de yerden karlp ilenmekle kr elde edilir. Bu ynyle madenler, toprak rnleri gibidir. Zekt mallarnn bir ksmnda sene geme artnn arand bir ksmnda aranmad konusunda gr birliine varan fakihler, zektn vcb sebebi olan nisabn bu sene iinde ne zaman bulunmas gerektii, ayrca yeni kazanlan mallarda (ml-i mstefd) sre artnn aranp aranmayaca konularnda farkl grler ileri srmlerdir. Hanefler'e gre; bir malda zektn farz olabilmesi iin, o maln hem sene banda ve hem de sene sonunda nisaba ulam olmas arttr. Bir kimse sene banda nisab miktarna ulaan bir mala sahip olsa, bu mal sene iinde nisabn altna dse, hatta tamamen tketilse, fakat sene sonunda yine nisab miktarna ulasa, sene sonu hesabyla zekta tbi olur. Mesel demir ticareti yapan bir tccarn deposunda sene banda yz ton demir varken, sene iinde bunlarn bir ksmn sat yoluyla tketse ve yerine elli ton demir alsa, sene sonundaki bu demir ile kasa mevcudunun zektn vermekle mkelleftir. filer'e ve Hanbeller'e gre; nisabn btn sene boyunca bulunmas gerekir. Bir mal sene iinde nisabn altna derse, ona zekt vcip olmaz. Bir kimse sene banda nisab veya nisab miktarn aan bir mala sahip olsa, sene iinde sat ve hibe gibi yollarla bu mal nisabn altna dse, o kimse nisab miktar mala sahip olana kadar zektla mkellef deildir. Zekt miktar mala sahip olduu zaman sene geme art tekrar balar. Ancak sene iinde elde edilen ticar krlarla, sene iinde doan hayvanlar bundan mstesnadr. Bunlar ana mallara tbidir. Ml-i mstefd; nceden yok iken sonradan ferdin mlkiyetine geen maldr. Maa, cret, ikramiye, geici kazanlar, balar, miras yoluyla edinilen servet vb. ml-i mstefd kapsamna girer. Bu tr gelirlerle ilgili balca hkmler unlardr: 1. Ml-i mstefd: Ticaret mallarnn kr, hayvanlarn yavrular gibi sahip olunan mallarn nemlandrlmas sonucu ise, eldeki eski mala eklenir.

Bir yl art da, eldeki eski maln zerinden bir yl gemesi ile gereklemi olur. Bu konuda fakihler arasnda gr ayrl yoktur. 2. Ml-i mstefd eldeki maln cinsinden deil ise cumhura (fakihlerin ounluuna) gre ayr hkmdedir. Ne nisab tamamlamak ne de yl artnn gereklemesi iin eldeki mala eklenir. Mesel nisab miktar deveye sahip olan bir kimse, yl iinde sr satn alsa, sr iin de ayrca bir yl beklemesi gerekir. 3. Ml-i mstefd; ticar krlar ve hayvan rnlerinin dnda, fakat elde bulunan nisab miktar maln cinsinden ise; Hanefler'e gre bu mal eldeki mala eklenerek hepsinin zerinden bir yl geince zekta tbi olur. Mesel 5 milyon liralk demir stoku bulunan tccarn sene iinde eline sat veya ba yoluyla 50 milyon liralk demir gese, sene sonunda 55 milyon liralk mal varlnn zektn vermesi gerekir. Bu konuda Hanefler'in gr arlk tar. nk zellikle gnmzde ticaret sektrnde bir sene iinde pek ok mal el deitirmekte, kr ve zarar sene sonu hesaplarnda ortaya kmaktadr. Hangi maln ticareti yaplrsa yaplsn zektn matrah sene sonundaki mal varl olmaldr. 6. Bor Karl Olmama. Zekta tbi mallarda aranan "tam mlk" ve "asl ihtiyalardan fazla olma" artlarnn bir gerei de zekta tbi olan maln bor karl olmamasdr. Ancak limler, zellikle zhir mallarda (ak mallarda) borcun zektn gereklemesine mani olup olmayaca konusunda farkl fikirler ileri srmlerdir. Fakihlerin ounluu el-emvl'l-btna" (gizli mallar) ad verilen para ve ticaret mallarnn zektnda borcun etkili olacanda ittifak etmiler, elemvl'z-zhire (ak mallar) denilen toprak rnleri, hayvanlar ve madenlerde ise borcun, zektn vcbuna mani olup olmadnda ihtilfa dmlerdir. Hanefler'e gre bor nevidir: 1. ahslara olan borlar. 2. Allah hakk olarak vcip olup kullar tarafndan istenen borlar. Zekt bu nevidendir. 3. Kullar tarafndan istenmeyen fakat Allah iin yerine getirilmesi gereken borlar. Nezir ve kefret bu eit borlardandr. lk iki grupta toplanan borlar zekt mallarnn nisabn drrlerse, bu mallarda zekt gereklemez. nc grupta toplanan borlar, zektn ger-

eklemesine mani deildir. Ayrca bor hangi neviden olursa olsun, toprak rnlerinde zektn vcbuna mani deildir. mam afi'ye gre bor hibir malda zektn vcbuna engel olmaz. mam Mlik'e gre ise sadece parada zektn vcbuna engeldir, nisab drrse zekt farz olmaz. Fakihler arasndaki bu ihtilf, onlarn zektn srf ibadet mi yoksa malda fakir iin gerekleen bir hak m olduu noktasnda farkl deerlendirmelere sahip olmasndan kaynaklanmaktadr.

B) GEERLLK ARTLARI
Yukarda zektn vcb artlarndan, yani bir kimsenin zektla mkellef olabilmesi iin ahs ve mal ynnden aranan artlardan sz edildi. imdi ise, zerine byle bir mkellefiyet terettp eden mslmann yapaca ifann geerli olabilmesi iin gerekli artlar, yani klasik ifadesiyle zektn shhatinin artlar zerinde durulacaktr. Zektn, fakihlerce srarla zerinde durulan iki nemli shhat art vardr. Bunlar da mkellefin ibadet niyeti ve yaplan demenin ehline temlikidir. a) Niyet Zekt esasen mal bir ibadettir ve namazla birlikte slm'n iki temelini tekil eder. Namaz beden ibadetlerin, zekt da mal ibadetlerin simgesi konumundadr. yet ve hadislerde zektn ok defa namazla birlikte zikredilmi olmas da byle bir anlam tar. Zekt sadece bir bor deil ayn zamanda ondan istifade edecek kiilerin bir hakkdr da. Bu sebeple devletin toplama ve datma ykmlln stlendii bir nevi vergi olarak da nitelendirilir. Devlet onu mkelleflerden gerektiinde zorla tahsil eder. Bunlar zekt mkellefiyetinin toplumu ve nc ahslar ilgilendiren yndr. Bunlara ilve olarak bir de zektn ibadet olmas, Allah'n emrine itaat edilerek, Ona kulluun bir nianesi olarak yerine getirilmekte oluu sebebiyle mkellefin niyet ve kastn, onun i dnyasn ilgilendiren yn vardr. Bu sebeple de slm bilginleri, zektta ibadet bilin ve niyetinin bulunmas gerektiini, ancak bu takdirde zektn mkellef asndan geerli olacan belirtirler. Zektn bu iki ynn birlikte deerlendiren fakihler dier ibadetlerde olduu gibi zekt borcunun denmesinde de niyetin art olduunda gr birliine varmlar, fakat bu niyetin ne zaman yaplacanda, mkellef adna bakas tarafndan yaplp yaplamayacanda (niybet), ayrca devlet tara-

fndan zorla tahsil edildiinde zekt borcunun denmi olup olmayacanda farkl gr ileri srmlerdir. Hanefler'e ve filer'e gre; kaide olarak niyetin deme annda bulunmas gerekir. nk zekt ibadettir ve ibadetlerde niyet arttr. Fakat demeler para para yapld iin, kolaylk olsun diye niyetin, zekt borcunun karld anda bulunmas da yeterlidir. Bu oruta niyetin nceden yaplmas gibidir. Zekt verilirken hkmen niyet edilmi olmas da yeterlidir. Mesel mal sahibi niyet etmeden zekt borcunu verdikten sonra henz mal fakirin elinde iken niyet etmesi, yahut vekile vermesi annda niyet ettii halde vekil zekt borcunu derken niyet etmemesi gibi durumlarda niyet hkmen var saylr. nk emreden kiinin niyeti esastr. Hanef mezhebinde mft bih (kendisiyle fetva verilen) gre gre zekt memuru ak mallardan (el-emvl'z-zhire) zekt zorla alm ise, mkellefin zerinden zekt borcu der, gizli mallardan zorla zekt alnd ise zekt borcundan mkellef -niyet etmemi ise- kurtulamaz. filer'e gre; tercih edilen gr -Hanefler'de olduu gibi- niyetin zekt borcunu karma annda yaplabileceidir. nk niyeti zekt borcunu hak edenlere verirken art komak glk dourur. Onun iin malnda vekil tayin eden kiinin devir esnasnda zekta niyet etmesi yeterlidir. filer ocuk ve akl hastasnn mal varlndan vel ve vaslerinin zekt demekle mkellef olduklar grndedir. Bu durumda veli veya vas onlar adna zekt derken niyet edeceklerdir. Mlikler'e gre mkellef zekt maln ayrrken, bu maln verilmesinden az nce veya verilirken niyet edilmesi cizdir. Hanbeller'in gr de buna yakndr. Onlara gre mal sahibinin niyeti esas olup zekt memurunun niyeti onun yerine gemez. b) Temlik Zekt, ona ehil olanlara vermek yani onlarn mlkiyetlerine geirmek (temlik) arttr. Bu art iki unsur ierir; birincisi temlik ilemi, ikincisi ise temlikin yapld ahsn zekt almaya ehil oluu. Fakihlerin temlik terimine genelde bir maln mlkiyetini zekt alacak ahsa dorudan nakletme ilemi eklinde dar bir anlam verdiklerini belirtmek gerekir. Bu itibarla bir kimse zekt niyetiyle bir fakir veya yetimin karnn doyursa bu zekt borcunu ortadan kaldrmaz. Ancak zekta niyet edilerek, onlara gda maddeleri verilse zekt

denmi olur. nk zekt niyetiyle fakire, yetime mal vermek temliktir. Bylece onlar kendi malndan yemi olur. Klasik dnem slm hukukularnn byk ounluuna gre cami, okul, yol, kpr, eme yapm gibi hayr kurulularna zekt verilmez; l kefenleri alnmaz ve llerin borlar zektla denmez. nk bu durumlarda temlik gereklemez; yani zekt, borcu denen kiinin mlkiyetine gememektedir. Hayr kurumlarna zektn dnda balar eklinde yardmlar yaplmal, zekt ise sadece fakirlere verilmelidir. nk slm dininde imkn olan mslmandan sadece zekt borcunu vermesi deil, bunu da aarak Allah'n kendisine verdii maln hayrl faaliyetlere sarfetmesi istenmektedir. slm' yaymak, korumak, mslmanlara dmanlarndan zarar gelmesini nlemek amacyla yaplan harcamalar zekt yerine geer. amzda yoksullara ve cizlere bakmak iin kurumlar oluturulmutur. Bu kurumlara da zekt verilir ve bu vekleten veya dolayl temlik saylr. Temliki dar mnasyla alan fakihler bir fakiri zekta mahsup olmak zere bir dairede oturtmakla da zekt borcunun denmi olmayacan, nk bunun temlik saylmayacan ileri srmlerdir. Ancak evin kullanmnn ekonomik bir deerinin bulunduu, fakirin evde oturduu mddete onun kullanm (menfaat) mlkiyetine sahip olduu ve bu adan temlikin gerekletii dnlrse araya gstermelik bir para alveriinin girmesine gerek olmad gr daha dorudur. Zekt usul (baba, anne, dede, nine) ve fra (ocuk ve torun) verilemez. nk zekt verenle usul ve fru arasnda ok sk bir mlkiyet ba ve menfaat ortakl vardr. Dolaysyla burada tam anlamyla temlik gereklemez. Ayn ekilde kii zektn karsna da veremez. Eb Hanfe'ye gre kadn da zektn kocasna veremez. Fakir bir kimsede alaca olan zengin ona, Alacam sana zekt olarak veriyorum dese temliki dar ve formel (ekl) mnada anlayan fakihlere gre bu ekilde zekt borcu denmi olmaz. nk zengin zekt borcunu fakirin eline teslim etmedike temlik gereklemez ve bortan kurtulmaz. Ancak temliki geni mnasyla alrsak bu da bir nevi temliktir, zekt yerine geer. Bunun iin de borlu, borcunu alacaklya deyip sonra tekrar zekt olarak ondan almas eklinde bir ekl ve dolayl ileme gerek yoktur. Yaplan bir harcamann veya demenin fkhen zekt saylabilmesi iin fakihlerce ileri srlen niyet ve ehline temlik artlar netice itibariyle hem

zekt verenin bilinli ve irad ekilde hareket etmesini salamaya hem de fakirin haklarn korumaya mtuf tedbirler olarak anlalmaldr. Fakihlerin temlik terimini dar mnasyla ve ekl bir ilem olarak yorumlamalar da esasen fakirin hakkn gzetmeye ynelik bir aba olmakla birlikte bu yaklam bazan gln hilelerin de yolunu amaktadr. Doru olan, temlike geni mna verilmesi ve dolayl temliklerin yeterli saylmasdr. Borlu, zengin alacaklsna "Bana zektn ver, senin borcunu deyeyim" dese alacakl da zektn ona verse, zekt borcunu demi olur. Borlu onu aldktan sonra kendi borcunu demek zorunda deildir. Ama bor yerine, ald zekt verirse borcunu demi saylr. Temlikin gereklemesinde gzetilen ikinci husus ise, temlikin zekt hak edenlere yaplmasnn artdr. Bu itibarla zekt zenginlere ve onlarn kk ocuklarna verilemez. nk onlar zekta ehil deildir. Zenginin yetikin ocuu, nafakas babasna ait de olsa, zengin saylmaz. Zenginin fakir kars da byledir. Hz. Peygamber kendi soyuna zekt verilmesini yasaklad iin zekt Himoullar'na da verilemez. Bylece Hz. Peygamber bir devlet gelirini -hak da etseler- sllesine yasaklayan tek tarih ahsiyettir. Belki de o, bu uygulamas ile zekt mallarna gz diken kt kiilerin eitli istismarlarna mani olmak istemi ve zekt gelirlerini Himoullar'na yasaklamtr. Himoullar; Hz. Ali, Abbas, Cafer Tayyr, Akl ve Hris b. Abdlmuttalib soyundan gelenlerle bunlar tarafndan hrriyete kavuturulan kiilerdir.

IV. ZEKTA TB MALLAR

Zekt konusundaki fkh tartmalar, zektn vcb ve shhat artlar konusundan ziyade hangi mallarn ne lde zekta tbi olaca konusunda younlar. Bunun belki de en bata gelen sebebi, mal ve zenginlik kavramlarnn, ekonomik deer tayan mallarn dnemden dneme, toplumdan topluma deimekte oluudur. Kur'n- Kerm'de insanlarn nem ve ekonomik deer atfettikleri baz mallar deiik vesilelerle zikredilse bile hangi mallardan ne lde zekt alnacana ilikin bir saym ve aklama yer almaz. Hz. Peygamber'in ve sahbenin uygulamasnda baz mallarn zekta tbi tutulduu ve bunlar iin belli bir alt snr ve zekt oran belirlendii, baz mallarn da zekta tbi tutulmad bilinmektedir. leri dnemde oluan fkh doktrini de bu bilgiler etrafnda olumutur. Ancak Hz. Peygamber ve sa-

hbe dneminin uygulamalarnda hareket noktasnn, o dnem slm toplumunun mal ve ekonomik deer lleri olduu da gz ard edilmemelidir. Byle olunca bu bilgi ve llerin, mal ve ekonomik deer kavramnn eski dnemlere gre bir hayli deitii gnmz toplumlarna gncelletirilerek getirilmesi, zektn mna ve gayesine daha uygun bir yaklam olacaktr. Burada zekta tbi mallar konusunda arlkl olarak klasik fkh kitaplarndaki bilgilere yer verilecek ve bundan hareketle gncel problemlerin zmne k tutulmaya allacaktr.

A) ALTIN ve GM
Kur'an'da insanlarn dnya malna olan ar dknl srekli knanr, zenginlerin ihtiya sahipleri iin harcama yapmas, infakta bulunmas istenir. Altn ve gm deta dnya maln simgeledii iin bu balamda ska zikredilmitir. Hz. Peygamber ve onu takip eden Hulef-yi Ridn ve Emevler devirlerinde piyasada tedavlde olan para, dirhem (gm) ve dinar (altn) ad verilen paralar idi. Ayrca kle halinde altn ve gmler de demeler iin kullanlyordu. Bu itibarla altn-gm paradan zekt ykmll konusu; a) mbdele arac olmas bakmndan nakit veya kle altn ve gm, b) Altn ve gmten yaplan ziynet eyas, c) gnmzdeki paralar olmak zere ayr alt balkta ele alnabilir. a) Mbdele Arac Olmas Bakmndan Nakit veya Kle Altn ve Gm Hadis kitaplarnn ittifak halinde Eb Sad el-Hudr'den rivayet ettikleri bir hadiste Hz. Peygamber 5 ukiyeden (=200 dirhem) az olan gmte zekt ykmllnn olmadn (Buhr, Zekt, 32); ayrca baka bir rivayette de gerek para, gerekse kle halindeki gmn 1/40 (% 2.5) nisbetinde zekta tbi olduunu bildirmitir (Buhr, Zekt, 38). Bylece Hz. Peygamber tarafndan gmn zekt nisab 200 dirhem, nisbeti de 1/40 (% 2.5) olarak tayin edilmitir. Gmn nisab ve nisbetlerini bildiren hadisler kadar mehur olmamakla birlikte hadis mecmualarnda altnn nisab ve nisbetini bildiren hadisler de yer almaktadr. Hz. mer ve Hz. Ali'nin her 20 dinar altndan 1/2 dinar zekt ald rivayet edilir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1107, 1167).

Bu bilgi ve rivayetleri esas alan mezhep imamlar gmn zekt nisabnn 200 dirhem, altnn nisabnn 20 miskal, her ikisinin de zekt nisbetlerinin 1/40 (% 2.5) olduunda gr birliine varmlardr. Dirhem ve dinarlarn bugnk llerle arlklar: Fkh ve tarih kitaplar dirhem ve dinarlarn arlklarnn arpa, buday, hardal gibi hububatla tesbit edildiini, altn para birimi dinarla, miskalin eit arlkta olduklarn kaydederler. Ayrca dirhemle dinar arasnda -her 7 dinarn 10 dirheme eitlii gibi- aritmetik bir ban bulunduunu bildirirler. Dirhem ve dinarn arlklarnn hububatla tesbiti, o dnemin artlar asndan kolay ve pratik bir zm olmakla birlikte, bu durum ileriki dnemlerde dirhem ve dinarn baka l birimlerine dntrlmesi srasnda ufak baz farkllklarn kmasna sebep olmutur. 200 dirhem gm ve 20 miskal altn iin, Din leri Yksek Kurulu, nisabn esas alnmasnda 20 miskal altnn 80.18 gr, 200 dirhem gmn ise 561.2 gram olmasn esas almtr. Altn ve gm bu nisab miktarna ulanca zekta tbi olur ve 1/40 nisbetinin zekt olarak verilmesi gerekir. Altn ve gm de nisab fazlas ksm iin de zekt oran, fakihlerin arlkl grne gre, ayndr. Altn ve gm nisabdan az ise nisab tamamlamak iin biri dierine ilve edilir mi? Hanefler'e gre ilve edilmelidir. filer ve Hanbeller ise aksi grtedir. b) Altn ve Gmten Yaplan Ziynet Eyas Altn ve gmten yaplan kadn ziynet eyasnn zekta tbi olup olmayaca sahbe devrinden itibaren tartma konusu olmutur. Hanef mezhebine gre altn ve gmten yaplm ss eyalar zekta tbidir. Mesel altn ve gmten yaplm bilezik, kolye, gerdanlk gibi kadn ss eyas nisaba ular ve zerinden bir sene geerse, o gnk altn fiyatlar ile deeri bulunur ve 1/40 zekt verilir. mam fi, mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise mubah olan kadn ss eyas zekta tbi deildir. Ancak filer'e gre kadn ss eyalarnda israfa kaarsa, mesel 200 miskal arlnda ziynet eyas bulundurursa bunlarn zektn vermesi gerekir.

Kadn ss eyasnn zekta tbi olup olmamas hususunda iki farkl gr ileri sren fakihler, bu konu ile ilgili aadaki hususlarda da gr birliine varmlardr: 1. Altn ve gm dnda, hangi maddeden olursa olsun btn ss eyalar zekta tbi deildir. 2. Erkekler tarafndan kullanlan veya dince kullanlmas haram saylan altn-gm mmul btn ss eyas zekta tbidir. c) Maden ve Kt Paralarn Zekt Tarihin ilk devirlerinde alveri trampa usulyle, mal malla deitirilerek yaplyordu. Daha sonra altn ve gm madeni, giderek de altn ve gm paralar temel mbdele arac olarak yaygnlk kazand. Son bir iki yzyl iinde eitli sebepler sonucu bunlar da tedavlden kalkarak yerini itibar deere sahip maden paralar, banknot ve kt paralar ald. Mezhep imamlar devrinde kt para henz kullanlmad iin klasik dnem fkh kitaplarnda kt parann zekt ile ilgili ak bir hkme rastlanmamas tabiidir. Altn temsil eden ve altn yerine demelerde kullanlan para trnn (banknot) kullanld devirde yaayan fakihler, bu paralar "karl hemen denebilen bor senedi" olarak deerlendirmi ve borcunun dnda, zerinden bir yl gemi nisab miktar, yani 80.18 gram altn veya 561.2 gram gm karl paras olanlarn bu parann 1/40'n (% 2.5) zekt olarak vermeleri gerektiini sylemilerdir. Kt para giderek altna bal olmaktan karlm ve tamamen mbadele arac olmutur. Gnmzde artk para denilince, kt para anlalmaktadr. Alveri onunla yaplmakta, ii cretleri, memur maalar onunla verilmekte, artk kt para zenginlik ls kabul edilmektedir. htiyalarn giderilmesi, kr etme gibi ekonomik faaliyetlerde altn kuvvetinde ve onun gibi grev yapmaktadr. Btn bunlarn anlam, kt parann er para olan altn ve gmn mbdele vastas olarak yapm olduklar grevi yklenmi olmasdr. O halde, o parada da, altn ve gm parada olduu gibi, fakir ve yoksullarn hakk vardr ve bu hak zekt eklinde denmelidir. Maden ve kt paralar altn, gm ve ticaret mallar hkmndedir. Kendi balarna veya altn-gm ve ticaret mallaryla beraber nisab miktarna ulanca sene sonunda 1/40n (% 2.5) zekt olarak vermek gerekir.

B) TCARET MALLARI
Kur'n- Kerm'de,"Ey iman edenler! Kazandklarnzn temizlerinden ve
sizin iin yerden kardklarmzdan infak edin; gz yummadan alamayacanz di, baya eyleri vermeye kalkmayn. Bilin ki Allah mstanidir, vlmeye lyktr" buyurulur (el-Bakara 2/267). Bu yette geen "Kazan-

dklarnzn temizlerinden ... infak edin" anlamndaki ibare fakihlerin ounluu tarafndan "ticar yolla elde ettiiniz kazantan zekt verin" eklinde anlalmtr. Hadis kitaplarnda Hz. Peygamber'in ashabna, ticaret maksadyla ellerinde bulundurduklar mallarndan zekt demelerini emrettii rivayetleri vardr. Halifelerin uygulamas da bu ynde olmu, ticaretle urap elinde nisab miktar ticaret mal bulunan kimselerden, o dnemlerden itibaren zekt alnagelmitir. slm bilginleri, her eit ticaret malnn kural olarak zekta tbi olacanda gr birliindedir. Ancak ticaret mallarnda zektn farz olmas iin aranan nisab artnn sene banda m, sene sonunda m, yoksa btn sene boyunca m bulunmas gerekecei, zekt demesinin ayn mi nakd mi yaplaca hususlar aralarnda tartmaldr. Ticaret mallarnn nisabnn teorik olarak altn veya gmn nisabna gre hesaplanaca ve bu deerlerden noksan olan ticaret malnn zekta tbi olmayaca sylenmitir. uras da bir gerek ki; gnmzde altna gre gm ok deer kaybetmi, altn ve gm nisab arasnda byk bir dengesizlik meydana gelmitir. Bu durum gerek parann, gerekse ticaret mallarnn nisabnda altnn m yoksa gmn m esas alnmas gerektii tartmasn gndeme getirmitir. Gnmz fkh bilginleri, altnn asrlardr deerini koruduunu dikkate alarak para (banknot) ve ticaret mallarnn nisabn tayinde altn nisabnn esas alnmasn uygun grmlerdir. Hanef fakihlerine gre, ticaret mallarnn kymeti sene banda ve sene sonunda, yukarda gsterilen altn veya gm nisablarnn altna dmemelidir. Aksi halde bu mallarda zekt gereklemez. Ticaret mallarnn kymetlerinin sene iinde nisabn altna dmesi zektn farz olmasna mani deildir. Mlik ve fi fakihlerine gre, ticaret mallarnda nisab sadece sene sonunda aranr. Sene ba ve sene iinde nisabn dmesi bu mallarda zektn vcbuna mani saylmaz.

Ticaret mallarnn sene sonunda kymetleri maliyet fiyatlarna gre tesbit edilir. Ticarete konu olan her mal, artlar tahakkuk edince zekta tbi olur. Bunlar say ile snrlamak mmkn deildir. Her eit giyim eyas, gda maddeleri, inaat malzemeleri ticaret niyeti ile elde bulundurulursa o ticaret maldr ve zekta tbidir. Ticaret mallar, sene iinde kendi cinsleri veya baka bir malla deitirilirse "zerinden bir yllk srenin gemesi" art kesilmi olmaz. Tccar sene sonunda sahip olduu mallarnn deerini hesaplar, buna mevcut parasn ve alacaklarn ilve eder. Bulduu toplam deerin 1/40'n (% 2.5) zekt olarak verir. Hanefler'e gre ticaret mallarnn zekt hesap edilirken borlar karlr. filer'e gre ise bor zekt etkilemez. Mevcut maln zekt -bor dikkate alnmadan- hesap edilip verilir. Ticaret mallarnn zekt Hanefler'e gre mal olarak verilebilecei gibi bu maln tutar para olarak da denebilir. filer'e gre, hangi mal zekta tbi ise zektn o maldan karlp verilmesi gerekir. Bu gr ayrl mkellef iin bir kolaylk tekil etmekte olup, mkellef durumuna gre bu iki ekilden birini tercih edebilir. Fakat gerek maln para cinsinden deerini belirlerken, gerekse mal olarak deme yaparken ortalama kalitenin altna dmemeye zen gstermelidir.

C) TOPRAK RNLER
Fakihler,"...sizin iin yerden kardklarmzdan infak edin..." (el-Bakara 2/267) emrinin, topraktan karlan rnlerden zekt veriniz anlamna geldii grndedir. Ayrca mslmanlara "hasat gn mahsullerinin haklarn vermeleri" de emredilmitir (el-Enm 8/141). Bu yette zikredilen "hak" teriminden zekt m yoksa zekttan ayr bir deme mi kastedildii tartma konusu olmakla birlikte fakihlerin ounluu bu yette zikredilen "hak" tabirinin toprak rnlerinden alnmas gereken zekt olduunu sylemilerdir. Hz. Peygamber'in toprak rnlerinin zekt ile ilgili aadaki u hadisi hemen btn hadis ve fkh kitaplarnda zikredilir:"Yamur ve nehir sularyla sulanan toprak mahsullerinde r (1/10), kova (el emei) ile sulananlarda nsf r (1/20) vardr" (Buhr, Zekt, 55).

Bu hadis toprak mahsullerinden ne nisbette zekt alnacan gstermektedir. te bu nisbetten doan ve onda bir anlamna gelen r (ur) terimi, "toprak rnlerinden alnan zekt" anlamnda kullanlmtr. slm limleri zira mahsullerin 1/10 yahut 1/20 nisbetlerinde zekta tbi olduunda gr birliine varmlardr. Ancak hangi nevi toprak rnleri zekta tbidir ve hangileri zekta tbi deildir? Bu sual sahbe devrinden itibaren farkl ekilde cevaplandrlmtr. Eb Hanfe'ye gre, btn toprak rnleri zekta tbidir. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre, toprak rnlerinin zekta tbi olabilmeleri iin hububatta olduu gibi bir sene -rmeden- kalabilme zelliine sahip olmalar gerekir. Hanef fkh kitaplar mm- zam'n btn toprak rnlerinin zekta tbi olduu hususundaki grn destekledikleri gibi, ada slm limleri de bu gr savunurlar. mam Mlik ve fi'ye gre ise bir sene muhafaza edilebilen gda maddesi zelliine sahip toprak rnleri zekta tbidir. filer meyveden sadece hurma ve zmn zekta tbi olduu grndedir. Hanefler'e yakn bir gre sahip olan Ahmed b. Hanbel'e gre llebilen, kurutulabilen, dayankl olan gda maddeleri ve insanolu tarafndan yetitirilen btn rnler zekta tbidir. Ahmed b. Hanbel, zekta tbi mallarda gda maddesi olma artn aramamaktadr. Buna gre pamuk, keten gibi giyim eyas yaplan maddeler de zekta tbidir. Toprak mahsullerinin zekta tbi olabilmesi iin -dier zekt mallarnda olduu gibi- belli bir nisaba ulamas art mdr? Fakihlerin ounluu toprak mahsulleri zektnda da nisabn art ve nisabn be vesk (=653 kg.) olduu, bu nisaba ulamayan rnlerin zekta tbi olmayaca grndedir. Onlar bu grlerinde Hz. Peygamber'in "Be veskten az (rnde) zekt yoktur " anlamndaki hadisine istinat ederler (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1422-1424). Toprak rnlerinde nisab artn arayan fakihlere gre buday ve arpa kabuksuz olarak depo ediliyorsa miktar 653 kilograma ulamad srece zekta tbi deildir. Bu ve bu miktarn zerinde olan ise zekta tbidir. Eer pirin gibi kabuu ile birlikte depo ediliyorsa, mal sahibi isterse nisab kabuksuz olarak 5 vesk, isterse kabuklu olarak 10 vesk hesap eder ve ona gre zektn der.

Eb Hanfe'ye gre ise toprak mahsullerinde nisab art aranmaz. Zira rnler ister az ister ok olsun zekta tbidir. Zekt Nisbeti. Hemen btn hadis ve fkh kitaplarnn kaydettii Hz. Peygamber'in "Yamur ve nehir sularyla sulanan toprak mahsullerinde r
(1/10), kova (el emei) ile sulananlarda nsf r (1/20) vardr" (Buhr, Zekt, 55) anlamndaki hadis, toprak rnlerinden ne nisbette zekt alna-

can gstermektedir. Buna gre toprak rnlerinin zekt topran sulama tekniine gre belirlenmektedir. Toprak emek sarfedilmeden yamur, nehir, dere, rmak ve bunlarn kanallar ile sulanyorsa zekt olarak mahsuln 1/10'u; kova, dolap, motor veya cretle alnan su ile sulanyorsa 1/20'si verilecektir. Eer arazi hem yamur veya nehir sularyla hem de dolap vb. gibi emekle elde edilen su ile sulanyorsa, hangisi ile daha ok sulanm ise ona itibar edilir. Burada emek ve masrafla retilen zira mahsulden daha dk vergi alnd ve bylece vergilendirmede mkellefler arasnda bir dengenin salanmasna alld sylenebilir. Gnmzde arazinin sulama masrafndan ziyade gbre, mazot ve iilik masraflarnn nemli yekn tuttuu gz nnde bulundurulursa, bu tr masraflar yaplarak elde edilen zira mahsuln de emek ve masrafla sulanan arazinin mahsulne kyaslanmas daha uygun olur. "Sulama dnda kalan girdilerin zekt matrahndan dlmesi, geri kalandan sulama usulne gre zekt verilmesi gerekir" diyen ada limler de vardr. Toprak rnlerinin zekt (r), hububatta harman vaktinde, meyvelerde ise toplandktan sonra verilir. Zira mahsullerin zekt sahiplerinin vefat etmeleri ile dmez, vrislerinden alnr. Ayn ekilde bu arazi vakfedilirse yine r skt olmaz. Hanef mezhebine gre toprak rnlerinin zekta tbi olabilmeleri iin zerlerinden bir yln gemesi (havl) art deildir. Bir sene iinde ka defa mahsul alnrsa her defasnda zekt verilmesi gerekir. r ykmll iin akl ve bul art aranmaz. Mal sahibi ocuk veya akl hastas ise vel ve vasleri onlar adna zektlarn vermekle mkelleftir. Mal sahibi hibir karlk beklemeden (meccnen) tarlasn ekilmek zere birine verse, kan mahsuln zektn bu ahs der. Arazi ekilmek zere belli bir cretle kiralanm ise zekt mm- zam'a gre arazi sahibinden,

Hanefler'den Eb Ysuf ve mam Muhammed (mmeyn) ile dier mezhep imamna gre kiracdan alnr. Arazi, yarclk (mzraa) usul kiralanm ise mahsul vergisi mm- zam'a gre yine mal sahibinden alnr, mmeyn'e gre ise mal sahibi ve kirac, hisselerine den mahsuln zektlarn ayr ayr derler. Zekta tbi mahslt yetitikten sonra satlrsa, zekt arazi sahibinden, yetimeden satlrsa satn alandan alnr. Topran stats, bu topran mahsulnden alnacak zekt veya verginin belirlenmesini yakndan ilgilendirir. fi, Mlik ve Hanbeller'e gre r vergisinde topran statsnn bir tesiri yoktur. Toprak harac olsa sahibi mslman ise hem harac ad verilen vergiyi ve hem de kan mahsuln zektn (r) verecektir. Hanefler'e gre ise toprak rnlerinden zekt, r arazisi iin bahis konusudur. Topran r topra olmas, zira mahsul zektnn vcbunda arttr. Hanefler'e gre mslman mkellef hara topran ister sahip ister mutasarrf olarak eksin, sadece harac vergisi vermekle ykmldr, harac ve r ayn topraktan birlikte tahsil edilmez. Hanef fkh kitaplarnda Trkiye, Suriye, Msr, Irak topraklarnn harac olduu, dolaysyla re tbi olmad zikredilmekle birlikte, bu gr onlarn ayn topraktan ayn sebeple iki ayr verginin tahsil edilemeyecei prensibini benimsemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Gerekten de ayn araziden ve ayn sebep altnda iki farkl vergi tahsil etmek vergi adaleti ynnden tartmaya ak bir konudur. Bugn iin bu topraklar mslmanlarn mlk olduu ve -en azndan lkemiz itibariyle- harac vergisi alnmadndan, Hanef mezhebinin ilkelerine gre, farziyeti nasla sabit olan zira mahsul zekt verilmelidir.

D) BAL ve DER HAYVAN RNLER

Fakihler, iinde yaadklar toplumlarn art ve telakkilerini gz nnde bulundurmu, bu metotlarnn bir devam olarak ar sahiplerinin elde ettii baln zekta tbi tutulabilir bir zenginlik olup olmadnda farkl grlere sahip olmulardr. Hanef ve Hanbel mezheplerinin bal zekta tbi tutmas, dier iki mezhebin ise aksi grte olmas, esasen bundan kaynaklanr. Baln zekt mallarndan olduu ve baldan 1/10 nisbetinde zekt alnaca grn savunan Hanef ve Hanbel fakihleri, bu grlerini konu ile ilgili

Hz. Peygamber'den rivayet edilen hadislerle "Bal ar tarafndan bir toprak rn olan iek zlerinden elde edilir. Hububata zekt farz olduu gibi bala da farzdr" eklindeki kyasla delillendirirler. fi ve Mlik mezhebi fakihleri ise bu konuda sahih bir haberin mevcut olmadn, baln st gibi, bir hayvann rn olduunu, stn zekta tbi olmadnda gr birlii bulunduunu, ayn ekilde baln da zekta tbi olmamas gerektiini ileri srerler. Eb Hanfe, zira mahsullerin zekt bahsinde ele aldmz grne uygun olarak balda da nisabn aranmayaca, baln azndan da oundan da zekt verilmesi gerektii grndedir.

E) MADENLER ve DENZ MAHSULLER

"Sizin iin yerden kardklarmzdan infak ediniz..." (el-Bakara 2/267)

ifadesi ile genel olarak zira mahsullerden zekt ykmllne iaret edilmi olduuna ve yetteki "infak ediniz" emrinin, fakihlerin ounluu tarafndan "zektn veriniz" anlamnda tefsir edildiine yukarda temas edilmiti. Allah Tel topraktan eitli mahsuller bitirdii gibi, O'nun yaratt ok eitli madenler de yine topraktan karlmaktadr. Bu sebeple, fakihler zikredilen yetin umumi anlam gereince madenlerde de denmesi gerekli bir hakkn bulunduunu dnmlerdir. Hz. Peygamber'in hadislerinde ve sahbe uygulamasnda yer altnda bulunan define ve madenlerin vergilendirildiine dair eitli rivayet ve bilgiler bulunur. Fkh literatrnde "rikz" madenleri, dier yer alt zenginliklerini ve yer altnda gml antika, hazine ve benzeri eyay ifade eden geni bir kapsama sahiptir. Bu itibarla konu rikz, madenler, deniz mahsulleri olmak zere l bir ayrm iinde ele alnabilir. a) Rikz Rikz terimi, maden, define ve hazine gibi kendiliinden yer altnda bulunan veya insanlar tarafndan yer altna gmlp gizlenen her trl kymetli maden ve eyay ifade eder. Hz. Peygamber'in "Rikzda humus (1/5 nisbetinde vergi) vardr" (Eb
Ubeyd, el-Emvl, nr. 856-860) buyurduu, Hz. mer'in Medine dnda bu-

lunan 1000 dinar altn parann 200 dinarn devlet adna beytlmle ald, Hz. Ali'nin de madenleri rikz diye isimlendirip, karlan maden paralarndan ve bulunan eski devirlere ait paralardan 1/5 nisbetinde vergi ald rivayet edilir (Eb Ubeyd, a.g.e, nr. 871, 874-875).

Rikzla ilgili hadis ve sahbe tatbikatn deerlendiren fakihler, bu terimin kapsam zerinde gr ayrlna dmlerdir. mam fi, mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'e gre rikz eski devirlerde yer altna saklanan ve slm devirde bulunan kymetli eya, hazine ve definedir. Madenler rikzn kapsamna girmez. Hatta mam fi rikz sadece Chiliye devrinde gmlm olan altn ve gme hasreder. Hanef fakihleri ise hem madenleri ve hem de eski devirlerde yer altna gmlp gizlenen her nevi kymetli eyay rikz mefhumu iinde mtalaa ederler. Rikz; eski devirlerde yer altna gmlen veya herhangi bir sebeple yer altnda kalan kymetli eyay ifade ettiinde, 1. Mevt (ilenmemi, sahipsiz) topraklarda veya sahibi bilinmeyen topraklarda bulunmu ise 1/5i vergi olarak alnr, kalan 4/5i bulana verilir. Mlk arazide bulunmu ise Hanefler'e gre 4/5i mlk sahibi veya vrislerine ait olur. Bu eyay gayri mslim tebaadan biri veya ocuk da bulsa durumda bir deiiklik olmaz. 2. Bulunan altn-gm ve kymetli eyann slm almet (mhr, yaz gibi) tamas halinde "lukata" hkmleri uygulanr. Bu halde bulunan eya bir sene mddetle -usulne uygun- iln edilir, sahibi kmazsa beytlmle teslim edilir. 3. Bu nevi bulunan eyann vergilendirilmesi iin cumhura gre nisab da aranmaz. mam fi nisab artn ileri srmtr. 4. Fakihler rikzn 1/5 nisbetinde vergiye tbi olabilmesi iin, bulunduktan sonra zerinden bir sene gemesinin art olmadnda gr birliindedir. Rikz ile ilgili hadislerde, alnan 1/5 nisbetindeki verginin zekt verilecek kimselere mi, yoksa fey kapsamnda dnlp zektn dnda kalan muhtelif devlet giderleri iin mi harcanaca hususunda aklk yoktur. Bu sebeple fakihler rikzn datm hususunda farkl grler ileri srmlerdir. mam fi rikzdan alnan 1/5 nisbetindeki verginin zekt verilecek kimselere sarfedileceini, Eb Hanfe, -bir gre gre- mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel ise bu gelirin fey hkmlerine tbi olup zekt dnda, kamu hizmetlerine harcanacan savunmulardr. Rikz, yer altna gmlm altn, gm, hazine yani kenz ve define anlamna alndnda nemli bir devlet geliri saylmamaldr. nk bu eit

hazine ve antik eyann bulunup karlmas sk sk rastlanan bir olay deildir. Ancak, Hanef fakihlerine gre madenler rikz mefhumu iinde mtalaa edildiinden, rikzn vergilendirmesi byk nem tamaktadr. Hemen aada izah edeceimiz gibi, bu durumda hem kapsam genilemi olacak ve hem de maden vergi nisbetleri 1/5 olarak kabul edildiinden devlet gelirleri iinde nemli bir yekn tutacaktr. b) Madenler Arap yarmadasnda slm'n ilk devrinde maden iletmecilii ve ticareti pek gelimemi, bunun sonucu olarak maden vergi hukuku tatbikat da snrl saydaki uygulama rneine mnhasr kalmtr. Bu sebepten dolay da mctehidler hangi nevi madenlerin zekta tbi olduu, hangilerinin olmad konusunda farkl grler ileri srmlerdir. Hanef fakihlerinden Serahs (. 490/1090), maden vergi hukuku ynnden nemli olan aadaki taksim eklini verir. Yer altndan karlan madenler ksmdr: 1. Kat olup eritilebilen ve dkm yaplabilen madenler; altn, gm, demir, bakr gibi. 2. Eritilmeye elverili olmayan kat madenler; mermer, kire, kmr gibi. 3. Sv olup katlamayan madenler; cva, petrol gibi. Eb Hanfe ve arkadalarna gre, kat olup eritilebilen ve dkm yaplabilen altn, gm, demir, bakr gibi madenler vergiye tbidir. Eritilmeye elverili olmayan yakut, zmrt, mermer, kire gibi madenlerle, sv olup katlamayan civa, petrol gibi madenlerden vergi alnmaz. fi'ye gre, sadece altn ve gm madenleri zekta tbidir, bunlarn dnda kalan madenler zekta tbi deildir. Hanbel fakihleri ise, altn ve gm ile dier madenler arasnda herhangi bir fark gzetmemiler ve Bakara sresinin 267. yetinin genel anlatmndan hareket ederek, cinsi ne olursa olsun btn madenlerin zekta tbi olduu grn savunmulardr. Hanbel mezhebine gre, yerden kan btn madenler zekta tbidir. Bu madenlerden ister altn, gm, demir, bakr gibi eritilip dkm yaplabilir cinsten olsun, ister yakut, zmrt, srme gibi sert olup eritilemeyen madenler olsun, isterse zift, neft, petrol gibi sv halde bulunan madenlerden olsun, bir ayrm gzetilmeksizin hepsinden zekt alnr.

Gnmzde zellikle petrol gibi yer alt zenginlikleri sadece ahslar deil lke ekonomileri asndan da byk bir nem ve deer tamaya balamtr. Klasik dnem fakihlerinin madenlerin zekt veya vergiye tbi olup olmad konusundaki grleri, dnemlerinde bilinen ve elde edilen madenlerin o gnk ekonomik deeriyle ve toplum iin tad nemle yakndan balantldr. Zekt ve vergilendirmenin temelinde servetten pay alnp ihtiya sahipleri ve toplum yararna harcanmas olduuna, fakihler de daima bu ilkeyi korumaya altklarna gre, onlarn madenlerin zektyla ilgili grlerinin gnmze aktarlmas, bu ilke ve ereve dahilinde yaplmaldr. Bu itibarla Hanbel mezhebinin gr dorultusunda hareket edip, gnmzde btn madenlerin zekta tbi tutulmas gerektiini ifade etmek, dier mezheplerin grleriyle de esasta elimez. Bu anlay zektn ruhuna daha uygundur. 20 miskal altn olan zekta tbi tutup milyarlarca dolarlk kazan elde eden maden ve petrol iletmecisini zekttan muaf tutmak slm'n daima ngrd ve nem verdii adalet lsyle badamasa gerektir. Madenlerden alnacak zektn nisbeti konusu fakihler arasnda tartmaldr. Hanef mezhebi fakihleri madenleri rikz mefhumu iinde mtalaa ettiklerinden, rikzla ilgili hadise istinaden vergi nisbetinin 1/5 olaca, mam fi, Mlik ve Ahmed b. Hanbel ise madenlerden 1/40 (% 2.5) nisbetinde zekt alnaca grn benimsemilerdir. Madenlerin zekta tbi olabilmesi iin belli bir nisaba ulamas ve zerlerinden bir sene gemi olmas art mdr? Hanef mezhebine gre madenlerde nisab aranmaz. Bulunan veya ilenen maden az da olsa ok da olsa vergiye tbidir. nk maden rikzdr. Rikzda da 1/5 nisbetinde alnmas gerekli bir "hak" olduu hadisle belirtilmitir. Buna gre sahipli arazide eritilebilen ve dkm yaplabilen altn, gm, demir, bakr gibi bir maden bulunursa devlet 1/5 nisbetinde vergisini alr, kalan yani 4/5'i o arazi sahibine verilir. mam Mlik, mam fi ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise madenlerin zekta tbi olabilmeleri iin nisab miktarna ulamas gerekir. Bu da hadislerle gsterilen altn ve gm nisabdr. Madenler bu kymetlere ulamadka zekta tbi olmazlar. Btn fakihler madenlerin zekta tbi olabilmeleri iin zerinden bir sene gemesinin art olmad grnde birlemilerdir. Maden, sahibi bilinmeyen arazide veya devlete ait topraklarda bulunursa yine devlet 1/5 payn alr, kalan 4/5'i bulana ait olur.

Hanefler'e gre madenlerden alnan 1/5 nisbetindeki vergi fey hkmne tbidir, dolaysyla kamu yararna olmak zere devlet giderleri iinde sarfedilir. Dier mezhep imamlarna gre ise alnan vergi zekttr ve Tevbe sresinin 60. yetinde gsterilen zekt sarf yerlerine harcanr. c) Deniz rnleri Bu konuda Hz. mer'den bir uygulama rnei aktarlr: Hz. mer Yal b. meyye'yi deniz kylarna mil olarak tayin eder. Yal deniz kysnda bulunan bir anber hakknda Hz. mer'den yazl gr ister. Hz. mer de ashapla istiareden sonra yle gr bildirir: "phesiz anber, Allah'n nimetlerinden biridir. Anberde ve onun gibi denizden karlan dier kymetlerde 1/5 (nisbetinde vergi borcu) vardr" (Eb Ysuf, el-Harac, s. 76). slm vergi hukukunun klasik dnemdeki nemli melliflerinden Eb Ubeyd de Emev Halifesi mer b. Abdlazz'in Umman miline, denizden karlan balklarn deeri gm nisabna ularsa, onlardan zekt tahsil etmesini emrettiini rivayet eder (el-Emvl, nr. 888) ve ad geen mctehid halifenin denizden karlan her trl kymetli eyann zekta tbi bulunmas grnde olduunu bildirir. Dnemlerinde denizden elde edilen rnlerin nemli bir yekn tutmad iin olmal, fakihler deniz mahsullerinin zekta tbi mallardan olmad grndedirler. Eb Ysuf ise denizden karlan inci, mercan gibi kymetli ss eyalar ile anber gibi kokularn 1/5 orannda vergiye tbi tutulmas gerektiini ileri srer.

F) HAYVANLAR
Kur'an'da hayvanlarn zekta tbi olduklarna aka temas eden herhangi bir yete rastlanmaz. Bununla beraber "Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al..." (et-Tevbe 9/103) emrinin hayvanlar da iine ald dnlebilir. nk hayvanlar zellikle gebe toplumlarda belki de en nemli geim ve zenginlik aracdr. lde yaayan Araplar arasnda "mal" kelimesinin hayvan anlamna kullanlmas bu sebepledir. Hz. Peygamber'in hadislerinde, dier zekt mallar gibi hayvanlar da tafsiltl bir ekilde ele alnmtr. Kaynaklarn ittifakla haber verdiine gre Hz. Peygamber zekta tbi olan mallarla onlarn nisab ve nisbetlerini gsteren uzun bir vergi tarifesi

kaleme aldrm, fakat onu gereken yerlere gnderemeden vefat etmitir. Bu vergi tarifesi Hz. Eb Bekir ve mer devirlerinde uygulamaya konmutur (Buhr, Zekt, 37). Bu tarifnme (mektup) ve konu ile ilgili dier hadisler birlikte deerlendirildiinde, hayvanlarn zekt hususunda u sonulara varlr: 1. Hz. Peygamber sahbe ve tbin devirlerinde hayvanlardan deve, sr ve koyun zekta tbi tutulmutur. 2. Devenin nisab 5 deve, koyunun nisab 40 koyun, srn nisab da 30 sr olarak tesbit edilmitir. slm limleri ayrca keilerin koyun, mandalarn da sr nisab ve nisbetleri iinde zekta tbi olacaklar hususunda gr birliindedir. 3. Hz. Peygamber'in mektubunda zekta tbi olacak koyunlarn "sime" olmalar gerektii belirtilmitir. Sime, senenin ounu meralarda otlayarak geiren hayvanlara denilmektedir. Bunun karl olarak yemle beslenen hayvanlara "ma'lfe", ziraat, nakliyat gibi ilerde kullanlan hayvanlara da "mile" ad verilmektedir. Buna gre zekta tbi hayvanlarn; 1. Senenin ounu otlaklarda otlayarak geiren hayvanlar olmalar, besi hayvan olmamalar. 2. Ziraat, nakliyat vb. ilerde kullanlan (mile) hayvanlardan olmamalar gerekmektedir. Fakihlerin ounluu, hayvanlarn zekta tbi olabilmeleri iin bu iki artn aranmasnda ittifak etmilerdir. Ancak mam Mlik bu konuda ounlua muhalefet etmi, ister sime, ister besi, isterse altrlan hayvan olsun hepsinin zekta tbi olaca grn savunmutur. a) Develerin Zekt slm'n ilk devirlerinde hayvanlar iinde zellikle deve, gerek Arap yarmadas sakinleri gerekse buraya komu olan lke halklar iin ok nemli bir hayvan idi. Etinden ve stnden faydalanlr, tamaclkta kullanlrd. Bu itibarla gerek Hz. Peygamber zamannda, gerekse onu takip eden devirde, slm lkelerinin eitli blgelerine gnderilen emirnmelerde deve daima liste banda yer almtr. Hz. Peygamber'in hadislerinde develerin zekt nisbetleri yle gsterilmitir (Buhr, Zekt, 37-38):

5ten 9a kadar 10dan 14e " 15ten 19a " 20den 24e " 25ten 35e " 36dan 45e " 46dan 60a " 61den 75e " 76dan 90a " 91den 120ye "

1 adet 2 " 3 " 4 " 1 " 1 " 1 " 1 " 2 " 2 "

koyun " " " iki yanda dii deve yanda dii deve drt yanda dii deve be yanda dii deve yanda dii deve be yanda dii deve

Bu cetvel, Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridnden gelen uygulama rneklerine dayand iin slm limleri arasnda bu konuda bir gr farkll yoktur. Deve miktarnn bundan fazla olmas halinde zektn hangi l ve usule gre alnaca konusunda fkh mezhepleri farkl yntemler belirlemilerdir. Mesel Hanefler'e gre 121. deveden sonra tekrar batan balanr ve denecek zekt ilkinde olduu gibi hesap edilir. b) Koyunlarn Zekt Hz. Peygamber'in hadislerinde koyun nisbetleri ve bu nisbetlerde denecek zekt miktar aadaki ekilde gsterilmitir (Buhr, Zekt, 38): 1den 40tan 121den 200den 400den 39a kadar (zekttan muaf) 120ye " 1 koyun 200e " 2 " 399a " 3 " 500e " 4 "

c) Srlarn Zekt Sime olan srlarda zekt nisab 30 sr olup, bundan az iin zekt gerekmez. 30 srdan 40 sra kadar, zekt olarak iki yana basm erkek veya dii bir buza verilir. 40 srdan 60 sra kadar, yana girmi erkek veya dii bir dana verilir. Tam 60 sr olunca, birer yan bitirmi iki buza verilir. Sonra her otuz srda bir buza ve her 40 srda bir dana verilmek suretiyle hesap edilir. Zekt verme bakmndan sr ile manda arasnda fark yoktur ve bunlar bir cins saylr. Bir kimsenin 20 inek ve 10 mandas varsa, 30 srlk zekt nisabna sahip olmu kabul edilir.

d) Atlarn Zekt Hz. Peygamber'den "Sizi at ve klenin zektndan muaf tuttum" ve "Mslmana klesi ve atndan dolay zekt yoktur" (Buhr, Zekt, 45-46) anlamlarnda iki hadis rivayet edilmesine ramen, yine Hz. Peygamber'in bu umumi hkmden "reme amacyla bulundurulan sime atlar" istisna ettiini gsteren ve bu sonuncularn zekta tbi olacana iaret eden hadisler de nakledilir. Eb Ubeyd bu konuda iki farkl rivayeti yan yana zikretmitir. Bunlardan birine gre am'dan bir grup mslman Hz. mer'e mracaat ederek atlarndan zekt almasn istemiler, halife de sahbeyle istiareden sonra, bu istei -Hz. Peygamber ve Eb Bekir atlardan zekt almad gerekesi ilereddetmitir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1364). Kart anlamdaki teki rivayete gre ise, amllar Eb Ubeyde b. Cerrh'a atlarndan zekt almas iin mracaatta bulunurlar; o da durumu Hz. mer'e bildirip halifeden konu ile ilgili yazl gr beyan etmesini ister. Hz. mer Eb Ubeyde'ye yazd cevab mektubunda "atlardan zekt vermek istiyorlarsa, bu zekt almasn ve onlarn fakirlerine datmasn" bildirir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1365). Atlarda zekt tahakkuk edip etmeyecei konusunda gerek Hz. Peygamber, gerekse Hz. mer'den rivayet edilen hadislerden, Hz. Peygamber devrinde Medine ve civarnda atlarn deve kadar ok bulunmad, mslmanlarn at sadece savalarda kullanmak iin yetitirdikleri, ayrca ileride satp para kazanmak maksadyla topluca at besleme detinin henz yerlememi olduu anlalyor. Nitekim Hz. mer am'dan gelen bir grup mslmann, atlarndan zekt almas iin yaptklar teklifi -Hz. Peygamber ve Eb Bekir zamanlarnda benzer tatbikat olmad gerekesi ile- nce reddetmi, sonra olumlu karlam, daha sonra da, atlarn tamamen ticar gayelerle nesilleri elde edilmek iin yetitirildiklerini grnce, bu hayvanlardan zekt tahsili cihetine gitmitir. Fakihlerin ounluu, Hz. Peygamber'in "atlarn zekttan istisna edildiini" bildiren hadislerini esas alp, btn atlarn zekt istisnas olduu grn benimsemilerdir. Eb Hanfe ve rencisi Zfer'e gre ise, "nesli elde edilip ileride satlmak maksadyla, erkei diisi kark bir halde yaayan, senenin ounu otlaklarda otlayarak geiren (sime) atlar ya at ba 1 dinar veya paraya gre kymetlendirilerek, bu deeri zerinden 1/40 (% 2.5) nisbetinde zekta tbi tutulur." Burada unu belirtmeliyiz ki, slm fakihleri binek hayvan olan, nakliyatta kullanlan, sava iin yetitirilen ve senenin ounu besihanelerde

beslenerek geiren atlarn zekttan istisna edileceinde gr birliine vardklar gibi, -zhir hukukular mstesn- ticarete konu olan btn atlarn zekta da mevzu olacanda ittifak etmilerdir. O halde zekta mevzu olup olmayaca mnakaa konusu olan at, sadece nesli elde edilmek maksadyla, erkei diisi kark bir halde bulundurulan ve senenin ounu otlaklarda otlayarak geiren (sime) atlardr. Kanaatimize gre fakihler arasnda bu konuda ortaya kan ihtilfn sebebi, Hz. Peygamber zamannda bu hususta herhangi bir tatbikatn grlmemesidir. Yukarda da belirtildii gibi, Hz. Peygamber zamannda Arap yarmadasnda nesli elde edilmek ve nemlandrmak maksadyla, erkei, diisi bir arada at yetitirme gelenei henz yerlememi vaziyetteydi. O devirde atlarn zellikle savalarda kullanlmak iin yetitirildii bilinmektedir. Ancak Hz. mer devrinde zikredilen maksatla at yetitirilmeye balannca bu hayvanlar zerinde de zekt tatbikat balamtr. Hayvanlarn zekta tbi tutulmas konusunda Hz. Peygamber'in snnetinde, sahbenin tatbikatnda grlen rnekler ve bu rivayetler etrafnda oluan klasik fkh doktrini dikkatlice incelendiinde, hayvanlardan zekt alnmas hususunda o toplumun artlarna gre ortalama bir zenginlik snrnn belirlendii, bunun zerindeki zenginliin zekta tbi tutulduu grlr. Deve, sr ve koyunlardaki zekt alt snrnn o gnk artlar iinde belli bir ekonomik seviyeyi temsil ettii ve birbirlerine denk bir deer tad sylenebilir. Arazinin yamur suyuyla veya emekle sulanmasna gre zekt oranlarnda bir ayrm yapld gibi, evde beslenen hayvanlarn deil de mera ve yayla hayvanlarnn zekta tbi tutulduu grlr. Evde ailenen ihtiyac iin beslenen hayvanlarn zekttan muaf tutulmas, temel ihtiya maddelerinin zekt matrah dnda braklmas ilkesinin bir dier ifadesidir. Ticaret amacyla beslenen hayvanlarn ise ticaret mallarnn hkmne tbi olaca aktr. Hayvanlarn zekt ile ilgili bu hkmler konulurken de o toplumdaki yaygn ve bilinen hayvan trlerinin esas alnd ve onlar zerinden rneklendirme yapld gzden uzak tutulmamaldr. Gnmzde retimi yaplan ve srler halinde beslenen dier hayvan trlerinin bu ller iinde zektnn verilmesi gerekir.

G) SINA SERVET, YATIRIM ve RETM ve ARALARI

Hz. Peygamber tarafndan zerlerinden zekt alnan mallar incelendiinde, bu mallarn nm (artc, gelir getirici) vasfta olduklar grlr. Zekta tbi mallarda aranan bir art da o maln kiinin asl ve zarur ihtiyalarnn dnda olmasdr. Buna havic-i asliyyeden fazla mal denmektedir. Hz. Peygamber zektn varlktan verileceini buyurmu (Buhr, Zekt, 18) ashabna, nce aile fertlerine, sonra bakalarna infak etmelerini tenbihlemitir (Buhr, Zekt, 19). Zekta tbi mallarn iki temel zelliini bylece tesbit ettikten sonra, bu bilgilerin nda gelir getirici bina, nakil vastalar gibi mallarn, sanayi sektrndeki retim makinelerinin zekt konusunu tetkik edebiliriz. Bilindii gibi sanayi inklb ve onu takip eden sosyal ve teknik gelimelerden sonra atlyeler, fabrika ve iletmeler gibi yeni mallar ortaya kmtr. Bunlar retimde kullanlmak suretiyle birer gelir kayna olmakta, dolaysyla nm vasfa sahip bulunmaktadr. Bu mallar asl ihtiyatan, meslek alet ve takm tezgh cinsinden saymak mmkn deildir. Byle olunca, mezhep mctehidleri devrinde bulunmad iin klasik kaynaklarda haklarnda aklama yer almayan bu yeni gelir getirici mallarn zekta tbi olaca aktr. amz slm limleri de gelir getirici bu yeni mallarn zekta tbi olduunda gr birliine varm, ancak bunlardan nasl ve ne nisbette zekt alnaca konusunda farkl gr ve usuller ileri srmlerdir. Fakihler zekt mallarn konu alan nasslarn taabbd olmayp muallel, yani hkmn dayand vasfn bilinebilir olduunda gr birliindedir. Onlar Hz. Peygamber'in zekt tahsil ettii mallarda zektn farziyetine "illet" tekil eden vasfn nem olduunda ittifak etmilerdir. Fakihler terin hikmetini ve zektn gayesini de dikkate alarak ayn mterek illete, yani artc olma (nem) zelliine sahip baka mallar da zekta tbi tutmulardr. Ayrca fakihler, kiinin temel ihtiya maddelerinden olan marangoz, demirci gibi zenaat erbabnn el aletlerini, takm ve tezghlarn, oturulan evleri zekttan muaf kabul etmilerdir. Bu gelimelerden sonra, yukardaki nm olma zellii dikkate alnarak yle bir ayrm ortaya kmtr: 1. nsann temel ihtiyalarndan saylan mesken, sanatkrlarn ev aletleri, zekta tbi deildir. 2. Artc (nm) zellikte olan, gelir elde etmek iin edinilen mallar, bunlar zekta tbidir.

3. Hem temel ihtiyalardan saylan ve hem de artc zellie sahip olan kadnlarn ss eyas, altrlan hayvanlar gibi mallara gelince, fakihler bu nevi maln zekta tbi olup olmayacanda ihtilf etmilerdir. Onlar artc vasfta grenler zekta tbi klmlar, tabii ihtiyatan kabul edenler zekttan muaf tutmulardr. Zekt mallarnn, yukarda zikredilen l taksimi ve bu ayrma gre zekt uygulamas, fkhn tedvin devrinde artc, gelir getirici olarak tannmayan, fakat gnmzde retken ve gelir kayna olma zellii kazanan mallarn zekta tbi mallar grubuna katlmasn zorunlu hale getirmitir. Sanayide kullanlan makineler gelir getiricidir, nm mal saylr. Bu makineler marangozun, demircinin kulland el aletlerine kyas edilemez. nk marangoz ve demirci bizzat kendileri el aletleri, takm ve tezghlar ile alarak retim salarlar. Mctehid imamlar sanatkrlarn aletlerini hakl olarak- zekttan muaf tutmulardr. nk sanatkrlarn geimi iin bu aletlere ihtiyalar vardr. Yukarda bir ksm belirtilen bu ve benzeri gerekelerden hareket eden slm hukukular, sanayi sektrndeki yatrmlarn hangi usul ve lye gre zekta tbi tutulaca konusunda iki gruba ayrlmlardr. amz slm hukukularndan bir gruba gre, sanayi makineleri ve benzeri mallara yklenecek zektn nisbeti, bu mallar zira araziye, gelirleri de arazi mahsullerine kyasla belirlenir. Zekt bu mallardan deil gelirlerinden alnr. Byle olunca da zekt nisbetinin, saf gelirden % 10 veya gayri saf gelirden % 5 olmas gerekir. Muasr mslman yazarlar nezdinde, retim arac makine ve fabrikalarn gelirlerinin % 10 veya % 5 nisbetlerinde zekta tbi tutulmas gr, uygulama kolayl yn de dikkate alnarak, bir hayli arlk kazanmtr. Asrmz slm limleri arasnda bu konuda benimsenen ikinci gr, fabrika gelirlerinin, gelir sahibinin elindeki para ve ticaret mallarna kyaslanarak % 2.5 orannda zekta tbi tutulmas eklindedir. Ancak bu grupta yer alan grler arasnda da ayrntda baz farkllklar bulunmaktadr. 1965'te Kahire'de ve 1984'te Kveyt'te akdedilen konferans kararlarnda sna makinelerin saf gelirlerinden % 2.5 orannda zekt alnmas tavsiye edilmitir. ounluunu ada Msrl limlerin oluturduu bir grup ise, sanayi sektrnde dnen sermaye + gelirin % 2.5 orannda zekta tbi olmas gerektiini savunmulardr. Dier bir ifadeyle, sanayi sektrndeki retim

makinelerinin ve dier duran sermayenin dnda her trl giderlerin maliyet hesaplar yaplarak dnen sermayenin ve krn % 2.5 orannda zektnn verilmesidir. Bu gr sahipleri u gerekelerden hareket etmektedirler: 1. Sanayi sektrndeki retim makineleri ile zira araziler birbirine kyas edilemeyecek derecede farkl olduu iin, sanayi gelirlerini -arazi mahsullerine kyasla- % 10 veya % 5 zekta tbi tutmak uygun olmaz. Sanayi makineleri, topraktan farkl olarak altka eskir, ypranr, ksa aralklarla paralarn deitirmek zorunluluu ortaya kar. Gnmzn hzla gelien teknolojisi bu makinelerin tamamen yenilenmesini de zorunlu klar. Yeni yeni ortaya kan makineler daha az masraf ve i gc ile daha ok retim yapabilme kapasitesine sahip olunca -piyasada tutunabilmek iin- eskileri deitirmek zaruret haline gelebilir. Yllk amortisman bedelinin matrahtan dlmesi de, onun topraa kyas edilemeyeceini gsterir. Bugn aada aklayacamz, bir kanunun tand amortisman bedeli vardr, bir de makinenin belli bir kapasitede almas art ile, tahmin edilen ypranma pay vardr. Bu ikisine de niden zuhur eden yanma, bozulma ve yepyeni bir makine ile deitirme zaruretinin ortaya kmas dahil deildir. Ayrca sanayi yatrmlarn hem zekttan muaf tutuyoruz, hem de ikinci kere tekrar makine satn almak iin ihtiyat pay ayryoruz. 2. Toprak mahsulleri, zekt asndan, dier kr ve kazanlara benzemez. Toprak rnnn zekt hasat zaman bir kez verildi mi ticaret mal olmadka, yllarca ambarda da kalsa artk bir daha zekt verilmez. Sanayide sektre gre ylda 10-15 kere imalt yapan iletmeler vardr. Bu kyasa gre her imalt iin zekt demek gerekecektir. 3. slm tarihinde evlerin, hanlarn, hamamlarn ve hayvanlarn kiraya verilip elde edilen gelirden zekt verildiinin rnekleri vardr. Ahmed b. Hanbel'in bizzat kendi evini kiraya verip, kira gelirinin zektn verdii nakledilir. 4. Gnmzde sanayi sektr yatrmlarn, ticar yatrm ve faaliyetlere kyas etmek daha uygun grnmektedir. Gnmzde sanayi sektr -ticar yn daima ar basarak- ticaret sektryle i ie yrmekte, retilen mallarn en iyi artlarda pazarlanabilmesi iin tantm, reklam, paketleme, ambalaj gibi faaliyetlere gelirden byk paylar ayrlmaktadr. Bunlar hep ticar faaliyetlerdir. Sanayi sektrn araziye benzetmek doru sonular vermez.

Bu gr sahipleri netice itibariyle, sanayi sektrndeki faaliyetleri ticar faaliyetlere kyas ederler ve klasik zekt uygulamasndaki yerleik kurallar dikkate alnarak borlar, malzeme, iilik, retim, pazarlama, ynetim, finansman vb. giderlerin maliyet hesaplar yaplp karldktan sonra duran varlklarn zekttan muaf olduunu, dnen varlklarn ise net kr ile birlikte % 2.5 orannda zekta tbi olacan ifade ederler.

H) BNA ve NAKL VASITALARI GB GELR GETREN MALLAR

Klasik dnem fkh kaynaklarnda, oturulan evlerin ve binek hayvanlarnn insann temel ihtiyalarndan sayldn ve bunlarn zekttan muaf tutulduunu biliyoruz. Gerekten insann oluk ocuu ile snd ev veya apartman, ahs ii iin kulland nakil arac temel ihtiyalardandr ve bunlar artclk zelliine de sahip deildir. Oysa bugn kiraya verilen byk binalar, daireler, dkknlar, dn salonlar ile kara, hava, deniz tamaclnda kullanlan nakil aralarndan elde edilen gelirler, dnden farkl olarak gnmzde yaygn ve nemli gelir kaynaklar haline gelmilerdir. Bugn artk, temel ihtiyacn dnda, gelir elde etmek iin edinilen byk binalarla, kr amac ile iletilen nakil vastalarnda zektn vcb sebebi olan artclk vasf tahakkuk ettiinden konu muasr fkh yazarlar tarafndan ele alnarak tartlmtr. Bugn dnden farkl olarak yatrm amac ile byk binalar yaplmakta ve nakliye vastalar kullanlmaktadr. Bunlardan elde edilen gelirler arazi rnlerinden elde edilen gelirlerden ok fazladr. Deien artlar muvacehesinde bu yeni gelir kaynaklarna zekt konmas gerekir. Topran iletmek zere kiraya verenle, bina veya nakil vastalarndan gelir elde eden arasnda esasta bir fark yoktur. Zira araziye zekt ykleyip gelir getiren bina ve vastalar bu ykmllk dnda tutmak zekt mant asndan dil bir davran olmaz; zira arazi sahiplerine hakszlk edilmi olur. Ayrca bu durumun insanlar zira arazi sahibi olma yerine bina ve nakil vastas edinmeye tevik edecei ve bunun salksz bir gelime olaca da ortadadr. Muasr melliflerin ou bu eit yeni gelir kaynaklarnn zekta tbi olacanda ittifak etmekle birlikte bu mallardan hangi statye gre ve ne nisbette zekt alnaca hususunda farkl gr ileri srerler. Melliflerin konu ile ilgili grlerini iki grupta zetlemek mmkndr:

1. Akarlarn yanlzca gelirleri zekta tbidir. Bu zekt da elde edilen gelir nisaba ular ve zerinden bir kamer yl geince % 2.5 nisbetinde tahsil edilir. Bu grn gerekeleri unlardr: a) mam Mlik'ten ev kiralarnn alndktan sonra zerinden bir kamer yl gemedike zekta tbi olmayaca husususunda bir rivayet vardr. Ahmed b. Hanbel'den de bu konuda iki farkl gr nakledilmitir. Bunlardan biri, kira gelirinin zerinden bir yl geince zekt tahakkuk edecei ynnde, dieri ise, zira rnlerde olduu gibi, kirann tahsil edildii anda zektn tahakkuk edecei eklindedir. mer Nasuhi Bilmen de, yanlz kira bedellerini almak zere elde bulunan evlerden, dkknlardan vesair akarlardan, nakil vastalarndan zekt lzm gelmedii, bunlarn kiralarndan, nisab miktar olup zerlerinden tam bir sene getii takdirde zekt verilecei grndedir. ada limlerden, gelir getiren bina ve benzerlerinin bu gelirlerinin, "elml'l-mstefd"a benzetilerek zerlerinden yl gemeden zektlarnn denmesi gerektiini savunanlarn bulunduunu da belirtmek gerekir. slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisi'nin 1985 tarihli ikinci dnem toplantsnda alnan karar ise yledir: Kiraya verilmi arazi ve tanmazlarn mlk deeri zerinden zekt vermek gerekmez. Bunlarn yllk gelirinden nisab miktarn bulmas ve dier artlarn da gereklemesi halinde, yl sonunda % 2.5 orannda zekt verilir. 2. Gelir getiren bina, vasta ve benzerini zira araziye kyas edip bunlarn saf gelirlerinden % 10 veya gayri sfiden % 5 nisbetinde zekt alnr. Hz. Peygamber ve sahbe dnemindeki zekt uygulamas ierik ve ama ynyle incelendiinde, ev, dkkn gibi tanmazlarn ve nakil aralarnn kira gelirinin, arazi rnlerine kyas edilmesi tutarl grnmektedir. Bu durumda mal sahibinin yllk kira geliri, kiralanan iin yapmakta olduu mtat harcamalar ve yllk temel ihtiyalar karl ktktan sonra nisab miktarn bulmakta ise, bu miktarn % 10'u zekt olarak aydan aya denir. Yln dolmas veya zerinden bir yln gemesi beklenmez. Ancak Din leri Yksek Kurulu, kira gelirlerinden %10 deil de %2,5 orannda zekat verilmesi ynnde gr belirtmektedir.

I) MAA, CRET ve SERBEST MESLEK KAZANLARI

Dar anlamda maa bir hizmet mukabilinde alan kimseye verilen aylk crettir. cret de emein ve hizmetin fiyatna, sat bedeline denir. Serbest meslek kazanlar da geici veya devaml olarak her trl serbest meslek faaliyetlerinden doan kazanlardr. Memur maalar, ii cretleri, doktor, mhendis, avukat, terzi, berber gibi serbest meslek sahiplerinin kazanlarnn zekt konusunda iki gr vardr. Klasik kaynaklardaki bilgileri deenlendiren ve onlardan hareketle baz sonulara ulaan amzdaki bilginlerin bir ksmna gre, cretlilerin ve serbest meslek sahiplerinin gelirlerinin toplam nisaba ular ve zerinden bir yl geerse, ihtiyalar giderilip borlar dldkten sonra % 2.5'u zekt olarak verilir. Bu gr sahipleri bir maln zekta tbi olabilmesi iin zerinden bir kamer yln gemi olmas gerektii noktasndan hareket ederler. Eb Ubeyd, Hz. Eb Bekir'in devlet gelirlerinden hak sahiplerine at adyla maa (veya devlet gelirlerinden pay) verirken onlara zerinden bir sene geen mallar olup olmadn sorduunu, mkellefler msbet cevap verirlerse, datt maatan, o mallarn zektn aldn, Hz. Osman'n da ayn uygulamada bulunduunu, Hz. Ali'nin "Kiinin yeni kazand malnn zerinden bir sene gemedike, o malda zekt tahakkuk etmez" dediini, Abdullah b. Mesd'un da ayn anlamda fetva vermi olduunu rivayet eder (el-Emvl, nr. 1122, 1125-1129). Bu rivayetleri deerlendiren Eb Ubeyd, Hulef-yi Ridn'in devlet gelirlerinden hak sahiplerine dattklar atdan hemen zekt tahsil etmediklerini, fakat onlarn zekt tahakkuk eden dier mallarnn zekt borlarn, bu tahsisattan kesmi olduklarn syler (el-Emvl, nr. 564). kinci grup bilginler ise, bu tr gelirlerin zekta tbi tutulmas iin bir senelik srenin gemesini gereksiz grrler. Onlara gre, maa, cret ve serbest meslek kazanlar kaynaklarda zikri geen ml-i mstefd yani miras, ba, mkfat gibi yollardan gelen gelirlere benzerler. Dier taraftan, kaynaklarda bn Abbas, Muviye ve mer b. Abdlazz'in yeni kazanlan maldan, sene geme art aramadan zekt tahsil ettikleri rivayet edilir (el-Emvl, nr. 1132-1133).

Eb Ubeyd'e gre bn Abbas'n konu ile ilgili fetvasnda kastedilen toprak mahsulleridir. Yani sene gemeden zekt verilecek olan toprak mahsulleri zektdr ki "hasat zaman" denir. Medineliler arazi mahsulne "emvl" adn verirler. bn Rd'n de iaret ettii gibi ml-i mstefdn yani miras, ba, mkfat gibi gelirlerin kazanld anda zektnn denip denmeyecei hakknda Hz. Peygamber ve sahbeden ak bir rivayetin bulunmad dorudur. Bu sebeple de birinci grup fakihler klasik izgiyi takip ederek altn, gm, ticaret mallar ve hayvanlardan zekt alnmasnda l olan "maln zerinden bir yl gemesi" artn maa, cret, serbest meslek kazanlar iin de geerli saymlardr. Eski dnemlere oranla ekonomik artlarn bir hayli deitii, enflasyonun deta kanlmaz olduu ve tketimin giderek artt gnmz toplumlarnda ii, memur ve serbest meslek sahiplerinin zekt vermesi iin ihtiya fazlas gelirlerinin zerinden bir yln gemesi gerektiini sylemek fazla gereki deildir. Belki daha uygun olan, bu tr dzenli geliri olan kimselerin asl ve temel giderlerini, bu amal tasarruf ve borlarn dtkten sonra, arta kalan gelir yl sonu itibariyle toplandnda nisab miktarna ulayorsa, yln tamamlanmasn beklemeden aylk gelirinden dzenli olarak % 2.5 orannda zekt vermesidir. Asl ve temel giderler, yukarda izah edilen havic-i asliyye erevesine giren hususlardr. Din leri Yksek Kurulu, maa ve benzeri standart gelirlerin, dier gelirlere katlarak nisap miktarnn zerinden bir yl getikten sonra zekat verilmesi gerektii grndedir.

J) HSSE SENED
Hisse senedi bir anonim irketin sermayesinin birbirine eit paylarndan bir parasn temsil eden ve kanun ekil artlarna uygun olarak dzenlenen hukuken kymetli evrak hkmnde bir belgedir. Tahvil gibi bir bor senedi deil, bir ortaklk ve mlkiyet senedidir. irket yaad ve kr ettii mddete sahibine gelir getirir. Hisse senedinin sahibine salad bu gelire temettu (kr pay) denir. Hisse senetleri tedavl kabiliyetlerine, irket krna, itiraklerine ve sermayeyi temsil edip etmediklerine gre muhtelif nevilere ayrlr. Hisse senetlerinin trl deeri vardr: 1. Nominal deer: Hisse senedinin zerinde yazl deerdir. Baz lkelerde hisse senetleri nominal deer tamaz. lk defa piyasaya karlrken

ihra eden kuruluun, arz ve talebi gz nnde bulundurularak kararlatrd bir ihra fiyat ile sata sunulurlar. 2. hra deeri: Hisse senetlerinin nominal deerin altnda veya stnde bir deerle ihra edilmesidir. hra edilen bir hisse senedinin bu deerde kalp kalmayacan zamanla piyasa artlar tayin edecektir. 3. Piyasa deeri: Piyasada arz ve talebin oluturduu deerdir. Hisse senedi bir ticar iletmenin tmnn (arsas, binalar, fabrikas, makineleri, demirba, paras, bor ve alacaklar, dier iletmelerdeki itirak paylar, ihtir ve patentleri dahil olmak zere) btn madd ve mnev varlnn belli

bir parasn temsil eden bir mlkiyet senedidir. Bir irketin hisse senedini alan kimse, o iletmenin aktif ve pasifindeki her eye ortak olur. Bu husus kapal irketlerden halka ak irketlere doru gidildike derece derece farkllk gsterir. Be alt ortakl bir aile anonim irketinde ortaklar hisse senetlerinin kendilerine tand tm haklarn bilinci iindedir. Fakat irket halka aldka ve byyp ortak says arttka, hisse senetleri temsil ettikleri haklardan ayr bir kiilik kazanmaya balar. Hisse senedi hamilleri hisse senetlerini uzun vadeli yatrm yapmak iin bile alm olsalar, artk hisse senetleri onlar iin bir iletmenin aktif ve pasifindeki tm varlklar ve haklar temsil eden bir belge olmaktan kar, bizzat kendisi bir mal haline gelmeye balar. Eer portfy sahibi devaml bir yatrm iin deil de, zaman iindeki deer artlarndan yararlanmak amacyla yatrm yapmsa, hisse senetleri iyiden iyiye bir mal haline gelir, artk onlarn neyi ve hangi haklar temsil ettii dnlmez. Gnlk hayatta asl para olmamakla birlikte hisse senedi, tahvil vb. aktif unsurlarn para gibi tedavl etmesi, muasr slm limlerini megul etmitir. Bu konuda l952 ylnda am'da yaplan bir toplantda limler; tr ne olursa olsun ve ne maksatla elde bulundurulursa bulundurulsun, btn hisse senetlerinin ticaret mal olduu ve onlar gibi zekt hkmlerine tbi tutulmas gerektii kanaatini serdetmilerdir. nk hisse senetleri ve tahviller ticareti yaplp kr elde etmek iin elde bulundurulur. Nominal deerleri ile sermaye piyasasndaki deerleri de daima farkldr. Bu itibarla hisse senetleri ve tahviller birer ticaret maldr ve ticaret mallarna uygulanan lyle zekta tbi olmaldr. Hisse senetleri menkul kymetler borsasnda alnp satlmak ve bylece ticareti yaplp kazan elde etmek iin bulunduruluyorsa, ticaret mallar gibi ilem grrler, rayi bedelleri zerinden % 2.5 orannda zekta tbi olurlar.

Hisse senetleri, kr elde etmek iin deil, yatrm yapmak ve bunun gelirini (temettu) elde etmek iin alnm ise yine ayn ekilde rayi bedel + gelirleri % 2.5 orannda zekta tbi olurlar, ancak bu durumda zekt dorudan irketten tahsil edilir. 1965 ylnda Kahire'de yaplan ikinci konferansta konu tekrar gndeme gelmi; hisse senetleri ve tahvillerin alnp satlmak suretiyle ticareti yaplmak iin elde bulundurulduunda ticaret mallar gibi % 2.5 nisbetinde zekta tbi olmas, srf yatrmda bulunulup, bunun gelirinden yararlanmak amac ile alnmsa -zira araziye kyasla- saf gelirinden % 10 zekt alnmas, bu ikinci durumda hisse senetlerinin zektnn irket tarafndan verilmesi gerektii belirtilmitir. nk irketler yatrmclarn zekt borlarn temettularndan kolayca karp, kalann kr olarak verebilirler. 1984 ylnda Kveyt'te yaplan "I. Zekt Kongresi"nde hisse senetlerinin zektnn, irketin tznde gerekli dzenlemeler yaplp genel kuruldan bu ynde karar karldktan sonra, hisse sahiplerinin de rzlar alnarak irketler tarafndan denmesi tavsiye edilmitir. Bu tavsiye karar, mam fi'nin ortaklk prensibinin dier mallara temiline istinat etmektedir. Ayn kararda eer irketler zekt -u veya bu sebeple- demezlerse onlarn yllk btelerinde her hisse sahibine den zekt miktarn gsterip bildirmeleri tavsiye edilmitir. Konferansn tavsiye kararlarnda u hususlar da yer almtr: 1. irket, mallarnn zektn demise artk hisse sahiplerinin ayrca zekt demeleri gerekmez. 2. irket, mallarnn zektn dememise her hisse sahibinin hissesine den zekt aadaki ekillerde demesi gerekir: a) Hisse sahibi, hisse senedini srf ticaretini yapmak iin almsa onun zekt vcb tarihindeki piyasa deeri zerinden % 2.5 orannda denmelidir. b) Gelirinden yararlanmak amac ile almsa; limlerin ounluuna gre, elde ettii geliri dier mallarna katar, nisab ve bir yl bekleme art gereklemise % 2.5 orannda zekt der. Bu suretle sorumluluktan kurtulmu olur. Baz limler de sanayi sektrndeki yatrm gelirini zira araziye kyas ettiinden, onlara gre ise geliri elde eder etmez % 10'unu zekt olarak der.

slm Fkh Akademisi'nin 6-11 ubat 1988 tarihleri arasnda Suudi Arabistan'n Cidde ehrinde gerekletirdii drdnc dnem toplantsnda, "irket hisselerinin zekt" konusunda akademiye gelen aratrmalar incelendikten sonra u kararlar alnmtr: 1. Hisselerin zektn vermek sahiplerine der. Ancak irketin tznde aka belirtilmi, genel kuruldan bu ynde bir karar alnm, ilgili lke hukukunda irketler, zektlar hesaplayp karmakla ykml tutulmu veya hisse sahibi hisselerinin zektn hesaplayp karma yetkisini irket ynetimine brakmsa, irket ynetimi hisse sahiplerini temsilen zekt karr. 2. Gerek ahslar mallarnn zektn nasl hesaplayp karyorsa irket ynetimi de hisselerin zektn o ekilde karr. Yani, hissedarlarn mallarnn btn tek bir ahsn mallar mesabesinde kabul edilir; bunlarn zekt belirlenirken, zekta tbi maln eidi, nisab, alnacak miktar vb. bakmndan gerek ahsn zektnda gzetilen esaslara uyulur. Bu ilemler, karm (hulta) prensibini btn mallara temil eden fakihlerin grne dayanmaktadr. Kamu hazinesi hisseleri, hayr vakf hisseleri, hayr kurumlar hisseleri ve gayri mslimlerin hisseleri gibi zekt dmeyen hisselerin pay zektn tarhnda esas alnacak miktarn dnda tutulur. 3. irket, herhangi bir sebeple mallarnn zektn vermemise hissedarlarn kendi hisselerinin zektn vermeleri gerekir. Hissedarn, irket iaret edilen ekilde mallarnn zektn vermi olsayd kendisine ait hisselere ne kadar zekt isabet edecek idiyse, irket hesaplarndan renmesi mmknse, onu esas alarak hisselerinin zektn verir. nk hisselerin zektnn belirlenmesinde kriter budur. Hissedarn bunu renememesi durumunda ise: Eer ticaret maksadyla deil de sadece hisselerin yllk krndan (temettu) yararlanmak iin irkete hissedar olmu ise gelir getiren mallarn zekt gibi bunlarn zektn karr; slm Fkh Akademisi'nin ikinci dnem toplantsnda "kiraya verilmi tarmsal olmayan arazi ve tanmazlarn zekt"na ilikin ald karara paralel olarak bu hisselerin sahibi, hisselerinin asl deil onlarn geliri zerinden zekt vermekle ykmldr. Bu da krn tahsili tarihinden itibaren bir sene sonra -dier zekt artlar tahakkuk etmise ve zekta mani bir durum da yoksa- krkta birdir.

Eer hissedar, ticaret maksadyla hisse edinmise, bunlarn zektn ticaret mallarnn zekt gibi verir. Bir yl getiinde hisseler mlkiyetinde bulunuyorsa piyasa deeri zerinden, piyasann bulunmamas durumunda ise bilirkiinin takdir edecei deer zerinden % 2.5 olarak zekt verir. Ayrca, elde edilmise, hisselere ait krn da bu oranda zektn verir. 4. Hissedar, sene iinde hisselerini satmsa, bunlarn bedelini dier mallarna ilve eder ve senesi dolduunda, birlikte zektn verir. Alc ise, satn ald hisselerin zektn yukarda belirtildii ekilde verir. Hisse senetlerinden elde edilen gelir amzda ortaya km yeni bir konu olduundan, ada limler arasnda bu gelirin klasik dnemdeki hangi tr mala ve gelire kyas edileceinde farkl grler ortaya kmtr. Hisse senetlerinin zektnn nasl ve hangi lye gre verilecei konusundaki farkl nerilerin gndeme gelmesi bundan kaynaklanmaktadr. Bu tartmalardan anlaldna gre; 1. ada limler menkul kymetler borsasnda alnp satlmak ve bylece ticareti yaplarak kazan elde etmek amacyla alnan hisse senetlerinin tr ne olursa olsun % 2.5 orannda zekta tbi olacanda gr birliine varmlardr. 2. Ticaret maksadyla deil de, sadece yatrmc sfatyla hisselerin yllk krndan (temettu) yararlanmak iin hisse senetleri alnmsa bunlarn gelirlerinin de zekta tbi olaca ittifakla kabul edilmitir. 3. Hisse senetlerinin tr ne olursa olsun ve ne maksatla elde bulundurulursa bulundurulsun kymetli evrak olarak % 2.5 orannda zekta tbi olup olmayaca, ayrca temettu iin elde bulundurulan hisse senetlerinin krndan ne nisbette zekt verilecei ihtilf konusu olmutur. Baz limler bu temettunun -dier artlar da gerekletiinde- % 2.5 orannda zekta tbi olmas gerektiini savunmu, bazlar da sna irket hisse senetlerinin kendileri zekttan muaf olmakla beraber gelirlerinin 1/10 veya 1/20 nisbetinde zekta tbi olmas gerektiini ileri srmlerdir. Bu konuda yle bir neri getirilebilir: l. Hisse senetleri, trleri ne olursa olsun, sermaye piyasalarnda alnp satlmak ve bu surette ticareti yaplmak amacyla alnm ise, vcb tarihinde sermaye piyasasndaki deeri zerinden % 2.5 orannda zekta tbi olmaldr. nk hangi tr mal ticareti yaplmak iin elde bulunduruluyorsa, o mal ticaret mallar zekt hkmlerine tbidir. Bu hususta -zekt kapsamn daraltan-

larn dnda- farkl gr ileri sren olmamtr. Buna gre speklatr sfatyla sermaye piyasalarnda hisse senedi alp satanlar -ticaret sektrnde alan her mkellef gibi- hisse senetlerinin piyasadaki deerleri zerinden, nisab ve yl geme (havl) artlar gerekleince % 2.5 orannda zektlarn demeleri gerekir. nk portfy sahibi devaml bir yatrm iin deil, zaman iindeki deer artlarndan yararlanmak, yani hisse senetlerinin ticaretini yapmak iin onlar almtr. Artk bu hisse senetleri tam bir ticaret meta haline gelmitir. Onlarn neyi ve hangi haklar temsil ettii dnlmez. 2. Eer hisse senetlerini yatrmc sfatyla elinde bulunduruyorsa, hisse senedinin satn ald deeri + gelirinden, o hisse senedini ihra eden irketin zekta tbi olmayan mal varln -yllk bilanodan renerek- karp, geriye kalan meblan % 2.5 orannda zektn vermelidir. nk hisse senedi, yukarda da akland gibi, bir ticar iletmenin tmnn (arsas, binalar, makineleri, demirba, paras, bor ve alacaklar vb.) btn madd ve mnev varlnn belli bir parasn temsil eden bir mlkiyet senedidir. Bir irketin hisse senedini alan kimse, o iletmenin aktif ve pasifindeki her eye ortak olur. Geri hisse senedi hamilleri onlar uzun vadeli yatrm yapmak iin alm olsalar da, artk hisse senetleri onlar iin bir iletmenin aktif ve pasifindeki tm varlklar ve haklar tam temsil eden bir belge olmaktan kmtr. Fakat yatrm niyetiyle elde bulundurulduundan dolay hl mlkiyet senedi zelliini korumaya devam ederler. Bu itibarla mlkiyetin satn alnan deeri + gelirinden, zekta tbi olmayan mal varlklar karlarak kalan % 2.5 orannda zekta tbi olmaldr. Hisse senetlerinin zektn, onlar ihra eden irketler de verebilir, hisse sahipleri de verebilir. irketler hisse senetlerinin zektn verirse -yukarda iaret ettiimiz- mam fi'nin ortak maln zekt ile ilgili ictihadna, hisse senetlerinin zektn fertler verirse bu konuda Hanefler'in ortaya koymu olduu prensibe uyulmu olur. Ancak hisse senetlerinin zektn irketler verirse, irketin tznde bu durumun aka belirtilmi, genel kurulda bu ynde bir karar alnm, hisse sahibi hisselerinin zektn hesaplayp karma yetkisini irket ynetimine brakm olmaldr.

V. ZEKTIN DENMES
Yukarda zektn vcb ve shhat artlar ile hangi mallardan ne oranda verilmesi gerektii zerinde duruldu. imdi ise bu zektn ne zaman ve ne ekilde denecei zerinde durulacaktr.

A) ZEKTIN DENME ZAMANI

Fakihler artlar gerekleen malda zektn derhal (fevr) yani sene biter bitmez denmesi gerektiinde gr birliine varmlardr. nk malda gerekleen zekt borcu, artk kul hakkdr. Bu borcun denmesini -zrsz olarak- geriye brakmak ciz deildir. Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gr bu olduu gibi, mam fi, mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'in gr de bu yndedir. slm'da prensip olarak ibadetler hemen yerine getirilmesi istenen bir husustur. nk Cenb- Allah, "Hayrlar( ilemede) yar yapnz" (l-i mrn 3/133) buyurur. Btn hayr ilerinde acele etmek vldne gre, malda gerekleen fakir hakknn bir an nce hak sahiplerine denmesi de vlmeye deer bir itir. Altn, gm ve parada, ticaret mallar ve hayvanlarda zekt, bir kamer yln tamamlanmas ile farz olur ve bu mallardan zekt her senede bir defaya mahsus olmak zere denir. Toprak rnlerinden zekt, senede ka kere rn alnrsa o kadar verilir. Yani bir araziden bir senede iki kere mahsul alan kii iki kere zekt verir. Toprak rnlerinde zektn vcb vakti konusunda farkl grler bulunmakla birlikte arlkl gr, bunun hasat esnasnda olduu ynndedir. Bununla birlikte olgunlamaya balad andan itibaren takriben hesaplanp verilebilecei gibi, hasattan ksa bir mddet sonra vermek de mmkndr. Toprak rnleri hasattan sonra sahibinin kusuru olmakszn helk olsa veya alnsa zekt der. Bu tarihleme meyveler iin de geerlidir. fi, Mlik ve Hanbeller madenlerde zektn, nisab miktar maden istihsal edilmesiyle, Hanef ve Hanbeller de balda zektn, nisab miktar bal elde edilmesiyle vcip olaca grndedir. Ancak toprak rnlerinden zekt, ekinler srlmeden, meyveler de toplanmadan alnmaz. Grld gibi toprak rnlerinden zekt tahsili gne takvim sistemine gre "hasat zaman"; hububat harmanlanp sapndan karlnca, meyveler toplannca yaplmaktadr. Madenlerin de elde edilince zekt denmektedir.

Bunlarn dndaki mallar; altn, gm, para, ticaret mallar ve hayvanlar ise zerinden bir kamer yl gemekle zekta tbi olmaktadr. Acaba bu ikinci grup mallarn zekt borlarn mkellef isterse sene dolmadan da verebilir mi? Veya bunun aksi olarak zekt borcu ertesi yla tehir edilebilir mi? Hz. Ali'den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber, amcas Abbas'n zektn vaktinden nce deyip deyemeyeceini sormas zerine ona deyebileceini sylemi, Abbas da iki senelik zekt borcunu pein demitir (Eb Dvd, Zekt, 22, 37; bn Mce, Zekt, 7). Fakihlerin ounluu, bu uygulamadan hareketle, zektn vcb sebebi nisab bulunduu takdirde kiinin zektn vaktinden nce deyebileceini sylemilerdir. Eb Hanfe, fi ve Ahmed b. Hanbel bu grtedir. mam Mlik ile Dvd ez-Zhir ise, mal ister nisaba ulasn ister ulamasn vaktinden nce zektnn verilmesinin ciz olmad grndedir. Bu iki mctehide gre, sene geme art (havl) nisab gibi zektn vcb artlarndan olup, nasl namaz vaktinden nce klnmazsa zekt da vaktinden nce denemez. Zektn zamannda denmesi, ihtiya sahiplerinin haklarn dorudan ilgilendirdiinden, mkellefin hakl ve geerli bir sebep bulunmakszn zekt borcunu geciktirmesi doru bulunmaz. Hatta fkh kitaplarnda, zaruret olmakszn zekt vaktinde demeyen kiinin ahitliinin kabul edilmeyecei, onun bu fiiliyle tpk, istendiinde emaneti sahibine iade etmeyen emaneti konumunda olaca ifade edilerek zektn vaktinde denmesinin nemi vurgulanmak istenmitir. slm'daki "kolaylatrma" prensibine uyarak zekt borcunun mkul bir sre geciktirilmesi cizdir. Mesel zektn yerine ulamasn temin gayesiyle daha muhta fakirleri aramak, gurbette olan fakir akrabaya zekt gndermek veya zekt malna o anda mkellefin ihtiyacnn bulunmas, daha sonra borcunu demesi halinde iktisad bir skntdan kurtulmasnn sz konusu olmas gibi sebeplerle zekt borcunun denmesi bir sre geciktirilebilir. Ancak bu erteleme sresi iinde zekt mal telef olursa, tahakkuk eden zekt miktarn der. nk zekt borcu domu, mkellef verme imknna da kavumu, ama herhangi bir sebeple demeyi geciktirmitir. Hz. mer'in, ktlk ylnda g duruma den zekt mkelleflerinin zekt borlarn ertesi yla erteledii rivayet edilir. Fakihlerin ounluu Hz. mer'in bu uygulamasn esas alarak zekt borcunun denmesinde byle bir ihtiyatan dolay erteleme yaplabilecei grne varmlardr. Ancak Ahmed

b. Hanbel ve baz Mlik fakihleri ise durum ne olursa olsun zekt borcunun ertelenemeyecei grndedir. teden beri mslmanlar zekt borlarn rahmet ay olan ramazan aynda demeyi det haline getirmi iseler de, zektn denmesi iin tayin edilmi bir gn veya ay yoktur. Aslolan, vcb artlar gerekleince zektn denmesidir. Bir malda zekt borcu doduktan sonra, bu bor denmeden nce o mal alnmak, kaybolmak, gasbedilmek gibi yollarla helk olsa; mkellef ister deme imknna sahip olsun veya olmasn, Hanefler'e gre zekt borcu der. Fakat bu mal ba veya sat yoluyla tketirse zekt borcu dmez, zektn vermesi gerekir. Fakihlerin ounluuna gre ise bu durumda zekt borcu dmez. Mkellefin onu yeniden demesi gerekir. Ancak mam Mlik'e gre, telef olduklarnda hayvanlarn zekt denmez. Hanefler, zektn mkellefin niyetiyle eda edilen ve niybet kabul etmeyen bir ibadet olduunu ileri srerek, mkellefin lmesiyle zekt borcunun da deceini sylemilerdir. Ancak len vasiyet etmise mirasnn te bir miktarndan zekt borcu denir. Vasiyet etmemi ise mal vrislerine intikal eder. Fakat, vrisleri deme mecburiyetinde deillerdir. Ama derlerse bu nfile bir sadaka yerine geer. nk zekt bir ibadettir. Her ibadet gibi niyetle eda edilir. Borlunun lmesi sebebiyle niyet olmadndan bor da der. Hanefler zekt borcunu demeden len kimsenin, namaz, orucu terkederek len kimse gibi gnahkr ve borlu olarak ld ve geride kalanlarn onu bu bortan kurtaramayaca grndedirler. Zektn niyete dayal bir ibadet olma vasfndan ok ihtiya sahiplerinin hakkn ilgilendiren ynn n planda tutan cumhura gre ise, zekt borcu mkellefin lm ile ortadan kalkmaz. Aksine len vasiyet etmese de terikesinden denir. Namaz ve oru beden ibadetlerdir. Onlarn yerine getirilmesi iin bakasn vekil tayin etmek mmkn deildir. Mal bir ibadet olan zektta ise veklet geerlidir. ocuk ve akl hastasnn mallarndan velileri nasl zekt demekle mkellefse lenin vrisleri de onun zekt borcunu demekle sorumludur.

B) ZEKTIN DENME EKL

Zekt bir ibadet olduu iin, kural olarak dorudan mkellef birey tarafndan yerine getirilir. Fakat zektn mal ynnn bulunmas, giderek dzenli bir organizasyona ihtiya duymas ve kurumsallamas, zaman iinde bu mal ibadetin byk bir organizasyon (devlet aygt) tarafndan yerine getirilmesini veya o aygt tarafndan denetlenmesini gerekli hale getirmitir. Zekta fakirin zengin bireylerin malndaki hakk gzyle baklmas da zekt organizasyonuna devletin girmesinde bir etken olmutur. Bu kurumun dzenli bir ekilde ileyiinin ancak devlet tarafndan salanabilecei gr yaygnlk kazanmtr. Bu bakmdan slm toplumlarnda, zekt zengin bireylerden alp hak sahiplerine datma iini teden beri devlet stlenmi ve bylece zektn toplanmas ve datlmas kamu hukukunun bir paras olmutur. Ayrca Kur'n- Kerm'de, Hz. Peygamber'e zenginlerin mallarndan zekt almas emredilmi (et-Tevbe 9/103), bu ilerde grevli personele ve'l milne aleyh (zekt iinde alanlar) ifadesi ile iaret edilmi ve onlara bu grevlerine karlk olmak zere, zekt gelirlerinden pay denmesi gerektii belirtilmitir (et-Tevbe 9/60). Bu iki yet, zektn toplanp hak edenlere datlmas iinin devlet tarafndan ele alnmasnn gerekli bir grev olduunu gstermektedir. Hz. Peygamber'in "Onlara syle, Allah mallarnda zekt farz kld. Bu zekt zenginlerinden alnr ve fakirlerine verilir" (Buhr, Zekt, 1) diyerek Muz b. Cebel'i Yemen'e zekt toplamak zere gndermesi de bu anlamda deerlendirilebilir. Hz. Peygamber'in sz ve uygulamas, Hulef-yi Ridn ve daha sonraki devirlerde izlenmi, zekt tahsil ve datm ii genellikle devlet memurlar tarafndan yaplmtr. Ancak gerek Hz. Peygamber gerekse Hulef-yi Ridn devirlerinde mkelleflerin mallarnn zektlarn kendiliklerinden getirip devlet yetkililerine verdiinin de birok rnei vardr. leriki devirlerde fakihler zekta tbi mallar; "el-emvl'l-btna" (gizli mallar) ve "el-emvl'z-zhire" (ak mallar) olmak zere iki ana grupta ele almlar ve bunlarn tahsil edilmesinde farkl iki yol izlenmitir. Hanefler, Hz. Osman dnemindeki uygulamay esas alarak, ak mallardan alnacak zektn toplama ve datm yetkisinin devlete ait olduu, gizli mallarn zektnn ise bizzat mkellef bireyler tarafndan denecei eklinde bir yaklam benimsemilerdir.

filer, gizli mallarn zektnn bizzat mkellef birey tarafndan denecei grnde Hanefler'le birleir. Fakat, ak mallarn zekt konusunda biri bunun devlet tarafndan toplanp datlabilecei, dieri, gizli malda olduu gibi, mkellef birey tarafndan yerine getirilecei eklinde iki gr bulunmaktadr. Mlik mezhebine gre ise, zektn ilke ve amalar dorultusunda yaplm dzenlemelere tam riayet artyla, zekt borlar dorudan devlete denir. Hanbeller ise bu konuda bir ayrm ve tercih yapmakszn, zekt borlarnn devlete verilebilecei gibi, dorudan hak sahiplerine de ulatrlabileceini sylemilerdir. Fakihlerin ounluuna gre devletin, zekta tbi olan btn mallarn zektlarnn dorudan kendisine verilmesini isteme yetkisi vardr. Devlet bu yetkiyi kullanarak demekten kananlardan zekt borcunu zorla alr. Fakihler arasndaki ihtilf, mkellefin zekt borcunu devlete deme mecburiyetinde olup olmaddr. Fakihlerin bu konudaki farkl grlerinde ve ekimser tavrlarnda, dnemlerinde devlet eliyle toplanan zektn yerinde harcanp harcanmad ynndeki kanaatlerinin etkili olduu aktr. Bu konu 1952 am Konferansnda limler tarafndan ele alnm ve u sonuca varlmtr: 1. drlar. sunda devlet Zamanmzda mslmanlar zekt demede ihmalkr davranmaktaBu itibarla Hz. Osman'n gizli mallarn zektlarn demeleri husuverdii veklet geerliliini kaybetmitir. Asl kurala dnlerek zekt tarafndan toplanp datlmaldr.

2. Gnmzde hemen hemen btn mallar ak mal haline gelmitir. Ticarette tutulan deerlerle banka ve irketlerdeki paralarn tesbiti ve belirlenmesi kolay ve mmkndr. Bu sebeplerden dolay gizli-ak ayrm yaplmadan btn mallarn zekt hkmetler tarafndan oluturulacak zel bir kurum vastas ile toplanp hak sahiplerine yani yette ngrlen yerlere datlmaldr. Zektn devlet tarafndan toplanmad yerlerde mkellef, ak ve gizli btn mallarnn zektn bizzat kendisi hak edenlere vermelidir. Zekt, ister devlet eliyle toplansn isterse mkellef tarafndan densin, deme ekil ve usulyle ilgili olarak dikkat edilmesi gereken baz kurallar vardr.

Kur'an'da, infak edilecek mallarn iyi vasfta olmas gerektiine iaret edilmitir (el-Bakara 2/267). Zekt olarak denecek mallarn da "iyi" vasfta olmalar gerekir. Ancak, insanlarn en iyi malarnn elinden alnmas veya bunu demekle ykml tutulmalar, insan tabiatna uygun gelmediini ve bunun baka sknt ve glklere yol aabileceini bilen Peygamberimiz, Muz b. Cebel'e verdii tlimatta Halkn en kymetli mallarn zekt olarak almaktan sakn (Buhr, Zekt, 1; Msned, III, 341) diyerek yette iaret edilen, iyi vasf kaydnn en iyi vasf anlamnda anlalmasnn nne gemitir. Zekt borcunu kendi demek durumunda olan mkellef de bu borcunu "iyi" vasfta olan mallarndan demelidir. deme ekliyle ilgili ikinci mesele; Zektn zekta tbi maldan ayrlarak mal olarak (aynen) verilmesi art mdr, yoksa bu maln para olarak kymeti de verilebilir mi? konusudur. Fakihler bu konuda farkl grler ileri srmlerdir. Fakihlerin ounluuna gre, zekt borcu ancak zekta tbi olan maldan verilir. Mesel hayvanlar zekta tbi ise zekt borcu bu hayvanlardan, toprak rnleri zekta tbi ise zekt borcu bu rnlerden verilmelidir. Onlar bir ibadet olan zektn nisab, nisbet ve zekt borlarnn nasla sabit olduunu, daha yararl olduu kesin bilinse bile, buna muhalefet etmeye kimsenin yetkisi bulunmadn ileri srerler. Ancak filer ticaret mallarnda kymetin verilebilecei grndedirler. Hanefler'e gre zekt borlar, o mallarn kendilerinden verilebilecei gibi, kymetleri de verilebilir. Hanefler zekt borcunun para olarak verilebileceini sylerken hem hadislere ve hem de zektn ter amacna dayanmaktadrlar. Hz. Peygamber hayvanlarn zekt borlarnn denmesinde aradaki ya farklarnn iki koyun veya 20 dirhemle kapatlmasn (bk. Buhr, Zekt, 37) istemitir. Ayrca develerin zektnda be devede bir koyun zekt verilir. Koyun deve cinsinden deildir. te yandan, zektn amac fakirin ihtiyacn gidermektir. Bu, zekta tbi olan maln kendisinden zekt demekle gerekleebilecei gibi kymetinin verilmesi ile de gerekleir. Hatta kymetin verilmesi ile bu amaca daha kolay ulald da sylenebilir. nk kymet (para) insann ok eitli ihtiyalarn karlamaya elverilidir. Zamanmzda, insan ihtiyalarnn ok farkllat, eitim, salk, barnma gibi ihtiyalarn n plana kt dikkate alnrsa, Hanefler'in bu ko-

nudaki grlerinin daha tercihe ayan, fakirin ihtiyalarnn giderilmesine daha elverili olduu grlr. Zekt ister ayn (maln kendisinden) isterse nakd (para olarak kymeti) densin, topland yerden baka bir yere gnderilmesi ciz midir? Bu konu da fakihler arasnda ihtilfldr. Fakihler, zektn toplumsal ibadet olma ynn ve toplumsal denge ve bar salamadaki roln dikkate aldklar iin, kural olarak zektn topland yerden baka bir yere ihtiya olmakszn gnderilmesini ho karlamam iseler de, mesel Hanefler fakir akrabay gzetmek, daha muhta bir kiiye veya kiilere vermek, lim bir kiiye yahut renciye ulatrmak gibi amalarla zektn, zekt malnn bulunduu yerden baka blgelere nakledilmesini ciz grmlerdir. filer bu konuda daha sk davranarak, zektn maln bulunduu yerde datlmasnn gerekli olduunu, ancak o yerde zekt alacak kimse bulunmadnda baka bir yere nakledilebileceini sylemilerdir. Mlikler zektn vcip olduu yerde veya oraya yakn blgelerde datlabileceini, bu yakn blgenin de sefer hkmlerinin geerli olduu mesafeden az olmas gerektiini sylemilerdir. Hanbeller de, muhtalar bulunduu halde zekt baka blgelere gnderenlerin gnahkr olacan, buna ramen zektn baka blgelere gnderenlerin zekt borlarnn denmi saylacan ifade etmilerdir. Cumhurun gr, bir maln zektnn o maln kazanld ve bulunduu yerde datlmas, bylece o blge halknn ihtiyalarna ncelik verilmesi noktasndan hareket eder. Ancak ehirlemenin ve kyden kentlere gn hzland, ticaret ve sanayinin belli blgelerde younlat gz nnde bulundurulursa, zektn dalmnda lke genelini, hatta dnyadaki btn ihtiya sahibi mslmanlar dnmek ve mmkn olduu lde sosyal dengeyi kurmak gerekir. Bu sebeple de, mkelleflerin zektlarn Hanefler'in belirttii ihtiya ve sebepler mevcutsa bulunduklar yerden baka blgelere gndermeleri cizdir. Mesel yurt dnda alan mslmanlarn zektlarn kendi lkelerindeki fakirlere, ehirlerde oturanlarn ky ve kasabalarnda tandklar ve daha muhta olduklarn bildikleri kimselere gndermeleri yerinde olur.

VI. ZEKTIN DAITIMI

Zektn, mslmann temel din devlerinden birisi olduu Kur'an'da sklkla tekrarlanmakla birlikte, namaz gibi zekt da genel ve kapal (mcmel) bir ifadeyle emredilmi, hangi mallarn hangi artlar altnda zekta tbi olduklar konusunda ayrntl bilgi verilmemitir. Bu konudaki ayrntl fkh hkmlerin nemli bir ksmnn Hz. Peygamber'in ve sahbenin uygulamalarndan kaynaklandn biliyoruz. Ancak Kur'an zektn kimlere verileceini zellikle belirtmi ve hicr 9. ylda inen Tevbe sresinin 60. yetinde bu kiiler ayr ayr saylmtr. yette yle buyurulur: "Sadakalar (zektlar)
Allah'tan bir farz olarak fakirlere, miskinlere, zekt iinde alanlara, kalpleri slm'a sndrlacaklara, klelere, borlulara, Allah yolunda olanlara ve yolda kalmlara aittir. Allah bilendir, hakmdir."

Kur'an'da zektn harcama yerlerinin ayr ayr belirtilmesinin sebebi, nceki yetlerde (et-Tevbe 6/58, 59) aklanmtr: Hz. Peygamber zamannda mala dkn baz kiiler zekt mallarna gz dikmi ve Hz. Peygamber'den bunlar kendilerine vermesini istemilerdi. Reslullah onlarn hak etmedikleri isteklerde bulunmalarn ho karlamam, onlar da serzenite bulunmaya balamlard. Bunun zerine yce Allah hem onlarn bu davranlarn knayan yetlerini indirmi (et-Tevbe 9/58-59) hem de zektn sarf yerlerini aklamtr. Tarihin tand en eski devlet gelirlerinden olan vergi, yine tarih boyu eitli lke ve imparatorluklar tarafndan deiik trlerde halktan toplanm, ancak bu vergiler genelde yerine harcanmayp kral veya imparatorlarn kiisel masraflarna veya onlarn akraba ve yardmclarna harcanmak zere hazineye konulmutur. Kur'an'da zektn sarf yerleri gsterilmekle, bu tr yolsuzluk ve usulszlkler nlenmek istenmi, zektn datm dar grl ve tarafl davranabilecek yapdaki yneticilerin insafna braklmam, onu almaya gerekten hak kazanan fakir ve muhtalar dururken, hak etmeyen fakat hrs ve tamah yznden zekt mallarna gz dikenlerin mitleri de krlmtr.

A) ZEKTIN SARF YERLER

Zektn sarf yerleri, Kur'an'daki sralamasna uygun olarak (et-Tevbe
9/60) ylece aklanabilir:

1. FAKRLER ve MSKNLER yette bu snf "el-fukar ve'l-meskn" eklinde geer. Zekt verilecek kiileri belirtmek zere ncelikle zikredilen bu iki terim, phesiz tabii ve zaruri ihtiyalarn temin edemeyecek olanlar ifade etmektedir. Ancak bu iki terimin ayn yette pe pee zikredilmesini dikkate alan fakihler bu iki terimin ayr iki snf m yoksa ayn snf m ifade ettiini, hangi ihtiya derecelerini gsterdiklerini tartmlardr. a) Hanefler, yette zikredilen fakiri; ev ve ev eyas gibi asl ihtiyalarn karlayan mal olsa da gelirleri ihtiyalarn karlayamayan, nisab miktarndan daha az mal bulunan kimse olarak anlamlardr. Miskin ise hibir geliri ve mal olmayan kimsedir. Bu tanmlar Eb Hanfe'den rivayet edilmi, Eb Ysuf ve mam Muhammed hari, dier Hanef fakihleri tarafndan da benimsenmitir. Mlikler'in fakir ve miskin tanmlar da Eb Hanfe'nin tanmlarna yakndr. Buna gre miskin, fakirden daha muhta kimseye denmektedir. Hanef fakihleri iinde tam bunun aksi tanmlar verenler de vardr. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile Mlikler'den bn'l-Kasm'a gre fakir ve miskin ayn snftr, aralarnda bir fark yoktur. Hanefler'e gre zekt almaya hak kazanan fakir ve miskinler u iki grupta toplanabilir. 1. Hi mal olmayan yoksul kiiler. 2. Zaruri ihtiyalar dnda nisab miktarnn altnda mal olan kiiler. b) fi ve Hanbeller'e gre fakir; kendisinin ve bakmakla mkellef olduu kiilerin ihtiyalarn gidermeye yeterli mal ve kazanc olmayan kimsedir. Miskin ise kendisine ve geimini salamakla ykml kiilere yeterli olmamakla beraber, sahip olduu mal ve kazanla kt kanaat geinebilen kiidir. Bu iki mezhebe gre fakir, miskinden de fazla ihtiya iinde olan kimsedir. Bu iki mezhebe gre de zekt almay hak eden muhtalar; 1. Hibir mal ve geliri olmayanlar. 2. Mal ve geliri olup da bunlarla kendilerinin ve bakmakla ykml olduklarnn ihtiyalarn karlayamayan kimselerdir. Bu grlerin dnda fakir ve miskin terimlerinin, zellikle sosyal gvenliin temini asndan nemli olan tanmlar da yaplmtr.

Hz. mer'e gre fakir, mslmanlarn; miskin de gayri mslimlerin muhtalarn ifade eder. Hz. mer'in yal ve kr bir yahudiyi, maa balanmas iin beytlmle gnderdii ve grevliye "Bu adama ve benzerlerine bakn.... Sadakalar (zekt), ancak fakirler, miskinler...iindir yetinde geen fukaradan maksat, mslman fakirler, mesknden maksat ise Ehl-i kitabn fakirleridir. Bu adam, kitap ehlinin miskinlerindendir" dedii nakledilir (Eb Ysuf, el-Harac, s. 136). Muhammed Hamdullah, Hz. mer'in fakir ve miskin terimlerini din farkna gre tanmlamasnn dil yapsna da uygun olduunu delilleri ile anlatmaya alr. Ancak tbin fakihlerinden krime ve Hanefler'den mam Zfer dnda hibir fakih bu gre katlmam, dier baz delillere dayanarak zektn sadece mslman muhtalara verilebilecei grnde birlemilerdir. Tevbe sresinin 60. yeti ile Hz. Peygamber'in ilgili hadislerinde gsterildii gibi zekt gelirleri ile ncelikle fakir ve miskinler korunmaktadr. Bu iki terimin kapsamna, belli varlk ve gelir seviyesinin altna den kimselerin tm girmektedir. Bunlar iffetinden tr ihtiyalarn dile getiremeyenler olduu gibi ezile bzle dilenenler de olabilir. Bu itibarla zekt devlet topluyorsa devlet, yoksa mkellefler iffetinden tr isteyemeyen muhtalar da aratrp zekt borlarn deyeceklerdir ve bylece zektn olabildiince yoksullara aktarlmas salanacaktr. Fakir ve miskinlere ne kadar zekt verilebilir? Fakir ve miskinlere bir defada verilebilecek zami zekt miktar konusunda Hanefler "nisab", fakihlerin ounluu da "kifye"yi (yeterli miktar) esas almlardr. Bu bakmdan Hanefler'e gre, fakir ve miskinlere bir defada nisab miktar zekt vermek cizdir. Ancak, zekt verilecek yoksul kii, borlu yahut aile reisi deilse bu miktarda zekt verilmesi ciz olmakla birlikte mekruhtur. Her hlkrda yoksullara verilecek zekt daima nisab miktarndan aada tutulmaldr. Hanefler'e gre tabii ihtiyalarndan baka -artc olsun olmasn- nisaba ulaan mal olan kimseye zekt verilmez. Fakire verilecek zami miktar konusunda teki mezhepler "yeter miktar" lsn getirmiler ve nisab asn amasn bir yoksula yeterli miktar zekt verilebileceini savunmulardr. filer'e gre, fakirin fakirliini ortadan kaldracak, ona bir mr boyu srekli yetecek ve bir daha zekt almaya muhta etmeyecek kadar zekt

verilmesi cizdir. nk fakirlik ve miskinlik "nisab"a deil, "kifye"ye (yeterli mala) sahip olmamakla llr.

Bir fakire ne kadar maln yeterli olacann kesin bir ls yoktur. Bu, kiinin mesleine, yaad muhit ve artlara gre deiir. Mesel meslei terzilik, marangozluk, kasaplk vs. olanlara sanatlarn yrtebilecek ve meslektalarnn bulundurduu alet ve makineleri satn alabilecek kadar, iftiye srekli kendisine yetecek, tarla, bahe alabilecek kadar zekt verilebilir. Sanat ve meslei olmayan muhtalara da yaadklar evrenin artlarna gre bir mr boyu yetecek miktarda zekt verilebilir. Mlik ve Hanbeller'e gre ise fakir ve miskinlere, kendilerine ve ailelerine bir yl yetecek kadar zekt verilebilir. Bir yllk yeter mal kavram da kii, muhit ve artlara gre deiebilir. Fakihler madd imknszlndan dolay evlenemeyenlere "evlenme yardmn", ilim tahsili iin alanlara "kitap almalar iin yaplacak yardmlar" da kifye (yeterlilik) kavramnn kapsamna almlardr. Zengin, zekt verecek durumdaki kimse olduu iin, kural olarak zekt alamayacanda fakihler gr birliindedir. Hz. Peygamber "Sadaka (zekt) zengine hell olmaz" (Eb Dvd, Zekt, 25) buyurmutur. Ancak fakihler zekt almaya engel tekil eden zenginliin snrn belirlemede farkl grler ileri srmlerdir. Bu itibarla fakir ve miskin terimlerinin daha iyi anlalabilmesi iin bunlarn kart olan "zengin" terimini ayrca ele almak ve fakihlerin bu konudaki grlerini tesbit etmek gerekmektedir. Hanefler'e gre, eran zengin saylmann ls nisabdr. Zenginliin art temel ihtiyalardan fazla olan nisab miktar mala sahip olmaktr. Bu maln artc vasfta olmas ise zekt deme mkellefiyeti iin arttr. Buna gre zenginlik u iki durumda ele alnmaldr: 1. Kiinin hangi neviden olursa olsun, nisab miktar artc vasftaki zekta tbi mallardan birine sahip olmasdr. Mesel 20 miskal altn veya 200 dirhem gm yahut bunlarn karl paraya sahip olan zengin saylr. Ayn ekilde be deveye veya krk koyuna, yahut otuz sra mlik olan da zengin saylr. Btn bunlar zekt mkellefidir (Zamanmzda gmn
deeri ar derecede dt iin 561.2 gr. gm ve bunun TL. karl nisap saylamaz. Ya altn veya saylan mallarn ortalamas esas alnmaldr). Bir kimse

ayn zamanda kendisinden zekt alnan zengin ve kendisine zekt verilen fakir olamaz.

2. Kiinin temel ihtiyalarndan fazla "artc" zellikte olmayan nisab miktar mala sahip olmasdr. Bu durumdaki kiinin, zekt vermesi farz olmamakla beraber: a) Zekt almas haramdr. b) Fitre vermesi vciptir. c) Kurban kesmesi vciptir. Temel ihtiyalarndan fazla mal varl olmayan kiiye, bu mallarnn deeri ne olursa olsun, zekt verilebilir. nk temel ihtiyalar zekt hukuku ynnden yok farzedilir. Sonu olarak temel ihtiyalar dnda ister artc vasfta olsun ister bu vasf tamasn herhangi tr maldan nisaba sahip olan kimseye zekt verilemez. Nisab miktarndan az mala sahip olan kiiye, salkl ve kazanc da olsa zekt verilebilir. nk eran zengin saylmann snr ve ls nisabdr. Nisbn altnda mala sahip olanlar fakir, stnde mal varl olanlar zengin saylr. Ancak artc zellikte nisab miktar mala sahip olmak (nisb- gn) zekt almaya engel tekil ettii gibi, kiiyi -dier artlarn da bulunmasyla- zekt vermekle de mkellef klar. Bu vasf tamayan nisab miktar mala sahip olmak ise (nisb- istin), zekt vermeyi gerektirmemekle beraber zekt almaya mani olur. Hanefler'e gre eran zengin bir erkein kk ocuu da babasna nisbetle zengin saylr. Ona da zekt verilemez. Fakat zengin bir kadnn fakir ve yetim ocuuna -babas mslman ise- zekt verilebilir. Zira ocuun nesebi babaya aittir. Annesinin serveti sebebiyle zengin saylmaz. Ayn ekilde bir kimse zengin bir ahsn fakir olan babasna, byk oluna veya kzna ve hanmna zekt verebilir. nk bunlar mstakil velyete sahiptirler. Babann servetiyle zengin saylmazlar. fi, Mlik ve Hanbeller'e gre ise zenginlik ls kifye yani kiiye ve bakmakla ykml olduu kimselere yetecek kadar mala sahip olmaktr. Zenginliin belirli bir snr yoktur. nsan imkn ve gcne gre ya zengin olur ya da fakir olur. Kiiye sahip olduu mal yetiyorsa onun zekt almas haramdr. Mal ve kazanc yetmiyorsa zekt almas helldir. Muhta olmak fakirlik, muhta olmamak zenginliktir. Muhta olan herkes zekt almay hak eder. Bu gre gre:

1. ster artc vasfta olsun ister olmasn, kendisine ve bakmakla mkellef olduu kiilere yetecek kadar mala sahip olan kimsenin zekt almas ciz deildir. 2. Nisabn stnde mal olduu halde bu varl kendisinin ve aile fertlerinin geimini salyamyorsa, o kiinin zekt almas cizdir. Mesel, nisabn ok stnde ticar sermayesi olan bir kimse, ticar hayattaki durgunluk veya baka bir sebepten dolay geim skntsna dm ise onun zekt almas cizdir. Zekt almay engelleyen ly "kifye" (yeterlilik) olarak kabul eden fakihlerin ounluu, vcudu salam, alma imkn ve gcne sahip olduu halde almayan tembel kiilere zekt vermenin ciz olmad grnde de birlemilerdir. Bir de mslmann bakalarndan yardm dilenmemesi iin konulmu zenginlik ls vardr ki buna "nisb- istin" ad verilmektedir. Hanef mezhebine gre nisb- istin -eski deerine gre- 200 dirhem gm veya bunun deeri herhangi tr bir maldr. Bu kadar mal veya paraya sahip olamayanlarn bakalarndan yardm istemesinde bir saknca yoktur. Fakihlerin ounluu ise ihtiya sahibi olan kimselerin dilenmesinin ciz olduunu, ihtiyac olmayanlarn dilenmesinin ise haram olduunu sylemilerdir. Zaruret olmadka bakalarndan istememe konusu zerinde titizlikle duran fakihler 40 veya 50 dirhem paras bulunan kimselerin dilenmesini yasaklayc mahiyetteki hadisleri, bu durumda yardm istemenin mekruh olduu eklinde yorumlamlardr.

2. MLLER Fakirler ve miskinler iki ayr grup saylacak olursa, ilgili yette zekt gelirlerinden pay alacaklar belirtilen nc grup kiiler "zekt ilerinde altrlan memurlar" anlamna gelen millerdir. Szlkte bir i yapan, ii, zanaatkr gibi mnalara gelen "mil", terim olarak, zekt gelirlerini toplamak ve ve datmakla grevlendirilen kiiyi ifade eder. mil terimi hadislerde genel olarak idareci, her trl devlet gelirlerini, zellikle zekt gelirlerini toplayp datan kii anlamnda kullanlmaktadr. Bunun yannda hemen hemen ayn anlamda "rif, ir, cb, emn, hzin, s ve musaddk" terimlerinin kullanld da grlmektedir.

Kur'an'n, milleri zekttan pay almay hak eden sekiz snftan biri olarak zikretmesi, zekt toplama ve datm iinin devletin kontrol ve idaresi altnda yaplmas gerektiini ortaya koymaktadr. Nitekim Hz. Peygamber dneminden itibaren zektn miller vastasyla topland bilinmektedir. slm'n ilk dnemlerindeki uygulamalardan anlaldna gre zekt gelirlerini bir yere toplayan, muhafaza eden, hak sahiplerine datan, hesap ilerini yrten, tartan, len, sayan ve zekt idaresinin her kademesinde alan memurlarn tamam miller snfna girmektedir. Zekt milliine tayinde aranacak artlar, millerin hak ve grevleri ve millerin creti konular fkh literatrnde etrafl bir biimde ele alnmtr. Bu konudaki ayrntlar ve gr ayrlklar bir yana, btn bilginlere gre, zekt millerinin crete veya zekttan paya hak kazanabilmeleri iin fakir olmalar art deildir. Zira Hz. Peygamber zektn be kii mstesna zengine hell olmayacan belirtmi ve bu be kii iinde zekt millerini de saymtr (Eb Dvd, Zekt, 25).

3. MELLEFE-i KULB lgili yette zekt verilecek drdnc grup, "mellefe-i kulb" olarak nitelendirilmitir. Mellefe-i kulb, kalpleri kazanlmak, slm'a sndrlmak veya ktlklerinden emin olunmak istenen yahut mslmanlara faydal olacaklar umulan kiilerdir. Bu tanma gre mellefe-i kulb mslmanlar ve gayri mslimler olmak zere ikiye ayrlr. 1. Gayri mslim olanlarn kalplerinin kazanlmas ile, kendilerinin veya onlara tbi olan fertlerin slm'a girmeleri umulur, yahut onlardan veya yaknlarndan gelebilecek ktlklerden korunulur. Mellefe-i kulbun bu erevede anlal ve uygulan, gnmzde uluslararas arenadaki lobi faaliyetini de ksmen iine almaktadr. 2. Mslman olanlarn kalplerinin slm'a daha ok sndrlmasnda ise u maksatlar gdlr: a) slm'a yeni girmi olanlara slm'da sebat etmeleri iin yardm edilir. b) evresinde sz geen, slm' tam benimsememi kimselere zekt verilerek, mslmanlarla daha iyi kaynamalar, bylece slm iin ciddiyetle almalar umulur. c) Snr blgelerinde grev yapan mslmanlara bu fondan yardm yaplarak toplumun genel asayi ve gvenliini teminde aktif katklar salanr.

d) nemli mevkilerde olan kimselerin slmn ve mslmanlarn genel yararna uygun davranmas ve harcama yapmas tevik edilir. Hz. Peygamber gerek zekt ve gerekse fey ve ganimet gibi dier devlet gelirlerinden, kalpleri kazanlmak ve slm'a sndrlmak istenen kiilere paylar vermitir. Bunlardan bazlarna da bu fondan yararlanacaklarn gsteren belgeler vermiti. Bu belge sahipleri Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Hz. Eb Bekir'e gelerek paylarn istediler; o da gr almak zere bu kiileri Hz. mer'e gnderdi. Hz. mer onlara: "Hz. Peygamber, slm'a sndrmak iin size zekttan pay veriyordu. Bugn Allah dinini glendirmitir. Mslman kalrsanz kalrsnz, aksi halde sizinle harbederiz" dedi. Kaynaklarda Hz. mer'in bu ictihad zerine artk Hulef-yi Ridn devrinde mellefe-i kulb faslndan hibir kimseye pay ayrlmad, hatta bu konuda sahbe icm olutuu ileri srlr. Bu uygulamay gz nnde bulunduran Hanef ve Mlik fakihleri Hz. Peygamber'in vefatndan sonra mellefe-i kulbun zekt gelirlerinden paynn dt grndedirler. mam fi ve Ahmed b. Hanbel'in de prensip olarak bu gr savunduklar, ancak mam fi'nin mslmanlar sava gibi felketlerle karlatklarnda mellefe-i kulb fonuna yeniden ilerlik kazandrlabilecei kanaatinde olduu nakledilir. Bir Kur'an hkmnn Hz. Peygamber'in vefatndan sonra nesh ve lav edildii dnlemez. Konu, toplumun sosyal ve siyasal yapsyla, mslmanlarn byle bir fon ayrmaya ihtiya duyup duymamasyla alkaldr. Mslmanlarn yannda yer almalarnda byk fayda grlen baz gayri mslim devletlere ve uluslararas etkin kurululara zekt d gelirlerden yardm yaplabilecei gibi, slm' duyurmak ve yaymak amacyla mslmanlar tarafndan yaplan her trl tantm ve ikna faaliyetleri de bu fondan desteklenebilir. Ayn ekilde yeni mslman olanlara yardm edilerek onlarn lkelerindeki mslman olmayanlara slm sevdirilir.

4. RKAB Rikab "boyun" mnasna gelen rakabe kelimesinin ouludur. Zektn sarf yerlerine ilikin aklamann yer ald yette, boyunduruk altndaki kimseler iin pay ayrlmasndan sz edilir. yetin bu ifadesi, o dnemden itibaren zektn sosyal bir vka olarak slm toplumunda da yaygn olan kleliin tedrcen kaldrlmas ynnde harcanmas eklinde anlalmtr.

Bu anlay, ayn zamanda slm dininin insan hrriyetine nem vermi ve mslmanlar bu istikamette ynlendirmi olmasnn da tabii sonucudur. slm'n dou yllarnda klelik btn dnyada yaygn bir halde idi. nsanlar zorla karlp kleletiriliyor, borlu borcundan, sulu suundan dolay kle yaplyordu. slm hr insanlarn bu ve benzeri yollarla kle yaplmasn yasaklamtr. Klelik kaynaklarndan biri de dman esirlerinin kleletirilmesidir. Ancak slm bu kayna da son derece daraltm, hakl ve mer bir savata alnan esirlerin nce fidye karl veya karlksz salverilmelerini emretmi (bk. Muhammed 47/4), devlet bakanna da, dmann esirleri kleletirdii renildiinde, mslmanlar iin yarar grdnde alnan esirleri kleletirme yetkisi vermitir. Bu ok snrl cevaza karn slm, klelerin hrriyetlerine kavuabilmeleri iin birok dzenleme ve nlem getirmitir. Bu erevede olmak zere kleleri hrriyetlerine kavuturmak iin zekttan pay ayrmtr. lgili hadis ve ilk devir uygulamalarn deerlendiren fakihler, "rikab" teriminin kapsamna hangi eit klelerin girdii konusunda farkl grler ileri srmler ise de, bu fona efendisiyle hrriyet anlamas yapan klelere yardmdan (mkteb), devlet bakannn zekt geliriyle kleler satn alp zat etmesine kadar geni bir kullanm alan saland grlr. Klelik sistem ve uygulamasnn gnmzde kalktn gz nne alan slm bilginleri, yetin bu hkmnn tatbik imkn konusunda deiik bak alarn gndeme getirmilerdir. Bu seenekler daha ziyade bu fonun sava esirlerine veya ar bor yk altnda ezilen kimselere tahsisi ynndedir. yetin bu fonu, temel insan haklarnn banda gelen insan hrriyetinin salanmasna ayrd dikkate alnnca, yete gnmzde ilev kazandrmann en uygun yolunun bu fonun dnya leinde insan haklarnn iyiletirilmesinde kullanlmas olduu sylenebilir.

5. BORLULAR yette zektn sarf yeri olarak gsterilen altnc grup, borlulardr (elgarimn). Hanefler'e gre garimn, borcu olan ve borcundan baka nisab miktar mal bulunmayan kimselerdir. fi, Mlik ve Hanbel mezhepleri de garimnin tanmnda "borlu olma"y esas alrlar ve borcun sebebinin bor-

luya zekt verme hkmne etkisini dikkate alarak borlular iki ksma ayrrlar: 1. Kendi ihtiyac iin borlananlar: Geim masraflar, mesken edinme, tedavi masraflar, ocuunu evlendirme gibi sebeplerle borlanan kimselerle yangn, sel, deprem, kaza ve israf dnda bir sebeple iflas eden kimseler bu gruba girer. 2. Toplumun menfaati iin borlananlar: ki aile veya iki ky halk arasnda kan veya mal davalarndan atma ktnda, fitne alevini sndrmek iin taraflar raz edecek mal vermeyi taahht edip hibir karlk beklemeyen kimse bu sebeple borlanrsa, bu borluya zekt verilir. Bu itibarla, "Ara bulmak iin borlanan kiinin borcu zekt malndan denir, isterse bu kii gayri mslim iki toplumun arasn bulmak iin borlanm olsun" denilmitir. Hayr kurumlarnda hizmet ederken ve kimsesizler yurdu, hastahane, okul, cami yapm gibi bir sosyal hizmeti gerekletirirken borlananlar da, ara bulmak iin borlananlar gibidir. Bunlarn da borlar zekt malndan karlanabilir. Kabsa b. Muhrik ara bulmak iin dedii diyetten dolay borlanr ve Hz. Peygamber'e gelerek yardm ister. Hz. Peygamber, o anda zekt geliri bulunmad iin, ona zekt gelinceye kadar beklemesini syler ve u eklemeyi yapar:
"Ey Kabsa! stemek sadece grup insan iin helldir: a) Ara bulmak iin diyet verir veya kefil olur, borlanr, borcunu deyene kadar onun istemesi hell olur, borcu kapatlnca artk isteyemez. b) Mal bir fet sonucu helk olur. O kimsenin de ihtiyacn karlayacak kadar istemesi helldir. c) Fakir den ve fakirlii komularndan gvenilir ahitle dorulanan kimsenin istemesi de helldir. Bu grup insandan bakalarnn dilenmeleri haramdr. Onlar dilenip aldklarn haram olarak yerler" (Mslim, Zekt, 36).

Kendi ihtiyalar iin borlanan kiiye zekt verilebilmesi baz artlara balanmtr. Bunlar: 1. Nisab dnda borcunu deyecek serveti bulunmamak. Elinde borcunun bir ksmn deyecek kadar nisab fazlas mal varsa, borcunun dier ksmn deyecek kadar zekt verilir. Kazanma gcnn olmas borluya zekt vermeye mani deildir.

2. ki, kumar ve zina gibi dince yasaklanan bir haram ilemek veya harcamalarnda israfa kamak suretiyle borlanm olmamak. 3. Borcun sresi dolmu olmak. Vadesi gelmemi borcu olanlara zekt verilmez diyenler olduu gibi verilir diyenler de vardr. 4. Borcun kul hakkndan doan bir bor olmas. Zekt ve kefret gibi borcu olanlar garimn teriminin kapsam dndadr. Ancak fakihlerin hepsi bu art komamlardr. len kimsenin borlarnn bu fondan denip denemeyecei de fakihler arasnda tartmaldr. Hanef ve Hanbel fakihleri ile bir grnde mam fi len kimsenin borlarnn zekt verilerek denemeyeceini ileri srmlerdir. mam Mlike ve mam fi'nin dier grne gre lnn borcu bu fondan denebilir. Borluya ihtiyac kadar zekt verilir. Bu ihtiya da borcun denmesidir. Borlu borcunu kendisine verilen zektla demez de bakasnn demesi veya alacakllarnn balamas gibi yollarla bu bor denirse verilen zekt kendisinden geri alnr. nk bu fondan verilen zekt borcu kapatmak iindir.

6. F SEBLLLAH yette zekt verilecek yedinci grup iin f seblillh terimi zikredilmektedir. Kelime anlam "Allah yolunda" demek olan f seblillh tabirinin -biri dar dieri geni- iki anlam vardr: 1. Allah Tel'nn rzsna uygun ve O'na yaklamak amacyla yaplan her trl hayrl ite alan. 2. slm' yceltmek uruna bilfiil cihadda (scak harp) bulunan. "Allah yolunda" tabirinin, zekt gelirinden Allah yolunda cihad iin de bir fon ayrlmas gerektiini bildirdii aktr. Ancak cihad kavramnn slm kltrnde geni bir anlam yelpazesine sahip olmas sebebiyle, yetin bu ifadesinin kimleri ve ne tr faaliyetleri kapsad hususu slm bilginleri arasnda geni tartmalara konu olmutur. "Allah yolunda" tabirinin ilk planda "Allah yolunda savaanlar (gaziler)" eklinde anlalm olmas, yetin ifade tarzndan ziyade slm'n yayl dnemindeki sosyopolitik artlarla ve uluslararas ilikilerle ilgili olmaldr. O dnemde cihadn en yaygn ve etkili yolu aknlar ve scak savalar oldu-

undan fakihler de din ve vatan yolunda savaanlara zekt gelirinden fon ayrlmasn elzem grmler, bu yorum deta btn fakihlerce benimsenmitir. Baz fakihler bu fondan hac ve umre yapanlara, ilim tahsil edenlere zekt verilebileceini, hatta cami, okul, hastahane yapm gibi ileri stlenmi her trl hayr kurumuna da bu fondan denek ayrlabileceini sylerler. amzda baz limler "Allah yolunda" tabirine geni bir anlam ykleyerek mslmanlarn yararna olan her trl faaliyeti bu kapsamda grmektedir. Onlara gre gnmzde bte gelirlerinden byk bir ksmn lkelerin savunma giderlerine ayrlmakta olduu bilinmektedir. slm dini teblii, yani kendisini duyurmay ve tantmay hem kendisine inananlara bir bor olarak yklemi, hem de bunu toplumun bata gelen grevlerinden saymtr. Ayrca mslmanlarn d saldr ve tehlikelere kar korunmas da devletin grevlerindendir. yle ise zekt gelirlerinden bir fonun slm'n tebliine ve lke savunma giderlerine ayrlmas yerindedir.

7. BNSSEBL yette zektn sekizinci sarf yeri olarak ibnssebl tabiri kullanlr. Szlkte "yol olu" anlamna gelen ibnssebl, yolcu, yola km ve bir sredir yolda olan kimse demektir. Araplar bir eye uzun mddet devam eden kimseye onun adn verirler. Hanef, Mlik ve Hanbel fakihlerine gre, yette zikredilen ibnsseblin terim anlam, memleketinde mal olmakla birlikte bulunduu yerde mal, paras olmayan, yani paraszlktan yolda kalm kimse demektir. Gurbette, herhangi bir sebeple muhta duruma den kii memleketinde mal da olsa, o maldan yararlanamad srece, fakir gibidir ve ona zektn bu fonundan pay verilir. filer'e gre ise bu terim, hem gurbette kalm yolcuyu, hem de yolculuk yapmay dnen fakat bunun iin madd imkn bulamayan kimseyi iine alr. Yolcuya zekt verilebilmesi iin onun memleketine gidecek kadar paras ve mal bulunmamas ve yolculua mer amalarla km olmas gerekir. fi ve Mlik mezhebi fakihlerinden bazlar muhta duruma den yolculara zekt verilebilmesi iin onlarn kaldklar yerde bor verecek kimse bu-

lamam olmalarn da art koarlar. Ancak Hanefler'le Hanbeller byle bir yolu daha uygun grseler de art komazlar. Yolda kalm, yannda yoluna devam etmek veya memleketine dnmek iin madd imkn bulunmayan kimseye yolculuuna devam etmesi veya malnn bulunduu yere dnmesine yetecek kadar zekt verilir. Memleketine dnp malna kavutuu zaman verilen zekttan artan miktar varsa; Hanefler'e gre bu artan zekt maln geri vermeye zorlanmaz. filer'e gre verilen zekttan ne artarsa geri alnr. lkelerinde mal ve mlkleri olduu halde, eitli basklarla lkelerini terketmek zorunda kalan mltecilerle, kalacak yeri, oturacak evi olmad iin darlarda ve yollarda yatanlara da ibnssebl fonundan zekt verilebilir. yette zektn sarf yerleri olarak gsterilen sekiz grup veya kavramda ortak zelliin, tabii ve cil ihtiyacn gideremeyen, darda ve zorda kalan kimselere yardmc olma ile toplumun genel yararlarn gzetme eklinde iki temel noktaya indirgenmesi mmkndr. htiya ve sknt iinde olan kimseler grupta ele alnabilir: 1. Kendi iradelerinin dnda ok eitli sebeplerle tabii ihtiyalarn karlayamaz hale gelen ve muhta duruma den kimseler. Yetim ve kimsesizler, ihtiyarlayp i tutamaz hale gelen yallar, doutan sakat olan ve para kazanamayanlar, herhangi bir kazaya urayan ve alma gcn kaybeden sakat veya mlul, hasta ve ktrmler byledir. Bunlardan bir ksmnn fakirlii geicidir, bir ksmnn ise lnceye kadar devam eder. Mesel yetim bir ocuk byyp i buluncaya veya i kuruncaya kadar, yal lnceye kadar, hasta iyileinceye kadar ihtiya iinde olabilir. O halde fakirlik ve miskinlik insann elinde olan bir sonu deildir. Bunun iin, onlarn ihtiyalarn giderecek madd yardmn yaplmas gerekir. nk bunlarn sosyal gvenlie ihtiyalar vardr. Baka bir deyile toplum bu insanlar alk ve sefaletle yz yze brakmamak zorundadr. Bu sebeple zekt verilecek kimseler arasnda ilk srada fakir ve miskinler zikredilmi ve onlarn ihtiyalarnn giderilmesi istenmitir. 2. alma gleri olduu halde muhta duruma denler. Bunlar iine isizler, borlular, gaziler, yolda kalmlar ve kleler girebilir. u veya bu ekilde iini kaybetmi, alma gc mevcut olduu halde geliri kesilmi ve muhta hale dm kimsenin i buluncaya kadar ihtiyalarnn esiri olmaktan, yani fakirlikten kurtarlmas gerekir. Byle olmazsa bu kiiler geimlerini borla srdrmek mecburiyetinde kalrlar. Fakirlik de borluluk da insan ypratan ve rahatsz eden bir skntdr. Toplumun imkn lsnde

bu sknty gidermesi, bu tr yaralar sararak btn yelerini kuatan bir sosyal gvenlik emsiyesi kurmas istenmitir. Ayn ekilde yolda kalm kimsenin de bu sosyal gvenlik andan yararlandrlmas gerekir. 3. Zekt ilerinde altrlanlar. Bunlara emeklerinin karl cretin zekt gelirlerinden denmesi tabiidir. Mellefe-i kulb ise, slm toplumunun birinci grevi olan tebli, yani slm' yaymak ve duyurmak gayesiyle harcanacak fona dahildir. Grld gibi zekt, toplumda sosyal gvenliin ve dengenin kurulmasnda nemli bir rol stlenir. Zekt aslnda gelir ve varl yeniden datma tbi tutmaktadr. Bu yeniden datmda, yukardan aaya, yani belirli bir izginin (nisab) stnde varl ve geliri olanlardan, bu izginin altnda gelir ve varl olanlara bir aktarm yaplmaktadr. Bu arada zekt alan kadar zekt verenin de duyacaklar mnev tatminlerle din kardelii, dostluk, arkadalk, akrabalk, insanlk gibi duygular insanlar arasnda geliecek, zekt sayesinde birbirini seven, sayan, birbiriyle anlaan, paylaan, dertleen, birbirinin derdine ortak olan gerek bir toplum, huzurlu, istikrarl, iinde insanca yaanan bir toplum ortaya kacaktr. Zekt gelirinden dinin genel maksat ve hedefleri iin de fon ayrlm olmas, slm'n hayat bir btn olarak grmesinin tabii sonucudur. ncelik ve arln ihtiya sahiplerine verilmi olmas ise, toplum huzur ve mutluluunun fertlerin teker teker mutlu ve huzurlu oluundan getii, toplumun her bir yesinin ayr bir deer olarak kabul edilip insana sayg ilkesinin n plana kt anlamna gelir.

B) ZEKTIN DAITIM USUL

Zektn, ilgili yette geen ve yukarda aklanan sekiz snfa verilmesi gerektii fakihler arasnda genel kabul grm, fakat zekt gelirinin bu sekiz gruba nasl datlaca, gruplarn paynn eit olmasnn gerekip gerekmedii tartmal kalmtr. Hanef ve Mlik fakihleri ile Ahmed b. Hanbel'den nakledilen bir gre gre, zekt mkellefi zektn bunlarn her birine verebilecei gibi, sadece bir snfa da deyebilir. Bu fakihlere gre zektn sarf yerlerinden sz eden yet, zektta her bir grubun ayr ayr ve eit hakk olduunu ve bunlar arasnda bltrlmesi gerektiini aklamak iin deil, zektn bu yerlere verilebileceini aklamak iindir.

filer'e gre zekt, sahibi veya vekili tarafndan datlyorsa, zekt iinde alanlar (el-miln) dnda yedi snftan bulunabilenlere eit olarak datlmal ve her snftan en az kiiye verilmelidir. nk yette zekt verilecek snflarn ayr ayr hak sahibi olduklar belirtilmek istenmitir. Ahmed b. Hanbel'den de bu ynde bir gr rivayet edilmektedir. Ayrca yette sekiz grup insann saylmas, bunlarn dnda kimseye zekt verilip verilemeyecei tartmasn da gndeme getirmitir. Fakihlerin ounluuna ve slm hukukunun klasik doktrinine gre yet, zekt kendine has nitelikleri bulunan zel bir hak/deme sayp sadece bu snflara tahsis etmekte, dier harcama alanlarn ve ihtiya sahiplerini ise baka tr tahsiltlara ve demelere brakmakta, bu nedenle zektn bu saylan alanlarn dnda bir yere harcanmas ciz grlmemektedir. Gnmzde mslman toplumlarn alaca yeni ekle de bal olarak zekta daha geni bir ilev kazandrmak isteyen baz limlerin anlay ise, yetin geni yorumlanmas, saylan sekiz snfn hemen hemen her toplumdaki cil ihtiya sahiplerini rneklendirmeyi amalad, benzer ihtiya sahiplerinin ve kamu yarar tayan alanlarn da zektn sarf yeri kapsamna alnabilecei ynndedir. yette saylan "mellefe-i kulb" ve "f seblillh" kavramlarna geni yorum getirenler de dolayl olarak benzeri bir sonuca varmaktadr. Gr ayrlnn temelinde, slm toplumunda zektn anlam, ama ve ilevinin ne olaca konusundaki farkl yaklamlar yatmaktadr. te yandan, gnmzde zektn datmnn zenginle ihtiya sahibi arasnda ikili ilikiye ve zenginlerin kiisel tercihlerine braklmasnn bir hayli olumsuz sonucunun bulunduu da bilinmektedir. Byle olunca, toplumdaki zenginliin hak sahiplerine dengeli ve adaletli ekilde ulaabilmesi iin, zektn toplanmas ve datmnn sosyal bir organizasyonla gerekletirilmesinde, sandk veya fon oluturularak toplumun en cra kelerine kadar uzanan bir bilgi ve datm a kurulmasnda yarar bulunmaktadr. Bu yol, zektn anlam ve amacna uygun ekilde dzenli ve dengeli dalmna byk lde hizmet edeceinden gnmzde fevkalde nem kazanmtr. Zektn ama ve ilevi konusundaki geni yorum, bu konuda da zm kolaylatrc bir rol stlenmektedir.

C) ZEKT VERLMEYECEK KMSELER

Zekt, ona ehil olanlara, yani hak sahiplerine verilir. Zekt yerine sarfedilmez de onu hak etmeyenlere verilirse hem bu din mkellefiyet ifa edilmemi, hem de zekttan beklenen ferd, sosyal ve ekonomik amalar ger-

eklememi olur. Bu itibarla fkh ilminde, zektn verilecei yerlerin yan sra verilmeyecei yerler zerinde de durulduu, bylece zikredilen olumsuz sonularn nlenmek istendii grlr. Zektn verilmesinin ciz grlmedii kii ve gruplar unlardr: a) Ana, Baba, E ve ocuklar. Bir kimse zektn kendi usul ve fruna veremez. Usul bir kimsenin anas, babas, dedeleri; fr ise ocuklar ve torunlar anlamndadr. Ayn ekilde bir kimse hanmna da zekt veremez. nk aralarnda bakma ykmll ilikisi vardr. Zekt veren verdii zekttan hibir madd menfaat beklememeli ve ondan yararlanmamaldr. Bir kimse fakir olan usul ve fruna zekt verirse, nafaka borcundan kurtulma, miras gibi u veya bu ekilde ondan yararlanabilir. Bu sebeple de zekt verilen mal fakire tam mnasyla temlik edilmi, onun mlkiyetine geirilmi olmaz. Bir bakma kendi kendine zekt vermi gibi olur. Eb Hanfe'ye gre kadn da zektn fakir kocasna veremez. Hanefler'e gre bunlarn dndaki karde, amca, teyze, day, hala ve onlarn ocuklar gibi akrabaya zekt verilebilir. fi, Mlik ve Ahmed b. Hanbel akrabaya zektn verilip verilemeyecei konusunda "nafaka"y l alrlar ve zekt mkellefinin, hukuken nafakasn teminle ykml olduu akrabalarna zekt veremeyeceini sylerler. b) Mslman Olmayanlar. Fakihlerin ittifak ile zekt, esasen ibadet ierikli bir mkellefiyet olmas sebebiyle, gayri mslimlere, Allah'a, peygamberlerine, hiret gnne inanmayan kiilere ve dinden dnenlere, yani mrtedlere verilmez. Aralarnda drt mezhep imamnn da bulunduu fakihlerin ounluu zektn, slm toplumundaki gayri mslim tebaaya da (zimmlere) verilemeyeceinde gr birliine varmlardr. nk zekt mslman fakirlerin hakkdr. Onlarn zenginlerinden alnp fakirlerine verilir. Gayri mslimler zektla mkellef deildir. Zekt ykmllne itirak etmeyenlerin, bundan yararlanmaya da haklar olmamaldr. Hz. mer'in zektn verilecei yerleri belirleyen yetteki "miskinler" tabirini, "Bunlar Ehl-i kitabn fakirleridir" eklinde yorumlamasna dayanarak baz fakihler zektn zimmlere de verilebileceini ileri srmlerdir. Hanef fakihlerinden Zfer de bu grtedir. Bu fakihlere gre zekt ibadet kast ile fakirin ihtiyacn karlamaktr. Bu ama fakir zimmlere zekt vermekle de gerekleir.

filer dndaki fakihler farz olmayan (nfile) sadakalarn fakir zimmlere verilebileceinde gr birliine varmlardr. c) Zenginler. Hanefler'e gre tabii ihtiyalarndan fazla "artc" zellikte olsun olmasn nisab miktar mala sahip olan kimselere, onlarn kk ocuklarna zekt verilemez. d) Hz. Peygamber'in Yaknlar. Buhr'de rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber, torunu Hasan zekt hurmalarndan birini alp yemek istedii zaman ona "Brak, brak! Zekt maln bizim yiyemeyeceimizi bilmiyor musun?" (Buhr, Zekt, 57; Mslim, Zekt, 161) buyurmutur. Zektn Hz. Peygamber'e ve onun yaknlarna verilmeyeceini bildiren baka hadisler de vardr (bk. Mslim, Zekt, 167; Eb Dvd, Zekt, 29). Ancak fakihler, Hz. Peygamber'in yaknlarnn kimler olduu hususunda farkl grler ileri srmlerdir. Hz. Peygamber'in, zekt almay bizzat kendisine ve yaknlarna yasaklam olmasnda phesiz birok sebep ve hikmetler vardr. Grlen odur ki en stn ahlk zerine yaratlan rnek insan ve son peygamber Hz. Muhammed, bu emriyle kendisini ve yaknlarn her trl thmet ve ibeden uzak tutmak istemitir.

D) ZEKT VERMEDE YANILMA

Zekt mkellefi zekt, gerekten onu hak edenleri aratrp bularak vermelidir. Mkellef bu konuda gereken titizlii gstermez ve zektn ehil olmayana verirse borcundan kurtulmu olmaz, zektn yeniden vermesi gerekir; nk zekta ehil olan kimseyi aratrmada kusur etmitir. Zekt mkellefi, gereken aratrmay yapar, fakat fakir zannederek zekt verdii kiinin zengin veya gayri mslim olduu ortaya karsa Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre onun yeniden zekt vermesi gerekmez. Eb Ysuf'a gre, zektn yeniden vermesi gerekir. Mlikler'e gre ise mkellef zektn aratrma ve incelemeden sonra ehil olduunu zannettii kimseye verir, sonra onun mesel zengin veya gayri mslim olduu ortaya karsa, zekt mal tketilmeyip geri alnmas mmknse geri alr, yoksa bedelini alr. ki durumda da mkellefin yeniden zekt vermesi gerekir.

fi mezhebinde yerleik gre gre, insann borcunu alacaklya deil de bakasna dedii zaman nasl borcu dmezse ayn ekilde zekt borcu da ehline denmediinde mkellefin borcundan dm olmaz.

VII. ZEKT - VERG LKS

Kur'n- Kerm ve Hz. Peygamberin hadislerinde zekt daima namazla birlikte zikredilmitir. Namaz beden, zekt ise mal bir ibadettir. kisine hkim olan ruh Allaha yaklamak ve Onun rzsn kazanmaktr. Zekt, sadece farz diye bilinen hkmlerden biri olmayp ayn zamanda zerine slm binasnn ina edildii be byk stundan biridir. Zekt her eyden nce bir ibadettir. Mslman bu ibadeti Allahn emrine uyarak, Onn rzsna kavumay dileyerek gnl honutluu ve halis bir niyetle yerine getirmelidir. nk, ancak bu ekilde eda edilen zekt Allah katnda kabul grebilir. Mslman zektn ncelikle yce Allahn emri olduu iin der, bu ve dier ibadetleri Ona yakn olma, Ona kretme amacyla yerine getirir, bylece hiret hayatnn nimetlerine ve cennette Allaha yakn olmaya ehil olur. Zektn bu din ve mnev hikmetleri yan sra toplumda sosyal adaleti salama, zenginlerle fakirler arasndaki madd ve hiss uurumlar kapatp karlkl sevgi ve sayg tesis etme, sosyal amal gider ve yatrm alanlarndan bir ksmn karlama gibi nemli yararlar tad da aktr. te yandan Hz. Peygamber ve sahbe dneminden itibaren belli mallarn zektnn devlet tarafndan topland ve bu sosyal ve kamusal alanlara harcand da bilinmektedir. Zektn bu ikinci grupta yer alan sosyal amalar ve kamu hukukunu ilgilendiren ynleri, teden beri slm limleri arasnda zektn, ayn mal veya gelirden devlete verilen vergiden farkl olup olmad, vergi ile zektn ayn eyin iki farkl isimlendirmesi mi, yoksa tamamyla farkl eyler mi olduu tartmasnn da ana sebebini tekil etmitir. Bilindii zere vergi, kamu giderlerini karlamak zere devletin tek tarafl olarak ve vergileme yetkisine dayanarak, kiilerin gelir ve mallarndan ald ekonomik deerlerdir. Baka bir tarifte vergi, devletin kamu harcamalarn finanse etmek amacyla fert ve iletmelerden, karlksz olarak ve kamu hukukunun kurallar erevesinde ald paralardr.

Bu son tarifte yer alan unsurlar ksaca zetlemek gerekirse denebilir ki, vergi alma yetkisi sadece devlete aittir, ancak kamu idare niteleri de devletin devrettii yetkiye dayanarak vergi koyabilirler. Vergiyi fertler ve iletmeler hukuk zor altnda derler ve bu deme karlnda devletten, vatandalk konumlarndan doan genel ve kamusal haklar hari, herhangi bir hak iddia edemezler. O halde vergiden doan hukuk iliki bir alacak bor ilikisidir. Bir alacak veya borcun meydana gelmesi iin esas itibariyle iki tarafn bulunmas gerekir. Vergi ilikisinde taraflardan biri vergi alacakls, dier vergi borlusudur; her iki tarafn da yetki ve devleri kanundan doar. Devletin kendinden beklenen hizmet, yatrm ve grevleri yapabilmesi iin gelire ihtiyac vardr. Gnmzde devletler iin en nemli gelir kayna vergilerdir. Yukardaki aklamalarn nda zekt ve verginin benzer ve farkl ynleri u ekilde sralanabilir: a) Zektn Vergiye Benzemeyen Taraflar 1. Zekt ile vergi arasnda mevcut farklar sylenirken, ncelikle zektn Allah tarafndan konulmu, Kur'an'da yazl kalc ve deimez bir hkm verginin ise kanunla konulup kaldrlan, akas beer bir otoriteye dayanan bir karar olduu gndeme getirilir ve vergi kanunlarnn yrrle girmesi veya yrrlkten kaldrlmas eklinin dier kanunlardan fark bulunmad sylenir. 2. Vergi kanunla konup kanunla kaldrld gibi, onun miktar ve nisbetleri de kanunla dzenlenir, gerektiinde ayn usulle arttrlr eksiltilir. Zektn nisab ve nisbetleri Hz. Peygamber tarafndan belirlenmitir. Bu nisab ve nisbetler Hulef-yi Ridn dneminde ve mteakip dnemlerde aynen korunmu, tarih iinde hi deitirilmemitir. Zektn bu unsurlarnn deitirilmesi, onun mal bir ibadet olma zelliini ortadan kaldrr. 3. Zektn sarf yerleri yetle belirlenmitir. Zekt devlet de tahsil etse, hukuk bakmdan onun durumu yetim maln elinde bulunduran vasnin durumu gibidir. Devlet ancak koruma amac ile elinde bulundurabilir. Diledii mal ve hizmetlere harcayamaz, zikredilen yette gsterilen zmrelere sarfetmekle ykmldr. Halbuki devlet vergi gelirlerini sosyal ve kamusal alanda istedii gibi harcayabilir.

Bu adan sylemek gerekirse; zektn vergiye benzeyen ynleri dikkate alndnda onun nerelere tahsis edilecei nceden belirlenmi tahsis bir vergi olduu, fertten ferde transfer edildii zaman hem sosyal gvenlik vergisi veya primi, hem de ivaz mahiyetinde grlebileceini sylemek mmkndr. Vergiler genel bte gelirleri iinde kaybolaca gibi, belirli bir gaye iin belirli bir verginin de tahsil edilmesi mmkndr. Eer bir vergi, zellikle sosyal gvenlik gayesine tahsis ediliyorsa bu tahsis bir vergidir. Zekt ite bu tr tahsis bir sosyal gvenlik vergisi mahiyetinde grlebilir. Zektn vergiye benzemeyen taraflar dikkate alndnda ise onun ibadet ynnn ar bast ve vergiden farkl olduu sylenebilir. Bu farkllk en ok hkmn kayna, zekta tbi mallarda nisab ve nisbetler ve zektn sarf yerlerinde belirgin hale gelmektedir. b) Zektn Vergiye Benzeyen Taraflar 1. Zekt da vergi de toplumsal yaamn gereklerinden olup icbardir. 2. Zekt kaide olarak devlet tahsil eder ve ilgili yerlere sarfeder. Vergi tahsili de merkez devlet idaresine veya onun yetki devrinde bulunduu tara kamu kurum ve kurulularna aittir. 3. Zekt mkellefi, bu farzay yerine getirirken kendisi iin zel bir menfaat gzetmez. Vergi mkellefi de vergisi karlnda dorudan kendisine bir menfaat beklemez. 4. Hem zektn hem de verginin mal hedefleri yannda iktisad, itima hedefleri de vardr. Byle olunca, zekt ile vergi arasnda ontolojik ve aksiyolojik anlamda bir farkn bulunduu, yani aralarnda mene ve deer hkm bakmndan fark olduu sylenebilir. Amalar ayn olsa bile zekt emri, ilh kkenlidir, dolaysyla mnev meyyidelidir; vergi ise dnyev bir otoritenin emridir ve meyyidesi madddir. Fakat, bu durum aralarnda pratik ve dogmatik adan fark bulunduu anlamna gelmez. Mesel, her ikisi de sosyal ve kamusal amaldr. Zektn uygulanmas mnev meyyideye, verginin uygulamas ise kanun meyyideye balanmtr ve meyyideye ballk asndan aralarnda fark yoktur. Kald ki devlet, zekt uygulamasn daha dzenli hale getirmek iin kanun dzenleme yapacak olsa, bu fark da ortadan kalkar.

amzda zekt-vergi benzerlii veya ayrl konusunda bu ve benzeri mlhazalardan hareket eden slm limlerinin neticede iki gruba ayrldklar grlr. a) ounlua gre zekt ve vergi ayr ayr mkellefiyetlerdir. Devlete verilen vergi, ayn maldan verilmesi gereken zekt borcunu drmez. Verginin zekta benzeyen baz ynleri bulunsa da, vergiden doan hukuk iliki bir bor ilikisidir. Vergi alacakls vergi koyma yetkisine sahip kamu kurululardr. Vergi borlusu ise, vergi kanunlarna gre kendisine vergi borcu terettp eden gerek veya tzel kiilerdir. Mkellef bu denmesi zorunlu vergi borcunu kardktan sonra zekta matrah olan servetini hesap edip bu mal bir ibadet olan zektn Allahn emrine uyarak, Onun rzsna kavumay dileyerek gnl honutluu ve halis bir niyetle yerine getirmelidir. Bu grn dayand ana gereke, zektn din bir mkellefiyet ve ibadet, verginin ise tamamen dnyev erevede kalan kamusal bor ilikisi olduu tezidir. Ayrca, Hz. merin fethedilen topraklara hara vergisi koymu olmas da, zekttan ayr olarak vergi de konulabileceinin delili saylmtr. Sosyal dayanmann bir gerei olarak vatandalar devletin mer giderlerine katlmak zorundadr. Devletin nimetlerinden istifade etmek vergi klfetini demeyi gerektirir. slm hukukularnn ounluu sebep ve artlar gerekleince devletin zekt dnda adalete dayal vergi almasnn mer olduunu, mkelleflerin de bunu demekle ykml bulunduklarn ifade etmilerdir. b) Baz slm limleri ise, zektn sosyal amalarn ve kamu hukukunun bir paras olarak devlet tarafndan tahsil edilmekte oluunu l alarak ve slm'n zekt emrini amac ve ilevi dorultusunda geni yorumlayarak zekt ile verginin esasen ayn olmas gerektiini ifade ederler. Onlara gre zekt, mslman bireyin iinde bulunduu toplumun kamu harcamalarna, sosyal adaleti kurmay ve kamu hizmetlerinin en iyi ekilde ifasn hedef alan her trl yatrm ve gidere ibadet ak ve heyecan iinde katlmasdr. Kur'an'da zekta tbi mallarn tek tek belirtilmeyip sadece bir ksmna iaret edilmi olmas, zekt nisabnn ve nisbetinin belirtilmemi bulunmas bunun bir gstergesi saylabilir. Zektn sarf yerlerini bildiren yet, toplumdaki ihtiya sahiplerinin ilk ve en canl rneklerini vermeyi hedeflemi olmaldr. Hz. Peygamber ve sahbe, slm'n bu zekt emrini o gnk mslmanlarn ekonomik artlarn da dikkate alarak en iyi ekilde uygulam ve r-

neklendirmitir. Zekt borcunu hesap edip demenin gizli mallarda mkellefin kendisine braklmas, ak mallarda ise devlet eliyle yaplmas biraz da pratik zorunluluktan kaynaklanmtr. Bu husus da zektn tek bir mal dev olduunu, tahsil zorluklar bulunduunda bireyin kendi sorumluluuna braklabileceini gsterir. Hz. Peygamber zekt tahsilini gzetilen hedefleri salayacak kapsamda tutmu, zekt dnda cebr bir vergi tahsili yapmamtr. slm'n fert ve toplum hayatn btn ynleriyle, prensip itibariyle veya ayrntya inerek kuatyor olmas mslman toplumlarda geniletilmi anlamda zektn, kamu adna yaplan btn mal tahsilt temsil etmesini de zorunlu klar. Bat toplumlarnn vergi demelerinde itenlii ve gnlll salayabilmek iin vergiyi kutsal bir kamu devi olarak tanttklar, toplumlarn bu ynde eitip byle bir saduyu oluturmaya altklar bilinmektedir. slm dini, toplumun imar ve kamu yarar iin deta zorunlu olan bu mal katlm dinin be esas arasnda yer alan bir ibadet olarak takdim etmi, bylece mslmanlara sosyal gvenlii kurma, ynetilen-yneten, millet-devlet arasnda karlkl gveni, saygy ve sosyal bar tesis etme, kamu giderlerine btn bireylerin itenlikle katlmn salama ynnde nemli bir imkn getirmitir. Her iki grn de hakl gerekeleri vardr. Zektn toplumsal yn inkr edilemedii gibi, zenginliin toplumun imar iin seferber olmas, bireylerin iinde yaadklar ve sayesinde eitli imkna kavutuklar toplumlarnn yarar iin kamu harcamalarna ibadet ak ve heyecanyla katlmas da amzda fevkalde nem kazanmtr. Bununla birlikte Kur'an'da zektn sarf yerlerinden sz edilirken ncelikli olarak ihtiya sahibi ahslarn gndeme getirilmesi de anlamldr. Bu bizlere, toplumun huzur ve mutluluunu salamann yolunun bireylerin tek tek huzur ve gvenliini salamaktan geeceini retmektedir. te yandan, gnmzde gerek fertlerin vergilerini gerektii ekilde demede, gerekse devletlerin serveti vergilendirmede ve toplad vergileri yerine harcamada kamu vicdann rahatsz edecek lde mteshil veya kusurlu davrand, eitli bask gruplarnn bteden pay alma mcadelesi iinde gerek ihtiya sahiplerinin, kimsesiz ve yoksullarn haklarnn deta unutulduu da bir gerektir. Bu itibarla zekt, dorudan ihtiya sahibine ulamas, toplumda sosyal dengeyi ve bar kurmada tek bana etkili olmas sebebiyle hl nem ve etkinliini korumaktadr. Zektn bu anlam ve nemi, btn bireyleri kuatacak lde bir salk sigortas ve sosyal g-

venliin, kimsesizlik ve isizlik sigortasnn, devlet destekli sosyal dayanmann bulunmad toplumlarda daha yakndan hissedilmektedir. Byle olunca son tahlilde, sz konusu artlar muvacehesinde zektn vergiden ayr dnlmesi, zenginlerin yukarda belirtilen usul ve esaslara gre zekt borlarn hesap etmeleri ve onu da hak sahiplerine ulatrmalar din bir mkellefiyet olarak devam etmektedir.

VIII. ZEKT VERMENN DBI

Zekt ok ynl bir kurum, bir farz olduu gibi, ehdet ve namazdan sonra slm binasnn zerine kurulduu be temel esasn da ncsdr. Bu itibarla mslman mkellefler bu nemli ibadeti usul ve dbna uyarak en iyi ve en gzel bir ekilde yapmaldrlar. Zekt verirken uyulmas arzu edilen kaideler u ekilde zetlenebilir: 1. Mslman zektn sadece Allah'n rzsna kavumak iin vermeli, bu farzay "baa kakmadan" ve "ez vermeden" yerine getirmelidir. Yce Allah srf kendi rzs iin yaplan harcamalar kat kat mkfatlandracan, maln gsteri iin sarfedenlerin bu demelerinin boa gideceini bildirmekte ve yle buyurmaktadr:
"Mallarn Allah yolunda sarfedenlerin durumu, her baanda yz tane olmak zere yedi baak veren tanenin durumu gibidir. Allah dilediine kat kat verir. Allah'n lutfu genitir. O her eyi bilendir. Mallarn Allah yolunda sarfedip, sonra verdiklerinin ardndan baa kakmayan ve ez etmeyenlerin ecirleri Rablerinin katndadr. Onlara korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir. Gzel bir sz ve iyilik, peinden ez gelen bir sadakadan daha iyidir. Allah mstanidir, halmdir. Ey inananlar! Allah'a ve hiret gnne inanmayp, insanlara gsteri iin maln veren kimse gibi, sadakalarnz baa kakma ve ez etmekle boa karmayn. Byle kimsenin durumu, zerinde toprak bulunan kayann durumu gibidir. Saanak yaan bir yamur isabet ettiinde onu sert kaya haline getiriverir. Kazandklarndan hibir ey elde edemezler. Allah inkr eden kimseleri doru yola eritirmez. Allah'n rzsn kazanmak ve kalplerini salamlatrmak iin mallarn sarfedenlerin durumu, ykseke tepede bulunan, bol yamur aldnda ye-

milerini iki kat veren, bol yamur almasa bile isentisi olan bir bahenin durumu gibidir. Allah yaptklarnz grr" (el-Bakara 2/261-265).

2. Mslman mkellef temiz ve hell kazancndan zekt vermeli, eer zektn ayn, yani mal olarak veriyorsa, bu maln iyi cinsten olmasna zen gstermeli, kendisine verilmesini istemedii mallar bakalarna zekt olarak vermemelidir. Yce Allah yle buyurmaktadr:
"Ey inananlar! Kazandklarnzn iyilerinden ve size yerden kardklarmzdan sarfedin. Gznz yummadan ve severek alamayacanz derecede kt ve deersiz eyleri vermeye kalkmayn. Allah'n mstani ve vlmeye lyk olduunu bilin" (el-Bakara 2/267).

3. Hanefler'e gre zektn, alann onuru zedelenmemesi ve gsteri aibesinden uzak olmas iin gizlice verilmesi daha iyidir. fi ve Hanbeller'e gre ise insanlar bu ibadeti yapmaya tevik etmek iin zektn aka verilmesi daha uygun olur. Btn fakihlere gre zekt dndaki gnll demeleri gizlice vermek efdaldir. Yce Allah yle buyurur: "Sadakalar aka verirseniz iyi olur. Eer onlar yoksullara gizlice verirseniz sizin iin daha iyidir. Byle yaptnz iin Allah sizin gnahlarnz balar. Allah yapmakta olduklarnz noksansz bilir" (el-Bakara 2/271).

4. badetlerin en faziletlisi vaktinde eda edilenidir. Zekt mkellefleri de zekt ibadetlerini eda etmede acele davranmal, onu mer bir mazeret olmakszn geciktirmemelidirler. 5. Mkellef, Allah'tan korkan, mttaki, haysndan dolay ihtiyacn insanlara syleyemeyen kimseleri aratrp bulmal ve zektn onlara vermelidir. nk verilen zekt onlarn iffetlerini korumalarna, Allah'a daha ok ibadet etmelerine yardmc olur. Yce Allah yle buyurur: "(Yapacanz hayrlar) kendilerini Allah yoluna adam, Allah'a taattan
baka dncesi olmayan, o sebeple yeryznde dolap kazanmaya imkn bulamayan, durumunu bilmeyen kimselere kar gsterdikleri iffetten dolay onlarca zengin sanlan fakirlere verilmelidir. (Habibim) sen onlar grnce yzlerinden tanrsn. nk onlar yzszlk ederek insanlardan istemezler. Yaptnz ve yapacanz hayrlar Allah eksiksiz bilir ve karln verir " (el-Bakara 2/273).

Yukarda anlan yetlerde tevik edilen hayrlardan ve sadakadan birinci derecede kastedilen zekt, sonra da gnll mal demelerdir.

6. Zektn, kendilerine zekt verilebilecek akrabaya denmesi daha faziletlidir. Zekt ncelikle -varsa- muhta olan erkek veya kz kardelere, sonra bunlarn ocuklarna, sonra muhta amcalara, halalara, bunlarn ocuklarna ve daha sonra da dier akrabalar, komular ve meslektalara verilmelidir. 7. Zekt, ncelikle maln bulunduu yerde yaayan fakirlere verilmelidir. Ancak o blgenin dnda fakir akraba veya daha muhta kimseler varsa onlara gndermek tercih edilebilir. 8. Yce Allah Tevbe sresi 103. yette Hz. Peygamber'e hitaben yle buyurur: "Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al ki bununla onlar (gnahlardan) temizleyesin, onlarn sevaplarn arttrp yceltesin. Onlara dua et. nk senin duan onlar iin sknettir. Allah ok iyi iiten ve bilendir". Bu

emre uyarak Hz. Peygamber zekt getiren veya gnderenlere "Allahm, filnn ailesine bereket ver" (Buhr, Zekt, 64) anlamnda dua etmitir. Zekt toplayan grevlinin zektn ald mkellefe dua etmesi zhir fakihlerine gre vciptir. Hz. Peygamber'in zekt memurlarna, mkelleflerden zekt topladktan sonra dua etmeleri hususunda bir emir vermemi ve bunu onlarn takdirlerine brakm olduunu dikkate alan fakihler ounluu dua etmenin mstehap olduunu sylemilerdir. O halde zekt verenin "Allahm, bu zekt faydal, ihtiya giderici kl!"; zekt alann da "Allah mallarn bereketlendirsin" gibi kr anlamlarn tayan dua etmeleri iyidir. 9. Mslmann zektn mutlaka kendisi vermesi art deildir. Bu farzann edas iin gvenilir bir mslman vekil tayin edebilir. Mlik fakihlerinden bazlar riy ve insanlarn bu husustaki vglerinden kanmak iin vekil vastas ile zekt vermeyi mstehap, daha iyi grmlerdir. Zekt veren kiinin, fakire verdii eyin zekt olduunu bildirmemesi daha iyidir. nk bu zekttr diye bildirmek, alan, zellikle zekt aldklarn gizlemek isteyen veya muhta olduklar halde almaktan ekinen kiileri tedirgin edebilir, onlar incitebilir. Ahmed b. Hanbel'in, "Zekt verirken bunun zekt olduu sylensin mi?" sorusuna "Bu szle incinmesine ne gerek var, zektn verir ve susar. Yzne vurmasna ne gerek var" dedii nakledilir. Baz Mlik bilginleri de "Zekt olduunu sylemesi mekruhtur, nk fakirin gnln incitmektedir" demilerdir.

IX. FITIR SADAKASI

Ftr szlkte "orucu amak", ftra da "yaratl" anlamna gelir. Trke'de fitre eklinde sylenen "ftr sadakas" din bir terim olarak yle tanmlanabilir: "Ramazan bayramna kavuan ve temel ihtiyalarnn dnda belli bir miktar mala sahip olan mslmanlarn kendileri ve velyetleri altndaki kiiler iin yerine getirmekle ykml olduklar mal bir ibadet"tir. Ftr sadakasna ba zekt ve beden zekt da denmektedir. Bu isimlendirmeler onun ahsa bal, ahs bana konmu bir mal ykmllk olmas zelliine dayanmaktadr. Ftr sadakas, ramazan orucunun farz olduu hicr 2. yln ban aynda, zekttan nce farz klnmtr. Din bir ykmllk oluunun dayana hadislerdir. Bu hadisler ayn zamanda Hz. Peygamber devrindeki ftr sadakas uygulamalarn da gstermektedir. Abdullah b. mer'in rivayetine gre: "Hz. Peygamber ftr sadakasn 1
s (lek) hurma ve 1 s arpa olmak zere kle, erkek, kadn, kk ve byklere farz klm ve insanlar (bayram) namazna kmadan nce verilmesini emretmitir" (Buhr, Zekt, 76; Mslim, Zekt, 12).

Bu konuda Eb Sad el-Hudr'den gelen bir rivayet de yledir: "Biz Peygamber devrinde fitreyi yiyecek maddelerinden 1 s olarak verirdik. O zaman bizim yiyeceimiz arpa, kuru zm, hurma ve ke (ya alnm peynir) idi " (Buhr, Zekt, 74).

Yukardaki hadislerin yan sra hemen btn kaynaklarda ftr sadakas ile ilgili benzer anlamda baka hadisler de nakledilir. Bu konudaki hadislerin deerlendirilmesi ile drt fkh mezhebinde ftr sadakas emrinin kesin ve balayc bir ykmllk ierdii sonucuna varlmtr. Ancak byle bir durumda farz ve vcip terimlerini e anlaml kullanan ve hkmn dayanan oluturan delilin zannlik ve katlii arasnda fark gzetmeyen fi, Mlik ve Hanbeller ftr sadakasnn farz olduunu sylemilerdir. Hanefler ise, ilgili hadislerin rivayet yollarn dikkate alarak ftr sadakasnn farz deil, vcip olduu grne varmlardr. Hanefler'e gre farz, kesin delil ile sabit olan hkmdr; vcip ise zann delil ile sabit olan hkmdr. Ancak vcip de farz gibi amel ynden gereklilik ifade eder. Bunun iin Hanefler'e gre de ftr sadakas, yerine getirilmesi gerekli mal bir ibadettir. fa edilmemesi din sorumluluu ve hirette cezay muciptir.

A) FITIR SADAKASININ NEM

Abdullah b. Abbas'tan rivayet edilen bir hadiste ftr sadakasnn, orulular gereksiz ve irkin szlerinden (gnahlarndan) arndrmak ve yoksullara gda temini iin farz klnd bildirilir (Eb Dvd, Zekt, 17; Msned, II, 277). Hadisten anlaldna gre ftr sadakas, oru tutan mslmann, oruluya yakmayan davranlarla zedelenen ibadetinin eksikliklerini tamamlar, ayn zamanda yoksullarn bayram sevincine katlmalarn salar. Ftr sadakas -zekttan farkl olarak- geni bir mkellef kitlesi tarafndan yerine getirilir. Bu sayede her mslman, yoksul din kardeine mal yardmda bulunmann sevincini yaar, devaml ba almann ezikliinden bir an iin dahi olsa kurtulur. Ramazan boyu tuttuklar orularla ruh yaplar glenen fakirler, madd ynden de g kazanarak zenginlerle birlikte ve ayn coku ile bayrama itirak ederler. Karlkl sevgi ve kardelik balar pekiir; bylece toplumda kaynama, paylama ortam oluur.

B) FITIR SADAKASIYLA MKELLEFYET

Ftr sadakasnn dinen gerekmesinin (vcb) sebebi, ilgili hadislere dayanlarak "sa olma" (sa olarak ramazan bayramna kavumu olma) eklinde belirlenmitir. Bu yzden, ftr sadakas, fkh eserlerinde "ba"a izfe edilerek "zekt'r-re's" (ba zekt) eklinde anlmtr. Bir baka anlatmla, ftr sadakas ykmll, yce Allah'n kiiye (ve velyeti altndakilere) cann balam olmasna karlk bir kran davran olmak zere konmu bir hkmdr. Bu sebeple ftr sadakas Trke'de "can, ba sadakas" diye de anlr. Ayrca bu ibadet o yln oru farzasn eda edebilen mslman bakmndan, bunu nasip etmesinden tr ulu yaratanna krde bulunma anlam da tar. Nitekim filer ramazan orucunu fitrenin ikinci bir vcb sebebi saymlardr. Ancak ftr sadakasnn vcip olmas iin ramazan orucunu tutmu olmak art deildir. Vcb art, sebebi meydana gelmi olan hkmle ykml saylmak iin aranan artlar ifade eder. Yukarda belirtildii zere (ramazan bayram vaktinde) sa olarak bulunma ftr sadakasnn vcb sebebidir. Ancak sebebin bulunmas, sz gelimi kendi ihtiyalarn dahi karlayamayan fakir bir mslmann belirtilen vakte sa olarak kavumas onun ftr sadakas ykmls olduunu gstermez. Ykml saylmak iin baz artlarn bulunmas gerekir ki, bunlar ftr sadakasnn vcb artlardr.

Ftr sadakas ile ilgili hadisler, genel olarak btn mslman fertler iin ftr sadakas denmesi gereini belirtmektedir. Bununla birlikte, bir kimsenin ister kendisi ister kendi dndaki kiiler bakmndan ftr sadakas ykmls saylmas iin bulunmas gereken artlar ve bu artlarn kapsam ile ilgili olarak mezhepler arasnda ictihad farkllklar vardr. 1. Mslman Olmak. Ftr sadakasnn vcip saylmas iin ykmlnn mslman olmas gerektii hususunda slm bilginleri fikir birlii iindedirler. Ancak, fi mezhebinde sahih kabul edilen bir gre gre, gayri mslim bir kimsenin bakmakla ykml olduu mslman yaknnn fitresini demesi gerekir. te yandan Hanef bilginlere gre bir mslman, gayri mslim olan klesinin fitresini vermekle de ykmldr. 2. Mal Varl. Hanefler'e gre ftr sadakas ykmls saylmak iin kiinin varlkl olmas gerekir. Varlkl olma ls, zektta olduu gibi nisab miktarna, mesel -bu iki mebla kymete eit olduunda- 20 miskal altn veya 200 dirhem gm kymetine denk mala sahip olmaktr. Yine zektta olduu gibi temel ihtiyalar (havic-i asliyye) bu miktarn dndadr. Ancak zekttan farkl olarak, ftr sadakasnn vcbu iin sahip olunan maln "artc" zellikte olmas ve zerinden bir yl gemi bulunmas gerekmez. Bir baka anlatmla, Hanefler'e gre meskeni, ev eyas, elbiseleri, binei, silh ve ailesinin bir yllk geim masraflar ile borlar dnda artc nitelikte olsun olmasn 20 miskal altn deerinde mal olan kimse -bu mala sahip olduktan sonra bir yl gemi olma art da aranmakszn- ftr sadakas ile ykmldr. Mlik, fi ve Hanbel mezheplerine gre ise, ftr sadakasnn vcbu iin zenginlik ls olan nisaba mlik olmak art olmayp, zengin fakir her mslman fitre ile ykmldr. Ancak bu bilginlere gre ftr sadakas ykmll iin kiinin, temel ihtiyalarnn yan sra bayram gn ve gecesine yetecek kadar aza sahip olmas arttr. Mlikler'e gre, deyebilme umudu varsa, kii bor alarak fitre vecbesini yerine getirmelidir. Ftr sadakas ile ykml olan kimse sahip olduu mal kaybetse veya bu mal nisabn altna dse de fitre ykmll sona ermez. Fakat fitre borcu olan bir mkellef lrse -Hanefler'e gre- bu bor terekesinden ayrlp denmez; ancak miraslar kendiliklerinden derlerse bu iyi olur. Fakihlerin ounluuna gre ise terekeden fitre borcu denmelidir. Klasik kaynaklarda ftr sadakasyla mkellefiyet iin hrriyet artndan sz edilir ve klelerin ftr sadakasyla mkellef olmadklar belirtilir. Bunun

da sebebi, o dnemlerde btn toplumlarda yaygn olarak bulunan klelerin, yine mevcut telakkiler sebebiyle mlkiyet hakknn bulunmaydr. Bunun iin de klelerin fitrelerinin sahipleri tarafndan verilmesi gerektii belirtilmitir. 3. Ehliyet. Fakihlerin byk ounluuna gre, ftr sadakasnn mal ykmllk yn ar bast iin, ykmlnn kl ve bli olmas art deildir. Konuya bu adan bakan mezhep imamnn yan sra Hanef imamlardan Eb Hanfe ve Eb Ysuf'a gre, mal varlna ilikin art tayan kn ve akl hastasnn malndan da ftr sadakas verilmesi gerekir. Ftr sadakasnda ibadet ynn stn kabul eden mam Muhammed ve Zfer'e gre ise byle kiilerin malndan ftr sadakas verilmesi gerekmez. 4. Velyet ve Bakmakla Ykmllk. Kiinin kendi dndaki kimselerin ftr sadakas ile ykml saylmas iin, bunlarn kendi velyeti altnda olan ve bakmakla mkellef bulunduu kimselerden olmalar gerekir. Buna gre: Gerekli mal varlna sahip bulunan bir mslman, velyeti altnda bulunan ve mal varl ftr sadakas demeye elverili olmayan kklerin, akl hastalarnn ve akl zayflarnn (math) ftr sadakasn demekle ykmldr. Drt mezhebe gre, mkellefin bul ana gelmemi ocuklar ile akl hastal veya zayfl sebebiyle velyeti altnda bulunan byk ocuklar ve dier yaknlar bu kapsamdadr. Bunlarn dndaki kimselere gelince: Hanefler'e gre, vefat eden oulun ocuklar ve -mslman olsun gayri mslim olsun- ticaret amacyla alnm olmayp hizmet amacyla bulundurulan kleler iin fitre denmesi gerekir. Buna karlk kiinin, bakmn stlendii kiiler de olsa, ana babas, byk ocuklar, kars, kardeleri ve dier yaknlar iin fitre demesi gerekmez. Fakat vekletleri olmad halde bunlar iin deme yapsa geerli olur. Hanefler dndaki bilginlere gre ise, kendisine fitre vcip olan kiinin -gc varsa- mslman ve bakmakla ykml olduu (ana baba gibi) akrabas, kars ve kleleri iin de fitre vermesi gerekir. Eb Hanfe'ye gre, evli kadnlar fitrelerini kendileri derler. Mlik mezhebinde, babann kz ocuu ile ilgili fitre ykmll kzn koca evine intikali zamanna kadar devam eder.

5. Vakit. Hanefler'e gre ftr sadakas ramazan bayramnn 1. gn fecrin douu ile (tan yeri aarnca) vcip olur. nk fitre bayrama izfe edilmi, ona ait klnmtr. Bylece oru tutmann haram olduu bir gnde, fitre ile fakir mslmanlarn sevindirilerek bayrama itirakleri amalanmtr. fi, Mlik ve Hanbel mezheplerine gre ise fitre ramazann son gn gnein batmas ile vcip olur. Bu durumda Hanefler'e gre bayram gecesi mslman olan kiinin, veya o gece doan ocuun fitresinin verilmesi gerekir. Fakihlerin ounluuna gre ise bu kiiler fitre ile mkellef deillerdir. Hanefler'e gre ramazan bayramnn ilk gn fecrin doumundan nce vefat eden veya fecirden sonra doan ocuk iin fitre vcip olmaz. Fakihlerin ounluuna gre bu iki durumda da kiilere fitre ykmll doar.

C) DEME VAKT
Yukarda belirtildii zere, ftr sadakas ile ykml olma vakti (vcb vakti) Hanefler'e gre ramazan bayramnn 1. gn tan yerinin aarmas, ounlua gre ise ramazann son gn gnein batmas andr. Ftr sadakasn yerine getirmenin geerlilii (shhati) iin hangi zaman dilimi iinde denmi olmas gerektii hususunda da farkl ictihadlar vardr. nce belirtilmelidir ki, drt mezhepte de ftr sadakasnn ramazan bayramndan bir veya iki gn ncesi ile bayram namaz vakti arasnda kalan sre iinde geerli olarak "ed" edilebilecei grleri hkimdir. Bu sreden ncesi ve sonras hakkndaki grler zetle yledir: Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gre gre ftr sadakas, ramazan aynn girmesinden itibaren denebilir. Ramazan ay girmeden bile verilebilecei grnde olanlar vardr. Bayram gnnden sonraya braklmas halinde de fitre ykmll devam eder ve ilk frsatta denmesi gerekir. fi mezhebine gre, fitre ramazan aynn balangcndan itibaren denebilir, daha nce denmez. Mlik ve Hanbel mezheplerine gre ise ancak ramazan bayramndan bir veya iki gn nce verilebilir, daha nce verilemez. Dier taraftan bu mezhebe gre, fitrenin bayramn 1. gn gnein batna kadar eda edilmesi geerlidir. zrsz olarak bu vakitten sonraya braklmas haramdr ve geciktirmekten tr fitreyi yerine getirmekle ykml olan kii gnahkr olur. Fakat fitre borcu zimmetten dmedii iin, daha sonraki gnlerde kaz yoluyla yerine getirilmesi gerekir.

zet olarak, btn mezheplere gre, fitrenin Hz. Peygamber'in uygulamasna binaen bayram namazna gitmeden nce verilmesi mstehaptr. Bununla birlikte bilginler, yine Hz. Peygamber'in hadislerinde ifade edilen yoksullarn ihtiyalarnn giderilmesi amacna uygun olarak fitrenin bayramdan bir-iki gn nce denmesini tevik etmilerdir. Fitrenin bayramn birinci gnnden sonraya braklmas ise ciz deildir; ancak zamannda denmemi olmasndan dolay fitre ykmll sona ermez.

D) FITIR SADAKASININ DENMES

a) Miktar Ftr sadakas ile ilgili hadislerde Hz. Peygamber zamannda bu mal mkellefiyetin hurma, arpa, kuru zm gibi o dnemin yaygn gda maddelerinden 1 s (lek) olarak dendii belirtilmekle beraber, yine bu devirde budaydan da 1/2 s olmak zere fitre verildiini gsteren hadisler vardr. Abdullah b. Salebe'den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber'in budaydan 1/2 s ftr sadakas vermeyi emrettii ifade olunmutur (bk. Eb Dvd, Zekt, 20). Ayrca Abdullah b. Abbas, Basra Camii minberinde ramazann son gn okuduu bir hutbede Basrallar'a Hz. Peygamber'in ftr sadakas uygulamasn retirken, Raslullah'n hurmadan 1 s, budaydan 1/2 s takdir etmi olduunu bildirmitir (bk. Eb Dvd, Zekt, 20). Budaydan verilecek fitre miktarnn, fitre verilecek maddelere ve miktarlarna ilikin hadislerde belirtilmesinin yan sra, bu miktarn Muviye zamannda tesbit edilmi olduunu bildiren rivayetler de vardr. Bu hususta Eb Sad el-Hudr'den gelen bir rivayet yledir: "Biz ftr sadakasn Hz. Peygamber zamannda taamdan 1 s, hurmadan 1 s, arpadan 1 s ve kuru zmden 1 s olarak verirdik. Muviye zamanna kadar bu byle devam etti. Muviye halifelii zamannda hacca geldi, minbere karak bir konuma yapt ve yle dedi: Ben iki md (1/2 s) am budaynn, 1 s hurmaya eit olduunu gryorum. Bundan sonra insanlar onun grn kabul ederek, budaydan ftr sadakasn 1/2 s olarak vermeye baladlar" (bk. Buhr, Zekt, 76). Bu hadis ve haberleri deerlendiren fakihler ftr sadakasnn cins ve miktarlarn aadaki ekilde tesbit etmilerdir:

Hanefler'e gre ftr sadakas buday, arpa, hurma ve kuru zm olmak zere drt nevi gda maddesinden verilir. Bunlar iinde budaydan (buna buday unu ve kavut da dahildir) 1/2 s, dierlerinden 1 s fitre verilir. filer'e gre fitre her eit hububattan, hurma ve kuru zmden 1 s olarak verilir. Ancak fitre lkede veya mkellefin bulunduu blgede en ok tketilen gda maddelerinden biri olarak denmelidir. Mlikler'e gre fitre buday, arpa, dar, hurma, kuru zm, ke gibi gda maddelerinden olmak artyla, bunlarn lkede en ok tketileninden 1 s olarak verilir. Hanbeller'e gre ise fitre, naslarda zikredilen buday, arpa, hurma, kuru zm ve keten 1 s olarak verilir. Bu maddeler bulunmaz ise dier hububat ve meyve trlerinden verilebilir. Grld gibi fitre fakihlerin ounluuna gre, buday dahil yukarda saylan btn gda maddelerinden 1 s olarak verilmektedir. Hanefler'e gre dierlerinde ayn olsa da budaydan 1/2 s verilmektedir. S, bir hacim ls birimi olup 2.75 litredir. Klasik fkh kaynaklarndaki bilgi ve ller byledir. Ancak, Hz. Peygamber dnemindeki uygulamalar dikkatlice izlendiinde ve ftr sadakasnn mahiyeti ve gayesi de gz nnde bulundurulduunda, gnmzde fitrenin bu gda maddelerinden biriyle ve bu llere gre denmesinin yeterli, hatta doru olmayaca sylenebilir. nk rivayetler, o dnemde bu gda maddelerinin toplumun temel tketim maddeleri olduunu ve miktarlar arasnda da denkliin bulunduunu gstermektedir. te yandan fitre ile, bir fakirin iinde yaad toplumun hayat standardna gre bir gnlk yiyeceinin karlanmas ve onun da mslman toplumun yesi olmann hazzna ve bayram sevincine itirak ettirilmesi hedeflenmi olmaldr. Bu ve benzeri mlhazalardan hareketle gnmz slm bilginleri, ftr sadakasnn tesbiti konusunda iki lden birinin esas alnmas gerektii grndedir: 1. Hadislerde geen gda maddelerinin 1'er snn para cinsinden ortalamasnn alnmas. Bu uygulama ile, ramazan aynda kuru zm, hurma, buday ve arpa gibi maddelerin eitli kalitelerine gre belirlenmi birbirinden ok farkl birok rakamn ortaya kmas ve mslmanlarn bu durum karsnda tereddde dmesi nlenmi olacaktr. 2. Fitre miktar olarak, bir ahsn bir gnlk normal yiyeceini salayacak miktarn l alnmas. Bu miktarn hadislerde zikredilen gda maddele-

rinden en ucuzunun bedelinden daha dk olmamas da gerekir. Bu usul benimsendiinde fitre verilecek fakirin hayat artlarna gre bir gnlk gda ihtiyac deil fitre veren kimsenin kendi gnlk gda tketim ortalamasnn l alnmas, fitrenin mna ve gayesine daha uygundur. Kur'an'da yemin kefretiyle ilgili olarak "Ailenize yedirdiiniz yemein orta hallisinden on fakire yedirmek" (el-Mide 5/89) ifadesi byle bir lnn alnmasn hakl ve gerekli klmaktadr. mam fi'nin ictihad da, herkesin ortalama olarak tkettii yiyecek maddelerinden fitre vermesi gerektii eklindedir (fi, elmm, II, 59). b) deme ekli Fitre bir ibadet olduundan, bu vecbenin geerli olarak yerine getirilmi olmas iin niyet arttr. Fitre ayrlrken niyet edilebilecei gibi, onu verirken de niyet edilebilir. Niyet, bu demeyi Allah rzs iin fitre olarak yaptn gnlden geirmek veya dil ile sylemekten ibarettir. Bunu fakire verirken "bu fitredir" demeye gerek yoktur. Fakihlerin ounluuna gre fitre kymet (para) olarak denemez. Hangi gda maddesinden denecekse, -ki bu, o blgenin en ok tketilen maddesi olacaktr- o maddeden verilmelidir. Hanefler'e gre fitre para olarak da verilebilir. Hatta bu usul, fakire acil ihtiyacn giderme imkn vereceinden daha uygun bulunmutur. Tekrar ifade edelim ki, hadislerde fitre ls olarak tesbit edilen ve ileri dnemlerde de l alnmaya devam edilen bu miktarlar asgari snrlardr. Bu gda maddeleri ve miktarlar, slm'n ilk tebli edildii evrenin madd artlar ve beslenme imknlarna gre belirlenmitir. Bu konudaki Hz. Peygamber'in emir ve tavsiyeleri, fakirlerin byle gnde el avu amaktan kurtarlmas, onlarn da doyurulup bayram sevincine itirak ettirilmesi ynndedir. Fitre denirken bu gaye ve llerin gz nnde bulundurulmas, bu din mkellefiyetin hikmetlerine daha uygun dmektedir. O halde kii ekonomik durumuna ve iinde yaad ortama gre fakirin en az bir gnlk yiyecek-iecek ihtiyacn karlayacak bir paray fitre olarak tesbit edip vermelidir. yle ki, ailenin bir aylk mutfak masraf otuz gne, sonra aile fertlerinin saysna blnr. kan rakam kiinin kendi ekonomik seviyesine gre ortalama bir gnlk gda masrafn gsterir. Fitre demesinin "temlik" sretinde yaplmas gerekir. Mesel fitre mkellefinin, bir fakirden alacana mahsup ederek ona fitre demesi geerli olmaz.

c) Fitre Verilebilecek Kimseler Ftr sadakasnn sarf yerleri ile zektn sarf yerlerinin ayn olduu hususunda fakihler gr birlii iindedirler. Buna gre, zekt verilemeyen kimselere fitre de verilemez. u kadar var ki, gayri mslimlere zekt verilemeyecei noktasnda bilginler ittifak etmi olmakla birlikte, Eb Hanfe'ye gre slm lkesi vatanda olan Ehl-i kitaba (zimm) fitre verilebilir. Eb Ysuf'a ve fakihlerin ounluuna gre ise zimmye fitre verilemez. Hanef mezhebinde Eb Ysuf'un gr fetvada esas alnmtr. Kendilerine fitre verilemeyecek kiiler unlardr: Dinen zengin saylanlar, fitre ykmlsnn zevcesi, usul (ana-babas, dede ve nineleri), fru (ocuklar ve torunlar), bakmakla ykml olduu yaknlar. Zenginlik hakknda deiik ller belirtilmitir; Hanefler'e gre, artc nitelikte olsun olmasn nisab miktar mal olan kiiye fitre verilemez. Fitre verilirken, mkellefin bulunduu yerdeki fakirlere, uzakta otursalar da fakir akrabalara, iyi ahlk sahibi ve geliri giderini karlayamayanlara ncelik verilmelidir. Bir kimse fitresini bir fakire verebilecei gibi, birka fakire de databilir. Ayrca birok kii de fitrelerini bir fakire verebilirler.

Dokuzuncu Blm

Hac ve Umre

I. LKELER ve AMALAR
badetler z ve amac itibariyle kulun yaratan ve O'nun stn kudreti karsnda aczini itiraf etmesi, kendini kuatan sonsuz zaman dilimi, usuz bucaksz varlklar lemi iinde konumunu bilip ona gre tavr almas ve bu ruh hali iinde O'nunla iletiim kurmas demek olduundan neticede bireyin mutluluuna, bireyin kendisini tanmasna, kendisiyle ve toplumla bark yaamasna, bunun devamnda da toplumsal huzur ve barn kurulmasna hizmet eder. badetlerin tad hikmetler bu sra dahilinde zetlenebilirse de, bir dine mensup olanlarn yeryznde tek bir cemaat oluturarak ylda bir defa belli bir yer ve zamanda birlikte ibadet etmesi demek olan hac ibadetinde durum biraz daha farkldr. Kutsal zaman ve mekn inanc hemen btn dinlerde mevcuttur ve esasen haccn temelinde, ulhiyyetin herhangi bir yerde tecellsine ilikin inan yatar. slm dininde de, kutsal mekn ve zaman telakkisi hac ibadeti bnyesine yerletirilmitir. Hac szcnn "kast, yneli ve yry" anlamna gelmesi, bir bakma hac ibadetine saygnlk ve kutsiyet atfedilen birtakm zel meknlar zerinden Allah'a yrnmesi eklinde sembolik bir mahiyet kazandrr.

Kur'n- Kerm'de zellikle hac trenleri, bu trenlerin yaplaca zaman ve yerlere ilikin olarak kullanlan "haram aylar, belde-i haram, hurumtullh, eirullah" vb. ifadeler, sembolik saygnlk ve kutsiyet ifadeleridir (mesel bk. el-Mide 5/1, 2; el-sr 17/1; el-Kasas 28/57; el-Ankebt 29/67). Haccn nostaljik boyutu, inanan bir kimsenin inan kkleriyle balantsn tazelemesi bakmndan nemlidir. Mslmanlk asndan dnldnde slm peygamberinin ve arkadalarnn tevhid ve adaleti hkim klma mcadelesi, bu srete yaanm ac tatl anlar, deta bir film eridi gibi bu kutsal meknlar ziyaret eden kiinin gznn nnden geer. Bu nostalji, inanan kiiye daha youn bir dinamizm kazandrr ve daha st dzeyde bir sahiplenme uuru verir. Haccn lht boyutu, maheri andrmasdr. Farkl dil, rk, blge ve kltrlere, sosyal konum ve ekonomik gce sahip insanlarn eit statde ve ayn renk ve tip elbiseler iinde toplanmas, akn akn kouturmas ve topluca ibadetler etmesi, bir bakma hirette yaratcnn huzurunda dirilii ve toplan hatrlatr. Hac mmini hiretteki bu dirili ve toplanmaya hazrlar, bu bilinci kazanmasnda ona yardmc olur. Gerekten de hac ibadetinde mslman, slm'a gnl vermi olmann mutluluunu ve hazzn daha yakndan idrak eder, yeryzndeki btn mslmanlarla birlikteliin ve kardeliin kolektif uuruna erer. Dnyann eitli blgelerinden deta her biri bir temsilci ve gzlemci sfatyla Mekke'ye akn eden mslmanlar, mkat denilen belirli snrlarda dnyay, dnyev farkll, hatta bencillii ve ihtiraslar temsil eden elbiselerini karp hepsini eitleyen, birletiren, onlar dnya Mslmanlnn bir yesi olmann bilincine erdiren ihram elbiselerini giyerler. Artk "ben" yok, "biz" vardr. Mminler bir ufuktan dierine akan beyazlar seli iinde yok olur, deta lmeden nce lm ve hiret hayatn yaarlar. hram, kiinin kendini geici kayg ve bamllklardan kurtarnn semboldr. hram sresince toplumsal bar ve btnl bozucu, bencillii uyandrc, geride braklan geici haz ve menfaatleri hatrlatc mahiyetteki her trl eya ve fiiller yasaklanmtr. Arafat vakfesi, insann dnyaya ayak basn ve kyamette Allah'n huzurunda bekleyiini hatrlatr. Hac ruhun Allah'a ykseliini temsil ettiinden, Kbe hedef deil, belki sonsuzlua ve bu mnev atmosfere geiin balangcdr. Kbe etrafnda dnerek gerekletirilen tavaf, kinatn ve yaratln zeti, teslimiyetin ve ilh kadere boyun eiin sembol saylr. Komak anlamna gelen say, bir canllk, bir araytr, esbaba tevessldr. Hacda dtan

bakldnda sembolik davranlar eklinde gzken her ibadetin ve eklin bir anlam, mmini eitici ve bilinlendirici bir yn vardr. Hac ibadeti esnasnda bu anlam ve bilinci yakalayabilen, haccn hikmetlerine nfuz edebilen mminler, eski hata ve gnahlarndan arnarak hayata yeni bir canllk ve uurla dnerler. Hac onlarn hayatnda kalc etkilere sahip bir dnm noktas olur. Mminin ykmllk artlar gerekletiinde bir an nce hacca gitmesinin tavsiye edilmi olmasnn bir anlam da budur. Esasen hac ibadeti, bir bakma, hem slm'daki dier ibadetlerin topluca ve bir arada sergilenii grnmndedir, hem de namaz, oru ve zekt ibadetlerinden izler tar. Hacca giden mmin, namazlarda ynelip durduu Allahn evine bizzat gelmi, namazda yaad Allah'la buluma uurunu daha yakndan hissetmeye balamtr. hrama girmek, namazdaki iftitah tekbiri mesabesindedir; her ikisinde de dnya arkada braklmaktadr. hramlnn zel gnlerde birtakm dnyev zevklerden geri durmas da oru ibadetini artrr. Hac bir ynyle de toplumsal btnleme, kaynama ve arnmann bir anlamda niversal apta gerekletirilmesidir. Peygamberimizin, Allah rzs iin hacceden ve haccn zel gnlerinde cinsel ilikiden ve dier yasaklardan saknan kimsenin anasndan doduu gn gibi gnahlarndan arnm olarak memleketine dnecei eklindeki ifadesi (Buhr, Muhsar, 9-10; Mslim, Hac, 438), haccn her bakmdan bir byk arnma oluuyla ilgilidir. Haccn dnyev-insan boyutu da vardr. Hac bata inananlarn bir g gsterisi mahiyetindedir. Hacda dnyann drt bir tarafndan gelen mslmanlar, hem dayanma ruhunu daha derinden ve daha cokulu hissetmi hem de birbirlerinin yannda ve arkasnda olduklarn, birbirlerini desteklediklerini mnasip bir dil ile bakalarna gstermi olurlar. Hac bu dayanma ruhunun canl tutulmasnn bir vesilesidir. Grp tanmaya vesile olmas yannda hac, bir ynyle de retilen bilginin tantmnn yaplaca uluslararas bir fuar ierii de tar. Hac esnasnda gnlk giysilerinden soyunup, bembeyaz lekesiz ihram rtlerine brnen mslmanlar, her trl gsteri ve alyiten uzaklamay, ziynet ve servetle bbrlenmemeyi, insanlar arasndaki eitlii, lm ve tesini hatrlamay fiilen yaayp renmeleri yannda, kt arzu ve alkanlklarndan da syrlp, tertemiz yeni bir yaaya balama iradesini de sergilerler. hraml iin konulan yasaklar, hi kimseye hatta haerelere bile zarar vermeme, btn yaratklara efkat ve merhamet, zorluklara sabr, ksaca kiiye dzenli ve disiplinli yaama melekesi kazandrr. Bylece hac farzasn eda eden mslmanlar, Allah'n honutluunu kazandklar gibi evresindekilere faydal olma, hi deilse zarar vermeme alkanl kazan-

m olurlar. Hz. Peygamber ite bu anlayla haccedenler iin "Kim Allah iin
hacceder de (bu esnada, Allah'n rzsna uymayan) kt sz ve davranlardan ve Allah'a kar gelmekten saknrsa, (kul hakk mstesna) annesinin onu dourduu gnk gibi (gnahlarndan arnm olarak hacdan) dner" (Buhr, Hac, 4; Mslim, Hac, 438) buyurmutur.

Haccn sebebi ve namazlarda kbleghmz olan Kbe, yeryznde Allah'a ibadet iin yaplan ilk binadr. Allah'n emri ile Hz. brhim ve olu Hz. smil tarafndan Mekke'de yaplmtr. naat tamamlandktan sonra, Cibrl (a.s.) tavafn ve haccn nasl yaplacan fiilen gstermi; Hz. smil de bunu Hicaz halkna gretmitir. Hz. brhim'den sonra mrikler tarafndan haccn zaman ve eda edilii zerinde yaplan tahrif ve deiiklikler, Resl-i Ekrem'in Ved haccndaki uygulamas ile tekrar asl haline dnmtr. Hz. Peygamber bu haccnda slm haccn nasl yaplacan amel olarak gstermi, hatalar dzeltmi ve "Hac mensikini benden aln, benden grdnz gibi yapn" (Mslim, Hac, 310) buyurmutur. Bununla birlikte, Hz. Peygamberin bu uygulamasnda hangi fiil ve alt ibadetlerin hac ibadetinin asl ve tal unsurlar olduu, terkedildiinde nasl telfi edilecei konusu ayrntyla belirtilmedii iin, bu husus daha sonraki dnemlerde fakihler arasnda tartmal kalm, her bir fkh mektebi kendi bak asna gre bir deerlendirme yapmtr. Haccn rkn ve artlar, vacip ve snnetleri, hac yasaklarnn ihlli halinde ne gerekecei konularndaki farkl ictihadlar, esasen bu deerlendirme farkllklarn yanstr. te yandan hac ibadeti iinde yer alan ve bir ksm sembolik davranlardan ibaret olan fiiller (mensik), ounluk itibariyle Hz. Peygamber'den grld ekliyle yaplmas gerektiinden taabbud nitelikte ise de, bir ksm o gnk art ve imknlarla da alkal emir ve tavsiyelerdir. Byle bir ayrm da hac ibadetinin ifas konusundaki gr ayrlklarna zemin hazrlamtr.

II. HACCIN TANIMI ve MAHYET

Hac szlkte "kastetmek, ynelmek" anlamna gelen bir kelimedir. Fkh terimi olarak ise hac, "Mekke ehrindeki Kbe'yi ve civarndaki kutsal saylan zel yerleri, zel vakit iinde, usulne uygun olarak ziyaret etmek ve yaplmas gereken dier mensiki yerine getirmek" demektir. Bunlarn hepsine birden hac trenleri anlamnda "mensik'l-hac" denir. slmiyet'in be esasndan biri olan hac, hicretin IX. ylnda farz klnmtr. Haccn farz olduu hkm, Kur'n- Kerm ve Snnet'te bildirilmi ve

bu hkm konusunda mslmanlarn gr birlii (icm) gereklemitir. Kur'n- Kerm'de: "Yoluna gc yetenlerin evi (Kbe) hac ve ziyaret etmeleri, insanlar zerinde Allah'n bir hakkdr" (l-i mrn 3/97) buyrulmutur. Peygamberimiz de hacc Mslmanln be esasndan birisi olarak saym, haccn nemini ve yararlarn belirtmi ve bu trenlerin nasl yaplacan fiilen gstermitir. Gc yeten, yani salk ve servet ynnden haccetme imknna sahip olan mslmanlarn, mrnde bir defa haccetmeleri farz olup imkn elde edilince, geciktirmeden yerine getirilmesi gerekir. Hayatnda bir defa hac yapm olan mslman bu farz yerine getirmi olur. Eb Hanfe, Eb Ysuf, Mlik ve Ahmed b. Hanbel gerekli artlar tayan hac ykmlsnn bu ibadeti nndeki ilk hac mevsiminde eda etmesi gerektii, sonraki yllara tehir etmesinin gnah olduu, hatta bu ibadeti uzun sre geciktiren kiinin ahitliinin kabul edilmeyecei grndedirler. fi ve mam Muhammed ise ileride yerine getirmeye azmedilmesi ve eda imknnn normal artlarda elden kmas gibi bir endienin bulunmamas artyla haccn tehir edilebileceini sylemilerdir. Bununla birlikte, bunlar da hac ibadetinin bir an nce ve ilk frsatta yerine getirilmesinin snnete uygun ve daha ihtiyatl bir tutum olduunu belirtmilerdir. Kbe'yi ziyaretle ilgili ibadetlerden biri de "umre"dir. Ziyaret belirli zamanda ve Arafat vakfesiyle birlikte olursa "hac"; belirli bir zamana bal olmayarak vakfesiz yaplrsa "umre" adn alr. Hac ve umreyi birbirinden ayrmak iin hacca, "hacc- ekber" (byk hac), umreye "hacc- asgar" da (kk hac) denir. Halk arasnda ise arefesi cumaya rastlayan haccn hacc- ekber olduuna dair yaygn bir kanaat bulunmaktadr. Umrenin faziletiyle ilgili olarak Resl-i Ekrem "Umre, daha sonraki umreye kadar, ikisi arasnda ilenen gnahlar iin kefrettir. Allah katnda makbul haccn karl ise ancak cennettir" (Buhr, Umre, 1; Mslim, Hac, 437) ve "Hac ve umreyi birbirine ekleyin (pe pee birlikte yapnz); nk bunlar krn demir, altn ve gmteki kiri, pas gidermesi gibi, yoksulluu ve gnahlar giderir. Makbul bir haccn karl ancak cennettir" (Tirmiz, Hac, 2: Nes, Hac, 6) buyurmutur.

III. HACCIN ARTLARI

A) YKMLLK ARTLARI
Hac ibadetiyle ykml olmak iin genel olarak btn ykmllkler de ngrlen Mslmanlk, akl ve bul art yannda, ayrca hac yapmaya beden ve mal imknlarn yeterli olmas da arttr. Beden ve mal imknn yeterli dzeyde bulunmasna literatrde, yapabilme, g yetirebilme anlamnda istitat denilir. Ayrca kiinin hac ile ykml saylabilmesi ve hac ykmllnn zimmetinde bor olarak sabit olabilmesi iin belirtilen drt arta ilve olarak, bu farzay yerine getirecek vakte erimi olmas da gerekir. Belirtilen tm artlar tad halde, bu tarihten itibaren hacc ifaya elverili zaman bulamadan yani hac mevsimine eriemeden len kii hac ile ykml olmadan lm kabul edilir. stitat, teknik ifadesiyle sylenecek olursa, haccn vcb artdr. Hac, sadece Kbe ve civarnda belirli gnlerde eda edilen bir ibadet olduu iin hac ykmll beden ve mal imknlarn yeterli olmas artna balanmtr. slm dini, dier mkellefiyetlerde olduu gibi, hac ibadetinde de mkellefin durumunu dikkate alm ve ona g ve imknlarnn zerinde bir yk yklememitir. Hac ykmll iin istitatn art olduu konusunda mezhepler arasnda gr birlii olmakla beraber istitatin ne anlama geldii konusunda bir birlik yoktur. Mezhep imamlar ve mntesipleri, yette geen istitat kavramn farkl ekillerde anladklar iin aralarnda, haccn ykmllk ve eda artlarnn tesbitinde baz farkllklar domu, bu bakmdan bir ksmnn ykmllk art olarak kabul ettii bir ey dierinde eda art olmutur. stitat denilen yapabilme g ve imkn, hac yolculuuna kacak kiinin gidip dnnceye kadar kendisinin ve bakmakla ykml olduu kimselerin geimlerini sosyal seviyelerine uygun olarak salayacak mal gce ve hac iin yeterli zamana ve mal gce sahip olmas anlamna gelmektedir.

B) EDA ARTLARI
Haccn edasnn, yani hac ykmls tarafndan bizzat ifa edilmesinin farz olmas iin bulunmas gereken artlara 'haccn edasnn artlar' denir. Bu artlar genel hatlaryla unlardr:

a) Salkl Olmak. Eb Hanfe ve Mlik, salkl olmay hac ykmls olmann art olarak grdklerinden bunlara gre salkl olmayan kimseler hac yapmakla mkellef deildir; dolaysyla yerlerine vekil gndermeleri de gerekmez. Hanef imamlardan Eb Ysuf ve Muhammed ile fi ve Hanbel hukukularna gre ise, yukarda belirtilen ykmllk artlarnn gereklemesi halinde, fiilen haccetmeye engel tekil eden bir hastalk veya sakatl bulunanlar, yerlerine vekil gndermeli veya bunu vasiyet etmelidirler. Fiilen hac etmeye engel hastalk ve sakatlklar arasnda, genel olarak, krlk, ktrmlk ve hac yolculuuna dayanamayacak derecede hastalk veya yallk durumlar gsterilmitir. b) Yol Gvenlii. Hanef ve Hanbel mezheplerinde fetvaya esas olan gre gre yol gvenliinin bulunmas haccn edasnn artlarndandr. Mlik ve filer ise, istitat kavramna getirdikleri aklama dorultusunda, bunu ykmllk artlar arasnda saymlardr. c) rz Bir Engelin Bulunmamas. Tutukluluk veya yurt dna kma yasa gibi yolculua kmay engelleyen bir durumun hac mevsimine denk gelmesi halinde eda ykmll gereklemez. d) Kadnlara zel ki art. Haccn edasyla dorudan ilgisi bulunmamakla birlikte, kadnlara ilikin baka hkmlerin sonucu olarak sz konusu edilen iki art daha bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, kadnlarn tek balarna uzun mesafeli yolculuklara kma yasandan kaynaklanan "yanlarnda elerinin veya bir mahremlerinin bulunmas" artdr. Hanef mezhebine gre, haccedebilmek iin seferlik hkmlerinin uygulanaca bir mesafeyi katetmek durumunda olan kadnlar tek balarna hac yolculuuna kamazlar. fi mezhebinde ise katedilecek mesafeden ziyade yol emniyeti ve kadnlarn gvenlii esas alndndan koca veya baka bir mahremin bulunmas art koulmam, bunun yerine kadnlarn bunu salayacak ekilde -arlkl gre gre kadnn yer ald- bir grup oluturmalar yeterli grlmtr. Bununla birlikte iki kadnn hatta kendini gvenlik iinde hissediyorsa bir kadnn -sadece- farz olan hac grevini yerine getirmek iin tek bana yola kmas ciz grlmtr. Mlik mezhebine gre ise, kocas veya bir mahremi bulunmayan yahut cretle bile olsa kendisiyle birlikte hacca gelmeyen bir kadn, gvenli bir kafile ile birlikte, bu kafilede baka

kadnlarn bulunup bulunmamas dikkate alnmakszn hac yolculuuna kabilir. kinci art ise sadece boanma iddeti veya vefat iddeti beklemekte olan kadnlara ilikin olup, "beklemeleri gereken sreyi tamamlam olmalar"dr. Hanef mezhebine gre eda art olan bu durum dier mezheplere gre ykmllk artdr. Eda artlarn tayan kimselerin bizzat hac yapmalar, bu artlardan herhangi birinin gereklememesi durumunda bedel (vekil) gndermeleri veya bunu vasiyet etmeleri gerekir.

C) GEERLLK ARTLARI
Haccn geerli yani sahih olabilmesi iin artn bulunmas gerekir. Bu artlar; a) Hac yapmak niyetiyle ihrama girmek, b) zel vakit, c) zel mekndr. a) HRAM hram szlkte "haram etmek, kendini mahrum brakmak" anlamna geldii gibi, "tzim edilmesi gereken zamana veya mekna girmek ve bunlara sayg duymak" anlamna da gelir. hram ilmihal dilinde hac veya umre yapmaya niyet eden kiinin, dier zamanlarda mubah olan baz fiil ve davranlar belirli bir sre boyunca yani hac veya umrenin rknlerini tamamlayncaya kadar kendi nefsine haram klmas anlamndadr. Namaza balama tekbiri anlamna gelen tahrme ile ihram kelimeleri ayn kkten tremi ve anlamlar birbirine ok yakn iki kelime olduu gibi, ait olduklar ibadetteki fonksiyonlar da birbirine ok yakndr. Hatta ihram iin mecazen 'haccn balama tekbiri' demek mmkndr. Normal zamanda hell olan baz fiiller ihraml iin yasak hale gelir. Klk-kyafet, cinsel hayat ve avlanmak gibi hususlarla ilgili olmak zere gruplandrlabilecek bu yasaklarn ihlli, yasan eidine ve ihll biimine gre deien cezalar gerektirir. Bu cezalar kurban kesmek, sadaka vermek, bedelini demek ve oru tutmaktan ibarettir. Bu yasaklar niyet ve telbiye anndan itibaren balar ki, zaten niyet ve telbiye ihramn rkndr. Bu bakmdan hac ve umreye niyet edip telbiye yapmaya "ihrama girmek", ihrama giren kiiye "muhrim" (ihraml) denir. hram giymek ise hac trenlerinin ifas srasnda giyilmek zere yn, pamuk veya ketenden hazrlanm beyaz renkli giysiyi (ihramlk) giymek anlamndadr.

aa) hramn Rknleri Hanef mezhebinde ihramn, niyet ve telbiye olmak zere iki rkn vardr. Bunlardan birini terkeden kimse ihrama girmi olmaz. Dier mezhebe gre ise ihrama girmi olmak iin sadece niyet yeterlidir. 1. Niyet. Niyet hac veya umre yapmaya karar vermek ve hangisini yapacaksa onu belirlemekle olur. Niyeti dil ile ifade etmek de mstehaptr. Bir kimse Kbe'yi ve civarndaki kutsal yerleri ziyaret maksadyla ihrama girdii esnada, hacca m yoksa umreye mi yahut ikisine birden mi niyet ettiini, kalbi ve dili ile tayin etmese bile Hanefler'e gre bu kiinin ihram sahih olur. Bu durumdaki bir kimsenin tavafa balamadan nce yapaca ibadetin hac m yoksa umre mi olduunu belirlemesi yeterlidir. ayet bu belirlemeyi yapmadan tavafa balayacak olursa umre iin ihrama girmi olur. Tavaf yapmadan doruca Arafat'a kp vakfe yapacak olursa bu ihram hac iin olur ve yapt hac da ifrad hacc olur. fi mezhebinde ise bu durumda, hac ve umre ile ilgili mensikten herhangi birine, mesel tavafa balamadan nce niyetteki belirsizliin giderilmi olmas gerekir. Aksi halde yaplan trenler hac veya umre olarak deer kazanmaz. nk bir ibadet ancak niyetle yaplabilir. 2. Telbiye. Telbiye ibadete balama ann temsilen belli szlerin sylenmesinden ibarettir. Telbiye namazdaki iftitah tekbiri mesabesindedir; bu bakmdan namazdaki tekbir ifadesi (Allahekber) yerine bunda telbiye szleri sylenir. Telbiye; "Lebbeyk Allahmme lebbeyk. Lebbeyke l erke leke lebbeyk. nne'l-hamde ve'n-nimete leke ve'l-mlke, l erke lek" szlerini sylemekten ibarettir (Anlam: Davetine szm ve zmle geldim Allahm, emrin ba stne. Davetine szm ve zmle geldim ey ortaksz olan sen! Emrin ba stne. Hamd senin, nimet senin, mlk de senin. Yoktur senin ortan). Telbiyeyi ihrama girerken bir defa sylemek farz, zaman zaman yksek sesle tekrarlamak ise snnettir. Kadnlar gerek telbiye gerekse dier dua, zikir ve tesbihlerde seslerini fazla ykseltmezler. hrama Girme Zaman. Hac aylar girmeden hac mensikinden hibiri yaplamaz. Ancak Hanef ve Mlikler'e gre, mekruh olmakla birlikte henz hac aylar balamadan ihrama girmek cizdir. nk onlara gre ihram, haccn rkn deil shhat artdr. Dier ibadetlerde olduu gibi artn yerine getirilmesi iin vaktin girmesi gerekmez.

fi mezhebinde ise ihram art deil, rkn sayld iin hac aylarndan nce, hac iin ihrama girilemez. Hac aylarndan nce ihrama girildii takdirde, bu ihram umre ihram olarak geerli olur. Umre yapmann zel bir vakti olmadndan umre iin her zaman ihrama girilebilir. hrama Girme Yerleri. Kur'n- Kerm'de Kbe'ye "el-beyt'l-harm"
(el-Mide 5/2), onu evreleyen mescide "el-mescid'l-harm" (el-sr 17/1) denildii gibi, bu mescidin iinde bulunduu Mekke ehri de "harem" (elKasas 28/57; el-Ankebt 29/67) yani "saygya lyk" szyle vasflandrl-

mtr. Sayg gsterilmesi gereken bu kutsal meknlar srasyla "Harem", "Hil" ve "fk" denilen, snrlar belirli ve zel fkh hkmleri olan blgeler kuatr. Bylece Kbe'nin etrafn i ie kuatan yerler, srasyla Harem, Hil ve fk olarak, hkmleri farkl blgeye ayrld gibi hac veya umre yapan kimseler de bulunduklar blgelere gre fk, Hill (veya Mkat) ve Mekk olmak zere snfa ayrlr. Harem Blgesi. Mekke ile etrafnda, bitkileri koparlmamak ve av hayvanlarna zarar verilmemek zere belirli snrlar iindeki emniyetli blgedir. Bu blgede oturanlara Mekk (Mekkeli) denir. Harem blgelerinin snrlarn Cibrl'in rehberliiyle Hz. brhim belirlemi, snrlar gsteren iaretler daha sonra Hz. Peygamber tarafndan yenilenmitir. Bu snrlar Kbe'ye eit uzaklkta deildir. En yakn, Mekke'ye 8 km. mesafede Medine istikametinde "Tenm"; en uzak olanlar ise Tif ynnde "Cirne" (ib l-i Abdullah) ve Cidde istikametinde Hudeybiye yaknlarnda "Air"dir. Dierleri ise, Irak yolu zerinde "Seniyyetlcebel", Yemen yolu zerinde "Edt Libn" (Hseyniye) ve Arafat snrnda "Batn- Nemre"dir. Mekkeliler hac iin Harem blgesi snrlar iinde; umre iin ise Hil blgesine karak mesel Tenm veya Arafat gibi Harem blgesi dndaki bir yerde ihrama girerler. Hac ve umre yapp ihramdan km olan Harem blgesindeki Mekkeli olmayan kiiler (fk ve Mkat olanlar), umre yapp ihramdan ktktan sonra, yeniden ihrama girmek istediklerinde, ayn hkme uyarlar. Onlar da hac iin Harem blgesinde, Umre iin ise Harem blgesi dna karak mesel Tenm veya Arafat gibi bir yere gidip ihrama girmek durumundadr. Hil Blgesi. Hil blgesi, Harem blgesi ile Mkat yerleri arasndaki yerlerdir. Bu blgede ikamet edenlere Mkat veya Hill denir. Hill, Hil blgesinde yaayan kii anlamndadr. Mkatler gerek hac gerek umre iin Harem blgesine girmeden bulunduklar Hil blgesinde ihrama girerler.

fk Blgesi. Harem ve Hil blgelerinin dnda kalan yerlere fk denir. Hil blgesi dndan dorudan Mekke'ye veya Harem blgesine gelenlerin ihramsz gememeleri gereken be nokta, Hz. Peygamber tarafndan belirlenmitir. Bunlardan her birine "mkat", bu noktalarn snrlad ve Hil blgesi dnda kalan yerlere de "fk" ve bu yerlerde yaayan insanlara da fk denir ki uzaklardan gelen anlamndadr. Mekkeye veya Harem blgesine gelenlerin ihramsz gememeleri gereken bu be yer unlardr:
1. Zlhuleyfe. Mekke'ye Medine zerinden gelenlerin mkatdr. Medi-

ne'ye yaklak 10 km., Mekke'ye 450 km. mesafededir. Mekke'ye en uzak mkat budur. Hz. Peygamber Ved haccnda, halen br- Ali denilen bu mkatta ihrama girmitir.
2. Cuhfe. Msr ve Suriye istikametinden gelenlerin mkatdr. Mekke'ye yaklak 187 km. uzaklktadr. 3. Ztrk. lrak ynnden gelenlerin mkatdr. Mekke'ye uzakl yak-

lak 94 kilometredir.
4. Karnlmenzil. Necid ve Kveyt ynnden gelenlerin mkat olup,

Mekke'ye yaklak 96 kilometredir.

5. Yelemlem. Yemen ve Hindistan tarafndan gelenlerin mkat olup, Mekke'ye yaklak 54 km. mesafededir. Mekke'ye en yakn mkat budur.

Svey ynnden Kzldeniz yolu ile gelenler, Cuhfe yaknnda Rb hizasnda ihrama girerler. Hava yolu ile Cidde'ye gelenler ise, geldikleri istikametteki mkatn hizasn gemeden, niyet ve telbiye yaparak ihrama girerler. Klasik fkh kitaplarnda Hil blgesinden saylan Cidde de, baz ada alimlere gre kara snr buradan balad iin mikat saylm ve ihrama Ciddede girmek caiz grlm ise de, bu gr ounluk tarafndan kabul grmemitir. Bu takdirde Cidde Afak blgesinde saylacandan, hemen her gn eitli sebeplerle Cidde-Mekke arasnda yolculuk yapanlar, Hanef ve Maliklere gre, Harem blgesine her girite ihrama girme ve umre yapma gibi uygulanmas ok zor bir durumla karlaacaklardr. Uzaklardan gelenler (fkler), gerek hac gerek umre iin, yollar zerindeki bir mkatta ihrama girerler. Eer yol zerinde mkat yoksa, en son, kendilerine en yakn mkatn hizasn gemeden ihrama girmelidirler. Mkattan nce ihrama girmek ciz, hatta Hanefler'e gre, ihram hkmlerine uyabilecei konusunda kendine gvenenler iin daha da faziletlidir. Dier mezhepte ise ihrama mkat snrnda girmek snnete uygun olduu iin daha faziletlidir. Harem Blgesine hramsz Girmek Hanef ve Mlikler'e gre, her ne maksatla olursa olsun dorudan Harem blgesine, mesel Mekke'ye gidecek olan fklerin, mkat snrn

gemeden ihrama girmeleri gerekir. nk ihram, bu kutsal blgeye sayg iin vcip klnmtr. Bu konuda hac ve umre iin gelenler ile ticaret, ziyaret veya tedavi gibi baka maksatlar iin gelenler arasnda fark yoktur. Bunlar, hac veya umre yaptktan sonra ihramdan karlar. Herhangi bir sebeple mkat snrlar dnda bulunan Hil ve Harem blgeleri halk da dorudan Harem blgesine mesel Mekkeye girme konusunda ayn hkme tbidir. fi mezhebinde ise, hac ve umre kast olmadka uzaklardan gelenlerin
(fk) Harem blgesine ihramsz girmeleri vcip deil, mstehaptr.

Hil blgesi halk hac veya umre yapmayacaklar zaman, Harem blgesine ihramsz girip kabilirler. Harem blgesinde bulunan kimseler ister Mekkeli isterse uzaklardan gelenlerden olsun, Hil blgesine, -mesel Cidde'yegittiklerinde, Harem blgesine ihramsz dnebilirler. Dorudan Harem blgesine gitme kast olmakszn Hil blgesindeki herhangi bir yere mesel Cidde'ye gidecek olan fklerin, mkat snrn ihraml gemeleri gerekmez. Bunlar, daha sonra Harem blgesine, mesel Mekke'ye gitmek isterlerse, Hil blgesinde oturanlarn hkmne tbi olurlar. Hac veya umre yapacaklarsa, Harem snrn gemeden ihrama girerler. Hac veya umre kast yoksa Harem blgesine ihramsz girerler ve isterlerse Kbe'yi ihramsz tavaf ederler. Medine ziyaretini hacdan nce yapmak zere mkat snrn ihramsz geenler, Cidde'ye indikten sonra herhangi bir sebeple nce Mekke'ye gitmek zorunda kalrlarsa, Cidde'de -Harem blgesi snrn gemeden- ihrama girerler. bb) hramn Vcipleri 1. Mkat snrn ihramsz gememek. Uzaklardan gelip dorudan Harem blgesine gidecek olan fkler, mkat snrn ihramsz geerlerse cez (dem) gerekir. Ancak, mkat ihrama girmeden geen kimse, henz hac veya umre mensikinden herhangi birine, mesel kudm veya umre tavafna balamadan mkata dnp orada ihrama girerse ceza der. Bu kiinin, ihramsz getii mkat snr yerine; bulunduu yere daha yakn bir mkata gidip orada ihrama girmesi mmkndr. Mkat ihramsz getikten sonra, hac veya umre mensikinden birine balanmsa artk mkata dnlse bile ceza dmez. 2. hram yasaklarndan saknmak. Aada ayrntyla aklanaca zere, ihrama giren kimsenin ihram sresince davranlarn haccn anlam ve amacyla da btnlk salayacak ekilde kontrol altnda tutmas ve belirli yasaklara uymas gerekir.

cc) hramn Snnetleri 1. hrama girmeden yani niyet ve telbiyeden nce mstehap olan eyler: 1. Trnaklar kesmek, kask ve koltuk alt kllarn temizlemek, gerekiyorsa tra olmak. 2. Temizlik iin gusletmek. Abdesti olanlar ve zel hallerini grmekte olan kadnlar iin de gusl snnettir. Gusl yaplamazsa abdest alnr. Abdest mmkn olmazsa teyemmm yaplmaz. nk bu abdest ve gusl, beden temizlii iindir. Ancak abdesti olmayanlar ihram namaz iin teyemmm yaparlar. 3. Niyet ve telbiye yapmadan nce vcuduna gzel kokular srmek.

4. Erkeklerin izr ve rid denilen iki paradan ibaret rtye brnmesi. zr belden aaya sarlan, rid ise vcudun st ksmn rten havludur. Bu rtlerin beyaz, yeni veya ykanp temizlenmi olmas mstehaptr.
2. hram rtlerine brndkten sonra mstehap olan eyler: 1. Kerhet vakti deilse iki rekat ihram namaz klmak. Bu namazn ilk rekatnda Kfirn sresi, ikinci rekatnda da hls sresinin okunmas, ayrca niyet ve telbiyenin de bu namazdan sonra yaplmas efdaldir. 2. hraml bulunulan sre iinde her frsatta telbiye sylemek. 3. Hac iin ihrama, hac aylar baladktan sonra girmek. dd) hram Yasaklar hrama giren kimselere, ihramdan kncaya kadar yasak olan i ve davranlar vardr. Bunlara "ihram yasaklar" denir. hram yasaklar ilgili olduu alanlara gre u ekilde gruplandrlabilir: 1. Vcutla lgili Yasaklar 1. Sa veya sakal tra olmak, byklar kesmek. 2. Kask ve koltuk alt kllar ile vcudun dier yerlerindeki kllar tra etmek, yolmak veya koparmak. 3. Trnak kesmek. 4. Sslenme amacyla sa, sakal ve byklar yalamak, boyamak, salara biryantin veya jle srmek, kadnlar oje ve ruj kullanmak. Vcuda veya ihram rtsne gzel koku srmek; gzel kokulu sabun kullanmak.

2. Giyim ve Giyim Eyas ile lgili Yasaklar Giyimle ilgili yasaklar sadece erkeklere yneliktir. Kadnlar normal elbiselerini giyerler, sadece ihram sresince yzlerini rtmezler. 1. Dikili elbise ve i amar tr giyim eyas giymek. Normal ekilde giymeksizin, palto, pardes gibi giyim eyasn zerine rtmek veya omuzuna almak yasak deildir. Bele kuanlan kemerde, omuza aslan antada, ayaklara giyilen zeri ve topuklar ak ayakkab veya terlikte diki bulunabilir. nk yasak olan diki deil; giyim eyas olarak dikilmi eylerin giyilmesidir. Omuzlara rtlen ridnn ularn birbirine balamak veya ine ile tutturmak ceza gerektirmez ise de mekruhtur. 2. Ba ve yz rtmek, takke ve benzeri eyler giymek, baa sark sarmak. 3. Eldiven, orap ve topuklar kapatan ayakkab giymek. Naln gibi, mmkn olduunca zeri ak ayakkab giymek mstehaptr. zeri ak ayakkab giymek mmkn olduu halde, sadece topuklar ak ayakkab giymek mekruhtur. Ayak bileine bitien ve topuklar rten ayakkab giymek ise yasaktr, ceza gerektirir. 3. Cinsel Konularla lgili Yasaklar 1. Cinsel iliki ve genellikle cinsel ilikiye gtren pme, oynama, ehvetle tutma gibi davranlarda bulunmak. 2. ehev duygular tahrik edici szler sylemek. 4. Av Yasa Gerek Harem blgesi iinde, gerek dnda eti ister yensin ister yenmesin her trl kara avn avlamak, avcya avn gstermek ve avlanmasna yardmc olmak, av hayvanlarna zarar vermek yasaktr. Yaratl itibariyle vah, rkek ve insandan kaan hayvanlara av hayvan denir. Suda yaasa bile, doup remesi karada olan hayvanlar kara hayvan saylr. Deniz hayvanlarnn avlanmas yasak olmad gibi tavuk ve koyun gibi evcil hayvanlarn kesilmesi de ihramlya yasak deildir. 5. Harem Blgesiyle lgili Yasaklar Mekke ehri ve etrafndaki Harem denilen blgedeki av hayvanlarnn avlanmas, bitkilerin kesilmesi veya koparlmas ister ihraml, ister ihramsz, herkes iin yasaktr.

6. Yaplmas Gnah Olan ve Bakalarna Zarar Veren Konulardaki Yasaklar 1. Fsk: Taatten ayrlp msiyet saylan eyleri yapmak. 2. Cidl: Bakalaryla tartmak, hakaret ve kavga etmek. Her zaman yasak olan bu tr davranlardan, ihraml iken daha ok saknmak gerekir. ee) hramlya Yasak Olmayan eyler 1. Ykanmak, kokusuz sabun kullanmak. 2. hram rtlerini deitirmek ve ykamak. 3. Dileri fralamak, srme ekmek. 4. Krlan trna ve zarar veren veya rahatsz eden kl koparmak. 5. Di ektirmek, kan aldrmak, ine vurdurmak, yara zerine sarg sarmak. 6. Silh tamak, bilezik, yzk ve kol saati takmak. 7. Kemer kullanmak, omuza anta asmak. 8. Yz ve ba rtmeden, yorgan ve battaniye gibi bir rt ile rtnmek. 9. Palto, ceket gibi giyim eyasn giymeden omuzlarna almak. 10. emsiye kullanmak, glgede oturmak. 11. Balk vb. su rnlerini avlamak. 12. hramsz kii tarafndan avlanan kara avnn etinden yemek. 13. Ylan, akrep, fare, sinek, pire, kene gibi zararl hayvan ve haareler ile saldrgan kpek, kurt ve kaplan gibi yrtc hayvanlar ldrmek. b) ZEL VAKT Haccn farzlarn yani "ihrama girme", "Arafat vakfesi" ve "ziyaret tavaf"n, kendileri iin belirlenmi zel vakitlerinde yapmak haccn geerlilik artdr. Hac trenleri (mensik), hac aylar iinde yaplr. Hac aylar, hac mensikinin yaplaca aylar olup, evval ve zilkade ay ile zilhicce aynn ilk on gndr. Bu aylardan nce hac mensikine balanmaz. Ayrca hacla ilgili vakfe, tavaf, say, eytan talama gibi mensikten her birinin bu aylar baladktan sonra belirlenen vakitler iinde yaplmas gerekir, aksi halde sahih olmaz.

c) ZEL MEKN Haccn farzlarnn zel meknlarda yerine getirilmesinin anlam, vakfenin Arafat snrlar iinde ve tavafn Kbe'nin etrafnda yaplmasdr. Bu artlardan herhangi birinin eksiklii durumunda yaplan hac geerli olmaz.

IV. HACCIN RKNLER

Hanefler'e gre haccn ihram, Arafat vakfesi ve ziyaret tavaf olmak zere farz vardr. Hac bu farzlarn sraya uyularak yerine getirilmesiyle eda edilmi olur. Bu farzlardan ihram art, dier ikisi ise rkndr. Buna gre Arafat vakfesinin vaktini geiren kimse o yl hac yapma imknn kaybeder, daha sonra yarm brakt haccn kaz eder. Mlikler'e gre bu farz yannda say de farzdr ve drd birden haccn rknlerini oluturur. filer ise, bunlara salar ksaltmay veya tra etmeyi (halk veya taksr) ilve ederek rkn saysn bee karmlar ve bu rknler yerine getirilirken bir ksmnda (ilk nde) sraya riayet etmenin de farz (rkn veya art) olduunu sylemilerdir. Rknlerin tamam, usulne gre yaplmadka, ceza ve kefret demekle hac sahih olmaz. Eksik kalan rknn tamamlanmas veya haccn kazs gerekir. Haccn geerlilik artlarndan birisi ve bata geleni olan ihram konusu yukarda anlatld. Buradan itibaren Hanef mezhebinde haccn iki rkn olan Arafat vakfesi ve ziyaret tavaf anlatlacaktr. Bu iki rkn, zel olarak kendilerinin, genel olarak dier trenlerin ifa zamanna ve meknna ilikin olan ve haccn ihram dndaki dier iki shhat art olan "zel vakit" ve "zel mekn" artlaryla birlikte izah edilecektir. Say ve salarn ksaltlmas veya tra edilmesi, Hanefler'e gre farz deil vcip olduu iin burada deil, ileride "Haccn Vcipleri" bahsinde incelenecektir.

A) ARAFAT VAKFES
Arafat, Mekke'nin yaklak 25 km. gneydousunda Harem snrlar dnda bir blgedir. Vakfe ise bir yerde bir sre durmak veya beklemek demektir. Arafat vakfesi nemli ve titizlik gerektiren bir rkndr. nk sresi iinde Arafat'ta bulunamayanlar o sene hacca yetiememi olurlar. Arafat vakfesi dnda vaktinde yaplamayan dier mensik ise, daha sonra kaz edilerek veya fidye denerek telfi edilebilir. Hz. Peygamberin "Hac, Arafat'tan ibarettir" (Tirmiz, Tefsr, 3; Eb Dvd, Mensik, 57) sz Arafat

vakfesinin nemini belirtmesi yannda, ayrca, bu vakfeyi karmamak iin titizlik gsterilmesi gerektiini de anlatmaktadr. a) Vakfenin Geerli Olmasnn artlar Vakfenin geerli (sahih) olabilmesinin iki art vardr. 1. Hac iin ihraml olmak, 2. Vakfeyi zel (belirli) yer ve zamanda yapmak. hram konusu yukarda anlatld iin burada sadece ikinci art olan "vakfenin belirli yer ve zamanda yaplmas" art aklanacaktr. 1. Vakfenin Yeri. Vakfenin yeri, Arafat blgesidir. Arafat blgesinin Mekke tarafndaki snr, "Urene vadisi"dir. Urene vadisi dnda Arafat blgesinin her yerinde vakfe yaplabilir. Bu vadi Arafat blgesinden deildir. Burada bulunan "Nemre Mescidi"nin kble (kuzeybat) tarafndan bir ksm da vakfe yerinin dnda kalmaktadr. 2. Vakfenin Zaman. Zilhiccenin 9. arefe gn zeval vaktinden yani gnein tepe meridyeni zerine geli vaktinden bayramn ilk gn "fecr-i sdk" denilen tan yerinin aarmaya balad zamana kadar geen sredir. Bu konuda mezhepler arasnda gr ayrl yoktur. Sadece Hanbeller'e gre vaktin ilk an, arefe gn fecr-i sdk ile balar. Vakfenin sahih olmas iin niyet, akl ve ilim (Arafat'ta bulunduunu ve vakfe yaptn bilmek) art olmadndan, belirtilen sre iinde ister uurlu, ister uursuz, ister uykuda, ister uyank, ister abdestli, ister abdestsiz her ne halde olursa olsun, bir an Arafat snrlar iinde bulunan, hatta oradan geen kimse vakfeyi yapm olur. Hanefler'e gre arefe gn gndz Arafat'ta bulunanlarn, mazeretsiz olarak gne batmadan nce Arafat'tan ayrlmamalar vciptir. Mazeretsiz olarak ayrlan kimse, henz gne batmadan bu blgeye tekrar dnerse, bir ey gerekmez; aksi halde ceza (dem) gerekir. Fakat gndz Arafat'ta bulunmayp gne battktan sonra gelenlere bir ceza gerekmez. filer'e gre, gne batmadan ayrlanlara da ceza gerekmez. Mlik mezhebinde ise, gecenin bir cznde Arafat'ta bulunmak vakfenin shhat artdr. Gne batmadan Arafat'tan ayrlp bir daha dnmeyen kiinin hacc btl olur. Gndzn ok az da olsa bir ksmnda Arafat'ta bulunmak Mlikler'e gre vciptir. Sresi iinde ksa da olsa bir mddet Arafat'ta bulunamayanlar hacca yetiememi olurlar. Daha sonraki senelerde yeniden haccetmeleri gerekir. b) Arafat Vakfesinin Snnetleri 1. Zilhiccenin 8. terviye gnn arefe gnne balayan geceyi Mina'da geirip, arefe gn sabah gne doduktan sonra Arafat'a hareket etmek.

2. Zeval vaktinden nce Arafat blgesinde bulunmak ve mmknse vakfe iin gusletmek. 3. Zeval vaktinden sonra le namazndan nce Nemre Mescidinde hutbe okunmas. 4. le ve ikindi namazlarn cem-i takdm ile klmak. 5. Vakfe esnasnda abdestli ve kbleye ynelik bulunmak. 6. Vakfeyi cem-i takdm ile klnan namazdan sonra yapmak. Vakfe esnasnda ayakta durmak oturmaktan, binek zerinde bulunmak ayakta durmaktan daha faziletlidir. 7. Mmkn olduu kadar vakfeyi Cebelirahme denilen tepenin yaknnda yapmak. 8. Orulu olmamak. 9. Gn boyunca telbiye, zikir, tesbih, dua ve istifar gibi ibadetleri oka yapmak. Kendisi, anne ve babas, ocuklar ve btn mslmanlar iin dua ve istifarda bulunmak. Cem-i takdm: Arefe gn Arafat'ta le ve ikindi namazlarnn le vakti iinde birletirilerek birlikte klnmas snnettir. Buna cem-i takdm denir. Eb Hanfe'ye gre bu namazlarn cem-i takdm ile klnabilmesi iin; a) Arefe gn hac iin ihraml olarak Arafat'ta bulunmak, b) Mescid-i Nemre'de cemat-i kbr ile klmak gerekir. Aksi halde her namaz kendi vaktinde klnr. Dier mezhep ile Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre, arefe gn hac iin ihraml olanlarn Arafat'ta le ve ikindi namazlarn, ister Nemre Mescidinde ister adrlarda, ister cemaatle, ister mnferit olarak cem-i takdm ile klmalar snnettir. Bu namazlar cem-i takdm ile klnrken ezan okununca nce le namaznn ilk snneti klnr. Sonra ikamet yaplarak lenin farz klnr. Tekrar ikamet yaplr ve ikindinin farz klnr. kindi namaz iin ayrca ezan okunmaz ve iki farz arasndaki snnetler klnmaz. Her iki farzdan sonra telbiye ve terik tekbirleri okunur.

B) ZYARET TAVAFl
Tavaf, "bir eyin etrafnda dolamak, dnmek" gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise tavaf, Hacerlesved'in bulunduu keden veya hizasndan

balayp, Kbe'nin etrafnda yedi defa dnmektir. Her bir devire "avt" denir. Yedi avt bir tavaf olur. Ziyaret tavaf farz olup haccn iki rknnden biridir. "fda tavaf" da denilen bu tavaf yaplmadka hac tamam olmaz. Ancak, Arafat vakfesini yaptktan sonra vefat eden kii haccnn tamamlanmasn vasiyet etmise, bir "bedene" (sr veya deve kurban) kesilmekle hacc tamamlanr. a) Tavafn Sahih Olmasnn artlar 1. Tavafn Vaktinde Yaplmas Tavafn hangi vakitten itibaren yaplaca yani balang vakti nemlidir. Son vakti iin bir snr yoktur, mrn sonuna kadar herhangi bir vakitte yaplmas yeterlidir. Hanef ve Mlikler'e gre ziyaret tavafnn vakti bayramn ilk gn fecr-i sdktan itibaren balar. fi ve Hanbeller'e gre ise ziyaret tavafnn vakti, arefe gn gece yarsndan itibaren balar. Ziyaret tavaf ilk vaktinden sonra her zaman yaplabilirse de Eb Hanfe'ye gre bu tavafn kurban kesme gnlerinde, yani bayramn nc gn gne batncaya kadar; Mlikler'e gre ise zilhiccenin sonuna kadar yaplmas vciptir. Mazeretsiz olarak daha sonraya braklrsa ceza (dem) gerekir. fi ve Hanbeller ile Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise, ziyaret tavafnn bayramn ilk gnnde yaplmas vcip deil, snnettir. Mazeretsiz olarak daha sonra yaplmas mekruh ise de ceza gerekmez. Tavafn, bayramn ilk gn yaplmas ise daha faziletlidir. 2. Niyet Niyet, yaplmak istenen bir eyin bilinmesi ve kalben belirlenmesidir. Ayrca dille sylenmesi mstehaptr. Tavaf niyeti olmakszn Kbe'nin etrafnda dolamak tavaf saylmaz. Ancak niyette tavafn trn yani bu yaplan tavafn kudm tavaf m, ziyaret tavaf m yoksa umre tavaf m olduunu tayin etmek gerekmez; mutlak tavafa niyet yeterlidir. 3. Tavafn Mescid-i Haramn inde, Kbe'nin Etrafnda Yaplmas Kbe'nin etrafnda tavaf yaplan yere "metf" (tavaf alan) denir. Tavaf sadece burada yaplmaz. Mescid-i Harm'n iinde olmak artyla, daha geni devir yaplarak metfn dndan, hatta mescidin st katlarndan Kbe'nin evresi dolalabilir. Fakat Harem-i erif'in dndan dolamak tavaf saylmaz. nk bu, Kbe'yi deil, mescidi tavaf olur.

4. avtlarn ounu Yapm Olmak Hanefler'e gre, avtlarn ounu yani en az drdn yapm olmak tavafn geerlilik art olup son avt yaplmayacak olursa, tavaf sahih olur, fakat farz ve vcip tavaflarda eksik kalan her avt iin ceza gerekir. Dier mezhepte ise, yedi avtn hepsi rkn olup btn avtlar yaplmad takdirde tavaf sahih olmaz. b) Tavafn Vcipleri 1. Abdestli olmak. Tavaf esnasnda abdest bozulursa, abdest alndktan sonra eksik kalan avtlar tamamlanabilir. 2. Setr-i avret, yani avret saylan yerlerin rtl olmas. Setr-i avret, her zaman farzdr. Tavafta vcip olmasnn anlam, ihllinden dolay ceza gerekmesidir. Avret saylan uzuvlarn drtte biri veya daha ou alrsa ceza gerekir; daha aznda ceza gerekmez. 3. Teymn, yani Kbe'yi sol tarafna alp kendisi Kbe'nin sanda olacak ekilde yrmek. 4. Tavafa Hacerlesved veya hizasndan balamak. 5. Tavaf, hatmin dndan dolaarak yapmak. nk hatm denilen ksm Kbe'den saylr. Hatmin dndan dolamadan yaplan avtlar iade edilmedii veya hi deilse eksik kalan ksm hatmin evresi dolalarak ikmal edilmedii takdirde ceza gerekir. 6. Farz ve vcip tavaflar yedi avta tamamlamak. 7. Gc yetenler tavaf yryerek yapmak. Yallk, hastalk veya sakatlk sebebiyle yryerek tavaf edemeyenler arabaya veya tahtrevana binerek tavaf ederler. 8. Tavaf namaz klmak. ster farz, ister vcip, isterse nfile olsun, her tavaftan sonra iki rekat tavaf namaz klmak vciptir. Kerhet vakti deilse, tavafn hemen peinden hi ara vermeden bu namaz klmak mstehaptr. Daha sonra klnsa da eda edilmi olur. nk bu namaz, haccn veya tavafn vciplerinden deil, vitir namaz gibi mstakil bir vciptir. Bu sebeple terki hac cinayeti saylmaz ve bir ceza gerekmez. Arada tavaf namazn klmadan pe pee tavaf yapmak ise mekruhtur. Tavaf namazn "makam- brhim"in arkasnda klmak mstehaptr. Orada yer bulunmazsa, mescidin iinde uygun olan baka bir yerde klnr. Harem blgesi dnda klmak ise mekruhtur. hram namaznda olduu gibi,

bu namazn da ilk rekatnda Kfirn, ikinci rekatnda hls srelerinin okunmas mstehaptr. Tavaf iin kerhet vakti yoktur. Ancak, Hanefler'e gre, tavaf namaz farz ve vcip namazlarn klnmas mekruh olan vakit dnda, sabah ve ikindi namazlarnn farzlar eda edildikten sonra da klnmaz. fi mezhebinde ise kerhet vaktinde tamamlanan tavafla ilgili tavaf namaz o anda klnabilir. Yukarda saylanlardan ilk alts sadece Hanefler'e gre vciptir. Dier mezhepte bunlar tavafn shhat art olduundan, herhangi birinin eksik kalmas halinde tavaf sahih olmaz ve iade edilmesi gerekir. Son ikisi yani tavaf namaz ve tavafn yryerek yaplmas, Hanef ve Mlikler'e gre vcip, fi ve Hanbeller'e gre ise snnettir. Tavafn vciplerinden biri mazeretsiz terkedilirse ceza gerekir, fakat tavaf sahih olur. Tavaf yeniden yaplrsa ceza der. c) Tavafn Snnetleri 1. Necsetten tahret. Bedende, ihramda veya elbisede namaza engel pislik bulunmamas. 2. Tavafa balarken, Hacerlesved'e veya hizasna, Rknlyemn ynnden gelmek. 3. Tavafa balarken ve her avtn sonunda Hacerlesved'i istilm etmek. stilm, Hacerlesved'i selmlamak demektir. stilm iin Hacerlesved'e dnlp namaza durur gibi eller kulaklar hizasna kaldrlp "Bismillhi Allahekber" denilerek zerine konur ve eller arasndan Hacerlesved plr. zdiham sebebiyle Hacerlesved'e yaklalamad durumlarda, bakalarna rahatszlk vermemek iin uzaktan avularn ii Kbe'ye evrilerek eller kulaklar hizasna kadar kaldrlp "Bismillhi Allahekber" denilerek, kardan iaretle selmlanr ve sa elin ii plr. Hacerlesved uzaktan istilm edilirken karsnda durulup beklenmez, yrmeye devam edilir. Tavafn her aftnda Rknlyemn'nin de istilm edilmesi mstehaptr. 4. Ardndan say yaplacak tavaflarn ilk avtnda erkeklerin remel yapmas. Remel, tavafta ksa admlarla koarak ve omuzlar silkerek alml ve abuk yrmektir. Remel sadece sonunda say yaplacak tavaflarda yaplr. Kadnlar remel yapmazlar. 5. Remel yaplmas gereken tavaflarda erkeklerin ztb yapmas.

lztb, ridnn yani ihramn vcudun belden yukarsn rten parasnn bir ucunu sa kolun altndan geirip, sol omuz zerine atarak sa kolu ve omuzu ridnn dnda brakmaktr. Remel yaplmas gereken tavaflarn btn avtlarnda ztb snnettir. Tavaf bitince omuz rtlr, tavaf namaz omuz rtlm olarak klnr. Remel yaplan tavaflar dnda, baka zamanlarda ztb mekruhtur. 6. Muvlt yani tavafn btn avtlarn ara vermeden pe pee yapmak. Tavaf esnasnda farz namaz iin ikamet yaplmas veya abdestin bozulmas gibi, tavafa devam etmeyi engelleyen bir durum ortaya karsa, tavaf olduu yerde braklr, kalan ksm sonra tamamlanr. 7. Erkeklerin mmkn olduu kadar Kbe'ye yakn; kadnlarn ise erkekler arasna karp skmayacak bir uzaklktan tavaf etmeleri. Tavafn snnetlerinin mazeretsiz terki mekruhtur. Snnetlerin terkedilmesi durumunda madd bir ceza gerekmez. d) Tavafn Yapl Hangi tavaf yaplacaksa ona niyet edilerek, Rknlyemn cihetinden Hacerlesved hizasna gelinir. Tekbir ve tehll getirilerek Hacerlesved pldkten veya kardan selmlandktan (istilm) sonra, dua okuyarak tavafa balanr. Hatmin dndan dolalarak ve her avtta hizalarna gelindike Rknlyemn ve Hacerlesved istilm edilerek yedi avt tamamlanr. Rknlrk ve Rknm'de istilm yoktur. Tavaf tamamlannca mmknse makam- brhim'in arkasnda, orada yer yoksa uygun bir yerde tavaf namaz klnp dua edilir. e) Tavaf eitleri Ziyaret tavafndan baka, hacla ilgili olan ve olmayan farz, vcip, snnet ve nfile baka tavaflar da vardr. Ancak hepsinin shhat artlar, vcipleri, snnetleri ve yapl ekli ayndr. Hacla ilgili olarak "kudm tavaf", "ziyaret tavaf" ve "ved tavaf" olmak zere tavaf vardr. Umrede yaplan tavafa ise umre tavaf denir. Bunlar ilgili yerlerde aklanmtr. Hac ve umre ile ilgili olmayan dier tavaflar ise unlardr:

1. Nezir Tavaf. Tavaf etmeyi adayan kiinin, nezrini yerine getirmesi vciptir. Bunun iin zaman belirlenmise, belirlenen zamanda, zaman tayini yaplmamsa uygun bir zamanda adanm olan tavaf yerine getirilir. 2. Tahiyyet'l-mescid Tavaf. Bir mescide girildiinde klnmas snnet olan tahiyyet'l-mescid yerine, Mescid-i Harm'a her girildiinde hrmeten ve mescidi selmlamak iin bir tavaf yapmak mstehaptr. Buna selmlama tavaf anlamnda tahiyyet'l-mescid tavaf denir. Hac veya umre gerei yaplacak olan tavaf bunun yerini tutar. 3. Tatavvu Tavaf. Mekke'de bulunulan sre iinde hac ve umre ile ilgili olarak yaplan tavaflar dnda, frsat bulduka yaplan nfile tavaflardr. Dier ibadetler gibi, balanlm olan nfile bir tafavn bitirilmesi de vcip olur. Uzak yerlerden gelmi olan kimselerin nfile tavaf yapmalar, Mescid-i Harm'da nfile namaz klmalarndan efdaldir. Hac mevsimi dnda Mekkeliler iin de hkm ayndr.

V. HACCIN VCPLER
Haccn rkn ve artlarnn yannda bir de vcip olan trenleri (mensik) vardr. Bunlarn terkedilmesiyle hac geersiz (fsid) olmaz ise de mazeretsiz terkedilmesi tahrmen mekruhtur. Ayrca mer bir mazeret olmadka terkedilen veya zamannda yaplmayan her vcip iin ceza gerekir. Dier ibadetlerde olduu gibi haccn vcipleri de kendileri mstakil birer nsk olan "asl vcipler" ve baka bir nske bal olan "dolayl (fer) vcipler" olmak zere ikiye ayrlr. Hanef mezhebinde haccn asl vcipleri say, Mzdelife'de vakfe, eytan talama, halk veya taksir ve ved tavaf olmak zere toplam be trenden (nsk) ibarettir. Bunlardan say ile halk veya taksir, hem hac, hem de umrede vciptir. Dier ise umrede yoktur. Bu blmde sadece asl vcipler ksaca aklanacaktr. Fer vcipler yeri geldike bal olduklar mensikle birlikte ele alnmtr.

A) SAY
Say szlkte "komak, aba gstermek" gibi anlamlara gelir. Hac ve umre ile ilgili bir terim olarak ise say, Kbe'nin dou tarafnda bulunan Saf ve Merve adl iki tepe arasnda, Saf'dan balanp Merve'de tamamlanmak zere yedi defa gidip gelmeyi ifade eder. Saf'dan Merve'ye gidi bir avt ve Merve'den Saf'ya dn bir avt olur. Sayin yapld Saf ile Merve arasndaki yaklak 350 metrelik mesafeye de "mes" (say yeri) denir.

Buhr'deki bir rivayetten anlaldna gre sayin asl, Hz. smil'in annesi Hcer'in su aramak maksadyla bu iki tepe arasnda komasna dayanmaktadr (Buhr, Enbiy, 9). Say Hanef mehebine gre hac ve umrenin vciplerinden, dier mezhebe gre ise haccn rknlerindendir. a) Sayin Geerli Olmasnn artlar 1. Sayi, ihrama girdikten yani hac veya umre yahut her ikisi iin niyet ve telbiye yaptktan sonra yapmak. hrama girmeden nce hac veya umre mensikinden hibiri yaplamaz. Sayin sahih olmas iin, ihrama girdikten sonra yaplmas art ise de ihraml olarak yaplmas art deildir; belirli mensik tamamlanp ihramdan ktktan sonra da yaplabilir. Nitekim hac iin ihrama giren kimse, kurban bayramnn ilk gn fecr-i sdktan nce ihramdan kamayaca iin, Arafat vakfesinden nce hac sayini yapmak isterse, ihraml olarak yapar. Arafat dn ziyaret tavafndan sonra yaparsa, ihramsz olarak da yapabilir. Efdal ve snnete uygun olan da budur. Umre sayinin ihraml olarak yaplmas vciptir. Umre tavafnn drdnc avtndan sonra tra olan kii, ihramdan km olur. Bu kiinin ihramsz olarak yapaca umre sayi sahihtir, fakat sayi tamamlamadan ihramdan karak vcibi terkettii iin ceza (dem) gerekir. 2. Hac sayini hac aylar baladktan sonra yapmak. hrama girme dnda, hacla ilgili mensikten hibiri, hac aylar girmeden yaplamaz. 3. Sayi muteber bir tavaftan sonra yapmak. Say tek bana mstakil bir nsk deildir. Ancak muteber bir tavaftan sonra, ona bal olarak yaplabilir. Muteber tavaf, hades-i ekberle yani cnp, ayba veya lohusa olarak yaplmam olan tavaftr. 4. avtlarn ounu yani en az drdn yapm olmak. Hanef mezhebinde, sayin yedi avtndan drd rkn, vciptir. Dier mezhepte btn avtlar rkndr. 5. Saye Saf'dan balamak. Merve'den balanrsa ilk avt sahih olmaz. b) Sayin Vcipleri 1. Sayi yryerek yapmak. Yrmekten ciz olan hasta, yal ve sakatlar, arabaya binerler. 2. Yedi avta tamamlamak (ilk drt avt rkndr).

c) Sayin Snnetleri 1. Tavaf bitince, tavaf namaz klmak dnda ara vermeden saye balamak. 2. Say yapmaya gitmeden nce Hacerlesved'i istilm etmek. 3. Hadesten tahret, yani sayi abdestli olarak yapmak. Tavaflarn temiz olarak yaptktan sonra det grmeye balayan kadnlarn say yapmalar kerhetsiz olarak cizdir. 4. Necsetten tahret. Bedende, ihramda ve elbisede namaza engel pislik bulunmamak. 5. Her avt banda, Saf ve Mervede yksee kp, Kbeye ynelerek tekbir ve tehlil ile el ap dua etmek. 6. avtlar pe pee -ara vermeden- yapmak. 7. Erkekler yeil kl stunlar arasnda "hervele" yapmak ve dier ksmlarda ise normal yrmek. Hervele, ksa admlarla koarak canl ve alml yrmektir. Kadnlar hervele yapmazlar. 8. Say esnasnda tekbir, tehll, zikir ve dua ile megul olmak. 9. Niyet etmek. Hanefler'in de iinde olduu fakihlerin ounluuna gre sayde niyet snnet, Hanbeller'e gre ise arttr. d) Sayin Yapl Tavaftan sonra, Hacerlesved istilm edilerek Saf tepesine klr. Say yapmaya niyet edilip, tekbir, tehlil, zikir ve dua okunarak Merve'ye doru yrnr. Yeil kl stunlar arasnda "hervele" yaplr. Bu stunlar arasnda her avtta: "Rabbim, gnahlarmz bala, bize ac, kusurlarmz affet ve bize ikram et, bildiin gnahlarmzdan vazge; nk sen bizim bilmediklerimizi de biliyorsun. phe yok ki sen en aziz ve en kerm olan Allah'sn" duas okunur. Merve'ye varnca yine Kbe'ye ynelinerek tekbir, tehll sylenip dua edilir. Bylece sayin ilk avt yaplm olur. Ayn ekilde Saf'dan Merve'ye drt gidi ve Merve'den Saf'ya dn olmak zere yedi avt bitince say tamamlanm olur. Say kendi bana -mstakil- bir nsk deildir. Mutlaka bir tavafa bal olarak yaplr. Tavaf namazndan sonra ara vermeden yaplmas snnet ise de, tavaftan sonra hemen yaplmayp bir sre sonra yaplmas da cizdir.

Gerek hac, gerek umre iin sadece birer say vardr. Sayin nfilesi yoktur. Bu sebeple her tavaftan sonra say yaplmaz. Umre sayinin umre tavafndan sonra fakat ihramdan kmadan yaplmas vciptir. Hac sayinin ziyaret tavafndan sonra yaplmas efdal ise de, kudm tavafndan veya Arafat'a kmadan herhangi nfile bir tavaftan sonra yaplmas da cizdir. frad ve krn hacc yapanlar, kudm tavafndan sonra hac sayini yapmamlarsa, Arafat'a kmadan nce diledikleri zaman, herhangi nfile bir tavaf mteakip hac sayini yapabilirler. Temettu hacc yapanlardan, Arafat'a kmadan nce hac sayini yapmak isteyenler ise, terviye gn (veya daha nce) hac iin ihrama girdikten sonra yapacaklar nfile bir tavaf mteakip hac sayini yapabilirler. nk hac sayi, hac iin; umre sayi de umre iin ihrama girmeden nce yaplamaz.

B) MZDELFE VAKFES
Mzdelife, Arafat ile Mina arasnda, Harem snrlar iinde bir blgedir. Mina'dan Muhassr vadisi ile ayrlr. Haccedenlerin arefe gnn bayram gnne balayan geceyi burada geirmeleri snnet, burada vakfe yapmak ise vciptir. a) Geerli Olmasnn artlar 1. Hac iin ihraml olmak. 2. Arafat vakfesini yapm olmak. 3. Belirli yerde yani Mzdelife snrlar iinde yapmak. Muhassr vadisi dnda Mzdelife'nin her yerinde vakfe yaplabilir. Kuzeh da zerindeki Mear-i Harm civarnda yaplmas snnettir. 4. Belirli zaman iinde yapmak. b) Mzdelife Vakfesinin Zaman Mzdelife vakfesinin zaman, Hanefler'e gre bayramn birinci gn (10 Zilhicce) tan yerinin aarmaya balamasndan (fecr-i sdk) gnein domasna kadar olan sredir. Mlikler'e gre, arefe gn akam gnein batndan bayram sabah gnein douuna kadar olan sre; fi ve Hanbeller'e gre ise gecenin yarsndan itibaren gnein douuna kadar geen sredir. Gece yars, gnein bat ile gnein douu arasndaki srenin ortasdr.

Arafat vakfesi gibi Mzdelife vakfesinin shhati iin de niyet ve ilim (yani Mzdelife'de bulunduunu ve vakfe yaptn bilmek) gerekli olmadndan, mezheplere gre yukarda belirtilen sreler iinde, ister uykuda, ister uyank, ister baylm halde olsun, ok ksa da olsa bir zaman diliminde Mzdelife snrlar iinde bulunan veya buradan geen kimseler, bu vecbeyi yerine getirmi saylrlar. Geceyi Mzdelife'de geirip sabah namazn erkence klmak, namazdan sonra telbiye, tekbir, tehll, zikir, dua ve istifar ile vakfeyi ortalk aydnlanncaya kadar srdrmek, ortalk iyice aydnlandktan sonra gne domadan Mina'ya hareket etmek ise btn mezheplerde snnettir. c) Akam ve Yats Namazlarnn Cem-i Tehir ile Klnmas Haccedenlerin arefe gn akam Mzdelife'de akam ve yats namazlarn ister mnferit ister cemaatle olsun, yats vakti iinde cem-i tehir ile klmalar, Hanefler'e gre vcip; filer'e gre ise snnettir. Bu namazlar yats vaktinin kmasndan endie edilmedike Arafat'ta veya yolda klnmaz; klnd takdirde, henz yats vakti kmadan Mzdelife'ye ulalrsa, Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre yeniden klnr. Eb Ysufa gre Mzdelife'ye ulamadan klnmas mekruh ise de klnd takdirde iadesi gerekmez. Cem-i takdm ve cem-i tehir ile klnan namazlarda, iki farz arasnda baka namaz klnmas mekruhtur. Bu sebeple akamn snneti ve yatsnn ilk snneti klnmaz. Yatsnn son snnetiyle vitir klnr. ki vaktin namaz bir tek ezan ve bir tek ikametle klnr. Yats namaz iin ayrca ezan ve ikamet gerekmez.

C) EYTAN TALAMA
Dilimizde "eytan talama" denilen remy-i cimr, haccedenlerin bayram gnleri Mina'da Kk Cemre, Orta Cemre ve Akabe Cemresi ad verilen yerlere ufack talar atmas demektir. Halk dilinde kk eytan, orta eytan ve byk eytan da denilen bu ta kmelerine ta atmak haccn vciplerindendir. Mina, Mzdelife ile Mekke arasnda, Harem snrlar iinde bir blgedir. Hanef mezhebinde, eytan talanan gnlerde Mina'da gecelemek snnettir. Dier mezhepte ise, mazereti olmayanlarn bu gecelerden her birinin yardan ounda Mina'da bulunmalar vciptir. Aksi halde ceza gerekir.
a) eytan Talamann Geerli Olmasnn artlar

1. Talar cemrelere el ile frlatlarak atlmaldr. Ayakla veya herhangi bir aletle atlmas sahih olmad gibi, ta geriden frlatmakszn cemre zerine el ile konulmas da sahih olmaz.

2. Atlan eyin, ta atma veya talama anlamn gerekletirecek bir madde olmas gerekir. Bu bakmdan Hanefler'in dndaki mezhebe gre atlan ey mutlaka ta olmaldr. Hanefler'e gre ise, atlan eyin ta, kurumu amur gibi zerinde teyemmm yaplmas ciz olan bir madde olmas gerekir. Aa, maden ve tezek gibi eylerin atlmas talama yerine gemez. 3. Talarn her birini ayr ayr atmak gerekir. Hepsi birden atlrsa tek ta atlm saylr. 4. Talar cemre kmesinin zerine yani ta havuzunun iine veya yaknna drlmelidir. 5. Ta, atld yere atann fiili sonucu ulamaldr. Atlan ta, bir yere arptktan veya dtkten sonra bu yerin etkisi olmadan kendiliinden atld yere ularsa, sahih olur. Mesel birinin omuzuna dp orada kaldktan sonra o kiinin hareketiyle derse, istenilen yere ulasa bile sahih olmaz, yeniden atlmaldr. 6. Gc yetenler talar bizzat kendileri atmaldr. Namazlarn ayakta durarak klamayacak durumda olan kimseler bakalarn vekil tayin edebilirler. 7. Talar belirli vakitler iinde atmak gerekir. b) eytan Talama Zaman Ta atma zaman Hanef ve Maliklere gre bayramn birinci gn fecr-i sdktan, afi ve Hanbellere gre ise, gece yarsndan bayramn drdnc gn gne batncaya kadar olan sredir. Ancak bu sre iinde, aada aklanaca zere ta atlmas ciz olmayan vakitler de vardr. 1. Bayramn Birinci Gn (10 Zilhicce). Bu gnde yalnz Akabe Cemresine yedi ta atlr. Hanefler'e gre, bayramn birinci gn ta atma zaman, tan yerinin aarmasndan (fecr-i sdk) ertesi gnn tan yeri aarmasna kadar olan sre olmakla birlikte, belirlenen bu sre iinde, gnein domas ile le namaz vaktinin girmesi arasndaki vakitte talamak snnet, sabah gnein domasndan nce ve akam gnein batmasndan sonra ta atmak mekruh kabul edilmitir. Bu vakitlerde ta atmann mekruh saylmas, ortaln karanlk olmasyla ilgilidir. nk karanlkta atlan tan hedefi tutmas zor olduu gibi, hedefe varp varmad da izlenemez. Bunun yannda hem eziyet ekme hem de bakasna eziyet etme ihtimali bulunmaktadr. Fakat gnmzde bu blgeler aydnlatld iin kerhet sebebi olan sakncalar da ortadan kalkm olmaktadr. Bu bakmdan zellikle yallarn ve kadnlarn talamay bu

vakitlerde yapmalar, hem kendileri iin rahat olaca, hem de gndz olacak izdiham rahatlataca gerekesiyle daha uygun grlmtr. Mlikler'e gre talama vakti bayramn birinci gn tan yerinin aarmasyla balar ve akam namaz vaktinin girmesine kadar devam eder. Gne battktan sonra (gece veya ertesi gn) atlrsa, ed deil kaza saylr ve ceza gerekir. fi ve Hanbeller'e gre ise bu vakit gecenin yarsndan bayramn drdnc gn gne batncaya (terik gnlerinin sonuna) kadar srer. Bu srenin herhangi bir annda ta atlmas sahihtir. Ancak henz gne domadan atlmas mekruh; gnein douundan zevale kadar geen srede snnet; zevalden gne batncaya kadar kerhetsiz ciz; mazeretsiz gne battktan sonraya geciktirmek ise mekruh saylmtr. 2. Bayramn kinci ve nc Gnleri (11-12 Zilhicce). Bu gnlerin her birinde her cemreye yedier olmak zere toplam 21 ta atlr. Bu iki gnde ta atma zaman, zeval vaktinde balar. Haneflere gre ertesi gn fecr-i sdka kadar, Maliklere gre ise gnein batmasna kadar devam eder. Belirtilen bu srenin herhangi bir blmnde ta atma ii yaplabilir. Bu iki gnde zevalden nce ta atlmas ise ciz deildir. fi ve Hanbeller'e gre ise bu gnlerle ilgili talamann sresi de bayramn ilk gn gibi terk gnlerinin sonuna kadardr. 3. Bayramn Drdnc Gn (13 Zilhicce). Eb Ysuf, mam Muhammed ve dier mezhep imamna gre bayramn drdnc gn de ta atma vakti, ikinci ve nc gnlerde olduu gibi zevalden itibaren balar. Eb Hanfe'ye gre ise bayramn drdnc gn ta atma zaman fecr-i sdkta balar. Ancak talarn henz gne domadan atlmas mekruh, gnein douundan zevale kadarki srede ciz, zevalden sonra atlmas ise snnettir. ster ed, ister kaz olsun, bayramn drdnc gn gnein batmasyla ta atma sresi sona erer. c) Atlacak Ta Says Bayramn birinci gn, sadece Akabe Cemresine 7 (yedi) ta atlr, dier iki cemreye ta atlmaz. Bayramn ikinci, nc ve drdnc gnleri ise, Kk Cemreden balamak zere, sra ile her cemreye, gnde yedierden 21 olmak zere gnde 63 ta atlr. Bayramn birinci gn atlan yedi ta da eklenirse talamada atlan toplam ta says 70 olur. Ancak bayramn drdnc gn cemrelere ta atmak faziletli olmakla birlikte zorunlu deil-

dir. Drdnc gn ta zorunlu olmad takdirde atlan ta says 49 (7021=49) olur.

Bayramn drdnc gn ta atmayacak olanlarn, Hanefler'e gre drdnc gn fecr-i sdktan nce, dier mezhepte ise nc gn gne batmadan nce Mina'dan ayrlm olmalar gerekir. Mina'nn Mekke tarafndaki snr, Akabe Cemresidir. Akabe Cemresinden Mekke cihetine birka adm ilerlemek bile Mina'dan ayrlmak saylr. Bayramn drdnc gn ta atmayacak olanlarn, nc gn gne batmadan Mina'dan ayrlmalar, Hanefler'e gre snnettir. Gne battktan sonra ayrlmak mekruh ise de ceza gerekmez. d) eytan Talamann Snnetleri 1. Talar -be metre mesafeden atmak. 2. Yedi ta pe pee atmak. 3. Bayramn ikinci, nc ve drdnc gnleri srayla Kk, Orta ve Akabe cemrelerine ta atmak. Dier mezhepte sraya uymak shhat artdr. 4. Atlan talarn nohuttan byk, fndktan kk olmas. 5. Kk ve Orta cemrelerde ta attktan sonra dua etmek. Akabe Cemresine ta attktan sonra dua edilmez, oras hemen terkedilir. 6. Her bir ta atarken "Bismillhi Allahekber" demek. e) eytan Talamann Mekruhlar 1. Byke bir ta olduu gibi veya krp birka para yaparak atmak. 2. Cemre mahallinde biriken talardan alp atmak. 3. Temiz olmayan mesel pislik bulam talar atmak. 4. Bir cemreye ayn gn yediden ok ta atmak. 5. Ta atarken cemreler arasnda sraya uymamak. f) eytan Talamann Yapl Cemre mahalline varmadan nce Mzdelife'de veya yolda yeteri kadar ta toplanp hazrlanr. Talarn Mzdelife'den veya belirli bir yerden toplanmas gerekmez, her yerden alnabilir. Sadece cemre mahallinde bakalar tarafndan atlm talar alp atmak mekruhtur. Talar atmak iin cemrelere yeteri kadar yaklalr. Atlacak ta, ba ve ahadet parmaklarnn ular ile tutulup "Bismillhi Allahekber, ramen li'-eytn ve hizbih" denile-

rek atlr. Atlan ta yerine ulamaz veya uzaa derse, onun yerine bakas atlr. g) eytan Talamada Veklet Hastalk, yallk, sakatlk gibi mazeretlerle cemre mahalline gidip bizzat ta atmalar mmkn olmayanlar, uygun kiileri vekil ederek talarn attrrlar. Mazeretin ls ayakta namaz klmaktan ciz olmaktr. zdiham sebebiyle gndz cemrelere yaklamas mmkn olmayanlar talarn gece tenha zamanlarda atarlar. Gece ta atabilecek durumda olanlarn, bakalarn vekil etmeleri ciz olmaz. nk vekletin ciz olabilmesi iin, acziyetin sabit olmas gerekir. Ta atma sresi iinde herhangi bir vakit, mesel bayramn drdnc gn bizzat tan atabilecek olan kiinin bakasn vekil etmesi ciz deildir. Vekil olanlar, nce kendi talarn, daha sonra vekili olduklar kiinin talarn atarlar. h) Vaktinde Atlamayan Talarn Kazs Ta atma gnlerinde her gnn tann kendi vakti iinde atlmas vcip olduu gibi, vaktinde atlamayan talarn ta atma sresi iinde kaz edilmesi de vciptir. Ta atma sresi, bayramn drdnc gn gnein batmas ile son bulur. Bundan sonra eda ve kaz olarak talama yaplmaz. Eb Hanfe ve mam Mlik'e gre, vaktinde atlamayan talar, talama sresi iinde kaz edilse de cezas dmez. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise ta atma sresi iinde kaz edildii takdirde cezas der. fi ve Hanbeller'e gre ise vaktinde atlamayan talar bayramn drdnc gn gne batmadan nce atld takdirde, kaz deil, eda saylr. Gecikmeden dolay ceza da gerekmez. ) Artan Talar Artan talar ihtiyac olanlara verilir veya uygun bir yere braklr; topraa gmlmesi gerekmez. Yeterli saydan fazlasnn cemrelere atlmas mekruhtur.

D) SALARI TIRA ETMEK veya KISALTMAK

lmihal dilinde salarn tra edilmesi "halk", ksaltlmas ise "taksr" olarak anlr. Halk, salarn dipten tra edilmesi, taksr ise ularndan kesilip ksaltlmas demektir. Salarn dipten tra edilmesi, ksaltmaktan evl grlmektedir.

a) Zaman ve Yeri Hacda salar tra etme veya ksaltmann zaman, bayramn ilk gn fecr-i sdktan, mrn sonuna kadar devam eden sredir. Ancak Eb Hanfe ve mam Mlik'e gre, bayramn nc gn gne batncaya kadarki sre iinde yaplmas vciptir. Daha sonraya geciktirilmesi durumunda ceza (dem) gerekir. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile fi ve Hanbeller'e gre ise bu vecbenin bayramn ilk gnnde yaplmas vcip deil, snnettir Geciktirilmesi mekruh ise de ceza gerekmez. Ancak tra olmadka ihramdan klm olmaz ve ihram yasaklar devam eder. Umrede salar tra etme veya ksaltmann vakti, umre tavafnn drt avtn tamamladktan sonra balar. Fakat umre sayini ihraml olarak yapmak vcip olduu iin sayi de yaptktan sonra tra olmak gerekir. Hac iin ihrama girenler, bayramn ilk gn fecr-i sdktan nce, umre iin ihrama girenler ise, umre tavafnn en az drt avtn tamamlamadan tra olmakla ihramdan km olmazlar, ihram yasa ilemi olurlar. Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre, ister hac, ister umre iin olsun, salar tra etmenin veya ksaltmann yeri Harem blgesidir. Harem blgesi dnda yaplmas sahih ise de vcip terkedildii iin ceza gerekir. Eb Ysuf ve mam Zfer'e gre, bu vecbenin Harem blgesinde yaplmas vcip deil, snnettir. b) Tra Edilecek veya Ksaltlacak San Miktar Hanefler'e gre salarn tra edilmesi veya ksaltlmasnda vcip olan miktar, ban en az drtte birindeki salardr. Ban sadece drtte birinde veya daha az ksmnda sa varsa, hepsinin tra edilmesi veya ksaltlmas gerekir. Ne kadar ksmnda olursa olsun, salarn tamamnn tra edilmesi veya ksaltlmas ise snnettir. filer'de, vcibin ifas iin tel san tra edilmesi veya ksaltlmas yeterlidir. Mlik ve Hanbeller'e gre ise salarn tamamnn tra edilmesi veya ksaltlmas vciptir. Mezheplerin her birinde ban tra edilecek miktar ile abdestte meshi gereken miktar ayndr. Erkeklerin salarn dipten tra etmeleri, ksaltmaktan efdaldir. Kadnlar ise salarnn en az drtte birinin ularndan bir miktar keserler. Onlarn salarn dipten tra etmeleri mekruhtur. Salarn ksaltlmas halinde kesilen miktar, parmak ucu (parman u boumu) uzunluundan daha az olmamaldr.

c) Tra ile Dier Mensik Arasnda Tertip Hz. Peygamber Ved haccnda bayramn ilk gn Mina'da nce Akabe Cemresine yedi ta att, sonra kurbanlarn kesti, daha sonra tra oldu ve ayn gn Mekke'ye gidip ziyaret tavafn yapt ve tekrar Mina'ya dnd. Bu drt mensik yerine getirilirken, Hz. Peygamber'in yapt sralamaya uymann vcip veya snnet oluu konusunda mctehidler arasnda gr ayrl vardr. Eb Hanfe'ye gre, bunlarn ilk nde Hz. Peygamber'in yapt sralamaya uymak vciptir. Aksi halde ceza (dem) gerekir. Ancak, ifrad haccnda kr kurban vcip olmadndan, nfile olarak kesenlerin kurban konusunda tertibe uymalar vcip deil, snnettir. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile dier mezhebe gre ise sralamaya riayet snnettir. Uyulmamas mekruh ise de ceza gerekmez. Ancak Mlik mezhebinde Akabe Cemresine ta atmann tra ve tavaftan nce olmas gerekir. Ziyaret tavafnda ise Eb Hanfe dahil, btn mctehidlere gre tertip vcip deil, snnettir. Tertibe uyulduu takdirde ifrad hacc yapanlar Akabe Cemresine talarn attktan sonra, temettu veya krn hacc yapanlar ise ta atp kurbanlarn kestikten sonra tra olup ihramdan karlar. Tra olabilecek duruma gelen kimseler salarn kendileri tra edebilecekleri gibi henz kendileri tra olmadan baka ihramllar da tra edebilirler. Fakat tra olmadka veya salarn ksaltmadka dier ihram yasaklarn yapamazlar. d) Tra Olma ve Salar Ksaltmann Hkm Salarn tra edilmesi veya ksaltlmas ile ihramdan klm olur. hramdan kma, elbise giyme, koku srnme, sa, sakal, byk ve trnak kesme gibi ihram yasaklarnn kalkmas demektir. Buna "tehalll" denir. Hacda cinsel iliki dndaki yasaklarn kalkmas ve cinsel iliki yasann kalkmas olmak zere iki ayr tehalll vardr. Bunlardan birincisine "kk tehalll" veya "ilk tehalll"; ikincisine ise "byk tehalll" veya "ikinci tehalll" denir. 1. lk Tehalll. Hanef mezhebinde, cinsel iliki dndaki ihram yasaklarnn kalkmasn salayan ilk tehalll ancak salarn tra edilmesi veya ksaltlmas ile olur. lk tehallln gereklemesi iin tertibe uymak gerekmedii gibi daha nce ta atma ve kurban kesme nsklerini yapm olmak da gerekmez. Bayramn ilk gn fecr-i sdktan sonra tra olmakla ilk tehalll gerekleir ve cinsel iliki dndaki btn ihram yasaklar kalkar. Fakat Akabe Cemresine ta atmak, kurban kesmek, hatta ziyaret tavafn yapmakla -tra olmadka- ne ilk ne de ikinci tehalll gerekleir. filer'e gre ilk tehalll ta atma, tra olma veya ziyaret tavafndan herhangi ikisini

yapmakla; Mlik ve Hanbeller'e gre ise Akabe Cemresine ilk gnk talar atmakla gerekleir. 2. kinci Tehalll. kinci tehalll cinsel iliki dahil btn ihram yasaklarnn kalkmas demektir. lk tehalllden sonra ziyaret tavafnn da yaplmasyle olur. ayet henz tra olmadan ziyaret tavaf yaplmsa, tra olmakla ilk ve ikinci tehalll her ikisi birden gerekleir. Hanefler dndaki dier mezhepte, ikinci tehalll iin ziyaret tavafndan baka sayin de yaplm olmas gerekir. nk onlara gre say vcip bir nsk deil, haccn rknlerindendir.

E) VED TAVAFI
Ved tavaf Mekkeli olmayan ve Mekkeli hkmnde saylmayan, uzak blgelerden gelmi haclarn Mekke'den ayrlmadan yapmalar gereken en son tavaftr. Buna sader tavaf da denir. Sader ayrlma demektir. a) Vcip Olmasnn artlar 1. Haccetmi olmak. 2. Hacceden kiinin fk olmas. 3. Kadnlar, Mekke'den ayrldklar esnada ayba veya lousalk halinde olmamak. Sadece umre yapanlar ile, Mekke'de, Harem blgesinde ve mkat snrlar iinde ikamet eden haclarn, Mekke'den ayrlrken ved tavaf yapmalar gerekmedii gibi, henz ved tavafn yapmadan ayba veya lousa olan ve temizlenmeden Mekke'den ayrlan kadnlardan da ved tavaf der. Fakat Mekke'den ayrlmadan temizlendikleri takdirde, yola kmak iin hazrlanm bile olsalar, ved tavafn yapmalar gerekir. b) Vakti ve Shhat art Ved tavaf ziyaret tavafndan sonra yaplr. Mekke'den ayrlp mkat dna klmadka vakti sona ermi olmaz. Ved tavafn yapmadan Mekke'den ayrlan kii henz mkat snrlar dna kmamsa, ihramsz olarak Mekke'ye dnp ved tavafn yapmas vciptir. Mkat dna klmsa dnmek vcip deildir ve artk ceza gerekir. Fakat dnlp eda edilirse yani yeni bir umre yapmak zere ihrama girip umreden sonra ved tavaf yaplrsa ceza der. Ziyaret tavafndan nce ved tavaf yaplmaz. ayet yaplrsa, bu tavaf ziyaret tavaf saylr. nk Arafat vakfesinden sonra yaplan

ilk tavaf hangi niyetle yaplrsa yaplsn ziyaret tavaf olur. Ziyaret tavafndan sonra yaplan her tavaf da ved tavaf saylr. Hanef mezhebinde ved tavafnn Mekke'den ayrlrken yaplmas daha faziletli ise de nceden yapmak da cizdir. Bu takdirde Mekke'den ayrlrken tekrar yapmak gerekmez. Ved tavafn yaptktan sonra Harem-i erife gidip namaz klmakta veya tavaf yapmakta bir saknca yoktur. Bu durumda en son yaplan tavaf, ved tavaf olur. fi ve Hanbeller'e gre, ved tavaf Mekke'den ayrlrken yaplr. Aksi halde iadesi gerekir. Mlikler'e gre ise ved tavaf vcip deil snnettir.

VI. HACCIN SNNETLER ve DBI

Hacda farz ve vcipler dnda kalan dier mensik haccn snnetleridir. Snnetlerin yerine getirilmesi haccn sevabn arttrr. Mazeretsiz terki mekruhtur. Fakat snnetlerin terkinde herhangi bir madd ceza gerekmez. Haccn vcipleri gibi snnetleri de "asl" ve "fer" olmak zere iki ksmdr. Fer snnetler ilgili mensikle birlikte akland iin burada sadece haccn asl snnetlerine yer verilecektir.

A) HACCIN SNNETLER
a) Kudm Tavaf Kudm, "geli ve var" anlamndadr. Buna gre kudm tavaf, Mekke'ye geli tavaf demektir. frad veya krn hacc yapan fkler iin snnet olup Arafat vakfesine kadarki sre iinde eda edilir. Mekke'ye varnca geciktirilmeden yaplmas mstehaptr. Haccn sayi bu tavaftan sonra yaplacaksa tavafta "ztb" ve "remel" yaplr. Aksi halde yaplmaz. fk olmayanlarn, yani haccetseler bile Harem ve Hl blgeleri halknn, temettu hacc veya sadece umre yapanlarn, ifrad hacc yaptklar halde Mekke'ye uramadan dorudan Arafat'a kanlarn ve zel halleri sebebiyle Arafat vakfesinden nce kudm tavaf yapamam olan kadnlarn kudm tavaf yapmalar gerekmez. b) Hac Hutbeleri Hacla ilgili olarak hutbe vardr. Birinci hutbe Zilhiccenin 7. gn Mekke'de, Harem-i erif'te le namazndan nce okunur. kinci hutbe, arefe gn Arafat'ta Nemre Mescidinde zevalden sonra cem-i takdm ile klnan le ve

ikindi namazlarndan nce, cuma hutbesinde olduu gibi, arada oturularak iki hutbe halinde okunur. nc hutbe ise, bayramn 2. gn le namazndan nce Mina'da Mescid-i Hayf'ta irad edilir. c) Arefe Gecesini Mina'da Geirmek Zilhiccenin 8. terviye gn gne doduktan sonra Mekke'den Mina'ya gitmek ve o gnk le namazndan ertesi gnk sabah namaz dahil, be vakit namaz Mina'da klp geceyi de Mina'da geirmek ve arefe gn sabah gne doduktan sonra buradan Arafat'a hareket etmek snnettir. Gnmzde kalabalk sebebiyle genellikle dorudan Arafat'a klmakta ve bu snnet -dzeni ve emniyeti koruma zaruretinden dolay- terkedilmektedir. d) Bayram Gecesini Mzdelife'de Geirmek Arefe gn gne battktan sonra Arafat'tan Mzdelife'ye intikal edip geceyi burada geirmek ve sabah namazn kldktan ve ortalk aydnlandktan sonra buradan Mina'ya hareket etmek snnettir. e) Bayram Gnlerinde Mina'da Kalmak "Eyym- nahr" ve "eyym- Mina" denilen Zilhiccenin 10, 11 ve 12. gnlerinde Mina'da kalmak ve orada gecelemek, Hanefler'e gre snnet, dier mezhepte ise vciptir. f) Muhassab'da Bir Sre Dinlenmek Hac sonunda Mina'dan dnte, Mekke giriinde, Cennet'l-muall civarnda, Muhassab denilen vadide bir sre dinlenmek (tahsb), Hanefler'e gre snnet-i kifye, dier mezheplerde ise mstehaptr. Bu yere "Ebtah", "Batha" veya "Hasba" da denilmektedir. Bu vadi gnmzde Mekke'nin iinde kaldndan artk bu snnet yaplamamaktadr.

B) HACCIN DBI
1. Hac farzas hell kazan ile eda edilmelidir. Hac sadece mal bir ibadet olmadndan, mer olmayan kazan sarfedilerek yaplan hac eklen sahih olursa da bu haccn sevap ve fazileti olmaz. 2. zerlerinde kul hakk bulunanlar yola kmadan nce hak sahiplerinin haklarn deyerek onlarla helllemelidir. 3. Bir daha ilememek azim ve karar ile gnahlara tvbe edilmelidir.

4. Kazya kalm ibadetleri mmkn olduunca kaz edilmeye allmaldr. 5. Hac yolculuu konusunda bilgi ve tecrbesi bulunan kiilerle istiarede bulunulmaldr. 6. Haline uygun, anlaabilecei yol arkadalar edinmelidir. 7. Yola kmadan akraba ve dostlarla vedalamaldr. 8. Gsteriten ve bbrlenmekten saknmal, mtevazi ve ihlsl olmaldr. 9. Yola karken ve eve dnte ikier rekat namaz klmaldr. 10. Gerek yolculukta gerek hac esnasnda bakalaryla tartmaktan ve krc davranlardan saknmaldr. 11. Bo ve faydasz eylerle megul olmayp vakitler ibadet ve faydal ilerle deerlendirilmelidir.

VII. UMRE
A) Tanm Umre, ihrama girerek tavaf ve say yaptktan sonra tra olup ihramdan kmaktan ibarettir. Hanef ve Mlikler'e gre mslmann mrnde bir defa umre yapmas mekked snnettir. fi ve Hanbeller'e gre ise farzdr. B) Umrenin Farz ve Vcipleri Hanefler'e gre, umrenin farzlar ihram ve tavaf olmak zere ikidir. Bunlardan ihram art, tavaf ise rkndr. fi ve Hanbeller'e gre bu drt nsk yani ihram, tavaf, say ve tra birer rkndr. Mlik mezhebinde ise, ilk rkn, tra ise vciptir. Bu nsklerle ilgili hkmler ve umre iin ihrama girme yerleri daha nce aklanmtr. C) Umrenin Zaman Umre iin belirli bir zaman yoktur, her zaman yaplabilir. Ramazanda yaplmas mendup ve daha faziletlidir. Ancak Hanef mezhebinde "terk gnleri" denilen ylda be gn yani arefe gn sabahndan bayramn 4. gn gne batncaya kadarki sre iinde umre yapmak, tahrmen mekruhtur. Dier mezhepte, haccetmeyen kiilerin terk gnleri dahil her zaman umre yapmalar, kerhetsiz ciz grlmtr. Haccedenler ise, Mli-

kler'e gre bayramn 4. gn gne batncaya kadar, filer'e gre ise ved tavaf dnda haccn btn mensiki tamamlanmadka umre yapamazlar. D) Umrenin Yapl Bulunulan yere gre mkat snrnda veya Harem blgesi dnda usulne gre ihrama girilir. Harem-i erif'e gelince: "Allahm, senin rzn

kazanmak iin umre tavafn yapmak istiyorum. Onu bana kolay eyle ve kabul buyur!" diye niyet edilerek umre tavaf yaplr. Tavaf namaz kldktan sonra, "Allahm, senin rzn kazanmak iin umrenin sayini yapmak istiyorum. Bana kolaylk ver ve onu benden kabul eyle!" diye niyet edilip Saf ile Merve arasnda umrenin sayi yaplr. Say tamamlandktan sonra, uygun bir yerde salar dipten tra edilir veya ksaltlr. Bylece umre tamamlanm ve ihramdan da klm olur.

VIII. HACCIN ETLER

A) HKM BAKIMINDAN HAC ETLER
er hkm asndan hac farz, vcip ve nfile olmak zere eittir. Belirli artlar tayan ykmlnn mrnde bir defa haccetmesi farzdr. Ykml olmad halde, haccetmeyi adayan kiinin bu adan yerine getirmesi vciptir. Dier nfile ibadetlerde olduu gibi, balandktan sonra bozulan nfile haccn kazs da vcip olur. Farz ve vcip dnda yaplan hac ise nfiledir. Hacla ykml olmayan ocuklarn yaptklar hac ile bir kimsenin birinciden sonra adama (nezir) dnda yapaca her hac nfiledir.

B) YAPILI EKL BAKIMINDAN HAC ETLER

Yapl biimi (ed) asndan ise hac, ifrad hacc, temettu hacc ve krn hacc olmak zere eittir. Hac ve umre, her biri tek bana yaplabildii gibi, ayn yln hac aylar iinde, ikisi birbirine bal olarak da yaplabilir. Hac aylar iinde, hacdan nce umre yapp yapmamaya, yapld takdirde umre ve haccn ayr veya ayn ihramla yaplma durumuna gre hac, ifrad hacc, temettu hacc ve krn hacc olmak zere ekilde eda edilir.

a) frad Hacc frad hacc umresiz yaplan hacdr. Sadece hac ibadeti yapld iin "umresiz hac" anlamnda olmak zere bu ad verilmitir. Hac aylar iinde, hacdan nce umre yapmayp, sadece hac niyetiyle ihrama girerek hac mensikini eda edenler, ifrad hacc yapm olurlar. ster mkat snr dnda ister iinde ikamet etsin, herkes ifrad hacc yapabilir. b) Temettu Hacc Temettu yararlanmak, istifade etmek anlamna gelir. Ayn yln hac aylarnda umre ayr ihramla, hac ayr ihramla yapld zaman iki ihram arasnda, ihramsz, yani ihram yasaklarnn bulunmad yasaksz bir zaman dilimi, umre ile hac arasnda hac yasaklarnn sz konusu olmad serbest bir vakit bulunduu iin bu ad verilmitir. Temettu hacc ayn yln hac aylar iinde, umre ve hacc ayr ayr niyet ve ihramla yapmaktr. Hac aylar iinde umre yapp ihramdan ktktan sonra, ayn yl hac iin yeniden ihrama girip hac mensikini de eda eden uzak blgelerden gelmi haclar temettu hacc yapm olurlar. c) Krn Hacc Krn hacc, her ikisine birlikte niyet edilerek ayn yln hac aylar iinde umre ve hacc bir ihramda birletirmektir. Hac ve umre tek ihramla yapld iin "birletirmeli hac" anlamnda bu ad almtr. Umre ve hacca, ikisine birden niyet edip umreyi yaptktan sonra ihramdan kmadan, ayn ihramla hac mensikini de tamamlayan fkler "krn hacc" yapm olurlar. d) Temettu ve Krn Haccnn artlar 1. Hacceden kii fk olmaldr. Harem ve Hil blgelerinde, mkat snrlar iinde ikamet edenlerin temettu ve krn hacc yapmalar ciz deildir. Hac aylarndan nce Mekke'ye gidip hac gnlerine kadar orada kalan fkler de bu konuda ayn hkme tbidir. Bunlardan haccedecek olanlarn, o yl hac aylar girdikten sonra umre yapmamalar gerekir. Yaptklar takdirde, iset etmi olurlar; kr kurban deil, ceza kurban keserler. 2. Umre ve hac, her ikisi ayn yln hac aylarnda yaplmaldr. ayet umre hac aylarndan nce yaplmsa veya umre tavafnn en az drt avt, hac aylar henz girmeden tamamlanmsa yaplan hac temettu veya krn deil, ifrad hacc olur.

3. Hac aylarnda yaplan umreden sonra "sahih ilmm" olmamaldr. Sahih ilmm, Hanefler'e gre, umre ile hac arasnda herhangi bir sebeple memlekete dnmekle, filer'e gre ise, mkat snrlar dna kmakla gerekleir. Umre ile hac arasnda, Hanefler'e gre memleketine giden; filer'e gre ise mkat snrlar dna kan kimse, dnte tekrar umre yapmazsa, yapt hac temettu deil, ifrad olur. Krn haccnda umreden sonra ihramdan klmad iin umre ile hac arasnda ister mkat dna klsn, ister memlekete veya baka bir yere gidilsin, krn hacc ifrada dnmez. Bu nevi hacdan hangisi yaplrsa yaplsn, hac farzas eda edilmi olur. Bunlarn fazilet bakmndan sralan Hanefler'e gre krn, temettu, ifrad; Mlikler'e gre ifrad, krn, temettu; filer'e gre ayn yl arkasndan umre yapmak artyla ifrad, temettu, krn; Hanbeller'e gre ise temettu, ifrad, krn eklindedir. Bu gr ayrlnn sebebi, Hz. Peygamberin yapt haccn eda biimine ilikin rivayetlerin farkl olmasdr. Bu eda biimlerinden hangisine gre yaplrsa yaplsn hac farzas yerine gelmi olur. Btn ibadetler gibi hac ibadetinde de fazilet, o biim veya bu biimde yaplmasnda deil, edasnda gsterilen gayret, samimiyet, huzur, hu ve ihls nisbetindedir.

IX. HAC ve UMRENN YAPILII

a) Hac ve umre mensiki ihrama girmekle balar. hrama girmeden nce trnaklar kesilir, koltuk alt ve kask kllar temizlenir, gerekiyorsa sa, sakal tra olup byklar dzeltilir. Mmknse gusledilir veya abdest alnr. Gusl, abdestten efdaldir. Su yoksa veya kullanlamyorsa, teyemmm yaplmaz; nk bu abdest ve gusl, beden temizlii iindir. Bu sebeple abdestli olanlara ve zel hallerinde bulunan kadnlara da snnettir. Bu hazrlktan sonra erkekler, zerlerindeki btn giysilerden soyunup izr ve rid denilen iki para ihram rtsne, usulne gre sarnrlar. Balar ak, ayaklar plaktr. Ancak ayaklarna topuklar ve mmkn olduunca zerleri ak ayakkab veya terlik giyebilirler. Kadnlar normal elbise ve kyafetlerini deitirmezler. Onlarn her trl giyim eyas, kapal ayakkab, orap ve eldiven giymelerinde bir saknca yoktur. Yalnzca yzlerini rtmemeleri gerekir. Kerhet vakti deilse, iki rekat ihram namaz kldktan sonra niyet ve telbiye yaplarak ihrama girilir. frad hacc yapacak olanlar,

"Allahm, senin rzn kazanmak iin haccetmek istiyorum. Onu bana kolaylatr ve kabul buyur!" diyerek sadece hacca niyet eder ve telbiye yaparlar. Temettu hacc yapacak olanlar, "Allahm, senin rzn kazanmak iin umre yapacam, onu bana kolaylatr ve benden kabul eyle!" diyerek sadece umreye niyet eder ve telbiye yaparlar. Krn hacc yapmak isteyenler ise, "Allahm, senin rzn kazanmak iin umre ve hac yapmak istiyorum. Bunlarn edsnda bana kolaylk ver ve her ikisini de kabul buyur!" diyerek hem umre, hem de hacca niyet edip telbiye sylerler. Niyet ve telbiyenin yaplmasyle ihrama girilmi ve ihram yasaklar balam olur. Telbiye, tekbir, tehll ve salavt- erife syleyerek yolculua devam edilir. Telbiye, ihram sresince her frsatta sylenir. zellikle zaman, mekn ve durumda yenilik ve deiiklik olduunda, yokuta, inite, kafilelere rastlayta, farz namazlardan sonra, seher vakitlerinde sylenmelidir. Telbiyeyi her syleyite defa tekrarlamak, sonra tekbir, tehll ve salavt- erife okumak mstehaptr. Telbiye hacda bayramn ilk gn Akabe Cemresine ta atmaya balamakla, umrede ise, umre tavafna balamakla biter; daha sonra yaplmaz. Mekke'de kalnacak yere yerleip mmknse boy abdesti, deilse abdest alndktan sonra telbiye sylenerek Harem-i erife gidilir. Beytullah grlnce defa tekbir ve tehll getirilip dua edilir. Farz namaz klnmyorsa hemen tavafa balanr. b) frad haccnda ilk yaplacak tavaf "kudm tavaf", temettu ve krn haccnda ise "umre tavaf"dr. Temettu ve krn haccnda umre tavafndan sonra umrenin sayi yaplaca iin tavafta "ztb" ve "remel" yaplr. frad haccnda ise, ayet hac sayi kudm tavafn takiben yaplacaksa, tavafta ztb ve remel yaplr, aksi halde yaplmaz. Msait yer varsa, makam- brhim'in arkasnda, orada yer yoksa, uygun baka bir yerde tavaf namaz klnp dua edildikten ve zemzem iildikten sonra temettu ve krn hacc yapanlar umre sayini; ifrad hacc yapanlar ise, isterlerse hac sayini yaparlar. frad hacc yapanlar, hac sayini ister yapsnlar ister yapmasnlar tra olmazlar ve ihramdan kmazlar, ihraml olarak kalrlar.

Temettu hacc yapanlar mkatta sadece umreye niyet ettikleri iin umrenin sayi tamamlannca, tra olup ihramdan karlar. Tekrar hac iin ihrama girinceye kadar Mekke'de ihramsz kalrlar. 8 Zilhicce (terviye) gn veya isterlerse daha nce hac iin tekrar ihrama girerler. Hac iin ihrama girdikten sonra yapacaklar nfile bir tavaf takiben isterlerse hac sayini Arafat'a kmadan nce yapabilirler. Bu takdirde, ziyaret tavafndan sonra say yapmazlar. Krn hacc yapanlar, ihrama girerken hacca da niyet ettikleri iin umre sayindan sonra tra olmazlar ve ihramdan kmazlar. Bunlar umre sayi bitince, gerekiyorsa biraz dinlendikten sonra ayrca kudm tavaf yapp tavaf namazn klarlar. Hac sayini isterlerse bu kudm tavafnn arkasndan, isterlerse ziyaret tavafndan sonra yaparlar. Peinden say yaplacak tavafta ztb ve ilk avtta remel yaplr. c) ster ifrad, ister temettu, ister kran yapsnlar, btn haccedenler terviye (8 Zilhicce) gn Mekke'den ayrlp Mina'ya veya Arafat'a geerler. d) Hac Mensikinin Eda Edildii Gnler Hac mensiki youn olarak 8-13 Zilhicce arasndaki alt gn iinde eda edilir. Bu gnlerden her birinde yaplan mensik zetle yledir: 1. Terviye gn (8 Zilhicce). ster ifrad, ister temettu, ister krn hacc yapsnlar, btn haccedenler terviye gn sabah namazndan itibaren Mina'ya veya Arafat'a intikale balarlar. Terviye gn le namazndan arefe gn sabah namazna kadarki be vakit namaz Mina'da klmak ve geceyi orada geirip gne doduktan sonra Arafat'a hareket etmek snnettir. 2. Arefe gn (9 Zilhicce). Arafat'ta zeval vaktine kadar adrlarda dinlenilir ve ibadetle megul olunur. Zeval vaktinden sonra, mmknse gusledilir. le ve ikindi namazlar cem-i takdm ile klndktan sonra vakfe yaplr. Btn gn telbiye, tekbir, tehll, zikir, tesbih, salavt- erife, dua, namaz-niyaz, tvbe-istifar, Kur'n- Kerm tilveti gibi ibadetlerle deerlendirilir. Reslullah "Bugn gzne, kulana ve diline sahip olann gemi gnahlar balanr" (Msned, I, 329, 356) buyurmutur. Gne battktan sonra akam namaz klnmadan Arafat'tan Mzdelife'ye intikal balar. Akam ve yats namazlar, yats vakti girdikten sonra, Mzdelife'de cem-i tehr ile klnr. Bayram gecesi burada ibadet ve istirahatle geirilir. eytan talamada kullanlmak iin yeteri kadar ta toplanr.

3. Bayramn ilk gn (yevm-i nahr; 10 Zilhicce).

a) Vakti girince sabah namaz Mzdelife'de erkence klnr. Namazdan sonra ortalk aydnlanncaya kadar vakfe yaplr. Dua, niyaz ve istifar edilir. Ortalk iyice aydnlannca, gne domadan Mina'ya hareket edilir. b) Mina'da eyalar adrlara yerletirildikten sonra Akabe Cemresine gidilir. Her birinde "Bismillhi Allahekber, ramen li'-eytni ve hizbih" denilerek yedi ta atlr. lk tan atlmas ile telbiye biter. Bundan sonra artk telbiye yaplmaz. c) Daha sonra Harem blgesi snrlar iinde kurban kesilir veya veklet yolu ile kestirilir. Temettu ve krn hacc yapanlarn kr kurban kesmeleri vciptir. frad hacc yapanlarn kurban kesmeleri gerekmez; isterlerse nfile olarak keserler. d) frad hacc yapanlar Akabe Cemresine ta attktan sonra; temettu ve krn hacc yapanlar ise kurbanlarn da kestikten veya kestirdikten sonra, sa tra olup ihramdan karlar. Bylece cinsel iliki dndaki dier btn ihram yasaklar kalkar. Cinsel ilikiyle ilgili yasak ise ancak ziyaret tavaf yaplnca kalkar. Haccedenler bizzat kendi salarn kesebilecekleri gibi birbirlerini de tra edebilirler. Tra olabilecek duruma gelmi olan bir ihramlnn henz kendisi tra olmadan baka bir ihramly tra etmesinde bir saknca yoktur. e) Ayn gn imkn olursa, Mekke'ye inilerek ziyaret tavaf yaplr. Daha

nce hac sayini yapmam olanlar ziyaret tavafndan sonra hac sayini de yaparlar. Ziyaret tavafnn bayramn ilk gn yaplmas efdaldir. O gn yaplamazsa daha sonra yaplr. Bu tavafn en ge bayramn 3. gn gne batmadan nce yaplmas Eb Hanfe'ye gre vcip, dier mctehidlere gre ise snnettir.
f) Ziyaret tavaf bayramn ilk gnlerinde yaplmsa, tavaftan sonra tek-

rar Mina'ya dnp eytan talama gnlerinde Mina'da Hanefler'e gre snnet, dier mezhepte ise vciptir. 4. Bayramn 2, 3 ve 4. gnleri (11, 12 ve 13 Zilhicce).

gecelemek,

a) Bayramn 2 ve 3. gnleri zeval vaktinden sonra srayla Kk, Orta ve Akabe cemrelerine yedier ta atlr. Kk ve Orta cemrelere ta attktan sonra uygun bir yere ekilerek dua edilir. Akabe Cemresi talandktan sonra ise dua iin artk durulmayp oras hemen terkedilir. Bu iki gn zevalden nce "eytan talama" yaplmaz.

b) Bayramn 4. gn cemrelere ta atmayacak olanlarn, o gn fecr-i sdktan yani tan yeri aarmaya balamadan nce Mina'dan ayrlm olmalar gerekir. Bunlarn 3. gn henz gne batmadan Mina snrlar dna kmalar snnet; gne battktan sonra ayrlmalar mekruhtur. 4. gn tan yeri aarmaya balamadan Mina'dan ayrlmam olanlarn o gn de her cemreye yedier ta atmalar gerekir. Ancak Eb Hanfe'ye gre, 4. gn talarn fecr-i sdktan itibaren zevalden nce atlmas da cizdir. 4. gn talar atldktan sonra Mina'dan Mekke'ye inilir. c) fkler, Mekke'den ayrlmadan nce ved tavaf yaparlar. Bylece

hac tamamlanm olur. e) Hacda Kadnlar Hac ve umre mensikinde kadnlarn erkeklerden ayrldklar hususlar, aadakilerden ibaret olup dier hususlarda aralarnda fark yoktur. 1. hraml iken elbise, orap, eldiven, kapal ayakkab, mest, izme ve her trl giyim eyas giyebilirler. Balarn rterler, sadece yzlerini rtmezler. 2. Telbiye, tekbir ve dua yaparken, seslerini fazla ykseltmezler. 3. Tavafta ztb ve remel, sayde ise hervele yapmazlar. 4. hramdan kmak iin salarn tra etmezler, ularndan biraz keserler. 5. Erkekler arasnda skmamak iin Hacerlesved'i uzaktan istilm ederler. 6. Hacdan sonra ayba veya lousa iken Mekke'den ayrlrlarsa ved tavaf skt olur. 7. zel hallerini grmekte olan kadnlar, tavaftan baka, haccn btn mensikini bu halleriyle yapabilirler. Hayz ve nifas denilen zel durumlar sebebiyle farz olan ziyaret tavafn eyym- nahrdan yani bayramn ilk gnnden sonra yapmak veya ved tavafn terketmekle kendilerine ceza gerekmez. Bu haliyle ziyaret tavaf yapmalar da Hanefler'e gre geerlidir. Bu durumda ceza kurban kesmesi gerekir. Hayz veya nifas halindeki bir kadn kudm veya umre tavafn yapmadan Arafat'a kmak ve vakfe yapmak zorunda kalrsa;
a) frad hacc yapmak zere sadece hac iin ihrama girmise, temizlendikten sonra ziyaret ve ved tavaflarn yapar. Snnet olan kudm tavafnn terkinden dolay bir ey gerekmez; hacc tamam olur.

b) Temettu hacc yapmak zere sadece umre iin ihrama girmise, Hanefler'e gre Arafat'a karken hac iin niyet ve telbiye yaparak umre ihramn iptal eder. Hacdan nce umre yapmad iin ifrad hacc yapm olur; kr kurban kesmesi gerekmez. Hacdan sonra iptal ettii umreyi kaz eder ve iptal ettii iin ceza kurban keser.

Dier mezheplere gre hac iin niyet ve telbiye yapmakla umre ihram bozulmaz, hac ihram ile birlemi sayldndan krn hacc yapm olur ve krn hedyi kesmesi gerekir. Fakat hacdan sonra nceden yaplamayan umrenin kazs iin ayrca tavaf ve say gerekmez. Hac iin yaplan tavaf ve say umre iin de yeterli olur.
c) Krn hacc iin ihrama girmise, Hanefler'e gre, umre tavafndan

nce Arafatta vakfe yapmakla umresi bozulmu sayldndan ifrad hacc yapm olur. kr kurban kesmesi gerekmez. Fakat hacdan sonra bozulan umreyi kaz eder ve bozduu iin bir ceza kurban keser. Dier mezheplere gre, umre tavafn yapmadan Arafat'ta vakfe yapmakla umre bozulmu olmaz. Yaplan hac yine krn hacc olur ve kr kurban kesmek gerekir. Hacdan sonra, nceden yaplamayan umrenin kazs iin ayrca tavaf ve say gerekmez. Hac iin yaplan tavaf ve say umre iin de yeterli olur.

X. HAC ve UMRE ile LGL KURBANLAR

A) Hedyin Mahiyeti Hac ve umre mensikiyle ilgili olarak kesilen kurbanlara hedy denir. Hedy, Kbe'ye ve Harem blgesine hediye olmak zere kesilen kurban demektir. Kurban bayram dolaysyla kesilen kurbanlara ise udhiyye denir. Mkellefiyet ynnden bu ikisi birbirinden tamamen ayr ise de, hedy kurban keyfiyet bakmndan, aynen udhiyye gibidir. Deve, sr ve davar cinsinden olur. Deve ve sr yedi kii iin, davar (koyun ve kei) bir kii iindir. Ya ve ayp bakmndan udhiyye kurban olmayacak hayvanlardan hedy kurban da olmaz. Koyun ve kei cinsinden olan kurbana dem, sr ve deve cinsi kurbana ise bedene denir. Deve ve srn mterek kesilmesi halinde, ortaklarn hepsinin niyetleri kurbet (yani Allah iin kurban) olmak artyla, kurbanlarn vasflarnn ayn olmas gerekmez. Ortaklaa sr veya deve kurban kesenlerden kimi kr, kimi ceza, kimi adak, kimisi de tatavvu kurban veya udhiyye gibi deiik niyetlerde olabilir. fi ve Hanbeller'e gre ise, ortaklardan her birinin niyetlerinin kurbet olmas da gerekmez; ortaklar arasnda et iin katlanlar da bulunabilir.

B) Hedy Kurbanyla Ykml Olanlar ve Hedyin eitleri frad hacc veya sadece umre yapanlarn, ceza kurban kesmeyi gerektiren bir durum olmadka hedy kurban kesmeleri gerekmez. Fakat isterlerse nfile olarak kesebilirler. Temettu ve krn hacc yapanlarn ise, temettu veya krn hedyi kesmeleri vciptir. Hedy kurbanlar, tatavvu (nfile) ve vcip olmak zere iki ksmdr. a) Tatavvu Hedy Hac veya umre yaparken, ykmllk bulunmad halde kesilen kurbanlardr. frad hacc veya sadece umre yapanlarn tatavvu hedyi kesmeleri mstehaptr. b) Vcip Hedy 1. Temettu ve krn hedyi. Temettu ve krn hacc yapanlarn hedy kurban kesmeleri vciptir. Nitekim Kur'n- Kerm'de "Kim hac gnlerine
kadar umre ile faydalanmak isterse, kolayna gelen kurban kesmesi gerekir" (el-Bakara 2/196) buyurulmutur. Ancak, Hanefler'e gre bu kurban, bir seferde iki ayr ibadetin yaplmasndan dolay "kr kurban" (dem-i krn)

olarak; filer'e gre ise, temettu haccnda hac iin ihrama mkatta girilmeyip Mekke'de girilmesinden dolay; krn haccnda ise, iki ayr ibadetin bir tek ihram ile yaplmasndan doan kusurun telfisi iin "ceza kurban" (dem-i cbrn) olarak kesilir 2. Ceza hedyi. Hac ve umrenin vciplerinin terki, vaktinde yaplmamas ve ihram yasaklarnn ihllinden dolay kesilmesi vcip olan kurbanlardr. 3. hsar hedyi. Hac ve umre yapmak zere ihrama girdikten sonra vakfe ve tavaf yapma imkn ortadan kalktndan bu nskler tamamlanmadan ihramdan kabilmek iin kesilen kurbanlardr. 4. Nezir (adak) hedyi. Harem blgesinde kesilmek zere nezredilen kurbanlardr. Vcip olmasnn sebebi nezredilmesidir. C) Hedy Kurbannn Kesilecei Yer ve Zaman ster vcip, ister tatavvu olsun, btn hedy kurbanlar Harem blgesi snrlar iinde kesilir. Aksi halde tatavvu olanlar hari, Harem blgesinde yeniden kesilmesi gerekir. Kurban bayramnn ilk gnnde (eyym- nahr) kesilen hedy kurbanlarnn Mina'da; bu gnler dnda kesilenlerin ise Mekke'de kesilmesi efdaldir. Temettu ve krn hedyleri Hanef, Mlik ve Hanbeller'e gre bayramn ilk gn fecr-i sdktan itibaren kesilir. Daha

nce kesilmesi ciz olmaz; aksi halde iadesi gerekir. Bunlarn eyym- nahr denilen kurban kesme gnlerinde (bayramn ilk gn fecr-i sdktan, nc gn gne batncaya kadarki sre iinde) kesilmesi Eb Hanfe'ye gre vcip; Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre snnettir. Mazeretsiz olarak eyym- nahrda kesilmezse, Eb Hanfe'ye gre daha sonra biri kaz, biri de ceza olarak iki kurban gerekir. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre, eyym- nahrdan sonra kesilmesi, mekruh ise de ceza gerekmez. Mlik ve Hanbeller'e gre de, eyym- nahrdan sonra kesilen temettu ve krn hedyleri kaza olarak kesilmi olur fakat ceza gerekmez. fi mezhebinde ise temettu ve krn hedylerinin, eyym- nahrda kesilmesi snnet ise de bunlar ceza hedyi sayld iin ihrama girdikten sonra olmak artyla (eyym- nahrdan nce veya sonra) her zaman kesilebilir. Temettu haccnda, henz hac iin ihrama girmeden, umre ihramndan ktktan sonra da kesilebilir. Hanef, Mlik ve Hanbeller'e gre eyym- nahr (kurban kesme gnleri), bayramn 3. gn gne batncaya kadar olmak zere gn; filer'e gre ise 4. gn gne batncaya kadar drt gndr. ster vcip, ister tatavvu olsun, krn ve temettu hedyleri dndaki hedy kurbanlarnn kesilmesi iin belirli bir zaman yoktur. Bunlardan nfile olanlarn eyym- nahrda; ceza kurbanlarnn ise, cinayeti mteakip geciktirilmeden kesilmesi efdaldir. D) Hedy Kurbanlarnn Etleri Tatavvu (nfile) olarak kesilen hedy kurbanlar ile temettu ve krn hacc yapanlarn kr kurban olarak kestikleri hedy kurbanlarnn etlerini, zengin-fakir herkes yiyebilir. Bunlarn etlerinden sahiplerinin de yemeleri mstehaptr. Ceza hedyi ile ihsr hedyinin etlerinden bunlarn sahipleri, bakmakla ykml olduklar kimseler ve zenginler yiyemezler. Bunlarn etlerini adak kurban gibi ancak yoksul kimseler yerler; fakat bunlarn Harem blgesindeki yoksullar olmas gerekmez. E) Kurban Yerine Oru Temettu veya krn hacc yapanlardan, eitli sebeplerle temettu ve krn hedyi kesme imkn bulamayanlar, hac esnasnda, yedisi de hacdan sonra olmak zere toplam on gn oru tutarlar. lk gnn, hac aylar iinde, ihrama girdikten sonra ve kurban bayramnn ilk gnnden nce tutulmas gerekir. Temettu haccnda bu gn oru, henz hac iin ihrama girmeden, umre ihramndan sonra da tutulabilir. Ancak kurban bayramn-

dan nce tamamlanamad takdirde, kurban kesme imkn olmasa bile oru kurbana bedel olmaz. Hac esnasnda gn oru tutulduktan sonra, "eyym- nahr" denilen kurban kesme gnleri iinde ve henz tra olmadan kurban kesme imkn doarsa, oru kurban yerini almaz; kurban kesmek gerekir. Fakat tra olduktan veya eyym- nahrdan sonra bu imkn elde edilirse, ayrca kurban kesmek gerekmez. Hacdan sonra tutulmas gereken yedi gn orucun Mekke'den ayrlmadan tutulmas da mmkn ise de dndkten sonra memlekette tutulmas efdaldir. Gerek hac esnasnda, bayramdan nceki gn; gerek hacdan sonra tutulmas gereken yedi gn orucun, aralkl olarak tutulmas ciz fakat ara vermeden pe pee tutulmas efdaldir.

XI. HAC ve UMRENN CNAYETLER

A) CNAYETN ANLAMI
hraml iken Harem blgesinde yaplmas yasak olan eylerin yaplmasna cinayet denir. Cinayet cezay gerektirir. Hac veya umrede vcip olan mensikten birinin mazeretsiz olarak terkedilmesi veya zamannda yaplmamas da ceza gerektirmesi bakmndan cinayet hkmndedir. Semav yani insanlar tarafndan olmayan mazeretler sebebiyle terkedilen veya zamannda yaplamayan vcipler iin bir ey gerekmez ise de, Harem blgesi ve ihram yasaklaryla ilgili cinayetlerden dolay, bunlar ister mazeretle, ister mazeretsiz yaplsn ceza (kefret) gerekir. Harem blgesi ve ihram yasaklaryla ilgili cinayetlere ceza gerekmesi iin yaplan iin cinayet olduunu bilip bilmemek arasnda fark bulunmad gibi kasten, zorlama, hata veya yanlma ile uykuda veya unutarak yapma arasnda da fark yoktur. Ancak bunlarn kasten yaplmas gnahtr. Kefret denmesinden baka, tvbe ve istifar edilmesi de gerekir. Hanefler'e gre krn haccnda ihram yasaklaryla ilgili cinayetlerden dolay biri umrenin, biri de haccn ihram olmak zere, her bir cinayet iin iki ceza gerekir. Umre tavafnn abdestsiz yaplmas gibi sadece umreyi veya Mzdelife'de vakfe yaplmamas gibi sadece hacc ilgilendiren bir vcibin terkiyle ilgili cinayetler sebebiyle ise, tek kefret denir. Dier mezhepte ise, ihram yasaklaryla ilgili cinayetler iin de tek ceza demek gerekir.

B) CNAYETLERN CEZA ve KEFRETLER

Hac esnasnda ilenen kimi cinayetler. haccn bozulmasn ve kazsn gerektirirken, kimileri arlk derecesine gre eitli ceza ve kefreti gerektirirler. Cinayetin durumuna gre denmesi gereken kefret ve cezalar unlardr: Kaz, bedene, dem, sadaka, bedel deme ve oru. a) Hac ve Umrenin Bozulmasna Yol Aan ve Kaz Edilmesini Gerektiren Cinayetler 1. Hac iin ihrama girdikten sonra henz Arafat vakfesini yapmadan cinsel ilikide bulunmak hacc ifsat eder. Bu konuda btn mezhepler ayn grtedir. Hac tamamlanmadan ihramdan klamayaca iin bozulan bu haccn yarm braklmayp tamamlanmas, ayrca gelecek senelerde kaz edilmesi ve ilenen cinayet sebebiyle bir koyun veya kei kurban edilmesi (dem) gerekir. Arafat vakfesinden sonra fakat ilk tahalllden nce -yani tra olup ihramdan kmadan nce- cinsel ilikide bulunmakla da Hanefler dndaki mezhebe gre hac bozulur. Hanefler bu durumda haccn bozulmayacan, fakat ceza olarak bir sr veya deve kurban edilmesi gerektiini sylerler. 2. Umre iin ihrama girildikten sonra umre tavafnn en az drt avt yaplmadan cinsel ilikide bulunmak da Hanefler'e gre umrenin bozulmasna yol aar. Bozulan umre braklmayp tamamlandktan sonra ihramdan klmas, daha sonra bunun kaz edilmesi ve ilenen cinayet sebebiyle bir koyun veya kei kurban edilmesi gerekir. b) Deve veya Sr Kesmeyi (Bedene) Gerektiren Cinayetler 1. Haneflere gre Arafat'taki vakfeden sonra fakat ilk tehalllden nce, yani henz tra olmadan, cinsel ilikide bulunmak. Bu durumda Hanefler dndaki mezhebe gre, hac fasit olur, kazas gerekir. 2. Ziyaret tavafn cnp olarak yapmak. lmihal kitaplarnda fakihlerin ounluunun gr olarak, kadnlarn hayz ve nifas halinde yani ayba ve lousa iken ziyaret tavafn yapmalarnn da ayn ekilde bu cezay gerektirdii belirtilir. Baz limler ise sebebi ve temizlenme imkn irad olmayan bu mazeret hallerini cnplkten ayr tutup temizlenmeden Mekkeden ayrlmak zorunda olan bu durumdaki kadnlarn ziyaret tavaf yapabileceini ve bir ceza da gerekmeyeceini belirtirler. Grup halinde seyahat edilip kafilenin bekleyememesi halinde bu son grn getirdii kolaylktan istifade edilebilir. Hanefiler dndaki dier mezhebe gre ise, abdestli olmak tavafn shhat (geerlilik) art olduundan bu haller ile yaplan tavaf, ceza demekle de geerli olmaz.

Cnp veya abdestsiz olarak yaplan tavaf, hangi tavaf olursa olsun, abdestli olarak yeniden yaplrsa cezas der. Cnp olarak yaplan tavafn abdestli olarak yeniden yaplmas vcip; abdestsiz yaplan tavafn iadesi ise menduptur. c) Koyun veya Kei Kesmeyi (Dem) Gerektiren Cinayetler Bunlar, hac ve umrenin vcipleriyle ve ihram yasaklaryla ilgili cinayetler olmak zere ikiye ayrlabilir. aa) Hac ve Umrenin Vcipleriyle lgili Olanlar 1. Mkat ihramsz gemek. 2. Sayin tamamn veya en az drt avtn terketmek yahut zrsz yryerek yapmamak. 3. Mzdelife vakfesini zrsz olarak terketmek. 4. eytan talamay hi yapmamak veya bir gnde atlmas gereken talarn yardan ounu atmamak. Yardan ou atlmsa, eksik braklan her bir ta iin sadaka vermek gerekir. 5. Ziyaret veya umre tavafnn son avtn ya da sadece birini yapmamak. 6. fk olanlar ved tavafn veya en az drt avtn yapmamak. 7. Farz ve vcip tavaflarda (ziyaret, umre ve ved tavaflarnda) setr-i avrete uymamak. 8. Ziyaret ve umre tavaflarn abdestsiz; kudm, ved ve umre tavaflarn cnp olarak yapmak. Tavaf abdestli olarak iade edilirse ceza der. Hanefler dndaki mezhepte hadesten tahret, tavafn shhat art olduundan, cnp veya abdestsiz olarak yaplan tavaf sahih olmaz. 9. Arefe gn Arafat'tan gne batmadan nce ayrlmak. 10. Eb Hanfe'ye gre ihramdan kmak iin Harem blgesi dnda veya bayram gnlerinden sonra tra olmak; ziyaret tavafn bayram gnlerinden sonra yapmak ve Akabe Cemresine ta atma, kurban kesme ve tra olma nsklerinde sraya uymamak. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile dier mezhepte bunlar vcip olmayp snnet olduundan ceza gerekmez. bb) hram Yasaklaryla ilgili Olanlar 1. Bir defada (ayn yerde ve ayn anda) vcudun veya bir uzvun tamamna gzel koku yahut ya srmek. Deiik yerlerde ve zamanlarda srlrse, her bir uzuv iin ayr ceza gerekir.

hrama srlen gzel kokunun eni ve boyu birer kartan byk ve kokunun etkisi bir gndz veya gece sresi devam ederse, koyun veya kei kesmek gerekir. Bu orana ulamazsa sadaka verilir. Vcuda srlen kokudan ceza gerekmesi iin belirtilen miktarda srlmesi yeterlidir; bir gndz veya gece sresi etkili olmas art deildir. Hanefler dndaki mezhepte de gzel kokudan ceza gerekmesi iin miktar ve zaman kayd yoktur; srlmesi yeterlidir. 2. Vcudun veya sa, sakal gibi bir uzvun tamamna, sslenmek iin ya, jle, biryantin srmek veya kna, sa boyas ve benzeri eylerle boyamak. Tedavi iin srlen il, merhem veya kokusuz krem ve yalar iin bir ey gerekmez. 3. Erkekler bir tam gndz veya gece sresince giyim eyas (elbise, i amar, orap, topuklar kapatan ayakkab) giymek, ba ve yz rtmek. Kadnlar yzlerini rtemezler. Bir gndz veya gece sresinden daha az giyilirse, sadaka yeterlidir. fi ve Hanbeller'e gre, ceza gerekmesi iin bir sre gemesi gerekmez; giyilmesi yeterlidir. Mlikler'e gre ise, giyilen ey vcudu scak ve souktan koruyorsa, ksa bir sre giymekle; scak ve souktan korumayan incecik bir ey ise bir tam gn giymekle ceza gerekir. 4. San veya sakaln en az drtte birini veya baka bir uzvun tamamn tra etmek. Daha aznda sadaka yeterlidir. 5. Bir defada (ayn anda ve ayn yerde) btn trnaklar veya bir elin yahut bir ayan trnaklarnn tamamn kesmek. El ve ayaklardan her birinin trnaklarnn tamam, ayr ayr yerlerde ve zamanlarda kesilirse, her biri iin ayr ceza gerekir. Bir elin veya ayan trnaklarnn tamam kesilmeyip bir ksm kesilirse, kesilen her bir trnak iin sadaka verilir. Bu takdirde verilmesi gereken sadaka toplam, bir koyun veya kei bedelini aarsa, her trnak iin sadaka yerine, istenirse bir dem (koyun veya kei) kesilebilir. Kendiliinden kopan veya krlan trnaklar iin bir ey gerekmez. 6. lk tehalllden sonra henz ziyaret tavafn yapmadan cinsel ilikide bulunmak. 7. hraml iken eini ehvetle pmek, okamak, sarlp kucaklamak gibi cinsel ilikiye yol aan davranlarda bulunmak. ehvetle bakmak veya dnmekle, boalma bile olsa bir ey gerekmez.

d) Ftr Sadakas Kadar Bata Bulunmay Gerektiren Cinayetler 1. Herhangi bir uzvun tamamna deil, bir ksmna gzel koku srmek. 2. Sa ve sakaln drtte birinden az ksmn tra etmek. 3. Bir el veya ayaktaki trnaklardan bir ksmn kesmek yahut bir el veya ayaktaki trnaklarn tamamn ayr ayr yer ve zamanlarda kesmek. Ancak her trnak iin ayr ceza denir. 4. Her trl giyim eyasn bir gndz veya gece sresinden daha az giymek. 5. Kudm veya ved tavafn abdestsiz olarak yapmak. Dier mezhepte abdestsiz tavaf sahih olmaz. 6. Ved tavaf veya sayin, drdnc avttan sonraki avtlarn eksik yapmak veya bu avtlar yryerek yapmamak. Eksik braklan her avt iin ayr ceza gerekir. 7. Farz ve vcip olmayan tavaflarda setr-i avrete uymamak. 8. eytan talamada, bir gnde atlan talarn, yarsndan sonrasnda eksik ta atmak. Eksik atlan her ta iin ayr ceza gerekir. 9. hraml veya ihramsz birini tra etmek. Bakasna elbise giydirmek veya gzel koku srmekten bir ey gerekmez. e) Bedel demeyi Gerektiren Cinayetler Bunlar, karada yaayan av hayvanlaryla ve Harem blgesinin av ve bitkileriyle ilgili olanlar olmak zere iki ksmdr. aa) Karada Yaayan Av Hayvanlaryla lgili Olanlar hraml iken karada yaayan av hayvan avlanrsa, Hanefler'e gre, bu hayvann kymeti takdir edilir. Takdir edilen mebla, her birine bir ftr sadakas miktarndan daha az veya daha ok olmamak zere yoksullara datlr veya her ftr sadakas miktar iin bir gn oru tutulur. Yahut da, eer bu mebla ile bir hedy satn alnabiliyorsa, Harem blgesinde bir hedy kesilir. Takdir edilen mebla hedy bedelinden fazla ise, artan ksmn tasadduk edilmesi gerekmez. Eti yenilen av hayvanlar iin bir koyun veya kei bedelinden daha fazla kymet takdir edilebilir ise de fil, arslan, kaplan gibi eti yenmeyen hayvanlara daha fazla kymet takdir edilmez. Av lmemi fakat yaralanm veya zarar grmse, salam durumu ile kusurlu hali arasndaki

kymet fark takdir edilir. Verilen zarar iyiletikten sonra hayvanda bir eksiklik brakmazsa, ceza demek gerekmez. Hanefler dndaki mezhepte ise av hayvanlar, benzeri olanlar ve olmayanlar olmak zere ikiye ayrlr. Mesel yaban eei sra; ceylan keiye ve tavan olaa benzetilmitir. Avlanan hayvann benzeri varsa, o Harem blgesinde kesilip eti yoksullara tasadduk edilir veya takdir edilen bedelin her bir ftr sadakas miktar iin bir gn oru tutulur. Benzeri olmayan hayvanlarn, takdir edilen kymetlerine itibar edilir. bb) Harem Blgesinin Avlar ve Bitkileriyle lgili Olanlar Harem blgesiyle ilgili yasaklar sadece ihramllar iin deildir. Bu blgenin avnn avlanmas, kendiliinden biten her trl canl/ya aa, bitki ve otlarnn kesilmesi veya koparlmas, ihraml ihramsz herkese yasaktr. Hanefler'e gre Harem blgesinin avn avlayan kimse kymetini tasadduk eder. Bunun yerine oru tutmak ciz olmaz. Bu blgede kendiliinden biten ve insanlar tarafndan ekilip dikilen cinsten olmayan aa ve bitkileri kesip koparan kimsenin bunlarn bedelini tasadduk etmesi gerekir. Bunlar sahibinin kesmesi ceza gerektirmez. nsanlar tarafndan ekilip dikilen veya insanlarn ekip diktii cinsten olan aa ve bitkilerin kesilip koparlmasndan dolay ise bir ceza gerekmez. f) zr Sebebiyle hram Yasaklarna Uymamak hram yasaklar bir mazeretle de yaplsa, yine ceza gerekir. Ancak bu yasaklar mesel hastalk veya geirilen bir kaza sebebiyle ban tra edilmesi, rtlmesi yahut elbise giydirilmesi gibi semav bir mazeretle yaplrsa ceza olarak mutlaka dem (koyun veya kei kesmek) gerekmez. Byle bir durumla karlaan kii muhayyer olur. ster pe pee veya aralkl olarak gn oru tutar, isterse alt yoksula birer ftr sadakas kadar ba yapar, bir yoksula alt gn ftr sadakas verse de olur, yahut da Harem blgesinde bir dem keser. Hanefler'e gre bilgisizlik, yanlma, unutma, bask (tehdit) gibi semav olmayan mazeretlerle ilenen yasaklar iin muhayyerlik yoktur, koyun veya kei kurban etmek gerekir. Dier mezhepte ise, semav olmayan mazeretlerden dolay da muhayyerlik vardr. C) CNAYET CEZA ve KEFRETLERNN DEME ZAMANI ve YER Hac ve umrede ilenen bir cinayetin cezasn demek iin belirli bir sre yoktur. Cinayetin ileniinden mrn sonuna kadar, her zaman denebilir. nk btn kefretler, gecikmeli olarak (terh zere) yaplabilecek vcip

trndendir. Ancak, ilenen cinayetin hac veya umrede meydana getirdii kusuru bir an nce gidermek efdaldir. Vefatna kadar demeyen ve denmesini vasiyet de etmeyen kimse gnahkr olur. Vasiyet olmad halde, miraslarn, teberru olarak demeleriyle de bor eda edilmi saylr. Sz konusu kefretlerden oru, sadaka ve bedelini deme cezalarnn denecei belirli bir yer yoktur. stenilen her yerde bunlar eda edilebilir. Ceza kurbanlar ise, ister deve veya sr, ister koyun veya kei olsun, dier "hedy" kurbanlar gibi ancak Harem blgesinde kesilir. Gerek sadakalarn gerekse bu kurbanlarn etlerinin, sadece Harem blgesindeki yoksullara verilmesi ve yedirilmesi gerekmez. Dier yerlerdeki yoksullara da verilebilir.

XII. HSR ve FEVT

A) HSR
hsr, hac veya umre yapmak zere ihrama girdikten sonra, herhangi bir sebeple tavaf ve vakfe yapma imknnn ortadan kalkmas demektir. Bunlardan herhangi birini yapma imkn olursa, ihsr gereklemez. Hanefler'e gre dmann engellemesi, sava sebebiyle yollarn kapanmas, hastalk, parasz kalmak, kadnn yanndaki mahreminin lmesi gibi, hac yolculuunu ve dolaysyla tavaf ve vakfeyi nleyen her trl engel, ihsr sebebi saylr. filer'e gre ihsr, ancak dmann engellemesiyle meydana gelir. a) hsar Sebebiyle hramdan kma hramdan ancak, hac veya umre yaplarak klr. Hac ve umre yapmas engellenen kiiye gelince eer sadece umre veya ifrad hacc iin ihrama girmise bir adet, ayet krn hacc iin ihrama girmise iki adet "ihsr hedyi" keserek ihramdan kar. Hanefler'e gre ihsr hedyi de, dier hedy kurbanlar gibi, ancak Harem blgesinde kesilir. filer'e gre ise, ihsrl kiinin bulunduu yerde kesilir. Hanefler'e gre, ihsr durumuyla karlaan kii, Harem blgesi dnda ise, kesilme vaktini belirleyerek Harem blgesinde kendi adna ihsr kurban kestirir. Kurbann kesilmesiyle tra olmasa bile, ihramdan km saylr. filer'e gre ise, tra olmadka ihramdan klmaz. Henz ihsr hedyi kesilmeden ihramdan klr veya ihram yasaklar yaplrsa ceza gerekir.

b) hsar Sebebiyle Yaplamayan Mensikin Kazs hsr sebebiyle yaplamayan hac ve umrenin kazs gerekir. filer'e gre farz veya vcip olmayanlarn kaz edilmesi gerekmez. Hanefler'e gre hac iin ihrama girenler, bir hac ve bir umre; krn hacc iin ihrama girmi olanlar, bir hac ve iki umre ve umre iin ihrama girmi olanlar ise, sadece bir umre kaz ederler. filer'e gre ise, hangisi iin ihrama girilmise ancak onun kazs gerekir.

B) FEVT
Fevt, haccetmek zere ihrama giren kiinin Arafat vakfesine yetiememesi, vakfe sresi iinde bir an olsun Arafat'ta bulunamamasdr. ster mazeret sebebiyle ister mazeretsiz, vakfe sresi iinde (arefe gn zeval vaktinden, bayram sabah tan yeri aarmaya balayncaya kadar), ksa da olsa bir an Arafat'ta bulunamayan kii, o ylki hacca yetiememi, hacc karm (fevt etmi) olur. Bu duruma den bir kimse; a) frad hacc yapmak zere ihrama girmise, umre yaparak ihramdan kar. Daha sonraki yllarda haccn kaz eder. b) Temettu hacc yapmak zere nce umre yapp, sonra hac iin ihrama girmise, vakfeye yetiemedii iin temettu bozulur; kr kurban gerekmez. Bir umre daha yaparak ihramdan kar. Daha sonraki yllarda sadece bir hac kaz etmesi gerekir. c) Krn hacc iin ihrama girmi ve vakfenin fevtinden nce umrenin tavaf ve sayini yapmsa, temettu haccnda olduu gibi, ikinci bir umre daha yaparak ihramdan kar. ayet umre tavafn ve sayini yapmamsa, nce umre ihramndan kmak iin tavaf ve say yapar; sonra hac ihram iin ikinci defa tavaf ve say eder ve tra olup ihramdan kar. Daha sonraki yllarda sadece bir hac kaz eder. Vakfeyi kararak hacca yetiemeyen kiilerin, ihramdan kmak iin yaptklar umreler, ihsr durumuyla karlaanlarn kestikleri "hedy" yerinde sayld iin, Hanefler'e gre hacc fevt olan kimselerin ayrca kurban kesmeleri gerekmez. Dier mezhebe gre ise, kaz edilen hacda kurban kesmek vciptir.

XIII. HACDA VEKLET

A) badetlerde Veklet badetler yalnz bedenle, yalnz mal ile veya hem beden hem de mal ile yaplanlar olmak zere e ayrlr. Hangi ekilde yaplrsa yaplsn, yaplan bir ibadetin sevab bakasna balanabilir. Kendisine sevap balanan kii de bundan yararlanr. Bakas adna, onun yerine ibadet yaplp yaplamayaca, ayet yaplabilirse, bununla o kiinin ykml olduu farz ve vcip ibadetlerin sorumluluunun dp dmeyecei hususuna gelince: a) Namaz, oru, itikf gibi sadece bedenle yaplan ibadetlerde veklet mutlak olarak ciz deildir. Hi kimse bakas adna, onun yerine oru tutamaz, namaz klamaz. Bu tr ibadetlerin vekleten yaplmas ile ykmlnn sorumluluu kalkmaz. b) Zekt, kurban, sadaka gibi yalnz mal ile yaplan ibadetlerde veklet, mutlak olarak cizdir. Bir kimse zektn bizzat verebilecegi gibi, kendi adna vermek zere bakasn vekil de edebilir. c) Hac gibi hem beden hem de mal ibadetlerde ise, ykmlnn bizzat edadan aczi halinde veklet cizdir; aksi halde ciz deildir. lm, yallk, devaml hastalk, kadnlarn birlikte yolculuk yapacak mahremlerinin bulunmay gibi sebeplerle bizzat haccedemeyecek kimselere vekleten yaplan hac, onlar adna yaplm olur. Bu durumdaki kimselerden, zerlerine hac farz olmu olanlarn, bedel gndererek vekleten hac yaptrmalar gerekir. Vekleten yaplan hac ile bunlarn hac borlar eda edilmi saylr. zerlerine hac farz olduu halde, kendileri haccetmedikleri gibi, bedel de gndermeden vefat eden kimselerin ise, kendi yerlerine haccetmek zere bedel gnderilmesini vasiyet etmeleri gerekir. Braktklar mirasn te biri, bedel gnderilecek kiinin masrafn karlad halde, miraslar bedel gndermezlerse, Allah katnda sorumlu olurlar. Mirasn te biri bedelin masrafn karlamazsa veya lenin bu konuda vasiyeti yoksa, miraslar bedel gndermekle sorumlu olmazlar. Ancak, vasiyet olmasa veya mirasn te biri bedel gndermeye yetmese bile, miraslar masrafn kendileri karlayarak onun adna hacceder veya ettirirlerse, ykmlnn hac borcu denmi olur. Rivayet edildiine gre Hasam kabilesinden bir kadn Peygamberimize gelerek, babasnn binek zerinde duramayacak kadar yal olduunu sylemi ve kendisinin

onun adna haccedip edemeyeceini sormu, Peygamberimiz de buna izin vermitir (Buhr, Hac, 1; Mslim, Hac, 407). filer'e gre ise, zerine hac farz olduu halde, haccetmeden vefat eden kiinin, bu konuda vasiyeti olmasa ve mirasnn te biri hac masrafn karlamasa bile, miraslar mirasn tamam ile, onun adna haccetmek veya ettirmekle ykmldr. nk Hz. Peygamber hacc dier kul borlarna benzetmi ve Allah hakknn denmeye daha lyk olduunu ifade etmitir (Buhr, Cez'ssayd, 22). Kendisine hac farz olduu yl, hac iin yola kan fakat haccedemeden vefat eden kiinin bedel gnderilmesini vasiyet etmesi gerekmez ise de zerine hac farz olduu yl haccetmeyip, daha sonra hac yolculuuna kan kii haccetmeden vefat ederse, yerine bedel gnderilmesini vasiyet etmesi gerekir. Bu durumda bedel, Eb Hanfe'ye gre bu kiinin memleketinden, Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise, vefat ettii yerden gnderilir. B) Farz Olan Hac in Veklet artlar Farz olan haccn bedel tarafndan yaplan hacla eda edilmi saylabilmesi iin: 1. Adna haccedilecek kii vefat etmi veya yallk, iyileme midi olmayan hastalk, kadnn birlikte yolculuk yapaca mahreminin bulunmamas gibi sebeplerle, bizzat haccetmekten devaml olarak ciz olmaldr. Bizzat haccetmekten devaml olarak ciz olduu konusunda galip zan bulunan kii, adna vekleten haccedildikten sonra haccedebilecek hale gelse bile, vekilin yapt hacla borcu denmi olur. Fakat acz hli geici olan veya bizzat haccedebilecek durumda olan kii adna vekleten yaptrlan hac nfile olur; ayrca kendisinin haccetmesi gerekir. 2. Adna haccedilecek kiiye hac, nceden farz olmu olmaldr. zerine hac farz olmayan kii adna vekleten yaplan hac nfile olur. Bu kiiye daha sonra hac farz olursa, bizzat haccetmesi, hac etmekten aciz olmas halinde ise, tekrar bedel gndermesi gerekir. 3. Bedel gnderilecek kii mslman, akll, ergenlik ana ulam veya mmeyyiz olmaldr. Henz bulua ermemi mmeyyiz ocuk, bedel olarak bakas adna haccedebilecei gibi kadnn da bakas adna vekleten haccetmesi cizdir. Hanefler'e gre bedel gnderilecek kiinin, daha nce haccetmi olmas efdal ise de art deildir. fi ve Hanbeller'e gre, vekilin daha nce haccetmi olmas gerekir.

4. Vekil, ihrama girerken sadece gnderen adna niyet etmelidir. Vekil kendisi iin de niyet eder veya birka kiiden veklet alp her biri iin niyet ederse, kendi adna haccetmi olur, ald paralar iade etmesi gerekir. 5. Vekil iin cret art koulmamaldr. nk hac ibadettir. badetler cretle deil ancak Allah'n rzsn kazanmak iin yaplr. Vekil hacla ilgili masraflar iin kendisine verilen paray israf etmeden ve ar ksmadan, normal ekilde harcar. Artan miktar dnnde iade eder. Bunun geri alnmayp hediye olarak vekile braklmasnda bir saknca yoktur. 6. Bedel gnderilen kiinin hac masraf, gnderen tarafndan karlanmaldr. Bakas adna, kendi parasyla hacceden kii, kendisi iin haccetmi olur. Bu haccn sevabn bakasna balayabilirse de bununla o kimsenin zerindeki hac borcu denmi olmaz. filer'e gre denmi olur. 7. Adna haccedilen kii, kendisi iin haccetmesini vekilden istemi olmaldr. zin veya vasiyeti olmadan, bir kimse adna bakas tarafndan yaplan hac ile, o kimse zerindeki hac borcu dmez. filer'e gre der. 8. Vekil, hacc bizzat kendisi yapmaldr. Hastalk, tutuklanma gibi bir mazeretle gnderenin bilgi ve izni dnda, vekil grevi bakasna devrederse, ald paray iade etmesi gerekir. Ancak bu konuda yetkili klnmsa, yerine bakasn vekil edebilir. 9. Vekil, gnderenin isteine uymal, onun istedii hacc yapmaldr. frad hacc istenildii halde, vekil temettu hacc yaparsa, gnderen adna deil, kendi adna haccetmi olur, ald paray iade etmesi gerekir. frad hacc istenildii halde, krn hacc yaparsa, Eb Hanfe'ye gre hkm yine ayndr. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise, istihsanen gnderen adna haccetmi saylr. Gnderen, ifrad, temettu veya krn haccndan birini ismen belirtmeksizin, sadece "hac yaplmasn" istemise, ifrad hacc istemi olduu kabul edilir. Ancak "dilediini yap" gibi bir ifade ile seimi vekile brakmsa, vekil diledii hacc yapabilir. 10. Adna haccedilmesini vasiyet eden kii, sarfedilecek parann miktarn ve vekilin nereden gnderileceini belirlemise, buna uymak gerekir. ayet belirlememise, vasiyet edilen para veya mirasn te biri yeterli ise, vekil adna haccedilecek kiinin memleketinden, yeterli deilse yettii yerden gnderilir. 11. Vekil, gnderen adna yaplacak mensiki tamamlamadka kendisi iin umre yapmamaldr.

ster hac, ister umre iin gnderilmi olsun, vekil ancak gnderen adna yaplacak mensiki tamamladktan sonra, kendisi iin umre veya hac yapabilir. Aksi halde yolculuu kendi adna yapm saylacandan ald paray iade etmesi gerekir. 12. Vekil, yryerek deil, vastaya binerek haccetmelidir. Vasta cretini kendisine alkoymak iin, yryerek haccederse, kendisi adna haccetmi olur. Bakas adna yaplacak nfile hac iin, vekilin mslman, akll ve mmeyyiz olmas, adna haccettii kii iin ihrama girmesi ve hacc cret karl yapmamas artlar yeterlidir. Bakas adna hacceden vekil, hacc ifsat ederse ald paray iade eder. rad olarak iledii cinayetler iin denecek fidye ve ceza kurbanlarnn bedellerini kendisi karlayaca gibi, gnderenin izniyle bile olsa, temettu veya krn hacc yapt takdirde, krn ve temettu hedylerini de kendi parasyla keser. hsr kurban ise, gnderenin parasndan kesilir. nk bunda vekilin kusuru ve dahli yoktur.

XIV. MEDNE'DE MESCD-i NEB'Y ve PEYGAMBERMZN KABRN ZYARET

Medne-i Mnevvere, Hz. Peygamber'in hicret yurdudur. Resl-i Ekrem Efendimiz hicretten sonra burada yerleip Hz. ie'nin odasnda vefat etmi ve vefat ettii yere defnedilmitir. Daha sonra Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in de defnedildii bu yer, mescidin geniletilmesi sebebiyle, halen Mescid-i Neb'nin iinde bulunmaktadr. Reslullah'n mbarek cesedini sinesinde saklayan yer, phesiz yeryznn en erefli yeridir. Kabr-i sadeti ziyaret ise, mendup ve mstehap ilerin en stn olup Allah'a yaklama ve Reslullah sevgisini gnllere naketmenin en etkili yoludur. Bu sebeple slm bilginleri hacceden her mslmann hacdan nce veya sonra Reslullah'n kabrini ziyaret etmesini vcip derecesinde nemli saymlar, bir zaruret bulunmadka bunun ihmalini byk bir gaflet ve duygusuzluk olarak deerlendirmilerdir. Gerekten hacceden her mslmann, hacdan nce veya sonra mutlaka Medine'de Mescid-i Neb'yi ve Hz. Peygamber'in kabrini de ziyaret etmesi, terkedilmeyen bir snnet olarak devam edegelmitir. phesiz Allahn resulnn yaad meknlar grmek, yrd yerlerde yrmek, ashabnn kabirlerini ziyaret etmek, onlarla ilgili hatralar ydetmek, vahyin indii ve tebli edildii bu kutsal yerlerin havasn solumak, her mslmann en tatl zlemidir. te bu duygularla kendisini ziyaret edenler iin Resl-i Ekrem "Beni vefatmdan sonra ziyaret edenler, hayatm-da

ziyaret etmi gibidir" (Drekutn, II, 278, nr. 192; Beyhak, ub'l-mn, III, 488, nr. 4151; es-Snen'l-kbr, V, 246), "Kabrimi ziyaret edenlere efaatim sabit bir hak olur" (Drekutn, II, 278, nr. 194; Beyhak, ub'l-mn, III, 490, nr. 4159), "Kim, gnlnde beni ziyaretten baka hibir dnce bulunmakszn, beni ziyarete gelirse, kyamet gn ona efaati olmak benim zerimde bir hak olur" (Tabern, el-Evsat, V, 275, nr. 4542) buyurmutur.

Ziyaret db Reslullah' ziyaret iin Medine'ye giderken, Mescid-i Neb'yi ziyarete ve orada namaz klmaya da niyet edilir. nk bu mescid, Mescid-i Harm ve Mescid-i Aks gibi iinde namaz klmak zere uzak yerlerden sefer yaplacak mescidden biridir. Burada klnan bir namaz, Mescid-i Harm dnda, dier mescidlerde klnan bin namazdan sevap ynnden daha stn grlmtr (Buhr, Salt f mescidi Mekke, 1). Yolculuk esnasnda oka salt selm sylenir. Medine uzaktan grlnce: "Allahm, buras senin peygamberinin haremidir, vahyinin indii mbarek yerdir. Bu kutsal yeri benim iin cehennemden korunma, azaptan ve hesaptan gvence kl!" diye dua edilir. Medine'de kalnacak yere yerleildikten sonra abdest tazelenir, mmknse gusledilir. Varsa gzel kokular srnp temiz bir kyafetle, salavt- erife okunarak ve Reslullah (s.a)n civarnda bulunulduu ve onun huzuruna varlaca dnlerek Mescid-i Neb'ye gidilir. "Bbsselm" veya "Bbl- cibrl" denilen kaplarn birinden mescide girilir. Kerhet vakti deilse, iki rekat "tahiyyet'l-mescid" klnp dua edilir. Bu namazn, mmkn olursa Hz. Peygamber'in "Evimle minberim aras cennet bahelerinden bir bahedir" (Buhr, Salt f mescidi Mekke, 5) buyurduu "Ravza-i Mutahhara" denilen yerde klnmas uygun olur. Reslullaha hayatta iken nasl hrmet ve tzim gerekli ise, vefatndan sonra da ayn ekilde gereklidir. Bu sebeple Hz. Peygamber ziyaret edilirken bararak selm verilmez, yannda yksek sesle dua edilmez, saygsz ve edebe uymayan davranlarda bulunulmaz. Hcre-i sadetin duvarna kadar sokulunmaz, duvarlarna el srlp plmez, etraf tavaf edilmez, karsnda eilinmez. Bu tr davranlar mekruhtur ve irkin bidatlardr. Hele kabr-i sadete kar secde kesinlikle haramdr; ibadet kastyla yaplrsa kfrdr. Tahiyyet'l-mescid klnp istenilen dualar yapldktan sonra tevazu, edep ve sknetle, yaklak 1.5 metre kalncaya kadar kabr-i sadete yaklalp Reslullaha ynelerek, ba hizasnda durulur. Reslullahn kendisini grp szlerini iittiini dnerek ve selmn kabul buyurup, duasna "min" diyeceini mit ederek,

"es-Selm aleyke y seyyid y Reslellah, es-selm aleyke y nebiyyallah..." (Selm sana ey efendim, ey Tanr elisi! Selm sana ey Tanr habercisi) diye ilgili kitaplarda rnekleri bulunan selm ve dualar okunur. Sonra 1 metre kadar sa tarafa ilerlenip Hz. Eb Bekir'in ba hizasnda, daha sonra 1 metre kadar daha ilerlenip Hz. mer'in ba hizasnda durulur. Onlara da selm verilip dua edilir. Tekrar Hz. Peygamberin ba hizasna dnlp kbleye ynelerek dua edilir. Daha sonra "Ravza-i Mutahhara"da istenilen dualar yaplr ve namaz klnr. Medne-i Mnevvere'de kalnan sre iinde be vakit namazn Mescid-i Neb'de klnmasna zen gsterilir. Halk arasnda Medinede sekiz gn kalp krk vakit namaz klmann gerekli olduu kanaati yaygn hale gelmi ise de, fkh kitaplarnda byle bir kayt olmad gibi Hz. Peygamberden bu gr destekleyen gvenilir bir rivayet de mevcut deildir. nemli olan Medinede u kadar sreyle kalmak veya u sayda namaz klmaktan ok, az olsun ok olsun kalnan sreyi en iyi ekilde deerlendirmek, klnan namazlar kalp huzuru ve edeple ifa edebilmektir. Reslullahn kabr-i sadetleri tenha zamanlar kollanarak sk sk ziyaret edilir. Bo zamanlar Mescid-i Neb'de kaz namaz, Kur'n- Kerm kraati, salt selm, zikir ve tesbhatla deerlendirilir. Medine'den ayrlrken de Reslullah ziyaret edilerek ved edilir. Uygun bir yerde, mmknse Ravza-i Mutahhara'da iki rekat kr namaz klnp, bu kutsal yerleri tekrar ziyaret ve slimen memlekete dnmek dua ve niyaz ile Mescid-i Neb'den klr. Mekke ve Medine'de ziyaret edilmesi uygun olan yerlerle ilgili bilgiler ve gerek buralarda, gerek hac esnasnda okunacak dua rnekleri, "Hac Rehberi" olarak hazrlanm kitaplarda mevcuttur.

Onuncu Blm

Hz. Peygamberin badet Hayat

Kur'n- Kerm'de Hz. Peygamber hakknda "ve sen elbette yce bir ahlk zeresin" (el-Kalem 68/4) buyurulmakta ve bu yce ahlka eritirilen sevgili Peygamberimiz yine Kur'n- Kerm'de bize "en gzel rnek" (elAhzb 33/21) olarak tantlmaktadr. Hi kukusuz Hz. Peygamber her hususta olduu gibi ibadet hayat hususunda da inananlar iin en gzel rnektir. Yce Allah Kur'n- Kerm'de Hz. Peygamber'e hamd, tesbih, secde, ibadet, kulluk, ibadette sabr gibi hususlarda baz emir ve ykmllkler vermi (bk. en-Nahl 16/98-99; Meryem 19/65; Hd 11/123; Th 20/14), ayrca baz ibadetlere iaretle Resl-i Ekrem'den onlar yerine getirmesini istemitir. Mesel namazla ilgili tlimat ieren yet melleri yledir:
"Ey Muhammed! Kitaptan sana vahyolunan oku. Namaz kl; muhakkak ki namaz hayaszlktan ve fenalktan alkor" (el-Ankebut 29/45).

"Ey Muhammed! Onlarn dediklerine sabret; gnein domasndan ve batmasndan nce Rabbini hamd ile tesbih et. Gece saatlerinde ve gndzleri de tesbih et ki, Rabbinin rzsna eresin" (Th 20/130). "Ehline namaz klmasn emret, kendin de onda devaml ol" (Th 20/132).

Kevser sresinde ise "yleyse Rabbin iin namaz kl, kurban kes"
(108/2) buyurularak namazla kurban bir arada zikredilmitir.

phesiz ki bu ve benzeri yetlerde Hz. Peygamberin ahsnda btn mslmanlara ynelik bir ksm emir ve tavsiyeler bulunmaktadr. Nitekim dier pek ok yet-i kermede de namaz, btn mminleri kapsayacak tarzda bazan tek olarak, ou yerde de zektla birlikte emredilmitir (bk. elBakara 2/110, 183-184; en-Nis 4/77; et-Tevbe 9/71; en-Nr 24/56).
"Ey brnp sarnan (resulm), kalk ve (insanlar) uyar. Sadece Rabbini byk tan, kalbini tertemiz tut. Kt eyleri terke devam et" (elMddessir 74/1-5) melindeki yetlerin nzlnden sonra Hz. Peygamber,

Cebril'in tarifiyle abdest alp namaz klm, daha sonra Hz. Hatice'ye de abdest aldrp namaz kldrmtr. Bu dnemde namaz, sabahn erken ve akamn ge vaktinde olmak zere gnde iki vakitte ikier rekat olarak klnrd. lk namazda Cebril, sabahleyin Kbe civarnda Hz. Peygamber'e imamlk yapm, daha sonra namazlar Hz. Peygamber'in immetiyle devam etmi, hemen ilk gn akam vaktine cemaat olarak Hz. Hatice, ertesi gn Hz. Ali katlmtr. Hz. Ali, akamleyin amca olu Hz. Peygamber ile yengesi Hz. Hatice'yi namaz klarken grm, davete uyarak ertesi gn o da byk bir ocuk iken cemaate katlmt. Daha sonra Zeyd b. Hrise ve Hz. Eb Bekir bunlara eklenmitir. Risletin ilk dneminde alen namaz klnamyordu; Hz. Peygamber, Hz. Ali'yi de yanna alarak Mekke dnda da aralarnda namaz klp dnyordu. Dier mslmanlar da yle yapyorlard. Bir defasnda Sad b. Eb Vakkas da arasnda mriklerin takibine, alay ve tazyikine mruz kalnca eline geirdii bir deve ene kemii ile birinin ban yarm ve "Allah yolunda ilk kan aktan kii" diye anlmt. "Ey Muhammed! Artk, sana
buyurulan aka ortaya koy, mriklerden yz evir" (el-Hicr 15/94)

melideki yet nzil olduktan sonra ak davet balam, bylece Kbe ve civarndaki yerlerde namaz da klnr olmutu. Ancak bu durum kyasya bir mcadeleyi gerektiriyordu. Mesel, bir defasnda Hz. Eb Bekir'in de sraryla

mslmanlarn Kbe nnde topluca namaz klma gayreti mriklerin hcumuyla nlenmek istendi. Bu olayda Hz. Eb Bekir dahil baz mslmanlar lmden dndler. Kez Hz. Eb Bekir'in evinin avlusunda namaz klp, Kur'an okumasnn engellenmesi de bu zamanlara rastlar. Peygamberliin altnc ylnda nce Hz. Hamza, daha sonra Hz. mer'in mslman olmasyla Kbe'de iki saf olarak ilk defa aka ve topluca namaz klnd.
"Ey rtnp brnen (resulm)! Biraz hari geceleri kalk namaz kl..." (el-Mzzemmil 73/1-4) yetleri ile gece namaz farz klnd. Bir sre sonra indirilen yetle (el-Mzzemmil 73/20) sorumluluk hafifletilerek gece namaz

mmet-i Muhammed iin nfileye dntrld. Zaten gelimeyi takip eden yl yani peygamberliin on birinci ylnda Mirac gecesinde be vakit namaz farz klnd. Mirac takip eden gnlerde Cebril gelip Hz. Peygamber'le birlikte be vakit namaz bir gn ilk vakitlerinde, ikinci gn ise son vakitlerinde klm ve namaz vakitlerinin balang ve sonunu aklamtr (Mslim, Mescid, 176, 179). Ayrca "Gecenin bir ksmnda uyanarak, sana mahsus bir nfile olmak zere namaz kl..." (el-sr 17/79) yeti ile Hz. Peygamber'den gece namaz klmas istenmitir. Yaknlar, Hz. Peygamber'in hayat boyunca gece namazna devam ettiini rivayet ederler. Hatta gece namazna olan bu itinas dolaysyla baz sahblerin "Allah senin gemi ve gelecekteki gnahlarn balad halde bu kadar zahmete niye katlanyorsun?" diye sorduu, Hz. Peygamber'in de "kreden bir kul olmayaym m?" cevabn verdii rivayet edilir (Tirmiz, emil, 44; Msned, IV, 251). Peygamberimiz gecenin balangcnda yats namazn klar yatard. te birlik sre iinde uyanr ve teheccd klar, mteakiben vitir namazn klar, sonra tekrar yatar ve sabah ezannda abucak kalkar, abdest alr, snnetini evinde klar, farz iin camiye giderdi. Hz. Peygamber teheccde ilk balayanlara, bkknlk gstermemeleri iin iki rekatla balamalarn tavsiye ederdi. Kendisi 8 veya 12 rekat klard. Bir defasnda Hz. ie: "ayet geceleyin uyanamayp da vitri geirirseniz durum ne olur?" deyince Hz. Peygamber ona: "Benim gzlerim uyursa da
kalbim uyumaz, zaman gelince uyanr, nce teheccd sonra vitri klarm"

cevabn vermiti (Tirmiz, emil, 45). Hz. Peygamber teheccdden sonra sabah yakn ise dinlenmek zere, uzak ise uyumak zere tekrar yatard. Bunlardan da anlalyor ki Hz. Pey-

gamber'in teheccd ve vitir iin kalkt saat bazan gecenin ilk te biri getikten sonraki zamand, bazan gecenin ortas, bazan da sonuna doru idi. Hz. Peygamber tarafndan ilk cuma namaz Kub'dan Medine'ye giderken Slim b. Avf oullar yurdunda Rnn vadisinde hicretin 1. ylnda klnd, ilk cuma hutbesi de orada irad edildi. Hz. Peygamber ramazan aynda iki gece evinden camiye kp cemaate imam olarak teravih kldrm, ama nc gn halk beklese de, teravihi cemaatle klmak farz klnr endiesiyle camiye kmamtr. Ramazan gecelerinde 4+4+3 tarznda yatsdan ayr olarak on bir rekat namaz kld rivayet edilir. Bunun son rekat vitirdir. Hz. Peygamber ilk bayram namazn hicretin 2. yl evvalin birinci gnnde klm ve cemaate kldrmtr. Hz. Peygamber namaza ok dknd, onu dinin direi olarak nitelendiriyordu (Tirmiz, mn, 8; Msned, V, 231, 233). Namaz onun gznn nuru idi (Nes, ret'n-nis, 1; Msned, III, 128, 199, 285). O, namaz klarken sanki dnyaya veda eder, hiret lemine dalard (bn Mce, Zhd, 15; Msned, V, 412). Hz. ie, Hz. Peygamber'in ahlknn Kur'an olduunu ve M'minn sresinin ilk on yetinde bu ahlkn sralandn belirtiyordu. O sreye bakld zaman hemen ilk iki yette kurtulua eren mminlerin, namazlarnda hu iinde olduklar (bk. el-Mminn 23/1-2) belirtiliyor. Hz. Peygamber Kur'an emrine uyarak namazlarn hu zere klyor, mslmanlarn da bu ekilde klmalarn istiyordu. Esasen Hz. Peygamber kullukta ve ibadette ihsan esasndan bahsediyordu. hsan, Allah' gryormuasna ibadet etmekti (Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 17; Tirmiz, mn, 4). Hz. Peygamber'in farz namazlara ilve olarak deiik zamanlarda nfile namazlar da kld, bu namazlarn slm limlerince daha sonra, Hz. Peygamber'in devaml klp klmadna veya tavsiye ederken kulland slba gre snnet (mekked ve gayr-i mekked), mstehap ve db gibi isimlerle anld bilinmektedir. Bu nfileler gece iinde rekat says pek belirgin olmayan teheccd namaz, sabah namaznda 2 rekat, gne doduktan bir sre sonra 2 rekat, kuluk vakti 4 rekat, leden nce 4, sonra 2 rekat, ikindiden nce 4, akamdan sonra 2, yatsdan nce 4, sonra 2 rekat namaz idi. Akamdan sonra 6 rekat evvbn namazn da genelde klard. Seferden dndnde ise mescidde 2 rekatlk bir namaz klard.

Hz. Peygamberin kld nfile namazlarn bu saylanlardan ibaret olmad, onun deiik vesilelerle eitli nfile namazlar kld bilinmektedir. Olu brhim'in topraa verildii gn gne tutulmutu. Bunun brhim'in lmyle bir ilgisi olmadn, Allah'n kanunu olarak cereyan ettiini belirttikten sonra mescidde cemaatle birlikte 2 veya 4 rekat ksuf namaz kld. 4 rekat olarak tesbih namaz klard. Sevinli gelimeler olduunda kr secdesine kapanrd. Zira Cenb- Allah "yle ise siz beni ibadetle ann ki
ben de sizi anaym. Bana kredin; sakn bana nankrlk etmeyin! Ey iman edenler! Sabr ve namazla Allah'tan yardm isteyin. nk Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir" (el-Bakara 2/152-153) buyuruyordu. Nfile na-

mazlar evlerde klmay tavsiye ederdi. Yce Allah'n namaz klnan eve hayr, rahmet ve bereket ihsan edeceini mjdelerdi. O kulluk uuru en yksek seviyede bir insand, ihsan zere (Allah' gryormuasna) ibadet edilmesi gerektiini biliyor ve mmetine bunu tavsiye ediyordu. man, ibadet, ahlk (davranlar) btnlne devaml iaret

ederdi. nk imann anlam ve lezzetini, onu ibadet ve gzel davranlarla desteklediinde yakalayabilirdi. Sosyal hayattaki bilinli duyarllk, Allah korkusu ve takv da byle oluurdu. Mminler gnlk hayatlarnda iman ve ibadet lleriyle yaamalydlar. Hz. Peygamber yle iman etti, yle ibadet etti, yle yaad. Onun tasviriyle namaz, bir kimsenin evinin nnden akan bir rmakta gnde be defa ykanmasnn btn kirleri artt gibi, mmini hata ve gnahtan, gizli ve ak irkinliklerden temizlerdi (Buhr, Mevkt, 6; Tirmiz, Edeb, 80). Zaten Kur'an'da da namazn ktlk ve irkinlie engel olduu bildirilir (el-Ankebt 29/45). Hz. Peygamber geceleri ihyaya ok nem verirdi. nk Cenb- Allah yle buyuruyordu: "phesiz ki gece kalk, (kalp ve uzuvlar arasnda)
tam bir uyuma ve salam bir kraate daha elverilidir. Zira gndz vakti, sana uzun bir meguliyet var. Rabbinin adn an. Btn varlnla O'na ynel" (el-Mzzemmil 73/6-8).

Gece namaznda kyamda uzun sreleri okuduu olurdu. Bunlar Bakara, Nis, l-i mrn gibi sreler olup, rk ve secdeleri de uzun tutard. yetlerin derin anlamlar zerinde dnrd. Namazlarn peinden sk sk veciz dualar yapar, Allah Tel'y zikreder, bol bol tvbe ve istifar ederdi. Peygamber Efendimiz cenaze namaz da kld ve kldrd. Kendisi hayatta iken lm pek ok kadn ve erkek mslmann cenaze namazna katlmtr. Uhud Savanda Hz. Hamza'nn cesedi civarna dier ehidler de sralanm ve Peygamberimiz yetmi kere cenaze namaz klmt. Mescid-i Neb'yi

Allah rzs iin her gn sprp temizleyen siyah bir mslman lm ve bir gece topraa verilmiti. Rahatsz edilmemesi gayesiyle geceleyin Peygamberimize haber verilmemiti. Daha sonra bunu renen Resl-i Ekrem, o kiinin mezarna gidip onun iin mafiret dileinde bulundu. Olu brhim'in cenazesinde de bulundu ve mezarn dzgn rtlmesi hususunda mslmanlar uyard. nk mezardaki bir oyuk lye deil, ama dirinin gzne zarar verirdi. Diri olan, uygun bir grnty severdi ve Allah yaplan bir iin en iyi yaplmasndan honut olurdu. Hz. Peygamber namazlarn en stn bir kulluk uuruyla eda etmi, ashabna da retmi, ashabn Hz. Peygamber'den klnn renip aktard namazlar gnmze kadar gelmitir. nananlara den de ayn kulluk uuruna ererek namazlar eda etmeye almak olmaldr. Hz. Peygamber bir defasnda attan dt. Hurma ktne arpt iin aya yarld, sa yan syrlp ezildi. Bu hadise zerine yaklak bir ay kadar namazlarn oturarak kld. Dier salkl zamanlarnda hep ayakta klard. Yine vefatna yakn zamanlarda, kamu ilerinden yorgun dt gnlerin gecelerinde teheccd oturarak kld bilinmektedir. Son hastalnda Hz. Eb Bekir'in kldrd namaza oturarak uymutu. Bu, onun cemaatle namaza ne kadar nem verdiini gstermektedir. Hz. Peygamber'in salnda, cemaate mslman erkekler geldii gibi isteyen mslman hanmlar da gelerek Mescid-i Neb'de arka saflarda cemaate itirak edebiliyorlar ve namazdan sonra Hz. Peygamber'in nasihatlerini dinleyebiliyorlard. Hatta bu nasihatleri daha yararl dzeyde gtrebilmek iin hanmlarn bavurusu zerine haftann belirli bir gnnde ve belirli bir saatte srf hanmlar, mescidi dolduruyorlar ve Hz. Peygamber'i dinleme imknn buluyorlard. Ramazan orucu hicr 2. ylda farz klnd ve sahbe Hz. Peygamberle birlikte dokuz yl ramazan orucu tutma bahtiyarln yaad. Hicretten sonra Medine'de yahudilerin aure orucu tuttuunu gren Resl-i Ekrem; "Biz bunu tutmaya daha lykz" diyerek ad geen orucu vcip klmt. Sonra ramazan orucunun farziyetini bildiren yetler (bk. el-Bakara 2/183-185) gelince mslmanlardan aure orucu mecburiyeti kaldrld ve aure orucu bundan sonra isteyenin tutabilecei bir nfileye dnt. Hz. Peygamber farz olan ramazan orucuna nem verirdi. ftarda acele edilmesini, sahurda ise imsake uzanan ge vakte kadar yemeyi tavsiye ederdi (Mslim, Sym, 48-50). Sahur yemeinde bereket olduunu syler, Ehl-i kitapla mslmanlar arasndaki farkn sahur yemei olduunu ifade ederdi (Mslim, Sym, 46). mmetine, ibadet, tvbe ve istifar iin ramazan

gecelerinin nemli bir frsat olduunu syler ve mslmanlar ramazan gecelerini ihyaya tevik ederdi. Oru ktlklere kar bir kalkand; zararl sz, dnce ve davranlardan korurdu. Orulu olmak bilinci kiiyi hep hayr ve iyiliklere yneltirdi. Ashabn bildirdiine gre Hz. Peygamber, insanlarn en cmerdi idi. Bilhassa ramazanda Cebril ile karlat zaman mutluluuna ve cmertliine snr olmuyordu. Ramazan gecelerinde Cebril Hz. Peygamber'le buluup nbetlee Kur'an (mukabele) okurlard. Reslullah Cebril ile bulutuunda insanlara rahmet getiren rzgrdan daha cmert, daha faydal olurdu. Hz. Peygamber, ramazann genellikle son on gnnde itikfa girerdi. Hz. ie'nin bildirdiine gre Reslullah ramazanda son on gn girince geceleri ihya eder, ailesini ibadet iin uyandrr, ibadete daha ok nem verir, dier vakitlere nisbetle daha ok ibadet eder ve mslmanlara da bunu tavsiye ederdi (Mslim, tikf, 7). Hz. Peygamber, bin aydan daha hayrl (bk. el-Kadr 97/3) olan Kadir gecesinin ramazann son on gnnde ve tekli gecelerde aranmasn tavsiye etmitir (Mslim, Sym, 208, 212). Hz. Peygamber ramazan ay dnda nfile oru da tutard. sme b. Zeyd'in nakline gre Peygamberimiz en ok nfile orucu ban aynda tutard. Bunun hikmeti sorulunca Hz. Peygamber yle cevap verdi: "Ey
sme, ban ay, recep ile ramazan arasnda deerli bir aydr. Halk bunun faziletinden habersizdir. ban aynda ilenen ameller lemlerin Rabbi olan Cenb- Allah'n huzuruna ykseltilir. Ben de slih amellerimin bu ay iinde Cenb- Hakk'n huzuruna ykseltilmesinden haz duyarm" (Tirmiz, "emil, 50-51).

Sahbeden yaplan nakillere gre Hz. Peygamber her ayn banda gn oru tutard. Bu gn bazan ayn ortasna, bazan da sonuna getirdii olurdu. Haftann pazartesi ve perembe gnleri ounlukla orulu olurdu. Bazan bir ayn bir haftasnn cumartesi, pazar ve pazartesi, dier ayn o haftasnn aramba, perembe gnlerini orulu geirirdi (Tirmiz, emil, 51). Hz. Peygamber'in bazan iki oru arasnda iftar etmeden visl orucu tuttuu da olurdu. Ama herkesin gcnn bir olmadn syleyerek ashabn bundan menederdi. Hz. Peygamber aure orucunu da tavsiye etmi, kez receb, zilkade, zilhicce ve muharrem aylarnda gn oru tutulmasn tlemitir. Bu

gnn muharrem ayndaki uygulamas auredan nceki gn, aure gn ve aureden sonraki gn eklindeydi. Bilindii gibi aure gn muharremin 10. gndr. Bu konuda Hz. Peygamber'den nakledilen u hadis ok ilgintir:
"Ramazan orucundan baka en faziletli oru Allah'a izfeten ereflendirilen (yani ehrullah olan) muharrem aynda tutulan orutur..." (Mslim, Sym, 202). Ayrca Hz. Peygamber ramazan ktktan sonra evval aynda alt gn

oru tutar ve mslmanlara tavsiye ederdi. O, bu konuda yle buyurur:

"Her kim ramazan orucunu tutar ve buna evvalden alt gn daha oru tutup onun ardndan gnderirse o kii btn seneyi orulu geirmi gibi olur" (Mslim, Sym, 204).

slm'da kurban, Hz. brhim'in geirdii imtihanlardan sonra yce Allah'n ihsan ettii koun kurban edilmesini hatrlatan bir ibadettir. Hz. Peygamber kurban keserek bu ibadeti ifa etmi, "babanz brhim'in snneti" dedii kurban ibadetini hem kendisi yerine getirmi, hem de mmeti kanalyla gnmze kadar yaatlmasna vesile olmutur. Kesilen kurbann etinden kendisi ve ailesi yer, dost ve arkadalarna ikram eder, ihtiya sahiplerine gnderirdi. Kurban etinden yenilenin deil bakalarna ikram edilenin kalc olduunu da sk sk tekrarlard. Zekt hicretten sonraki yllarda farz klnmtr. Hz. Peygamber ahsen zengin deildi, ancak toplanan zekt mallarn mmkn mertebe hi bekletmeden ve geceletmeden gerekli yerlere ve ihtiya sahiplerine datrd. Ehl-i beyt, zekt mallarndan yararlanamazd. Dolaysyla Hz. Peygamber mr boyunca zekt gelirlerinden yararlanmam, hne halkn da yararlandrmamtr. Ancak o, hediye kabul eder, kendisine getirilen hediyeye hediye ile mukabelede bulunurdu. Hz. Peygamber inananlar zektlarn vermeye ve zekt dnda da infak ve tasadduka davet ederdi. Zira bu, dierkmlk duygularn gelitiriyordu. Veren gnl hazz, alan da eksiklerini karlayaca iin gnl huzuru hissediyordu. Hz. Peygamber hibir maln ihtiya fazlas ksmn elinde ve evinde tutmaz, infak ederdi; komularna ve muhtalara gnderirdi. Hac, hicretin 9. ylnda farz klnd (bk. el-Hac 22/26-29). O yl Hz. Eb Bekir hac emri tayin edilerek haccn esaslarn uygulamal olarak insanlara gsterdi. Hz. Peygamber ise farz olan ilk ve son haccn hicretin 10. ylnda gerekletirdi. Hac gnlerinde Arafat'ta Zilhiccenin 9. gn irad edilen hutbenin balangcnda, ashab ile bir daha grememe ihtimalinden bahisle ebediyete intikalinden nce vedalat iin bu hacca "Ved hacc" denilmitir. Yine dinin kemale ve tamama erdiini bildiren yet (bk. el-Mide 5/3) o

gnlerde nzil olduu iin bu hacca "haccet'l-keml ve't-temm" haccn hkmlerini szle tebli edip amel olarak gsterdii iin "haccet'l-bel", farz olan haccn ifas olduu iin "haccet'l-slm" gibi isimler de verilmitir. Farkl rivayetler olmakla birlikte Hz. Peygamber'in hicretin 7. ylnda Hudeybiye umresi, 8. ylnda Mekke fethi gn ifa edilen umre, ayn yl Huneyn ve Tif seferini mteakip gerekletirilen umre ve 10. ylda Ved hacc srasnda ifa edilen umre olmak zere drt umre yapt bilinmektedir. Ashaptan grg ahitlerinin verdii bilgiye gre Hz. Peygamber Kur'an okumay ve Kur'n- Kerm'i bakas okurken dinlemeyi ok severdi. O, Kur'an okurken kelimeler gayet ak bir ekilde anlalyordu, medlere riayet ediyordu, bazan yksek sesle, bazan da iinden sessizce okuyordu; sesi sadas gayet gzeldi. Sesli okurken sesini sadece etrafnda ve odada bulunanlarn duyabilecei ekilde ykseltirdi. Tatl ve yumuak bir sesi olan Hz. Peygamber etkileyici bir okuyua sahipti. O, Kur'an okurken dinleyenleri bir vecd kaplar ve kendilerini sanki baka bir lemde hissederlerdi. Tegannide ar gitmezdi; sunilikten uzak, tabii bir okuyuu vard. Hz. Peygamber ibadetlerinde devaml idi. Terketmez, ara vermez, srekli yapard. mr boyunca hibir zaman ibadetlerini brakmad. Ashabna da en hayrl ibadetin devaml yaplan olduunu sylerdi (Buhr, Savm, 52, Teheccd, 7, 18, mn, 32; Mslim, Msfirn, 31). Hz. Peygamber ibadetin veya din bir hkmn asln koruma kaydyla her konuda mslmanlar iin hep kolay olan tercih etmitir. Dolaysyla zorlatrmamak, mjdelemek, soutmamak onun uygulad ve nerdii bir prensip idi. Her konuda olduu gibi ibadette de itidali esas alr, arlktan uzak olmay tavsiye ederdi. Zira arlk helk sebebiydi (Buhr, Rikak, 18; Mslim, lim, 4; bn Mce, Zhd, 20). mit ile korku arasnda olmak kulluk dbnn gereiydi. Bu nedenle, mslmanlarn mitsizlie dmesini de, yaptklar ibadetlere ar gvenmelerini de uygun grmemitir. badetlerde kulluk bilincinin diri tutulmasna nem verir, kiilerin ibadet etme gayretiyle ar ykler altna girmesine raz olmazd. Bir defasnda sahbeden birinin oru adad ve oru gnnde cuma hutbesinde ayakta durmay, darda glgelenmemeyi ve konumamay da kastettii sylenince Hz. Peygamber bunu doru bulmad; o kiinin hutbede oturmasnn, glgelenmesinin ve konumasnn daha uygun olacan, orucunu bu ekilde tamamlarsa makbul saylacan hatrlatt (Buhr, Eymn, 31; Eb Dvd,

Eymn, 19). Nitekim Allah Tel da "Allah sizin iin kolaylk istiyor, zorluk istemiyor" (el-Bakara 2/185) buyuruyordu.

Hz. Peygamber'in cemaatle ibadet esnasndaki baz uygulamalar da ibadetin zn zedelememek kaydyla cemaate kar tam bir msamaha iinde olduunu gsteriyor. Mesel cemaatle namaz esnasnda saflarda annesiyle birlikte bulunan bir ocuun alamasn duyunca ksa bir sre okuyarak rk ve secdeye giderdi. nk namaz uzadka annenin zihni ocuun alayna taklp kalacakt. Hz. Peygamber'in bilhassa nfileleri klarken, torunlarnn omuzuna trmanp oyun oynamalarna engel olmamas da onun hem ocuk sevgisini hem de ibadetlerde msamahakr davranmasn gsterir. Ashaptan Abdullah b. Amr son derece zhid bir zat idi. Her gn oru tutuyordu, her gece hatmediyordu; bu yzden de yeni evli olduu halde hanmndan uzak duruyordu. Durum Hz. Peygamber'e intikal edince onu ararak meseleyi aratrd. Bu sahbenin daha fazla sevap kazanma gayretiyle byle davrandn anlaynca da ona, byle yapmasnn yanl olduunu, vcudunun ve ailesinin de zerinde haklarnn bulunduunu syleyip her ayda gn oru tutmasn ve ayda bir de Kur'an' hatmetmesini tavsiye etti. Bundan fazlasna gcnn yeteceini syleyip daha fazla ibadet etmek iin izin istediinde de ona gn ar oru (savm- Dvd) tutmasn, haftada bir de Kur'an hatmetmesini nerdi (Mslim, Sym, 185-193). Yce Allah kulun ibadetinden usanmaz, ama kul hastalanr, youn ie mruz kalr, ihtiyarlayp gten der ve yklendii youn ibadetlerin ifasnda zorlanabilirdi. Nitekim de yle oldu. Yallk yllarnda Abdullah b. Amr'n, Hz. Peygamber'in gsterdii kolaylklardan yararlanmamann skntsn ektii sylenir (Buhr, Fezil'l-Kur'n, 34; Mslim, Sym, 35). Sonu olarak Hz. Peygamber en stn kulluk uuruyla ibadetlerini ifa etmi, Allah'n rzsn her zaman n planda tutmu; iman, ibadet ve davran btnl ile mmetine rnek olmu, sosyal hayatta din duyarlla dikkat etmi, uygun ibadet telakkisini yaygnlatrm, ifrat ve tefritten, arlktan uzaklatrm; evresinde, yce Allah'a ibadeti en derin haz bilen duyarl bir sahbe kitlesi oluturmutur. Bize den, bu mnev mirasn ilk uygulayclarn iyi renmek, anlamak, anladklarmz uygulamak ve en uygun yorumlarla gnmze tamaktr. Biz bu cildi, Resl-i Ekrem'in hicretin 10. ylnda yapt hac esnasnda irad ettii Ved hutbesiyle, Hz. Peygamber'e, onun ailesinin gzide fertlerine

ve ashabna salt selmla bitirmek istiyoruz. Bu hutbe zelde mslmanlara, genelde ise btn insanla slm'n evrensel mesajn duyuran, insanlarn kardeliini ve eitliini, temel hak ve hrriyetlere sahip olduunu vurgulayan nemli bir belgedir. ki cihan peygamberi Resl-i Ekrem, hicretin 10. ylnda hac ibadeti esnasnda Arafat'ta, 100.000den fazla mslmana hitaben yle buyurdular:

Ey nsanlar! Szm iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, bu seneden sonra sizinle burada belki de bir daha hi buluamayacam. nsanlar! Bugnleriniz nasl mukaddes bir gn ise, bu aylarnz nasl mukaddes bir ay ise, bu ehriniz (Mekke) nasl mukaddes bir ehir ise, canlarnz, mallarnz, namuslarnz da yle mukaddestir, her trl tecavzden korunmutur. Ashabm! Yarn Rabbinize kavuacaksnz ve bugnk her hal ve hareketinizden muhakkak sorulacaksnz. Sakn benden sonra eski sapklklara dnp de birbirinizin boynunu vurmayasnz. Bu vasiyetimi burada bulunanlar, bulunmayanlara bildirsin! Olabilir ki bildirilen kimse, burada bulunup dorudan iitenden daha iyi anlayarak muhafaza etmi olur. Ashabm! Kimin yannda bir emanet varsa onu sahibine versin! Faizin her eidi kaldrlmtr, ayamn altndadr. Lkin borcunuzun asln vermeniz gerekir. Ne zulmediniz, ne de zulme uraynz. Allah'n emriyle faizcilik artk yasaktr. Chiliyeden kalma bu irkin detin her trls ayamn altndadr. lk kaldrdm faiz de Abdlmuttalib'in olu (amcam) Abbas'n faizidir. Ashabm! Chiliye devrinde gdlen kan davalar da tamamen kaldrlmtr. Kaldrdm ilk kan davas Abdlmuttalib'in torunu (amcazadem) Reba'nn kan davasdr. nsanlar! Bugn eytan, sizin u topraklarnzda yeniden tesir ve hkimiyetini kurmak gcn ebed surette kaybetmitir. Fakat siz, bu kaldrdm eyler

dnda, kk grdnz ilerde ona uyarsanz bu da onu memnun edecektir. Dininizi korumak iin bunlardan da saknnz. nsanlar! Kadnlarn haklarn gzetmenizi ve bu hususta Allah'tan korkmanz tavsiye ederim. Siz kadnlar, Tanr emaneti olarak aldnz; onlarn namuslarn ve iffetlerini Allah adna sz vererek hell edindiniz. Sizin kadnlar zerinde hakknz, onlarn da sizin zerinizde haklar vardr. Sizin kadnlar zerindeki hakknz, onlarn aile yuvasn sizin holanmadnz hibir kimseye inetmemeleridir. Eer raz olmadnz herhangi bir kimseyi aile yuvanza alrlarsa, onlar tedib edebilirsiniz. Kadnlarn da sizin zerinizdeki haklar, mer bir ekilde, her trl yiyim ve giyimlerini temin etmenizdir. Mminler! Size bir emanet brakyorum ki ona sk sarldka yolunuzu hi armazsnz. O emanet Allah'n kitab Kur'an'dr. Mminler! Szm iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Mslman mslmann kardeidir, bylece btn mslmanlar kardetir. Din kardeinize ait olan herhangi bir hakka tecavz hell deildir. Meer ki gnl holuu ile kendisi vermi olsun. Ashabm! Kendinize de zulmetmeyiniz. Kendinizin de zerinizde hakk vardr. nsanlar! Cenb- Hak her hak sahibine hakkn (Kur'an'da) vermitir. Vrise vasiyet etmeye lzum yoktur. ocuk kimin deinde domusa ona aittir. Zina eden iin mahrumiyet vardr. Babasndan bakasna ait soy iddia eden soysuz, yahut efendisinden bakasna intisaba kalkan nankr, Allah'n gazabna, meleklerin lnetine ve btn mslmanlarn ilencine urasn! Cenb- Hak, bu gibi insanlarn ne tvbelerini ne de adalet ve ahadetlerini kabul eder. nsanlar! Yarn beni sizden soracaklar, ne diyeceksiniz? "Allah'n eliliini ifa ettin, vazifeni yerine getirdin, bize vasiyet ve tte bulundun, diye ahadet ederiz" cevabn verdiler. Bunun zerine Hz. Muhammed:

ahit ol y Rab! ahit ol y Rab! ahit ol y Rab! dedi (bn Him, II, 350; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, I, 542-544).

ndeks*

abdest, I, 195, 228 db, I, 167-169, 226, 251-252, 255; II, 469, 503-505 det, I, 151-152 fk/fk, I, 521 hiret, I, 117 ahkm- hamse, I, 164 ahlk, I, 16-18; II, 485-487 akar su, I, 188-189 akde (oulu akaid), I, 67 Allah korkusu, I, 51-52 Allah sevgisi, I, 52-54 Allahn takdiri, I, 133-134; II, 23 amel defteri, I, 127 amel-i kesr, I, 260 amel farz, I, 166 ment, I, 71, 81 mil, I, 482-483 animizm, I, 5 Arf, I, 129 arast, I, 126 arefe gn, I, 533 ashb- iml, I, 127 ashb- yemn, I, 127 sitne, I, 60 aure orucu, I, 386, 389 avret, I, 229-230; II, 71-72 azil, II, 134; II, 544 azmet, I, 178-179 Azril, I, 94 bas, I, 125 basar, I, 90 btl, I, 162-163, 259; II, 204, 209-210, 347, 350-352, 366 bedel hacc, I, 566-568 bedene, I, 556, 559-560 beka, I, 88 Bektiyye, I, 59 beret-i zimme, I, 153 berzah, I, 121 besmele, I, 242 beyz- mstatl, I, 234 Brahmanizm, I, 10, 11; II, 34 Budizm, I, 2, 8, 11

bul, I, 159; II, 23, 211 butln, I, 162-163; II, 351 byk gnah (bk. kebre) Caferiyye, I, 40, 341 ciz, I, 171-172 Cebril, I, 94 Cebriyye, I, 28; II, 506-507 cehennem, I, 130 celbl-menfaa, I, 151 celse, I, 254, 263 cem, I, 233, 325, 329-330 cem-i takdm, I, 329, 333, 528, 537 cem-i tehr, I, 329, 333, 537 cenbet (= cnplk), I, 205 cennet, I, 131-132 Cibrl hadisi, I, 17, 134-135 cin, I, 96-97; II, 152-154, 157 dbbetl-arz, I, 123 Dvd orucu, I, 387-388 deccl, I, 123 defin, I, 355, 365-367 define, I, 450-451 defl-mefsede, I, 151 dellet, I, 144 delil, I, 144 dem, I, 556, 559-560 dergh, I, 60 devir, I, 374-377 din, I, 1-4, 15-16 dinar, I, 442; II, 19 dirhem, I, 442; II, 19 di dolgusu/kaplamas, I, 203 duh namaz, I, 315 duman, I, 123 durgun su, I, 188-189 dnya hayat, I, 49-51 ecel, I, 140 ed, I, 233, 334 edille-i erbaa, I, 144 edip, I, 503 efl-i mkellefn, I, 163-164 ehl-i bidat, I, 23

ehl-i hads, I, 33 Ehl-i kitap, I, 9, 99; II, 8, 47-48, 55, 207, 217, 309 ehl-i rey, I, 33 Ehl-i snnet, I, 22-23, 135, 137; II, 506-507 ehliyet, I, 157-159; II, 204-205, 210-211, 351 emanet, I, 109; II, 401-402 emir bil-marf nehiy anilmnker, I, 465-466, 543544 emvl-i btna, I, 437 emvl-i zhire, I, 437 esm-i hsn, I, 85-87; II, 498 Eariyye, I, 25-26, 135 erts-sat, I, 123 evst- mufassal, I, 253 evvbn namaz, I, 315 eyym- nahr, I, 546 ezan, I, 266-267 fite (oulu fevit), I, 334 fakih (oulu fukaha), I, 31 fakir, I, 478; II, 6, 8 farz, I, 165-166, 223 farz- ayn, I, 166, 223 farz- kifye, I, 166, 223 fsid, I, 162-163, 259; II, 209210, 242-243, 347, 350351, 366 Ftiha, I, 241-242, 249-250, 253 fecr, I, 234 fecr-i kzib, I, 234 fecr-i sdk, I, 234, 537 fesad, I, 162-163; II, 351, 462 fesih, II, 223, 352 fetnet, I, 110 fevt, I, 565-566 fey-i zevl, I, 234-235 fkh, I, 31, 141-143 frka, I, 21 ftratullah, I, 5; II, 78-79, 81 f seblillh, I, 487, 488 fidye, I, 413-415 fitre, I, 502

Din literatrde kullanlan terim ve kavramlar eitli alanlarda deiik anlamlar kazanp farkl ekillerde tanmlandndan, eserin sonuna szlk ilve etmek yerine bu terim ve kavramlara vurgu yaplan ve haklarnda aklayc bilgi verilen yerlerin cilt ve sayfa numaralarnn verilmesi tercih edilmitir.

fr, I, 492; II, 215, 245 fr-i fkh, I, 141 garimn, I, 485-487 gasil, I, 355, 356-358 gayb, I, 97; II, 146 gayr-i mekked snnet, I, 168, 309 gusl, I, 204 haber-i vhid, I, 173 hac, I, 514 hacc- ekber, I, 515 hcet namaz, I, 317-318 hades, I, 186, 192, 227 halk, I, 136-137, 542-543 hamele-i ar, I, 95 Hanbel mezhebi, I, 37-38 Hanef mezhebi, I, 34-36 hara, I, 448 haram, I, 173-174; II, 31-33, 40, 375-376 haram li-aynih, I, 175 haram li-gayrih, I, 175-176 Harem, I, 520 Hriclik, I, 29; II, 286, 303 hair, I, 126-127 havic-i asliyye, I, 432-433; II, 5 havelnl-havl, I, 434-436, 445 havuz, I, 128, 189, 192-193 havz- kevser, I, 128 hayat, I, 89 hayr, I, 138-139; II, 487 hayz, I, 205-206, 211-214, 228, 337, 389, 555; II, 15, 19 hazr, I, 174 hedy, I, 556-558; II, 3 hell, I, 172; II, 32 hervele, I, 535 hesap, I, 127-128 Hristiyanlk, I, 8-12, 22; II, 1, 31-32, 35, 43-44, 157, 199-200, 238, 251-255, 308, 331 hikmet, I, 177, 220; II, 488, 513-514 Hil, I, 520-521 hile, I, 178; II, 350, 357-358, 421-422, 427 Hinduizm, I, 2, 8, 10 hisb, I, 433-434, 442-443, 447, 449 hukuk, I, 18 hull, I, 11, 63 hurmet, I, 174 hu, I, 222-223, 256 hutbe, I, 299 hkm, I, 160-161 hrriyet, I, 293; II, 491, 494, 506-507 hsf namaz, I, 321-322 skat, I, 370-374, 415-417

ztb, I, 532 iade, I, 229 ibadet, I, 16-17, 48, 50, 54-55, 63, 217-219; II, 13-14, 23, 31, 127 ibha-i asliyye, I, 152 ibnssebl, I, 488-490 ibrd, I, 237 icm, I, 146-148; II, 276 icml iman, I, 70-71 ictihad, I, 155-156; II, 292 ifrad hacc, I, 549 iftitah tekbiri, I, 240, 252, 518 ine, I, 409-411 ihanet, I, 115 ihls, I, 16-18 ihram, I, 512-513, 518 ihsan, I, 16-18, 55 ihsr, I, 564-565 ihtilf- metli, I, 392-393 ikamet, I, 268, 294 ikrar, I, 69-70; II, 243 il, I, 409-411; II, 63-64, 164 ilim, I, 90 ilkel monoteizm, I, 6 illet, I, 148; II, 14, 44, 87-88, 418-419 lliyyn, I, 95 ilmihal, I, 180-182 immet, I, 277; II, 285-286, 290, 294, 297 immet-i kbr, I, 277; II, 297 immet-i sur, I, 277; II, 297 mmiyye, I, 29-31; II, 228, 231 iman, I, 16-17, 55, 68-69, 75, 79; II, 494 iman-amel ilikisi, I, 72-73 imann artmas-eksilmesi, I, 7374 imsak, I, 234, 381 ncil, I, 102 irade, I, 90, 135 irhs, I, 115 irtidad, I, 80, 337 irtisl, I, 269 iset, I, 226, 251, 343 slm, I, 17-18, 75; II, 488-489, 494 slm hukuku, I, 141-143 ism-i azam, I, 85, 287 smiliyye, I, 29-30 ismet, I, 109 srfil, I, 94 istibr, I, 193-194 istidrc, I, 115 istihre namaz, I, 318-319 istihze, I, 215-216 istihsan, I, 149-150

istikbl-i kble, I, 231-232 istilm, I, 532 istinc, I, 193-194 istinak, I, 206 istishb, I, 152 istislh, I, 149, 151 istitat, I, 516 itikf, I, 404-405 izr, I, 359 izn-i m, I, 298-299 Jainizm, I, 8 kabir hayat, I, 121 kade-i ahre, I, 247-248 kade-i l, I, 250 kader, I, 132-135; II, 506 Kaderiyye (bk. Mutezile) kadlkudt, I, 35 kfir, I, 77 kamet, I, 268 kams, I, 359 karz, II, 391-392 kasem, II, 25 kasr, I, 325, 327 kavme, I, 254 kaz, I, 133-134, 233, 334-339, 406-409, 411, 541 kebre (oulu kebir), I, 76 kefret, I, 411-413 kelm, I, 91 kelime-i ehdet (bk. ehdet kelimesi) kelime-i tevhid (bk. tevhid kelimesi) kerhet, I, 172 kermet, I, 66, 115 kesb, I, 136 keif ve ilham, I, 66; II, 163 kble, I, 231-232 kdem, I, 88 kraat, I, 241-244, 250, 259, 351 krn hacc, I, 549 kyam, I, 241 kym bi-nefsih, I, 89 kyamet, I, 121 kyas, I, 148-149; II, 14 Kirmen Ktibn, I, 94-95 kisr- mufassal, I, 253 kitap, I, 99, 145 Konfyslk, I, 8 korku namaz, I, 333-334 kudret, I, 91 kudm tavaf, I, 544-545 Kuran, I, 102-106, 115-116, 143, 196, 205, 213, 215; I kuluk namaz, I, 315

kuyu, I, 192-193 kfr, I, 78-80 krtaj (bk. ocuk drme) ksf namaz, I, 321-322 lhik, I, 279-280, 285-287 liffe, I, 359 lukata, I, 402; II, 450 maden, I, 451-453 maher, I, 126-127 mahzur, I, 174 ml-i mstefd, I, 436 Mlik mezhebi, I, 36-37 mni, I, 162 maslaha, I, 151 Mtrdiyye, I, 26-27, 135 mazeret, I, 201, 205-206, 212216, 275-276, 292-293, 330-331, 335-336, 395398; II, 15, 19 mazmaza, I, 206 Mecc, I, 124 mel, I, 242-243 Mecslik, I, 8, 9, 10, 11 mekruh, I, 172-173, 256; II, 40, 106 melek, I, 92 mensik, I, 514 mendup, I, 167, 224-225, 252 meslih-i mrsele, I, 151 mesbk, I, 285, 350 mesh, I, 202-203 mest, I, 202 menet, I, 115 mevt arazi, I, 450 Mevleviyye, I, 59 meyyit, I, 355 mezhebe ballk, I, 41-48 mezhep, I, 21 Mkil, I, 94 mkat, I, 521, 522 milel, I, 9 miskal, I, 442 miskin, I, 478 mzan, I, 128 Mutezile, I, 27-28; II, 161, 506507 mumelt, I, 104; II, 361 mubah, I, 169; II, 32, 105 mcize, I, 113-117 muhlefetn lil-havdis, I, 88 muhztn-nis, I, 273-275 muhtazar, I, 355 mukarrebn, I, 95 mukayyed su, I, 188

mukm, I, 294, 323; II, 4 mukted, I, 279, 282 Mushaf, I, 196, 205, 213, 215 mutlak su, I, 187, 206 muvlt, I, 197, 333, 532 mbarek gece, I, 322 mctehid, I, 155 mdrik, I, 282-284 mekked snnet, I, 168, 309 mellefe-i kulb, I, 483-484 mezzin, I, 266 mfsid, I, 163, 259 mmin, I, 77 mnafk, I, 77-78; II, 534 mnferid, I, 282 Mnker ve Nekir, I, 95 mrted, I, 55, 337 mstehap, I, 63, 169-170 Nakibendiyye, I, 59 namaz, I, 219-223 namaz dualar, I, 264 Natrizm, I, 5 neb (oulu enbiy), I, 63, 106 necset, I, 190, 195, 229 necis, I, 186, 190; II, 45, 61, 64, 94 nem, I, 426, 431-432 nezir tavaf, I, 533 nifas, I, 205-206, 214-215, 228, 337, 389, 555; II, 15 nihal, I, 9 nisab, I, 433; II, 5-6 niyet, I, 238-239, 310, 399-402, 437-439, 440, 519, 529 oru, I, 381 rf, I, 151-152 rtnme, I, 229-231; II, 71-73, 319 r, I, 448 zgrlk (bk. hrriyet) zr/zrl, I, 201, 205-206, 215, 228, 275-276 peygamber, I, 16, 63, 106-107 rey, I, 155 rey ve ictihad, I, 33-34, 39, 155 reenkarnasyon (bk. tensh) regaib, I, 224-225 remel, I, 532 remy-i cimr, I, 537-538 resul, I, 106 revtib, I, 225, 308 rzk, I, 139 ribt, I, 60

rikb, I, 484-485 rikak (oulu rekaik), I, 48 rikz, I, 450-451 ruhsat, I, 179-180 ryet-i hill, I, 392-394 ryetullah, I, 132 rk, I, 246-247 rkn, I, 161; II, 344 s, I, 507-508 Sbilik, I, 9-11; II, 150 sadaka, I, 423 sader tavaf, I, 544 sahb (oulu sahbe), I, 41, 153 shib-i tertb (bk. tertip sahibi) sahih, I, 162-163; II, 206, 209, 242, 347 salt, I, 220 salavat, I, 264 sarg, I, 203-204 savm (oulu sym), I, 381 savm- Dvd (bk. Dvd orucu) say, I, 512, 526, 534-536 sebeb-i nzl, I, 103 sebep, I, 161 secde, I, 247 secde-i tilvet (bk. tilvet secdesi) sedd-i zeri, I, 154 sefer, I, 294, 323-326; II, 4-5 sehiv secdesi, I, 339 selm, I, 250-251, 255; II, 489 Selefiyye/Selef, I, 24-25 sem, I, 90 setr-i avret, I, 229-231; II, 71 sdk, I, 109; II, 515-516 sfts-salt, I, 262 shhat, I, 162-163, 197; II, 206, 209, 347, 349 srat, I, 128 su deposu, I, 192-193 sual, I, 127 sf, I, 48, 63 suhuf, I, 101 sulh, II, 525 sr cem, I, 329 sbhneke, I, 253, 263 sbt, I, 144 sbt sfat, I, 89-91 snnet, I, 143, 145-146, 167168, 225-226, 251; II, 3, 11, 262-264, 503 ban orucu, I, 387 fi mezhebi, I, 37

art, I, 161 efaat, I, 129 ehdet kelimesi, I, 70 ehid (oulu hed), I, 377378 ek gn, I, 389 er, I, 138-139; II, 487 eru men kablen, I, 153 evval orucu, I, 386 eytan, I, 98-99 a, I, 29-31, 34; II, 228, 273, 276, 286, 299 intoizm, I, 8 irk, I, 78 kr, I, 161 kr secdesi, I, 354 tadl-i erkn, I, 248, 251, 254 tbin, I, 33, 41 tafsl iman, I, 71 tagls, I, 236 tahret, I, 184-186 tahiyyt, I, 247, 250, 254, 263 tahiyyetl-mescid, I, 316, 533 tahkk iman, I, 71-72 tahrme, I, 240, 518 tahrmen mekruh, I, 173-174; II, 31 takdr-i ilh (bk. Allahn takdiri) takld iman, I, 71-72 taksr, I, 542 takv, I, 48, 51, 53; II, 493, 495498, 513 Taoizm, I, 8 tarikat, I, 59 tasavvuf, I, 48, 54-57 tatavvu, I, 225, 533, 556 tavaf, I, 512, 529 tziye, I, 355, 369-370; II, 474 tebeut-tbin, I, 33 tebli, I, 110

tehiz, I, 355 tehalll, I, 543-544 teheccd, I, 315 tekml nazariyesi, I, 6 tekfin, I, 355, 359-360 tekfir, I, 79-80 tekke, I, 60-61 teklf hkm, I, 163 tekvin, I, 91 telbiye, I, 519 telfik, I, 40, 45-48 telkin, I, 355, 367-368 temettu hacc, I, 549 temlik, I, 439-440 temyiz, I, 158 tenahnuh, I, 260 tensh, I, 11, 64; II, 157, 160 tenzhen mekruh, I, 174; II, 31 teravih, I, 311 teressl, I, 269 tertip, I, 197 tertip sahibi, I, 338 terviye gn, I, 552 tesbih namaz, I, 319-320 tesettr (bk. rtnme, setr-i avret) terk tekbiri, I, 307-308 tey, I, 355, 365 tevekkl, I, 137 tevhid, I, 21, 83; II, 105 tevhid kelimesi, I, 70 Tevrat, I, 101 teyemmm, I, 208, 228 tvl-i mufassal, I, 253 tilvet secdesi, I, 251, 352-354 totemizm, I, 5 tvbe namaz, I, 319 tumenne, I, 247-248 Trke dua, I, 264-266 udhiyye, I, 556; II, 1

umre, I, 547 usul, I, 492; II, 215, 245 usl-i fkh, I, 141 ll-azm, I, 111 vcip, I, 166-167, 226 vahdniyet, I, 89 vahdet-i vcd, I, 60-61 vahiy, I, 16, 112 vakfe, I, 512, 526-529, 536-537 vakit, I, 233-234, 506 vatan- asl, I, 328 vatan- istikamet, I, 328 vatan- skn, I, 328 vaz hkm, I, 161 Ved hutbesi, I, 582-584 ved tavaf, I, 544-545 vel, I, 63, 65-66; II, 213 vcd, I, 88 yamur duas, I, 320-321 Yahudilik, I, 8-12, 122; II, 1, 3132, 35, 43, 157 Yecc, I, 124 Yeseviyye, I, 59, 61 yolcu (bk. sefer) Zhiriyye, I, 39; II, 231, 299 zamm- sre, I, 249, 341 zarrt- dniyye, I, 71; II, 185 zt sfat, I, 88-89 zviye, I, 60 Zebr, I, 102 zekt, I, 423 zelletl-kar, I, 245-246 zengin, I, 432-433, 493; II, 5, 8 zevid snnet, I, 168 Zeydiyye, I, 29-30, 34, 40; II, 228 zilhicce orucu, I, 387 ziyaret tavaf, I, 529 zuhr-i ahr, I, 302-303 zulm, II, 493-494, 497 zhd, I, 48, 50, 54-55

indekiler
Onbirinci Blm Kurban
1. Kurbann Din Hkm ve Kurban eitleri............................................................................ 2 2. Kurban Kesme Ykmll ............................................................................................... 3 3. Kurbanlk Hayvan Kesimi ................................................................................................... 6 a) artlar ............................................................................................................................ 6 b) Kesim lemi................................................................................................................... 8 4. Kurbann Eti ve Dier Paralar ............................................................................................ 9 5. Akka Kurban .................................................................................................................. 11

Onikinci Blm Kefretler

1. Oru Bozma Kefreti ......................................................................................................... 14 2. Yemin Kefreti .................................................................................................................. 16 3. Zhr Kefreti.................................................................................................................... 17 4. Adam ldrmenin Kefreti ................................................................................................ 18 5. Hacda Tra Olma Kefreti ................................................................................................. 19 6. Hayzl Kadnla Cins Mnasebet Kefreti ........................................................................... 19

Onnc Blm Adak ve Yeminler

1. Adak ................................................................................................................................ 21 a) Mahiyeti ...................................................................................................................... 21 b) artlar ......................................................................................................................... 23 c) Hkm ......................................................................................................................... 24 2. Yeminler ........................................................................................................................... 25 a) Mahiyeti ...................................................................................................................... 25 b) Yemin eitleri ............................................................................................................. 27 1. Lav Yemini ............................................................................................................ 27 2. Gams Yemini ......................................................................................................... 27 3. Mnakit Yemin ....................................................................................................... 27

Ondrdnc Blm Haramlar ve Helller

I. LKE ve AMALAR............................................................................................................ 29 II. YYECEKLER .................................................................................................................... 31 A) Eti Yenen ve Yenmeyen Hayvanlar .............................................................................. 34 a) Tarihe .................................................................................................................... 34 b) lke ve Amalar ....................................................................................................... 35 c) Kara Hayvanlar ...................................................................................................... 38 d) Su Hayvanlar ......................................................................................................... 41 e) Hem Karada Hem Suda Yaayan Hayvanlar ............................................................. 42 f) Hayvan Etleri ile lgili Baz Meseleler......................................................................... 42 g) Domuzla lgili Fkh Hkmler.................................................................................. 43 B) Hayvanlarn Kesimi ..................................................................................................... 45 a) Kesilen Hayvan ....................................................................................................... 46 b) Hayvan Kesenin Nitelii ......................................................................................... 47 c) Tesmiye................................................................................................................... 48 d) Kesimde Kullanlan Alet ........................................................................................... 50 e) Kesim Usul ............................................................................................................ 50 f) Kesilen Hayvann Karnndan kan Yavru ................................................................. 51 g) Deerlendirme ......................................................................................................... 51 C) Av ve Avlanma ............................................................................................................ 52 a) Avlanmann Din Hkm ......................................................................................... 53 b) artlar .................................................................................................................... 54 1. Avc ve Avlanma ekli ile lgili artlar ................................................................. 54 2. Avlanacak Hayvanla lgili artlar ........................................................................ 56 3. Av Aleti ile lgili artlar ....................................................................................... 58 a) Silhla Avlanma ............................................................................................ 58 b) Avc Hayvanla Avlanma ................................................................................ 59 III. ECEKLER ..................................................................................................................... 60 IV. BAIMLILIKLAR ............................................................................................................. 66 A) Sigara .......................................................................................................................... 66 a) Zarar ....................................................................................................................... 67 b) sraf ........................................................................................................................ 68 c) Nafaka Ykmll ............................................................................................... 68 B) Uyuturucu Maddeler ................................................................................................... 69 V. GYNME ve SSLENME ................................................................................................... 70 A) rtnme ...................................................................................................................... 70 B) pekli Elbise ve Kuma Kullanm .................................................................................. 73 C) Sslenme ve Estetik Mdahaleler .................................................................................. 78 a) Sala lgili Tasarruflar .............................................................................................. 79 b) Ka Alma-Kl Yolma ................................................................................................ 81 c) Vcutta Kalc z Brakan Tasarruflar ......................................................................... 82 d) Estetik Ameliyat ...................................................................................................... 82

D) Altn ve Gm Kullanm ............................................................................................ 84 a) Altn ve Gm Kullanmyla lgili Hadisler ............................................................... 85 b) Altn ve Gm Ziynetin Kullanm .......................................................................... 85 c) Altn ve Gm Ev Eyasnn Kullanm ................................................................... 86 d) Altn ve Gm Eya Bulundurma ........................................................................... 86 e) Altn Yzk ............................................................................................................. 88 f) Altn Ssleme ........................................................................................................... 89 E) Sa Sakal ve Byk ........................................................................................................ 90 F) Kolonya ve Alkoll Madde Kullanm ............................................................................ 93 VI. SANAT, SPOR ve ELENCE ............................................................................................. 94 A) Sanat .......................................................................................................................... 95 a) Kavramsal ereve .................................................................................................. 95 b) Resim ve Heykel ..................................................................................................... 97 c) Mzik .................................................................................................................... 105 B) Spor ve Elence ......................................................................................................... 113 a) Kavramsal ereve ................................................................................................ 113 b) Peygamberimizin Tevik Ettii Baz Sportif Faaliyetler............................................ 115 C) Oyun-Elence ............................................................................................................ 117 a) Dn ................................................................................................................... 117 b) Tavla .................................................................................................................... 118 c) Satran .................................................................................................................. 121 d) Kumar ................................................................................................................... 121 VII. CNS HAYAT ............................................................................................................... 123 A) Cins Duygu ve Cinsiyet Eitimi .................................................................................. 124 B) Cins Hayat ve Yasaklar.............................................................................................. 126 a) Zina Yasa ........................................................................................................... 129 b) Koruyucu nlem ve Yasaklar ................................................................................. 131 C) Doum Kontrol ......................................................................................................... 133 a) Bireysel Boyut ....................................................................................................... 134 b) Nfus Planlamas................................................................................................... 135 D) ocuk Drme ......................................................................................................... 137 E) Sun lkah ve Tp Bebek ............................................................................................. 140 VIII. GNLK HAYAT ......................................................................................................... 143 A) Bidat ve Hurafeler ..................................................................................................... 143 B) Gayb Bilgisi ............................................................................................................... 146 a) Falclk .................................................................................................................. 147 b) Yldz ve Bur Fal .................................................................................................. 149 c) Kehanet ................................................................................................................. 152 d) Cincilik .................................................................................................................. 152 e) Byclk ............................................................................................................. 154 C) Ruh ........................................................................................................................... 155 a) Ruh arma ......................................................................................................... 155 b) Tensh ................................................................................................................ 157 D) Rya Tabiri ................................................................................................................ 160 E) Hastalk ve Tedavi ..................................................................................................... 163

a) Haram Maddelerle Tedavi ...................................................................................... 164 b) Okuyarak Tedavi ................................................................................................... 166 c) Organ Nakli ........................................................................................................... 168 1. tikad ve Uhrev Adan.................................................................................... 168 2. slm Hukuk Prensipleri Asndan .................................................................... 170 F) Hayvanlar .................................................................................................................. 173 a) Hayvan Haklar ..................................................................................................... 174 b) Hayvan Besleme ................................................................................................... 175 c) Kpek.................................................................................................................... 175 d) Sun Tohumlama ................................................................................................... 177 IX. AHIS ve MAL ALEYHNE LENEN TEMEL SULAR .................................................... 178 A) ldrme .................................................................................................................... 178 B) Kan Davas ................................................................................................................ 180 C) ntihar........................................................................................................................ 182 D) ffet ve Namusa Saldr ............................................................................................... 184 E) Kiilik Haklarna Saldr .............................................................................................. 186 F) Sarholuk ................................................................................................................... 187 G) Hrszlk ..................................................................................................................... 189 H) Gasp ve Yama.......................................................................................................... 190 I) Haksz Fiil ................................................................................................................... 192 J) Haksz ktisap ............................................................................................................. 193

Onbeinci Blm Aile Hayat

I. LKE ve AMALAR ........................................................................................................ 195 II. EVLENME ...................................................................................................................... 198 A) Evlenmenin nemi .................................................................................................... 198 B) Evlenmenin Mahiyeti ve Yapl ................................................................................. 199 C) Nianlanma ................................................................................................................ 201 D) Evlenmenin Unsur ve artlar ..................................................................................... 203 a) Unsurlar ............................................................................................................... 203 1. Taraflar ............................................................................................................ 204 2. rade Beyan ..................................................................................................... 204 b) Kurulu artlar ..................................................................................................... 204 1. Ehliyet.............................................................................................................. 204 2. Meclis Birlii ..................................................................................................... 205 3. Evlenme Engelinin Olmay .............................................................................. 205 4. Evliliin artsz Olmas ...................................................................................... 205 c) Geerlilik artlar .................................................................................................... 206 1. ahitler ............................................................................................................. 206 2. Evlenme Engelinin Olmamas ............................................................................ 207 3. krahn Olmamas ............................................................................................. 207 4. Evlenmenin Gizlenmemesi ................................................................................ 208

d) Yrrlk artlar .................................................................................................... 208 e) Balayclk artlar ................................................................................................ 209 f) artlara Uymamann Sonucu .................................................................................. 209 E) Evlenme Ehliyeti ........................................................................................................ 210 F) Velyet ...................................................................................................................... 211 a) Ksmlar ................................................................................................................ 212 1. Zorlayc Velyet (Velyet-i cbr) ...................................................................... 212 2. Zorlayc Olmayan Velyet (Velyet-i htiyr veya stihbb) ............................... 212 b) Veliler ................................................................................................................... 213 1. Hususi Veli ....................................................................................................... 213 2. Umumi Hal ....................................................................................................... 213 c) Bul Muhayyerlii ............................................................................................... 214 G) Denklik ...................................................................................................................... 214 H) Evlenme Engelleri ...................................................................................................... 215 a) Devaml Evlenme Engelleri .................................................................................... 215 1. Kan Hsml .................................................................................................... 215 2. Shr Hsmlk .................................................................................................... 215 3. St Hsml ..................................................................................................... 215 b) Geici Evlenme Engelleri ........................................................................................ 216 1. Bakasnn Ei Olma ......................................................................................... 216 2. ki Akraba ile Birden Evlenme ........................................................................... 216 3. Kere Boanma ............................................................................................. 216 4. Din Fark .......................................................................................................... 217 I) Evliliin Sonular ....................................................................................................... 217 a) Kadnn Haklar ..................................................................................................... 217 1. Mehir ............................................................................................................... 217 2. Nafaka ............................................................................................................. 219 b) Kocann Haklar..................................................................................................... 221 J) Deerlendirme ............................................................................................................. 221 III. EVLLK BRLNN SONA ERMES ............................................................................... 223 A) Fesih ......................................................................................................................... 223 B) Boama ..................................................................................................................... 224 a) Boamann artlar ................................................................................................ 225 1. Kocaya Ait artlar ............................................................................................. 225 2. Kadna Ait artlar ............................................................................................. 227 b) Boama Szleri ...................................................................................................... 227 c) Boama eitleri..................................................................................................... 229 1. Ric Talk ........................................................................................................ 229 2. Bin Talk ........................................................................................................ 230 3. Snn Talk ...................................................................................................... 231 4. Bid Talk ........................................................................................................ 231 d) artl Boama ........................................................................................................ 232 C) Karlkl Rz ile Boanma.......................................................................................... 232 D) Mahkeme Karar ile Boanma ..................................................................................... 233 a) Kaz Boanma Sebepleri ....................................................................................... 233

1. Hastalk ve Kusur ............................................................................................. 233 2. Kocann Nafakay Temin Etmemesi ................................................................... 234 3. Terk ve Gaiplik ................................................................................................. 235 4. Fena Muamele ve Geimsizlik............................................................................ 236 b) Lin ...................................................................................................................... 237 c) l ......................................................................................................................... 237 E) Deerlendirme ............................................................................................................ 237 IV. EVLLN SONA ERMESNN SONULARI .................................................................... 239 A) ddet.......................................................................................................................... 239 a) lm ddeti ........................................................................................................... 240 b) Boanma veya Fesih ddeti .................................................................................... 240 B) ddet Nafakas ............................................................................................................ 241 V. DOUM ve SONULARI ................................................................................................. 241 A) Nesep ........................................................................................................................ 242 a) Nesebin Sbtu ..................................................................................................... 242 1. Geerli Evlilik .................................................................................................... 242 2. Fsid Evlilik ...................................................................................................... 242 3. krar ................................................................................................................. 243 b) Evlt Edinme ......................................................................................................... 243 B) Emzirme .................................................................................................................... 244 C) ocuun Bakm ve Terbiyesi ....................................................................................... 244 D) Nafaka ...................................................................................................................... 245 a) Usul Nafakas ........................................................................................................ 245 b) Fr Nafakas ........................................................................................................ 245 c) Hsmlk Nafakas ................................................................................................... 245 VI. MRAS HUKUKU ........................................................................................................... 246

Onaltnc Blm Siyasal Hayat

I. HIRSTYAN BATIDA DN ve SYASET ............................................................................. 252 A) Tarihsel Tecrbe ........................................................................................................ 252 B) Din ile likileri Bakmndan Devlet Biimleri ............................................................... 255 a) Teokrasi ................................................................................................................ 256 b) Bizantinizm ........................................................................................................... 256 c) Laiklik ................................................................................................................... 257 C) Ynetim Biimleri ....................................................................................................... 260 II. MSLMAN DOUDA DN ve SYASET ......................................................................... 261 A) Kuran ve Snnet....................................................................................................... 262 B) Tarihsel Tecrbe ......................................................................................................... 264 a) Hz. Peygamberin Siyas Liderlii ........................................................................... 264 b) Medine Szlemesi ................................................................................................ 266 c) Peygamber Sonras Dnem ..................................................................................... 270

1. Hilfetin Kaldrlmas ......................................................................................... 276 2. Tarihsel Tecrbeye likin Deerlendirme ........................................................... 285 C) Klasik slm Siyaset Teorisi ......................................................................................... 288 a) Hkimiyet ............................................................................................................. 288 b) Devlet ................................................................................................................... 289 1. Yasama ............................................................................................................ 291 2. Yrtme ........................................................................................................... 294 3. Yarg ................................................................................................................ 296 c) Hilfet ................................................................................................................... 297 D) Deerlendirme ........................................................................................................... 301 III. NSAN HAKLARI ........................................................................................................... 303 A) Din ve Vicdan Hrriyeti .............................................................................................. 307 B) Kadn Haklar............................................................................................................. 312 C) Klelik ....................................................................................................................... 325

Onyedinci Blm alma Hayat

I. EMEK-SERMAYE DENGES ............................................................................................. 331 II. -VEREN LKLER ................................................................................................ 333 A) Akdi ...................................................................................................................... 333 B) verenin Hak ve Sorumluluklar ................................................................................. 335 C) inin Hak ve Grevleri ............................................................................................. 336

Onsekizinci Blm Hukuk ve Ticar Hayat

I. LKE ve AMALAR.......................................................................................................... 341 A) Akid .......................................................................................................................... 343 a) Akdin Tabii Unsurlar............................................................................................. 344 b) Akdin Kurulu artlar ........................................................................................... 346 c) Akdin Geerlilik artlar .......................................................................................... 349 d) Akidlerin Hkmszl ....................................................................................... 351 e) Akdin Hukuk Sonucu ............................................................................................ 351 f) Akdin Sona Ermesi ................................................................................................. 352 g) Akid eitleri ......................................................................................................... 353 B) Rz lkesi .................................................................................................................. 354 a) Gabin ve Tarir Yasa ........................................................................................... 355

b) Garar Yasa .......................................................................................................... 358 c) Bilinmezlik Yasa.................................................................................................. 360 II. HUKUK HAYAT............................................................................................................. 361 A) Bor .......................................................................................................................... 362 B) Satm ......................................................................................................................... 365 a) Yasaklanan Satm eitleri ..................................................................................... 366 1. Garar ve Bilinmezlik Sebebiyle Yasaklanan Satmlar ........................................... 367 2. Zarar ve Gabin Sebebiyle Yasaklanan Satmlar ................................................... 370 3. badet Vakti Asndan Konan Satm Yasa ....................................................... 374 4. Harama Yol Aan Satm .................................................................................... 375 5. Haram Yoldan Kazanan Kimselerden Alveri Yapmak ...................................... 376 b) Satm eitleri ........................................................................................................ 376 C) Takas ......................................................................................................................... 377 D) Kiralama .................................................................................................................... 378 E) fa .......................................................................................................................... 383 F) irket ......................................................................................................................... 388 G) riyet ........................................................................................................................ 390 H) Karz .......................................................................................................................... 391 I) Hibe ........................................................................................................................... 393 J) Havale ........................................................................................................................ 395 K) Kefalet ....................................................................................................................... 396 L) Rehin......................................................................................................................... 398 M) Emanet Mal .............................................................................................................. 401 N) Buluntu Mal .............................................................................................................. 402 O) Veklet ...................................................................................................................... 405 P) Yarglama Hukuku ..................................................................................................... 406 III. TCAR HAYAT .............................................................................................................. 408 A) Hell Kazan ............................................................................................................. 409 B) Faiz Yasa ................................................................................................................ 411 a) Kuranda Faiz Yasa ............................................................................................ 412 b) Snnette Faiz Yasa ............................................................................................. 414 c) Faiz Yasann Amac ............................................................................................. 416 d) Faiz Yasann lleti ............................................................................................... 418 e) Faiz-Kr likisi ...................................................................................................... 420 f) Faiz Konusunda slm Bilginlerinin Tavr ................................................................ 420 g) Faizde Hile ............................................................................................................ 421 h) Enflasyon-Faiz likisi ........................................................................................... 422 ) Vade Fark-Faiz likisi ............................................................................................ 423 j) Deerlendirme ........................................................................................................ 424 C) ne Sat .................................................................................................................... 426 D) Dviz ve Para Deiimi (Sarf) ..................................................................................... 431 E) Enflasyonun Bor likilerine Etkisi ............................................................................. 432 F) Vadeli Sat ................................................................................................................ 437

G) Pey Akesi ve Ceza art ............................................................................................ 441 H) Kr Haddi .................................................................................................................. 442 I) Hava Paras ................................................................................................................ 444 J) Borsa ve Hisse Senedi.................................................................................................. 447 K) Sigorta ....................................................................................................................... 451

Ondokuzuncu Blm Sosyal Hayat

I. SORUMLULUK BLNC ve EVRE.................................................................................... 468 A) Doal evre ............................................................................................................... 469 B) Sosyal evre .............................................................................................................. 471 II. SOSYAL DZEN KURALLARI ......................................................................................... 476 III. KOMULUK LKLER ................................................................................................. 478 IV. TRE ve TRENLER ..................................................................................................... 480 A) Mevlid ....................................................................................................................... 480 B) Ziyaretleme .............................................................................................................. 482 C) Bayramlama ............................................................................................................. 483 D) Tokalama ve Kucaklama ......................................................................................... 484 E) Are......................................................................................................................... 487 F) Ylba ........................................................................................................................ 488 G) Nevruz ...................................................................................................................... 489 H) Ya Gn ve Yl Dnm ........................................................................................... 491

Yirminci Blm slm Ahlk

I. TANIMLAR ve GENEL BLGLER ..................................................................................... 493 A) Ahlkn Tarifi ve Mahiyeti ......................................................................................... 493 B) Ahlk lmi.................................................................................................................. 495 C) Ahlk Felsefesi ........................................................................................................... 496 D) slm Ahlk .............................................................................................................. 496 II. TARH ve LTERATR .................................................................................................... 498 A) Chiliye Dnemi Ahlkna Ksa Bir Bak .................................................................... 498 B) Kuran ve Snnette Ahlk ......................................................................................... 500 a) slmn Ahlkta Meydana Getirdii Zihniyet Deiiklii .......................................... 500 b) Kuran ve Snnette Temel Ahlk Kavramlar ......................................................... 502 1. Takv ............................................................................................................... 503 2. Hilim ................................................................................................................ 506 C) slm Ahlknn Bir Bilim Dal Olarak Ortaya k ...................................................... 510 a) lk Gelimeler ve rnek Eserler ............................................................................... 510 b) Edep Kavram ve Edeb-Ahlk Mahiyette Telifler ................................................... 511

III. SLMIN BELL BALI AHLK PROBLEMLERNE BAKII ............................................. 514 A) Ahlk zgrlk ........................................................................................................ 514 B) Ahlkn Kayna ........................................................................................................ 516 C) Ahlkn Gayesi........................................................................................................... 517 IV. BALICA AHLK GREV ve SORUMLULUKLAR .......................................................... 519 A) nsann Kendi Kiiliine Kar Grevleri ...................................................................... 519 a) nsann Bedensel Varl ile lgili Grevleri .............................................................. 520 b) nsann Ruhsal ve Mnev Varl ile lgili Grevleri ................................................ 520 1. Takv ............................................................................................................... 521 2. Hilim ................................................................................................................ 521 3. Hikmet ............................................................................................................. 521 4. ffet .................................................................................................................. 523 5. Doruluk ve Drstlk ...................................................................................... 523 6. Tevazu ............................................................................................................. 525 B) Ailede Ahlk Grevler ............................................................................................... 526 a) Ailenin nemi ....................................................................................................... 526 b) Eler Arasnda Haklar ve Grevler .......................................................................... 527 c) Ana Babann ocuklarna Kar Grevleri ................................................................ 528 d) ocuklarn Ana Babalarna Kar Grevleri.............................................................. 529 e) Akrabalar Arasnda Haklar ve Grevler................................................................... 530 C) Toplumsal Grev ve Sorumluluklar ............................................................................. 531 a) Sevgi, Kardelik ve Dostluk .................................................................................... 531 b) Toplumsal Bar ve Uzlama .................................................................................. 533 c) nsan Haklarna Sayg ............................................................................................ 535 D) ve Ticaretle lgili Grev ve Sorumluluklar................................................................. 539 a) alma, retim ve Kazanmann nemi .................................................................. 539 b) retim ve Kazanma ile lgili Grevler...................................................................... 540 c) Harcama ve Tketimle lgili Grevler ...................................................................... 543 E) Siyasetle lgili Grev ve Sorumluluklar ........................................................................ 547 a) slm Dncesinde Siyasetin nemi ...................................................................... 547 b) Yneticinin Baz Nitelikleri ve Grevleri .................................................................. 548 1. Ehliyet ve Liyakat ............................................................................................. 548 2. Adalet ve Drstlk .......................................................................................... 549 c) Ynetilenlerin Grev ve Sorumluluklar ................................................................... 550 1. Siyas Otoriteye Sayg ....................................................................................... 550 2. Toplumun Haksz Ynetime Kar Tavr Almas .................................................. 551 V. Hz. PEYGAMBERN RNEK AHLKI ve AHSYET ....................................................... 552

ndeks ........................................................................................................................ 559

Onbirinci Blm

Kurban

Szlkte yaklamak, Allaha yaknlk salamaya vesile olan ey anlamna gelen kurban, din bir terim olarak, ibadet maksadyla belirli bir vakitte belirli artlar tayan hayvan usulnce boazlamak, ya da bu ekilde boazlanan hayvan demektir. Arapada bu ekilde kesilen hayvana udhiyye denilir. nsanlk tarihi boyunca hemen btn dinlerde kurban uygulamas mevcut olmakla birlikte ekil ve ama ynyle aralarnda farkllklar bulunur. Kuranda Hz. demin iki olunun Allaha kurban takdim ettiklerinden sz edilir (el-Mide 5/27); bir baka yette de ilh dinlerin hepsinde kurban hkmnn konulduuna iaret edilir (el-Hac 22/34). Ancak Yahudilik ve Hristiyanlkta kurban telakkisi bir hayli deiiklie uramtr. Hristiyanlkta snn armha gerildii ve bunun insanolunun asl gnahna kar Babann olu sy feda etmesi olduu inanyla kurban telakkisi zel bir anlam kazanmtr. slmda kurbann din hkmyle ilgili olarak Kuranda, Hz. Peygamberin snnetinde nemli aklamalar yer alm, bu erevede oluan fkh kltrnde de konu hakknda ayrntl bilgi ve hkmler derlenmitir.

Kurban gerek fert gerekse toplum asndan eitli yararlar tayan mal bir ibadettir. Kii kurban kesmekle Allahn emrine boyun emi ve kulluk bilincini koruduunu canl bir biimde ortaya koymu olur. Mminler her kurban kesiminde Hz. brhim ile olu smilin Cenb- Hakkn buyruuna mutlak itaat konusunda verdikleri baarl snavn htrasn tazelemi ve kendilerinin de benzeri bir itaate hazr olduunu simgesel davranla gstermi olmaktadr. Kurban toplumda kardelik, yardmlama ve dayanma ruhunu canl tutar, sosyal adaletin gereklemesine katkda bulunur. zellikle et satn alma imkn hi bulunmayan veya ok snrl olan yoksullarn bulunduu ortamlarda onun bu roln daha belirgin biimde grmek mmkndr. Zengine maln Allahn rzs, yardmlama ve bakalaryla paylama yolunda harcama zevk ve alkanln verir, onu cimrilik hastalndan, dnya malna tutkunluktan kurtarr. Fakirin de varlkl kullar araclyla Allaha kretmesine, dnya nimetinin yeryzndeki dalm konusunda karamsarlk ve dmanlktan kendini kurtarmasna ve kendini toplumunun bir yesi olarak hissetmesine vesile olur. 1. Kurbann Din Hkm ve Kurban eitleri lmihal dilinde kurban ve kurban kesiminin din hkm denilince, aksine bir kayt bulunmad srece, kurban bayramnda kesilen kurban ve bunun hkm anlalr. Kurban kesmenin fkh adan deerlendirilmesi hususunda fakihler arasnda gr farkllklar vardr. Dinen aranan artlar tayan kimselerin kurban kesmeleri Hanef mezhebinde arlkl gre ve baz mctehid imamlara gre vcip, fakihlerin ounluuna gre mekked snnettir. Hanefler, Kuranda Hz. Peygambere hitaben Rabbin iin namaz kl, kurban kes (elKevser 108/2) buyrulmasnn mmeti de kapsad ve gereklilik bildirdii grndedir. Ayrca Hz. Peygamberin birok hadisinde hali vakti yerinde olanlarn kurban kesmesi emredilmi veya tavsiye edilmi, hatta Kim imkn olduu halde kurban kesmezse bizim mescidimize yaklamasn (bn Mce, Edh, 2; Msned, II, 321), Ey insanlar, her sene, her ev halkna kurban kesmek vciptir (Tirmiz, Edh, 18; bn Mce, Edh, 2) gibi ifadelerle bu gereklilik nemle vurgulanmtr. te yandan kurban kesmeyi Hz. Peygamber hi terketmemitir. Bu ve benzeri delillerden hareket eden fakihler gerekli artlar tayanlarn kurban bayramnda kurban kesmesini

vcip grrler. Snnet olduunu ileri srenler ise, Kuranda bu konuda ak bir emrin bulunmayndan, Hz. Peygamberin devaml yapm olmasnn kurbann snnet olmasyla da aklanabilecei noktasndan hareket ederler. Kurban bayramnda kesilen kurbandan ayr olarak yine ibadet niyetiyle kesilen baka kurban eitleri de vardr. Buna gre kurban eitleri ylece sralanabilir: Kurban bayramnda kesilen kurban, adak kurban, akka kurban, kran ve temett hacc yapanlarn kestikleri ve hedy ad verilen kurban, hacda yasaklarn ihlli halinde gereken ceza ve kefret kurban. Bu kurban eitlerinin ortak ve farkl hkmleri vardr. Vasiyetinin veya adann bulunmas halinde lm kimse iin kurban kesilmesi gerekir ve kesilen kurbann etinin tamam fakirlere datlr. Vasiyet veya adak olmasa bile, filer hari fakihlerin ounluuna gre, sevab lye balanmak zere onun adna kurban kesilebilir. 2. Kurban Kesme Ykmll Bir kimsenin kurban kesmekle ykml saylmas iin bulunmas gereken artlara kurbann vcb artlar denilir. Kurban kesmenin snnet olduunu syleyenlere gre ise bunlar snnet oluun artlardr. Bir kimsenin kurban kesmekle ykml olabilmesi iin drt art aranr: 1. Mslman olmak. 2. Akll ve bula ermi olmak. 3. Mukim olmak, yani yolcu olmamak. 4. Belirli bir mal gce sahip bulunmak. Gayri mslimler ncelikli olarak imanla mkellef olup ancak iman ettikten sonra ibadetleri ifa etmeye ehil saylrlar. Bu sebeple, bir kimsenin kurban kesmekle ykml tutulabilmesi, daha dorusu byle bir ibadeti ifaya ehil saylabilmesi iin mslman olmas gerekir. Bu kural btn ibadetler iin geerlidir. Haneflerden Eb Hanfe ve Eb Ysuf ile Mlik ve Hanbel mezheplerine gre kurbanla ykml saylmak iin akl ve bul art olmayp gerekli mal gce sahip olan kk ocuklar ve akl hastalar adna kanun temsilcileri tarafndan kurban kesilmesi gerekir. Bu fakihler kurbann mal bir ibadet oluu ve bata fakirler olmak zere nc ahslarn hakknn gzetilmesi hususunu n planda tutmulardr.

Hanef fakihlerinden mam Muhammede ve filere gre kurban mkellefiyeti iin akl ve bul arttr. Hanef mezhebinde bu konuda fetva mam Muhammedin grne gre verilmi ve tatbikatta bu gr arlk kazanmtr. Bu son grn ilk bakta, nc ahslarn yani kurban etinden yararlanacak ihtiya sahiplerinin haklarn gz ard ettii ileri srlebilirse de, ehliyetsiz ve eksik ehliyetli kimselerin mal varlnn korunmas ve gerekli tedbirler alnarak onlara daha gvenli bir gelecek hazrlanmas asndan isabetli olduu da sylenebilir. nk ocuk ve akl hastasnn haklarnn istikbale mtuf olarak korunmas, kanun temsilciler iin hukuk ve din bir sorumluluktur. Byle bir kaygnn sz konusu olmad durumlarda kanun temsilcilerinin zengin ocuklar ve ehliyetsizler adna kurban kesmesi gzel bir davran olur. Dinen yolcu hkmnde olan kimse kurban kesmekle ykml deildir. Ancak yolcu hkmnde bulunan kimsenin tek bana veya mukimlerle birlikte kurban kesmesine bir engel de yoktur. Dier mezheplere gre kurban mkellefiyeti asndan yolcu olanla mukim olan arasnda, kurban kesmenin onlara gre snnet olmas sebebiyle, zaten bir farkllk yoktur. Haneflerin yolcu iin byle bir ruhsattan sz etmeleri, ibadetlerde klfeti kaldrmaya ve kurbandan gzetilen hikmetlerin gereklemesine ncelik vermeleri sebebiyledir. yle ki; yolculuk halinde bulunan kimse gerek kurbanlk temin etme ve kurban kesme, gerekse kesilen kurbann etini deerlendirme ve datma asndan o blge halknn (mukim kimseler) sahip olduu bilgi ve imkna sahip deildir. Ayrca yolculuk hali zengin olan yolcunun bile elindeki paray daha tedbirli harcamasn gerektirir. Byle olunca kurban bayram sresince i ve grev gerei yolda olan veya bulunduu blgede yolcu konumunda olan kimselerin bu ruhsattan yararlanmas mkuldr. sterlerse kurban kesmeyebilirler. Bu kimselere kurban mkellefiyeti yklemek madd ynden ziyade ibadetin ifas ynnden ar bir klfet tekil edebilir. Ancak, klasik fkh kltrnde konu byle ele alnm olmakla birlikte, gnmzde yolculuk imkn ve artlar byk lde deimitir. Bayram tatilini frsat bilerek yurt ii veya yurt d geziye kan, yazla giden, memleketine ana-ata ocana giden kimsenin durumu farkldr. Bu durumdaki kimselerin sz konusu ruhsattan yararlanma yerine ya nceden gerekli tedbirleri alarak vekleten kurbann kestirmesi ya da bulunduu yerde kurban kesmesi daha isabetlidir. nk kurbann namaz, oru gibi bireyin niyetiyle ve i dnyasyla alkal yn bulunduu gibi onlara ilveten toplumda sosyal

adaleti salayan ve nc ahslarn haklarn ilgilendiren yn de mevcuttur. Bu sebeple de, yolcunun namaz ve oruta yolculuk ve meakkat iinde olma ruhsatndan yararlanmas daha bireysel bir karardr. Kurbanda ise zikredilen hususlarn, bu ibadetin sosyal amalarnn gz nnde bulundurmas, savunulabilir bir gereke, sknt veya mazeret bulunmad srece kurban ibadetinin yerine getirilmesi gerekir. Kurban kesme mkellefiyeti iin drdnc art, mal imknn bulunmasdr. Hanef mezhebine gre, kurban kesmeyi vcip klan zenginliin ls, zektta ve ftr sadakasnda aranan zenginlik lsyle ayn olup kiinin borlar ve asl ihtiyalar dnda 20 miskal (80.18 gr.) altna, ya da buna denk bir paraya veya mala sahip olmasdr. Bu miktar bir mala sahip olan kimsenin kurban kesme imknna sahip olduu dnlmtr. Byle olunca cretli, memur gibi sabit gelirli kimselerin, kendi bte imknlar iinde sknt ekmeden kurban cretini deyip deyemeyeceini gz nnde bulundurmas ve ona gre karar vermesi gerekir. Pratik bir zm olmas itibariyle, bu konuda Haneflerin yukarda zikredilen ls esas alnabilir. Bu takdirde, sabit gelirlilerin asl ihtiya harcamalarn ktktan sonra yllk gelirinden artakalan miktar 80.18 gr. altn deerine ulayorsa kurban kesmeleri gerekir. Zekt, sadaka-i ftr ve kurban gibi mal yn bulunan devlerle ykmllk, dinimizde belli bir asgari zenginlik lsne ulam olmaya balanmtr. Dinen asgari zenginlik ls olarak belirlenen bu miktara nisb denir. Bu mal mkellefiyet iin aranan asgari zenginlik ls kural olarak ayndr. Fakat, zekt verme ykmllnn mkellefe fiilen ynelmesi iin, dier ikisinden farkl olarak, ngrlen bu nisbn zerinden tam bir yln gemi olmas art grlmtr. Bu art bir bakma, ulalm olan bu asgari zenginlik seviyesinin ne kadar srecei belli olmayan bir ihtiyaszlk (istin) hali mi, yoksa oturmu istikrar bulmu bir zenginlik (gn) hali mi olduunun test edilmesi amacna yneliktir. Ftr sadakasnn ramazan orucuyla irtibatlandrlarak ramazan bayramna getirilmesi, kurban kesmenin ise adn bu iten alan teki din bayramla birlemesi tesadf olmayp bu gnlerin yeme, ime ve elenme gnleri oluuyla ilgilidir. Byle bayram gnlerinde herkes yiyip ierken fakirlerin mahzun kalmamasn salamak Mslmanlk gerei olmak bir yana, toplumsal btnleme ve kaynamay salamann da hem etkili bir yolu hem de gereidir. Bylesi bir gnde harcama yapmak iin oturmu zenginlik (nisb- gn) aranmam, o

an iin var olan ihtiyaszlk durumu (nisb- istin) yeterli grlmtr. Byle kimse kurban kesmekle, fitre vermekle mkellef olup zekt ve fitre de alamaz. Kiinin bu tr zenginliinde kurban bayram sresindeki durumu l alnr. Byle bir mal imkna sahip her mslmann, akll ve bli (ergen) olmas kaydyla kurban kesmesi gerekir. Bu durumdaki kadn ve yetikin ocuklar bizzat mkellef olmakla birlikte kocas veya babas bunlar adna hibe yoluyla kurban keserse o da yeterli olur. Klasik fkh kitaplarnda kurban mkellefiyeti iin saylan hr olma art, o dnemde sosyal bir vka olarak mevcut bulunan klelerin mlkiyet sahibi olamayndan kaynaklanr. Dier mezhepler kurban kesmeyi snnet saydklarndan, kurban mkellefiyeti iin ayrca bir zenginlik ls tesbit etmemilerdir. Uygun olan, kurban alma imkn bulunmayan kimselerin, kurban kesmek iin kendini zorlamamasdr. Hatta baz Hanef fakihlerine gre, byle kimselerin kendilerine vcip olmayan ibadeti vcip hale getirmesi, bylece kesilen kurbann adak kurban hkmn almas bile ihtimal dahilindedir. Fakir kimsenin ald kurbanlk hayvann kaybolmas ve ikinci bir kurbanlk almas, bu arada birincinin de bulunmas halinde iki hayvan da kesmesi gerektii hkm bu ihtimale dayanr. Ancak bu hkm hakiki mnasndan ziyade madd imkn olmad halde sosyal bask sebebiyle veya ibadetin ecrini karmama gayesiyle kendini kurban kesmeye zorlayan kimseleri uyar, byle bir mkellefiyetin bulunmadna vurgu ve bunu rneklendirme eklinde anlalmaldr. Zaten Hanef mezhebinde fetvaya esas olan arlkl gr, fakir kimsenin kestii kurbann, zel olarak onu adamad srece, adak kurban hkmn almayaca, zengin kimsenin kestii kurbanla ayn hkme tbi olduu, hatta kurbann etini datma mkellefiyetinin en aza indii ynndedir. 3. Kurbanlk Hayvan ve Kesimi Kurban kesmekle mkellef olan kimsenin bu ibadeti geerli olarak yerine getirmi saylabilmesi iin gerek kurbanlk hayvanla gerekse bu hayvann kesimiyle ilgili baz artlar vardr. Bunlar kurbann shhat artlardr. a) artlar 1. Dinen kurban olarak kesilmesi kabul edilmi hayvan trleri unlardr: Koyun, kei, sr, manda ve deve. Dolaysyla ancak bu hayvanlardan (veya trdeleri) kurban kesilebilir. Tavuk, kaz, rdek, deve kuu, ceylan gibi

hayvanlarn kurban olarak kesilmesi geerli deildir. Kurbann geerlilii asndan bu hayvanlarn erkek veya dii olmas arasnda fark yoktur. Ancak koyunun erkeinin, dierlerinin ise diisinin kesilmesi daha faziletli grlmtr. Koyun ve kei sadece bir kii iin; deve, sr ve manda ise yedi kiiyi amamak zere ortaklaa kurban olarak kesilebilir. Bu hkm Hanefler dahil mezhebe gre olup Mlik mezhebinde parasna ve etine itirakle ortak kurban kesimi ciz grlmez. 2. Koyun ve kei cinsinden hayvanlar bir yan doldurduktan sonra kurban edilebilir. Hanefler de dahil fakihlerin ounluu, koyunun semizlik ve gsteri olarak bir yandakilerle ayn olmas halinde alt ayn tamamladktan sonra da kurban olabilecei grndedir. Sr ve manda cinsinden hayvanlar iki yan, deve ise be yan tamamladktan sonra kurban olarak kesilebilirler. 3. Kesilecek hayvann kurban olmaya engel bir kusurunun bulunmamas gerekir. Kurban edilecek hayvann salkl, dzgn, zalar tamam, besili olmas hem ibadetin gaye ve mahiyetine hem de salk kurallarna uygun der. Ktrm derecesinde hasta, zayf ve dkn, baz zalar eksik mesel bir veya iki gz kr, kulaklar ve boynuzlar kknden kesilmi, dili kesik, dilerinin tamam veya ou dklm, kuyruu ve memesi kesik hayvanlar kurban olmaz. Ancak hayvann doutan boynuzsuz, a, topal ve deli, biraz hasta, bir kula delinmi veya yrtlm olmasnda kurban asndan bir saknca yoktur. Koyunun daha semiz ve lezzetli olmas maksadyla doduunda kuyruunun ksmen veya tamamen kesilmesi kusur saylmaz. 4. Kurbann sahih olabilmesi iin belirlenmi vakit iinde kesilmesi gerekir. Kurban, kurban bayramnn ilk gn yani zilhicce aynn 10, 11 ve 12. gnleri, bayram namaznn klnmasndan, 3. gnn akamna kadarki sre zarfnda kesilebilir. fi mezhebine ve baz fakihlere gre bu sre, bayramn 4. gn akamna kadardr. Bayram namaz klnmayan yerlerde sabah namaz vaktinden itibaren kesilebilir. Kurbann bayramn 1. gn kesilmesi daha faziletli grlm, kesimin gndz yaplmas tavsiye edilmitir. Geceleyin kurban kesmeyi ciz grmeyenler veya mekruh grenler, aydnlatma imknnn yetersizliinin yol aaca muhtemel tehlike, hata ve zorluklar gz nnde bulundurmu olmaldr. Bu sakncalar yoksa, gece de kurban kesilebilir.

5. Kurbann ibadet niyetiyle kesilmesi arttr. Kuranda, kesilen kurbanlk hayvanlarn et ve kanlarnn deil bu kesimi yapan mslmann niyet, takv ve ballnn Allaha ulaaca bildirilmitir (el-Hac 22/37). Esasen kurban dier hayvan kesimlerinden ayran da budur. Niyette aslolan kalbin niyetidir, dil ile aka sylenmesi gerekmez. Kurbanda niyetin bu nemi sebebiyledir ki, Hanef mezhebinde ortaklaa kesilen kurbana btn ortaklarn ibadet niyeti ile katlmalar arttr. Ortaklardan birinin sadece et elde etme niyetiyle itiraki dierlerinin kurbann geersiz klar. fi ve Hanbel mezheplerine gre ise byle bir ortaklk, kurban ibadetine zarar vermez. Bir kimse tek bana kesmek zere ald byk ba hayvana, sonradan alt kiiye kadar ortak kabul edebilir. Kurbanlk niyetiyle alnan hayvan kesilmeden nce lrse, zengin kimsenin tekrar kurbanlk satn almas gerekir, fakir iin gerekmez. Kesimden nce kurbanlk kaybolur, sahibi ikinci defa kurbanlk alr da sonra birinci hayvan bulunursa, zengin de fakir de bunlardan sadece birini, tercihen daha iyi olann keser. Fakirin ikisini de kesmesi gerektii gr fetvada tercih edilmeyen zayf bir gr olup fakirin kesmesinin adak hkmn alaca noktasndan hareketle sylenmitir. Mkellefler yanllkla birbirlerinin hayvanlarn kesseler, her kesilen kurban, sahibinin kurban olmak zere sahih olur. Etler datlmamsa deiim yaparlar, deilse hellleir ve bir fark da talep etmezler. b) Kesim lemi Dier gayelerle yaplan kesimlerde olduu gibi kurbanlk hayvann kesiminde de baz kurallara uymak gerekir. Hayvan kesim yerine incitilmeden gtrlr, kesilecek zaman da kbleye kar ve sol taraf zerine yatrlr. Elinden geldii srece her mkellefin kurbann kendisinin kesmesi menduptur, deilse bir bakasna veklet verip kestirir. Kurban kesecek kimsenin mslman olmas tercihe ayandr. Yahudi ve hristiyanlara da kesim yaptrlabilir. nk Ehl-i kitabn kestii yenir. Kurban sahibinin kesim esnasnda orada hazr bulunmas mstehaptr. Hayvan yere yatrlrken Kurandan Yzm gkleri ve yeri yaratan Allaha, Onun birliine inanarak evirdim. Ben mriklerden deilim (elEnm 6/79), Benim namazm, ibadetim (kurbanm), hayatm ve lmm

hep lemlerin rabbi olan Allah iindir. Onun orta yoktur. Bana byle emrolundu ve ben Allaha teslim olanlarn ilkiyim (el-Enm 6/162-163)

mellerindeki yetleri okur. Ey Allahm, dostun brhimden ve habibin Muhammedden kabul buyurduun gibi benden de kabul buyur eklinde veya benzer tarzda dua eder. Daha sonra da tekbir ve tehll getirir. Kurban kesen kimse hayvana eziyet vermemeye dikkat etmeli, ba hayvana gstermemeli ve keskin bak kullanmaldr. Sa eliyle tuttuu bakla hayvan keserken Bismillhi Allah ekber der. Kurban vekilin kesmesi halinde kurban sahibi de besmeleye itirak eder. Kurban kesen kimse kesim esnasnda Allahn adn anmay (besmele) kasten terkederse, Hanef mezhebine gre bu hayvann eti yenilmez. Kurban kesmenin rkn, kurbanlk hayvann kann aktmaktr. Sr, manda, koyun ve kei cinsinden hayvanlar yatrlp enelerinin hemen altndan boazlanmak suretiyle (zebh), deve ise ayakta sol n aya balanarak gsnn hemen zerinden (nahr) kesilir. Kesim ilemi boazn iki tarafndaki ah damarlar, yemek ve nefes borusu kesilerek yaplr ve hayvann kannn iyice akmasn temin iin bir sre beklenilir. Hayvana ac vermemek iin nce oka sokmak (bayltmak), sonra kesmek cizdir; nk oka giren hayvan lmez, hayat devam eder, ancak kesilince kan akar ve lr. 4. Kurbann Eti ve Dier Paralar Hz. Peygamberin hadislerinden hareket eden slm limleri, kurban sahibinin kurbann etinden yiyebilecei, bakmakla ykml bulunduu kimselere yedirebilecei, etinin bir ksmn da datmas gerektii konusunda gr birlii iindedir. Ancak kurban etinin ne kadarnn yenilip ne kadarnn datlaca konusunda farkl gr ve ller ileri srlmtr. slm limlerinin ounluu kurban etinin eit paraya blnp bir parasnn kurban sahibi ve bakmakla ykml olduu kimseler tarafndan tketilmesini, ikinci parann zengin bile olsalar e, dost ve akrabaya hediye edilmesini, nc parann ise kurban kesmeyen fakir kimselere datlmasn tavsiye ederler. Kiinin bakmakla ykml bulunduu kimselerin kalabalk olmas veya ihtiyalarnn bulunmas halinde kurban etinin kimseye datlmadan evde tketilmesinde de bir saknca grlmemitir. Bu konuda kesin bir snr yoktur. Kurban sahibinin kurban etinden hem yemesi, ikram etmesi hem de fakirlere datmas esastr. Bunun l ve eklini her mkellef kendi konum ve imknn, bakalarnn durum ve imknn ayr ayr

gzden geirerek bizzat belirlemeli ve bu konuda ibadet anlayyla hareket etmelidir. Adak (nezir) olarak kesilen kurbann etinden, adakta bulunan kimse ve onun bakmakla ykml bulunduu kimseler (babas, annesi, dede ve nineleri, ocuklar, torunlar, hanm) yiyemezler. ayet yiyecek olurlarsa yediklerinin bedelini fakirlere tasadduk etmeleri gerekir. Nafile (tatavvu) olarak kesilen kurbann etinden sahibi de, bakmakla ykml bulunduu kimseler de yiyebilir. Kurban srf Allah rzsn kazanmak iin kesildiinden kurbann etinin ve dier paralarnn satlmas veya benzeri ekilde sahipleri iin gelir getirici ilemlere harcanmas ciz deildir. Kurbann derisi, yn, barsaklar, kemikleri, i ya gibi eti dnda kalan paralarnn da sahibine gelir temin etmek amacyla para ile satlmas ciz deildir. Bunlar kurban sahibi evde kullanabilecei gibi kullanlmak zere birine hediye de edebilir. ayet satacak olursa parasn tasadduk etmesi gerekir. Kurbann bu paralarnn veya satm halinde parasnn hayr ilerine sarfedilmesine, dier bir anlatmla tasadduk etmenin dinen ciz olduu kii ve yerlere verilmesine zen gsterilmelidir. Bu paralar da kurban ibadetinin devam olarak grlmeli, ayn anlay ve amala (Allah rzsna uygun ekilde ve uygun yere) sarfedilmeli veya tketilmelidir. ayet kurban cretle kestirilmise, kesim creti kurbann eti veya derisiyle veya bunlarn parasyla denmez. Kurbanlk hayvann kesim ncesinde stnden ve ynnden yararlanmak da tasvip edilmemitir. ayet yararlanlmsa bedeli sadaka olarak verilmelidir. Kurbanlk koyun ve keinin yn, kesimden sonra krklp evde ihtiya iin kullanlabilir, fakat satlp paraya evrilemez. Aksi halde tasadduk edilmelidir. Kurbann etinin, kesimin yapld blgede datlmas tevik edilirse de daha fazla ihtiya sahiplerinin bulunmas halinde baka yerleim birimlerine de gnderilebilir, nakledilebilir. Kesim ilemi tamamlandktan sonra evre temizliinin iyice yaplmas, hayvann artan paralarnn topraa derince gmlmesi, mmkn olduu lde darda hibir parasnn braklmamas gerekir. Bu husus, kurbanlk hayvana ve kurban ibadetine kar gsterilecek saygnn bir gerei olduu gibi zellikle byk ehirlerde ve kalabalk yerleim birimlerinde salk kurallar ve evre temizlii asndan da son derece nemlidir. Kurban kesme-

nin ve etini ihtiya sahiplerine datmann ecrini, evre kirlilii meydana getirerek ve kul haklarn ihll ederek azaltmamak gerekir. 5. Akka Kurban ocuun doumunun ilk gnlerinde Allaha bir kran nianesi olarak kesilen kurbana akka kurban denilir. Esasen akka, Arapada yeni doan ocuun bandaki san addr. Akka kurban kesildii gn ocuun ba da tra edildii iin kurban bu ad almtr. Akka kurban Haneflere gre mubah (baz rivayetlerde mendup), dier fkh mezhebine gre snnet, Zhirlere gre vciptir. Hz. Peygamber torunlar Hz. Hasan ve Hz. Hseyin iin birer kou akka kurban olarak kesmi ve mmetine de yeni doan kz ve erkek ocuklar iin akka kurban kesmelerini tavsiye etmitir. Resl-i Ekremin bu tr uygulama ve tavsiyeleri din bir gereklilik eklinde deil de doum, dn gibi mutlu olaylarn yakn evreye duyurulmas, sevincin onlarla paylalmas ve neticede sosyal yapnn ve dayanmann salamlatrlmas ynnde tedbir ve rnekler (snnet, nafile ibadet) olarak alglanmas daha doru olur. Akka kurban, ocuun doduu gnden bul ana kadar kesilebilirse de doumun yedinci gn kesilmesi mstehaptr. Ayn gnde ocua isim verilmesi ve sann kesilerek arlnca altn veya gmn tasadduk edilmesi de tavsiye edilmitir. Kurban olmaya elverili her hayvan akkaya da elverilidir. Kesilen bu kurbann etinden kurban sahibi ve aile fertleri, yakn dostlar yiyebilecei gibi tasadduk da edilebilir.

Onikinci Blm

Kefretler

Kefret kelimesi szlkte rten, gizleyen anlamna gelir. Din bir terim olarak ise, ilenen bir kusur ve gnahtan dolay Allah Teldan af ve mafiret dilemek niyetiyle yaplan, ceza zellii de bulunan bir tr mal ve beden ibadettir. Kefretlerin sebebi, ya dinen yaplmas gereken bir eyin yaplmamas, ya da yaplmamas gereken bir eyin yaplmas eklinde ilenen kusurlu davranlar, hata ve gnahlardr. Allah Tel bu hatal ve kusurlu davranlara karlk olmak zere yine ibadet nevinden baz fiillerin ilenmesine ve bu sayede kulun kendini affettirmesine imkn tanmtr. Bunun iin de mkellefin kefretleri Cenb- Hak tarafndan kusur ve gnahnn affedilmesine vesile klnmas niyet ve arzusuyla yerine getirmesi esastr. Bu sayede Allahn bu kimsenin sz konusu kusurlu davrann affetmesi umulur. Bu sebeple kefretler yaplma niyet ve amac itibariyle mkellefin ibadet sorumluluu dahilinde bir konudur. te yandan kefretler, konulu amac itibariyle hem ibadet hem de ceza mnas tamakla birlikte mahiyeti itibariyle ibadet nevinden fiillerin bir veya birkandan ibarettir. Fkh kitaplarnda kefretlerin ibadet ana grubunda

yer almas, kefretlerle ykml tutulmann Allahn lutuf ve kereminin bir tezahr olarak mslmanlara tannan bir ayrcalk ve imkn olarak nitelendirilmesi bu sebeplerledir. Kuran ve Snnette belirtilen veya sadece Hz. Peygamberin sz ve uygulamasyla sabit olan kefret nevileri olarak; orucu bozma, yemin, zhr, hac yasaklarn ihll, adam ldrme ve hayzl kadnla cinsel temas sebebiyle gereken kefretler saylabilir. 1. Oru Bozma Kefreti Fkh literatrnde kefret-i savm terimiyle ifade edilen bu kefret tr, Ramazan orucunu eda ederken, herhangi bir mazereti bulunmakszn, orulu olduunu bilerek orucunu kasten bozan kimseye gereken kefrettir. Oru ibadeti slmn be temel artndan biri olup bu ibadeti yerine getirmekte zorlanan kimselere, oru konusunda anlatld zere, bir dizi kolaylk ve ruhsat getirilmitir. Ayrca kasten oru tutmayan, balad orucu iradesi dnda veya hakl grlebilir bir sebeple bozan kimsenin de bu orucunu kaz etmesi imkn vardr. Bu ruhsat ve imknlardan sonra, balad ramazan orucunu hibir mkul ve hakl grlebilir sebep yokken, bilerek ve isteyerek bozan kimsenin durumu ar bir kusur ve su kabul edilmi ve byle kimselere, bu hatal davranlarndan dolay Allahtan af dileyebilmeleri iin, biri yine oru cinsinden olmak zere tr ibadetten biri kefret olarak ngrlmtr. Orucu kasten bozan kimse iin ngrlen kefretin ceza yn ar basar. Bu kefreti gerektiren sebep ise, ramazan orucunu eda eden kimsenin orucu kasten ve isteyerek bozmasdr. krah (ar bask), hata, unutma gibi kastl olmayan durumlar kefreti gerektirmez. Hanefler de dahil fakihlerin ounluuna gre ramazan orucunun cins mnasebetle veya yeme ime ile bozulmas ayn hkme tbi iken filer bata olmak zere bir grup fakihe gre ramazan orucunun sadece cins mnasebetle bozulmas kefret gerektirir. Kasten de olsa yeme ime kefreti gerektirmez. Birinci grup kasten yaplan cins mnasebetle kasten yeme imenin ayn ortak illete sahip bulunduunu, ikisinin de orucun kasten bozulmas mahiyetinde olduunu ileri srer. kinci grup ise Hz. Peygamberin ramazan aynda karsyla cins mnasebette bulunan sahb hakknda kefrete hkmettii (Buhr, Savm, 31; Mslim, Sym, 14), hadiste yeme ime gemedii ve yeme imenin farkl olduu mlhazasyla hareket eder ve kyas yaparak kefret hkmn

geniletmek istemezler. filerin burada kyas yoluna gitmemeleri, biraz da kolayl salama, zorluk ve skntya yol amama dncesinden kaynaklanm olabilir. Oru bozmann kefreti; eer imkn varsa bir kle zat etmek, buna gc yetmiyorsa ara vermeksizin iki ay sreyle oru tutmak, eer buna da gc yetmiyorsa altm fakiri sabahl akaml doyurmaktr. amzda klelik kalktna gre, oru kefretinde ilk sray oru tutma, ikinci sray da fakiri doyurma alr. Benzeri bir hkm dier kefretlerde de sz konusudur. Kle zat etmenin kefretlerde ilk sray almas, slmn hrriyet ve insan haklarna verdii nemin ve kle durumunda olan insanlarn hrriyetlerine kavumas iin eitli uygun ortam ve vesileler gelitirdiinin ak bir delilidir. Hanefler de dahil fakihlerin ounluuna gre kefret deyecek kimsenin yukarda saylan sraya riayet etmesi, bir ncekini yapma imkn bulunmadnda bir sonrakine gemesi gerekir. Mliklere gre ise mkellef bu ktan birini seebilir. Hatta bunlar arasnda altm fakiri doyurma en faziletli olandr. ounluk ise hem oru kefretiyle ilgili hadiste bu srann benzeri kaytlarla zikredilmesi, zhr kefretiyle ilgili yetin ifade ve slbu hem de esaret altndaki bir kimsenin hrriyete kavuturulmasnn bunlar arasnda en faziletli ibadet olduu, nefsin orula terbiyesinin de ikinci derecede faziletli olduu ve riin bu iki ibadete ncelik vererek bu tr hikmetleri gzetmi bulunduu gibi noktalardan hareket etmitir. Oru kefretinin iki ay oru tutmak eklinde denmesi halinde, orucun ara vermeksizin pe pee tutulmas gerekir. Sadece kadnlarn hayz hali bu pe peelii bozmaz. Onun dnda hastalk, yolculuk gibi bir mazerete binaen oruca ara verilirse, nce tutulanlarn yok saylp iki ay oruca yeniden balanmas gerekir. filer lousalk (nifas), Hanbeller hastalk sebebiyle oruca ara vermenin pe peelii bozmad grndedir. Byle olunca kefret orucuna, araya ramazan ay veya kurban bayram girmeyecek ekilde hesaplanp balanmaldr. Kadnlar mazeret halleri biter bitmez ara vermeksizin orularna kaldklar yerden devam ederler ve tutulamayan bu gnler hesap edilmeksizin oru iki aya tamamlanr. Kefret orucunda oruca geceden niyetlenmek, ayrca tutaca orucun kefret orucu olduunu niyetinde belirlemek de arttr. Oru kefretindeki ilk iki alternatif kefret eklinin yerine getirilmesi mmkn olmadnda nc k olarak mkellefin, altm fakiri sabahl akaml doyurmas gerekli olur. Doyurma yemek yedirmek eklinde olabilecei

gibi yemein bedelini kendisine vermekle de olabilir. Ayrca bir gnde altm fakirin doyurulmasndan bir fakirin altm gn sreyle doyurulmasna kadar eitli seenekleri vardr. Ancak doyurulacak fakir, kefret verenin bakmakla ykml olduu kimseler arasndan olmamaldr. Doyurmada veya yerine para demede l, yemin kefretiyle ilgili yetin (el-Mide 5/89) ifadesinden de hareketle, kefret verecek ahsn ve ailesinin gnlk gda tketim ortalamas olmaldr. Farz orucun kasten bozulmas ve kefretinin denmesinden sonra ayn ekilde yeni bir ihll olduunda onun iin yeni bir kefret gerekir. Ancak Haneflere gre kefret sebepleri, araya kefretin eda edilmesi girmeden birden fazla olursa, hepsi iin bir kefret deme yeterli olur. Iskat- savmda yani lenin muhtemel oru kefreti borlar iin tek bir kefretin denmesi de bu esasa dayanr. 2. Yemin Kefreti Bir kimsenin yapt yemine riayet etmeyip yeminini bozmas halinde zerine gereken kefrettir. Yemin kefretiyle ilgili olarak Kuranda yle buyurulur: Allah kastsz
olarak aznzdan kveren (lav) yeminlerden dolay sizi sorumlu tutmaz; fakat bilerek yaptnz yeminlerden dolay sizi sorumlu tutar. Bunun da kefreti, ailenize yedirdiinizin orta hallisinden on fakire yedirmek, yahut onlar giydirmek, yahut da bir kle zat etmektir. Bunlar bulamayan gn oru tutmaldr. Yemin ettiiniz takdirde yeminlerinizin kefreti ite budur. Yeminlerinizi koruyunuz. Allah size yetlerini aklyor; umulur ki kredersiniz (el-Mide 5/89).

slm mctehidlerinin ortaklaa ifadelerine gre, yeminini bozan yani Allah ahit gstererek verdii sznde durmayan kimse kefret olarak; ya bir kle zat edecek ya on fakiri sabahl akaml doyuracak ya da on fakiri orta seviyede giydirecektir. Yemin kefretini sraya uymas gerekmeden bu eyden dilediiyle deyebilir. slmn insan hak ve hrriyetlerine verdii nem sebebiyledir ki, kle zat etmek bunlar arasnda en faziletli seenek olarak grlmtr. Eer bunlara gc yetmezse gn oru tutmas gerekir. Hanef ve Hanbellere gre bu gn orucun arka arkaya tutulmas arttr.

Oru kefretinde oru tutmann n sraya alnp fakiri doyurmann bundan sonraya alnmas, orucun kasten bozulmasnn yine oru tutularak telfi edilmesi, suun ve cezann ayn trden olmas, kiinin nefsini eitmesine ncelik verilmesi gibi gaye ve hikmetlere sahiptir. Yemin kefretinde ise fakiri doyurma ve giydirme n planda tutulmu, buna imkn bulamayanlarn oru tutmas istenmitir. Bu da slmda nc ahslarn hukukunun gzetilmesinin ve sosyal amalarn tad ncelik sebebiyle olmaldr. Bir kimse yeminini bozmadan kefret verse de sonra bozsa, Haneflere gre bu yeterli olmaz; bozduktan sonra yeniden kefret vermelidir. Oru kefretinde de olduu gibi, bir gnde on fakirin doyurulmas da, bir fakirin on gn sreyle doyurulmas da cizdir. Doyurma ve giydirmenin, kefret veren kimsenin sosyal konumuna, gnlk gda harcamalarna ve giyim tarznn ortalamasna gre olmas gerekir. Doyurma ve giydirme yerine ihtiya sahiplerine bunlarn bedelleri de denebilir. 3. Zhr Kefreti Szlkte srt anlamna gelen zhr kelimesi, kk slm ncesi dnem Hicaz-Arap toplumuna kadar uzanan bir gelenei simgeler. Chiliye dneminde bir erkein karsna Artk sen bana anamn srt gibisin demesiyle onu kendisine haram kldna inanlr ve bu bir nevi boanma saylrd. slm, kadnn aleyhine olan bu boanma tarzn kaldrd. Hatta bu slpta bir sz sylemeyi knad. Bununla birlikte karsnn herhangi bir uzvunu kendisine nikh ebediyen haram olan bir kadnn uzvuna benzeterek perhiz yemini yapan kimseye, kefret demesi mkellefiyeti ykledi. Bu sebeple zhr kefreti, zhr yemini yapan kimsenin karsyla tekrar bir araya gelebilmesi iin demesi gereken kefretin addr. Kuranda zhr yemini ve kefretiyle ilgili olarak eski Arap rfne de atfta bulunulur ve melen yle buyurulur: inizden zhr yapanlarn kadnlar, onlarn analar deildir. Onlarn analar kendilerini douran kadnlardr. phesiz onlar, irkin ve yalan sz sylyorlar. Kukusuz Allah affedicidir, balaycdr. Hanmlarndan zhr ile ayrlmak isteyip de sonra sylediklerinden dnenlerin onlarla temas etmeden nce bir kleyi hrriyete kavuturmalar gerekir. Size tlenen budur. Allah yaptklarnzdan haberdardr. Buna (kle zat etmeye) imkn bulamayan kimse, temas etmeden nce aralksz olarak iki ay oru tutmaldr. Buna da gc yetmeyen altm fakiri doyurur. Bu (hafifletme), Allaha ve resulne inanmanzdan dolaydr.

Bunlar Allahn hkmleridir. Kfirler iin ac bir azap vardr (el-Mcdele 58/2-4). yette kefret seenekleri arasndaki sraya riayetin zikredilmesi ve

orucun pe pee tutulmasnn istenmesi dier baz kefret eitleri iin de geerli grlmtr. te yandan aile mahremiyeti iinde kalan bir yanl sz ve davran sebebiyle bile kle zat etme, fakirlerin doyurulmas gibi sosyal amal ibadetlerin kefret olarak emredilmi olmas, slmn insan hrriyetine ve toplumda sosyal adaletin salanmasna verdii nemin bir gstergesi olmaktadr. 4. Adam ldrmenin Kefreti slmda korunmas gaye edinilen temel deerlerden birisi insan hayatdr. nsann saygnl anlay, insan hayatn koruyucu tedbirler, messir fiil ve adam ldrme sularnn cezalandrlmasnda izlenen siyaset hep bu amaca hizmet eder. Bir mslmann mslman, zimm veya anlamal (muhid) gayri mslimi hataen (yanllkla ve kaza ile) ldrmesi halinde, gereken dier hukuk ve ceza meyyidelere ilve olarak kefret demesi de gerekir. Haneflere ve bir grup fakihe gre sadece hataen adam ldrmede kefret gerekirken fakihlerin ounluu kasten adam ldrmede de gerekli grrler. ldrme kefreti, mmin bir kle zat etmek, eer buna g yetmezse iki ay pe pee oru tutmak suretiyle denir. Bu konuda Kuranda yle buyurulur: Yanllkla olmas dnda bir mminin bir mmini ldrmeye
hakk olmaz. Yanllkla bir mmini ldren kimsenin mmin bir kle zat etmesi ve lenin ailesine teslim edilecek bir diyet vermesi gereklidir. Meer ki lnn ailesi o diyeti balam ola (o takdirde diyet vermez). Eer ldrlen mmin olduu halde, size dman olan bir toplumdan ise mmin bir kle zat etmek lzmdr. Eer kendileriyle aranzda antlama bulunan bir toplumdan ise ailesine teslim edilecek bir diyet ve bir mmin kleyi zat etmek gerekir. Bunlar bulamayan kimsenin, Allah tarafndan tvbesinin kabul iin iki ay pe pee oru tutmas lzmdr. Allah her eyi bilendir, hikmet sahibidir (en-Nis 4/92).

ldrme kefretinde nceliin kle zat etmeye verilmesi ve kefret ykmll iin ldrlen kimsenin mslman veya gayri mslim olmasnn farketmemesi hem insan hayatnn ve hrriyetinin temel deer ve gayelerden olmas ile hem de buradaki hrriyete kavuturmann deta len kimse yerine dirilii sembolize etmesiyle aklanabilir. Ayrca, mslmanlarla birlikte

yaayan gayri mslimlerin, yaama hakknn da koruma ve gvence altnda olmas gerektii de yetten karlan bir sonu olmaktadr. Ancak kefret, ibadet grubunda yer ald ve bir bakma tvbe ve Allahtan balanma dileme mahiyetinde olduu iin hataen adam ldren gayri mslimler kefretle ykml tutulmaz ve sadece diyet derler. 5. Hacda Tra Olma Kefreti Hacda ihrama girip de bir mazeret (hastalk veya banda bir rahatszlk) sebebiyle vaktinden nce tra olmak zorunda kalan kimsenin demesi gereken kefrettir. nk hac niyetiyle ihrama giren kimsenin ihram sresince tra olmas yasaktr. Bu yasan ihlli halinde kefret olarak ya gn oru tutmak, ya alt fakiri doyurmak, ya da bir koyun kurban etmek gerekir. Konuyla ilgili olarak Kuranda yle bir aklama yer alr: ... Sizden her
kim hasta olursa, yahut banda bir eziyeti (yara) bulunur (da vaktinden nce tra olur)sa, ona oru, sadaka veya kurban olmak zere fidye gerekir... (el-Bakara 2/196). Hz. Peygamber bu kefretin gn oru, alt fakiri

doyurma veya bir koyunun kurban edilmesi suretiyle deneceini aklamtr (Buhr, Muhsar, 5-8). gn orucun pe pee tutulmas art deildir. 6. Hayzl Kadnla Cins Mnasebet Kefreti Kuranda hayz halinin kadn iin rahatszlk ve mazeret hali olduu, hayz sresince kocalarnn onlarla cins temastan uzak durmas gerektii bildirilmitir (el-Bakara 2/222). Bu yasaklama ve Hz. Peygamberin de bu yndeki hadisleri sebebiyle, hayzl kadnla cins mnasebette bulunmann haram olduunda gr birlii hsl olmutur. Zaten byle bir mnasebet insann selim zevkine aykr olduu gibi iki tarafn, zellikle de kadnn ruh ve beden sal asndan son derece zararl ve tehlikeli bulunmaktadr. Buna ramen byle bir davranta bulunan kimseye ne gerekecei konusu fakihler arasnda tartma konusu olmutur. Eb Hanfe de dahil slm limlerinin ounluuna gre, kars ile hayzl iken cins mnasebette bulunan kimse gnah ilemitir. Allaha bol tvbe ve istifar etmekten baka yapabilecei bir ey yoktur. bn Abbas, Katde, Evz, Ahmed b. Hanbel gibi slm limlerine gre ise hayzl kadnla ilk gnlerde kurulan cins mnasebet iin bir dinar (4,25 gr. altn) kanamann iyice azald bir dnemde yaplan cins mnasebet iinse yarm dinar kefret

denmesi gerekir. Bu kefret kocann zorlamasyla olmusa sadece ona, iki tarafn isteiyle olmusa ayr ayr ikisine de gerekir. Cins temasn kasten, unutarak, haram olduunu bilmeden veya hayz durumunu farketmeden yaplm olmas sonucu etkilemez. Grld zere kefretler, kasten veya bilmeden yanl bir davranta bulunan, hata eden ve gnah ileyen mslmana, tvbe ve istifar kapsnn kapanmadn retmekte fakat tekrar ayn yanl yapmamas iin de onu sosyal ierikli bir ibadeti ifaya veya etkili bir nefis terbiyesine mecbur brakmaktadr. Kle zat etme gibi, fakirleri yedirip giydirme gibi nc ahslarn yararna sosyal amal ibadetlerin, ferd hata ve gnahlara kefret saylmas da slmn hayata bak asn yanstmas ynyle manidardr.

Onnc Blm

Adak ve Yeminler

Din literatrde dar ve teknik anlamdaki ibadet kavramyla namaz, oru, zekt ve hac ibadetleri ve bunlar iinde yer alan alt fiiller anlalmakta ise de kefret gibi adak ve yemin konusu da ibadet kavramyla yakndan ilgilidir. Bu konular ibadetle alkal fkh hkm ve bilgileri tamamlayc olduu, hatta ayn yaklamla ele alnd iin klasik fkh kaynaklarnda ve ilmihal kitaplarnda ayn ana blm iinde incelenir. 1. Adak a) Mahiyeti Arapada nezir (nezr) diye ifade edilen adak fkh dilinde, bir kimsenin dinen ykml olmad ibadet cinsinden bir eyi kendisi iin vcip klmasn ifade eder. Dier bir ifadeyle kiinin farz veya vcip cinsinden bir ibadeti yapacana dair Allah Telya sz vererek o ibadeti kendisine bor klmasdr. Adakta bulunma, arzu edilen sonular elde etme veya beklenmeyen kt durumlardan korunmada Allahn yardmn temin etme gayesiyle bavurulan din bir davran mahiyetinde olup hemen hemen btn din ve

kltrlerde grlmektedir. zellikle in, Japon, Hint ve slm ncesi Trk kltrnde adan nemli bir yer tuttuu, bu mahiyette birok davran ve gelenein bu toplumlarda yaygnlk kazand, benzer davranlarn dier toplumlarda da sklkla grlen bir davran olduu bilinmektedir. eitli dinlerin ve milletlerin kltrlerinde ayn ve yakn telakkilere dayal olarak aalara ve kutsal saylan yerlere bez balamak, ibadet yerlerinde mum yakmak, belli durumlarda belli hayvanlar kurban etmek, oru veya perhiz mahiyetinde olmak zere baz yiyecek ve ieceklerden, cinsel ilikiden uzak durmak, istediine ulancaya kadar baz zevk ve elenceyi terketmek gibi adak trlerine rastlanr. Bu adaklarda din-psikolojik sikler, Tanrya kretme veya onun yardmn isteme esi ar basar. slmiyet ncesi Hicaz-Arap toplumunda da bu saylanlara benzeyen veya onlarn dnda birok adak eit ve tr vard. slm dini insandaki dindarlk duygusuyla ve ruh tatmin arzusuyla ksmen alkal bu davran tamamen yasaklamam, sadece baz dzenleme ve snrlamalar getirerek ona kendine has bir ekil vermitir. Kuranda deiik yerlerde verilen szde durulmas, ahde ve akidlere bal kalnmas (el-Mide 5/1; el-sr 17/34), Allaha verilen szn tutulmas (en-Nahl 14/91) emredilir, yaplan adaklarn yerine getirilmesi istenir (el-Hac 22/19). Kiinin yapt adaa uygun davranmas iyi kullarn vasflar arasnda saylr (el-nsn 76/7). Hadislerde de Hz. Peygamber, Allaha itaat kabilinden adaklarn yerine getirilmesini emretmi, Allaha isyan veya msiyet kabilinden olan konularda adakta bulunulmamasn, ayet yaplmsa buna uyulmamasn istemitir (Buhr, Eymn, 26-27; Mslim, Nezir, 8; Eb Dvd, Eymn, 12). Baz hadislerinde de Hz. Peygamberin adakta bulunmay ho karlamad grlr. Mesel bir hads-i erifte Adak bir fayda salamaz, sadece cimrinin maln eksiltmi olur (Buhr, Eymn, 26; Mslim, Nezir, 2) buyurmutur. Bu sebeple de mam fi ve Ahmed b. Hanbel bata olmak zere fakihlerin nemli bir ksm adak adamann mekruh olduu grndedir. Hanefler ise Allaha ibadet ve taat kabilinden adakta bulunmay mubah grrler. Sonuta bir ibadetin ilenmesine vesile olduu iin bunu mstehap grenler de vardr. Mlikler adakta bulunmay normalde mendup, arta bal ada ise mubah sayarlar. Konuyla ilgili hadisler ve slm limlerinin grleri incelendiinde, kiinin hibir dnyev menfaat ummadan srf Allahn rzsn kazanmak, ona kretmek iin adak adamasnda bir saknca bulunmad grlr. Kiinin

Allahn takdirinin deimesine vesile olmas dileiyle ve ihlstan uzak, belli artlara bal olarak adakta bulunmas ise doru karlanmamtr. Adaklar Allahn takdirini deitirmez. Mslmann bunu bilerek, ileride olacak bir eyin en hayrl ekilde vuku bulmas dileiyle Cenb- Hakka yalvarmas, bunu gerekletirmeye vesile olmas iin sadaka ve ibadet mahiyetinde bir adakta bulunmas itikad bakmdan sakncal grlmemitir. Fakihlerin artsz ada daha ho karlamas, onda ibadet niyetinin daha belirgin olmas sebebiyledir. Dnyev bir menfaati konu edinen artl adak ise ibadet niyetinden ziyade neredeyse Allahla bir pazarlk mahiyetini tayabilecei iin, sonuta bir ibadetin ifas sz konusu edilse bile ihtiyatla karlanm hatta doru bulunmamtr. Bununla birlikte, Allaha isyan ve msiyeti iermedii srece, hangi grupta yer alrsa alsn, adakta bulunulduunda yerine getirilmesi dinen vcip grlmtr. b) artlar Yaplan bir adan geerli olabilmesi iin hem adakta bulunan kimseyle hem de adan konusu ile ilgili birtakm artlar vardr. Adan geerli olabilmesi iin adakta bulunan kimsenin mslman, akll ve bula (ergenlik ana) ermi bir kimse olmas gerekir. nk adakta bulunma, sonucu itibariyle ibadet grubunda yer alr, bunun iin de tam eda ehliyeti gerekir. Fakihlerden, adan geerlilii iin adan ciddi ve hr bir istekle bilinli olarak yaplm olmasn art grenler de, Hanefler gibi fke ve aka yoluyla yaplan adaklar balayc grenler de vardr. Adan geerlilii iin adak konusunda aranan artlar ise u ekilde sralanabilir: 1. Adanan eyin cinsinden bir farz veya vcip ibadetin bulunmas gerekir. Mesel namaz klmay, oru tutmay, sadaka vermeyi, kurban kesmeyi konu alan adaklar geerlidir. Hasta ziyareti veya mevlid okutma adak konusu olmaz. Trbelerde mum yakma, horoz kesme, bez balama, eker ve helva datma gibi halk arasnda grlen adak detlerinin slmda yeri yoktur. 2. Adanan ey bizzat hedeflenen (maksut) ibadet cinsinden olmal, baka bir ibadete vesile olduu iin farz veya vcip saylan bir ibadet olmamaldr. Mesel abdest almay, ezan ve kamet okumay, mescide girmeyi konu alan adak geerli olmaz.

3. Adanan husus, adayan ahsn o anda veya daha sonra yapmas gereken farz veya vcip bir ibadet olmamaldr. Klmakla mkellef olduu namaz, tutmakla mkellef olduu ramazan orucu adak konusu olmaz. 4. Adanan eyin meydana gelmesi ve yaplmas maddeten ve dinen mmkn ve mer olmas, mal ise adayan ahsn mlkiyetinde bulunmas gerekir. Bir kimsenin sahip olmad mal adamas geersiz, sahip olduundan fazlasn adamas halinde ise sadece sahip olduu kadar hakknda geerlidir. Ancak bir kimsenin ileride sahip olmas kuvvetle muhtemel bir malla ilgili ada geerli saylr. Mesel ileride miras yoluyla sahip olaca maln adanmas byledir. 5. Adanan fiil Allaha isyan, bidat, gnah ve msiyeti iermemelidir. Bu takdirde adak geersizdir. c) Hkm Herhangi bir art ve zamana balanmayan (mutlak) adaklar, adama anndan itibaren gerekli hale gelir ve ilk frsatta yerine getirilmesi uygun olur. Bir arta balanan adaklarn da o artn gereklemesi halinde yerine getirilmesi gerekir. art gereklemeden adak yerine getirilirse geersizdir; yaplan ibadet nafile saylr. Mesel, herhangi ii olduu takdirde gn oru tutmay nezreden kimsenin durumu byledir. Yerine getirilmesi gelecek bir zamana balanan adaklar ise, Eb Hanfe ve Eb Ysufa gre bu zaman kaydna itibar edilmeksizin nceden de yerine getirilebilir. mam Muhammed ile filer ve Hanbeller sadaka gibi mal ibadetlerde ayn gr paylamakla birlikte namaz, oru gibi beden ibadetlerde vakit gelmeden hkmn sabit olmayaca grndedir. Onlara gre bu ibadetleri vakti gelmeden ifa etmek adak borcunu drmez. Belirli bir tarihte oru tutmay nezreden yani byle adakta bulunan kimsenin o tarihlerde; iyilemesi halinde gn oru tutmay adayan kimsenin de iyileince gn oru tutmas vcip olur. Adan bu tarihlerde zrsz olarak yerine getirilmemesi gnah saylr ve ilk frsatta kazs gerekir. Meydana gelmesi istenmeyen bir arta bal olarak adakta bulunan ahslarn, mesel yalan sylememeye, kt bir fiili ilememeye nezredip bu fiili ilemesi halinde bir adakta bulunan kimselerin, Allaha kar verdii bu szde durmas gerekir. Mesel Bir daha iki imeyeceim, iersem bir ay oru tutaym eklinde adakta bulunma byledir. Fakat istenmeyen art

gerekleirse dilerse adad eyi yerine getirir, dilerse yemin kefreti der. Hanefler bu durumda yemin kefreti demenin daha isabetli bir davran olaca grndedir. nk bu ahidleme yemin saylmaktadr. Tasaddukla ilgili adaklarda mekn, zaman ve ahs itibariyle belirleme yaplsa bile bu belirlemeye uymak gerekmez. Falanca zamanda camiye hal adayan, falanca ehrin fakirlerine tasadduku veya u yurdun rencilerinin yemeleri iin kurban kesmeyi adayan kimse bu ban baka zamanda baka yer ve ahslara verebilir. Kurban kesmeyi adayan kimse bu adak kurbann etinden yiyemeyecei gibi bakmakla ykml olduu kimseler de (anne ve babas, dede ve ninesi, ocuklar ve torunlar, hanm) yiyemez. ayet yiyecek olurlarsa yediklerinin bedelini fakirlere tasadduk etmeleri gerekir. Adaktan doan ykmllk, yeminde de olduu gibi kaz deil diyn, yani yargy deil kiinin dindarln ve Allaha kar sorumluluunu ilgilendiren bir ykmllktr. Kul ile Allah arasnda kalan bir i olup dnyev meyyidesi yoktur. zerinde mal bir adak borcu bulunduu halde bunu demeden vefat eden kimsenin bu borcu, demesi ynnde vasiyetinin bulunmas halinde terekesinden yerine getirilir. Byle bir vasiyet yok da miraslar mecburiyetleri bulunmad halde ada yerine getirmilerse, len kimsenin adak borcundan kurtulmas umulur. 2. Yeminler a) Mahiyeti Szlkte kuvvet, sa taraf, sa el, ant, kasem ve benzeri mnalara gelen yemin din kullanmda, bir kimsenin bir ii yapp yapmamas veya bir olayn doru olup olmamas konusundaki syledii szn Allahn adn veya sfatn zikrederek kuvvetlendirmesini ifade eden bir terimdir. Mesel Vallahi u ii yapmam, Vallahi u yere gitmeyeceim, Vallahi borcumu dedim eklindeki beyanlar byledir. Bu tr yeminlere fkh dilinde kasem ad verilir. Bundan ayr olarak kle zat etme ve boamaya bal olarak yaplan ve baz fkh sonular douran yemin eidi ile yarglama hukukunda ispat vastas olarak bavurulan yeminden de sz edilebilir. Kasem suretiyle yaplan yemin Allahn isim veya sfatlarndan birine ant imekle yaplr. Vallhi, tallhi, billhi, Allah ahit, rahim olan Allah

hakk iin andolsun, Allah adna yemin ederim gibi ifadeler byledir. Ayn ekilde Allahn isim ve sfatlaryla balant kurularak sylenen yemin ederim, zerine andolsun, u yemei yemek bana haram olsun gibi ifadeler birer yemin saylr. yle yaparsam yahudi, kfir vb. olaym veya Mslman olmayaym tarznda szlerin birer yemin saylabilmesi iin bunlarn yemin niyetiyle yani sz teyit maksadyla sylenmi olmas gerekir. Allahn isim ve sfatlar zikredilmeden sylenen bir szn yemin saylp saylmamasnda toplumun rf ve kutsal hakkndaki deerlendirmesi l alnr. Toplumumuzda Kbe hakk iin, Kuran arpsn, Ekmek arpsn, Anam avradm olsun gibi toplumun st ve kutsal deerlerini szn teyit etmek iin kullanma da, rfen yemin telakki edildii srece, dier yeminlerin tbi olduu hkme tbidir. Mslmanlarn her trl yeminden, zellikle bu tr yeminlerden kanmas, etrafndaki insanlar da bu ynde uyarmas gerekir. nk dince kutsal ve saygn kabul edilen deerlerin gnlk tartma ve ekime ortamna indirilmesi neticede, bu deerlerin ypranmasna yol aar. Zaten fkh geleneindeki yemin telakkisi, zhr yemini iin de kefretin gerekli grlmesi ve boama teyitli szlerin de yemin olarak alglanabilmesi bu bak asn hakl klar. Yemin etmek esasen mubah bir davran olmakla birlikte, gereksiz yere yemin etmek ve onu alkanlk haline getirmek doru deildir. Ska yemin eden kii szne Allah ahit tutmu, Ona kar saygszlk etmi ve kutsal deerleri sznn doruluunu teyit iin ypratm, neticede de toplum nezdinde kendi saygnln zedelemi olur. Mslman, yemin etmeye ihtiya hissetmeyecek derecede szne gvenilen ve evresi tarafndan byle bilinen bir kimse olmay gaye edinmelidir. Yalan yere yemin etmek ve yaplan bir yemine uymamak ise daha byk bir hatadr ve baz sorumluluklar dourur. Kuranda, verilen szn yerine getirilmesi balamnda Yeminlerinizi koruyunuz (el-Mide 5/89), Allah adna yaptnz ahidleri yerine getirin. Allah kefil tutarak kuvvetlendirdikten sonra yeminlerinizi bozmayn. phesiz ki Allah yaptklarnz bilir (en-Nahl 16/91) buyurulur. Bu itibarla bir mslmann

yemin etmemesi, yemin etmise bu, verdii sze Allah ahit tutmak demek olduundan mutlaka yeminine bal kalmas gerekir. Yemin ettikten sonra yeminini tutmayan kimsenin yemin kefreti demesi gerekir. Msiyet ieren bir i iin yemin eden kimsenin o ii ilemeyip yemin kefreti vermesi gerekir. Bir kimsenin borcunu dememeye, bir mslman kardeiyle konumamaya, anne babasyla ayn evde oturmamaya

yemin etmesi gibi durumlarda yeminin bozulup kefret denmesi tavsiye edilmitir. Bir hadiste de Bir kimse bir ey iin yemin eder, sonra da ondan hayrlsn grrse yeminini bozsun ve kefret versin (Mslim, Eymn, 15-16)

buyurulmutur. b) Yemin eitleri Kasem suretiyle yeminin mahiyeti ve hkm ana hatlaryla yukarda zetlendii gibidir. Bununla birlikte bu tr yemine ilve olarak benzer mahiyette iki yemin eidi daha vardr. Bu sebeple de literatrde kasem suretiyle yaplan eit yeminden sz edilir. Bunlar da lav yemini, gams yemini ve mnakit yemindir. 1. Lav Yemini. Yanllkla doru olduu sanlarak yaplan yemindir. Bir kimsenin borcunu dediini sanarak Borcumu dedim diye yemin etmesi byledir. Ayrca dil alkanlyla, hibir ierik tamadan vallhi, billhi diye sz arasnda edilen yeminler de lav yemini saylr. Kuranda
Allah kastsz olarak aznzdan kveren yeminlerinizden (lav yemininden) dolay sizi sorumlu tutmaz (el-Mide 5/89) buyurularak bu tr yeminden

dolay kefret gerekmedii bildirilmitir. Ancak az alkanlyla konuurken ikide bir yemin edenlerin bu kt deti en ksa srede brakmas gerekir. 2. Gams Yemini. Gemi zamanda yaplm veya yaplmam bir i hakknda bile bile, kasten ve yalan yere yaplan yemindir. Bir kimsenin borcunu demediini bildii halde dedim diye yemin etmesi byledir. Byle bir yemin byk gnahtr ve sahibine ok ar bir vebal ykler. Bu kastl yanlln balanmas iin kefret yeterli olmaz; onun iin de gams yemini iin kefret gerekmez. Yalan yere yemin eden kimse bol tvbe ve istifarda bulunmal, bir daha byle bir hataya dmemeye karar vermeli, yemin sebebiyle zayi olan haklar da deyip sahiplerinden helllik istemelidir. mam fiye gre gams yemini iin de kefret gerekir. Ancak bu kefret kul hakkn drmez. Umulur ki Allah hakknn dmesine, Allahn balamasna vesile olur. 3. Mnakit Yemin. Yeminin terim anlamna uyun olan ekli olup, mmkn ve gelecee ait bir konuda yaplan yemindir. Bir kimsenin u tarihte borcunu deyeceine, falanca yerde hazr bulunacana, u ii yapacana yemin etmesi gibi. Bu yemin, yukarda ifade edildii gibi, yaplacak bir ie Allah ahit tutma demek olup her hlkrda yerine getirmelidir. Yerine

getirilmezse yemin bozulmu olur ve kefret gerekir. Burada kefret, Allaha kar ilenen bir hatann ve mahcubiyetin yine ibadet cinsinden olumlu bir hareketle rtlmeye, affedilmesine allmasdr. Kuranda konuyla ilgili olarak yle buyurulur: Allah kastsz olarak aznzdan kveren yeminlerinizden dolay sizi sorumlu tutmaz. Fakat bilerek yaptnz yeminlerden dolay sorumlu tutar. Bunun da kefreti, ailenize yedirdiiniz yemei orta hallisinden on fakire yedirmek, yahut onlar giydirmek, yahut da kle zat etmektir. Bunlar bulamayan gn oru tutmaldr. Yemin ettiiniz takdirde yeminlerinizin kefreti ite budur. Yeminlerinizi koruyun (onlara riayet edin). Allah size yetlerini aklyor, umulur ki kredersiniz (el-Mide 5/89).

Allahn isim ve sfatlar anlarak yaplan veya bu hkmde grlen bu yemin eidine ilve olarak fkh literatrnde iki yemin tr daha vardr. Birincisi, kle zat etme ve boamaya balanan yemin, dieri de yarglama hukukunda ispat vastas olarak bavurulan yemindir. Her iki konu da sosyal hayatn, aile hukukunun ve beer ilikilerin ele alnaca ilerideki konularda ayrca ilenecektir. Burada u kadarn ifade etmek gerekirse, bir kimsenin u ii yaparsam klem zat olsun, u yere gidersem karm bo olsun eklindeki szleri zat etme veya boama iradesini deil o ii yapmama, o yere gitmeme ynnde kararlln tk veya talk hkmne balayarak teyit ettiini gsterir. Fakihler bu ve benzeri ifadeleri de bir tr yemin olarak nitelendirirler. Fakat yemin bozulduunda yani o i yapldnda zat etme ve boama sonucunun mu yoksa kefret ykmllnn m gerekecei aralarnda tartmaldr. Fakihlerden bu tr szleri geersiz sayp kefret de gerekmez, boama da gereklemi olmaz diyenler de vardr. Bu tr szlerin yemin olarak nitelendirilmesi, zat etme ile boamann birlikte ele alnmas ve bunlarla teyit edilen hususun gereklememesi halinde tk veya talkn vki olaca eklindeki grler, fkhn klasik doktrininin olutuu dnemin evlilik, velyet, mlkiyet, tk, talk ve yemin konusundaki telakkileriyle yakndan ilgilidir. Bu konuda yaplan tartmalar da ancak bu sosyokltrel balamda anlalabilir. leri dnemde bir ksm fakihin, tk ve talka balanarak teyit edilen szleri yemin saymas, sz yerine getirilmediinde de kefreti gerekli grmeyip tk ve talk da vki saymamas, sz konusu kltr ve telakkinin ksmen dnda kalmalarndan kaynaklanm olmaldr. Boama szlerinin hukuk deeri ile ilgili konu ileride ayrntl olarak ele alnacandan burada bu ksa aklamayla yetinilmitir.

Ondrdnc Blm

Haramlar ve Helller

I. LKE ve AMALAR Akl ve hiss birok stn yetenekle donatlp saygdeer bir varlk olarak yaratlan ve yeryznn btn nimetleri emrine tahsis edilen insann, yaratann tanmas ve ona ibadet etmesi yaratlnn zn ve amacn tekil ettii gibi hayatn ve insan ilikilerini Onun istekleri dorultusunda dzenlemesi de dnya ve hiret mutluluunun anahtarn oluturur. nsann yaratlanlarn en ereflisi olduu, akln kullanarak ve olupbitenden ders alarak iyi, doru ve gzeli bulup yaatabilecei kural olarak doru ve mmkn olsa bile yine insann birok zaafnn bulunduu, sonu gelmez emel ve ihtiraslarn esiri olarak evresini cehenneme evirebilecei de bir dier gerektir. Akln bedene, dncenin duyguya hkim olup insann dnyada meleklerin de gpta edecei bir hayat srmesi, dirlik ve dzenlik kurmas ancak yaratann ona yol gstermesi, yardmc olmas ve insan bilgisinin dar snrlarn madde tesine doru genileterek sonsuzlua amas durumunda mmkn hale gelir. Bunun iin de Allah yeryzne halife kld insan ba bo brakmam, peygamberleri araclyla mesajlar gndererek insann

znde sahip olduu ftrat ve aklselimi desteklenmi, ona yol gstermitir. slmn ilh inyet ve hidayet; yani yardm ve yol gsterme olmasnn anlam budur. Byle olunca, slm dininin iman ve ibadet hayatyla ilgili bilgilendirmesi ve emirleri gibi aile hayat, insan ilikileri ve toplumsal alanla ilgili her trl bilgilendirme ve ynlendirmesi de bu rahmet ve inyetin bir parasdr. Netice itibariyle slm, ferde dnya ve hiret mutluluunu kazandrmay hedefler. nk iman ve ibadet bireyin derun mutluluu, hayat anlaml hale getirebilmesinin vazgeilmez yolu olduu gibi dinin sosyal hayata ve insann yapp ettiklerine ilikin ou genel erevede kalan tlimatlar da salkl bir toplum hayat ve kamu dzeni olumasnn deta n artdr. nsanlarn birbirlerinin hak ve hukukunu ihll etmeden dirlik ve dzen iinde yaayabilmesi iin kurallara ve ayn zamanda bu kurallarn iyi bir biimde iletilmesine ve bireyler tarafndan zmlenmesine de ihtiya vardr. slm dini hayat btn ynleriyle bir btn halinde ele alp her alanda bireye yardmc olmay, ona klavuzluk etmeyi ve mutluluk kazandrmay hedeflediinden, kiilerin inan dnyas ve ibadet hayat kadar yeme ime, giyinme ve sslenme, elence, aile ii ilikiler ve cins hayat, sosyal hayat ve beer ilikiler gibi hayatn deiik alanlar da dinin bilgilendirme ve ynlendirmesine konu olmutur. Ancak bu bilgilendirme ve ynlendirme insann aklselimine ve ftratna aykr bir yk, insann onurunu krc bir mdahale deil, aksine onu destekleyen, ona metafizik bir g ve anlam kazandran bir katk olarak grlmelidir. D etkilere, sapma ve saptrma tehlikesine devaml mruz olan ferdin de toplumun da bu tr katklara ihtiyac vardr. te yandan beer davranlar ve ilikiler alannda dinin sadece temel kurallar hatrlatmakla veya zorunlu grd yasak ve kaytlar belirlemekle yetindii, bunun dnda Allahn hidayet ve inyeti ile nefsini terbiye etmi ferde- geni bir hareket alan brakt da burada hatrlanmaldr. Nitekim slm bilginleri mubahlk ve serbestliin, yani herhangi bir sorumluluun ve yasan olmaynn kural olduunu, ancak din bir belirleme varsa o zaman grev ve yasaktan sz edilebileceini ifade etmilerdir. On drt asrlk tarih sre iinde mslman toplumlarda, Kuran ve Snnette yer alan kaytlar, emir ve tavsiyeler etrafnda zengin bir bilgi ve yorum birikimi ve yaay gelenei olumutur. Bu birikim ve gelenei, dinin kendisi olarak alglamak doru olmamakla birlikte dinin emir ve yasaklarnn muhtemel yorum erevesini ve alternatif zm tarzlarn gstermesi itibariyle gz ard etmek de mmkn deildir. Bunun iin slm bilginlerinin grleri ve dinin mslman toplumlardaki yaan biimi ok nemlidir.

Bu blmde, slm dininin gnlk hayat, bireysel davran ve sosyal ilikiler alannda getirdii yasak ve kaytlar, bunlarn ama ve hikmetleri, anlam ve uygulama erevesi ve bunlar etrafnda oluan bilgi birikimi ve gelenek ele alnacaktr. Haram ve hell kavramlar hakknda I. ciltte yeterli bilgi verilmiti. Nasl ki iman ve ibadetler ferdin yaratanna kar ballk ve kulluunu simgeleyen bir anlama sahipse, dinin birtakm gayelerle koyduu yasaklara ve snrlara uymak da yine dindarln, Allaha kar gsterilmesi gereken ballk ve kulluun bir gereidir. Bu sebeple de hadislerde ve fkh kltrnde haramlardan kanma ile farzlar yerine getirme ayn dzlemde ele alnm, hatta ou yerde birincisi daha nemli addedilmitir. te yandan, riin bir hususu aka yasaklamas ile fakihlerin o yasaa yorum getirmeleri ve benzeri davranlar da ayn erevede mtalaa etmeleri arasnda fark vardr. Fkh literatrnde haramdan ayr olarak tahrmen mekruh, tenzhen mekruh, ciz deil, doru deil gibi tabirlerin ortaya kmas ve ska kullanlmas bu farkll vurgulamay amalar. Bir davrann din yasak kapsamnda grlmesi yet ve hadisin yorumuyla ilgili olabilecei gibi, fakihlerin dnemlerindeki artlarla, sz konusu fiilin ortam ve sonularyla da balantl olabilir. Fkh mslman toplumlarn yaay biimi, bilgi birikimi ve hukuk kltr olduundan, bireysel ve toplumsal hayatn geneli fkhn kapsamna alnp din bilgi ve motivasyon toplumun ina ve slahnda aktif bir unsur olarak nemli bir grev stlenmitir. Eti yenen ve yenmeyen hayvanlardan sanat ve elenceye, bidat ve btl detlerden ahs ve mal aleyhine ilenen sulara, avlanmadan cins hayata kadar bu blmde ele alnacak olan eitli konularda slm limlerinin sergiledii tavr da byle bir bak asna sahiptir. II. YYECEKLER Beslenme, dolaysyla gda maddeleri insann vazgeilmez tabii ve temel ihtiyalarndan biri olup birok bilim daln uzaktan veya yakndan ilgilendirdii gibi dinlerin, bu arada slm dininin de belli alardan ilgi alan olmutur. Bunun sebebi, beslenmenin gerek kaynak gerekse sonular itibariyle insann beden ve ruh saln, nc ahslarn haklarn, hatta baz ynlerden sosyal dzeni yakndan ilgilendirmesidir. Tabii ki aklla kavranabilen gerekelerinin ve hikmetlerinin tesinde, btn ilh buyruk ve yasaklarn Allahn iradesine samimiyetle teslim olanlar dierlerinden ayrt eden bir snav oluturma hikmet ve amacnda birletii de gz ard edilmemelidir. Yahudilikte beslenme ve yiyeceler konusunda getirilen birtakm kstlamalarn Hristiyanlkta ve slmiyette ksmen kaldrld sylenebilirse de,

bu ilh dinde de belli tr gda maddelerinin yenmesi veya iilmesi yasaklanm, slm dininde yasaklar en aza indirilmi, bu konuda temel ilke ve amalarn belirlenmesiyle yetinildii de olmutur. Kuranda, yeryznde ne varsa hepsinin insann yararna yaratld ve insann emrine verildii belirtilmi (el-Bakara 2/29; el-Csiye 45/13), dier alanlarda olduu gibi yiyecekler konusunda da ancak zorunlu ve istisna hallerde yasaklama getirildii ifade edilmitir. Bu, slmn rahmet ve kolaylk dini olmasnn tabii sonucudur. Nitekim Kuranda, De ki; bana vahyolunanda lm hayvan (meyte), aktlm kan, domuz eti -ki pisliin kendisidir- ya da gnah ilenerek Allahtan bakas adna kesilmi hayvandan baka, yiyecek kimseye haram klnm bir ey bulamyorum (el-Enm 6/145)

buyurularak haram klnan yiyecek maddelerinin drt kalem olduu belirtilmi, bu snrlama baka yetlerde de teyit edilmitir (bk. el-Bakara 2/173). Bir baka yette (el-Mide 5/3) yenmesi haram klnan on ayr maddeden sz edilmekle birlikte bunlar yukarda zikredilen drt grubun rneklendirilmesi mahiyetindedir. Yine Kuranda iyi ve temiz eylerin (tayyibt) yenmesinin hell, pis ve kt (habis) eylerin yenmesinin ise haram olduu ilkesi tekrar edilmi (el-Bakara 2/172; el-Mide 5/4; el-Arf 7/157), Hz. Peygamber de bu konuya aklama getirmi ve baz belirleyici ller koymutur. Kuran ve Snnetteki bu ve benzeri esas ve aklamalardan hareketle slm hukukularnn ounluu, yiyecekler konusunda da temel ve asl hkmn hell ve mubahlk olduunu, haramln ancak o konuda zel bir delilin bulunmasyla sabit olacan ifade etmiler, sonraki dnemlerde oluan slm hukuk doktrinini de bu erevede gelitirmilerdir. Hangi tr ve grup yiyecek maddelerinin haram veya mekruh olduu, bu konuda haram klc l ve sebebin neler olabilecei gibi konular klasik fkh literatrnde etime (yiyecekler) bal altnda dorudan; hayvanlarn boazlanmas (zebih), avlanma (sayd), kurban (udhiyye) gibi balklar altnda ise dolayl olarak ele alnr. Konuyla ilgili kaynaklarda yer alan tercih ve grlerde, Kuran ve Snnette zikredilen ilke ve amalarn yan sra, fakihlerin kendi bilgi ve tecrbe birikimlerinin, blgesel rf ve telakkilerin de etkisi olmutur. slm dininde baz yiyeceklerin haram klnm olmas, eitli hikmet ve amalarla aklanabilir. Ancak bu aklamalarn, yasan hakiki sebebi ve yeterli aklamas olduunu iddia etmek doru olmaz. Gerek nedeni bilen sadece Allah olup, kullarn Allahn emir ve yasaklarna itaat etme ykmll bulunmakla birlikte, slmn her bir emir ve yasann mkul bir

anlam ve sebebinin de bulunduundan hareketle bunlarn neler olabilecei zerinde dnp aratrma yapmalar yasaklanmam, aksine tevik edilmitir. Yiyecekler konusundaki yasaklarn en bata gelen amac, insann beden ve ruh salnn korunmasdr. nsann beden ve ruh salna zararl olduu sabit olan maddelerin yenilip iilmesi dinen de haram grlr. Bu konuda fkh ilmiyle msbet ilimlerin karlkl bilgi alverii iinde olmas, tecrbeyle ve bilimsel metotlarla elde edilen sonularn din hkmlerde de dikkate alnmas gerekir. Sarho edici zellii bulunan maddelerin yenilip iilmesi de yine slmn yasaklar arasnda yer alr. Ayrca selim tabiatl insanlarn teden beri pis ve iren bulduu, necis olarak grd eylerin slmda haram klnd aktr. slmn btn bu yasaklar, teden beri insanlarn bu konudaki ortak tutum ve telakkileriyle de uyum iindedir. Bu konuda slm fkhnn belki de en dikkat ekici ve ayrc zellii, avlanma, hayvanlarn kesimi, eti yenen ve yenmeyen kara ve su hayvanlar gibi konularda getirilen l ve gruplandrmalardr. Gda maddelerinin isim, tr veya grup olarak yasaklanmasna ilve olarak, bazan da bir yiyecek aslen deil de hric bir sebeple haram klnmtr. slm dini ferdi korumay ve yceltmeyi ama edindii gibi beer ilikileri dzene koymay, henkli ve dzenli bir toplumsal hayat kurmay da ama edindiinden, bir eyin yenmesinin ciz saylmas iin onun bizzat hell olmas artnn yan sra, er yasaklarn ve nc ahs haklarnn ihll edilmemi olmas artn da aramtr. Faiz, hrszlk, hile, gasp, kumar gibi haram yollarla elde edilen maln yenmesinin de haram grlmesi, vakf, yetim, hazine malnn veya zel mlkiyete konu olan bir maln izinsiz tketilmesinin ar bir vebal ve sorumluluk douracann bildirilmesi bu anlayn sonucudur. Hatta slm bilginleri kiinin haram yoldan elde ettii gda ile beslenmesinin onun kiiliini, huy ve tabiatn olumsuz ynde etkileyeceini, yapaca ibadetlerin kabul edilme ansn bile azaltacan ifade etmiler, hell rzk ve hell gda ile beslenmenin deiik alardan nemini vurgulamlardr. slmn beslenme ve yiyecekler konusundaki snrlama ve nerilerini bunlardan ibaret saymak yanl olur. slm dini, dnya ile hiret, ruh ile beden, hak ile sorumluluk arasnda denge getirdii gibi yiyecekler konusunda da dengeli beslenme ve tketimi emretmi, ihtiya fazlas tketimi israf ve ihtiya olmayan ynde tketimi de tebzr olarak adlandrp haram klm, hem beden ve ruh saln hem toplumsal dengeyi gzetici bir

dizi tavsiyede bulunmutur. Gnmzde gelimi Bat lkelerinde ar beslenmenin ve israfn ciddi dzeyde salk ve ekonomi problemi haline geldii grlnce, slm dininin bu alandaki ilke ve nerilerinin nemi daha iyi anlalmaktadr. Bu balk altnda nce eti yenen ve yenmeyen hayvanlarla ilgili genel ve zel hkmler, hayvanlarn kesiminde ve avlanmada aranan din artlar zerinde durulacak, daha sonra da iki trleri, sigara ve uyuturucu maddelerle ilgili din hkmler ve fkh yorumlar ele alnacaktr. A) Eti Yenen ve Yenmeyen Hayvanlar Kurn- Kermde, yeryznde ne varsa hepsinin insan iin yaratld
(el-Bakara 2/29), gklerde ve yerde bulunan her varlk ve imknn Allahtan bir lutuf olmak zere insann emrine verildii (el-Csiye 45/13), iyi ve temiz eylerin hell, pis eylerin haram klnd (el-Mide 5/5; el-Arf 7/157) bil-

dirilir. Cenb- Allahn rahmn sfatnn sonucu olarak dnya hayatnda Onun bu lutfuna mazhar olan btn insanlk bunlardan kendi amalar dorultusunda ve yaplarna uygun olarak yararlanmaktadr. Hayvanlar da bu imknlar demetinin nemli bir parasn oluturur. Nitekim insanlar, tarih boyunca hayvanlar binek veya yk tama arac olarak kullanmak, gcnden, etinden, stnden, derisinden, tylerinden yararlanmak suretiyle hayatlarn byk lde kolaylatrmlardr. nsanolu bu eit faydalar elde etmeye ynelirken, hayvanlarn neslinin devamn salamada olumlu bir rol da stlenmi olmaktadr. a) Tarihe Hayvanlardan yararlanma konusunun nemini hi yitirmeyen hatta her geen gn daha da nem kazanan yn hayvan gdalar ve zellikle hayvan etleridir. Tabiatta btn imknlarn insanln emrine verilmi olduu gereinden hareketle, her trl hayvan gdann ve zellikle etin yenebilecei dnlebilirse de, dinler hatta baz felsef akmlar bile birtakm kaytlayc hkmler koyduundan bu konuda hemen her inan evresinin kendine has kurallar bulunagelmitir. Bunlardan bazlar olduka arla kaarken bazlar da yasaklarn snrn ok daha dar tutmutur. Mesel, Brahmanlar ve baz filozoflar hayvan kesmeyi ve hayvan eti yemeyi kendilerine haram klarak en u noktada yer almlardr. Bunlarn kendileri iin bu yasa koymalarnn sebebi, hayvanlarn kesimini bir canlya kar kat kalplilik olarak kabul etmeleridir.

 byk semav dinden biri olan Yahudilikte bu konuda getirilen yasaklarn gerekesi farkldr. Kuranda taknlklar ve zulmleri sebebiyle sriloullarna baz hayvanlarn tamamen, baz hayvanlarn da belirli ksmlarnn haram klnd bildirilir. Konuyla ilgili olarak Kurn- Kermde yle buyurulur: Yahudilere trnakl btn hayvanlar haram kldk. Srtlarnda yahut barsaklarnda tadklar ya da kemie karan yalar hari olmak zere sr ve koyunun i yalarn da onlara haram kldk. Bu, zulmleri yznden onlara verdiimiz cezadr. Biz elbette doru syleyeniz (el-Enm 6/146).

Yahudilii tamamlamak zere gelen Hristiyanlkta da durumun byle olmas gerekirken hristiyanlar, Tevratta kendilerine haram klnanlar hell saymlar ve Pavlusun azdan giren eylerin deil, azdan ve kalpten kan eylerin insan kirletecei, arda satlan her eyin yenebilecei (Matta, 15/11, 18; Korintoslulara Birinci Mektup, 10/25) eklindeki szlerini esas alp yeme ve ime snrn ok geni tutmulardr. Buna bal olarak da, Tevratta haram klnm olmasna ramen domuz eti yemeyi hell saymlardr. Chiliye Araplar btl inanlara dayal olarak baz zelliklerdeki hayvanlara belirli isimler vermiler, bunlar putlara kurban etmek veya putlar adna serbest brakmak suretiyle bir ksm hayvanlar kendilerine haram klmlardr. Mesel onlar, be batn douran ve beinci yavrusu erkek olan devenin kulan yarp serbest brakrlar, artk o hayvandan yararlanmay ve o hayvann -kime ait olursa olsun- su imesine ya da otlaklarda beslenmesine mdahale edilmesini yasak sayarlard; byle hayvanlara bahra denirdi. Bir yolculuktan salimen dnmeye yahut bir hastalktan kurtulmaya bal olarak putlara adanan dii deve de sibe adn alr ve serbest braklrd. Koyun dii dourursa kendilerinin, erkek dourursa putlarn olurdu; fakat hem dii hem erkek dourduunda artk erkei kurban etmezler, bu koyuna vasle derlerdi. Bir erkek devenin dlnden on batn doarsa bu deve koruma altna alnr ve ona binilmez, yk tatlmazd; bu hayvana hm denirdi. Kurn- Kermde bu btl inan ve detler temelden reddedilmi, baz hayvanlarn bahra, sibe, vasle ve hm gibi isimlendirmelerle zel hkmlere tbi tutulup haram saylmas Allaha yaplan bir iftira olarak nitelendirilmitir (el-Mide 5/103). Mriklerin bu sama dnce ve uygulamalarna baka yetlerde de yerme ifadeleri ile iaret edilmitir (mesel bk. el-Enm 6/136, 138-140, 143-144). b) lke ve Amalar slm dininde ise, yeryzndeki her trl imkn ve nimetin Allahn insanoluna lutuf ve ihsan olduu, krn eda etmeleri kaydyla bunlardan

yararlanabilecekleri bildirilmi, ayn anlayn bir devam olarak hayvanlardan ve zellikle etlerinden yararlanlmas zendirilmi, bu konuda snrl sayda yasaklama ve kstlama getirilerek bunlara uyulmas istenmitir (elEnm 6/142, 145). slm dininin getirdii kaytlayc hkmler, bu konuda yeryznde gelenek ve inan evreleri arasnda orta bir yolu temsil ettii gibi insan tabiatyla ve nceki semav dinlerle de uyum gsterir. Kurn- Kermde ve Hz. Peygamberin hadislerinde yenmesi hell ve haram olan etler ile ilgili baz aklamalar yer almtr. Bu aklamalar bir btn olarak gz nne alndnda, her eyden nce etleri yenebilecek hayvanlarla ilgili bir liste verme ynne gidilmedii, sadece belli ilke ve ller getirilmekle yetinildii grlr. Kuranda, yeryzndeki btn imknlarn insanln emrine verilmi olduu vurguland iin, slmiyette bu konudaki temel kuraln helllik olduu, aksi ynde delil bulunduu takdirde haramlk hkmnn sz konusu olabilecei anlay slm bilginlerinin ounluunca benimsenmitir. Gerekten Kurn- Kermde, yenmesi hell olan etlerin ayr ayr belirtilmesi ynne gidilmemi, Allahn nimetlerini hatrlatmak ve mslmana yaraan eylerin yenmesi gerektiini vurgulamak zere iyi ve temiz eylerin hell klnd (mesel bk. el-Bakara 2/172; el-Mide 5/4; el-Arf 7/32)

ifadeleri ile yetinilmi, bu cmleden olmak zere en ok yenmesi mtat olan koyun, deve ve sr gibi trlere (behmetl-enm) iaret edilmitir (el-Mide 5/1). Kuranda yiyecekler konusunda haramlkla ilgili aklamalarn ortak noktas ise, tayyibt (iyi ve temiz) saylamayacak habis (pis ve iren) eylerin yenmemesi gereidir. Ayrca sala zararl maddelerin alnmamas slmn genel ilkelerinin (mesel bk. el-Bakara 2/195) gereklerindendir. Bu konudaki somut yasaklar, baz yetlerde (el-Mide 5/3) on madde halinde saylm ise de -aada aklanaca zere- bunlarn bir ksm ayn grup iinde dnlerek tamamnn Bakara sresinin 173. yetinde yer alan drt ana maddede toplanmas mmkndr. Bunlar da; kendiliinden veya din usulde boazlanmakszn lm hayvan (meyte), aktlm kan, domuz ve Allahtan bakas adna kesilen hayvanlardr. Hz. Peygamberin snneti, Kurn- Kermdeki bu eden ifadelerin yan sra, pis ve iren yiyeceklerin detaylandrc aklamalar da iermektedir. Mesel Hz. hayvanlarn (z nb: aznn drt yannda uzun ve sivri yasaklamalar teyit zelliklerine ilikin Peygamber yrtc
dileri olan hayvan-

lar) ve yrtc kularn (z mihleb: penesi ile avn paralayan kular) etlerinin yenmeyecei zellikle belirtilmitir (Mslim, Sayd, 15, 16; Eb Dvd, Etime, 32; Tirmiz, Sayd, 9, 11). Ayrca Reslullahtan baz hayvanlarn etleri ile ilgili hadisler de rivayet edilmitir. Bu konuda dikkat edilmesi gerekli bir husus, Hz. Peygamberin yiyecekler konusunda btn uygulamalarnn ve ahs tercihlerinin daima din bir emir veya yasak olarak deerlendirilmemesi gereidir. Mesel u olay bu noktaya k tutmaktadr: Abdullah b. Abbas ve Hlid b. Veld Hz. Peygamberle birlikte Hz. Meymnenin evinde yemee oturmular ve nlerine -Necid taraflarndan ev sahibesinin bir akrabasnn getirdii- kzarm bir iri keler konmutu. Resl-i Ekrem yemeyince bn Abbas Bunu yemek haram mdr ey Allahn resul? diye sordu. Hz. Peygamber: Hayr, fakat bizim taraflarda olmayan bir yemektir, houma gitmedii iin yemiyorum buyurdu. Hlid b. Veld bu olayla ilgili olarak, Sonra ben o yemei nme ektim ve yedim; Reslullah da yediimi gryordu demitir (Buhr, ez-Zebih ves-sayd, 33).

Kitap ve Snnetin, hayvanlarn etleri ile ilgili olarak getirmi olduu snrlamalar incelendiinde, bunlarn, mkellefleri baz nimetlerden mahrum brakarak cezalandrma yahut baz yiyeceklere kutsallk verme amacna ynelik olmad, temel amacn -dier btn din deerlendirmelerde olduu gibimslmanlar insanlk onur ve haysiyetine yarar davranlara yneltme, onlarn faydasna olan cihetleri gzetme (yarar salayp zarar savma) olduu grlr. Gerekte, bu konudaki yasaklarn her birinde iyi bir tetkik sonunda kavranabilecek birok hikmet bulunduu sylenebilir. Yine bu konudaki yasaklarn, mslmanlara, onlar dier dinlerin mensuplarndan ayrt edici zellikler salad da bir gerektir. Fakat btn bunlarn tesinde, ilh buyruk ve yasaklar, Allahn iradesine can gnlden boyun eenleri dierlerinden ayrt eden bir snav oluturma hikmet ve amacnda birleir. slm bilginleri, belirtilen ama ve ilkeler nda ictihad ederek hangi hayvanlarn etinin hell ve haram olduunu ya tek tek veya gruplandrarak belirlemeye almlardr. Bu belirlemelerde, baz hadislerin sahih kabul edilip edilmemesi veya farkl yorumlanmasnn yan sra, mahall det ve damak zevkinin, ilkeyi somut olaylara uygulamadaki deerlendirme farkllklarnn, hatta ayn hayvann deiik yerlerde eitli isimlerle anlmakta oluunun etkili olduu bir gerektir. te yandan, yeryzndeki btn hayvan cinslerinin ismen fkh eserlerinde anlm olmasnn beklenemeyecei de aktr. Bu sebeple de fkh kltrnde eti yenen ve yenmeyen hayvanlar konusunda zengin bir bilgi birikimine ve birbirinden olduka farkl gr ve temayllere rastlanr.

c) Kara Hayvanlar Kara hayvanlar zelliklerine gre gruplandrlarak etinin yenmesinin din hkm aklanabilir.
a) Etlerinin yenmesinin hell olduunda gr birlii bulunan hayvanlar drt gruptur:

1. Sr, manda, koyun, kei, deve, tavan, tavuk, kaz, rdek, hindi trnden evcil hayvanlarn, 2. Geyik, ceylan, da keisi, yaban sr ve zebra gibi vahi hayvanlarn, 3. Gvercin, sere, bldrcn, srck, balkl gibi kularn etlerinin hell olduunda fakihler gr birliindedir. Bu saylanlarn bir ksmnn helllii Kuranda tasrih edilmi (el-Mide 5/1; el-Hac 22/28, 30), dierleri de Kurann yiyiniz dedii iyi ve temiz eyler kapsamnda grlmtr. Bu hayvanlarn yrtc olmad yani azlarnn drt yanndaki uzun ve sivri dileri ile veya peneleriyle kapp avlanmad ve kendilerini savunmadklar da aktr. 4. ekirge de, snnette yenebileceine dair zel hkm bulunmas sebebiyle yenmesi hell hayvanlar grubunda yer almtr (Buhr, Zebih, 13; Mslim, Zebih, 52).
b) Etlerinin yenmesinin haram olduunda gr birlii bulunan hayvanlar ise gruptur:

l. Domuzun haram olduu Kurann ak hkmyle sabittir (el-Bakara 2/173). Kuranda tr olarak yasaklanan tek hayvan domuzdur. Domuzun eitli paralarndan yararlanmann din hkm aada ayrca ele alnacaktr. 2. Allahtan bakas adna kesilen hayvanlarn etlerinin haram olduu da yine Kurann hkmne dayanr (a. bk.). Bu slmn tevhid akdesine verdii nemin ve irke kar ald kesin tavrn bir sonucudur. Chiliye dneminde Araplar putlar adna kurban kesip Kbenin duvarna brakrlard. Hayvanlarn kesiminde Allahn adnn anlmasnn emredilmi olmas da bu sebepledir. Trenlerde, al ve karlamalarda kesilen hayvanlar ise, Allahn ad anlarak kesildii, uruna kesilen ahs veya kuruma bir kutsiyet atfedilmedii srece bu grupta yer almaz. 3. Meyte tabir edilen, din usulde kesilmemi veya kendiliinden lm hayvann etinin haram olduu da yine Kurann ak hkmne dayanr. Bakara sresinin 173. yetinde, Allah size meyteyi (din usullere gre

boazlanmadan lm hayvan etini), kan, domuz etini ve Allahtan bakas adna boazlanm hayvan haram klmtr, Mide sresinin 3. yetinde de, Meyte, kan, domuz eti, Allahtan bakas adna boazlanm, boulmu, darbe ile (bir yerine vurularak) ldrlm, (yukardan) yuvarlanarak lm, (baka hayvan tarafndan) sslerek lm, -lmeden yetiip boazladklarnz mstesna- yrtc hayvan tarafndan yenmi (yrtc hayvan art), dikili talar (putlar) zerine boazlanm hayvanlar... size haram klnd bu-

yurularak bir nceki yetin hkmne aklk getirilmitir. Birinci yette trl hayvan etinin haram olduu bildirilmektedir: l hayvan eti, domuz eti ve Allahtan bakas adna boazlanm hayvan eti. kinci yette bunlar tekrarland gibi, ayrca alt madde saylmaktadr. Fakat bunlardan bei (boulmu, darbe ile bir yerine vurulup ldrlm, yksekten
yuvarlanp lm, baka hayvan tarafndan sslp lm, yrtc hayvan art) esasen ilk yetteki birinci madde kapsamndadr, yani bunlar da meyte hkmndedir. Altnc madde ise (dikili talar, putlar zerine boazlanm hayvan) birinci yetin son maddesi kapsamndadr, yani Allahtan bakas ad-

na kesilenlerdendir. te bu yetlerde saylan hayvan etlerinin haram olduu hususunda btn slm bilginleri fikir birlii iindedir.
c) Yukarda saylan gruplarn dnda kalan hayvanlarn etlerinin yen-

mesinin din hkm fakihler arasnda tartmaldr. Baz hayvanlar fakihlerin ittifaka yakn derecede byk ounluu tarafndan haram veya hell saylrken baz hayvanlarda grlerin dengeli ekilde dald grlr. 1. Yrtc hayvanlar grubundan olan yani alt ve st enesindeki drt uzun ve sivri dileri ile kapp avlanan ve kendisini bu yolla savunan -evcil olsun olmasn- kurt, aslan, kaplan, pars, maymun, srtlan, kpek, kedi gibi hayvanlar ile penesiyle kapp avlanan ahin, doan, kartal, akbaba gibi yrtc kular, bu zellikte olmasa bile genelde pislikle beslenen kuzgun, karga gibi kular, tabiat itibariyle iren bulunan fare, ylan gibi hayvanlar, akrep, sinek, rmcek gibi haerat fakihlerin byk ounluu tarafndan haram grlmtr. Mlik bilginlerin bir ksmna gre aslan, kaplan gibi yrtc hayvanlarn etlerini yemek helldir, bir ksmna gre haram olmamakla beraber mekruhtur. Mlik mezhebinde mehur gre gre ahin, kartal gibi yrtc kularn ve pislikle beslenen kularn yenmesi de mekruhtur. Bu limler Kuranda sadece domuzun haram klnm olmasndan, yetteki genel iznin hadisle snrlanamayaca noktasndan hareket etmilerdir.

2. Eti yenen hayvanlarn tesbitinde ereveyi en dar tutanlarn Hanefler, en geni tutanlarn ise Mlikler olduu sylenebilirse de bu ereve iinde pek ok gr farkllklar bulunmaktadr. Baz hayvanlarn saldrganlk zellii, avn tutma ve yeme ekli ile tabiat itibariyle iren saylp saylmamas hususunda farkl deerlendirmeler bulunduu iin etlerinin hkm hakknda da ihtilf edilmitir. Mesel tilki, Haneflerden Eb Ysuf ve Muhammede, filere, -bir rivayette- Hanbellere ve baz Mliklere gre hell saylmtr. Yine bu deerlendirmeler erevesinde olmak zere, ay Hanef ve filere gre haram, Mlik ve Hanbellere gre hell, zrafa filerde mutemet gre gre haram, dier mezhepte hell kabul edilmitir. Kez tavus kuu ve papaan fi mezhebinde haram, dier mezhepte hell, kirpi Hanef ve Hanbellerde haram, fi ve Mliklerde hell saylmtr. Bu ereve dahilinde pek ok detay ve gr farkll bulunmaktadr. Haneflere gre -yukarda saylanlar dnda- yenmesi ciz grlmeyen belli bal hayvanlar unlardr: akal, sincap, samur, sansar, srtlan, keler, gelincik, aylak, kuzgun, bayku, atmaca, kaplumbaa, kstebek, kertenkele, salyangoz ve her trl haerat. Hakknda hadis bulunmas veya bir hadis ile ilgi kurulmas dolaysyla yenmesinin ciz olup olmadna dair farkl gr belirtilen hayvanlar da vardr. Bunlarn balcalar unlardr: 3. Tavan eti, drt Snn mezhebe gre hell olmakla birlikte, baz sahbe ve tbin bilginleri ile mctehid imamlardan bn Eb Leylya gre tahrmen mekruhtur. 4. At eti, drt mezhepte genel kabul gren gre gre helldir; Eb Hanfeye gre ise tahrmen mekruhtur. Hanef literatrnden zhirr-rivye eserlerinde mekruh, Hasan b. Ziyd rivayetinde haram nitelemesi gemekte ise de, asl belirtilmek istenen husus bunu yemenin hell olmaddr. mmeyn ise (Eb Ysuf ve Muhammed) at eti yemeyi mekruh saymamlardr. Fakat baz Hanef bilginlerin gr dorultusunda olmak zere Hanef mezhebinde tenzhen mekruh gr yaygndr. Mlik mezhebi iinde de at eti yemeyi haram grenler ve tenzhen mekruh sayanlar vardr. 5. Evcil eek eti konusunda drt mezhepe genellikle kabul edilen hkm, ehl merkeplerin etinin haram olduu ynndedir. Mlik bilginlerin bir ksm bunu tenzhen mekruh saym, baz sahblerden ve Hanef bilgin Bir el-Merisden ehl eek etinin hell olduu gr nakledilmitir.

6. Katr ve benzerlerinin etine gelince, iki ayr trden hayvann birlemesi ile meydana gelen hayvann konusunda durum sz konusudur: a) Her iki tr, eti hell olanlardan ise, bunlardan meydana gelen hayvann eti de helldir. b) Her iki tr, eti haram olanlardan ise, bunlardan meydana gelen hayvann eti de haramdr. c) Biri eti hell olanlardan dieri haram olanlardan ise, Hanef ve Mliklere gre hkmde anann tr esas alnr; fi ve Hanbellere gre hell olmayan taraf esas alnr. Buna gre drt mezhepte de anas eek olan katrn haram olduu gr yaygndr. Anas at ise, Eb Hanfeye gre mekruhtur; Eb Ysuf ve Muhammede gre mekruh deildir. Ayrca, anasnn at veya eek olmas hususunda ayrm gzetmeden -baka delillere dayanarak- katr etinin mekruh olduunu savunan bir gr de vardr. d) Su Hayvanlar Kurn- Kermde deniz avnn ve denizden elde edilen yiyecein hell olduu bildirilmi (el-Mide 5/96; el-Ftr 35/12), Hz Peygamber de deniz hakknda sorulan bir soruya Onun suyu temiz, meytesi (iinde len) helldir eklinde cevap vermitir (Eb Dvd, Tahret, 41; Tirmiz, Tahret, 52). Gerek bu aklamalar gerekse hakknda zel bir hkm bulunmayan konularda mubahln esas alnmas ilkesi suda yaayan hayvanlarla ilgili hkmn temelini tekil eder. 1. Balk trleri btn mezheplere gre helldir, boazlama ilemine de gerek yoktur. u var ki, Haneflere gre kendiliinden lm ve su zerine km balklar yenmez. Haneflerin bu gr salk asndan ihtiyat tercih etmi olmalarndan kaynaklanr. Fakat suyun ok scak veya souk olmasndan, buzlar arasna skmaktan, su iine hapsedilmekten ve suyun ekilmesinden tr len balklar kendiliinden lm saylmaz, yenebilir. Yine, balk avlamak zere suya balk otu atldnda balklar ele geirilmeden lse ve onlarn bu yzden ld bilinse, kez kl bal gibi byk balklar avlandnda sudan kmadan bana sert bir cisim vurularak ldrlse, yenebilir. 2. Balk tr dnda kalan (midye, kurbaa, yenge gibi) su hayvanlarn yemek Haneflere gre hell deildir. Dier mezhebe gre ise, sadece suda yaayan her trl hayvan -kendiliinden lm bile olsa- yenebilir, helldir. fi mezhebinde, Haneflerin paralelinde bir gr ile su hayvanlarndan eti yenen kara hayvanlarna benzeyenleri hell, eti yenmeyen kara hayvanlarna benzeyenleri haram sayan bir gr de vardr.

Hanefler Mide sresinin 3. yetinde geen meyte lafzn mutlak ekilde yorumlamlar, ayrca balk dndaki trleri habis (iren eyler) kapsamnda kabul etmilerdir. Fakihlerin ounluu Mide sresinin 96. yetindeki deniz av ifadesinin umumunu (kapsaml oluunu) esas almlar ve ayrca Hz. Peygamberin Denizin suyu temiz, ls helldir (Eb Dvd, Tahret, 41; Tirmiz, Tahret, 52) anlamndaki hadisine dayanmlardr. e) Hem Karada Hem Suda Yaayan Hayvanlar Hem karada hem suda yaayan kurbaa, kaplumbaa, yenge, ylan, timsah gibi hayvanlar hakknda gr vardr: Haneflere ve filere gre bunlar yemek hell deildir. Mliklere gre bu tr hayvanlar yenebilir, helldir. Hanbellere gre timsah, kurbaa ve ylann yenmesi hell deildir, dierleri yenebilir. Ancak bunlardan, akc kan olan (kaplumbaa, su aygr gibi) hayvanlar iin boazlama ilemi gerekir, akc kan olmayanlar iin boazlama da gerekmez. Yengecin akc kan olmamakla beraber mezhepte yaygn gr, herhangi bir yerini keserek boazlama yerine geecek bir ilemin (tezkiye) yaplmas gerektii ynndedir. Ahmed b. Hanbelden ise tezkiye gerekmedii rivayet edilmitir. f) Hayvan Etleri ile lgili Baz Meseleler Etinin yenmesi hell saylan bir hayvann usulne gre boazlanmas (tezkiye), avlanma yoluyla elde edilecekse bu konudaki din artlara uyulmas gerekir. Her iki konu da ileride ayrca ele alnacaktr. Etinin yenmesi hell olmakla beraber, pislik yemi olan kara hayvanlarnn (cellle) bekletilmeden kesilip yenmesi hemen btn mezheplerce mekruh grlmtr. Ahmed b. Hanbelden mekruh ve haram olduuna dair iki rivayet vardr; Mliklerde yaygn gr mekruh olmad ynndedir. Bu tr hayvanlar bir sre temiz yiyeceklerle beslenmeli, etindeki kt kokunun gitmesi salanmaldr. Fkh kitaplarnda, bu durumdaki tavuklar iin gn, koyunlar iin drt gn, sr ve develer iin on gn gibi sreler belirtilmi ise de aslolan hayvandaki pis kokunun gitmesini salayacak bir sre beklenmesidir. Balklarn temiz olmayan sularda bulunmu olmas, etlerinin yenmesine engel deildir. Baln yuttuu balk da -eer paralanmamsa- yenebilir. Etinin yenmesi hell trlerden bile olsa, canl hayvandan -henz boazlama yaplmadan- koparlan para, meyte (murdar) hkmndedir; yenmesi

btn bilginlere gre haramdr. Usulnce kesilmi hayvann da yenmesi ciz grlmeyen baz organ ve czleri vardr. Hayvanlarn yumurtas ve st genellikle etlerinin hkmne balanmtr; ancak baz ayrntlar vardr. Buna gre, etinin yenmesi ciz olan bir hayvandan ister canl iken ister din usulne gre boazlandktan sonra (ya da balk gibi boazlamaya gerek olmayan hayvanlardan l halinde) kan yumurtann yenmesi -bozulmu olmadka- cizdir; bu hususta slm bilginleri fikir birlii iindedir. Etinin yenmesi ciz olan fakat din usulne gre boazlanmadan lm bir hayvandan kan yumurta sertlemise yenebilir, aksi halde yenmez. Etinin yenmesi ciz olmayan hayvann yumurtasna gelince, Haneflere ve Hanbellere gre bunun yenmesi ciz deildir. filere gre -domuz, kpek ve bunlardan domu hayvanlar hari- canl halinde iken btn hayvanlar temiz olduundan, eti yenmeyen hayvanlarn da canl iken yaptklar yumurta temizdir ve yenebilir. Mlik fakihleri de yumurtlayan hayvanlarda eti yenen ve yenmeyen ayrm yapmayp, zararl deilse bunlarn yumurtalarnn yenebilecei grndedir. St, drt mezhebe gre etin hkmne tbidir. nsan eti, saygnlna binaen haram klnmtr. Ancak st haram deildir. Eb Hanfeden at etinin haram veya mekruh olduuna dair nakledilen gr esas alan baz bilginler stn de haram veya mekruh olarak nitelendirmilerse de, mezhepte sahih kabul edilen gre gre atn st mubahtr, nk eti pis olduu iin deil cihad arac olduu iin yasaklanmtr. Eti yenen bir hayvan boazlandnda karnndan kan yavru ile hemen doum sonras len yavru hakknda, hayvanlarn deri, boynuz, kl gibi paralarndan yararlanmann hkm hakknda zel hkmler mevcut olup bu konuya ileride temas edilecektir. g) Domuzla lgili Fkh Hkmler Domuz etinin yenmesi gerek Kuranda (el-Bakara 2/173; en-Nahl 16/115) gerekse Hz. Peygamberin hadislerinde ak ve kesin bir ifade ile mslmanlara yasak klnm, mmetin icm ve uygulamas da bu ynde olmutur. Zaten slmda yiyecek ve ieceklerden haram klnanlar olduka snrldr ve bunlarn banda da domuz eti yer alr. Hatta Kuranda tr itibariyle haram klnan tek hayvan domuzdur. Esasen domuz etinin yenmesi btn ilh meneli dinlerde, sz gelimi Yahudilik ve Hristiyanlkta da haramdr. Tevratta domuzun murdar olduu belirtilip etinin yenmesi ve lsne dokunulmas yasaklanmtr (Tesniye, 14/8).

ncilde domuz yer yer aaland halde (bk. Matta, 7/6; Markos, 5/11-14) etinin yenmesini yasaklayan ak bir ifade yoktur. Ancak bu durum, Hristiyanl bu ynde kkl alkanlklar olan toplumlara benimsetebilmek maksadyla Pavlusun domuz etini yasaklayan ibareleri ncilden karp nsan azdan giren deil azdan kan kirletir (Matta, 15/11, 18) hkmn esas ald ve arda alnp satlan eyler yenebilir (Korintoslulara Birinci Mektup, 10/25) gibi ifadelerle bu ynde bir uygulama balatt eklinde aklanmaktadr. Kuranda aktlm kan ile domuz, meyte ve Allahtan bakas adna kesilen hayvanlarn etinin haram klnd birka defa tekrar edilir (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3; el-Enm 6/145; en-Nahl 16/115). Yine Kuranda temiz olan her eyin insanlar iin hell, pis olan eylerin de haram klnd bildirilir (el-Arf 7/157; Th 20/81; el-Mminn 23/51). Hz. Peygamber de bu yasa devaml teyit etmi, Allah ve resul arabn, l hayvan etinin, domuzun ve putlarn alm satmn haram klmtr buyurmu, hadisin devamnda da meytenin yann gemilerin cillanmasnda, derilerin yalanmasnda ve aydnlatmada kullanlmasnn da haram olduunu ifade etmitir (Buhr, By, 112; Eb Dvd, By, 66; Tirmiz, By, 61). Yeme asndan domuzun etiyle yann arasnda fark olmayp ikisinin de haram olduunda slm hukukular gr birlii iindedir. Domuzun czlerinin, sz gelimi i yann gda dndaki amalarla kullanlmasna gelince, slm hukukularnn ounluu ilgili yet ve hadisleri yorumlayarak bunlarn da necis ve haram olduu sonucuna varmlardr. slm bilginleri domuz etinin haram klnmasn aklamak amacyla, domuz etinin insan saln ve tabiatn olumsuz ynde etkileme zellii zerinde srarla durur, bu hususta birok akl, tecrb ve ilm aklamada bulunurlar. Ancak, bu anlatlanlar domuz etinin haram klnmasnn gerek sebebi (illeti) olmadndan, haramlk hkm zikredilen sakncalarn olup olmamasna gre deiiklik gstermez. XX. yzylda gelien teknolojik imknlarn bu sakncalar bertaraf etmesi, domuz eti ve yann baka terkip ve ekiller altnda hazrlanmas veya katk maddesi olarak kullanlmas da dinin bu ak yasan kaldrmaz. nk, dinin emir ve yasaklarnn mutlaka mkul bir sebebi ve aklamas olsa bile, bunun tamamnn bugn iin kavranabileceini ve gerek sebebin bulunabileceini ileri srmek lsz bir iddia olur. lm gelimeler ve tecrbeler arttka dinin emir ve yasaklarndaki hikmet ve gaye daha iyi anlalmaktadr. te yandan mslman asndan slmn emir ve yasaklar, doruluuna inanlan gerekler olup iyi mslman olma bunlara sk skya bal olmakla mmkn olur.

slm toplumlarnda domuz etinin ve yann yenmesinin haraml konusunda gerek uygulamada gerekse hukuk doktrininde gr birlii vardr. Ancak etinin yenmesi hari domuzla ilgili birok fkh mesele tartlmtr. Bunlar arasnda, domuzun azn srd kabn ve suyun hkm, klnn, derisinin, kemiinin kullanm, domuzun alm satm, telef edildiinde tazmininin gerekip gerekmedii saylabilir. Ana hatlaryla ifade etmek gerekirse, domuz slm hukukunda mslmanlar asndan hukuken deerli mal (mtekavvim mal) saylmaz. Bir mslmann domuz zerinde mlkiyet hakk olamayaca gibi kasten telef edilmesi halinde tazmini ve alnmas halinde alann cezalandrlmas gerekmez. Domuzun gayri mslimlere nisbetle mal hkmnde olup olmad ise tartmaldr. Hanef ve Mliklere gre maldr, gayri mslime ait bir domuz haksz yere telef edilmise tazmin edilmesi gerekir. slm hukukularnn byk ounluu domuzun canl iken de necis olduu, bu sebeple salyasnn, terinin vs. bulat eyin de necis olduu grndedir. Bu sebeple de azn srd kabn, biri toprakla olmak zere yedi defa ykanmas gerektiini sylerler. Mlik hukukular ise canl olduu srece kpek gibi domuzun da necis olmad grndedir. Bu ihtilfn pratik sonucu domuzun girip kt veya salyasn bulatrd suyun temizlii ve temizlenmesi konusunda kendini gsterir. slm hukukularnn ounluu domuzun derisinin tabaklansa bile kullanlmayaca, necis olduu grnde iken, Zhirler, Eb Ysuf, bn Hazm gibi baz hukukular tabaklanan domuz derisinin kullanlabilecei grndedir. Bir ksm hukuku da bu derinin tulum gibi sv maddelerde deil de rt, sergi, adr gibi suyla temas ettirilmeden kullanlabileceini syler. Domuzun klnn ine ve badana fras olarak kullanlmasnn slm hukukularnn ounluu tarafndan ciz grlmesi de buna o dnemde olan ihtiya sebebiyledir. Domuzun eriyip ryp baka bir maddeye dnmesi halinde slm hukukularn ounluuna gre bu yeni oluan maddenin hkm esas alnr. Baz koruyucu terkiplerin iinde domuz vb.nin yann bulunmas da, istihle ve temize karma yoluyla deime konusunda hkim olan l ve yaklamdan hareketle hkme balanabilir. B) Hayvanlarn Kesimi Kurann genel anlatmndan, yeryz nimetlerinin insann yararlanmas iin yaratld, insann hell ve temiz rzklardan diledii gibi yararlanp yaratanna kretmesi gerektii, yeryz nimetlerinden yararlanmada mubah

ve serbest oluun asl kural olduu, ancak gerekli grldnde birtakm snrlamalarn getirildii de anlalmaktadr. slmn gerek eti yenen ve yenmeyen hayvanlarla ilgili olarak koyduu ller, gerekse eti yenebilen hayvanlarn kesim art ve usullerine dair getirdii hkmler de bu nevi kayt ve snrlamalar arasnda yer almakta olup salk, beslenme ve din mkellefiyet asndan nem tayan ve srarla zerinde durulan bir konudur. Hayvanlarn boazlanp kanlarnn aktlmas suretiyle yenmesi canllar arasnda sadece insana mahsus bir zellik olarak grlr. Btn semav dinler de bu usuln gereklilii konusunda ortak gre sahip olup Yahudilikte konu zerinde bugn de hassasiyetle durulur. Hristiyanlkta da ayn hususun benimsenmesi gerekirken Pavlus, dini, farkl kltr ve geleneklere sahip topluluklara yayabilmek iin yeme ve ime konusundaki din kaytlar yok denecek lde kaldrm, bu yzden de Hristiyanlkta hayvanlarn kesimi din bir hkm olma zelliini yitirmitir. slm dini, yeme ve ime konusundaki yasak ve kaytlar en aza indirmi olmakla birlikte eti yenen kara hayvanlarnn ancak fiilen veya hkmen boazlanmas halinde hell olaca, aksi takdirde meyte (murdar, l hayvan) hkmnde olup etlerinin yenmeyecei ilkesini devam ettirmitir. Hayvanlarn kesimi konusu fkh kitaplarnda zebih (tekili zebha) bal altnda ayr bir blm halinde ele alnp incelenir. Hayvanlar boazlama klasik literatrde zebh ve tezkiye/zekt kelimeleriyle, develerin nisbeten farkl kesim usul de nahr kelimesiyle ifade edilir. Balk gibi sadece suda yaayan hayvanlarn boazlanmas ve kanlarnn aktlmas art olmad iin, hayvanlarn kesimi ve boazlanmasndan sz edildiinde kural olarak, kara hayvanlar ile hem su hem de karada yaayabilen hayvanlar kastedilir. Konunun hell ve haramla yakn ilgisi bulunduu ve dinin yeme imeyle ilgili nemli bir hkm olduu iin, hayvanlarn kesimi, kesen ahs, kesilen hayvan, kesimin ekli gibi alt konularda ayrntl fkh hkmlere yer verilmitir. a) Kesilen Hayvan Kesim ilemi genelde eti yenen hayvanlar iin sz konusu ise de, eti yenmeyen hayvanlarn kesiminin de baz fkh sonular olabilir. Haneflere gre etinin yenmesi hell olmamakla birlikte canl iken temiz saylan hayvanlar boazland takdirde temiz saylmas hkm devam eder, ty ve derisinden de yararlanlabilir. Boazlanmad takdirde derisi ancak tabaklanmakla temiz olur.

Eti yenen hayvanlarn ise ancak fiilen veya hkmen boazlanmas halinde etlerinin yenmesi hell olur. Bunlardan balk tr su hayvanlar ile kara hayvanlarndan ekirgenin boazlanmas gerekmez. Bir hadiste Hz. Peygamber Denizin suyu temiz, ls helldir (Eb Dvd, Tahret, 41) buyurmu, bir baka hadiste de boazlanmakszn len (meyte) hayvanlardan ikisinin, balk ve ekirgenin slm mmetine hell klnd bildirilmitir (Msned, II, 97). Hanefler suda yaayan hayvanlardan sadece balk trn hell sayarken, dier mezhepler yalnzca suda yaayan dier hayvanlar da kural olarak hell sayar ve boazlanmasnn gerekmediini ifade ederler. Hem karada hem de suda yaayan hayvanlarn hangi trlerinin hell olduu veya boazlanmasnn gerektii fakihler arasnda tartmal ise de bunlardan akc kan olanlarn ancak boazlanmakla hell olaca gr ar basar. Av hayvanlarnn usulne uygun ekilde avlanmas ve ldrlmesi ou zaman boazlama hkmnde grlmekle birlikte, ele geirildiinde henz yaamakta olanlarn ayrca boazlanmas da gerekli grlr. Hayvann kesim esnasnda canl olmas ve lmnn de bu kesim ilemi sonucu olmas gerekir. Hayvann kendiliinden lm olmas (meyte) halinde eti haram olacandan kesim esnasnda hayvann canl olmas art zerinde titizlikle durulursa da bu konuda farkl ller benimsenir. Sz gelimi fakihlerin ounluu kesim esnasnda hayvann hareket etmesi ve kannn akmas gerektiini syler. Eb Hanfeye gre hayvann yaadnn bilinmesi, Ahmed b. Hanbele gre kann akmas yeterlidir. Hayvann lmnn bu kesim ilemi sonucu meydana gelmi olmas art da yukarda zikredilen canllk artn tamamlar. b) Hayvan Kesenin Nitelii Hayvan kesen kimsenin akl ve temyiz gcne sahip, mslman veya Ehl-i kitap olmas, av hayvan kesiyorsa ihramda olmamas, hayvan Allah adna kesmesi gerekir. Kesen kimsenin kadn veya erkek olmas fark etmedii gibi bli olmas da gerekmez. Allah adna kesmeyi kavrayacak lde temyiz gcne sahip olmas genelde yeterli grlr. Bu konular arasnda, Ehl-i kitap hkmndeki yahudi ve hristiyanlarn kestii hayvanlarn hkm zel bir nem tar. Ehl-i Kitabn Kestii Hayvann Hkm. Yahudi ve hristiyanlar gibi esasnda Allaha inanp peygamberine tbi olup hak dine mensup iken zaman iinde bu hak yoldan uzaklaan ve son hak peygamber Hz. Muhammede de inanmayan kimseler Ehl-i kitap olarak adlandrlm, onlar mrik ve

putperestlerden farkl tutularak kzlaryla evlenme, yiyeceklerini yeme mslmanlara hell klnmtr. Kuranda Bugn size temiz ve faydal eyler
hell klnd. Kitap verilenlerin yiyecekleri size, sizin yiyecekleriniz de onlara helldir (el-Mide 5/5) buyurulur. yet genel bir ifadeye sahip olup domuz,

arap, meyte gibi hakknda zel yasak bulunan yiyecekler hari, Ehl-i kitabn yiyip itiklerinin tamamn kapsar. Bununla birlikte konuyla ilgili olarak kaynaklarda yer alan tartmalarn bir ksm hl gncelliini korur. Bunlardan birincisi, kimlerin Ehl-i kitap saylaca meselesidir. Kurandaki Ehl-i kitap tabiriyle ilk planda yahudi ve hristiyanlarn kastedildii aktr. Birok sapma bulunmakla birlikte temelde Allah inancn tad iin Mecsleri, Sbileri, Budist ve Brahmanlar da Ehl-i kitap kapsamnda sayan slm bilginleri mevcuttur. Ehl-i kitabn boazlama eklinin sonucu etkileyip etkilemeyecei de tartmaldr. slm bilginlerinin ounluuna gre Ehl-i kitabn kestikleri ancak slm dininin ngrd boazlama usulne uyulmas yani keskin bir aletle hayvann boaz kesilmesi artyla yenebilir. Aralarnda Mlik fakihi bnlArabnin de bulunduu bir grup slm bilginine gre, Ehl-i kitabn kestiklerinin yenebilmesi iin mslmanlarn kesim usulne uymalar art olmayp, kendi dinlerine gre geerli olmas yeterlidir. Buna gre slma gre yenmesi hell bir hayvan bir hristiyan veya yahudi kendi dinlerine uygun ekilde kesmi veya ldrm ise bu hayvann etinden mslmanlar da yiyebilirler. Dinlerine gre yenmez ise mslmanlar da yiyemezler. te yandan Ehl-i kitabn kesim esnasnda Allahn adn anmalar (tesmiye) art olmamakla birlikte hayvann Allahtan baka birinin adna kesilmesi halinde o hayvann etinin yenmeyecei gr hkimdir. c) Tesmiye slm dininin zn, Hz. demden bu tarafa devam eden tevhid inanc tekil ettiinden, bunun tabii gerei olarak her tryle irke kar amansz bir mcadele verilmitir. Bunun gnlk hayatla ilgili bir sonucu da, hayvanlarn kesimi esnasnda Allahtan bakasnn isminin anlmasnn veya hayvann Allahtan bakas adna kurban olarak kesilmesinin ve bu ekilde kesilen hayvann etinin yenmesinin yasaklanm olmasdr (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3). Kuranda haram klnd bildirilen drt tr yiyecekten biri de (meyte, aktlm kan ve domuz etinden sonra) Allahtan bakas adna kesilen hayvanlardr (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3; el-Enm 6/145; en-Nahl 16/115). Bu ifadeyle ilk planda putlar adna kesilen ve putlara kurban edilen hayvanlar kastedilmekte, Allahtan baka varlk ve glere kutsallk atfedilmesine

ve boyun eilmesine kar klarak tek ve yegne yaratcnn Allah olduu ve yalnz ona ibadet edilecei fikri hkim klnmak istenmektedir. Hayvann Allahtan bakas adna kesilmesi yasan da, slmn tevhid inancn korumada ve irki nlemedeki bu titizlii erevesinde anlamak gerekir. Mslmanlarn hayvan keserken Allahn adn anmalarnn art olup olmad veya hangi lde art olduu ise slm hukukular arasnda tartmaldr. Konuyla ilgili olarak Kuranda Eer Allahn yetlerine inanyorsanz, zerine Onun ad anlarak kesilenlerden yiyin (el-Enm 6/118) ve
zerine Allahn ad anlmadan kesilen hayvanlardan yemeyin (el-Enm 6/121) buyurulur. Ancak bu yetlerde kastedilen hususun Allahtan bakas

adna kesilen hayvanlarn yenmesini yasaklama ve mslmann hayvan Allah adna kesmesi ilkesi mi yoksa hayvan kesilirken Allah adnn yani besmelenin telaffuz edilmesi mi olduu tartmaldr. Zhirler her hlkrda besmeleyi art grdklerinden hayvan keserken besmeleyi unutan veya kasten terkedenin kestiinin yenmeyecei grndedirler. Bata Hanefler ve Mlikler olmak zere fakihlerin ounluu ise yukardaki yetlerin lafzn da esas alarak hayvann kesimi esnasnda, unutulmad takdirde, besmeleyi art olarak grr ve besmelenin kasten terkedilmesi halinde o hayvann etinin yenmeyeceini ifade ederler. Unutann hkmen besmeleyi sylemi saylmas Hz. Peygamberin mmetimden yanlma, unutma ve zorla
yaptklarnn sorumluluu kaldrlmtr (Buhr, Hudd, 22; Eb Dvd, Hudd, 17) hadisi sebebiyledir.

Bata mam fi olmak zere bir grup slm hukukusu ise mslmann hayvan daima Allah adna kesecei, hayvan keserken besmelenin farz ve art olmayp snnet olduu, ilgili yetlerde putlar iin kesilen hayvanlardan veya kendiliinden len (meyte) hayvandan sz edildii, bu sebeple hayvan keserken besmeleyi kasten terkeden mslmann kestiinin de yenecei grne sahip olmutur. Delil olarak da Hz. Peygamberin mslmann daima Allah adna kestii, Allahn adn ansa da anmasa da kestiinin hell olduu (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 183), keserken besmelenin sylenip sylenmediinin bilinmemesi durumunda besmele ekip bu hayvann etinden yenebilecei (Buhr, Tevhd, 13; Zebih, 21; Eb Dvd, Edh, 13, 19) ynndeki hadislerini esas alrlar. Bununla birlikte filerde de hayvan keserken besmeleyi terketmek mekruhtur. Tesmiye (Allahn adnn anlmas) veya besmele artndan maksat, hayvann kesimi esnasnda kesen kimsenin Allahn adn anmasdr. Bismillhi Allah ekber demesi mstehap grlmtr. Bismillh demesi veya Allahn dier isimlerinden birini dua maksadyla olmamas artyla anmas yeterli grlmtr.

d) Kesimde Kullanlan Alet Hayvann kesiminde aslolan, hayvana eziyet etmeden, ac ektirmeden kann aktmaktr. Bu da ancak keskin bir alet kullanmakla mmkn olur. Bunun iin de slm bilginlerine gre kesimde kullanlacak aletin gerekli yerleri kesecek ve kan aktlacak lde kesici olmas yeterlidir; kesim aletinin demir, aa, ta vb. olmas nem tamaz. Eziyet verici kr bir aletle kesim yapmak mekruh grlmtr. Gnmzde dnyann eitli yerlerinde kullanlan elektrik oku, tabanca, karbondioksit gaz verme, bana eki veya tokmakla vurma, omuriliine i sokma gibi tekniklerle ldrlen henz canl iken boazlanmadan- hayvanlar, ldren mslman ise Mide sresinin 3. yetinde yenmelerinin haram olduu bildirilen gruba girer. nk hayvann kesim ilemi esnasnda canl olmas, lmnn de bu kesim ilemi sonucu meydana gelmesi gerekir. Ancak bu tr bir uygulama hayvann lmne yol amayacak, sadece onun sakinlemesini veya baylmasn temin edecek noktada braklr ve daha sonra hayvan canl iken usulne uygun kesilirse eti yenir. Bununla birlikte yaplan ilemin hayvann sinir sistemini tahrip edip hareket kabiliyetini iyice azaltp damarlarndaki kann akmasn engellememesine de dikkat etmek gerekir. ldren Ehl-i kitaptan ise bir ksm fkhlara gre onlarn dinlerinde yenen hayvan mslmanlar da yerler. e) Kesim Usul Hayvanlarn kesimi, ihtiyar (hakik) ve ztrar (hkm) olmak zere ikiye ayrlr. Eti yenen ehl hayvanlarn boazlanmas normal artlarda, hayvann enesi altndan yemek ve nefes borusu ile kan tayan iki byk damarnn kesilmesi (zebh) veya develerde boazla gsn birletii yere bak saplamak (nahr) suretiyle olur ve buna ihtiyar boazlama tabir edilir. Eb Hanfe bunlardan en az nn kesilmesini yeterli grrken Eb Ysuf yemek ve nefes borusuyla birlikte iki damardan birinin kesilmesi, mam Muhammed ise her birinin ounun kesilmesi gerektii grndedir. fi ve Hanbeller kan damarlarndan ziyade yemek ve nefes borusunun kesilmesinin gereini ifade ederken bir ksm fakihler drdnn de kesilmesi gerektiini belirtirler. Boazlamann ekliyle ilgili bu ve benzeri tartmalar neticede, hayvann eziyet ekmeden ve uzun sre can ekitirmeden lmesini ve kannn da byk oranda vcudundan atlm olmasn salamay hedef alr. Vahi hayvanlarn veya ehl olduu halde yakalanamayan veya yatrlp boazlanmas mmkn olmayan hayvann herhangi bir ekilde

yaralanp kannn aktlmas boazlama yerine geer. Hz. Peygamberin de bulunduu bir yerde kaan ve yakalanamayan bir deve ok ile vurulmu, Reslullah da bunu tasvip ettii gibi byle durumlarda ayn ekilde davranlmasn emretmilerdir (Buhr, Zebih, 15-18; Mslim, Edh, 4). Zaruret sebebiyle bavurulan bu usule de ztrar boazlama tabir edilir. Hayvann kesimi esnasnda sol yan zerine yatrlp ynnn kbleye evrilmesi, kullanlan kesim aletinin keskin olmas, hayvan yere yatrlrken ve kesilirken ona eziyet edilmemesi, hayvann grecei ekilde bak bilenmemesi, yerde fazla bekletilmemesi gibi hususlar tavsiye edilmi, mslmann her iinde olduu gibi hayvan keserken de en uygun ve gzel ekilde davranmas ilkesi vurgulanmtr. f) Kesilen Hayvann Karnndan kan Yavru Kesilen bir hayvann karnndan kan yavru canl ise ve yavru anne karnnda oluumunu tamamlam konumdaysa kesilerek yenebilir. Organlar tam gelimemi yavru ise yenmez. Yavrunun l olarak kmas durumunda, yavrunun kesim ileminden nce ld biliniyorsa yenmesi ittifakla haramdr. Yavrunun lmnn annesinin kesimiyle olduuna kanaat getirilirse fakihlerin byk ounluu bu yavrunun yenmesinin ciz olduu grndedir. Bu konuda Hz. Peygamberden rivayet edilen Annenin kesilmesi karnndaki yavrunun da kesilmesi demektir hadisini (Eb Dvd, Edh, 18; Tirmiz, Etime, 2) delil alrlar. Eb Hanfe ve rencisi Zfere gre, bu durumdaki yavru, canl olarak karlp da kesilemedii iin meyte hkmndedir. g) Deerlendirme Hayvanlarn kesimi konusunda slm literatrde yer alan kural ve tavsiyeler, mctehid ve fakihler arasnda yer alan tartmalar esasen insanlarn yararlanmas iin yaratlm bulunan hayvanlarn salkl, gzel ve merhametli bir biimde ve dzen ierisinde kesilmesini, tevhid akdesine aykr sapmalarn da temizlenerek bu konuda slm mmeti arasnda belli bir gelenei oluturmay amalar. nsan ilikilerinin karmak bir hal ald, birbirini hi tanmayan insanlar arasnda cereyan eden, ticar ve toplumsal hayatn giderek yaygnlat, hayvanlarn kesiminin ve et rnlerinin ayr bir sanayi ve ticaret sektr tekil ettii gnmz toplumlarnda hayvanlarn kesimi konusunda yukarda yer alan kural ve tavsiyelere uyulup uyulmadn belirlemek veya denetlemek de olduka zorlamtr. zellikle tavuklarn

kesiminde ve tylerinin yolunmasnda mezbahalardaki hayvan kesimlerinde seri retim kaygs sebebiyle mekanik kesime geildii ve baz din kural ve tavsiyelerin terkedildii de bilinmektedir. Bu tr olumsuzluklar, mslmanlar din esaslara uygun kesimi salama ynnde i birlii ve yatrm yapmaya veya en azndan bu ynde kamuoyu oluturmaya sevketmelidir. Bununla birlikte halkn byk ounluunun mslman olduu lkelerde, aksine salam bir bilgi olmad srece kesimin slm kurallara uygun olduu kanaatinin tanmasnn uygun olaca, besmelenin kasten terkedilmesi halinde bile kesen kimse mslman olduu srece kestiinin yenebilecei eklindeki fi mezhebinin gryle amel edilebilecei sylenebilir. Bat toplumlarndaki mslmanlarn ise slm kurallara gre kesim ynnde i birliine gitmeleri kanlmaz grnmektedir. Nitekim Yahudilikte hayvanlarn kesimi konusunda hemen hemen slm esaslara benzer bir usul ngrlm olduundan Bat toplumlarnda yahudiler bu konuda da ayr bir sektr ve g oluturmu, hemen hemen her lkede kendi dinlerine uygun kesim ve retim i birliine gitmilerdir. Bununla birlikte baz mctehidler Ehl-i kitabn, kendi dinlerine uygun bir ekilde kestiinin yenebilecei grnde olduundan onlarn grleri Bat toplumlarnda bu konuda geici bir zm olarak dnlebilir. C) Av ve Avlanma Avlama dar ve teknik anlamda, tabiat itibariyle yaban, insandan kaan ve normal yollarla elde edilemeyen eti yenen hayvan yakalamay ifade etmekle birlikte geni anlamda etlerinin yenmesi hell olmayan hayvanlarn eti dndaki czlerinden yararlanma amacyla yakalanmasn da kapsar. Bundan nceki ana balk altnda verilen bilgilerden, slm dininde etinin yenmesi hell olan ve olmayan hayvanlarn trleriyle ve dinen etleri yenilebilen kara hayvanlarnn kesimiyle ilgili birtakm zel hkmlerin bulunduu bilinmektedir. Hell olan trdeki bir kara hayvannn etinin yenebilmesi hususunda temel kural, onun din usule gre boazlanm olmasdr. Ayn kuraln av hayvanlarna da uygulanmas, yani av yoluyla elde edilen hayvann etinin byle bir boazlama ilemi yaplmakszn yenmesine msaade edilmemesi gerekirken, bu konuda ihtiyaca dayal bir kolaylk getirilmi, av hayvanlar belli durumlarda bu kuraldan istisna edilmitir. Aada detaylar ile grlecei zere av hayvan ele geirildiinde henz hayatiyeti sona ermemise yine boazlama ileminin yaplmas gerekir. Aksi halde bu hayvann etini yemek hell olmaz.

a) Avlamann Din Hkm slm dini, fert ve toplum hayatna sadece gerekli ve zorunlu grd mdahaleleri yapm, herhangi bir olumsuz gidi ve sonu olmad srece insalarn yapp ettiklerine bir kstlama getirmemitir. Bunun iin de gnlk hayat oluturan davranlarda hell ve mubah olu asl, haramlk ve kstlama ise istisna bir durum olarak grlr. Avlanma da byledir. nsanlar teden beri gda temini ya da baz hayvanlarn deri ve kl gibi czlerinden yararlanmak iin avlama yoluna bavurmaktadr. Din de bu konuda hell ve serbest oluu esas alm, gerekli dzenleme ve kstlamay toplumlarn rf ve ihtiyacna brakmtr. Kuranda yeryznde ne varsa hepsinin insan iin yaratldnn (el-Bakara 2/29), gklerde ve yerde bulunan varlk ve imknlarn Allahn bir lutfu olarak insann emrine verildiinin (el-Csiye 45/13) ifade edilmesi, ayrca avlamann ilke olarak hell olduunun bildirilmesi (el-Mide 5/94-96) byle bir anlam tar. Kuran ve Snnet insann ba bo braklmadn vurgulam, amasz ve anlamsz davranlar yermitir. Ayrca Hz. Peygamberin hadislerinde merhamet duygularn yitirenler iin ar ifadeler kullanlmtr. slm rahmet ve merhamet zerine kuruludur. Yeryzndeki btn mahlkata kar efkat ve merhamet beslenmesini, Allahn yaratt ftratn ve gzelliklerin korunmasn emreder. Bu sebeple, hibir fayda salamaya ynelik olmayan ve srf hayvanlara eziyet vermek ve bu yolla elenmek iin yaplan avlama slm ilkelerle badamaz. Nitekim Peygamberimiz bir hads-i eriflerinde yle bir uyarda bulunmutur: Kim bir sere kuunu bo yere ldrrse, o
ku kyamet gn Allaha ikyette bulunarak der ki: Y rabbi! Falanca kii hibir yarar gzetmeden beni bo yere ldrd! (Neyll-evtr, VIII, 155156). Baka bir hadislerinde de Resl-i Ekrem canl bir varln hedef edinilmesini yasaklamtr (Buhr, Zebih, 25; Mslim, Sayd, 58).

Eti yenen hayvanlarn eti iin, eti yenmeyen hayvanlarn ise deri, kl ve di gibi czlerinden yararlanmak ya da zararlarndan kurtulmak iin avlanmas kural olarak ciz grlmtr. Normal artlara gre verilmi bu hkm, ilgili ve yetkili merciler tarafndan evrenin ve hayvan neslinin korunmas iin gerekli tedbirleri almasna ve baz kstlamalar getirmesine engel tekil etmez. nk bu, ciz ve mubah bir davrann normal artlardaki hkmn aklamakta olup slm hukukular kamu yetkililerine ciz ve mubahta tasarruf yapma hakk tanrlar. Bunun yannda spor ve benzeri amalarla ava kmak da ciz grlm, fakat baz bilginler asl amacn dna kld ve merhamet duygularn incittii iin bunu mekruh grmlerdir.

Bir yarar gzetmeksizin ve hayvanlara eziyet iin avlamak ise ciz deildir. Yine, bakalarna zarar veren bir yolla yaplan av da slm dininin genel ilkelerine gre yasak fiillerden saylmtr. Bu tr avlama iin fkh eserlerinde daha ok insanlarn mallarna, zellikle arazi ve mahsullerine zarar verme durumlar rnek gsterilmise de tabiatn ve hayvan neslinin korunmas, zamansz avlanmann hayvanlarn reme ve gelimesinde yol aaca olumsuzluklarn nlenmesi amacyla konan snrlamalara uyulmamasn da bu erevede dnmek gerekir. Nitekim ilk bakta hac ibadetine has bir dzenleme gibi grnrse de, slmdaki Mekke havalisinin bitki ve hayvanlar ile ilgili koruyucu hkmlerin evre bilincini yerletirmeye ynelik hikmetler de ierdii gzden uzak tutulmamaldr. Harem blgesi iin getirilen kstlamalarn, bu blgeyi deta rnek bir mill park haline getirmeyi amalad da sylenebilir. b) artlar Kurn- Kermde, zellikle de Hz. Peygamberin snnetinde mslmann yararlanabilecei avn belirli nitelikleri tamas gerektiine dair baz hkmler yer almtr. Avlama konusunun etlerinin yenmesi hell yahut haram saylan hayvanlara ve etlerinin yenmesi hell olanlarn boazlanma usulne ilikin hkmlerle sk bir ilikisi bulunduundan, slm bilginleri bu hkmleri birlikte gz nne almlar, bunlarn nda mslmann yararlanabilecei ve zellikle etini yiyebilecei av konusunda aranacak artlar belirlemeye almlardr. Fakihler bu artlardan bazlarnda fikir birlii etmiler, bazlarnda ise delil farkll sebebiyle farkl sonulara ulamlardr. Bu itibarla avlanacak ve av hayvanlarndan yararlanacak ahslarn fkh kltrndeki bu hkmleri bilmesi gerekir. Avlama yoluyla elde edilen bir hayvann etini yemenin hell olmas iin baz artlar vardr. Bunlar grupta toplamak mmkndr:
1. Avc ve Avlama ekli ile lgili artlar

Avlanan bir hayvann etinin yenebilmesi iin avc ile ve avlanma ekli ile ilgili artlar be madde halinde ele alnabilir: a) Av yapan kiinin, dinen hayvan kesimine ehil olmas gerekir. Bu sebeple, temyiz gcne sahip mslman bir kiinin yapt av btn slm bilginlerine gre helldir. Akl hastas ve gayri mmeyyiz kk gibi temyiz gcnden yoksun olan kiilerin avlad hayvann eti Mlik ve Hanbel mezhebine gre hell deildir. Hanef mezhebinde de temyiz gc esas

olmakla birlikte, besmeleyi bilen ve av fiiline ynelen gayri mmeyyiz kn, akl hastasnn ve sarhoun avlad hayvan yenebilir. filere gre ise avlayann temyiz gcne sahip olmas art deildir. Ehl-i kitabn avladklar yenir. Buna karlk putperestlerin ve mrtedlerin (slm dininden kanlar) avlad hayvann yenmesi ciz deildir. Avlad yenmeyen kiilerle avlanma ehliyetine sahip kiilerin ortaklaa avladklar avn da eti yenmez. b) Avcnn ava niyet etmi veya avn zerine avc hayvann salnm olmas gerekir. Bu art gereklememise, mesel avlanmas ciz bir hayvan deneme at veya geliigzel yaplan at ile vurulmu ise, veyahut av kpei kendi bana avn zerine gidip onu ldrmse, bu av hell olmaz. Fakat avc hayvan kendi bana avn zerine gider, avc da hemen Allahn ismini anar ve onu ava doru kkrtrsa Hanef ve Hanbel mezhebine gre bu helldir. Bu durumda avc hayvan takdiren sahibi tarafndan salnm saylr. Mlik ve filerde -sahih bulunan gre gre- byle bir avn yenmesi hell deildir. Mlik, fi ve Hanbel mezhebi eserlerinde, bu art avcnn av grm, yerini belirlemi olmas eklinde detaylandrlmtr. c) Avlanann silhn kullanrken veya avc hayvan salarken Allahn ismini anmas gerekir ve bile bile bunu terketmemesi gerekir. slm bilginleri av esnasnda Allahn ismini anmann din bir grev olduunu kabul etmekle birlikte, bu grevin balayclk derecesi konusunda farkl grler ileri srmlerdir. Baz hadis bilginleri ve mctehidler avcnn her hlkrda besmele ekmesini art grm, ister kasten ister unutarak besmele ekilmemise o av yemeyi hell saymamtr. Fakihlerin byk ounluuna gre avcnn besmeleyi unutmasnn, tpk hayvann kesim ileminde olduu gibi, mahzuru yoktur. Besmele ekmeyi unutan avc, hkmen besmele ekmi saylr. Avlanma esnasnda besmeleyi kasten terkeden kimseye gelince, Haneflere gre, Allahn ismi anlmadan kesileni yemeyiniz (el-Enm 6/12) melindeki yetin kapsam gerei, kasten besmeleyi terkedenin avlad hayvann eti yenmez. Mlik mezhebinde yaygn olan ve muteber saylan gr de budur. Yine Ahmed b. Hanbelden nakledilen ikinci bir gr bu yndedir. filer bu yeti Allahtan bakas adna kesilen eklinde yorumlayarak ve konu ile ilgili hadislere dayanarak besmelenin kasten terkedilmesi durumunda da avlanan avn yenebileceini ileri srerler. Hayvanlarn kesiminde olduu gibi avlanma konusunda da fi mezhebinin bu grnn getirdii kolaylktan yararlanlabilir.

d) Avc silhn attktan veya avc hayvan av zerine saldktan sonra ve yaralanan av elde etme esnasnda baka bir ile uramamas gerekir. Avlanma esnasnda avcnn yapmas gereken, vurulan av kovalamak ve yakalamaktr. Zira yaralanan ava hayatiyeti sona ermeden yetitiinde din usulne gre onu boazlamas arttr. Bu ite ihmalkr davranr da av tabii seyrinde lrse bu avn eti yenmez. e) Kara hayvan avlayan kiinin o esnada hac ve umre iin ihrama girmi durumda olmamas gereklidir. Kuranda, hramda bulunduunuz srece kara av haram klnd (el-Mide 5/96) buyurularak ihramlnn kara avcl yasaklanmtr. Ancak, ihraml olan birisinin avlanmas halinde, avlad avn hkm hususunda fakihler ihtilf etmilerdir. Eb Hanfe, fi ve Eb Sevr bu av, ihramda olmayann yemesini ciz grm, mam Mlik ise bu av meyte (murdar) kabul ettiinden yenmesini hell saymamtr. Deniz avclna gelince,Hem size hem de yolculara fayda olmak zere (yararlanmanz iin) deniz av yapmak ve onu yemek size hell klnd (elMide 5/96) anlamndaki yetin ak ifadesi gerei, ihraml halde iken deniz

hayvanlarn avlamak yasak deildir.

2. Avlanacak Hayvanla lgili artlar

Avlanacak hayvanla ilgili artlar da birka maddede toplanabilir: a) Avlanmayla elde edilen hayvann yenebilmesi iin eti yenen bir hayvan olmas gerektii aktr. Hangi hayvanlarn etinin yenmesinin hell olduu, bir stteki ana balk altnda ayrnt ile ele alnd gibi, fakihler arasnda hayli farkl gr ve yaklamlara konu tekil etmektedir. Eti yenmeyen hayvanlarn deri, kl ve kemik gibi czlerinden yararlanmak veya zararlarndan korunmak iin avlanmas cizdir. b) Avlanan hayvann tabiaten vah hayvan trnden olmas gerekir. Deniz hayvanlarndan balk ve trlerinin, kara hayvanlarndan evcil olmayp etinin yenmesi hell olanlarn avlanma usulyle elde edilmesinin ve yenmesinin ciz olduunda fakihler arasnda gr birlii vardr. Evcil hayvanlar normal kesim usulne tbidir. Aslen evcil olup da sonradan yabanleenlerin avlanmas ise ihtilfldr. Mlikler dndaki mezheplere gre, yakalanp boazlanmas mmkn olmayan evcil hayvanlarn avlanmas cizdir. Mlik mezhebine gre ise, bu tr hayvanlarn avlanarak yenmesi hell deildir. c) Avlanlan hayvann kesimden nce lmesi halinde, lmnn bu avlanmadan olmas gerekir. Bu yzden deil de baka bir sebeple lrse, eti yenmez. Yaralandktan sonra suya derek boulan veya yamatan dp

len hayvann durumu da ayndr. Yaralanan hayvann yere dme ve arpma sonucu lmesi ise, avlanma sonucu lme saylr. Bu itibarla avc yaralad av bir sre bulamasa da, sonra bu av l olarak bulsa, bu durumda avn hell olmas iin art gereklidir: a) Avc, bulduu avn suda boularak ya da bir yardan yuvarlanarak ld teredddn tamamaldr. b) Bulunan hayvann bir bakasnn yaralamadn veya bakasnn avc hayvan tarafndan avlanmadn, kendisi tarafndan avlandn bilmelidir. c) Avlanlan hayvan bozulmam ve sala zararl hale gelmemi olmaldr. Eer pis koku yayacak, salk asndan sakncal olabilecek duruma geldiyse, yenmesi hell olmaz. d) Avlanan hayvan yaral olarak ele geirilir ve kesme imkn da bulunursa, usulne uygun olarak kesilmelidir. Buna imkn varken avcnn kusur ve ihmali yznden kesilmezse, eti yenmez. nk ihtiyar boazlama imkn bulunduu srece ztrar boazlama geerli olmaz. Avc, avlad hayvana henz lmeden yetimise durumuna baklr: ayet av, hayatiyetini yitirmi de boazlanm hayvann durumuna benzer bir canllk belirtisi tayorsa, mesel karn yarlp i organlar darya frlam ise veya av kpeinin ldrc darbesine mruz kalmsa, artk hkmen l saylr ve boazlamaya gerek olmakszn yenebilir. filere gre bu durumda hayvan rahatlatmak iin boazn bakla kesmek mstehaptr; fakat byle yaplmadan lse de etini yemek helldir. Bu durumdaki hayvan suya dm olsa da eti yenebilir, zira boularak lm saylmaz. ayet av henz hayatiyetini yitirmemi ise boazlanmas gerekir. Kasten veya ihmal ile boazlama terkedilirse, bu hayvan meyte hkmndedir, yenmesi hell olmaz. Eer bak bulunmamas veya vaktin yeterli olmamas gibi bir sebeple boazlanamamsa, Hanef mezhebindeki gre gre yenmez; fakat istihsanen yenebileceine hkmedilmi ve bu gr daha salam bulunmutur. filer ve Hanbeller ise bu durumda boazlanmayan hayvann hkm hakknda avcnn kusurlu olup olmamasn esas almlardr. ayet avcnn bir kusuru yoksa, mesel baa uzanrken veya boazlama vaziyeti alrken hayvan lmse, eti yenebilir. Fakat avc kusurlu ise mesel ba yoksa yahut yanllkla ban srtn srmse ve bu yzden boazlama ilemi yaplamadan lmse, eti yenmez.

3. Av Aleti ile lgili artlar Av ya av tfei, ok, mzrak gibi yaralayc ve ldrc bir aletle ya da kpek, atmaca, ahin gibi bu i iin eitilmi hayvanlarla yaplr. Av yaparken kullanlacak baz vastalara Kuran ve Snnette zetle iaret edilmi, fkh eserlerinde ise bu vastalarda aranan zellikler konusu ayrnt ile ele alnmtr. Avlanmada kullanlacak vastalar, silhlar ve hayvanlar olmak zere iki ksma ayrlr:
a) Silhla Avlanma

Silh kapsamna giren avlanma aletlerinin zellikleri ve bunlara balanan hkmler ana hatlar ile yledir: 1. Avlanmada kullanlan silhn, avn bedenini paralayc (kesici, delici) zellikte olmas ve vcuduna nfuz etmesi gerekir. Mesel tfekle atlan sama ve kurunun durumu byledir. Avc, av vurduktan sonra kesmek iin yetiemese de av, yara ald ve zerine Allahn ismi anlm sayldndan boazlanmas gerekmez. Bununla birlikte ateli silhlarn icadndan sonra, konu etrafnda baz gr ayrlklar ortaya km ve bir ksm Hanef ve Mlik fkh bilgini kurunun yakc zelliini esas alarak bu yolla yaplan avn yenmesini -eer lmeden yetiilip boazlanamamsa- ciz grmemi ise de bu gr kuvvetli bulunmamaktadr. 2. Ava atlan bak ve kl darbesi onun bir organn vcudundan ayrrsa av yenir. nk bu ekilde avda bir yaralama meydana gelmitir ve bu onun boazlanmas gibidir. Vurulan kl, bak vb. aletlerin av sadece yaralamas halinde de av boazlanm saylr ve etini yemek helldir. Ancak daha nce belirtildii zere av ele getiinde henz hayatiyetini koruyorsa ayrca boazlanmas gerekir. 3. Ta, sopa ve benzeri cisimlerle av yaplmas delici zelliinin bulunmamas ynnden bakldnda ciz grlmemi, bu cisimlerin delici bir etki ile hayvan yaralamas veya ldrmesi durumunda ise avn yenebilecei kabul edilmitir. Hz. Peygamberin bu konudaki u hadisi bu ayrma esas olmu ve fakihlerin grlerini ynlendirmitir: Sahbeden Ad b. Htim mird denilen bir ucu keskin-delici, dier ucu kt bir aletle yapt avn hkmn sorduunda Resl-i Ekrem yle buyurmutur: Eer keskin yeri
ile vurduysan ye, kt taraf ile vurduysan yeme, nk o vekzedir (darbe ile vurulup ldrlmtr). O devirde mird diye anlan aletin nitelikleri hak-

knda bilginler farkl aklamalar yapmlarsa da, hadisteki gerekenin,

Kurn- Kermde (el-Mide 5/3) mevkuze diye anlan (darbe ile ldrlm) hayvanlarn yasaklanma gerekesi ile ayn paralelde olduu anlalmaktadr. Kesici, delici, paralayc zellii olmayan cisimle bile olsa, hayvann lmeden ele geirilip usulnce boazlanmas halinde yenmesi ise helldir.
b) Avc Hayvanla Avlanma

Kurn- Kermde, Allahn size rettiinden avc haline getirdiiniz

hayvanlarn sizin iin yakaladklarndan da yiyin ve zerine Allahn adn ann (besmele ekin) (el-Mide 5/4) buyurularak avc hayvan ile avlanma-

nn ciz olduu bildirilmitir. Bu yetin ve baz hadislerin nda belirlenen avc hayvanlarn zellikleri ve bunlara balanan hkmler ana hatlaryla yledir: 1. Avc hayvan olarak kpein kullanlmasnn cevaznda fakihler arasnda gr birlii vardr. Fakihlerin byk ounluuna gre kaplan gibi yrtc drt ayakl hayvanlar ile ahin gibi yrtc kulardan da avc hayvan olarak yararlanlabilir. Baz fakihler ise yetteki ifadeyi kpek trne has bir msaade olarak anladndan aksi grtedir. Eb Ysuf bakas adna avlama zellii bulunmad gerekesi ile aslan ve aynn avc hayvan olarak kullanlamayacana hkmetmitir. te yandan, biztihi pis sayld iin domuzdan avlanmada yararlanlmas ciz grlmez. 2. Avlamada kullanlacak hayvann av iin eitilmi olmas gereklidir. Bunun bilinmesi ise, kpek ve benzeri hayvanlarn eitilmi olmalar, yakaladklar avdan yememeleriyle, kularn eitilmi olmalar da av zerine salndnda gitmesi, geri arldnda gelmesiyle olur. 3. Fakihlerin ounluuna gre avc hayvann yakalad av, ondan yemeksizin sahibine getirmesi gereklidir. ayet tutmu olduu avdan yerse kendisi iin tutmu olur ki, bu avn eti hell olmaz. Bir hadiste de byle buyurulur (Buhr, Zebih, 2; Mslim, Sayd, 2-3). Hanefler yrtc kular ile yaplan avda bu art aramazlar. Mlik mezhebine ve Ahmed b. Hanbelden rivayet edilen ikinci gre gre av hayvannn yakalad avdan yemesi, bu etin yenmesine engel deildir. 4. Fakihlerin byk ounluuna gre avc hayvan avn yaralayarak ldrm olmaldr. ayet boarak veya sert bir darbe ile ldrm ise bu avn eti yenmez. filere gre ise, eer av hayvan avnn zerine yklenip arl ile onu ldrmse bu av yemek cizdir.

5. Avc hayvan sahibi tarafndan av iin salverilmi olmaldr. Sahibi tarafndan salverilmeksizin kendiliklerinden yakaladklar hayvann eti yenmez. Ancak Haneflere gre hayvann belirli bir av iin salverilmesi art olmayp, av iin salverilmi olmas yeterlidir. 6. Avc hayvana av esnasnda eitilmemi baka bir hayvan ortak olmamaldr. Birka avc kpein birlikte avladklar avn yenmesinde ise saknca yoktur.

III. ECEKLER ecekler kelimesi, szlk anlam itibariyle iilebilen btn sv maddeleri kapsamakla birlikte, hem din literatrde hem de rf kullanmda, iilmesi din tarafndan yasaklanan veya din hkm tartmal olan sarho edici sv maddelerin zel ad olmutur. Fkh eserlerinde genellikle bu konuya ayrlm blm de el-eribe baln tar. Trkede de iki deyince ayn anlam, yani iilmesi dinen yasak olan sarho edici alkoll sv maddeler anlalr. kiyle baz ynlerden benzerlii bulunan sigara ve uyuturucu maddeler de ayr balklar altnda ele alnacaktr. nsanlk tarihi kadar uzun bir gemii bulunan ve hemen hemen btn dnem ve toplumlarda grlen iki alkanl ve bamll, Kurann nzil olduu dnem Hicaz-Arap toplumunda da byk lde yaygnd. slm dini, insanla yol gstermeyi, onlar zulm, sapma ve ktlklerden uzaklatrp huzur ve dzene kavuturmay amalayan bir rahmet dini olduundan sarholuk veren ikileri ak ve kesin bir dille yasaklam, insan bu kt alkanlk ve bamlla kar akl ve iradesi ile verecei mcadelede yalnz brakmayp ona destek ve dayanak olmutur. Kuranda insan yeryzndeki en deerli varlk tr olarak nitelendirilmi ve ona dier varlklar arasnda ayr bir kabiliyet ve yetkinlik verildii belirtilmi, insann beden ve ruh salnn korunmas, onun dnyev ve uhrev mutluluu slmn en bata gelen hedefi olmutur. Bu yzden dinin, cann, akln, neslin ve maln korunmas slmn be asl ilkesi saylm, bunu salamaya ynelik olarak Kuran ve Snnette birtakm emir ve yasaklar getirilmitir. slmn, sarholuk veren, akl ve ruh dengeyi bozan, sinir sistemini uyuturan maddelerin kullanmn haram klmas ve bu alanda birtakm ceza meyyideler koyarak insanlar bunlardan uzak tutmaya almas byle yce bir anlam tar.

Kuranda bu konuyla ilgili olarak yle buyurulur: Ey iman edenler! arap, kumar, dikili talar (putlar), fal ve ans oklar birer eytan ii pisliktir. Bunlardan uzak durun ki kurtulua eresiniz. eytan arap ve kumar yoluyla aranza dmanlk ve kin sokmak, sizi Allah anmaktan ve namazdan alkoymak ister. Artk bunlardan vazgetiniz deil mi? (el-Mide 5/90-91). Bu yet iki konusunda nzil olan en son yettir. ki kullanm o dnem Arap toplumunda ok yaygn olduu iin, Kuran bu konudaki yasaklamay insanlar buna hazrlayarak tedrc bir surette getirmitir. Hz. ienin deerlendirmesine gre, iki yasann birden bire deil de tedrc olarak hkme balanm olmas, kklemi bir det olan bir hususa ilikin olan bu yasan herhangi bir honutsuzluk, bir diren ve itiraz grmeden kolayca kabul edilip yerlemesini salamtr. Daha nce inen yetlerde (el-Bakara 2/219; enNis 4/43) ak ve kesin bir yasaklama slbunun kullanlmayp sadece byk gnah olduunun belirtilmesi ve sarhoken namaz klnmamasnn istenmesi bu sebepledir. Toplumda Allaha iman, slmn daima her eyin en iyi ve dorusunu isteyeceine, kt ve irkin eyi de yasaklayacana gven tam olarak yerleince bu konuda yukardaki kesin yasak nzil olmutur. Hz. Peygamber de, Her sarholuk veren ey hamrdr (arap), her hamr da haramdr (Buhr, Edeb, 80; Mslim, Eribe, 73), ou sarho
eden eyin az da haramdr (Tirmiz, Eribe, 3; Eb Dvd, Eribe, 5)

szleriyle bu yasan z ve kapsam konusuna aklk getirmitir. Kurann temel ilke ve yasaklarn, Hz. Peygamberin aklama ve uygulamalarn kavrayp iinde yaadklar topluma aktaran slm bilginleri iki yasann mahiyeti, kapsam ve amac zerinde ayrntl bir biimde durmu, bylece slm kltr tarihi iinde bu konuda zengin bir bilgi birikimi ve literatr olumutur. slm hukukunda, gerek arabn gerekse dier sarho edici alkoll ikilerin adlandrlmas, yapm, iilmesi, baka alanlarda kullanm, dinen pis (necis) olup olmadnn tartlmas da bu zengin birikimin bir ynn tekil eder. slm hukukularnn hamr (arap) kelimesinin szlkteki anlam erevesiyle ilgili dil tartmalar, sonu itibariyle Kurandaki hamr yasann kapsamn ve iki yasann dayand delili belirlemeyi hedef alan metodolojik bir tartma hviyetindedir. Fakihlerin nemli bir ksm, yukarda zikredilen hadisten de hareketle, az ve ou sarho eden her trl ikiye, hangi maddeden retilirse retilsin, hamr denecei, yetteki hamr yasann bu tr ikilerin hepsini kapsad grndedir. filerin ounluu ile Haneflerden Eb Ysuf ve mam Muhammed ve baz Mlikler sadece zmden elde edilen sarho edici ikiye hamr denmesinin doru olacan sylerler.

Eb Hanfenin gr de bu merkezdedir. Ancak adlandrmayla ilgili bu gr ayrl, zmden elde edilen arapla dier ikilerin haramlnn hangi delile ve metoda dayandna aklama getirmesi ynyle nemlidir. Birinci gruba gre btn sarho edici ikiler Kurann ak ve kesin hkmyle yasaklanmken, ikinci grup Kuranda sadece arabn haram klnd, dierlerinin ise Hz. Peygamberin aklamasyla ve araba kyas edilerek haram olduu grne sahiptir. Yukarda zetlenen gr ayrl arapla dier ikilerin haraml arasnda amel ynden olmasa da inan ynyle bir derece farkll meydana getirmektedir. Zira slm bilginleri hamrn haram olduu ve bu hkm inkr edenin kfre decei hususunda fikir birlii iinde olmakla birlikte, hamr olarak nitelendirilemeyecek ikilerin haramln inkrn meyyidesi (Ehl-i snnete gre) sadece gnahkr olmaktr. Buna gre, birinci grubun gr esas alndnda, sarho edici herhangi bir ikinin haramln inkr eden kii, ikinci grubun gr esas alndnda ise sadece zmden yaplm arabn haramln inkr eden kii kfre dm olur. Hanef ekol de dahil btn fkh mezheplerinde hkim ve arlkl gr sarho edici zellii bulunan btn iki trlerinin haram olduudur. nk sarholuk veren ikiler zamanla alkanlk meydana getirip bakla yol amakta, az ien giderek oa ynelmekte, alkanlk arttka ayn miktar etkili olmad iin de kii giderek miktar arttrmaktadr. Gerekte az imek, kiiyi sonuta kronik alkoliklie gtren tehlikeli yolun balangc niteliindedir. Bu sebeple, ikiyi nlemenin en etkili yolu, aznn da ou gibi yasaklanmas olmutur. Nitekim fkh usulnde ikinin haraml, sarho etmesi gibi kiiden kiiye deiebilen sbjektif bir etki ve sonuca deil sarho edici olmas gibi objektif bir lye balanmtr. Bu sebeple de kiinin, sarho olmasa bile sarho edici zellii bulunan alkoll ikiyi ne miktar olursa olsun imesi haram kabul edilmitir. Fkh kltrnde, ikiyle mcadelede etkili olunup sonu alnabilmesi iin iki kullanm ve alkanlna yol aabilen veya destek veren dolayl ve yardmc fiillerin de, ou zaman iki yasa kapsamnda mtalaa edildii ve aradaki ban kuvvetine gre mekruh-haram izgisinde bir nokaya yerletirildii grlr. Nitekim arabn hukuken muteber olmayan bir mal ve necis bir madde saylmas, sarholuun ar bir su kabul edilip cezalandrlmas, iki ticaretinin yasaklanmas, iki ile tedavinin kabul edilmemesi, hatta iki meclisinde bulunmann bile knanmas slmn insanl iki tutkunluundan kurtarma ve toplumda ikinin kkn kazma abasnn uzantlardr.

Hz. Peygamber bir hadislerinde ikiyi retenin, rettirenin, ienin, tayan ve tatann, datann, satann, bundan gelir elde edenin, satn alann, ikram edenin ve parasn yiyenin lnetlendiini bildirerek bu grup insanlar ar bir ekilde knamtr (Eb Dvd, Eribe, 2; Tirmiz, By, 58; bn Mce, Eribe, 6). slm limlerinin ounluu da, bu hadisten ve masiyeti ilemekte kimseye yardmc olunmamas ilkesinden (el-Mide 5/2) hareketle, arap reten kimseye zm satma da dahil, iki retim ve tketimine yardmc olmay doru bulmazlar. Hanef hukukular ise masiyet ve gnah olan eyin iki retme ve ime fiili olduunu, buna dorudan yol amayan fiillerin, arada kuvvetli bir sebep-sonu ilikisi kurulamad srece, ayr bir zeminde deerlendirilmesi gerektii grndedirler. Ancak Hanef fakihlerinin tamamyla hukuk mant ve tekniiyle alkal bu yaklamlar, onlarn ikiyle mcadele konusunda dier fakihler lsnde bir hassasiyete sahip olmadklar anlamna gelmez. Nitekim btn fakihler, Hz. Peygamberin zerinde iki bulunan sofraya oturulmasn yasaklayan hadisinden de (Eb Dvd, Etime, 18; Tirmiz, Edeb, 43) hareketle, mslmann iki meclisinde bulunmamas, her durum ve art altnda ikiye kar tavr almas, bulunduu mecliste iki iilmesini nlemeye almas, buna gc yetmiyorsa o tr toplantlar terketmesi gereinden sz ederler. Bu da, toplumda ikiyi nleme, yeni yetien nesillerin kt rneklerle karlamasn en aza indirme ynnde alnm etkili bir tedbirdir. kinin tedavi amacya kullanmnda da benzeri bir yaklam sergilenir. Hz. Peygamber, arabn il ve tedavi olarak kullanm sorulduunda O il deil derttir (Mslim, Eribe, 3; Eb Dvd, Tb, 11) buyurmu, bundan hareketle slm bilginleri de sarholuk veren ikilerin tedavi amacyla iilmesini ciz grmemilerdir. Ancak bu hkm normal durumlara gredir. Alkoll maddelerin il yapmnda kullanlmas ise ayr bir konudur ve kural olarak cizdir. Burada sz konusu olan ikinin tedavi amacyla iilmesidir. Bununla birlikte baka trl bir il bulunamad, ikinin de il olarak tedavi edici olaca tbben kesinlik kazand durumlarda, tedavi iin ila olarak kullanlmas zaruret hkmn alr; belirtilen amala snrl olmak zere ve geici bir sre iin ciz grlebilir. Fakat insann bu konuda birtakm bahanelere tutunmaya ve kendine gereke retmeye eilimli olduunu, bu konuda gereki ve samimi davranmasnn da ok zor olduunu gzden uzak tutmamak, bunun iin de uzmanlna ve din inanlara saygl olduuna gvenilen tp doktorlarnn bilimsel kanaatlerini esas almak gerekir. slmn ikiyle mcadele kararllnn tabii bir sonucu olarak, arap ve dier ikiler slm fkhnda hukuken korunmaya deer (mtekavvim) mal

saylmam, dolaysyla bunlarn alnp satlmas, akde ve mlkiyete konu olmas hukuken tannmamtr. Alkoll maddelerin il yapmnda, temizlik, yakt vb. amacyla kullanm halinde ise hkmnn farkl olaca aktr. Yine belirtmek gerekir ki, arabn ve ikinin hukuken mal saylmamas mslmana gre olup, gayri mslimlerin iki ime ve iki ticareti yapma hakk slm hukuk doktrininde ve uygulamada teden beri tannm, bu konuda onlara engel olunamayaca belirtilmi, gayri mslimin ikisini telef eden mslmann bunu tazmin etmesi gerekeceine hkmedilmitir. Buna karlk mslmanlarn iki imesi ve sarholuu ise din bir ilkenin inenmesi, toplum ve hukuk dzeninin aka ihlli sayldndan had cezas ile cezalandrlmtr. kinin dinen necis olup olmad tartmas, slmn arab ve sarho edici ikileri yasaklam olmasnn fkh dokrinindeki uzantlarndan biridir. Fakihlerin byk ounluu, ilgili yetin arab rics (pislik) olarak nitelendirmesinden de hareketle arab kan ve idrar gibi necset-i galza grubunda mtalaa etmi, yani ok az miktarnn dahi vcutta, elbisede ve namaz klnan yerde bulunmas namazn geerliliine engel kabul edilmitir. Dier ikiler de, slm bilginlerinin ounluuna gre, arap gibi necistir. Onlarn, insanlara arabn haram oluunu ve ondan uzak durmann gereini daha iyi anlatabilme gayretinin de bu grlerinde etkili olduu anlalmaktadr. Ancak Hanefler, dinen necis olup olmad asdan arapla dier ikiler arasnda bir ayrm yapmaya alr, ou yerde de arap dndaki ikilerin necisliini kerahet derecesinde grrler. Baz fakihler bu necis oluu sadece araba mahsus bir zellik olarak grrken baz fakihler, yette dier saylanlar gibi arabn da mnev kirliliinin kastedildiini, aksine bir delil bulununcaya kadar eyada temiz oluun asl olduunu, bir eyin haram klnnn onun necis olmas anlamna gelmeyeceini, bu itibarla arabn haram olduunu, fakat necis olmadn ileri srerler. Fakihler, arabn kendiliinden sirkeye dnmesi halinde, hem bu sirkenin hem de kabnn kullanmnn ciz olaca grndedir. Hanef ve Mlik mezheplerinde arabn dardan mdahale ile sirke yaplmasn da bu grupta mtalaa etme temayl ar basar. Fkh kltrnde arap ve ikiyle ilgili olarak ele alnan ve tartlan konular, z itibariyle bu tutku ve alkanlktan mslmanlar uzak tutmak, korumak ve kurtarmak, kiinin akl, ruh ve beden saln korumasna yardmc olmak, bunun iin gerekli ferd ve toplumsal nlemleri almaktr. Akl koruma

slmn be temel amacndan biri saylm ve iki yasa da bu amac gerekletiren en nemli tedbirler arasnda yer almtr. Esasen ikinin akl, beden ve ruh salna zararl olduu, aile ve toplumda derin yaralar at hususunda tp doktorlar, psikologlar ve toplum bilimciler de dahil btn insanlk gr birlii iindedir. Kuran da iki yasann hikmetini ve gerekesini zl bir ekilde ifade etmitir: nsanlar arasnda kin ve dmanl arttrmas, Allah anmaktan ve namazdan alkoymas (el-Mide 5/90-91). Ancak insan, Kurann da ifade ettii gibi, bir ynyle en stn (el-sr 17/70), bir ynyle de zayf, bilgisiz ve ktle eilimli (el-Meric 70/19; el-Ahzb 33/72) bir varlktr. nsan dier dnyev

ve nefsn arzu ve eilimlerinde olduu gibi iki konusunda da, akl ve iradesini beden ve duygularna egemen klmad takdirde, nefsine ve tutkularna yenik dmekte ve giderek kendi kendini kontrol edemez olmaktadr. te akl ile duygularnn, irade ile zaaflarnn att bu alanda din de ikinin haram ve gnah olduunu bildirerek insana yardmc olmakta, onu koruyup kollamaktadr. nsan ayn insan olduu halde dindar toplum ve kesimlerde iki kullanmnn ok aza inmesinin, buna karlk bilimsel ve tbb aklamalara ramen modern ve eitilmi fakat din hassasiyetlerini yitirmi toplum ve kesimlerde ise iki tketiminin ok yksek oluunun en geerli aklamas budur. Bu itibarla, insann ruh ve beden saln koruma, toplumsal dzen ve bar gerekletirme, insan daha mutlu, huzurlu ve gvenli bir yaantya kavuturma abasnda, slmn ferd ve sosyal hayatla ilgili ilkelerinden yararlanma vazgeilemez derecede byk bir nem tamaktadr. slm dini insana yaratann tantm, ferd ve sosyal hayat btnyle kucaklam, insann dnyada karlaabilecei skntlara ve aklna gelen sorulara mkul aklamalar getirmi, dnyaya gelmesine, yaamasna ve lm sonrasna anlam kazandrm olduu iin, mslman yzyze gelecei sknt ve problemler karsnda ikinin ve sarholuun arkasna snmayacak lde salam bir ruh yapsna ve iradeye sahiptir. Bu sebeple modern toplumlarda kiiyi iki kullanmna srkleyen ferd, ruh, ailev, ekonomik ve sosyal problemler, slm toplumlarnda daha kolay ve sarsntsz ekilde atlatlr. Alkoln ferdin ruh ve beden kne, giderek toplumdan uzaklap iine kapal, hastalkl ve problemli bir kii oluuna, ileri yalarda bunakla ve dknle yol at, bata ailenin dalmas, cinayetler, trafik kazalar olmak zere birok toplumsal problemin de nemli sebepleri arasnda yer ald herkes tarafndan bilinmekle birlikte, bunu salt hukuk kurallar ve yaptrmlaryla nlemenin imknszl ortadadr. Nitekim, insanln ikiyi

nleme ynndeki abalar zellikle Bat lkelerinde son yzyllarda uluslararas bilimsel toplantlar tertip etme, zel rgtler kurma ve yasal dzenlemeler yapma eklinde -teori plannda- ciddi ve somut rnler vermi olmakla birlikte, bu giriimlerin pratik sonular yz gldrc olmamtr. Byle olunca, slmn ikiyle mcadelede ncelikli olarak fertlere, fertlerin birbirlerine ve Allaha kar sorumluluk bilinci alayp salam bir din ve ahlk zemin kurmasnn, yasaklamay ve dier hukuk nlemleri de bu zeminde gndeme getirmesinin nem ve etkisi daha iyi anlalmaktadr. IV. BAIMLILIKLAR Beslenme, dolaysyla gda maddeleri ve iecekler salmz yakndan ilgilendirdii, gnlk hayatmzn nemli bir parasn oluturduu gibi sosyal ve kltrel hayatmzda da nemli bir yere sahip olmu, ayrca bireyin kendisini veya nc ahslar ilgilendiren olumsuz sonular itibariyle de dinlerin ilgi alanna girmitir. Daha nce gda maddeleri ve ieceklerle ilgili din hkmlere temas edildi. Kuranda ve Snnette btn gda maddeleri ve ieceklerin tek tek saylp haklarnda ayr ayr aklama yaplmadn, aksine temel baz l ve yasaklamalar getirilmekle yetinildiini biliyoruz. Yiyecek ve iecekler konusunda fkh literatrnde yer alan bilgiler, din metinlerdeki bu snrl hkmlerin fakihler tarafndan kendi toplumlarnn kltr ve geleneiyle uzlamn salayan bir yorumu ve bu erevede retilen zm nerileri, bilgi ve tecrbe aktarmlar mahiyetindedir. Bu zellik, beslenme ihtiyacnn dnda kalan ve fkhn klasik doktrininin oluumundan sonra ortaya kan sigara ve uyuturucu madde kullanm gibi bamllklar hakknda daha da geerlidir. A) Sigara Bamllklarn en yaygn ve belki de zerinde en ok konuulan sigara bamlldr. Batda yaklak on asrlk bir gemii bulunan ttn ve sigara, XV. yzyldan itibaren yeni dnyadan slm dnyasna da sirayet etmi, sigara alkanlnn toplumda yaylmaya balamasyla birlikte sigara imenin din hkm, dinen sakncal olup olmad da tartlr olmutur. Tp ve pozitif bilimlerdeki son gelimeler artk sigarann zararn phe ve tereddtl bir konu olmaktan karmtr. Sigarann yol at hastalklar, zararlar ve kirlenme konusunu ele alan birok aratrma sonular yaymlanm, bu konuda mstakil eserler kaleme alnmtr. Bu aratrmalarda belirtildiine gre sigara, insan vcudunda bamllk (tiryakilik) meydana getirmekte, kurtulunmas giderek gleen bir alkanlk halini almaktadr.

Az, boaz ve st solunum yollarnda tahribata, mide ve kalp hastalklarna, damarlarda, sinirlerde fonksiyonel bozukluklara yol amakta olan sigarann kanserle de yakn balantsnn olduu iddias giderek kuvvet kazanmaktadr. Sigara imenin meydana getirdii az, beden ve evre kirlilii, dier ahslara verdii eziyet de ok ciddi boyuttadr. rnek kabilinden saylabilecek bu zararlar, haliyle sigara imenin din hkmn aratrmay da gerekli klmaktadr. Sigara, on drt asrlk fkh tarihi iinde nisbeten yeni bir mesele olduundan ilk devir mctehidlerinin konuyla alkal grnn bulunmayaca aktr. ada saylabilecek son dnem slm bilginleri de sigarann din hkm konusunda gruba ayrlmlardr. 1. Sigarann zararlarn bilmeyen veya nemsemeyen bir grup bilgin, ttn kullanma (pipo, nargile vb. de dahil), sigara ime hakknda dinde ak bir hkm bulunmadn, ri tarafndan ak bir yasak gelmediini ileri srerek sigara imenin mubah olduu grn ileri srmtr. 2. Dier bir grup slm bilgini ise, sigara imeyi doru bulmamakla birlikte, haram da diyemedikleri iin mekruh olarak nitelendirmilerdir. 3. nc bir grup ise, sigara imeyi, zellikle tiryakilik derecesinde sigara alkanln salk asndan zarara ve ekonomik ynden israfa yol at, nafaka ykmlln ihll ettii gerekesiyle haram saymlardr. Gnmz slm bilginlerinin genel eilimini yanstan bir deerlendirme yapmak gerekirse unlar sylenebilir: Her eyden nce, sigara ime hakknda din bir hkmn ve riin yasann bulunmadn sylemek doru olmaz. er hkmler belli ilkelere dayaldr ve birtakm gayelere yneliktir. Naslar her mesele hakknda ayrntl ve mnferit hkm vermek yerine genel kurallar ve ller koymu olup, mslmanlar nlerine kan meseleleri naslarn koyduu bu ilke ve llere, gzettii gayelere gre anlamak ve deerlendirmek zorundadrlar. Bu itibarla sigara hakknda muhtemel fkh hkm, belli alardan ele alp tartmak ve kan sonuca paralel bir deerlendirmeye gitmek gerekmektedir. a) Zarar. Sigarann zararsz olduunu sylemek, artk bugn ilmen ve tbben imknsz olduuna gre, konunun din yasaklar erevesinin tamamen dnda dnlemeyecei phesizdir. Bilim adamlar sigarann ihtiva ettii nikotinin ve sigara dumannn bnyede kanserden, sinir sistemlerinde bozuklua kadar bir dizi zarar ve hastala yol atndan sz etmektedir. Kuranda, Kendinizi elinizle tehlikeye atmayn... (el-Bakara 2/195) buyu-

rulmu, Hz. Peygamber de, Ne dorudan zarar verme ne de zarara zararla

karlk verme vardr (bn Mce, Ahkm, 17; el-Muvatta, Akzye, 31)

diyerek bir kimsenin kendine ve bakalarna zarar vermemesinin temel bir din ilke olduunu vurgulamtr. Sigarann hem iene hem de evresinde bulunan kimselere zarar verdii gz nne alnnca hem Allah hakknn hem de kul hakknn birlikte ihll edildii sylenebilir. b) sraf. sraf mal bo yere harcamaktr. Kuranda, Yiyiniz, iiniz, fakat israf etmeyiniz (el-Arf 7/31) buyurulmu, Resl-i Ekrem de daima

mutedil, ll davranmay emretmi, maln boa harcanmasn yasaklamtr. Sigara iin yaplan harcamann, sigara bamls ahsn bu bamll gz nnde bulundurulursa israf olmayaca, hatta nemli bir bnyesel ihtiyacnn karlanmas saylabilecei gr -harcama boa olmann tesinde zararl da olduu iin- tutarl deildir. Harcama yapan kiinin zengin olmas da bu harcamann israf olmasn nlemez. c) Nafaka Ykmll. Aile reisi erkekler einin, ocuklarnn ve aile fertlerinin, muhta yaknlarna bakan erkekler de onlarn nafakalarn karlamakla ykmldr. Byle bir mal ykmllk altnda bulunan kimselerin nafaka ykmlln aksatacak ekilde sigaraya para vermesi de din olduu kadar insan ve ahlk adan da kabul edilemez bir durumdur. Sigara imenin fkh hkm bata zarar, israf ve nafaka ykmll olmak zere eitli alardan ele alnabilir. Byle olunca sigara imenin hkm hakknda kesin ve genel bir hkm vererek haram demek yerine, bu konuda bu alardan baz ayrmlar yaparak farkl durumlarda farkl hkmler vermek, her bir durumu kendi artlar ierisinde deerlendirmek daha doru grnmektedir. Hem iene hem de o ortamda bulunan ahslara ve evreye verdii zararlar, israf ve haklarn ihlline yol aabileceinin kuvvetle muhtemel olmas dikkate alnarak, sigara imenin kural olarak dinen harama yakn mekruh saylmas gerekir. Ancak bedene verdii zarar ilmen ve tbben aklk ve kesinlik kazanmsa, ak bir israfa ve kiinin nafaka ykmlln etkileyip aile fertlerinin ve bakmakla ykml bulunduu kimselerin nafakasn ksmasna yol ayorsa, zorunlu harcamalardan ve asl ihtiyalarndan bile fedakrlk yapmaya zorluyorsa, o takdirde sigara imenin dinen de haram olduu sylenebilir. Nargile ve enfiye gibi alkanlklar da bu erevede deerlendirilebilir.

B) Uyuturucu Maddeler Esrar, afyon, eroin, kokain, morfin gibi uyuturucu maddeler, alkoll ikilerin vcutta meydana getirdii tesiri fazlasyla tamakta; bnyede ve toplumda yol at zararlar da o lde byk olmaktadr. Bununla birlikte uyuturucu maddelerin kullanm, ok eski dnemlerden beri insanln nemli kt alkanlk ve problemlerinden birini tekil etmitir. Bu kt alkanln ve hastaln sebepleri arasnda, insann zaaflar, sorumluluktan ka, eitimsizlik, insanlarn birbirini olumsuz ynde etkilemeleri ve kt evre artlar, lks ve gsterie dayal suni hayatn verdii tatminsizlik, mnev boluk, ideal yoksunluu, fakirlik ve yalnzln verdii aresizlik vb. gsterilebilir. slm dini kiiyi iki ve uyuturucu madde kullanmna iten sebeplerle ayr ayr mcadele ettii, her birine mkul bir aklama getirdii gibi, sarholuu ve uyuturucu madde kullanmn da kesin bir slpla yasaklamtr. Kuranda geen iki yasa (el-Mide 5/90), sarholuk veren, insann akl ve ruh dengesini bozan btn kat ve sv maddeleri kapsar. Hadislerde de her sarholuk veren eyin haram olduu bildirilmi (Buhr, Vud, 81, Eribe, 4, 10), ou sarholuk veren eyin aznn da haram olduu, her sarholuk veren eyin iki (hamr) hkmnde olduu belirtilmitir (Mslim, Eribe, 73-75; Eb Dvd, Eribe, 5). u halde haram hkmnn illeti olan sarho etme, uyuturma zelliini tayan maddeleri vcuda almak haram hkmn alr. Uyuturucu maddelerden esrar ok eski dnemlerden beri dnyann birok blgesinde zellikle de Uzakdouda bilinmekle birlikte slmn geldii blge ve dnemin insanlarnca fazla bilinmedii iin Kuranda ve Snnette o dnemin yaygn ikisi olan arap (hamr) zerinde durulmu ve yasak bu rnek zerinden anlatlmtr. Esrarn slm dnyasna, XII. yzyldaki Tatar istils srasnda girdii rivayet edilir. O dnemden sonra yazlan fkh kitaplarnda esrarn da insan beden ve ruh saln iki gibi olumsuz ekilde etkiledii, sarholuk ve uyuukluk verdii ve dinen haram olduu hkmne yer verilmeye balanm, fetvalar da bu ynde olmutur. Yine bu literatrde afyon zerinde de durulmutur (beng- bde). slmn emir ve yasaklarndaki genel amalar dikkate alndnda slmn bu konudaki yasann sadece araba veya belirli alkoll ikilere mahsus olmad, akl ve ruh dengeyi bozan, sinir sistemini uyuturup beynin ilevlerini etkileyen, kiinin irade ve dnme gcn tamamen veya ksmen yok eden her trl keyif verici uyuturucunun da ayn yasak kapsamna girdii grlr. Hatta bugn modern tp, psikoloji ve toplum bilimleri esrar, afyon, eroin, kokain gibi uyuturucu maddelerin insan sal ve top-

lum dzeni iin ikiden de zararl ve tehlikeli olduunda birlemektedir. Uyuturucu maddeler kiileri giderek d dnyadan koparp kendine baml yapmakta, her trl ktlk ve suu ilemeye hazrlamakta ve deta insan kendi z kimlii olan insanlndan soyutlamaktadr. Bu kt alkanlk toplumda birok sapklk ve hastaln yaylmasnn da temel etkenini oluturmaktadr. Bat lkelerinde sarholuk ve iki ksmen hogrlrken uyuturucuya kar yasal ve bilimsel planda byk bir mcadele verilmesi bu yzdendir. Bu lkelerde bu konudaki abalarn sonusuz kalmas ise, kiileri bu tr kt alkanlktan alkoyacak i dinamiklerin bulunmay, din ve ahlk balarn zlm, bencil ve karc bir yaam tarznn egemen olmasdr. slm iki ve uyuturucu kullanmn sert ceza meyyidelerle nlemek yerine, fertlerin kendilerine, topluma ve yaratanna kar sorumluluk ve sayg duymasn salayacak bir inan ve ahlk bilincine sahip olmasna ncelik vermi ve bu olduka etkili bir metot olmutur. Mslman toplumlarda ikinin ve zellikle uyuturucu madde kullanmnn Bat toplumlarna gre olduka dk olmasnn temelinde slmn bu olumlu yaklam yatmaktadr. V. GYNME ve SSLENME Canllar iinde insana zg bir davran olan giyinmenin, rtnme ve gzel grnme eklinde iki temel gayeye mtuf olduu grlr. Esasen tabii bir ihtiyac ve ynelii ifade eden rtnme ve sslenmenin dini ilgilendirmesi, insanlarn bu konuda tad zaaflarn, sapabilecekleri arlklarn ve olumsuz etkileimlerin insann asl yap ve kimliini, cinsler ve insanlar aras mnasebetlerin dengesini bozabilecei endiesidir. Bunun iin de slm dininde, esasen serbesti ve mubah olu temel kural olmakla birlikte, insanlarn zaaf ve temayllerinin sapma noktasna varmasn ve toplumsal bnyenin bozulmasn nlemek maksadyla rtnme ve sslenme ile ilgili baz temel ller ve kstlamalar getirilmi, bunun dnda insanlarn kendi zevk, imkn ve kltrlerine gre giyinip kuanmasna imkn verilmitir. Bu yzden de giyinme, rtnme ve sslenme konusunda fkh kltrnde yer alan bilgi ve nerilerin bir ksm din metinlere dayal hkmler iken bir dier ksm slm toplumlarnn bu erevede oluan ve asrlar boyu sregelen geleneini, bilgi birikimini ve hayat tarzn yanstr. A) rtnme Genellikle, rtnmenin btn canllar arasnda sadece insana mahsus bir meziyet olduu sylenir ve bu dorudur. Baz u ve mnferit yneliler ha-

ri tutulursa plaklk her dnemde toplumsal vicdan ve saduyu tarafndan arszlk ve hayaszlk olarak grlmtr. Bununla birlikte birey ve toplumlar rtnme konusunda teden beri farkl din ve kltrlerin, moda, d tesir, yabanclama ve toplumsal zlme gibi deiik sebep ve tesirlerin sonucu farkl l ve anlaylara sahip olmutur. Bunun iin de klk kyafet ve rtnme konusunda, blgeler hatta ayn din ve lke mensuplar arasnda farkl izgilere rastlanmas artc olmamaktadr. slm dininin rtnme emri, ferdin ruh saln, ftr yap ve onurunu, toplumun genel ahlkn koruma, cinsler ve insanlar aras mnasebetlerde dengeyi gzetme, insan haysiyetine yakr bir cins hayat ve aile hayat kurma gibi eitli gayelere yneliktir. rtnmede erkekle kadnn farkl hkmlere tbi olmas da iki ayr cinsin yaratl zellikleri gzetilerek yaplm bir ayrmdr. Vcudun almas, gsterilmesi ve baklmas dinen haram olan yerlerine ve organlarna din literatrde avret tabir edilir. Setr-i avret tabiri erkek ve kadnn namaz dndaki rtnme vecbesini de belirtmekle birlikte daha ok namaz esnasnda belli uzuvlarn rtlmesini ifadede kullanlr. Namazda avret yerinin rtlmesi din bir grev ve namazn geerlilik art olduu gibi, namaz dnda da yine din bir vecbe niteliindedir. Ancak rtnmenin snr cinslere ve arada mahremiyetin (evlenme engeli saylacak derecede yaknln) bulunup bulunmamasna gre farkllk tayabilir. Bunun iin de fkhta rtnme; namazda rtnme, yaknlara ve yabanclara kar rtnme eklinde ayr adan ele alnabilir. Erkein namazda rtlmesi gereken yeri ile namaz dnda erkeklere ve karsndan baka kadnlara kar avret yeri, gbek ile diz kapa arasnda kalan blgedir. slm limlerinin ounluunun gr bu olup avret yerinin snr ve derecelendirilmesi konusunda aralarnda baz gr farkllklar vardr. Kadnlarn kadnlara ve mahremlerine yani aralarnda devaml evlenme engeli bulunan erkek akrabasna kar avret yeri, Hanef ve filere gre erkein erkee kar avret yeri gibidir. Mlik ve Hanbel mezheplerinde arlkl gr, kadnn mahremi erkekler yannda el, yz, ba, boyun, kol, ayak ve baldr hari btn vcudunun avret olduu ve rtlmesinin gerektii ynndedir. Kadnn yabanc erkekler yani mahremi olmayan erkekler karsnda avret yeri yz, el ve ayaklar hari btn vcududur. Bu Hanef mezhebinin

gr olup dier fkh mezheplerine gre kadnn ayaklar da avrettir. Eb Ysuftan, kadnn dirseklere kadar kolunu avret saymayan bir gr de rivayet edilir. Erkek ve kadnn namazda ve namaz dnda rtnmesiyle ilgili fkhn klasik doktrininde yerleik gr zetle byledir. Erkein ve kadnn rtnmesiyle ilgili Kuranda ve Snnette yer alan hkmlere gelince; Kuranda konunun ilke baznda ve ahlk bir referansla ele alnd ve zellikle kadnlar iin baz hkmler getirildii, snnette de ilve baz kurallardan sz edilip baz ayrntlarn verildii grlr. Kuran konuyla ilgili olarak, erkeklerin gzlerini harama bakmaktan sakndrmalar, rzlarn korumalar istenmekle birlikte (en-Nr 24/30) namazda veya namaz dnda hangi uzuvlarn rtmeleri gerektiinden sz edilmez. Ayn yette ve devamnda kadnlarn da namus ve iffetlerini korumalar, harama bakmaktan gzlerini sakndrmalar istenir ve ilve olarak, Grnen ksmlar mstesna olmak zere ziynetlerini tehir etmesinler. Bartlerini yakalarnn zerine rtsnler. Kocalar, babalar... hari bakasna ziynetlerini gstermesinler. Gizlemekte olduklar ziynetleri anlalsn diye ayaklarn yere vurmasnlar hkm yer alr. Bir baka yette de (el-Ahzb 33/59) kadnlarn bir ihtiya iin dar ktklar zaman d rtlerini stlerine almalar istenir ve bunun onlarn tannmas ve incinmemesi iin en emin yol olduu bildirilir.

Erkein ve kadnn namus ve iffetlerini korumalar ve kadnn rtnmesi gereinden sz eden bu yetlerde, rtnme iin belli bir ekil art ve model nerilmedii grlr. Bu sebeple de Kurann bu anlatmndan yola karak kadnlarn ancak araf ve pee ile dar kabilecei, yabanc erkeklerin yannda az ve burnunu rtmesi, hatta bir gzn kapatmas gerektiini sylemek isabetli olmaz. Dikkat edilirse konuyla ilgili Kuran yetleri, kadn ve erkein fitneye ve pheye sebep olmayacak, kar cinsin arzusunu kkrtmayacak, ar balln koruyacak tarz ve biimde rtnmesini istemektedir. Bundan, vcut hatlarn gsterecek kadar dar ve ince elbiselerin giyilmesinin doru olmad sonucu kar. Buna karlk erkeklerin alvar, kadnlarn etekleri yerlerde srnen uzun etek ve pardsler giymesi dinin gerei olarak deil de kiisel tercih ve zevk olarak grlmelidir. Hz. Peygamberin snnetinde de rtnmenin din ve ahlk cephesi srekli vurgulanm, giyim ve kuamda sadelik, tabiilik ve temizlik tavsiye edilmi, elbisenin vcudun hatlarn belli etmemesi ve iini gstermemesi zerinde durulmu, cinsler aras farkllk ve dier din mensuplarna benzememe ilke olarak benimsenmi, erkek ve kadnn rtnme snrlaryla ilgili olarak da fkh doktrinindeki grlere kaynaklk yapacak birtakm l ve

aklamalar yer almtr. Mesel bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurur:
Cehennemliklerden iki snf vardr ki, ben onlar dnyada grmedim: Birincisi ellerindeki kz kuyruu gibi krbalarla halk krbalayan kimselerdir. kincisi giyinmi plak, kalasn oynatarak, krtarak, salnarak yryen, balar deve hrgc gibi kadnlardr. Bunlar cennete giremezler, onun kokusunu da alamazlar. Halbuki onun kokusu ok uzun mesafelerden alnr (Mslim, Libs, 125). Bir baka hadiste de Resl-i Ekrem ince bir elbise giymi olan baldz Esmya Ey Esm! Bula erdikten sonra kadnn -yz ve ellerine iaret ederek- u ve undan baka yerlerinin grlmesi doru olmaz buyurmutur (Eb Dvd, Libs, 31). Snnette yer alan belirleme-

lerde o gnk toplumun telakkilerinin, blgesel artlarn ve toplumsal ahlkn belli bir pay bulunmakla birlikte, rtnme hadisesi arlkl olarak insan tabiatyla ve cinsler aras iletiim ve etkileimle ilgili bir konu olduundan konunun evrensel ve kalc boyutu da ihmal edilemez lektedir. Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dneminden itibaren de, mslmanlar, aralarnda ayrnt saylabilecek baz farkllklar bulunmakla birlikte Reslullah tarafndan getirilen l ve aklamalar btn asrlarda ve blgelerde belli hatlaryla korumu ve yaatmlar, rtnmeyi ahlk ve insan olduu kadar din bir vecbe olarak da grmlerdir. rtnmenin iffet ve namusu korumak, tannmay ve incinmemeyi salamak gibi baz hikmetleri, yani olumlu sonu ve yararlar bulunduu doru olsa bile rtnme vecbesinin byle bir gayeye kilitlenerek aklanmas, bu gayenin bulunmad veya baka yollarla elde edildii durumlarda rtnmenin gerekmeyecei gr doru olmaz. Bunun iin de, ekil ve ayrnt ynyle mahall ve kltrel baz zellikler ve farkllklar tamas dinen msamaha ile karlanm olsa bile, esas itibariyle rtnmenin dinin emri ve gerei olduu hususunda mslmanlar arasnda bir gr ayrl zuhur etmemitir. B) pekli Elbise ve Kuma Kullanm slm her alanda olduu gibi giyim kuamda da itidal esasn getirmi, Kuranda sklkla ll hareket etmek, arla, lks ve gsterie kamamak tavsiye edilmi, Hz. Peygamber de hayat boyunca daima k, temiz, sade ve gzel giyinmi ve bunda da her zaman iin itidali korumutur. slmn giyim ve kuama kural olarak mdahale etmediini, bu konuda kiilerin zevk ve tercihlerine nem verdiini, sadece zorunlu ve gerekli grd mdahaleleri yapmakla yetindii bilinmektedir. Bunun iin de, dinin giyinme ile ilgili kstlamalar snrl sayda kalmtr. te bu kstlamalardan biri de ipein kullanmnda erkekler iin baz yasaklarn getirilmi olmasdr.

Peygamberimiz altn ve gmn kullanmnda olduu gibi ipein giyim ve kullanmnda da, kadnlar iin daha toleransl davranrken erkekler iin baz snrlamalar getirmitir. nsann altn, gm, inci, ipek gibi kymetli maden ve eyaya dknl sebebiyledir ki Kuranda cennet hayatnn tasvirinde bu eler sklkla kullanlr (bk. el-Kehf 18/31; el-Hac 22/23; el-Ftr 35/33; ed-Duhn 44/53; el-nsn 76/12, 31). Dnyada ipein kullanmna gelince, Kurann lks ve israf, gsteri ve bbrlenmeyi yasaklayan genel hkmleri dnda dorudan ipein giyilmesini ve kullanmn konu alan zel bir ifadesi yoktur. Hadislerde ise ipekle ilgili erkeklere mahsus baz kayt ve yasaklamalar getirilmitir. Ancak bu konudaki snrlamalar, ipee ait zel bir hkm olarak almak yerine dinin, giyim kuamla, altn ve gmn kullanmyla, yeme ime ve tketimle alkal dier ilke ve hkmleriyle birlikte ele almak ve bunlar slmn genel ama ve prensiplerinin bir paras veya rneklendirmesi olarak deerlendirmek daha isabetli grnmektedir. pekli elbise giyme ve ipekli kuma kullanma ile ilgili hadislerin balcalar yle sralanabilir: 1. pei dnyada giyen hirette giyemeyecektir (Buhr, Libs, 25; Mslim, Libs, 2; Tirmiz, Edeb, 1). 2. Sahbeden Huzeyfe, Medinde bulunduu bir srada imek iin su istemi, o blgenin ileri geleni ona gm bir kapla su getirince de, kab elinden frlatm ve Hz. Peygamber, Altn, gm, ipek ve dbc dnyada onlar iin, hirette sizin iindir buyurdu demitir (Buhr, Libs, 25). 3. pek ve altn mmetimin kadnlarna hell, erkeklerine haramdr
(Buhr, Libs, 30).

4. Sahbeden Ber b. zib yle demitir: Hz. Peygamber bize yedi eyi emretti, yedi eyi de yasaklad. Hastalar ziyaret etmeyi, cenazenin arkasndan gitmeyi, haprana iyi dilekte bulunmay, yemini yerine getirmeyi, mazluma yardm etmeyi, davete icbet etmeyi ve selm yaymay emretti. Altn yzk kullanmay, gm kaptan imeyi, eyerlerin zerine konan ipek rt (meysir) kullanmay, ipek ile naklanm kuma (kass) kullanmay, ipek (harr), kaln ipekli kuma (istebrak) ve erii ve argac (zgs ve atks) ipek olan kuma (dbc) giyinmeyi yasaklad (Buhr, Libs, 45; Mslim,
Libs, 1).

5. Hz. mer, satlmakta olan bir ipek elbise grm ve Hz. Peygambere Y Reslellah! u elbiseyi satn alsan da, hem sana gelen heyetleri kabul srasnda, hem de cuma gnleri giysen! demiti. Resl-i Ekrem, Bunu

ancak nasipsizler giyer buyurmutur. Hz. Peygamber, bu olaydan bir mddet sonra mere ipek bir elbise gndermi, mer, pek elbise konusunda o sylediklerinden sonra bana ipek elbise mi gnderiyorsun diyerek aknln ifade edince Reslullah, Ben bunu sana satasn ya da birine veresin diye gnderdim buyurmutur (Buhr, Libs, 25, 30).

6. Ali b. Eb Tlib yle bir rivayette bulunmutur: Hz. Peygamber, bana ipek bir elbise gndermiti. Ben bunu giyerek dar ktm. Hz. Peygamberin yznde kzgnlk ifadesini grnce elbiseyi hanmlar arasnda paylatrdm (Buhr, Libs, 30). 7. Ber b. zib yle bir olay nakletmitir: Hz. Peygambere ipek bir elbise hediye edilmiti. Biz bu elbiseye dokunuyor ve gzelliine duyduumuz hayranl dile getiriyorduk. Hz. Peygamber Siz buna ok mu gzel diyorsunuz! Sad b. Muzn cennetteki mendilleri bundan daha hayrldr buyurdu (Buhr, Libs, 26). 8. Eb Osman en-Nehd yle bir olay nakletmitir: Biz Utbe b. Ferkad ile Azerbaycanda bulunduumuz srada bize merden bir mektup geldi. O mektupta, -iaret ve orta parman gstererek- u kadarlk miktar hari, Hz. Peygamberin ipei yasaklad yazlyd. Anladmz kadaryla u kadarck miktar szyle elbise zerinde bulunan almeti (alem) kastediyordu (Buhr, Libs, 25). 9. Hz. Peygambere ipek bir ferace hediye edilmiti. Hz. Peygamber bunu giydi ve namaz kld. Sonra ondan pek holanmam bir biimde zerinden kararak Bu mttakilere yakmaz buyurdu (Buhr, Libs, 12). 10. Bir rivayette de Hz. Peygamberin, Zheyr ve Abdurrahmana yakalandklar cilt hastal sebebiyle ipek elbise giyme hususunda ruhsat verdii haber verilir (Buhr, Libs, 29). slm bilginleri, ipekli kuma kullanm ile ilgili grlerini ounlukla bu hadislere dayandrmlardr. Bilginlerin ounluu, sz konusu hadislerden hareketle ipek giymenin erkeklere haram olduunu ileri srmlerdir. bnlArab, ipek giymenin hkm ile ilgili olarak, eitli durumlara gre, on kadar gr bulunduunu ifade etmitir. Hanef mezhebinin byk imam (Eb Hanfe, Eb Ysuf ve Muhammed) erkeklerin, sava durumu dnda ipek giymesinin ciz olmad grndedir. Eb Hanfeye gre bu hkm sava durumu iin de geerlidir. Eb Ysuf ve Muhammede gre ise, sava durumunda ipek giyilebilir. u var ki bu iki imam, ipein sava durumunda giyilebilmesi iin, bedeni silha

kar koruyacak salamlkta olmasn art komulardr. Yine Hanef imama gre, ipein atks veya rgs ipek deilse, sava durumu dnda giyilmesinde bir beis yoktur. mam Mlikten mehur gr, ipein erkeklere savata da ciz olmad ynndedir. fi limlerinden Nevev bu konuda u aklamay yapar: pek, istebrak, dbc ve kass giymek erkeklere haramdr. Kiinin bunu bbrlenmek amacyla giymesiyle baka amala giymesi arasnda fark yoktur. Fakat bir deri hastal sebebiyle giymise bu takdirde haram deildir. Kadnlarn ipek giymesi ise mubahtr. Nevev bu gr bilginlerin ounluuna nisbet ettikten sonra, ipein erkeklere de mubah olduunu ileri srenlerin bulunduunu, bu arada bnz-Zbeyrin ipein gerek erkeklere gerekse kadnlara mubah olduu kanaatini tadn belirtmitir. te yandan, ocuklara bayram gnlerinde ipekli elbise giydirilmesinde bir beis olmadn ifade eden Nevev, bu yasan srf ipekli kumalar iin geerli olduunu, ipei daha fazla olmamak kaydyla ipek karm kumalarn giyilebileceini kaydeder (Nevev, erhu Sahhi Mslim, XIV, 32-33, 38). Hanbel limlerden bn Kudme, Ahmed b. Hanbelden gelen bir rivayete gre, ipek giymenin iyi geldii bir hastaln bulunmas halinde ipek elbise giymenin ciz olduunu, Mlikin bu durumda bile ipek giymeye ruhsat vermediini belirtmitir. bn Kudme ipein savata giyilmesi ile ilgili olarak da unlar syler: Bu konuda Ahmedden iki rivayet vardr. Birinci ve kuvvetli olan rivayete gre, savata ipek giymek mubahtr. nk ipein yasaklan sebebi, gsteri yapma, bbrlenme ve fakirlerin kalplerinin krlmasdr. Sava durumunda gsteri yapma, bbrlenme knanm deildir. bn Kudme, baka bir ey ile kark dokunmu ipek konusunda ise unu kaydeder: Haram olan, saf ipektir. Baka bir eyle kark dokunmu kumata, ipein oran daha fazla olmad srece bu kumatan yaplan elbisenin giyilmesinde bir saknca yoktur (bn Kudme, el-Mugn, I, 588-590). Netice itibariyle, slm bilginleri ilke olarak erkeklerin ipekli elbise giymesinin ciz olmadnda hemen hemen gr birliinde olup, bu ilkenin nasl uygulanacanda ve hangi durumlarda erkeklere ruhsat tannacanda farkl gr ve llere sahiptir. Mesel, fakihlerin ounluu sava dnda, bir hastaln tedavisi, souktan korunma, koruyucu hekimlik asndan gerekli grlme gibi bir ihtiya ve mazeretin bulunmas halinde erkeklerin ipek giyebilecei, fakat ipek kumatan yaplm yorgan, dek, minder, hal, kilim gibi eyann kullanmnn da erkekler asndan giyinme hkmnde olduundan ciz olmad grndedir. Eb Hanfe ile baz Mlik fakihleri ise hadislerdeki yasan ipekli kuman sadece giyilmesine mahsus bir h-

km olduu, bu sebeple de ipein giyim d kullanmnn ciz olduu grndedir. Aznlkta olsa da baz limler ipekli kuma giymenin hem kadnlara hem erkeklere haram veya ikisine de hell olduunu sylemektedirler. pekli Elbise inde Klnan Namazn Hkm. Haneflere gre, ipekli elbise iinde klnan namaz sahih olup iadesi gerekmez. Ancak ipekli elbise ile namaz klmak mekruhtur. Ayrca bu ahs, giyilmesi yasak olan bir eyi giydii iin de gnah ilemi olur. fi, Eb Sevr ve bir rivayette Mlik, Bu kii o anda ipekten baka bir elbise bulma imknna sahip ise, namaz hemen iade etmelidir demilerdir. Hz. Peygamberin, mere ipek bir elbise gnderip, merin aknlk ifade eden szleri zerine, Ben onu sana giyesin diye deil, satp yararlanasn diye gnderdim buyurmu olmasndan hareketle bilginlerin ounluu, ipekli eyann alnp satlmasnn ve hediye edilmesinin ciz olduu sonucuna varmlardr. Ayn ekilde Hz. Peygamber, Hz. ienin satn ald zerinde resimler bulunan perdeyi kaldrtm fakat yapt satm szlemesine ilimemitir. Bu iki uygulamadan hareketle kullanlmas mekruh olan eylerin ticaretinin mubah olduu sonucu karlmtr. Hadislerin genel ierii gz nne alnnca ipein lks harcama kabul edildii, bbrlenme ve vnmeye vesile olduu ve bu sebeple de fakirlerin kalbinin krlmasna yol at iin yasakland anlalabilir. pekle ilgili olarak Hz. Peygamber tarafndan yerletirilmeye allan anlayn, toplumun zengin ve fakir yeleri arasnda atmann engellenmesine ynelik ve belirtilen yasan bu adan nemli bir tedbir olduu dikkatten uzak tutulmamaldr. pein o dnemin en atafatl ve lks giysilerinden olduu dnlrse bu durum daha iyi anlalr. Konuya ilikin hadislerin btnnden anlaldna gre, Hz. Peygamber ipekli giymeyi yasaklamakla hem mslmanlar dnya nimetlerine gereinden fazla dalp hireti unutmaktan korumak, hem de toplumda dier insanlarn, zellikle zerini rtecek bir para elbiseyi bulmakta zorlanan fakir kimselerin rencide olmasn, toplumda lks ve israfn yaygnlamasn nlemek istemitir. Bu itibarla yasa ipee ait zelliklere balamak ve sadece onunla ilgili olarak gelmi sert bir yasak eklinde anlamak yerine, mslmanlar sade giyinmeye zendiren, lks ve israftan, gsteriten, bakalarn rahatsz edici boyuttaki tketimden kanmaya ynlendiren bir tavsiye ve tedbir olarak yorumlamak daha isabetli gzkmektedir. Buna gre, gnmzdeki ar tketim ara ve usulleri de dolayl olarak, bu nevi din emir ve tavsiyelerin kapsamna girmi olmaktadr.

C) Sslenme ve Estetik Mdahaleler Allah, insan ve insan evreleyen varlklar hayranlkla seyredilmeye deer bir henk ve gzellik iinde yaratm, insan da estetik duygusuyla donatarak onu gzel grnmeye, gzele ve gzellie meftun klmtr. Kuranda Allahn dnyay ve gkyzn eitli gzelliklerle ssledii, insanolu iin dnyada birok gzelliin yaratld, cennetin de hayal tesi gzelliklerle dolu olduu sklkla hatrlatlr (bk. l-i mrn 3/14; el-Hicr 15/16; en-Nahl 16/8; el-Kehf 18/7; el-nsn 76/11-22). Ancak Kuran btn bu nimet ve gzelliklerin geici olup Allah tanmaya, Ona kredip kulluk etmeye vesile olduu takdirde bir anlam kazanacan, insann dnya hayatnn gzellik ve nimetlerine dalp Allah unutmasnn, Ona nankrlk etmesinin de affedilmez bir yanllk olduunu nemle vurgular (el-Kehf 18/46; el-Hadd 57/20). slm bu erevede gzellii, estetik deerleri, ss ve sslenmeyi, insann bu konudaki temayln tabii karlamakla birlikte, gerek fert gerekse toplum asndan baz kaytlar getirmi, bazan da yukarda sz edilen bilincin ve dengenin korunmasn istemitir. Kuranda Allahn kullar iin yaratt ss ve gzel rzklar kim haram kld? De ki; onlar dnya hayatnda, zellikle kyamet gnnde mminlerindir (el-Arf 7/32) buyurulmu, insann temiz ve gzel olmas istenmi,

iyi ve gzel eylerin hell, kt ve irkin eylerin ise haram klnd ifade edilmitir (el-Mide 5/4-5; el-Arf 7/31, 160). Hz. Peygamber de, gzel giyinme hakknda vrid olan bir soruya Allah gzeldir, gzellii sever (Mslim, mn, 147) buyurarak cevap vermi, kendisi de ahsi hayatnda daima temiz ve dzenli olmu, sade ve gzel giyinmeyi, gzel koku srnmeyi tevik etmitir. Buna karlk, Kuranda kadnlarn yabanc erkeklere ziynetlerini ve gzelliklerini gstermeleri, yolda bunu tehir edecek hatta hissettirecek ekilde yrmeleri knanarak (en-Nr 24/31), sslenme ve gzelliin yabanclara kar cinsel ekicilik ve uyar arac olarak kullanlmas yasaklanmtr. Hz. Peygamber de kadnlar ev iinde kocalarna kar gzel olmaya, sslenmeye tevik etmi, fakat sslenmede ve ziynet eyas kullanmnda arla, lks ve israfa kamay yasaklamtr. Erkeklerin ipek ve altn giyim, tak ve ss arac olarak kullanmasn yasaklamas da benzeri bir anlam tar. nsann ftrat ve doutan tad tabi gzellik ve yapy eitli duygu ve akmlarn sonucu olarak deitirmeye ynelmesinin ve bu amala yapaca her trl estetik ve tbb mdahalenin, giyim kuam ve sslenmenin de

slmda ho karlanmay, temelde insanlarn beden ve ruh saln, ortak tabii ve ahlk deerlerini korumay amalar. slm insana zel bir nem vermi, ilk yaratl amacndan balamak zere, dnya hayatndan lm ve lm tesine, bireysel yaantsndan sosyal etkinliklerine, ruh ve duygu leminden beden ve ekline kadar hayatnn her aamas ve yn ile ilgilenmi, onu saygn ve erefli mevkide grmek istemitir. Nitekim Kuranda insann yeryznde halife olmak zere yaratld (el-Bakara 2/30), eitli nimetler, imknlar ve gzelliklerle donatld, en gzel sret ve srette, ll ve dengeli bir biimde yaratld (el-Beled 9/3-9; el-Mlk 65/23; el-nfitr 82/6-8; et-Tn 95/4) bildirilmekte, eitli telkin ve tedbirlerle insan hayat, insann akl, ruh ve beden gzellikleri korunmak istenmektedir. Allah insanlar en gzel ekilde, dengeli, henkli bir surette yaratmakla kalmam, insanlara mkul ve mutedil ller ierisinde sslenmelerine, gzelliklerini korumalarna, gzel grnmelerine de izin vermi, hatta bunu tevik etmitir. Kurandaki Ey dem oullar, her mescide gidiinizde ziynetlerinizi taknz, yiyin iin fakat israf etmeyin... hitab (el-Arf 7/31), Hz. Peygamberin de Allah gzeldir, gzellii sever buyurmas bu anlamdadr. Buna karlk, insann yaratltan gelen zellik ve eklini deitirmeyi, ftrat bozmay hedef alan tasarruf ve mdahaleleri yasaklam, yaratl deitirmenin eytann emrine uyma olaca bildirilmitir (en-Nis 4/119). Burada vcudun ftr yapsna mdahale ve onda baz tasarruflarda bulunma eklinde tezahr eden davranlar birka alt balk altnda incelendikten sonra konuya ilikin ortak l ve kurallara iaret edilecektir. a) Sala lgili Tasarruflar Sahih hadis kitaplarnn hepsi, Hz. Peygamberin dklen san yerine sa eklemeyi ve ekletmeyi yasakladn rivayet ederler. Nitekim Buhr ve Mslimin rivayetine gre, ensardan bir criye evlendikten sonra hastalanm ve sa dklmt. Ailesi ona takma sa balamak istediler ve bunu Reslullahtan sordular. Hz. Peygamber bunun zerine, Allah, sa ekleyene ve eklettirene lnet etsin buyurarak bunu yasaklad (Buhr, Libs, 83; Mslim, Libs, 117). Ayn ekilde, ensardan bir kadn olunun evlenmek zere olduunu, sann da bir hastalk sebebiyle dkldn, dn ncesi bana sa ekletmek istediini aklayarak durumu Hz. Peygambere arzetti. O da, Allah (bana) sa ekleyene ve eklettirene lnet etsin buyurdu (Mslim, Libs, 115).

Hadis kitaplarnda sahbe arasnda benzeri olaylarn ve taleplerin olduu, fakat hepsinde de Reslullahn, saa sa eklemeyi, dklm san yerine bakasnn san takmay yasaklad rivayetleri vardr. Hadislerde geen lnetin, kuvvetli bir yasaklama slbu olduunu belirten slm hukukular da, erkek veya kadnn ister hastalk ve sa dklmesi sebebiyle, isterse gzellik kastyla sana sa eklemesini, bana bakasnn san (peruk) takmasn ciz grmemilerdir. nk bunda hem tabii ve ftr ekli deitirme hem de karsndaki insanlara gen ve farkl grnerek onlar yanltma vardr. Bu sebeple insan sa haricinde ipek, iplik, yn vb.den peruk takmay da, ayn ekilde ftrat deitirme ve insanlar aldatma bulunduu iin, ciz grmeyenler vardr. ounluk ise bunu ciz grr. Ancak dinen necis saylan kl ve tylerden yaplan peruun kullanlmasnn ise ciz olmad belirtilmitir. Hadislerdeki yasa, insann herhangi bir czn kullanmann insanoluna hrmeten ciz olmay illetiyle aklayanlarn grnden ziyade, bu yasa, Allahn yaratt ekli deitirme ve insanlar aldatma illetine dayandranlarn gr daha isabetli gzkmektedir. Byle olunca kullanlan malzeme ne olursa olsun, bir erkein veya kadnn bana satan veya grn olarak saa benzeyen bir maddeden peruk takmasnn Hz. Peygamber tarafndan ho karlanmad; ancak, sa dklen kimsenin tedavi ile bunu nlemesinin veya yeniden sa bitmesini salamasnn ciz grld sylenebilir. slm ncesi dnemde kadnlar, kocalarnn lm ve sava gibi durumlarda bir elem ve musibet ifadesi olarak salarn kaztrlard. slm bu deti yasaklam, Hz. Peygamber de kadnlarn salarn ksaltabileceklerini fakat tra edip kaztmalarnn doru olmadn belirtmitir. Yine hadislerde, o dnemde daha ok hristiyanlar arasnda yaygn olan baz sa tra ekilleri, muhtemelen slm mmetinin kiilik zaafna uramamas, onur ve izzetini korumas gibi amalarla tasvip edilmemitir (bk. Mslim, Libs, 113; Eb Dvd, Tereccl, 14). Sata aaran kllar yolmaya gelince, Hz. Peygamber bu konuda Ak
salarnz yolmayn, sa ve sakaln mslman olarak aartan kimse iin o sa ve sakal kyamet gnnde nur olacaktr buyurmulardr (Eb Dvd, Tereccl, 17). Bu sebeple de slm bilginleri, bir kimsenin sandaki aaran

kllar yolmasn genelde mekruh saymlar, evlenmek zere olan bir kimsenin ise bu ekilde daha gen grnmesinin haram derecesinde mekruh olduu belirtilmitir.

Sa boyamaya gelince, Hz. Peygamber salar bembeyaz olmu bir sahbyi grnce, u beyaz salarn rengini bir ey ile (boyayp) deitiriniz. Fakat siyaha boyamaktan kannz buyurmutur (Mslim, Libs, 79). O dnemde yal yahudi ve hristiyanlar sa ve sakallarn boyamazlard. Bunun iin de Hz. Peygamber, Yahudi ve hristiyanlar (sa ve sakallarn) boyamaz. Onlara muhalefet ediniz (de boyatnz) buyurmutur (Mslim, Libs, 80). Ancak burada bir emirden ziyade ruhsat ve msaade sz konusudur. Konuyla ilgili hadisleri deerlendiren slm bilginleri san siyah dndaki renklerle boyanmasn, kna ile boyanmasn kural olarak ciz grmekle birlikte, nc ahslarn yanl anlamasna ve aldanmasna yol aaca iin salarn siyahla boyanmasnn cevaznda mtereddit davranmlardr. Kadnlarn salarn siyaha boyatmas ise umumiyetle ciz grlr.
b) Ka Alma-Kl Yolma

Kadna nisbetle yz, gzelliin aynas ve odak noktasdr. Yaratln gzellii de onda tezahr eder. Allah her eyi olduu gibi yz de cemalinin bir tecellisi olarak henkli, dengeli ve mkemmel yaratmtr. Gerek bu anlayn esas alnmas, gerekse Hz. Peygamberden rivayet edilen baz hadisler sebebiyle, yzdeki kllar yolmann, kalar inceltme (aldrma) ve kirpikleri uzatmann er hkm slm limlerini bir hayli megul etmitir. Hz. Peygamber bir hadislerinde, Allah yz tylerini yolan ve yolduran kadna lnet etsin... buyurmu olup (Buhr, Libs, 84; Mslim, Libs, 120), bu yasan hangi nevi fiilleri kapsad slm hukukular arasnda tartma konusu olmutur. ounlua gre kadnn, kocas iin ve onun izniyle yznde biten kllar almas, makyaj yapmas, hatta kan dzeltmesi/inceltmesi ciz olup hadisteki yasak, kadnn dar kmak iin yz kllarn yolmas ve ka aldrmas ile ilgilidir. Mlikler de dahil bir grup lim ise, bunu yaratl deitirme olarak deerlendirdiinden her ne surette olursa olsun ciz grmemekte veya mekruh grmektedir. Hadiste yasaklanan kl koparmay, yzde sonradan biten ve yz irkinletiren yz kllarn koparma deil de, kalar inceltmek veya yukar kaldrmak iin ka kllarn yolma olarak anlamak daha doru grnmektedir. Hadiste gerek sa ekleme ve boyama, gerekse yz kllarn yolma hakknda vrit olan yasak, yaratl deitirme, insanlar aldatma, farkl grnme gibi gayelerle yaplan sun mdahalelerle ilgilidir. Yoksa salar bitmeyen veya anormal bir ekilde dklen kimsenin, erken yata sa aaran,

yz/vcudu anormal bir ekilde kllanan ocuun tbb mdahale ile, illa veya ameliyatla tedavi olup normal bir yapya kavuturulmasnda bir sakncann olmad aktr. Gnmzde yanl ve bilinsiz bir ekilde kullanlan illarn, tabiat dengesindeki bozukluklarn vcudun hormonal dengesini de bozduu ve bazan bu tr tedavi ve mdahaleleri kanlmaz kld ikrdr.
c) Vcutta Kalc z Brakan Tasarruflar

Dvme (vem) yaptrma, Hz. Peygamberin hadislerinde iddetle yasaklanp lnetlenmi (Buhr, Libs, 85-87; Mslim, Libs, 119), slm bilginleri de bunu, Allahn yaratt ekil ve surette kalc deiiklik meydana getirdii iin ciz grmemilerdir. Hatta bata filer olmak zere bir grup lim, dvme yaplan yerde biriken kann necis, pis olduunu, dvmeyi yok etmenin vcip olduunu da ilve ederler. Dilerin gzellik iin trplenerek seyrekletirilmesi de (teflc) hadiste yasaklanmtr (Buhr, Libs, 86; Mslim, Libs, 119). Bu sebeple slm limleri tedavi kast olmakszn srf gzellik iin dilerin seyrekletirilmesini Allahn yaratn deitirme olarak tanmlayp ciz grmezler. nk dvme, dalama, dileri seyrekletirme gibi tasarruflarda tedaviden ok estetik grnm, yaratld ekil ve sureti dzeltme/deitirme maksad hkimdir. Buna karlk fakihler, dilerin gmle, hatta altnla balanarak salamlatrlmasn tedavi ve ihtiya noktasndan deerlendirdii iin ciz grmlerdir. Az ve di salnn korunmas iin yaplan tedaviler, di dolgu ve kaplamalar da byledir. Kzlarn kulaklarnn kpe iin delinmesi de, sslenme hakknn kapsamnda mtalaa edilerek ciz grlmtr.
d) Estetik Ameliyat

Teknoloji ve cerrah tptaki gelimelere paralel olarak gnmzde giderek yaygnlk kazanan ve tedaviden ziyade vcudun d grnn gzelletirmeyi amalayan estetik ameliyatlar hakknda, klasik fkh literatrnde zel bir aklamann bulunmay gayet doaldr. Ancak vcuda yaplan estetik veya tbb mdahalelerle ilgili yukardaki hadislere ilve olarak snnette ve fkh kltrnde yer alan baz aklamalar bu konuya k tutacak niteliktedir. Hz. Peygamber dneminde Urfece adl sahbnin savata burnu kopmu, yerine gmten sun bir burun yaptrmt. Ancak bu gm burnun koku yapmas zerine Hz. Peygamber bu sahbnin altndan burun yaptr-

masna msaade etti (Tirmiz, Libs, 31). Burada Allahn yaratt ekli deitirme deil ihtiyacn bulunmas ve tedavi amac sz konusudur. Klasik dnem fakihlerinin muhtemel ve faraz olaylar zerine yapt aklamalar dikkate alnrsa, onlarn vcut zerinde yaplacak tasarruflarda tedavi kastnn, ihtiya veya zaruretin bulunmasn esas aldklar grlr. Nitekim doutan fazla bir uzvu, mesel parma, dii kestirmeyi, yaratld hal ve ekli (hilkat) deitirme deil, hilkate, normale dn ve bir zararn izlesi olarak deerlendirdiklerinden ciz grrler. Bu nevi msaadelerden anlaldna gre, bir kimsenin kendini toplum ierisinde aalk kompleksine iten, mnen eziyet grmesine ve aalanmasna yol aan fazlalklarn ve ekil bozukluklarnn, yanklarn, aln vb.nin giderilmesi tedavi mahiyetinde olup cizdir. nk buna ihtiya vardr ve hilkati deitirme yasann kapsamna girmemektedir. Halbuki gnmzde olduka yaygn olan estetik cerrah mdahalelerin nemli bir ksm; burun, ene, kulak, gs, bacak gibi uzuvlarn daha gzel grnp, sahibini daha gen gstermeyi salama gayesine mtuftur. Yalanma ile ciltte meydana gelen krklklarn giderilmesi, yz cildinin gerilmesi; hareketsizliin, ar beslenmenin, hormonal dengesizliin, rsiyetin yol at ar imanln giderilip vcut yalarnn ameliyatla alnmas gibi estetik ameliyatlarda, tedaviden ziyade estetik duygusu, insanlar arasnda daha gen, din ve gzel grnme gayesi hkimdir. Bu da, hadislerde belli rnekler zerinde dile getirilen hilkati deitirme, Allahn yaratt ekil ve sureti bozma ve deitirme (tebdil ve tayir), insanlar aldatma yasa erevesine girmektedir. Vcut zerindeki tasarruflar, zellikle estetik cerrah mdahalelerle ilgili olarak u kural ve ller zikredilerek genel bir deerlendirme yaplabilir: 1. Vcut zerinde tasarrufa, estetik cerrah ve mdahaleye ancak bir tr tedavi olarak tbb ihtiya ve zaruret halinde bavurulmal, bu lnn dna klmamaldr. 2. Daha kolay ve basit baka bir yol ve usuln bulunmamas gerekir. 3. Gaye asl hilkati deitirmek olmamal, doutan (genetik olarak) tad zellik ve ekli, yan ve tabiatn icab vki olan gelimeleri deitirme kast tamamaldr. 4. Hile, aldatma ve yanl anlamaya yol amamal, byle bir ama tamamaldr.

5. Kar cinse benzeme kastnn da bulunmamas gerekir. 6. Mdahalenin yaplmasnn galip zanna dayanan bir yarar, yaplmamasnn da fiil ve halen mevcut bir zarar bulunmaldr. D) Altn ve Gm Kullanm ok sade bir hayatn hkim olduu toplumlardan en karmak ve gelimi toplumlara kadar, insanlar her devirde sanata, gzele ve estetie eilim gstermiler, gzel giyinmek ve gzel grnmek istemilerdir. Bu Allahn insana yaratltan gelen bedi zevkler ve gzellik duygusu bahetmi olmasnn tabii bir sonucudur. slm da insann ruhunda sakl bu ftr temayl ve duyguyu tabii karlam, ancak her eyde olduu gibi bunda da mkul ve mutedil ller getirmitir. slmn bu olumlu yaklam, tabii ve ftr bir din olmasnn, baz snrlama ve ller getirmesi de toplumda denge kurmay ve bu dengeye uygun sosyal yapy ve beer ilikileri korumay hedefleyen sosyal bir din olmasnn icabdr. Kuranda sklkla Allahn yeryzn insanlara tahsis ettiinden, insanlar iin birok gzellik yarattndan sz edilir; Allahn yaratp insanolu iin hazrlad bu gzelliklerin bilinip takdir edilmesi, kullanlp kredilmesi istenir. Dnya hayatnn gzellikleri, cennet nimetleri olarak da sklkla altn ve gmten sz edilir (l-i mrn 3/14; el-Kehf 18/31; ez-Zuhruf 43/71). Hz. Peygamber de daima temiz ve dzenli olmay, gzel grnmeyi tlemitir. Ancak her devrin yaygn ziynet eyas olan altn, gm ve ipekli elbise giyme ile ilgili baz snrlamalar da getirmitir. Kadnlarn yaratl gerei sslenmeye olan ihtiya ve eilimlerinin fazla olmas sebebiyle onlara bu konuda daha toleransl davranlm, israf ve gsterie kamamalar, gayri mer tarz ve zeminde cins tahrik arac yapmamalar kaydyla, onlarn altn ve gm ziynet eyas olarak kullanabilecei, ipek elbise giyebilecei belirtilmitir. Bu maddenin erkekler tarafndan ziynet amacyla kullanlmas ise kural olarak yasaklanmtr. Altn ve gmn ziynet eyas olarak deil de, gsteri ve israf arlkl ev ve el eyas olarak kullanlmas ise daha farkl bir durum arzetmekte olup bu konudaki yasak cinsiyet ayrm gzetmeksizin herkesi kapsar niteliktedir. te yandan altn ve gmn zekta tbi bir zenginlik olmas ve faizli ilemlerle sk ilikisi sebebiyle fkhn dier alanlarn da ilgilendirmektedir. Ancak burada nce altn ve gmn ev eyas olarak kullanm ele alnacak, sonra da altn yzk kullanm ve altnla yaplan sslemelere temas edilecektir.

a) Altn ve Gm Kullanmyla lgili Hadisler Altn ve gm kullanmyla ilgili yaygn olarak bilinen hadislerden balcalar yle sralanabilir: 1. slm limleri tarafndan birok fkh hkme mesnet olarak kullanlan bir hadiste Hz. Peygamber, Altn ve ipek mmetimin erkeklerine haram, kadnlarna helldir buyurmutur (Eb Dvd, Htem, 3; Tirmiz, Libs, 1). 2. Altn ve gm kaplardan bir ey imeyiniz ve bu ikisinden yaplan
tabaklarda bir ey yemeyiniz. nk bu tabaklar (shf) dnyada mrikler iin, hirette ise sizin iindir. (Mslim, Libs, 2)

Baka bir hadislerinde ise Hz. Peygamber, Gm kaptan ien, karnna

cehennem ateini aktmaktadr (Mslim, Libs, 1) buyurmutur.

3. Hz. Peygamber, altn ve gm kaplardan yiyip imemizi, ipek ve dbc giymemezi ve ipek zerine oturmamz yasaklad (Buhr, Libs, 27).
Hz. Peygamber altn yzk kullanmay yasaklad (Buhr, Libs, 45).

4. Buhrnin rivayetine gre, Reslullah altndan bir yzk takyordu. nsanlarn da altn yzk edindiklerini grnce altn yz atm ve bunu artk hi takmayacan sylemiti. nsanlar da bunun zerine yzklerini karp atmlardr (Buhr, Libs, 46). 5. Yine Buhrde yer alan bir hadise gre, Hz. Peygamber altndan bir yzk edinmi ve kan da avu iine getirmiti. nsanlarn bu ekilde yzk edindiklerini grnce, bu yz atm ve gm bir yzk edinmitir (Buhr, Libs, 45). 6. Enes b. Mlik diyor ki: Hz. Peygamber bir gn gm bir yzk takmt. nsanlar da gm yzk yapp taktlar. Reslullah yz karp atnca insanlar da karp attlar (Buhr, Libs, 47). b) Altn ve Gm Ziynetin Kullanm Altn ve gmn ziynet eyas olarak kullanm yalnzca kadnlar iin cizdir. Yukardaki hadislerin ak hkmlerinden birisi bu olduu gibi, bu husus slm limleri arasnda da tartmaszdr. Altn ve gm ziynetin kadnlar iin ciz grlmesi onlarn yaratllarna uygunlukla, ftraten gzellie ve sslenmeye dkn olularyla aklanr. Ancak bu konuda onlar da lks ve israfa kamama, bu ziynetleri yabanclara kar gsteri ve cins cazibe arac olarak kullanmama gibi baz kstlamalara tbidir.

Altn ve gm ziynetin erkeklere yasaklanmas, hem erkein ftrat ve karakteriyle hem de toplumda sosyal adaletin ve barn tesisi, tl sermayenin ekonomiye kazandrlmas gibi birok nemli amala alkal bir husustur. c) Altn ve Gm Ev Eyasnn Kullanm slm bilginleri, altn ve gm kaplardan yemek yemenin ve bir ey imenin haram olduunda gr birliindedir. Sadece Muviye b. Kurrenin altn ve gm kaplardan yiyip imeyi haram saymad, yine Zhir mezhebinin kurucusu Dvd b. Alinin, altn ve gm kaplardan bir ey imenin haraml konusunda ounluu tekil eden bilginlerle ayn grte olmakla birlikte, bu kaplardan yemek yemeyi haram saymayarak cumhurdan ayrld bilinmektedir. Yeme ime dndaki dier kullanmlar konusunda ounluun gr ayndr. Yani cumhur, altn ve gmn (abdest alma gibi) yeme ime dndaki kullanmlarn da yeme imeye kyas ederek bunun da haram olduunu ileri srmlerdir. Buna gre, altn ve gmn kap, yaz gereci, ev eyas vb. ekillerde kullanm, mezhep imamlarnca erkek ve kadnlara haram grlmtr. Ancak, son dnem limlerinden evkn yasan sadece altn ve gm kaplardan yeme imeye ait olduunu, dier kullanmlarn buna kyas edilemeyecei grndedir. d) Altn ve Gm Eya Bulundurma Hadislerde altn ve gm kap kacan kullanmnn yasaklanmas, dar bir yorumla sadece yeme ime amal kullanmnn yasakland, orta bir yorumla ev eyas olarak kullanmnn yasakland eklinde anlalabilir. Bu yasan geni bir yorumla, altn ve gmn ev eyas olarak bulundurulmasn da ierdii ileri srlebilir mi? mam Muhammed, zerinde oturmamak ve uyumamak artyla ss eyas olarak evde altn ve gmten yaplm ve zerine de ipek rt serilmi sandalye, koltuk bulundurulmasnda beis grmezken Eb Hanfe, zerine oturulmasnda ve yatlmasnda da bir saknca grmez. Hanef hukukular bu grn delili olarak, baz sahb ve tbilerin bu yndeki uygulamalar ile, De ki: Allahn kullar iin kard ziyneti haram klan kimdir... (el-Arf 7/32) yetini zikretmilerdir. Bu msamahal yaklamn sebebi, bu tr ilemlerin dar anlamda kullanmadan ok ziynet kavramna girdii ynndeki grleridir.

Mlikler, filer ve Hanbeller, Haneflerden farkl olarak altn ve gm kaplarn ve dier eyann evde bulundurulmasn, sonuta bunlarn kullanlmasna yol aaca dncesiyle altn ve gm ev eyasnn edinilmesini de (evde bulundurulmasn) haram kabul etmilerdir. Hatta filer, hadisin zhirinden hareketle ticaret maksadyla dahi olsa altn ve gm ev eyasnn edinilmesinin haram olduunu belirtmilerdir. nk ipekten farkl olarak, altn ve gm kabn kullanm kadn erkek ayrm olmakszn herkes asndan yasaktr. Ancak altn ve gm kadnlarn sslenme eyas (ziynet) olarak kullanmalar hell grlmtr. Gerek zaruret gerekse ihtiya gerekesiyle baz durumlarda altn ve gmn kullanlmas ciz grlmtr. Bu hkmler ylece zetlenebilir: Den bir diin yerine veya herhangi bir suretle dilerin arasnda mevcut olan akl kapamak iin altn veya gmten di yaplmas, yine kesilen burnun yerine altn veya gmten burun yaplmas, ksaca altn ve gmn tedavi amacyla kullanlmas fakihlerin ounluu tarafndan ciz grlmtr. Eb Hanfe, gm kaplamal kaptan imeyi ve abdest almay, gm kaplamal eyer kullanmay ve gm srmal sedire oturmay ciz grmtr. Mlikler, kl ve mushafta altn ve gm kullanlmasn ciz grmler, kl ve mushaf dnda ise altn veya gmle sslenmi eyann kullanlmasn haram saymlardr. Yine Eb Hanfe, maddesinde altn veya gm karm bulunan kaplarn kullanmn da ciz grmektedir. Altn ve gmn yaygn kullanm maddeleri haline getirilmesine fakihlerin kar kmalarnn temelinde israf ve lks kullanma engel olma dncesinin yatt bilginlerin ounluunca ifade edilmektedir. Bu gerekelendirme (tall) doru kabul edildii takdirde, gnmzde, zellikle gmn bu adan fazla bir deeri kalmad noktasndan hareketle, gm kaplarn kullanlmasnn artk ciz olduu fakat ok daha deerli maddelerden yaplm kaplarn kullanlmasnn, israf ve lks gerekesiyle, doru olmad eklinde bir sonuca gitmek mmkn olabilir. Ne var ki bu gerekelendirme zerinde tam bir fikir birlii salanamamtr. Nitekim evkn, bu gerekelendirmenin doru olmadn, ayet doru olsayd, altn ve gmten daha deerli olan eylerden yaplan kaplar kullanmann da haram olmas gerekeceini, halbuki bunu syleyen hibir lim bulunmadn ifade etmektedir. evkn yasan illeti olarak cennet ehline benzemeyi gstermekte ise de, bu kabul edilemez. nk cennet ehline benzeme durumu, bir iin yasak olmas sonucuna gtrseydi, mslmanlarn asrlardr mer sayarak yapageldikleri birok eyi de terketmeleri gerekirdi.

uras unutulmamaldr ki slm, toplumun her kademesindeki fertlerin zenginlik, fakirlik gibi sosyal statleri asndan bir tatmin ls getirmi, mesel kazanma hususunda aba gstermesine ramen fakir durumda olanlara, sabrettikleri takdirde mkfat ve kurtulua ereceklerini mjdelemi, dier taraftan zengin olup toplumun gelir seviyesi dk kesimlerine zekt ve sadaka yoluyla deer aktarm yapan ve yardm eden kiilere de mkfat ve kurtulu vaad etmitir. Ancak zenginin, zenginliini fakiri rahatsz edecek ekilde ve onu iinde bulunduu tatmin ortamndan uzaklamaya sevkedecek derecede kullanarak lks ve israfa dalmasn da ho grmemitir. Elbette daha ok kazanan daha iyi artlarda yaayacaktr. Ancak toplum kesimleri arasnda hi deilse ortalama hayat standard asndan bir denge ve uyum salanamamken, mesel, bir toplumda oluk ocuunun asgari gda ihtiyacn karlayacak geliri teminde zorluk eken, tahsil yapmak isteyen ocuuna bu imkn salayamayan kiiler varken, atafatl ve grkemli bir hayat srmenin, slmn ilke ve retileriyle badamayaca sylenebilir. Hadislerdeki yasaklama ve slm limlerinin bu konuda gsterdii tavr da bu gayeye ynelik bir hassasiyet ve tedbir olarak grlmelidir. e) Altn Yzk Yukarda anlan ilgili hadislerden hareketle bilginlerin ounluu altn yzk kullanmann erkeklere haram olduunu sylemilerdir. Bununla birlikte saylar az da olsa, erkeklerin altn yzk kullanmasnn mubah olduu grnde olan limler de vardr. Bunlar hadislerde geen yasa belli illet ve gayeye balamakta, ayrca baz sahblerin altn yzk kullandna ve buna Hz. Peygamberin de izin verdii grnde olduklarna ilikin rivayetleri de (bk. Nes, Znet, 46) kullanmaktadrlar. Gerek hadislerde gerekse limlerin szlerinde geen yzk (htem) kelimesi daha ziyade kal ve biraz da kabaca olan bir yz anlatmaktadr. Bu itibarla, gnmzde nian yz olarak adlandrlan halkann taklmasnn hkmn de ayrca belirtmek gerekir. Bu hususta merhum Kmil Mirasn izahlarn ksaltarak buraya almakta yarar vardr: Yzn yapl ve kullan tarznda rfn byk etkisi vardr. Eski zamanlarda kullanlan kaba yzkler gitgide zariflemi ve bugn artk, nian halkalar istisna edilirse, erkekler yzk takmay neredeyse terketmiler ve hatta yzk takmak ayp saylr olmutur. Bu itibarla u sebep ve delillere dayanarak altn nian halkas kullanmak mubah saylabilir; a) Bir kere, altn yzk kullanma ounluk tarafndan haram grlse bile bunun mubah olduunu syleyenler de vardr. b) mam Muhammed vnme ve bbrlenme kast olmakszn altn

ve gm kaplar ss eyas olarak kullanmann ciz olduunu ve bunun nimeti gsterme anlamna geleceini sylemitir. Nian yz de vnmek iin deil, teberrken ve hatra olarak takldna gre ayn ekilde mubah olmas gerekir. c) limler, erkeklerin esas itibaryla gm yzk kullanmalarnn bile, bir zaruret ve bir lzum zerine mubah olduunu, bunun dnda kullanlmasnn anlamsz olduunu sylemilerdir. Nian yz kullanmnda da rften kaynaklanan bir zaruret bulunduu aktr. d) Altnn kullanlmasnn haramlk sebebi, israf ve vnme vesilesi yaplmasdr. Halbuki gnmzde bir halkann ekonomik deeri israf saylacak bir durumda deildir (Kmil Miras, Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, IV, 288-289). Kmil Mirasn hareket noktas ve sonulamas yerinde olmakla birlikte bir hususa daha iaret edilebilir. O da, eer mslmanlar, nian halkas olarak altn deil de yaygn olarak gm tercih etmeye balamlarsa, yani artk bu durum rflemise, bu temle uymak daha doru kabul edilebilir. Ancak, yine de altn nian halkas takanlar varsa bunlara haram ileyenler ya da bile bile hadise aykr davrananlar gzyle baklmamas herhalde daha doru olur. te yandan altn ve ipein lem (nian ve rozet) olarak kullanlmasnn bata Hanefler olmak zere bir ksm fakihlerce ciz grldn de burada hatrlamak gerekir. f) Altn Ssleme Hanef ekolnde, mescidi sslemek, ona sayg gsterme anlamnda deerlendirildii iin, mescidlerin altn suyu, ahap vb. eylerle tezyin edilmesinde bir saknca grlmemi; fakat parann bu tr eyler iin deil, fakirler yararna harcanmas daha faziletli grlmtr. Nitekim, Mescid-i Harma nakledilen mallar grdnde mer b. Abdlazz, Miskinler ve fakirler direklerden daha muhta diyerek, o mallarn fakirler iin sarfedilmesinin Mescid-i Harm iin sarfedilmesinden daha faziletli olduuna dikkat ekmitir. Hanefler, mescid iin yaplacak sslemenin, mescide ait paradan yaplmamas gerektiine iaret etmiler, hatta mescidin ilerine bakan kiinin (kayyim) mescidin parasndan ssleme iin harcamas halinde, bir gre gre bu paray tazmin edecei ileri srlmtr. slmn lks, israf ve gsteriin nlenmesi, toplumda sosyal adaletin ve barn kurulmas ve harcamalarda bu gayeye ncelik verilmesi ynndeki genel ilkesi, altn ve gm ev eyasnn kullanmyla ilgili zel yasa gz nnde bulundurulursa, zelde altn sslemeler, genelde yksek maliyetler ieren ihtiaml ve lks harcamalar konusunda dinin tavsiyesini, slm bilginlerinin tavrn kestirmek zor olmaz. te yandan teori byle olsa bile, s-

lm lkelerinin dnyada toplam ekonomik gelir ve gelime ynyle bir hayli gerilerde olduu, buna karlk servet dalm, tketim ve yaam standard ynyle fertler arasnda uurumlarn bulunduu da ac bir gerektir. Byle olunca mslmanlarn, slmn altn ve gmn kullanmna getirdii snrlamalarda simgeleen tavr ve gayesini iyi anlad ve bunu hayata geirdii sylenemez. Bu konuda fertlerin dindarlna ve her trl arlktan ve gsteriten uzak kalma kararll gstermesine ihtiya bulunduu gibi toplumsal saduyunun oluturulmas ve bu ynde yasal dzenlemelere gidilmesi de byk nem tamaktadr. E) Sa Sakal ve Byk slmn inan, ahlk, ibadet ve mumelt alannda getirdii hkmler, ngrd kural ve tavsiyeler mslmanlarca teden beri bir btn olarak alglanmakta, gnlk ve sosyal hayatla ilgili ekil ve muhteva bile ou defa bu btnn bir paras olarak mtalaa edilmektedir. te yandan Kuran yetlerinin ve risleti boyunca Hz. Peygamberin sklkla zerinde durduu konulardan birisi de, mslmanlarn fert ve toplum olarak belli bir kimlik kazanmalar, kendi ahsiyetlerini korumalar ve kendilerine gven duymalar olmutur. nk bu, mslmanlarn btnlemesi, belli bir siyasal organizasyona gidip devlet kurmas ve millet olmas kadar, kendi inan ve ibadetlerini, deer ve zelliklerini korumalar asndan da nemlidir. Bu itibarla Kuran, mslmanlara srarla birlik ve btnlk iinde olmalarn, mrik ve gayri mslimleri dost edinmemelerini, onlarla gayri slm bir kltrn etkisi altnda kalmay kanlmaz klacak ekilde sk bir ilikiye girmemelerini tavsiye ederken Hz. Peygamber de mslmanlar, itikad ve ahlk alanda olduu gibi klk ve kyafet, ekil ve merasim ynnden de mriklere, gayri mslimlere benzememeye davet ve tevik etmitir. Bunlar, evredeki kltr ve medeniyetlerle, din ve kavimlerle i ie yaayan o dnem mslmanlarna ayr bir kimlik ve zellik kazandrp, onlarn kendi ierisinde btnlemelerini salamaya ynelik nlemlerdir. Daha nce getii zere Hz. Peygamber, Ehl-i kitabn yallarnn salarn boyamadndan bahisle mslmanlarn onlara muhalefet edip salarn boyamalarn tavsiye etmi, yine mrik ve Mecslere muhalefet iin byklarn ksaltp sakallarn uzatmalarn emir ve tavsiye etmitir. Mesel Reslullahn, Bynz ksaltnz, sakalnz uzatnz (Buhr, Libs, 64),
Byklarnz krpnz, sakallar uzatnz. Mecslere muhalefet ediniz (Mslim, Tahret, 16), Mriklere muhalefet ediniz, sakallar oaltnz, byklar kesiniz (Mslim, Tahret, 16), Byndan almayan bizden deildir

gibi hadisleri (bk. Buhr, Libs, 63-65; Tirmiz, Edeb, 6) hemen hemen btn sahih hadis kitaplarnda yer almakta olup temelde bu gayeye mtuftur. Bu ve benzeri hadisleri, Hz. Peygamberin ve ashabnn ekil ve tatbikatn esas alan sonraki dnem slm bilginleri, sakal brakmann ve by kesmenin din karakterde bir emir ve slmn iar olup olmad, sakal kesmenin de haram ve gnah olup olmad konusunda farkl grlere sahip olmulardr. zetle ifade etmek gerekirse fakihlerin ounluu sakal tra etmenin haram olduu grndedir. filerden Gazzl, Rfi, Nevev, Mliklerden Kad yz gibi bilginler ise sakal tra etmenin haram deil mekruh olduunu sylemitir. Eb Dvdun hadislerini erheden Hattb, Hz. Peygamberin on eyin ftrattan olduunu bildirip bunlar arasnda sakal brakmay da sayan hadisinin erhinde limlerin ounun buradaki ftrat snnet mnasnda aldn kaydeder. Devamnda da bu hasletlerin, bu arada sakal brakmann, bizim uymamz ve yaatmamz gereken Hz. Peygamberin snnetlerinden olduunu ifade eder (Melims-snen, I, 44). Buradaki snnet tabiriyle de teklif hkmler arasnda yer alan snnetin deil de det ve davran biimi anlamyla snnetin kastedilmi olmas gerekir. Sakal tra etmenin haram olduunu syleyen bilginler, yukarda zikredilen hadislerdeki emirleri balayc din bir emir olarak alm, Hz. Peygamber ve sahbenin fiil uygulamasn da byle yorumlamlardr; ilve olarak Kuranda Hz. Peygambere uymay emreden yetlerin her konuda olduu gibi sakal brakma konusunda da ona ittiby kapsad, sakaln mslmann iar olduu kanaatindedirler; ayrca sakal tra etmenin kadnlara benzemek ve Allahn yaratt ekil ve sureti bozmak olduunu, bu yndeki yasan sakal tra etmeye de mil olduunu belirtirler. Bya gelince, hadislerde byklarn ksaltlmas, krplmas veya tra edilmesi emirleri vardr. Sahbeden byn ksaltanlar da, tra edenler de mevcuttur. limler, byn derince krklmasn, st dudan gzkecek ekilde alttan alnmasn tavsiye ederler. phesiz ki byn bu ekilde kesilip tra edilmesi, salk ve temizlik asndan da nemlidir. Hz. Peygamberin genelde salarn omuzlarna dklecek ekilde brakt, bazan da san ksaltt veya kaztt bilinmekle birlikte klasik dnem slm bilginleri sakal konusunda gsterdikleri yaklam bu konuda srdrmemiler, Resl-i Ekremin sa eklini rf karakterde bir davran ve kiisel bir tercih olarak grmlerdir. Bunun iin de fkh literatrnde, btn ms-

lmanlarn Hz. Peygambere tbi olarak salarn uzatmas ve bunun din ierikli bir grev saylmas ynnde gl bir vurguya rastlanmaz. Ancak baz muasr limler, sakal ve byk konusundaki snneti, Hz. Peygamberin dier giyim kuam ekli gibi tabii ve rf snnet olarak tanmlamakta ve bunun bir det meselesi olduunu, din bir karakter tamadn belirtmektedirler. a, sakal ve byk konusunda sahih hadis kitaplarnda yer alan rivayetleri ve fakihlerin bu hadisler etrafnda rettii yorumlar sosyal zeminden, kltrel arka plandan ve gelenekten ayrarak anlamak neredeyse imknszdr. Hz. Peygamberin bir snnetinin terkinin niin mekruh deil de haram olarak nitelendirildii ancak yle bir yaklamla iyi anlalabilir. ncelikle ifade etmek gerekirse, dinde haram istisna ve rz bir hkm olup ancak ak ve kat delille sabit olur. slm limlerinin haram kelimesini ou zaman sakncal, doru deil, mekruh gibi anlamlarda da kullandklar, mslman toplumlarda yaygn eitim ve ynlendirmenin salanmasnda ve kamuoyu oluturulmasnda din kavramlarn sklkla, hatta lszce kullanld da bilinmektedir. Byle olunca, fkhlarn lafz yorum kurallarna dayanarak sakal tra etmeye veya by uzatmaya teknik ve metodolojik anlamda haram demelerini ihtiyatla karlamak, hadislerde geen ifadeleri bir davrann tevik edilmesi veya nlenmesi ynnde gl vurgular olarak anlamak gerekir. te yandan, slmn ekil ve suretten ziyade mna ve muhtevaya nem verdii, ekli de bu mnay koruduu srece gzettii ikrdr. Ayrca mslmanlarn her devirde kimlik ve izzet sahibi olmas, gayri mslimlere kar onurlu ve kendine gvenli olmas, kendi kltr, rf ve geleneklerini yaatmalar, mslman toplumlarn birlik ve btnl, d etkilere kar direnci asndan fevkalde nemlidir. Sakal ve byktan, giyim ve kuamdan, elence ve sanattan, ehirleme ve ev dzenine kadar mslmanlarn ayr bir slp ve geleneinin olmas, onlara bu sosyal ahsiyeti kazandrabilecek olumlu unsurlardr. Bu itibarla, sakal ve by da, risletin gerei din bir snnet ve almet olarak vcip-haram izgisine oturtmak yerine, yukarda sz konusu edilen amac gerekletirmede olumlu katks olabilecek rf ve kltrel bir unsur olarak deerlendirmek ve bu konuda daha msamahal dnmek mmkndr. Sakal ve byk konusunun mslmanlar arasnda bir ihtilf ve itham konusu olmas, slm kardeliini ve mminlerin birlik ve dayanmasn zedeler. Hz. Peygamberin snneti olduu iin sakal brakan kiiye sayg gs-

termek ve bu hareketinin vg ve ecre lyk bir davran olduunu kabullenmek ne kadar gerekli ise, bu konuda farkl dnen, daha esnek ve hogrl davranan kimselere de saygl olmak o kadar elzemdir. Aksi takdirde, ekil zerindeki tartmalar, mslmanlarn dinin z ve ierii, temel ilke ve gayeleri zerinde younlamasn nleyen, dikkatlerini datan ve bir bakma hedef saptrmas yapan bir zellik tam olacaktr. F) Kolonya ve Alkoll Madde Kullanm Kolonya, gnmzde bilhassa gzel koku ve temizlik gibi amalarla yaygn bir kullanma sahip alkol ihtiva eden sv bir madde olup genelde patates, kam, msr gibi maliyeti dk ham maddelerden veya dier sentetik yollarla retilmekte ve ierisindeki alkol oran ayarlanabilmektedir. XVII. yzyldan itibaren Avrupada kullanlmaya balayan ve bugn yaygnlap genileyerek byk bir sanayi oluturan kolonya ve bu kapsama giren parfm, deodorant, sprey vb.nin din hkmyle ilgili tartmann sebebi ise, bu maddelerin az veya ok alkol ihtiva etmekte oluudur. Daha nce temas edildii zere, slm dini sarholuk veren nesnelerin bu maksatla (sarho olma) kullanlmalarn kesin olarak yasaklamtr. Mskirat kelimesiyle ifade edilen sarholuk veren nesnelerin bazlarnda ihtilflar var ise de arap ve ondan mml olan ikilerin iilmesinin haram olduunda ittifak vardr. Bunlarn dnda kalanlarn sarho olmak maksadyla iilmesinin haram olduu da ittifakla sabittir. slm hukukularnn ounluuna gre, ne maksatla olursa olsun sarho edici ikilerin aznn da, ounun da iilmesi haramdr. Byle olunca, ierisinde alkol bulunan kolonyann ve benzeri maddelerin sarho olmak maksadyla iki olarak kullanlmasnn haram olduu ve slm dininin sarho edici ikilerle ilgili genel yasann ierisine girdii aktr. Kolonyann iilmesi dnda temizlik, serinleme, gzel koku gibi deiik amalarla kullanlmas hususunda ise farkl grler vardr. Bu farkl grlerin kayna ise, sarho edici zellik tayan ikilerin bizzat kendilerinin necis olup olmad tartmasdr. Bu husustaki grler ylece zetlenebilir: Baz fakihler kar grte olmakla birlikte slm bilginlerinin byk ounluuna gre arap necistir; namazn shhatine engeldir. arap dnda kalan ve iildii zaman az veya ou sarholuk veren eylerin necis olduuna dair bir delil yoktur. Eb Hanfe ve Eb Ysufun anlaylarna gre

bunlar necis deildir; sarholuk iin iilmeleri haramdr, fakat elbiseye veya namaz yerine dklmeleri halinde namazn geerliliini etkilemez. amzn byk bilginlerinden Muhammed Hamdi Yazr bu hususu yle ifade ediyor: Mesel; zerine arap, ampanya ve arak, konyak dklm olanlar herhalde ykamadka namaz klamazlar. Lkin, zm arabndan mml olmayan ispirto, bira ve sir mskirat iilemezse de elbiseye veya bedene srlmesi de namaza mni olur diye iddia edilemez (Hak Dini Kuran Dili, I, 762-763). Yukarda zetlenen bilgilerden anlald gibi arap dndaki alkoll ikiler bizzat necis olmayp, iilmeleri haramdr. Fakat elbiseye veya namaz yerine dklmeleri namazn shhatine mni deildir. Kolonya da bu hkmn ierisine girer. memek kaydyla deiik amalar iin kullanlmasnda Hanef mezhebine gre bir saknca yoktur. Fakat kolonyay da necis erevesinde mtalaa eden fi mezhebine gre hem iilmesi hem de kullanlmas haramdr. zetle ifade etmek gerekirse, gnmzde genelde temizlik, hijyen ve gzel koku amacyla kullanlan ve alkol ihtiva eden kolonyay er bir hkm olan necis kavramnn kapsamna dahil edip kullanmn haram saymak, vcuda ve elbiseye dkldnde namazn geerliliine engel olacan sylemek, bu konudaki mevcut hkm ve yasaklarn genel hareket noktas ve amac gz nnde tutulursa, isabetli gzkmemektedir. Kolonyay yukarda sz edilen amalarla kullanmann, alkoll ikilerin tketimini tevik ettii, kolaylatrd veya buna vesile olduu da sylenemez. Dinde asl yasaklanan, arabn, alkoln, uyuturucu maddelerin sarholuk ve keyif amacyla kullanlmas olup bu yasa ihlle vasta ve yardmc olabilecek yol ve durumlar da, arada sebep-sonu mnasebeti kurulabildii srece mezkr yasan ikinci derecede kapsam iinde dnlmelidir.

VI. SANAT, SPOR ve ELENCE nsann yaratlna uygunluk iddiasnda olan slmn temel kaynaklarn tekil eden Kuran ve Snnette, gelien ve deien toplumsal artlarn ve ihtiyalarn ortaya karaca meselelere tek tek zm getirilmemi, bunun yerine genel ve evrensel ilkeler sunulmu ve insann ruh ve madd ihtiyalar bu temel ilkeler nda zmlenmeye allmtr. slm, ftr bir din olduu iin, insann ftratnn gerei olan ihtiyalarn grmezden gel-

memi, insann ruh ve beden tatminine nem vermitir. Bu itibarla insann, yiyip-ime, cinsel iliki vb. madd istek ve ihtiyalar gibi mnev istek ve ihtiyalarn karlamas da mubah ve bazan zorunludur. Ayn ekilde slm, insann madd yaratlnda zaruret olmadka bir deiiklik yaplmasn, orijinal yapsnn bozulmasn iddetle yasaklad gibi, tabii yeteneklerinin krletilmesini ve yok saylmasn da istememi, fakat gerek madd gerekse ruh olsun, btn ihtiya ve arzularn tatmininde itidalin korunmasn ve getirilen genel llere uyulmasn tavsiye etmitir. A) Sanat a) Kavramsal ereve Sanatn anlam kadar deeri de teden beri tartlmtr. Basit anlatmla, ihtiyalar karsnda bilgi ve dnceyi i ile birletirerek faydasz veya ntr eyleri faydal hale getirme faaliyeti olarak tanmlanan sanat, bu tanmn ieriine gre, madd ihtiyalara karlk olan sanatlar (zenaat), mnev ihtiyalara karlk olan sanatlar (estetik) olmak zere ikiye ayrlr. Birinci grupta yer alan sanatlar insan vcudunun rahatn salamaya, daha dorusu insann madd ihtiyalarnn kolay karlanmasna yarayan sanatlar olup, bunlara sadece sanat veya zenaat denilir. nsanlarn mnev ve estetik (bed) ihtiyalarna karlk olan sanatlar ise mimarlk, heykeltralk, resim, dans, msiki ve iirdir. nsanda estetik heyecan uyandran bu tr sanat dal ve eserleri gzel sanatlar adn alr. Bu tanm ve blmleme, sanatn kaynann ihtiya olduunu savunanlara gredir. Sanat ile zenaatn ayr ayr dnlmesinin mmkn olup olmad tartmas bir yana, sanatn kayna tartmas hl tam anlamyla akla kavumu deildir. Din bilginlerinin ve filozoflarn sanata bak teden beri birbirinden farkl olagelmi, sanat olayn deerlendirirken lehte ve aleyhte birok gr ileri srlmtr. Sanatn ne olduu, ne ie yarad, bir ihtiyatan m kaynakland yoksa ruh, mnev ve entelektel bir tatmin arac m olduu sorusu hl doyurucu cevabna kavuamamtr. Kimileri sanat, hayatn tekdzeliinden, skclndan, yaanlan adaletsizlikten, hatta kimi zaman gereklerden bir ka olarak yorumlamlar ve onu insann hlet-i rhiyesini, dorudan ifade edemedii dnce ve duygularn ifade edi yolu olarak grmlerdir. Sanat ahlkszlkla eitleyen, ikisini ayn grenler olduu gibi, deiik mlhazalarla devletin de zaman zaman sanat kontrol altnda tutma ve sansr etme ihtiyacn duyduu grlmektedir. Lehinde ve aleyhinde ok ey sylenen Sanat nedir? sorusuna Sanat sanattr cevabn verenler ise, sanata ilikin soru ve

sorunlarn zmszln veya henz bu hususta doyurucu cevaplarnn olmad izlenimini veren bu cevaplaryla, bir bakma sorudan kamlardr. Birok konuda olduu gibi, sanat hakknda da srf sanat olmas ynyle olumlu ya da olumsuz bir deer yargsna varmak doru deildir. Sanat gerek fert gerekse toplum vicdannda brakaca etki ile yol aaca olumlu veya olumsuz sonularla birlikte deerlendirmek belki mmkn olabilir. Fakat, bir sanat eserinin veya estetik objesinin, uyandraca etki ve izlenimlerin kiiden kiiye deimesi, yani baz kiilerin i dnyasnda olumlu, bir baka kiide tam tersi etki ve izlenimler uyandrmas mmkndr. O halde sanatn, tek tek kiilerde uyandraca etki ve izlenimle deerlendirilmesi objektif ve genel geer olmayacaktr. Bu konuda, ak ve snrlar belirli ve nisbeten objektif llerden hareket edilecek olursa, bir toplumun inan ve ahlk ilkelerine aykr olmayan, onlarla atmayan sanat eserinin o toplum asndan olumlu saylmas mmkn olur. Bu yaklam tarznn sanatn evrensel dil olmas zelliini ikinci plana ittii ileri srlebilir. Bununla birlikte unutmamak gerekir ki, sanat nce milldir, sonra evrenseldir. Her sanat eserinin, onu meydana getiren sanatkrn hayata baknn izlerini tayaca aktr ve bu zaten doaldr. O halde sanat hakknda mutlak olarak iyidir ya da ktdr denilemez. Yalnzca sanatn tr ve vcuda getirilen sanat eseri hakknda bir yargya varlabilir. Mslman bilginlerin sanat hakkndaki yaklamlarnn da genel izgileri bakmndan bu bak asna uygun olduu sylenebilir. Bir kere slmn Peygamberi, sanat ve elenceye sava am deildir. Aksine, Hz. Peygamber bunun mer ller dahilinde yaplmasn tavsiye etmitir. Allah gzeldir, gzeli sever diye hemen her hususa tatbik imkn bulunan bir l getiren bir kimsenin sanata ve estetik gzellie kar olmas veya bgne kalmas dnlemez. yleyse slm adan getirilebilecek l u olmaldr: Sanat ile inan-ahlk prensipleri arasndaki denge korunduu, dinin temel ilkeleri, inan ve ahlk esaslar ihll edilmedii srece sanat merdur. Hatta, sanatn evrensel bir dil olduu da dnlrse, evrensel insan deerlerin ve ahlk prensiplerinin anlatlmasna hizmet etmeyi hedefleyen ve tevhid inancna ters dmeyen sanat tevik edilmeli ve zendirilmelidir. Dini anlamada ve anlatmada sembollerin nemli bir yeri olduu da gz nne alnrsa, sanatn bu amaca hizmet edecek bir espriyle ele alnmas mmkn olabilir. Tabii ki bu dncenin, Sanat sanattr, Sanat sanat iindir diyenler, ya da Sanatn ahlk ve mesaj olamaz, Sanatn sanat olutan baka bir ey anlatmas beklenemez diyenlerce kabul edilmemesi de olduka doaldr.

Sanata, Tolstoyun da iddia ettii gibi, ortak insan deerleri ve herkesin Tanrdan geldiini yayma gibi bir grev yklenirse, herkese kolay anlalr bir dil olan sanat ahlk forml ve tlerin ciz kald noktalarda bir ahlk arac olabilir. Sanat nereden domutur? Sanatn insann bir ihtiyacn karlamak gibi bir ilevi var mdr? gibi sorularn uzlalabilir bir cevaba kavuturulabilmesi elbette kolay deildir. Ancak zenaat ile sanat arasnda eer bir iliki kurulabiliyorsa, baka bir deyile, hi deilse baz sanatlar asndan, zenaat sanatn bir nceki merhalesi olarak kabul edilebilirse, sanatn insann estetik beenisi kadar zenaattan da kaynakland sylenebilir. Sanat, eitli noktalardan bir blmlemeye tbi tutulmu ve bu blmlemelerde yer alan trler zaman ierisinde deiiklik gstermitir. Mesel gzel sanatlar deyince nceleri genelde mimarlk, heykeltralk, resim, mzik ve iir akla gelirken sonralar bunlara daha baka trler de eklenmitir. u var ki snflama ve blmlemeler nasl olursa olsun slmn sanata bak, daima bununla inan ve ahlk prensipleri arasndaki uyum veya uyumsuzlua gre tesbit edilebilir. Bu itibarla, sanatn din adan hkm, kullanm amacna, tarzna, dinin ilke ve hkmlerine aykr olup olmamasna gre farkllk gsterebilecektir. Cins tahrike sebep olan, insanlarn cins duygularn, kadn ve erkein cins cazibesini smr arac olarak kullanan, insanlar ktye, yanla ve irkine ynlendiren, psikolojik bozukluk ve anormallikleri yaygnlatrmaya alan, kavgay ve banazl kkrtan, Allahn birlii ve aknl inancna aykr bulunan davran, ekil ve usullerin sanat ad altnda da yaplsa, dinen doru grlmeyecei aktr. Zaten bu alanda din ile selim akl ve ftrat tam bir uyum ierisindedir. b) Resim ve Heykel Klasik literatrde, resim ve heykel konusunda getirilen hkmler, byk ounlukla sret ve ayn kkten treyen tasvir tabirleri etrafnda cereyan ettii iin biz resim ve heykel konusunu sret kavram zerinde yapacamz zmlemeyle aklamak istiyoruz. Sret, Arapada daha ok ekil, biim, grn ve resim anlamnda kullanlmaktadr. Timsl kelimesi de anlam bakmndan srete yakndr. Sret ile timsal kelimelerini e anlaml grenler bulunduu gibi, baz hadislerde sret kelimesi yer yer timsal kelimesinin e anlamls olarak kullanlmtr. Bununla birlikte genelde dilciler, sreti iki ksmda deerlendirerek, birincisinin glgeli sretler (timsal=heykel), ikincisinin ise resmedilen, izimlenen dier eyler olduunu belirtmilerdir. Mesel Sizi yarattk, sonra tas-

vir ettik (el-Arf 7/11) yeti iin getirilen yorumlardan birisi nce ruhlarnz yarattk sonra bedenlerinizi ekillendirdik tarzndadr. Baz hadislerde de sret kelimesi, insann d grn ve ekli anlamnda kullanlmtr (sret kelimesinin bu anlamda kullanld dier hadisler iin bk. bn Mce, Ry, 2; Msned, II, 118). Sret tabirinin, ruh sahibi veya ruhsuz btn

eyleri iine ald, timsalin ise yalnzca ruh sahibi eylere mahsus olduu da ifade edilmektedir. Buna gre sret kelimesini kendisine bir ekil verilmi ve biimlendirilmi ey (resim ve heykel) anlamnda anlamak daha doru olacaktr. Baz yetlerde (l-i mrn 3/6; el-Arf 7/11; el-Mmin 40/64; etTegabn 64/3), tasvr (savvere) kelimesi ekil ve biim vermek, baz yorumlara gre, biimin dnda baka mnev zelliklerle bezemek anlamnda kullanlmtr. Bu bakmdan, sret kelimesinin fiil masdar olan tasvir kelimesini srf bugn anlald mnada resmetme ya da izim olarak anlamak doru olmayp, hem izim (resim) ve hem de bir maddeye ekil ve biim verme anlamlarn iine alacak bir genilikle anlamak daha uygundur. Ayn ekilde, ayn kkten tremi olan tesvr kelimesi genelde resim mnasnda kullanlmakla birlikte heykel anlamna da gelmektedir. Allahn, Kuranda kendisini biim veren (musavvir) (el-Har 59/24) olarak vasflamas ve bu ifadenin mfessirler tarafndan yaratc mnasnda yorumlanm olmas da yukarda verilen anlam desteklemektedir. Sret kelimesi Kuranda, biri tekil ikisi oul olmak zere yerde gemekte ve genelde insann biim ve ekli olarak yorumlanmaktadr. Kuranda timsl (oulu temsl) kelimesi de iki yerde ve oul olarak temsl eklinde gemektedir. Bu yetlerden birinin anlam yledir: brhim, babasna ve kavmine Nedir bu tapndnz heykeller (temsl)! demiti (el-Enbiy 21/52). Dier yette ise Sleymana timsaller yapldndan bahsedilir (Sebe 34/13). Bu ikinci yette geen timsallerin anlam konu-

sunda getirilen yorumlardan biri, bunlarn, meleklerin, peygamberlerin ve slih kiilerin heykelleri (ya da resimleri; suver) dieri de Sleymann tahtnn ve basamaklarnn zerinde bulunan tavus ve doan gibi kularn sretleri olduu eklindedir. Birok yette yaratt anlamnda yorumlanan savvere fiili gemekte olup, bu hususla resim yapma arasnda dorudan bir iliki kurmak pek mmkn gzkmemektedir. Bununla beraber baz hadislerde, insan grnmnn resmini izenler Allahn taklitisi (tanrlk zentisi iinde olanlar) olarak telakki edilip bu yzden cezaya mruz kalacaklar ifade edildiinden, slmdaki resim yasann Kurn- Kermden kaynaklandn dnenler olmutur. Fakat bu husus aslnda, resim yasan Kurana dayandrmak iin pek yeterli grn-

memektedir. Zira bu anlay hadisin vrit olduu dnemin artlarndan soyutlanarak genelletirilmeye allrsa, bugn teknolojide kullanlmaya balayan ve teknik kle diyebileceimiz robotlarn yaplmasnn ve kullanlmasnn da yasak ve haram olduunu sylemek gerekecektir. Bu itibarla resim yasann daha ziyade snnetle konulduunu kabul etmek ve yasaklanma sebebini baka gerekelerle izaha almak daha doru grnmektedir. Sret yasann dayandrld belli bal rivayetler yle sralanabilir: a) Hz. ienin naklettiine gre Hz. Peygamber, evinde zerinde salb
(snn armha gerili sahnesini tasvir eden resim) bulunan her eyi krmtr (Buhr, Libs, 90).

b) Kyamet gnnde en iddetli azaba mruz kalacak olanlar musavvirlerdir (Buhr, Libs, 89). c) Bu sretleri yapanlara kyamet gnnde Yarattklarnza can verin denilerek azap edilecektir (Buhr, Libs, 89). d) Hz. ieden rivayet edildiine gre, ie bir defasnda zerinde (hayvan) resimleri bulunan bir minder almt. Hz. Peygamber bunu grnce kapnn nnde bekledi ve ieri girmedi. Hz. ie, Resl-i Ekremin yznde honutsuzluk iaretlerini grnce, Y Reslallah! Allahtan ve Allahn Resulnden balanma dilerim. Bir kusur mu iledim? dedi. Hz. Peygamber, zerinde resim bulunan minderi gstererek u minderin burada ii ne? buyurdu. ie Y Reslallah! Onu, kh oturasn, kh yaslanasn diye senin iin satn almtm dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber, Bu resimleri
yapanlara kyamet gnnde azap edilir ve onlara Hadi bakalm, yaptnz u sretlere bir de can verin denilir. inde resimler bulunan eve melekler girmez (Buhr, Libs, 95; hadisin erhi iin bk. bn Hacer, Fethul-br, V, 228-229; Kmil Miras, Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, VI, 414).

e) Melekler, ierisinde kpek ve tesvr bulunan eve girmezler (Buhr, Libs, 88). f) Melekler, ierisinde sret bulunan eve girmezler; kuma zerindeki
desen ve nak mstesna (Buhr, Libs, 92).

g) Hz. ie kendi oturduu evin sofasna zerinde timsaller bulunan bir perde ekmiti. Hz. Peygamber seferden dndnde bunu grnce Kyamet gnnde en iddetli azaba arptrlacak olanlar Allahn yaratmasna benzemeye alanlardr buyurdu. ie, sonra bu perdeden bir veya iki yastk yaptklarn sylemitir (Buhr, Libs, 91).

h) Hz. ienin, zerinde tasvirler bulunan bir perdesi vard ve bunu odasnn bir tarafna ekmiti. Hz. Peygamber bunu grnce, Hz. ieye
u perdeyi karmdan kaldr; zerindeki tasvirler namazda iken hep bana grnp duruyor demitir (Buhr, Libs, 93).

Gerek Buhrdeki metinde gerekse Nesnin rivayetinde, Hz. Peygamberin sz konusu tasvirler yznden namaz yeniden kldna dair bir kayt bulunmad iin evde sret bulunmasnn yalnzca mekruh olduu, namazn shhatine bir zarar vermedii sylenmitir. Bu hadisten ilk bakta anlalan husus, zerinde resim bulunan perdenin srf namazdaki huu bozduu iin ho karlanmaddr. ) Hz. ienin, zerinde ku resmi (timsal) bulunan bir perdesi vard ve eve girenin ilk nce grecei bir yere aslmt. Hz. Peygamber bunu grnce, ie, u perdenin yerini deitir. Eve girip hemen onu grnce dnyay hatrlyorum demitir (Mslim, Libs, 88). j) Hz. ienin bebek ve kanatl at ekillerinde oyuncaklarnn bulunduu, Hz. Peygamberin bunlar grd ve tebessmle karlad rivayet edilir (Eb Dvd, Edeb, 62). k) Rivayet edildiine gre, bn Abbasa bir tasvirci mracaat ederek, Ben, u grdn tasvirleri yaparak (resim izerek) geinirim. Bu hususta bana fetva ver! dedi. bn Abbas, adamn kendine iyice yaklamasn istedikten sonra elini adamn ba zerine koyarak Bak ben imdi sana Reslullahtan duyduum bir hadisi haber vereceim. Hz. Peygamber, Her
resim yapan (musavvir) cehennemdedir ve Allah, yapt resime ruh fleyinceye kadar bu adama azap eder. Ruh flemesi de zaten mmkn deildir buyurdu. Adam bu szler zerine dehete kaplnca bn Abbas devamla,

Eer sen sanatna devam etmek mecburiyetinde isen aac ve ruh tamayan eyleri resimle (Buhr, By, 104; Mslim, Libs, 99). bn Abbasn bu fetvasnn delili olarak Eb Hreyrenin u rivayeti gsterilmektedir: Bir keresinde Cibrl Hz. Peygamberin yanna girmek iin ondan izin istemiti. Reslullah izin verdii halde Cibrl ieri girmemi ve yle demitir: erisinde birtakm at ve insan timsallerinin bulunduu perde asl olan bir eve ben nasl girerim? Bu resimlerin ya balarn koparmal veya bu perdeyi yere sermelisiniz. Biz melekler iinde timsal olan eve girmeyiz (Tahv, Menil-sr, IV, 287). Byk bir muhaddis ve Hanef fakihlerinin ileri gelenlerinden olan Tahv bu hadisi naklettikten sonra u yorumu yapmtr: Bu hadisin zhi-

rinden, ba koparlm ruh sahibi canlnn timsalinin mubah olduu anlalmaktadr. Buna gre, bu hadis ruh sahibi olmayan eylerin tasvirinin mubah olduuna ve grnm itibariyle ruh tamas mmkn olmayan canllarn yasak kapsamndan ktna dellet etmektedir (Tahv, Menilsr, IV, 287). Mlik fakihlerden bnl-Arab, sret yasa ile ilgili btn rivayetlerden hareketle, bu konudaki hkm yle zetlemektedir: Eer yaplan sretler heykel trnde (ecsd) ise bunun haram olduunda icm vardr. Ancak, kumata bir desen ve nak eklinde (rakm) ise bu hususta drt gr bulunmaktadr. Bu grlerden birincisine gre, hadiste geen kuma zerindeki nak mstesna kaydndan hareketle kuma zerindeki resim, desen ve nak cizdir. kinci gr ilgili dier hadislerin genel muhtevasndan hareketle yasaktr. Resime bir kayt getiren nc gre gre ise, eer resim, ekil ve grnm itibariyle kesintisiz ve kendi bana durabilecek biimde ise yasaktr. ayet, bu resmin btnl bozulursa cizdir. Dier gre gre ise resim, duvara veya yksek bir yere aslrsa yasak, yere sermede olduu gibi, nem verilmeksizin kullanlacak eya zerinde bulunuyorsa cizdir (bnl-Arab, rizatl-ahvez, VII, 253). fi fakihlerden Nevev ise, tasvir iinin hkmne ilikin olarak, hadislerde sz konusu edilen ar tehditlerden ve Allahn yaratmasna benzemeye alma anlam tadndan hareketle, ne ile yapldna ve ne zerinde olduuna (kuma, yayg, para, kap, duvar vb.) baklmakszn, canl (insan ve hayvan) sretini tasvir etmenin haram ve byk gnahlardan olduunu sylemi; aa, da, deve semeri gibi eyleri tasvir etmenin ise haram olmadn belirtmitir. zerinde canl sretleri bulunan eyleri kullanmann hkmnn ise, bu eyann nerede ve nasl kullanlacana bal olduunu ifade etmi ve bu sretlerin, -duvara aslmas ve giyilen bir elbisede olmas gibi- nemsenmemi saylamayacak bir konumda kullanlmasnn haram olduunu; yere serilip inenen bir yayg veya minder zerinde bulunmasnn ise, -rahmet meleklerinin ieri girmesine engel tekil edip etmeyecei tartlmakla birlikte- haram olmadn sylemitir. Nevev devamla zikredilen bu hkmn hem glgeli hem de glgesiz sretler iin geerli olduunu sylemitir. Nevevnin zikrettiine gre, baz Selef bilginleri hadislerde sz konusu edilen yasan yalnzca glgeli sretler iin geerli olduunu, glgesiz sretleri yapmada bir saknca bulunmadn ileri srmlerdir (Nevev, erhu Sahhi Mslim, XIV, 81-82).

Bilginler, insan ve hayvan gibi canllar dndaki varlklarn resimlerinin yaplmasnn, bundan kazan elde edilmesinin ciz olduunu sylerken, birok hadiste kyamet gn musavvirlere sylenecei belirtilen Hadi bakalm, yarattklarnza bir de can verin ifadesinden ve bn Abbasn yukarda zikredilen fetvasndan hareket etmilerdir. u kadar var ki, bu konudaki deliller dikkatle incelendiinde, hadislerde geen iddetli tehditlerin, tapnmak iin veya yaratma hususunda Allah ile boy lme kastyla resim ya da heykel yapanlara ilikin olduu sonucuna ulamak mmkndr. Zira bu amala yaplmayan msum resimler iin bu tehditler olduka ardr. Nitekim, konuya ilikin hadislerin kronolojisi de tehditlerin gitgide azaldn gstermektedir. Bilginlerin ounluu ocuk oyuncaklarnn yasak kapsam dnda kaldn ifade etmilerdir. te yandan limler, Hz. Sleymann dininde, timsal (heykel veya resim) yapmnn serbest olmasyla slmda sretin yasaklanm olmas arasn telif iin Sleymann dininde bunun yasaklanmadna, hatta buna izin verildiine iaret etmilerdir. Mesel Zemaher, sret ve timsal yapmnn zulm ve zina gibi aklen irkin olmadn ve hkmnn eriatlara gre deiebileceini belirtmitir. slmda sretin yasaklanmasnn gerekesi olarak, Hz. Peygamberin,
Allah, sret yapanlara, yaptklar sretlere ruh fleyinceye kadar azap edecektir. Ruh flemeleri de zaten mmkn deildir ve Kyamet gnnde en iddetli azaba arptrlacak olanlar Allahn yaratmasna -yarattklarna- benzemeye alanlardr gibi hadislerden hareketle, yaratma hususunda Al-

laha benzemeye alma hususu gsterilmitir. Bu gerekelendirme yanl olmamakla birlikte yle grnyor ki, sret yasann asl illeti, bnlArabnin de isabetle belirttii gibi udur: Chiliye Araplarnn putlara tapma detleri vard ve bu putlar kendi elleriyle tasvir edip sonra bunlara tapyorlard. slmiyet, puta tapmaya vesile olan eyleri kaldrmak suretiyle tevhid sisteminin korunmasnda titizlik gstermitir (bnl-Arab, Ahkml-Kurn, IV, 1599-1602). Buna o dnemde han hristiyanlarn hayatndaki konumunu da eklemek gerekir. Bu itibarla, resim ve timsal hakknda vrit olan yasaklamann ana sebebinin, bunlara tapnma endiesi olduu sylenebilir. slm dini, tevhid dinidir. Araplar, kendi elleriyle izdikleri ve ekillendirdikleri resimlere ve putlara tapyorlard. Hz. Peygamber, Araplar yeniden eski alkanlklarna dner endiesiyle, bu alkanlklar hatrlatan resimleri ve sretleri de yasaklamay uygun bulmutur. Nitekim, benzer bir uygulamaya,

arabn kesinlikle yasaklanmasndan sonra rastlanr. Reslullah normalde kullanlmalarnda bir saknca olmad halde, arap yasandan sonra Araplarn ierisine arap koyduklar dbb ve nakr gibi zel isimlerle anlan arap kaplarnn kullanlmasn da yasaklamt. Hz. Peygamber bu metotla Araplara eski alkanlklarn hatrlatacak eyleri de sedd-i zera kabilinden olmak zere yasaklamtr. Resim ve timsal yasann da bu erevede deerlendirilmesi ve bu yolla tevhid inancn her ne suretle olursa olsun irk bulandan arndrma amac gdldnn sylenmesi mmkndr. Baz bilginlerin, resim hakknda iddetli tehdit ieren yasaklamalarn slmn ilk dnemlerinde olduu, sonra bu tehdidin gitgide hafifledii eklindeki aklamalar da, yasak sebebinin biraz nce bahsedilen endie olduu hususunu desteklemektedir. Sonu olarak sylemek gerekirse, bilginler aa, da, ta gibi manzara resimlerinin izilmesinin ve kullanlmasnn, ayn ekilde insan bedenini tam olarak yanstmayan sretin mubah olduunu ifade etmilerdir. Nevev gibi bir ksm limlerin, zerinde canl resmi bulunan kumalarn, yayg, sofra bezi gibi amalarla kullanlabilecei, Tb gibi dier bazlarnn ise, bunlarn mutlak surette mubah olduu eklindeki aklamalar gz nne alnnca; artk gnmzde resim yapmann ve resimli eya kullanmann, tevhid inancna aykr bir sonuca gtrme durumu veya endiesi olmad srece, ilk dnemler hakkndaki yasan kapsamna girmediinin ve dolaysyla haram olmadnn ifade edilmesiyle yeni bir ey sylenilmi olmayacaktr. zerinde Resim ve Sret Bulunan Eyay Kullanmak. Hanefler, zerinde insan veya hayvan resmi bulunan yayg zerinde namaz klmada bir saknca olmadn belirtmilerdir. nk, resimli yaygnn ayaklar altna alnmas, resimlere deer vermeme anlamndadr. Ancak, resime ibadet etmeye benzeyecei iin yaygdaki resimler zerine secde edilmemesi tavsiye edilmitir. Yine bu resimler (sret veya tesvr), ba hizasndan daha yukarda, kiinin hizasnda ve nnde asl olarak bulunurken namaz klmann mekruh olduu sylenmitir. Resimler, kiinin arkasnda veya ayaklar altnda ise, namaz mekruh olmayp, resimlerin evde bulundurulmu olmas mekruhtur. Evde resim bulundurmann mekruh olmasnn gerekesi ise, Cebrilin, Ben ierisinde kpek veya sret bulunan eve girmem szdr. Resimli elbise giymek mekruh grlmekle birlikte, bu elbise iinde klnan namaz sahihtir. Fakat ihtiyaten yeniden klnmas uygundur (Mergnn, el-Hidye, I, 362-364). Hanbeller de zerinde canl resimleri

bulunan elbise giymenin haram olmayp mekruh olduunu belirtmilerdir (bn Kudme, el-Mugn, I, 590). lk bakta dikkati ekmeyecek derecede kk olan resimlerin bulundurulmasnda ve kullanlmasnda da bir saknca yoktur. Nitekim, Eb Msnn zerinde iki sivrisinek resmi bulunan bir yz olduu, bn Abbasn da kk resimlerle donatlm bir kanunu (ocak benzeri bir ey) olduu nakledilmektedir. Abdrrezzk, bn Abbasn, ierisinde sret bulunan kilisede namaz klmay kerih grdn, Hz. mer ama gittiinde hristiyanlarn ileri gelenlerinden birinin mer iin yemek hazrlatp davet ettiini, merin de, Biz sizin kiliselerinize girmeyiz; nk oralarda sretler vardr diyerek bu daveti geri evirdiini nakletmektedir. Rvi, Hz. merin sret szyle timsali kastettiini belirtmitir (Buhr, Salt, 54). Resimli Eyann Alm Satm. Bilginlerin ounluu, Hz. ienin satn ald resimli minderi Hz. Peygamberin iade ettirmeyerek, eklini ve konumunu deitirmek suretiyle baka bir amala kullanlmasna izin vermesinden hareketle, resimli eyann satmnn ciz olduunu sylemilerdir. Zhir mezhebinin nl fakihi bn Hazm, ocuk oyuncaklar dnda btn sretlerin satmnn haram olduunu ifade etmektedir (bn Hazm, elMuhall, IX, 25). Ancak bn Hazmn resimli kuman satmn ciz grd hatrlanrsa, burada sretten maksadn heykel tr eyler olduu sylenebilir. Sonu olarak ifade etmek gerekirse, slm ncesi dnem Araplar da tek yaratc olan Allaha inanmakla birlikte Ona, araya vastalar koyarak ulaabileceklerini dnyor, bunun iin de ou insan sretindeki eitli resim ve heykelleri (put) arac-tanr kabul ediyorlard. Balangta insann estetik duygusunun, yaratc dnce ve hayal gcnn eseri gibi gzken bu sret ve heykeller soyut tanr kavramna ulamakta zorlanan kiiler iin giderek basit grnm ve yapsndan kp madde tesi gleri temsil etmeye, hatta insann tapnma ihtiyacn karlayacak lde kutsallk tamaya balamtr. slm bu beer yanlgnn ok youn olduu bir dnem ve toplulukta ortaya kt ve Allahtan baka hibir yaratcnn ve mutlak g sahibinin olmad (tevhid) fikrini tebliinin odak noktas yapt iin, haliyle insanlar tevhid akdesinden uzaklatracak, irke bulatracak her trl tehlike karsnda da ok temkinli davranm, titizlik gstermitir. Hz. Peygamberin sret ve timsal konusunda gsterdii hassasiyet de bu yzdendir. Ancak,

naslardaki tasvir ile ilgili yasaklayc ve tehditkr ifadelerde slm tebliinin ileri dnemlerine doru azalma grld gibi, mslmanlarn bu ilkel yanlgdan iyice uzaklamas ve bu ynyle irke bulama tehlikesinin azalmasna paralel olarak slm limlerinin de resim ve sretler konusunda daha msamahakr davranmaya baladklar grlmektedir. Heykel konusunda daha kat davranlmas da yine bu anlayn sonucudur. Byle olunca, burada yasaklanan ey, resim ve sretin bizzat kendisi olmayp, bunlarn kiileri irke gtrmesi, kutsallk ve tapnma arac yaplmas durumudur. Zaten dinde haram ve helle konu olan eyin eya (ayn) deil de fiiller (efl) olduu sylenirken de bu ifade edilmek istenir. O halde anlan endie ve tehlikenin mevcudiyeti orannca yasak olu hkmnn varln koruyaca, bunun bulunmayp daha ok bir ihtiyacn, estetik duygunun ifadesi olduu durumlarda ise bu tr faaliyetleri asl hkm olan mubah erevesinde deerlendirmenin uygun olaca sylenebilir. te yandan, resim izme ve heykel yapma baz slm bilginlerince bir bakma Allahn yaratclna zenme, fikr planda da olsa Onun tek yaratcln glgeleme olarak deerlendirilmi ve bu gereke ile doru grlmemitir. Gerekten de ekillendirme yeteneine, keif ve sanat gcne sahip kimselerin bu gc kendilerinden bilip kibir ve gurura kaplmalar ne kadar yanl ise, bu kabiliyeti Allahn lutfu olarak grmek de o kadar isabetli ve gerek olacaktr. Yukarda zikredilen yasaklama gerekesi byle bir aklamaya tbi tutulduunda, gnmzdeki fotorafn, kamera, video ve dier teknik aralarla ekrana, sahneye yanstlan grntlerin klasik literatrdeki tasvir kapsamnda dnlmemesi gerekir. nk bunlar olmayan bir varln hayal gcne dayanarak ekillendirilmesi olmayp aksine, mevcut varlklarn teknik cihazlarla kaydedilip tekrar grntye gelmesidir. Bunlar belki de insan ve dier varlklarn grntlerinin suya, aynaya yansmas grubunda mtalaa edilebilir. Byle olunca, fotoraf ve filimlerde yer alan tema ve grntnn, dinin inan ve ahlk esaslarn ihll etmemesi, cins tahrike, bozgunculuk ve fitneye yol amamas gibi artlar zerinde ncelikle durulmas gerekir. Haliyle bu artlar da, fotoraf ve filmin kendisinin merluundan ok kullanm tarz ve amacyla ilgili olarak getirilebilecek snrlamalardr. c) Mzik slm, gerek inan ve ibadet esaslar, gerekse hukuk ve ahlk ilkeleri itibariyle, fert ve toplum olarak insann yaratlna uygundur. slm, insann yapsna, ftratna uygun bir din olduu iin, ftrat gerei olan ihtiya ve

arzularnn karlanmasna ve tatmin edilmesine nem verecei aktr. Bu itibarla, tpk insann yeme ime ve cinsel iliki gibi madd/bedensel ihtiya ve isteklerini karlamasnn mubah hatta baz durumlarda vcip olmas gibi, ruh-mnev, bed-estetik ihtiya ve arzularn karlamas da ayn ekilde mubah olmas gerektir. Mzik genel olarak vokal veya enstrmantal ses ve tonlarn bir araya getirilmesinden oluan bir sanattr. Yunan dilinden Arapaya geen msiki kelimesinin yerini tutacak bir Arapa kelime yoktur. Mesel, Arapadaki gn kelimesi, yalnzca ark sylemeyi, sem kelimesi ise sadece dinlemeyi ifade eder. Bu itibarla, gerek yetlerde gerekse sahih hadislerde dorudan mzii belirtmek zere kullanlm bir ifadeye rastlanmadn sylemek mmkndr. Bundan dolay burada, genel olarak gn, tegann (ark) ve alg aletleri (melh) ile ilgili grlere yer verilecek, daha sonra genel bir deerlendirme yaplacaktr. Gn, slm bilginleri tarafndan ska tartlan ve hakknda lehte ve aleyhte ok ey sylenen konular arasnda yer alr. Gerek lehte gerekse aleyhte olan gruplar grlerini yet ve hadislerle desteklemeye almlardr. Bu konuda genel bir deerlendirme yapmadan nce lehte ve aleyhteki grleri ve gerekelerini vermekte yarar vardr. Eb Hanfe, gny mekruh grm ve gnah saymtr. Sonraki Hanef bilginlerin, Eb Hanfenin mekruh dedii eylerin harama yakn mekruh olarak anlalmas gerektiini ifade ettikleri gz nne alnnca, Eb Hanfenin, gnnn tahrmen mekruh olduu kanaatini tad sylenebilir. Mezhepler arasnda gn ve alg aletleri karsnda en keskin tavr Haneflerinkidir. Hanefler, def, mizmar gibi alg aletlerini dinlemenin haram ve msiyet olduunu aka belirtmilerdir. Hatta baz Hanefler, bu alg aletlerini dinlemenin (sem) fsklk, bundan zevk almann kfr olduunu iddia etmilerdir. Hanbel fakihlerden bnl-Kayyim, Haneflerin bu konudaki dayandklar hadisin Hz. Peygambere nisbetinin sahih olmadn belirtmektedir (Ksn, Bedi, V, 128-129; bn Kayyim, gsetl-lehfn, I, 227). mam Mlik, gnnn hem icrasn, hem dinlenilmesini tasvip etmemitir. Hatta satn alnan bir criyenin arkc (muganniye) olduunun anlalmas durumunda, bunun iadeyi gerektiren bir ayp saylacan belirtmitir. Yine Mlik, kendisine sorulan, Medine ehli ne tr gnya ruhsat veriyor eklindeki soruya bunu, bizde fsklar yapar cevabn vermitir (bn Kayyim, gsetl-lehfn, I, 227). Bununla birlikte, gn konusunda en lml grn Medineli bilginlere ait olduu bilinmektedir.

fi, Gn, btla benzeyen mekruh bir elencedir. Bunu ok yapan sefih saylr ve ahitlii reddedilir demitir (Gazzl, hy, II, 267). Sonraki fi bilginlerin byk ounluu ise gnnn haram olduunu belirtmiler ve fiye nisbet edilen gnnn mubahl yolundaki gr doru kabul etmemilerdir. Bunda yaadklar dnemin etkilerini aramak yanl olmaz. fi limlerden rz, hibir gr ayrl zikretmeden haram bir menfaati ieren icre akdinin sahih olmayacan belirtmi ve bunlar arasnda arap tama ile birlikte gn ve mizmar da saymtr (rz, et-Tenbh, s. 123). Ahmed b. Hanbel de kendisine gnnn hkm sorulduunda Gn kalpte nifak yeertir, ben holanmam diye cevap vermitir (bn Kayyim, gsetl-lehfn, I, 229). Aada, gnnn aleyhinde olanlarn dayandklar belli bal yet ve hadisler zikredilerek, bunlarn bu konuda dayanak olmaya elverili olup olmadklar tartlacaktr. 1. Baz insanlar, Allahn yolunu (yetlerini) alay konusu yaparak halk sinsice Allahn yolundan saptrmak iin sz elencesini satn alrlar. Kk drc azap ite bunlar iindir (Lokmn 31/6). yette geen sz elencesi veya szl elence (lehvel-hads) ifadesinin yorumuyla ilgili olarak mfessirler iki hususa iaret etmilerdir. Birincisi; yette geen lehvel-hads, masal, aslsz szler ve hurafeler anlatmak demektir. yetin nzl sebebi olarak nakledilen u rivayet bu yorumu desteklemektedir. Nadr b. Hris ismindeki biri, Fars memleketlerine ticaret iin gittii srada orada Acem kitaplarn satn alarak Kureylilere anlatr ve Muhammed size d ve Semd kavminin hikyelerini anlatyor. Ben ise Rstemin, Behlln efsanelerini, kisrlarn ve Hre krallarnn hikyelerini anlatyorum der ve insanlar Kuran dinlemekten alkoymaya alrd. te yet bu kii hakknda nzil olmutur. Lehvel-hads iin getirilen ikinci yorum ise gn ve mziktir. Bu yorumun hareket noktas yine ayn ahsn Fars memleketlerinden arkc kadnlar getirmek suretiyle insanlar Hz. Peygamberin etrafndan uzaklatrmaya almasdr. Anlatldna gre, bu kii gzel bir arkc criye satn almt. Birinin mslman olacan duyduu zaman onu alp criyesinin yanna getirir ve criyesine Hadi buna yedir iir, ark syleyip gnln elendir der ve bu suretle onu elendirdikten sonra Grdn ya! Bu, Muhammedin ard namaz ve orutan, onunla birlikte savamaktan daha iyi deil mi? derdi (Hak Dini Kuran Dili, VI, 3838-3839).

Rivayetlerin deerlendirilmesi sonucunda ve anlatlmak istenen mesaj asndan birinci yorum daha isabetli gzkmektedir. Hangi rivayet alnrsa alnsn, yette tenkit edilen husus Kurandan uzaklama keyfiyetidir. Bu adan bakldnda, mzik ile gemi kavimlerin hikyelerini okumak arasnda fark yoktur. Daha dorusu Kurandan yz evirmeyi ve uzaklamay sonulayan her ey ayn hkmdedir. Hatta, Gazzlnin de belirttii gibi, insanlar Allahn yolundan saptrmak iin Kuran okumak bile haramdr (Gazzl, hy, II, 282). 2. Siz, alayacak yerde dudak bkerek ve istihza ile glerek bu sze mi (Kurana m) hayret ediyorsunuz! (en-Necm 53/59-61). Nakledildiine gre, bn Abbas yette geen ve dudak bkerek eklinde tercmesi verilen semed lafznn Himyercede gn anlamnda olduunu belirtmitir. Gazzl, bu aklamadan hareketle gnnn yasakland sonucunun karlamayacan, aksi takdirde yette geen ve knanan dier fiillerin de ayn ekilde yasak olmas gerekeceini ifade etmitir. yette geen smidn kelimesi ark syleyenler olarak anlalsa bile, buradan hareketle gnnn haraml sonucu karlamaz. nk, normalde glme haram olmad halde Kuran hafife alarak glme nasl haramsa, ayn ekilde Kuran hafife alan gn (ark) ve iir de haramdr. Nitekim, airlere ancak aztmlar uyar (e-uar 26/224) yetinde kastedilen, kfirlerin airleridir. Yoksa bu yetten hareketle bizzat iirin haraml sonucuna varlamaz (hy, II, 282; kr. bn Kayyim, gsetl-lehfn, I, 258). Mzik kartlarnn dayandklar hadislerin banda mmetim ierisinde gayri mer ilikiyi, ipei, arap ve mezifi hell sayan bir grup olacaktr (Buhr, Eribe, 6) melindeki hadis gelir. Baz limler, hadiste geen mezif kelimesini, btn elence (lehv) aletleri olarak aklarken, bazlar melh ile mezif arasnda bir ayrm yaparak melhyi el ile vurulan alg aletleri, mezifi de az ile (flenerek) alnan alglar olarak aklamlardr. bn Hazm gibi baz muhaddisler ise bu hadisin senedinin mnkat olduunu belirtmilerdir. Dier bir hadis, Allah (iki meclislerinde erkeklere) ark syleyen criyelerin satlmasn, cretini haram klmtr hadisidir. Gazzl, yabanc kadnn fsklara ve fitnesinden korkulan kiilere ark okumasnn haram olduunu belirtmekle beraber, bu hadisten hareketle criyenin kendi sahibine ark okumasnn, hatta fitne olmamas durumunda baka erkeklere ark okumasnn haraml hkm karlamayacan ifade

etmi ve bu grne, Hz. Peygamberin bulunduu bir srada iki criyenin Hz. ienin evinde ark okumasn delil gstermitir (hy, II, 282). Hadis uzmanlarndan Irk, Tabernnin Evsatta rivayet ettii bu hadisin zayf olduunu; Beyhak de bu hadisin mahfuz olmadn belirtmitir. Mziin lehinde olanlarn gerekeleri ise unlardr: Gazzl, hy ulmid-dn isimli eserinde, Mzik Dinlemenin (sem) Mubahlnn Delili bal altnda sze yle balar: Mzik dinlemek haramdr demek, Allah mzik dinleyen kiileri cezalandracaktr demektir. Bu ise, srf aklla bilinebilecek bir husus deildir. yleyse, bu konuda naslara ve bu naslarn nda yaplan kyaslara bavurmak gereklidir. Eer bu konuda nas ve nassa kyas yoluyla ulalan doru bir sonulama yoksa, mzik dinlemenin haraml iddias boa km olur. Gazzl daha sonra, ll olsun veya olmasn, gzel sesi dinleme, mziin dinleyici zerinde brakt etki ve dinleyici ile ilgili hususlar uzun uzadya akladktan sonra msikinin mubah olduunu belirtir, kar grte olanlarn gerekelerini tek tek ele alarak cevaplandrmaya alr (Gazzl, hy, II, 268-284). Gn konusunda Mlik bilgin bnl-Arabnin deerlendirmesi de yledir: Gn, limlerin ouna gre gnlleri coturan bir elence olup, gerek Kuranda gerekse Snnette bunun haramlna dair bir delil yoktur. Hatta sahih bir hadiste, gnnn mubah olduuna delil vardr. Bu rivayete gre Hz. Eb Bekir, bir defasnda Hz. ienin evine girip orada iki criyenin ark sylemekte olduunu grnce Allahn Resulnn evinde eytann mizmar ha! diye kmt. Hz. Peygamber ise, Onlara ilime ey Eb Bekir! Bugn bayram gndr (bn Mce, Nikh, 21) demitir. Eer mzik haram olsayd Reslullahn evinde icra edilmezdi. Hz. Eb Bekir, grnen duruma nazaran buna kar km, Hz. Peygamber ise, gnllerin dinlendirilmesi hususunda yumuaklk ve ruhsat gzeterek onlara ilimemitir. nk her gnl, srekli olarak ciddiyeti tayamaz. Resl-i Ekremin, mziin serbestliini bayram gn ile illetlendirmesi ise, bunun srekli olarak yaplmasnn mekruh olduunu, fakat bayram, dn gibi sebeplerle buna ruhsat verileceini gstermektedir. Bu itibarla, mziin haraml konusunda rivayet edilen btn hadisler sened ve yorum bakmndan btl olduu gibi, bu konuda getirilen yet yorumlar da btldr (bnl-Arab, Ahkml-Kurn, III, 1053-1054). Mlik fakihi bnl-Arab, Bir ksm insanlar lehvel-hadsi satn alyorlar... (Lokmn 31/6) yetini tefsir ederken, burada geen lehvel-hadsi gn olarak yorumlayanlarn bulunduunu belirtip bu konuda rivayet edilen ha-

disleri sraladktan sonra bu yorumun ve rivayet edilen hadislerin de sahih olmadn ifade etmektedir (Ahkml-Kurn, III, 1493-1494; IV, 1950). Zhayl, baz Hanef, Mlik ve Hanbel limlerin, gnnn kerahetsiz mubah olduu grnde olduklarn ve bu grn stn ve genelde tercih edilen gr olduunu ifade etmektedir (Vehbe ez-Zhayl, el-Fkhl-slm ve edilleth, III, 573). Yine ada Msrl aydnlardan gazeteci -merhum- Muhammed el-Gazzl, tartmalara yol aan -Trkeye de evirilmi bulunan- es-Snnetnnebeviyye beyne ehlil-fkh ve ehlil-hads adl kitabnda ban aynn orta gecesi hakkndaki hadislerin, mziin haraml hakkndaki hadislerden daha kuvvetli olduunu syler ve bu konuda bn Hazmn grlerine yer vererek u aklamada bulunur: bn Hazm der ki: Satran, mezmir, ud, mezif ve tanburun satm helldir. Bunlar kran tazmin etmekle ykmldr. Ayn ekilde arkc criyelerin alnp satlmas da helldir. bn Hazmn bu konudaki delili, eyann asl itibariyle mubahln gsteren Yeryzndeki her eyi sizin iin yaratan Odur (el-Bakara 2/29), Size haram kldklarn sayp dkmtr (el-Enm 6/119) ve Allah alm satm hell kld (el-Bakara 2/275) yetleridir. bn Hazm, bunlarn satmnn haram olduu grnde olanlarn ise, sahih olmayan veya sahih olsa bile hccet tekil etmeyen rivayetlere dayandklarn belirtir. Baka bir yerde bn Hazm, mziin haraml konusundaki rivayetlerin hepsinin uydurma olduunu sylemektedir. Allah, daha ok ciddiyete yardmc olsun diye, herhangi bir oyunla nefsini rahatlatan kimseyi knamamtr. Ameller niyetlere gredir. Bir mslmann bir baheyi seyretmesi veya gezinmesinde bir saknca yoktur. Dorusu, mzik szdr. Szn de gzeli gzel, irkini irkindir. Gnah ierikli arklar olabilecei gibi, anlam ve edas gzel din, asker veya duygusal arklar da vardr. tbnin el-tismda anlattna gre, Hz. mere bir grup insan gelerek, imamlarnn namaz bitirdikten sonra teganni ettiini syleyip ikyette bulunurlar. Neticede mer adamn yanna gider. Kendisi hakknda iyi olmayan eyler duyduunu syler. Adam, u arky mrldanyorum deyince, arknn szlerini beenen mer, Byle olduktan sonra isteyen ark sylesin der (Muhammed el-Gazzl, es-Snnetn-nebeviyye beyne ehlil-fkh ve ehlil-hads, s. 86). Btn bu anlatlanlardan yle bir sonu karlmas mmkndr. Mzik, slm bilginleri tarafndan oka tartlan ve hakknda lehte ve aleyhte ok ey sylenen konular arasnda yer alr. Mziin lehinde ve aleyhinde ne srlen gerekeler birlikte dnldnde mziin mutlak olarak yasaklanmad, aksine mubah brakld sonucuna ulalr. Gerekten de elde

Kuran ve Snnette mzik dinlemenin haram olduunu ve mzik dinleyenlerin gnahkr olacan ispata yetecek malzeme bulunmad aka grlmektedir. Ancak, dier mubahlar gibi mziin de haramn ilenmesine vesile yaplmasna kar klmtr. Bu itibarla iinde isyan, kfr veya slmn ho karlamad szler bulunan yahut cinsel tahrik, mstehcenlik gibi dinimizce ho grlmeyen eylere yol aan mziin sylenmesi ve dinlenilmesi kesinlikle uygun deildir. Bununla birlikte mzik konusunu gerek nceki devirlerde gerekse zamanmzda bir tercih ve takv meselesi olarak deerlendirenler de bulunagelmitir. Bunlarn saygyla karlanmas gerektii gibi, mzik dinlemeyi bir elence unsuru olarak grenlerin de ho karlanmas gerekir. Mziin bir tedavi arac olduunu kefetmi bir kltrn vrisleri olarak, yeterli delil ve gereke olmad halde, vaktiyle birtakm sosyolojik gereke ve amalarla verilen hkmleri ieriinden mahrum bir ekilde gnmze tamak veya yanl deerlendirmelerde bulunmak suretiyle bu doal iltan insanlar mahrum etmek isabetli bir bak as olarak gzkmyor. Son olarak kimi evrelerde gndeme getirilen ve tartlan slm mzikgayri slm mzik ayrmna ve gayri slm mzik yaplan mzik aletleriyle, slm mzik retmenin ciz olup olmad konusuna deinmek uygun olacaktr. Hemen belirtilmelidir ki, gerek mziin, gerekse mzik aletlerinin slm-gayri slm eklindeki kategorik ayrm isabetli grlemez. Bunun yerine, halk mzii, sanat mzii gibi tr ayrmlarna benzer ekilde, belki, cami mzii/msikisi, tekke mzii, kilise mzii gibi tr bildiren isimlendirmeler yaplabilir. Byle bir yaklam ne kadar iin mahiyetine uygunsa, din merkezli ayrmlar o kadar yapaydr. Mzik szlerinin slm ilkelere aykrlk ieren, iermeyen eklindeki ayrm bir lde mkul karlansa bile, iinde besmele, tekbir, cihad, peygamber gibi kavram ve szckler geenleri slm, byle olmayanlar gayri slm saymak doru deildir. Dier birok sanat dal gibi, mzik de nce yerel/mill, sonra evrenseldir. Hal byle olunca slm-gayri slm mzik aletlerinden deil, -nk mzik aletinin mslman gavuru olmaz- asrlar iinde zenginleen ve gelien mill kltrmzden gelen, bize ait olan mzik aletlerinden bahsedebiliriz. Elbette ki her trl mzik retiminde ounlukla bizim olan, bize mal edilen mzik aletlerinin kullanlmas uygundur, fakat bu din hassasiyet deil mill hassasiyet gereidir. Oyun ve ark-Trk Bulunan Bir Yemek Davetine Gitmek. Mer ierikli oyun ve mziin bulunduu toplantlara ve davetlere katlmann

yasaklanm bir husus olmadn yukardan beri yaplan deerlendirmeler gstermektedir. Esas itibariyle, bir takv konusu olarak deerlendirilmesi mmkn olan mzikli, elenceli toplantlara katlma meselesine nceki limler, deiik bak alarndan yaklamlardr. Kitaplarda sklkla yer alan bir gre gre, slm llerle badamayacak lde arkl trkl ve elenceli bir yemee veya toplantya davet edilen bir kimse, eer bu mnkerin ilenmesine engel olabileceini kestiriyorsa, davete icbet edip toplantya katlmas uygun olur. Engel olamayacaksa din, ahlk, sosyal fayda-zarar asndan katlma ile katlmama arasndaki etki ve sonu farkn gz nne alarak karar verir ve ona gre davranr. slm llere aykr elence olduunu nceden bilmeksizin bir davete gidilmi ise, oturup yiyip imede saknca grlmemitir. Eb Hanfe, bir defasnda bu durumla karlatn ve byle davrandn arkadalarna anlatmtr (Ksn, Bedi, V, 128). Btn bu davranlarda bulunurken, iyi niyet beslemek ve dinin hafife alnmasna yol amamak esastr. Ayrca toplumun her kesimiyle belirli llerde irtibat halinde bulunmak hem tebli, hem de toplumsal btnlemenin ve kaynamann salanmas asndan gereklidir. Mzik ve Elence Aralarnn Satm. Mzik ve elence aralarnn satm konusunda Hanef imamlarn yaklamlar birbirinden farkldr. Eb Hanfe, barbt, davul, mizmar ve def gibi melh aletlerinin satmn mekruh saymakla birlikte ciz grmtr. Eb Ysuf ve Muhammed, bu tr aletlerin oyun-elence iin hazrlanm, gnah ve fesad iin yaplm olduunu, dolaysyla hukuken mal hkmnde bulunmadn ileri srerek melh aletlerinin satmnn btl olacan sylemilerdir. Eb Hanfe bunlarn mal hkmnde tutulacandan hareketle bu aletleri kranlarn tazmin etmek durumunda kalacaklarn ifade etmi, Eb Ysuf ve Muhammed bu durumda tazmin sorumluluu getirmemilerdir. filer, yaplan bir alm satm akdinin geerli olabilmesi iin, satlan eyin yararlanlabilir olmasn art kotuklar iin ve mzik aletlerinden elde edilen yarar da dinen yok saydklar iin, oyun-elence aletlerinin konu edildii alm satmlar btl kabul etmilerdir. Dikkat edilirse slm dini sanat, resim, spor ve elence konularnda olduu gibi msiki konusunda da ayrntl ve zel hkm koymak yerine, genel ilke ve amalar belirlemekle yetinmitir. Bu tr faaliyetler aslen mu-

bah grlmekle birlikte dinin temel inan, amel ve ahlk ilkelerine aykr olmamas, haramlarn ilenmesine gtrmemesi, bakalarnn haklarn ihll etmemesi gibi kayt ve artlar aranmtr. phesiz ki bu kayt ve artlar, daha iyi mslman olmamz, daha dzenli, gvenli ve salkl bir ortamda yaamamz salamaya ynelik nlemlerdir. Dinin dolayl olarak ilgilendii ve hkm koyduu -msiki de dahil- birok konu esasen kiinin kendi din hassasiyeti ve lleri ierisinde zlebilecek nitelikte konular olmakla birlikte, insanolunun kendini kontrol altnda tutmasnn zorluu, insan tabiatnn yasaklara temayl, eitimsiz kiilerin sbjektif llerinin deikenlii gibi sebeplerle bu ve benzeri konularda birtakm objektif ller getirilmesi ihtiyac domutur. Esasen slm bilginlerinin konuyla ilgili gr ve tavsiyeleri de bu ihtiyacn sonucudur.

B) Spor ve Elence a) Kavramsal ereve almann yorgunluunu ve hayatn tek dzeliini unutturacak zmler aramak sosyal hayatn ihtiyalarndandr; oyun ve elence de bunun yollarndan biridir. Kolektif olduu iin, gereklemesi ok sayda oyuncu ve seyirci gerektiren oyunu, bayramdan ve hatta sosyal hayat iin olduka nemli olan yin ve trenden ayrmak da zordur. Eskiden olduu gibi imdi de bayram ve trenlere katlma kiinin resm kymet ve inanlara yaknlnn da bir gstergesi saylabilir. slm asndan oyun ve elence meselesine bakldnda en bata sylenecek ey, oyun ve elencenin insanlk onur ve haysiyetini hie sayacak ierikten uzak olmasnn gerekliliidir. nsann elenme ve dinlenme ihtiyacnn, temel inan ve ibadet ilkelerine aykr olmayacak bir biimde karlanp dzenlenmesi esastr. nsan Allaha kulluk iin yaratlmtr, ama insan bu arada yiyip imekte, evlenmekte ve birtakm meslekler edinmektedir. Aslnda bunlar, ibadet kapsam ierisinde deildir. Fakat bunlar olmazsa, ibadet nasl ve nereye kadar yaplacaktr? Bu bakmdan dinlenme ve elenmenin de, aslnda ibadet olmayan ancak ibadet edebilmek iin gerekli olan, ibadete engel olmad gibi destekleyici bir fonksiyon stlenen iler arasnda yer almas son derece doal olup, aksini yani slmn elenme ve dinlenmeyi ho karlamadn ileri srmek ise hem insan hem de dini iyi tanmamaktan ileri gelmektedir.

Dinlenen insan, almalar iin zihnen ve bedenen enerji ym olduu iin, dinlenmenin ardndan gelen alma daha verimli olacaktr. Sorun haline getirilen husus, elenmenin bir dinlenme yolu olarak tercihinin slm asndan hkmdr. Her konuda olduu gibi elenme konusunda da temel l, insann dinlenme ve elenme ihtiyacnn, temel inan ve ahlk ilkelerine ters dmeyecek bir biimde karlanmasdr. Bu bakmdan dinlenme ve elenmenin de, aslnda alma/ibadet olmayan fakat alabilmek/ibadet edebilmek iin gerekli olan, buna engel olmad gibi destekleyici bir fonksiyon stlenen iler arasnda yer almas son derece doal karlanmaldr. Daha ok almaya yardmc olsun diye, mer bir oyun ve elenceyle nefsini rahatlatan kimse knanamaz. Ameller niyetlere gredir. Elenerek dinlenme ve bu kapsamda ele alnacak olan oyun mubah olduuna gre, nemli olan bu elenmenin llerinin doru tesbit edilmesi ve bu ller iinde kalnmasdr. Elenmede temel l, slmn inan ve ibadet ilkelerine aykr olmamaktr. Bunun yannda, slmn bir yasann inenmesine, bir buyruunun terkedilmesine yol aan btn oyun ve elencelerin yasak olaca aktr. Kumarn her trls yasakland iin, ierisinde kumar bulunan her trl oyun haramdr. Bu temel l yannda genel duruma, oynanan oyunun zaman ve zeminine, taraflarn zel konum ve durumlarna ve oyunelencenin mahiyetine gre ek l ve tavsiyeler sz konusu olabilir. Hz. Peygamberin Kiinin eiyle, ok ve yayyla ve atyla oynamas dndaki oyunlar bo ve faydaszdr (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 273-274) ve
Sizi Allah anmaktan alkoyan her ey meysirdir (kumardr) (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 275) eklindeki szlerinde, elenmenin ibadetleri ve asl

grevleri terk ve ihmale yol aacak ekilde birinci plana alnmamas ngrlmekte ve tercih edilecek oyun ve elence trnn gerektiinde toplum yararna kullanlabilecek, mesel bedeni veya zihni glendirecek mahiyette olmas tavsiye edilmektedir. erisinde kumar ve benzeri yasak hususlar bulunmayan oyunlar yukarda temas edilen ilke ve ller dahilinde genelde mubah kabul edilir. Bununla birlikte, eitli dncelerle hadiste izin verilen oyun nevileri hari dier oyunlar ho karlamayan bilginler de vardr. Mesel fi, Oyun dindarlarn ve ar bal kimselerin sanat deildir gerekesiyle yukardaki hadiste iaret edilen oyun hari, insanlarn oynadklar dier btn oyunlarn mekruh olduunu sylemi, fakat bu oyunlardan herhangi biriyle, onu hell sayarak oynayan kiinin ahitliinin kabul edileceini, oyun sebebiyle

namazlardan gafil olan ve bu gafleti namazlar karacak derecede artan kiilerin ahitliklerinin ise, oyun oynama deil, namaz vakitlerini hafife alma gerekesiyle reddedileceini belirtmitir. fi, kiinin ailesiyle oynamasnn, at koturmasnn ve eitmesinin, atclk renmesinin ve at yapmasnn oyun saylmadn ve yasaklanmadn ifade etmi, ancak bunlarda da arya kalmamas gerektiine iaret etmitir (fi, el-m, VI, 224-225). teden beri, eitli spor yarmalarnn izlenmesi, elenme ve dinlenme yollar arasnda deerlendirilmektedir. Genel llere uymak artyla bunlarn gerek amatrce gerekse profesyonelce icrasnda ve seyredilmesinde bir saknca olmasa gerektir. Hatta, gnmzde spor yarmalarnn, lkelerin tantmnda bir vasta haline geldii ve zellikle mill msabakalarn lkede birlik ve btnl salamadaki katklar dnlrse, bunlarn zendirilmesi gerektii sylenebilir. b) Peygamberimizin Tevik Ettii Baz Sportif Faaliyetler Burada rnek kabilinden atletizm, gre, okuluk, yzme gibi baz spor dallarna iaret edebiliriz. Atletizm (kou): Gnmzde en yaygn uygulama imkn olan spor dallarndan biridir. Kou yarmalar, bu sporu yapanlarn sal asndan yararl olduu gibi, bunu izleyenler asndan da heyacan verici, dinlendirici ve ho vakit geirici zelliktedir. Hz. Peygamberin, ei Hz. ie ile zaman zaman kou yar yapt, bu ekildeki yarlar tevik ettii ve sahbenin de bu tr yarmalar yapt kaynaklarda zikredilmektedir (Eb Dvd, Cihd, 68). Gre: Hz. Peygamberin, kuvveti ile tannan Rkne adndaki birisiyle gretii ve onu yendii rivayet edilmitir (bn Him, Siyer, I, 390-391). Tam anlamyla ata sporu olarak adlandrlmaya lyk olan gre, hem amatr hem profesyonel olarak tevik edilmesi gereken bir spor daldr. Okuluk: Okuluk ve atclk sporuna gelince Hz. Peygamber, Onlara kar elinizden geldiince kuvvet hazrlayn (el-Enfl 8/60) yetindeki kuvveti, ok atma (remy) olarak aklamtr. Bunun yannda, Hz. Peygamberin ok atmay, renmeyi ve uygulamay tevik ettiine dair birok rivayet vardr (Buhr, Cihd, 78; Mslim, mre, 169). Ancak, Hz. Peygamber, tlim ve uygulama yaparken hedef tahtas olarak canl hayvanlarn kullanlmasn yasaklamtr (Buhr, Zebih, 25).

Binicilik de Hz. Peygamberin devaml tevik ettii, kazananlara zaman zaman madd dl verdii, ou kere bizzat itirak ettii sportif faaliyetlerdendir (Nes, Hayl, 16; Tirmiz, Cihd, 22). ocukluunda yzmeyi de renen Resl-i Ekrem atclk, binicilik ve kounun yan sra yzmenin de renilmesi ve retilmesini tevik etmi, hatta bir babann evldna kar vazifelerinden sz ederken onlar hell rzkla besleme, yazy retme yannda atclk ve yzme retmeyi de zikretmitir. Bu tevikler sonucudur ki sahbler arasnda bu tr faaliyetlerin olduka yaygn olduu, Hz. merin de gerek hutbelerinde Medine halkna, gerek mektup ve tlimatlarnda dier blge halklarna ve ordu kumandanlarna atclk, binicilik, yzme, kou gibi eitici ve yetitirici sportif faaliyetlere nem verilmesini, bunlarn ocuklara retilmesini istedii rivayet edilir (Serahs, Siyerl-kebr, I, 112-113). Hz. Peygamberin hadislerini toplayan kitaplarn cihd blmlerinde veya bu konuya ayrlm mstakil blmlerinde bir hayli rnek bulmak mmkndr. Ancak denilebilir ki, Reslullah tarafndan ncelikle tevik gren sz konusu sportif faaliyetlerin elendirme ynnn yan sra bedeni gelitirici, hayata ve askerlie hazrlayc ynlerinin de olduu gzden uzak tutulmamaldr. Savunma gcne, madd ve mnev olarak yetikin ve salkl iman unsuruna ihtiya, hem oyun ve elence hem de eitim ve sosyal fayda ynlerini bnyesinde toplayan sportif faaliyetlere ncelik verilmesini gerekli klmtr. te yandan Hz. Peygamber, hayvanlara gereksiz eziyet vermeyi ve insan duygular krletmesi sebebiyle hayvan dvtrmek suretiyle elenmeyi yasaklamtr. Bugn, deiiklik olsun diye ihdas edilen ve insanlar eitli derecelerde eziyetlere mruz brakan pankreas grei ve boks gibi spor dallarnn grnm itibariyle horoz dvtrmekten pek fazla fark yoktur. Bu bakmdan bu tr spor dallarnn dinen ho kalanmayaca sylenebilir. Bu saylan sportif faaliyet, yar ve elence rnekleri, phesiz ki o dnem toplumun kltr ve imknlaryla yakndan ilgilidir. Bununla birlikte bu rneklerden slmn, temel ilke ve amalar korunduu, haramlarn ilenmesine, grevlerin ihmaline ve haklarn ihlline yol amad srece spor ve elenceyi ciz grd, hatta tevik ettii sylenebilir. Gnmzde spor ve mer elencenin, zararsz hobilerin kiileri kt evre ve alkanlklardan koruduu, ruh ve beden saln gelimesine ve korunmasna yardmc olduu dnlrse konu daha da bir nem kazanr. slmn msiki ve sem, sanat, resim ve iir konusunda da kkten yasaklayc bir tutum izlemeyip belli ilke ve amalar esas alarak hkm ve baz kaytlar koyduu gzden uzak tutulmamaldr. Bu itibarla, slmn spor ve elenceyi aslen

mubah grmesi ne kadar tabii ise, zinaya yol aan, cinsel tahriki arttran, kadn asl ve mer konumundan ve rtsnden kararak kadnln ilgi oda haline getiren, kumara, lks ve israfa, bakalarnn haklarnn zayi olmasna sebep olan spor ve elence nevilerini ve tarzlarn ciz grmemesi de o kadar tabiidir. nk slmda haram kadar haramn ilenmesine, dinin ilke ve hkmlerinin ihlline gtren yollar da yasaklanmtr. te yandan slm, yasaklad her fiilin yerini tutacak mer bir alternatifini sunmu, insanl yasaklar arasnda sktrp aresiz brakmamtr. slmda hell ve mer oluun asl kabul edilip, ancak gerek grldnde yasaklama ynne gidilmesi de bu anlayn sonucudur. C) Oyun-Elence a) Dn Yre ve milletlere gre farkllk gsterse bile, evlenen iftler iin elence arlkl bir tren yaplmasnn tarihi ok eskidir. lkemizde bu merasim dn olarak isimlendirilmektedir. Dn yaplm olan bir evlenme akdinin akraba ve komulara duyurulmas, evlenen taraflarn ve akrabalarnn sevin gsterisi ve bu sevincin elenceye dnerek komu, dost ve arkadalarla paylalmas iin yaplr. Nikh akdi hukukun alanna girerken, dn hukukun deil gelenein, rf-detin ve temllerin, ksaca sosyal ilikileri dzenleyen kurallar alannda yer alr ve genel olarak ierii gelenek tarafndan oluturulur, dzenlenir. Bu bakmdan temel ilkelere riayet artyla bir dn treninin nasl olacan din veya hukuk kurallar deil, gelenek belirler. Evlenmenin duyurulmas ve kutlanmas ynnde Hz. Peygamberin baz tavsiyeleri olmutur. Bunlardan biri evlenmenin def ile iln edilmesi, bir dieri de ziyafet verilmesidir. Bu tavsiyeler, evlenen iftler ve yaknlar iin bylesine nemli bir olayn kutlanmasnn ve duyulan sevincin paylalmasnn tabii bir durum olduunu gstermesi yannda, bir de zellikle iln boyutu, durumun ee dosta duyurulmas ve iftlerin beraberliinin mer bir beraberlik olduunu iln etme gibi bir fonksiyon da slenir. Hz. Peygamberin dnlerde elenceye izin verdiine, hatta kendisinin byle dnlere katldna dair rivayetler bulunmaktadr. Bir yaknn dn yapmadan evlendirmek isteyen ieye Peygamberimiz, ensarn elenceden holandn hatrlatarak dn yapmasnn daha iyi olacan sylemi, bir rivayete gre de gzel ark syleyen Erneb adl bir kadn ark

sylemek zere gndermesini de tavsiye etmitir. Daha sonraki dnemlerde limlerin elenceye scak bakmayan grleri ve elence karsnda yasaklayc tutum taknmalar, byk lde iinde yaadklar dnemlerde grlen arlklarn ve sapmalarn etkileriyle aklanabilir. Eski Trklerde len ya da toy ad verilen elenceli ve ziyafetli dn trenleri yapld grlmektedir. Anadoluda teden beri yaygn olarak davullu-zurnal dnler yaplmaktadr. Davul neredeyse dnn ayrlmaz bir paras olmutur. Dnn iln edilmesi ou yrelerimizde evin damna dualar eliinde bayrak dikilerek ve davul alnarak yaplmaktadr. Bayrak kaldrma treni, bayrak ve duann bulutuu ho trenlerden biridir. Son zamanlarda lkemizde, davul alarak dn yapmay slm ilkelerine aykr bulan baz evreler, olayn sevin ve elence boyutunu ihmal ederek dn nutuklu, vaazl geen olduka skc bir trene dntrmlerdir. Bu yaklam, din anlamda olmasa bile geleneksel anlamda bir bidat grnmndedir. Dn glp elenmek, hoa vakit geirmektir. Atasznde ne gzel sylenmi: Dne giden oynamaya, lye giden alamaya. Gelenee btnyle kar kmak yerine, varsa mevcut arlk ve sapmalar dzeltmeye almak daha dorudur. b) Tavla Gnmzde daha ok hoa vakit geirmek iin oynanan tavlann din hkm konusunda deiik grler belirtilmitir. limler genelde, baz hadislerde geen nerd, nerder ve kib kelimelerini tavla olarak anlayp aklamlardr. Nerd ile ilgili olarak Hz. Peygamberden nakledilen belli bal hadisler unlardr: Nerder ile oynayan, elini domuz etine ve kanna batrm gibidir (Mslim, ir, 10; Eb Dvd, Edeb, 56); Nerd ile oynayan kii, Allaha ve Resulne isyan etmitir (Eb Dvd, Edeb, 56; bn Mce, Edeb, 43; el-Muvatta, Ry, 6); Zar (kib) ile oynayan kii Allaha ve Resulne isyan etmitir (evkn, Neyll-evtr, VIII, 94); Nerd ile oynayp, sonra namaz klmaya kalkan kii, irin ve domuz kan ile abdest alm ve namaz klm gibidir (evkn, Neyll-evtr, VIII, 94). zellikle son iki hadisin sened ba-

kmndan zayfl zerinde durulmutur. Bilginlerin ounluu yukarda balcalar anlan hadislerden ve sahb uygulamalarndan hareketle nerdin haram olduunu ifade etmilerdir. Ancak, Eb shak el-Mervez gibi kimi limler ise, nerdin haram deil mekruh

olduunu sylemilerdir. Zar ile oynamak ise ounluk sahbe tarafndan mekruh grlmtr. bn Mugaffel ve bnl-Mseyyeb ise kumara vesile yaplmamak kaydyla zar ile oynamaya izin vermilerdir. Hanef limler, genelde nerd ile satranc ayn hkmde tutmular ve kumar veya hi deilse faydasz oyun olduklarn ne srerek, nerd ve satran oynamann mekruh olduunu sylemilerdir. Hanef fakihlerden Ksn, bu konuda sert bir tutum sergileyenler arasnda yer alr. Ona gre eer nerd ve satran kumar ise, Ey iman edenler, arap, kumar, dikili talar (putlar) ve ans oklar birer eytan ii pisliktir (el-Mide 5/90) yetinden ve
Sizi Allah anmaktan alkoyan her ey meysirdir (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 275) hadisinden hareketle haram olmaldr. ayet, nerd ve satran kumar deil de oyun ise bu takdirde, Her oyun haramdr. Ancak, kiinin eiyle, ok ve yayyla ve atyla oynamas hari (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 273-274) hadisinden hareketle yine haram olmaldr (Ksn, Bedi, V, 127).

Nerd ve satrancn hkm ile ilgili olarak baz Hanef kaynaklarda haram, genelde ise mekruh eklinde bir nitelendirme yer almaktadr. Bu kaynaklardaki mekruh ifadesinin haram anlamnda kullanld dnlebilirse de, Haneflerin nerd ve satranc kumar veya oyun olma gerekesiyle haram saymalar pek yerinde grlemez. Zira Hz. Peygamberin oyunla ilgili yasa bu kadar genelletirildiinde, gnmzde mubah olduunda kuku duyulmayan birok oyunun da ayn gerekeyle haram saylmas gerekecektir. Dier taraftan nerd ve satrancn, kumar olma ihtimalinden hareketle haram saylmas da pek isabetli deildir. nk kumarn lleri ve snrlar bellidir. Kumara vesile klnma ihtimali vardr diye haram saylacak olursa, bu ihtimalden hareketle daha birok oyunun haram klnmas gerekecektir. Bu itibarla, ounluk Hanef kaynaklarda ifade edildii ekilde, tavla ve satrancn kumara vesile klnmamak artyla haram olmad, ancak zaman boa geirme gibi noktalardan hareketle mekruh olduu sylenebilir. mam Mlik, Haktan sonra geriye sadece dallet kalr (Ynus 10/32) yetinden hareketle, satran ve nerd ile oynamann bir dallet olduunu sylemitir. Ancak birok Mlik bilgin, yetin ba tarafnda te sizin rabbiniz olan Allah haktr denildiini, dolaysyla Burada davranlar ve iler deil iman ve kfr sz konusu edilmektedir diyerek Mlikin bu gerekelendirmesine kar kmlardr. Mlik fakih bnl-Arab de bu meseleyi u ekilde ortaya koymutur: Allah, baz eyleri mubah, bazlarn haram klmtr. Haram dallet, mubah ise haktr. Satran mubah ise dallet olmas sz konusu deildir. nk, Allahn mubah brakt bir eyi mubah sayan

kimseye dallete dm denilemez. Eer satran mubah deilse, bu konuda bir delile ihtiya duyulur ve ancak haram olduunu gsteren bir delil bulunduu takdirde yetin ierdii dallet kapsamna sokulabilir. Daha sonra bnl-Arab, Hz. Peygamberin Nerder ile oynayan kii elini domuzun etine ve kanna daldrm gibidir hadisinin, satranc da yasakladn belirtmi ve gereke olarak her ikisinin de Allah zikretmekten alkoyduunu gstermitir (Ahkml-Kurn, III, 1052-1053). fi, oyun oynamaya dkn kiilerin ahitliklerinden bahsederken hakknda daha fazla ve iddetli tenkit ieren haberler bulunduu gerekesiyle mekruh olduunu ve dier oyun trlerinden biraz daha fazla irkin grldn ifade etmektedir. fi devamla satran oynamaya scak bakmadklarn, fakat bunun nerdden daha hafif olduunu ifade ettikten sonra, Oyun dindar ve ar bal kimselerin sanat deildir diyerek insanlarn oynadklar btn oyunlarn mekruh olduunu sylemitir (el-m, VI, 224-225). fi, bu oyunlardan herhangi biriyle, onu hell grerek oynayan kiinin ahitliinin reddolunmayacan, fakat oyun sebebiyle namazlardan gafil olunmas, bu gafletin namazlar karacak derecede artmas durumunda, tpk unutma veya baygnlk gibi bir durum olmad halde bo oturup namaza devam etmeyen kiinin ahitliinin reddedildii gibi, namaz vakitlerini hafife ald gerekesiyle bu kiinin ahitliinin de reddedileceini ileri srmtr. Bu bilgiler nda tavla konusunda yle bir deerlendirme yapmak mmkndr. Nerdin ne tr bir oyun olduu, nerder adlandrmasnn anlam ve kayna konusunda farkl aklamalar vardr. Bir aklamaya gre nerder, kendisiyle oynanan talar bulunan ksa tahtadr. Kimi limler nerdin, insan alp kazanmay brakacak ekilde yldzlardan medet umma noktasna getirdii ve oyunun konulu esprisinin davranlar ynlendirme olduu gerekesiyle haram klndn ileri srmlerdir. Fakat nerd iin getirilen aklamalarn hibirisi gnmzde tavla olarak adlandrlan oyunu ierecek mahiyette ve aklkta deildir. Ancak, evknnin nerd ve nerderin anlam ile ilgili olarak naklettii aklamalar gz nnde tutulduunda, nerd ve nerderin gnmzde tavla adyla bilinen oyundan biraz daha deiik bir oyun olduu sonucu da kabilmektedir. Bu itibarla hadislerde geen nerd ve nerder kelimelerinin gnmzdeki tavla oyununu kesin olarak anlattn sylemek pek doru olmayabilir. Sonu itibariyle, kumara bulatrlmad, gerek Allaha gerek aile ve topluma kar grevler aksatlmad, o srada daha nemli ve gerekli bir ey ihmal edilmedii srece tavla oynanmasnda dinen bir saknca olmadn sylemek mmkndr.

c) Satran Satran oyununun daha ziyade sahbe dneminde ortaya kt sylenmektedir. Bu konuda sahbeden deiik grler nakledilmektedir. Mesel Hz. Ali, Satran, Acemlerin meysiridir demitir (evkn, Neyll-evtr, VIII, 95). Yukarda belirtildii gibi, Hanef kaynaklarda satran ile tavla genellikle birlikte deerlendirilmi ve ayn hkme tbi tutulmutur. Ho karlamadn hissetirmek suretiyle oynanmasna engel olmak dncesiyle, Eb Ysuf ve Muhammed, satran oynayanlara selm verilmesini doru bulmam, Eb Hanfe ise selm vermek suretiyle onlar bir mddet iin de olsa oyundan alkoymak dncesiyle, onlara selm vermede bir saknca olmadn ileri srmtr. Buna karlk fi, kavramay keskinletirmesi, muhakemeyi glendirmesi, sava taktiklerine ve hilelerine altrmas itibariyle eitici olduunu ve bu ynyle atclk ve binicilie benzediini ileri srerek satran oynamaya ruhsat vermitir. fi fakih Nevev, satrancn haram deil mekruh olduunu ifade etmitir. mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel, satrancn haram olduunu sylemilerdir. Mlik ayrca, satrancn nerdden daha kt ve daha oyalayc olduunu ileri srmtr. d) Kumar slm, birok oyun ve elence eidini hell, bunun yannda kumar bula olan her trl oyunu da haram klmtr. Kurn- Kermde, Ey iman
edenler! arap, kumar, dikili talar (putlar) ve ans oklar birer eytan ii pisliktir. Onlardan uzak durun ki, kurtulua eresiniz. eytan, arap ve kumar yolu ile aranza dmanlk ve kin sokmak ve sizi Allah anmaktan ve namazdan alkoymak istiyor. Artk (bunlardan) vazgetiniz deil mi? (elMide 5/90-91) buyurulmaktadr. yette geen meysir szc oun-

lukla kumar olarak aklanm ve arapla birlikte zikredilmesinden hareketle kumar, arabn kardei, arkada olarak isimlendirilmitir. bn mer ve bir grup tbin limi, yette geen meysir lafznn ieriini olduka geni tutarak, ocuklarn oynad ceviz oyununun bile kumar olduunu sylemilerdir. bnl-Arabnin Meysir, yaplmas u anda zaten mmkn olmayan haram bir itir ve aklanmasnda fayda da yoktur. Adnn ve eklinin hfzalardan ve satrlardan silinmesi daha uygundur eklindeki aklamasndan anlaldna gre, bnl-Arab, yette sz edilen meysiri, ilk dnemlerde mevcut olan fakat sonra gitgide yok olan bir kumar eidi olarak anlamtr.

Meysirin niin gnah olduu ve yasakland konusunda iki gr zikredilmektedir. bn Abbastan rivayet edilen birinci gre gre, meysir Allah zikretmekten ve namazdan alkoyduu ve insanlar arasnda dmanlk dourduu iin gnah saylm ve yasaklanmtr. Sddden nakledilen dier gre gre, zulm ve hakszla sebebiyet verdii iin gnah saylmtr. Anlalan o ki, slm bilginleri meysiri hem kumar hem de kumar saylmayan baz basit oyunlar iine alacak derecede kapsaml yorumlamlardr. Kumar saylmayan baz oyun ve oyalanmalarn kumar mesabesinde tutulmas da herhalde iki konusunda olduu gibi, toplumda hzla yaylma ve gen kuaklar etkisi altna alma temayl gsteren kumarn nlenebilmesi iin, esasen mer olmakla birlikte ileride kumara dnebilecek ekil ve usullerin de peinen yasaklanmas gayreti ile aklanabilir. Gerek Kuran ve gerekse hadislerde kumar ilke olarak yasaklanm, nelerin kumar olduu tek tek saylmayarak kumar yasa belli birka rnek zerinde gsterilmitir. Tabiatyla, kumarn yalnzca zikredilen eitlerinin yasak olduu sonucu karlamaz. slm kumar yasaklarken, bunlarn belli nevilerini deil, gtrd sonucu hedef almtr. Bu itibarla, mslmanlarn Kuran ve Snnette ilke olarak geen kumar yasan her devir ve dnemde kendi art ve toplumlarna gre yeniden ele almalar ve yorumlamalar gerekir. Bunun iin de hem din naslarn, emir ve yasaklarn ortam ve gayesinin iyi bilinmesi, hem de iinde yaanlan toplumda salgn bir hastalk halini alan kt alkanlklarn ve yol at olumsuz sonularn devaml izlenmesi gerekir. Kumar yasandan karlmas gereken mesajlardan bazlar u ekilde ifade edilebilir: ncelikle, mslmann elbette elenmeye ve hoa vakit geirmeye ihtiyac vardr. nsan melek deildir. Ancak, elenirken meruiyet izgisini amamak ve kumara bulamamak esastr. Dier taraftan, mslmann kazanc ansa ve tesadfe bal olmayp, abasnn ve aln terinin rn olmaldr. Nitekim bir yette, nsann yararna olan, yalnzca kendi z gayretinin sonucudur (en-Necm 53/39) buyurulmaktadr. Daha da nemlisi, bakalarnn mallarn mer olmayan yollarla almak ve yemek haramdr. yette Mallarnz aranzda btl (bo ve haksz) yollarla yemeyin, ancak karlkl rzya, gnl holuuna dayal bir ticaret sonucunda yiyin (en-Nis 4/29) buyurulmaktadr. Mer yollarla yaplma-

dktan sonra, kumarda olduu gibi, taraflarn grnen rzlar, kumarla elde

edilen mal hell hale getirmez. Aslnda kaybeden taraf verdiine raz grnse bile, iinden raz olmas pek mmkn deildir. te yandan kumar, dier birok elence ve aldatmaca eidi gibi, iktisad geliimini tamamlayamam lkelerde isizliin, fakirliin, snflar aras dengesizliin byk apta olduu toplum ve kesimlerde deta bir umut smrs olarak salgn bir hastalk halini almakta, her defasnda hem byk bir kesim madur olmakta hem de haketmeden, emek vermeden ve aln teri dkmeden zengin olan birka problemli kii daha topluma eklenmektedir. Sonu olarak kumarn taraflar arasnda kin, nefret ve dmanla yol amas kanlmazdr. Bunlar yannda, kumarn sebep olaca toplumsal yaralar, douraca facialar gn gibi aktadr. Btn bunlar gren, bilen ve zerinde fikir yorabilen kiilere, Kurann ifadesiyle yle sormak gerekir:
Artk (bunlardan) vazgetiniz deil mi?

VII. CNS HAYAT Yeryznde canl varlklarn soylarnn devam reme faaliyetine, bu da genel olarak erkek ve dii olmak zere iki farkl cinsin ortak faaliyetine baldr. Kurn- Kermde varlklarn erkek ve kadn olarak iftler halinde yaratlm olduu (er-Rad 13/3; Th 20/53; Ysn 36/36; ez-Zriyt 51/149), insanlarn da kadn ve erkek olmak zere iki ayr cinste bir ift olarak yaratld bildirilir (el-Ftr 35/11; e-r 42/11; el-Hucurt 49/13; en-Necm 53/45). Bu itibarla cinsiyet, insan tabiatnn en kkl ve ayrlmaz bir zelliidir. Cinsiyet farkll ve bu farktan doan her ey rz olmayp, aksine hayatn devam, sreklilii ve dzeni iin zaruridir. Erkek ve kadn olarak ayrlan iki farkl cinsiyet, tek tek ele alndnda birbirinin ayns olmayp, aralarnda yaratl farklar vardr. Bu farkllklar beden yapsnda olduu kadar duygu, dnce, davran ve tutumlarda da kendisini gsterir. slma gre, insan olmalar bakmndan kadn ve erkek arasnda herhangi bir ayrm sz konusu deildir; her ikisi de insan cinsine dahil olmalar bakmndan eittirler. Kurn- Kermde insanlar arasnda bilgi ve takv dnda bir derecelenmeye yer verilmedii (el-Hucurt 49/13; ez-Zmer 39/9), yaplan iyi ilerin karlnn erkek-kadn ayrm gzetilmeksizin ayn llerde verilecei bildirilir (en-Nahl 16/97; el-Ahzb 33/35). Yine Kurn- Kermde slm ncesi Arap toplumundaki kadn cinsiyetini aalayc anlay ve uygulamalar da iddetle eletirilip reddedilir (en-Nis 4/124; el-Enm 6/140; en-Nahl 16/58-59; ez-Zuhruf 43/17; et-Tekvr 81/8-9). Bylece slm

ne bir cinsin dierine stnln ne de aralarnda her ynden tam bir eitlik bulunduunu benimser. slm anlaya gre her cinsin kendine has ve dierinde bulunmayan baz zellikleri vardr; dolaysyla cinsler karlkl olarak birbirini tamamlar. Cinsiyetler arasnda hem bir btnleme ve tamamlayclk, hem de rekabet sz konusudur. slm, cinsiyetlerin birbiriyle atan deil, birbirini btnleyen zellikler olduunu gsteren bir insanlk dzeni getirmitir. slm aile dzeni, erkek ve kadnn mmkn olan en st seviyede kendi cins rollerinin gerektirdii sorumluluklar yerine getirmesine din bir anlam kazandrmtr. A) Cins Duygu ve Cinsiyet Eitimi Cinsiyet, insan davranlarn etkileyen nemli bir gddr ve her cins dierine kar tabii olarak ilgi duymaktadr (l-i mrn 3/14; Ysuf 12/23, 24, 30, 32-33). Hz. Peygamber de bir hadisinde, kendisine dnyadan eyin sevdirildiini belirtmekte ve bunlar arasnda kadn da zikretmektedir (bk. Nes, Nis, 1). nsan tabiat, cins hayatla ilgili farkl istek ve ihtiyacn tatminine imkn veren faaliyet ve davranlara kaynaklk eder: 1. Ruhsal tatmin ve huzur. Elerin birbirlerine duyduu gnl yaknl; aralarnda sevgi, sayg, balanma duygularnn canlanmasna, birlikte yaamay zevkli hale koyan psikolojik bir ortamn domasna yol aar (el-Arf 7/189; er-Rm 30/21). 2. Bedensel lezzet ve zevk. Bir ihtiya olarak hissedilen cins birleme, kiiye zevk verici bir zellie sahiptir. 3. Neslin devam. Her insan kendinden sonra bu dnyada soyunu devam ettirecek ocuklara sahip olma arzusunu tamaktadr. Erkek ve kadnn ortak cins faaliyeti, bu arzunun gereklemesine imkn verir. slm dini, insann ftratnn gerektirdii cins ihtiya ve arzularn tatminini son derece tabii karlam ve bu konuda fert ve toplumun huzurunu, salam ve salkl geliimini hedef alan dzenlemeler getirmitir. Cinsiyet gds, insan kural tanmaz taknlklara srklemektedir. Bunun tatmininin salayaca zevk bir ama haline getirildiinde ise, insann ahlk kiilii bundan byk zarar grmektedir. Ba bo ve sorumsuz bir cinsel hayat, nesillerin bozulmasna, insanlar arasndaki gerek sevgi ve rahmet duygularnn yok olmasna, dmanlk ve anlamazlklarn oalmasna, ruh ve beden ynnden pek ok hastaln yaylmasna yol amaktadr. Bundan dolaydr ki, mslmanlarn iffet ve namuslarn korumalar Kurann bir emridir (en-Nr 24/32, 33). slm, kadn ve erkein nikh akdine dayal

beraberlii dnda, serbest iliki ve birlemelere izin vermez. Cins ahlkta esas olan iffet ve namusun korunmasdr ve bunun en uygun yolu da evlenmedir. nk insann cins duygu ve isteini ortadan kaldrmak mmkn olmad gibi, slm asndan bu istenen bir ey de deildir. Nitekim Hz. Peygamber, Allaha daha ok ibadet etmek amacyla cins arzularn btnyle kreltme yoluna gitmek isteyenleri bundan sakndrmtr (Buhr, Nikh, 8; Mslim, Nikh, 6-7). Genleri evlenmeye tevik eden Reslullah, bunun insan gnah ilemekten koruyacan bildirmi, evlenmek iin imkn bulamayanlara da oru tutmay ve iffetlerini bu ekilde korumaya almalarn tavsiye etmitir (Buhr, Nikh, 2, Savm, 10; Mslim, Nikh, 1; Nes, Nikh, 6). Kurn- Kermde, elerin biri dierinin iffetini koruma sebebi oluu, ...onlar sizin elbiseniz, siz de onlarn elbisesi durumundasnz (el-Bakara 2/187) anlamndaki ifadelerle belirtilerek buna iaret edilmitir. Zina ve fuhun her eidi ile buna gtren yollar slmda ahlka son derece aykr, kt bir yol, irkin bir i ve bir hayaszlk olarak nitelendirilir (el-Enm 6/151; el-Arf 7/133; el-sr 17/32). Ayrca, normal cins tabiata aykr den yollardan cins tatmin salanmas da slmn hi tasvip etmedii bir davran biimidir. Kurn- Kermde, ecinsel bir ynelie saplanp kalan Lt kavminin davran ok sert bir dille tenkit ve reddedilir (el-Arf 7/80; el-Hd 11/78, 83; e-uar 26/161-166; el-Ankebt 29/28-29). Erkein kendi eine tenasl organndan deil de arka uzvundan yaklamas, Hz. Peygamber tarafndan kk livta olarak adlandrlr ve kesin olarak yasaklanr (Eb Dvd, Nikh, 45; Tirmiz, Tahret, 102; bn Mce, Nikh, 29). te yandan, hayvanla cins temas kurulmas iren grlm, bu fiil ar bir su ve gnah saylmtr (Eb Dvd, Hudd, 30; Tirmiz, Hudd, 23). El ile cins tatmin salanmas da yine ho grlmeyen bir davrantr. Btn bunlar slmda cins duygunun ve istein tabii karlandn, fakat insann bu duygusuyla ba bo braklmayp onun salkl, dzenli ve huzurlu bir yne sevkedildiini, akln duyguya hkim klnarak insann cins tabiatnn eitilmek istendiini gsterir. Erkek ve kadn olarak her cinsin kendine has zelliklerinin korunmas ve kendi tabii ynnde gelitirilmesi, cinsiyet farkllamasnn doal sonucudur. Bu bakmdan, kyafetten balayarak her trl bilgi, tavr ve davranlarda, cinsler arasndaki bu farkll dikkate alan ve her cinsin kendi zelliklerine uygun den bir eitim kanlmazdr. Hz. Peygamber kadna benzemeye alan erkeklere ve erkeklere benzemeye alan kadnlara lnet etmi (Buhr, Libs, 61-62; Eb Dvd, Libs, 30) ve bu tipler iin baz yapt-

rmlar yrrle koymutur (Buhr, Libs, 61; Mslim, Selm, 62). Ayrca, erkekler iin yasaklad cins ve renkteki giyecekleri erkek ocuklar zerinde grnce honutsuzluk gsterip mdahale etmitir (Msned, IV, 171). Her cinsin kendi zelliini korumas yannda, baz temel ahlk deerlerin de kazandrlmasyla, salkl bir cins eitim ve geliim salanabilir. Bunun iin gerekli olan tedbir ve uygulamalar iin en uygun yer aile yuvasdr. slm bu konuyu da baz kurallara balamtr. Buna gre, ocuklarn zihn ve bnyesel geliimlerine paralel ekilde cins ynden bilgilendirilmesi ve eitilmesi tavsiye edilir. Ana babann kendi odalarnda rtsz bulunabilecei saatlerde ocuklarn ve dier ev halknn izinsiz olarak odaya girmemeleri gerekir. Genler ve yetikin kiiler de, kar kocann odasna girerken her defasnda izin istemelidir (en-Nr 24/58-59). Bylece kar koca arasndaki cinsiyet hayat gizliliini korumaldr. Erkekle erkein, kadnla kadnn birlikte ayn yatakta yatmas da uygun deildir (Mslim, Hay, 73). ocuklarn, yedi ya da en ge on yalarnda yataklarnn ayrlmas, kz ve erkek ocuklarn ayr ayr yataklarda yatrlmasn tavsiye eden Hz. Peygamber (Eb Dvd, Salt, 26; Msned, II, 180, 187), cinsiyet eitiminde ana babann byk sorumluluuna da iaret etmi olmaktadr. B) Cins Hayat ve Yasaklar nsann ruh ve mnev olduu kadar beden-tabii ihtiyalarnn da mkul ve dengeli bir ekilde karlanmas gerektii ilkesini benimseyen slm dini, insann cinselliini de tabii bir vka olarak ele alm, ancak bu konuda, belli snrlar ve mkul ller koyarak hem cins hayat korumay ve devam ettirmeyi, hem de insanlk onuruna ve deerine aykr davranlar, sapma ve arlklar nlemeyi hedef almtr. Dier bir anlatmla slm dini, dier alanlarda olduu gibi bu konuda da akl ile duygular arasnda mutedil ve dengeli bir yol izmitir. nk insan akl, sezgi, dnme ve karar verme, utanma, iffet gibi gzel haslet ve duygularla donatlmann yan sra ehvet, yeme ve ime gibi beden ihtiyalara, birtakm zaaf ve temayllere de sahiptir. nsann dier dnyev lezzet ve menfaatlerde olduu gibi cinsellik konusunda da ou zaman bencillik ve arla kamas, bedenin arzu ve duygularna kaplp barbarca bir ekimeye girmesi kuvvetle muhtemel olduundan, slmda cinsel eitim ve cins ihtiyacn tatminiyle ilgili birok dzenleyici ve emredici kurallar konmutur. slmn iki asl kayna olan Kuran ve Snnette cins hayatla ilgili birok ayrntl hkm yer almaktadr. Bunun iin de zel hayatn bir parasn

oluturan cins hayatn dinin bu emir ve tavsiyeleri dorultusunda dzenlenmesi, mslman iin ayr bir nem tar. slm akl ve iradenin beden haz ve arzulara tbi klnmamasn, insann ehvetin esiri olmamasn ister. Buna karlk cinsel hayattan ekilme, hadmlama, Hristiyanlkta olduu gibi din adamlarnn evlenmeyerek Tanrya daha yakn olaca iddias slmda ho karlanmaz. Hz. Peygamber kendini gece gndz ibadete vererek dnyev haz ve ihtiyalardan geri duran sahbleri eletirerek bunun slmn nerdii bir hayat tarz olmadn, bedenin, organlarn ve nefsin de kii zerinde haklar olduunu, onlarn da haklarnn verilmesi gerektiini belirterek itidalden, tabii ve ftr yoldan ayrlmamay nermi, hadmlamay da yasaklamtr (Buhr, Nikh, 7; Msned, II, 173; III, 82). Zaten evlenip iffeti koruma, cins arzularn mer ller ierisinde giderme, salkl ve dzenli bir cinsellik dinin emrettii ve tevik ettii bir husus olduundan geni anlamda ibadet kavramna dahildir. Kuranda, Sizler iin kendileriyle sknete erip tatmin olacanz eler yaratp da aranzda sevgi ve merhamet peyda etmesi, Onun varlnn delillerindendir. Dorusu bunda iyi dnen toplumlar iin ibretler vardr (er-Rm 30/21) buyurulur. ffetini

koruyan, evlilik ii mer cinsel iliki ile yetinen mminlerden vgyle sz edilir (el-Mminn 23/5-6). Hz. Peygamberin mslmanlar evlenmeye tevik etmesi, evlilik birliini mmkn olduu srece korumay tlemesi, bu konuda velilere ve devlete birtakm grevler yklemesi, bekrl knayp bekr kalmay det edinenlerin iddetle eletirilmesi de ayn amaca yneliktir. nk dier din vecbeler de dengeli ve huzurlu bir aile hayat iinde daha iyi ifa edilebilecektir. Evlenmeden nce taraflarn birbirini grp beenmesi, taraflar aras denkliin gzetilmesi gibi tedbirler, elerin vcut ve az temizliine dikkat etme, karlkl sevgi ve sayg gsterme, sslenme ve gzel koku srnme, birbirlerini cinsel ynden de tatmin etme, cinsel hayatn srlarn koruma gibi karlkl hak ve devleri de dahil, cinsel hayatla ve aile hayatnn mahremiyetiyle dorudan veya dolayl olarak ilgili birok konuda gerek Hz. Peygamberin snnetinde ve gerekse klasik din literatrde yer alan bilgi ve tavsiyeler, mslmanlarn aile hayat ve cinsel iliki asndan da salkl ve huzurlu bir hayata kavumasn, yanllk ve sapmalardan korunmasn hedef alr. Eler aras cinsel yetersizliin ve hastaln hakl bir boanma sebebi saylmasnn da byle bir anlam vardr. slmn cins hayatla ilgili olarak koyduu yasak ve snrlamalar da bir ynyle bu gayeye mtuftur. Kadnlarla ay hali ve lohusalk dneminde cins ilikinin yasaklanmas, eler aras bile olsa anal ilikinin livata olarak adlandrlp yasaklanmas da byledir. slmn tehircilii, mstehcenlii, plaklk ve hayaszl, kar koca olmayanlar iin eh-

vetle dokunma ve bakmay, alkol, kadn-erkek ilikilerinde lszl knayp yasaklamas, bunlarn nlenmesi iin birtakm tavsiyelerde bulunmas da ayn ekilde ftrat ve tabii olan koruma, mkul ve dengeli bir cins hayat yaatma, sapklk ve arlklar nleme abas olarak deerlendirilebilir. nk bu konularda insan, duygu ve beden arzularnn youn basks altnda olduundan ou defa akl ve iradesiyle hareket edemez. Akln ve hr iradenin hkim olmad alanda kiiye verilecek serbestlik, onu ba bolua, sapkla ve duygularnn esiri olmaya gtrecektir. slm byle nazik bir konuda devreye girerek ferde akl ve dnce ile hareket etmesinde yardmc olmakta, beden arzu ve ihtiras mkul bir zeminde tatmin etme yollar gstermektedir. Son yzyllarda Bat dnyasnda sloganlaan cins serbestlik akm, birok sapkln, doal olmayan ilikilerin, iren zevklerin yaylmasna, n alnamayan hastalklarn, ruh bunalmlarn ba gstermesine yol am, hatta bundan btn dnya lkeleri zarar grmeye balamtr. te yandan arlaan ekonomik artlar, gayri mer ilikilere kar toplumsal hassasiyetin kaybolmas, fuhun yaygnlap kolaylamas ve bencillik gibi farkl birok mil toplumda bekrlarn saysn arttrmakta, bylece insanlarn cinsel ihtiya ve isteklerini gayri mer yoldan karlayan, smren yeni yeni ticar faaliyet alanlar ve sektrler ortaya kmaktadr. Bu olumsuz gelimelerden cinsellii ticar kazan konusu yaplan kadnlar bata olmak zere toplumun her kesimi, aile kurumu, yeni yetien nesil ayr ayr zarar grmektedir. Toplumumuzda evlilik ii huzursuzluk ve tatminsizliklerde de bu d telkin ve yaynlarn nemli pay vardr. Denilebilir ki, cins duygularn smr, tahrik ve serbestisini konu edinen ve tevik eden bunca yayn ve zararl faaliyet, bu yayn ve faaliyetlerin etkisinde oluan hayat tarz ve evre karsnda kalan insanmz, btn bunlara ramen sapma ve ayak kaymalarndan koruyucu en byk faktr slm inancna ball ve dinahlk deerlere olan saygsdr. Bat toplumlarnda da dindar hristiyan ve yahudi aileler, evreden gelen olumsuz telkinlere kar ayn direnci gsterebilmektedirler. nk akl ve irade imanla, Allaha kar duyulan sayg ve sorumlulukla birleince, beden arzu ve duygular kolayca dizginleyebilmekte, kii, insanlna yakr bir hayat tarzn srdrebilmekte, buna karlk ferd yetikinliin, din inancn ve sorumluluk duygusunun bulunmad durumlarda ise kiiler nefislerine, kt telkin ve arlara kolayca teslim olmaktadrlar. ffet ve namusun korunmas, slm dininin cins hayata ilikin genel din ve ahlk ilkesini tekil ettii gibi zinann haram kln, zinaya veya iffetin

ihlline yol aabilecek durum ve davranlarn yasaklanmas da yine ayn ilkeyi korumaya ynelik nlemlerdir. nk bir deeri koruma, onu dorudan veya dolayl ekilde ihll eden tehlikelere kar nlem almakla mmkn olur. Bu sebeple dinin asl kaynaklarnda deiik ekillerde ifade edilen ve yukarda yer yer deinilen zina yasa ve cins hayat koruma amacna ynelik olarak alnan eitli nlemler ve getirilen kstlamalar, fkh kltrnde hukuk ve ahlk, ferd ve sosyal boyutlaryla ayrntl biimde ele alnm ve dinin gsterdii hedeflere ulamada fert ve topluma klavuzluk edilmitir. a) Zina Yasa Evlilik d cinsel iliki demek olan zina teden beri insan aklnn, ahlk ve hukuk dzenlerinin, dier semav dinlerin yanl, ayp ve kt grd bir fiil olup slm dininde de kesin olarak yasaklanm, ilenmesi byk gnahlar arasnda saylm ve nlenebilmesi iin birtakm tedbirler ngrlmtr. Kuranda namus ve iffeti koruma mslman erkek ve kadnlarn en nde gelen vasflar olarak saylr (el-Mminn 23/5; en-Nr 24/30-31; elFurkan 25/68; el-Ahzb 33/35). Kuranda, Zinaya yaklamayn, zira o bir hayaszlktr ve ok kt bir yoldur (el-sr 17/32) buyurularak hem zinann apak bir irkinlik ve sapma olduu belirtilmi hem de zinann yan sra kiiyi zinaya gtrecek yol ve ortamlar yasaklanmtr. nk zina, nesebin karmasna, ailenin dalmasna, hsmlk, komuluk, arkadalk gibi balarn zlp toplumun mnev ve ahlk deerlerinin temelden sarslmasna yol aan ve insan beden zevklerinin esiri yapp aalayan irkin bir davrantr. Bylesi zararl ve kt davrann sadece ahlk ve din meyyidelerle yasaklanmas yeterli olmayacandan Kuranda zina eden erkek ve kadna beden ceza (celde) uygulanmas da emredilmitir (en-Nr 24/3). Hz. Peygamberin tatbikatnda ise bu konuda bir ayrma gidilerek, Kuranda zikredilen beden ceza evli olmayan kimselerin zinasna uygulanm ve ayrca bu kimseler bulunduklar blge dna bir yllna srgn edilmi, zina eden evli erkek veya kadnn ise talanarak ldrlmesi (recm) ynnde uygulamalar yaplmtr (Buhr, Hudd, 30, 32; Eb Dvd, Hudd, 2325; evkn, Neyll-evtr, VII, 91-97). Kuran ve Snnetteki bu esaslardan ve ayrmdan hareketle gelien slm ceza hukukunda da zina suunun oluumu, uygulanacak cezann mahiyet, tr ve ekli, sank ve sulularn hak ve ykmllkleri gibi konularda ayrntl bir hukuk doktrini meydana gelmitir. Bu ayrntlarn temel amac, suta ve cezada kanunliin, aklk, kesinlik ve objektifliin salanmas,

sulunun ve toplumun haklarnn korunmasnda dengenin kurulmas, toplumun genel ahlk esaslarnn ve kamu dzeninin ihllinin nlenmesidir. Zina suunun ispatnda drt erkek ahidin bulundurulmas veya sulunun drt defa ikrarda bulunmas art da suun tesbit ve ispatnda pheli durumlar nlemek iindir. Bu ayn zamanda zinann aleniyet kazanp toplumca bilinir bir hal aldnda cezalandrlmas gibi bir anlam da tar. Toplumda zinann nlenebilmesi iin yasaklamann veya suu sabit grlenlere ceza uygulamann yeterli olmayaca, hatta slmda cezalarn uygulannn ama olmad aktr. Onun iin de slmda sularn nlenmesi, kiileri suu ilemeye sevkeden duygu, ortam ve aralarn slah edilmesi, ilenen su ve gnahlarn da mmkn olduu lde gizlenmesi ilke edinilmi, bunun iin de ncelikli olarak, erkek ve kadnlarn yabanclarn
(aralarnda evlilik ba veya devaml evlenme engeli bulunmayan kimselerin)

yannda belli yerlerini rtmeleri, birbirlerini tahrik edecek ekilde davranmamalar, yabanc kadnla erkein ba baa kalmamas (halvet), toplumda aklk ve mstehcenliin nlenmesi gibi birinci kademede yer alan nlemler alnmtr. Kar cinsleri cinsel ynden uyaracak trde sz, bak ve yakn ilikilerin de zinaya hazrlayc hareketler olarak knanmas bu yzdendir. Hukuk dzeninin ngrd hedeflerin gereklemesinde yasaklar ve bu yasaklar koruyucu cezalar, tli yasaklar ve tedbirler kadar, sosyal arka plan ve insan unsuru da nem tar. Bu sebeple de slm toplumlarnda sz konusu tedbirlerle yetinilmeyerek ailelere ve topluma ocuklar eitme, evlilik yan geerli bir sebep olmadka geciktirmeme, evlenmeleri kolaylatrma, toplumda din ve ahlk deerleri diri tutma gibi ilve grevler verilmi, her mslmann kendi eilim ve davrann kendi bana denetleyebilecek bir ahlk yetikinlie, kiilik ve sorumluluk bilincine ulamas hedeflenmitir. nk slmn temel gayesi sulularn cezalandrlmas deil, toplumda su ortamnn olumamas, insanlarn gven ve huzur iinde yaamasdr. Ancak, btn bu nlemlere ramen toplumda zina suu ilendiinde, aleniyet kazanp kesin olarak ispat edildiinde, sulunun cezalandrlmas, hem suun nlenmesi, hem toplum hakknn korunmas asndan kanlmaz bir sonutur. slmn cezalarn objektif, dil ve tutarl bir ekilde uygulanmasn emredip suluya artk suu iledikten sonra acnmamas gerektiini ikaz etmesi de (en-Nr 24/2) sulunun cezalandrlmasnn gerek anlamda adalet ve rahmet olmas gereini ifade iindir. nk insanlara gerek anlamda acma, sulular affetme eklinde deil, sular nlemeye alma, sua giden yollar kapama, fakat toplumda su ilendiinde de tvizsiz, tutarl ve etkili ekilde sulular cezalandrma ile olur.

Gnmz toplumlarnda zinann, birok cinsel su ve sapkln yaygn bir hal almasnn, aileyi ve toplumun ortak mnev ve ahlk deerlerini sarsc bir boyuta ulamasnn temelinde eitimin, aile ii ve beer ilikilerin din ve ahlk zeminden koparlarak bireyci, zgrlk, bencil ve yararc bir zeminde gelitirilmeye allmas, sular tesbit ve cezalandrmada, kadn-erkek ilikilerinin bireysel zgrlk ve haklarn snrlarn belirlemede baz temel kriterlerin yitirilmi olmas yatmaktadr. Bu yanllklar sonucu, suluya acma veya bireysel zgrlkleri koruma ad altnda yanltc propagandann baskn etkisi sonucu birok su gerektii ekilde nleyici, slah edici ve denk bir ceza ile karlk grmemekte, su maduru fert veya toplumun haklar gz ard edilmektedir. Bat toplumu iin ok daha geerli olan bu deerlendirmeler, Bat toplumuyla yakn iliki iinde olan mslman toplumlar iin de ksmen geerli olup, Batdaki bu olumsuz gelimelerden mslman toplum ve kesimler de olduka etkilenmektedir. Bu alanda saylar ve etkinlikleri giderek artan birok olumsuz yayn, ynlendirme ve cinsel zgrlk propagandasna, rgn eitiminin ve resm politikalarn da bu konuda yetersizliine ramen toplumumuzda zinann ve dier cinsel su oranlarnn Bat toplumlarna gre daha dk olmasnn temel nedeni, slm dininin ve genel ahlk ilkelerinin fertlerin gnllerinde, gnlk hayatlarnda ve insan ilikilerinde egemenliini ve ynlendiriciliini byk lde srdrmekte oluudur. Ancak bunun yeterli bir gvence olarak grlmesi yanl olur. Sulunun cezalandrlmasndan ok suun ilenmesine meydan verilmemesi ve o ortamn yaratlmamas daha nemli olduuna gre, bireylerin iyi eitilmesi, ahlkl ve erdemli kiiler olarak yetitirilmesi, cins arzu ve ihtiyalarn smr arac yaplmasnn ve mstehcenliin nlenmesi gnmzde daha byk nem tamakta, devlet, toplum ve bireyler olarak her kesim bu alanda ayr ayr sorumluluklar tamaktadr.

b) Koruyucu nlem ve Yasaklar Toplumda fertlerin ve aile hayatnn korunmas, salkl bir cins hayatn temini iin sadece evlilik d cins mnasebet demek olan zinann yasaklanmas yeterli olmaz. Buna ilveten, akln, dinin ve insan tabiatnn kt ve irkin bulduu her trl hayaszlk, fuhu ve mstehcenlikle mcadele edilmesi, bunlar besleyip yaygnlatran ortamn da dzeltilmesi ve iyiletirilmesi gerekir. Bunun iin de slm dini, sadece zinay yasaklamakla yetinmeyip, zinaya gtren yollar, mstehcenlii, kadn-erkek ilikilerinde lszl ve ar serbestlii de nlemeye, buna ilveten ferde ahlk olgunluk ve

ahs sorumluluk yklemeye, cinsel hayatla ilgili eler aras birtakm hak ve grevlerden sz ederek aile hayatn koruyup iyiletirmeye zen gstermitir. Kuranda zina ve fuhu byk gnahlar arasnda sayld, zinann dnyev ve uhrev cezasndan sz edildii gibi (l-i mrn 3/135; en-Nis 4/15-16; el-sr 13/32), erkek ve kadnlarn gzlerini haramdan korumalar, avret yerlerini rtmeleri emredilmi, bylece zinaya giden yolun bir ynyle kapanm olacana iaret edilmitir (en-Nr 24/30-31). Bir hadiste Hz. Peygamber dil, az, el, ayak, gz gibi organlarn zinasndan sz ederek (Mslim, Kader, 5) zinaya zemin hazrlayc her trl gayri mer ilikinin, flrt ve beraberliin de bu nevi zina olduunu belirtmi, bunlardan da sakndrmtr. nk iffet ve namus bir btn olup, o ancak onu lekeleyecek her trl ktlk ve yanllktan uzak kalnarak korunabilir. Erkek ve kadn biri dieri iin cins uyarcdr. Bu sebeple yabanc (aralarnda evlilik ba veya devaml evlenme engeli bulunmayan) erkek ve kadnla-

rn birbirlerine kar ll ve mesafeli davranmalar gereklidir. Yine, yabanc bir kadnn yabanc bir erkekle ba baa kalmas da dourabilecei sakncal sonular dolaysyla yasaklanmtr. Aralarnda devaml evlenme engeli bulunmayan bir erkek ile bir kadnn bir yerde ba baa kalmalar slm hukukunda halvet terimiyle ifade edilir. Hadislerde, aralarnda nikh ba veya devaml evlenme engeli bulunmayan bir erkek ile bir kadnn, bakalarnn grne ak olmayan kapal bir meknda ba baa kalmalar yasaklanmtr. Bir hadiste Hz. Peygamber Kim Allaha ve hiret gnne
iman ediyorsa, yannda mahremi olmayan bir kadnla yalnz kalmasn; nk byle bir durumda ncleri eytandr (Mslim, Hac, 74; Tirmiz, Rad, 16; Mstedrek, I, 114) buyurmutur. Byle bir durum kar cins iin

tahrik edicidir, zinaya veya dedikoduya ve taraflarn iffetlerinin zedelenmesine yol aabilir. Ktln nlenmesi kadar ona giden yollarn kapatlmas da nemlidir. te yandan iffet ve namus lekelendiinde geri dn ve telfisi olmayan bir zarar ortaya km ve temel bir kiilik hakk ihll edilmi olur. Bu sebeple anlan muhtemel olumsuz sonular nlemek gayesiyle kadnn yabanc bir erkekle kapal bir meknda ba baa kalmas, kadnn yannda mahremi bulunmadan yolculuk etmesi uygun grlmemitir. Ancak bu tr davranlar kendiliinden deil harama yol amas sebebiyle yasakland iin, belirli ihtiya ve mazeretlerin ortaya kmas veya anlan sakncalarn bulunmamas halinde ciz grlebilmektedir. Nitekim yol emniyetinin bulunmas veya kadnlarn ayr bir kafile tekil etmesi halinde kadnn mahremi bulunmakszn yolculuk etme-

sinin ciz grlmesi bu anlaya dayanr. te yandan bu tr kurallar ve kstlamalar genel ve yaygn durum l alnarak ve muhtemel sakncalar gzetilerek konulduundan, kiilerin anlan sakncalarn kendileri hakknda vrit olmayacana inanmalarndan ziyade objektif tesbitler l alnr. Erkek ve kadnn birbirinin davran, sz ve tavrlarndan etkilenmesi kanlmazdr. Bunu en aza indirmek ve buna yol aacak durumlardan dikkatli bir ekilde saknmak gerekmektedir (en-Nr 24/30-31; Buhr, stzn,
12; Kader, 9; Nikh, 43; Mslim, Kader, 20-21; Eb Dvd, Nikh, 43; Msned, II, 267, 276, 317, 329, 343). Bylece duyu organlarnn her birinin cins uyarlmaya kar kontrol altnda tutulmas, iffet ahlknn yerlemesi bakmndan nem tamaktadr. Bu da gl bir i disiplin ve kendine hkimiyet ile salanabilir.

Cins uyarclk zellii bakmndan kadnlarn durumu ok daha fazla hassasiyet gsterir. Bunun iin, kadnlarn daha da dikkatli davranmalar istenmitir. Yabanc erkeklerle konuurken kadnlarn, kalpte phe uyandrmayacak ve karsndaki kiiyi yanl anlamaya sreklemeyecek tarzda ciddi ve ar bal olarak konumalar (el-Ahzb 33/32), ss ve endamlarn yabanclara gstermemeleri (en-Nr 24/31), bunun iin de sokaa ktklarnda gzelce rtnmeleri (en-Nr 24/31; el-Ahzb 33/59) bu gayeye mtuf emirlerdir. Hz. Peygamber, kadnlarn kendi evleri dnda, bakalarna hissettirecek derecede koku srnerek dolamalarn ho karlamam ve bunu edep d bir davran olarak deerlendirmitir (bk. Tirmiz, Edeb, 35; Rad, 13; Msned, IV, 414, 418). C) Doum Kontrol Terim anlamyla doum kontrol, elerin istedikleri sayda ve istedikleri zaman ocuk sahibi olabilmeleri iin gebelii nleyici birtakm nlem ve yntemlere bavurmalar demektir. Konu esasen aile ii ilikileri, anne ve babann sorumluluunu ilgilendirdii iin ilk planda ferd boyutta bir meseledir. Ancak gnmzde doum kontrol, aile veya nfus planlamas adyla yrtlen politikann ana parasn oluturduundan btn toplumu yakndan ilgilendiren sosyal, ekonomik hatta uluslararas boyutta bir nem tamaya balamtr. Doum kontrol her iki ynyle de slm hukukunu ilgilendirmektedir.

a) Bireysel Boyut Bireysel ve ailev boyutuyla doum kontrolnn fkh hkm, kontrol usul ve ileminin mahiyetiyle yakndan ilgilidir. Kadnn yumurtas ile erkein spermi birleip dllenme olduktan sonra gebelie son verilmesi, yani ana rahminde olumu ceninin drlmesi, halk arasndaki tabiriyle ocuk drme ve aldrma, doum kontrol kavramnn dnda olup ayr din hkmlere tbidir ve bundan sonra ayrca ele alnacaktr. Burada ise hamilelii nleyici tedbirler anlamndaki doum kontrolnden sz edilecektir. slm dininde toplumun temeli olarak kabul edilen aile kurumuna byk nem verilmi, bu kurumun korunmasn ve salkl bir bnyeye kavuturulmasn temin gayesiyle din ve hukuk mahiyette bir dizi tedbir alnmtr. Hz. Peygamber imkn olan kimselerin evlenmesini ve evliliin kolaylatrlmasn tavsiye etmi, kyamet gnnde mmetinin okluu ile vneceini bildirmitir (Buhr, Nikh, 2; Eb Dvd, Nikh, 1, 4). Bunlar Reslullahn neslin devamna ve nfus artna nem verdii, doum kontrolne gidilmesini tasvip etmedii eklinde yorumlanabilir. Buna ilveten kader, rzk ve tevekklle ilgili inanlar, nfusun teden beri topluluklarn en nemli g kayna olmas, ayrca iinde yaanlan toplumun geleneksel kltr de elerin gebelii nleyici tedbirler almasnda, hatta fakihlerin doum kontrolnn din hkm konusunda ekimser veya kar bir tavr izlenmesinde etkili olmutur. Doum kontrolnn, daha ak ifadeyle elerin gebelii nlemesinin eski ve yeni birok yntemi vardr. Tbb ve teknik gelimeler neticesinde, her gn yeni metot ve illar ortaya kmaktadr. Azil, yani erkein cinsel iliki srasnda spermini dar aktmas yntemi ok eskilerden beri bilinen bir usul olup ilk dnem mslmanlar tarafndan da biliniyor ve uygulanyordu. Hz. Peygamberin azli yasaklamam olmas (Buhr, Nikh, 96; Mslim, Nikh, 125-138), slm bilginlerinin byk ounluunun da azli ciz ve mubah grp bunu elerin irade ve tercihlerine brakm olmalar, fert ve aile plannda doum kontrolnn kural olarak ciz olduunun ilk delili saylabilir. Elerin hangi durumlarda azil ve dier gebelii nleyici metotlara bavuraca ise genelde onlarn aile ii meselesi olarak grlmekle birlikte rnek olarak, fazla ocuk yznden ailenin ve ocuklarn skntya dmesi, anne salnn bozulmas, ocuklar gerei ekilde yetitirememe tehlikesi gibi gerekeler saylmtr. Zhir hukuku bn Hazm hari tutulursa, bu konuda Snn hukuk ekolleri ve i mezhepleri arasnda ciddi bir gr farkll yoktur. Ancak slm bilginleri, elerin karlkl haklarn koruma, aile ii

huzur ve mutluluu salama amacyla gebelii nleme metotlarnn iki tarafn karlkl rzs dahilinde uygulanmasn telkin ve tavsiye ederler. Azil dnda il almak, vaginaya gebelii nleyici bir madde koymak, prezervatif kullanmak gibi yollarla da gebeliin nlenmesi mmkndr. Ancak gebelii nleyici metotlar ile balam bulunan gebelii sona erdirme ve dllenmi yumurtay dar atma ilemlerinin birbirinden iyice ayrlmas gerekir. nk farkl bu iki ilem farkl din hkmlere tbidir. Bu itibarla bir ksm yeni metot ve illarn gebelii nlemedii, aksine dllenmi yumurtay imha ve izle ettii ve bu ekilde gebeliin devamn nledii belirlendiinde, artk bunlarn ocuk drme kapsamnda ele alnmas gerekir. Mesel bugn tbbn getirdii imknlardan biri olan spiralin, gebelii nleyici bir ilev grd bilinmekle birlikte zaman zaman dllenmeyi engellemeyip rahimde teekkl eden cenini dar atc bir fonksiyon icra ettii de anlalmaktadr. slm hukukular azil ve dier gebelii nleme yntemlerine kar olduka msamahal baktklar halde, ocuk drmeyi hibir aamada tasvip etmemi, tbb ve din zaruret bulunmas durumu hari byle bir ilemi cinayet, byk gnah saymlardr. Bu itibarla ocuk drme ve balam bulunan gebelii sona erdirme ilemlerinin doum kontrol olarak deerlendirilmesi, gebelii nleme hakknda fkh kltrndeki mevcut hogr ve msaadenin bu ilemlere de tarlmas mmkn deildir. Rahime yumurta ulatran kanallarn balanmas veya erkein ksrlatrlmas da ada doum kontrol metotlarndan biridir. Kadn veya erkein ocuk yapma kabiliyetinin yok edilmesi demek olan ksrlatrma illa veya cerrah mdahale ile olmaktadr. yet ve hadislerde konuyla dorudan ilgili bir hkm olmamakla birlikte, slm bilginlerinin byk ounluu tbb veya din bir zaruret yokken bu ynteme bavurulmasn ciz grmemektedir. Gereke olarak da bunun ftrat deitirme, Allahn doutan verdii kabiliyet ve nimetleri inkr, insann temel hak ve hrriyetine mdahale olduu grndedirler. Bu sebeple de elerin artk hi ocuklar olmayacak ve geri dnlmesi imknsz ekilde ksrlatrlmasnn dinen sakncal ve gnah olduunu ifade eder, bunun ancak elerden birinde akl veya zhrev bulac bir hastaln bulunmas ve ocuklara geeceinin sabit olmas halinde ciz olabileceini belirtirler. b) Nfus Planlamas Bir toplum politikas olarak aile veya nfus planlamas ise doum kontrolnn bir baka ynn tekil eder. Dnyada iktisad kaynaklarn snrl

olduu, hzl nfus artnn iktisad gelimeyi durduraca ve madd kaynaklardan yararlanmada skntya yol aaca teziyle balatlan toplumsal nfus ve aile planlamas ise siyasal bir karakter arzettiinden aile ii doum kontroln konu alan ferd erevenin dnda kalmakta, ayr bir zeminde ele alnmas gerekmektedir. Batda balayan ve iki yzyllk bir gemii bulunan bu toplumsal nfus planlamas kampanyas, dier millerin de etkisiyle gelimi Bat lkelerinde nfus artn yavalatm hatta durdurmutur. Bu durum karsnda nfusun giderek azalmasnn yarataca tehlikeleri grdklerinden, artk Bat lkeleri nfuslarn arttrc, aile ve ocuklar koruyucu, hatta tevik edici birtakm tedbirleri almaya ynelmilerdir. Bu tutum ve uygulamalar halen devam etmektedir. lkede nfusun azalmas o lkede kaynaklardan fertlere daha fazla pay dmesine, fert bana den mill gelirin artmasna yol ayorsa da, eskiden olduu gibi amzda da nfus bal bana bir g kayna ve iktisad zenginlik arac da olabildiinden nfus azalmas uzun vadede toplumun aleyhine olmaktadr. Gelimi Bat lkelerinin gnmzde nfusu arttrc tedbirlere bavurmas ve tevik etmesi bundan kaynaklanmaktadr. te yandan zengin Bat lkeleri, gelimekte olan lkelerdeki nfus artn da ileriye mtuf ciddi bir tehlike veya sknt kayna olarak grdklerinden, bunu nleyici tedbirler zerinde titizlikle durmakta, gelimekte olan lkelerdeki, bu arada slm lkelerindeki toplumsal nfus planlamasn organize veya finanse etmektedirler. Btn bu gelimeler, esasen ferd erevede doum kontrolne hogr ile bakan slm bilginlerini, amzdaki toplumsal nfus planlamas hakknda olumsuz bir tavr almaya sevketmitir. XX. yzyln zellikle ikinci yarsnda slm dnyasnda bu konuda birok eser kaleme alnm, konuyla ilgili ok sayda ilm toplant yaplm, konunun din, sosyal ve siyas boyutu tartlmtr. Deiik slm lkelerindeki fetva heyetlerinin ve lkemizde Diyanet leri Bakanl bnyesindeki kurullarn yan sra, slm Konferans Tekiltna bal olup btn slm lkelerinin temsil edildii slm Fkh Akademisi de 10-15 Ocak 1988 tarihleri arasnda Kveytte gerekletirdii V. Dnem Toplantsnda bu konuyu geni biimde ele alp karara balamtr. zetle ifade etmek gerekirse; bu kararlarda, gebelii nleyici metotlarn kullanlmas elerin ortak kararna bal aile ii bir mesele olarak deerlendirilmi ve ciz grlm, buna karlk bata tbb zaruretler olmak zere dinen mer bir gerekeye dayanmadka ocuk drme, balam gebelii sona erdirme, eleri ksrlatrma ciz grlmemitir. Toplum politikas olarak nfus ve aile planlamasnn ise uzun vadede slm leminin aleyhine sonu verecei, bu ynde yrtlen kampanyalarn farkl amalar tad ve siyaseten doru olmad kanaatine varlmtr.

D) ocuk Drme Dllenme gerekletikten sonra rahimde oluan ceninin d etki ve mdahale ile drlmesi, ok eski dnemlerden beri dinin, ahlk ve hukukun tasvip etmedii ve nlemeye alt bir davran olmakla birlikte eitli toplumlarda sk sk karlalan bir olgu olma niteliini de hibir zaman yitirmemitir. Nitekim Yahudilikte ocuk drme yasakland gibi buna sebebiyet veren kimse anne de olsa cezalandrlmtr. Hristiyanlkta da ocuk drme byk gnah kabul edilmi ve bunu yapan kimse teden beri kilise geleneinde cinayet ilemekle itham edilmi ve ciddi bir tepki grmtr. slmda da durum byledir. nsan hayatnn korunmas, slm dininin be temel ilke ve amacndan biri olduu gibi insann en erefli varlk olduu, insann saygnl ve dokunulmazl da slmn srarla zerinde durduu ana fikirlerden biridir. nsann yaama hakk, erkek spermi ile kadn yumurtasnn birletii ve dllenmenin balad andan itibaren Allah tarafndan verilmi temel bir hak olup artk bu safhadan itibaren anne baba da dahil hibir kimsenin bu hakka mdahale etmesine izin verilmemitir. nk cenin yaama hakkn anne babasndan deil, dorudan yaratandan alr. Anne babann balangta ocuk sahibi olup olmamakta iradeleri ve seme haklar varsa da, gebelii nleyici tedbir ve yntemleri kullanmalarna dinen izin verilmise de, artk gebelik teekkl ettikten sonra doacak ocuun hayatna son verme haklar yoktur. Kuranda ocuk drmeyle ilgili zel bir hkm bulunmaz. Ancak yet ve hadislerde yer alan genel prensipler ve zel hkmler anne karnndaki ceninin dinen mer saylan hakl bir gereke olmadan drlmesine ve gebelie son verilmesine msaade etmez. ocuklarnz yoksulluk korkusuyla ldrmeyin (el-Enm 6/151; el-sr 17/31) yetinin dolayl ifadesi, Hz. Peygamberin kasten ocuk drmeyi cinayet olarak adlandrp bunu ileyen veya sebep olann madd tazminat demesine hkmetmesi, rzk, kader ve tevekklle ilgili din telkin ve emirler bir anlamda anne karnndaki ocuun hayat hakkn da gvence altna almaya mtuf emir ve tedbirlerdir. nsann cenin halinde iken dahi, yani dllenme-doum arasndaki safhasndan itibaren -belirli kurallar erevesinde- vcb (hak) ehliyetine sahip olmasnn anlam budur. Bu itibarla slm hukukunda, tbb ve din bir zaruret bulunmadka anne karnndaki ocuun drlmesi ve aldrlmas -anne baba tarafndan yaplm veya yaptrlm olsa bile- cinayet (su) olarak adlandrlp haram saylmtr.

ocuk drmenin genel ilke olarak din hkm byle olmakla birlikte, sperm ve yumurtann hangi safhadan itibaren cenin saylaca ve dinenhukuken koruma altna alnaca, ceninin bulunduu safhaya gre ocuk drmenin cezasnda, hatta gnahnda bir farklln olup olmayaca slm hukukular arasnda tartmaldr. Kuranda ceninin anne karnndaki yaratl safhalarndan bahsedilmekle birlikte (el-Mminn 23/12-14) bu safhalarn ruhun fleniiyle bir ilgisinin olup olmad konusunda aklama bulunmaz. Hz. Peygamberin bir hadisinde anne karnndaki ocua 120. gnden sonra ruh fleneceinden sz edilir (Buhr, Bedl-halk, 6). Ruhun flenmesinin ilk krk gnden sonra vuku bulduuna iaret eden hadisler de vardr (Mslim, Kader, 2,4; Msned, III, 397). yetin dolayl ifadesi yan sra bu hadisler, bir de fakihlerin dnemlerinde cenin hakkndaki tbb bilgileri bu konuda farkl l ve grlere sahip olmalarna zemin hazrlamtr. Aralarnda baz Haneflerin de bulunduu bir grup slm hukukusu 120 gnden nceki, baz Mlik ve Hanbel fakihleri ise krk gnden nceki ocuk drmeleri, tam olumu bir ocuk drme saymama eilimindedirler. Ancak sz konusu hukukularn byle dnmesi, ceninin anne karnnda geirdii safhalar, dllenme ve ocuun oluumu konusunda, dnemlerinin tabii icab olarak yeterli tbb ve teknik bilgiden yoksun olmalarndan kaynaklanmaktadr. nk bu gruptaki hukukular yukarda zikredilen hadisten hareketle ceninin ancak 120 gnden sonra canllk kazand ve teekkl ettii, bundan nce ceninin cansz veya belirsiz bir halde ruh flenmeyi bekledii kanaatindedirler. Bu belirsizlik, biraz da ocuk drmenin din hkm asndan ruhun flenmesinden nceki dnemle sonraki dnem arasnda ayrm yapma ihtiyac, bu fakihleri birinci safha iin mekruh, ikinci safha iin haram hkmn vermeye sevketmitir. Dier bir ifadeyle bu konuda toleransl bir tavr sergileyenler, ocuk drmenin hkmnn ilk gnlerden ruh flenme vaktine doru gidildike mekruhtan harama doru bir deime gsterecei, ruh flenme safhasndan; yani kimilerine gre krknc, kimilerine gre 120. gnden itibaren de haram hkm iine girecei eklinde bir aklama getirmilerdir. Ceninin canllnn, mahiyetini hibir zaman bilemeyeceimiz ruhun flenmesiyle ayn ey olduunu iddia etmek mmkn deildir. Byle bir iddia iermeksizin belirtmek gerekirse, gnmzde ulalan ayrntl tbb bilgiler ceninin dllenmeden itibaren ayr bir canllk ve btnlk kazandn, safha safha oluum ve yaratlnn tamamlandn, ilk birka haftadan itibaren organlarnn teekkl ettiini, hatta kalp atlarnn hissedildiini ortaya koymaktadr. Byle olunca ilk 120 gn iindeki ocuk drmeleri, cinayet

ve gnah olan ocuk drme fiilinin kapsam dnda tutmak mmkn grnmemektedir. Nitekim slm hukukularnn ounluu hangi safhada olursa olsun ocuk drmeyi ciz grmezler. Mezheplerde hkim gr de budur. Mesel Gazzl, ilk dnemden itibaren ocuk drmenin ciz olmadn ve cinayet olduunu syler. Ruh flendikten sonra ocuk drmenin veya aldrmann haram olduunda ve bu davrann cinayet telakki edileceinde slm limleri gr birliindedir. Ancak annenin hayatn kurtarma gibi tbb ve kesin bir zaruret ortaya kmsa o zaman anne karnndaki ceninin tbb bir mdahale ile alnmas ciz grlr. Fakat bu konuda anne babann karar vermesinden ziyade hazkat ve uzmanlna gvenilen tp doktorlarnn kararnn esas alnmas doru olur. Cenine kar bir cinayet ilenmesi halinde gurre tabir edilen bir cezatazminat denir. Gurrenin miktarnn, snnetteki tatbikat rneinden (Eb Dvd, Dyt, 19; Tirmiz, Dyt, 15) yola karak be deve, -altn ve gmn o asrdaki deerine gre- yaklak 212,5 gr. altn veya 1785 gr. (Haneflere gre 1487,5 gr.) gm olduu grlmektedir. Gurre ceninin miras kabul edilir ve dmesine sebep olan kimse hari vrisleri arasnda paylatrlr. Gurrenin denmesi iin ocuk drmenin kasten veya hata ile olmas, anne veya baba tarafndan ilenmesi farketmez. fi ve Hnbel fakihleri gurre ile birlikte kefret denmesini de gerekli grrler. Bu hkmler de slmn insan hayatna verdii deerin ak bir gstergesidir. amzda zengin Batl lkelerin mal ve fikr desteiyle balatlan ve zellikle gelimekte olan lkelerde yrtlen nfus ve aile planlamas kampanyalar ve bu yndeki youn propagandalar aileleri, zellikle de kadnlar etkilemekte ve giderek ocuk aldrma (krtaj) toplumumuzda yaygnlamaktadr. Fazla ocuk sahibi olmay knayan evre basks da istenmeyen gebeliklerde krtaj bir zm olarak alglamay kolaylatrmaktadr. Evlilik d ilikilerin artmas ve msamaha grmeye balamas da yine krtajn yaygnlama sebeplerinden biridir. Bat lkelerinde; toplumsal ve ahlk yapdaki bozukluk krtajn serbest braklmas ynnde kampanya ve basklar arttryorsa da toplumsal saduyu ve kilise evreleri bunun ak bir cinayet olduunu, krtajn serbest braklmasnn birok saknca tamasnn yan sra bir insanlk suu saylmas gerektiini aka ifade etmektedir. Bu ynde yaplan propagandalar zgrlk, lke kalknmas, dengeli gelir paylam, mevcut ocuklarn daha iyi yetimesi gibi iddialar ierse de krtajn dinen ve ahlken ar bir cinayet ve su olduu aktr. slm dini gebelii

nleyici tedbirler almay hogrm ve elerin diledikleri zaman ve sayda ocuk sahibi olmalarna imkn vermi, fakat balam bulunan gebelii sona erdirmeyi ve anne karnnda teekkl etmi cenini imha etmeyi ise cinayet ve byk gnah saymtr. Zira, balangta da ifade edildii gibi, hayat ve lm yaratan Allahtr. Anne ve baba insan hayat ve neslin devam iin sadece bir vastadr. slmn ald btn tedbirler, yapt telkin ve tevikler, netice itibariyle insann hayatn ve saygnln koruma, dnya ve hiret mutluluunu temin etme amacna yneliktir. E) Sun lkah ve Tp Bebek Anne ve babann ocuk sahibi olmay istemeleri en tabii haklar olduu gibi, bu istek dince de tevik edilmitir. nk ailenin kurulu amalarndan birisi de ocuk sahibi olmak, onlarn geleceklerini hazrlamak, dolaysyla sahip olduklar kltrel ve sosyal deerlerin devamn temin etmektir. Ancak slm dini, mer evlilik dnda ocuk sahibi olma yollarn yasak saym ve bunu toplumsal bozulmann nedeni olarak grmtr. slmn evlilii tevik edip zinay yasaklamas, nesil, nesep ve aileyi zayflatabilecek her trl tehlikeye iddetle kar kmas netice itibariyle yine insann saygnln, toplumun rgsnn ve aile yapsnn salamln hedef almakta, bu ynde akla ve selim ftrata yardmc olmaktadr. slm inancna gre dier btn nimetler gibi ocuk da Allah vergisidir. Bu hususta Cenb- Hak yle buyurmaktadr: Gklerin ve yerin mlk
Allahndr. O, ne dilerse, onu yaratr. Kimi dilerse ona kzlar balar, kimi dilerse ona erkekler lutfeder. Yahut erkekler, diiler olmak zere ift verir. Kimi de dilerse onu ksr brakr. phesiz O, hakkyla bilendir, her eye kdirdir (e-uar 42/49-50). u var ki, Allah Tel yaratt her eyi bir

sebebe balamtr. Tabiat kanunu da denilen bu sebepleri aratrp kefetmek ve mer bir arzuya kavumak iin uygun sebeplere sarlmak, kader inanc ile atmaz. Bu yzden, ksrl sebebiyle ocuk sahibi olamayan elerin tedavi yoluna gitmelerinde ve bu tedavi sonucu ocuk sahibi olmalarnda bir saknca yoktur ve bu en tabii haklardr. eitli beden-tbb rahatszlklar sebebiyle ocuk sahibi olamayan elerin ocuk sahibi olmak iin kullandklar tekniklerden birisi de tp bebek yntemidir. Bu, bir nevi sun ilkah (sun dllenme) yntemi olup erkein menisi (sperm) alnp, uygun d ortamda kadnn yumurtasyla dllendirilmekte, sonra da kadnn rahmine konularak hamilelie ve douma imkn hazrlanmaktadr.

ocuk sahibi olamayan elerin tbb tedavisi ve ocuk sahibi olmalarna imkn hazrlanmas gibi gayet olumlu ve iyi niyetli bir balangc bulunan tp bebek yntemi, daha sonra Batda giderek farkl boyutlar kazand ve toplumun geleneksel, din, ahlk ve sosyal deerleriyle elien farkl amalar dorultusunda kullanlmaya baland bilinmektedir. Din ve ahlk ereveden bamsz bir uygulama seyri gsteren bu teknolojinin yol at bireysel ve sosyal problemler nce Batda, sonra da mslman toplumlarda tartlmaya balanmtr. amzda konu hakknda gr bildiren slm bilginlerine gre eitli nedenlerle ocuk sahibi olamayan evli iftlerin bu imkna kavuturulmas gerek tbb tedavi gerekse temel insan haklar asndan olumlu ve vgye deer bir gelimedir. Sun dllenme ve tp bebek yntemi de bu amala kullanlabilir. Ancak bunda kocann menisinin ve einin yumurtasnn kullanlmas ve hamilelii de yine ein yapmas arttr. Dllenmenin bu artlarla rahim dnda gerekletirilip sonradan anne aday ein rahmine konmas dinen saknca tekil etmez. Fakat bu yntemin, kocann veya karsnn tabii yoldan hamile brakma veya hamile kalma imknnn olmamas halinde uygulanabilecek istisna bir zm ve tedavi ekli olduu unutulmamaldr. Nitekim konuyu 1986 ylnda Ammanda yapt toplantda gren slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisi de benzeri bir sonuca varm olup bu konuda alm olduu karar zeti yledir: 1. Kocann sperminin yabanc yani arada evlilik ba bulunmayan bir kadndan alnan yumurta hcresiyle dllendirilmesiyle oluan embriyonun karsnn rahmine yerletirilmesi, 2. Yabanc bir erkein spermi kullanlarak yaplan dllendirme sonucu oluan embriyonun kadnn rahmine yerletirilmesi, 3. Elerden alnan yumurta ve sperm hcrelerinin darda dllenmesi ile oluan embriyonun, hamile kalmaya gnll bir baka kadnn rahmine yerletirilmesi, 4. Yabanc bir erkein spermi ile yabanc bir kadnn yumurta hcresinin darda dllendirilmesi ve embriyonun kadnn rahmine yerletirilmesi, 5. Kocann spermi ile karsnn yumurtasnn darda dllendirilmesiyle oluan embriyonun, kocann dier karsnn rahmine yerletirilmesi eklinde yaplan sun dllenme ve tp bebek uygulamalar, slmn bu konuda koyduu temel ilke, yasak ve amalara ters dt iin eran ciz deildir.

Buna karlk; kocann spermi ile karsnn yumurtas alnarak darda dllendirilmesi ve oluan embriyonun ayn kadnn rahmine yerletirilmesi ile kocann sperminin alnp karsnn dl yata ya da rahminde uygun bir blgeye braklarak i dllenmenin salanmas yntemleri ise, ihtiya halinde bavurulabilecek, tedavi karakteri tayan ve din ilkelere de ters dmeyen bir yol olup din saknca tamaz. Byle olunca, dllenmenin unsuru olan sperm, yumurta ve rahimin her de birbiriyle evli ifte ait olursa, tpte alama yoluyla ocuk sahibi olmakta dinen bir mahzur yoktur. Bu normal yolla ocuk sahibi olamayan elere uygulanan tedavi mahiyetindedir. Buna karlk sun dllenme ve tp bebek tekniinde bu eklin dna klp araya yabanc bir unsur sokulduunda, yani sperm, yumurta ve rahimden biri kar koca dndaki bir ahsa ait olduunda ciz olmamaktadr. Bu tekniin ciz grlmeyen ekilleri kullanldnda, doacak ocuun sperm babas, aile babas, yumurta annesi, tayan-douran annesi veya bunlardan en az sz konusu olmakta, bu da gerek her iki tr baba gerekse her iki tr anne iin farkl boyutta psikolojik-ftr bunalmlara, sosyal ve ahlk problemlere yol amakta, ocuk iin de olumsuz, gayri tabii bir aile ve sosyal ortam hazrlamakta, ocuun temel insan ve ailev haklardan mahrum olarak dnyaya gelmesine sebep tekil etmektedir. Bu tr uygulamalarn nesep karklna yol at, aile ve toplumu kknden sarst da aktr. Sadece evli eler arasnda bir tedavi yntemi olarak ciz ve sakncasz olan sun dllenme ve tp bebek uygulamasnn, bugn baz Avrupa lkelerinde grlmeye baland ekilde, evlenmeksizin kimlii belirsiz bir erkein sperminden ocuk sahibi olma, kocas iktidarsz veya spermleri yetersiz olduunda karsn baka bir erkein spermi ile hamile brakma, sperm bankas oluturma gibi dinen ve ahlken olduu kadar fert psikolojisi, sosyal deerler, doan ocuun haklar gibi alardan da olumsuz sonular bulunan bir uygulama halini almas esefle mahede edilen bir durumdur. Bu ayn zamanda ilm ve teknik gelimelerin, din ve ahlk zemin kaybedildiinde ne gibi kontrolsz ve zararl bir ivme kazanabileceini de gstermesi bakmndan dndrcdr. Zaten bu alanda ortaya kan olumsuz sonular Batl dnrler, bilim ve din adamlar tarafndan da sklkla dile getirilmekte, fakat yanl uygulamalar nleyecek din ve ahlk balar byk lde devre d kald, hukuk dzeni de bu erevede olutuu iin olumlu bir gelime kaydedilememektedir. Bat dnyasnda yeni yeni konuulup tartlmaya balanan ve ilk olarak hayvanlar zerinde denenen kopyalama (klonlama) yntemi de benzeri bir deerlendirmeye tbi tutulabilir.

VIII. GNLK HAYAT nan, ibadet ve mumelt konularnn dnda kalp gnlk hayatta ska karlalan ve hakknda dinin hkmnn ne olduu merak edilen davran ve problemlerin buraya kadar temas edilen konulardan ibaret olmad aktr. Dinin asl kaynaklarnda yer alan hkm ve bilgiler sabit durduu halde hayatn devaml deitii, her geen gn farkl inan ve kltr muhitlerinin olutuu ve bu kltrlerle temas edildii, bilim ve teknolojideki gelimelerin yeni imknlar rettii gz nnde bulundurulursa, gnlk yaayn yeni sorunlaryla din bilgi arasndaki bu diyalog deta kanlmaz olmaktadr. Burada, gnlk hayatta ska karlalan ve kimi inan ve detler, kimi geleneksel hayat tarznn veya modern toplumun rettii problemler, kimi de bireysel zgrlk ve tercih alannda kalan fakat din bilgiyle de ilikili olan baz meselelere temas edilecektir. A) Bidat ve Hurafeler Din terminolojide bidat, dinin aslnda olmad halde inan ve ibadet alannda sonradan icat edilen inan ve davranlar ifade eder. Daha ak bir ifadeyle, Hz. Peygamber zamannda olmayan veya mer grlmeyen bir inan, ibadet, din anlay ve davran bidat kavram iinde yer almaktadr. slm dininde temel inan esaslar aklanm, fertlerin ibadet hayatyla ilgili mkellefiyetleri ayr ayr bildirilmi, gerekli ve yeterli dzeyde tutulan bu inan ve ibadet mkellefiyetinin orijinal ekliyle korunmasnn gerektii, bu alanda yaplacak deiikliin dini tahrif anlamna gelecei belirtilmitir. Kuranda, Yahudilik ve Hristiyanln bu dinlere yaplan iyi niyetli veya kt niyetli beer mdahaleler sebebiyle bozulduundan ska sz edilmesi de yine bu amaca ynelik bir uyar niteliindedir. Dinin znn ve asl hviyetinin korunmas ynndeki bu vurgular, mslmanlarn toplumda ortaya kan ve geleneksel din hayatn devam saylmayan yeni durumlar karsnda diren veya hassasiyet gstermesinin de temel mili olmutur. Bu diren ve tartmann younlat alanlardan birisi de bidat ve hurafelerdir. Kurn- Kermde dinin Hz. Mumammedin risletiyle birlikte kemale erdirildii bildirilir (el-Mide 5/3). Bu sebeple Hz. Peygamberden sonra dinde icat edilen ve uydurulan her ey bidat kavramna girmektedir. Bidat snnetin zttdr. Geni anlamyla snnet Resl-i Ekremden ve ashaptan sahih olarak nakledilen her eydir. Kurn- Kermin, Hz. Peygamber ya da ashabnn din konularda syledii, yapt veya tasvip ettii davranlar bu anlamda snnet kavramna girmi olur. Bidat da bunlarn zddn tekil eder.

Bidatn kapsamnn din konularla snrl olduu hususunda slm bilginleri gr birliindedir. Bu sebeple inan ve ibadet hayatnn dnda kalan yenilikler bidat kavramna girmez. Baz limler bidatn kapsamn genileterek mslman toplumlarn geleneinde bulunmayan her yenilii bidat saymaya eilimli iseler de bu doru deildir. Hz. Peygamber bir hadislerinde, Kim benden sonra terkedilmi bir snnetimi diriltirse onunla
amel eden herkesin ecri kadar o kimseye sevap verilir, hem de onlarn sevabndan hibir ey eksiltilmeden. Kim de Allahn ve Resulnn rzsna uygun dmeyen bir kt bidat icat ederse onunla amel eden insanlarn gnahlar kadar o kiiye gnah ykletilir, hem de onlarn gnahlarndan hibir ey eksiltilmeden (Mslim, lim, 6; Tirmiz, lim, 16) buyurarak, ktle-

nen bidat Allah ve Resulnn rzsna uygun dmeyen kt bidat diye nitelendirmitir. Bu durumda dinin ruhuna ve genel prensiplerine aykr olmayan ve ibadet rengine brnmeyen detler bidat saylmazlar. Dier bir anlatmla, herhangi bir davran ve anlay din yn bulunmadka, iman, ibadet, gnah ve sevap erevesine sokulmadka bidat kavramna dahil olmaz. Mesel trbelere horoz ve mum adamak, lnn banda mum yakmak dinin aslnda olmad, fakat bunu yapanlarca bir nevi ibadet sayld ve bununla sevap umulduu iin bidattr. Buna karlk hacca giderken deveye deil de uaa binmek bidat olmaz. nk netice itibariyle bir yere en gvenli ekilde ulama usuldr. Ayn ekilde unu elekten geirmek, yemekte atal, kak, masa kullanmak, otomobile binmek, bilgisayar kullanmak da bidat olmaz. Bu tr yeniliklere bidat olduu ileri srlerek kar klmas, din bilgiden ziyade fert ve toplum psikolojisiyle aklanabilir. Bir zamanlar matbaaya bidat denilerek kar klm olmas, geimini elle yaz yazarak karlayan sanatkrlarn ekonomik mcadelesi eklinde, televizyon, sinema ve futbola kar klmas da ierdii baz olumsuzluklara muhafazakr kesimin tepki gstermesi eklinde anlalmaldr. Konunun din bir tartma ortamna itilmesi ise, bu konuda dinin insanlar zerindeki derin etkisinden yararlanmay hedeflemi olmaldr. Mslmanlarn dini koruma konusunda gsterdikleri hassasiyetin hayatn tabii geliimine ve normal deiime kar bir tavr ala dnmemesi iin bir ksm slm bilginleri bidat ikiye ayrmlar, iyi ve yararl grdklerine bidat- hasene, kt ve zararl bulduklarna da bidat- seyyie adn vermilerdir. Kurn- Kermi bir mushaf iinde toplamak, hadis kitaplar yazmak, teravih namazn cemaatle klmak, kabirlerin zerine trbe yapmak gibi hususlar da sonradan ortaya km eyler olmakla birlikte slm bilginlerince gzel bidat olarak nitelendirilmi, bylece bu tr yararl faaliyetlerin

srf Hz. Peygamber dneminde yoktu diye terkedilmesini nlemek istemilerdir. Gnmzde bir hayli yaygn olan mevlid, hfzlk ve hatim merasimlerinin, camilerin grkemli mimarisinin ve tezyinatnn, cemaatle namazda toplu tesbihlerin ve msikinin, lm takip eden belli gnlerde dzenlenen din toplantlarn kat bir yaklamla bidat olarak nitelendirilmesi yerine, bu tr detler dinin asl unsurlarnn yerini almad srece, ierdii yararlar sebebiyle msamaha ile karlanmas daha isabetli grnmektedir. Buna karlk lenin beden ve ayn ibadet borlarn para ile drme ierikli bir skat ve devirin, yol at yanl anlaylar sebebiyle bidat grubunda saylmas gerekir. O halde bir davrann bidat olup olmad konusunda kesin ve kategorik bir yaklamdan ziyade, o davrann hangi ortamda ne gibi sonular verdiinin, mahiyet ve gayesinin gz nnde bulundurulmas yerinde olur. slm limlerinin dinin inan ve ibadet esaslarn korumada kararl bir izgi izledii, bununla birlikte bidatlarla mcadele konusunda aralarnda tavr farkllklarnn bulunduu grlr. yle anlalyor ki, slm bilginlerinin farkl bidat anlaylar, bidata kar ok sert veya olduka msamahal yaklamlar dnemlerindeki din hayatta gzledikleri olumlu gelimelerle veya sapmalarla yakndan ilgilidir. slm tarihinin deiik dnem ve blgelerinde eski din ve geleneklerin, yabanc kltrlerin mslmanlar etki altna ald, zaman zaman yabanc inan ve anlaylarn mslman toplumlarda yaygnlat bir vkadr. Gnmzde de dinin aslnda olmayan birok yanl inan ve hurafenin bilgisiz kimselerce dinin gerei veya sevap vesilesi olarak grld, bu alann deta bir kazan ve smr sektr oluturduu bilinmektedir. Bunu nlemenin yolu, slm dininin iyi renilmesi ve retilmesidir. Bu olmadnda dinin yerini btl inanlar, bidat ve hurafeler kolaylkla doldurabilecektir. Dier taraftan, yukarda bir ksmna deinilen btn bu olumsuz grntlere ramen, slm tarihi boyunca mslman ounluk daima istikametini korumu, dinin ana snrlarn ve deerlerini ayakta tutmu, slm dininin inan, ibadet ve hukukla ilgili temel hkmlerinde ve temel ahlk deerlerinde ciddi bir sapma yaanmam, slmn z ve yaps hibir zaman deimemitir. Bu da dinin Allah tarafndan korunduunu, slm toplumlarnda bidat ve hurafelerin hibir zaman dinin asln tahrif edecek boyuta varmadn, her zaman toplumsal saduyunun egemen olduunu gstermesi ynyle sevindiricidir.

B) Gayb Bilgisi Din terminolojide gayb tabiriyle, akl ve duyular yoluyla hakknda bilgi edinilemeyen varlk alan kastedilir. slm inancna gre gayb bilgisi yalnzca Allaha aittir, Allahtan bakas gayb bilemez. Konu inan alannda ok kolay ve przsz grnse de gnlk hayat yle deildir. nsan yaratlnn gerei olarak bilinmeyen ve grnmeyene, esrarengiz olana kar daima ilgi duymu, onun bu istek ve ilgisi vahiy yoluyla ve peygamberler araclyla belli ve yeterli lde karlanm, fakat geride kalan boluk ve sorular da her dnemde eitli evrelerin istismarna konu olmutur. lk devirlerden itibaren gaybdan haber vererek insanlarn ilgisini eken ve bu yolla itibar ve servet kazanan khin, byc, arrf, falc, medyum, ruhu gibi ahslarn hemen her toplumda grlmesi ve bunlar etrafnda daima bir grup insann kmelenmekte oluu bunun ak rneidir. Halbuki Resl-i Ekrem, Allahn en sevgili kulu olmasna ramen onun hakknda Kuran diliyle melen yle buyurulur: De ki; Allahn dilemesi
dnda ben kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek gce sahip deilim. Eer ben gayb bilseydim elbette daha ok hayr yapmak isterdim ve bana hibir fenalk dokunmazd. Ben sadece inanan bir kavim iin bir uyarc ve mjdeleyiciyim (el-Arf 7/188). Yine Kuranda gayb bilenin sadece

Allah olduu sklkla tekrar edilir, Allahtan baka hibir varln gayb bilmedii aka belirtilir (el-Enm 6/59; et-Tevbe 9/105; er-Rad 13/9; en-Neml 27/65). Peygamber Efendimiz de gaybdan haber veren kimseye inanan kimsenin krk gn namaznn kabul olunmayacan, vahyi ve kitab inkr etmi olacan bildirerek (Mslim, Selm, 125; bn Mce, Tahre, 102) ar bir tehdit ve uyarda bulunmutur. Konuyla ilgili Kuran yetleri ve Hz. Peygamberin aklamalar dikkatlice incelendiinde, gelecek bilgisi, bir eyin Allah katndaki veya hiretteki durumu gibi mutlak gaybn sadece Allah tarafndan bilindii, izf ve nisb gaybn ise Allahn msaadesi ve snnetullah erevesinde insanlar tarafndan bilinebilecei sonucu ve ayrm karlabilir. zf gayb, yaratklardan yalnzca belirli bir ksmnn ilminin ilikili olduu eyler diye tanmlanmaktadr. Bilgi ilikisi olmayana gre bu gayb iken ilikili olana gre gayb olmaz. Meleklerin bilip insanlarn bilmedii, insanlardan birinin bilip dierinin bilemedii meseleler byledir. nan alannda kalan, varlk ve mahiyeti hakknda akl ve nakl deliller bulunan fakat duyularla idrak edilemeyen hususlar da bu kapsama girer.

Bu aklamalar nda ifade etmek gerekirse, slm dini insann gayb lemine kar duyduu ilgi ve merak giderecek temel bilgileri Hz. Peygamber araclyla duyurmu, bu bildirilenlere inanmay gayba inanma olarak nitelendirip inan esas haline getirmitir. Fakat insann ilgi ve hayal dnyasnn bu snrda durmayacan, gayb lemiyle ilgili olarak vahyin bildirdiinin dnda ve tesinde bir araya girebileceini de gz nnde bulundurarak temel baz prensipler koymutur. Bunlardan biri, Allahtan baka kimsenin gayb bilmediidir. Bu ilke ayn zamanda, meydana gelecek olaylar, kiilerin Allah katndaki veya gelecekteki durumlarn bildiini iddia ederek gaybdan haber veren kimselere inanlmasn da yasaklamak demektir. nk gayb bilme iddias dinen doru olmad, insanlarn bilgisizliinin ve zaaflarnn smrs olduu gibi buna inanlmas ve bu kabil kimselerden yardm umulmas da slm inancna aykrdr. Bununla birlikte toplumumuzda, gayb bildiini ve gaybdan haber verdii izlenimini veren hatta bunu aka ileri sren ahslarn, din konularda yeterince bilgisi bulunmayan kesimleri, sknt ve ihtiya iindeki kimseleri acmaszca smrd de bilinen bir gerektir. Gnmzde medyum ve falclarn etrafndaki insanlarn renim ve sosyal stat seviyesinin toplum ortalamasnn bir hayli zerinde olmas, olayn modern bilim eksikliinden deil gerek din bilgi ve uur eksikliinden kaynaklandn gstermektedir. Bu tr olumsuz grntnn Bat lkelerinde de bir hayli yaygn olduu bilinmektedir. Bunu nlemenin tek yolu ise, slm dininin doru bir ekilde renilmesi ve retilmesidir. Dinin varlklar lemine, dnya, lm ve lm tesine ilikin aklamalar insanlar bu tr sapma ve saplantlardan koruyacak gtedir. Bidatla ve gayb bilgisiyle ilgili yukardaki temel bilgilerden sonra burada, gnmz modern toplumlarnda hzl bir ekilde yaygnlama eilimi gsteren ve zaman zaman da din inan nitelii kazandrlan, hatta din ereveye oturtulan baz yanl inan ve davranlara deinilecektir. a) Falclk Falclk denince, eitli tekniklerle gelecekten ve bilinmeyenden haber verme, gizli kiilik zelliklerini ortaya karma sanat kastedilir. nsanolu tarih boyunca gerek kendisiyle gerekse evresiyle ilgili bilinmezleri anlayp kefetmeye, gelecei hakknda bilgi sahibi olmaya ve bylece kendi kaderine hkmetmeye almtr. phesiz ki bunda, bilinmeyene ve esrarengiz olana kar duyulan merak ve tecesssn de nemli pay

vardr. Bunun iin de insanlar ilk dnemlerden itibaren gizli ynleriyle ve gelecekleriyle ilgili olarak ileri srlen iddia ve ipularna kar ilgisiz kalamam, onun bu zellii sihir, by, fal, kehanet gibi uralarn toplumda yer edinmesine ve reva bulmasna zemin hazrlamtr. Dier bir ifadeyle, zaman iinde insanlarn gayba, bilinmeze ve gizemliye olan ihtiyacn ve eilimini karlamak zere bu ii meslek edinenler km ve bunlar toplumda byk itibar grmlerdir. Neticede khin, sihirbaz, byc, falc, bakc gibi isimlerle anlan bu kiiler mistik sezgi glerinin bulunduunu, grnmez varlklarla temasa getiklerini ve sradan insanlarn bilemedii baz bilgilere sahip olduklarn ileri srmlerdir. Baz alet ve vastalarla veya baz yntemlerle iinde insanlarn kiilikleri ve gelecekleri hakknda tahmin ve yorumda bulunmay, gelecekten haber vermeyi konu alan falclk da bu uralarn banda gelir. Konu, gaybdan haber verme, bilinmez etrafnda mistik ve kutsal bir otorite oluturma, tevhid inancn glgeleme, insanlarn ilgi ve mitlerini smrme gibi birok adan din bilgi ve gelenei ilgilendirmektedir. Kurn- Kermde hem duyulur lemin hem de duyular tese lemin mutlak hkimiyetinin Allaha ait olduu bildirilir (ez-Zmer 39/46; et-Talk 65/12) ve Chiliye dnemi detlerinden biri olan ans oklar ile (ezlm) fal tutup ksmet arama iddetle yasaklanr (el-Mide 5/3). Hadislerde de kehanet yasaklanm, baz adlandrma ve eyadan, hayvanlarn hareketlerinden uursuz anlamlar karma yahut akl ta, nohut, bakla gibi nesnelerle veya baz yntemlerle falclk da bu kapsamda grlerek yasaklanmtr (Eb Dvd, Tb, 23). Bir baka hadiste de fal ve benzeri ilemlerin sonularna itibar ederek bunlara inananlarn Muhammede indirileni inkr etmi saylaca, namazlarnn krk gn kabul edilmeyecei eklinde iddetli bir uyar gelmitir (Mslim, Selm, 125; bn Mce, Tahret, 122). Bunun iin de slmda, Allahn mutlak hkimiyetine ve birliine olan inanc zedeleyen, putlarla istiare etme, onlardan yardm bekleme gibi Chiliye deti izleri tayan, insan gerek bilgi kaynaklarna ve gerek sebeplere bavurmaktan alkoyan her trl faaliyet btl grlm, fal ve falclkla ilgili ilemler de bu kapsamda mtalaa edilerek yasaklanmtr. Hz. Peygamberden yaplan baz rivayetlerden (Buhr, Tb, 42; Mslim, Selm, 110-119), onun gelecek hakknda baz karnelere dayanarak

iyimser tahmin ve yorumda bulunmay tasvip ettii, fakat gelecee dair bilgi salamay, buna dayanarak da mitsizlik veya uursuzluk hislerine kaplmay doru grmedii anlalmaktadr. Nitekim Hz. Peygamber, insanlarn

etrafndaki eitli olay ve eyaya uursuzluk atfetmesini knayarak, Sizden

biri holanmad bir eyi grdnde, Allahm! yilikleri yalnz sen verir, ktlkleri de yalnz sen defedersin, senden baka g ve kuvvet sahibi yoktur desin (Eb Dvd, Tb, 24) buyurmutur. nsan sebeplere sarl-

maktan alkoyan uur ve uursuzluk anlay, Hz. Peygamberin tebli ettii slm retiye ters dmektedir. nk slmda insann iradesi, gc ve teebbs sorumluluun temelini oluturur. Uursuzluk inancnn yasak klnmasndaki asl sebep de, buna inanan kiinin kendi irade ve gcn inkr yannda, yaratmay Allaha deil, bizzat uursuz sayd varla nisbet etmesidir. Fal ve falclk da bu yanl anlayn bir baka ynn tekil eder. yet ve hadislerde gayb bilme, insann kaderini deitirme ve geleceini grme iddias tayan, Allahtan baka varlklardan yardm alma gayesi gden, insanlar salam bilgi kaynaklarna ve gerek sebeplere bavurmaktan alkoyan her trl hurafe, btl inan ve uygulama yasaklanmtr. Bu sebeple de eitli kltrlerde birok tarz ve yntemiyle yaygnlk kazanm bulunan her tryle fal ve falclk, mesel tuz fal, kahve fal, kurun dkme, el ii fal, Kuran ve kitap fal slmn inan ve bilgi sistemine uymaz. b) Yldz ve Bur Fal Halk arasnda yldz fal, bur fal gibi inanlar konu edinen astroloji, gne, ay ve yldz gibi gk cisimlerinin oluum ve zelliklerinin dnya zerindeki olaylarn hayr ve er nitelii kazanmasna ve insann geleceine etkilerini konu alan bir uradr. slm dnyasnda nceleri ilm-i ncm, hem astronomiyi hem de astrolojiyi kapsayan bir terim iken bilim ve teknolojide son yzyllardaki gelimeler sonucu bu iki ilim birbirinden ayrlm ve astronomi tamamen pozitif bir bilim dal, astroloji de bilimsel temelleri olmayan bir ura ve inan haline gelmitir. Pozitif bir bilim olan astronomi, yldz, ay, gne gibi gezegenlerin say, hareket ve zellikleri ile ilgili bilgilere sahip olmay konu edindiinden duyularla alkal bir alandr. Gnee bakarak kblenin tayini, rzgra bakarak yamurun tahmini, gne ve ay tutulmalarnn tesbiti gibi yntem ve uralar astronomi anlamnda ilm-i ncmun kapsamna girer. slm dininin pozitif bir ilim olan astronomi incelemelerine kar kmas yle dursun, birok Kuran yetinde bunlara ufuk alm ve bu alandaki aratrmalar zendirilmitir. lm-i ncm tabirinin ifade ettii ikinci anlam olan astroloji ise tamamen veya ksmen vastasz bilgileri ve gaybdan haber vermeyi iermektedir. Konu bu ynyle din bilgi ve kltrmz yakndan ilgilendirmektedir.

Batdaki astroloji almalar Batlamyusun dncelerine dayanmaktadr. Ona gre gk cisimlerinden ua olarak yaylan gler, etkisi altna aldklar yeryzndeki varlklarn tabiatn, kendisinden yayldklar gk cisimlerinin tabiatn temsil etmeye yneltirler. Batlamyus nazariyesine gre semada krk sekiz yldz kmesi vardr. Bir yl boyunca gne bunlardan on iki tanesine urar. Gnein urad yldz kmelerine bur, geri kalan otuz alt yldz kmesine de sret ad verilir. O, semada krk sekiz bur saymt. Gnein her burca urad esnada yayd ua insanlarn tabiat ve karakterinde derin izler brakmaktadr. Douda ise ilm-i ncm iki kaynaktan beslenmitir: Sbilik ve Hint astronomisi. slm ncesi Araplarda bu iki kaynan da etkili olduu sylenebilir. lm-i ncm kapsamna giren faaliyetler daha ok Arap yarmadasnn gney kesiminde icra edilmekteydi. Buraya ise Sbiliin bir kolunun hkim bulunduu Yemenden geldii tahmin edilmektedir. Sbiler, yeryznde meydana gelen btn deiikliklerin, gk cisimlerinin zel yaplar ve hareketleri ile sk bir biimde ilikili bulunduuna inanmaktaydlar. Bir olan Tanrdan ktn kabul ettikleri feleklerin (gk cisimleri) canl varlklar olduunu, tpk insanlar gibi nefis ve akla sahip bulunduunu, Tanrnn alt lemler zerindeki ynetimini bu felekler araclyla icra ettiini kabul etmekteydiler. zellikle kk lem olarak kabul ettikleri insann, byk lem ile ilikili olup onun etkisi altnda bulunduuna inanmakta, onun her trl saadet ve bedbahtlnn bu feleklerin yap ve hareketlerinden kaynaklandn iddia etmekteydiler. Hint astronomi bilginleri ise, yldzlarn asl mahiyetinden deil, zelliklerinden hkmler karmlard. Sz gelimi, hacminin bykl ve meknnn yksekliinden tr zhal yldzn saadetin kayna saymlar ve her trl saadetin buradan verildiini iddia etmilerdi. Yine, ayn bir aylk seyrini yirmi sekiz menzile ayrmlar, her bir menzilin yeryzndeki varlklar zerine farkl tesirlerinin bulunduunu ileri srmler, bu inan Araplar arasnda da yaygnlk kazanmt. Bu sebeple olmal, mslman astrologlar, gk cisimlerini gerek filler olarak kabul eden Batlamyus geleneini ve onlar Tanr ile alt lemler arasnda ara elemanlar olarak gren Sbilerin yaklamn benimsememiler, onlar daha ok Hint geleneinin etkisinde kalmlardr. Mslman astrologlarn gk cisimlerini gelecekteki olaylara iaret eden deliller olarak telakki etmesi ve bu konuda baz teoriler gelitirmeleri bu etkileimden kaynaklanr. slm bilginleri arasnda astrolojinin din ynden geerlilii konusu tartlmtr. Bir ksm bilginler yldzlar, yldzlarn mevki ve menzilleri hakkndaki

yetleri (Ynus 10/5; en-Nahl 16/16; Fusslet 41/16; ez-Zriyt 51/4; en-Necm 53/1; el-Vka 56/7; Nh 71/15-16; en-Nzit 79/5) ile Peygamberimizden rivayet edilen ay ve gnei gzetmenin faziletine ilikin hadisleri delil gstererek astroloji anlamnda ilm-i ncmun ciz olduunu ileri srmler, hatta drs ve brhim peygamberleri bu sanat ilk uygulayan kimseler olarak tantmlardr. Fahreddin er-Rz, bnl-Arab ekolne mensup sfler, Cafer-i Sdk ve a bilginleri bu grn sahipleri arasnda anlabilir. Bu eilim sahiplerinin dnemlerindeki astroloji geleneinden geni apta etkilendikleri ve o dnemde halk arasnda geni kabul grm inanlar din bilgilerle uzlatrma yoluna gittikleri grlmektedir. slm limlerinin ounluu ise, Peygamberimizin ilm-i ncmu yasakladna dair hadislerinin bulunduunu (Buhr, Saltl-ksf, 13; Mslim, Selm, 35; Eb Dvd, Tb, 22), kar tarafn ileri srd yet ve hadislerin astronomi hakknda olduunu, gne, ay ve yldzlarn hareketlerine bakarak bunlardan dnyadaki olaylarn ve insanlarn geleceine ilikin sonu karmann aldatmaca olduunu, din bilgi ve inanla elitiini, bu ile uraanlarn irke dtklerini iddia etmilerdir. Yldz ve bur fal uras, eski Hint geleneine kadar uzanan bir gemie ve astronomiyle birlikte ele alnd dnemlerde bilimsel baz aklamalara sahip grnse de esasen insann usuz bucaksz varlklar lemi karsndaki acz ve meraknn, bunalm ve araynn rndr. Kuranda kinatn muhteem dzenine, gne, ay ve yldzlara srekli dikkat ekilmi ise de bunlar da dahil yeryzndeki btn varlklarn Allahn emrine rm olduklar, yaratc, etkileyici ve ynlendirici bir glerinin bulunmad, her eyin Allahn sevk ve idaresinde olduu sklkla vurgulanmtr. Bu vurgunun bir sebebi de, insann mahiyetini tam bilemedii bu varlklar etrafnda metafizik bir bilgi ve beklenti teorisi oluturmasn engellemek, Allahn varl ve teklii fikrini kkletirmektir. slmn zn tekil eden tevhid inanc, gelecein mutlak gayb olup Allahtan baka kimsenin gayb bilemeyecei, insann kendi geleceini kaz ve kader erevesinde kendisinin izecei ilkesi de, yldz ve bur falna itibar etmeyi, onlara bir anlam ve mit yklemeyi reddeder. Gnmz toplumlarnda bu tr uralarn bir hayli revata olmas, bir ynyle slmn bu ilkelerinin iyi hazmedilememi, dinin eitim ve retiminde boluklarn meydana gelmi olmasyla, bir ynyle insanlarn bilgisizliini, merak ve zaaf iinde oluunu frsat bilenler iin ekonomik bir sektr tekil etmesiyle aklanabilir.

c) Kehanet Gaybdan haber vermenin bir baka tr de kehanettir. Bu ii yapan kiilere khin denir. Chiliye Araplar derin bir aratrmaya dayanan bilgilere sahip olan kiilere de khin derlerdi. Din literatrde de khin denince, gelecekte meydana gelecek olaylar bildiini iddia eden, gizli ve grnmeyen lemden haberdar olduunu syleyen kiilerin genel ad olmutur. Kehanetin, modern bilimin yeterince gelimedii, din bilginin de eksik kald dnem ve toplumlarda bir hayli yaygn olduu, bunun da temelinde, yukarda temas edildii zere, insann bilinmeyene ilgi duymas, gizemli olan merak etmesi, etrafnda olup bitenlerin sebebini kavrama isteyii gibi bir sikin yatt sylenebilir. Ancak slm dini Allahtan baka varlklarn gayb bilecei ve insann kaderini etkileyebilecei inancn ieren, neticede tevhid esasn zedeleyen her trl btl inan ve ynelie kar sert bir tavr alm, bunun iin de falcl, uursuz sayma inancn ve kehaneti yasaklamtr. Kurn- Kerm ve hadislerde kehanet yasak edilmekte, khinler yerilmekte, onlar tasdik edenin Hz. Muhammede indirileni inkr etmi olaca (Eb Dvd, Tb, 2; Tirmiz, Tahret, 102; bn Mce, Tahret, 122), cennete giremeyecei (Msned, III, 14) ve krk gn namaznn kabul edilmeyecei (Mslim, Selm, 33) ifade edilmektedir. Bu ar tehdit, fal ve kehanet inancnn, falc ve khinlerden yardm istemenin slmn zne ve inan sistemine temelden aykr olmas sebebiyledir. d) Cincilik Cin, duyu organlar ile alglanamayan ve insanlar gibi uur ve iradeye sahip bulunan, ilh emirlere uymakla ykml tutulan varlk trnn addr. Cin kelimesinin kknde Arapada, rtme, gizleme ve glgeleme anlam mevcut olup duyu organlaryla alglanamayan gizli ve ruhan varlklara cin denmesi bu sebepledir. Kurn- Kermde verilen bilgilere gre, cinler de insanlar gibi Allaha kulluk iin yaratlmtr. Cinler insanlara gre baz stn glere sahip olsalar da gayb bilemezler (el-Enm 6/100, 116; el-Hicr 15/27; Sebe 34/14; ezZriyt 51/56; er-Rahmn 55/15, 56). Hadislerde de, mesel her insann yannda bir cin bulunduu, cinlerin mminlere vesvese vermeye alt gibi baz aklamalar yer alsa da, cinlerle ilgili ayrnt verilmez. Bunun iin de cinlerin tanm ve mahiyeti teden beri slm bilginlerini megul etmi, bu

konuda ou tahmin ve akl yrtmeye dayal eitli teori ve aklamalar gndeme gelmitir. Bu balamda olmak zere slm bilginleri, insanlarn duyular tesi lemle irtibat vastalarndan birisinin de cinler olduunu ifade ederler. Yukarda atf yaplan yetlerde de bu ynde iaretler vardr. Cinlerin bilgilerinin de snrl olduu, mutlak gaybn onlar iin de kapal bulunduu bilinmekle birlikte cinlerin insanlar iin nisb gayb saylan baz olaylar bildii veya mahede edebildii sanlmaktadr. yet ve hadislerin cinlerin varlndan bahsedip daha fazla aklama yapmamasnn meydana getirdii bilgi boluu ve merak, slm toplumlarnda hemen her dnemde eitli kimselerin bu alanda zel bilgi sahibi olduu iddiasyla ortaya kmasna da deta uygun bir ortam hazrlamtr. Baz slm bilginlerinin cinlerin insan zerindeki olumlu veya olumsuz birok etkiye sahip olduu eklindeki grleri, cinlerin sihir ve by arac olarak kullanlmasna veya byle bir iddiaya kaynaklk etmi, neticede dier faktrlerin de sonucu, gerek mslman toplumlarda gerekse dier Bat ve Dou toplumlarnda cincilik ve huddmclk bir sektr haline gelmitir. Ancak cinlerle ilgili olarak yet ve hadislerde bildirilenlerin dndaki yorumlarn eski ran, Trk ve Hint kltrlerinden intikal ettii anlalmaktadr. te yandan slm limlerinin ounluu cinlerin, varsa veya inanlyorsa, tesirinden ve tehlikesinden kurtulmak, onlara mruz kalmamak iin Kuran okumann yeterli olacan belirtmiler, baka bir yola bavurulmasn doru bulmamlardr. u halde mslman bir kimsenin cinlerden korkmamas ve Allahn izni olmadan, bir varln baka bir varla zarar veremeyeceine gnlden inanmas gerekir. Dier varlklardan gelebilecek zararlara kar Allaha snmak gerektii gibi cinlerden gelebilecek zararlar hususunda da ayn tutuma sadk kalnmaldr. Nitekim Hz. Peygamberin de cinlerin insan etkilemesine kar yetl-krsyi ve Muavvizeteyni (Felk ve Ns sreleri) okuyarak bu ynde rnek davran gsterdii rivayet olunmutur. slm ak ve doru bilgiyi Kuranla ve Hz. Peygamberin aklamalaryla getirmi, insanlar bunlarla sorumlu tutmu, lm ve duyular lemi tesi varlklar lemiyle ilgili olarak da gerektii kadar ve yeterli dzeyde aklama yapmtr. Nitekim ilk alardan beri cinlerle ilgilenme, onlardan bilgi toplama peinde koanlar ve bu uurda mr tketenler, btn insanln deil, tek bir insann hidayetine yetecek kadar bir bilgi birikimi bile elde edememilerdir. Mslmanlarn bu bilgilerle yetinmesi, insanolunun bilinmeyene ve gizemliye olan tabii merakn istismar ederek bundan kar salayan, yaptklar ie de din bir grnm ve mahiyet atfeden kimselere itibar etme-

mesi gerekir. Cinciler etrafnda daha ok din bilgisi eksik, aresizlik ve imknszlk iinde olan kimselerin kmeletii dikkate alnrsa, toplumumuzda hem din eitimin tam ve doru ekilde yaplmasnn hem de devletin gerekli sosyal gvenlik ve salk tedbirlerini almasnn zaruret derecesinde nem kazand anlalr. e) Byclk Gaybdan haber verme iddias, falclk ve cincilik tr faaliyetlerin belki de en ar byclktr. Arapada sihir kelimesiyle ifade edilen by, gzbaclk ve hile yoluyla insanlar manyetize ederek tabiat kanunlarna aykr olaylar ortaya koyma ve insanlar yanltma sanatnn ad ise de Trkedeki by kelimesi bata sihir, muskaclk ve cincilik olmak zere kiilerin madd-mnev aralar ktye kullanarak baz gayeleri gerekletirme abasn da iine alr. Kuranda sihir kavramna deiik vesilelerle sklkla temas edilmi ve bu yetlerde zetle Allahn dier peygamberlere ve Hz. Muhammede indirdii vahyin ve bu peygamberlerin hak olduu, sihir ve sihirbaz olmad bildirilmi, gemi peygamberlere kar sihirbazlarn yrtt muhalefet ve iftira kampanyasna deinilmi, sihirbazlarn felh bulmaz yalanc ve dzenbazlar olduu ifade edilmitir (bk. el-Arf 7/116; Ynus 10/76-77; Th 20/69; ezZuhruf 43/30; ez-Zriyt 51/52). Hadislerde de sihir yapma yedi byk gnah arasnda saylmtr (Buhr, Vesy, 23; Mslim, mn, 144). Bycln, kk ilk dnem toplumlarna kadar uzanan uzun bir gemii vardr. By, temelinde menfaat olan bir davran olduundan din ve kutsal tanmaz. Byde Tanrnn irade ve kudreti stnde iler baarabilme iddias vardr. slm dini by yapma ve yaptrmay byk gnahlardan saym ve ona iddetle kar kmtr. Bynn gereklik ve etki derecesinin ne olduu tartmas bir tarafa, slm limleri Allahn dilemesi dnda bynn kimseye bir zararnn dokunmayacan, mslmann byyle uramas ve by yaptrmasnn haram olduunu ifade etmilerdir. By yaplm kimselerin bunun etkisinden kurtulmak iin bu ii (by yapmay) meslek edinmi kimselere bavurmalar sakncaldr. ncelikle yaplacak ey Allaha snmak, ibadet ve dua etmek, yoksullara sadaka vermektir. lim, takv sahibi ve gvenilir bir kimse by madurlarna yardmc oluyorsa ondan yararlanmak da mmkndr.

C) Ruh nsan, kendisine canllk kazandran ruh ve ona mekn tekil eden beden olmak zere iki unsurdan meydana gelir. Bunlardan beden duyulur leme, ruh ise duyular tesi leme ilikin birer gerektir. Ruhun mahiyeti, i yz ve beden ile balants teden beri insanl en ok dndren konulardan biri olduu gibi, eski ve yeni felsef akmlar ve slm bilginlerini de bir hayli megul etmitir. Kuran yetleri ruhun varlndan haber vermekte, onun Allahn emirlerinden biri olduunu ve insanlara bu konuda az bir bilgi verildiini bildirmektedir (el-sr 17/85). Bu ifade insann dnyada ruhun mahiyetini kavramasnn imknszlna, nk bunun bir bakma insann kendi kendini tam anlamyla zmesi demek olduuna iaret etmektedir. nsann yaratl evrelerinden sz eden yetlerden (el-Mminn 23/12-14) ve Hz. Peygamberin anne karnndaki cenine belli bir zaman diliminden sonra ruh flendiini belirten aklamalarndan (Buhr, Bedl-halk, 6; Kader, 1; Mslim, Kader, 1), ruhlarn cesetlerden sonra yaratld anlalmaktadr. Ruhun mahiyeti konusunda yukarda temas edilen yet ve hadislerle snrl bir nakl bilgiye sahip olunduuna, bunlarda da daha fazla ayrnt verilmedii zellikle vurgulandna gre, slm bilginlerinin bu hususta ileri srdkleri gr ve teorilerin bir yorum ve tahmin mahiyetinde olduu, dier din toplumlarnn kltrlerinden de baz unsurlar ierdii sylenebilir. Mslman toplumlarda ruh etrafnda oluan klt ve eitli inanlar da byle bir yapya sahiptir. a) Ruh arma slm akaidine gre ruh sonradan yaratlm olduu iin zat gerei yok olabilir. Fakat Allah onu yok olmaktan korumu, ilh irade onun ebedlii ynnde gereklemitir. Bu sebeple insan lnce ruhu yok olmaz, bir baka leme ykselir. Kurn- Kermde, Allah, lm vaktinde canlar alr;
lmeyenin de uyku zamannda cann alr. Eceli gelen can tutar; gelmeyeni, eceli gelinceye kadar salverir. Bunda dnen insanlar iin ibretler vardr (ez-Zmer 39/42) buyurulmutur. Hz. Peygamber de, kabzedilen ruhun gk-

lere karldn, meleklerin iyi ruhlar selmladklarn, lemlerin rabbinin huzuruna getirildiklerini, sonra da dnyaya dndrldklerini; kfirin ruhunun ise iddetle zindana atlmakta olduunu haber vermitir.

Ruhlarn tekrar bedenle ilikisinin kabirde mi yoksa kyamette mi balayaca konusu ihtilfldr. Ancak, kabir azabnn ruh ve beden birlikte olduu gr -hd haberlere dayanmasna ramen- akaid kitaplarnda itikadn bir paras olarak yer almaktadr. Bunun karsnda ruhun bedene dnnn kabirde deil, kyamette olaca kanaatine sahip bilginler de vardr. Ruh bedenden ayr olduu anlarn ayr bir lemde (lem-i ervh) geirir. Kurn- Kermde, Rabbin dem oullarndan, onlarn bellerinden zrriyetlerini ald
ve onlar kendilerine ahit tutarak Ben sizin rabbiniz deil miyim? dedi. (Onlar da) Evet buna ahidiz dediler (el-Arf 7/172) buyurulmaktadr ki, bu yet insan ruhlarnn (insan zrriyeti, insann devam eden unsuru) beden-

lere girmeden nce ruhlar leminde bulunduunu ifade etmektedir. slm bilginlerinden bir ksm ahsiyet halinde ruhun, insan bedenine girdikten sonra baladn syleyerek, ruhlar lemi tabirini ldkten sonra bedenlerden ayrlan ruhlarn vardklar yer anlamnda ele almaktadrlar. len kiilerin ruhlarnn, arkalarndan yaplan hayr ve hasenattan haberdar edileceine dair haberler var ise de, bu ruhlarn yaayan insanlarla irtibatta bulunacana dair herhangi bir yet ve hadis veya kabul grm bir inan yoktur. nsanlarn gayb lemi ile irtibat dorudan doruya Cenb- Hakkn vahyi, meleklerin aracl, eytan ve cinlerin bilgilendirmesi vastalaryla olabilmektedir. nsanlarn lm kiilerle, rya gibi hayal veya ilham lemi hari, bulumas mmkn grlmemitir. Melekle grp ondan haber alma peygamberlere has bir zellik olmakla birlikte, cin ve eytanlarn insanlardan kendilerine yakn kabul ettikleri kiilere haber ilettiklerine dair baz naslar da vardr (el-Hicr 15/18; e-uar 26/223; es-Sfft 37/10; Buhr, Tefsr, 31; Mslim, Selm, 35; Tirmiz, Tefsr, 36). Bu ve benzeri bilgilerden anlaldna gre, insanlarn duyular tesiyle irtibat vastalarndan birisi cinlerdir. Onlarn bilgileri snrl, gayb onlar iin de kapal olmakla birlikte cinlerin insanlar iin nisb gayb saylan baz olaylar bildii veya mahede edebildii sanlmaktadr. Fakat onlar bildikleri ve mahede ettikleri olaylar yalanlarla kartrp insanlara aktarrlar. Bu yzden, insanlara aktardklar bazan doru, bazan da yalan kar. Cinler insanlar etkilemek iin baz byc ve khinleri setikleri gibi baz spiristleri yani ruh arclar da seerler. te ruhularn ruh arma seanslarnda kendilerine geldiklerini syledikleri varlklarn bu cinler olmas kuvvetle muhtemeldir. Bunlar kendilerini medyumlara ruh diye tantp, sylediklerinin doru kmasyla da onlar kendilerine balarlar. Nitekim Hz. Peygamber eytann eitli ekillere brnerek insanlara grneceine ve onlar aldatacana dikkat ekmitir.

slm dini duyular tesi leme ilikin aratrma yapmay yasaklamaz, stelik tevik eder. Zaten insann byle bir aratrma istei ve merak doasnda vardr. Ancak bu alanda elde edilen bilgilerin kt amala, dnyev menfaat salama maksadyla kullanlmasn, slm inancna uymayan inan ve telakkilerin benimsenmesini kabul etmez. Ruh arma olaylarna parapsikoloji ve modern bilimin dier ilgili dallarnn da belli aklamalar getirdii grlr. Onlarn izah tarz ile din bilginlerinin aklamalar yle badatrlabilir: Parapsikologlarn ruh diye isimlendirdii varlk fizik yaps olmayan bir varlktr. Din verilere gre, cinleri byle bir varlk anlay kapsamnda dnmek mmkndr. Oysa dinde ruh kavram daha dar anlamldr. Bu duruma gre, dinde cinlerle haberleme diye kabul edilen gr ile spiristlerin ruh arma seanslar arasnda paralellik kurulabilir. Ruh arma iddia ve olaylarnn izah bakmndan byle bir sonuca varlabilirse de, bu yoldan elde edilecek bilgilerin bir hkm ve davrana dayanak salamayacan, aksi halde kiiyi pimanlkla sonulanacak byk bir gnaha katabileceini ifade etmek gerekir. te yandan byle bir yntemin, inan ynnden de nemli sakncalar tad, insanlar Allahtan baka varlklardan medet umma eilimine yneltecei, bunun da slmn tevhid akdesine aykr olduu aktr. Oysa slm retilere gre insann grevi, kendi gc alannda yapabilecei her trl gayreti sarfetmek, bunun tesinde yardm hibir ara olmakszn yalnz Allah Teldan beklemektir. Buna gre, gerek inan gerekse davran bakmndan byk sakncalarla ykl olmasnn yan sra, kar ve istismar arac olarak kullanlmaya ok elverili olan ruh arma faaliyetlerinin slm dinince ciz saylabileceini sylemek mmkn deildir. b) Tensh slm literatrde tensh, lm sonrasnda ruhun, bir baka bedene girmek suretiyle yaadna, yani ruh gne inan anlamnda kullanlr. Ayn kavram Bat terminolojisinde, aralarnda ince anlam farklar bulunmakla birlikte metempsychosis, transmigration, reincarnation (reenkarnasyon), incarnation gibi kelimelerle ifade edilir. lmden sonra canllarn ruhlarnn herhangi bir beden ierisinde yeniden yeryzne dnd inancnn, bedenden bamsz olarak var olan ruhun lmden sonra da mevcudiyetini devam ettirdiini kantlamak endiesiyle ilkel kavimlerde ortaya kt, eski Hint, Msr, Yunan din ve kltrlerinin hemen hemen tamamnda deiik biimlerde de olsa bu inancn korunduu sylenebilir. Hristiyanln aksine benzeri bir inan Yahudilikte de grlr. Ancak Ortodoks yahudiler bu inanca aka kardrlar.

Kuran ve hadislerde ruhla ilgili ayrntl bilgi mevcut olmamakla, ayrca tensh aka reddeden bir ifade bulunmamakla birlikte bu iki kaynakta hayat, lm ve lm tesi hakknda yaplan aklamalar tenshn slmn esaslarna ve akde sistemine aykr olduunu, byle bir inancn slm dininde kabul edilemeyeceini gsterir. slm dininin inanlmasn zarur kld hiret lemi inanc ile tensh akdesini badatrmak mmkn deildir. Zira Kuran, Snnet ve icm ile sabit olduuna gre slmn inanlmasn farz kld hiret lemi srfilin sra birinci defa flemesinden sonra kyametin kopmas ve evrenin kozmolojik dzeninin bozulup dnyada yaayan btn canl varlklarn ayn anda lmesi; srfilin ikinci defa sra flemesinin ardndan ise dnyada hayat srm bulunan btn insanlarn ayn anda ruhlu-bedenli varlklar olarak diriltilip dnyada yaptklarndan hesaba ekilmek zere maher yerine sevkedilmeleri ve hesap ilemini takiben inan ve amellerine gre cennete veya cehenneme atlmalar safhalarndan oluur. Bu itibarla tensh inancn slmn hiret akdesi ile badatrmann mmkn olmad aktr. Zira tensh inanc byle bir hiret lemini inkr edip onun yerine lenlere ait ruhlarn bu dnyada baka bedenlere intikal ederek yaamaya devam ettiklerini ve bunun bylece ebediyen srp gideceini iddia etmekte, kyametin kopmasn ondan sonra yeniden balayp ve eitli safhalarla srecek olan br lemi reddetmektedir. Kurn- Kermde lm annda dnya hayatna geri dnp iyi iler yapmak isteini dile getiren insann bu arzusunun bouna olduu, zira len kimsenin dnya ile hiret lemi arasnda bir merhaleyi tekil eden berzah lemine intikal edecei ve diriltilecei gne kadar burada kalaca aka bildirilmi (el-Mminn 23/100), belli bir sreyi tamamladktan sonra evrenin kozmolojik dzeninin bozulaca, insanlarn ruhlu-bedenli varlklar olarak diriltilecekleri ve yaptklarndan hesaba ekilecekleri tereddde yer vermeyecek ekilde aklanmtr (Ysn 36/78-79; Kaf 50/4; ez-Zmer 98/68). Bununla birlikte slm muhitinde de zaman zaman baz yazarlarn yaygn terimiyle reenkarnasyon inancna temel bulmaya gayret ettii, byle bir inann slm akaidine uygun olduunu ileri srd de bilinmektedir. Tensh inancn slm akaidiyle uzlatrmak ve din retiden temellendirmek isteyenler grlerine delil olarak baz yetleri ileri srerler. Bunlar iinde ilk bakta tensh lehinde yorumlanmaya msait gibi grlen yetler unlardr: Sizi l iken dirilten Allah nasl inkr ediyorsunuz! Sonra
sizi ldrecek, sonra sizi diriltecek ve sonunda ona dndrleceksiniz

(el-Bakara 2/28), nkr edenler yle derler: Rabbimiz! Bizi iki defa ldrdn, iki defa dirilttin. Biz de gnahlarmz itiraf ettik. Bu ateten kmaya bir yol var mdr? (el-Mmin 40/11). Bunlardan birinci yetin l idiniz, Allah sizi diriltti eklindeki balang ksm insanlarn l halde bulunan toprak-

tan yaratldklarn ifade etmektedir. Bundan anlaldna gre insann varlk srecinde safhas mevcuttur: Yaratl (hayata geli) safhas, lm safhas ve hirette tekrar dirili safhas. u halde bu yetin ak veya gizli bir ekilde tensh inancyla hibir ilgisi bulunmad, aksine onu reddettii grlmektedir. kinci yet ise, kfirlerin cehennemde Allaha yakarlarn tasvir etmekte olup onlarn szn ettii birinci lm dnya hayatnn sonunda, ikinci lm ise kabirde ilk sorgulama sonrasnda vuku bulacaktr. Birinci diriltme kabirde sorgulama iin, ikincisi ise kyametten sonraki ebed hayat iindir. Bir baka aklama olarak da kfirlerin cehennemde uradklar azaptan dolay lecekleri, azab tatmalar iin diriltilecekleri ve bu ilemin iki defa tekrar edecei eklindedir. Bu yorumu destekleyen baz yet ve hadisler de yok deildir (bk. en-Nis 4/56; Buhr, Tevhd, 24). Bu itibarla yetteki iki defa ldrlp iki defa diriltilmenin dnya hayatyla ve tenshle bir irtibat yoktur. Tensh inanc naslara aykr olduu gibi akl bakmdan da tutarsz grlmekte, metafizik ve mantk ilkelerine dayanan baz hakl eletirilere tbi tutulmaktadr. nsan bilincinin sreklilii ve kiisel kimliin korunmas asndan ele alnacak olursa, reenkarnasyon iddialarnn mkul olabilmesi iin insann, u anda neticesini yaad ileri srlen nceki hayatn mutlaka hatrlamas gerekirdi. Halbuki hi kimse daha nce bir bedende yaadn hatrlamamakta, aksine insan, kendisinde onun dier varlklardan ayr bir kiilie sahip olduunu gsteren bir benlik uuru bulunduunu hissetmektedir. Dier taraftan tensh akdesi ahlk nedensellik ihtiyacn tatmin etmekten ve dolaysyla insann sorumluluunu temellendirmekten de uzaktr. Bu tutarszlklarnn yan sra tensh akdesi hem insann kaltm yoluyla ebeveynden ocuklara intikal eden ruh-beden zelliklerini aklayamamakta, hem de dnyada srekli olarak devam eden nfus artna mkul bir izah getirememektedir. Zira bugn bilim insann kaltm yoluyla kazand ruh-beden zellikleri bulunduunu kesin olarak kantlamtr. Tensh iddiasna gre lmle birlikte baka bir bedene intikal eden ruhun kendi karakterine uygun bir bedeni nasl setii ve bu durum karsnda kaltmn nasl aklanaca bilinememektedir. Yine tensh inancna gre evrendeki ruhlar belli saydadr. Bu durumda dnya nfusunun statik olmas veya azalmas gerekirdi. Halbuki realite bunun aksini gstermektedir.

Yukarda temas edilen din ve bilimsel gerekeler sebebiyledir ki, tensh inanc slmn ilkeleriyle ve akdesiyle badamaz. Gnlk hayatta sklkla karlalan tensh iddialarndan ou magazin haberciliinin retimleri, geri kalanlar da kiisel fantazi ve yanlglardr. Olayn gndemde kalmas ve zaman zaman geni kesimlerin ilgisini uyandrmas ise, bir ynyle din bilgi ve uur eksikliinden, dier ynden de insanlarn ruhlar leminin ve lm tesinin gizemine olan derin ilgisinden ve bu alana ait iddialarn rtlmesinin de kolay olmayndan kaynaklanmaktadr. D) Rya Tabiri nsann uyku halinde grd dler de, mevcut bilimsel verilerle aklanmas kolay olmayan, dinler ve eitli kltrler tarafndan deiik aklama ve ilgilere konu olan bir muammadr. Sebebi ve kayna nasl aklanrsa aklansn tarihin hemen her devrinde insanlarn rya ile ilgilendii, onlar yorumlayarak mnalar karmaya alt grlr. lk dnemlere ait birok kltrde ryada yaananlarn uyankken yaananlar kadar net ve gerek olduu var saylrd. Eski Msrllar, Bbilliler ve Asurlularda rya tabiri gelenek haline gelmiti. Khin ve byclerin en nemli grevlerinden biri ryalar yorumlamakt. Kitb- Mukaddes de dahil olmak zere birok Ortadou ve Asya kaynakl metinde kehanet ieren ryalardan bahsedilir. Kuran ve Snnette rya konusuna ska deinilir. Kurn- Kermde Hz. brhim, Hz. Ysuf ve Msr hkmdarnn grd ryalardan sz edilmekte (Ysuf 12/5, 43, 100; el-sr 17/60; es-Sfft 37/105), Hz. Peygamberin grd bir ryann yce Allah tarafndan doru karld belirtilmektedir (el-Feth 48/27). Hadislerde ise ryann insan hayatndaki yerine ve nemine eitli defalar temas edilmitir. Reslullaha ilk vahiy uykuda ry-y sdka eklinde gelmi ve alt ay mddetle btn vahiyler ryada vuku bulmutur. Bir hadiste yirmi yllk vahiy mddeti ierisindeki alt aylk zaman dilimi kastedilerek Mminin sadk ryas nbvvetin krk alt cznden biridir buyurulmu ve Sadk ve slih rya vahiy cmlesindendir denilerek rahmn ryann vahiy derecesinde mbarek bir telkin nitelii tadna iaret edilmitir (Buhr, Tabr, 1-5; Mslim, Ry, 3-9; Eb Dvd, Salt, 148; Edeb, 88). Hadis kitaplarnda konuyla ilgili zel balklar alarak Resl-i Ekremin ryalarna genie yer verilmitir. slm bilginleri, yetlerdeki snrl bilgilerden, zellikle de Hz. Peygamberin rya ile ilgili aklamalarndan hareketle, ayrca kiisel tecrbe ve

bilgilerinin de yardmyla ryann mahiyeti, eitleri ve yorumu konusunda zengin bir bilgi birikimi ve literatr oluturmulardr. slm kaynaklarda trl ryann bulunduu ifade edilir. 1. Rahmn rya. Buna ry-y sdka, ry-y sliha veya sadece rya da denir. Bu tr ryalar Allah tarafndan dorudan doruya melekler vastasyla gelen hak telkinlerdir. Hz. Peygamber bunu mjdeleyiciler anlamnda mbeirt diye isimlendirip nbvvetin krk altda biri (1/46) olarak nitelendirmi, nbvvetin bitiminden sonra da mbeirtn devam edeceini bildirmitir (Buhr, Tabr, 5; Tirmiz, Ry, 2-3; bn Mce, Tabr, 1). Bu tr ryalar insanlar iin yol gsterici ve k tutucudur. 2. eytn rya. eytann aldatma, vesvese ve korkutmalarndan doan kark hayaller, yalan ve btl dler, insan ktle sevkeden telkinlerdir. Bunlar anlatmak ve tabir ettirmek tavsiye edilmez. 3. Nefsn rya. Nefsin hayal ve kuruntular, uyku esnasndaki d etkiler ve gnlk megalelere ilikin ryalardr. Ryada grlen eyin ksa bir zaman nce uyank olarak idrak edilmi olup sretinin hayalde devam etmesi, zerinde nceden dnlen veya gelecekte vukuu beklenen trden olmas, yen kiinin kar, harareti olan kiinin ate grmesi gibi miza deiiklii ile balantl olmas bunun rnekleri olarak saylabilir. slm bilginleri insann iinde bulunduu i ve d artlardan kaynaklanan nefsn ryann psikolojik ve fizyolojik artlarla ilgili olabileceini kabul etmekte ve peygamberlerin grd sadk ryalar vahiy kapsamnda olduu iin tartma d tutmaktadr. Peygamberler dnda kalan kiilerin grdkleri slih ryalarn kayna konusunda ise u grler ileri srlmektedir: Mutezile kelmclar uyku halinde idrak olamayacan ileri srerek ryada grlenlerin hayal olduunu iddia ederken, kelmclarn ounluu bunlar mna leminden ryet lemine semboller eklinde indirilen ilham olarak deerlendirmektedir. slm filozoflar ryalar hayal leminden ortak duyuya den sretlerin izlenimleri olarak nitelendirmekte, tasavvuf ehli ise ruhun uykuda misal lemini seyretmesi ve bu esnada grdklerini uyannca hatrlamas eklinde aklamaktadr. Son iki yzyl iinde psikoloji, fizyoloji, metabiyoloji gibi modern bilim dallarnda nemli gelimeler kaydedilmi, bu dnemde ryann mahiyeti, kayna, ierii ve sresi gibi konularda younlaan bilim adam ve aratrmalarn says da bir hayli artmtr. Bununla birlikte ryalar deney ve gzleme konu olmad ve herkes kiisel tecrbe ve duyumundan yola karak bir tahminde bulunduu iin modern bilimin aklamalar snrl kalmaktadr. nk netice itibariyle rya da, Allahn en gzel ekilde yarattn beyan ettii insann, zerindeki sr perdesi henz almam gizemli bir dnyas

grnmndedir. Bunun iin de bu konuda kiisel izlenimlerle, bir de yet ve hadislerin verdii snrl bilgilerle yetinmek durumundayz. slm dnyasnda da Batda da bilginlerin ryann kayna ve mahiyeti konusuna zel ilgi duyduu ve bu konuda baz aklamalar yapmaya hatta teoriler gelitirmeye alt, esasen insan merkezli bilimsel aratrmalarn her geen gn daha bir nem kazand dorudur. Ancak geni halk kesimleri teden beri ryann mahiyetinden ok yorumuyla, yani grlen ryann gerek ve gnlk hayatla ilgisinin ne olabilecei konusuyla ilgilenmitir. Rya szl olarak deil sembollerle grlmektedir. Her varlk ve olay ryada bir sembol ile ifade edildiinden, ryalarn yorumu da bu sembollere gre yaplmaktadr. Bu ie de ryada grlen olaylarn yorumlanmas anlamnda rya tabiri denilir. Zamanla rya tabiri zel bir ura alan olmu, bunu konu alan ve tabirnme denilen kitaplar telif edilmitir. Kurn- Kermde ryalarn yorumu tabrr-ry (Ysuf 12/43), tevlr-ry (Ysuf 12/100), tevll-ahlm (Ysuf 12/44), tevllehds (Ysuf 12/6, 21) ve ift kelimesinin trevleri ile (Ysuf 12/43, 46) ifade edilmekte, Hz. Ysufa ryalarn yorumunun retildii (Ysuf 12/6, 21), Hz. brhim, Hz. Yakub ve Hz. Ysufun grdkleri ryalar tabir ederek bu yorum nda hareket ettikleri bildirilmektedir (Ysuf 12/4-6; esSfft 37/102). Kaynaklarda Hz. Peygamberin sabah namazndan sonra Rya gren var m? diye sorduu, varsa tabir ettii kaydedilmekte (Buhr, Tabr, 47; Eb Dvd, mn, 10, Drim, Ry, 13), eer kendisi rya grmse anlatt, ashaptan biri veya kendisinin tabir ettii, grlen gzel ryalar anlatp tabir ettirilmesini ho karlad, kt ryalarn anlatlmas veya tabir ettirilmesini ise istemedii belirtilmektedir. Sahbe ve sonraki dnem limleri arasnda isabetli rya tabirleriyle mehur olmu birok ahs vardr. Peygamberimizin rya meselesiyle ilgili olarak zerinde durduu bir husus da, kiinin gerekte grmedii halde, sanki rya grm gibi birtakm eyler anlatmasdr. Resl-i Ekrem bu iin ok yanl olduunu hatta baz rivayetlere nazaran kiinin imannn eksiklii veya yokluu anlamna geleceini ifade etmitir. slm bilginleri grlen bir ryann her nne gelene, hele hele ktmser kimselere anlatlp, onlara tabir ettirilmesinin yanll zerinde durmulardr. Rya tabirine ilikin olarak sylenecek ilk szn, ryay gren kiinin ruhunda meydana getirecei etkinin nemini kavram olan bilginlerimiz, ryann iyimser, her eyi hayra yoran kimselere tabir ettirilmesinin uygun olduunu belirtmilerdir. Bu anlayn bir sonucu olarak,

Bir rya grdm diye sze balayan kiiye, duyan kii ya da kiilerin hemen Hayrlara gelsin temennisinde bulunmalar deti yerlemitir. Rya, zellikle onu gren ahs ilgilendiren bir hadisedir. Bu sebeple grd ryann yorumunu en iyi yapabilecek olan da o ahsn kendisi olmaldr. Bakasnn grd bir ryay tabir etmek de kolay deildir. Tabircinin, uyku esnasnda grlen sembolleri ve iaretleri ayrt edip, bir karne ile onlarla o ahsn gerek dnyas arasnda ilgi kurmas ve onlardan bu ynde bir anlam karmas gerekmektedir. te yandan her bir ryann ve semboln, ryay gren ahsn konumuyla sk ilikisi bulunduundan bu konuda kategorik ve genellemeci yorumlar da isabetli olmaz. Bu itibarla, gnmzde rya tabirleri adyla yaymlanan kitaplarn ieriinin, ryann gerek mnasyla pek ilgisi yoktur. Bu sebeple ryann tabiri, bir bakma tahmin ve temenni niteliindedir. Daha sonra gerekleen olaylar yaplan rya tabirine uygun derse isabetli bir tabirden, deilse tabirin isabetsiz oluundan sz edilerek konu kapanr. Byle olunca ryay, keif ve sezgi gibi vastalarla birlikte ilham kapsamnda mtalaa etmek, ancak ilhamn objektif bir delil deil sadece o ahs ilgilendiren bir delil olabileceini unutmamak gerekir. zetle belirtmek gerekirse, peygamberlerin grd veya tabir ettii ryalar dnda kalan rya ve tabir kesin bilgi ifade etmez. Bu sebeple ryalarla din hkm belirlemek veya geersiz klmak ve buna gre de hayat ynlendirmek ciz deildir. Rya gibi ryann yorumu da ryay gren ahs ilgilendirdiinden bakalarnn bu yorumu esas alarak onun zerine hkm bina etmesi uygun olmaz. E) Hastalk ve Tedavi Yeryzndeki dier canllara gre stn meziyetlerle yaratlan, dnme ve iman etme kabiliyetiyle donatlan ve bunun tabii bir neticesi olarak birtakm sorumluluklara muhatap insan, bu ynyle en erefli bir varlk olarak anlr. Fakat beden ve fizik varl itibariyle Allahn yeryznde kurduu tabii ve ftr dzene tbidir. Bu bakmdan insan, bazan ok dayanksz, zayf ve ksa mrldr. Hastalk, sakatlk ve lm, dier canllarda olduu gibi insanda da belli dnyev ve tabii sebeplere balanmtr. Bununla birlikte slm, hastalk, sakatlk, fakirlik, deprem, yangn, sel gibi bir adan olumsuz ve zc saylabilecek bu durumlar metanetle karlamay, bunlarla mcadele etmeyi, gerekli btn nlemler almay, sonuta ise bunu Allahn bir imtihan bilip sabretmeyi telkin eder (el-Bakara 2/155; el-Mlk 67/2).

Hastalk, insann beden ve ruh saln bozan bir haldir, tedavi ise bu halin giderilmesi, yani hastann yeniden shhate kavumas iin madd-mnev her trl areye bavurulmasdr. Hastalk ve sakatlkla mcadele ve gerekli tedavi yollarna bavurmak hem insann tabii yapsnn gerei hem de dinin emir ve tavsiyesidir. Hz. Peygamber, Allah hem derdi hem de devay gndermi, her hastala bir are yaratmtr. Tedavi olun, ancak tedavide haram kullanmayn (Eb Dvd, Tb, 11) buyurmutur. Bu itibarla

bir dert ve hastalktan kurtulmaya almak, hem tevekkle hem de hakiki ifa verenin Allah olduu hakikatine aykr dmez. Hastaln madd ve mnev birok sebebi bulunabildii gibi buna paralel olarak madd, ruh ve mnev birok tedavi yntemi vardr. Modern bilimin ilerlemesiyle yeni yeni tedavi imkn ve usulleri de ortaya kmaktadr. Hastalkla mcadele ve tedavi esasen tp biliminin konusu olmakla birlikte tedavide alkoll maddelerin kullanm, din metinlerin okunmas ve dua ile tedavi usul, mahremiyet gibi alardan din reti ve deer hkmn de ilgilendirmektedir. Tedavi bu ynleriyle fkh kitaplarnda ele alnm ve bu konularda slm bilginleri belli gr ve eilimler ortaya koymulardr. a) Haram Maddelerle Tedavi Haram maddeler denince zellikle alkoll ve uyuturucu maddeler kastedilir. Fkh kitaplarnda alkoll il ile tedavi denilince, arap ve arap benzeri sarho edici ieceklerin tedavide kullanlmas kastedilir. Ancak bugn, toz ve hap eklinde veya damara enjekte edilebilen uyuturucular da vardr. Bu sebeple, bu tr maddelerin doktor tavsiyesi olmadan alnmas, dozaj ve aln amac da konumuz asndan ayn ekilde nem arzetmektedir. Bu maddeler alkol gibi hem tedavi hem de keyif maddesi olarak kullanlabildiinden, haram madde ile tedavi konusundaki tartmalar bu ikinci grup maddelerle tedaviyi de ilgilendirmektedir. Yenilmesi ve iilmesi haram olan maddelerle tedavi konusunda slm limlerince ortaya konan grleri eilim halinde zetlemek mmkndr:
a) slm limlerinin bir ksm, haram maddelerle tedaviyi ciz grmezler.

ki imenin mubah sayld ve yaygn bir det haline gelmi olduu Chiliye dnemi Arap toplumunda, iki il olarak da kullanlmaktayd. slm geldikten sonra iki yasann yan sra, Reslullah tarafndan iki ile tedavinin de yasak olduu bildirildi. Nitekim Trk b. Sveyd el-Cfden nakledilen bir hadise gre, bir adam Hz. Peygambere arabn hkmn sordu. Reslullah ise arabn haram olduunu ifade etti. Soruyu soran ahs, Biz

onu tedavi iin kullanyoruz deyince; Hz. Peygamber, O, il deil, hastalktr buyurdu (Mslim, Eribe, 3; Eb Dvd, Tb, 11). zellikle, arap ile tedavi olmay yasaklayan, onun il olmayp hastalk olduunu aklayan pek ok hadis vardr. te bu hadisleri esas alanlar, bunlarla tedavinin ciz olmad kanaatindedirler. Bu grn sahiplerine gre haram olan yiyecek ve ieceklerle tedavi ciz deildir. Hanbeller bu grtedir. Bu gr sahiplerinin, hastalk halini, haramlar mubah klan bir zaruret olarak kabul etmedii ve dolaysyla alk yznden darda kalp murdar hayvan yiyen kiiyle ilgili hkm bu duruma uygulamay isabetli grmedikleri anlalmaktadr. Bu gruptaki baz bilginler, iki durumu ayrt etmek zere yle derler: Alk yznden dara dm kimse, zarureti giderecek -haram klnm yiyeceklerden baka- bir ey bulamamaktadr. Halbuki hastalk byle deildir; nk hastal tedavi iin tek are bu yiyecek ve iecekleri kullanmak deildir, birok il vardr.
b) slm limlerinin bir ksm ise yenilip iilmesi haram maddelerle teda-

viyi kural olarak ciz grr. Bu grubu Zhir fakihleri tekil eder. Zhirlere gre haram klnm eylerle tedavi cizdir. Zhir hukuku bn Hazm yle der: arap darda kalan ve zaruret haline den iin mubahtr. Susuzluu gidermek, tedavi olmak veya boulmay nlemek iin arap ien kimseye ceza uygulanmaz. nk tedavi zaruret hallerinden biridir. Zaruretler ise haram olan eyleri mubah klar. bn Hazm, Ciz deildir diyenlerin dayand hadisleri ayr ayr ele alm, bir ksmnn zayf olduunu ileri srm, bir ksmna da yle bir aklama getirmitir: Zaruret halinde tedavi maksadyla haram klnm eyleri imek mubah olduuna gre, bunlar necis (dinen pis saylan) maddeler kapsam dna km demektir.
c) slm limlerinin ounluu ise haramla tedaviyi belli artlarla ciz

grmektedir. Ancak her bir grup hell olu iin farkl n art ve kayt ileri srmektedir. Bu grupta arlkl olarak Hanefler ve filer yer alr. Onlara gre, haram ile tedavi olmann cevaz, kesin olarak ifa vereceinin bilinmesine, hi deilse iyilemenin kuvvetle muhtemel olmasna baldr. ifa verecei kesin olarak bilinmiyorsa tedavi amal haram yiyecek ve iecekler kullanlamaz. l da gda maddeleri gibi hayatn zaruri ihtiyacdr, darda kalan kimse haram ile tedavi grebilir. Resl-i Ekrem erkeklere ipek giymeyi yasaklad halde cilt hastal dolaysyla baz sahblere izin vermitir (Buhr, Libs, 29; Cihd, 91). Haram oluun delili olarak gsterilen hadis, hell ilcn bulunduu normal duruma gredir. Hell maddeyle tedavi imkn olmadnda, tedaviyi salayacak il mubah il haline gelir ve hadisin kapsamna girmez.

zet olarak ifade etmek gerekirse, slm bilginleri, uzman bir tabibin hayat bir tehlikeden ancak yiyip iilmesi haram madde ieren bir illa kurtulunabileceini ve bunun alternatifinin de bulunmadn bildirmesi halinde, bu illa tedavinin ciz olduu hususunda fikir birlii iindedirler. Bu ekilde bir hayat tehlikenin bulunmad durumlarda ise bir grup bilgin haram madde ile tedaviyi ciz grmemekte ise de, ounluk bu konuda daha msamahal dnmekte, belli artlarla haram maddeyle tedaviyi ciz grmektedir. Bunun iin aranan iki temel art ise, alternatif hell bir ilcn bulunmamas ile ehliyetli bir doktorun tehis ve nerisinin bulunmasdr. Fkhlarn tarttklar konu arap, idrar vb. nesnelerin tedavi iin dorudan alnmas ve kullanlmasdr. Bu maddelerin il yapmnda kullanlmas durumunda karma ve deime yoluyla pis ve haram olan nesnelerin hkmlerinin deiecei kural da devreye girecektir. b) Okuyarak Tedavi Hastalklarn madd olduu kadar mnev sebepleri de vardr. Hz. Peygamber, Gz demesi (nazar) gerektir (Buhr, Tb, 36; Eb Dvd, Tb, 38, 79) diyerek hastaln mnev bir sebebine iaret etmitir. Gnmzde zihn ve ruh hastalklarn madd sebepleri yannda mnev sebepleri de aratrlp, hastalar her iki ynyle tedavi edilmeye allmaktadr. Telkin ve msiki ile tedavi teden beri uygulanan ve iyi sonular alnan bir yntemdir. Kiilerin Allaha ballklar, gerek ifay Onun vereceine gvenleri, ruh salklarnn ve morallerinin yerinde oluu madd hastalklarn tedavisinde bile ayr bir nem tamaktadr. lkemizde hastahanelerde isteyen, ihtiya duyan hastalar mnev ynden rahatlatmak, onlara moral destek salamak, ruh direnlerini arttrmak zere din grevlilerinin bulunmasnn uygun olaca ynndeki henz pratize edilmemi dnceler bu bakmdan anlaml ve yerindedir. Yine moral durumun nemi sebebiyledir ki tbb tedavi imknnn bulunmad durumlarda veya ona yardmc bir unsur olarak insanlar dinin stn yapc tesirinden yararlandrlm, din metinler ve dualar okunarak tedavi edilmeye allmtr. Bununla birlikte okuma ile tedavinin mahiyet ve gayesi iyi bilinmediinde tbb tedaviye alternatif bir tedavi olarak alglanma veya ehliyetsiz ve karc kimseler tarafndan ktye kullanlma ihtimali de yok deildir. Okumak suretiyle tedavi Hz. Peygamber ve sahbe tarafndan yaplm, ciz ve etkili olduu grlmtr. Sahih hadis kitaplarnda bu nevi tedavide

daha ziyade Ftiha, hls, Felk ve Ns sreleriyle baz dualarn okunduu rivayet edilmektedir. Bu sre ve dualarn, nazar demesi gibi mnev sebeplere dayal hastalklara da, belli durumlarda ylan ve akrep sokmas gibi madd sebepli hastalklara da okunduu ve netice alnd bildirilmektedir. Okuma ile tedavinin ciz olabilmesi iin; okunann yet, hadis veya mnas anlalan bir dua olmas, ifa verenin yalnz Allah olduunun bilinmesi, gayri mer bir maksada hizmet etmemesi, tbb tedavinin nn kapatmamas gibi artlar ileri srlr. Sebebi bilinmeyen veya tedavi edilemeyen hastalklarla karlaan insanlarn iine dt aresizlik ve rpn hali, bu dnemde onlar ve yaknlarn normal zamanda pek de mkul olmayan baz araylara sevkedebilir. Bunlar arasnda sihir, nazarlk, at nal ve kafas kullanma, mer olmayan ekil ve metinleri ieren muska takma, kurun dkme, tts yapma saylabilir. Modern tp biliminin gelimedii, yeni il ve tedavi yntemlerinin kefedilmedii dnemlerde daha sk grlen bu durumun yeni birok hastalk trnn ortaya kt gnmzde de belli lde devam ettii bilinmektedir. Bunlarn tbb adan bir faydasnn olmad gibi btl inan olmalar sebebiyle dinen doru da bulunmamtr. Hz. Peygamber nazarlk kullanmay menetmi, bu gibi eyleri asan kimselerin biatlarn kabul etmemiti (Nes, Znet, 17; bn Mce, Tb, 39). nk Resl-i Ekrem hastalklarn sebeplerinin bulunduunu ve tedavi edilebileceini belirtmi, gerek sebeplere tutunmay tavsiye etmitir. Onun uygulamasnda okuyarak tedavi, alternatif bir tbb tedavi deil, buna imkn bulunmadnda veya tbb tedavi sonusuz kaldnda bavurulacak yardmc ve ilve bir yntem niteliindedir. Tedavisi yaplamad iin aresizlik iinde rpnan veya madd sebeplerle tbben tedavi imkn bulamayan insanlarn bu skntl durumunu frsat bilip onlara nazarlk, muska takan, tts yapan ve bylece onlarn umutlarndan kar salayan kimseler, deta bir insanlk suu derecesinde ar ve yz kzartc bir su ilemi olmaktadrlar. Bu tr frsatlarn dar gelirli ve dindar muhitlerde kolayca tutunabilmesi, biraz bu muhitlerdeki sefalet derecesindeki ekonomik skntyla, biraz da yeterli dzeyde din bilgisi bulunmayan kimselerin din deerlere ballnn ok kolay istismar edilebilmekte oluuyla alkaldr. Byle olunca devletin salk politikasn iyiletirip ihtiya sahiplerinin cretsiz tedavisine ve salk sigortasnn genellemesine, ayrca insanlarn yeterince ve doru ekilde din eitimine imkn hazrlamas kanlmaz olmaktadr.

c) Organ Nakli Hastalk ve tedavi konusunda kamuoyunun genel din telakkisini belki de en ok megul eden meselelerden birisi organ naklidir. Gnmzde organ nakli konusu, alternatifsiz bir tedavi yntemi olmas yznden tp ilminin nemli bir uras olduu gibi, organ veren ve alan iki tarafn da insan olmas ve insan uzvu zerinde tasarruf yaplmasn gerektirmesi sebebiyle konu din, hukuk ve ahlk da yakndan ilgilendirmektedir. Burada sadece konunun din reti ve telakkiyi ilgilendiren ksm zerinde durulacaktr. Ksa bir tarihe vermek gerekirse, yaklak XVI. yzylda balayan otoorgan nakli giderek gelitirilmi, XIX. yzylda insandan insana doku ve organ nakline balanm, nceleri deri, damar, kas nakli eklinde balayan bu tedavi yntemi giderek gelitirilerek kalp, karacier, bbrek, kemik ilii, kornea gibi hayat organlarn nakli aamasna gelinmi, XX. yzyln ikinci yarsndan itibaren bunda da baarl sonular alnmaya balanmtr. Artk organ nakli gnmzde, dier lkelerde olduu gibi lkemizde de binlerce lmcl hasta iin bir k ve yaama midinin kayna durumundadr. Ancak, insandan insana organ nakli bylesine nemli bir tedavi yntemi olmasnn yan sra, baz din ve hukuk sorunlar da beraberinde getirmi ve konu deiik evrelerde farkl alardan tartlmaya balanmtr. Organ naklinin slmn prensip ve amalaryla ilikisini kurarken konu iki ayr adan ele alnabilir. Birincisi, organ naklinin itikad (inan esaslar) ve uhrev (hiret hayatna ilikin sonular) adan deerlendirilmesi. kincisi de, organ naklinin slm hukukunun ilke ve gayeleri asndan incelenip ciz olup olmadnn aratrlmas.
1. tikad ve Uhrev Adan

Organ naklinin itikad ve uhrev adan deerlendirilmesi, bunun cisman hair inancyla, organlarn sorumluluu ve kyamet gn ahitlii meselesiyle ve genel olarak din sorumluluk esaslaryla badap badamayaca gibi tartmalarn almasn ve bu konularda belli bir sonuca varlmasn gerekli klmaktadr. Ehl-i snnet bilginlerinin ve kelmclarn ounluu, hirette harin cisman olaca, insann ruh ve bedeniyle birlikte diriltilip bylece harolaca, hesaba ekilecei, ceza veya dle muhatap olaca grndedir. Kuran yetleri de bu gr dorular mahiyettedir (bk. Th 20/55; el-Hac 22/5, 7; en-Nr 24/20; Ysn 36/78-79; el-Kyme 75/3-4). hirette harn cisman (beden) olaca inancnn, organ naklinin tereddtle karlanmasnda ksmen

de olsa etkisi vardr. Ancak konu yakndan incelendiinde organ naklinin cisman hairle dorudan ilikisi, daha dorusu organ naklinin cisman hair inancn zedeleyen bir yn bulunmad, nakledilecek organn tekrar asl sahibine dnecei ifade edilebilir. Nitekim organlarn toprakta rmesi, yanp kl olmas, hayvanlar tarafndan paralanp yenmesi de onun tekrar asl sahibinde harolunmasna engel deildir. Gerekten Kurn- Kermde (el-Kyme 75/3-4) hirette insann btn uzuvlarnn en ince ayrntya kadar toplanaca ifade edilir. Bu ve benzeri delillerden yola kan slm bilginleri de herkesin asl paralarnn kendisiyle harolaca grndedirler. Takma organn yeni sahibinde sevap veya gnah ileyen bir kiinin czn oluturmas da tamamen bu yeni sahibiyle alkal bir meseledir. nk sorumlulukta aslolan iradedir, sorumlusu da o organlar kullanan ahstr. Kyamet gnnde organlarn ahitlii meselesine gelince, bu husustaki yet ve hadisler organlarn hirette lisn- hl ile konuaca eklinde anlalabilecei gibi, Allahn huzurunda insann hibir mazeret ileri srme ve yalan beyanda bulunma imknnn olmayaca, her eyin apak ortada olaca anlamnda da yorumlanabilir. Bu konudaki yetler (en-Nr 24/24; Fusslet 41/19, 21, 22) gerek anlamnda alnsa bile yine organ nakline engel bir delil tekil etmez. Zira her ey Allahn bilgisi dahilindedir ve organlar her bir bedende bulunduklar sre iinde olup bitene ahitlik edebilirler. Konuya genel olarak din sorumluluk esaslar asndan bakldnda ise, ncelikle unu belirtmek gerekir ki, duygu, dnce, akl, inan gibi mnev, ruh zellikler, organlarn biyolojik yapsna bal olmadndan, organ nakliyle kiilik transferi olmamaktadr. Dier taraftan, dikkatten uzak tutulmamas gereken bir husus, slm dininin, cinsi, milliyeti, rengi, dini, konumu ne olursa olsun her insana insan olarak bakt ve eit bir yaama hakk tanm olduudur. u halde organ veren kimsenin veya organ verilen ahsn fsk yahut gayri mslim olmas gibi ahs durumlarndan tr dier tarafn dinen sorumlu olabileceinin ileri srlmesi de isabetli olmaz. slm tedaviye nem vermi, her insana tedavi olmada eit haklar tanm, bir insana hayat vermeyi btn insanla hayat verme mesabesinde grmtr (el-Mide 5/3). Buna gre, organ nakli asndan mslman ile gayri mslim, dindar ile fsk ayrm yaplmas doru olmaz. Kald ki doruya hidayet eden de, eceli takdir eden de Allahtr. Sorumlulukta herkesin kendi hr iradesi esastr. Bu sebeple, mslman veya dindar olmayana organ vermenin, onun gnah ilemesine yardmc olmak veya mrn uzatmak olarak deerlendirilmesi slmn bu konudaki genel esaslar ile badamaz.

2. slm Hukuk Prensipleri Asndan

slm hukuku asndan organ naklinin hkmne, ciz olup olmadna gelince; amzda gncelleen bu mesele hakknda gerek naslarda gerek klasik fkh kitaplarnda ak bir ifadenin bulunmayaca aktr. Kuran ve Snnet gerekli grd baz konularda ayrntl hkmler koymakla beraber, genelde her hukuk olaya ayrntyla inmeyip, btn devir ve dnemlerde ortaya kabilecek problemler iin geerli birtakm ilke ve ller koymakla yetinmitir. Bu, Kuran ve Snnetin kyamete kadar mslmanlar iin kaynak ve l olmasnn tabii sonucudur. Klasik fkh kitaplar da, Kuran ve Snnet nda kendi devirlerinin problemlerini zm, mslmanlara gnlk yaaylar iin klavuzluk etmi, onlara yardmc olmutur. Bu duruma gre, gnmzdeki organ naklinin hkmn, naslarn ve slm hukukularnn benzeri olaylar karsnda gsterdii tavra ve gzettii gayeye bakarak kavramak mmkndr. Kuranda (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3; el-Enm 6/119, 145) ve hadislerde (Msned, V, 96, 218; Eb Dvd, Etime, 36) insan hayatn tehdit eden bir alk ve zaruret halinde haram fiillerin mubah hale gelecei ve gnahn kalkaca bildirilmitir. slm lye deer vermekle birlikte, insana ve hayata daha ok deer vermi, hayat korumay dinin be temel maksadndan biri saymtr. slm hukukular da hayat tehdit eden alk zarureti karsnda kalan kimsenin l insan eti bile yiyebileceini, tedavi maksadyla haram ve necis eyleri kullanabileceini, kemik, di, kan gibi insan paralaryla tedavi olabileceini, yavruyu kurtarmak iin len annenin karnnn yarlabileceini, yutulmu mcevher gibi deerli bir mal karmak iin lnn karnnn alabileceini belirtmilerdir. slm hukukularnn bu ve benzeri fetvalar gnmzdeki organ nakline bir hayli k tutmaktadr. Ancak bu gibi durumlarda belirtilen zmleri benimsemeyen fakihler de vardr. ada slm bilginleri ve fetva kurulular, lden (kadavra) tedavi maksadyla organ alnmasna ve hastaya nakledilmesine, eitli gerekelere istinaden cevaz vermilerdir. Bu cmleden olarak, lkemizde Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulu daha nceki kararlarnn yan sra 03.03. 1980 tarih ve 396/13 sayl karar ile, belli artlarn bulunmas halinde lden diriye organ naklinin ciz olduuna fetva vermitir. Ayn ekilde Kveyt Evkaf ve Din leri Bakanlna bal Fetva Kurulunun 24. 12. 1979 tarih ve 132/79 sayl, 14.09.1981 tarih ve 87/81 sayl kararlar ile, Suudi Arabistanda faaliyet gsteren Dnya slm Birliine bal Fkh Akademisinin

ve Msrdaki Ezher Fetva Kurulunun kararlar ve slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin 11.02.1988 tarih ve 4/1 sayl karar da bu ynde olup, bu kararda lden organ nakli belli artlarla ciz grlmektedir. ada slm bilginlerinin byk bir ksm da ferd olarak bu paralelde fetva vermitir. Yukarda iaret edilen kurullar ve ahslar, lden diriye organ naklinin ciz olabilmesi iin u artlarn bulunmas gerektiini belirtirler: 1. Organ naklinde zaruretin bulunmas, 2. Konunun uzmanlarnda hastann bu tedavi ile iyileeceine dair gl bir kanaatin olumu bulunmas, 3. lmnden nce kendisinin veya lmnden sonra miraslarnn onaynn alnm olmas, 4.Tbb ve hukuk lmn kesinlemi olmas, 5. Organn bir cret ve menfaat karlnda verilmemi olmas, 6. Alcnn da buna raz olmas. Sz konusu kurullar ve bilginler, lden organ nakline fetva verirken genellikle, zaruret halinde haram ilemeye, necis ve haramla tedavi olmaya ruhsat veren naslar ve bunlardan kaynaklanan fkh kurallar ve ictihadlar delil olarak gstermektedirler. Ayrca, zaruretteki kimsenin l insan etinden yiyebilmesi, deve idraryla tedavi olabilmesi, ipek ve altn kullanabilmesi, insan vcuduna lnn kemiinin veya diinin taklabilmesi, cenini kurtarmak iin l annesinin karnnn yarlabilmesi, annenin hayatn kurtarabilmek iin karnndaki lm ceninin paralanarak karlabilmesi gibi ruhsat hkmlerini rnek gstererek bunlarn gerekelerini esas almaktadrlar. lden organ naklini ciz grmeyen baz ada bilginler ise, insan lsnn saygnln ve dokunulmazln, lnn kemiini krmak, diri iken kemiini krmak gibidir melindeki hadisi (Eb Dvd, Ceniz, 60; elMuvatta, Ceniz, 45), cisman hair ve organlarn ahitlii inancn, hilkati (asl yaratl) bozmann ciz olmamas ilkesini gereke gstermektedir. Ancak bu grn ve dayanaklarnn, slmn yukarda zikredilen ilke ve gayeleri karsnda daha zayf kald aktr. Diriden diriye organ naklinin hkmne gelince; baz ada slm bilginleri ve fetva kurullar belli artlarla buna da cevaz vermilerdir. Bu cmleden olarak Kveyt Evkaf ve Din leri Bakanlna bal Kveyt Fetva Kurulunun 24.12.1979 tarih ve 132/79 sayl kararnda Suudi Arabistandaki

Dnya slm Birliine bal Fkh Akademisinin 19-28 Ocak 1985 tarihinde Mekkede dzenlenen VIII. Dnem Toplantsnda alnan kararlarda ve slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin 11.02.1988 tarih ve 4/1 sayl 20.03.1990 tarih ve 6/5-8 sayl kararlarnda diriden diriye organ nakli, belli artlarla ciz grlmtr. Bunun cevaz iin ileri srlen artlar ise unlardr: 1. Zaruretin bulunmas, 2. Vericinin izin ve rzsnn bulunmas, 3. Organn alnmasnn, vericinin hayatn ve saln bozmayacak olmas ve bu durumun tbb raporla belgelendirilmesi, 4. Konunun uzmanlarnda operasyon ve tedavinin baarl olacana dair gl bir kanaat olumu bulunmas, 5. Yeterli tbb ve teknik artlarn bulunmas, 6. Organ vermenin cret veya belli bir menfaat karl olmamas. Bu fetvann din dayana olarak yukarda zikredilen deliller, zellikle
Kim bir insana hayat verirse, btn insanlara hayat vermi gibidir (elMide 5/32) ve yilik ve takv zere yardmlanz (el-Mide 5/2) melin-

deki yetler ile yardmlamay, dayanmay, fedakrl, zarar nleyip faydaly hkim klmay emir ve tavsiye eden hadisler gsterilmektedir. Diriden diriye organ naklini ciz grmeyen ada slm bilginlerinin says, lden organ nakli konusundakine gre biraz daha fazladr. Bu grn sahipleri gereke olarak da, insann kendi organlarna mlik olmadn ve onlar zerinde tasarruf yapma hakknn bulunmadn, insann saygdeer ve dokunulmaz olduunu, organ naklinin hilkati (asl yaratl) deitirdiini, iki taraf iin de denk bir tehlike tekil ettiinden bunun zararn zararla giderilmesi kabilinden olduunu ileri srmektedirler. Ancak, diriden alnan her organ ve dokunun ayn sonucu dourmad ve ayn derecede hayati tehlike, salk bozukluu veya grnm irkinlii meydana getirmedii aktr. Vericiyi riske sokmad, saln veya grnmn bozmad takdirde, tbb verileri esas almak ve organ nakline -zarureten bavurulan alternatifsiz bir tedavi yntemi olduu srece- olumlu bakmak, herhalde slm prensiplerle ve din hkmlerin amalaryla daha uyumlu bir tavr olacaktr. te yandan, kiiye kendi vcudundan organ veya doku nakli meselesi nemli tereddtlere yol amam; slm Konferans Tekiltna bal olan

slm Fkh Akademisinin 11.02.1988 tarih ve 4/1 sayl kararnda, salad yarar, getirecei zarardan fazla olmak, biyolojik veya psikolojik adan kiiyi skntya sokan bir kusur veya rahatszln giderilmesi amacna ynelik bulunmak artyla bu tr tbb operasyonlarn ciz olduu belirtilmitir. Buna karlk ayn kararda, kiinin hayatiyetine son veren, yine hayatiyetine son vermese de vcudun temel fonksiyonlarndan birini tamamen sona erdiren organ yahut organlarn alnmas yoluyla diriden diriye organ naklinin ciz olmad vurgulanmtr. Hayat, lm ve lm tesini tabii birer hadise ve kademe olarak tantp anlaml hale getiren slm dininin dnyada insanlarn fert ve toplum olarak salk, huzur ve gven iinde yaamasna nem verdii, bunu salayc tedbirlerin bir ksmn emrettii, bir ksmn da insanlarn aba ve inisiyatiflerine brakp ilke olarak tevik ettii bilinmektedir. Byle olunca mslman toplumlarn, yeni bir tedavi yntemi olan organ nakli konusunda balangta mtereddit davranmas, hatta toplumsal refleksle kar bir tavr sergilemesi ve bu konuda birtakm din gerekeler retmesi mkul karlanabilir. Bu tarz bir diren, geleneksel toplumlarn her bir yenilik karsnda dalp paralanmasn nleyici ve toplumsal yapy koruyucu bir sigorta ilevi de grmektedir. Ancak, organ naklinin artk alternatifsiz bir tedavi yntemi olarak insanlar hayata dndrd grldkten sonra bu tereddtlerin ve ekimser tavrn terkedilmesi, hatta bu ynde ciddi admlarn atlmas, kamuoyu oluturulmas ve bunu salayacak kurumlarn kurulmas gerekir. nsan hayatna ok deer veren bir dinin mensubu olan mslmanlarn bu konuda dnyaya nclk ve rneklik etmesi bile beklenir. F) Hayvanlar Hayvanlarla ilgili din hkmlerin nemli bir blm etlerinin yenip yenmeyecei, kesimi ve avlanma usulyle ilgili olup bu konu daha nce ele alnmt. Ancak hayvanlarn gnlk hayatmzda nemli bir yer igal ettii, dnyay deta onlarla paylatmz, bu sebeple hayvanlara kar da baz sorumluluklarmzn olduu bir gerektir. lk dnemlerden itibaren fkh kltrnde hayvanlara kar efkatli davranma, hayvanlarn evde bakm ve beslenmesi, kpek ve ku besleme gibi konularn ele alnp tartld grlr. Teknolojinin ve ehirlemenin tabiat ve hayvanlar aleyhine sonulanacak ekilde geliip birok hayvan trnn hzla tkendii, evre bilincinin yeterince gelimedii gnmzde konu ayr bir nem kazanmtr.

a) Hayvan Haklar Allah Tel, dier yeryz nimetleri gibi hayvanlar da insann hizmetine vermi, onlardan eitli ekillerde faydalanmay hell klm, buna karlk da yeryzndeki btn mahlkata kar adaletli ve ll davranmay, hayvanlara merhamet ve efkat gsterilmesini emretmitir. Hz. Peygamber de, Merhamet edene Allah da merhamet eder; siz yerdekine merhamet edin ki gkteki de size merhamet etsin (Eb Dvd, Edeb, 58) buyurmu, gnahkr bir kiinin ok susam bir kpee zor artlar altnda su temin ettii iin Allah tarafndan balandn (Buhr, irb, 9; Mezlim, 23), bir kediyi hapsederek alktan ve susuzluktan lmesine yol aan bir kadnn da bu yzden cehennemlik olduunu (Mslim, Selm, 151-152; Tevbe, 25) bildirmitir. Yine Resl-i Ekrem, hayvanlara efkatle davranlmasn emretmi (Mslim, Birr, 79; Eb Dvd, Edeb, 10), hayvanlarn a brakan ve onlara eziyet eden kimseleri ayr ayr uyarm (Eb Dvd, Cihd, 44), hatta sama esnasnda memelerinin incinmemesi ve izilmemesi iin sam iini yapan kimselerin trnaklarn kesmelerini istemitir (Kettn, et-Tertb, II, 369). Ayrca Hz. Peygamberin, yavrular alnd iin strap iinde kanat rpan bir kuu grnce bunu yapanlar uyardn ve yavrularnn geri verilmesini emrettiini (Eb Dvd, Cihd, 112), canl hayvann at hedefi yaplmasn yasakladn, bakalarnnki ile karmamas gibi dncelerle hayvanlarn damgalanmasn, hayvanlar arasnda dv ve gre tertip edilmesini, zevk iin avlanlmasn, hatta hayvanlara kt sz sylenmesini deiik slplarla yasaklayp knadn (Buhr, Zebih, 25; Mslim, Birr, 80; Libs, 106-112; Eb Dvd, Cihd, 51; Nes, Edh, 42) biliyoruz. Gerek bu konudaki yet ve hadisler, gerekse slmn telkin ettii genel ahlk ilkeler ve davran bilinci sebebiyledir ki, Hulef-yi Ridn dneminden itibaren uygulamada ve literatrde, hayvanlara iyi davranlmas, onlara eziyet edilmemesi, a ve susuz braklmamas, glerinin zerinde yk tatlmamas, elence iin dvtrlmemesi, yavrularnn alnmamas gibi hayvan haklarn korumaya ynelik bir dizi emir ve tlimatn verildii, baz idar tedbirlerin alnd, aksine davrananlarn uyarld veya cezalandrld bilinmektedir. zellikle Osmanllar dneminde sahipsiz hayvanlarn bakm ve korunmasnn devlet tarafndan saland, bu amala vakflar kurulduu da burada hatrlanabilir. Hayvan haklarnn korunmasnda genelde emir bil-marf erevesinde toplumsal saduyunun pay bulunduu gibi ileri dnemlerde muhtesipler de bu konuda zel bir grev stlenmilerdir.

slmn insana ykledii sorumluluk ve davran bilinci, din eitim ve grg, onun hayvanlara ve btn mahlkata kar dengeli, merhametli ve adaletli davranmasn gerektirir. Gnmzde lsz avlanma ve tketimin tabii dengeyi altst ettii, birok hayvan trnn yok olma tehlikesiyle kar karya kald, boa, deve ve horoz grelerinin elence arac olduu, hayvanlarn tabii ortamlarndan alnp darack kafeslere hapsedilerek seyirlik hale getirildii gibi rnekler gz nne alnrsa, slmn telkin ettii bu efkat ve merhamet ortamna hayvan haklar asndan da ihtiya vardr. b) Hayvan Besleme Hz. Peygamber dneminde baz sahblerin evlerinde kanarya veya sere cinsinden ku besledii bilinmektedir (Buhr, Edeb, 81, 112; Mslim, Edeb, 30). Yine Resl-i Ekremin evinde vah hayvan besledii, yalnzlktan yaknan bir sahbye de gvercin veya horoz beslemesini tavsiye ettii rivayet edilir (Msned, VI, 112; Heysem, IV, 67). Fakihler bu rivayetlerden hareketle, eziyet etmemek, a ve susuz brakmamak kaydyla kafeste ku beslenmesini ciz grmlerdir. Ayrca o dnemde evlerde kedi beslendii de bilinmektedir. Bu sebeple, kpek ve domuz gibi hakknda zel bir yasak bulunmadka ve yukarda temas edilen hayvan haklar ihll edilmedii, evre iin rahatszlk ve kirlilik tekil etmedii srece evde hayvan beslemenin kural olarak ciz sayld anlalmaktadr. c) Kpek Kpek, gerek evcillii ve scak kanll, gerekse baz zel kabiliyetleri sebebiyle insanolunun yeryznde en ok yararland hayvanlar arasnda yer alr. Ancak din literatrde, insanla olan yakn ilikisi sebebiyle kpein beslenmesi, kullanlmas, art ve salyasnn din hkm, kpein verdii zararlardan sorumluluk gibi konular ayr ayr ele alnm, bu konuda bir ksm Kuran ve Snnetten, ou da slm bilginlerinin yorum, kltr ve tecrbelerinden kaynaklanan birtakm hkm ve grler ortaya konmutur. Bu hkmlerden bir ksmna, hayvanlarn etinin yenip yenmemesi ve avlanma konular ele alnrken temas edilmiti. Kuranda btn iyi ve temiz eylerin hell klnd ifade edildikten sonra eitilmi avc hayvanlar kullanlarak yakalanan avlarn hell olduuna temas edilmekte (el-Mide 5/4), slm bilginleri de kpein avc hayvan olarak kullanlmasnn ciz olduunda gr birlii iinde bulunmaktadrlar. Ancak bunun iin, kpein avlanma konusunda eitilmi olmas, avlanmas

kastyla salverilmesi, tutmu olduu av ondan yemeksizin sahibine getirmi ve av boarak deil de yaralayarak ldrm olmas gibi artlarn arandn daha nce grmtk. slm bilginleri, avlanmann yan sra ihtiya duyulan dier alanlarda kullanlmak zere kpek beslenmesinin ciz olduu, ihtiya olmad halde evde kpek beslenmesinin ise doru olmad grndedirler. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber ziraat veya hayvanclk faaliyeti ya da ev bekletme veya av gibi bir sebep olmakszn kpek besleyen kimsenin sevabndan hergn bir miktar eksileceini bildirmi (Buhr, Hars, 3; Zebih, 6), iinde kpek bulunan eve meleklerin girmeyeceini ifade etmitir (Buhr, Bedl-halk, 7,17; Mslim, Libs, 81-84). Bu hadislerden hareketle, bata filer olmak zere baz fakihler, ihtiya yokken evde kpek beslemenin haram olduu grne sahip olmulardr. slm bilginlerinin ounluu kpein artnn necis olduu, yalad kabn da yedi defa, Eb Hanfe ise defa ykanmas gerektii grndedir. Bu grlerle balantl olarak kpein satnn ve bu sattan elde edilen paradan yararlanmann ciz olup olmad da tartlmtr. Hanefler ve bir grup slm bilgini, kendisinden yararlanlmas eran serbest olan kpein alm satmn ve satndan elde edilecek paradan istifadeyi ciz grrler. slm hukuk doktrininde, hayvanlarn kendiliinden verdii zararlarn tazmini gerektirmedii ilke olarak benimsenmise de, saldrgan kpeklerin bakalarna zarar ve ziyan vermemesi iin, sahiplerinin gerekli nlemleri almasnn gerektii aktr. Bu hayvanlarn srmas, saldrmas sonucu meydana gelen zararlardan, kusur ve ihmallerinin bulunmas orannca sahipleri sorumlu tutulurlar. slm dini evreyi, tabii gzellikleri korumay, hayvanlar da dahil btn canllara kar sevgi ve merhametle davranmay emretmi, hayvanlarn bo yere ldrlmesini yasaklam, ancak insan salna, temizlie ve koruyucu hekimlie de ayr bir nem vermitir. Kpein ihtiya halinde beslenmesine msaade edilmesi, fakat ev iinde ss kpei olarak beslenmesinin ho karlanmamas bu anlayn sonucudur. Mslmanlarn kltr tarihinde, geliri a kalan hayvanlar doyurmaya tahsis edilmi vakf rnekleri vardr. Fakat bugn insan ilikilerinin, aile ii ve akrabalar aras balarn olduka zayflayp ferdiyeti, maddeci ve bencil bir yaama tarznn hkim olduu Bat toplumlarnda ve bu yaam tarznn etkisi veya zentisi iinde olan baz mslman kesimlerde, byle bir amala deil, evde ss ve elence olarak kpek besleme deti hzla yaygnlamaktadr. Kpek sevgisi ve kpek

zerinde odaklaan ilgi bir bakma, insanlarn dier acmaszlklarn, bencillik ve sevgisizliklerini rten veya glgeleyen ve kiilere snfsal ve kltrel avantaj salayan sembolik bir davran halini almtr. Doal evreden ve tabii-insan ihtiyalardan uzak bir ehirleme, bireyselleme ve kimsesizleme de bu tr kt detlerin bilinsiz bir ekilde yaylmasn hzlandrc bir ortam oluturmaktadr. lk bakta hayvan sevgisinin bir uzants gibi alglanabilecek bu det, esasnda gerek insan sal gerek ev ii ve evre temizlii gerekse madd imknlarn israf edilmesi asndan nemli sakncalar tad gibi, insann sevgi ve ilgisini yanl noktalarda younlatrarak insan ilikilerinin de zaafa uratmaktadr. Kpein, kuduz hastalna yakalanma ve onu bulatrma asndan hayvanlar arasnda ilk sray igal ettii, ty, salyas ve pisliiyle de birok hastaln yaylmasnda etkin rol oynad gz nnde bulundurulunca, slmn ihtiya olmakszn zevk ve ss iin evde kpek beslemeyi yasaklamasnn, kpein salya ve artnn necis olduunu bildirmesinin hikmeti daha iyi anlalmaktadr. d) Sun Tohumlama Son yzyl iinde bilim ve teknolojide alnan mesafeler, zellikle gen mhendislii, veterinerlik ve tp bilimlerindeki hzl gelimeler hayvan ve insanlarn tabii yollar dnda, birtakm hric bilimsel mdahalelerle dllendirilmeleri imknn gndeme getirmi, buna paralel olarak da belli bir talep ve pazar olumutur. Bu balamda sun ilkah yani yapay dllenme, erkein spermiyle kadnn yumurtasnn tabii birleme d yollarla dllendirilmesi yntemini ifade etmektedir. Erkek ve kadnn sun yollarla dllendirilmesi tp bebek bal altnda daha nce ele alnm olduundan burada, sun tohumlama tabiriyle, rfteki kullanma da uygun ekilde, erkek ve dii hayvann sun yollarla dllendirilmesi ifade edilecek ve bu konu hakknda aklama yaplacaktr. Cinsel yasak, mahremiyet ve ayp gibi kavram ve deerler sadece insana zg olduundan, hayvanlarn gerek kolayca dllenmesini gerekse nesillerinin slahn temin maksadyla sun tohumlama yntemine bavurulmas kural olarak ciz grlr. Fkh kltrnde bu konudaki tartma, cretli tohumlama ve cret demenin gebelik artna balanmas durumlardr. Hz. Peygamberin, tohumluk erkek hayvann diiye amas karlnda para alnmasn yasaklad ynndeki hadislere (Buhr, cre, 21; Mslim, Mskat, 3; Eb Dvd, By, 42), slm hukukularnca farkl aklamalar getirilmise de bu konuda vrit olan hadisleri, Reslullahn

akidlerin garar iermemesine ve gereklemesi kesin olmayan sonulara balanmamasna verdii nemin bir uzants olarak grmek de mmkndr. Bu sebepledir ki, bata mam Mlik olmak zere birok fakih, erkek hayvann dii hayvana cret karl ekilmesini veya bu sebeple cret denmesini ciz grmekte, fakat akdin hayvann gebe kalmas artna balanmasn ise ciz grmemektedir. cretli ve artl sun tohumlama konusuyla ilgili olarak slm hukuk literatrnde yer alan tartmalardan hareketle, sun tohumlama iin cret talep edilmesi ve denmesinin ciz olduu, ancak akdin veya cretin hayvann gebe kalmas artna balanmasnn doru ve geerli olmamas gerektii sylenebilir. Bu iin profesyonellik erevesinde icras ve bilimsel verilere gre gebe brakma ihtimalinin ok kuvvetli olmasna binaen, cret deyen tarafn hakkn koruyucu baz nlemlerin alnmas da hakkaniyete aykr olmaz. IX. AHIS ve MAL ALEYHNE LENEN TEMEL SULAR slm dininde ve fkh kltrndeki haram ve hell, ciz ve ciz deil kavramlarnn, hayvanlarn etinin yenip yenmemesinden sun tohumlamaya kadar birok yn ve alm bulunmaktadr. Buraya kadar ele alnan konularn bir ynyle toplumsal hayat, arlkl olarak da bireysel tercih ve davranlar ilgilendirdii sylenebilir. Halbuki slm dininin fert ve toplum hayatn bir btn olarak ele aldn, bunun iin de her iki alana ilikin emir ve tavsiyelerinin bulunduu biliyoruz. nk ferdin mutluluu huzurlu, gvenli ve dzenli bir toplumsal hayat iinde mmkn olduu gibi, toplumda kamu ve hukuk dzeninin salanabilmesinin yolu da insan unsurunun yetikinliinden gelmektedir. Bu itibarla dinin fert ve toplum hayatna ilikin emredici ve dzenleyici hkmlerinden nemli bir ksm da sosyal ve siyasal hayat, toplumdaki ticar ve hukuk ilikileri, insanlar aras mnasebetleri salkl, gvenli ve huzurlu bir zemine oturtmaya mtuftur. leri blmlerde slm dini ve mslman toplumlarn gelenei asndan sosyal ve siyasal hayat, toplumdaki hukuk ve ticar ilikiler ve ahlk deerler ele alnacaktr. Burada ise haram ve helllerin daha ok toplumsal hayata dnk bir vechesi olan, ahs ve mal aleyhinde ilenen ve din tarafndan da yasaklanan temel sular konusuna, ceza hukuku asndan deil de din ahkm asndan temas edilecektir. A) ldrme slm dini, insan yaratlanlarn en deerlisi ve stn, insan hayatnn korunmasn da dinin temel amalarndan biri saymtr. Kuranda haksz

yere bir cana kyann btn insanlar ldrm gibi ar bir su iledii, bir insann hayatn kurtarmann da btn insanlara hayat verme gibi yce ve deerli bir davran olduu ifade edilir (el-Mide 5/32). Bunun iin de slmda adam ldrme (cinayet) byk gnahlardan birini tekil eder. Haksz yere ve kasten mmin bir kimseyi ldrenin, -yaknlarnn talebine bal olarak- dnyada ksasen ldrlecei (el-Bakara 2/178; el-sr 17/33), hirette de ebed cehennem azabyla cezalandrlaca, Allahn gazap ve lnetine urayaca bildirilmitir (en-Nis 4/93). Ved haccnda Hz. Peygamber btn mslmanlara hitaben, Bu gn, bu ay ve bu belde nasl kutsal ve masn ise, canlarnz, mallarnz ve rzlarnz da ylesine masndur (toplumun sorumluluu ve hukukun gvencesi altndadr) buyurarak (Buhr, lim, 37, Hac, 132, Mslim, Hac, 147), insann yaama hakknn dokunulmazln belirtmitir. Bir baka hadiste de
Yedi helk edici eyden saknnz. Bunlardan biri de, hakl durumlar mstesna, Allahn haram kld bir cana kymaktr buyurmutur (Buhr, Vesy, 23; Tb, 48; Hudd, 44; Mslim, mn, 144; Eb Dvd, Vesy, 10).

Bir hadiste lm cezas snrlandrlm, sadece sulu iin lm cezasnn verilebilecei belirtilmitir. Bunlar da irtidad, evlinin zinas ve kasten adam ldrmedir (Eb Dvd, Hudd, 1). Hz. Peygamberin bu aklamas, insan hayatn korumann dinde ne kadar nemli grldn ifade etmesi ynyle dikkat ekicidir. Bu yzdendir ki, slm hukukular arasnda, bu ar sulardan birini ilemedii srece ekyaya, sulu ve isyankra, hilekr ve hrsza lm cezasnn uygulanmasnn doru olmayaca, devlet bakanna veya kanun koyucuya bu ynde bir takdir hakk vermenin yanl olaca gr arlk kazanmtr. nsan hayatnn dokunulmazl byle bir snrlamay gerekli klmaktadr. slmn kasten adam ldren kimseye ksas cezasn ngrmesi de yine insan hayatna verdii deerle aklanr. slm dininde, sava halinde bile mslman savalarn dman ldrme hakk ok snrl tutulmu, kadn, ocuk, din adam, yal kimseler gibi savaa bilfiil katlmayanlarn ldrlmesi yasaklanm, sava esirlerinin yaama hakk korunmutur. Fiil sava durumu veya bir cezann infaz, mer mdafaa gibi hukuka uygunluk hallerinin bu yasak dnda kald aktr. Zina suu ilerken yakalanan sulunun veya bir cinayet ileyen kimsenin su madurlarnca ldrlmesi deil, sulunun devlet eliyle, objektif ve dil yarglama sonucu cezalandrlmas ilkesi benimsenmitir. Btn bunlar insan hayatna verilen deerin bir baka adan ifadesidir.

slmn gerek din ve ahlk zeminde gerekse hukuk dzeni plannda ald tedbirlere ramen bir kimsenin su iledii sabit olmusa, o takdirde hem sulunun cezalandrlmas, hem su madurunun haklarnn korunmas, hem de toplum vicdannn tatmin edilip suun tekrar ilenmesinin nlenmesine ynelik bir cezalandrma ngrlerek hak ve hakkaniyete dayal bir ceza adaleti benimsenmitir. Bu yaklamn bir uzants olarak, kasten ldrmelerde, ldrlen kimsenin yaknlarnn da istemesi artyla, katilin ksasen ldrlmesi esastr (el-Bakara 2/178-179; el-Mide 5/45). Ksas istenmez veya mmkn olmazsa lenin kan bedeli demek olan diyet denir. Hataen ldrmelerde de kural olarak lenin miraslarna diyet demesi yaplr (en-Nis 4/92). Hataen ldrmelerde sulunun kefret demekle ykml tutulmas ise, bir ynyle toplum yararn, bir ynyle de nefis terbiyesini salamay amalar. Yaknn ldren kimsenin ek bir ceza meyyide olarak o ahsn mirasndan mahrum edilmesi, mirasa konma amacyla cinayet ilenmesini balangta nlemeyi hedef almaktadr. Kasten adam ldren kimse dinen si ve fsk saylr. slm limleri katilin tvbesinin, Allahn dilemesine bal olarak, kabul edilebileceini ifade ederken, suun gnah ve arlndan ziyade katile, ayet ksasen ldrlmemise kendini slah edip o andan itibaren iyi bir insan olma ansn vermeyi gz nnde bulundurmulardr. Katilin Allah katndaki konum ve kbeti ise, gnahlarn balanmasna ilikin yetlerin genel ifadesinden anlaldna gre (en-Nis 4/48, 116; ez-Zmer 39/53), tamamyla Allahn dilemesine ve balamasna kalm bir konudur. B) Kan Davas Aile veya yakn evreden biri ldrldnde, katile veya yaknlarna kar, lenin yaknlarnca alma duygusuyla ve misilleme eklinde karlkl cinayetlerin srdrlmesinin genel ad olan kan davas, kamu dzen ve gvenliinin tam salanamad geleneksel toplumlarda, bir de cezalandrma adaletinin yeterince ilemedii ve tatminkr olmad toplumlarda ska karlalan bir olgudur. Hatta akrabalk ve soy balarnn gl olduu, buna ilveten, suluyu gerektii ekilde cezalandrc kamu otoritesinin veya yasal dzenlemelerin bulunmad toplumlarda kan davas, sosyal bir olgu olmann tesinde ahlk bir dev olarak da grlr. Kan davas, slm ncesi Arap toplumunda da ok yaygnd. Aile veya kabile yelerinden biri ldrldnde onun kannn yerde braklmamas, cnn alnmas sosyal ve ahlk bir deer tayor, erefli ve onurlu bir grev

saylyordu. Bu yzden de, bu ve benzeri toplumlarda kan davasnn ahs intikam erevesini ve aile snrlarn aarak kabileler aras bir dmanla dnt ve iki taraf iin de ar kayplara yol aan kabile ve blgeler aras savalara neden olduu ska grlrd. slm dini, adam ldrme ve yaralama sularnn kasten ilenmesi halinde lenin yaknna veya su maduruna ksas yahut kan bedeli ve sakatlk tazminat, hata ile ilenmesi halinde de sadece diyet isteme hakk tanmtr. te yandan suu belirlemeyi, suluyu yarglamay ve cezalandrmay devlet tekeline alm, bu konuda dil, objektif ve tarafsz yarglama ilkeleri getirmi, suta ve cezada kanunlik, eitlik ve objektiflik ilkelerini sk skya korumutur. Bu nemli gelimeler, hem su madurunun hakkn koruyucu, suluyu dil ve yeterli ekilde cezalandrc hem de mer vicdan tatmin edici bir ceza adaletini getirdiinden, slm toplumlarnda kan davalarnn nlenmesinde de etkin derecede rol oynamtr. Kasten ilenen cinayetlerde suluya uygulanacak beden veya mal cezay belirlemede, lenin yaknlarna veya messir fiil sonucu sakat kalan kimse olarak tanmlanabilecek su maduruna, seim veya sz hakk tannmasnn da bu olumlu sonuta nemli pay olmutur. Bat hukukunda insan hayatna ve salna kar ilenen sular tamamyla kamu dzenini ihll ve kamu davas mahiyetinde grld, sulunun cezalandrlmas veya affedilmesi konusunda tek yetkili merci olarak devlet tannd, su maduruna bu konuda herhangi bir sz hakk tannmad iin, cinayetlerde su madurlarnn hakk byk lde ihll edilmeye balanmtr. Halbuki bir cinayette, ncelikli olarak madur olan, maddeten ve mnen ykma urayan, ldrlen kimsenin yaknlardr. Ate dt yeri yakar ataszmz bu gerei vurgulayc niteliktedir. lenin yaknlar iin hukukun tand tazminat hakk ise ok snrl kalmakta, hele sulunun birka yl hapis cezasyla cezalandrlmas veya rastgele kacak bir af kanunuyla affedilmesi halinde, alnacak tazminat da anlamn yitirmektedir. Bu durum haliyle kiileri, devletin ve kanunun vermedii cezay ahsen verme ve suludan ahsen intikam alma gibi bir yanlla sevketmektedir. Su maduru, ahsen intikam almakla kendini hem savc hem hkim hem de infazc yerine koymakta, byle bir durum da bir yandan hukuk dzeninin ihlline ve maksad aan lsz tepkilere, dier yandan sonu gelmez kar cinayetlerin balamasna ve susuz kimselerin haksz yere ldrlmesine yol amaktadr. Halbuki hukuk gvenliinin lzum ve nemini benimseyen her hukuk dzeninde sulunun dil, objektif ve tarafsz delil ve llere gre devlet tarafndan yarglanmas esastr.

slm dininin ilke ve hkmleri, hibir kan davasn hakl grmez. Ancak toplumda kan davasnn nlenmesi iin, halkn eitilmesi, hukuk dzenine, devletin kanunlarna ve tarafsz mahkemelere gvenmesi ne kadar gerekli ise, devletin ve kanun koyucunun da cinayetleri su madurunu ve mer vicdan tatmin edici lde cezalandrmas, bu konuda su madurlarnn haklarn gzeten dil ve hakkaniyeti gzeten bir yarglama ve cezalandrma politikas izlemesi de o kadar nemlidir. C) ntihar Yaratlanlar arasnda erefli bir yere sahip olan insann yaama hakk da, Allah tarafndan lutfedilmi en temel haktr. Dnyaya yaratann tanma ve Onun gsterdii izgide hayatn srdrme amacyla gnderilen insann, dnyaya gelmesi de dnyadan ayrlmas da elinde ve yetkisinde olmayp bu durum ilh iradenin ve dzenin bir parasn tekil eder. nsann elinde olan, yaad srece yaratann tanma ve Ona kulluk etme ve bylece Onun katndaki deerini artrmadr. slm dncesine gre temel haklar, kiilerin zleri itibariyle sahip olduu ve zerinde her trl tasarruf yetkilerinin bulunduu haklar olmayp, Allahn insanlara bahettii ve belli kayt ve artlarla kullanmn insana devrettii birer emanet hkmndedir. Yaama hakk da byledir. slm inanc rengi, rk ve sosyal konumu ne olursa olsun her insann hayatn dokunulmaz bir deer olarak kabul edip insan hayatna ynelik her trl saldr ve tehlikeyi en etkili ekilde nlemeye alr. Sava, adam ldrme, isyan ve ihtill, evlinin zinas gibi toplumsal dzeni kknden sarsacak olumsuz gelimeler olmad srece insanlarn yaama hakkna mdahaleyi doru bulmaz. slmda inanszln (kfr) tek bana sava ve lm sebebi saylmamas da bu anlayn sonucudur. Bu nedenledir ki slm, kiilere yaama haklarn kendi elleriyle yok etme demek olan intihar hakkn da vermemi, bunu byk gnahlar arasnda saym, inanc ve ameli ne olursa olsun bu kimselerin srf intihar etmi olmas sebebiyle hirette byk bir cezaya arptrlacan bildirmitir. Kuranda bir kimseye hayat vermenin deta btn insanlara hayat verme gibi yce bir davran, bir cana kymann da deta btn insanlar ldrme gibi ar bir su ve gnah olduu belirtilir (el-Mide 5/32). yetin bu ifadesine hangi sebeple olursa olsun intihar etmek isteyenler de dahil grnmektedir. Hz. Peygamber de konuyla ilgili olarak uurumdan atlayarak, zehir ierek veya ldrc bir aletle kendini ldren kimsenin cehenneme

gireceini ve srekli olarak orada kalacan buyurarak (Buhr, Tb, 56) birka rnek zerinde intiharn byk gnah olduuna ve ac sonularna dikkat ekmitir. nk skntlara gs germek, acya ve kedere kar sabr gstermek, artlar ne derece kt olursa olsun Allaha olan inan ve gveni yitirmemek mslmann temel karakteri ve ilkesi olmaldr. stelik bu yolda gsterilen sabr ve mcadelenin Allah katnda byk bir ecri ve deeri vardr. Kuranda hayatta karlalan sknt ve problemlerin birer snav arac olduu, bunlara kar sabr ve metanet gsterildiinde iyi mslman olunaca ska hatrlatlr (el-Bakara 2/155,177; el-Hac 22/35). te yandan Allahn belli bir ama dorultusunda kullanmas iin insana verdii yaama hakkna insann mdahale etmeye ve bu konuda kendini yetkili grmeye hakk olmad gibi, byk bir nankrlk olarak da deerlendirilir. Btn bu gerekeler sebebiyle slm bilginleri intihar byk gnahlar arasnda saymlar, intihar edenin lm sonras hayattaki durumunu gerekte sadece Allahn bileceini ifade etmelerine ramen bu konuda da baz aklamalarda bulunmulardr. Kiinin, lme yol aan baz kusurlu davranlar yapmasnn intihar yasa erevesine girip girmedii de yine slm bilginleri arasnda ska tartlan bir konudur. Kiinin hayatn srdrecek lde yeme ve imesi farz olup, bundan kanarak lm orucu tutmas intihar hkmnde grlmtr. nk lme yol aabilecek bir alk tehlikesinde slm, haram gdalarn bile yenilip iilmesine msaade ederek insan hayatn korumay ve kurtarmay esas almtr. Kiinin iinde bulunduu tehlikeden kurtulmak iin aba sarfetmeyerek lm istemesi de bir bakma intihar saylmtr. Buna karlk tek bana dman saflarna saldrmada olduu gibi, kendini lme ihtimali yksek olan bir tehlikeye atmas, baka birini zorla, parayla veya rica ile kendini ldrmeye ikna etmesi gibi durumlarn, len ahs asndan intihar saylp ayn derecede haram ve gnah olup olmad ise tartmaldr. Ancak bu tr davranlarn fil asndan haram ve cinayet saylaca aktr. Bu sebeple umutsuz ve ac eken hastann tbb mdahalenin bir paras olarak ldrlmesi de (tanazi) din prensipler asndan tasvip edilemez. slm bilginleri intihar eden mslmann, intihar sebebiyle hirette ok etin ve iddetli bir azap greceini, hatta cehennemde ebed olarak kalacan ifade etseler de, intihar edenin imandan ktn ve kfir olduunu sylememilerdir. nk iman ve kfr davran bozukluuyla deil inan ve dnce ile alkaldr. ntihar edenin inan durumu ise kendisi ile Allah arasndaki bir meseledir. ntihar eden mslman, dier mslman cenazelerinde

olduu gibi ykanr, kefenlenir, cenaze namaz klnr ve mslman mezarlna gmlr. slm hukukularnn ounluunun gr bu yndedir. nk kelime-i tevhidi syleyen herkese yaad srece, ldnde, mezara gmlnceye kadarki ilemlerde mslman muamelesi yapmak, bundan tesini Allaha havale etmek gerekir. Baz slm bilginleri ise, Hz. Peygamberin intihar eden bir kimsenin cenaze namazn kldrmayndan (Mslim, Ceniz, 37) hareketle, intihar eden kimsenin cenaze namazn devlet bakannn kldrmayaca fakat halktan birinin kldrabilecei grndedir. Reslullahn bu uygulamas, tpk borlu olarak lenlerin cenaze namazn kldrmaynda olduu gibi, mslmanlar konunun hassasiyeti hakknda uyarmaya ve eitmeye ynelik bir nlem ve yntem olarak deerlendirilebilir. slm insana yaratl, yaama amac ve hayat sonras lem hakknda doyurucu, tutarl ve btnlk tayan bir inan ve bilgi sunduu, hayatn ac ve tatl her ynne ayr bir anlam vererek mslmann bilgi ve iradesini bu ynde hazrlayp eittii iin, mslman toplumlarda intihar olaylar yok denecek kadar azdr. Ancak slm bilin ve inancnn zayflad, slmn insanla ve dnya hayatyla ilgili temel mesajnn iyi kavranamad kesimlerde, cinsel bunalm, ak, ihanet, yoksulluk, isizlik, sakatlk, yaknn kaybetme gibi olaylar insanlarn yklmasna, hayata ksmesine ve neticede intiharlara kolayca yol aabilmektedir. ki ve uyuturucu madde kullanm da intiharlar kolaylatrc bir ortam oluturmaktadr. Hayatn da, insanlar aras ilikilerin acmasz bir madd kar kavgasna dnt, dinin insan ynlendirme ve eitme gcnn iyice zayflad, ou zaman da insan hayata balayan deer ve amalarn anlamn yitirdii Bat toplumlarnda intiharn oran mslman toplumlara gre bir hayli yksektir. ntiharlarn Batda bilgisiz halk kesiminden ziyade entelektel evrede daha yaygn olmas da konunun eitim ve kltrden ok inanla ilikili olduunu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. D) ffet ve Namusa Saldr ffet denince, insann arzularnn basksna kar koyarak, Allah ve insanlar nezdinde kendisini kk drc davranlardan saknmasn salayan ahlk erdem ve yetikinlik kastedilir. Irz da, genel anlamyla insann ve yakn evresinin eref ve itibar kayna olan, mnev kiiliini oluturan deerler btnn, zel ve dar anlamyla ise cinsiyet alanndaki iffet ve namusunu ifade eder.

slm dininde her iki anlamyla da iffet ve namus, kiilerin en temel haklarndan olup, bunlara yaplan saldrlar su ve gnah saylarak dnyev ve uhrev meyyidelere konu edilmitir. slmda zinann ve zinaya gtren yollarn yasaklanmas, rtnmeyle ilgili emir ve dzenlemeler esasen hem kiilerin iffet ve namuslarn hem de toplumsal ahlk korumaya mtuf tedbirlerdir. Dinin zina yasa ve bu konudaki koruyucu tedbirleri daha nce ele alndndan burada kiilerin iffet ve namusuna dil uzatma (kazf) suuna temas edilecektir. Din ve ahlk ynden gnah saylan davranlar, hukuk dzeni tarafndan da belli derecede cezalandrlarak topluma kvamn veren bu kurum arasnda salam bir balantnn kurulmas gerekir. Bu sebepledir ki slm hukukunda iffet ve namusun nemi, aile kurumunun kutsall sebebiyle zina iftiras ar bir su saylm, Kuran ve Snnette cezas (hadd-i kazif) seksen celde (sopa) olarak belirtilmitir. Kurn- Kermde yle buyurulur:
Namuslu kadnlara zina isnadnda bulunup sonra (bunu ispat iin) drt ahit getiremeyenlere seksener sopa vurun ve artk onlarn ahitliini asla kabul etmeyin. Onlar tamamen gnahkrdrlar. Ancak bundan sonra tvbe edip slah olanlar mstesnadr. Allah ok balayc ve merhametlidir (enNr 24/4). Buna gre zina iftiras suu, iffetli bir kimseye zina isnat edilip,

zina suunun ispat art olan drt ahidin getirilememesi halinde sz konusu olur. slm hukukunda, zellikle vazgeilmez deerlerin (zarriyyt) korunmasna ynelik olarak ar cezalar tertip edilmi olan zina gibi sularn ispatnda objektif kriterler kullanlm ve sular belli bir aleniyet kazanmadan ceza takibata uratlmamtr. Bu tutum aile kurumunun ypratlmasn, insanlarn iffet ve namusunun kolayca kirletilmesini nleyen ciddi bir nlemdir. Gerekten insanlar rz ve namus konusunda ok hassas olduundan, dier bir ifadeyle insanlarn iffeti lekesiz, temiz ve beyaz bir zemine benzediinden, bu alanda yaplan her dedikodu fevkalde etkili olur ve bu dedikodulara konu olan ahs asndan telfisi imknsz maduriyetler doar. slm bu tr dedikodulara frsat vermemek, phe ve zanna dayal hkm vermeyi nlemek iin bylesine ar bir isnatta bulunulabilmeyi sk ispat artlarna balam, kesin delille ispat edilmenin mmkn olmad durumlarda susulmasn, ahs kanaat ve bilgilerin gizli tutulmasn istemitir. Namus ve iffeti hedef alan zina iftiras dnda kalan dier bhtn ve iftiralar da Kuran ve Snnette yasaklanm, knanm ve mesuliyeti gerektirecei ifade edilmi ise de herhangi bir ceza ekli ngrlmemi, bu konuda

gerekli tedbirleri almak toplumlarn inisiyatifine braklmtr. Byle olunca her bir toplumun, huzur ve btnln koruyabilmek iin kendi dnemlerinin ve toplumlarnn artlarna da uygun baz hukuk dzenlemelere gitmeleri ve deiik zmler gelitirmeleri mmkn ve gereklidir. Zira drst kimseleri ypratc, toplumsal huzuru bozucu dedikodularn, yalan yanl haber ve iftiralarn nlenmesini, sadece dinin ve sosyal ahlkn yaptrm usulne brakmak doru olmaz. Hukuk dzeninin de bu konuda destekleyici birtakm nlemler almas daima byk nem tar. E) Kiilik Haklarna Saldr Bir kimsenin ve ailesinin bakalarnca sayg duyulmas beklenen ve gereken mnev kiilii, eref ve haysiyeti din literatrde rz terimiyle ifade edilir ve bu insann temel haklarndan birini tekil eder. Kurn- Kermin pek ok yetinde hem kiinin kendi mnev kiiliini koruyup gelitirmesi, hem de bakalarnn mnev kiiliine, eref ve haysiyetine saygl olmas emredilir. Mesel Hucurt sresinin 10-13. yetlerinde yle buyurulur: Mminler ancak kardetir. yleyse kardelerinizin arasn
dzeltin ve Allahtan korkun ki esirgenesiniz. Ey mminler, bir topluluk dier bir topluluu alaya almasn. Belki de onlar, kendilerinden daha iyidirler. Kadnlar da kadnlar alaya almasnlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayplamayn, birbirinizi kt lakaplarla armayn. mandan sonra fsklk ne kt bir isimdir. Kim de tvbe etmezse ite onlar zalimlerdir. Ey iman edenler, zannn oundan kann. nk baz zanlar vardr ki gnahtr. Birbirinizin kusurunu aratrmayn. Birbirinizi ekitirmeyin. Biriniz lm kardeinin etini yemekten holanr m? (Elbette holanmaz) tiksinirsiniz. O halde Allahtan korkun. phesiz Allah tvbeyi ok kabul edendir, ok esirgeyicidir. Ey insanlar, dorusu biz sizi bir erkekle bir kadndan yarattk. Birbirinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak ki Allah yannda en deerli olannz, Ondan en ok saknannzdr. phesiz Allah her eyi bilir, her eyden haberdardr.

Hz. Peygamber de insanlarn kiilik haklarna saygl olmay ska tlemi, aykr davrananlar sert bir ekilde knam, kul hakk ihllinin, hakk ihll edilen affetmedike kimse tarafndan affedilemeyeceini belirtmitir. Mesel Ved hutbesi adyla bilinen tarih konumasnn bir yerinde, Ey
insanlar, sizin kanlarnz, mallarnz, kiilikleriniz (rz) rabbinize kavuuncaya kadar birbirinize haramdr (dokunulmazdr, toplumun sorumluluu ve hukukun gvencesi altndadr) buyurmu (Buhr, Hac, 132; Hudd, 9), bir

baka hadiste de insann temel dokunulmaz hakk olarak hayat hakk, mlkiyet hakk ve mnev kiilik hakk sz konusu edilmitir (Mslim, Birr, 32; Eb Dvd, Edeb, 35). slmn insann dnya ve hirette mutlu olmasn hedef ald, emir ve yasaklar da bu gayeyi salamaya mtuf olduu, toplumsal huzur ve bar kurmann yolunun da insanlarn birbirine saygl olmasndan getii unutulmamaldr. Zina iftiras ve kiilik haklarna yaplan dier saldrlar hakknda Kuranda yaplan aklamalar, toplumlar kiilik haklarna yaplan haksz saldrlar nleyici tedbirleri alma konusunda duyarlla ve greve aran rneklendirmelerdir. nk, kiilik haklarna sayg duyulmasnn din bir vecbe, bu hakka yaplan haksz saldrnn haram ve gnah olmas olayn din ve ahlk boyutu olup bu yeterli olmaz. Hukuk dzeninin de buna paralel bir politika izlemesi gerekir. te yandan, toplu yayn imkn ve aralarnn artt, insanlarn ok kolay bir ekilde iftira ve karalama kampanyasnn kurban olabildii, tekziplerin ve kar yaynlarn yetersiz kald gnmzde kiilik haklarna yaplan saldrlarn nlenmesi de, madurun haklarnn korunmas da ayr bir nem kazanmtr. Hatta bu konuda madurun ihll edilen kiilik hakknn telfisi ou defa imknsz olduundan haksz saldrlar nleyici tedbirler daha bir nem kazanmtr. F) Sarholuk Kurn- Kermde, Ey iman edenler! ki (hamr), kumar, putlar, ans
oklar eytan ii birer pisliktir. O halde bunlardan kann ki kurtulua eresiniz (el-Mide 5/90) buyurularak arabn iilmesi haram klnm, Kurann

bu hkmnden ve Hz. Peygamberin zel aklamalarndan sarho edici dier iki trlerinin de bu haramn kapsamnda olduu anlalmtr. Konunun iki trlerinin haramlyla ilgili fkh boyutu daha nce ele alnmt. Sarholuun hukuk sonular ise, sarholuun mubah veya haram yolla oluuna gre farkllk arzeder. Dinen haram klnan sarholuk, bilerek ve isteyerek iki ime suretiyle sarho olmadr, yani irad sarholuktur. Baz illarn veya mer olan baz iecek ve yiyeceklerin alnmas, zorlanarak iki iirilmesi yahut da susuzluktan lecek dereceye gelip baka iecek bulamayan kimsenin iki imesi durumunda meydana gelen sarholuk ise mubah yolla sarholuk olarak nitelendirilir. Bu yoldan sarho olan kiiler, uyuyan ve baygnlara uygulanan hkmlere tbidirler. Kendilerine beden ceza uygulanamayaca gibi, boama, alm satm gibi tasarruflar da geerli olmaz. Ancak bakalarna

verdikleri zararlar tazmin ile mkellef tutulurlar. nk tazminat, yaptklar fiillerin cezas deil, verdikleri zararlarn bedel ve karldr; bu konudaki hkmler vcb ehliyetine dayandrlmaktadr. Bile bile iki ve benzeri maddeler alnarak meydana gelen sarholuk ise din literatrde haram yolla sarholuk olarak adlandrlr. Bu nevi sarholuk eda ehliyetini ortadan kaldrmaz. Bu yoldan sarho olan kii er hkmlerle ykml olduu iin din vecbelerini vaktinde yerine getirmediinden tr gnahkr olur. Alm satm gibi hukuk tasarruflar geerlidir. nk kendi iradesi dnda akl melekelerini kullanma imknn yitirmi deildir, aksine kendi isyankr davran ile hitab anlama kabiliyeti geici olarak ortadan kalkmtr. te bu yzden haram olan bu fiili ilemekten menetmek ve ileyeni cezalandrmak iin ibadetleri vaktinden sonraya brakmasnn gnahna katlanma ve namaz, oru gibi kazs mmkn olan ibadetleri kaz etme ykmll uhdesinde braklmtr. Bu yoldan sarho olan kii, adam ldrme, zina gibi beden cezay gerektiren bir su ilediinde, sarho olmas bu cezalar drmez ve sarholuk, sulunun cezalandrlmasnda hafifletici bir sebep kabul edilmez. Bu gr Hanefler bata olmak zere, ekseri Mlikler, filer ve Hanbeller tarafndan benimsenmitir. Drt mezhebe mensup bir ksm slm hukukular ise, geerli bir irade bulunmadn ileri srerek sarhoun szl tasarruflarnn geersiz saylmas gerektiini savunmulardr. Hz. Osman, mer b. Abdlazz gibi baz sahbe ve tbin mctehidleri ile Tahv ve Mzen, bn Kayyim gibi fakihler sarhoun szl tasarruflar iinde zellikle boamasnn geersiz olaca kanaatindedir. Zira sarhoun boama beyannn geerli saylmas sarhotan ok onun eini ve aile efradn cezalandrma anlam tar. Bu gr fi ve Ahmed b. Hanbelden de rivayet edilmitir. te yandan, ilk dnem mctehidlerinden Osman el-Bett ve Zhir mezhebi fakihlerine gre, sarho, temyiz kudretinden yoksun olduu iin szl tasarruflarna hukuk sonu balanamayaca gibi su saylan fiilleri iin beden cezaya da arptrlamaz. Kendisine sadece iki ime cezas uygulanr. Bu sebeple de slm hukukunda ikinin ktl konusunda insanlar bilgilendirme ve toplumda alen sarholuu nleme ynnde bir dizi tedbirden sz edilmitir. arap ienlerin veya dier ikileri iip sarho olanlarn bu fiilleri belli lde aleniyet kazandnda baz hukuk ve ceza yaptrmlara muhatap olmalar da bu tedbirler arasndadr. Ancak fkh bilginleri sarholuk iin ngrlen hukuk ve ceza yaptrmlarn, sarholuun hangi derecesinde uygulanmas gerektii konusunda farkl gr ve ller ileri srmlerdir.

slm dininin ikiyi yasaklamasnn birok yarar ve hikmeti vardr. lgili yette de ifade edildii gibi, sarholuk insanlar aras ilikileri bozmakta, toplumda kin ve dmanl, hayaszl krklemekte, akl dengeyi bozarak insanlarn iradelerini zayflatmakta, onur ve kiiliini zedelemekte, sonu gelmez bir bamlln iine srklemektedir. Konuyu sadece yasal tedbir ve cezalarla nlemenin imknszl ortadadr. nsanlar iki imeye sevkeden ortam ve artlarn, bilgisizlik ve eitimsizliin, sosyal ve ekonomik skntlarn iyiletirilmesi, insanlara ayp ve gnah kavramlarnn retilmesi, iki imenin normal, hatta ada ve entelektel bir tercih olduu eklindeki n kabul ve propagandaya kar mcadele verilmesi, birey kadar toplum ve devletin de bu konuda ciddi ve kararl bir politika izlemesi ve din retinin desteini yanna almas eklinde sralanabilecek bir dizi tedbir ve aba ikiyle mcadelede vazgeilmez bir nem tamaktadr. G) Hrszlk Bakasna ait bir mal korunduu yerden sahibinin bilgisi dnda gizlice almak demek olan hrszlk, mala ve mlkiyet hakkna kar ilenen temel sulardan biridir. Aln terinden ve mer kazantan doan servetin korunmas slmn temel ilkeleri arasndadr. slm emei ve mlkiyeti kutsal saym, mlkiyete haksz olarak el uzatmay cezalandrmtr. Bu itibarla btn ilh dinlerde ve hukuk dzenlerinde olduu gibi slmda da hrszlk hem hukuk dzeni asndan su, hem de dinen ve ahlken byk gnah ve ayp saylmtr. Kuranda, Hrszlk eden erkek ve kadnn, yaptklarna karlk Allahtan bir ceza olarak ellerini kesin (el-Mide 5/38) buyurulur. Hz. Peygamberin tatbikat da bu ynde olmutur. Ceza Kuranda aka zikredildii, Hz. Peygamber tarafndan da bylece uyguland iin slm ceza hukukunda hrszlk had sular arasnda, uygulanacak ceza da (hadd-i serika) had cezalar arasnda yer alr. Ancak slm hukukular su ve cezada kanunlii, adalet ve hakkaniyeti temin gayesiyle hrszlk suunun hangi artlarda ilenmi saylaca, cezann uygulanabilme artlar, tekerrr, zorlama ve af gibi durumlarn cezaya etkisi konularn ayr ayr tartmlar ve bu konuda zengin bir hukuk doktrini olumutur. zetle, hrszlk suunun tam olumas iin alk, zaruret, zorlama gibi, hrszlk suunu ilemeyi ksmen veya tamamen mzur gsterecek bir mazeretin bulunmamas, suun bilerek ve istenerek ilenmesi, filin ceza ehliyetinin bulunmas, alnan maln hukuken koruma altnda olmas ve belli bir miktardan fazla olmas gibi artlar aranmtr.

slm hukukunda cezalar, suu nlemek iin gerekli n tedbirler alndktan sonra uygulanma imkn bulan niha ve zorunlu mdahale niteliindedir. Buna gre, slmn temel amacnn, baz kimseleri cezalandrmak deil, aksine hrszlk suunun ilenmesine imkn brakmayacak nlemleri almak, iktisad ve sosyal gelimeyi ve dengeyi salamak, insanlar eitmek ve ynlendirmek olduu burada tekrar hatrlanmaldr. Toplumda btn bu abalarn baarl olmas, din eitim ve retimin, toplumun genel ahlk deerlerinin, buna ilve olarak yasal dzenlemelerin ve izlenen resm politikann birbiriyle uyumlu olmas vazgeilmez bir nem tar. H) Gasp ve Yama slmn koruduu ve dokunulmaz sayd mlkiyet hakkna kar ilenen haksz fiillerden biri de gasptr. Gasp, bakasna ait bir mal zor kullanarak alma demektir. Bu ynyle hrszlktan ayrlr. Hanef doktrininde gasp, daha geni ve teknik bir aklamayla, Tanabilir, hukuk ve ekonomik deeri bulunan bir mal zerinde, sahibinden izinsiz olarak alenen ve kuvvete dayanarak haksz zilyedlik kurmak eklinde ifade edilmektedir. Dinin ve hukukunun korunmasn ilke edindii ve emrettii be temel deer arasnda mlkiyet hakk da bulunmaktadr. Bir hadislerinde Hz. Peygamber, Mal uruna len ehiddir (Msned, II, 221-222) diyerek, mlkiyet hakknn deerini ve bu hakkn korunmasnn kutsalln olduka veciz bir ekilde ifade etmitir. Hangi ekillerde olursa olsun mlkiyet hakkna yaplan tecavz yasaklanm ve bu tecavze uhrev ceza yannda bir de dnyev ceza takdir edilmitir. Dier birok suta olduu gibi gasbn da, biri uhrev dieri dnyev olmak zere iki hkm vardr. Gasbn uhrev hkm, gnah ilemi olmak ve bu yzden cezay hak etmektir. nk, gasp bilerek yaplan bir msiyettir ve msiyet cezalandrlma sebebidir. Hz. Peygamber bir hadislerinde, Kim
bir kar toprak gasbederse, Allah kyamet gnnde onu yedi kat yerden kafasna geirir (Buhr, Bedl-halk, 2; Mslim, Mskat, 30; Tirmiz, Beyat, 21) buyurmutur.

Gasbn dnyev hkm de, genel hatlaryla yle zetlenebilir: Prensip olarak, haksz ekilde ele geirilen bir eyin, mmkn mertebe aynen iade edilmesi gerekir. Eer gasbedilen malda eklen ve hkmen veya sadece hkmen bir deiiklik olmusa artk maln iadesi imkn ortadan kalkar ve tazmin (deme, detme) cihetine gidilir. Tazmin, maln durumuna gre, mislini veya kymetini demek suretiyle yaplr. Gasbeden ahs gasbedilen

maln telef olduunu ispat etse bile tazmin etme sorumluluundan kurtulamaz. Gasbedilen maln sel veya deprem felketinde telef olmas byledir. Gasbedilen mal tazmin ettirilirken, gasp ile deme zaman arasndaki geen srenin hangi noktasnn dikkate alnaca hususu doktrinde tartmaldr. ounluk Haneflere gre, demede, maln gasbn ilk yapld zaman ve yerdeki deeri dikkate alnr ve denecek tazminat buna gre belirlenir. filere gre ise, gasp ile tazmin sresi arasnda maln ulat en yksek piyasa deeri dikkate alnr ve tazmin buna gre yaptrlr. Bu arada, gasp sresi ierisinde maldaki artlarn da mal sahibine iade edilmesi gerektii genelde kabul edilmekle birlikte, bu sre zarfnda gasbedilen maln potansiyel yararnn, yani gasbeden kii fiilen bu menfaatten istifade etmi olsun veya olmasn mahrum kalnan yararn tazmin konusu olup olmayaca tartlmtr. Hanefler prensip olarak menfaatin tazmini cihetine gitmezken, Mlikler, gasbedenin fiilen bundan istifade etmi olmas artyla emsal menfaatin tazmin ettirileceini ileri srmlerdir. filer ise, gasbedenin istifade edip etmemesine bakmakszn maln menfaatinin tazmin ettirilecei grndedirler. Gasbn, gasbettii mal aynen iade etmesi veya o mal tazmin etmesi hibir surette onu uhrev sorumluluktan kurtaramaz. nk, gasbeden hem bir yasa inemi hem de toplumsal bir su ilemitir. Kural olarak, mal her insan iin deerlidir ve herkesin mal korunmaya lyktr. Toplum fertlerinin birbirlerinin mallarna gz dikmesi ve onu mer olmayan yollarla ele geirmeye almas, fertlerin ve dolaysyla toplumun huzurunu karr. Gasbeden kii, ald mal demekle, mal sahibinin hakkn belki yerine getirmi olur; fakat bu hareketiyle toplum dzenini zedelemi olaca da gzden uzak tutulmamaldr. Bu yzden toplumlarn mlkiyet hakkna yaplan bu tr saldrlar cezalandracak yasal dzenlemelere gitmesi gerekli olduu kadar kanlmazdr da. Gnmzde kamu arazilerinin, zellikle ormanlk alanlarn, vakf mallarnn, kimsesiz ve gsz kimselerin arazilerinin Allah ve hiret korkusu olmayan, din hassasiyeti, kanun ve kul hakk telakkisi ve insanlardan utanma duygusu bulunmayan kimselerce aktan aa gasbedildii, bunlardan byk gelirler elde edildii ve bu kimselerin eitli siyasal ve toplumsal zaaflar sebebiyle gerektii ekilde takibata uramad da bir gerektir. Bu ekilde ele geirilen mallar fkhen hibir zaman gasbedenin mlkiyetine gemedii, daima mesuliyeti ve utanc mcip bir davran olarak grld gibi, fakihler gasbedilen arazide klnan namazn ciz olup olmadn bile

tartmlardr. Din hassasiyetin yitirilmesine ilve olarak kamu otoritesinin zaaf ve eliki iinde olmas da bu gasp ve yamann kamu dzenini bozacak, ehirlemeyi ve evre dzenini, hatta toplum saln tehdit edecek dzeye varmasna yol amaktadr. I) Haksz Fiil Haksz fiil denince, hukuka aykr olarak bir kimsenin ahsna veya mal varlna zarar veren fiil kastedilir. ahsa yani bir kimsenin canna ve vcut btnlne ynelik olanlar, daha nce ifade edildii gibi, hem byk gnahlardan saylm hem de ar sular arasnda grlerek baz madd meyyidelerle cezalandrlmtr. Mala ynelik haksz fiillerin banda, bir kimsenin maln gizlice almak demek olan hrszlk, zorla almak demek olan gasp ve ekyalk gelir. Bakasnn maln hukuka aykr biimde tahrip etmek demek olan itlf da bir dier haksz fiil rneidir. Baka konular zerinde yeterince durulduu iin burada sadece itlftan ana hatlaryla sz edilecektir. Bakasnn malna hakszlkla zarar vermek dinen gnah, ahlken ayp, hukuken de sutur. Kamu gvenliini ve dzenini bozduu iin dnyada, dinin bir emrinin ve kul hakknn ihlli olduundan hirette ar bir sorumluluu gerektirir. Bakasnn malna dolayl zarar verme, mesel kk ocuklarn ve hayvanlarn zarar vermesi, hatta kuyu, inaat vb. sebebiyle meydana gelen zararlar da itlf kapsamndadr. Zarara uayan msum olduu srece, zarara dorudan veya dolayl ekilde zarar veren bu zarar demekle ykmldr. Mesel kk ocuun velisi, hayvann sahibi, kuyunun sahibi, belli durumlarda iinin ivereni bunlarn sebep olduu zarar derler. Esnaf ve sanatkrlar da, mterinin maln koruyup gzetmekle mkellef olup, dorudan kusurlar olsun veya olmasn, mterinin malna ulaan zarar tazmin etmekle ykmldrler. Maln tazmininde misl mallar, yani l ve tartya tbi mallar misliyle, deilse kymetiyle denir. Haksz fiil ve sonular konusunda slm hukukularnn ana hatlaryla ifade edilen bu grleri, toplumsal huzur, gven ve bar ortamnn kurulabilmesi ve korunmas, kul hakk ihlllerinin nlenmesi asndan uyulmas gerekli tesbit ve nerilerdir.

J) Haksz ktisap Toplumsal huzuru ve gvenlii tehdit eden bir dier yanl davran da haksz iktisaptr. Bu tabirle, hukuk bir sebebe dayanmadan bir ahsn mal varlnn bakas aleyhine oalmas kastedilir. slm hukuku ahslar aras hukuk ve meden ilikilerde rz pensibine byk nem vermi, izni ve rzs bulunmadan bir kimsenin malnda tasarrufta bulunmay, ondan kazan salamay yasaklamtr. Mer bir sebebe dayanmakszn bir mal edinme sadece yasaklanmakla kalmam, Hz. Peygamber tarafndan, Hibiriniz kardeinin herhangi bir maln ciddi olarak
veya aka yoluyla almasn. Biriniz arkadann bir deneini bile alsa onu iade etsin (Eb Dvd, Edeb, 93; Tirmiz, Fiten, 3), Bir eyi alan el, onu hak sahibine vermedii srece tazminle mkelleftir (Eb Dvd, By, 90) buyurarak haksz ekilde iktisap edilen eylerin hak sahibine iadesi de

istenmitir. slm hukukularnn zerinde durduu haksz iktisap trleri olarak; bor olmayan bir eyin denmesi, bakas adna zarureten yaplan demeler, mesel ortak mal veya bakasnn maln korumak iin yaplan demeler, akid olmadan ve bir cret kararlatrlmadan bir kimseyi altrma, evinde oturma, arazisini ekip bime, iki maln birbirine karmas veya bitimesi gibi rnekler saylabilir. Bu ve benzeri durumlarda bakasnn maln veya yararn hukuk bir sebep bulunmadan iktisap eden kimsenin, ald eyi hak sahibine iade etmesi din ve hukuk bir bortur. Bu ekilde mal eksilen kimsenin de bunu talep hakk vardr. Byle durumlarda yarg daha ok zhir delillere gre hareket ettii iin, madur taraf ou zaman yarg yoluna gidemez veya hakkn ispat edemez. Fakat malna haksz kazan kartna inanan kimsenin, yarg kararna bakmakszn bu hakk sahibine iade etmesi gerekir. Bile bile bunu yapmazsa, balangta olmasa bile sonuta gasp hkmn alr, malna haram kartrm olur.

Onbeinci Blm

Aile Hayat

I. LKE ve AMALAR Kurn- Kerm, erkek ve kadnn bu dnyadaki yalnzlnn kar cins ile giderildiini belirtmektedir: Size onlar sayesinde veya onlarla huzur ve
sknete ermeniz iin kendi cinsinizden eler yaratmas ve aranzda sevgi ve merhamet halketmesi Onun kudretinin almetlerindendir. Bunda dnen bir topluluk iin iaretler vardr (er-Rm 30/21). Fakat bu rahatlama ve s-

knet bulmay sadece cinsel ihtiyacn karlanmas ve zevk alma anlamnda deerlendirmek uygun deildir. Byle bir yaklam, insann ruh ve mnev boyutlarnn ihmal edilerek sadece beden ihtiyalaryla tantlmas anlamna gelir. Evlenme ve aile hayat elerin hem dzenli ve mer tarzda cinsel ihtiyalarn karlamasna hem de birbirlerine madd ve mnev destek olarak hayat arkadal kurmasna vesile olduundan ok ynl yarar ve hikmetler tar. yette de bu farkl ynlere iaret vardr. Her iki yn ile irtibat bulunan nc bir nokta ise, aile hayatn btn canllarn tabiatlarnda sakl bulunan neslini devam ettirme gdsn en tabii ve mkul biimde karlyor olmasdr. te evlilik kurumunu ve aile hayatn, bu ynn mer ve mruf, yani dinin ve akln yadrgamad ilkeler ve kurallar erevesinde karlanmas eklinde deerlendirmek gerekir. Mer bir evlilik ierisinde insan

bu ihtiyacn da karlama imknn elde eder. Evlenen taraflar, bu sayede kendi hayatlaryla ilgili olarak cinsel arzu ve ihtiyalarn ve mnev huzur, skn ile dayanma ve paylam ihtiyacn karladklar gibi, btn canllarn ftr zelii olan nesli devam ettirme eilimlerini de gerekletirmi olurlar. Bu sebeple de evlilik kurumu, ksaca deinilen bu ynl arzu ve isteklerin insanlk onuruna uygun tarzda ve mer bir ekilde tatmini amacna ynelik olarak tarih boyunca deiik din, kltr ve medeniyetlerde -farkl ekil ve kurallarla da olsa- tannan ve toplumun ekirdei olarak varln koruyan bir kurum olmutur. slm dini evlilik kurumuna ilikin dzenlemeler yaparken, ncelikle evliliin anlan bu ynn dikkate alm ve bunun mer ve mruf dairede nasl gerekletirileceine ilikin belirlemeler getirmitir. Zina yasa ve bunun su telakki edilerek ar cezalara arptrlmas, ayn ekilde iffeti lekelemeye ynelik iftirann ayn zamanda su saylp buna da dnyev ceza tertip edilmesi bu ynde atlan admlarn en kklsdr. Bu suretle gayri mer ve nikhsz beraberlikler irkin grlm ve evlenme tevik edilmitir. Bundan sonraki adm, evlenmeye ilikin baz snrlama ve kaytlarn getirilmesidir. Bu arada evlenilmesi haram olan kadnlar (muharremt) Kuranda ayrntl olarak saylm ve aile hayatna ilikin baz hkmler sevkedilmitir. Bununla birlikte Kuran yetlerinin aile hayatna ve aile ii ilikilere ynelik dzenlemeleri hukuk nitelikler de tamakla birlikte daha ok din ve ahlk boyuttadr. Kuran insanlar evlilie tevik eder, evliliin eitli fayda ve hikmetlerine iaret eder (en-Nis 4/3, 24; en-Nahl 16/72; er-Rm 30/21), evlilii kocann karsna verdii salam bir teminat olarak nitelendirir (en-Nis 4/21), kadnn kocas kocann da kars zerinde birtakm haklarnn bulunduunu bildirmekle birlikte (el-Bakara 2/228, 233; en-Nis 4/4, 20-21; et-Talk 65/7) bu haklarn ne olduu konusunda ayrntya girmek yerine mruf ltn getirir. Mruf ilh beyan yannda, slm toplumunun anlay, ihtiya ve gelenei erevesinde oluan, gerektiinde deien ve gelien bir lttr. Evet, Kuran prensip itibariyle erkeklere kadnlarla iyi geinmeyi tavsiye ederek (en-Nis 4/19), evlilik bann korunmasnda kocaya daha ar bir sorumluluk ykler (en-Nis 4/34). Taraflar arasnda geimsizlik olduunda da taraflara sabr ve hogry tler (en-Nis 4/19, 34), topluma da hakemler vastasyla elerin arasn bulma grevi ykler (en-Nis 4/35). Geinme imkn yoksa gzellikle ayrlmay, karlkl olarak haklara sayg gstermeyi ister (et-Talk 65/1-2, 6-7).

Grld kadaryla Kuran, aile hayatn karlkl anlay ve olgunlukla yrtlecek insan bir messese saydndan aile fertlerinin hak ve grevlerini net izgilerle belirtmemi, evliliin hukuk ats ve sonular zerinde ayrntya girmemi, her zaman olduu gibi bu konuda da taraflarda temel insan ve ahlk erdemlerin olumasn, kiilerin Allahtan ekinir, kuldan utanr bir sorumluluk bilincine ulamasn aile hayatnn salam kurulmas ve iyi ilemesi iin vazgeilmez bir n art olarak tantmtr. Gerekten de insan ve hukuk ilikilerin salkl bir izgide seyredebilmesi ancak byle salam bir zeminde mmkn olabilir. nk toplum ve hukuk dzeni taraflarn arasna alveri, dn, kiralama gibi bor ilikilerinde pek giremediine, aksaklklara ancak da aksettiinde muttali olup mdahale edebildiine gre, evlilik gibi kendine has insan ynleri, gizlilik ve mahremiyetleri bulunan bir messeseyi dtan mdahale ile iyiletirme deta imknszdr ve ou zaman da ge kalm bir mdahale olduundan sonusuz kalr. Burada nemli olan, problemi doduktan ve aleniyet kazandktan sonra zmek deil, o problemin domasna frsat vermemek veya ilk kademelerde sknty giderebilmektir. Bu da dorudan doruya taraflarn ahsiyetleriyle, insan ve ahlk meziyetlerinin gelimiliiyle alkal bir meseledir. Bunun iin de Kuran ve Snnetin aile hayatna ilikin belirleme ve nerilerinde yn hukuk olaya deil taraflaradr, onlarn bu sorumluluu stlenebilecek ve dengeli ekilde gtrebilecek yeterli kvama kavumasdr. Bu gerekletikten sonra hukuk kurallar, ilikilerin ekil yn fazla nem tamayabilir. Tarih boyunca slm toplumlarnda aile hayatna ilikin hukuk kurallar ve toplumsal telakkiler ne ynde geliirse gelisin aile hayatnn genelde salam temeller zerine kurulmu ve salkl bir ileyi gstermi olmasnn temelinde de bu yatar. slm hukukular kadn-erkek ilikisinin, ftr ve doal ihtiya boyutlarn Kuranda erevesi izilen ve esasen bu ihtiyalarn temiz ve nezih bir ekilde karlanmasn hedefleyen ahlk ilkelerine uygun olarak eitli hukuk dzenlemeler yapmlar, evlenme ve boanmay, aile fertlerinin karlkl hak ve grevlerini, konunun toplumu ve hukuk dzenini ilgilendiren ynlerini en ince ayrntsna kadar belirlemeye alan bir hukuk doktrini gelitirmilerdir. Onlarn bu dzenlemeleri yaparken konuyla ilgili olarak Kuran ve Snnette yer alan emir ve tavsiyelerin yan sra iinde yaadklar toplumun rf, det ve telakkilerini de dikkate aldklar kukusuzdur. Bu itibarla klasik doktrinde aile hukukuna ve aile hayatna ilikin bilgi ve grler izlenirken bu noktann gz nnde tutulmas yararl olur.

Son dnemlerde modern anlay ve yaklamlarn da etkisiyle evlenme akdinin ekil artlar, evlilikte mal rejimi, aile reislii, boama yetkisi gibi konular tartlmaya, bu konularda klasik fkh doktrinindeki grlerin veya ada telakki ve uygulamalarn deimez niha deer ve hedefler olup olmad karlkl olarak ne srlmeye balanmtr. Bu tr iddialarn btn ynleriyle ele alnp tartlmas ve sonuca balanmas bu ilmihalin amacn ve hacmini aar. Bununla birlikte, bu tr konular soukkanl bir ekilde tartma imkn bulunduunu, bunlarn dinin dogmatik nermeleri olarak deil, temel ilke ve amalarn belli zaman ve zemin artlar iinde gerekletirilmesini en gzel bir ekilde salamaya ynelik dzenlemeler olduunu dnmek mmkn ve belki daha dorudur. te yandan ada toplumlarn uygulamalarn da tek deer ve l almak insanln geliim ve deiim izgisini grmezden gelmek, toplumsal realiteye taklp kalmak, bilim ve dinin, akl ve dncenin bu konularda yapabilecei olumlu katky peinen inkr etmek anlamna gelir. Bundan sonraki balklar altnda, aile hayatna ilikin olarak slm hukukunun klasik doktrininde yer alan hkmler, kural ve neriler ele alnacak ve bu balamda tarih srece ve gnmz problemlerine temas edilecektir. Hemen ifade edelim ki, slm hukukunun klasik doktrininde yer alan bu bilgilerin bir ksm konuyla ilgili bir yet ve hadisin yorum ve uygulamas, daha byk bir dier ksm da mslman toplumlarn tarihsel tecrbesi, uzun bir zaman diliminde oluan ve iinde bulunulan artlarla sk balants olan bilgi birikimi (ictihad) niteliindedir. Bununla birlikte, aralarnda kaynak ve mahiyet fark bulunsa ve bu farkn gz ard edilmemesi her zaman byk bir nem tasa bile her iki grup bilgi mslmanlar nezdinde farkl sebeplerle de olsa daima nemini korumutur.

II. EVLENME A) Evlenmenin nemi slm dini mslmanlarn evlenip yuva kurmalarna byk nem verir. Kurn- Kermde, Size onlar sayesinde veya onlarla huzur ve sknete
ermeniz iin kendi cinsinizden eler yaratmas ve aranzda sevgi ve merhamet halketmesi Onun kudretinin almetlerindendir. Bunda dnen bir topluluk iin iaretler vardr (er-Rm 30/21) denmitir. Bir baka yet-i ker-

mede, Sizden bekr olan kimseleri, kle ve criyelerinizden uygun olanlar

evlendiriniz. Eer onlar fakir iseler Allah fazlndan onlar zenginletirecektir. Allah (imknlar ve rahmeti) geni ve (her eyi) bilendir (en-Nr 24/32)

buyurulmutur. Hz. Peygamber de muhtelif hadislerinde mslmanlar evlenmeye tevik etmitir. Mesel bir hads-i erifinde, Ey genler sizden evlenmeye g yetirenler evlensin (Buhr, Nikh, 3; Mslim, Nikh, 1) buyurmu, bir baka hadisinde kez, Peygamberlerin drt snneti vardr demi ve drdnc olarak evlenmeyi saymtr (Tirmiz, Nikh, 1; Msned, V, 421). Bu melde birok yet ve hadis zikredilebilir. Btn bunlar slmn genel yaklamnn kadnla erkein birbirinden uzak durmas deil, Allah tarafndan konulan snrlar erevesinde bir arada yaanmas olduunu gstermektedir. Allah tarafndan konulan snrlar derken mer bir nikh ilikisi kastedilmektedir. Bu ynyle slm dini mmkn olduunca kadnlardan uzak durmay ve bekr kalmay tleyen ve ruhbanl en byk dindarlk olarak takdim eden Hristiyanlktan ayrlmaktadr. Allah Tel yukarda meli verilen yet-i kermede kadn ve erkein birbiri iin yaratldn ve bu tr bir yaratln Allahn kullarna bir lutfu olduunu bildirmektedir. Bu kadn ve erkein birbirinden uzak olmasnn deil salkl ve temiz bir zeminde beraber olmasnn ftrata daha uygun olduunu gstermektedir. Bu en gzel ekilde evlenme ile mmkn olmaktadr. te yandan salkl nesiller elde etmek ancak bu nesillerin bir evlilik iinde meydana gelmesi ve anne babann mterek ilgi ve sorumluluu altnda bytlmesi ile mmkndr. Byle bir birliktelik iinde meydana gelmeyen ocuklar gerek sosyal gerek psikolojik gerekse ahlk bakmdan daha problemli olmaktadr. Ayrca toplumsal ahlkn korunmasnda da kadn-erkek ilikilerinin bir evlilik zeminine dayanmasnn byk nemi vardr. Evlenmenin mmkn olmad ou durumda kadn ve erkekler birbirlerinden uzak durmamakta, sadece ilikilerini gayri mer zeminlerde srdrmekte veya normal olmayan iliki yollarna srklenmektedir. B) Evlenmenin Mahiyeti ve Yapl Evlenme kar koca arasnda birlikte yaamaya ve karlkl yardmlamaya imkn veren ve taraflara karlkl hak ve devler ykleyen bir szlemedir. Evlenme akdi dier akidlerden gerek yapl, gerek bu akde gelinceye kadar srdrlen hazrlklar, gerekse bu akdin geerli olabilmesi iin madd ve ekl hukuk asndan riayet edilmesi gereken artlar bakmndan ayrlmaktadr.

Bu szleme her eyden nce birbirleriyle evlenmeleri dinen ve hukuken mmkn olan kiiler arasnda ve iki ahit huzurunda yaplr. ahitlerin mevcudiyeti bu szlemeye aklk kazandrmak ve evlilik ilikisini etrafa duyurmak hedefine yneliktir. Bunun dnda evlilik iin herhangi bir ekil art aranmamtr. Bu ynyle evlilik kilise hukukundaki evlenmelerden ayrlmaktadr. Kilise hukukunda nikhlar ehliyete ve evlenme engeline ynelik artlara ilve olarak mutlaka bir din meknda yani kilisede ve yine grevli bir din adam tarafndan kylmas gibi artlar da ierir. Btn dier artlar gereklese bile bu son iki artn yerine getirilmedii evlilikler geerli deildir. Dolaysyla bu tr evliliklerde elerin mer olarak beraber yaamas mmkn olmad gibi, bu birlemeler sonunda domu ocuklarn nesebi de sahih deildir. Bu anlamda olmak zere kilise hukukunda evlilik din bir szlemedir. slm hukukunda evlilik Hristiyanlktaki mnasnda din bir szleme saylmaz. Bir dier ifadeyle nikhn mutlaka cami gibi bir din meknda yaplmas gerekmez. Bu gerekmedii gibi nikhn mutlaka bir din adam tarafndan kylmas da gerekmez. Esasen slmda Hristiyanlkta olduu gibi din adam snf da yoktur. slm hukukunun gerek evlenme engellerine, gerek taraflarn ehliyetine ve irade beyanlarna, gerekse evliliin aleniyetine ynelik olarak arad artlarn gerekletii her trl evlilik, herhangi bir kii veya kurumun mrifetiyle olmakszn sadece taraflarn karlkl iradeleriyle yaplm olur. Bununla birlikte taraflarn hak ve grevlerinin daha kolay takibi gibi eitli sebeplerle evliliklerin kontrol altnda tutulmasna ihtiya duyulmas, evlilik akdinin yetkili kii veya kurum nezaretinde yaplmasn ve kayt altna alnmasn gerektirmitir. Bu bakmdan yeterli artlar tayan ve taraflarn iradelerinin bulunduu her trl evlilik kim tarafndan yaplrsa yaplsn geerlidir. lkemizde uygulanmakta olan din nikhlar, yani din nikh veya imam nikh ad altnda yaygn olarak yaplagelen uygulama esasen dinin veya slm hukukunun biri resm, dieri din iki nikh art komasndan ileri gelmemektedir; tam tersine bu tr uygulama tarih ve Cumhuriyet dneminde oluan hukuk artlarla ve izlenen politikalarla yakndan ilgilidir. Bir ynyle de evlenmelerde slm hukukunun arad artlarn gereklemesi veya denetlenmesi hedefine yneliktir. Osmanl toplumunda da nikhlar belli bir dnemden sonra devlet kontrolne alnmaya allm, bunun iin de nikh kyma yetkisi kadlara ya da onlarn zel olarak izin verecei kimselere devredilmi ise de bu konuda tam bir baar salanamam, mahalle imamlar kad kontrol olmakszn nikh kymaya devam etmilerdi.

slm hukukunun klasik doktrinine gre evlenmenin bir din adam huzurunda yaplmas art olmad gibi resm bir memur nnde yaplmas da dinen gerekli deildir. Ancak evlenmelerin belirli bir disiplin altna alnmas, taraflarn, varsa veli ve vekillerinin evlenme veya evlendirme ehliyetine sahip olup olmadklarnn bilinmesi, resm bir memur tarafndan yaplan evliliklerin ispat kolayl tamas, doacak ocuklarnn nesebinin daha kolay biimde sabit olabilmesi, evlenme engelleri varsa bunlarn bilinmesi ve ortaya kmas gibi gayelerle olduka erken dnemlerden itibaren evlenmelerin devlet kontrolnde yaplmasna zen gsterilmitir. Mesel Osmanl Devletinin ilk yllarndan itibaren bir ksm nikh akidlerinin mahkemelerde bizzat kadlar tarafndan kyld bilinmektedir. Kadlarn grevleri arasnda nikh kymak da daima saylagelmitir. Yldrm Bayezid devrinde mahkemelerde har alnmaya balandnda bu harlarn miktar devlet tarafndan belirlenmekteydi. Bu harlar listesinde 12 ake ile nikh harc da vardr. Bu en azndan Yldrm Bayezid dneminden itibaren mahkemelerde nikh kyldn ve bu nikhlar karlnda hkimlerin belirli bir har aldklarn gstermektedir. Mahkemelerde kylan nikhlarn younluu devirden devire, ehirden ehire deiiklik arzetmektedir. Baz eriyye sicil defterlerinde ok sayda nikh kayd varken baz defterlerde bu kaytlar daha azdr. Gsterilen abalara ramen Osmanl Devletinde btn nikhlar mahkemelerde kylm deildir. Ancak mahkeme dndaki nikhlar da yle zannedildii gibi rastgele kylmam, bunun iin nce mahkemeden bir izin ve bir izin kd (izinnme) almak gerekmitir. Byk camilerinin imamlar sadece mahkemeden alnan izin zerine evlenmek isteyen kimseleri evlendirmilerdir. Netice olarak devletin evlenecek kimseleri evlenme ehliyeti ve engelleri bakmndan kontrol altnda tutmas ve geerli bir evlilii salayacak aleniyeti temin edip evliliin din-hukuk geerlilik artlarn bilen bir grevliye nikhlar kydrmas slmn ruhuna daha uygun bulunmakta ve nikh akdiyle elere salanan hukuk garantileri daha temin edici olmaktadr. C) Nianlanma Evlenmeyi dier akidlerden ayran zelliklerden bir tanesi bu akidden nce bir hazrlk dneminin geirilmesidir. Btn toplumlarda taraflar nikhn kylmasndan nce birbirleriyle bir evlenme arzusu ortaya koymakta, bilhare ksa veya uzun sren bir hazrlk dnemi geirmekte ve ardndan da evlenip bir araya gelmektedir. Toplumumuzda bu hazrlk dnemi sz kesme ile balamakta, bunu nianlanma izlemekte, evlilik daha sonra

gelmektedir. Taraflar bu sre iinde birbirlerini daha iyi tanmakta, karlkl hediyeler alnp verilmektedir. Esasen toplumlarn evlilik telakkilerine ve bu yndeki rf ve detlerine gre deiiklik gsteren nianlanma uygulamas, evlilik anlaynn farkl olduu ilk dnem Arap-slm toplumlarnda pek yaygn deildir. Bununla birlikte sosyal bir vka olan bu dnem zellikle Batdaki uygulamalarn da etkisiyle ada slm hukukular tarafndan da dikkate alnm ve bu dneme ilikin baz esaslar belirlenmitir. Her eyden nce u iki noktay belirtmek gerekir: 1. Bir evlilik vaadi olan nianlanma slm hukukunda taraflara evlilik mecburiyeti getirmez. Beraberliklerini srdremeyeceklerini anlayan nianllar her zaman iin nian bozma hak ve yetkisine sahiptirler. Bu bozulmadan madd veya mnev olarak zarar gren tarafn zararnn nasl telfi edilecei ayrca zerinde durulmas gereken bir konudur. 2. te yandan nianllk taraflara evliliin verdii beraber yaama hak ve yetkisini vermez. Nikh akdi yaplmadan nianllarn, aralarndaki scak ilgiye ve ileriye mtuf iyi niyetli beklentilerine ramen mahremiyet bakmndan deta iki yabanc gibi olduklar ve bu mahremiyet snrlarna dikkat etmeleri gerektii gzden uzak tutulmamaldr. Ancak kendi balarna karar verebilecek derecede yetikin ve akl banda nianllarn eya bakmak zere arda dolamalar; konumak ve birbirlerini daha yakndan tanmak amacyla herkese ak meknlarda oturmalar, toplumun bu ynde msamahasnn bulunduu durumlarda nianllk hukuku erevesinde mkul ve mer karlanabilir. Nianllk dneminde taraflar arasnda rtnme vb. din ykmllklerin kalkmas amacyla din nikh kylmas slm hukukunun ngrd mahiyette bir nikh olmad gibi birok sakncay da beraberinde getirmektedir. Niann bozulmas durumunda karlkl verilen hediyelerin ve mehire mahsuben yaplan demelerin kbeti slm hukuku bakmndan nem kazanmaktadr. Mehir evlenme ile hak kazanlan bir mal olduundan niann bozulmas halinde mehire mahsuben verilen mal veya para mevcutsa aynen, harcanm veya ekil deitirmi veyahut telef olmusa bedel olarak geri verilmelidir. Hediyelere gelince Hanef mezhebine gre evlilik ncesinde verilen hediyeler hibe hkmlerine tbidir; aynen duruyorsa geri verilir, harcanm veya esasl lde ekil deitirmise iade mecburiyeti yoktur. Bu konuda Mliklerin farkl bir grlerinin olduunu belirtmek gerekir. Eer nian bozan erkek taraf ise nianlsna verdii hediyeleri geri alamaz. Nian kz tarafndan bozulmusa erkek verdii hediyeleri her durumda geri alma hakkna sahiptir. Hediyelerin harcanm olmas, bir ekilde elden km bulunmas bedel olarak tazmin edilmesini engellemez. nk Mlikler

bu tr hediyeleri mutlak olarak yaplan bir ba deil, evlenme artyla yaplm artl bir hibe olarak kabul ederler. Evliliin gereklememesi durumunda art gereklemedii iin hibenin geri verilmesini benimserler. Niann bozulmas yznden taraflardan birinin zarar grmesi durumunda bu zararn sebebiyet veren tarafa tazmin edilip edilmeyecei klasik fkh kitaplarnda ele alnp tartlm deildir. nk o dnemin sosyal ve din yaps gerei, birbirlerini evlenmeden nce ancak bir veya iki defa grm olan nianllardan herhangi birisinin ve zellikle kadnn niann bozulmas sebebiyle madd veya mnev bir zarara uramas sz konusu deildi. te yandan nianlanmann evlilik mecburiyeti getirmemesi, dolaysyla nian bozan kimsenin esasen bir hakkn kullanyor gibi bir grnt ortaya koymakta, o zaman da bir hakkn kullanmndan doan zararn neden tazmin edilmesi gerektii izaha muhta olmaktadr. Ancak gnmzn uygulama ve telakkileri nda ifade etmek gerekirse, nian bozan taraf ayn zamanda kar taraf iin bir zararn meydana gelmesine de sebebiyet vermise bu zararn tazmin edilmesi gerekir. nk slm hukukunun prensiplerine gre haksz yere verilen zararn tazmini arttr. Mer bir hakkn bakasna zarar verecek ekilde kullanlmas hakkn ktye kullanlmas demek olduundan, kar tarafa verilen zararn giderilmesi sorumluluunu dourur. Toplumumuzda bir sre nianl kaldktan sonra niann bozulmas zellikle kz tarafn byk lde madur etmekte, aslsz dedikodu ve ithamlar mucip olmakta, suizanna sebebiyet vermektedir. Bunda nianllk sresinin gereinden uzun tutulmasnn ve bu sre iinde mahremiyet snrlarna dikkat edilmemesinin de pay vardr. Zaten dinin evlilik d kadn-erkek ilikilerine belli kayt ve snrlar getirmesi de bu tr hikmetler tamakta olup hem toplumun genel dzen ve ahlkn, hem de taraflarn kiilik haklarn korumaya mtuf tedbirler mahiyetindedir. D) Evlenmenin Unsur ve artlar Geerli bir evliliin yaplabilmesi o evlilikte birtakm unsur ve artlarn bir araya gelmesi ile mmkn olur. Bu unsur ve artlardan birinin eksik olmas evliliin ya hi domamasna veya eksik domasna yol amaktadr. Bu unsur ve artlar Haneflerin kabul ettii snflamaya gre u alt gruplara ayrarak incelemek gerekir. a) Unsurlar Evliliin unsurlar denince, evlenme akdini oluturan temel eler kastedilir. Bunlar da evlenecek taraflarn varl ile onlarn evlilik akdini kuran irade beyanlardr.

1. Taraflar Geerli bir evlenmenin olabilmesi iin her eyden nce bu akdin iki tarafnn olmas gerekir. Bunlar normal olarak evlenecek kadnla erkektir. Taraflar evlenme ehliyetine sahip deillerse belirli artlarla velileri tarafndan da evlendirilebilirler. Hanefler nikhn rkn (unsuru) olarak sadece icap ve kabul sayarlar, taraflar ayrca zikretmezler. Bu, icap ve kabuln esasen taraflar da iermesi yzndendir. Dier mezhep mensuplar ise taraflar da akdin unsurlarndan kabul ederler. 2. rade Beyan Taraflar veya yetkili olduklar durumlarda velileri yahut vekilleri iki ahit huzurunda yanl anlamaya imkn vermeyecek bir tarzda evlenme iradelerini ortaya koyduklarnda geerli olarak evlenmi olurlar. Bu iradenin yanl anlamaya imkn vermeyecek bir tarzda ortaya konmas iin slm hukukular bazan ok da gerekli grlmeyen bir titizlik gstermilerdir. Arapada imdiki ve geni zaman iin ayn kipin (muzri) kullanlmas ve bu kip kullanldnda bir evlilik vaadinin mi, yoksa o anda yaplan bir evlilik szlemesinin mi sz konusu olduunun kesin biimde bilinmemesi, hukukular ihtiyatl davranmaya sevketmi, bu sebeple, dier akitlerde olduu gibi, nikh akdinin de gemi zaman kipi ile yaplmas zerinde hassasiyetle durmulardr. Trkede imdiki ve geni zaman iin ayr kipler kullanldndan byle bir karkln olmas sz konusu deildir. Bundan dolay lkemizde bir evlilik vaadini deil de bir evlilik iradesini ortaya koyan imdiki ve gemi zamanla yaplan veya bu kiplerde muhatap olunan bir soruya ayn kiplerle cevap vererek ya da sadece evet diyerek akdedilen bir evlenme szlemesinin geerli olduunu kabul etmek gerekecektir. b) Kurulu artlar Bu unsurlara ilve olarak bu unsurlarda bulunmas gereken niteliklerle ilgili birtakm artlar daha aranmtr ki buna slm hukuku literatrnde evlilik akdinin kurulu (inikad) artlar denir. Gerek unsurlara gerekse bu grupta yer alan artlara riayetsizlik ayn sonucu dourur; akdi geersiz klar (btl). 1. Ehliyet Nikha kendisi veya velyet, veklet gibi bir hukuk ilikiye dayanarak bakas adna katlan, yani evlilik szlemesini yapanlarn tam ehliyetli olmas gerekir. Baz durumlarda eksik ehliyetliler veya ehliyetsizler bizzat

evlenemedikleri halde velileri tarafndan evlendirilebilmektedirler. Ancak slm hukukular arasnda bul ana ulamayan kimselerin hibir kimse tarafndan evlendirilemeyecei grnde olan hukukular da vardr. bn brme bunlardandr. 1917 tarihinde kabul edilen Osmanl Hukuk- ile Kararnmesi bu gr kabul etmi ve velilerin ancak bulun alt snrna gelmi kimseleri belirli artlarla evlendirebilecekleri hkmn getirmitir (md. 7). 2. Meclis Birlii Evlilik birliini kuran icap ve kabullerin ayn toplantda ve araya taraflardan birinin bu szlemeden vazgetiini gsteren bir hareketi girmeden yaplmas gerekmektedir. te irade beyanlarnn ayn toplantda ortaya konmasna meclis birlii denmektedir. 3. Evlenme Engelinin Olmay Geerli bir evlilikten bahsedebilmek iin kar koca arasnda evlilik engelinin olmamas da gerekmektedir. Arada kan veya st hsml veya shr hsmlk gibi devaml ya da bakasyla evli olma, din fark, kere boanma gibi geici bir evlenme engelinin mevcut olmas durumunda taraflar srekli olarak veya bu engeller ortadan kalkncaya kadar birbirleriyle evlenemezler. Herhangi bir evlenme engeli konusunda bir phe ve buna bal olarak hukukular arasnda bir ihtilf yoksa bu engele riayet bir inikad artdr. Kiinin kendi st ve alt soyuyla yani annesi, kz, kz torunu ile evlenmesi bu gruba giren bir evlilik engelidir. Haklarnda herhangi bir phe veya ihtilf mevcut deildir. Dolaysyla bu arta riayetsizlik akdin btl olmas sonucunu dourur. 4. Evliliin artsz Olmas Burada evliliin artsz olmasndan maksat evlilik akdinde geciktirici
(talik) veya bozucu (infish) bir artn mevcut olmamasdr. Dolaysyla

Anne-babamn raz olmas artyla seninle evleniyorum gibi bir talik artn, veya Velim raz olmazsa bozulmas artyla evlilii kabul ediyorum gibi bir bozucu artn evlilik akdine dahil edilmesi mmkn deildir. Bu artlarla gerekleen evlilikler geerli olarak yaplm saylmazlar. Ancak geciktirici ve bozucu artlarla evlilik akdinin yaplmamasna mukabil baz kaytlandrc artlarla evlilik akdinin yaplmas mmkndr. Talik ve infish artla kaytlandrc (takyd) art arasndaki en nemli fark

talik ve infish artta akdin yaplmas veya bozulmas taraflarn iradeleri dnda bir iradeye ya da olaya balanrken kaytlandrc artta ise evlilik tamamen taraflarn iradeleriyle belirli kaytlar altna alnmaktadr. Sz gelimi evlenecek kzn veya erkein Annemin de bizimle beraber oturmas artyla evlenmeyi kabul ediyorum demesi kaytlandrc artla evlenmeye bir rnektir. Hangi tr kaytlandrc artn evlilik szlemesine dahil edilebilecei konusu slm hukukular arasnda farkl ltlerin ortaya kmasna sebep olmutur. Bu konuda nisbeten dar bir yorumu benimseyen Hanef hukukular evliliin mahiyetine ve evlilikle ulalmak istenen hedefe aykr olmayan takyid artlarn ileri srlebilecei grndedir. Her art bu adan titiz bir deerlendirmeye tbi tutarken daha geni bir yorumu benimseyen Hanbel hukukular evlilik akdinin mahiyetine uygun olanlarn yan sra bu mahiyette olmayan, ancak taraflardan birine yarar salayan ve aka da yasaklanmam bulunan artlarn ileri srlebileceini ve taraflar balayacan sylerler. Her iki mezhep hukukular arasnda en fazla tartma konusu olan nokta evlenen kadnn kocasnn tek eli olmasn art komasnn mmkn olup olmaddr. Hanef hukukular bu artn geerli olmadn, Allahn verdii bir iznin bu artla ortadan kaldrm saylamayacan ileri srmektedirler. Hanbel hukukular ise bu artn mmkn ve kocay balayc olduunu, nk bu artn geerli olmadn ortaya koyan bir nassn mevcut bulunmadn ve bu artn kadna yarar saladn sylemektedirler. Osmanl Hukuk- ile Kararnmesi bu konuda Hanbel mezhebinin grn kabul etmi ve bu tr bir art geerli kabul etmitir (md. 38). Koca bu arta ramen ikinci defa evlenirse kadn kocasnn tek evli kalma artna riayet etmemesi sebebiyle kendi evliliini feshettirme konusunda bir seim hakkna sahiptir. Dilerse mahkemeye bavurur ve evliliini feshettirir. c) Geerlilik artlar Evlilik akdinin geerli (sahih) olarak domas iin aranan artlardr. Bu artlara riayetsizliin sonucu akdin fsid olarak domasdr. Akdin fsid olarak domas ile btl olarak domas arasnda ileride grlecei zere nemli farklar vardr. 1. ahitler Shhat artlarndan en nemlisi evlenmenin ahitler huzurunda yaplmasdr. Hz. Peygamberin, ki ahit olmadan nikh ciz olmaz (Buhr,

ehdt, 8) hadisi evlilikteki en nemli ekil artn getirmektedir. Mlikler dndaki mezhep ahitlerin nikh annda hazr olmasn ararken Mlikler ahitlerin mutlaka nikh annda hazr olmasn gerekli grmezler; nikhn aleniyete dklmesi dn yaplmas ve bylece etrafa duyurulmas suretiyle de olabilir.

Haneflerin dndaki mezhep hukukular, ahitlerin ikisinin de erkek olmasn art koarken Hanefler Bakara sresinin 282. yetini yorumlayarak nikhta da bir erkek ve iki kadnn ahitliini yeterli kabul ederler. Bu konuda mezhepler sahip olduklar metodolojik prensipler ve yaadklar sosyal ve kltrel evrenin etkisiyle ahitler konusunda farkl grler ortaya koymular, ancak bu ictihadlaryla farkl ekilleri benimseseler bile aslnda evlenmenin phe edilmeyecek bir aleniyet iinde yaplm olmasn temin etmek istemilerdir. Din leri Yksek Kurulu 17/10/2002 tarihli karar ile kadnn ahitliinin erkein ahitliine denk olduu ynnde gr beyan etmitir. Bu itibarla nikah akdinde sadece iki kadnn ahitlii de geerlidir. te yandan ahitlerin mslman ve aile hukuku bakmndan tam ehliyetli olmas, yani temyiz gcne sahip ve ergen (bli) olmas da ayrca gerekmektedir. Ne var ki Eb Hanfe ve Eb Ysuf ahitler konusunda daha farkl bir yorumu benimsemekte ve evlenecek kadn Ehl-i kitap ise ahitlerin de Ehli kitap olabileceini kabul etmektedirler. ahitlerin dini konusundaki bu farkllk gayri mslimlerin ehdetlerini yasaklayan dorudan bir yet ve hadisin olmamas, baka maksatlarla zikredilen naslarn fakihlerin yorumuyla ahitlik iin de uygulanmas sebebiyledir. Bu yorumlarda hukukularn iinde bulunduklar evrenin etkisi gzden uzak tutulmamaldr. 2. Evlenme Engelinin Olmamas Kalc ve birinci derecede nemli evlenme engellerinin evlilii hkmsz kldn ve byle bir engelin bulunmaynn akdin kurulu art olduu bilinmektedir. Burada sz konusu olan evlenme engeli ise, haraml konusunda phe veya hukukular arasnda ihtilf olan engeldir. Mesel, bin talk iddeti bekleyen kadnla evlenmenin yasak olmas bu gruba girmektedir. Bu tr bir evlenme engeline riayet bir shhat artdr ve riayetsizlik shhat artlarna riayetsizliin hukuk sonularn dourur. 3. krahn Olmamas Haneflerin dndaki mezheplere gre nikhta herhangi bir cebir ve zorlamann, bir dier ifadeyle ikrahn olmamas da bir shhat artdr. Dolaysyla ikrahla yaplan akid shhat artlarnn eksiklii sebebiyle geersiz (fsid) bir akiddir. Hanefler ise ikrah iradeyi sakatlayan bir sebep olarak

kabul etmemektedirler. Haneflerin dndakilerin bu konudaki dayanaklar, Hz. Peygamberin, mmetimden hata, unutma ve yapmalar iin cebir ve
tazyike mruz kaldklar eylerin sorumluluu kaldrlmtr (bn Mce, Talk, 16) hadisidir. Hanefler ise ikrahn evlenmeye ve boanmaya etki etmemesi tarzndaki grlerini Reslullahn, eyin akas da ciddidir, ciddisi de ciddidir; nikh, talk ve talktan dn (Eb Dvd, Talk, 9; Tirmiz, Talk, 9; bn Mce Talk, 13) hadisine dayandrmakta ve cebir ve

iddete mruz kalan aka yapan kimseye benzetmektedirler. Ayrca Haneflere gre cebir ve iddete mruz kalann aslnda iradesi sakatlanm deildir; rzs ortadan kalkm ancak hr seim imkn ortadan kalkmamtr. Burada Haneflerin dndaki hukukularn grlerinin hukuk teknii ve sosyal ihtiyalara cevap vermesi asndan daha uygun olduunu belirtmek gerekir. Nitekim Osmanl Devletinde kz karmalarda Hanef mezhebinin grnn uygulanmas baz hukuk ve sosyal problemler karmam da deildir. Problem uzun asrlar kz karmaya getirilen ceza tedbirlerle zlmeye allmtr. Fakat sonunda Osmanl Hukuk- ile Kararnmesi gerek zorla yaplan nikh ve gerekse ayn durumdaki boanmalar konusunda Hanef hukukularnn grn terkederek dier hukukularn grlerini kabul etmek zorunda kalmtr (md. 57, 105). 4. Evlenmenin Gizlenmemesi Bu art sadece Mlikler tarafndan ileri srlmtr. Onlara gre ahitlerle anlaarak yaplan evlenmenin gizlenmesi ve etrafa duyurulmamas shhat artlarna aykrdr; dolaysyla byle olan nikhlar geersizdir. Ne var ki dier mezhep bunu bir shhat art olarak kabul etmez, ahitlerin duyduu nikh artk gizlilik snrn amtr derler. Ne var ki gnmzde resm ekil ve kayt bulunmad srece iki ahidin, zellikle byk yerleim merkezlerinde alenlii salamaya yetmeyecei ortadadr. Fakihlerin ounluunun iki ahidi yeterli grmesi dnemlerinin toplumsal telakkileriyle yakndan ilgili olup byle bir gizlilii tasvip ettikleri eklinde anlalmamaldr. Bu itibarla, lkemizde iki ahitle fakat gizlilik iinde kylan nikhlarn tad sakncalar gz nne alndnda Mliklerin bu grnn de tamamen yabana atlmamas gerektii ortaya kmaktadr. d) Yrrlk artlar Evlenmenin hkmlerinin ilerlik ve yrrlk (nefz) kazanmas iin aranan artlardr. Bazan nikh geerli olarak akdedildii halde hkmleri

hemen ilerlik kazanmaz. Mesel eksik ehliyetlilerin velilerinin iznini almadan yaptklar evlenme byledir. Veli iczet verene kadar bu evlilik normal sonularn dourmaz. Tam ehliyetli bir kimseyi velisinin evlendirmesi de ayn gruba girer; ancak tam ehliyetli bu ilemi kabul ederse hkmlerini dourmaya balar. Genel olarak bizzat evlenecek kimseler tarafndan akdedilen evlilik velilerin, veliler tarafndan akdedilen evlilik de taraflarn izin veya iczetine muhta olduu durumlarda bu iznin alnmas bir nefz art olmaktadr. e) Balayclk artlar Evliliin balayc (lzm) olmas iin aranan artlardr. Evlilik szlemesi esas itibariyle balaycdr, dier bir ifadeyle lzm bir akiddir. Taraflardan birisi veya her ikisi evlilii btn sonularyla birlikte ortadan kaldramaz. Ancak boanmann farkl bir hukuk ilem olduu belirtilmelidir. Fakat baz durumlarda nikh akdinin balayc olmad, taraflardan birinin bunu feshedebildii grlmektedir. Tam ehliyetli bir kadn evlenme akdini velisinden izinsiz yapyorsa, bir ksm slm hukukusuna gre kocasnn kendi konumuna denk, mehrinin de misil mehir, yani kadnn konumuna denk olmas gerekir. Aksi halde velilerin bu evlilii feshettirme haklar vardr. te yandan baba veya babadedesi dndaki bir velisi tarafndan evlendirilen kklerin nikh, kocas kendisine denk (kfv) ve mehir de misil mehir olsa bile, balayc olmayan, yani gayri lzm bir nikhtr. Byle bir durumda bulunan kkler ergenlik ana gelince evlilii feshettirebilirler. Bunun iin herhangi bir sebep ileri srmek zorunda da deildirler. Bu durumdaki gen kzlarn bir seim hakkndan bahsedilir. Buna da bul muhayyerlii (hyrl-bul) denir. slm hukukularnn gndeme getirdii bu art, gen kzlarn konumuna ve ailesine denk bir kimseyle evlilik yapmasn, bylece hem evliliin mkul bir zeminde kurulmasn hem de taraflarn ve ilgililerin haklarn korumay hedefler. f) artlara Uymamann Sonucu Bu unsur ve artlardan birisine riayet edilmemesi durumunda ihmal veya ihll edilen unsur ve arta gre evliliin ya tamamen veya baz ynleriyle geersiz olmas sz konusu olacaktr. Unsurlar, kurulu (inikad) ve geerlilik (shhat) artlar tamam olan evlilik hukuken geerli (sahih) bir evliliktir. Byle bir evlilik kar-koca ilikisinin

hell olmas, mehir, nafaka, evlilikten doan shr hsmlk ve mahremiyet (hrmet-i mushere), neseb ve karlkl miraslk gibi evliliin btn sonularn dourur. Unsurlar ve inikad artlar tamam olup shhat artlarnda eksiklik olan evlilik fsid evliliktir. Bu tr evlilikte taraflarn derhal ayrlmalar gerekir. Fsid evlilik kendi bana herhangi bir sonu dourmaz. Ancak bu evlilikle birlikte fiil birleme de (zifaf) vuku bulmusa bu evlilikten u sonular doar: 1. Mehr-i misil ile msemmdan az olan kadnn hak etmesi. 2. Byle bir birlemeden doacak ocuklarn nesebinin babaya balanmas. 3. Ayrldklarnda kadnn fesih iddeti beklemesi. 4. Fsid nikhla bir araya gelen eler arasnda hrmet-i mushere denilen shr hsmlktan doan evlilik engelinin teekkl. Eb Hanfe dier akidlerde yapm olduu btl-fsid akid ayrmn nikh akdinde de yapmaktadr. Ona gre unsurlar veya inikad artlarnda eksiklik olan akid btl akiddir. Taraflarn derhal ayrlmak zorunda olduklar byle bir akidden herhangi bir hukuk sonu domaz. Ancak zifaf olmusa mehr-i misil gerekir. Unsurlar, inikad ve shhat artlar tamam olan yrrlk artlarnda eksiklik bulunan akde de mevkuf akit denir. Mevkuf akid yetkili kimsenin izin ve iczet vermesine kadar douraca sonular bakmndan fsid nikh hkmndedir. Dier artlar tamam olup, balayclk (lzum) artlarnda eksiklik bulunan akde gayri lzm veya ciz akid denir. Fesih hakk sahibi bu ynde bir talepte bulunup evlilii feshettirinceye kadar geerli bir evliliin btn sonularn dourur.

E) Evlenme Ehliyeti Geerli bir evlilik yapabilmek iin hukuken sahip olunmas gereken yeterlilie evlenme ehliyeti denir. Btn hukuk ilemlerde olduu gibi evlenme szlemesini baka bir kimsenin iznini almadan yapabilmek iin de tam ehliyetli olmak gerekir. Haneflere gre aile hukukunda tam ehliyetli olmak iin akll ve bli olmak yani temyiz gcne sahip olarak ergenlik ana ulamak yeterlidir. Bu mezhebe gre kadn olsun erkek olsun bu iki art kendisinde toplam bulunan her ahs baka bir kimseden izin almakszn evlenme szlemesi yapabilirler. Bu kimselere tam ehliyetli denir. Haneflere gre evlenme ehliyetine sahip olmak iin rd art deildir. Bir dier ifadeyle mal varln gerektii gibi idare edemeyen, gereksiz yere veya gereinden fazla sarfeden sefihler, dier hukuk ilemler bakmndan eksik ehliyetli saylrlarsa da aile hukuku bakmndan tam ehliyetli kabul edilirler. Ancak sefihlerin elerine verdikleri veya vermeyi taahht ettikleri mehrin misil bir mehir olmas gerekir. Bunun stndeki miktar balama kabul edi-

lir. Sefihlerin mal varlklarnda mutlak bir azalmaya yol aan balama yapmalar mmkn deildir. Mliklere, filere ve Hanbellere gre ise tam evlenme ehliyetine sahip olmak iin rd de arttr; buna gre sefih aile hukuku bakmndan tam ehliyetli deildir. Mliklere gre velisinin izin veya iczetiyle evlenebilir; dier iki mezhep bunu da kabul etmez. Onlara gre sefihi ancak velisi evlendirebilir. Ergenlik biyolojik bir olgunluu ifade eder. Bu da insandan insana, blgeden blgeye gre deiir. Bu bakmdan herkes iin sabit bir ergenlik ya belirlemek mmkn deildir. Bu sebeple slm hukukular ergenlik iin genel duruma bakarak bir alt bir de st snr belirlemilerdir. Bu iki snr arasnda kii ne zaman biyolojik olarak ergen olursa o andan itibaren bli saylr. Alt snrdan nce ergenlik iddias dinlenmez. st snra ulaan kimse de ergenlie ulamasa bile bli kabul edilir. Alt snr kzlarda dokuz, erkeklerde on ikidir. st snr ise Eb Hanfeye gre kzlarda on yedi, erkeklerde on sekiz, mam Mlike gre her iki cins iin on sekiz, Eb Ysuf ve Muhammede gre yine her iki cins iin on betir. Haneflere gre tam ehliyet iin gerekli olan iki vasftan birisi eksik olursa eksikliin trne gre kii ya tam ehliyetsiz veya eksik ehliyetli olur. Kiide temyiz gc henz gelimemi bulunur veya akl hastal gibi bir sebeple hi bulunmazsa bu kiiler tam ehliyetsizdirler. Bunlar da gayri mmeyyiz kklerle akl hastalardr. Temyiz gc gelimi bulunan ancak ergenlik ana gelmemi olanlar yani mmeyyiz kkler ile temyiz gc tam olarak gelimemi bulunan akl zayflar ve bunaklar yani mathlar eksik ehliyetli saylr. Eksik ehliyetlilerle ehliyetsizler arasnda evlenme szlemesini yapma bakmndan u fark vardr ki ehliyetsizler hibir ekilde byle bir szlemeyi bizzat yapamazlar ise de eksik ehliyetliler ya velilerinin nceden izin veya yaplm bir evlilie sonradan iczet vermesi suretiyle evlenebilirler. F) Velyet Hukuk dilinde velyet, bakalar adna onlarn rzlar aranmakszn hukuk ilemde bulunma yetkisini ifade eder. Aile hukukunda velyet eksik ehliyetli ve ehliyetsizlerin bir yakn tarafndan rzlar alnarak veya alnmakszn evlendirilme yetkisidir. zellikle Haneflerin dndaki mezheplerde kadnlar, baz durumlarda rzlar aransa bile, ancak velileri araclyla evlenebildikleri iin velyetin bu alanda zel bir nemi vardr. Bu mezhepler

Velisiz nikh olmaz (Buhr, Nikh, 36; Eb Dvd, Nikh, 19; Tirmiz, 14, 17) hadisini ve benzeri hadisleri mutlak olarak deerlendirmekte ve her

durumdaki kadnlarn -rzlar alnsa bile- sadece velileri araclyla evleneceklerini sylemektedirler. Hanefler ise bu hadisleri tam ehliyetli olmayan kadnlarn ancak velileri araclyla evlenebilecekleri eklinde yorumlamaktadrlar. Haneflerde kl-bli olan kadn, aynen erkek gibi velisinin araclna gerek olmakszn evlenebilir. Evlenmede kadnlara velyet konusuna ait detaylarn, dinin dorudan dzenledii bir mesele olmad gzden uzak tutulmamaldr. Velyet konusu, iinde bulunduklar artlara baml olarak kadnn insanlar tanma konusundaki tecrbesizliini telfi etmeye ve onun haklarn gvence altnda tutmaya mtuf bir tedbir niteliinde grlebilecei gibi kimlerin hangi sra ve l dahilinde kadnn velisi olaca hususu da ailenin ve toplumun yapsyla ve telakkileriyle ilgili grnmektedir. Evlilikte velyet kurumunun n plana kmas, hayat boyu birliktelii balatacak olan evlilik akdinin gerekli aratrmalar yaplarak mmkn olduu lde salam temellere oturtulmas, telfi edilmesi ve geri dnlmesi deta imknsz olan hatalarn nceden grlmesi ve nlenmesi, bir ynyle de evlenecek taraflarn aileleri arasnda kaynamann kolay salanmas gibi hedeflere yneliktir. a) Ksmlar Velyet, velilerin velyetleri altnda bulunan kimseleri onlarn rzlarn almakszn evlendirme yetkisine sahip olup olmamalarna gre ikiye ayrlr: Zorlayc velyet, zorlayc olmayan velyet. 1. Zorlayc Velyet (Velyet-i cbr). Veliye velyeti altnda bulunan kimseyi rzsn almakszn evlendirme yetkisi veren velyettir. Bu tr velyet altna ehliyetsizler ve eksik ehliyetliler girerler. Bu yetkiye sahip veliler dier mezheplerde ok snrl tutulduu halde Haneflerde ok geni bir zmreye bu yetki verilmitir. 2. Zorlayc Olmayan Velyet (Velyet-i htiyr veya stihbb). Veliye velyet altnda bulunan kimseyi ancak onun rzsyla evlendirme yetkisi veren velyettir. Bu velyet altna bula ermi kzlar girer. Bu isimlendirme Eb Hanfe ve Eb Ysufun anlayn yanstmaktadr. Haneflerden mam Muhammed velyeti velyet-i istibdd ve velyet-i irket tarznda ikiye ayrmaktadr. Velyet-i istibdd yukarda tanm verilen zorlayc velyetten bakas deildir. Velyet-i irket ifadesiyle ise bula ermi kzla velisi arasnda mevcut olan mterek velyet kastedilir. nk mam Muham-

mede gre bula ermi kzlar velilerinin rzlarn almadan evlenemezler, velileri de rzlarn almakszn onlar evlendiremez. Bu sebeple aralarnda mterek bir velyet sz konusu olmaktadr. Zorlayc velyet altna kimlerin girecei mezheplerce farkl kriterlere gre belirlenmitir. Haneflerde burada dikkate alnacak kriter ya kkl, filerce bekret yani daha nce evlenmemi bulunmak, Mliklere gre her ikisidir. b) Veliler Bakalarn evlendirme yetkisine sahip olan velileri iki grupta incelemek gerekir: Hususi veli, umumi veli. 1. Hususi Veli. Velyeti altnda bulunan kimseyi evlendirme yetkisine sahip bulunan akrabalardr. Hukukularn ounluuna gre bu grupta yer alan veliler asabe snfnda yer alan akrabalardr. Asabe bir kimsenin araya bir kadn girmeyen btn erkek akrabalar anlamna gelmektedir. Baba, baba-dede, erkek karde, amca, amca olu gibi. Bu veliler kendi aralarnda mirastaki sraya gre sralanrlar; nceki srada bir veli varken sonra gelen velinin evlendirme yetkisi yoktur. Bu grupta bir akraba mevcut olmazsa velyet umumi veli konumundaki hkime gemektedir. Yalnz Eb Hanfe asabe akraba bulunmadnda velyetin umumi veliye deil, zevil-erhm denilen dier akrabalara getiini sylemektedir. Bu iki farkl ictihadn hukukularn iinde yaadklar toplumun akrabalk anlayndan etkilendiini sylemek yanl olmasa gerek. Hanefler ister asabe isterse zevil-erhm grubunda yer alsn btn hususi velilerin zorlayc velyet yetkisine sahip olduunu sylemektedirler. Dierleri ise bu yetkiyi asabe akrabalar arasnda ok kk bir zmreye tanmaktadrlar. Hususi velinin bu yetkiye sahip olabilmesi iin temyiz gcne sahip olmas, ergenlik ana gelmi bulunmas, ayrca veli ile velyeti altnda bulunan kimse arasnda din fark gibi mirasla mani bir durumun da olmamas gerekmektedir. Hanefler ve Mliklerde velinin reid olmas gerekmemektedir. filer ve Hanbeller ise velinin reid olmasn da ayrca aramaktadrlar. te yandan Haneflerin aksine Mliklere, filere ve Hanbellere gre velinin erkek olmas da gerekmektedir. 2. Umumi Veli. Umumi veli devlet bakan veya hkimdir. Hususi velinin bulunmad veya yetkisini ktye kulland durumlarda hususi velinin yerini umumi veli almaktadr. Umumi velide mirasa ehil olma, yani veli ile velyet altnda bulunan kimsenin ayn dine mensup olmas aranmaz.

c) Bul Muhayyerlii Hanef mezhebinde ok geni bir zmreye zorlayc velyet yetkisinin verilmesinin muhtemel zararlarn nlemek dncesiyle velisi tarafndan evlendirilen kimselere bul muhayyerlii denilen bir seim hakk tannmtr. Buna gre babas veya baba-dedesi dndaki bir velisi tarafndan kkken evlendirilen kimseler bula erdiklerinde dilerlerse hkime bavurup velilerinin yapt evlilii feshettirebilirler. Hkimin feshetmesine kadar evlilik geerliliini korur. Baba ve baba-dedesi tarafndan evlendirilenlerin yaplan evlilie itiraz ve dolaysyla bul muhayyerlii hakk yoktur. G) Denklik slm hukuku literatrnde kefet terimiyle ifade edilen denklik ile, evlenecek eler arasnda din, iktisad ve sosyal bakmdan bir denkliin olmas kastedilir. Burada esas itibariyle erkein kadna denk olmas aranmaktadr. Eler arasndaki uyumun salanmasnda taraflar arasnda sz konusu alanlar bakmndan bir denkliin, bir yaknln mevcut olmas phesiz nemlidir. Ancak bunun kurulmu bir evlilii sona erdirme sebebi olarak kabul edilmesi yine de ayr bir konudur. Bu sebeple hukukularn nemli bir ksmnn kefeti gerekli grmesine mukabil Kerh, Sevr gibi baz hukukular kefeti slmn getirdii eitlik anlayna aykr olduu iin reddetmektedir. Esasen Kuran ve Snnette kefeti gerektiren bir hkm de mevcut deildir. Bu kurum hukukularn daha ziyade evlilikte uyumu salamak iin kabul ettikleri bir tedbir olarak karmza kmaktadr. Tabii bunda sosyal gruplamaya ve aristokratik yaplanmaya gereinden fazla nem veren Arap toplum yapsnn da etkisi vardr. Ne var ki kefeti gnmzde evliliin devam bakmndan dikkate alnmas faydal grlen bir unsur olarak kabul etmek, ancak niha seimi taraflara brakmak daha uygun grnmektedir. Hanef mezhebinde u alt noktada kocann kadna denk olmas aranmtr: Soy, mslman olu, dindar olu, hrriyet, servet ve meslek. kl bli olan kadn velisinin rzsn dahi almakszn evlenebilir. Ancak semi olduu einin saylan alt noktadan ailesine denk olmas gerekmektedir. Eer bu denklik gzetilmemise velisinin bu evlilie itiraz ve fesih hakk vardr. Yalnz bu itirazn ocuk olmadan veya kadn hamile kalmadan yaplmas gerekmektedir; daha sonra yaplan fesih talebi dikkate alnmaz. Kefet art Haneflere gre bir lzum artdr. Yani evlilik feshedilinceye kadar btn muteber sonularn dourur. Dier mezheplerde kefet, genelde shhat art, baz durumlarda da nefz art olarak kabul edilmektedir.

H) Evlenme Engelleri slm hukukunda belirli akrabalarla evlenilmesi yasaklanmtr (en-Nis 4/22, 23). Kendileriyle evlenilmesi yasak olan bu kadnlara muharremt denmektedir. Bu yasak baz kereler devamldr; hibir hal ve durumda ortadan kalkmaz. Bazan da bu yasak srelidir; belli srelerin gemesi veya baz durumlarn gereklemesi halinde bu kimselerle evlenilebilir. a) Devaml Evlenme Engelleri slm hukukunda devamllk arzeden, yani taraflarn birbiriyle evlenmesine ebed olarak engel olan sebeplerdir. Devaml evlenme engelleri grupta toplanr. 1. Kan Hsml. Kan hsml sebebiyle evlenilmesi yasak olan akrabalar drt grupta toplanr. 1. Usul (st soy hsmlar); 2. Fr (alt soy hsmlar); 3. Ana babann fru; 4. Dede ve ninenin sadece ocuklar. Buna gre kiinin kendi annesi, ninesi, kz, kz torunlar, kz yeenleri veya onlarn kzlar, teyze ve halasyla evlenmesi yasaktr. 2. Shr Hsmlk. Evlenmeden doan hsmlk sebebiyle kendileriyle evlenilmesi yasak olanlar da keza drt gruptur. 1. Usuln eleri yani vey anne ve vey nine. vey ninenin baba veya anne tarafndan olmas farketmez. 2. Frun eleri, yani gelinler. 3. Ein usul, yani kaynvlide ve ein her iki taraftan nineleri. 4. Ein fru, yani vey kzlar veya bu durumda olan kz torunlar. Ancak bu son grupta evlenme engelinin domas iin sadece nikh yetmemekte, evliliin zifafla da fiilen balamas gerekmektedir. 3. St Hsml. ocukla z annesi dnda kendisine st veren kadn ve onun belirli derecedeki yaknlar arasnda meydana gelen hsmlktr. St hsml miras hakk dourmazsa da bir evlenme engeli tekil eder. Bu gruptaki hsmlar da kendileriyle srekli olarak evlenilmesi yasak olan akrabalar grubunda yer alrlar. Bu yolla evlenilmesi yasak olan hsmlar unlardr: 1. St usul, yani stanne, baba, stnine ve dede. 2. Stfr, yani st ocuklar ve torunlar. 3. Stanne ve babann neseb ve stten olan fru, yani stkardeler ve onlarn ocuklar. 4. Stdede ve ninenin sadece ocuklar ki bunlar sthalalar ve stteyzeler olmaktadr. 5. Ein stannesi ve ninesi. 6. Ein stten olan kz ocuklar ve kz torunlar. Burada sz konusu olan koca ein st ocuu emzirirken evli bulunduu koca deildir. O zaten st usul olarak yukarda zikredildi. Buradaki koca stanne ile daha sonra evlenmi bulunan kimsedir. Bu son durumda kz ocuk ve kz torunlarn ya-

sak olabilmesi iin nikh yetmeyip evliliin zifafla fiilen balamas da gerekmektedir. 7. Stbaba ve dedenin stanne ve nine olmayan eleri. Stanne ve nine st usul olarak yukarda zaten zikredildi. 8. Stten olan frun eleri. Hukukularn ounluuna gre ocuun ilk iki ya ierisinde emdii st az olsun ok olsun st hsmlnn meydana gelmesi iin yeterlidir. mam fi ise st hsmlnn oluabilmesi iin ilk iki ya iinde be fslal ve doyurucu emiin art olduunu sylemektedir. ki yandan sonra emmi olduu st mctehidlerin ouna gre bu tr bir hsmlk ve evlenme yasa dourmaz. b) Geici Evlenme Engelleri Ortadan kalkmalar mmkn olan, bu sebeple de devaml evlilik engeli oluturmayan sebepler unlardr: 1. Bakasnn Ei Olma. Evli olan veya boanm veya kocas lm olup da henz iddet beklemekte bulunan kadnlarla evlenmek yasaktr. 2. ki Akraba ile Birden Evlenme. slm hukukunda bir erkein belirli artlarla birden fazla kadnla evlenmesi mmkndr. Ancak bir erkek iki yakn akraba ile ayn anda evli olamaz. Bu ilikinin akrabalk ilikisine zarar verecei dnlmtr. Bu yaknln ls iki kadndan her birini ayr ayr erkek kabul edildiinde bunlarn birbirleriyle evlenemeyecek derecede yakn akraba olmalardr. Teyze ile yeen buna rnek gsterilebilir. nk hangisi erkek kabul edilirse edilsin dieriyle evlenmesi hukuken mmkn deildir. Bu durumda bunlarn ayn kiinin nikhnda birlemeleri de sz konusu olamaz. 3. Kere Boanma. Bir erkek boama ile boam olduu ei ile tekrar evlenemez. Bakara sresinin 227. yetinde, Boanma iki keredir; sonra ya iyilikle tutmak veya gzel bir biimde brakmak (gerekir) buyurulmutur. slm hukukunda kolay boanma usul benimsendiinden ve kocann karsn tek tarafl bir irade beyanyla boamas mmkn olduundan bunun ktye kullanlmasn nlemek iin boama ile boad eiyle tekrar evlenememe gibi bir yasak getirilmitir. Bu durum boayan e iin geici bir evlenme engeli tekil eder. Bu engelin ortadan kalkmas iin kadnn bir bakasyla geerli bir evlilik yapmas, bu evliliin hileli olmamas ve zifaf ile fiilen balamas daha sonra da boanma veya lmle sona ermesi gerekmektedir. Bu durumda artk ilk koca dilerse boam olduu eiyle onun da rzsn alarak tekrar evlenebilir.

4. Din Fark. Mslman bir erkein Ehl-i kitap yani yahudi ve hristiyan olmayan bir kadnla evlenmesi yasaktr. Kurn- Kermde, Mrik kadnlarla iman edinceye kadar evlenmeyin... (el-Bakara 2/221) buyurulmaktadr. Mrik Allahn birliine inanmayan, ona ortak koan kimse demektir. Yahudi ve hristiyan kadnlarla evlenilebilir (el-Mide 5/5). Buna mukabil mslman bir kadnn gayri mslim bir erkekle isterse bu erkek Ehl-i kitap olsun evlenmesi dinen mmkn deildir. slm hukukular bu konudaki grlerinin Mide sresinin 5 ve Mmtehine sresinin 10. yetlerine dayandrmaktadrlar. slm hukukularnn bu yetleri gayri mslim erkeklerle evlenmeyi yasaklayacak biimde yorumlamalar, Ehl-i kitap da olsa baka bir din mensubuyla evlenmenin kadnn ve doacak ocuklarn dinini menfi olarak etkilemesi endiesine dayanmaktadr. Ancak tabiatyla bu engeller geicidir. Gerek erkein gerekse kadnn mslman olarak bu engelleri bertaraf etme imkn her zaman vardr. I) Evliliin Sonular Geerli bir evliliin dourduu sonular derken bu evlilikten kar ve koca iin doacak hak ve borlar kastedilmektedir. Evlilikte elerin birbirlerine karlkl sevgi, sayg ve sadakat borcunun olduu muhakkaktr. ocuklarn bakm ve terbiyesi de elerin mterek borlarndandr. Bunlar dnda kar ve kocann evlilikten doan birtakm haklar daha vardr ki hukuk dzeni daha ok bu haklar ve bunlarn ifas zerinde durmaktadr. Tabiatyla bir taraf iin hak olan dier taraf iin bor tekil etmektedir. a) Kadnn Haklar 1. Mehir Erkein evlenirken karsna verdii veya vermeyi taahht ettii para veya sair bir mala mehir denmektedir. Kurn- Kermde evlenen erkein karsna vermek zorunda olduu mehirle ilgili olarak mteaddit yetler vardr (en-Nis 4/4, 24). Birok toplumda evlenme esnasnda elerden birinin dierine veya dierinin ailesine para ya da sair bir mal verme gelenei vardr. Hristiyanlardaki drahomada olduu gibi zaman zaman aksi rnekleri grlmekte ise de umumiyetle kadn deil, erkek taraf evlenecei kzn ailesine baz hediyeler vermekte ve demelerde bulunmaktadr. Eski Trklerde de bu anlamda olmak zere kaln uygulamas vardr. Kaln evlenecek erkein mstakbel karsnn ailesine yapt demeler anlamnda kullanlmaktadr. Bu demeler mutlaka evlilikten nce yaplrd. Benzer uygulamaya muh-

telif adlarda (mesel mehir, dowry) dier toplumlarda da rastlanmaktadr. Bu ynne bakarak evlenme akdinin eski dnemlerde bir satm akdi, erkein yapt edimin de bir sat bedeli olarak kabul edilip edilmedii tartlmtr. slm hukukundaki mehir uygulamas da bir ynyle bu uygulamaya benzemektedir. Ancak yine de aralarnda nemli bir fark vardr. slm hukukundaki mehir evlenecek kzn ailesine deil, dorudan kendisine verilmekte veya dorudan ona borlu olunmaktadr. Dolaysyla slm hukukunda uyguland ekliyle mehirin sat bedeline, evlenmenin de satm akdine benzetilmesi mmkn deildir. nk nikh akdini satm akdine benzettiimizde satm bedeli bizzat satmn konusu olan kimseye verilmi olmaktadr. te yandan evlenecek kzn evlenme szlemesinin taraf olduunda hi tereddt yoktur. Bir kimsenin bir akdin hem konusu hem de taraf olmas ve satm bedelini de bizzat almas hukuken mmkn deildir. stelik kadn alm olduu bu mehir karlnda Haneflere gre herhangi bir eyiz hazrlamak mecburiyetinde de deildir. Dier mallarnda nasl tasarruf edebiliyorsa bunda da ayn ekilde tasarruf etme hak ve yetkisine sahiptir. Ayrca mehir nikhn artlarndan deil sonularndan biridir; nikh esnasnda belirtilmemi bile olsa, hatta verilmeyecei art edilmi bile bulunsa yine evlenen kadn mehire hak kazanr. Mehirin belirlenmemi bulunmas evlenmenin geerliliine halel getirmez. Bu ynyle de mehir satm bedelinden ayrlmaktadr. nk bir satm akdinde satm bedeli sonu deil o akdin shhat artlarndan biridir. Satm bedeli belirlenmediinde akid fsid olur. slm dnyasnn nemli bir ksmnda uygulanma imkn bulan Hanef grn dikkate alrsak slm hukukunda mehirin kadn hem evlilie sndrmak hem de ona belli bir mal g kazandrmak dncesiyle getirilmi olduunu sylememiz gerekir. zellikle kocann sahip olduu tek tarafl irade beyanyla boama yetkisini ktye kullanmas durumunda kadn byle bir mal imkna fazlasyla ihtiya duyacaktr. Boanma hakknn suistimal edildii blgelerde mehir miktarnn yksek tutularak bu suistimale belirli lde engel olunmas da mehirin kadna ve evlilik birliine kazandrd bir baka avantaj olmaktadr. Mehirin mahiyeti ve eyiz konusunda Mlikler Haneflerden farkl dnmekte ve mehiri deta evliliin kurulu harcamalarna kocann nceden yapm olduu bir deme olarak kabul etmektedirler. nk onlara gre kadn alm olduu mehir karlnda ve onunla orantl bir eyiz hazrlamak mecburiyetindedir. Mehir olarak her trl mal veya parasal deeri olan her trl menfaat tesbit edilebilir. Mehirin en az miktar Haneflere gre 10 (ilk asrda 10 dirhem

yaklak iki koyun bedeli idi), Mliklere gre ise 3 dirhem gmtr. fi ve Hanbel hukukulara gre ise mehirin bir alt snr yoktur, tpk bir st snr olmad gibi. Mehirin st snrnn olmad konusunda Hanef ve Mlikler de dier iki mezhep gibi dnmektedir. Hz. mer kendi halifelii dneminde evlilikleri kolaylatrmak iin mehire st snr getirmek istemi, fakat bir kadnn Onlara kantarla vermi olsanz da hibir eyi geri almayn (enNis 4/20) yetini delil getirmesi karsnda bu dncesinden vazgemitir. Mehir nikh annda belirlenip belirlenmemesine gre ikiye ayrlmaktadr. Eer nikh annda belirlenmise buna mehr-i msemm, belirlenmemise buna da mehr-i misil denir. Misil mehir evlenen kzn akrabalar arasnda her bakmdan kendi konumundaki kzlara denen mehir demektir. Bir anlamda rayi mehir olmaktadr. Evlilik srasnda mehir belirlenmemise veya bir sebeple belirlenen mehir geersiz saylrsa o zaman evlenen kadn misil mehire hak kazanr. Mehir, denme zamanna gre de muaccel veya meccel mehir diye ikiye ayrlmaktadr. Muaccel mehir evlilik annda pein olarak denen mehir demektir. denmesi sonraya braklan mehire de veresiye mehir anlamnda meccel mehir denmektedir. denmesi sonraya braklan mehir iin bir deme zaman belirlenmise o zaman denir. Ancak genellikle yapld zere bir vade belirtilmemise mehirin vadesi boanma annda veya taraflardan birinin lmesi durumunda gelmi kabul edilir. Sahih bir evliliin ardndan mehirin denmesinin gerekli olmas, bir baka ifadeyle mehir borcunun domas iin ya evlenen kadn zifaf iin hazr olmal ve aralarnda sahih halvet vuku bulmal veya taraflardan birisi nikhtan sonra ve zifaf veya sahih halvetten nce lm bulunmaldr. Sahih halvet elerin izni olmadan kimsenin giremeyecei, erkek ve kadnn, kimsenin gremeyecei, urayp rahatsz edemeyecei bir meknda ba baa olmalar anlamna gelmekte ve baz bakmdan zifafla ayn hukuk sonular dourmaktadr. Nikh akdi yapldktan sonra, fakat zifaf veya sahih halvetten nce bir ayrlk vuku bulursa ayrla kimin sebep olduuna baklr. Eer ayrla erkek sebep olmusa mehirin yarsn karsna demelidir. Ayrla kadn sebep olmusa veya erkek velisinin kendisi adna yapm olduu evlilii bul muhayyerlii denilen seim hakkn kullanarak bozmusa eski karsna mehir adna herhangi bir deme yapmas gerekmez. 2. Nafaka Evlilik iinde kadnn her trl normal masraf kocaya aittir. Kurn- Kermde (et-Talk 65/6) ve Hz. Peygamberin hadislerinde nafakann kocaya

ait olduu, erkein yediinden karsna da yedirmesi, giydiinden giydirmesi aka belirtilmitir. Kocann karsnn nafakasn karlamakla ykml olmas iin zengin olmas gerekmedii gibi kadnn fakir olmas da gerekmez. Kadn zengin de olsa masraflar kocaya aittir. Kar kocann oturacaklar evin temini, denip tefri edilmesi kocaya aittir. slm toplumlarndaki rf ve detler genellikle kadna yeni evine belirli bir eyiz getirmesi mecburiyetini getirmitir. Ancak zellikle Haneflerce kadnn dinen ve hukuken buna mecbur olmad bilinmelidir. Bunun dnda kocann karlamakla ykml olduu dier masraflarn kapsam ve seviyesi daha ok rfe ve kar kocann sosyal konumuna gre belirlenmektedir. Mesel sosyal ve mal konumu hizmeti tutmay gerektirdii durumlarda koca yiyecek, giyecek, mesken masraflarna ilve olarak evine bir de hizmeti tutmak mecburiyetindedir. Nafakann normal yerine getirilme ekli kocann evinin her trl masraflarn stlenmesidir. Kocann bu grevini yerine getirmedii durumlarda kadn mahkemeye bavurarak kendisine nafaka takdir ettirebilir. Nafakann miktarn tesbitte kar kocann mal ve sosyal konumlar birlikte dikkate alnr. Yalnz kocann konumu dikkate alnr diyen hukukular da vardr. Takdir edildii halde karsnn nafakasn demeyen kocann bu borcu zorla icra yoluyla tahsil edilir. Hatta gc yettii halde nafaka borcunu demeyen kocay demeye zorlamak iin hapsetmek dahi mmkndr. Ancak koca fakirse bu durumda demeye zorlamak iin hapsetmek dil olmad ve pratik bir yarar da dokunmayaca iin fakir kocaya hapis cezas verilmez. Kuranda borlunun darlk iinde olmas halinde eli genileyinceye kadar ona mhlet verilmesi tavsiye edilir (el-Bakara 2/280). Haneflere gre hkim tarafndan nafaka takdiri sadece miktarnn belirlenmesi bakmndan deil, nafaka borcunun kuvvetli bir bor haline gelmesi bakmdan nemlidir. Eer kar koca nafaka borcu ve miktar zerinde anlamamlarsa veya hkim tarafndan takdir edilmemise taraflardan birinin lm ile, boanma ile veya kadnn nize duruma dmesi ile bu bor der. Kadnn nize olmas evlilik hukukuna riayet etmemesi ve kocasnn rzsn almadan evini terketmesi anlamna gelmektedir. Nize durumdaki kadnn o andan itibaren esasen nafaka hakk yoktur. Her halde de geriye dnk bir nafaka talebinin mmkn olmamas, mahkemeye bavurulmadna gre nafakann denmekte olduu var saymna dayanmaktadr. Hkim tarafndan nafaka takdir edilmesi denmi olma faraziyesini ortadan kaldrmaktadr. Dier mezhebe gre ise nafaka hkimin takdirine

muhta olmakszn kuvvetli bir bor olarak doar; ancak denmekle veya ibr ile der. Ein ihtiyalarnn normal yollardan karlanmamas durumunda mahkemece nafaka takdir edilmesi her zaman kadnn problemini zmemektedir. Kocasnn nafaka borcunu eda etmemesi sebebiyle kadnn ayrca bir boanma hakknn bulunup bulunmad tartmaldr. Hanef hukukular bu durumda kadnn bir boanma hakknn var olduunu kabul etmezler. Dier mezheplerde ise ileride grlecei zere kadnn belirli artlarla boanma hakk bulunmaktadr. b) Kocann Haklar Kocann kars zerinde miras dnda- herhangi bir mal hakk bulunmamaktadr. Kar kocann birbirlerine kar sevgi ve sayg ile davranmas her iki tarafn birbirine kar karlkl borlarndandr. Kadnn ev ilerini yapmas kocasna kar bir borcu mudur sorusu dnemlere, sosyal yapya, kadnn ev dnda alp almamasna gre zmlenecek bir meseledir. Burada btn dnemlere, btn blgelere ve btn ailelere ynelik deimez bir kuraln konmas sz konusu deildir. Belki her dnemde ailenin, sosyal evrenin durumuna gre bunu belirlemek sz konusu olacaktr. Hz. Peygamberin kz Ftmaya bir t olarak evin iindeki ilerin kzna, dardaki ilerin damad Aliye ait olacan sylemesi bize genel davran biimini belirlemede yardmc olabilir. Buna gre almayan kadnn evin ilerini mkul snrlar iinde yerine getirmesi normal elik grevleri arasnda saylmak gerekir. Genel olarak vazife paylamnda yaratltan gelen zellik ve farkllklarn da ncelik iin bir l olduu sylenebilir. J) Deerlendirme slm hukukunun klasik doktrininde evlenme akdinin yapl, unsur ve artlar, salad haklar ve getirdii ykmllkler konusunda yer alan bilgi, hkm ve neriler netice itibariyle kadn ve erkein insanlk onuruna, dinin emir ve tavsiyelerine, toplumsal saduyunun l ve beklentilerine uygun biimde birlikteliini hedefleyen, ailenin salam temeller zerine kurulmasn gaye edinen, muhtemel sakncalar ve hak ihlllerini nlemeye alan bir dizi dzenleme niteliindedir. Bu zengin bilgi birikiminin Kuran ve hadislerde yer alan hkmlerle, slm hukukularnn bu hkmleri anlay ve yorumlay tarzlaryla, sosyal art ve telakkilerle ayr ayr ilgisi vardr.

Fkh olaylarn sadece hukuk ynn deil mslman fert ve toplumun dnya grn, yaay biimini ve ilikilerini, kltr ve geleneini de temsil ettiinden bu bilgiler hukuk dzenine yansmasa bile mslman asndan anlamldr ve bir deer tar. Aile hukuku alan esasen ferd hayat ve tercihleri ilgilendirmekte ve zel hukuk erevesinde kalmaktadr. Bu yarg slm hukuk doktrininin oluum dnemleri iin daha ok geerlidir. Ancak, ehirlemenin ve nfus hareketlerinin artt, toplumsal hayatn karmak bir hal ald, din sorumluluk bilincinin azalp insan ilikilerinde hak ihlllerinin oald, bireysel zgrlk ve ferdiyetiliin n plana kt amzda aile hayatna ynelik toplumsal iyiletirme ve yasal dzenleme projeleri gndeme gelmi ve gerekli grlmeye balamtr. Bu sebeple de slm hukukularnn zel hukuk ilikisi ve bireysel tercih erevesinde grd birok ailev problem hlihazr slm lkelerinde yasal dzenlemeye konu edilmi ve zaman zaman kamu yetkilileri de devreye sokularak zlmeye allmtr. Osmanlnn orta dnemlerinde balayan nikhn bizzat kadlar veya kad kontrolnde din adamlar tarafndan kylmas abalar, Tanzimat dneminde nikhta tescilin ve devlet kontrolnn salanmasna ynelik mevzuat ve son dnemde karlan 1917 tarihli Hukuk- ile Kararnmesi bu srecin habercisi olan gelimelerdir. Gnmzde evliliin yaplndan aile ii hak ve sorumluluklarn yasal gvencelere kavuturulmasna, ok evliliin belirli esaslara balanmasndan boanmalarda eler dnda nc ahslarn devreye sokulmasna kadar belli alanlarda toplumsal iyiletirme projelerinin gndeme geldii ve baz yasal dzenlemelerin yapld bilinmektedir. Yaplanlar arasnda gerek ierik gerekse kanunlatrma teknii ve politikas olarak tenkit edilecek ynler bulunsa da byle bir abaya gnmzde ihtiya vardr ve buna ilke olarak scak bakmak gerekir. slm hukukularnn zellikle son yzylda bu konuda baz yeni hukuk tedbirleri ve zm araylarn dile getirmesi de byle bir sosyal gereklie dayanmaktadr. nk bu tr konularn yasal gvenceden ve kamu desteinden uzak olarak taraflarn din ve vicdan sorumluluklarna braklmas bazan yeterli olsa bile ou zaman zayf, bilgisiz ve tedbirsiz kimselerin kaderinin gl tarafn insafna braklmas anlamna gelmektedir. Hukukun ve kamu dzeninin grevi ise gsz, hakknn ihll edilmesi muhtemel olan kimseleri korumaktr. Bu konuda izlenecek en isabetli tutum, bir yntem ve imknn fkhn klasik doktrininde mevcut olmasn, insanlarn da bu bilgilere dinin deimez kutsal hkmleri gzyle bakmasn onlar yeterli gvence veya aln yazs saymasn frsat bilip ondan yararlanmaya kalkmak yerine toplumsal saduyunun onaylad mruf ve hukuk snrlar

iinde zm aramak, bu alanda bir yanllk varsa onun iyiletirmeye ve dzeltmeye almak olmaldr. Bireylerin bu zeminden kp Allah karsnda hesap verecek olmay yegne meyyide saymalar toplumsal dzeni ve ilgili kiilerin haklarn ihll edebilecei gibi insanlarn din hakknda suizana kaplmasna ve eitli ithamlarda bulunmasna da kolayca yol aabilecektir. Kul ile Allah arasnda kalan bireysel tercih ve davranlarda kiilerin Allaha kar sorumluluu (diyan hkm) n planda olsa bile sosyal yn bulunan ve kul hakkna da taalluk eden insan ilikilerinde daha objektif ve genel (kaz) kriterlere, toplumsal saduyunun (mruf) onaylayaca zmlere ynelmek gerekecektir. Yasal mdahale ve dzenleme her zaman iin yeterli gvence tekil etmedii ve istenen iyilemeyi salamad, toplumsal kabul blgeden blgeye deitii ve konu bir ynyle de insan unsurunun yetikinlii ve sorumluluk bilinciyle alkal olduu iin toplumumuzda sadece fkh kurallar gzetilerek yaplan ve yrtlen evlilikler hakknda genelleme yapmak ve kategorik bir yaklamda bulunmak doru olmaz. Ancak slm hukukularnn klasik literatrde yer alan grlerinin buraya kadar sylenenler nda yeniden deerlendirilmesi, zellikle de iki ahitle yaplan ve din nikh olarak adlandrlan ilemin, nianda yaplan fakat evlilikten ok rtnme vb. din snrlamalar kaldrmay amalayan nikhlarn ve gizlice yaplan ve yrtlen ikinci evliliklerin bu sylenenler nda gzden geirilmesi de vazgeilmez bir nem tamaktadr.

III. EVLLK BRLNN SONA ERMES slm hukukunda evlilik birliinin sona ermesi bazan akiddeki bir bozukluktan bazan da elerin evlilik birliini yrtmekte zorlanmalarndan, yrtmek istememelerinden kaynaklanr. Buna gre evliliin sona ermesinin deiik usul ve ekilleri vardr. Burada slm hukukunun klasik doktrinine gre evlilik birliini sona erdiren sebep ve durumlara zetle temas edeceiz. A) Fesih Fesih, evlilik birliinin akid annda var olan veya sonradan meydana gelen bir eksiklik sebebiyle bozulmasdr. Shhat artlarndan birisinin eksik oluu akid anndaki bir bozukluu, taraflarn bir arada yaamalarnn dinen mmkn olmamas akidden sonraki bir bozukluu ifade eder. Mesel ahitsiz evlenme akid anndaki bir bozukluktur, elerden birinin dinden km olmas da (irtidad) akidden sonra meydana gelen dinen beraber yaamay

imknsz klan bir haldir. Talk, yani boama ise evlilik birliine elerden birisi veya her ikisi tarafndan son verilmesidir. Bu son verme bazan tek tarafl bir irade beyan ile bazan iki tarafn anlamasyla bazan da mahkeme kararyla olur. Her bir eklin kendine has usul ve sonular vardr. Evliliin fesih veya talkla sona ermesinin farkl hukuk sonular bulunmaktadr. Fesih evlilik birliine derhal son verir. Talka gelince, bin talk bu birlie kocann tek tarafl iradesi ile geri dnemeyecei ekilde son verirse de ric talk iddetin bitimine kadar kocaya geri dn imkn vermektedir. ddet bitince evlilik ba tamamen zlm olur. Fesih ile kocann kullanaca talk says azalm olmaz. Her bir talk ise kocann sahip olduu talk hakkn azaltr. Zifaftan nce meydana gelen fesihlerde kadna mehir vermek gerekmedii halde, ayn durumda talk gerekleirse belirli artlarla belirlenen mehirin yars veya mta denilen gnl alc bir hediye vermek gerekir. B) Boama slm hukukunda talk kelimesi hem tek tarafl irade beyanyla yaplan boamay, hem taraflarn anlaarak evlilik birliine son vermelerini hem de mahkeme kararyla meydana gelen boanmay ierir. Esasen meydana geli ekilleri farkl olmakla birlikte her boanma tr de mterek hkmlere sahiptir. Bununla birlikte talk szc ile genellikle tek tarafl irade beyanyla yaplan boamalar kastedilir. Kadnn mal bir deme yapmas veya mal bir hakkndan feragat etmesi suretiyle taraflarn anlaarak evlilik birliine son vermelerine hul veya muhlea, mahkeme kararyla meydana gelen boanmaya da tefrik denir. slm dininde ailenin zel bir yeri olmasna ve mslmanlar gerek Kurn- Kermde ve gerekse Hz. Peygamberin hadislerinde evlenmeye, yuva kurmaya zendirilmelerine ramen slm hukukunda kolay boanma yolu seilmi ve elerin ve zellikle kocann ou defa mahkemeye bavurmakszn boanmalarna imkn tannmtr. Hele kilise hukukunda olduu gibi elerin boanmalarnn yasaklanmas hi dnlmemitir. lk bakta bu eliki gibi grnrse de byle deildir. slm elerin bir mr boyu beraber yaamalarn arzu etmi, ancak bunu boanmalar yasaklamak veya zorlatrmak yoluyla gerekletirmeyi asla dnmemitir. nk boanmann zorlatrlmas yolunda getirilen tedbirler insanlar evlenmeye kar isteksiz davranmaya itmekte, zorla bir arada tutuluyormu dncesi eler arasndaki sevgi ve ball ksa srede tketmektedir. Tam tersine slm insanlarn

srdremeyeceklerini dndkleri evlilikten kolayca kurtulma imknn getirmitir. Ancak bu kolayln gerekli veya zorunlu olmad halde uygulamaya yansmasn nlemek iin dolayl baz din ve hukuk tedbirler almaktan da geri durmamtr. Her eyden nce sebepsiz boanmalar dinen ho grlmemi fakat hakl bir sebebin varl durumunda hell ve ciz kabul edilmitir. Hz. Peygamber hads-i eriflerinde, Allah katnda en sevilmeyen hell boanmadr (Eb Dvd, Talk, 3; bn Mce, Talk, 1) buyurmutur. te yandan boanp tekrar evlenmeler suistimal edilmesin diye boamaya zami bir snr getirilmi, ayr ayr veya beraberce karsn defa boayan kimsenin iki taraf isteseler bile kadn bir nc ahsla hileli olmayan bir evlilik yapmadka ve bu evlilik lm veya boama ile sona ermedike tekrar bir araya gelmelerine imkn tannmamtr. te yandan zellikle kocalarn boama haklarn suistimal ettikleri durumlarda mehirin denmesi sonraya braklan ksm (mehr-i meccel) yksek tutularak boanmalara belirli bir snr getirilmitir. Din bir anlay ve terbiye iinde ekillenen toplumun da sebepsiz boanmalar ho karlamamas slm toplumlarnda boanmalarn daima snrl olmas sonucunu dourmu, hukuken var olan boama kolayl hibir zaman uygulamaya yansmamtr. Bugn slm toplumlarnda karlatmz boanma oranlarnn dnya ortalamasnn hayli altnda olmas bunun bir baka kantdr. a) Boamann artlar 1. Kocaya Ait artlar a) Tek tarafl irade beyan ile boama esas itibariyle kocann hakkdr. Bu itibarla boayan kimsenin koca olmas gerekir. Koca bu hakk bizzat kullanabilecei gibi dier hukuk ilemlerde olduu gibi vekili araclyla da kullanabilir. Koca sahip olduu bu yetkiyi karsna da verebilir. Buna tefvz-i talk denir. Bu yetki evlilik annda kadna devredilebilecei gibi daha sonra da verebilir. Bu yetkiye sahip olan kadn yetkinin kendine verili ekline gre ya o anda veya diledii zaman evlilik birliine tek tarafl bir beyanla son verebilir. Koca vermi olduu bu yetkiyi geri alamaz. Ancak kendisinin boama yetkisinin devam ettiinde de kuku yoktur. Sonu itibariyle byle bir yetki verilmesi durumunda kar koca her ikisi de evlilik birliini diledikleri an sona erdirebilirler. b) Kocann tam ehliyetli, yani kl bli olmas gerekir. Akl hastas, mmeyyiz kk gibi eksik ehliyetliler ve ehliyetsizlerin boama ehliyetleri

yoktur. Bunlar belirli artlarla velileri tarafndan evlendirilebilirlerse de velilerin bu evlilii sona erdirme yetkisi yoktur. Haneflerde aile hukuku bakmndan tam ehliyetli kabul edilen sefih evlenme ehliyetine sahip olduu gibi boama ehliyetine de sahiptir. Haneflerin sefihin boamas hakkndaki bu gr dier mezheplerce de kabul edilmitir. Burada slm hukukular arasnda boama ehliyeti bakmndan tartmal olanlar sarholarla ikrah altnda elerini istemeyerek boayanlardr. Sarhoun durumu iki farkl ekilde ele alnp incelenmitir. Sarholuk verici maddeyi bilmeyerek veya zorla alanlarla il gibi bir madde iinde mer bir ekilde alanlar bir grupta, bilerek ve isteyerek keyif verici bir madde olarak alanlar bir baka grupta deerlendirilmitir. slm hukukularnn tamam birinci gruptakilerin dinen ve hukuken sorumlu tutulmayacak bir durumda olduklarn ve bu sebeple bunlarn hukuk ve ceza ehliyetlerinin bulunmadn kabul etmektedirler. Buna gre bu grupta yer alan bir kimsenin eini boamas geerli deildir. Tartmal olan ikinci gruptakilerin durumudur. Hukukularn ekserisine zellikle Haneflere, mam Mlik ve fiye, ab, Evza ve Sad b. Mseyyebe gre sarhoun eda (fiil) ehliyeti tamdr; bunun sonucu olarak da boamas geerlidir. Hz. Osman, mer b. Abdlazz, Haneflerden Tahv ve Kerh, filerden Mzen ve Hanbellerin bir grne gre sarholuun nasl meydana geldii deil, dourduu sonular nemlidir. Dolaysyla normal dnme kabiliyetini kaybeden sarhoun eda ehliyeti yoktur. Sonuta boamas da geerli deildir. Can ve mal ar bir ekilde tehdit edilen ve bu tehdidi baka trl defetmeye gc yetmeyen kimsenin (mkreh) boamasna gelince Hanefler bu kimsenin rzs yoksa da irade ve ihtiyar vardr, dolaysyla iradesinin sakatland sylenemez, boamas geerlidir demektedirler. Hanefler dnda brhim en-Neha ve ab de bu grtedir. Dier mezhep hukukular ise aksi gr savunmakta ve can veya maln ar bir ekilde tehdit edilmesini iradeyi sakatlayan bir sebep olarak grmektedirler. Bunlara gre ikrah altnda yaplan boama geerli deildir. nk boayan kimse hr bir irade ile karsn boamamtr. Hukuk- ile Kararnmesinde de fakihlerin ounluunun gr tercih edilerek bask ve zorlama sonucu yaplan boamalarn geersiz olduu ifade edilmiti (md. 105). aka ile yaplan talk da hukukularn ekserisine gre geerlidir. Hz. Peygamber, eyin ciddisi de ciddidir, akas da ciddidir: Nikh, talk ve
talktan dnme (Eb Dvd, Talk, 9, Tirmiz, Talk, 9; bn Mce, Talk,

13) buyurmutur. Boanmann normal olarak herhangi bir mahkeme kara-

rna gerek olmakszn tek tarafl irade beyanyla gerekleiyor olmas byle bir tedbiri gerekli klm olmaldr. te yandan ne sylediini ve ne yaptn bilmeyecek derecede fkelenmi ve kendisi zerindeki kontroln kaybetmi bir kimsenin boamasnn geerli olmad da genellikle kabul edilmektedir. 2. Kadna Ait artlar Boanan kadnn boayan kocann ei olmas gerekmektedir. Burada sz konusu artn nemi evlilik devam ederken yaplan boanmalarda deildir. Ric veya bin talkla boanm ve iddet beklemekte olan kadn bu iddet sresi iinde tekrar boanrsa bu boama geerli midir? Geerli ise kocann boama haklarndan birisi daha bitecek ve belki de byk ayrlk (beynnet-i kbr) denen kesin boanma gerekleecektir. Hukukular ayrntlarn daha sonra greceimiz ric boanma iddeti bekleyen kadnn yeni bir boanmaya daha muhatap olabileceinde tereddt etmemektedirler. nk ric boanma evlilik birliini kesin olarak sona erdirmez. Hanef hukukular byk ayrlk olmamak kaydyla bin talk iddeti bekleyen kadnn da kocas tarafndan geerli olarak boanabilecei grndedirler. Mlik, fi ve Hanbel hukukular ise, bu durumdaki kadnn tekrar boanamayaca, dolaysyla bin talk iddeti bekleyen kadna yaplan yeni bir boanmann geerli olmayacan sylerler. b) Boama Szleri slm hukukunun klasik doktrinine gre boama iin kullanlan szler iki trl olabilir. Bunlardan birisi boanmadan baka bir anlama gelmesi mmkn olmayan, rfen zellikle boanma iin kullanlan szlerdir. Seni boadm, bosun gibi. Bunlara sarih/ak szler denir. Dieri de boanma anlamna gelebilecei gibi, baka anlamlara da gelebilen szlerdir. Osmanl uygulamasnda ska karmza kan raden elinde olsun gibi kinayeli ifadeler byledir. Bu rf ve dete veya kullanann i iradesine gre boama iradesinin kadna devredilmesi anlamna gelebilecei gibi, mutlak boama anlamna da gelebilir. Bu tr ifadelere de kinayeli szler denir. Bu ayrmn nemi uradadr ki ak szlerle yaplan boamalarda boayan kimsenin gerekten boama niyetine sahip olup olmad aratrlmaz. Her hlkrda boama hukuken gereklemitir. Kinayeli szlerle yaplan boamalarda ise Haneflere ve Hanbellere gre ya boayann buna niyet etmi bulunmas

ya da halin boama iradesine dellet etmesi gerekir. Mlikler ve filer ise bu durumda sadece niyete itibar eder, halin delletini dikkate almazlar. Kocann bir evlilik iinde sahip olduu boama hakk tr. lk ikisinde koca dilerse belirli artlarla boam olduu eine geri dnebilir. Bu geri dn bin talkta yeni bir nikhla olur, ric talkta yeni bir nikha gerek de yoktur. nc boama hakkn da kullanan koca istese bile ne yeni bir nikhla ne de nikhsz eski eine geri dnebilir. Bu tr bir ayrla byk ayrlk (beynnet-i kbr) denir. Bu ekilde kesin olarak ayrlm elerin tekrar bir evlilikte birleebilmeleri iin kadnn bir bakasyla hileli olmayan bir evlilik yapmas ve bu evliliin de zifaf ile fiilen balamas gerekmektedir. te bu ikinci evlilik lmle veya boanma ile sona ererse kadn isterse yeni bir nikhla tekrar birinci eine geri dnebilir. Bu tedbir tek tarafl irade beyanyla hukuken kolaylatrlan boanmalarn suistimal edilmesinin nne geilmesi dncesiyle getirilmitir. Bunun nemli lde etkili olduunu da sylemek gerekir. Ne var ki slm hukuk tarihinde talkla boanm elerin tekrar bir araya gelmelerini salamak zere hileli evliliklerin (hlle) yapld da olmutur. Burada nemli bir problem kocann boama hakkn da ayn anda veya ayn ay iinde kullanmas durumunda karmza kmaktadr. Hukukularn byk ounluuna gre ayn anda veya ayn temizlik sresi iinde verilen talk talk olarak geerli olur. Bylece koca btn boanma haklarn kullanm olmaktadr. Hz. Ali, bn Mesd, Eb Ms el-Earye, Zeydiyye mezhebi hukukularna, bn shak, bn Teymiyye, bn Kayyime gre ayn anda veya ayn temizlik sresi iinde verilen talk bir talk olarak kabul edilir. Bu durumda eler isterlerse belirli artlarla evlilik birliine geri dnebileceklerdir. a-mmiyye hukukularna atfedilen bir nc gre gre ise bir temizlik sresi iinde yaplan talk snnete aykrdr, bidattr; hi geerli deildir. Klasik doktrinin gerei olarak talk hakknn kocaya ait grlmesi ve onlarn da bunu amac dnda ve kimi defa bir tehdit vastas olarak kullanmalar gnmzde toplumsal sa duyu tarafndan ho karlanmayan baz sonular da beraberinde getirmektedir. Boama tehdidi, ten dokuza art etme gibi uygulamalar, toplumumuzda yaygn olarak grlmekte ve bunun sonucunda ya bu ynde gerek bir arzu olmad halde aileler dalmakta ya da evlilii kurtarmak iin merluu sz gtrr, olmadk formllere bavurulmaktadr. Her iki sonucun da arzu edilir bir durum olmad aktr. Gnmzde boanma yetkisi ve bu yetkinin kullanm sadece kocay veya

eleri ilgilendiren zel bu hak kullanm olmaktan kt, bu konuda kocama iradesini bertaraf etmeyen fakat toplumsal sa duyunun beklentilerine uygun olan, dinin de ilkelerine ters dmeyen baz objektif zm ve dzenlemelere ihtiya bulunduu da aktr. amzda slm lkelerinde bu alanda gndeme gelen fkh tartmalar, slm hukukularnn objektif ve sa duyulu zm nerileri ve yaplagelen hukuk dzenlemeler de byle bir toplumsal gereklikten ve ona dayal ihtiyatan kaynaklanmaktadr. Ortaya mkul ve sa duyulu zmler koymak slm hukukular asndan artk kanlmaz bir sorumluluk olmutur. Bu sayede, yaanan irkinliklerin ve yanllarn nn almak ve boanma iini taraflarn sorumluluu yannda objektif usullere havale etmek mmkn olabilecektir. c) Boama eitleri slm hukuk doktrininde boama dnlebilir olup olmamasna gre ric ve bin, snnete uygun olup olmayna gre de Snn ve bid boama adlarn alr ve her biri farkl hukuk deerlendirmelere konu olur. 1. Ric Talk Kocaya yeni bir nikha ihtiya olmadan boad karsna dnme imkn veren boama trne dnlebilir boama anlamnda ric talk denir. Bir ric talktan bahsedebilmek iin evliliin zifafla fiilen balam bulunmas ve Haneflere gre boamann sarih szlerle ve iddet ve mbalaa ifade etmeyen bir tarzda yaplm olmas gerekmektedir. Ayrca bu boamann nc boama olmamas da arttr. Bu durumda koca, iddet sresi ierisinde dilerse eine geri dnebilir. Bunun iin yeni bir nikh yapmaya, yeni bir mehir demeye gerek yoktur. Esasen bu zelliinden dolay bu boama trne ric talk denmitir. Dnme kocann ak bir beyanla karsna geri dndn sylemesiyle olabilecei gibi, evlilik yaamna fiilen geri dnmesiyle de olabilir. Bu zellii dolaysyla ric talkta eler derhal birbirlerinden ayrlmak zorunda deildirler. Dnmenin ahitlerle tesbit edilmesi mam fi ve Ahmed b. Hanbelin bir grne, bn Hazma ve baz i hukukulara gre arttr. Dier mezhepler bunu art olarak kabul etmezler, mstehap sayarlar. Rici talkta evlilik iddet sresince de devam ediyor kabul edilir. Bu sebeple dn hakknn da bu sre iinde kullanlmas gerekir. Bu sre dn yaplmadan geirilirse iddetin bitimiyle ric talk bin talka dnr. Dolaysyla geri dnmek iin artk bin talkta aranan artlar geerli olur.

Evliliin iddet bitimine kadar devam edecek olmas miras ve mehir hukuku asndan da nemlidir. Boanma vadeli mehirin vadesi iddet bitene kadar gelmedii gibi, taraflardan birisinin lmesi durumunda evlilik devam ettii iin sa kalan e dierine miras olur. 2. Bin Talk Kocaya boad eine ancak yeni bir nikhla dnme imkn veren boanma eklidir. Bu boama kocann eini nc boamas ise yeni bir nikh da taraflarn bir araya gelmesi iin yeterli deildir; aralarnda byk ayrlk denilen beynnet-i kbr meydana gelmitir. Kadnn daha nce belirtildii zere bir bakasyla geerli bir evlilik yapmadan ilk eine dnmesi mmkn deildir. Hangi tr boamalar bin talktr? Nikh yaplp zifaf yaplmadan meydana gelen boanmalar, taraflarn anlaarak boanmalar (muhlea) veya kocann nc boama hakkn kullanarak yapt boama bin talktr. Bunlarn dnda Haneflere gre kocann kinayeli szlerle ve iddet ve arl ifade eden kelimelerle yapt boamalar da bin talk olarak kabul edilir. fi ve Hanbel hukukular bu tr boanmalarn ric talk olduu grndedirler. Bin talk evlilie derhal son verir; eler birbirlerinden hemen ayrlmak zorundadrlar. te yandan evlilik kesin olarak sona erdiinden boanma vadeli mehirin vadesi gelmi kabul edilir. Boanm eler artk birbirlerine miras da olmazlar. Bunun tek istisnas lmcl bir hastala yakalanan kocann eini onun rzsn almadan bin talkla boamasdr. Bu durumda kocann eini mirasndan mahrum etme niyetiyle boad kabul edilir ve bu bir hakkn ktye kullanm addedilerek korunmaz. Boanma her hlkrda geerlidir, ancak koca ldnde kadn sanki boanmam gibi kocasna miras olur. Yalnz kocann lmnn kadnn iddet bekleme sresi iinde vuku bulmas gerekmektedir. Ahmed b. Hanbele gre kadn ilk kocasnn lmesinden nce bir bakasyla evlenmemi ise lm kadnn iddeti bittikten sonra da gereklese kadn kocaya miras olur. mam Mlik ise daha ileri giderek kadn baka bir erkekle evlenmi de olsa ilk kocasna miras olur demektedir. lmcl hastalk (maraz- mevt) kiiyi normal ilerini yapmaktan alkoyan ve hastaln balangcndan itibaren bir yl iinde lmle nihayet bulan hastalktr. Byle bir durumda lmcl hastann yapm olduu nc ahslara zarar veren baz hukuk ilemler, iinde bulunduu hlet-i rhiye ile yapld gz nne alnarak geriye dnk olarak iptal edilir. Burada da boama deil, mirasa ilikin sonular iptal edilmitir. Ne var ki bu rnekte

lmcl hasta deil de kadn bir sebeple lrse boama geerli olduundan koca len karsna miras olamaz. 3. Snn Talk Boama, Kurandaki genel ilkelere ve Hz. Peygamberin bu yndeki aklama ve tavsiyelerine uygun olarak yaplp yaplmadna gre Snn talk, bid talk eklinde de tasnif edilmektedir. Bu ayrm hukuk olmaktan ziyade din-ahlk boyutlu bir ayrmdr ve esas itibariyle, kocann objektif hukuk kriterlere balanamam boama yetkisini onun dindarlna havale ederek kstlama ve snrlama amac gtmektedir. sminden de anlalaca zere Snn boama Hz. Peygamberin bu konuda getirdii l ve snrlamalara riayet edilerek yaplan boama eklidir. Her eyden nce Snn boanmann ric talk olmas gerekmektedir. Burada evlilik birliine geri dn kapsnn kapatlmamas ve taraflara, daha dorusu eini tek tarafl irade beyanyla boayan kocaya yeni bir dnme imkn tannmak istenmektedir. Ayrca kadnn temizlik sresi baladktan sonra ancak onunla cins ilikide bulunulmadan boanmas ve bu boamann bir boama olmas gerekmektedir. Bu da yine ayn hedefe, evlilik birliini koruma hedefine yneliktir. Hanefler her temizlik sresi iinde bir boama ve ardarda temizlik sresi iinde boama gerekletirip neticede byk ayrln meydana gelmesini de Snn talk kabul ederler. 4. Bid Talk Bidat tabiri, Snnetin mukabili ve ztt olarak da kullanlmakta olduundan burada bid talk, Snnete aykr biimde gerekletirilen boamay ifade etmektedir. Bu bakmdan genel olarak Snn olmayan her talk bid kabul edilir. Kiinin temizlik sresi dnda veya temizlik sresi iinde olmakla birlikte karsyla cinsel ilikide bulunduktan sonra veya ayn temizlik sresi iinde birden fazla boama durumunda ortada Snnete uygun olmayan yani bid bir boanma vardr. Talkn Snn-bid ayrmn sonular hukukularn byk ounluuna gre hukuk olmaktan ziyade dindir. Yani Snnete uygun olmayan boamalar da dinen ho grlmemekle birlikte hukuken geerlidir. Ancak immiyye hukukularna ve Zhirlerden bn Hazma gre bid talk hi geerli deildir. bn Teymiyye ve bn Kayyim el-Cevziyyeye gre ayn temizlik sresi iinde birden fazla olarak gerekletirilen bid talk bir talk olarak geerlidir.

d) artl Boama Kocann boama iradesini ortaya koyan beyan kaytsz ve artsz olabilecei gibi bir arta (tailk art) veya vadeye de balanabilir. Bu ynyle boama evlenmeden ayrlmaktadr. Boanmann bir arta balanmas durumunda bu art ne zaman gerekleirse boanma da hkmlerini o zaman dourur. Bu art gerekleene kadar evlilik btn sonularyla birlikte devam eder. artl talkn szn ifade ettii anlam kuvvetlendirmesi iin yemin yerine kullanld da vkidir. Bu durumda hukukularn ekserisine gre bu da geerli bir artl talktr; art yerine geldiinde boanma gerekleir. Ne var ki krime, reyh, bn Teymiyye ve bn Kayyim gibi baz hukukulara gre bu geerli bir artl talk deildir; dolaysyla art tahakkuk etse de boanma gereklemez. Sadece yerine getirilmedii iin yemin kefreti gerekir. Boanmann bir vadeye balanmas durumunda da vade geldiinde boanma gereklemi olur. C) Karlkl Rz ile Boanma Elerin evlilik birliini karlkl anlaarak sona erdirmeleri de cizdir. Byle bir boanma teklifi genellikle kadndan gelir. nk slm hukukunun klasik sisteminde, din kayt ve snrlamalar hari tutulur da sadece hukuk sonu l alnrsa, kocaya tek tarafl bir irade beyanyla karsn boama ynnde neredeyse mutlak nitelikte bir hak ve yetkisi tannmtr. Boanmay kadn arzu ederse bu emeline mahkemeden bir boanma karar elde ederek veya kocasyla anlaarak ve onu raz ederek ulaabilir. Bunun iin kadn genellikle birikmi nafaka, mehir, iddet nafakas alaca gibi baz alacaklarndan vazgeer. Ancak eler bunlardan farkl bir bedel veya menfaat zerinde de anlaabilirler. Einden boanan annenin ocuklarna bir mddet cretsiz st vermesi, bakp bytmesi buna rnek gsterilebilir. Bu tamamen kar kocann karlkl anlamalarna baldr. Evlilik birliini bu ekilde sona erdirmeye muhlea veya hul denilir. u kadar var ki muhleaya yol aan geimsizlik kadndan kaynaklanyorsa kocann vermi olduu mehirden fazlasn, eer erkekten kaynaklanyorsa vermi olduu mehiri almas dinen ho karlanmamtr. Hatta Mlikler bu son durumda kocann karsndan herhangi bir mal almasn ciz grmezler, almsa iade etmesi gerekir derler.

Ancak muhleann geerli olabilmesi iin kadnn sadece kl ve bli olmas yetmez; ayrca reid olmas da gerekmektedir. nk muhlea kadn bakmndan lehte de aleyhte de olmas sz konusu olan bir hukuk ilemdir; dolaysyla muhlea talebinde bulunan kiinin mal ilemler bakmndan da tam ehliyetli olmas gerekir. Muhlea bin talk saylr ve bununla bir bin talk hakk kullanlm kabul edilir. D) Mahkeme Karar ile Boanma Evlilik birliinin sona ermesinin bir dier ekli elerin mahkemeye bavurarak hkim kararyla boanmalardr. Bu ekilde kaz boanmaya ada slm hukuku literatrnde tefrk denilir. Bu tr boanmann ncekilerden en nemli fark bunun ancak bir hkim kararyla gereklemesi ve hkimin de ancak belirli sebeplerin varl durumunda boanmaya karar verebilmesidir. Halbuki nceki iki boanma eklinde de bir hkim hkmne gerek olmad gibi, boanmann gerekleebilmesi iin belirli sebeplerin varl da art deildir. Din leri Yksek Kurulu ise, hkim kararyla gerekletirilen boanmalarn bir bin talak olduu grndedir. slm toplumunda adliye tekiltnn gerek kurulu gerekse hukuk ihtilflardaki rol itibariyle ileri dnemlerdekine denk bir yaygnlk kazanmad ilk dnemlerde hakemler, taraflar aras hukuk ekimelerin halledilmesinde aktif bir rol stlenmilerdi. Ancak hakemin boamaya karar vermesi, kocann ona bu ierikte bir veklet vermesine bal olduu gibi hakemin nelere yetkisi olduu da fkh ekollerine gre farkllk tar. Bununla birlikte hakem karar ile evliliin sona ermesi de, tarihsel ilevi itibariyle hkim karar ile boanma grubunda mtalaa edilebilir. a) Kaz Boanma Sebepleri Fkh mezheplerinin kabul ettii boanma sebepleri birbirinden farkldr. Bu konuda en dar kabul Hanef mezhebininkidir. En geni yorum ise Mlik ve Hanbel mezheplerine aittir. Btn Snn mezhepleri gz nne alndnda slm hukukunda kabul edilen boanma sebepleri u balklar altnda ele alnabilir: 1. Hastalk ve Kusur Evlilik birliinin devam ettirilmesini zorlatrc nitelikteki hastalk ve kusurlar kaz boanma sebebi saylmaktadr. Ancak hangi tr hastalklarn bu

nitelikte saylaca slm hukukular arasnda tartmaldr. Burada ikili bir ayrm yaplr: 1. Erkekte bulunan hastalk ve kusurlar. Bundan maksat kocada iktidarszlk vb. gibi cins mnasebete engel bir hastalk ve kusurun bulunmasdr. Bu tr hastalk ve kusurlarn bir boanma sebebi olduunda hukukular gr birlii iindedirler. Aslnda Hanef hukukulardan Eb Hanfe ve Eb Ysuf sadece bu gruba giren hastalk ve kusur sebebiyle kadnn kocasndan boanmasn kabul eder. Burada boanmann kabul edilmesi bu tr hastalk ve kusurlar yznden ein zarar grmesi sebebiyledir. Boanma ile bu zarar bertaraf edilmi olmaktadr. Bu gruba giren bir hastaln kadnda bulunmas halinde kocann boama hakk olduundan ayrca tefrik imknndan sz etmeye gerek yoktur. 2. Delilik, czzam vb. hastalklar. Elerden iki taraf iin de sz konusudur. Bu tr beraber yaamay imknsz veya meakkatli hale getiren hastalklar Hanef hukukulardan mam Muhammed ile dier mezhep hukukular tarafndan bir boanma sebebi olarak kabul edilmitir. mam Muhammede gre bu tr bir hastalk sebebiyle ancak kadn boanma talebinde bulunabilir; kocann esasen talk hakk bulunduundan mahkemeye bavurup boanma talep etmesine gerek yoktur. Dier mezhep hukukular ise her iki tarafn da bu sebeplere dayanarak boanma talep edebilecei grndedirler. Bu tr bir hastalk ve kusur sebebiyle boanma talebinde bulunabilmesi iin ein evlilik annda bu hastalk veya kusurdan haberdar olmamas, rendikten sonra da raz olmam bulunmas gerekir. Aksi halde ein boanmay talep hakk der. Genellikle bu hastalklar sebebiyle boanma iin bavurulduunda hastalk iyi olabilecek gibi ise hkim boanmay bir yl tecil eder, iyi olma midi yoksa derhal boanmaya hkmeder. Bu tefrik de bir bin talk kabul edilir. Kad reyh, bn ihb ez-Zhr ve Eb Sevr gibi baz hukukular boanma sebebi saylan hastalk ve kusurlar bunlarla snrl tutmazlar. Kar tarafta nefret uyandran veya beraber yaamay zarar verici klan her trl hastalk ve kusur dier taraf iin bir boanma sebebidir derler. 2. Kocann Nafakay Temin Etmemesi Kocann einin nafakasn temin etmemesi belirli artlarla bir boanma sebebidir. Kocann nafakay temin etmemesi iki ekilde olur: Ya koca gc

yettii halde karsnn masraflarn karlamaz veya gc yetmedii iin karlayamaz. Bunun boanma hukuku bakmndan dourduu sonu farkldr. Her eyden nce belirtilmelidir ki Hanef mezhebine gre kocann einin masraflarn karlamamas veya karlayamamas bir boanma sebebi deildir. Bu mezhepte koca nafaka ykmlln yerine getirmiyorsa kadn mahkemeye bavurarak kendisi iin nafaka takdir ettirir. Yukarda getii zere bu nafakay tahsil iin hukukun kendisine tand imknlardan yararlanr. Ancak dier mezhep aralarnda farkllklar olmakla birlikte koca karsnn nafakasn temin etmez ve bu nafakay karlamak zere grnen, bilinen bir mal da olmazsa kadnn hkime mracaatla boanma talebinde bulunmasn kabul ederler. Karsnn nafakasn karlamadan onu evlilik birlii iinde tutmay Kurn- Kermde aka yasaklanan zarar vererek kadnlar tutmak (el-Bakara 2/231) eklinde yorumlarlar. u kadar var ki mam Mlik kocasnn fakirliine raz olan kadnn sonradan tefrik talebinde bulunamayacan syler. Benzer bir gr bn Kayyim el-Cevziyye tarafndan da ileri srlmektedir. Ona gre kadn fakirliini bilerek evlendii veya sonradan fakir den kocasna kar nafaka ykmlln yerine getirmemesi sebebiyle boanma talebinde bulunamaz. Ancak koca fakirliini gizlemi ve kendini varlkl gstermi ise bu durumda kadn boanma talebinde bulunabilir. Bu tr ayrlk mam fi ve Ahmed b. Hanbele gre bir fesih, mam Mlike gre bir ric talktr. Ancak bu son grte kocann eine geri dn hakkn kullanabilmesi iin karsna kar nafaka ykmlln yerine getirecek durumda olmas gerekir. 3. Terk ve Gaiplik Burada birbirinden farkl iki durum sz konusu olmaktadr; terk ve gaiplik. slm hukuku literatrnde terk gaip olma, gaiplik de mefkud olma terimleriyle anlatlmtr. Bugnk hukukta gaiplik olarak ifade edilen mefkud olma hali nerede olduu, l m diri mi bulunduu bilinmeyen kimsenin durumudur. Bu kimsenin lmne hkmedilebilmesi iin Eb Hanfe ve fiye gre doksan yana kadar veya yatlar hayatta olduu srece beklenir; bilhare lmne hkmedilir. Bu iki mezhebe gre gaiplik bir boanma sebebi deildir; kadn kocasnn lmne hkmedilinceye kadar kocasn beklemek zorundadr. mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel ise gaibin lmne hkmedilme dnda, bunu bir boanma sebebi olarak da kabul etmilerdir. mam Mlike

gre kocadan son haber alnma tarihinden itibaren drt sene getiinde kadn srf bu sebeple kocasndan boanmay talep edebilir. Ahmed b. Hanbel kadn kocasnn lm iin kuvvetli bir karne varsa drt yl getikten sonra boanma talebinde bulunabilir der. Byle kuvvetli bir karnenin bulunmad durumlarda ise kadn lmne hkmedilinceye kadar kocasn beklemek zorundadr. Kocann sa olduunun bilinmesi durumunda evine dnmemesi gaip olma eklinde deerlendirilmitir. Hanef ve filer bu durumu da bir boanma sebebi olarak kabul etmezler. Mlik ve Hanbeller ise tam tersine bu durumda daha kolay bir tarzda terkedilen kadna boanma hakk tanmlardr. Yalnz Hanbeller bu gaipliin bir mazeret sebebiyle olmamasn art koarlar. Kocann eve dnmemekte kabul edilebilir bir mazereti varsa kadn boanma talebinde bulunamaz. Mliklere gre gaiplik bir sene veya daha fazla, Hanbellere gre alt ay veya daha fazla srerse hkim belirli artlarla boanmaya hkmeder. Bu ayrlk Mliklere gre bir bin talk, Hanbellere gre fesihtir. Hukuk- ile Kararnmesinde Mlik mezhebinin gr tercih edilerek kadna tefrik hakk verilmi, kadn iin gaip olan kocann lm ihtimalinin kuvvet derecesine gre drt ve bir yl bekleme sresi ngrlmtr (md. 127). 4. Fena Muamele ve Geimsizlik Hanefler ve filere gre kocann eine fena muamele etmesi, eler arasnda iddetli geimsizlik bir boanma sebebi deildir. Byle bir durumda gerek iki tarafn akrabalarndan oluan hakem heyeti gerekse mahkeme taraflarn arasn bulmaya alrlar. Ancak bu mmkn olmaz koca da karsn boamaya veya muhleaya yanamazsa bu iki mezhepte hukuken yaplacak fazla bir ey yoktur. Osmanl Devletinde uzun yllar Hanef mezhebinin resm mezhep olarak yrrlkte olmas bu adan baz problemler ortaya karmam deildir. Kadnlar istemedikleri evliliklerden kurtulmak iin bazan hukukun imknlarn zorlamlar, bazan da hukuk d yollara ynelmilerdir. Mlik ve Hanbel hukukulara gre ise kocann karsna fena muamele etmesi ve aralarnda geimsizlik olmas durumunda belirli artlarla bu durum bir boanma sebebidir. Mliklere gre kocasnn kendisine fena muamelede bulunduu kadn hkime bavurup boanma talebinde bulunabilir. Bu iddiasn ispat ederse hkim derhal boanmaya karar verir. Ancak kadn kocasnn kt muamelede bulunduunu ispat edemez, fakat bu sebeple boanma talebinde de srar

ederse hkim her iki tarafn ailesinden uygun birer kiiyi hakem olarak seer. Bu hakemler taraflarn arasn slah etmeye gayret ederler. Bu mmkn olmazsa boanmaya hkmederler. Eer ailedeki geimsizliin sebebi koca ise hakemler bin talka, kadn ise muhleaya hkmederler. kisi arasndaki fark uradadr ki bin talkta boanmann mal yklerini koca stlendii halde, muhleada bu yklerden tamamen veya byk lde kurtulmu olur. Hanefler ve filerle Mlik ve Hanbeller arasnda hakem tayininde en nemli fark gerektiinde hakemlerin boanma kararn verebilip verememelerinde yatmaktadr. nceki iki mezhepte eer koca boanma konusunda bir yetki vermemise hakemlerin boama yetkisi olmad halde, sonraki iki mezhepte bu yetki vardr. Mliklere gre bu boama bir bin talktr. b) Lin Karsnn zina ettiini veya ocuunun zina mahsul olduunu iddia eden ve bu iddiasn gerektii ekilde ispat edemeyen koca hkim huzurunda hususi bir ekilde yeminleir ve evlilik birliine hkim tarafndan son verilir. Kuranda da ana hatlaryla temas edilen bu prosedre (en-Nr 24/69) slm hukukunda lin denilir. Lin sonunda hkim taraflarn arasn tefrik eder. Eb Hanfe ve mam Muhammede gre bu bir bin talk hkmnde ise de Haneflerden Eb Ysufa ve dier mezhep imamlarna gre taraflar birbirlerine ebed olarak haram olurlar. c) l Kocann drt ay veya daha fazla karsna yaklamayacana dair yemin etmesi veya bu ierikte bir nezirde bulunmasna l denilir. Haneflere gre koca bu sre iinde karsyla bir araya gelirse, yemin etmise yemin kefreti, nezirde bulunmusa adad o ey gerekli olur. ayet koca bu sre iinde karsna dnmezse hkimin kararna ihtiya kalmadan kadn bir bin talkla boanm saylr. Hanefler hari dier mezhebe gre l vukuunda sadece drt ayn gemesiyle talk meydana gelmez. Koca dn veya talktan birini semek zorundadr, deilse kadnn bavurusu zerine hkim evlilik birliine son verir. E) Deerlendirme slm hukukunun klasik doktrininde mehir kadnn, boama da erkein hakk olarak grlr ve bu iki hak birbiriyle dengelenir. Bunun iin de koca karsn boarken herhangi bir hukuk kayt ve arta tbi tutulmamtr.

Konunun hukuk vechesi byle olmakla birlikte slmn ferde ykledii din ve vicdan sorumluluk duygusu, mslman bireyin kazand ahlk ve insan meziyetler, slm toplumunun salkl rgs ve olumlu kamuoyu ve basks erkein boama hakkn keyf ekilde kullanmasna imkn vermemi, kadnn haklarnn korunmas ynnde ou zaman yeterli bir gvence tekil etmitir. Yine Kuranda boamalarda ahit bulundurulmas istenerek (et-Talk 65/2) erkein fevr ve haksz boama iradesi frenlenmek istenmitir. slm hukukularnn ounluu yetteki bu emri, mevcut gelenei de gz nnde bulundurarak tavsiye olarak anlam, dier bir grup ise bunu yerine getirilmesi gerekli bir emir niteliinde grmtr. Buna ilve olarak slm hukukular kadnn da boama hakkn kullanmasn ve belli sebeplerin varl halinde kaz boanma iin mahkemeye bavurabilmesini ve bu yolla evliliin sona ermesini benimseyerek erkein sz konusu boama hakkna bir baka snrlama getirmitir. nk bireyler iin mutlak haktan sz edilemeyecei gibi hakkn kullanmnn belli snrlarnn bulunmas da kanlmazdr. Ne var ki Hanef ve fi hukukular kadna boanmay talep hakk veren sebepleri ok snrl tutarken Mlik ve Hanbel hukuk ekolleri evlilik birliinin salkl ekilde srdrlmesini engelleyen veya zorlatran btn sebepleri bu kapsama almtr. Bu sebeplere yukarda ana hatlaryla deinilmitir. Mlik ve Hanbel hukuk ekolnn bu konudaki esnek ve hogrl tavr Osmanlnn son dneminde karlan 1917 tarihli Hukuk- ile Kararnmesine de kaynaklk etmitir. Kadn kocasnn zulmne ve haksz basksna kar korumay, kendisi iin ekilmez bir hal alm bulunan evlilik bandan kadn kurtarmay ve bu konuda hkimi ve hakemi de devreye sokarak mkul bir objektiflii salamay hedef alan bu son gr, gerekten ada kanunlardan on ksur asrlk bir ncelie sahip ileri bir yaklamdr. Batda asrlarca egemen olmu Katolik hukukunda boanma yasan ksmen olsun yumuatmay salayabilmek iin ayrlk messesesi kabul edilmi, zina srekli ayrlk sebebi saylrken irtidad, fena muamele, haysiyetsiz hayat srme, einin saln ve hayatn tehlikeye sokma gibi sebepler de geici ayrlk sebebi saylmtr. Katolik hukukuna tepki olarak doan ve boanma imkn getiren Protestan hukukunda zina, terk, evlilik vazifelerini ifadan kanma, cana kast ve fena muamele birer boanma sebebi kabul edilmitir. Bunun iin de Bat kanunlarndaki boanma sistemi ve sebepleri temelde Katolik ve Protestan hukukuna ve geleneksel Hristiyanla dayanmaktadr. Gnmzde ailenin ald nem, sosyal yapnn salaml ile ailenin salaml arasndaki kopmaz ba, din, kltrel ve ahlk deerlerin yerletirilip

yaatlmasnda ailenin stlendii grev, ocuklarn eitimi asndan ailenin hayat fonksiyonu gz nnde bulundurulursa, evlilii sadece iki taraf ilgilendiren zel bir iliki evlilik birliine son vermeyi de sadece kocaya ait bir hak ve yetki olarak grmek ve toplumun evlenmeye-boanmaya hi mdahale etmemesini istemek doru olmaz. Bunun iin de, evlilik birliine son vermek isteyen kadnn irade ve talebinin de ayn ekilde deerlendirmeye alnmas, hatta kamu dzeninin ve kanunlarn boanmalarda bir tarafn iradesi kadar kar tarafn konumunu da gzetmesi, hakkn ktye kullanlmasn nlemesi, taraflara ispat ve savunma hakk tanmas, boanmayla madur olacak taraf ve ahslarn haklarn koruma altna almas gayet tabiidir ve gereklidir. Ancak bu mdahalede lnn karlmas, daha da nemlisi taraflardan birinin evlilik birliini sona erdirme ynndeki ak ve kesin iradesi gz ard edilerek taraflarn artk ekilmez hal alm ve anlamn yitirmi bir evlilie zorlanmas savunulamaz. ster taraflar ister kanun ve toplum adna yaplsn byle bir zorlamay hakl grmek de olduka zordur. Bu itibarla Hukuk- ile Kararnmesinin slm hukuk doktrinindeki alternatif grler iinden eklektik bir metotla alp benimsedii kaz boanma sistemi, aile meclisi ve hakem uygulamas iki u izgi arasnda dengeyi gzeten orta bir zm niteliindedir.

IV. EVLLN SONA ERMESNN SONULARI Evliliin sona ermesinin birtakm sonular, tpk evlilik gibi erkek ve kadna ykledii birtakm hak ve borlar vardr. Bunlardan en nemlileri iddet ile iddet nafakasdr. A) ddet Boanma, evliliin feshi ve lm gibi bir sebeple evliliin sona ermesi durumunda kadnn yeni bir evlilik yapmadan nce beklemesi gereken sreye iddet denir. Geri iddeti esas itibariyle evlilii sona eren kadn beklemekteyse de drt kars olup da bunlardan birisini boayan veya boad karsnn (onunla tek nikh altnda birletirilemeyecek derecede) yakn bir akrabasyla evlenmek isteyen erkek de evlenmeden nce boad karsnn iddetinin bitmesini beklemek zorundadr. Geerli (sahih) evlenmeden sonra zifaf veya sahih halvet, fsid evlenmeden sonra zifaf gerekleir, daha sonra eler ayrlrlarsa kadnn iddet

beklemesi gerekir. te yandan geerli bir evlenmeden sonra koca lrse zifaf veya sahih halvet art aramakszn kadn lm iddeti beklemek zorundadr. ddet kadnn nceki kocasndan hamile olup olmadnn anlalmas, buna ilve olarak lm iddetinde len kocasna hrmet ve ric talkta kocaya yeniden dnme imkn vermesi dnceleriyle emredilmitir. Dier bir anlatmla iddet, esas olarak kadnn hamile olup olmadnn ortaya kmas amacna ynelik olmakla birlikte onun sadece bu amala snrlandrlmas doru deildir. lm iddetinde bunun yaratl asndan erkeklere gre daha duyarl ve yuvaya daha bal olan kadnn lm kocasnn htrasna sayg ve yuvaya ballk simgesi olarak, boanma iddetinde ise toplumun kt zanda bulunmasn engellemeye, dolaysyla kadnn saygnlnn devamn salamaya ynelik bir nlem olarak deerlendirilmesi mmkndr. Bu itibarla, kadnn hamile olup olmadnn tbben anlalabildii ne srlerek, iddet beklemeye artk gerek bulunmad ileri srlemez. ddeti ona sebebiyet veren olaya gre ikiye ayrmak gerekir. lm iddeti, boanma veya fesih iddeti. a) lm ddeti. Kocas len kadnlarn bekledikleri iddettir. Bunlar eer hamile iseler iddetleri doumla biter; isterse bu doum kocann lmnden ok ksa bir sre sonra gereklesin. Eer hamile deillerse bu durumdaki kadnlarn beklemeleri gereken sre drt ay on gndr. Fsid (geersiz) bir nikhla evli olanlar lm iddeti beklemezler. Hamile olmayan e ric talk iddeti beklerken koca lrse boanma iddetini terkederek lm iddeti beklemeye balar. Bin talk iddeti bekleyen kadn ise lm iddeti beklemez; balam olduu boanma iddetini tamamlar. b) Boanma veya Fesih ddeti. Boanm veya bir eksiklik sebebiyle nikh feshedilmi olan kadnlarn beklemeleri gereken iddettir. Fsid nikh sebebiyle nikh feshedilenlerin iddet beklemeleri ancak evliliklerinin zifafla fiilen balamas durumunda sz konusudur. Bu grupta yer alan kadnlarn bekleyecekleri iddet sresi hamile olup olmamalarna gre deimektedir. Hamile iseler iddetleri doumla biter, deillerse ve normal olarak hayz gryorlarsa iddet sreleri hayz sresidir. Kadn hayzl iken boanrsa bu hayz hesaba katlmaz. Bu Hanef ve Hanbellerin kabul ettii grtr. Mlik ve filere gre bu durumdaki kadnlarn beklemeleri gereken sre temizlik mddetidir. Bu farklln sebebi Boanm kadnlar kocalaryla ilikide bulunmakszn kar sresi beklesinler (el-Bakara 2/228) yetindeki kar szcnn ift anlaml (hayz ve temizlik) olmas ve Hanef ve Hanbellerin bunu hayz, Mlik ve filerin de temizlik olarak anlamalar yzndendir.

Kklnden veya yallndan dolay hayz grmeyen kadnlarn iddeti ise aydr. Bu iki dnem (15-55 ya) arasnda olup da herhangi bir sebepten dolay hi hayz grmeyen veya bir ya da iki defa grp de bilhare grmeyen kadnlarn (mmteddt-tuhr) bekleyecekleri iddet sresi konusunda mezhepler arasnda byk gr ayrlklar vardr. Eb Hanfeye gre bu kadn hayzdan kesilme ya olan elli be yana kadar bekler, daha sonra da tekrar ay beklemek zorundadr. Eb Hanfenin bu ihtiyatkrl bu durumdaki kadnn hamile olmadnn kesin olarak tesbit arzusuna dayanmakta ise de bugnk tbb bilgiler nda bu lde bir ihtiyata artk gerek yoktur. Kald ki bu lde bir ihtiyat hem boandklar halde karsna iddet nafakas demeye devam eden koca, hem de ne evli ne de bekr saylan kadn iin son derece mahzurlu ve meakkatlidir. stelik kt niyetli kadnlar iin suistimal edilmeye ak bir yoldur. Byle durumlarda Mliklerin gr daha uygun grnmektedir. Mliklere gre bu durumdaki kadnlarn iddeti sadece on iki aydr. ddet esas itibariyle nceki evlilikte oluan ocuun nesebini korumaya ynelik olduuna gre on iki aylk bir sre bu gayeye fazlasyla hizmet etmektedir. B) ddet Nafakas ddet beklerken kadnlarn nafakalar belirli artlarla kocalar zerinedir. Haneflere gre ric ve bin talk ve istisnalar olmakla birlikte fesih iddeti bekleyen kadnlarn yiyecek, giyecek, mesken vb. ihtiyalarnn giderilmesi boayan kocasna aittir. Mlik ve filer ric talk ve kadnn hamile olmas halinde bin talk iddetinde kadnn nafakasnn kocaya ait olduunu sylemekte iseler de kadnn hamile olmad bin talk hallerinde byle bir nafaka gerekliliini kabul etmezler. Onlara gre bu durumda kadn iin sadece mesken hakk bulunmaktadr. lm iddeti bekleyen kadn iin ise hukukular hibir nevi nafakann gerekmediini sylemektedirler. nk koca ldnde kiilii ve byle bir ykmllk iin gerekli olan vcb ehliyeti sona ermektedir. Dolaysyla len kocann herhangi bir borca muhatap olmas sz konusu deildir.

V. DOUM ve SONULARI slm hukukunda douma birtakm sonular balanm olup doum sonrasnda doan ocuun nesebinin sabit olmas gibi baz haklar veya onun beslenip bytlmesi, akrabalar aras bakm mkellefiyeti gibi birtakm sorumluluklar sz konusu olabilmektedir.

A) Nesep Geni anlamda nesep bir kimsenin geldii soy ile ilikisini, kan ve hsmlk ban ifade eder. Dar anlamda nesep ise ocuun ana babasyla hsmlk ilikisidir. a) Nesebin Sbtu ocuun kendisini douran kadnla nesep ilikisi kendiliinden sabittir. Buna karlk babasyla olan nesep bann kurulmas u yoldan birisiyle mmkndr. 1. Geerli (sahih) bir evlilik. 2. Fsid bir evlilik veya evlilik phesiyle birleme. 3. krar. Bu yolu incelemeden nce nesebin tesbitinde nemli bir yeri olan hamileliin sresi zerinde bir nebzecik durmak gerekir. Hamileliin en az sresi hukukularn ittifakyla alt aydr. zami sre ise ihtilfldr. Baz hukukular dokuz ay, bir sene, bazlar iki sene olarak kabul eder. Hatta bunu drt seneye karan hukukular bile vardr. Hamileliin zami sresi ile ilgili olarak bu kadar farkl srelerin ne srlmesi bu ictihadlarn yapld dnemdeki tbb bilgilerle yakndan ilgilidir. nk zami sre konusunda ne yette ve ne de hadiste herhangi bir rakam verilmitir. Hukukular, dnemlerinin bilgileri ve biraz da ahs gzlemleri nda bu kadar farkl sreler ngrmlerdir. Bu konuda gnmzde tbbn belirttii sreyi esas almak gerekmektedir. 1. Geerli Evlilik. Sahih (geerli) bir evlilikte doan ocuun nesebi kocaya balanr. Yalnz bunun iin ocuun evlilikten en az alt ay sonra domu olmas, erkein deten baba olacak yata bulunmas ve kar kocann birlemelerinin imkn dahilinde olmas gerekir. Hanefler nesebin sbtu iin ilk iki art yeterli grp sonuncu art aramazlar. Kocas vefat eden veya boanma iddeti bekleyen ve iddetinin bittiini bildirmeyen kadn, vefat veya talktan itibaren zami hamilelik mddeti iinde doum yaparsa ocuun nesebi kocaya balanr. Hatta talk ric ise ocuk zami hamilelik mddetinden sonra da dosa nesep yine kocaya balanr. Kadn iddetinin bittiini bildirmi, fakat bu bildirim tarihinden itibaren alt aydan daha ksa bir zaman iinde doum yapmsa her hlkrda bu ocuun nesebi kocaya balanr. 2. Fsid evlilik. Byle bir evlilikte nesebin sbtu iin akid yeterli deildir; fiil birleme de aranr. ocuun byle bir birlemeden en az alt ay veya daha fazla bir zaman getikten sonra domu olmas gerekir. te yandan

fsid nikh zerine meydana gelen ayrlktan itibaren zami hamilelik mddeti iinde doan ocuklarn nesebi de kocaya balanr. 3. krar. Nesebin sabit olma yollarndan birisi de ikrardr. krar yoluyla nesebin sabit olabilmesi iin baba ile ocuk arasnda bu ilikiye uygun bir ya farknn bulunmas ve ocuk mmeyyizse onun da bu ikrar kabul etmesi gerekmektedir. Nesep bu yoldan hangisiyle sabit olursa olsun sonular itibariyle ayndr. b) Evlt Edinme Bu konuda son olarak evlt edinmeye temas etmek gerekir. slm hukukunda kimsesiz ocuklarn bakm ve gzetilmesi tavsiye edilmi olmakla birlikte hukuk birtakm sonular douran bir evltlk kabul edilmi deildir. u anlamda ki, evlt edinenle evltlk arasnda bu iliki sebebiyle bir mahremiyet domaz. Ayn ekilde evlt edilenin asl nesebinin zayi edilmesi ve evlt edinenlerin nesebine kaydedilmesi ve buna bal olarak evlt edinenle evltlk arasnda tek veya ift tarafl bir miraslk ilikisi de yoktur. u kadar var ki Osmanl uygulamasnda kimsesiz ocuklarn evltlk ad altnda ve hibir hukuk sonu dourmakszn hayr sever kimseler tarafndan baklp bytlmesinin rneklerine de rastlanmaktadr. eriyye sicil defterlerinde olduka ok sayda bu tr evltlk (tebenn) kaydna rastlanmaktadr. Bunlarn eriyye sicillerine gemi olmas mahkemece nafaka takdiri sebebiyledir. Mahkeme tarafndan takdir edilmeyen nafakalar, harcayan kimse bakmndan ba saylp geri istenemeyeceinden byle kimsesiz birisini evlt edinenler gerektiinde ocuu geri isteyecek olanlara kar ileri srmek zere mahkemeye nafaka takdir ettirmeyi mstekar bir uygulama haline getirmilerdi. Osmanllarda karmza kan evltlk uygulamasnda slmiyet ncesi Trklerdeki evltlk uygulamalarnn kalntlarn grmek mmkndr. Gnmzde gerek kimsesiz ocuklar srf hayr yapmak iin bakp yetitirmek amacyla, gerekse ocuu olmayan ailelerin kendi ocuklar gibi bytmek zere evlt edinmeyi arzu ettikleri grlmektedir. teden beri muhafazakr aileler, ocuun bymesiyle ortaya kaca dnlen mahremiyet sebebiyle bu uygulamaya pek scak bakmamaktadrlar. Bununla birlikte toplumda kimsesiz ocuklarn bytlp iyi bir ortamda yetitirilmesinin de ocuu olmayan ailelerin evltlk edinmesinin de yararlar aktr. Byle olunca, iki yatan kk ocuklarn -neseplerinin korunmas, anne ve

babalaryla irtibatlarnn salanmas kaydyla- evltlk edinilip emzirilmesi ve bylece st mahremiyeti konumuna karlmas, bu mmkn olmadnda bile mahremiyetle ilgili din kayt ve artlara uyularak bu yolun iletilmesi mmkn grnmektedir. B) Emzirme ocuun bakm ve bymesinde emzirmenin nemli bir yeri vardr. Bu bakmdan emzirme, slm hukukunda ana babaya terettp eden bir vazife olarak ayrca dzenlenmitir. Hanef hukukular annenin ocuunu emzirmeye dinen mecbur olduunu, ancak hukuken olmadn sylerler. Bu gr ocuun nafakasnn her hlkrda babaya ait olmas ve o dnemlerde toplumda cretli stannenin kolayca bulunabilmesi sebebiyledir. Hanefler bu ykml her durumda babaya vermilerdir. Dier mezhep hukukular ise annenin dinen olduu gibi hukuken de ocuunu emzirmek zorunda olduunu sylerler. u kadar var ki ocuk yalnz annenin stn kabul ediyor veya stanne bulunamyor veyahut da babann stanne tutacak mal gc bulunmuyorsa bu durumda Haneflere gre de anne hukuken ocuunu emzirmeye mecburdur. Anne emzirme iin evlilik devam ederken veya boanma iddeti beklerken herhangi bir cret isteyemez. nk bu dnemlerde nafakas esasen kocaya yani ocuun babasna aittir. Fakat boanma iddeti biten veya lm iddeti bekleyen kadn emzirme iin ocuun babasndan veya bizzat ocuktan yahut ocuun nafakasndan sorumlu olanlardan cret talep edebilir. Emzirme sresi iki yldr. Bu u anlama gelir ki anne emzirme iin bir cret alyorsa ilk iki yl iin cret isteyebilir; ondan sonras iin cret isteyemez. St yoluyla kurulan hsmlk da ocuun ilk iki ya iinde st emmesi durumunda meydana gelir. C) ocuun Bakm ve Terbiyesi slm hukukunda ocuklarn bakm ve yetitirilmesine hidne ad verilir. Evlilik iinde ocuun bakm ve terbiyesi genelde sorun olmaz. Anne baba bunu mtereken yerine getirirler. Problem evliliin bir sebeple sona ermesi durumunda bu grev ve sorumluluun kim tarafndan yerine getirileceidir. ocuun bakm ve terbiyesi belli bir yaa kadar annenin hak ve sorumluluu altndadr. Hanefler hidnenin hem ocuk hem de anne iin bir hak olduu grndedir. Buna gre hidne annenin hem hakk hem de sorumluluudur. Dolaysyla anne bu grevi yerine getirmekten de kanamaz.

Anne sa deilse bu hak ve sorumluluk annenin kadn akrabalarna aittir. Yalnz ocuun bakm ve terbiyesini stlenen kimsenin (hdine) tam ehliyetli (kl bli) olmas, ocua bakmaya muktedir ve ocuun shhat ve ahlkn korumada gvenilir bir kimse olmas gerekir. ocuun bakm ve gzetime muhta olduu ya kz ve erkeklerde farkldr. Genellikle bu yan niha snr kzlarda dokuz-on bir, erkeklerde yedidokuz olarak belirlenmitir. Bu yalara kadar ocuk annesinin veya annesi yerini tutan bir akrabasnn yannda, bu yatan sonra da kural olarak babasnn yannda kalr. ocuun menfaat ve emniyeti gerektirdii takdirde hkim tarafndan anne veya bir baka yaknn yanna verilmesi de mmkndr. Hdine ocuun annesi deilse bakm ve gzetim iin crete hak kazanr. Bu cret ocuun bir mal varl varsa ondan denir, yoksa hukuken nafakas kime aitse onun tarafndan karlanr. D) Nafaka Evlilikten doan nafaka borcuna daha nce temas edilmiti. Burada bunun dndaki nafaka eitlerine, usul-fr nafakasyla, akrabalk nafakasna ksaca temas edilecektir. Her eyden nce unu belirtelim ki nafaka konusunda aslolan kiinin masraflarnn kendi malndan karlanmasdr. Bunun mmkn olmamas durumunda yakndan uzaa doru bir dizi akrabalar belirli artlarla birbirlerine kar nafaka ykmll altna girerler. Bu ykmllk ayn zamanda akrabalk balarnn korunmasnn, toplumsal dayanmann salanmasnn da tabii bir yoludur. a) Usul Nafakas. Fakir olan usuln nafakas ocuklarna aittir. Baba ve anne alabilecek durumda olsalar dahi muhtasalar nafakalarnn zengin veya zengin deilse bile para kazanmaya gc yeten ocuklar zerine gerektii genellikle kabul edilir. b) Fr Nafakas. Fr nafakas esas itibariyle baba, baba yoksa dier usuln sorumluluundadr. Fakat bunun iin ocuk ve torunlarn mal olmamal ve kazanmaya da gleri yetmemelidir. G yetmeme kklk veya hastalk sebebiyle olabilecei gibi, frun okumas veya kz ocuu olmas sebebiyle de olabilir. Usuln nafaka ykmll altna girmesi iin malnn ve kazanma gcnn olmas da ayrca aranmaktadr. Bu artlar gerekletiinde erkek ocuun emsali para kazanncaya, kz ocuunun evleninceye kadar nafakas usul zerine gerekmektedir. c) Hsmlk Nafakas. Aralarnda birbirleriyle evlenmeleri yasak olacak derecede kan hsml olan akrabalar birbirlerine kar nafaka ile ykmldrler.

Fakat bunun iin nafakaya muhta olann fakir ve kazanmaktan ciz, nafaka borcu altna girenin de zengin olmas gerekir. Usul ve fr nafakasnn aksine hsmlk nafakasnda din birlii de aranmaktadr. Dolaysyla farkl dinden olan akrabalarn birbirlerine hsmlk nafakas ykmll yoktur. Ayrca usul ve fr nafakas hkimin hkmne gerek olmadan sabit olduu halde, hsmlk nafakasnn sabit olmas iin ya karlkl anlama veya hkimin hkm arttr. Bu ikisinden biri tahakkuk etmeden byle bir nafaka borcu domaz.

VI. MRAS HUKUKU Miras kelimesi hukukta, vefat eden kimsenin geride brakt mal ve haklarda (terike) belli sra, usul ve l dahilinde belli ahs ve gruplarn hak sahibi olmasn ifade eden bir terimdir. Bunu konu edinen ilim dalna da miras hukuku denilir. Miras hukukunun klasik slm hukuk literatrndeki ad feriz ilmidir. Miras hukuku, terikede kimlerin hangi l ve miktarda pay sahibi olduunu belirlemeye dayanmas sebebiyle feriz ilmi adn almtr. Kuranda lenin hsmlarnn miras hisseleriyle ilgili olarak yet mevcut olup (en-Nis 4/11-12, 176), bu yetler ayn zamanda slm miras hukukunun temel l ve esaslarn da belirlemektedir. Hz. Peygamber de feriz ilminin iyi renilip retilmesini tevik etmi, yetlerde yer alan hkmlerin aklama ve uygulamasn yapm, yetlerin temas etmedii baz usul ve hkmleri de ayrca beyan etmitir. yet ve hadislerde yer alan kural ve hkmler slm hukukularnn yorum ve katklaryla daha da zenginlemi ve slm hukukunun kendi iinde btnlk ve tutarllk gsteren bamsz bir blm olarak gelime gstermitir. slm hukukunda mirasln iki temel sebebi vardr: Kan hsml ve evlilik ba. Mirasn miraslara intikali iin miras brakann (mris) lmesi veya ldne mahkemece hkmedilmesinin yan sra, lm annda mirasnn hayatta bulunmas ve mirasla engel bir durumun da bulunmamas gerekir. Mrisini ldrmesi halinde katilin mirastan mahrum olacanda slm hukukular ilke olarak birleirlerse de ayrntda farkl yorumlara sahiptirler. Gayri mslimin mslmana miras olamayacanda gr birlii olup, mslmann gayri mslim yaknna miras olup olamayaca ise tartmaldr.

lenin geride brakt mal ve haklar (terike), techiz ve tekfin masraflar ktktan, borlar belli bir sraya gre dendikten ve vasiyeti de terikenin te birini amama kaydyla yerine getirildikten sonra miraslarna intikal eder. Miraslar temelde gruptur: Ashb- feriz, asabe ve zevil-erhm. Ashb- feriz, terikedeki hisseleri belirli olan on bir eit hsm olup bunlar paylarn aldktan sonra, mirasn geri kalan ksmn asabeyi tekil eden hsmlar aralarndaki ncelik srasna gre alrlar. Bu iki gruptan kimse mevcut deilse o zaman zevil-erhm grubunu tekil eden hsmlar miras olurlar. Bu baz sahbe ve tbin bilginleri ile, Hanef ve Hanbel mezheplerinin gr olup, Mlik ve filere gre ilk iki gruptan hsm olmadnda miras zevil-erhma deil devlet hazinesine (beytlml) intikal eder. Ashb- feriz sistemiyle e, ana, baba, dede, kz, kz karde gibi birinci derecede yakn hsmlara mirastan belirli paylar verilerek onlarn miraslklar korunmu, geri kalan da asabeyi tekil eden hsmlara lene yaknlklar lsnde verilerek lenin hsmlar arasnda sorumluluklarna ve lene yaknlklarna denk bir dalm salanmtr. Zevil-erhm grubunun nc srada yer almas da bu sebepledir. Terikenin te ikisinin miraslarn mahfuz hissesi saylp, terikenin te birini aan vasiyetlerin ancak miraslarn rzsyla veya bu gruptan hibir mirasnn bulunmamas halinde yerine getirilebilmesi, lm hastalnda yaplan ve mirastan mahrumiyeti amalayan tasarruflarn geersiz saylmas gibi nlemler de temelde yaknlarn miraslk haklarn korumaya mtuftur. slm miras hukukunda lenin hsmlar, lene olan yaknlklarna ve ayn derecede baka mirasnn bulunup bulunmamasna gre terikeden pay aldklarndan, haliyle daha yakn vrisin bulunmas halinde dier hsmn hissesi eksilebilmekte veya daha uzak hsmlarn mirasl debilmektedir. te yandan miraslarn aralarnda anlamalar veya baz vrislerin uzlama ve raz edilme sonu terikeden kmas usulleriyle terikenin bllmesi de mmkndr. Terikenin muayyen paylar datldktan sonra artmas ve asabeden de kimsenin bulunmamas halinde artan ksm ayn miraslara hisseleri orannda datld gibi, terikenin paylara yetmemesi halinde de miraslardan hisseleri orannda fedakrlk yapmas istenerek btn pay sahibi miraslarn haklar dengeli bir ekilde korunmu olur. slm miras hukukunda terike belli bir snf ve zmreye inhisar ettirilmeyip mmkn olduu lde yakn hsmlarn hepsine de mirastan pay verilmeye allmtr. lenin ocuklar bulunduunda da baba veya dedeye, anneye mirastan pay verilir. te yandan kiilerin miraslk paylar ile aile iindeki so-

rumluluklar arasndaki denge de gzetilmitir. Ailenin geim yk, aile bireylerine, bu arada kz kardelere, anneye bakm sorumluluu, ailede koca, baba, oul, olun olu gibi erkeklerin omuzlarnda olduundan, onlara kzlara gre daha fazla (genelde iki kat) pay ayrlm, buna karlk onlarn aile ii devleri sadece din ve ahlk alanda braklmayp hukuk yaptrmlarla da kontrol altna alnmtr. Bu itibarla slm miras hukuku kendi sistemi iinde tutarlln ve btnln korur. amzda ehirlemenin, arlaan ekonomik artlarn, din ve ahlk eitim yetersizliinin de etkisiyle beer hatta aile ii ilikilerde bencillik, ferdiyetilik ve sorumsuzluun egemen olmaya balad grlmektedir. Hsmlar aras iliki ve balarn ise, anne baba ve ocuklardan oluan ekirdek aile tipinin dar kalplar iine skp kald sylenebilir. Byle olunca, kiilerin zellikle de erkeklerin slm miras hukukunun ilke ve hkmlerine gre terikeden pay alp, buna karlk o fazla payn verilmesine sebep tekil eden sorumluluk ve ykmllkleri yerine getirmemesi, bu konuda ihmalkr hatta kaytsz kalmas ise korunmaya allan dengeyi altst ettiinden kzlarn ak bir maduriyetine yol amakta ve onlarn hakl serzenilerine sebep olmaktadr. Erkeklerin slm hukukuna gre hak isteyip devlerini cari pozitif hukukun madd yaptrmlaryla snrl tutmalar, farknda olmadan slm hukukunun mirasla ilgili hkmlerini de thmet ve tartma ortamna itmektedir. Halbuki slm miras hukukunda yakn hsmlara terikeden verilen pay ve haklarn ancak slmn ngrd sorumluluk ve ykmllklerle birlikte bir anlam ve deer ifade etmektedir. Byle olunca tek tarafl ve karc bir yaklamla mirastan pay almann, fakat gereken ykmllklerden kanmann bu dengeyi bozaca, kul hakk ihlline yol aaca ve uhrev sorumluluk douraca aktr. slm insan haklarnn salanmasnda kadn, ocuk, ii gibi sesini glkle duyurabilen ve hakkn elde etmede trl engellerle karlaan gruplarn hukukunun korunmasnda zami titizlii gsterdii, kul hakk ihllini en ar gnahlardan biri sayd halde gnmz slm dnyasnn eitli kesimlerinde erkeklerin eitli bahanelerin ve toplumsal telakkilerin arkasna snarak kadnlarn miras haklarn engelledii, vermedii veya sembolik bir miktar verdii bilinmektedir. Buna ilve olarak, erkek ocuklarn eitim ve alma gibi sebeplerle ebeveynini terk ve ihmal ettii, onlarn ou defa kz ocuklar tarafndan baklp gzetildii, stelik erkeklerin bu duruma ramen mirastan fazla pay almakta srarl olduu da zaman zaman gzlemlenmektedir. Byle olunca denge kz ocuklar aleyhine bir hayli bozulmu olmakta, hatta slm miras hukukunun kurmak ve korumak istedii denge deta

tersyz olmaktadr. Halbuki hak ve adaleti esas alan ve btn hkmlerinde bu ilkeyi gzeten bir dinin byle bir uygulamay ngrmedii aktr. Bu sebeple de dinin mirasla ilgili hkmlerinin ve fkhta yer alan l ve paylamlarn iyi anlalmasna gnmzde daha ok ihtiya bulunduu burada bir defa daha hatrlanmaldr.

Onaltnc Blm

Siyasal Hayat

Mahiyetleri icab birey ve toplumu ynlendiren ve yneten en eski kurumlardan olan din ve siyaset arasndaki iliki, tarihin eitli dnemlerinde eitli toplumlarda deiik biimlerde kendini gstermitir. Burada, din ve siyaset konusu ya da din-devlet ilikisi konusu btn ayrntlaryla deil, klasik slm siyaset anlaynn mahiyetini kavramaya ve gnmzde aktel olandan hareketle bir bak oluturmaya imkn verecek ekilde genel hatlaryla ele alnacaktr. Hristiyan Batnn din-siyaset ilikisi alanndaki tecrbesine de bir mukayese yapabilecek lde yer verilecektir. nce hristiyan Batda din ve siyaset ilikileri, ardndan mslman Douda din ve siyaset ilikilerinin tarihsel sreteki maceras ana hatlaryla ortaya konulacak ve son olarak her iki dnyada din ve siyaset ilikilerinin geldii noktaya iaret edilecektir. Din ve siyaset konusunda nce tarihsel tecrbelere yer verilmesi, klasik siyaset teorilerinin pratikle ve sosyopolitik artlarla sk bir iliki iinde olmas, hatta ou kere ona gre ekillenmesi gereiyle alkal bir durumdur. Son bir-iki yzyldr lkemizde Batnn din-devlet ilikisi tecrbesi rnek alnmaya alld iin o tecrbenin bilinmesinde yarar vardr. Dindevlet ilikileri konusunda Bat-hristiyan tecrbesinin ve bu tecrbe etrafnda ekillenen siyaset teorilerinin bilinmesi Dou-mslman siyaset teorilerinin benzer ve farkl ynlerin, daha iyi kavranabilmesi iin de gereklidir. Gnmzde Bat siyaset geleneinin demokrasi, insan haklar, laiklik gibi temel kavram ve teorilerini konu alan zengin bir literatr olutuu gibi,

Batllama srecini yaayan lkelerde de bu ynde farkl temayller ve fikr oluumlar gzlenmektedir. Ancak burada, ayrntya girilmeksizin Bat siyaset geleneinin tarih sreci ve temel kavramlar, ileride yaplacak atf ve mukayeselere zemin tekil edecek lde ana hatlaryla ele alnacaktr. I. HIRSTYAN BATIDA DN ve SYASET A) Tarihsel Tecrbe Avrupada devlet ile din, daha dorusu devlet ile kilise arasnda yzyllar boyu sren gerilimli bir iliki sz konusu olmutur. snn, Sezarnkileri Sezara; Tanrnnkileri de Tanrya verin mehur sz ve hkmranln bu dnyada olmad eklindeki ifadesi, Hristiyanln, balangta insanlarn sadece mnev ynlerine seslenmek ve o ynden etki etmek, onlar doru yola sevketmek iddiasnda olduu ve onun siyas ve hukuk bir talebinin bulunmad anlamnda yorumlanmtr. Balangta Hristiyanlk ile Roma arasnda bir iktidar sorunu kmamtr. Hz. snn havrilerinden St. Pavlus hristiyanlara, Herkes, zerinde egemen olan hkmete tbi olsun; hkmete kar gelen Allahn dzenlemesine kar gelmi olur. Hkmdarlar iyi i yapanlar deil, kt i yapanlar korkutucudur. Hkmetten korkmamak istersen, iyi olan yap! Fakat kt olan yaparsan kork; nk klc bo yere tamyor eklinde tler vererek uzlamac ve siyasal iktidarn alanyla ilgili talep iermeyen bir tavr sergilemiti. Yine Pavlusa gre, hristiyan iin kt ynetici ilenen gnahlarn cezasyd ve itaat edilmesi gerekliydi. Fakat hristiyan iin devlet (imparator) mnev alanda otorite deildi. Hibir dnyev-siyasal talepte bulunmayan Hristiyanln ilk yayl yllarnda, genel olarak balangtan IV. yzyla kadar, hristiyanlar byk sknt ekmi ve eziyet grmlerdir. Hristiyanlara ynelik bask ve ikenceler, zellikle din konularnda olduka tutucu olan Diocletianusun 303 tarihli znik fermanyla byk bir ivme kazanmtr. Hristiyanlarn toplantlarn yasaklayan, kilise ve kutsal kitaplarn ortadan kaldrlmasn ngren ve hristiyanlarn vatandalk haklarn ellerinden alan hkmler ieren bu ferman byk kym dneminin balangc kabul edilmitir. Bu kym dneminden sonra hristiyanlar, 313 ylnda mparator Constantinus ve Liciniusun birlikte kararlatrp iln ettikleri Milano Ferman (kilise bar) ile birlikte byk bir rahatla kavutular. Constantinus 325te znikte ilk konsilin toplanmasna da n ayak olup desteklemi ve 330 ylnda stanbulu

Dou Romann baehri yapmtr. Bu tarihlerden itibaren Hristiyanlk Roma mparatorluunda hzla yaylmaya balam ve -zellikle Doudadevlet dini olma srecine girmitir (Sezaro-papizm). Batdaki hristiyanlarn durumu ise, siyas ve asker karklklar sebebiyle Doudaki kadar iyi olmamtr. IV ve V. yzyllardaki yabanc istillar sebebiyle Romann gc gitgide zayflyordu. Hatta bizzat Roma, istilc topluluklarn liderlerine asker kumandan unvan ve toplulua da federe nitelii vererek bir anlamda onlarn varlklarn merlatryor ve imparatorluk snrlar iinde yerlemelerini kabul ediyordu. Bu yaklam, istilc topluluklarla Roma dnyasnn nce bir arada yaamalarnn ve sonra kaynamalarnn balangcn tekil etmitir. stilc topluluklarn hristiyanlamas da bu birlikte yaama ve kaynama srecinin sonucunda gereklemitir. Dinleri sebebiyle eitli eziyetlere mruz kalan hristiyanlar V. asrn ortalarndan itibaren Romay daha da fazla sarsan ve zayflatan Norman ve Macar istillar karsnda tepki vermemiler ve dnyann gnahkr devleti olarak grdkleri Bat Roma 476 ylnda knce hristiyanlar dinlerini daha rahat yaayp yayabilecekleri bir ortama kavumay ummulardr. Bat Romann yklmasndan sonra, Ortaa boyunca srecek olan feodalitenin ekirdeini oluturan birtakm kk krallklar/siyas birlikler teekkl etmeye balad. Bu krallklarn meruiyet sorunu, kilisenin mnev otoritesinin tannmas yoluyla zmlendi. Bundan byle krallar siyas alanda hkmran olmakla birlikte, kilisenin mnev otoritesini de tanmak zorunda olacaklard. Bylece siyasal otoritenin yan sra kilise de ruhanmnev bir otorite haline gelerek iki ayr otoritenin varl kabul edilmi, hatta ikincinin birinciye stnl belirginlemi oluyordu. Bu siyasal birliklerin eitli nedenlerle zayflamasyla Bat Avrupada ortaya kan ve yaklak olarak IX. yzyldan XIII. yzyla kadar sren Ortaan tipik toplumsal ve siyasal dzeni olan feodal dzen iinde kuvvetli derebeyler karsnda acze den krallarn papalardan yardm istemesi kilise otoritesinin glenmesine yol at. Otoritesinin glenmi olmas kiliseyi kendine yeni bir resm doktrin kurmaya yneltti. Bu doktrinin temelini, ruhun bedene stnl gibi, ruhan iktidarn dnyev iktidara stnl dncesi oluturmaktayd. Ruhan iktidar temsil eden kilise, s ile bedenlenmi kutsal bir kurum idi. Bu kutsal ve dokunulmaz kurumun ba olan papa da doal olarak

masumdu ve aklad eyler, btn inananlarn balaycyd ve insan her g papaln emirlerine uymak zorundayd. Bu doktrin, kabaca sylenecek olursa, snn tanrlatrlmasndan sonra, kilisenin slatrlmas, dolaysyla Tanrlk g ve yetkilerine sahip klnmas esasna dayanmaktadr. Bylece Tanrnn sya ykledii misyon, kiliseye, dolaysyla din adamlarna yani ruhban snfna yklenmitir. Bu misyon Katolik teokrasinin ayrc vasfn tekil etmektedir ve bu misyon sayesinde dnyev iktidar denetleme hakk sekin din adamlar snfna ait olmaktadr. Bu doktrin temellendirilirken St. Paulun, iktidarn kaynann ilh olduu eklindeki ifadesiyle St. Augustinusun Civitas Dei (Tanr Devleti, ilh devlet) anlayndan istifade edilmitir. Vizigotlarn Romay ele geirip yamalamalar (410) zerine, imparatorluun urad felketleri, Hristiyanln ykselmesine kzan tanrlarn intikamna balayan paganlarn sulamalarna cevaben para para yaynlad Tanr Devleti adl eserinde St. Augustinus, ilk gnahn rn olan ve bu yzden eytan bir kurum saylmas gereken geici dnya devletinin karsna ilh devleti koydu. Sonraki yzyllarda tanrsal devletin kapsam geniletilerek bu devlet kilise ile zdeletirilecektir. mparatorun otoritesi yannda, kilisenin/kilisenin ba olan papann da bir otoritesi bulunduu dncesi ortaya km ve Papa I. Gelasein, V. asrda din ilerde piskoposun, dnyev ilerde imparatorun stnln iln etmesiyle, iki otoritenin varl bir anlamda tescil edilmi ve bunlarn etki ve yetki alanlar birbirlerinden ayrlm oluyordu. Thomas Aquinasn Summa Theologica adl eserinde kilisenin geleneksel tezi etraflca ele alnmtr. St. Thomas Tanr kanunlarnn niversel ve ebed prensipler olarak siyasal iktidar sahiplerinin uygulayacaklar temel deimez prensipler olduunu ileri sryor ve siyasal iktidarn grevinin adaleti ve ortak yarar gerekletirmek olduunu sylyordu. XIII. asrn sonlarndan itibaren kilise otoritesi tartlmaya ve sarslmaya balad. Kilisenin sadece mnev/ruhan otorite ile yetinmeyerek dnyev iktidara/otoriteye de sahip olma iddialar zamanla papalarla imparatorlarn arasn amtr. Papa ile imparatorlar arasndaki bu mcadelenin ilk safhasnda kilise stnlk salam, hatta IV. Henri papann ayaklarna kapanp af dilemek zorunda kalmtr. Ancak kilise ile siyasal iktidar arasndaki gizli atma ve otorite yar burada noktalanmad, aksine daha da derinleti. Fransada ve ngilterede saldrgan bir ulusal kralclk eilimiyle, keyf bir Katolik teokrasisini kar karya getiren bu atma, kilisenin otoritesinin niceliini sorgulamay da

hzlandrm oldu. Bu srete, devletin kilisenin etki ve otorite alanndan kmas gerektiini, kilisenin devlete balanmasn ve yar laik bir sistemi (cesaro-papismus) savunan aydnlar seslerini ykselttiler, bu tezi ileyen eitli eserler kaleme alnd. Papa XIII. Leon da dnyev ve ruhan kuvvetlerin ayrln ve bunlarn birbirlerine kar bamsz olduklarn kabul etti. Hristiyan Bat siyaset teorisi ve gelenei ile mslman Dou siyaset teorisi arasnda derin farkllklar bulunmakla birlikte baz noktalarda iki gelenek arasnda baz benzerliklerin bulunduu da sylenebilir. Mesel Petrusa ait olduu sylenen (Matta, 16/19) zme ve balama hakk, mslman siyaset teorisindeki ehll-hal vel-akd anlayn; yine hristiyanlarn kilisenin ve onun ba olan papann konumuna ilikin anlaylar, fonksiyon asndan i doktrindeki msum imam anlayn ve Snn doktrindeki icm teorisini artrmaktadr. Kilise, s ile bedenlenmi kutsal bir kurumdur. Bu kutsal ve dokunulmaz kurumun ba olan papa da doal olarak msumdur ve aklad ey, btn mminleri balaycdr. Bu anlayta Tanrnn sya ykledii misyon, din adamlarna yklenmi olmaktadr. B) Din ile likileri Bakmndan Devlet Biimleri Devlet ekli ile hkmet ekli anayasa hukuku asndan genellikle birbirinden ayr tutulur. Devlet ekli daha ziyade iktidarn younluuyla, toplu veya dank olmasyla belirlenir. Hkmet ekli ise iktidar kullananlarn nasl belirlendiine ve bunu nasl kullandklarna bakarak tesbit edilir. Bununla birlikte devlet ekli ile hkmet ekli arasnda yakn bir iliki olduu ve devlet eklinin hkmet eklini de etkiledii aktr. nk birinde iktidar, ikincisinde bu iktidarn kullanl ve kullananlar sz konusudur. Hkmet ekillerinde belirleyici olan husus, daha ziyade siyasal iktidarn kayna ve meruiyeti yani hkimiyet sorunudur. Fakat yine de devlet ekilleri ayn olan lkelerde hkmet ekillerinin farkllk gstermesi vkas, bu ikisi arasnda bir ayrm yaplmasn gerekli klmaktadr. Burada Devlet Biimleri bal altnda teokrasi, Bizantinizm ve laiklik zerinde, mteakiben ynetim biimleri bal altnda da ana hkmet biimleri olan oligari ve demokrasi zerinde durulacaktr. Din kurumu dil, etik ve estetik yaplar gibi toplumun teki madd ve mnev deerleriyle birlikte kltrel sistemin oluturucular iinde yer alr. Bat ve Dounun tarihsel tecrbelerinde din ile siyasal otorite kanlmaz biimde iliki ve etkileim iinde olmulardr. Bunlardan birinin arlk ve etki oranna gre devlet biimleri farkl isimler almlardr. Din ile ilikileri

bakmndan devlet biimi Batda genelde ekilde ortaya kmtr: 1. Dine bal ynetim. 2. Ynetime bal din. 3. Din ve ynetimin birbirinden ayrl. Ynetimin dine tbi olduu devlet biimi teokrasi, dinin ynetime tbi olduu biim aralarnda kk anlam farkllklar bulunmakla birlikte Bizantinizm, Sezaropapizm veya Gallikanizm, din ve devletin birbirinden ayr olduu biim ise laiklik olarak adlandrlr. a) Teokrasi Yunanca theos (tanr) ve kratein (hkimiyet), iktidar kelimelerinden oluan teokrasi, siyasal iktidarn Tanrdan kaynakland ve bu iktidarn Tanrnn yeryzndeki temsilcisi veya bir grup tarafndan kullanld inanna dayanan toplumsal dzen olarak tanmlanmaktadr. Teokratik siyasal rgtlenmede, toplumsal sistemi belirleyen otorite dindir. Siyasal iktidar, Tanr adna din adamlar tarafndan kullanlmakta veya datlmakta; toplumsal ilikileri dzenleyen hukuk normlarna din kaynaklk etmektedir. lka devletlerinde din ve devlet ilerinin i ielii, hatta devletin hemen btnyle din bir rgtlenme olduu dnlrse bu devletlerin teokratik olarak nitelendirilmesi mmkndr. lka devletlerinde din liderlikle siyas liderlik bir kiinin ahsnda birlemitir. Siyasal iktidarn banda bulunan ef, ayn zamanda bir din adam, hatta kimi toplumlarda grld gibi kral bir tanrdr. Genel hatlaryla sylemek gerekirse bu tr teokratik toplumlarda siyasal iktidar elinde tutan ef, tanrsal niteliklere sahip bir lider olarak grlmektedir. Bu tr toplumlarda siyasal iktidarn, uygulama ve dzenlemelerini din motiflerle bezeyerek sunduu ve bu yolla otorite salad gz nne alnnca dine merlatrc bir fonksiyon yklendii sylenebilir. Siyasal iktidarn kayna ve meruiyeti konusunu inceleyen anayasa hukuku yazarlar, belli bal merlatrma yollarndan birinin iktidara ilh bir temel salamay hedefleyen teokratik yaklam olduunu belirtmiler ve teokratik merlatrma anlaynn tip ve eitlerinden bahsetmilerdir. Hristiyan Bat toplumlarnn tarihinde teokrasinin deiik trlerine ve uygulama biimlerine rastlanlr. b) Bizantinizm Din ve devlet ilikilerinde ortaya kan ikinci temel tip, siyasal otoritenin din otoritenin nne gemesi ve onu himayesine almasdr. Buna Bizantinizm,

Gallikanizm veya Sezaropapizm (Sezarpapaclk) denilir. Bu tip rgtlenmede din adamlar devlet otoritesine balanmlardr ve hkmdar tarafndan denetlenmektedirler. Bu suretle kilisenin mnev gc denetim altna alnm olmaktadr. Siyas otorite dnyev gleri elinde bulundurmakta ve fakat sistem iinde dinin nemli ilevleri halen srmektedir. Bu tr rgtlenme biimi dinin ynetime bal olduu sistem olarak ifade edilir. Sezaropapizm terimi, zellikle Constantinusun hristiyan imparatorluu ve kutsal imparatorluu iin kullanlr. Bu tip iktidar ilikisinde, siyasal iktidarn dinin stnde olmas ynetim ile din arasnda sk bir ilikinin varlna ve dinin kamu ynetiminde nemli ilevler grmesine engel deildir. Ynetim belli bir dini, devletin dini olarak kabul etmekte ve bu dinden yana tavr almaktadr. Toplum nezdinde itibara sahip bulunan din adamlar bu sayede bir ynden siyasal iktidarda bir nfuza sahip olmakta, bir ynden de siyasal iktidarn karar ve tasarruflarnn toplum nezdinde meruiyetini salama grevi grmektedirler. Bu tr rgtlenmeyi yar teokrasi veya lml teokrasi olarak nitelendirenler de bulunmakta, tarihte eitli toplumlarn siyas-idar sistemlerinde, mesel eski Hindistanda, randa Ssn sllesi zamannda, eski Romada bu tr bir sistemin cr olduu ileri srlmektedir. Arlkl olarak din limlerinden oluan brokrasinin -genel anlamda din brokrasi-, adalet ve eitim gibi kamusal fonksiyonlar icra ettii Osmanl Devletini de yar teokratik bir devlet olarak niteleyenler mevcuttur. Son dnem Osmanl ynetimi ise kimi yazarlarca dindar merut bir rejim olarak nitelenmektedir. c) Laiklik Yunancada, kendilerini Tanrya adam rahipler (ruhban snf) dnda kalan geni halk ynlarn ifade iin kullanlan laikos tabiri Latinceye laicus eklinde gemitir. Trkemizde kullanlan laik kelimesi, Latince laicus kelimesinin Franszcaya intikal etmi biimi olan laque kelimesinden alnmtr. Kendilerini Tanrya adam rahipleri ifade iin ise Yunancada kleros tabiri kullanlmtr. Eski Yunan toplumunda sradan halk kesimini ifade eden laik kavram, hristiyan Bat dnyasnn toplum yapsnda kilise rgtnde grevli olmayan halk kesimi iin kullanlmtr. Ortaa Avrupasnda Katolik toplumlar laiklerden ve ruhban snfndan oluuyordu.

Katolik kilisesinin siyasal otorite ve kamusal alan zerindeki egemenliinin krlmas ynndeki abalar XIV. yzyllara kadar gitmekle birlikte din ve devlet ilerinin, yani din ile siyasal otoritenin birbirinden ayrlmas ve karlkl olarak zerk duruma gelmesini ifade eden laiklik asl ykseliini Fransz Devrimi ile gerekletirmitir. Laiklik Fransz htillinden sonra devlet yaplanmasnda kendini gstermi ve ada toplumlarn siyasal ve ynetsel rgtlenmelerinde bir ama mevkiine kmtr. En genel anlam ile din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas olarak ifade edilen laiklik, eitli alardan farkl ekillerde tanmlanmaktadr. Laiklik konusunda ilgin tartmalarn yapld gnmzde de laiklik birbirinden olduka farkl anlamlarda kullanlmakta ve buna bal olarak farkl tanmlar ve anlaylar ortaya kmaktadr. Kimi yazarlar, byk lde pozitivist bir yaklamla meseleyi din-akl ve din-bilim kartl erevesinde grerek, inan yerine akln egemenliinin konulmasn felsef bakmdan laiklik; kanunlar yaplrken din kurallarn dnda kalnp akla, bilime ve toplumun ve an ihtiya ve gereklerine dayanlmas anlamnda devlet ile dinin birbirine karmamasn ise hukuk bakmdan laiklik olarak adlandrmakta ve tantmaktadr. Tabiatyla din kurallarnn, akl ve bilim ile atma iinde olaca var saymna dayanan ve dini dlamay hedefleyen bu gibi anlaylarn akln ve hak dinin gerekleriyle badatrlmas ve mkul kabul edilmesi mmkn deildir. zellikle slm dininin akl ve bilimle atma iinde gsterilmesi ise temelde slm dinini alglama yanllndan veya kastl bir tavrdan kaynaklanan, hem teorik hem de pratik adan yanl bir yaklamdr. slm dini hakknda pein fikirden te derli toplu bir bilgisi bulunmayan kii ve gruplar hari tutulacak olursa, din ile akl ve bilim arasnda atma tezi zerine kurulan laiklik anlaylar artk tarihe karmtr. Bugn dnyada tartlan husus siyas iktidarn din iktidardan ayrlmas biiminde ifade edilen siyasal laikliin anlam ve snrlarnn ne olduudur. Hukukular nezdinde kabul gren genel anlaya gre laik devlet, btn vatandalarn din akdelerine hrmet eden, fakat hibir dini dier dinlere tercih etmeyen, her dine kar ayn muameleyi yapan, din ve itikad sahasn fertlerin zel ii telakki ettii iin din ilerine mdahale etmeyen, hibir dini menetmedii gibi hibir dine herhangi bir yardm ve destek salamayan, dinlere kar tarafsz kalan devlettir. Laikliin devlete ait bir kavram olmas, devletin laik olabilecei fakat fertlerin laik olamayaca fikri de bu temele dayanr.

Ali Fuat Bagile gre ise laik devlet, din akde ve esaslara dayanmayan devlettir. Bu sistemde devlet ve din ilikilerinde bir denge ve paralellik vardr; din ve devlet zerk olup, biri dierine balanamaz. Fakat laik sistemlerde din ve siyasetin (ynetim) zerk olmasnn, dinin toplum hayatnda hibir etkisinin bulunmad biiminde anlalmas doru deildir. Aksine din, eitli ekillerde insanlarn davranlarn etkilemeye devam ederken din anlaylar da siyasal sistemin yapsndan etkilenmektedir. Yaplan aratrmalar dindarlkla sosyopolitik davranlar arasnda dorusal bir ilikinin bulunduunu gstermektedir. Din ve siyaset ilikisinin anayasalarda dzenleni biimi Batl lkeler arasnda farkllk gstermektedir. Batda baz lkelerin anayasalarnda bir din devlet dini haline getirilirken bazlarnda devlet dinler karsnda tarafsz kalmtr. Mill din veya devlet dini olgusu esas itibariyle laik sistemin ruhuna aykrdr. Bu sebeple mesel Fransa, Almanya, Belika ve Hollanda mill dine sahip olmayan lkelerdir. Fakat sve, Danimarka, Norve, ngiltere, Portekiz ve talya gibi lkelerde ise mill dinler bulunmaktadr. Ancak bir dini mill din olarak benimseyip iln etmeleri, anlan lkelerin teokratik olduu veya teokrasi ile ynetildii anlamna gelmemektedir. Teokrasi, Bizantinizm ve laiklik eklinde ifade edilip zetlenen bu iliki biimi dnda kimi yazarlar tarafndan konkordato tabiriyle ifade edilen drdnc bir din-devlet iliki biimi daha bulunmaktadr. Balangta ayn dinsel makama gelmek isteyen birok aday arasnda veya bir manastrn bakanyla manastrdaki din adamlar arasnda varlan uzlamalar iin kullanlan konkordato tabiri, XI. yzyldan itibaren kilise ve devletin karlkl ilikilerini dzenleyen antlamalar iin kullanlmtr. Napolyon Bonapartn lkede dinsel bar salamak iin Paris ve Roma arasnda balatt grmeler 15 Temmuz 1801 tarihinde Concordat ad verilen bir anlamayla sonulanm ve bu 1801 Konkordatosu Katolikliin Franszlarn byk ounluunun dini olduunu kabul etmi ve piskoposlar atama hakkn devlet bakanna vermitir. XIX ve XX. yzyllarda birok Avrupal devlet papalkla, az ya da ok Fransz Konkordatosunu taklit eden antlamalar imzalamlardr. Papalk, piskoposlarn atanmasn kendi elinde tutuyor, genliin hristiyan eitimi ve Katolik pratik ile ilgili her konuda ciddi gvenceler istiyor, devletin laikliini, eer gerekiyorsa fiil bir durum olarak kabul ettii gibi, ibadet giderlerinin salt Katolikler tarafndan karlanmasn da kabul ediyordu.

C) Ynetim Biimleri Ynetim (hkmet) biimleri teden beri en genel ekliyle, oligari ve demokrasi olmak zere iki ana gruba ayrlmaktadr. Oligari aznln hkmeti, demokrasi ise halkn veya halk ounluunun hkmeti demektir. Bu iki ana ynetim biimi dnda, bu asl ekillerin saflna olan yaknlk ve uzaklklarna gre daha farkl ynetim biimleri bulunabilir. Fakat btn ynetim biimleri esas itibariyle ya demokrasi, ya oligari kapsamnda yer alr. Mesel kimi yazarlarca ayr bir ynetim biimi olarak deerlendirilen monari, esas itibariyle oligari kapsamnda yer alr. Oligarinin saf ekli hkmdarlktr (monari). Hkmdarlk her yerde her zaman ayn olmaz. Hkmdarlk lkenin sosyopolitik art ve geleneklerine, ynetenlerin ve yakn evresinin bireysel yetkinliklerine ve beer ilikiler dzeyine gre mutlak ve mstebit olabilecei gibi, merut ve demokratik de olabilir. Hkmdar kendisini nceden konulmu ve belirlenmi kanun ve kurallara bal grmyorsa, buna keyfliin derecesine gre mutlak, mstebit ynetim denilir. Hkmdarn kanun ve kurallara bal kald ynetim tarz ise merut ynetim olarak adlandrlr ki, bugn Batdaki merutiyetler (anayasal monariler), oligarilerin tekml ederek demokrasiye dnm eklidir. Oligarinin dejenere ekli ise eit eit olur ve trl adlar alr. Dejenere olmu oligarinin niha durumu diktatrlktr. Diktatrlk eklindeki oligarilerin efi olan diktatr tpk mutlak ve mstebit bir hkmdar gibi daima bir snfn temsilcisidir. Bu snf, Ali Fuat Bagilin ifadesiyle, memleketlere ve tarih vkalara gre, kimi zaman servet ve sermaye kuvvetine dayanan bir zenginler snfdr, kimi zaman politikac ve brokratlardan oluan eli silhl bir taassup ve menfaat zmresidir. Mutlak ve mstebit hkmdar ile diktatr arasnda ilkinin tannm bir hnedana mensup olmas dnda bir fark bulunmaz (Demokrasi ve Hrriyet, s. 8). Demokrasi, her eyden nce bir tr hkmet ve idare sistemidir. lk ve saf mnasyla halk iin ve halk tarafndan hkmet demek olan demokrasi, en basit ifadesiyle bir lke halknn ekseriyetle, ekseriyetin de ehliyetliler ve sekinlerle temsil edilmesi esasna dayanr. Oligariler daima bir aznln, yani bir snf veya zmrenin gr ve menfaatlerine dayanan bir sistem iken, demokrasi geni halk kitlesi iinden kan yaygn bir ekseriyetin fikir ve kanaatleri zerinden yrmeyi ve bu yolla halk menfaatlerini gerekletirmeyi hedef alr. Tpk oligariler gibi demokrasiler de saf ve dejenere ekiller alabilir. Demokrasinin saf ve ciddi ekli, kuvvet ve yetkinin, siyas hrriyet ve eitlik

esaslar dairesinde olumu bir ekseriyetin elinde bulunduu ynetim biimidir. Demokrasinin bozulmu ve kokumu ekli ise demagojidir. Siyaset biliminde demagoji deyimi, Ali Fuat Bagilin ifadesine gre, aldatlm veya ifsat edilmi bir ounluu basamak yaparak ykselmi ve srf hayvan hrslarn tatmin iin hkmet makinesini ele geirmi ayak takmnn ynetim biimini ifade iin kullanlmaktadr. Oligariler, zalim bir diktatrlk kmazna saplanma riskine ak olduu gibi, demokrasiler de daima safsata ve arlatanlk amuruna batmak tehlikesi ile kar karyadr. Demokrasiyi bu tehlikeden korumann tek yolu, siyas eitlik ve hrriyet iinde halkn ekseriyetini ynetimde sz sahibi klmaktr. Demokrasinin mant snf vkasn inkr etmez, fakat snf imtiyazn kesinlikle reddeder. Demokrasilerin vazgeilmez unsurlar olan siyasal partiler, her meslek ve sanattan herkese ak ve herkesin serbeste dnp mnakaa ve tenkit edip kabul edebilecei bir fikir ve kanaat birliidir. Bu birlik kuvvetini nasyonal sosyalizm, faizm ve bolevizm gibi, resm bir otoriteden ve taraftarlarn cennete, muhaliflerini de cehenneme yollama gibi din ierikli bir sylemden, vaad ve tehditten deil srf, savunduu fikirlerden ve programndan alr. Burada sylenenler btn hkmdarlklarn kt rejimler olduu eklinde anlalmamaldr. Birok alanda olduu gibi ynetim biimleri asndan da iyilik ve ktlk izfdir, nisbdir. Bundan dolay hibir hkmet her bakmdan ve mutlak olarak iyi veya kt deildir. Ynetim biimlerinin baars byk lde ynetenlerin yetkinliiyle, insan unsurunun gelimiliiyle alkal bir husustur. Bu sebeple ayn hkmet ekli bir toplumda hak ve adaleti salamann en iyi yolu olurken bir baka toplumda sonusuz ve baarsz olabilmektedir. En iyi hkmet, belirli bir devirde, belirli bir lke halknn durum ve ihtiyacna en uygun olan hkmettir. Kanunlar iin de ayn izflik geerlidir. Evrensel hukuk norm ve ilkeleri de bulunmakla beraber btn zaman ve toplumlar iin geerli en iyi kanun yerine, belli bir zamanda belli birtakm psikososyal ve siyasal artlarda yaayan insanlarn ihtiyalarna en uygun kanundan sz edilmesi daha dorudur.

II. MSLMAN DOUDA DN ve SYASET Din ile siyaset ilikisi ve slm toplumlarnn siyasal tecrbelerinin anlam konusunda olduka farkl yorumlar yaplagelmektedir. Bu konuya ilikin salkl deerlendirmeler yapabilmek ve salkl sonulara ulaabilmek

iin meselenin hem Kurann genel ilkeleri, hem de tarihsel tecrbe erevesinde ele alnmas gerekir. Bunun iin de nce Kurann toplumlarn siyasal rgtlenmesi ve devletin ynetim biimiyle ilgili hkmlerine deinmek, ardndan da Hz. Peygamber dneminden itibaren mslman toplumlarn yaad tarihsel tecrbeye ve siyaset geleneine temas etmek istiyoruz. Daha sonra da, uygulama rneklerinden hareketle bu gelenek etrafnda oluan ve bir bakma mevcudu iyiletirmeyi ve bu yolla daha iyiye ulamay amalayan siyaset teorilerini ve bu teorinin ana kavramlar etrafnda oluan doktriner yaklamlar ele alacaz. A) Kuran ve Snnet slm dininin temel kitab Kurn- Kermde birbirinden aka ayrlmam bir ekilde yer alan hkm ve davran kurallar slm bilginleri tarafndan eitli ayrmlara tbi tutulmutur. En genel ayrm, yetlerin muhtevasna ilikin olarak yaplan taabbd ierikli, akl ierikli yetler eklindeki ayrmdr. nsann Tanrya kar grevlerini belirleyen hkmler ile, insann hemcinsleriyle olan ilikilerini dzenleyen hkmler arasnda fark gzetilmesi de byk lde ayn ayrmn bir baka ifade eklidir. Her iki grup yet de ilh kkenli olsa bile, Tanrya kar olan vazifeleri belirleyen emirler ile insann hemcinsleriyle ilgili olanlar arasnda ayrm yaplmas, dini anlama, dinin hkmlerini deien durum ve artlara tama ve her ortamda dindar kalabilme asndan gerekli bir ilem olduundan hem tarihsel srete hem de gnmzde geerliliini ve gerekliliini srekli korumutur. Kuranda akll ve ykml insan ve topluluklar muhatap alnr, onun anlayaca ekilde ayrntl veya genel olarak birtakm davran kurallarndan sz edilir. Bu hkmler konulurken de ou zaman hkmlerin dayand gerekeye, tad fayda ve hikmete iaret edilir ve her vesileyle btn bu hkmlerin insann genel ve kalc yarar iin olduu belirtilir. Bu sebeple Kuranda, bireyin yaratanna kar kulluk grevinden kendine ve dier yaratlmlara kar sorumluluklarna, hak ve devlerine kadar hayatn btn alanlarn kuatc bir rehberlik bulunur. Ancak bu rehberlik, bazan ayrntl ekilde bir davrann emredilmesi, bir yasan konmas eklinde bazan da akln ve insanlk tecrbesinin ortak ilke ve deerlerini hatrlatma ve tekit biiminde olur. Kurann ayrntl hkmleri de bir genel ilkeye hizmet ettii iin akl tarafndan yadrganmaz, kolay anlalr ve mkul bulunur. Mesel Kuranda ayr ayr belirtilen yiyecek ve ieceklere ilikin

yasaklamalar, evlenme yasaklar, miras hkmleri, aile ii hak ve ykmllkler ve baz ibadetlere ilikin ayrntlar byledir. nsan akl belki bunlara kendiliinden ulaamaz, fakat bunlar gzetilen maksadn ve yneltilen hedefin bir paras ve tabii bir arac olarak grr ve mkul bulur. Kuranda yer alan adaletli davranma, hakszlk etmeme, l ve tarty gzetme, yalan sylememe, doruluk ve merhametten ayrlmama, danarak i yapma, hak bildii yolda kararl bir ekilde yrme gibi ilkeler ise akln ve insanln ortak tecrbesiyle rten ilkelerdir. Hz. Peygamberin aklamalar da bazan akln dorudan ulaamayaca fakat prensip itibariyle doru ve gerekli grecei ibadet esaslarna ilikin uygulama rnekleri eklinde, bazan da Kurandaki akl ve evrensel ilkelerin o dnem ve toplumda uyarlanmas mahiyetinde bir rehberliktir. Kurann ve Reslullahn bu rehberlii, akln kullanan, insanln ortak tecrbesini bilen ve yaratltan getirdii meziyetlerini koruyan insan iin tabii ve gerekli bir aklama ve rneklendirme mahiyetindedir. Kuranda konular genelde birey muhatap alnarak, insan merkezli olarak ilenmi, bununla da salkl bir toplumsal yapya kavumann yolunun bireylerin yetikinliinden getii vurgulanmak istenmitir. Bu sebeple Kuranda siyaset ve devlet, toplumlarn ynetim ekli, retim aralar ve gelir paylam biimleri konusunda zel ve ayrntl bir hkm yer almaz; sadece genel din ve ahlk ilkeler hatrlatmakla yetinilir. Bu, slmn evrensel bir din oluunun, az gelimiinden ve kabile hayat yaayanndan en rgtl olanna kadar btn toplumlar kuatan bir davete sahip olmasnn da tabii bir gerei ve sonucudur. Bu sebeple Kuranda danma, hakszlk yapmama, emaneti ehline verme, adaleti gerekletirme, ahlk ve kamu dzenini koruma, Allaha ve Resulne mutlak, dier mirlere gnah ve zulm iermeyen emirlerde- itaat gibi esasen daha genel ierikli olmakla birlikte siyasal dnce iin de hareket noktas yaplabilecek birtakm ilkesel hkmler bulunmaktadr ve Kurann siyasetle ilgisi bu seviyededir. Ancak, Kuranda siyasete ilikin dorudan ve dolayl atflarn bulunmasndan hareketle siyasetin dinin temel unsurlarndan olduu veya dinin dorudan ilgi alanna girdii eklinde deerlendirilmesi doru olmaz. Gerek yaratc ile gerekse kendisi dndaki dier bireylerle olan ilikileri balamnda bireyin gelimesine vurgu yapt iin, siyasal dzenlemelerde bulunmak Kurann temel amalar iinde yer almam ve bu dzenlemeleri, genel ilke ve amalar dorultusunda yapmak mslman bireylerin yetenek, meleke ve birikimlerine braklmtr. Bu itibarla Kuranda yer alan hkmlerin siyasetle, toplumlarn devlet ve ynetim biimleriyle ilgisi, ilgiyi kuran ahsn bak

asna gre deikenlik gsterebilecek, ileri kademelerde olmasa bile balangta farkl talep ve projelere hz kazandrabilecek bir izflik tamaktadr. Byle olunca da, dinin genel ilkeler ve hedefler ynyle siyasetle ilgisi ve ona yn veren slbu naslarda aka grlmekle birlikte bu ilgi ayrntya inildike ve ileri merhalelerde bir hayli zayflamaktadr. nsann btn davranlar, elbette ki din-ahlk kymet hkmlerine gre deerlendirilir. Bu bakmdan her ne kadar, toplumsal ilikileri dzenlemede ve toplumu dzene koymada asl rol beer ynetim oynasa da, bu ynetim adaleti ngren gerek deerler dzenine gre tli bir konumdadr ve onun yansmasdr. Mekke dneminde inen yetlerin byk lde inan ve ahlk ile ilgili olmasna dayanarak Kurann temel vurgusunun, btn insan davranlarnn, ilh gzetim altnda bulunduunu ima etmek olduu sylenebilir. Medine dneminde yaplacak hukuk dzenlemelerin alt yaps da burada atlmtr. Bu sre, dinin btn beer davranlara din ve ahlk bir zemin oluturmas ve bu zeminde onlar anlaml klmas, bireyin yetikinliini ve sorumluluk bilincini toplumsal yapnn salamlnda deta n art saymas eklinde de yorumlanabilir. Bundan da hareketle, Kuranda siyaset teorisi veya devlet modeli aramann veya Kuran byle bir sylem iin ana malzeme yapmann yersiz olduu, fakat Kurann insann siyas zihniyetini oluturan bir mesaj ve ynlendirmeye de sahip bulunduu grlr. Dier bir anlatmla Kurann oluturduu zihniyetin bilinli boluk saylan devlet ve siyaset alannda siyas zihniyeti oluturduu, slm toplumlarnn bu alanlardaki tarihsel tecrbesinde de bu zihniyetin ak izlerinin grld sylenebilir. B) Tarihsel Tecrbe a) Hz. Peygamberin Siyas Liderlii Allahn Hz. Peygamber iin ngrd asl grev, kendisinden ald vahyi insanlara ulatrmasdr. Vahyin aklanmas ve uygulanmas da bu grevin devam mahiyetinde olduundan, bu konularda Reslullahn otoritesinin tannmas da istenmitir. Allah, birok yette resulne (elisine) inanmay, ona itaat ve ittib etmeyi emretmi; isyan etmeyi ise yasaklamtr. Bu yetlerden bazlar yledir:
Allaha ve resulne iman edin (en-Nis 4/171). Allah, kendisine ve resulne itaat edenleri, ebediyen kalmak zere altlarndan rmaklar akan cennetlere sokar. Bu ne byk bir kazantr. Allaha

ve resulne isyan edenleri ve koyduu snrlar geenleri de ebediyen kalacaklar ve ackl bir azap grecekleri bir atee sokar (en-Nis 4/13, 14). Eer Ona itaat ederseniz, hidayet bulursunuz. Resuln grevi yalnzca ak teblidir (en-Nr 24/54). Kim Allaha ve resulne isyan ederse, apak bir sapkla dm olur (el-Ahzb 33/36). Allaha itaat edin, resule itaat edin ve saknn (el-Mide 5/92). Sizin rabbiniz rahmndr. Bana ittib edin ve emrime itaat edin (Th 20/90). Ey iman edenler! Allaha itaat edin; resule ve aranzdan kan emr sahiplerine itaat edin. Bir eyde anlamazla derseniz, eer Allaha ve hiret gnne inanan kimseler iseniz, onu Allaha ve resule gtrn (en-Nis 4/59). ayet onu resule ve ilerinden km emr sahiplerine gtrselerdi (enNis 4/83). Mminler, Allaha ve peygamberine inanan kimselerdir ve toplumu ilgilendiren bir ite peygamber ile bulunduklar zaman ondan izin almadka ekip gitmezler (en-Nr 24/62).

Hz. Peygamber asl grevi olan tebli ve bunun doal uzants olan tebyin yani Allahtan ald mesaj insanlara ulatrma ve bu mesaja ilikin gerekli aklama ve uygulamalar yapma dnda, konjonktrel olarak Medinede, ierisinde mslmanlar yannda yahudi ve putperestlerin de bulunduu bir topluluun lideri olmutur. Kurn- Kermde Resl-i Ekreme itaat etmeyi emreden yetler, esas itibariyle Reslullahn asl greviyle ilgili olmakla birlikte, bu itaat emri onun siyasal otoritesine tbi olmay da ierecek bir genellik tar. Medine dnemi dikkate alndnda, Hz. Peygamberin, hem yasama hem de ynetme yetkisini kendisinde toplad ve ayn anda hem hukuk hem de siyasal otorite olduu grlr. Fakat Hz. Muhammedin Medine toplumuna lider oluunun dinin bir gerei olmaktan ok konjonktre bal siyasal bir liderlik olduu kanaati arlkldr. Gerek Reslullahn gerekse onun lmnden sonra mslman toplumlarn siyasetle ilgilenmesini doal bir gelime olarak deerlendirmek daha uygundur. Hz. Peygamberin Mekkede iken herhangi bir siyas talepte bulunduu bilinmemektedir. Bu durum onun temel misyonuyla ilgili olduu gibi, iinde bulunduu sosyopolitik durumla

da ilgilidir. Medine dneminde ise, dinin gereklerinin rahata yerine getirilebilmesi iin toplumsal bir btnleme ve rgtlenme kanlmaz olmu, Resl-i Ekrem de vahye ve ictihadna dayanarak bu ynde gerekli nlemleri almtr. slm bilginlerinin Reslullahn snnetini deerlendirirken onun peygamber olarak yapt davranlarla devlet bakan ve siyas-asker lider vasfyla yaptklar arasnda bir ayrm gzetmesi ve ikinci grup snneti yorumlamada kendilerini daha rahat hissetmeleri de bu sebepledir. b) Medine Szlemesi Hz. Peygamber tebli ve tebyin ilerini daha rahat yapabilecei bir yer arayn srdrm, sonuta Medineye hicret etmitir. Bu noktada Reslullahn Medine toplumundaki siyasal liderliine ve Medine szlemesine ksaca deinmek yerinde olur. Medine szlemesi, bir anlamda Kuranda erevesi izilen ilkelerin beer planda hayata geirilmesi ve uygulanmas olarak deerlendirilebilir. Elbette ki bu szleme temeli zerine pek ok ey bina edilebilir. Ancak metot olarak, herhangi bir amala onu temel almadan nce szleme metninin oluum sre ve artlarn, uygulanmasn ve sonularn gz nne almakta ve bunlar Kuran leinde deerlendirmekte yarar vardr. Bu durum hibir surette Medine szlemesinin nemini azaltmaz, aksine daha doru anlalmasn ve ait olduu zemine oturtulmasn salar. Burada Medine szlemesine gelinceye kadarki durumu genel hatlaryla gzden geirmekte yarar vardr. Bilindii gibi mirac olayndan sonra Hz. Peygamber civar kabileleri slma davet etmeye balad, fakat Arap kabilelerinden bu arya icabet eden kimse bulamad. Reslullahn Medine ile ilgisinin, Mekkeye gelen Sveyd b. Smiti slma davet etmesiyle balad ve bunun Medine halk iin olumlu bir balang olduu bilinmektedir. Sveyd bu arya olumlu veya olumsuz bir cevap vermemi ve Medineye dndkten ksa sre sonra bir savata lmtr. Bu sralarda ensar ittifak (hilf) aramak zere Mekkeye geldiinde Hz. Peygamber onlar slma davet etti. lerinden yeni yetme bir gen olan ys b. Muzn Resl-i Ekremin davetine ilikin olarak yapt Ey kavmim! Vallahi bu, bizim geldiimiz amatan daha hayrldr eklindeki yorum fkeyle susturulmu ve gelenler bir ittifak gerekletiremeden Medineye geri dnmlerdi. Sonra Hz. Peygamber blge halknn hac maksadyla Mekkeye geldii dnemde hepsi Hazreten olan alt kiiyle Akabede karlam ve bunlar slma davet etmitir. Bunlar Medinede yahudilerin komular olup, onlarn

Allah bir peygamber gnderecek ve neredeyse zaman da geldi dediklerini duymulard. lerinden birinin Vallahi, yahudilerin sizi kendisiyle tehdit ettii peygamber budur. Aman onlar bizden nce davranmasnlar demesi zerine iman ettiler ve mslman oldular. Sonra Hz. Peygambere, Biz kavmimizi brakp geldik, onlarn arasnda sava var. imdi biz onlara gidelim ve senin bizi ardn eye biz de onlar aralm. Kimbilir belki de Allah senin sayende onlar birletirir. Eer sana ittib ederlerse, senden daha stn kimse olmaz diyerek oradan ayrldlar. Bu alt kii Medineye dnp slma davet etmeye baladlar. Bu durum yle yayld ki Hz. Peygamberin anlatlmad hibir ensar evi kalmad. Ertesi sene ensardan on iki kii geldi. Bunlardan bei, Cbir b. Abdullah haricinde daha nceki alt kiiden oluuyordu. Bunlar Akabede Reslullaha biat ettiler, ama henz savala emrolunmu deillerdi. Bunlarn dn vakti geldiinde Hz. Peygamber, orada mslman olanlara Kuran ve er hkmleri retmeleri ve mslman olmayanlar da slma davet etmeleri iin bn mm Mektmu ve Musab b. Umeyri bunlarla birlikte Medineye gnderdi. Musabn elinden pek ok insan mslman oldu. Bir mddet sonra birka istisna dnda iinde erkek ve kadn mslman bulunmayan hibir ensar evi kalmad. Medineli yahudi kabileleri olan Ben Kurayza, Ben Nadr ve Ben Kaynuka arasnda kabilecilik ruhu ok canl idi ve bu durum onlarn bir din ats altnda bar iinde yaamalarn engelliyordu. Yemenin byk kabilesi Ezde dayanan ve Medineye yahudilerden sonra gelip yahudilere komu olan Evs ve Hazre kabileleri Araplar lehine ileyen baz sebepler sayesinde Yesribde hkimiyeti ele geirmilerdi, ancak onlar arasnda da kabile atmalar vard. Bu atmalarn temelinde kabilecilik ruhu yannda, hkimiyeti kaptran yahudilerin kkrtmalar da mevcuttu. Evs ve Hazre arasndaki son sava hicretten birka yl nce cereyan eden ve Evsin galibiyetiyle sonulanan Bus Harbidir. Evs bu galibiyete yahudilerin de yardmn alarak ulam, fakat daha sonra yahudi hkimiyetinden endie ederek Hazre ile bar yapm ve bu iki kabile Abdullah b. beyyin bakanlnda birlemeye karar vermilerdir. Evs ve Hazre arasndaki bu geimsizlik taraflarn bar iinde yaama arzusunu kamlamtr. Hz. ie bu sava ve srtmelerin Medine ehlinin slma kucak amasndaki etkisini Bus Harbi Allahn, Hz. Peygambere bir armaandr szyle anlatr. yle grnyor ki bu anlama zemini hem Reslullah ve muhacirlerin hem de ensarn arad bir ey idi. En azndan Resl-i Ekrem tebliini rahat bir

ortamda yapabilecek, muhacirler dinlerini rahata yaayabilecekler ve ensar aralarndaki anlamazlklar taraflarn kabul ettii bir hakem bakanlnda zm olacaklard. Hz. Peygamberin Medineye hicretinden bir mddet sonra, muhtemelen ilk alt ay iinde Reslullahn hakemliinde ve nderliinde btn gruplar arasnda bir antlama metni imzaland. Hicretin hemen ncesine tekabl eden dnemde Evs ve Hazre kabilelerinin Medinenin hkimi olduklar ve yahudilerin onlarla anlamal olduu dikkate alnrsa balangta yahudilerin Medine szlemesine taraf olma durumu pek mmkn grnmemektedir. Nitekim bu olaya dolayl olarak deinen ilk dnemin byk muhaddislerinden Abdrrezzkn Hz. Peygamber Kurey ile ensar arasnda tanzim ettii belgede demitir ki ifadesine gre bu belge, muhacirlerle ensar arasnda tanzim edilmitir (Abdrrezzk es-Sann, el-Musannef, IX, 274, r. 17184). bn Himn bu olaya ilikin ifadesi yahudilerin bu belgeye ilk akdedildii srada dahil olduu intiban verse de, bu dahil olmann dorudan deil dolayl olarak olduu anlalmaktadr. bn Himn ifadesine gre Hz. Peygamber muhacirler ile ensar arasnda bir belge tanzim etmi ve bu belgede yahudilerin dinlerine ve mallarna iliilmeyeceini garanti etmi ve onlarn hak ve sorumluluklarn gstermitir (bn Him, Sre, II, 110). yle anlalyor ki bn Him muhtemelen iki metni birlikte zikretmenin sonucu olarak muhede (antlama) ile muvdaay (saldrmazlk szlemesi) birletirmise de, ifadesinden yahudilerin ikincil olarak sz konusu edildii anlalmaktadr. in dorusu, baz titiz siyer yazarlarnn yapt gibi, muhacirlerle ensar arasndaki antlamay muhede kavramyla ve muhtemelen Bedirden hemen sonra yahudilerle yaplan anlamay ise muvdaa kavramyla ifadelendirmektir. yle grnyor ki, daha sonra yahudilerin vesikaya dahil edildii muvdaa metninin ilk muhede metni ile birletirilmesinin etkisi birinci maddeye de yansmtr. Muhammed Hamdullahn maddelemesine gre 16. maddeye kadar yahudilerden hi bahsedilmemi, 16. maddede yahudilerin de bu vesikaya girebilmelerine kap aralanm (md. 16: Bize tbi olan yahudilere de, zulmedilmeksizin ve kendilerine kar yardmlalmakszn, yardm edilecek, iyi davranlacaktr) ve 24. maddeden itibaren yahudilere ait hkmler sralanmtr. Buna gre vesikann ilk maddesinin Bu belge Kureyliler ile Yesrib ehli arasndadr eklinde olmaldr. Bu cmlenin devam (Arapa metinde ve men tebiahm ile balayan ksm) muhtemelen muvdaann ilk muhede metnine katlmasndan sonra btnl salamak dncesiyle ilve edilmitir. Bu ksm ilk bata sylenmi bile

olsa yukarda sylenen hususla elimez. nk maddenin tercmesi yle yaplabilir: Bu belge, neb Muhammed tarafndan, Kureyli mminler ve mslimler ile Yesribliler ve onlara tbi olup katlan ve onlarla birlikte cihad edenler arasnda olmak zere dzenlenmitir. Bu yaklam doru ise bundan sonraki maddede mslmanlarla yahudilerin bir mmet oluturduu eklindeki izlenim de ortadan kalkar ve madde rahatlkla Bunlar (muhacir ve ensar) dier insanlardan ayr bir mmettir eklinde anlalabilir. Bu madde ile kabile ruhu yerine millet ve mmet bilincinin geirilmi olduu vurgulanmaktadr. Yahudilerin szlemeye taraf olup olmadklar deerlendirilirken gzden uzak tutulmamas gereken bir husus da ilerleyen yllarda yahudilere kar taknlan tavr ve onlarn Hz. Peygamber zamanndan sonraki durumlardr. Bu iki husus zerinde dikkatle dnldnde, balangta yahudilerin vesikaya taraf olduklar var saylsa bile, bu takdirde vesikann bir geici ara dnem siyas szlemesi olduu sonucuna ulalabilir. Bu anlamayla Reslullah bakanlnda Medine toplumu arasnda belli llerde bir btnleme salanm, daha da nemlisi ortak dmanlar saylabilecek Mekkelilere kar bir ittifak olumutur. Bu husus vesikann ilgili maddelerinde dile getirilmektedir. Burada vesikann btn maddeleri zerinde ayrntl olarak durma imkn yoktur. u kadar sylenebilir ki, imza koyan taraflarn etnik ve din kimlikleri bir yana bu vesika din ve vicdan hrriyeti asndan son derece nemli bir siyas ve hukuk belgedir. Vesikada yahudilerin canlar ve mallar yannda dinlerini yaama hrriyetlerini teminat altna alan madde, esasen Kurann dorudan ngrd bir hkmn uygulamaya geirilmesinden ibarettir. Kurann genel ilkeleri, topluma, toplumsal organizasyona zarar vermedii srece farkl dinden insanlarn kendi dinlerini yaay hrriyetlerinin teminat altnda olduunu ngrr. Bu konuya deinen baz yetler unlardr: Eer rabbin dileseydi yeryzndekilerin hepsi iman ederdi; byle
iken sen hepsi mmin olsunlar diye insanlar zorlayp duracak msn? (Ynus 10/99), Dinde zorlama yoktur (el-Bakara 2/256). Dolaysyla Medine

szlemesinin nemi Kuranda vazedilen ilkeleri uygulamaya aktarmas noktasnda ortaya kmaktadr. Kurann ilk aklaycs olan Hz. Peygamber bu suretle Kurandaki ilkeleri mevcut artlar dikkate alarak uygulamaya koymu olmaktadr. Reslullahn Medineye hicretini takip eden gnlerde kaleme alnan ve onun siyas ve idar otoritesi altnda konfederasyon eklinde oluturulan

Medine ehir devletindeki mslim, mrik ve yahudi topluluklarn birbiriyle ve yabanclarla olan mnasebetlerini, bu topluluklarn temel hak ve grevlerini belli esaslara balayan Medine szlemesi, farkl din mensuplarnn bir arada yaamasna imkn vermesi ve anayasa hukuku alanndaki ilk yazl szleme rneklerinden biri olmas ynyle her zaman iin nem tayan tarih bir vesikadr. Bununla birlikte Medine szlemesini tarih ve tabii kimliinden soyutlayp modern toplumlarda ok hukukluluun geleneksel kkleri ve din gerekesi olarak takdim etmek de doru olmaz. nk kamu dzenini oluturan kurallar herkese ayn ekilde istisnasz uygulanr. Kamu dzeninden saylmayan tamamlayc kurallarn ise taraflarn irade serbestisine braklmas ve asl ibha ilkesine gre ilem grmesi esastr. Ancak milletleme ve hukuk birliinin oluum srecinde uygulanabilirlik ansna ve toplumsal yarara sahip bulunmayan ok hukukluluk tezinin gnmzde demokratik bir talep olarak gndeme gelmesi, hukuk birliinin ve tek hukuklu sistemin yasa despotizmine ve ounluk diktatryasna kamasn nlemede ve demokratik hukuk devletinin gereklemesinde olumlu bir katk salayabilir. c) Peygamber Sonras Dnem Hz. Peygamberin siyas ve teri otoritesi, gerek salnda gerekse lmnden sonra tartlmam, fakat bu iki fonksiyonun sonrakiler asndan deeri ve bunlarn ne ekilde ve kimler tarafndan devam ettirilebilecei hususu eitli teorik ve pratik gr farkllklarna yol amtr. Hz. Peygamber lnce, daha Reslullahn cenazesi kaldrlmadan insanlar Ben Sakfe glgeliinde toplanarak mmetin ilerini yrtmek zere Resl-i Ekremin yerine kimin geeceini tartmaya balamtr. Hz. Peygamberin htrasna saygszlk olarak deerlendirilmesi mmkn olan bu tutum, Araplarn kabilecilik damarlarn bilenler iin artc deildir. Hatta kabilecilik ruhunun hortlamas endiesi gz nne alnnca, Reslullahn yerine geecek yneticiyi belirleme iinin cenazenin kaldrlmasndan daha ncelikli olduu bile sylenebilir. Medineli ensar yneticinin kendilerinden olmasn isterken, Mekkeli muhacirler kendilerinden (Kurey) olmasn istiyordu. Bu arada kendisi tarafndan belirgin bir ekilde ne srlmemekle birlikte, Hz. Peygambere olan akrabal nedeniyle Hz. Alinin bir beklenti iinde olduu da kaydedilmelidir. Esasen bu tutumun, daha sonra hilfet meselesinde su yzne kacak olan eilimlerin de nvesini tekil ettii sylenebilir.

Ben Sakfede yaplan uzun tartmalardan sonra Hz. Eb Bekirin ynetici olmasna karar verilerek ona biat edildi ve kendisine halfet Reslillah (Allah elisinin halifesi) sfat atfedildi. Halife kelimesinin mmet tarafndan nerildiine ve siyasal iktidar elinde tutan kiiyi ifade etmek iin ilk defa kullanlm olduuna dikkat edilmelidir. Hz. Eb Bekir lmeden nce Hz. meri kendi yerine geirmi (istihlf) ve mmet itiraz etmeden Hz. mere biat etmitir. Hz. Eb Bekirin bu uygulamasnn atama m yoksa aday gsterme mi olduu konusunda farkl grler bulunmaktadr. Hz. mer lmeden nce kendinden sonraki halifenin seimini alt kiilik bir heyete brakmtr. Bu heyet yaptklar kamuoyu aratrmas ve eitli deerlendirmeler sonunda ilerinden Osman b. Affnn halife olmasna karar vermitir. Hz. Alinin halifelie geii ise nceki gibi mmetin tamamnn veya ounluunun ittifak ile olmamtr. Hz. Ali, Talha ile Zbeyrin biatlarn almsa da Sad b. Eb Vakkas ve daha birok nde gelen sahb ona biat etmemitir. Civar ehirlerdeki halk arasnda da farkl temayller vard. Hz. Osman kuatma altnda iken bayram namazn kldrmas, Hz. Osmann cenazesiyle ilgilenmemesi, silerin vali deiiklii gibi baz taleplerini yerine getirmesi gibi tutumlar sebebiyle hakknda baz endieler uyanm, hatta Talha ve Zbeyr de yanndan ayrlarak Hz. ie ile beraber Basraya gitmilerdir. Rz yoluyla ittifak, bar ve asayi salanamaynca Hz. Ali klca bavurdu ve bilinen Cemel ve Sffn vakalar meydana geldi. lk drt halifenin ynetimin bana gei ekline ilikin olarak yaygn kanaate gre Hz. Eb Bekir genel ra yoluyla yani ehl-i hal vel-akdin byk ounluunun oyuyla seilmi, Hz. mer atama (velyet-i ahd) yoluyla baa gelmi, Hz. Osman ise zel ra yani evvelki halifenin belirledii birka kiinin semesiyle halife olmu, sonra hepsine biat edilmitir. Muviyenin ynetimi ele geirmesi ise ilk drt halifenin ynetime geli tarzndan farkldr. ounlukla belirtildiine gre, Muviye tagallp ve hakk- seyf (kl hakk) yoluyla ynetimi ele geirmitir. Tagallp ve kl hakk, kimin halife olacann netlememesi durumunda, halife adaylarndan birinin kl zoruyla baa geip, insanlarn gnll-gnlsz biatlarn almas anlamndadr. Muviyeden sonra ynetim, veraset yoluyla intikal etmeye balamtr. lk uygulamalarda hilfetin veraset yoluyla devam konusu gndeme gelmemitir.

Geri Hz. merin, halifeyi belirlemek zere oluturduu zel ra heyetine olu Abdullah halife sememeleri ikaznda bulunmas devlet bakanlnn verasetle devamna olumsuz bir bak olarak, te yandan Hz. Alinin, Hz. Peygamberin vefat sralarndaki beklentisi ve kendisi lm deinde olduu srada olu Hasana biat etmelerini isteyip istemedii sorusuna cevaben Bu husus, benim emredeceim veya yasaklayacam bir husus deildir diyerek onlarn tercihine brakmas ynetimin veraset yoluyla devamna scak bak olarak deerlendirilebilir. Hz. Alinin Hz. Eb Bekire syledii Akrabalmz sebebiyle bu ite bizim de bir hakkmz bulunduunu sanmtk serzeniinde bulunmas da Hz. Alinin byle bir eilim tadn desteklemektedir. Fakat bunlar ahs kanaatlerden ibarettir. Muviye ile birlikte hilfet (devlet bakanl), ilk drt halifede grldnden farkl olarak veraset yoluyla el deitirir olmutur. O, Mugre b. ubenin tevikiyle salnda olu Yezdi veliaht tayin etmitir. Kimi rivayetlere gre Muviye saltanat merkezi olan amda bu maksad teminat altna aldktan sonra, zhiren haccetmek, gerekte ise olu Yezd iin Mekke ve Medine halkndan biat almak iin oralara gitmi ve hac merasimini ifa ettikten sonra bu halk Yezde biat etmeye armtr. Bata bnz-Zbeyr olmak zere birok kiinin itiraz ve tenkidiyle karlat da zikredilmektedir. Btn kaynaklar hilfetin saltanata dnmesinin Muviye ile baladn kaydeder. Gerekten de Muviyenin bu tutumu, Araplar arasnda slm ncesi dneme dn niteliinde bir saltanat uygulamasnn da balangcn tekil etmitir. Yezdin lmnden sonra, am ve dier blgelerde Muviye b. Yezde ve bunun birka ay sonra lmesi zerine Mervna biat edilmiken, Yezdin lm haberini alr almaz bnz-Zbeyrin Mekkede hilfet iddia etmesi ve Mekke halknn biatn almas, kimi yazarlar tarafndan hilfet ve saltanatn ayrmas olarak, kimileri tarafndan da Mervnn hilfetinin sahih olmad eklinde deerlendirilmitir. Muviyeden sonra gelen halifeler hep bu yolu uyguladlar. Sadece mer b. Abdlazzin byle davranmak yerine Hz. Eb Bekirin torunu Kasm b. Muhammedi veliaht tayin etmek istedii, fakat eitli basklar sebebiyle bunu baaramad bilinmektedir. Ynetimin Emevlerden Abbslere geii, kimi Batl yazarlar tarafndan Arap krallndan din kralla gei olarak deerlendirilmitir. Abbslerde de verasete dayal saltanat gelenei devam etmitir. Memnun, Hz. Ali soyundan gelen Cafer es-Sdkn olu Ms el-Kzmn olu Ali Rzy

veliaht yapma dncesi de fiile dnememitir. Osmanllarda da ayn gelenek srm ve babadan oula geen saltanatla birlikte Yavuz Sultan Selimden sonra hilfet de babadan oula gemitir. lk drt halife dneminde henz din otorite-dnyev otorite ayrm yoktur. Halifeler din ve siyaset konusunda ayn anda otoritedirler. Fakat Muviye ile birlikte siyasal otoritenin din ilerinden ayr tutulmas gibi bir temayln balad grlr. Muviye daha ilk hutbesinde Din ilerinizi bildiiniz gibi dzenleyin, ama siyaseti bize brakn anlamnda szler sylemesi (bk. Kad en-Numn, htilf Uslil-mezhib, s. 32-35) belli belirsiz ekilde bu iki alan arasndaki ayrma iaret etmektedir. Muviyenin bu tutumunu izah sadedinde birok sebep ne srlebilir. Fakat uras bir gerek ki, siyaset ve din ayrm konusunda artk bir yola girilmitir ve bu yolun devamnda hilfetin gitgide saltanattan ayrlarak sembolik bir makam haline dnt olduka ak bir ekilde grlecektir. Bveyhin mslman olup ilii benimseyen Ahmed, Ali ve Hasan isimlerindeki olunun eitli mslman devletlerin ordularnda yer almaya balayp kendi blgelerinde beylikler kurmalar ve ran ve Iraktaki siyasal olaylara karmaya balamalar hilfet makamnn siyasal gcnn azalmasnn balangc olacaktr. Bveyhin olu Ahmedin 334 (945) ylnda karklkln hkm srd Badata girmesinden itibaren siyasal otoritenin halifeden bunlara gemeye balad grlmektedir. Abbs Halifesi Mstekf-Billh Ahmedi emrl-mer tayin ederek ona Muizzddevle, dier karde Aliye mdddevle ve nc karde Hasana Rknddevle lakaplarn vermitir. Ahmedin bu olaydan bir mddet sonra Halife Mstekf-Billhn gzlerine mil ektirerek yerine Mut-Lillh geirmesiyle Badat Abbs halifeliinin otoritesi sarsld ve yeni bir dnem balam oldu. Bveyhlerin Badatdaki 110 yllk hkimiyeti Turul Beyin 447de (1055) Abbs halifesinin daveti zerine Badata girip sileri cezalandrmas ve Bveyh lider el-melikr-rahm lakapl Hsrev Fruzu hapse atmasyla son buldu. Abbsler dneminde Bveyhler ve daha sonra Seluklularn siyasal gc ellerine almalaryla, hkmen tek elde olan hilfet ve hkmet (siyasal iktidar), fiilen ayrlm oldu. Hilfet ve siyasal otoritenin fiil ayrm Osmanl Hkmdar Yavuz Sultan Selime kadar srecektir. Deylemler ve Seluklularn malplar olan Badat Abbsleri ile Trkmen ve erkez melikleri dneminde Msr Abbsleri saltanatsz hilfet etmilerdir. lhanllar ve Timur soyundan Tatar melikleri ise hilfetsiz saltanat etmilerdir.

Hlgnun Badat ele geirmesi ve Halife Mstasm-Billhn ldrlmesiyle Abbs hilfeti tarihe kart (656/1258). Bu olaydan 659 (1261) ylna kadar hilfet makam sene boyunca mnhal kald. Badattaki katliamdan kurtulup 659 (1261) ylnda Msra iltica eden otuz altnc halife ez-Zhirin olu ve otuz yedinci halife el-Mstansrn kardei ve son halife Mstasmn amcas olan Ahmed Ebl-Kasm el-Abbs orada hkmet etmekte olan Trk klemen sultanlarndan Bundukdr diye mehur el-Melikz-Zhir Rkneddin Baybars tarafndan byk bir merasimle Mstansr-Billh lakabyla 9 Receb 659da (9 Haziran 1261) hilfet makamna oturtulmu ve 13 Receb 659da (13 Haziran 1261) adna sikke baslmtr. Sultan Baybars baz siyas sebeplerden dolay Halife el-Mstansr bir miktar askerle Iraka sevkettiyse de daha yolda Moollarn hcumuna mruz kalarak 660 (1262) senesi iinde hezimete uram ve kaybolup gitmitir. Yerine yine Abbs soyundan olduunu iddia eden Ebl-Abbas Ahmed namnda biri Hkim Biemrillh lakabyla ayn sene halifelik makamna oturtuldu. Btn Msr Abbs halifeleri bunun soyundan gelirler. Msrda erkez melikler zamannda Halife Mstain-Billh 815 (1412) senesinde vuku bulan ihtillden sonra mer tarafndan Msr sultanlna getirilmi ve bu suretle hilfet bir defa daha dnyev saltanatla birleir gibi olmusa da ayn yl sultanlktan ve 817 (1414) senesinde halifelikten hal edilmitir. Fakat hilfetin bu defaki durumu nceki dnemlerden olduka farklyd. Halifeler hkmet ilerine hi mdahale etmiyorlard. Ara sra isimleri sultann ismiyle birlikte hutbede okunuyor ve sikkelerde zikrediliyordu. Saltanat Msr Klemenlerinin elinde bulunduu cihetle halifenin vazifesi tekke eyhliine dnm ve hkmet makamna geen sultanlara Saltanat grevini sana verdik (velleynkes-saltana) diyerek kl kuatp menur vermekten ibaret kalmtr. Suriyeli byk Hanbel hukukulardan bn Kayyim el-Cevziyyenin Kuran ve Snnet naslarna itibar edilmediini anlatmak zere yapt Gnmzde naslar, tpk adlarna hutbe okunan ve sikke baslan fakat hibir etki, yetki ve nfuzlar olmayan halifeler konumuna indirgenmitir (bk. ctimul-cyil-slmiyye, s. 42) eklindeki benzetmesi, ayn zamanda halifelerin o dnemdeki konumlarna da k tutmaktadr. 923 (1517) ylnda halifelik Abbslerden Osmanllara intikal etmi ve bylelikle hilfet ve saltanat bir defa daha birlemitir. Yavuz Sultan Selimin hilfete hak sahibi olduuna dair ne srlen birok gerekeden birisi kl hakkdr. Kl hakk, kendisine rakip duramayacak lde taraftar ve askere sahip olmak ve dierlerine galebe alacak

durumda olmak demektir. Bu g sayesinde hilfet makamna gelmek daha nce de ifade edildii gibi, limler tarafndan eitli gerekelerle ve artlarla ciz grlmtr. O dnemde Yavuz bu g ve nfuza sahiptir. Dier bir gereke ise nde gelen Ezher ulems ile Trk ulemsndan oluan bir meclisin Yavuz Sultan Selimin halifeliini onamasdr ki nakledildiine gre bu limler hilfet klcn kendi elleriyle Yavuza kuatmlardr. Halifeye kl kuatma treni bir gelenek olarak Osmanlnn sonuna kadar devam etmitir. Ayrca baz yakn akrabalar, birtakm limler, kadlar ve idareciler ile birlikte stanbula getirilen son Msr Abbs halifesi el-Mtevekkilin Yavuzu hilfete aday gsterdii ve o ynde vasiyette bulunduu da zikredilmektedir. Osmanl Devletinin resm salnmelerinde Osmanl hilfetinin merluunu ispat sadedinde ilh iradenin tecellisi, ecdattan tevars etme, devlet adamlarnn, ulem ve halkn tasvip ve biat gibi gerekeler de zikredilir. Ancak halifenin Kureyten gelmesi artndan sz edilmez. Btn bu gerekelerin netice itibariyle, hilfetin el deitirmesini hakl gstermeye ynelik olduu aktr. Fakat hilfete ve Osmanl padiahlarnn halifeliine ilikin bu tr tartmalarn ortaya knn, Osmanlda siyasal otoritenin eitli nedenlerle zayflad, toplumsal deiimin sanclarnn ekildii dnemlere, yaklak olarak XVIII. yzyl balarna rastlad bilinmektedir. Bu nokta, Batnn siyasal tarihinde dnyev-siyasal otoritenin zayflamasyla kilisenin bir din otorite olarak ortaya k arasndaki bamllk ilikisini artrmaktadr. XIX. yzylda slm dnyasnn, tevars edilen siyasal idelerle, iinde yaadklar siyasal gereklik arasnda uygun bir iliki kurmakta ve bunlar uzlatrmakta ne lde baarl olduu tartma gtren bir husus olmakla birlikte bu yzyldan itibaren mslman toplumlarn anayasal hkmete gei abalar grlmektedir. Bir mslman lkede anayasa iln ilk defa 1861de Tunusta gerekleti. Osmanlda l876dan itibaren merut sisteme geildi ve buna uygun anayasalar benimsendi. Uzun bir aradan sonra dier slm lkelerinde anayasalar oluturuldu. II. Dnya Savandan sonra kurulan yeni devletlerin hemen hepsi Avrupal modellerinde olduu gibi temsil kurumlar getiren ve hkmdarn egemenliini snrlayan anayasalar benimsemilerdir. Son yzyl iinde slm lkelerinde merut ynetimlerin kurulmas ve yasama meclislerinin olumasyla birlikte mslman dnrlerin de parlamenter sistemin meruiyetine eitli din ve kltrel dayanaklar aramaya balad ve bu ynde bir kamuoyu oluumunun hedeflendii grlr. Ms-

lman merutiyetiler ilk andan itibaren bu yeni zm nerileri iin slm hukuku ve geleneinde temeller aramaya koyuldular. Kitap ve Snnetle izilen hukukun ana ilkeleriyle snrl otorite ve snrl itaati savunan klasik doktrin yannda, adaletle hkmetmenin temel hedef olup rann da adaleti salayc bir unsur olduu hususu merutiyetilii desteklemek iin hep kullanlmtr. Padiah bile Meclis-i Mebsanda yapt 14 Aralk 1909 tarihli nutkunda Merutiyet ve meveret, er-i erfin ve akl, mantk ve naklin emrettii bir tark-i nect ve selmettir demitir. M. Red Rz ise, bu yolda, ehl-i hal vel-akd kavramnn veya icm teorisinin ilerlik kazanacan savunmu, bu deiime en ge ayak uydurmas beklenen i anlayta bile parlamento sisteminin msum beer g olup esasen msum imamn temsil ettii ilh gcn yerini ksmen tutaca ileri srlmeye balanmtr (bk. Vecih Kevsern, Osmanl ve Safevlerde Din-Devlet likisi, [ev. M. Canyrek], s. 220). 1. Hilfetin Kaldrlmas Osmanllara geen ve saltanatla birlikte kullanlan hilfet, Mill Mcadele sonrasnda Byk Millet Meclisinin 1 Kasm 1922de saltanat lavedip hilfeti de din muhteval bir kurum olarak brakmasyla bir defa daha saltanattan ayrlm oldu. Meclisin 19 Kasm 1922 tarihli oturumunda son Osmanl padiah ve halifesi Vahdeddinin veliahd Abdlmecid Efendi halife seildi. Ziya Gkalpin hilfetin ilgasndan nceki merhalede hilfete ilikin deerlendirmesi yledir: stinatgh Trkiye Byk Millet Meclisi olan hilfet makam, mslmanlar arasnda bir makam- mualldr Yeryznde bir hilfet makam bulunmazsa slm lemi kendisini immesiz kalm bir tesbih gibi dalm, perian grr Halifeyi kendi iinden douracak milletin mutlaka kuvvetli bir orduya ve tam bir istiklle mlik olan mcahid bir slm milleti olmas lzmdr. Birok asrlardan beri bu artlar haiz olan millet Trk milleti olduu gibi u anda da yine Trk milletidir. Buna binaen Trkiye Byk Millet Meclisi bizzat halife hazretlerini seerek kendisini bu muazzez ve muhterem makama istinatgh yapmtr (Doru Yol, s. 11). ok gemeden hilfet makamnn devamna lzum olmadna yine Byk Millet Meclisince kanaat getirilerek 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen kanunla hilfet ilga edildi. Kanunun 1. maddesi udur: Halife hal edilmitir. Hilfet, hkmet ve cumhuriyet mna ve mefhumunda esasen mndemi olduundan makam- hilfet mlgadr.

zmir mebusu Seyyid Bey, 3 Mart 1340 (1924) tarihinde mecliste hilfetin kaldrlmas tartlrken bu konuda daha nce alma yaptn ve bir de kitap yazdn belirterek hilfetin kaldrlmas lehinde bir konuma yapm ve bu konumada hilfetin din bir kurum olmadn, bir ynetim ii olduunu savunmutur. Hilfetin kaldrlmas karsndaki muhalefeti byk lde kran bu tarih konumasnda Seyyid Bey zetle unlar sylemitir: Hilfet hkmet demektir. Dorudan doruya millet iidir, zamann gerektirdiklerine tbidir. Onun iindir ki Hz. Peygamber efendimiz vefat ettikleri zaman ashb- kirm hazretlerine hilfet meselesini aklamamlard. Asl din kanun olan Kurn- Kerme mracaat edilirse grlr ki slm hilfeti hakknda hibir yet-i kerme yoktur. Kurn- Kerm hkmet ve memleketin idaresi konusunda bize iki dstur gsteriyor: Birisi bugn medeniyet leminde yrrlkte olan meveret (ra) kaidesidir ki bunu Kuran 1300 sene nce ortaya koymutur. O da Onlarn ileri kendi aralarndaki ra iledir (e-ra 42/38) dsturudur. Geri bu yet-i celle Medine halk hakknda nzil olmutur. Medineliler kendi ortak ilerini, memleketlerine ait olan ileri kendi aralarnda meveretle grr ve hallederlermi. Hz. Kuran onlarn bu halini gzel buluyor ve methediyor. Demek ki memleket idaresi hususunda meveret usul Allahn takdirine mazhar olan gzel bir usuldr. Kuranda zikredilen ikinci dstur da ll-emre (devlet bakan) itaattir. Kurn- Kermde, Allaha, Peygambere ve iinizden emr sahibi olanlara itaat ediniz (en-Nis 4/59) buyurulmaktadr. Her ne kadar emanetleri yani memuriyetleri, hkmetle ilgili vazifeleri ehline vermek, hak ve adalete riayet etmek gibi hususlarda yetler varsa da bunlar dorudan doruya idare tarz ile ilgili deildir, bu konu ile ikinci dereceden ilgilidirler. nceden de sylediim gibi hilfet meselesi din olmaktan ok dnya ile ilgili ve siyas bir meseledir. Dorudan doruya milletin kendi iidir. Onun iin, trnak kesmek gibi basit ayrntlara bile deinen din naslarda bu mesele hakknda tafsilt yoktur. Halife nasl tayin edilir, hilfetin artlar nelerdir, her hlkrda ve her zamanda halife tayin etmek millet zerine vcip midir? gibi meseleler hakknda ne Kurn- Kermde ne de hadislerde bir aklk yoktur. Bunun sebebi udur: Hilfet meselesi yle zannedildii gibi esas din meselelerden deildir, siyas bir meseledir. Zamana, rf ve dete gre deiir, zamann gerektirdii eylere tbidir. Onun iin Hz. Peygamber efendimiz, hilfet meseleleri hakknda susmay tercih etmitir. Bununla beraber hilfet hakknda hi de hads-i erif yok deildir, vardr. Fakat bu konudaki hadisleri; mamlar Kureyten olur, Ayn zamanda iki halifeye biat

edildii zaman, dierini, yani ikincisini, -kim olursa olsun- ldrn gibi iki hadisten ibarettir. Bunlar ise halifenin nasb ve tayin eklini, hilfetin artlar ile ilgili meseleleri zmeye yeterli deildir.

Her ne kadar iler Hz. Ali hakknda, baz Snnler Eb Bekir hakknda er nas bulunduunu iddia ediyorlarsa da bu iddialar doru deildir. Zaten byle bir nas olsayd ashb- kirm kimin halife tayin edilecei konusunda kendi aralarnda ihtilf etmezdi. te yandan Hz. Peygamberin vefatndan sonra srasyla halife olan Eb Bekir, mer, Osman ve Alinin seilme biimleri birbirinden farkldr. Hz. Peygamberden sonraki ilk drt halife Hulef-yi Ridn diye nitelendirilmitir ki bunlarn hilfet mddetlerinin toplam otuz seneden ibarettir. Hz. Peygamberin bu konuda bir hadisleri vardr ki, burada bilinmesi lzmdr ve dikkat ekicidir: Benden sonra hilfet otuz
senedir; ondan sonra src saltanata dnr.

Grlyor ki sahbler de hilfet meselesini ak bir ekilde izah etmemilerdir. Demek oluyor ki ne Kurn- Kermde ne hadislerde ne de sahblerin szlerinde hilfet meselesi hakknda bizim aradmz, renmek istediimiz meseleleri bize anlatacak ak ve kesin ekilde izah edecek bir ey yoktur. Mezheplerin hilfet meselesi konusundaki telakkilerine gelince, burada mezhep bir tarafa, bir mezhepte bir tarafa ayrlr. Mlik, fi, Hanbel mezhepleri ittifak halinde hilfetin artlarnda ar davranrlar. Halife olacak kiinin mctehid derecesinde lim olmasn, tam bir adaletle muttasf bulunmasn ve herhalde Kurey kabilesinden olmasn art koarlar. Hatta mam fi, halife adaleti tam mnasyla tatbik etme yolundan sapt zaman kendiliinden vazifeden der (azledilmi olur), ayrca drlmesi ve azledilmesini beklemez demektedir. fi mezhebinin genel gr de byledir. Yalnz Hanefler hilfetin artlar hakknda biraz msamahakr davranrlar. Mesel onlara gre halifenin mctehid olmas art deildir, lim olmas kfidir. Yine onlar halife adaleti tam mnasyla tatbikten sapt zaman kendiliinden vazifeden dm olmaz, azledilmesi gerekir diyorlar. Bununla beraber bu drt mezhebin drd de hilfetin asl artlarnda, mesel halifenin lim ve adaletli bir kii olmasnda ittifak ediyorlar. lim ve adaletli olmayan bir kiiye halife demiyorlar, melik ve sultan diyorlar. Akaid kitaplar incelendiinde grlr ki Ehl-i snnet limleri hilfeti iki ksma ayrrlar. Birine gerek hilfet (hilfet-i hakkiyye), dierine grnrde hilfet (hilfet-i sriyye) diyorlar. Hilfet-i sriyyeye, hkm hilfet de (hilfet-i hkmiyye) denir. imdi bu iki tr hilfeti ayr ayr aklamaya alalm.

Hilfet-i hakkiyye (gerek hilfet), hilfet iin gerekli artlar tayan ve milletin seimi ve biatyla gerekleen hilfettir. te hakik ve din mnada hilfet buna denir. Biraz nce sylediim Benden sonra hilfet otuz senedir, ondan sonra src saltanata dnr melindeki hadiste zikredilen hilfetten maksat da bu hilfet-i hakkiyyedir. Hanef limlerinin byklerinden olan Sadrera, bu hakiki hilfete hilfet-i nbvvet demektedir. Byk Hanbel mctehidlerinden bn Teymiyye de ayn ekilde bu hakiki hilfete, hilfet-i nbvvet demektedir. Nitekim bahsettiimiz hadis baka bir rivayette Hilfet-i nbvvet otuz senedir... eklinde rivayet edilmitir. Gerek hilfetin artlarna gelecek olursak, bunlar on tanedir: Mslman olmak, hr olmak, akl banda ve bul ana ermi olmak, erkek olmak, bedenen ve zihnen shhatli olmak, memleketin ilerini, milletin maslahatlarn yrtme ve korumada tedbir ve gzel bir siyaset sahibi olmak ve ayn zamanda halk zerinde nfuz ve idare gcne sahip olmak, tam mnasyla adaletli olmak, Kurey kabilesinden olmak. te hilfetin artlar bunlardr. Bunlardan biri eksik olursa hilfet geerli olmaz. Bu artlardan baka bir de ilim art vardr. Yani halifenin lim olmas arttr. Fakat bu ilim artnda slm limleri iki ksma ayrlrlar. Ehl-i snnet limlerinin ekseriyetine gre halife olacak kiinin sradan bir lim olmas yeterli deildir. Din konularda esas ve teferruat meselelerinde ictihad edebilecek derecede lim olmas arttr. Fakat Hanefler bu konuda msamahakr davranmlar ve mctehid olmay art grmemilerdir. Halife tayin etmekten gaye zalimin zulmn ortadan kaldrmaktr, yoksa insanlar zerine zulm musallat etmek deildir. Bunun iindir ki btn slm limlerine gre zalim ve yolsuzluk yapan bir kiiyi halife semek ciz deildir. Ayrca zulmetmeye balayan bir halife de btn limlerin ittifakyla, vazifeden alnmaya mstehak olur. Hatta bata mam fi olmak zere ilk dnem fi limlerine gre halife millet tarafndan azledilmemi olsa bile kendiliinden azledilmi ve vazifeden ayrlm kabul edilir. Hanefler ise mslmanlarn birbirine dmesi ve birbirlerini ldrmesi, ihtill gibi durumlar sz konusu deilse halifenin vazifeden alnmas gerekir demilerdir. Baz limler, Hanef fakihlerine gre adalet hilfetin shhat artlarndan deildir. yleyse fsk ve gnahkr bir kiinin hilfeti mekruh olmakla beraber sahihtir demilerse de bu doru deildir, yanltr. Hanef fakihleri de adaleti hilfetin shhat artlarndan sayarlar. Onlara gre adalet, meliklik ve saltanatn shhat art deildir. Yani imdi aada zikredeceim hilfetin ikinci eidinin art deildir. nk hilfetin ikinci eidi hkmdarlktan ve saltanattan

ibarettir. Bu ise seim ve biat zerine kurulmu bir hilfet deildir; kuvvet, kahr, galebe zerine kurulmutur. Bu noktada hilfetle saltanat birbirine kartrmamak gerekir. Hakiki hilfet baka, eklen (grnrde) hilfet, yani saltanat ve padiahlk yine bakadr. kinci eit hilfete gelince; buna sreten ve eklen hilfet demitik. Bu eit hilfet, sreten ve zhiren hilfet eklinde ise de gerekte hilfet deildir. Belki meliklik ve saltanattan, galebe ve sultadan ibarettir, padiahlktr. Bu ya hilfet artlarn kendinde bulundurmamak veyahut kahr ve istil, zorlama ve galebe yoluyla elde edilir. Btn Ehl-i snnet limlerinin ittifak halinde akladklar bir hakikattir ki Emev ve Abbs halifelerinin halifelikleri bu ikinci eittendir. nk bunlarn hilfetleri milletin arzu ve seimiyle meydana gelmemi, kahr ve istil, zorlama ve galebe yoluyla elde edilmitir. Gerek Emev halifeleri ve gerekse Abbs halifeleri hakikatte halife deildirler, sultan ve padiahtrlar. Onlara halife denmesi insanlar arasnda byle bir rfn olmasndandr. Nitekim Zemaher gibi biroklar, Abbs ve Emev halifeleri hakknda gasp ve mtegallibedirler, kendi kendilerine halife ismini takmlardr gibi ifadeler kullanmlardr. Hatta bnlHmmn belirttiine gre, Hanef mezhebinin ileri gelenlerinden bir ksm Muviyeye bile halife demeyip, melik ve sultan demilerdir. Osmanl padiahlar da hibir zaman Arap dnyasnda halife olarak tannmamlar, hatta Osmanl limleri bile padiahlarna halife dememilerdir. O halde bu glkleri ve vuzuhsuzluklar kaldrmak iin ne yapmaldr. Bu hususta sylenecek sz udur: Halifeliin artlarn tayan bir kii bulunmad mddete halifenin tayin edilmesi ve seilmesi nermesi de ortadan kalkar, vcip olmaz. Burada gayet kuvvetli bir itiraz ortaya kar ve denilebilir ki, mslmanlar zerine bir imam (halife) tayin etmek ve semek vciptir. Bu konuda icm vardr. Buna ne cevap vereceksiniz? Bunun cevabn Allme Adudddin vermitir: mmetin artlarn kendinde toplayan bir kii bulunmad mddete mslmanlar zerine bir imam tayin etmek vcip olmaz. Fakat bundan Hkmet kurmaya lzum yoktur mnas kmaz. Halifelik artlarn tayan bir imam tayin etmek imknsz olduu zaman yine hkmet kurmak vcip olur. Fakat artk ona hilfet, hkmet bakanna da halife mnasna imam denmez ve bundan dolay slm milleti gnahkr olmaz. Nitekim byk Hanef limlerden Sadrera halifelik artlarn saydktan sonra, artlarn tayan halifeliin -hads-i erifte akland gibiotuz senede tamamlandn, ondan sonra dnyev bakanlk ve galebe

bakanlndan ibaret olan meliklik ve saltanatn kurulduunu aklyor. Sonra da u zikredilen hilfet artlarndan zaruretlerin ortadan kaldrd artlar dmtr. Bunun gibi zamanmzda, Kureyten olma art da dmtr diyor. Bu sz syledikten sonra Hepsi de Allahn rahmetinden
koulmu olarak nerede ele geirilirlerse yakalanrlar ve mutlaka ldrlrler (el-Ahzb 33/61) yetini iktibas ediyor. Bu suretle hilfet artlarn ta-

mayan melik ve sultanlara iddetle hcum ediyor. te bu izahlarmzdan gerek hilfetle ekl hilfetin neden ibaret olduu tamamyla anlalmtr, sanrm. Gerek hilfet asl hilfettir ki, rid halifelere mahsus idi, geldi geti. ekl hilfet ise rid halifelerden sonra gelen halifelerin hilfetidir ki kahreden sultanlktan baka bir ey deildir ve dinen gayet ktlenmitir. Gerek hilfet rid halifelerinki gibi olur. Halife diye de byle zatlara denir. Gnmzde byle halife bulmak mmkn mdr? Mmkn olmaynca halife aramann mnas kalr m? Szlerimin banda da sylemitim: erefli eriat nazarnda hilfetten maksat hkmettir, bir adaletli hkmet kurmaktr. Kurn- Kerm de hkmet iinde idare tarz olmak zere bize mevereti (ra) tavsiye ediyor, Onlarn ileri kendi aralarndaki raya dayanr diyor. Bizim de bugn mmkn olduu kadar kurmaya altmz idare usul ve tarz meverettir. Hkmeti meveret esas zerine kurmak istiyoruz. Bu idare usul, ilh gzellie ve beenmeye mazhar olduu halde daha ne istiyoruz, bamzda heyl gibi bir halife bulundurmann ne mnas vardr? slmda yle Hristiyanlkta olduu gibi ruhaniyet, yani ruhan hkmet yoktur. Ayn ekilde slmda ne din tekilt, ne de idar tekilt yoktur. slm eriat din tekilt kurmad gibi, idar tekilt da slm mmetine brakmtr. slmiyet mukaddes olarak yalnz bir eyi tanr ki o da haktr. Mukaddes olan yalnz haklardr. Hilfet bir eit veklettir. Milletle halife arasnda akdedilmi olan vekletten baka bir ey deildir. Millet mvekkil, halife onun vekilidir. Halife semek ve ona biat etmek demek veklet akdini icap etmek demektir. Hilfet er mahiyeti itibariyle hkmet demektir. Bilirsiniz ki Hz. Peygamber bir taraftan er hkmleri ortaya koyar, dier taraftan da bizzat o hkmleri icra ederdi. Etrafa valiler, kadlar, kumandanlar tayin ederdi ve harplerde bizzat bakumandanlk vazifesini yerine getirirdi. Hatta pek iyi bilirsiniz ki Uhud Harbinde yanandan yaralanmt. Bu durumlar ise hkmetin icras demektir. Fakat gerek Asr- sadette ve gerek sonralar hkmet

tabiri stlah olarak kullanlmamtr. Hkmet kelimesi lugatta hkim olmak, emretmek ve yasaklamak, tahakkm etmek demektir. eriat asndan pek makbul bir ey deildir. Onun iin o vakitler hkmet tabiri kullanlmam, onun yerine hilfet tabiri kullanlmtr. Byk Hanef limlerinden bnl-Hmm immeti, yani hilfeti, mslmanlar zerinde kamu tasarrufuna (tasarruf- mme) hak kazanmaktr diye tarif etmitir. te hilfetin fkh asndan tarifi budur. Akaid ilmi kitaplarnda hilfet, daha dorusu immet baka ekilde tarif edilir. Bu tariflerden biri din ve dnya ilerinde Hz. Peygamberden halef olarak mslmanlar zerinde reisliktir eklindedir. bn Hmm byk fakih olduundan immeti fkh ve hukuk asndan tarif etmek istememi, onun iin immet, mslmanlar zerine kamu tasarrufuna hak kazanmaktr demitir. mmetin en gzel ve en doru tarifi budur. Kamu tasarrufuna hak kazanmaktr diyor. Kamu tasarrufu demek, btn mslmanlara amil olmak zere onlarn umumi ve ortak ilerinde tasarrufta bulunmak demektir. Buna fkh dilinde yani slm hukuku stlahnda kamu velyeti (velyet-i mme) denir. bn Hmmn yukardaki tarifinden anlalmtr ki, halife olmak demek kamu tasarrufuna hak kazanmak demektir. Bu ise dorudan doruya milletin kendi iidir, milletin kendi hakkdr. Millet bu hakk bakasna vermedike hibir kimse o hakka mlik olamaz. te bu esasa dayanarak slm fakihleri yani slm hukukular, hilfet, milletle halife arasnda akdedilmi bir veklettir derler ve bu konuda tamamen veklet kaidesinin hkmlerini tatbik ederler. Hilfet veklet trnden olduundan, halife seim ve biat srasnda mvekkil olan millet tarafndan ileri srlen kayt ve arta uymaya mecburdur. Millet kendi kamu velyetini yani kamu ilerinde kamu tasarrufu salhiyetini halifeye mutlak surette bahetmi ise halifenin bu eit mutlak halifelii, mutlak hkmet demek olur; rid halifelerin hilfeti gibi. Yok eer millet biat srasnda halifenin hilfetini yani kamu velyetini baz kayt ve artlara tbi tutmusa o zaman bu tr hilfet de mer hkmet demek olur, Osmanl merutiyetinde olduu gibi. Bunun her ikisi de ciz olduu gibi milletin kendi kamu ilerinde tasarruf hakk bahetmemesi de esas itibariyle ciz olmak lzm gelir. Millet, kendi iimi kendim greceim, artk ben rde ulatm, kendi ortak ilerimde kendim tasarruf etmek iin gereken ehliyet ve belgeye de sahibim, dolaysyla kamu tasarrufu hakkn artk kimseye vermeyeceim diyecek olursa ona ne denilebilir? te imdi biz de byle yapmak istiyoruz. Buna fkh ve hukuk itibariyle hibir engel yoktur. Yeter ki

millet gerekten rde ulam olsun. Ve bu konuda olmas gereken siyas ve itima terbiyeye sahip bulunsun. Kurn- Kermde Mslmanlarn ii kendi aralarnda meveretle grlr dendii iin buna er msaade bulunduunu bildiriyor. Zamanmzda birok devlet de kendilerini bu ekilde idare ediyor. Maksat memleket ve milleti adaletli bir ekilde gzelce idare etmektir. Yoksa hkmetin ekli deildir. Kamu velyetinin mnas budur. Memleketin her tarafn, btn fertleri ve cmle kamu ilerini iine alr. O halde halifenin, imamn, hkmetin veya sultann emirleri, tasarruflar nasl geerli oluyor? te seim ve biat onun iin arttr. Halifeyi semek, imam denilen kiiyi semek, hatta mebuslar semek onun iin arttr. slm hukukular, Halife milletin vekilidir derler. nk millet kamu velyetini ona devretmitir. Seim yoluyla devretmitir. Millet onu semeseydi, o kamu velyetine sahip olamazd. Onun iin millet o kamu velyetinin sahibidir ve asldr. Millet dilerse halifeyi mutlak ekilde seer, onun hibir tasarrufunu kayt altna almaz (hkmet-i mutlaka), dilerse halifenin tasarruflarn baz kayt ve artlara tbi tutar (hkmet-i mukayyede). te merut hkmet denilen hkmet bu tr bir hkmettir. Millet hibir kiiye veklet vermez. Yani bir halife, bir imam semezse hilfet yok demektir. O vakit de Cumhuriyet olur. Buna ne mani vardr? Millet, Kendi iimi ben yapacam, neden bana bakas zorla yaptrsn derse niin ciz olmasn. Millet diyor ki hayr kendi iimi ben kendim greceim, ne zaman ciz olursam o zaman halife veya imam adyla bakasn vekil tayin ederim. Fakat imdi ben ciz deilim, rdm elime geirdim, vekile ihtiyacm yoktur. Milletler iin en faydal hkmet ekli demek olan Cumhuriyet ve meveret usul ile kendi iimi kendim greceim. O halde buna kim ne der? Kimse bir ey diyemez. nk hak milletindir (bu konumann sadeletirilmi tam metni iin bk. smail Kara, Trkiyede slmclk Dncesi, I, 179-220). Seyyid Beyin bu konumasndan sonra hilfet pek ciddi itirazlarla karlamadan kaldrlr. Seyyid Beyin bu konudaki temel grleri bir yl sonra benzer bir ekilde Ali Abdrrzk tarafndan el-slm ve usll-hkm adyla Msrda yaymlanmtr. Bu kitap yaymlandktan ksa bir sre sonra Bat dillerine ve mer Rza Dorul tarafndan Trkeye evrilmitir (1927). Burada ilgin bir nokta, Ali Abdrrzkn ileri srd grler byk bir yank uyandrd, dnemindeki Ezher ulems bata olmak zere slm limlerinin ounluu tarafndan tenkit edildii, bu amala kitaplar telif edildii halde, Seyyid Beyin baz hususlarda daha radikal olan grleri o

derece bir yank uyandrmam ve tepkiyle karlamamtr (Ali Abdrrzkn eseri ve grleriyle ilgili bir deerlendirme iin bk. Mehmet Grmez, slm Dnyasnda Laiklik Tartmasn Balatan Bir Kitap ve Bu Kitabn Serencam, slm Aratrmalar, VIII/3-4 [1995], s. 223-231; Hayreddin Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I, 82-87).

Trkiyede hilfetin kaldrlp yerine millet meclisinin ikame edilmesine ilikin olarak Pakistanl dnr Muhammed kbal u deerlendirmeyi yapmtr: Ehl-i snnete gre bir halife tayin etmek gerekir. Fakat halifenin bir ahs olmas zorunlu mudur? Trk milletinin ictihadna gre immet, bir heyet, yani millet tarafndan seilmi bir meclis tarafndan deruhte olunabilir. Gerek Msr, gerek Hindistan limleri henz bu mesele zerindeki grlerini aklamam bulunuyorlar. Benim kanaatime gre Trk milletinin gr isabetlidir ve bu nokta zerinde herhangi bir mnakaaya gerek yoktur. Cumhuriyet rejimi slmn ruhuna tamamen uygun olduktan baka slm leminde hrriyete kavuan yeni kuvvetlere gre Cumhuriyet rejimi stelik bir zarurettir. Trk nokta-i nazarn iyice anlamak iin bn Haldnun ne dediine bir bakalm. bn Haldn Mukaddimede hilfet konusunda farkl bak as bulunduunu belirtir: 1. Hilfet ilh bir messesedir ve onun iin zorunludur. 2. Hilfet ihtiyaca baldr. 3. Hilfet lzumsuzdur. Hricler bu nc noktay savunmulardr. Bu bak asndan de slmdir ve Trkler bunlardan ilerine geleni kabul etmekte serbesttirler. Siyas dncelerinde mzinin tecrbelerinden yararlanan Trkler slm devletinin birlii zamannda hilfetin faydal olduunu anlamakla beraber artk onun ie yaramaz hale geldiini grmlerdir. nk bugn slm devletleri oalm ve hepsi de bamszlklarna kavumulardr. Onun iin hilfet modern slm lemini tekiltlandrmak bakmndan canl bir mil olmaktan km ve mstakil slm devletleri arasnda bir birlik kurulmasna engel olmutur. Onun iin kuru bir unvan uruna bir sr ayrlklara sebep olmak mnasz ve lzumsuzdur (Selmet, 27 ubat 1948, say 41). Ali Abdrrzk, Seyyid Bey, Muhammed kbal gibi dnr ve aydnlarn hilfet konusundaki bu deerlendirmelerini dnemlerindeki artlardan zellikle de uluslararas siyas sreten bamsz olarak ele almak doru olmaz. te yandan bu grleri slm lkelerinin son yzyldaki bamszlk mcadelelerine ve yeni ulus-devletlerin oluumuna destek verdii iin tasvip edenlerin yan sra, XX. yzyldaki yeni uluslararas oluumda slm dnyasn zaafa uratt, gelenekten kopard ve millet-devlet ban zayflatt gerekesiyle eletirenler de olmutur. Konu bir ynyle tarihsel tecrbe

niteliinde olmakla birlikte anlan farkl yorumlar ve bak alar gnmzde de deiik biimlerde varln devam ettirmekte olduundan gncel bir deer de tamaktadr. 2. Tarihsel Tecrbeye likin Deerlendirme Hz. Peygamberin lmeden nce mmetin ilerini yrtecek kiiyi tayin edip etmedii konusu mmet arasndaki en temel tartmalardan birisini tekil etmektedir. Sonradan ortaya kacak siyaset teorileri de byk lde bu tartmada taknlan tutuma gre ekillenecektir. Yneticinin kim olaca konusunda mmet arasnda tartmann olmas, limlerin byk ounluu tarafndan Hz. Peygamberin kendi yerine geecek kiiyi belirlemedii eklinde yorumlanmtr. nk Reslullah kendisinden sonra ynetici olacak kiiyi belirlemi olsayd mmet arasnda tartma kmazd. Snn teori, Resl-i Ekremin Eb Bekiri ima ve iaret ettiini kabul etmekle birlikte bu ynde dorudan bir belirleme ve tayin olmadn savunmaktadr. Snn gruba dahil edilen bn Hazm ise Hz. Eb Bekirin ismen tayin edildiini savunurken, a Hz. Alinin tayin edildiini ve sahbenin onun hakkn gasbettiini ileri srmtr. Bu hususta Hz. Peygamberin bir tavsiyesi yneticinin Kureyten olmas ynndedir. mamlar Kureytendir eklinde nakledilen szn, Hz. Peygambere mi yoksa Hz. Eb Bekire mi ait olduu, yahut Ben Sakfe toplantsnda bu szn gndeme getirilip getirilmedii ynndeki tartmalar bir tarafa, klasik siyaset teorisinde bir esas olarak kabul edilen bu hadis eitli ekillerde anlalm ve yorumlanmtr. Bu yorumlar iinde sosyopolitik gereklie uygun den ve tarihsel tecrbeyi aklayabilen yorumlarn banda, Hz. Peygamberin bu tavsiyesinin Kureyin soy olarak stnl ve bu iin onlara tahsis edilmesi anlamna gelmedii, tam tersine, byle bir tercihin o dnemde mslmanlarn birliini devam ettirmeyi salayacak uygun bir yol oluudur. nk Arap kabileleri Kureye kar ar bir sayg hissi beslemekteydiler. bn Haldn bunu asabiyet olarak adlandrmaktadr. Hz. Peygamberin lmnden ksa bir sre sonra yneticinin kimlii ve nasl seilecei konusunda iki temel paradigmatik otorite kalb ekillenmitir. Bunlardan birincisi hilfet teorisidir. Bu anlaya gre hilfet (immet), dinin bekilii ve dnyann siyaset edilmesi hususunda peygamberlik misyonunun yerini tutmak zere vazedilmitir ve bu bakmdan mmet iinde bu ii yerine getirecek durumda olan kimseye bu grevin verilmesi zorunludur.

Ehl-i snnet tarafndan oluturulan ve gelitirilen bu teoride hilfet, peygamberlik misyonuyla temellendirildii ve bir anlamda onun devam kabul edildii iin, konu bir ynyle din bir ierik kazanmtr. Bu yaklam Reslullahn siyasal otoritesi hakknda dorudan bir deerlendirme iermiyor olsa da, dolayl olarak onun siyasal otoritesini de din bir temelde grd izlenimini vermektedir. Hz. Peygamberin siyasal otoritesini bu yolla gelenee dntren Snn teoride hilfetin Kureye ait olduu eklindeki anlay, sonraki dnemlerde sosyopolitik artlar sebebiyle ikinci plana alnm ve ayrnt kabul edilmi olsa da, balangta teorinin olduka nemli bir parasn tekil etmitir. Snn teori ileriki dnemlerde, insanlarn yarar anlay erevesinde olduka pratik ve pragmatik bir karakter kazanacaktr. kincisi ise ann oluturduu immet teorisidir. Bu teoriye gre Hz. Peygamberin hem siyasal hem de ter otoritesi msum imam anlayyla devam ettirilmekte ve imama Allahn yeryzndeki temsilcisi gzyle baklmaktadr. Allahn yeryzndeki temsilcisi olan imam her ilmin kayna olduu gibi din hkmlerin de en yetkili aklaycsdr. Bu anlayyla a Reslullahn siyasal otoritesini dnyev-insan dzlemden ilh dzleme ekmekte ve ona sreklilik kazandrmaktadr. Bu iki temel eilimin yannda belli belirsiz var olan nc bir eilim ise Hriclerin temsil ettii, siyasal otoriteyi lzumsuz sayan veya siyasal otoriteyi bir kabile veya muayyen bir kii ve onun soyuna ait grmeyip mmetin geneline yayan anlaytr. Bu anlaylar, toplumun yneticisinin esas itibariyle bir vekil olduu noktasnda birlemekle birlikte, vekletin kim adna yapldnda ayrlrlar. Ayrntlara girmeyi gerektiren bir konu olmakla birlikte genel bir ifadeyle sylenecek olursa sz konusu veklet, sonu itibariyle btn mmete veklet yani millet adna i grme demektir. Snn literatrde zaman zaman gndeme getirilmi olan peygambere veklet anlay da pratik olarak mmete mmetin direktifleri dorultusunda veklet eklinde anlalmaldr. Kendi teorik kurgular iinde tutarl saylabilen bu anlaylardan her biri mslman gruplarca nerilen ve savunulan anlaylar ise de bunlardan herhangi birini kutsal, ilh, din olarak nitelemek doru deildir. Abartsz bir slpta ifade etmek gerekirse bu ve benzeri aklamalar, mslman toplumlarn entelektel tartmalar ve bu dzeyde beer-zihn rnleri olarak grmek gerekir. Bunun iin de bu tr anlaylarn slmn siyaset teorisi olarak tantlmas yanltc olmaktadr. Bu anlaylar dorultusunda gerekleen ynetim biim ve anlaylar da, mslman toplumlarn

mmkn birer siyasal tecrbesi olarak tarihe gemitir. Bu ve benzeri tarihsel tecrbelerin sadece kendi artlar iinde ve uygulandklar tarih diliminde slmn evrensel hkmleri ve genel ahlk ilkeleriyle eliip elimedii sorgulanmas daha anlaml olabilir. Byle olunca, slm toplumlarnn siyasal ve hukuk tecrbelerinin slmn kendisi olarak alglanmas gerekmez. Bu tecrbeler, olsa olsa slmn mntesipleri tarafndan o dnemlerde alglan ve uygulan biimini ifade eder. nsanlk, tarihsel ve siyasal tecrbelerine ramen, btn zamanlar iin geerli olacak devlet biimleri ve ynetim ekilleri gelitirememitir. Her devlet biimi ve her ynetim tipi, ortaya kt an artlarndan etkilenir ve hatta bir anlamda ondan doar. Bu tarihe bamllk, bir siyaset felsefesini de her ada aktel olandan yola kmaya zorlar. Her tarihsel an gerekletirmek zere kendine koyduu ideler vardr. Ortaa iin bu ide, insanl bir dinsel ethos altnda evrensel bir devlet idealinde birletirmekti. Yenia ideleri zgrlk ve eitlik olmutur. Batnn son birka yzyllk siyasal tarihi ancak bu idelerle ilikili olarak anlalabilir. Fkh kitaplarnda IV. (X.) asra kadar devlet bakanl, bunlarn seimi vs. gibi konularn yer almamas, bir bakma Muviye ile balayan eriat siyaset ayrmasnn ve hukukun siyasetten bamsz ilediinin bir gstergesi kabul edilebilir. Daha gerilere gtrme imkn bulunmakla birlikte hilfetin byk lde sembolik bir hviyete brnmesi IV. (X.) asrdan itibaren resmen ve fiilen gereklemitir. Bu tarihten itibaren hilfet, ileriki baz dnemlerde saltanatla birlikte tek elde toplansa bile, ortadan kalkncaya kadar bu ekilde devam etmitir. lgin bir nokta, sanlann aksine halifelerin, zllullhi fil-arz, hkim biemrillh gibi unvanlar almaya balamalarnn, onlarn dnyev otoritelerinin artt deil, tam aksine azald dnemlere tesadf etmesidir. Hilfetin sembolik bir makama dnmesinde, mslman toplumlarn iinde bulunduklar sosyopolitik artlarn zorlamasnn m yoksa zellikle Snn hukukularn pragmatik tutumlarnn m daha etkili olduu tartmaya ak olmakla birlikte bunlarn birbirlerini ikmal edici fonksiyon icra ettikleri aktr. Bu bakmdan mslman hukukularn siyaset teorilerinin pratik ve pragmatik olduu ynndeki deerlendirmeler byk lde hakikati yanstmaktadr. Halifeliin sembolik hale dnmesinin anlam zerinde de durulmaldr. Hz. Peygamberin ynetimi de dahil olmak zere, slm toplumlarnda hibir zaman siyasal otorite, tanrsal bir destei arkasna alarak icraat yapmam

ve kendisini ilh iradenin tecessm yeri olarak iddia etmemitir. O halde belli bir dnemden itibaren hilfetin sembolik bir mahiyet kazanmasn, Tanr adna siyasal ynetimin geri ekilmesi olarak deerlendirmek mmkn deildir. Sz konusu olan ey, sosyal ve siyasal gerekliklerin, daha nce oluturulmu olan hilfet teorisinin kalplarna uymamas ve bu durumun bir ekilde telafi edilmesidir. C) Klasik slm Siyaset Teorisi Klasik slm siyaset teorisi, esas itibariyle felsef, hukuk, kelm ve ahlk bak alarna gre yaplan deerlendirmeler gz nne alnarak olduka tam bir ekilde ortaya konulabilir. Bu hususlara ayrntl olmasa bile genel ak iinde yer yer iaret edilmitir. Burada tarihsel tecrbede ortaya kan biimlerin, Bat tecrbesine gre ortaya kan ynetim biimi tasniflerinden hangisine girdii ve gnmz asndan bu probleme nasl yaklalaca hususu zerinde durulacaktr. Hkmet biimlerinin belirlenmesinde zellikle hkimiyetin kayna ve yasama yetkisine iliin anlaylar ve kabuller baskn rol oynad iin ncelikle hkimiyet ve yasama yetkisi konularna yer verilecek, daha sonra da devlet, anayasa ve hilfet kavramlar zerinde durulacaktr. a) Hkimiyet Kurandaki birok ifadeye gre hkimiyetin gerek sahibi Allahtr. slm kaynaklarnda da sklkla hkimiyetin Allaha ait olduu tekrarlanr. Klasik literatrde itikad ve kll bir prensibi hatta evrensel bir vkay belirtmek iin kullanlan bu ifade amzda siyasal bir ierik kazanm ve hkimiyetin millete ait oluunun deta alternatif sylemi haline getirilmitir. Halbuki kinatta genel ve kalc hkimiyetin Allaha ait olmas ile bir lkede siyasal iktidarn kaynann halkn iradesi olmas birbiriyle elimez. Allah insan yeryznde halife olarak yaratp onu yeryznn imarna, dzenli ve gvenli bir toplumsal hayat iinde kimsenin hukukunu ihll etmeden yaamaya memur etmi, insana yetki ve sorumluluk vermitir. nsann bu konumu dnyev iktidarn, siyasal rgtlenme ve karar verme sorumluluunun da insana ait olmasn gerektirmi, ilk dnemlerden itibaren de bu byle cereyan etmitir. Aksi halde insann halife saylmas ve dnyev sorumluluu anlamn yitirmi olurdu. te yandan din insana bu sorumluluk ve yetkiyi tanrken onu ba bo brakmam, davran ve tercihlerine baz

kaytlar getirerek, baz hedefler belirleyerek insana rehberlik etmi, yardmc olmak istemitir. Geleneksel slm siyaset teorisindeki hkimiyet telakkisini, hatta biraz sonra temas edilecek olan ri-i hakknin Allah olduu kalp cmlesini byle bir zemine oturtmak gerekir. Dnyev dzlemde, ynetme anlamnda hkimiyet, din adamlarna veya bir din kurumuna deil yeryznn halifesi olan insana aittir. Fakat dnyev hkimiyetin kullanl konusunda birtakm l ve kaytlar bulunmaktadr. slm toplumlarnda teden beri genel kan dnyev hkimiyetin/iktidarn mmete ait olduu, mmetin bunu eitli biimlerde kullanabilecei eklindedir. Dolaysyla teorik olarak kimsenin Allah adna toplumu ynetmesi sz konusu deildir. Ynetim halktan alnan yetkiyle ve halk adna olacaktr. Dier bir anlatmla hkimiyetin Allaha ait olduu ilkesi, beer iradenin kll iradeye ve slmn temel esaslarna tbi olacan anlatmakta olup, iktidarn millete belirlenmesi bu ilke ile elimez. Halife de, yeryznde Allahn adna i gren kimse anlamnda deil, Hz. Peygamberin halifesi, onun yerine geen ve mmet adna i gren kimse anlamndadr. Bu yzdendir ki devlet bakanna halfetullah (Allahn halifesi), zllullah fil-arz (Allahn yeryzndeki glgesi) gibi lakap ve unvanlarn verilmesi uygulamada zaman zaman grlse de slm literatrde teden beri doru bulunmamtr. b) Devlet Devlet kelimesi klasik slm literatrnde hkimiyetin dnml olarak el deitirmesi anlamnda kullanlmaya balam, ileri dnem literatrnde bu kelime hkimiyete dayal sreklilik arzeden siyasal yap anlamn kazanm ve nihayet ada kullanmdaki ieriine kavumutur. Buna gre devlet, belli snrlar (lke) iindeki insan topluluuna (millet) ait tekiltlanm siyas egemenliin addr. Yukarda da akland gibi Hz. Peygamber, Medineye hicretten sonra Medine toplumunu kendi siyas otoritesi altnda toplamtr. Gerek bu dnem ve gerekse siyas yaplamann daha da gelitii Hulef-yi Ridn dnemi, sonraki fakihler tarafndan slm toplumlarnn devlet, ynetim ve siyasal egemenlikle ilgili telakkilerinin temelini oluturan ideal bir model ve rnek olarak dikkate alnmtr. Emevler ve Abbsler dnemiyle birlikte devletin messeseletii devrin artlar, kltr ve gelenekleri istikametinde belli bir yap kazand grlr. lk hicr asrlarda, zellikle Emev ve Abbs iktidarlar dneminde sergilenen

ynetim tarz, siyasal iktidara kar gsterilen diren ve isyanlar slm siyaset dncesi tarihi iinde nemli bir yer tutar. slm hukuku alannda kaleme alnan eserlerde ve zellikle el-ahkms-sultniyye trnde yazlan eserlerde bir yandan siyasal iktidarla ilgili fiil durum ve uygulamalarda grlen sapmalar slmn ilke ve amalar nda deerlendirilmeye ve ilke ve amalara uygun bir siyaset ve devlet teorisi gelitirilmeye allrken, te yandan ierisinde bulunulan sosyopolitik artlar dikkate alnmak suretiyle ve saltanatn basks sebebiyle fiil durum bir anlamda merlatrlmtr. Bu bakmdan klasik kaynaklarda bu konudaki yaklamlar o dnemlerin kltr ve tecrbelerinden fazla bamsz deildir. zellikle slmn ilk asrlarnda yaanan zc olaylarn ay ve hatta baz Snn yazarlar farkl ve topik bir immet anlayna gtrd gzlenmektedir. Devlet ve devlet bakanl, hem fertlere dinlerinin gereklerini yerine getirme imkn salayacak bir zgrlk ortamnn hem de kamu dzeninin salanmas asndan zaruri grldnden eski ve yeni literatrde zerinde ayrnt ile durulan bir konu olmutur. slmn emir ve yasaklarnn da fert ve toplum plannda huzur ve dzeni salamay hedefledii dnlrse devletin varlnn vazgeilmezliinin, dier toplumlar gibi mslman toplumlar iin de kamu dzenini salama, birlik ve dirlik iinde yaama gibi hayat ve sosyal bir temele sahip bulunduu ve bu esasa dayand sylenebilir. Hz. Peygamberin siyas otoriteye ba kaldrp toplumsal dzeni ihll edenleri, Chiliye tarz bir hayat srmekle vasflandrmas da bir ynyle buna iaret saylmaldr. Bununla birlikte hukuk doktrininde, siyas iktidar elinde tutan kimselerin mutlak deil snrl bir hak ve yetkiye sahip olduu, Allah adna deil millet adna bu yetkiyi kullanaca, ilh emirlere aykr davrandnda, adalet ve doruluktan ayrldnda birtakm hakl uyar ve direnile karlaaca fikri arlkl olarak ilenmi ve devletin bir unsuru olan siyasal tekilt ve ynetimin kendi tabii seyri iinde gelimesi ynlendirilmek istenmitir. Tarihsel srete mslman toplumlarda devletin dinle olduka yakn ba ve ilikisi bulunmakla birlikte tarih seyir ve uygulama ynnden slm devletleri teokratik bir karakter arzetmez. Aksine, mslman toplumlarda devletin slmn ak ilke ve yasaklarn koruma, onlarn ihlline imkn vermeme ynnde kendini kaytlamas ise, ounluunun mslman olmas ve halkn iradesine tbi olma zorunluluunun hissedilmesi ile aklanabilecek bir olgu grnmndedir. slmn bireylerin zel hayatlaryla ve bireyler aras ilikilerle alkal birok ayrntl hkm getirmesi, devlet yne-

timi ve fert-devlet ilikisi konusunda ise sadece genel ilke ve kurallar koymakla yetinmesi, teden beri mslman toplumlarda ynetime geni bir hareket alan brakm, buna bal olarak da toplumlarn gelenek, kltr ve artlarna gre farkl ynetim tarzlar ortaya kmtr. Bunun iin de sabit ve genel-geer bir slm devleti ve slm ynetim modelinden ziyade, farkl devirlere ve yerlere gre, mslman bilginlerin ve yneticilerin devlet ve ynetim anlay zerinde durulmas, slmn ilke ve esaslarna aykr olmad srece zaman ierisinde farkl modeller ortaya kabilecei fikri daha isabetli grnmektedir. Zaten tarih geliim srecinde, zellikle de Abbslerden itibaren devletin temel organlar ve ileyii iinde yer alan birok kurum ve uygulamann ran, Bizans gibi komu lkelerden alnm olmas, slmn temel ilke ve kurallarna aykr dmedii srece insanln ortak siyas tecrbesinden yararlanmaya ak ve bu konuda son derece msamahal oluundan kaynaklanr. Balangtan itibaren slm siyaset tecrbesinde grlen veya en azndan teorik olarak kabul edilen bir baka husus da devletin bizzat deer belirleyici olmayp, ulemnn ahsnda temsil edilen sivil toplumun rettii deerlerin (mruf) yaanr hale getirilmesinde arac konumda olduudur. Bu bakmdan klasik slm siyaset teorisinde devletin temel iki grevinden birisi toplum dzenini korumak, teki dini muhafaza etmek olarak ifade edilmitir. Devletin temel fonksiyonu olan yasama, yrtme ve yarg da esasen bu amalara mtuf yetki ve sorumluluklardr. Burada bu fonksiyonlardan yasama ve yrtme ile ilgili olarak slm siyaset teorisinde oluan anlaylara yer verilecektir. 1. Yasama Geleneksel slm telakkiye gre, er hkmn kayna Allah Teldr. ctihad, Kuran ve Snnetin metinlerini anlayabilme ve onlardan hkm karabilme amacyla baz metotlarn kullanlmas demek olduundan hkmn bir dier kayna deil, er hkm ortaya karc ve kefedici bir ameliyedir. er hkme ulamada Kuran ve Snnetin metinlerini ve bu metinler etrafnda oluan yorum faaliyetini l alan bu yaklam din nitelikteki hkmleri belirlemede vazgeilmez bir nem tar. Bu yaklam, dorudan din nitelikte olmayan alanlarda da bir lde geerli ve yararl olabilir. nk ou din ve ahlk erevede de olsa, fert ve toplum hayatyla ilgili baz ilke ve amalarn ri tarafndan belirlenmi olmas, siyasal iktidarn ve yasama organnn mutlak bir otoriteye sahip olmadn, baz temel

ilkelere ve deimezlere uymak zorunda olduunu hatrlatmas ynyle nemlidir ve bu deta hukuk devletinin normatif bir gvencesi mesabesindedir. Ancak ri tarafndan hatrlatlan ve korunmas istenen bu ilke ve deerlerin, akln prensipleriyle ve insanln ortak tecrbesiyle uyum iinde olduu, bunlar alglama, yorumlama ve uygulamann ise beer bir faaliyet olduu gz nnde bulundurulursa, slm yasamann teokratik bir karakterde olmad grlr. Belki slm retinin, bazlarnn yar teokratik yasama modeli olarak da nitelendirebilecei, nev-i ahsna mnhasr bir yasama modeli nerdiini sylemek daha doru olur. Yukardaki kavramsal erevede ifade etmek gerekirse slmn anlal ve uygulan biimlerinde yasama, i ie iki anlam ierecek bir ereveye sahip gibi grnmektedir. Bunlardan birincisi, hukukun genel ilkelerini koyma ve bir ereve getirme anlamdr. Hukuk yapma olarak adlandrlabilecek bu anlam klasik literatrde ounlukla e-er terimi ile ifade edilmi ve bu yetki Allaha ve elisi Muhammede ait olduu ifade edilmitir. Bu kaynaklarda sklkla ri-i hakknin Allah olduunun vurgulanmas bu anlama gelir. Yasamann ikinci anlam ise mevcut ilkeler erevesinde, yeni karlalan olaylarn hkmnn, mctehidler tarafndan, belli ilke ve kendi oluturduklar metotlardan hareketle bulunmas iidir. Hkm koymaktan ziyade mevcut olduu var saylan hkmn bulunmas, kefedilmesi ieriindeki bu faaliyet, klasik terminolojide ictihad olarak adlandrlr. ctihad grlerden birisinin devlet otoritesince benimsenip genel geer uygulama imknna kavuturulmas ise genel anlamda bir kanunlatrma saylr. slm hukukunun normlarn yeni bir ekil iinde uygulamaya sunma tarzndaki kanunlatrma faaliyeti gerek anlamda bir yasama (legislation) deil sadece bir tedvin (codification) saylacandan, riin Allah ve Resul olmas kuralna aykr dmez. Bununla birlikte klasik kaynaklarda yer alan riin Allah veya Allah ve Resul olduu ifadesinin gnmzde yukardaki anlam erevesinin dna karlarak, slmda kanun koyucunun Allah ve Resul olduu, yasamann da onlara ait bulunduu zel bir vurguyla belirtilir. Ancak byle bir vurgu, modern devletin temel fonksiyonlarndan biri olan yasamann Allah ve Resul tarafndan yaplp tamamland, Kuran ve Snnetin rnek bir yasama modeli olduu, yasama konusunda beer iradeye bir inisiyatif verilmedii gibi yanl anlamalara yol amakta, hatta teokratik bir anlaya zemin hazrlamakta olduundan isabetli deildir. nk, hkimiyet telakkisinde de

olduu gibi, riin Allah olmas gereiyle yasama faaliyetinde beer iradenin etkinlii ve sorumluluu dzlemleri farkl olduundan birbiriyle elien deil birbirini tamamlayan iki ayr husustur. Bu arada, klasik doktrinde devlet bakanlarnn serbest dzenlemeler yapabilecekleri bir cevaz alan fikrinin bulunduuna ve bunun yasama ile balantsna iaret etmek gerekir. Nitekim bir ksm usulc, cevaz er hkm kapsamnda grmeyerek dinin emir ve yasaklarnn dnda kalan geni bir alan cevaz alan olarak tanmlamakta, bu alanda yaplacak dzenlemelerin din hkmn deitirilmesi olmayacan ifade etmektedir. Son dnem Osmanl aydnlarnn kanun ve eriat ayrmna ilve olarak cevazn erlii ve ll-emrin cevaz alanndaki tasarruf yetkisi tartmasn amalar da yasama yetkisine bir aklk getirmeyi hedeflemi olmaldr. Siyasal otorite (devlet bakan) kural olarak hukuk hayata ilikin konularda ulemnn ictihad grlerine mdahale edemez. Bu bakmdan hukuk mektepleri olduka hr ve serbest bir ekilde olumu ve varlklarn devam ettirmilerdir. Bu hukuk mezheplerini bir anlamda sivil toplum rgtleri olarak kabul etmek mmkn olursa, slm toplumlarnda devletten ayr bir sivil toplum rgtlenmesi bulunduunu ve kanunlar erevesinde birey hak ve zgrlklerinin nemsendii bir yaama biiminin sregeldiini sylemek mmkndr. Devlet bakan ibadete ilikin ictihadlardan birini tercih edip herkes iin geerli ve balayc hale getirme hakkna sahip grlmezken, hukuk hayata ilikin konularda insanlarn maslahatna uygunluk, kolaylk gibi gerekelerle mevcut ictihad grlerden birini tercih edip o dorultuda amel edilmesini isteme yetkisine sahip olduu kabul edilmitir. Byle bir tercihten sonra artk resm ilemlerde ve yargda teki ictihad grlerle amel edilemez. Bunun iin de kanunlatrma alanna giren konularda halkn mezhebinin kanun, ibadet ve ahvl-i ahsiyye alannda ise mftnn fetvas ve ilmihal olaca sylenir. Bu anlay, kr krne kanuna ve fetvaya boyun eme fikrini telkin etmekten ziyade, her iki alanda da dzen ve istikrar salayabilmek, kamu dzenini ve hukuk gvenliini koruyabilmek iin bu tr objekif kriterlere ihtiya bulunduunu vurgulamay hedef alr. Devlet bakannn, mslman toplumlarn tarih srete oluturduklar hukuk mezheplerinden birini resm mezhep haline getirip getiremeyecei konusu teden beri tartma konusu olmutur. Teorik olarak bir mezhebin resmen devlet mezhebi kabul edilip, grlerine genel bir uygulama ve geerlik imkn tannmasnn ciz olmad savunulsa bile pratik olarak sosyal

hayatn gerekleri dierlerinin varlklarnn devamna mani olmakszn, bunlardan birine genel geerlik tannmasn gerektirmitir. Nitekim Osmanl toplumunda Hanef mezhebinin yerleik grlerinin deta resm mezhep olarak tercih edilmi ve uygulamada esas alnm olmas lke apnda hukuk gvenliini ve istikrarn koruyucu, kanun nnde eitlik ve adaleti salayc bir fonksiyon icra emi, Tanzimat dneminde de ayn anlayn devam olarak yine Hanef fkhna gre Mecelle-i Ahkm- Adliyye adyla bir kanunlatrmaya gidilmitir. Aile hukuku sahasnda daha sonra karlan 1917 tarihli Hukuk- ile Kararnmesi ise dnemin art ve ihtiyalarnn gerei olarak btn hukuk ekollerinin grlerinden tercihte bulunularak karma bir metotla hazrlanmtr. Her iki kanunlatrma da dier slm lkelerindeki eitli kanunlatrma faaliyetlerine kaynaklk ve nclk etmitir. 2. Yrtme slmn siyasal retisinde yrtme esasen insann yetki ve sorumluluk alanna giren beer bir faaliyet olmakla birlikte, herkes gibi yrtme organ kii ve kurumlarn da dinin genel ilke ve amalarna bamll, din tarafndan getirilen baz kayt ve snrlamalara tbi olmasnn gereklilii sz konusu olduundan din literatrde ayr bir nemle ele alnmtr. Genel slm anlaya gre devletin yasama gibi yrtme fonksiyonu da mutlak bir yetki deil, belli snrlamalara tbi snrl ve kaytl bir yetkidir. Klasik literatrde yneticiye itaat fikrinin vurguland her yerde bu itaatin snrlarnn izilmeye allmas ve yneticinin snrl iktidar zerinde durulmas bu anlaytan kaynaklanr. leri dnem fakih ve usulcleri, Hz. Muhammedin peygamberlik ve mftlk yannda stlenmi olduu siyasal liderlik (devlet bakanl) grevini, ierik ve deer asndan ayr deerlendirmilerdir. Hz. Peygamberin devlet bakanl fonksiyonunun, fetva, kaz (yarg) ve rislet kapsamna dahil olmad gibi bunlarn gerei ve doal sonucu olmayan ilve bir nitelik olduu gr klasik fkh ve siyaset teorisinde arlk ve yaygnlk kazanmtr. Zaten, grevleri sadece tebliden ibaret olan nice resullerin bulunduu da dikkate alnnca bir kimseye rislet grevinin verilmesinin, ona siyasal liderlik (immet, devlet bakanl) grevinin verilmesini gerektirmedii ve ikisi arasnda ayrlamaz birliktelik bulunmad anlalr. Siyasal anlamda iktidar elinde tutan kiiye itaat edilmesi emredilmitir. Fakat bu itaat, yneticinin buyruklarnn Allahn emrine aykr olmamas

artna balanmtr. Ayrca yneticinin, adalet ve insanlarn yarar dncesi dorultusunda ynetmesi gerektii de genel ve esasl bir snrlamadr. Ancak mslman toplumlarda halifenin/yneticinin otoritesine getirilen bu kayt ve snrlamalarn gereklemesini yeterince salayacak mekanizmalar oluturulamam veya iletilememitir. Devlet bakannn hukuka aykr tasarruflarda bulunmasn engelleyecek veya byle bir tasarrufta bulunduu takdirde onu cezalandracak kurumsal yaplarn var olup olmad veya varsa ileyip ilemedii konusu henz yeterince akla kavumu deildir. Mslman toplumlarn siyaset geleneinde bu grevi, ra ve meveret srecinde yneticinin evresindeki ve hilfet merkezindeki limler ve entelektel kamuoyu bir lde salamaya almtr. Ancak bu usuln baars ksmen aydn snfn dirayetiyle, daha ok da yneticinin kiiliiyle, onun buna hazr ve mtehammil oluuyla dorudan balantl olduundan farkl durumlarda farkl sonular verebilecek bir deikenlie sahiptir. slm hukukularnn nemli bir grubu, eitli sosyopolitik sebeplerle, fitne ve kargaaya yol aacak hareketlerden uzak durmay tavsiye etmiler, halifenin icraatn beenmeyen ve kendince slm bulmayan gruplarn ba kaldrmasn ve silhl mcadelesini fitne ve anari olarak nitelendirirken, ilk planda kamu dzeninin korunmasnn, skntlarn meruiyet ve birlik iinde kalnarak almasnn nemine dikkat ekmek istemilerdir. phesiz bu ynde younlaan tavsiyelerde, hicr I. yzyldan itibaren slm toplumlarnn yaad siyas ekimelerden, i sava ve isyanlardan artakalan ac tecrbenin nemli pay vardr. Ancak devlet bakannn da mslmanlarn bu itaat ykmlln ktye kullanmamas ve bunu salayacak siyasal yaplanma zerinde de ayrca durulabilir. Nitekim slm bilginleri Allahn hkmlerine aykrlk olduunda kiinin emre itaat ykmllnn bulunmadn bildiren hadisi (Mslim, mre, 39; Eb Dvd, Cihd, 87) bu alana da uygulayarak slm kural ve llerin dna kan halifeye kar mslmanlarn direnme hakknn bulunduunu, byle durumlarda devlet bakannn meruiyetini kaybedeceini de belirtirler. Btn bunlar, slm toplumlarnda yneticilerin mutlak, ruhan ve snrsz yetkilerle donatlmadn, hukukun stnlnn, belli ilke ve esaslara balln hkim olduunu gstermektedir. Hz. Peygambere itaat emri etrafnda oluan itaat paradigmas, tarihsel srete byk lde ahs (halife, imam, sultan, padiah) boyutunda kurgulanmtr. ahsa itaat paradigmasnn, kanunlara itaate ve hukukun stnlne riayete kaydrlmas, daha dorusu bu anlayn, zellikle Osmanlnn

son dnemlerinde padiahn yetkilerinin bir anayasa ile snrlandrlmas gibi yollarla kurumlatrlma abalar, bir tayir deil, z itibariyle geleneksel izgiden kopmayan bir deime olarak anlalmaldr. Tarihsel srete mslman toplumlarda ortaya kan siyaset anlay ve tecrbeleri, devletin yasama ve yrtme yetkileriyle ilgili teori ve uygulamadaki serbesti ve snrlamalar, amz yazarlarn biraz da hakl olarak slm din-devlet ilikilerini tanmlamada farkl kanaatlere sevketmitir. Mesel ada Batl yazarlardan Louis Massignon slm laik ve eitliki bir teokrasidir derken, kimi Avrupal yazarlar hilfeti Katolik dnyasndaki papalk makam ile ayn ey olarak telakki etmilerdir. slm toplumlarnda, dine ilgisiz veya dini dlayan yahut da dine tbi olan bir anlay deil din ile siyaset arasnda dengeli bir uyumun ve birlikteliin salanmaya alld bir anlay hkim olduundan yola kan kimi yazarlar da Osmanl ynetimini dindar merut bir rejim olarak nitelendirmektedir. Btn bu nitelemeler baz deiikliklerle btn tarihsel tecrbeyi byk lde doru yanstmakla birlikte, slm retinin din-devlet ilikisini teokratik olmayan, yasama, yrtme ve yarg konusunda beer anlay ve abaya byk bir inisiyatif brakan, fakat baz temel snrlama ve ller de getirerek hukuk devletinin olumasna normatif bir gvence salayan nev-i ahsna mnhasr bir izgiye oturttuu sylenebilir. Yar teokratik ve merut ynetim nitelendirmeleri de esasen bu zel durumu vurgulamay amalamaktadr. 3. Yarg slm toplumlarnn siyaset geleneinde devletin fonksiyonlarnn yasama, yrtme ve yarg eklinde bir ayrma tbi tutulmad, yrtme, yarg ve snrl yasamann esasen halifenin yetki ve sorumluluk alanna dahil bulunduu bilinmekle birlikte gerek fiiliyatta gerekse bu alanda kaleme alnan eserlerde izilen teorik erevede yargnn ayr bir fonksiyon olarak algland ve gelenein de yle olutuu grlr. lk dnemlerden itibaren yarg, atama ynyle olmasa da ileyi ve adaleti salay ynyle siyas iradeden bamsz faaliyette bulunmu, tarih tatbikat itibariyle genelde bamsz bir ileyie sahip olmutur. Yarglamada adaletin salanmas iyi kanundan ok iyi hkim unsuruna dayand iin, tek hkimli ve tek dereceli yarg sistemi mahzur deil avantaj tekil etmi, bununla birlikte gerektiinde nemli davalarn ve yarg kararlarnn temyizine ve st bir merci tarafndan denetlenmesine imkn tannmtr. te yandan, yarg alannda resm mezhep uygulamas deta kanun nnde eitliin ve yarg adaletinin de gvencesini tekil etmitir.

Sonu olarak, devletin fonksiyonlar arasnda yer alan yasama yetkisi ve grevi, slm toplumlarnda nisbeten snrl kalmtr. Kurann ve bir lde Snnetin ak hkmleri, kanun koyucunun da uymas ve korumas gerekli temel esaslar konumunda tutulduundan slm toplumunda yasama faaliyeti ancak Kuran ve Snnetin ilke, hkm ve amalaryla uyum iersinde yrtlebilir. Yrtme de yine slmn genel ilke ve amalaryla bamldr. Bu itibarla slm toplumlarnda meruiyet, bir ynyle Kuran ve Snnete uygunlua, bir ynyle de siyas iradeye dayanr. Bu anlay, mslman toplumlarn totaliter, keyf, yanlmaz, yarglanmaz bir ynetimin sultas altnda olmasn nleyici bir rol stlenir. c) Hilfet Hilfet szlkte bir kimseden sonra onun yerine geme, temsil etme anlamna gelir. Halife de, bir kimsenin yerine geen, onu temsil eden kimse demektir. Klasik slm literatrde ise hilfet, Hz. Peygamberden sonraki devlet bakanl makamn, halife de devlet bakann ifade eden bir terim olarak kullanlr. mmet veya immet-i uzm tabirleri de hilfetle e anlamldr. Hilfete immet-i kbr denmesi, namazdaki immet (immet-i sura) ile karmamas iindir. Devlet bakannn klasik fkh ve siyaset teorisindeki ad halife olmakla birlikte deiik gerekelerle halife yerine imm, sultan, emr denildii de olur. Kuranda insann Allahn yeryzndeki halifesi olarak yaratld ska tekrar edilir (el-Bakara 2/30; el-Enm 6/165; Ynus 10/14). lgili yetlerin slbundan, insann yeryznde hak ve adaleti gerekletirmek, yararl ve iyi iler yapmak zere ar bir sorumluluk yklenerek yeryzne gnderildii, bir bakma ilh adalet ve hakikati gerekletirebilecei ynnde Allahn gvenine mazhar olduu anlalmaktadr. nsann yeryznde en erefli varlk oluu da buradan gelmektedir. Mslman toplumlarda devlet bakanna halife ve devlet bakanlna hilfet denmesi, insann dnya ilerini dzene sokmak ve adaleti gerekletirmek zere Allahn halifesi olmas ve Onun yeryzndeki hkimiyetini temsil etmesi gibi sebeplerle aklansa da, bu isimlendirme esas itibariyle halifenin, rislet grevi hari Hz. Peygamberin yerine geerek onun dnyev-siyasal otoritesini temsil etmesi anlamnda kullanlm ve sistemletirilmitir. Reslullah salnda iken hem peygamber olarak Allahtan ald vahyi insanlara tebli etmi, bunlar aklam, hem de mslmanlarn dnyev

ilerini dzene koymu, hukuk ihtilflarn zmlemi, ahlken onlar eitmi, siyas birliin tamamlanmasn mteakip de devlet bakanl, ordu kumandanl grevlerini stlenmitir. slm bilginleri, Hz. Peygamberin vefatyla peygamberlik grevinin sona erdii, buna karlk dier grevleri bir kiinin stlenip bunlar tek bana veya baz grevleri ikinci derecede yetkili ahs ve mercilere devrederek yrtmesi ve bylece mslmanlarn dirlik ve dzen iinde yaamasn temin etmesi gerektii zerinde gr birlii iindedirler. Ancak slm bilginlerinin ounluu, devlet bakannn slmn dnyev ve toplumsal ilke ve hkmlerini uygulama grevini gz nnde bulundurarak bu ie din bir karakter atfederken; bir ksm da, insanlarn siyas birlik ve dzen iinde yaamasn ve bu amala devlet kurmasn akl ve tabii bir gereksinim olarak grmekle yetinir, bu gereklilie din bir nitelik atfetmezler. Yalnzca slm retide din, akl ve tabiat esasnda bir ztln bulunmad dnlrse gr ayrlnn lafz olduu sylenebilir. Kuranda ve hadislerde devlet bakanl, devlet bakannda bulunmas gereken artlar, bu kiinin grev ve sorumluluklar gibi konular yer almaz. Sadece hak ve adalete bal olma, ra ve meveretle i grme, zulm nleme gibi genel ilkelerden sz edilir. Hz. Peygamberin tatbikatnda devlet ve kamu ynetimiyle de ilgili birok gzel rnekler vardr. Devlet bakannda aranan artlar ve onun hangi usulle seilip atanaca konusunda doktrinde mevcut farkl grlerde elbette ki o dnemin kltr ve artlarnn nemli pay vardr. Snn hukukular halifenin, Hz. Eb Bekirin seiminde olduu gibi ehll-hal vel-akd ad verilen seici heyet tarafndan belirlenmesi veya Hz. Eb Bekirin yapt gibi, i bandaki halifenin kendinden sonraki halifeyi aday gstermesi (ahd) veya Hz. merin yapt gibi, i bandaki halifenin, kendinden sonraki halifenin seim iini birka kiiden oluan zel ra heyetine havale etmesi gerektii zerinde durmulardr. Bu ilemden sonra halkn atanan veya zel ra tarafndan belirlenen halifeye yapaca ihtiyar biat ise bir grup hukukuya gre ballk yemini mahiyetindedir. Baz hukukular da, birinci ilemi aday belirleme olarak nitelendirip, halkn yapaca biatn ise dorudan doruya halifenin seimi anlamn tadn ileri srer. Drt halifeden sonra hilfet tatbikatla veraset ve saltanata dnmse de, halifeler yine de snrl sayda tuttuklar ehll-hal vel-akdin olurunu ve halkn cebir yoluyla da olsa biatn almay ihmal etmemiler ve bylece ekl de olsa doktrinde hkim olan bu anlaya uymaya almlardr.

adan Zeydler halifenin seimle i bana gelecei fakat Ehl-i beytten olmas gerektii grndedirler. ann mmiyye kolu ise halifenin Ehl-i beyt ierisinden olaca fakat ilh tayinle belirlenecei grndedir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra ilk drt halifenin i bana geli usulleri ve ynetim tarzlar, bunu izleyen Emev ve Abbs iktidarlar mslman bilginler iin nemli bir kltr birikimi ve gzlem konusu olmu, hilfetle ilgili gr, kayg ve temenniler de bu balamda dile getirilmitir. Gerek eitli eserlerde deiik vesilelerle dile getirilen grler, gerekse V. (XI.) yzyldan itibaren yazlan el-ahkms-sultniyye adl eserlerde yer alan ifadeler, mslman bilginlerin kendi artlar, gelenek ve imknlar iinde en iyi ynetim biimini arama, mevcut sistemi iyiletirme abalar olarak deerlendirilebilir. Bunun iin de krallk, eflik, mutlakiyet ve saltanat dnda ynetim biiminin bilinmedii bir devirde halifenin ehll-hal vel-akd denilen bir kurul veya kesim tarafndan seilmesi, halkn biatnn alnmas, din kurallar aka ineyen halifenin grevden azli, halifenin mmete ait egemenlii temsil ettii, halifenin tanrsal bir gcnn olmad ve kiisel olarak Allaha kar sorumlu olmas dnda grevi sebebiyle mslmanlara kar da sorumluluk tad gibi hususlarn ele alnp tartlmas amme hukuku tarihi ve doktrini asndan ileri bir admdr. Kald ki slm dini mslmanlarn nasl bir siyasal organizasyon iinde kimler tarafndan ynetilecei konusundan ziyade, ehil olann i bana gelmesi, onun da hak ve adaleti hkim klmas, ferd ve uhrev sorumluluk tamas, Allahn huzurunda hesap vereceinin bilinci iinde olmas, ktlk, hakszlk ve zulm nlemesi, kat ve baskc olmayp insanlarla istiare ederek i grmesi gibi temel noktalar zerinde durmu, kiilerin byle bir din ve ahlk kvamda ve yetikinlikte olmasna ncelik vermitir. Esasen st bir kurum olan devletin ynetim biimi ve siyasal yaplanma konular, toplumlarn gelenek, kltr ve sosyal deerleriyle yakndan ilikili olduundan, evrensel bir iddias ve mesaj olan slm dininin bu konularda ayrntya girmemesi onun temel niteliklerinin tabii gereidir. Dolaysyla, slm amme hukukularnn hilfet ve halife ile ilgili olarak ileri srdkleri gr ve nerileri bu balamda deerlendirmek gerekir. Klasik dnem slm amme hukuk doktrininde, halifede bulunmas gerektii dnlen artlar, zellikle halifenin o toplumda en bilgili, erdemli, itibarl ve liyakatli kimse olmas gerei ve bunu salayacak tedbirler zerinde ayrnt ile durulur. Deiik vesilelerle, halifenin ra veya ehll-hal vel-akd denilen kurulun seimiyle ya da bir nevi genel seim demek olan

halkn biatyla i bana gelmesinin nemi vurgulanr. Mevcut halifenin, kendi yerine geecek halifeyi belirlemesinin aday gsterme mi yoksa atama m olduu hususu ise tartmaldr. slm hukukular genelde, her durumda halktan veya halk temsilen halkn bilgili, sekin ve toplumda arl olan temsilcilerinden oluan ve ehll-hal vel-akd olarak isimlendirilen heyetten biat alnmas gerei zerinde durarak, halifenin yetkisini veraset ve saltanat usulnden deil, mmetten ald fikrini vurgulamaya alrlar. Zorla i bana gelen ve halkn kendine itaat etmesini salayan kimsenin de, Allahn hkmlerini aka inemedii srece mer halife olduu, mevcut halifeye gnahkr da olsa isyann ciz olmad ynnde kitaplarda yer alan ifadeler fiil durumu kabullenme veya kuvvet karsnda suskun kalmay tevik olarak deil de, mmeti tekrar fitne ve kargaaya srklemekten ekinme, mmetin birlik ve dirliini koruma fikrine arlk verme olarak deerlendirilebilir. slm bilginlerinin ou bu tutumu benimserlerken, dil-zalim, iyi-kt, dindar-fsk gibi nitelemelerin zellikle siyasal ekimenin artt dnemlerde olduka izf ve bulank bir karakter tayaca noktasn da gz nnde bulundurmu olduklar dnlebilir. Bununla birlikte, bu konuda klasik literatrde yer alan bilgilerin o gnn hilfet ve saltanat sisteminin olumsuz ynlerinin tesiri altnda kalmad da sylenemez. nk tarih boyunca slm toplumlarnda hibir zaman eksik olmayan saltanat kavgalarnn ve siyasal gr farkllklarnn haliyle slm bilginlerini de etkilemi, onlar mevcut siyasal iktidarn yannda veya karsnda tavr almaya zorlam olabileceini gz ard etmemek gerekir. Nitekim halifede aranan artlar, biatn ekli, seici kurulun says ve zellikleri, halifenin meruiyetini belirleme yollar gibi konularda yer alan baz deerlendirmeler incelendiinde bunlarn, ilk drt halifenin meruiyetini vurgulama, Hz. Alinin veya Emev halifelerinin hilfetini gayri mer gsterme gibi gayretlerin rn olduu izlenimi edinilebilmektedir. te yandan, slm hukukular grlerini kendi dnemlerinde mevcut siyasal ve sosyal yapy ve bir de drt halife dnemini model alarak ve ikisi arasnda karlatrmalara giderek akladklar iin, kaynaklarda bugn iin fazlaca pratik deeri bulunmayan baz yarg ve temayllerle karlamak da mmkndr. Dolaysyla halifenin hak ve yetkileri, grevleri, grev sresi ve azli, ra meclisiyle ilikileri, devletin temel organlar ve yaps gibi konularda ileri srlen gr ve nerilerin bu balamda deerlendirilmesi kanlmazdr. Bu konular slm hukukularnn ayrntl ekilde ele alm olmas ve mevcut doktriner gr farkllklar mslman toplumlarda en iyi

ynetim biimini bulma, hak ve adaletin gereklemesini salama gayretlerinin bir rndr. Halifeye de Allahn halifesi veya Allahn yeryzndeki glgesi denmesini doru bulmayp onu Peygamberin halifesi, imam, mminlerin emri gibi adlarla anmalar, slm amme hukukunda ynetme yetkisi anlamnda egemenliin kaynann mmet olduunu, halifenin de tanrsal bir gce sahip bulunmadn gsterir. Bu itibarla slm dncesinde devlet bakannn mutlak bir yetkisinin bulunmad, yetkisinin slmn genel ilkeleriyle ve ilh iradeyle snrl olduu rahatlkla sylenebilir. mmete ait olan egemenliin kim veya hangi kurum tarafndan nasl kullanlaca, adnn ne olaca, anayasal kurumlarn oluum ve grev dalm gibi daha ok ekille ve st yap ile ilgili konular ise, slmn genel ilkelerine aykr dmedii srece her toplumun kendi kltrel birikim, art ve imknlar nda belirleyip karar verecei hususlar olarak grlebilir. Bu bakmdan, tarihsel tecrbede Hulef-yi Ridnden sonra gereklemi saltanat gibi ynetim biimlerini ve devlet ekillerini hakiki anlamyla hilfet kavram ve uygulamasna aykr da olsalar slma uygun ya da aykr diye nitelemek doru olmaz. Deerlendirme mevcut biimlerin ngrlen idealleri ne lde gerekletirebildikleri noktasnda olmaldr. D) Deerlendirme slm, bir din olarak devlet ve ynetim biimlerine ilikin bir belirleme getirmek yerine genel ilke ve amalar koymakla yetinmi, insanlara da hem bu ilke ve amalar hem de zamann artlarn dikkate alarak kendi ynetim biimlerini belirleme ve dzenleme hak ve yetkisini brakmtr. slmn bu yaklam siyaset ve ynetim konusunda teori ve model belirlemenin deil ona da yn ve ierik kazandracak olan zihniyet deiiminin ve dnya grnn nemli olduunu vurgulamay amalar. On drt asrlk tarih srete slm toplumlar, peygamber ve Hulef-yi Ridn dnemleri hari tutulacak olursa, saltanat ve hilfet adyla, eitli renkleriyle bir monari (hkmdarlk, krallk) ile ynetilmilerdir. Devlet ve ynetim biimleri ara deil, insanlarn mutluluklarn salama yolunda ama olduklar dnlnce, hkmdarlk ynetiminin slma uygunluk ya da aykrlndan bahsetmek yerine, ngrlen veya herkese kabul edilen evrensel insan deerleri gerekletirmede, kendi artlar iinde ne lde baarl olduundan bahsedilmesi daha doru olur. Bugn gelinen noktada dnyada insan haklarnn gereklemesini objektif olarak salamaya en yakn ynetim bii-

minin demokrasi olduu kans hkimdir. yle olunca tarih ve felsef temeli bir yana bir ynetim biimi olarak- demokrasinin slmda olduunu ya da olmadn ispatlamakla vakit geirmek yerine dinin kazandrmaya alt zihniyet deiimi ve dnya grn yakalamak, dinin hedef olarak gsterdii evrensel idealleri gerekletirmeye daha iyi hizmet edebilmesi iin toplumumuzda ne gibi deiimlerin yaanmas veya hangi katklarn ve tdillerin yaplmas gerektii hususunda kafa yormak gerekir. nk aralardan ziyade ilkeler ve amalar nemlidir. Zaten dzlemleri, ilev ve mahiyetleri farkl olduundan slmla klasik ve ada ynetim biimleri arasnda bir karlatrma yapmak, onlarn meruiyet veya adem-i meruiyetlerini slmdan temellendirmek doru olmad gibi anlamszdr da. Gerek Kuran ve gerekse Hz. Peygamberin snnetinde mslmanlarn nasl bir devlet tekilt kuraca, devlet bakann nasl ve hangi artlarla seecei ve toplumun hangi siyasal ekil ve yntemlerle ynetilecei konusunda ayrnt verilmemi, hatta bu konulara neredeyse hi temas edilmemitir. Buna karlk gerek insan ilikilerinde gerekse devlet-fert ilikisinde hkim olacak temel esas ve amalar zerinde srarla durulmu, siyas yapnn daima ihtiya duyaca salam bir zemin kurulmaya ve fertlere sahip olduklar ynetim biimlerini salkl ve adaletli ekilde iletecek bir anlay ve ufuk kazandrlmaya allmtr. Byle olunca demokrasinin slma aykr olduunu da, slmn gerei olduunu da ispatlamaya almak fazla anlaml bulunmaz. slmn iki asl kayna olan Kuran ve Snnette herkes tarafndan korunmas gerekli temel hedefler, ilke ve esaslar gsterilmi, bunlar gzetmek artyla mslmanlarn sosyal szlemelerini diledikleri tarzda yapabilecekleri, dnemlerine ve artlarna en uygun ynetim eklini seip gsterilen muhtevay ve amalar bununla yakalayabilecekleri anlatlmak istenmitir. nsanla tebli edildii gnden beri, farkl siyasal yap, kltr, gelimilik ve gelenee sahip her toplumda benimsenme ve canlln koruma iddiasndaki slm dininin, toplumun ynetim ekli ve anayasal yaps ile ilgili olarak ayrnt vermemesi, byle bir anlam tar. Bu itibarla, gerek slm hukukunun klasik kaynaklarnda ve gerekse amzda kaleme alnan eserlerde slm anayasa hukuku ve ynetim ekli ile ilgili ileri srlen grleri, slmn alternatifsiz biimde belirlenmi hkmleri olarak deil, mslman yazarlarn -slmn genel ilkeleri nda ve kendilerini evreleyen artlar iinde- daha dil, dzenli ve drst bir ynetime ulama, daha huzurlu, faziletli, mutlu ve mreffeh bir toplumu kurma ynndeki dncelerinin ve

samimi gayretlerinin rnleri olarak deerlendirmek daha isabetli grnmektedir. Demokrasilerde egemenlik halkndr, slmda ise Allahndr sz esasen farkl iki dzleme ait deer hkmnn iyice dnlmeden bir araya getirilmesiyle oluturulmu avam bir sylem olup gnmzde de baka amalar urunda kullanlan bir slogan ve bir demagojiye dnmtr. Bu yaklam, aynyla, Hriclerin hakem meselesindeki tutumundan tr Hz. Aliye kar karken sarfettikleri Hkm Allahndr sz gibidir. Hz. Ali bu sz duyunca, bunun bir yanltmaca olduunu anlatmak zere Bu sz dorudur; fakat siz onu mer olmayan maksatlar iin kullanyorsunuz demitir. Bugn artk herkes biliyor veya kabul etmese de fiilen ahit oluyor ki, lem zerinde iradesiyle ve kudretiyle mutlak hkim olan varlk Allahtr. Btn varlklar bu kll hkimiyetin altndadr. Burada sz konusu olan hkimiyet metafizik ve ontolojik anlamda hkimiyettir. Hkimiyet milletindir szndeki hkimiyet ise, az nce sz edilen hkimiyetten farkldr. Hkimiyet millete aittir derken kastedilen husus, siyasal iktidarn, herhangi bir snfn, zmrenin veya cemaatin doal veya Tanrsal hakk olmad, tam tersine, bu hakkn millete ait olduu ve yneticinin onun tarafndan belirleneceidir. Zaten i anlay hari tutulacak olursa, klasik slm siyaset teorisinin ana izgisi de bu ynde olmutur. III. NSAN HAKLARI Hakka, hukukun koruduu menfaat; insan haklarna da, insana insan olduu iin, diline, dinine, rkna, cinsiyetine, milliyetine, sosyal statsne ve rengine baklmakszn tannan haklar eklinde bir tanm getirilebilir. Ayrca insan haklar, insann sahip olduu zgrlklerin belirgin ve kullanlabilir hale gelmesi eklinde tanmlanabilir. Ancak hak ve zgrlk kavramlarnn insan zihninde yapt eitli armlar ve bu iki kavram etrafnda tarihsel srete teori ve pratikte oluan zengin birikim sebebiyle bu tarz tanmlarn belli llerde belirsizlik ve izflik tad da aktr. nk insanlar farkl dinlere, kltr ve geleneklere, toplumsal yap ve siyas rejimlere sahiptir veya baldr. nsan haklar doktrini bu farkllklara baklmakszn herkesin sahip olduunu var sayd baz haklardan yola kt, insanla ona egemen gler, fertle devlet arasndaki ilikiler bakmndan evrensel standartlar getirmeye alt iin belli bir ortak anlay ve tantm da kanlmaz klar. Hukukularn, filozoflarn ve dier sosyal bilimcilerin insan

haklarna getirdii eitli tanmlar da onlarn dnya grlerinin ve bak alarnn zeti mahiyetindedir. J. Mourgeon insan haklarn Kiinin tek tek kiilerle ve iktidarla ilikileri iinde kendi mal olarak elinde bulundurduu, kurallarla ynetilen ayrcalklar olarak tanmlyor. Bu anlamda bakldnda Avrupa tarihinin bir insan haklar mcadelesinden ibaret olduu sylenebilir. Bu sebepledir ki 1215 tarihli Magna Cartadan itibaren iln edilen btn bildirgeler Bat iin insan haklar asndan olduka nemli gelimelerdir. ngilterede halk, daha dorusu sekinler bu belgeyle siyasal iradeyi temsil eden kraldan birtakm haklar koparabilmiti. XVI. yzylda Las Casas, XVII. yzylda Grotius ve daha sonra Kant ve rahip St. Pierre gibi birka idealistin dlerine ramen Bat toplumu insan haklar konusunda ancak son iki yzylda ilerleme kaydedebilmitir. 1789 ylnda Fransada yaymlanan nsan Haklar Bildirisi, Batda insan haklarnn kazanlmasnda en nemli admlardan biridir. Fransz Devrimi zgrlk, eitlik ve kardelik ilkelerini dnyaya iln etmitir. 1948 ylnda Birlemi Milletler tarafndan iln edilen nsan Haklar Evrensel Beyannmesi insan haklar konusunda dnyada atlan en ileri ve en kapsaml admdr. nsan Haklar Evrensel Beyannmesinin ilk iki maddesi, btn insanlarn hr doduklarn, hak ve deer bakmndan eit olduklarn; beyannmede sz edilen haklardan rk, renk, cinsiyet, dil, din ayrm yaplmakszn yararlanacaklarn iln etmitir. nsan haklar ifadesi, teorik olarak, insann sahip olduu, insana isel, doal olan ve en azndan kiinin iki temel gesi ile (beden ve ruh) ilgili haklar kapsad gibi, insanla ilgili olan haklar yani kiinin oluturucu gelerinin dnda olmakla birlikte, onun varlnn vazgeilmez saylabilen ynleriyle ilgili olan haklar da kapsar. slm dnyasnda ise insan haklar, hemen dinin tebli edilmesiyle birlikte balamtr. Denilebilir ki Kurn- Kerm, temel insan haklarn bir defa daha tesbit ve tescil etmek, insana hak ettii deeri yeniden kazandrmak amacyla gnderilmitir. slm toplumlarnn bal bulunduu Kurn- Kerm ayrntl ve teknik olmasa bile insan haklar kapsamna giren noktalara deinmi ve bunlarn korunmasn deiik boyutlarda meyyidelendirmitir. slm telakkiye gre, btn haklar yaratc Tanrnn iradesine dayanr, Onun insana badr. nsann yeryzne halife ve en sayg deer (mkerrem) varlk olarak yaratld, ona nemli sorumluluklar (emanet) yklendii fikri, insann doutan birtakm haklara sahip olduu fikrinin simetrik ifadesidir. Bu telakki, hak-

larn beer ve egemen gler tarafndan tannp lutfedildii ve yine onlar tarafndan serbeste kstlanabilecei anlayn reddetmesi ve insana insan olmas sebebiyle bir deer vermesi asndan insan haklar tarihinde nemli bir adm olmutur. Tabiatyla insan haklarnn tannmasnn, yazl metinlerle tesbit edilmesinin tek bana bir ey ifade etmediini gemite ve hlihazrda yaanan rneklerde grebiliriz. nemli olan bunun toplumun btn bireyleri, zellikle de egemen gleri tarafndan zmsenmi, deta bir yaam biimi haline getirilmi olmasdr. Dier birok insan ve hukuk deer gibi insan haklar da ancak salam bir inan ve ahlk zemininde, hukukun stnlnn ve adaletin bulunduu toplumlarda gerekleip geliebilir. Hukuk devletinin bulunmad, kanunlarn dil olmad ve adaletin bir hayat tarz olarak yaama gemedii toplumlarda insan haklar kt zerinde kalr. Kuranda ve Hz. Peygamberin snnetinde adalete ve hukukun stnlne devaml vurgu yaplp keyfliin, kiinin kendi hakkn bizzat kendi kuvvetiyle elde etmesi demek olan ihkak- hakkn, naslarn izdii snrlarn inenmesinin yasaklanmas, meruiyetin ve hukuk dzeninin korunmasnn emredilmesi bu salam zemini kurmaya mtuf tedbirlerdir. Hz. Peygamberin hicret esnasnda Medinedeki deiik inan mensuplaryla ve etnik gruplarla yapt Medine szlemesi, hayat boyunca etrafndaki insanlara davranlar, eitli din mensuplaryla ve klelerle ilikileri ve bu konudaki tavsiyeleri insan haklar asndan byk neme sahip belge ve uygulama rnekleridir. Reslullahn uygulamalarnn teorik erevesi mahiyetinde olan Ved hutbesi de, insan haklar asndan nemli bir belgedir. Ved hutbesi kii, aile, toplum (mminler toplumu) ve btn insanl i ie gemi daireler biiminde iermektedir. Balang cmlelerinden sonra hutbe, Ey Allahn
kullar, sizlere Allahtan korkup ekinmenizi tavsiye eder, hepinizi Ona itaat etmeye tevik ederim szleriyle devam eder. Balang cmleleriyle birlikte

dnldnde kiinin kendine kar olan haklarnn banda tek Allah tanmak ve Ona itaat etmek geldii sylenebilir; kii ancak bu suretle kendine kar grevini yerine getirmi ve gerek deerini bulmu olur. Bundan sonraki halka aile haklar denilebilecek halkadr. Ey insanlar!
Elerinizin sizin zerinizde sizin de onlar zerinde hakk vardr; size kadnlar hakknda yaptm tavsiyeyi tutun; siz onlar Allahn emaneti olarak aldnz; kadnlar hususunda Allahtan korkun ve onlara iyi davrann.

Ved hutbesinde can, mal ve namus dokunulmazl da ayrca vurgulandktan sonra mminlerin karde olduklarndan bahsedilmi ve daha sonra hutbe cihanmul bir boyuta ekilmitir: Ey insanlar, rabbiniz birdir,
babanz da birdir; hepiniz demdensiniz, dem de topraktan.

slm bilginleri ve teorisyenler, dinin amacnn zarurt- hamse denilen be temel ilkeyi yerletirmek ve korumak olduunu ifade etmilerdir. Bunlar; a) cann korunmas, b) akln korunmas, c) namus ve haysiyetin korunmas, d) dinin korunmas, e) maln korunmasdr. Korunmas gereken bu be ilke bir ynyle Allahn peygamber gndermedeki maksatlarn (makasd-ri) tekil ederken, bir ynden de insanlarn yararlarn gerekletirme amacna mtuftur, daha dorusu insanlarn temel yararlar bunlardan ibarettir. Mslman Douda insan haklarnn ne lde korunduu ve gerekletiinin deiik lt ve gstergeleri bulunabilir. Ceza hukuku alannda su ve cezada kanunlik ilkesinin konmas, kesinlemi bir su olmadka kimsenin sulu ilemi grmemesi, sank haklarnn korunmas, ikence yasa, cezalandrmada denklik gibi ilkeler, hayvanlarn haklarn korumaya mtuf tedbirler ve uygulamalar, sosyal amal vakflar, zekt, nafaka ve yardmlama anlay, sosyal dayanmay ve btnl amalayan ahlk deerler, toplumun gsz kesimleri olan gayri mslimler, iiler, ocuklar, kle ve kadnlarla ilgili dzenlemeler ve onlarn haklarn korumaya mtuf tedbirler ayr ayr lt ve hareket noktas olarak kullanlabilir. Bunlarn hepsinde her dnemde arzulanan seviyede olumlu bir uygulama izgisinin bulunduunu iddia etmek doru deil ise de tarih sre itibariyle genel grnm olumlu bir seviyede ve izgide seyretmitir. Bat o dnemlerde byle bir din ve ahlk reti temeline sahip bulunmad, glnn egemen olduu ve dierlerinin hakkn belirledii bir toplumsal yapya sahip bulunduu, kleler ve kadnlar akl almaz bir aalanmaya muhatap olduu iin, insan haklar mcadelesinin ilk izlerine de Bat toplumlarnda rastlanr. Bu durum insan haklar kavramnn niin Bat kkenli sayldn da aklar. Aslnda insan haklarnn Batdaki kt gemii ve bugn iin ise toplumda bireysel hak ve zgrlkler adna birok arlk ve aykrlklarn nlenemez bir hal alm olmas bir etki-tepki veya toplumsal med cezir hali grnmndedir. Ayn med cezir kiliseye ve hristiyan din adamlar snfna kar hakl olarak balatlan laiklik mcadelesinin giderek bireysel hayattan da dini dlama ve seklerleme srecine girmesi, hukukun din ve ahlk zeminini yitirmesi sonucunda da grlmt.

Mslman Douda insan haklarnn hi ihll edilmediini sylemek abartl bir ifade olur. Ancak Kuran ve Snnet terbiyesini alm mslman toplumlarda insanlarn temel hak ve hrriyetlerinin korunmas ynnde nemli bir mesafe alnd, bugn iin bile gpta ile sz edilen bir hogr ortamnn bulunduu, ihll ve hakszlklarn da olduka mevzi kald sylenebilir. slm toplumlarnda insan haklarna ilikin bildirgelere rastlanmamas, slm toplumlarnda insan haklarnn ihll ve ihmal edildii anlamna deil, belki, bugnk mnada olmasa bile genel anlamda insan haklarnn gzetildii anlamna gelir. Burada, insan haklar asndan her zaman iin tartma konusu olan konu zerinde, din ve vicdan hrriyeti, kadn haklar ve klelik zerinde durmak istiyoruz. A) Din ve Vicdan Hrriyeti En yaygn tanmna gre din ve vicdan hrriyeti, kiilerin istedikleri dini serbeste semeleri, setikleri dinin kurallarn hibir mdahale ve ksntya mruz kalmadan uygulamalar, bu konuda eitim alma, eitme, bakalarna anlatma ve telkin etme, bunu salayacak lde sivil rgtlenme haklarn ifade eder. Dinin sadece zihinde kalan bir inan ve kanaatten ibaret olmad, ayn zamanda kiinin dnyev hayatna yn verecek ahlk, hukuk ve sosyal kurallar da ihtiva ettii aktr. Bu sebeple dini sadece kii ile Tanr arasnda kalan bir vicdan meselesi olarak grmek ve byle tantmak yanl olur. Dinin davranlarmzla ilgili emir ve yasaklarnn balaycl, dnyev ve uhrev sonular vardr. te yandan ayn inanc paylaan kimselerin sosyal birlik oluturmas, dinlerinin kurallarn sosyal zemine tarmas ve bu ynde organizasyonlar kurmas kanlmaz olmaktadr. Din ve vicdan hrriyeti, ferdin benimsedii dinin yapsna, ierik ve niteliine gre deitii gibi din ile devletin mnasebetine gre de farkllk arzedebilir. Mesel devletin din kurallara gre ynetildii teokrasilerde devletin resm dinini benimseyenlerin din ve vicdan hrriyeti asndan bir probleminin olmamas gerekir. Burada muhtemel problem, devletin resm dini dnda bir din ve inan benimseyeler asndan sz konusu olabilir. Bunun da boyutu devlet dininin yapsndaki hogr lsne gre deiecektir. Devletin dine egemen olduu sistemlerde din ve vicdan hrriyetinin snrn devletin felsefesi ve temel kurallar tayin eder. Burada esas olan devletin resm politikas ve belirlemesi olduundan, gerek anlamyla bir din ve vicdan

hrriyetinden sz edilemez. Devletle dinin birbirinden tamamen ayrld liberal ve laik sistemlerde ise, fert ve cemaatler din inanlarnn gereini yerine getirmekte kural olarak serbesttir. Bununla birlikte devlet ile din arasnda bir alan ayrm sz konusu olduundan, devletin genel felsefesi, temel ilkeleri ve kamu dzeni ile snrl bir din ve vicdan hrriyeti vardr. Din-devlet ikileminin ve buna baml olarak devletin egemenlik alan ile din ve vicdan hrriyeti arasndaki mcadelenin uzun bir tarih gemii vardr. Yahudilikte Tanrnn kavmi kabul edilen Yahudi olanlarla olmayanlar arasnda kesin bir ayrm gzetilmi, bu zihniyet farkll ve mill din anlay ou zaman yahudi olmayanlara kar kat bir tutum sergilenmesine yol amtr. Bununla birlikte yahudilerin yahudi olmayanlara kar tutumunda, onlarn yahudilere kar taknd tavrn da nemli etkisi olmutur. Din ve vicdan hrriyeti problemi Bat kltr tarihinde ilk defa Hristiyanlkla ortaya kmtr. Hristiyanlk, dogmatik tekelcilii sebebiyle dinde bir hogrszlk dourmutur. Hristiyanlk, ortaya kndan itibaren asr boyunca Romadan bekledii hogry, kendisi devlet dini olduktan sonra ne kendi iinde ortaya kan gruplara ve farkl inanlara ne de baka dinlere gstermitir. Dier din mensuplarna kar gsterilen kat tutum bir tarafa kendi iindeki farkl inan sahipleri, gnahkrlar ve dinden dnenler, kilisenin otoritesine kar gelenler de mnev bir ceza olan afarozun yan sra kilisenin devletle i birliine bal olarak eitli kovuturma ve basklara mruz kalmlardr. Kilise devletten ald gc kaybettii oranda bu kat tutumunu zorunlu olarak yumuatm ve azaltmtr. Dier bir ifadeyle, kilisenin devletle olan sk i birlii ve baskc tutumu, nce reform hareketlerinin, devamnda da din ile devletin ayrmas ve alan ayrmna gitmesi projesinin gndeme gelmesine ve gereklemesine imkn hazrlamtr. Bu sre Batda, pozitif bilimlerin geliiminin de desteiyle, ferd hayattan ve deerler dnyasndan dinin dlanmas gibi olumsuz ve uca kaan gelimelerin de hazrlaycs olmutur. slm dini, kendini ilh dinlerin ve tevhid geleneinin son halkas, deiiklie uramam ve uramayacak yegne hak din olarak tantmakla ve slm dndaki din ve inanlar btl olarak nitelendirmekle birlikte, dier din ve inanlarn varln da vka olarak kabul eder. Onlarn yeryznden silinip kaznmas ve sadece slmn tek din olarak kalmas gibi bir iddiay da tamaz. Kuranda, Eer rabbin dileseydi, yeryzndeki insanlarn hepsi
hakk benimseyip iman ederdi. Yoksa sen inanmalar iin insanlara zor mu kullanacaksn? (Ynus 10/99) buyurulmu, hak ve hakikatin gsterildiini,

bundan byle dileyenin iman etmeyi, dileyenin de sonularna ve sorumluluuna katlanmas kaydyla kfr tercih edebilecei (bk. el-Kehf 18/29) uyars yaplmtr. Dinin zn hr bir seimle yaplan iman tekil eder. Kuranda yer alan, Dinde zorlama yoktur; artk hak ile btl tamamen birbirinden ayrlm ve hak btn aklyla meydana kmtr (el-Bakara 2/256) melindeki yet de bunu vurgular.

Gerek Kurann anlan ve benzeri ifadeleri, hristiyan ve yahudileri Ehl-i kitap adlandrmasyla ayr bir grup olarak telakki edip onlara ayr bir stat tanmas, gerekse Resl-i Ekremin bata Ehl-i Kitap olmak zere dier din mensuplarna kar gsterdii msamaha ve bu konudaki srarl telkin ve tavsiyeleri, hem mslmanlarn kendi dinleri hakknda zgvene sahip olmasnn hem de tarih boyunca dier din mensuplarna kar hak ve adaletle, merhamet ve hogr ile davranmasnn temel milini tekil etmitir. lk dnemlerde slmn tebli ve yaylna engel olan mriklere ve deiik din mensuplarna kar kararl ve tavizsiz bir politikann izlenmesi, dinden dnenlere kar sert yaptrmlarn uygulanmas, bir ynyle dinlerin kurulu dnemlerinde alnmas gerekli nlemler, bir ynyle de yarmadada siyasal birliin kurulabilmesi iin zorunlu idar ve siyas tedbirler olarak grlmelidir. lk halife Eb Bekirin dinden dnenler ve devlete vergi demeyerek ba kaldranlara kar savamas, Arap yarmadasndaki mrik Araplarn mslman olmaya veya yarmada dnda zorla iskna tbi tutulmas insanlara din ve vicdan hrriyeti tannmad eklinde deil de, o dnemde irtidad hareketinin siyasal isyana ve kamu dzeni ihlline dnm olmasyla ve yeni kurulan siyasal birliin korunmas zaruretiyle aklanmaldr. slmn cihad ilke ve emri de din ve vicdan hrriyetini tanmayan ve kstlayan bir prensip veya slmiyeti zor kullanarak benimsetme ameliyesi deil, Tanrnn birliini ifade eden kelime-i tevhdi yayma, dinin varlnn kabul edilmesini ve yaylmasn engelleyen artlarn ortadan kaldrlmas abasdr. Dier bir anlatmla, btn insanla ilh mesaj ulatrma, onlarn da hak ve hakikatle tanmasna imkn hazrlama gayretidir. slm retide de kfr tek bana sava sebebi saylmam, aksine savan meruiyeti iin slma ve mslmanlara kar hasmane ilikiler ve fiil tecavz l alnmtr. slmn mslman olmayanlara tand din ve vicdan hrriyetinin ierik ve snrlarn tanmada, tarih boyunca gayri mslimlerin mslman toplumlarda sahip olduklar serbestiyi, hak ve zgrlkleri izlemek kfidir. Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dneminden itibaren gayri mslim tebaa ile

yaplan vatandalk ve ballk (zimmet) anlamalarnda onlara din ve vicdan hrriyetinin tannd, dinlerinin gereklerini serbeste yerine getirebilecekleri ak bir ekilde ifade edilmitir. Gayri mslimlere kendi inanlarn koruma, mbedlerini yapma ve dinlerine gre ibadet etme, dinlerine gre davranma, ocuklarna din eitimi verme, din cemaat oluturma, hukuk ve kaz muhtariyet gibi bir dizi hak ve hrriyet tannm, sadece kamu dzenini ilgilendiren alanlarda herkes gibi onlarn da devletin ortak ilke ve kurallarna tbi olmas istenmitir. Osmanl toplumunda gayri mslimlerin stats ve sahip olduklar haklar bu msamaha ve anlayn gzel bir rneidir. Byle olduu iin de tarih boyunca eitli slm lkelerinde gayri mslim aznlklar varlklarn, din ve kltrlerini daima koruyabilmilerdir. Bir zamanlar byk bir slm medeniyetinin doduu ve kalabalk bir mslman nfusun bulunduu spanyada, Endls Emev Devletinin yklnn ardndan mslman katliamnn yaplmas ve geriye hibir mslmann braklmamas, asrlarca mslmanlarn hkimiyeti altnda bulunmu olan Balkanlarda, Lbnanda, Msrda, Kuzey Afrikada ve dier birok lkede hl kayda deer sayda gayri mslim nfusun bulunmas ve onlarn hibir bask, tehcir ve din deitirme politikasna mruz kalmam ve din ve kltrlerini bugne kadar korumu olmas iki farkl din ve medeniyetin din ve vicdan zgrl anlaylar ve uygulamalar arasnda mukayeseye imkn verdii gibi, slmn bu konudaki genel izgisini de ortaya koyucu niteliktedir. Gnmz hukuk sistemlerinde de din ve vicdan hrriyetinin tannmas ve korunmas, temel insan hak ve hrriyetlerinden biri kabul edilir. Laiklik ilkesi deta bu hrriyetin teminat olarak gsterilir ve bu ilke sayesinde din ve devlet arasnda belli bir uyumun saland var saylr. Bununla birlikte dinin dnya hayatna ilikin dzenleme ngrmesi lsnde kurulu hukuk dzeni ile atmas, yani din ve laik normlar aras atma kanlmaz gzktnden bu hrriyetin snrnn ne olaca, atma alannn hangi tarafa braklaca daima tartlagelen bir husus olmutur. nsanlarn din ve vicdan bir kanaate sahip olmas hukukun tanmasndan deil insann var oluundan, dnme ve inanma yeteneinden doduu iin din ve vicdan hrriyetinden kastedilen eyin, bir din ve vicdan kanaate sahip olma deil bu inancn aa vurma, onun gereklerine gre ibadet etme, davranma ve bakalarna telkinde bulunma gibi da akseden davranlar olmas gerekir. Bu alanda hakkn z denince, bir din inan ve kanaatin da aksettirilmesi, ona gre davranlmas hakknn temel eleri anlalr. Bu itibarla din

ve vicdan hrriyetini sadece inanma ve buna gre ibadet etme hakk olarak anlamak, stelik ibadet hrriyetini de kamu dzeni, genel ahlk ve kanunlara aykr olmama artyla snrlamak bu hak ve hrriyetin zne dokunma demektir. nk kamu dzeni ve genel ahlkla hukuk dzeni arasnda yakn iliki mevcut olup ibadet hrriyetini bu ikisiyle snrlama, sonuta hukuk dzeninin ibadeti ve dini belirlemesi ve tanmlamas anlamna gelir. Bu da hem hak ve hrriyetin tannmas, hem de din ve devletin ayrmas ilkelerine aykrdr. Esasen laiklik, bir inan esas ve dogma olarak anlalmad ve uygulanmad, aksine bir yntem ve toplumsal uzlama modeli olarak algland srece, din ve vicdan hrriyetinin gvencesidir. Bu sebeple de laiklikle din ve vicdan hrriyeti arasnda atmann deil destek ve dayanmann olmas gerekir. Bununla birlikte uygulamada bu ikisi arasnda zaman zaman atma ve gerilimin yaand da inkr edilemez. Din ve vidan hrriyeti ile hukuk dzeni arasndaki atma, laiklie belli bir kavramsal ereve izememi ve onu deta farkl politikalarn snak ve gerekesi olabilecek bir belirsizlie mahkm etmi lkelerde daha ak biimde grlr. Bu atmann bir sebebi, ii bo bir laiklik kavramnn keyf uygulamalara ve din hrriyeti kart tavrlara kolaylkla gereke yaplabilmesi tehlikesidir. Bir dier sebep ise, slm dininin kendi z yaps, mslmanlarn slm dinini alglama tarz ve slmdan bekledikleriyle laik devletin slm dinine bitii konum arasnda ciddi farkllklarn bulunabilmesidir. nk slm dininin inan, ibadet ve ahlkn yan sra sosyal hayata ilikin birtakm neri ve hkmleri de bulunmakta olup, bunlarn yerine getirilmesi mslmanlarca din hayatn bir paras olarak telakki edilir. slm dininin sosyal hayatla ve beer ilikilerle ilgili hkmleri esasnda kamu yararnn gzetilmesi, kamu dzeninin kurulmas ve toplumsal slahat projelerinin din ve ahlk bir zemine dayandrlarak daha glendirilmesi ve salamlatrlmas gibi amalar tar. Bu ynyle bakldnda slm dininin toplumsal nerileri sosyal barn ve bireyler arasnda karlkl gven ortamnn kurulmasnda ok nemli ve olumlu bir katky salayabilecek niteliktedir. Zaten zgrlk ve demokratik toplumlarda halkn genel kabulleri, rf ve temaylleri ile uygulamaya akseden kamusal talep ve projeler arasnda belli bir uyum grlr. te yandan dine bal kimselerce ibadet ve din dev olarak telakki edilen davran ve grevlerin ifa edilmesinin kamu yetkisini elinde bulunduran ahs ve merciler tarafndan eitli gerekelerle engellenmesi ve kstlanmas, bireysel planda olsun din hrriyetinin korunmad iddialarna hakllk kazandrmakta, aradaki gvensizlii ve soukluu daha da trmandrmakta, neticede devletin

gc ve saygnl zaafa uramaktadr. nk devletin boyun edirmesi gce ve madd unsurlara, dinin etkisi ise bireyin z tercihine ve vicdanna dayanr. Fertlerin bu iki ballk arasnda seime zorlanmas, grnte dzeni salayc gibi grnse de esasnda madd otoriteye kar gstermelik bir boyun eii salayabileceinden iinde ikiyzllk ve zmszlk tar. te yandan din ve vicdan hrriyetini kstlamaya ynelik mdahaleler reaksiyoner akmlar, zgrlk kart baskc anlaylar, dinin yce deerlerinin eitli kesimlerce istismar edilmesini de glendirmektedir. Byle bir kargaa ve gvensizlik ortamnda, farkl siklerden doan birok davran ve talebin de din ve ibadet hrriyeti adna gndeme getirilmesi tehlikesi vardr. Bu sebeple hukuk dzeninin dinin gereinin ne olduunu belirlemeye kalkmayp salkl bir din eitim ve retiminin yaplmasna imkn hazrlayc, zgrlkler aras dengeyi salayc bir rol stlenmesi, kamu yneticilerinin insan hak ve zgrlklerine saygl olup din ve ibadet hrriyetini belirleyici deil koruyucu bir tavr sergilemesi, insanlarn karlkl gven ve hogr ortamnda yaamaya altrlmas modern devletlerin ana hedef ve politikalar arasnda yer almaldr.

B) Kadn Haklar Hayvan topluluklarnn hepsinde fizik g, zellik ve farkllklar byk nem tar. nsan toplumlarnda dikkati eken ilk nem srasnn cinsel olduu, sonra fizik ve iktisad nem sralarnn sz konusu olduu, son zamanlarda ve ada telakkilerde ise nem srasnn i blmne dnmeye balad ne srlmektedir. Tarih boyunca kadna tannan statnn, genel hatlaryla bu iddiay destekledii de sylenebilir. Yakn zamanlara kadar, baz istisnalar dnda erkeklerle kadnlar meden ve siyas haklarda eit deildi. Son yzyla kadar Bat toplumu kadn haklar konusunda kt bir snav vermitir. Gnmzde bu toplumdaki aykrlk ve arlklar da deta bu kt dneme tepkiyi ieren kar ucu tekil etmektedir. Kimi bilim adamlarna gre, kadnn kle seviyesinde bulunuu, kklenmi nfus artlarnn sonucuydu. ocuk lm oran ok yksek olunca insanlarn yeryznden silinme tehlikesi belirmi ve kadnlardan sadece ocuk vermeleri beklenmiti. talyada Mussolini kadnlara yksek renimi yasaklarken, Hitler 1914 yllarnn II. Guillaumeunu hatrlayarak kadnlarn kdan baka eylerle uramamasn istemitir (kinder=ocuk, kuche= mutfak, kirche=kilise).

Tarih boyunca kadnlarn siyas haklardan uzak tutulmalarnn istisnalar grlmektedir. Kimi yazarlar, kadnlarn saltanat srd dnemleri sa duyunun ar bast dnemler olarak adlandrr. XV. yzylda mslmanlar lkeden atan ve Kristof Kolombun Amerika seferini himayesine alan spanya Kraliesi Katolik sabella, 1558de ngiltere tahtna kan, Protestanl salamlatran Elisabeth, Byk Katerina (1729-1796), 1740-1780 yllar arasnda hkm sren Avusturyal Maria Teresa ve 1837-1901de hkm sren Victoria devlet gemisini yrtm kadnlardr. Gnmzde kadnlara oy hakk tannmasndan sonra hemen hemen btn lkelerde kadn bakan ve milletvekili says dme gstermitir. Etraflca incelenmeye deer bu konuya ilikin olarak Fransz sosyolog Gaston Bouthoul, temel siyas meselelerin sava ve zorbalk terimleriyle sarlp sarmalanarak sunulduu zamanmzda, ruhsal yaplar ve zel mantk dzenleriyle kadnlarn bu terimleri anlamasnn ve benimsemesinin glnden bahseder ve nmzdeki gnlerde de savan er kiilerin en byk meselesi olmaya devam edeceini ileri srer. Ona gre, siyas davranlar bakmndan kadnlar erkeklerle e tutmak yanltr ve meseleyi ayklamaya yetmemektedir. Kadnlarn devletin gidiine btn kadnlklaryla katlmas isteniyorsa, oylarnn ve dncelerinin erkeklerin davranlarnn yan sonular, yan rnleri olarak kabulne son verilmelidir. Kadnlar insan nfusunun yarsdr ve saylarna uygun ekilde temsil edilmeleri halinde meclislerdeki milletvekili ve hkmet yeliklerinin yars kadnlardan oluur. slm dininin kadna tand haklarn deer ve nemini daha iyi kavrayabilmek iin slmdan nceki eitli toplum ve medeniyetlerde kadnn durumu hakknda ksaca bilgi vermekte yarar vardr. Eski Hint telakkisine gre kadn, yaratl olarak zayf karakterli, kt ahlkl ve murdar bir varlkt. Budizmin kurucusu Buda balangta kadnlar kendi dinine kabul etmemiti. Hint hukuku kadna evlenme, miras ve dier uygulamalarda hibir hak tanmyordu. srail hukukunda baba kzn satabilirdi; ailede erkek evlt varsa kzlar mirastan pay alamazlard. randa Ssnler dneminde kz kardele evlenilebilirdi. Eski Yunanda koca dilerse karsn bakasna devredebilir, kendisi ldkten sonra einin bakasna devredilmesi iin anlama yapabilirdi. inlilerde kadn insan saylmad iin ona ad bile verilmezdi. nsanlarn eitli mdahaleleriyle asl hviyetini yitiren Yahudilik ve Hristiyanlk, Hz. Havvnn Hz. demi aldatarak yasak meyveyi yemesine

sebep olduunu kabul ettiinden, kadn ilk gnahn asl sulusu, btn insanl gnah kirine boan kt bir varlk sayar ve ona eytan gzyle bakar. Bu yzden ngilterede kadna ncile el srebilme izni ancak XVI. yzylda verilebilmitir. Eski Trklerde kadnn durumu, dier toplumlara nisbetle iyi saylabilirdi. Ancak onlarda da slm ahlk ve gnmz deer yarglaryla badamayan uygulamalar vard. Mesel madd durumu elverili olan erkek istedii kadar kadnla evlenebilirdi. Babas len evlt, annesi dnda, babasndan kalan btn kadnlarla evlenmek zorundayd. Eer baba, salnda maln paylatrmamsa kzlar mirastan mahrum braklrd. Bununla birlikte eski Trk geleneinde siyasal haklar bakmndan kadnlarn durumu, dnemine gre, hatta sonraki birok dneme gre olduka iyi ve ileri bir durumdayd. Nitekim Nizmlmlkn, Orta Asyada det olduu zere kadnlarn siyaset zerine messir olmalarn nlemek arzusu ile, kadn hkimiyetine eilim gstermemesi iin padiah ikaz ettii bildirilir. slmdan nceki Araplarda baz soylu aile kzlar birtakm imtiyazlara sahip olsalar da genelde kadnn durumu ok ktyd. Her eyden nce dinmek bilmeyen kabile savalar kadnlar iin byk bir tehlike oluturuyordu. nk Chiliye Arabnda kadn, sava sonunda herhangi bir mal gibi, kendisinden eitli yollarla yararlanlan bir ganimet kabul edilirdi. Bu durumda, kz ocuklarnn ileride kendilerine utan ve ar getirecek bir duruma dmesinden kayg duyan mrik Araplar, yeni bir kz ocuunun doumunu utan verici bir olay sayarlard; hatta bunu nlemek iin baz kabilelerde kz ocuklarn diri diri topraa gmme deti bulunmaktayd. Bunu geim zorluu yznden yapanlar da vard. Kurn- Kermde bu uygulamalara deinilerek, onlar buna ynelten zihniyet yerilmektedir. Chiliye dneminde zina ve fuhu eilimleri, son derece irkin ve ahlk d uygulamalarn, szde nikh usullerinin ortaya kmasna yol amt. Kurn- Kermin bir yetinde de iaret edildii zere, Chiliye dneminde gen kzlar pazarlayarak bundan kazan salayanlar bile vard (en-Nr 24/33). slm dini, zina ve fuhuu nleyici tedbirler almas yannda, btn mslmanlarn karde olduunu, her mslmann malnn, kannn ve namusunun Mekke kadar, Kbe kadar mukaddes ve dokunulmaz olduunu iln etmek suretiyle kabileler aras sava ortadan kaldrd. Bu gelime en ok kadnlara yarar salad. nk yeni dzen, onlar esir dp criye olmaktan, erkekler iin geliigzel bir tatmin arac ve ganimet mal haline gelmekten kurtard. Artk kadn iffetsizlie zorlanamayacak, hatta iffetine glge drc

szler sylenemeyecekti (en-Nr 24/4-6). Kz ocuklarn hor grlmesi kesinlikle yasaklanm (el-Enm 6/151; el-sr 17/31); kz evlt ile erkek evlt arasnda hibir deer farknn bulunmad ifade edilmitir (en-Nahl 16/5659). Kadnn fizyolojik bakmdan erkee gre zayf olduu gerei kabul edilmekle birlikte (en-Nis 4/34), bu onun iin horlanma sebebi saylmayp, aksine, bu vesileyle erkee, kadn himaye etme, sevgi ve efkat gsterme, ihtiyalarn karlama gibi grevler yklenmi (en-Nis 4/24-25); btn bunlarn tesinde, kadna anne olmas itibariyle hibir medeniyette benzeri grlmeyen bir ycelik ve deer verilmi (el-sr 17/23-25); Cennet annelerin ayaklar altnda gsterilmitir (Mnv, Feyzl-kadr, III, 361). Kurn- Kermin tasvir ettii yaratl sahnesine gre, nce erkek yaratlm, daha sonra ve bizzat ondan (veya ayn asldan) ei (kadn) yaratlm ve btn insanlar bu iftten tremilerdir (el-Bakara 2/187). Bu tasvir, z ve esas itibariyle, kadn erkek ayrm yapmaktan ziyade bu ayrmn olmadn, aslolann insan olduunu anlatmaktadr. Tasvirde ikinci olarak vurgulanan husus ise, erkek ve kadnn, birbirlerinin hasm ve rakibi deil, bir btnn paralar olduklar ve birbirini tamamlayp btnledikleridir. Biri dierine e olmann ve insanlarn treme mekanizmasn oluturmann tabii gerei olan bu farkllk, kesinlikle ontolojik ve deer itibariyle bir farkllk deildir. Kurn- Kermde erkein kadndan stn yaratld izlenimini veren yetler, toplumsal bak ve telakkileri yanstmaktadr. Mesel Sayesinde
Allahn bir ksmnz dier ksmnza stn tuttuu eye imrenmeyin, onun iin i geirmeyin, hayflanmayn. Erkekler kendi kazandklarnda pay sahibi olduu gibi, kadnlar da kendi kazandklarnda pay sahibidir. Bu ynde Allahn lutuf ve ikramndan isteyin (en-Nis 4/32), Yine herkes (erkek ve kadn) ana baba ve yaknlarn braktklarnda ayn ekilde pay sahibidirler... (en-Nis 4/33). Erkekler, hem Allahn kendilerine salad bu stnlk (yani erkek yaratlm olmalar) hem de bu uurda harcamada bulunmalar sebebiyle, kadnlarn ilerini ekip evirirler. Slih kadnlar uyumlu davranrlar ve gizlilikleri Allahn istedii gibi korurlar. Gerginlik karmalarndan endie ettiinizde onlara nasihat edin, yataklarda srtnz dnn ve onlar dvn. Eer uyum salarlarsa, onlarn aleyhine davranmak iin bahane aramayn (en-Nis 4/34).

Bu yetlerde anlatlmak istenen husus insanlar arasnda erkek olmann avantajl olduuna dair yaygn telakkinin Allah nezdinde bir neminin olmaddr. Evet erkeklik ve kadnlk Allahn takdiri gerei olan bir eydir. Yaratl ve treyi bunun zerine kurulduu iin, bir ksm insanlarn er-

kek, bir ksmnn kadn olmas kanlmazdr. Yaratl gerei doal farkllklarn da etkisiyle mevcut toplumsal telakkilerin bir cinse stnlk atfetmesi sebebiyle niye o cinsten olmadnza hayflanmayn. Bu Allahn takdiridir. Fakat Allah karsndaki konum, Allah ile olan ilikiler bakmndan erkek kadn fark olmad gibi insan kazanmlar asndan da aralarnda bir fark yoktur, kemale yrmede frsat eitlii vardr ve herkesin kazand kendisinedir. Kadn erkek farkll ve cinsler hakkndaki toplumsal telakkiler Allah asndan bir deere sahip deildir. Kurann nerdii hayat anlaynda temel e ve muhatap olarak insan alnmtr. Bu bakmdan Kuranda, kadn-erkek ayrm yaplmadan eitli hak ve sorumluluklardan, insan ilikileriyle ilgili birok ilke ve kuraldan sz edilir. Bu yzden slmda kadn da erkek de, ocuk da yetikin ve yal kimse de hibir cins, renk, ya ve stat fark gzetilmeksizin benzer bir ilgi ve neme sahiptir. Din telakkiler, hak ve devler kural olarak o dine inanan herkesi eit ekilde ilgilendirir, sadece erkeklere veya kadnlara zg saylmaz. Bununla birlikte din metinlerin sosyal ve hukuk kural ve dzenlemelerinde genelde toplumlarda egemen grup esas alnarak sz edildii iin, sonuta bu ifadelerin dier gruplar ne lde kapsad ve onlarn ne gibi haklarnn bulunduu tartlmaya balanr. slmda kadn haklar, kadnn bireysel ve sosyal konumu gibi tek yanl bir anlatmn ortaya kmas ve bu konuda kayg ve tartmalarn gndeme gelmesi de bu sebepledir. Bununla birlikte ocuk, kadn, kle, ii, fakir ve kimsesizler gibi eitli grup ve cinslerin haklarnn gvence altna alnmas, egemen ve kar gruplarn da sorumluluklarn belirlemek anlamna geldii iin, sonuta, toplumda her grubun hak ve sorumluluu belirlenmi, aralarnda denge kurulmu olmaktadr. Bu yzdendir ki ilh dinlerin en nemli mesajlarndan birisi de, toplumda eitli hakszlk ve maduriyetlere mruz kalabilecek durumdaki grup ve kimselerin haklarnn korunmas olmutur. Kadn, yaratl itibariyle erkee gre ikinci derecede bir deere sahip deildir. lke olarak insanlarn en deerlisi, takvda en stn olandr (elHucurt 49/13). Kurn- Kermde, farkl fizyolojik ve psikolojik yapya sahip olan kadn ve erkekten biri dierinden daha stn veya ikisi birbirine eit tutulmak yerine birbirinin tamamlaycs kabul edilmitir (el-Bakara 2/187). slm inancna gre Hz. dem btn insanln atas olduu gibi, Hz. Havv da annesidir (el-Hucurt 49/13). Ehl-i kitabn, demi asl gnah ilemeye einin kkrtt eklindeki inanlar Kurn- Kermdeki bilgilerle badamaz. Nitekim Tevratta yasak meyveyi, ylann kadna, kadnn da

deme yedirdii belirtilirken (Eski Ahid, Tekvn, 3), Kuranda eytan ikisini de ayartp yanltt (el-Bakara 2/36) buyurularak her ikisini de eytann aldatt belirtilmektedir. Baka bir yette, Havvdan hi sz edilmeyip, eytann dorudan doruya deme seslendii ve Ey dem! Sana ebedlik aacn, eskimeyen saltanat gstereyim mi? (Th 20/120) dedii ifade edilir. Hukuk, toplumda var olan sosyal ve insan ilikilerinin aklk, gven ve dzen iinde yrtlmesini, bireylerin hak ve sorumluluklarnn belirlenip dengelenmesini hedefler. Bunu gerekletirirken, toplumda var olan telakki ve deerlerin hukuka yansmas kanlmazdr. Bu itibarla tarih sre ierisinde mslman toplumlarda oluan hukuk kltr ve geleneinde, kadnn hukuk konumuna, birey, anne, e, vatanda gibi eitli sfatlarla sahip olduu hak ve sorumluluklara veya tbi olduu kstlamalara ilikin olarak yer alan yorum ve grlerin, yet ve hadislerde sz edilen ilke ve tavsiyelerin yan sra o toplumlarn bu konudaki gelenek, kltr ve telakki tarzlaryla da yakn bann bulunmas tabiidir. Bu yzden de, kadnn temel hak ve zgrlkleri, ehliyeti, ahitlii, rtnmesi, sesi, yabanc (kendisi ile arasnda nikh ba veya devaml evlenme engeli bulunmayan) erkeklerle bir arada bulunmas, yolculuu, sosyal hayata katlm, kamu grevi stlenmesi gibi eitli konular asrlar boyu oluan zengin fkh literatrnde geni yer igal etmi, hukuk ekollerine, evre ve dnemlere gre ksmen farkllklar arzeden birok gr ve yorum ortaya kmtr. slmda insanlk ve Allaha kulluk bakmndan kadnla erkek arasnda bir fark bulunmad gibi temel hak ve sorumluluklar asndan da kadnn konumu erkekten farkl deildir. Kadnlar hakknda ibadet temizlii ve ibadetlere ilikin baz zel dzenlemelerin bulunmas, bir cinsin kul olarak stn tutulmas veya ikinci derecede kabul edilmesi anlamnda olmayp, bunlar cinsin biyolojik yap ve ftr zelliklerine binaen konmu hkmlerdir. slm hukukunda, bir insan olarak erkee tannan temel insan haklar kadna da tannmtr. Buna gre hayat hakk, mlkiyet ve tasarruf hakk, kanun nnde eitlik ve adaletle muamele grme hakk, mesken dokunulmazl, eref ve onurun korunmas, inan ve dnce hrriyeti, evlenme ve aile kurma hakk, zel hayatnn gizlilii ve dokunulmazl, geim teminat gibi temel haklar bakmndan kadnla erkek arasnda fark yoktur. Kadnn madd ve mnev kiilii, mal, can ve rz erkeinki gibi deerlidir; her trl hakaret, saldr ve iftiradan korunmas gereklidir. Aksine davrananlar hakknda slm hukukunda ar ceza hkmler konulmutur.

Kadn bamsz bir hukuk ahsiyettir; hak ehliyeti ve fiil ehliyeti asndan kadn olmak, ehliyeti daraltan bir sebep deildir. Haklarnn kocas ya da bakas tarafndan ihll edilmesi halinde hkime bavurarak hakszln giderilmesini salamak hususunda erkekten farkl bir durumda deildir. Kiinin sonradan kazand vasflar sebebiyle sahip olaca haklar ve tayaca sorumluluklar arasnda dier hukuk dzenlerinde olduu gibi slm hukukunda da kiilerin durum ve zellikleri l alnarak mkul bir denge kurulmutur. Bu yzden kadn, askerlik, cihad, yaknlarnn geimini salama, yaknlarnn iledii cinayetlerden doan kan bedeli borcuna katlma gibi mal ve beden borlarla ykml saylmam veya mal ykmllkleri asgar seviyede tutulmu, bununla dengeli olarak kadna mirastan erkee gre yar pay verilmitir. Kadnn dier mal ve ticar alanlarda erkeklerle eit konumda olduu, kadn olmas sebebiyle herhangi bir kstlamaya mruz kalmad dikkate alnrsa, slm miras hukukundaki bu zel dzenlemenin byle bir nimet-klfet dengesine dayand sylenebilir. Kadn ticaret ve borlar hukuku alannda erkeklerin sahip olduu btn hak ve yetkilere sahiptir. Her ne kadar hukuk doktrininde kadnn aile hukuku alanna ilikin hak ve yetkilerini snrlayan birtakm gr ve yorumlar mevcut ise de bunlar dorudan yet ve hadislerin ak ifadesinden kaynaklanan hkmler olmaktan ok toplumun ortak telakki ve hayat tarznn hukuk kltrne yansmas olarak deerlendirilebilir. te yandan literatrdeki bu grler, ailenin kurulu ve ileyiini belli bir otorite ve dzene balama, aile ii ihtilflar birinci kademede zme gibi pratik bir amaca da yneliktir. Bununla birlikte slm toplumlarnda hukukun din ve ahlk bir zeminde gelimesi sebebiyle, dier alanlarda olduu gibi aile hayatnda da tarih seyir iinde kadn aleyhine saylabilecek ciddi bir sknt grlmemi, aile hayat, kendi sosyal ve ksmen de din yap ve karakteri iinde uyumlu bir ekilde srdrlmtr. Kadnn ahitliiyle ilgili olarak Kuranda yer alan ki erkek ahit bulunmadnda raz olduunuz ahitlerden bir erkek ve -biri yanldnda dieri ona hatrlatsn diye- iki de kadn ahit bulunsun (el-Bakara 2/282)

melindeki yetten kadnn deer ve insanlk ynnden erkekten aa olduu gibi bir sonu karmak doru deildir. Gereke unutma, arma ve yanlmayla ilgili olup, getirilen hkm hakkn ve adaletin yerini bulmas amacna yneliktir. Benzeri bir hkm hadislerde bedev erkeklerin ahitlii hakknda da sz konusu edilmitir. (Eb Davud, Akdiye, 17; bn Mce, Ahkm, 30) inde bulunduu artlar ve eitim seviyesi itibariyle gerein ortaya kmasna, hak ve adaletin gereklemesine katkda bulunma imkn snrl

olan kii ve gruplar iin byle bir dzenlemeye gidilmi olmas tabiidir. te yandan bu hkmn sadece mal haklar ve borlar konusunda yaplacak ifah ahitlikle ilgili olduu, ihtiya duyulduunda kadnn da tek bana ahit olabilecei, yazl beyan ve belge ile ispat asndan kadn-erkek ayrmnn gzetilmeyecei ynnde doktrinde mevcut olan grler de burada asl amacn kadnn ahitlik ehliyetini kstlamak deil, adaleti en iyi ekilde salamak olduu fikrini teyit eder. slmda kadnn konumuyla ilgili olarak amzda belki de en ok tartlan konu, kadnn rtnmesi meselesidir. Kuranda kadnlarn ev dna karken zerlerine rt (cilbb) almalar (el-Ahzb 33/59), erkek ve kadnlarn gzlerini haramdan sakndrmalar, iffetlerini korumalar, kadnlarn ziynet yerlerini gstermemeleri, bartlerini yakalarnn zerine kavuturmalar ve balamalar (en-Nr 24/30-31) istenmitir. Gerek bu ve benzeri yetlerin ifade tarz ve slbu, gerekse Hz. Peygamber dnemindeki uygulamalar, kadnlarn rtnmesinin, tavsiye kabilinden veya rf-dete ve sosyokltrel artlara bal ahlk erevede bir hkm olmaktan te din ve balayc bir emir olduunu gstermektedir. amza kadar btn slm bilginlerinin anlay ve asrlar boyu slm mmetinin tatbikat da bu ynde olmutur. slmn rtnme, iffetini koruma, gzlerini haramdan sakndrma gibi emirleri sadece kadnlara ynelik olmayp, hem kadnlara hem de erkeklere ayn slp ve kesinlikte ayr ayr yneltilir, topluma da bu konuda gerekli tedbirleri alma grevi verilmitir. Ancak rtnme konusunda kadnlara daha ar bir sorumluluk yklendii ortadadr. Fakat bunu slmn kadna daha az deer verdii, kadn sosyal hayatta geri plana ittii eklinde yorumlamak doru olmaz. Aksine bu kabil hkmleri slmn kadn koruma, yceltme ve ona toplumda saygn bir yer kazandrma abasnn bir paras olarak deerlendirmek gerekir. Zaten utanma ve rtnme, canllar iinde sadece insana has bir zelliktir. slmn asl kaynaklarnda erkek ve kadnn rtnmesi ilke olarak konmu, slm bilginlerinin de ortak grleri kadnlarn el, yz ve ayaklar hari rtnmeleri, erkeklerin de diz kapa ile gbekleri arasn rtmeleri gerektii zerinde arlk kazanmtr. Ancak rtnmenin renk, slp ve eklinin toplumlarn gelenek, zevk ve imknlaryla balantl olaca, bu sebeple de blge ve devirlere gre farkllk gsterebilecei aktr. Bu itibarla, asl amacn kadn ve erkein iffetli ve mer bir hayat yaamalar, arlklardan, tciz ve tahriklerden korunmalar olup, rtnme de bu amac gerekletirmede nemli bir ara saylmtr. slm, erkein ve kadnn kar cinse olan ihtiya ve temayln tabii bir vka olarak karlamakla birlikte (l-i mrn 3/14; er-Rm 30/21), bunun

mer bir zeminde, dzen ve l iinde gereklemesini gaye edinmi, hem bireylerin hem de toplumun ortak yararlarn koruyan bir dizi tedbir ve dzenleme getirmitir. Bunun iin de Kuran ve hadislerde kadn, cinsel tatmin ve zevk arac olarak deil anne, e, evlt gibi belli bir insan deer olarak takdim edilir. slm, kadnn gzelliinin ve vcudunun zevk ve elenceye, ticarete, cinsel tahrik ve pazarlamaya konu edilmesine de iddetle kar kmtr. Kadnlarn rtnmesiyle ilgili din emirlerin yan sra, bir kadna kocas dndaki erkeklerin ehvetle bakmasnn haram kln da (en-Nr 24/ 30-31) bu anlam tar. Hatta kadnn sesinin fitneye yol aaca, bunun iin de yabanc erkekler tarafndan duyulmasnn doru olmad eklinde klasik literatrde yer alan grler de bu amaca yneliktir. Burada sz konusu edilen kstlama ile erkek ve kadnlarn bir arada yaamas, birbirlerini grmeleri ve seslerini duymalar deil, kadn-erkek ilikilerinde fitne, tahrik ve lszlk nlenmek istenmektedir. Yoksa Hz. Peygamberin ve sahblerin gen ve yal hanmlarla konutuuna dair pek ok rnek vardr. (Bk. Buhr, Nikah, 6; Mslim, Birr, 53) Kadnlarn ticaret, eitim, seyahat, sosyal ve beer ilikiler gibi normal ve sradan ihtiyalar iin erkeklerle sesli konumalarnn veya rtnmesi gerekli yerlerini rtmeleri artyla birbirlerini grmelerinin ciz olduu aktr. Ancak kadn ve erkein sosyal hayattaki yaknlk ve ilikisi gayri mer beraberlikler, kt arzu ve planlar iin bir balang tekil edecek bir boyut kazand zaman bu davran kendi z itibariyle deil, yol aaca ktlkler sebebiyle yasaklanm olmaktadr. u var ki, fitne kavramnn devir ve muhitlere gre farkl tanm ve kapsamnn olabilecei dnlrse, kadnn sesi, kadnn erkeklerle konumas ve sosyal hayata katlm konusunda da zaman ve zemine gre farkl l ve yaklamlarn benimsenebilecei sylenebilir. Gerek hadislerde (bk. Buhr, Nikh, 111; Mslim, Hac, 413-424) gerekse fkh literatrnde yer alan, kadnn ancak yannda kocas veya mahremi olan bir erkein bulunmas halinde yolculuk edebilecei eklindeki ifadeler de, yine kadn korumaya ynelik bir tedbir olarak grlmelidir. Burada yolculuktan maksat, namazlar ksaltmay veya ramazan orucunu ertelemeyi ciz klacak ldeki ve o dnemin artlarnda yaya olarak veya deve yryyle gn srecek bir yolculuktur. Kadnn tek bana ya da mahremi olmayan bir erkekle yolculuk etmesinin, zellikle yolculuun hayvan srtnda veya yaya olarak, l, dere-tepe aarak yapld blge ve devirlerde hem kadn hem de erkek asndan birtakm sakncalar tad, en azndan nc ahslarn kt zan ve dedikodularna yol aabilecei, bunun da kadnn iffet duygusunu rencide edebilecek uygunsuz bir durum

olduu aktr. Bu sebeple fkh kitaplarnda kadnn uzak yerlere ancak kocas ile veya kendisiyle evlenmesi ciz olmayan olu, kardei, kaynpederi gibi mahremi bir erkekle seyahat etmesinin gerei zerinde durulmutur. Hanef ve Hanbel mezheplerinde kendisine bu ekilde refakat edecek bir mahremi bulunmayan kadna haccn vcip olmad hkm benimsenirken de bu noktadan hareket edilmitir. Mlik ve fi mezheplerinde ise, kadnn kendisi gibi birka kadnla birlikte bir grup oluturarak hacca gidebilecei gr arlk kazanmtr. u halde, kadnn yakn olmadan tek bana veya yabanc erkeklerle birlikte seyahat edemeyecei eklindeki grleri bu zeminde deerlendirmek, kadnn kiilik, onur ve iffeti iin benzeri tehlike veya sakncalar bulunduu ehir ii veya ehir d yolculuklar ayn grupta ele alarak ncelikle mevcut ve muhtemel sakncalar gidermek, bu mmkn olmazsa geici ve zel bir tedbir olarak refakati erkek zmn benimsemek gerekir. Nitekim Hz. Peygamber de bir kadnn Yemenden ama kadar tek bana gven iinde seyahat edebilmesini mslman toplumlar iin ideal bir hedef olarak gsterir. (Buhr, Menakb, 25) Bu itibarla kadnn yolculuu konusunda seyahat zgrln kstlamak deil kadnlarn ve her bireyin gven ve huzur iinde yolculuk edebilmesini salamaktr. Bunun iin de yolcularn emniyet ve gven iinde bulunduu, aklk ve belirli bir dzen iinde yaplan otobs, tren, uak yolculuklar veya zel aralarda yolculuk konusunda gnmzde daha hogrl dnmek mmkn grnmektedir. slmda kadnn konumu ve haklar konusundaki tartmalarn nemli bir ksm da, kadnn sosyal hayata katlm, almas ve kamu grevi stlenmesi noktalarnda odaklar. zetle ifade etmek gerekirse, kadnn ev iinde ve dnda almas, ailenin ihtiyalarn salamada kocasna yardmc olmas kural olarak cizdir ve kadnn byle bir hakk vardr. Bu konuda bir snrlama ve ynlendirme varsa, o da kadn ve erkein birbirini tamamlayan farkl zellikleri ve kabiliyetlerine bal nceliklerle ilgilidir. Kadnn ncelikli olarak ii ve grevi, ev idaresi, ocuk bakm ve eitimidir. Erkein ncelikli ii ise ailenin geim ykn omuzlamaktr. artlar deitiinde, ihtiya bulunduunda kadn ve erkein birbirine yardmc olmas hatta rollerin deimesi mmkndr. nemli olan hayatn huzur ve dzen iinde gemesi, ihtiyalarn karlanmasnda bireylerin imkn ve kabiliyetlerine uygun sorumluluklar dengeli ekilde stlenmeleridir. Hz. Peygamberin, evin i ilerini kz Hz. Ftmaya, d ilerini ise damad Hz. Aliye yklemi olmas, mslmanlar iin bir aile modeli oluturma amacna ynelik balayc bir kural deil, ihtiya, rf ve dete dayal tavsiye niteliinde

bir zm grnmndedir. Kadnn almasnn ve kamu grevi stlenmesinin snrlandrlmasna ilikin olarak slm eserlerde yer alan gr ve hkmler, naslarn ak ifadelerinden deil hukukularn iinde bulunduu sosyokltrel ve ekonomik artlardan kaynaklanmaktadr. Hz. Peygamber devrinden itibaren kadnlar eitli zel ve kamu ilerinde almlar, nemli grevler stlenmilerdir. Kadnn retmenlik, memurluk, doktorluk ve hemirelik gibi grevleri stlenmesinin ciz olduunda ciddi bir ihtilf mevcut deilken, hkimlik ve st dzey yneticilik yapmasnn cevaz konusunda hayli farkl grlerin bulunmas da bu ynde bir gelenek veya telakkinin bulunmayyla yakndan ilgilidir. slm hukukularnn ounluu kadndan hkim olmayaca grnde ise de bu grn ak bir nakl delili yoktur. Hanefler ve bn Hazm, kadnlarn ahitlik yapabildii dava trlerinde hkimlik de yapabilecei grndedir. Taber ve Hasan- Basr gibi slm bilginleri ise kadndan hkim olmasna hibir din engelin bulunmadn ileri srerler. yle anlalyor ki klasik dnem slm hukukular, kendi devirlerindeki bilgi, kltr ve tecrbe birikimlerinden hareketle, kadnlarn adaleti gerekletirme, yarglama ve hkm uygulama konusunda erkekler lsnde dirayetli olamayaca, bunun iin de hkim olmalarnn doru olmad grne sahip olmular, haliyle bu grler hukuk doktrininde de arlk kazanmtr. Kadnlarn kaymakam, vali, devlet bakan gibi st dzey kamu yneticisi olamayaca ynnde klasik fkh literatrnde yer alan grlere de benzeri bir aklama getirilebilir. Hkimlik ve yneticilik, toplumda nemli bir kamu grevi olduundan slmn cins, ya veya renklere gre bir ayrm yapmayaca, aksine hkimlerin ve yneticilerin bu grevi hakkyla yrtebilecek niteliklere sahip olmas zerinde duraca aktr. Hz. Peygamber devrinde kadnlar, henz haklarndaki olumsuz yarglar tamamen silinmemi olduu halde ictihad etmi, hkm ve fetva vermi, bir nevi hkimlik ve yneticilik yapm, savalara katlm, ynetimin kararlarn etkileyecek lde siyas faaliyetlerde bulunmulardr. Ancak kadnlarn da sahip olduklar hak ve yetkilerin uygulamaya geirilmesi ve kadnlarn sosyal hayatta aktif rol stlenmeleri tamamen sosyoekonomik ve kltrel art ve ihtiyalarla ilgilidir. slm bu konuda temel hak ve ilkeleri belirtmekle yetinmi, geri kalan ksm mslman toplumlarn kendi geliim seyrine terketmitir. Bu itibarla kadnlarn kamu grevi stlenmesi ve sosyal hayata itirakleri konusunda daha sonraki dnemin kaynaklarnda yer alan ynlendirme ve kstlamalar, genelde slm bilginlerinin kendi bilgi, tecrbe ve kltr birikimlerinden, toplumda yaygn telakkilerden, bu ynde ciddi bir ihtiyacn bulunmayndan, biraz da devrin olumsuz artlarndan kadnlar uzak tutma gayretlerinden kaynaklanmaktadr.

Gerek slm dininin asl kaynaklarnda yer alan hkmler gerekse asrlar boyu eitli blge ve toplumlarda sregelen uygulama sonucu oluan slm hukuk kltr, kadnn haklar ile sorumluluklar, aile ve toplum iindeki rol, konumu ve kendisinden beklenen devler arasnda uyum ve dengeyi gzetmeye zel bir nem vermitir. te yandan hak ve sorumluluklarn dalm, cinslerin imkn ve kabiliyetleriyle de yakndan ilgilidir. Mesel ataerkil bir aile hayatnn egemen olup kadnn sosyal hayatta erkee baml olarak rol stlendii dnemlerde kadnlarn irtidad, yol kesme, anari ve isyan gibi sular asl fil olarak ilemeyecei dnlm, onlara daha hafif cezalar ngrlm, savalarda da kadn ve ocuklar ayr bir statde mtalaa edilmitir. Kadnn efkati ve eitme yetenei sebebiyle ocuun bakm ve yetitirilmesinde anneye ve dier kadn akrabaya erkeklere gre ncelik verilmitir. Kadnn balcalarna yukarda iaret edilen haklar yannda sorumluluklar da vardr. Kadnlarn haklar ile sorumluluklar birlikte ele alndnda, slmn adalet, hakkaniyet ve denge ilkesinin bu alanda da geerli olduu grlr. Kadnlarn din retideki konumlar da ancak byle bir hak-sorumluluk, yetki-grev dalm iinde belirginleir. Aile yapsnn korunmas, ailede dzenin, huzur ve mutluluun salanmas gibi maksatlarla kendisine ynetim ve aile reislii hakk tannm olan kocaya saygl olmak kadnn bata gelen grevlerindendir ve bu husus yetlerde ve hadislerde nemle vurgulanmtr. Btn toplumlarda pederah bir aile dzeninin hkim olduu bir dnemde kadnn grevlerine arlkla yer vermenin gereksiz olduu dnlebilir. Ancak, zellikle ada Bat toplumlarnda ciddi bir aile problemi halini alan szde kadn zgrl ad altndaki gelimeler dikkate alnrsa, slmn kadnn grev ve sorumluluklaryla ilgili olarak koyduu hkmlerin ne kadar nemli olduu daha iyi kavranr. Aydnlanma dneminden bu yana toplumsal hayatta kadn zgrln konu alan pek ok akm ortaya kmtr. Bu akmlardan en kalc olan phesiz, kadnn eitimini, sosyal ve siyasi haklarn savunan ve gnmzde de etkin bir ekilde varln hissettiren feminizm hareketidir. Kadn szde, erkein eksik ve aa tekisi olarak tanmlayan bir dnce geleneine meydan okuyan feminizm, Fransz devrimini takip eden bir srete, kadnlara kar adaletsiz davranldna ilikin inancn artt dncesi ile organize olarak, zgrlk ve bamszlklarn geniletilip kadnlara da tannmas, bu erevede kadnlara oy kullanma gibi bir anlamda erkeklerin tekelinde olan siyasi haklarn verilmesi, kadnlarn da eitim ve alma imknlarna sahip olmas iin yrtlen kam-

panyalarla her zaman gndemdeki yerini korumu ve genel olarak kadn haklarnn geniletilmesinin tm toplumsal ilerlemenin genel prensibi olduunu ne srmtr. Feminist hareket iinde kadn ve erkein eitliini savunan gruplar olduu gibi, kadnn biyolojik ve duygusal olarak erkee stn ve erkein tamamlanmam kadn olduunu savunan radikal gruplar da yer almaktadr. Feminizmin, kadn haklarn ve kadn erkek eitliini savunmas gibi olumlu neticelerinin yan sra, genel olarak, kaytsz artsz zgrlk dncesiyle, aile ve sosyal hayat iin vazgeilmez olan birok kural ve deeri hie sayan veya andran grleri bakmndan baz olumsuzluklar ierdii de dile getirilmektedir. Feminizmin bu tr ar yorumu, esasen sosyal hayatn hibir alannda, kadn olsun erkek olsun, hibir insan iin geerli olmayan Kendi hayatm canmn istedii ekilde yaamak hakkmdr! anlayn, adeta btn deerlerin stne karmakta, sonuta da, dinimizde kutsallk kazanm olan aile yuvasnn ireti bir hal almasna, kadn ve erkein, aile sorumluluklarn ekilmez bir yk ve bir tr esirlik gibi alglamalarna yol amaktadr. Batda ve batllama gayreti iinde olan lkelerde bu hareketin belki de en nemli olumsuz sonucu, aile balarnn zayflamasna, ailenin elerin karlkl ballk ve fedakarlyla yrtlen kutsal bir kurum olmaktan kp her iki taraf iin de bencilliin ve kar ilikisinin egemen olduu bir birliktelie dnmesine zemin hazrlyor olmasdr. Aslnda toplumda gereklemesi beklenen ortak hedef, gerek kadna gerekse erkee ynelik her trl ayrmcl ortadan kaldran, insan insan olarak gren, her art ve ortamda onu eit ve saygn kabul eden bir anlayn yaygnlamas olmaldr. On drt yzyl akn slm tarihi boyunca mslman toplumlarda, Batda ortaya kt ekliyle bir kadn sorunu, buna bal olarak da kadnn ezilmilii ve kurtarlmas, kadn haklar gibi sosyal hareketler olmamtr. Bu olumlu durumu, uygulanan slm hukukunda kadnn ve erkein hak ve sorumluluklarnn dengeli ve ayrntl bir biimde belirlenmi olmasndan ok, slm toplumlarnda hukuk kural ve yaptrmlarn da temelde din ve ahlk bir zemine dayanm olmasyla, slmn bireye kazandrd dnya grnn, hak ve sorumluluk anlaynn onun btn insan ilikilerini etkilemekte oluuyla aklamak daha isabetli olur. amzda slmda kadn ve kadn haklar konusunda mslman ve gayri mslim yazarlar tarafndan bir hayli eser kaleme alnm olup bu mevzuda zengin bir literatr ortaya km bulunmaktadr. Bu gelimelerin temelinde gnmz mslman toplumlarnda kadn haklar ve anlay konusunda

ciddi bir krizin yaanmakta oluundan ok, Batl yazarlarn kendi toplumsal gerek ve deerlerini, aile hayatyla ve kadnla ilgili telakkilerini l alarak slm dnyasna ynelttikleri tenkitler, Batllama taraftarlarnn ayn izgideki nerileri, mslman yazarlarn da bunlara cevap verme ve konuyla ilgili zeletiri yapma gayretleri yatmaktadr. Bu konuda samimi olarak ortaya konacak fikr mesailerin ve zeletirilerin ok yararl olacan inkr etmeksizin belirtmek gerekir ki, btn grup ve kesimler gibi kadnlarn da sevgi, sayg ve mutluluktan daha ok pay alabilmeleri, mslman toplumlarn, slmn getirdii hayat anlayn, insana verdii deeri, ykledii ar sorumluluu ve insan ilikilerinde hkim klmaya alt lleri daha iyi kavramalarna baldr. Olumasnda det ve geleneklerin de etkisinin bulunduu kiisel grlerin din telakki edilmesi ok byk skntlar dourmaktadr. Her konuda zayf veya kuvvetli olsun, herhangi bir hadisin, zaman ve evre faktrn dikkate almadan bir hkme esas ve dayanak yaplmas son derece sakncaldr. Kendince slm mdafaa etmeye alan veya onun adna konuan kimselerin, eski dnemlerin kendi artlarnn iz ve etkilerini tayan fkh grleri, tek slm zm olarak takdim etmeleri, hem sorunlarn zmne bir katk salamamakta hem de yaanan olumsuzluklarn slma mal edilmesi gibi olumsuz bir sonuca yol amaktadr. Genel ilkeler ve bunlarn belli gelenekleri ve alkanlklar olan toplumlarda hayata geirilme biimi var. Dikkat edilecek hususlardan biri bu ikisini zdeletirmemek, ikincisi ise, bir dnemdeki hayata geirilme biiminin, o dnemdeki genel artlara gre insan haklar asndan durumunun ne olduunu tesbit etmektir. C) Klelik Klelik bilindii kadaryla eski Msr, Bbil, Mezopotamya, eski Yunanistan ve Roma medeniyetlerinden itibaren binlerce yllk gemii olan eski inan, felsefe ve uygarlklarda kklemi bir kurumdur. slmn gelir gelmez yzlerce yllk gemii olan ve hemen btn toplum ve geleneklerde kklemi olan klelii kaldrmas neredeyse imknszd. Kleliin hemen kaldrlmasn pratikte imknsz ya da faydasz klan balca sebepler unlard: a) Klelik, sava esirlerinin toplu ldrlmelerini nlemesi bakmndan yararlyd. b) Esirlerden kle olarak yararlanma beklentisi savalarda gereksiz kan dklmesini nlyordu. c) Sava sonunda kar taraf mslman esirleri kleletirdiinden, slmiyetin klelii tek yanl olarak kaldrmas

dnlemezdi. d) Bu kurumun hemen kaldrlmas kleler iin de ok ciddi ekonomik ve sosyal buhranlar dourmas muhtemeldi. Btn bunlara ramen slm dini klelerin durumlarn iyiletirme ynnde ok nemli yenilikler getirdi. ncelikle slmn getirdii eitlik ilkesine gre, hr-kle ayrm yaplmakszn btn insanlar bir erkek ile bir kadndan yaratlmtr (el-Hucurt 49/13). nsanlarn hepsi demden gelme
olup demi de Allah topraktan yaratmtr (Tirmiz, Menkb, 73; Eb Dvd, Edeb, 111). Kadn olsun erkek olsun mmin bir kle, yine kadn olsun erkek olsun Allaha ortak koan hr bir kimseden daha deerlidir (elBakara 2/231). Hr-kle fark gzetilmeksizin Mslmanlar kardetir (elHucurt 49/10). Hadislerde bu kardelik ilkesine daha da aklk getirilmitir: Kleleriniz sizin kardelerinizdir. Onlara yediinizden yedirin, giydiinizden giydirin. Ar bir i yklemeyin; yklerseniz onlara siz de yardm edin (Buhr, mn, 22; Mslim, Eymn, 40); Klelerinize, klem, criyem demeyin; olum, kzm deyin (Buhr, Itk, 17; Mslim, Elfz, 3). Haneflere

gre bir kleyi bilerek haksz yere ldren kimse lmle cezalandrlr. Mliklere gre de efendisi tarafndan dvlerek sakatlanan kle hkim kararyla zgr braklr. Nitekim bir hadiste, Kim klesini dverse onun cezas klesini zat etmekle yerine getirilir (Msned, II, 25, 61) buyurulmutur. Hz. Peygamber sava durumu dnda, hr bir insan yakalayarak kleletirmeyi yasaklamtr. slm dini, sava veya doum yoluyla sren kleliin hafifletilmesini ve zamanla ortadan kaldrlmasn salamaya ynelik olarak da tedbirler almtr. Nitekim Kurn- Kermde (bk. el-Bakara 2/177; el-Beled 90/13) ve hadislerde (mesel bk. Buhr, Itk, 1; Keffrt, 6; Mslim, Itk, 5, 6; Eb Dvd, Itk, 14; bn Mce, Itk, 4; Tirmiz, Nzr, 20; Drim, Nikh, 46) gnll olarak kle zat etme en deerli ibadetlerden

saylmtr. Baz sularn ve hatal davranlarn gnahlarndan temizlenmek iin kle zat edilmesi art koulmutur. Kurn- Kerme gre bir kle zgrln kazanmak amacyla kendi bedelini deyerek anlama yapmak (mktebe) isterse, efendisi bu teklifi kabul etmeli ve deyecei bedeli kazanmas iin ona sre tanmaldr (bk. en-Nr 24/33). Bir ksm slm hukukularna, zellikle Zhirlere gre, bu yetteki emir ifadesi vcb anlamnda olup, mslman bir klenin mktebe szlemesi yapmak istemesi halinde efendisi bunu kabul etmek zorundadr. te yandan, kleye verilen zgrlk vaadinden dnlemez. Efendisinden ocuk douran criye (mml-veled) onun lmnden sonra kendiliinden zgr olur. Efendi klesini hayatta iken zat edebilecei gibi lmnden sonraya bal olarak da zat edebilir.

Kurn- Kermde, klelerin zgrln salamak zere devletin bteden bir pay ayrmas ngrlmtr (et-Tevbe 9/60). Sava esirlerine -kamu yararn gz nnde bulundurarak- zgrlk verme hususunda devlet bakanna takdir yetkisi tannmtr. Klenin toplum iindeki sosyal ve geleneksel stats haliyle, slm hukuk doktrinine de yansm, bu klenin hukuk statsnn ayrntl, ou defa da hr insanlara gre farkl bir ekilde ele alnmas sonucunu dourmutur. Genelde hukuk hayatyla, hukuk hak, yetki ve sorumluluklarla ilgili olarak kendini gsteren bu farklln sebebi, hukukun toplumsal art ve vkalarla olan yakn ilgisidir. Din ve ahlk mkellefiyetler asndan kle, kural olarak hr kimse gibidir. Buna karlk kle borlar, eya, ticaret, aile, ceza hukuku gibi alanlarda hr insanlara gre farkl hkmlere tbi olmakla birlikte, haklarnn kstland oranda mkellefiyetleri de azaltlarak hak ve borlar arasnda mkul bir denge kurulmutur. Mesel, kleye mlk edinme hakk tannmamasna uygun olarak, mal sorumluluk da yklenmemi, buna karlk, efendisi ile hrriyet szlemesi yapan mkteb kle veya efendisi tarafndan yetkili klnan (mezn) kle ise belli derecede ehliyete sahip olduu iin ayn oranda mal ve hukuk sorumlulua tbi tutulmutur. Klenin baz ceza sorumluluklarnn da hr kimseye gre daha az oluu bu anlayn sonucudur. Aile hukuku alannda, ahsa sk skya bal haklarda kle ile hr ayrm gzetilmezken, mal yn de bulunan konularda kle ve criye iin hak ve ykmllklerde baz kstlamalar ve farkllklar sz konusu olmutur. Kleliin devam ettii dnemlerde mslmanlar, Kuran ve Snnetteki retiye uygun olarak, ounlukla kle ve criyelerine birer aile yesi olarak bakmlar, ayrca kle satn alp zat ederek Allah rzsn kazanmay ahlk bir uur olarak srekli canl tutmulardr. slm tarihinin hibir dneminde klelik nemli bir kazan ve retim arac olarak grlmemitir. Buna karlk Batda kle ticareti yapmak ve kleleri bir retim arac olarak kullanmak temel bir zihniyet ve uygulama olarak srmtr. zellikle Amerikann kefinden sonra kle ticareti ve bu ticaretin kayna olarak grlen Afrika ktasndaki kle avcl, asrlar boyunca en vahi ve dehet verici yntemlerle srdrlm; gerek avlama gerekse gemilerle tama srasnda milyonlarca zenci telef olmu, sa olarak pazarlara srlenler ise lenlerden daha ansl olmayp akla gelmedik aclar yaamlardr. Batda kleliin fiilen ortadan kalkmas, baz insan yaklamlar yannda, daha ok sanayiin gelimesi ve insan gcnn artk hem pahal hem de verimsiz hale gelmesiyle

mmkn olmutur. slm klelii tamamen kaldrmay hedefledii, bunun iin gerekli tedbirleri ald ve kapy ak brakt iin dnya klelii kaldrmaya karar verdiinde mslmanlar buna kolaylkla katlabilmilerdir; dinleri bu konuda onlar iin bir engel deil, tevik unsuru olmutur.

Onyedinci Blm

alma Hayat

Sanayi devrimiyle ortaya kan geni i alanlar ve ii snf, dnya nfusundaki art, tabii kaynaklardan yararlanma, ekonomik geliim, paylamda lkeler arasnda ba gsteren kyasya mcadele gibi birok faktr amzda alma hayatna, ii-iveren ilikilerine ayr bir nem kazandrm, bu konuda kaydedilen mesafeler veya olumsuz gelimeler bireylerin zel hayatlarn da yakndan ilgilendirir olmutur. slm hukukunun klasik doktrininin olutuu ilk ve orta dnemlerde Dou ve Bat toplumlarnda daha ok bireysel bir bor ilikisi eklinde cereyan eden ve szleme serbestisinin tabii kurallar iinde yryen ii-iveren ilikisi, son birka yzyldaki anlan gelimeler sonucu farkl bir mahiyet kazanm, iilerin gl iverenler ve ekonomik zorunluluklar karsnda temel haklarnn korunabilmesi iin devletin mdahil olmasna ihtiya duyulmutur. akdinin borlar hukukunun zel dzenlemesinden kurtarlarak kamu hukukunun bir paras haline getirilmesi, bu konuda zel kanunlarn karlmas, meslek rgtlenmelere gidilmesi bu gelimelerin sonucudur. Byle olunca slm hukukunun klasik kaynaklarnda i akdiyle, ii ve iverenin hak ve borlaryla ilgili gr ve yaklamlar, amzn alma hayatnn ekl ve kurumsal yapsyla tam bir uyum gstermese bile, bu alanda asrlarn tecrbe birikimini, mslmann insan ilikilerine genel yaklamn yansttndan ii-iveren ilikisinin temeline, insan ve ahlk ynne nemli bir aklama getirir, bu yzden de ayr bir deer tar. Neredeyse btn insan ilikilerinin madd deer lsne vurulduu, acmasz ve bencil bir ekime ortamnda

bireyin yalnzla ve gl olann insafna terkedildii gnmzde alma hayatnn byle bir bak asna ve katkya daha ok ihtiyac vardr. te yandan zamanmzda i hukuku kamusal mahiyet alm, alma hayatnda devletin gzetim ve denetimi devreye sokulmu olmakla birlikte toplumumuzda ii istihdam zellikle kk i yerlerinde, atlyelerde, tarm ilerinde ikili iliki eklinde, yani kapal devrede yrtlmekte, i hukukunun iiyi koruyan hkmleri ou defa iiye ulamamaktadr. Bu itibarla insan ilikilerinin iyiletirilmesinde kanun gcn ve mahkeme korkusunu yeterli saymak yerine dinin ve ahlkn ferdin vicdanna ve zel hayatna kadar uzanan etkili denetiminden bu alanda da zami lde yararlanmak gerekir. lkemizde salkl bir ii-iveren ilikisinin kurulabilmesi iin slm fkh kltrndeki bilgi birikimine, din ve ahlk zemine ihtiya duyulmas da bundandr. Zaten slm dininin bir amac da dnyada insanoluna yol gstermek ve yardmc olmaktr. Din iyi anlaldnda ve yaandnda toplumsal huzur ve barn, kamu dzen ve istikrarnn korunmas, hak ihlllerinin nlenmesi daha da kolaylar. Kuran ve Snnette alma hayatnn ayrntlarn dzenleyen hkmlerin bulunmamas gayet tabiidir ve bu slmn evrensel bir din olarak her devirde ve toplumda geerli olma iddiasnn bir gereidir. Bununla birlikte bu iki kaynakta, insan ilikilerinin arka plannda yer almas gereken din va ahlk sorumluluktan, nc ahslar ilgilendiren davranlarda gzetilmesi gereken temel ilkelerden sz edilmi, slm hukukular da dnemlerinde cereyan eden olaylara bu ilkeler nda aklama getirmi, toplumlarnn kltr ve tecrbe birikimini de hesaba katarak alma hayatyla ilgili baz kural, neri ve nlemlerden sz etmilerdir. Bu itibarla, fkh literatrnde alma hayatyla, ii-iveren ilikileriyle ilgili olarak gndeme gelen tartmalar ve zm nerilerini byle bir perspektiften deerlendirmek, fakihlerin ne dediinden ziyade ne demek istedii zerinde durmak daha yerinde olacaktr. Gnmzde toplumsal huzur ve barn nemli bir aya saylan i barnn, ii sal ve gvenliinin salanmas, ii ve iverenin hak ve sorumluluklarnn hakkaniyet ve adalet izgisinde denkletirilebilmesi toplumun nndeki nemli problemlerden biri haline gelmitir. Bu ynde yaplacak yasal dzenlemeler ve devletin aktif rol sz konusu amacn gereklemesinde fevkalde nemli olduu gibi mslman toplumlarn tecrbe ve bilgi birikiminin tannmas da bu konuda katk salayabilecek zenginliktedir. Bu sebeple nce slm kltrdeki emek-sermaye dengesi, i akdinin fkh kltrndeki hukuk erevesi ele alnacak, daha sonra da bu bilgiler nda gncel problemlere deinilecektir.

I. EMEK-SERMAYE DENGES retimin emek ve sermaye eklinde birbirini tamamlayan iki temele dayand aktr. Yeryznn btn imknlar insann emrine verilmi, insan da emek harcayarak bu hazr deeri kullanm ve yararlanmaya elverili hale getirmitir. Kuranda ska, Allahn insanolunun hizmetine sunduu eitli nimetler, dalar, denizler, ovalar, yer alt ve yer st zenginlikleri, av hayvanlar hatrlatlarak insann bunlarn sahibini tanmas, Ona kretmesi ve belli bir l iinde bunlardan yararlanmas istenir. slm dini almay, yararl i grmeyi tevik ettii gibi mlkiyeti, sermaye birikimini ve artn da mer kabul etmitir. Kuranda, nsan iin kendi almasndan baka bir ey yoktur (en-Necm 53/39) buyurulmas, esasen hirette herkesin dnyada yaptnn karln greceini ifade etmekte ise de ayn kuraln dnyev almalar hakknda da geerli olduu sonucu karlabilir. Yine Kuranda, Rabbinin rahmetini onlar m paylatryorlar? Dnya hayatnda
onlarn geimlerini aralarnda biz paylatrdk. Birbirlerine i grdrmeleri iin kimini tekine derecelerle stn kldk. Rabbinin rahmeti onlarn biriktirdikleri eylerin daha hayrldr (ez-Zuhruf 43/32) buyurularak emek-ser-

maye ikilisi arasndaki sk ilikiye, fakat bunun da tesinde daha st bir metafizik deerin bulunduuna iaret edilir. Din metinler ve Hz. Peygamberin uygulamas dikkatle izlendiinde, slm dininin emek karsnda sermayeye bir stnlk ve ncelik vermedii, aksine tabiat icab gl olan ve daha da glenmek isteyen sermaye iin baz snrlamalar getirip emei n plana kard grlr. Zekt, sadaka ve infak prensibi, kefretler, faiz yasa, dilenciliin yasaklanp almann tevik edilmesi, bireyin ve aile fertlerinin geimi iin almasnn ibadet saylmas bu ynde alnm nlemlere rnek olarak saylabilir. Btn bunlardan slm dininin emek-sermaye ilikisini dengeli bir izgiye oturttuu, bunlar birbiriyle kavga eden ve daima bir kar atmas iinde olan deil birbirini destekleyen ve tamamlayan iki temel faktr olarak tantt anlalr. Ancak konu teorik dzeyde przsz gibi grnse de gnlk hayata ve problemlere girildiinde realitenin biraz farkl olduu, sermaye sahibinin emei, iverenin iiyi en dk cretle altrmaya, emek sahibinin de hak etsin veya etmesin daima en yksek creti almaya gayret ettii, bunun iin de iki taraf arasndaki ekimenin hibir dnemde yok olmad da grlr. Bu atma ve smr slm toplumlarnda hayli belirsiz iken, kilisenin ve Hristiyanln toplumsal hayattan dlanmasn mteakip Bat toplumlarnda olduka belirgin bir hal alm, ard arkas kesilmeyen

sosyal alkantlara ve ar sosyal teorilerin gndeme gelmesine yol amtr. i ve iveren sendikalarnn kurulup toplu szleme hukukunun domas bu ortamda bir denge araynn sonulardr. Sendikalama ve taraflarn meslek kurulularca temsil edilerek toplu szleme yaplmas, biraz da sanayilemenin ve geni ii kitlelerinin domasnn zorunlu kld bir usuldr. Burada nemli olan bu usuln nasl iletildii ve ne gibi sonularn elde edildiidir. Emek-sermaye ilikisinde kural olarak serbest pazarlk sistemi geerli olmakla birlikte, slmn insan ilikilerinde hkim klmaya alt hak ve adalet anlay bir st deer olarak burada da devrede olmaldr. Byle olunca, emek ve sermayenin hak ve sorumluluklar belirlenirken taraflar aras serbest pazarl yegne l kabul etmek doru olmaz. nk bu, zayf taraf glnn karsnda korumasz brakmak, onun ezilmesine deta gz yummak demektir. Sendikalamaya ve toplu szlemeye kar kmak, iiyi iverenin gc karsnda yalnzla ve smrlmeye terketmek anlamn tar. ilere kaba kuvvete dayal kontrolsz bir grev hakk tanmak, sermayeyi kolektif emein gc karsnda mahkm etmek, lkede sermayeyi yatrmdan caydrp daha kolay para kazanmaya ynlendirmek ve neticede toplumsal kntye ortam hazrlamak saylr. Hz. Peygamberin, zor durumda kalarak bir mal istemedii bir fiyatla almak veya satmak isteyen kimsenin bu halinden yararlanlmasn yasaklad bilinmektedir (Eb Dvd, By, 25; Msned, I, 116). Kuranda ska adaletin ve mrufun emredilip arln yasakland, dengeyi bozmak, mruf lsn amak isteyenlerin engellenmesinin istendii, anlamazlklarn hakem usulyle zlmesinin nerildii grlr. Devletin sosyal niteliini yitirmesi, toplumsal uyumazlklarda hakem rolnden vazgeip ideolojik saplantlar ya da kar ilikisi sebebiyle emein veya sermayenin yannda yer almas veya meslek teekkllerin asl fonksiyonlarn glgeleyecek farkl toplumsal projelere alet edilmesi halinde grev ve lokavt haklarnn kullanm, sendikalama ve toplu szleme yanl bir izgide seyreder ve bu sre toplumda i barnn kurulmas, alann hakettii karl almas mcadelesinden ok, i huzursuzluun ve blnmenin kayna haline gelir. Din retinin ve sa duyulu kamuoyunun kar kt da bu sapmadr. Byle olunca toplumda emek-sermaye dengesinin kurulabilmesi ve bu dengenin lkenin gelimesine hizmet edebilmesi iin yasal dzenlemelerin objektif ve dil olmas ne kadar nemliyse toplumda din duyarlln korunmas, hak ve adaletin zmsenmesi, hakkaniyetin hkim olmas da o kadar nemlidir.

II. -VEREN LKS Birey ihtiya duyduu mal ve hizmetleri tek bana retemeyecei iin toplumda kendiliinden karlkl mal ve hizmet deiimi ve i blm gereklemekte, bylece bireyler ayr ayr ihtiyalarn karlayabilmektedir. Kuranda insanlarn farkl kabiliyet, g, temayl ve ihtiya iinde yaratlmasnn bir hikmetine iaret edilerek bunun insanlarn birbirine i grdrebilmesine imkn hazrlad belirtilmitir (ez-Zuhruf 43/32). nsanlar arasndaki i blmn ve ii-iveren ilikisini dnya hayatna ilikin ilh kanun ve dzen asndan temellendiren bu aklama, slmn insan ilikilerine ve bor ilikilerine genel yaklamn da yanstr. Kuranda ii-iveren ilikisi, dier bor ilikilerinde de olduu gibi, hukuk bir akid ve olay olarak ayrntl bir biimde ele alnmak yerine sadece akidlerde ve insan ilikilerinde hkim olmas gereken genel ilke ve amalar zerinde durulmu, bor ilikilerinin salkl ekilde geliecei salam bir din ve ahlk zemin kurulmaya allmtr. Hz. Peygamberin snnetinde iinin haklar ve ii altrma ile ilgili olarak yer alan ayrntl hkmler ve uygulama rnekleri, slmn genel ilkelerinin konuya tatbiki, hakszlklarn giderilip dil ve insanca ilikilerin kurulmas ve problemlerin iyi insan, iyi mslman forml iinde zm olarak deerlendirilebilir. A) Akdi alma hayatnn temelinde, bir insann mal ve cret karl baka bir insann iini grmesini ifade eden i akdi bulunur ve bu akid trnn insanlk tarihi kadar uzun bir gemii vardr. slm hukuk literatrnde eyann bedel karl kullanmn konu alan kira akdi ile insann cret karl almasn konu alan i akdi, ikisi de menfaatin cretle temliki mahiyetinde olduundan icre akdi bal altnda birlikte ele alnm, ortak kural ve zmler gelitirilmeye allmtr. Bununla birlikte ou zaman, zellikle akdin sonular, taraflarn karlkl hak ve devleri incelenirken kira ve i akidleri ayr ayr incelenmi ve giderek i akdi ve ii-iveren ilikisiyle ilgili zengin bir hukuk doktrini domutur. Bu balamda slm hukukunun klasik doktrinine gre i akdi, iinin cret karl belli bir ii grmesi zerine kurulan bir akid olarak tanmlanabilir. Akidde sadece i ve cret unsuruna yer verilip akid iinin almas zerine kurulduundan, gerek iinin belli bir sre zarfndaki cret karl almas, gerekse sre kayd olmakszn ahsn cret karl belli bir ii grmesi i akdinin kapsamna girmektedir. Bu sebeple klasik literatrde cret karl yaplan her alma, sreli veya

gtr i iin ii, memur, serbest meslek sahibi esnaf ve sanatkr istihdam i akdi kapsamnda ele alnp mmkn olduu srece ortak kurallara balanmaya allr. akdinin kuruluu, slm borlar hukukunda akdin kuruluu, icap ve kabulle ilgili genel esaslara tbidir. akdinin tabii unsurlarn ise taraflar olan ii ve iverenle, akdin konusu olan cret ve i (emek) tekil eder. i niteliini tesbitte cretle i grme lsnden hareket edilir. Yaplan i szlemesi iinin belli bir sre zarfnda iveren iin almasn konu alyorsa, yani iinin belli bir zaman biriminde hsl edecei emeini iverenin emrine tahsis etmesi gerekiyorsa, bu ii ecr-i hs olarak adlandrlr. Gnmzdeki devlet memurlar, sanayi ve tarm kesimi iileri ile gnlk iiler ecr-i hs kapsamndadr. Buna karlk szleme iinin belli bir ii grmesini konu aldysa, o takdirde bu ii ecr-i mterek olarak adlandrlr. cret karl bir ii takip eden vekil, cret karl bir hizmeti ifa eden dii, doktor, terzi, tamirci gibi esnaf ve sanatkrlar ecr-i mterek grubunda yer alr. veren ise cretle ii altran kimsedir. cret ve emek, i akdinin zerinde ayrnt ile durulmas gereken iki nemli unsurudur. slm hukukunda, insanlarn iktisad kymet atfettii her eyin i akdinde cret olabilecei benimsenir. cretin hukuken muteber bir mal olmas, belirlenmi ve bilinir olmas artlar akdin shhat artlar olup, esasen bunlar taraflarn ve zellikle iinin haklarn korumay hedef alr. Bu sebeple de bu iki art zerinde ayrntl biimde durulur. Bir hadiste de Hz. Peygamber,
Kim bir ii altracaksa ona cretini bildirsin, cretini belirlesin (Beyhak, Snen, IV, 120) buyurmutur. cretin, retim veya krdan belli bir pay ek-

linde belirlenmesi ya da gereklemesi, kesin olmayan bir ie balanmas da zellikle iinin maduriyetine sebep olaca dnlerek ho karlanmam, ancak retim ve krn ana hatlaryla bilinebilecei ve taraflar beklenmedik zararla kar karya brakmayaca durumlarda bu ciz grlmtr. Akidlerin kuruluunda ve geerliliinde en nemli husus, taraflarn ne zerinde anlatklarn bilmeleri, bilerek ve farknda olarak bor altna girmeleri olduundan, i akdinin konusu (makudn aleyh) olan emek ve almann tr, nitelik ve sresinin nceden bilinmesi ve belirlenmesi byk nem tar. inin akid gerei sarfedecei emek ve gayreti belirlemenin en bata gelen metodu, zaman lsnn esas alnmasdr. Zaman birimi, iiden elde edilecek yararn belirli ve bilinebilir olmasn salayacandan taraflarn anlamasn da kolaylatrr. Bu sebeple alma sresinin nceden belirlenmesi i akdinin nemli bir shhat art, bu sre zarfnda alma da iinin temel borcu grnmndedir.

inin emeini belirlemenin ikinci yolu ise, yaplacak iin nceden belirlenmesidir. slm hukukular i akdinde, akid konusu iin ifasnn iinin gc ve kabiliyeti dahilinde olmasn da art koarlar. Bunun iin de doktorla hastay iyiletirmesi, vekil ile ii olumlu ekilde sonulandrmas, retmenle bir ilim ve sanat retmesi artyla akidleme ciz grlmemitir. Bu artn ileri srlmesinde gdlen asl gaye, i akdinin ifas ve elde edilmesi kesin olmayan i ve menfaatler zerine kurulmasn nlemek, dolaysyla taraflarn haklarn korumaktr. nk akid konusu i, iinin gcn ayorsa bu akidden iki taraf da zarar grebilir. Byle olunca zararn meydana gelmesini beklemek ve onu gidermek yerine zarara yol aabilecek durumlar nceden nlemek daha isabetli bir yaklamdr. inin almasyla ilgili olarak ne srlen bir baka nemli art ise, yaplacak iin ifasnn dinen haram ve hukuken yasak olmamasdr. Hukuken yasak veya dinen gnah ve haram olan bir iin ilenmesini konu alan i akidleri ciz grlmez. Mesel zina, kumar, cinayet, yaralama, gasp ve hrszlk gibi dinen gnah saylan ilerin ilenmesini konu alan bir szleme ve bundan elde edilen cret ciz deildir. Hatta msiyetin renimini veya msiyetin ilenmesine yol aan fiilleri konu alan i akidleri de bu grupta mtalaa edilir. Ancak hukuk ekollerinin i akdinin konusu olan fiille msiyet arasndaki sebep-sonu ilikisini tesbitte lleri farkl olduundan hangi fiilin msiyete yol aan fiil saylaca hususunda farkl grleri vardr. Mesel Hanef hukukular, arada kuvvetli bir sebep-sonu ilikisi bulunmadka her bir ii ayr olarak deerlendirir, yasa sadece haram fiilin ilenmesini konu alan i akidleri erevesinde tutmaya gayret ederler. Fakihlerin ounluu ise, yaplan i dolayl da olsa haram bir fiili ieriyorsa mslmann bu tr ilerden uzak durmas gerektii grndedir. Bunun iin de, mslmann arap imaltnda veya faizle itigal eden bir i yerinde almas, gayri mslimin yannda almas, kilise inaatnda almas, gayri mslimin banda bekilik etmesi veya cretle arabn tamas gibi mnferit meseleler bu sebep-sonu ilikisi asndan tartldnda farkl yaklamlar ortaya kmas kanlmaz olur. B) verenin Hak ve Sorumluluklar Gerekli artlara uyularak yaplan i akdi, iki taraf iin de balayc bir karakter arzeder ve birtakm hak ve sorumluluklar dourur. Bir taraf iin hak olan husus dier taraf asndan bir grev konumundadr. verenin temel borcu, iinin cretini akidde kararlatrld ekilde demesi, temel hakk da iin gerektii ekilde ifa edilmesidir. iye, cretini

alncaya kadar iverene ait mal elinde tutabilmesi (hapis) hakknn tannmas da iinin cret alacan korumaya yneliktir. Sreli iilerde ii bu sre zarfnda almakla veya buna hazr olmakla, gtr ilerde ise ii ifa etmekle crete hak kazanr. Hz. Peygamber, iye cretini teri kurumadan veriniz (bn Mce, Rhn, 4) buyurmu, iinin cretini demeyen kimselerin kyamet gnnde Allah karlarnda bulacaklarn bildirmitir (Buhr, cre, 10). inin, i yerinde gerekli nlemlerin alnmam olmas, iin mahiyet ve yaps, iverenin ihmal ve kusuru sebebiyle zarara uramas halinde iverenin bu zarar tazmin etmesi gerekir. Hatta iverenin, nc ahslara kar iisinin fiilinden sorumlu olduu durumlar da vardr. verenin iiye kar iyi davranmas, iinin temel hak ve zgrlklerini tanmas ve ona gre davranmasna imkn vermesi de temel borlar arasndadr. Bir hadiste Hz. Peygamber iilere de iaretle, Onlar sizin kardeleriniz olup Allah onlar sizin sorumluluunuz altnda klmtr. Byle bir din kardei eli altnda bulunan kimse ona yediinden yedirsin, giydiinden giydirsin. Onlara glerinin yetmeyecei ileri yklemeyiniz. ayet yklerseniz onlara yardmc olunuz (Buhr, Itk, 16) buyurarak bu konuda te-

mel insan ve ahlk bir deve de dikkat ekmitir. verenin bir dier borcu da ii ehil olana vermesidir. Bu grev, iverenin kamu kurum ve kuruluu, vakf gibi kamu yarar arlkl bir kurulu olmas hainde daha da nem kazanmaktadr. Hz. Peygamber, Daha ehil ve
liyakatlisi varken yaknlk sebebiyle bir bakasn tercih ve istihdam eden kimse Allaha, Resulne ve btn mslmanlara kar hinlik etmi olur (Hakim, Mstedrek, IV, 192) buyurmutur.

C) inin Hak ve Grevleri inin i akdinden doan en nemli borcu, akid konusu ii gerektii ekilde, iverenin istei dorultusunda ifa etmesi, en temel hakk da almasnn karl olan creti almasdr. inin iini hangi durumlarda tam ve yeterli ekilde ifa etmi olaca hususu akidden, kanundan, rf ve detten kaynaklanan ayrntlarla belirlenir. i stlendii ii ifada gerekli zen ve titizlii gstermek, mer ihtiyalar hari i sresince almak ve ifay tamamlamak zorundadr. Peygamber efendimiz, Muhakkak ki Allah Tel sizden birinizin yapt ii salam yapmasndan honut olur (Syt, el-Cmiul-kebr, I, 354) buyurmutur.

inin i saatleri iinde, iverenin bilgi ve tlimatna aykr biimde baka ilerle megul olmas, almamas, bir bakma iverenin malndan hrszlk etmesi mesabesinde grlmtr. Fakihler, bu konuya verdikleri nemin sonucu olarak, iinin i saatleri iinde tabii ihtiyalar ve farz namazlarn ifas iin iine ara verebileceini, fakat nfile namazla megul olamayacan belirtmilerdir. i, uhdesine verilmi alet, malzeme ve eyann bakm ve muhafazasndan sorumlu olup kast ve kusuru halinde sebep olduu zarar tazmin eder. Ayrca akidde kararlatrlan hususlara, rf ve detten doan llere, iverenin dinen ve hukuken geerli emir ve artlarna aykr davranmas da hukuk sorumluluunu gerektirir. Bu tr davranlar ile bir zarara yol amsa onu da demesi gerekir. zetle belirtmek gerekirse ii, ii ifada gerekli zeni gstermemesi, kusurlu ve kastl davran sonucu iverene verdii zarar tazmin etmekle ykmldr. inin hibir fiilden sorumlu olmayaca veya her trl zarardan sorumlu tutulaca ynndeki n art ve anlamalar geersiz saylarak risk ve sorumluluk taraflar arasnda dengeli ekilde datlmak istenmi, iinin hangi durumlarda tazminle sorumlu olaca hususu doktrinde ayrntl ekilde ele alnarak konu taraflar aras g dengesinin insafna braklmak istenmemitir. cret, iinin almasnn karl ve en temel hakkdr. cretin denmesi, iverenin temel grevi olduu gibi iinin de en bata gelen hakkdr. Akid yaplrken cretin belli ve bilinir olmas artlar ilk planda iinin bu temel hakkn korumay salar. iye tannan hapis hakk da, cret alacana karlk bir teminat grevi grr. akdinin sre zerine kurulduu durumlarda, ii almaya hazr olur da iverenden kaynaklanan sebeplerle ii ie balayamazsa, yine creti hak eder. slm hukukunda mmkn olduu lde haksz kazan ve sebepsiz zenginleme yollar kapatlmaya alldndan, i akdinin herhangi bir sebeple geersiz (fsid) olmas, iin de bu arada ifa edilmi olmas halinde ecr-i misl denmesi gerei zerinde durulmutur. Ecr-i misl, tarafsz bilirkiilerin iinin fiilen harcad emee bitikleri deerdir (Mecelle, md. 414). Bylece iverenin akdin geersizliini ileri srp cret demekten kanmasna imkn verilmemekte, iinin de fiilen yapt ie karlk aln terinin karln almas salanmaktadr. i cretinin enflasyona kar korunmas da hem iinin temel bir hakk saylr hem de slm hukukunun genel ilke ve amalarna uygunluk gsterir. Parann deerinde zamanla ciddi lde azalma olduunda iverenin akdin

balangcndaki miktarda cret demekte srar etmesi gerek iyi niyet kuralyla, gerekse akidde karlklar arasnda denge bulunmas esasyla badamaz. Zaten para borcunda, parann deer kaybetmesi halinde artk eski miktarn deil borlanlan parann yeni durumdaki deerinin verilmesi fikri ilk dnemlerden itibaren bir ksm slm hukukularnca ifade edilmitir. Bu konuya ileride, enflasyonun bor mnasebetlerine etkisi ele alnrken tekrar temas edilecektir. Burada u kadar ifade edilmelidir ki, i akdinde iveren iinin emeinden fiilen yararlanm bulunduu iin, enflasyonun paraya olan olumsuz etkisini telfi edip creti iyiletirmesi daha da kuvvetli bir bor grnmndedir. slm hukuk doktrininde, iinin cret ynnden korunmas, asl ihtiyalarn karlayacak seviyede cret (asgari cret) almas gerei, dk cretle almaya mecbur braklan iilerin maduriyetinin giderilmesi, cretin dil ve hakkaniyetli olmas, alma artlar, alma sresi ve i emniyeti bakmndan iinin korunmas, iinin temel hak ve hrriyetlerinin iveren tarafndan gvence altnda tutulmas gibi hususlar zerinde ayrntl olarak durulmu, iinde bulunulan durum ve artlara gre birtakm neriler ve dzenlemeler gndeme getirilmitir. slm hukukunda bu tr akidlerin kapsam ve sonularnn tartlmas ile gdlen gaye, akidlerin art ve kapsamlarn taraflar arasndaki g dengesine terketmenin sakncalarn nlemek, insanlarn birbirlerini bu yzden zarara uratmasna ve hakszlk etmesine engel olmak, akidde karlklar aras dengeyi korumaya almak olarak gsterilebilir. Byle olunca, slm hukuk doktrininde sadece iiyi korumaya ynelik deil, akdin iki tarafn da korumay hedefleyen tedbirlerin alnmak istendiine dikkat edilmelidir. Bir baka anlatmla hukuk, gsz, bilgisiz, pazarlk gc olmayan kimsenin yannda yer alarak insan ilikilerini salkl bir dengeye oturtmay amalamaktadr. Bu yzden, ii snfnn rgtlenip g birlii ederek, grev tehdidi ile ivereni bask altna almas, iilerin hak etmedikleri bir creti zor ve bask sayesinde elde etmeleri, emeklerine deil de rgtlenme gleri ve i kollarnn hayat nem tamasna veya siyasal ynetimlerin tercihlerine gre farkl farkl lde toplumsal gelirden pay ve cret almalar da savunulamaz. Bu gelimeler hukukun genel ilke ve amalarna aykr olduu gibi toplumsal bar da tehdit edebilecek bir mahiyettedir. nk byle bir dzensizlik, iverenin dedii bu yksek creti retim ve maliyete yanstarak dier halk kesimine fatura etmesi, rgtlenemeyip pazarlk gc olmayanlarn dk cretle almaya mahkm kalmas, ii-iveren ilikilerinin ve giderek btn insan ilikilerinin barbarca bir yaama mcadelesine dnmesi gibi sakncal

sonular kanlmaz klacaktr. Buna karlk, iinin yukarda deinilen mer haklarnn korunmas ve bu konuda gerekli dzenlemelerin gerekletirilmesinin salanmas amac ile, fakat bu amacn erevesini amayan ller iinde rgtlenme yoluna gidilebilmesi, bu haklarn tabii bir uzants saylmaldr. i-iveren ilikileri, insan ilikilerinden, ii haklar insan haklarndan ayr dnlmemelidir. slmn genel ilke ve amalar da belli bir kesimin refah veya sknt iinde olmas deil, toplumsal gelir ve skntnn birlikte ve dil bir ekilde paylalmasna yneliktir. te yandan ii-iveren ilikilerinin dzelmesi ve iyilemesi, salt hukuk kurallar ve yaptrmlaryla salanabilecek yaln bir konu deildir. Hukuk ilikilerin din ve ahlk salam bir zemine dayanmas, bu zeminde gelimesi, toplumda salam esaslara dayal bir hak ve adalet lsnn yerlemesi de gerekir. Byle olunca hem objektif ve dil llerin hkim olduu hukuk dzenlemelere hem de yetikin, inanl, eitilmi, sorumluluk duyan, fedakr insan unsuruna eit derecede ihtiya vardr. Bu sebeple de slmn hayata ve insan ilikilerine yn ve anlam veren ilkelerinin zmsenip dinin bir btn halinde bireyin vicdann, bireysel ve toplumsal hayatn kuatmas, ii-iveren ilikisinin karlkl sayg, sevgi ve hakkaniyete dayal salam bir yapya kavumas yolunda fevkalde nemli bir merhaleyi tekil eder.

Onsekizinci Blm

Hukuk ve Ticar Hayat

I. LKE ve AMALAR man ve ibadetler, hatta bir dereceye kadar haram ve helller arlkl olarak kiilerin dindarlklarn ve buna bal olarak bireysel hayat ve tercihlerini ilgilendirdii halde, sosyal hayatn ve insan ilikilerinin nemli bir parasn oluturan hukuk ve ticar ilikiler, kar tarafn ve nc ahslarn haklaryla ve toplum dzeniyle yakndan ilgilidir. Bu sebeple de hukuk ve ticar hayat, bu alanlar ilgilendirdii lde, objektif ve genel, hatta cebr ve ekl kurallara balanmtr. Toplumsal hayatta istikrar ve gven ortamnn kurulabilmesi iin buna ihtiya vardr. Bu alanda bireysel tercihin, niyet ve iradenin belirleyici bir neme sahip olmay da bundan kaynaklanr. Hatta ibadetlere ve bireysel din ykmllklere ilikin hkmlerde diyan yn (kiinin dindarlyla ve Allah katndaki sorumluluuyla ilgili yn), hukuk ve ticar ilikileri konu alan hkmlerde ise kaz yn (objektif ve ekl adalet) daha n plandadr. Bununla birlikte iki alann arasn net ve kaln bir izgiyle ayrmak da her zaman doru olmaz. nk iman ve ibadet hayatyla ilgili din hkmler,

sonu itibariyle salkl bir toplumun olumasnda, toplumsal dzenin korunmasnda ve insan ilikilerinin iyilemesinde nemli katkya sahiptir. man ve ibadet alanndaki dindarln nemli bir sonucu da bireyin yaratanna olduu kadar kendine ve bakalarnn haklarna kar da duyarl hale gelmesidir. Bunun iin de iman ve ibadet hayatnn da akseden ve toplum dzeninin kurulmasnda nemli katk salayan yn gz ard edilemeyecek boyuttadr. Hukuk ve ticar ilikilerin kaz ynnn yan sra, diyan yn de vardr. Kaz yn objektif kstaslara gre meruiyetle ilgilidir; ayn ilemin diyan yn ise Allah ile kul arasndaki ba ve iliki ile alkaldr, izf olmayan geree ve meruiyete yneliktir. Burada niyet ve gaye de devreye girer. te yandan, hukuk ve ticar hayat insan unsurunu gz ard ederek salt ekl bir yaklamla ve kat kurallarla zmek ve belli bir dzene balamak her zaman mmkn olmaz. nk birok hukuk ve ticar iliki, kapal devrede ve ikili iliki seviyesinde seyrettiinden, hukuk dzeninin ve yargnn buna muttali olup gerektiinde mdahale etmesi ou zaman imknszdr. Madur olan tarafn hakkn arama bilin ve cesaretinin bulunmad veya kanunlarda boluklarn bulunduu durumlarda insan ilikilerindeki hak ihllleri daha da oalmaktadr. Bu sebeple, hukuk ve ticar hayatn salkl ve gvenli bir yap ve ileyie kavuturulabilmesi iin kurallarn, kanunlarn ve hukuk dzeninin iyi olmas kadar bireylerin yaptklar ilerin sorumluluunu hissedecek lde bir yetikinlie sahip olmalar da nem tar. nsan unsurunun yetikinlii ve sorumluluk bilincine sahip oluu ile hukuk gvenliinin ve kamu dzeninin salanmas arasnda vazgeilmez bir iliki bulunduu, hatta birinci husus ou zaman deta n art konumunda olduu iindir ki, slm dininin iki temel kayna olan Kuran ve Snnette hukuk ilikilerin eklinden ziyade z ele alnr. Bu alanda baz ilke ve amalar konulurken de daha ok insana hitabeden, ona dnyev ve uhrev sorumluluklarn hatrlatan bir slp kullanlr. ekil ve madd yaptrm ise ou yerde toplumlarn ve yetkili organlarn karar ve inisiyatiflerine braklr. zetle ifade etmek gerekirse, hukuk ve ticar ilikilerde hak ve adalet fikrinin n planda tutulduu, akid serbestisi ilkesinin benimsendii, taraflarn akde ilikin rzlarn zedeleyen ve onlar ekime ortamna srkleyebilecek olan her trl olumsuz durumun nceden grlp nlenmeye alld sylenebilir. Bu yaklamn tabii sonucu olarak mlkiyetin ve aln

terinin korunmas, hile, smr ve haksz kazanca cephe alnmas, tl sermayenin deil alma ve retmenin tevik grmesi, glye kar haklnn himayesi, haksz zararn tazmin ettirilmesi gibi prensip ve tedbirler de gndeme gelmitir. slm hukukular da dnemlerindeki hukuk ilikileri ve ticar hayat Kuran ve Snnette temas edilen, aklselimin de kendiliinden benimseyip savunduu bu ana ilke ve amalar asndan gzden geirip ayrntl bir hukuk doktrini gelitirmilerdir. Bu itibarla, hukuk ve ticar hayata ilikin olarak klasik fkh kitaplarnda yer alan ekil ve kurallar, hkm ve neriler, ancak bu ilke ve amalar iyi bilindiinde anlalabilir. Bu yzden de bu alanda slm hukukularnn ne dediinden ziyade ne demek istedii, hangi ilkeden hareket ettii veya hangi gayeyi gzettii nem tamaktadr. Burada nce slm fkh kltrnde, hukuk ve ticar hayatla ilgili olarak yer alan genel prensip ve teorilere temas edilecek, hukuk hayat blmnde zel bor ilikileri ve akid trleri, ticar hayat blmnde de bunlarla yakndan ilgili gncel problemler ele alnacaktr. A) Akid Szlkte, bir eyin kenarlarn toparlamak, ipin iki ucunu birbirine balamak gibi anlamlara gelen akid, hukuk terimi olarak genelde hukuk bir sonucu meydana getirmek zere karlkl iki iradenin birbirine uygun olarak aklanmas anlamn ifade eder. Bununla birlikte akid teriminin zaman zaman vasiyet gibi tek tarafl hukuk ilemleri belirtmek iin kullanld da olur. Akid kelimesi Kurn- Kermde sadece bir yerde ve oul olarak Ey iman edenler, akidleri (ukd) yerine getirin! (el-Mide 5/1) eklinde gemektedir. lk devir slm bilginleri bu yette geen ukud kelimesini, Kurn- Kermdeki benzer kullanmlarn da (mesel bk. el-Bakara 2/235; enNis 4/33; el-sr 17/34) etkisiyle hem baz hukuk ilikileri hem de hukuk olmaktan ziyade ibadet yn ar basan nezir ve yemin gibi er tasarruflar ve hukuk ilemlerle ilgili artlar iine alan olduka geni bir muhteva ile yorumlamlardr. Gerek tek gerekse karlkl iki irade beyanndan domu olsun, kendisine hukuk sonu balanabilen hukuk ilemlerin klasik doktrinde akid kapsam ierisinde mtalaa edildii sylenebilir. slm hukuk doktrininin geliim seyrine bal olarak akdin terim anlamn kazanmasnda da belli bir tedrcliin bulunduu, zamanla akid kelimesinin daha ok alm satm ve kira gibi iki tarafl hukuk ilemleri; zaman zaman vasiyet ve ibr gibi tek tarafl hukuk ilemleri ifadede kullanld, nezir, yemin gibi hususlarn, hi deilse, akid kelimesinin mutlak muhtevasnn dnda tutulduu

grlr. Akid kelimesi bu terimleme seyrinin sonucunda Mecellede kanun maddesi tekniinde bir anlatma kavumutur: Akid, taraflarn bir hususu iltizam ve taahht etmeleridir ki, icap ve kabuln irtibatndan ibarettir (md. 103). slm hukuk literatrnde akidler olduka geni bir yer tutmasna ramen, muhtemelen slm hukukunun meseleci (kazuistik) tarzda domas ve gelimesinin bir sonucu olarak, slm hukukular genel bir akid teorisi ortaya koymamlar, akid nevilerini ayr ayr ve byk lde kendi btnlkleri ierisinde ele almlardr. Bununla birlikte temel akid saydklar alm satm (bey) akdinde, zaman zaman akdin genel hkmlerine de yer vermilerdir. Bunun yannda, fkh usul kitaplarnda ve ebh ve nezir tr eserlerde birtakm genel kurallar tesbit edildiini belirtmek yerinde olur. ada slm hukukular dank olarak bulunan bu malzemeyi sistemli ekilde bir araya getirerek bir akid teorisi gelitirmeye almlardr. a) Akdin Tabii Unsurlar Akdin kurulabilmesi ve hkmlerini meydana getirebilmesi iin birtakm unsur ve artlarn bulunmas gereklidir. Bir akidden bahsedilebilmesi iin her eyden nce, akdi yapacak kiilerin (taraflar), akde konu olacak eyin ve taraflarn irade beyanlarnn bulunmas zorunludur. Yap ve mahiyetleri, yaplan akdin muhtevasna gre zaman zaman deiiklik gsterse de, btn akidlerde bulunmalar mutlak art olduu iin taraflar, konu ve irade beyannn akdin tabii unsurlar veya asl unsurlar olarak adlandrlmas mmkndr. Nitekim bu unsurlar, klasik doktrinde erknl-akd veya rknl-akd ve asll-akd olarak ifade edilmitir. Bu tabii unsurlar olmakszn akdin varl dnlemeyeceinden, bunlardan birinin eksiklii halinde, hukukun akidlere balad sonulardan sz edilemez. Ancak bu tabii unsurlar mevcut olup, bunlardan herhangi biri, hukuk dzeninin ngrd artlardan birini veya birkan tamyorsa, bu takdirde akdin, hukuk nazarnda, eksik olan artn nem derecesine gre deien bir hkm olur. Akdin taraflar, birbirleriyle akid ilikisine giren gerek ve tzel kiilerdir. Akdin durumuna gre taraflar tek kii olabilecei gibi birden fazla kii de olabilirler. Yine taraflar akde, asil sfatyla taraf olabilecekleri gibi veklet, velyet, vesayet gibi yetkilerle nib (temsilci) sfatyla da taraf olabilirler. Akdin konusu, akdin hkmlerinin kendisinde ortaya kp gerekletii ey olup, yaplan akdin trne gre farkl yap ve mahiyette olabilir.

Alm satm, rehin gibi bir ksm muvazal (iki taraf iin de ivazl) akidlerde akdin konusu eya (ayn) iken; kira, ire (riyet veya ireti szlemesi) gibi akidlerde eyann menfaati; tarm ortakl ve hizmet akidlerinde emek (i) olmaktadr. rade beyan, taraflarn akid yapma rzlarn da yanstmalardr. Gerekte, akidlerde aslolan karlkl rzdr. Fakat, aa vurulmam rzya bir hkm balanmas mmkn olmadndan, aralarnda bir hukuk iliki kurmak isteyen kiiler, bu iradelerini aklamak durumundadrlar. slm hukuk doktrininde prensip olarak irade beyanna, rznn maznnesi, yani rznn muhtemel gerekleme yeri ve biimi nazaryla baklm ve irade beyan bir anlamda rznn bir gstergesi kabul edilmi ve buna bal olarak rznn irade beyan ile birlikte bulunaca benimsenmitir. Bu itibarla, ak ve net olduu -ve aksi ispatlanmad- srece, doktrinde hkim gr, aklanan iradeye itibar edilecei eklindedir. Bu durum, slm hukukunun insan ilikilerinde akl ve objektiflii l almasnn bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Gerekten de slm hukuku, balangtan itibaren kat ekilcilie kar km, akidlerin kuruluunda karlkl rznn esas olduu dncesini getirmitir. Ancak, rznn esas alnmas, szlere ve yaplan beyanlara itibar edilmeyecei anlamna gelmez. nk, szler bir bakma anlamlarn kalplar olduundan aralarnda eliki bulunmad, daha dorusu aksinin sabit olduuna dair kuvvetli bir delil yer almad srece szlere itibar edilecei prensibi getirilmitir. Akdin kuruluu esnasnda beyan edilen iradenin, akdin ifas srasnda ise i iradenin (rz) muteber tutulduu gz nne alnrsa, irade beyannn, rznn sbtunun illeti deil, emresi olduu anlalr. cap ve kabul, karlkl rznn gstergesi sayldndan, zellikle Hanef hukukular tarafndan, genelde akdin yegne rkn olarak nitelendirilmitir. rade beyannn prensip olarak sz ile yaplmas esas getirilmise de, rzya delletleri kesin olmak kaydyla sz dnda, yazma vb. ekillerle de irade beyannda bulunulabilecei kabul edilmitir. Bunun yannda, szl bir irade beyan olmakszn, satlmak zere konulmu bir eyi alp semenini brakmak demek olan teti yoluyla alm satm ekli, rfn de bunu onaylamas kaydyla slm hukukularnn ounluu tarafndan ciz grlr. slm hukukularnn irade beyanna ilikin olarak art kotuklar aklk, netlik, kesinlik gibi hususlarn gereklemesi halinde, gnmzde yaygn olarak kullanlan telefon, elektronik haberleme gibi yollarla da irade beyan yaplabilir ve akid kurulabilir.

rade beyannn var saylabilmesi iin, icap ve kabuln, taraflarn akid yapma iradelerini hibir tereddde mahal brakmayacak bir kesinlikte gsteren bir siga ile yaplm olmas ve yaplmak istenen akde delletinin ak olmas gerekmektedir. slm hukukularnn, icap ve kabulde kullanlacak fiil zamanlar zerinde titizlikle durmalarnn en nemli sebebi budur. Bunun yannda, icap ve kabuln vasf zerinde de nemle durulmutur. Haneflere gre ilk aklanan irade icap, buna cevap mahiyetinde ve ikinci olarak aklanan irade ise kabul adn alr. Tek bana icap balayc deildir. Yani icapta bulunan taraf (mcip), kar tarafn kabulnden nce, yapt icaptan vazgeebilme hakkna (hyrr-rc: rc muhayyerlii) sahip olduu gibi, icaba muhatap olan taraf da bu icab kabul edip etmeme hakkna (hyrl-kabl: kabul muhayyerlii) sahiptir. Mcip, icabndan dnmeden nce, kar taraf kabul iradesini aklarsa, artk akid kesinlemi ve her ikisi iin de dn imkn kalmam olur. Mlik hukukularn gr de byledir. fi mezhebinde, icap ve kabuln pe pee ve derhal vuku bulmas art grld iin, Hanef mezhebindeki vazgeme ve kabul muhayyerlii benimsenmemi, bunun yerine meclis muhayyerlii (hyrlmeclis) teorisi ortaya atlmtr. Buna gre taraflar akdin yapld mahalden fiilen (bedenen) ayrlmadklar srece akidden vazgeme hakkna sahip klnmlardr. Bu teori ile, fazla dnme imknna sahip olamadan irade beyannda bulunmu olan taraflara dnme ve gerekirse vazgeme imkn tannm olmaktadr. Hanef mezhebi ile fi mezhebindeki bu gr farkllnn ve meclis muhayyerlii teorisinin hareket noktasn, Alc ve satc birbirlerinden ayrlmadka muhayyerdir (Buhr, By, 42) anlamndaki hadise getirilen farkl yorumlar oluturmaktadr. Hanefler, hadiste geen ayrlmay sz ile ayrlma, filer ise beden olarak ayrlma eklinde yorumlamlardr. slm hukukularnn ounluu, srf icap ve kabul ile akdin tamamlanp hkmlerini meydana getirecei grndedirler. Ancak akdin tamamlanabilmesi iin icap ve kabuln yeterli olmad, ayrca akid konusu olan eyin teslim edilmesinin gerekli olduu baz akid trleri de vardr. Bu akidlere ayn akidler denilmektedir. Hibe, ire, veda, karz ve rehin akidleri bu grupta yer alr. b) Akdin Kurulu artlar Akdin kurulabilmesi ve hukuk nazarnda var olabilmesi iin yukarda sz edilen tabii unsurun birtakm artlar tamas gerekmektedir. slm

hukukular, bu artlarn akdin kurulmasnda oynadklar roln nem derecesi hususunda farkl grlere sahip olduklarndan, bu artlardan her birinin eksikliinin akde ne ekilde etki edecei hususunda da farkl grler ileri srmlerdir. slm hukukularnn ounluu prensip itibariyle akdi, kurulu (inikd), geerlilik (shhat) ve ilerlik kazanma (nefz) alarndan bir btn olarak telakki ettiklerinden, akdin hkm ve sonularn meydana getirilebilecek son ekle gelmesini salamak iin gerekli olan btn artlar ayn nem derecesinde tutma eilimi gstermilerdir. Hanef hukukular ise cumhurdan yani kendi dlarnda kalan ounluktan farkl olarak, akdin kurulup sonularn meydana getirmesini birka merhalede ele alm ve her bir merhale iin farkl nem derecesinde artlar ne srmlerdir. Bu merhaleler srasyla kurulu, shhat, ilerlik ve balayclk (lzum) adlarn alrlar. Akdin hkmszl de, ayn ekilde bu merhaleler paralelinde ele alnmtr. Buna gre, kurulu artlarndan biri eksik olan akid btl, shhat artlarndan biri eksik olan akid fsid ve ilerlik artlarndan biri eksik olan akid mevkuf (askda) olur. Akdin balayc olmas, akdin kurulmasnda ve sonularn dourmasnda dorudan etkili olmadndan, lzumun mukabili olan muhayyerlik, hkmszlk kapsamnda ele alnmamtr. Akdin kurulu artlar, akdin hukuk varlk kazanabilmesi iin gereken artlardr. Bu artlardan birinin veya birkann eksik olmas halinde akid kurulamaz. Bu konuda slm hukuk ekolleri prensip olarak ayn gr paylamakla birlikte, bu artlarn tesbitinde tam bir gr birlii mevcut deildir. Nitekim, Hanef mezhebinde shhat ve nefz art olarak gsterilen birok art, dier mezheplerde kurulu artlar arasnda yer almtr. Haneflerin, akdin kuruluu iin tesbit ettikleri anahtar cmle udur: Akid, ehlinden, mahalline muzaf olarak sdr olmusa, bunun kurulmu olduunu sylemek gerekir. Dier mezheplerin hareket noktas da bu olmakla beraber, akde kimlerin ehil olduu ve nelerin mahal (akid konusu) olabilecei konusunda Haneflerle esasl gr ayrl ierisindedirler. 1. Taraflarla ilgili kurulu artlar. Akidden bahsedilebilmesi iin, karlkl iki tarafn bulunmas gereklidir. zellikle her iki tarafa karlkl bor ykleyen muvazal akidlerde akdin haklar, yani teslim, tesellm, mutlebe gibi hususlar, temsil olunana deil bizzat akdi yapanlara rci olduundan, tek kiinin iki taraf temsilen akid yapmas mmkn grlmemitir. Hanef mezhebinde sadece nikh akdinin hukuk yetkiye sahip tek kii tarafndan yaplabilecei kabul edilirken, Mlik ve Hanbel mezheplerinde gerek nikh

akdi gerekse mal muvazal akidlerin hukuk yetkiye sahip tek kii tarafndan yaplmas ciz grlmtr. Hanef mezhebinde, akdin kurulabilmesi ve hukuk varlk kazanabilmesi iin akdi yapacak taraflarn temyiz kudretine sahip olmalar yeterli grlm, ayrca bul ve rd art getirilmemitir. Buna gre mmeyyiz ocuun mal varlnda hem art hem eksiltme meydana getiren hukuk ilemleri ocuun kanun temsilcisinin nceden verdii muvafakat (izin) ile veya daha sonra verecei onaya (iczet) bal olarak kurulmu olur. Kanun temsilcisi iczet verirse bu tasarruflar ilerlik kazanr, vermezse btl olur. Temyiz kudretinden yoksunluk, ya kkl, akl hastal ve -tartmal olmakla birlikte- sarholuk gibi mkul davranmay engelleyen hallerde sz konusu olur. Mlik mezhebinde de durum hemen hemen ayndr. Ahmed b. Hanbele gre, mmeyyiz kn bu tr hukuk ilemleri, kanun temsilcinin batan izin vermi olmas halinde geerlidir. fi mezhebinde ise, ocuun temyiz gcne sahip olmas yeterli olmayp, ayrca ocuun bula (veya bul yana) ermi olmas da arttr. 2. Akdin konusu ile ilgili kurulu artlar. Akde konu edilen eyin, akdin yapld esnada mevcut olmas gerekir. Bu itibarla akdin yapld esnada mevcut olmayan bir eyin satlmas, doktrinde btl saylmtr. Ancak, baz hukukular bu artn sadece satm akdi ile snrl dnlmesi gerektiini ve dier akidleri kapsamadn savunurken; bazlar da akde konu edilen eyin mevcut olup olmamas deil, garara, yani belirsizlie ve bunun sonucu olarak taraflardan birinin zarara urayp dierinin haksz kazan salamasna yol ap amama ihtimali zerinde durarak bu art olduka yumuatm ve uygulamada ortaya kabilecek baz aksama ve tkanmalar kaldrmaya almlardr. Bunun yannda, akdin konusunun (akidle yklenilen edimin), fiilen (tabii olarak) ve hukuken imknsz olmamas da arttr. Akdin konusunun temle elverili olmas da arttr. Bu cmleden olarak akdin konusunun yararlanlabilir olmas ve bu yararlanmann hukuken mer klnm ya da yasaklanmam olmas gerekir. Ayrca akde konu edilecek eyin belirlenmi veya belirlenebilir olmas da arttr. 3. rade beyan ile ilgili kurulu artlar. Akdin kurulabilmesi iin beyan edilen iradelerin ayn mecliste ve birbirine uygun olmas arttr. Akid meclisi, Haneflere gre, icap ile balayp kar tarafn kabul, dolaysyla taraflarn anlamalar ile sona eren ve akid grmelerinin ihll edilmedii zaman dilimidir. Bu itibarla nemli olan mekn birlii deil, icabn hibir kesintiye uramadan kabul ile birleinceye kadar geen zaman birliidir.

c) Akdin Geerlilik artlar Hanef doktrininde, kurulu artlar yannda bir de shhat (geerlilik) artlar sz konusu edilmitir. Her akdin kendine zg birtakm shhat artlar olmakla birlikte btn akidlerde bulunmas gereken genel shhat artlar da mevcuttur. Ehliyeti kaldran sebepler akdin asl unsuru olan rzy da ortadan kaldrdndan ou defa akdin tamamen hkmsz ve geersiz olmasna yol aar. Buna karlk akidde rz ile irade beyan arasnda ve rz ile akidde ortaya kan sonu arasnda belli lde uyumsuzluun olduu durumlarda akid fsid saylp ilgili tarafa akdi feshetme hakk tannarak akdin yol aabilecei zararlara kar korunmak istenmitir. Akdin shhat artlarnn banda, bedellerin mlum olmas art gelir. Akdin sahih olabilmesi iin bedellerin anlamazla sebep olmayacak lde biliniyor olmas gerekir. Eer akidde, taraflar arasnda halledilmesi g bir anlamazla yol aan ar bilinmezlik, fkh tabiriyle fhi cehalet varsa bu akid fsid olur. Mesel, bir kimsenin bir sr ierisinde hangisi olduu belirlenmemi bir koyunu satmas fhi cehalet saylr. nk bu durumda satc, koyunun belirlenmemi olmas gerekesiyle kt bir koyun vermek isteyebilir; alc da ayn gerekeyle daha iyi bir koyun seip almak isteyebilir. Ancak, basit bilinmezlik akdi fsid klmaz. Mesel, akdin balangcnda seme ve belirleme yetkisinin mteriye verilmi olmas halinde bu bilinmezlik bir anlamazla sebep olmaz, dolaysyla da akdi fsid klmaz. Bedellerin vasflarnn bilinmesi ise shhat art deil, lzum (balayclk) artdr. Akdin garardan yani mkul olmayan lde risk, phe ve bilinmezlikten uzak olmas art da, hem yukardaki art tamamlayan hem de taraflarn beklenmedik risk ve zarardan uzak olarak gnl honutluuyla birtakm akd yk ve borlar altna girmesine imkn veren ve yine akidden doan hakl kazanlar elde etmesini sonulayan nemli bir shhat artdr. Esasen, bilinmezlik (cehalet) ve garar hukuk ilikilerde l olabilecek netlikte ve aklkta birer kavram olmayp tanm ve ierii ahs, blge ve dnemlere gre farkllk gsterebilir. Fakat slm hukukunda bu konu zerinde ayrnt ile durulmu, baz rneklerden hareketle belli ller getirilmeye allm ve neticede akidlerde gven, adalet ve hakkaniyeti salama, iin ansa braklarak taraflardan birinin akdin mkul sonucu olmayan bir bor ve zararla karlamasn nleme ynnde nemli tedbirler alnmtr. Aada bilinmezlik, gabin ve garar konusuna tekrar dnlecektir.

Akid esnasnda tek tarafl yarar salayan, akdi risk ve bilinmezlik ortamna srkleyen, yasak bir eyi ieren, akdin muhteva ve yapsal amalarna (muktez) veya temle aykr artlar da ou zaman fsid art olarak nitelendirilmitir. Akidde taraflarn ileri srebilecei artlardan nemli bir blmnn zellikle ilk dnem slm hukukularnca fsid art olarak nitelendirilmesi ve byle akidlerin feshine imkn tannmas, temelde akidlerde sadelii koruma, akdin kurulu ve hkmlerini objektif llere balama ve ileride taraflardan birinin bu yzden madur olmasn nleme dncesine dayanr. Ancak bu sakncann ortadan kalkt ileriki dnemlerde hukuk ekolleri bu konuda daha msamahal bir tavr izlemi ve dinin temel ilke ve yasaklarn ihll etmedii, rf ve temlde bulunduu srece taraflara akidde diledii artlar ileri srme ve akdi diledii muhtevada dzenleme serbestisi tanmlardr. Akid yaplrken akdin tabii unsur, art ve hkmlerinde yanlma (hata), kusurlu bir davran sonucu kar tarafn yanltlmas veya aldatlmas (hile ve tarir) veya akdin zor ve tehdit (ikrah) altnda yaplmas durumunda, akdin temel kurucu unsuru olan rz bu etkenlerin tr ve derecesine gre belli lde sakatlanr. Bundan dolay da slm hukuk doktrininde hata, hile ve ikrahn akde tesirleri zerinde ayrntl ekilde durulmu, akidlerde objektiflii ve dzeni salama ve nc ahslarn haklarn koruma ile taraflarn esasen raz olmadklar zarar ve maduriyetlerini nleme arasnda mkul bir denge kurulmaya allmtr. Bu sebeple de bir dereceye kadar akidler ve d irade korunmu, akde rznn ciddi lde sakatland belli bir dereceden sonra ise ilgili tarafa akdi feshetme hakk tannmtr. Faiz yasa slmn temel yasaklarndan olduu iin akdin sahih olabilmesi iin, faiz unsurunu veya artn iermemesi hatta akdin faiz phesinden uzak olmas art zerinde de ayrnt ile durulur. Belli ballarna temas edilen bu shhat artlarnn bulunmamas halinde akid btl ve tamamen geersiz olmayp fsid olacaktr. Hanefler fsid akdi belli nevi akidlerde btl akidden ayr dndklerinden, akdi fsid klan bu artn kalkmas veya iyiletirilmesi halinde akdin shhat kazanabileceini ifade etmilerdir. nk ama insanlarn szleme hrriyetlerini ve akd iradelerini kstlamak deil, akidlerin hem dinin ilke ve esaslarna aykr kurulmasn nlemek hem de insanlar bilgisizlik, dikkatsizlik, ihtiya ve zorbalk sebebiyle gerekte raz olmad bir ykmllk ve zarar altna girmekten korumaktr.

d) Akidlerin Hkmszl Akidlerin muteberlii iin ngrlen ehliyet, irade beyan ve akdin konusu ile ilgili olarak arad artlar tamayan akidler, genel bir ifadeyle hkmszdr. Sz konusu bu artlar hukuk ilemlerin, fert ve toplum yararn gerekletirme ve koruma maksadna uygun ekilde, dolaysyla kamu dzenini ihll etmeyecek biimlerde ve amalarla yaplmasn salama hedefine ynelik olduundan, hkmszlk, bir bakma kamu hakkna ve hukuk dzenine aykr davranmann bir yaptrm olmaktadr. slm hukukularnn bu aykrl, riin emir ve maksadna aykrlk eklinde aklamasnn da anlam budur. Hkmszlk, Hanef doktrininde iki kademeli olarak ele alnm ve kurulu artlarn tamayan akid btl, shhat artlarn tamayan akid fsid saylmtr. Butln, akdin hukuk yapsna asl ynden aykrlk, fesad ise fer ynden aykrlk olarak ifade edilmitir. u var ki, bu ayrm btn akidler iin geerli olmayp, muvazal akidler iin sz konusudur. Dier ekollerde ise, byle bir kademelemeye gidilmemi, btl ve fsid birbirinin e anlamls olarak kullanlmtr. Pratik sonular itibariyle butln ile fesad arasnda birtakm farkllklar vardr. Btl akid hibir surette hukuk varlk kazanamaz ve mesel satm szlemesinde mlkiyeti alcya geirmez. Fsid akid ise hukuk varlk kazanm bir akid olup teslimin gereklemesi annda mlkiyeti nakleder. Hanefler fsid akidle edinilen mlk temiz olmayan mlk olarak tavsif etmiler ve taraflarn dinen ve hukuken, bu akdi feshetmekle mkellef olduklarn ifade etmilerdir. Taraflar feshetmekte geveklik gsterirlerse akid mahkeme kanalyla feshedilerek hukuk hayattan kaldrlr. Ancak fesihten nce alc, mal baka birine satt takdirde iyi niyetli bu yeni alcnn haklarnn korunmas amacyla artk akdin fesih imkn ortadan kalkar. e) Akdin Hukuk Sonucu Hukukun ngrd artlar tayarak kurulan akid, gerek taraflar ve gerekse akid konusu itibariyle birtakm hukuk sonular dourur. Akid tek tarafl veya iki tarafl borlar douran hukuk bir ilem olduundan ncelikli olarak akdi yapan taraflarn akidden doan borlar sz konusu olur. Sz gelimi satm akdinde satcnn mal (mebi) teslim, alcnn da bedeli (semen) deme borlar domu olur. Akid temsil yoluyla yaplmsa temsilciler, alacakllar ve baz durumlarda nc ahslar da akdin hukuk sonucuyla ilgili olabilmektedir. slm hukukunda akid serbestisi ilke olarak kabul

edildiinden akid, taraflarn kanunu mesabesinde grlmtr. Bu itibarla da akdin en tabii hukuk sonucu akde konu olan borlarn ifasdr. Akidde borcun ifas birtakm genel kurallara tbi ise de her bir akid trne gre de farkllk gsterebilmektedir. Satm gibi dorudan mlkiyeti nakleden akidlerde, taraflarn mlkiyeti nakil borcu deil teslim ve tesellm borcundan sz edilir. Akidden sonra ve teslimden nce akid konusu malda meydana gelen artlar da yeni mlike aittir. Maln menfaatini (kullanm) nakleden akidlerde ise ifa, menfaatin tahsisi ile mmkn olur. Sz gelimi, kira akdinde kiralanan evin kiracya teslimi, i akdinde iinin emeini iverenin emrine tahsisi gerekir. Bu tr akidlerde tahsis yeterli olup kullanm ve almann gereklemesi art deildir. Karz gibi zimmet borcu ykleyen akidler, borlunun zimmetinin talep ve geri istemeye muhatap olmas ykmlln getirir. Talep halinde borlunun veya temsilcisinin demede bulunmas gerekir. Borcun teminat altna alnmasn amalayan kefalet, rehin gibi akidlerde de ifa, yine bu akidlerin yap ve maksadna uygunluk tar. Hukuk doktrininde belirlenen genel kurallarn dnda ifa ile ilgili ayrntl hkmlerin kayna ise taraflar aras anlama artlardr. Belli bir blgeye ve i koluna ait teml de yardmc bir unsur olarak devreye girebilir. Akidden doan borcun yerine getirilmemesi veya geciktirilmesi halinde ilgili tarafn akd mesuliyeti sz konusu olur. Genellikle uranlan zararn tazmini eklinde kendini gsteren ve akidden doan bu hukuk sorumluluk iin u hususun gereklemi olmas gerekir: 1. Hukuken geerli bir akidden doan ifa borcunun yerine getirilmemesi veya geciktirilmesi. 2. Akdin kar tarafnn bundan zarar grm olmas. 3. Zararn kusurlu bir davran sonucu domu olmas. f) Akdin Sona Ermesi Akdin sona ermesinin en tabii yolu, taraflarn akidden doan borlarn karlkl olarak ifa etmeleridir. Fsid akdin feshedilmesi veya akid konusu ortadan kalkp yerine mkul bir ikamenin de mmkn olmamas halinde akdin kendiliinden sona ermi olmas da (infisah) akdi sona erdirir. Btl akid hukuken varlk kazanamadndan sona ermesinden de sz edilemez. Tek tarafl veya iki tarafl olarak balayc karakterde olmayan kefalet, rehin, veda, riyet, veklet, karz, hibe gibi akidlere tek tarafl irade ile son verilebilir. Akdin hile, ikrah, fhi fiyat, aldatma gibi kusurlar veya grme muhayyerlii, ayp muhayyerlii ve arttan kaynaklanan muhayyerlikler

sebebiyle bozulabilmesi de mmkndr. Salam olarak domu bir akdin henz ifa edilmeden geriye dnk olarak bozulup hkmsz hale getirilmesi satm, kira, sulh gibi akidlerde kural olarak mmknse de evlenme, boama, tk gibi hukuk ilemlerde bu kabul edilmemitir. Akdin tek tarafl irade ile bozulmas (fesih) ancak snrl hallerde kabul edilip akidlerde devam ve gvenilirlik korunmaya allrken, buna karlk dier tarafa kar ifay durdurma ve akid konusu mal veya bedeli elinde tutma (hapis) hakk tannmtr. slm hukuk doktrininde bu konuda gelitirilen gr ve tedbirler temelde hukuk ilem ve ilikilerde aklk ve drstl salama, gven ortam oluturma, insanlarn verdikleri sz ve taahhtleri yerine getirmesini salama, fakat bu yzden ortaya kacak haksz zarar ve kazanlar varsa ona da engel olma eklinde sralanabilecek birtakm genel amalara yneliktir. Akidlerle ilgili hukuk dzenlemeler genelde slm hukukularnn ve hukuk ekollerinin gr, bilgi ve tecrbelerine dayandndan ahslara, dnemlere ve hukuk ekollerine gre ayrntda birok farkl doktriner gre rastlamak mmkndr. g) Akid eitleri slm hukukularnn ve hukuk ekollerinin hem teori hem de pratik ynyle ayrntl olarak inceleyip gelitirdii borlar hukuku, asrlarca sregelen uygulamann da katksyla zengin bir muhtevaya kavumu, bu arada toplumda ihtiya duyulan ve uygulanagelen akidler ve bor ilikileri belli isimler altnda terimleerek hukuk literatrnde yer almtr. Ancak slm hukukunda isimli akid telakkisi mevcut olmayp gerek isimlendirme gerekse kurulu ve hkmleri itibariyle akid serbestisi ilkesi kabul edilmitir. Akid serbestisi veya akid hrriyeti, ferdin akid yapp yapmama, akdin mahiyet, muhteva ve artlarn diledii tarzda belirleme serbestisini ifade eder. Bunun iin de akdin kuruluunda taraflarn iradesi esas alnm, ekil artlar asgar seviyede tutulmu, taraflara -kamu dzeni ihlli olmad srece- akdin ileyiini, hkm ve sonularn diledii tarzda dzenleme serbestisi getirilmitir. slm hukuk doktrininde hkim olan bu anlay sebebiyle, sonraki dnemlerde yeni isimler altnda farkl akidlerin ortaya kt, dinin temel ilke ve esaslarn ihlli konu olmad srece yeni isim ve kapsaml akidlerin de borlar hukukunda incelemeye alnd grlr. Ele alnan ve bir bakma klasik bir adlandrma ve yap kazanm bulunan akidler ve hukuk ilemler eitli ynlerden baz snflandrma ve ayrmlara tbi tutulabilir. Shhat ynnden akidler sahih, fsid ve btl akid

eklinde l, balayclk ynnden lzm-gayri lzm, ilerlik ve yrrlk asndan ise nfiz-mevkuf eklinde ikili tasnife tbi tutulur. riyet, veda, karz, hibe ve rehinden ibaret be tr akid, bir aynn (mal) teslimi ile tamamlandndan ayn akidler olarak anlr. Buna karlk satm, kira, sulh, evlenme gibi birok akid ise sadece icap ve kabul ile tamamlanr. Akid konusunun bir karl bulunduu iin satm, kira, sulh gibi akidler ivazl akidler olarak adlandrlr. Buna karlk hibe, riyet, vasiyet gibi akid ve hukuk ilemler ise ivazsz akidler grubunda yer alr. Akidler, ilgili tarafn deme sorumluluunun bulunup bulunmamasna gre de l bir ayrma tbi tutulur. Satm, sulh, karz gibi akidlerde akid konusu mal teslim alan taraf tazmin etme veya meydana gelen zarara katlanma sorumluluunu da tadndan damn akidleri eklinde isimlendirilir. Buna karlk veda, riyet, irket, veklet gibi akidler emanet akidleri olarak adlandrlr ve bu akidler temelde gvene dayandndan kar tarafa teslim edilen mal emanet hkmndedir. Kusurlu ve ar davran bulunmad srece bu malda meydana gelen zarar demezler. Kira akdi ise her iki yn de bulunduundan bu ayrmn nc trn oluturur. Akidler tadklar amalar itibariyle de belli ayrm ve adlandrmaya tbi tutulur. Satm ve kira gibi mal veya menfaatin el deitirmesi amacn tayanlar temlik akidleri, mudrebe ve irket akdi gibi ortaklk amacna ynelik olanlar irket akidleri, kefalet ve rehin gibi alacak ve ifay gvence altna almay amalayanlar teminat akidleri, veklet akdinde olduu gibi fiil ve tasarrufta bir kimsenin yerini bir bakasnn almas amalanyorsa temsil akidleri, vedada olduu gibi bir mal veya hakkn koruma altna alnmasna ynelik olanlar ise muhafaza akidleri olarak adlandrlr. Satm gibi yapld anda ifa olunan mddetsiz akidlerin yan sra kira gibi belli bir sre iin geerli mddetli akidler de sz konusudur. slm hukukunda kural olarak ekilsiz ve isimsiz akid ilkesi hkimse de, gerek taraflarn ve gerekse nc ahslarn haklarn koruyabilmek iin baz akidlerde ekil art da aranmtr. ahit, iln, resm makam ve tescil artlar itibariyle evlenme akdi, tanmazlarla ilgili mlkiyet, irtifak, rehin gibi akidler ekl akidler olarak saylabilir. Dier akidler ise genelde rz akidler olarak anlr. Bununla birlikte akidlerin tbi tutulaca eklin, toplumun iinde bulunduu artlarla ve kamu dzeni ile yakn ilgisi vardr. B) Rz lkesi Akid konusunda slm hukuk doktrininde yer alan bilgi ve neriler dikkatlice incelendiinde, bor ilikilerinde taraflarn akde ilikin rzlarnn

korunmasnn hedeflendii, kamu yararn ve hukuk dzenini ciddi boyutta ihll eden olumsuz bir durum bulunmad srece, taraflarn diledii akdi diledii ekilde yapmas ilkesinin benimsendii grlr. Kuranda, Ey iman
edenler! Mallarnz aranzda btl (haram ve haksz yollar) ile yemeyin, karlkl rzya dayanan ticaret olmas hali mstesna (en-Nis 4/29) buyuru-

lur. Hz. Peygamberin hadislerinde de hukuk ve ticar ilikilerin aklk ve drstlkle yaplmas, bir kimsenin gnl honutluu ve rzs bulunmadka malnn kimseye hell olmayaca ska tekrarlanmtr. Bu sebeple de slm hukukular, akidlerin kurulu ve ileyiinde karlkl rznn bulunmas ve akdin taraflarn hr iradelerini zedeleyen veya yok eden ikrah, hata, hile, gabin, garar, cehalet gibi kusurlardan uzak olmas zerinde srarla durmu, bu tr kusurlarn akde etkisi ve bu yolla elde edilen kazancn hukuk ve din hkm gibi konularda da ayrntl bir doktrin gelitirmilerdir. Akidlerin kurulu ve ileyiine ilikin olarak literatrde dile getirilen birok kstlama da esasen taraflarn hr iradelerini korumay, raz olmadklar bir maduriyet ve zarar nlemeyi hedefler. Bu itibarla, fakihlerin bor ilikileri asndan sz konusu ettikleri gabin anlay, tarir, garar ve bilinmezlik yasa, gnmzdeki bor ilikilerine olan-olmas gereken izgisinde nemli bir aklama getirecektir. a) Gabin ve Tarir Yasa Gabin (gabn) kelimesi, slm hukuk terminolojisinde genelde iki tarafl akidlerde karlklar arasnda, zelde ise alm satmda satlan eyle fiyat arasnda deer ynnden farkllk ve dengesizlii ifade eder. Buna gre bir mal deerinin ok zerinde bir fiyata satn alndnda mteri, deerinin ok altnda satldnda ise satc gabne mruz kalm olur. Tarir ise, akid yaplrken taraflardan birinin sz ve davran ile dier taraf kasten aldatmasn ifade eder. slmda bir kimsenin haketmedii bir zarar ve hakszla uramamas, ayet uramsa bunun en adaletli ekilde giderilmesi ilkesi hkimdir. Ancak hukuk ilikilerde gven ve istikrar ortamn kurabilmek ve taraflarn akidleme hrriyetini koruyabilmek iin baz ekil artlarna ve objektif llere de ihtiya bulunmaktadr. te yandan hukuk ilemlerde gabin ve zarar sfrlamak da mmkn olmaz. Bu sebeple slm hukukular gabnin akde tesirini belirleyebilmek iin kendiliinden gabin -aldatma sonucu oluan gabin; kanlmas mmkn olmayan basit ve nemsiz gabin- ar ve belirgin gabin eklinde bir ayrma gitmilerdir. Bununla birlikte, azlk ve okluk izf olduu iin, hangi aldanmann ar ve belirgin gabin (gabn-i

fhi), hangisinin basit ve nemsiz gabin (gabn-i yesr) olduunu da belirli bir lye balamaya gayret sarfetmilerdir.

Fakihlerin byk ounluuna gre bir akidde vuku bulan gabnin ar olup olmadn belirlemede o akde ve blgeye ait rf ve detin esas alnmas gerekir. Hanef hukukular bu lt biraz daha netletirmilerdir. Buna gre gabn-i fhi; herhangi bir mal, o maln fiyat hakknda, bilirkiilerin tesbit ettii tahmin meblalarn st snrn aan bir fiyata satma ya da satn alma durumu; gabn-i yesr ise bir mal, bilirkiilerin tahmin snrlar ierisinde kalan bir fiyatla satma ya da satn alma durumudur. Bunu yle bir rnekle aklamak mmkndr: 100 liraya satn alnan bir mal iin deiik bilirkiiler tarafndan 60 ile 90 lira arasnda deer biilmise alc bakmndan gabn-i fhi sz konusudur. Byle bir maln mesel 50 liraya alnmas halinde satc bakmndan gabn-i fhi sz konusu olur. 60 lirann altna dmeyen veya 90 lirann stne kmayan bir fiyat ile satlmas durumundaki aldanma ise gabn-i yesrdir. Baz fakihlerin, menkul ticaret mallarnda piyasa deerinin % 5ini, hayvanda % 10unu, gayri menkulde % 20sini aan fiyat gabn-i fhi sayan gr de (Mecelle, md. 165) yine rf ve det l alnarak yaplm bir oran belirlemesi ve zm nerisi mahiyetindedir. Baka l ve oranlardan sz eden fakihler de vardr. zetle ifade etmek gerekirse, bir akidde gabnin meydana gelmi olmas bu akdin feshedilmesi iin tek bana yeterli olmaz, ayrca gabnin rzy sakatlayan bir sebepten kaynaklanm olmas art aranr. Bu sebeple, mesel bir kimse kendi iradesiyle, bilerek ve farknda olarak bir mal ar gabin saylacak bir fiyatla satm veya satn alm ise, bu kimseye srf bu gabin sebebiyle akdi feshetme hakk tannmaz. Ancak kii, bilgisizlii ve dikkatsizlii sebebiyle ar bir gabne mruz kalmsa, Hanef ve fi fakihleri, hukuk ilemlerde gven ve istikrar bozaca dncesiyle bu kimseye akdi feshetme hakk tanmazken, a da dahil dier mezhepler bu kimsenin akdi feshedip aldn iade edebilecei grndedir. Bir sahb Hz. Peygambere gelerek alveri yaparken kandrldn sylemi, Resl-i Ekrem de ona, Bir ey alp sattn zaman kandrma (hlbe) yok de diye tavsiyede bulunmutur (Buhr, By, 48; Mslim, By, 12). Baka bir hadiste, kafasna yedii darbe nedeniyle akl dengesi biraz bozulduu halde ticaretten geri durmayan birisi Reslullaha, ticarette aldand ikyetiyle bavurmu, Hz. Peygamber onun iin dua etmi ve alveri yapmamasn tavsiye etmi ve ona, Yine de ticaret yapacaksan,
alm satm yaptnda kandrma yok de! Bylece gn muhayyer olursun;

houna giderse mal tutarsn, houna gitmezse iade edersin demitir (bk. Tc, II, 196).

Bu ve benzer anlamdaki hadislerde grld zere, Hz. Peygamber gabin yznden akdin butlnna hkmetmemi, bunun yerine balangta kandrma yok artnn ileri srlmesini tavsiye etmitir. slm hukukular, bu noktadan hareketle, gabinli akdin btl olmadn, aldanan tarafa gabin sebebiyle muhayyerlik tannabilmesi iin ise, gabinin hile ve aldatma (tarir) sonucunda gereklemi olmas gerektiini sylemilerdir. Buna gre, hile sonucundaki gabin, ayrca bir arta gerek kalmakszn aldanan tarafa muhayyerlik hakk verdii halde, hilesiz gabin, ancak art koulmaya bal olarak muhayyerlik hakk vermektedir. Gabne kar tarafn hile ve aldatmasnn yol amas veya messir olmas halinde bu akid fsid olur ve gabne mruz kalan kimse tarafndan feshedilebilir. Hatta aldanmann nc ahsn sz ve davranndan domas, fakat bunda kar tarafn bilgisinin de bulunmas halinde aldanan tarafn yine byle bir fesih hakk vardr. Hangi sz ve davrann aldatma tekil ettii ise gerek fkhta gerekse gnlk hayatta her zaman uzun tartmalara yol aabilecek bir konudur. Mesel Hz. Peygamber, salr bir hayvan birka gn samayp memesinde st biriktirerek sata sunmay mteriyi aldatma olarak nitelendirmi ve alcya akdi feshetme hakk tanmtr (Buhr, By, 64; Mslim, By, 11). Yine satcnn maln kalitesi, zellii, maliyeti, kr nisbeti hakknda geree aykr veya yanltc beyanda bulunmas, aklama yapmas gereken bir konuda susmas da aldatma saylr. Maln deer veya maliyetini yksek gsteren ve haliyle alcy etkileyen Daha nce u fiyat verdiler, vermedim veya Maliyeti u, bundan aas zarar eder gibi beyanlar da ayet geree aykr ise, aldatma saylr. Akidlerde objektif unsura arlk verip kasta dayal bir aldatma (tarir) bulunmadka ar aldanmann akde etki etmeyecei grnde olan fakihler bile yetim, vakf ve hazine (devlet) maln bu hkmden ayr tutarak, bu mallarn ar gabin tekil edecek bir hukuk ileme tbi tutulmas halinde bu ilemin fsid olduunu ve feshedilmesi gerektiini sylemilerdir. Mesel yetim, vakf veya devlet mal, ar gabin saylacak lde dk bir bedelle satldnda, kiraya verildiinde yaplan akid fsiddir (Mecelle, md. 356). Bu hkm, slm bilginlerinin yetim ve kimsesizlerin hukukunun korunmasna, vakf ve devlet mal gibi toplumu ilgilendiren haklarn korunmasna ayr bir nem verdiklerinin bir gstergesidir. Buna gre, mesel devlet malnn normal deerinin altnda satlmas veya devletin bir mal normal deerinin

stnde bir bedelle satn almas halinde, ortada bir aldatmann bulunup bulunmadna baklmakszn bu akid fsid saylr. Bu hkm, kamu idaresinin taraf olduu dier akidler iin de geerlidir. Hatta ekmek gibi piyasada sabit bir fiyatla satlan mallarn gabn-i yesr lsnde farkl bir bedelle satmn fsid sayan fakihler de, benzeri bir noktadan hareket ederler. Fsid bir akidle elde edilen kazan da dinen temiz olmayan bir kazantr. Ticar hayatta bu kabil yollardan kazan salama Kurann, Mallarnz aranzda btl (haram ve haksz) sebeplerle yemeyin (el-Bakara 2/188) emrine, Hz. Peygamberin aldatmay, akidlere yalan, yemin, hile ve desise kartrmay yasaklayan hadislerine (Buhr, By, 26; Eb Dvd, By, 50; bn Mce, Ticrt, 42), Bizi aldatan bizden deildir (Mslim, mn, 164) eklindeki iddetli ikazna aka aykr olduu gibi, ar bir uhrev sorumluluu ve telfi edilmesi g bir kul hakk ihllini dourur. Bu yzden slm bilginleri aldatma, yalan ve hile ile elde edilen art kazancn haram mal olduunu, bu tr maln tketilmesinin ve kullanlmasnn kiinin ibadetlerini, ferd ve ailev hayatn da olumsuz ynde etkileyeceini, bir an nce hayr cihetlerine harcanarak elden karlmas gerektiini, fakat gnah ve kul hakkndan kurtulmak iin bunun da yeterli olmayabileceini belirtirler. b) Garar Yasa slm hukukularnn ve hukuk ekollerinin birok farkl anlam ykledii garar terimi, z olarak, bir bor ilikisinde akid konusunun meydana gelip gelmeyeceinin belirsiz olmas, kbetinin kapal olmas, akdin haksz kazanca yol aacak lde kapallk tamasn ifade eder. Garar da bir nevi bilinmezlik anlam iermekle birlikte, akid konusunun elde edilip edilemeyeceinin belirsizlii genelde garar, vasflarnn bilinmezlii ise cehalet terimleriyle karlanr. Bununla birlikte her iki kelimenin birbirinin yerine kullanld da olur. Hemen hemen btn hadis kitaplarnda Hz. Peygamberin gararl alverii (beyul-garr) yasaklad rivayeti yer alr (Buhr, By, 75; Mslim, By, 4; Eb Dvd, By, 24-25). Kuran ve Snnette, szlemelerde aklk, drstlk ve gven ilkeleri zerinde srarla durulur; karlkl rznn bulunmad akidler ve ticar ilemler btl yol olarak nitelendirilir. Kuran ve Snnetin borlar hukuku alannda sevkettii birok hkm ve yasak da temelde bu aklk ve drstl salamaya yneliktir. Mlik hukuku bnl-Arab de slmda mumelt hukukunun drt temelinin bulunduunu

belirttikten sonra bunlardan birini de hadislerdeki garar yasann tekil ettiini syler. Garar yasa slm hukukularnca ilke olarak benimsenmekle birlikte hangi tr akid ve artn bu yasak kapsamna girdii, gararn akdin kurulu ve ileyiine tesirinin ne olaca gibi hususlar slm hukukular ve hukuk ekolleri arasnda tartmaldr. slm hukukunun klasik literatrnde zel bor ilikileri ayrntl olarak ilenip gelitirildii iin, garar konusunda da zengin bir hukuk doktrini olumutur. Akde konu olan mal ve bedelle veya akdin ifas ile ilgili ayrntlarn taraflarca nceden aka belirlenmesi ve bilinmesi arttr. Bilinmezliin, taraflar anlamazla srkleyecek lde olmas, akdin fsid olmasna yol aar. Fakat, akdin konusu ve ifa ile ilgili her trl risk ve kapall garar kapsamna dahil edip bu tr akidleri geersiz saymak doru olmaz. nk bundan kanmak her zaman mmkn deildir. Bu sebeple, ancak belli bir derece ve lden sonraki gararn, yani kapallk ve riskin akdi bozaca benimsenmi ve bylece hukuk ilemlerde istikrar ve gven korunmak istenmitir. Bunun sonucu olarak, akidlerde bulunabilecek garar, nem ve derecesine gre, a) akdi iptal edici, b) akdi ifsad edici, c) kanlmas mmkn olmayp akde tesir etmeyen garar eklinde grupta ele alnabilir. Anne karnndaki yavrunun, kam hayvann, olta veya adaki baln, istiridyedeki incinin sat nemli lde risk ve kapallk ierdii iin btl saylmtr. Akid konusunun vasf, miktar, vade gibi hususlaryla ilgili kapallk ve risk ise, bir lde telfi edilebilir olduundan bu tr gararn akdi sadece ifsat ettii gr hkimdir. Klasik dnem slm hukukular, slm ncesi dnemde yaygn olan ve baz sembolik hareketlerle yaplan satm trlerini (beyul-hast, beyul-mnbeze, beyul- mlmese), satlan maln tesliminin mmkn olmamas, mal veya bedelin ne olduunun, miktar ve vasfnn bilinmemesi, vadenin bilinmemesi gibi durumlar, henz olgunlamadan dalndaki meyvenin satmn, bir satmda iki satm veya akdin yapsna aykr artn ileri srld satm akidlerini, hatta kuruluu baka bir hususun gereklemesi ihtimaline balanan satmlar, kaporal alverii vb. de gararl akid rnekleri olarak sayar ve garar yasa kapsamnda grrler. Zaten anlan bu satm trlerinin ou hadislerde de ayr ayr yasaklanmaktadr. Garar, belki de bu tr akidlerin yasaklann aklayan ortak gereke konumundadr. slm borlar hukukundaki garar yasa ayrntl biimde satm akdinde ilenmi olmakla birlikte sadece bu akde zg olmayp selem, istisna, kira

ve i akdi, sulh, irket gibi karlkl bor dourma esas zerine kurulu iki tarafl akidlerde de, hatta balama (hibe), riyet, vasiyet gibi tek tarafl (teberru) akidlerde de sz konusu olabilir. Her ne kadar Mlikler teberru akidlerinde gararn etkili olmayaca grnde iseler de, slm hukukularnn ounluu, slm borlar hukukundaki garar yasan daha geni kapsaml ve etkili bir hukuk ilke olarak iletmekte, nikh akdi ve akd artlar da dahil her trl hukuk ilemde taraflar kapallk, risk, aldanma ve aldatmaya kar gvence altna almak istemektedirler. slm hukukuna ait klasik literatrde gararl akidler ve akidlerdeki garar unsuru ile ilgili olarak her bir akid trnde birok rnek verilir. Bu anlay ve rneklendirmelerde, slm hukukularnn kendi dnemlerindeki ticar ilem, usul ve ekillerinin de nemli etkisi vardr. Burada asl ama, hukuk ilemlerde karlkl rzy, aklk ve drstl korumak, taraflarn beklenmedik bir zarar ve risk altna girmesine, aldatmasna veya aldanmasna engel olmaktr. slm hukukular dnemlerindeki hukuk ilem ve ticar muameleleri bu temel ilkeye gre deerlendirip sz konusu sakncay tayan usul ve ekilleri garar yasa kapsamna alarak taraflarn haklarn korumak istemilerdir. Her ne kadar slm hukukunda akid serbestisi, hukuk ilemlerin konu ve kapsamn taraflarn diledii tarzda belirleme zgrl mevcut ise de, bata faiz ve garar yasa olmak zere, hukuk dzeni belli kstlama ve yasaklamalar getirerek zellikle zayf tarafn haklarn koruma altna alm, insanlarn bilerek ve farknda olarak bor ve ykmllk altna girmelerini istemitir. Akdin tabii unsurlarndaki eksiklik ve bilinmezliin, hile ve kumarn, ar fiyat farkllnn nlenmeye allmas abalar da bu amaca yneliktir. slmn bu temel amac gz nne alnarak, slm hukukunda garar yasa, hukuk ilemlerde gven ve akl salayacak, risk, bilinmezlik ve kapall nleyecek lde geni ve esnek bir kapsamda ele alnm ve iletilmitir. c) Bilinmezlik Yasa Akdin konusu ile ilgili belirsizliin garar, vasflarndaki bilinmezliin ise cehalet terimiyle ifade edildiine yukarda temas edilmiti. Hukuk ilemlerde gnl honutluunun ve hr iradenin gereklemesi, taraflarn ne zerinde, nasl ve hangi artlarla anlama yaptklarn aka bilmeleriyle mmkn olur. Bunun iin de slm hukukunda aklk, drstlk ve gven ilkelerinin tabii gerei olarak akidlerin tabii unsurlarnn anlamazla yol amayacak lde bilinir olmas zerinde nemle durulmutur.

Hukukun bir devi de insan ilikilerinde kmas muhtemel aksaklklar nceden grp, bu konuda tedbir alarak insanlarn huzur ve gven iinde yaamasna yardmc olmaktr. Din ve ahlk cihetle desteklenmi olmas sebebiyle bu durum slm hukuku hakknda daha ok geerlidir. Bu sebeple de taraflar arasnda ekimeye yol amas kuvvetle muhtemel olan bilinmezlik durumlar slm hukukunda ar ve belirgin bilinmezlik anlamnda fhi cehalet diye anlr ve bu tr bir bilinmezliin akdi fsid klaca ittifakla benimsenir. Birok hukuk ilemin geerlilii (shhat) iin bu ilemin ieriinin ve konusunun bilinir (mlum) olmasnn gerekli grlmesi de byle bir anlam tar. Mesel satm akdinde satlan maln, bedelin, deme eklinin ve zamannn; kirada kiralanan maln evsafnn, kira bedelinin, srenin ve kullanm eklinin; i akdinde iin tr ve zelliinin, alma artlarnn, cret miktarnn ve deme usulnn; veklette vekilin grev ve yetkilerinin, zira ortaklkta ekim ve paylam usulnn akid esnasnda belirlenmesi ve taraflarca bilinmesi arttr. Fakihlerin bu konuda gsterdii hassasiyet, asrlarn rn bir hayat tecrbesini ve bilgi birikimini yanstr. Gnlk hayatta insanlar arasnda meydana gelen ve giderek ciddi boyutlara ulaan anlamazlk ve ekimenin nemli bir sebebi de, balangta taraflarn hak ve sorumluluklarnn etraflca konuulup belirlenmeyiidir. Kuranda borlanmalarn yazlmasnn ve ahitle tevsikinin tavsiye veya emredilmi olmas da (el-Bakara 2/282) esasen bu gayeye mtuftur. nk hukuk ve ticar ilemlerde balangta aklk ve bilinirliin salanmas, taraflarn rzlarnn ve akdin hr iradeyle olumasnn nemli n artlarndan biridir.

II. HUKUK HAYAT Mslman toplumlarn hayat tarznda ve tecrbe birikiminde yer alan hukuk hayata ilikin hkm ve neriler, fkh literatrnn ana blmnden biri olan mumelt blmnn ana konusunu tekil eder. Bunlardan aile, miras, vakf gibi zel alanlar hari tutulursa, ahslar arasndaki bor ilikileri gnmzde borlar hukuku ad altnda ele alnmaktadr. Kuran ve Snnette borlar hukuku ve bor ilikisi iin temel tekil edecek birtakm din, ahlk ve hukuk esaslar belirtilmi, geni bir corafyaya dalan slm toplumlarnda asrlar boyu sregelen uygulamalarn da katksyla giderek ayrntl bir borlar hukuku doktrini ortaya kmtr. Ancak slm hukukunun genel geliim seyrine paralel olarak borlar hukuku da, bata alveri (bey) olmak zere kira ve i akdi (icre), irket, sarf, selem

gibi zel bor mnasebetlerinin ayr ayr tanzim ve tedvini eklinde gelimitir. Bu itibarla borlar hukukunun genel hkm ve nazariyesi, klasik slm hukuku literatrnde bu zel bor mnasebetleri ele alnrken eitli konular arasna dalm olarak bulunur. A) Bor Borcun unsurlar, taraflar, konu ve sebepten ibarettir. Borcun taraflar, alacakl ve borludur. Bor ilikisinde konu, para veya misli bir maln denmesi (deyn), belirli bir maln teslimi (ayn) veya belli bir hizmetin ifas (i) eklinde olabilir. Borcun sebebi de, borcun kaynaklardr. Gerek taraflar ve konu ve gerekse sebep itibariyle belirsizlik ve aldatmann bulunmamas ve gayri mer unsurlar iermemesi gibi ilkeler, slm hukukularnn srarla zerinde durduu konulardr. zel bor mnasebetlerinin baz nevi ve ekillerinin ciz grlp grlmeyiindeki gr ayrlklar da bu mevzudaki yaklam ve l farklndan kaynaklanr. Borcun kaynaklar hususunda gerek klasik ve gerekse ada doktrinde farkl taksimler yaplr. Borcun kaynaklarnn hukuk ilem ve hukuk olay eklinde ikiye indirgenmesi mmkndr. Bunun biraz daha almasyla tek tarafl hukuk ilem akid, haksz iktisap, haksz fiil ve kanun eklinde be sebepten sz etmek mmkn olur. Tek tarafl hukuk ilem ve irade beyan, gerekli artlar tadnda bu ilemi yapan ve bu tr beyanda bulunan ahs iin balayc olur. Bunun bir rnei, klasik literatrde cule ad verilen dl vaadidir. Akid teklifi de (icap), baz slm hukukularna gre, kar tarafn kabulne kadar icapta bulunan balaycdr. Kefalet, vasiyet ve vakf da slm hukukunda tek tarafl irade beyan ile kurulur. br, riyet ve hibe de yine temelde tek tarafl irade beyanna dayanan hukuk ilemlerdir. Taraflarn irade beyanlarnn hukuk bir sonu douracak tarzda bir araya gelmesiyle oluan akid, borcun en yaygn ve tabii kaynaklar arasnda yer alr. slm hukukunda isimsiz akid ve akid serbestisi ilkesi hkim olduundan, kiiler din emir ve yasaklar ihll etmedii, dinin genel ilke ve amalarna ters dmedii srece diledikleri tarz ve ekilde szleme yapabilirler. Kuranda akdin gereine uyma, akde vefa (el-Bakara 2/177; el-Mide 5/1; el-sr 17/34; el-Mminn 23/8), bor mnasebetlerinde karlkl rz ve gnl honutluu (en-Nis 4/4, 29) zerinde srarla durulur. Hz. Peygamber de, Mslmanlar artlarna baldrlar (Buhr, cre, 14; Eb Dvd, Akzye, 12) buyurmutur. Bu sebeple, kiilerin akidleme esnasnda mmkn

olduu lde akl ve belirlilii salamas hatta ahit veya yazma usulyle hukuk gvence salamas, akdin kuruluunda olanca titizlii gstermesi, akid kurulduktan sonra da akdin kendisine ykledii borlar yerine getirmesi gerekir. Haksz iktisap veya sebepsiz zenginleme de yine slm hukuk doktrininin genel ilke ve mant gz nnde bulundurulursa ayr bir bor kayna oluturur. Zaruret veya ihtiya sebebiyle bakasnn maln kullanan kimsenin belli durumlarda bunun iin mkul bir cret (ecr-i misl) demesi, borlu olduu zannyla yaplan demenin geri alnabilmesi, bir bakasnn malna hukuk ve mer bir sebep olmakszn karan maln aynnn veya deerinin alnabilmesi gibi hkmler, slm hukukunda emee ve hakl kazanca atfedilen nemin bir gstergesidir. Mala veya ahsa ynelen haksz fiil (zararl fiil), nemli bor sebeplerinden birini tekil eder. Mala ynelik haksz fiillerden olan hrszlkta alnan mal hrszn elinde mevcutsa geri vermesi gerektii aktr. Ancak hrsz ald mal elinden karmsa hrsza hem ceza hem de bu maln tazmini yklenip yklenemeyecei tartmaldr. Bir bakasnn malna hukuk bir sebep olmadan el koyan ve kullanan kimse de, maln hangi sebeple olursa olsun urad zarar tazmin etmek zorundadr. Mala ynelik haksz fiilden hrszlk ve gasp dnda kalanlar genelde itlf olarak adlandrlr. Bakasnn malna dorudan zarar verilmesi halinde filin sorumluluu iin kusurlu olup olmadna baklmazken (Mecelle, md. 92), dolayl (tesebbben) itlf durumunda ise filin kusurlu olmas art aranr (Mecelle, md. 93). ahsa ynelik haksz fiillerden ldrme ve yaralama, gerekli artlar mevcutsa denk bir ceza olan ksasla cezalandrlr. Deilse diyet, er veya hkmet-i adl denen ve tazminat karakteri ar basan mal bir deme yaplmas gerekir. Hatta belli durumlarda madura baka llerle belirlenecek madd veya mnev tazminat, mehir vb. denmesi de sz konusu olabilir. Btn bu haksz fiiller slm hukukunda ayr birer bor kayna tekil ederler. Kanun da (er) yukardaki drt sebebe ilve olarak ayr bir bor kayna saylr. Kiinin belli yaknlarna kar nafaka borcu, eksik ehliyetler zerindeki velyetin gerei olan edimler, miras brakann borlarn stlenme, hatta zekt ve baz kefretler de kanundan doan borlar olarak anlabilir. Bor ilikisinde aslolan taraflarn borlarn, gerektii zaman ve ekilde demesidir. Borcun aynen yerine getirilmesi mmkn olmazsa bedeli denir. Ancak bu bedel bir ynyle tazminat zellii tadndan alacaklnn fiilen mahrum kald menfaatin, hatta baz durumlarda kuvvetle muhtemel

menfaatlerin de tazmini gerekebilir. Yalnz bu tazminat alacaklnn fiilen veya kuvvetli bir ihtimalle urad bir zarar telfiye ynelik olduundan, faraz bir menfaat kayd iddias ieren ve nceden belirlenen faiz gelirinden farkldr. Borlu gnl rzs ile borcunu demeye yanamazsa, mallar haczedilip satlr ve borcu denir. Bazan da borlu cezal deil de tedbir olarak hapsedilerek demeye zorlanr. slm hukukular, kiinin borlarna kar ahsyla deil de malyla borlu olduu ilkesini benimserler. Borcun nasl, nerede ve hangi ekilde denecei, bu konuda taraflara terettp eden ayrntl hkmler hususunda taraflar aras anlama, o toplumda ve kesimde yerleik kural ve ller esas alnr. Borcun sona ermesinin en tabii yolu ifadr. Bunun yan sra alacaklnn raz olmas halinde ifa yerine geebilen baka tr bir deme de borcu sona erdirebilir. fann imknszlamas halinde taraflar haksz/sebepsiz olarak edindikleri mallar dier tarafa iade eder. Zamanam kural olarak hak ve borcu drmemekle birlikte dava edilebilmesine engel olur. Bu durumda bor, kazen olmasa da dinen devam eder. Bor, slm hukuk doktrininde kazen bor-diyaneten bor eklinde ikili bir ayrma tbi tutulur. Bu bir bakma Bat hukukundaki meden bor-tabii bor ayrmna benzer. Hukuk meyyideden mahrum olup yarg yoluyla talep ve tahsili mmkn olmayan fakat hakikatte var olup dinen ve ahlken denmesi gereken borca, diyaneten bor denilir. slm hukukunda gerek taraflarn ve gerekse nc ahslarn haklarn koruyabilmek iin bor mnasebetinde aklk, belirlilik ve objektif ller esas alnm, getirilen hukuk ve ekl tedbirlerle borlarn denmesi kiilerin vicdanna kalm diyan bir konu olmaktan karlmaya allmtr. Sz gelimi Kuranda bor ilikilerinin yazlmas, ahit veya rehin gibi ispat kolaylatrc vastalarn kullanlmas istenmitir (el-Bakara 2/282-283). Akdin kuruluunda irade beyanna ve birtakm ekl artlara nem verilmesi de bu amaca yneliktir. Bununla birlikte, her bor mnasebetinin hukuken dava ve ispat konusu yaplabilir ekilde belgelenmesi de her zaman mmkn olmadndan, borcun kazen ve eklen varlndan ziyade diyaneten ve gerekten varlna da nem verilmi ve hangi tr olursa olsun mevcut bir borcun denmesi din bir ykmllk, denmemesi ise kul hakknn ihlli ve gasp olarak nitelendirilmitir. Zaten hukuk de olsa btn insan ilikileri salam bir din ve ahlk zemine dayandnda salkl bir yap ve ileyie kavuur. slmn gerekletirmek istedii de budur.

B) Satm Mlkiyeti nakleden akidlerin en yaygn olan satm (bey), genel olarak, mal mal karlnda zel bir biimde deimek olarak tanmlanmaktadr. Bu deime insann tabiatna uygundur. nk, aslnda alan da satan da bir ihtiyacn sahibidir. htiya sahibi olan kii, ihtiyac dorultusunda ve ihtiyacna gre tasarrufta bulunacaktr. Karlksz vermek ihtiya sahibinin durumuna uygun dmez. Bu ynyle muvazal yani karlkl bedel esasna dayal akidler en gzel muamele ekli saylmtr. Satm denince ilk akla gelen, maln nakit karlnda satmdr. Ancak, mal mal mukabili deime anlamndaki trampa, nakdin nakit ile deiimi anlamndaki sarf ve daha sonra teslim edilecek bir maln pein para mukabilinde satm demek olan selem de geni anlamda satm akdi kapsamnda dnlmtr. Gerek Kuranda gerekse Snnette insanlarn hayatlarn devam ettirebilmeleri iin yapmak zorunda olduklar bir ilem olan alm satmn ciz olduunu gsteren ifadeler bulunmakla birlikte, esasen bu yet ve hadisler, dorudan bu ilemin cevazn gstermek gayesiyle deil, onun meruiyet artlarna genel izgilerle iaret etmek ve yap itibariyle alm satma benzemekle beraber muhteva itibariyle benzemeyen faiz gibi ilemlerden farkl olduunu gstermek amacyla sevkedilmitir. Nitekim, Allah alm satm hell, riby ise haram klmtr (el-Bakara 2/275) melindeki yette asl anlatlmak istenen husus, alm satmn helllii deil, onun ribdan farkl olduudur. Ayn ekilde, Mallarnz haksz yere deil, ancak karlkl rzya dayanan bir ticaret yoluyla yiyin (en-Nis 4/29) melindeki yet de hukuk ilemlerin ciz olduunu belirtmekten ok, zaten yaplagelmekte olan bu hukuk ilemlerin, zelde alm satmn, genelde btn akidlerin en temel artnn karlkl rz olduunu ifade etmektedir. slm hukukular da bu temel noktadan hareketle alm satmn mer olabilmesi iin gereken rkn ve artlarla ilgili ayrntl bir hukuk doktrini gelitirmiler ve akid teorisini deta model akid olarak ele alnan satm akdi zerinde rneklendirerek ortaya koymaya almlardr. Dier akidlerde olduu gibi, satm akdinin de kurulabilmesi iin akdin temel unsurlarnn, yani taraflar, konu ve irade beyannn birtakm artlar bulundurmas gereklidir. Hanef ekolnde, Satm akdinin yegne rkn, irade beyannn, ehlinden akdin konusuna izfe edilerek sdr olmasdr eklinde formle edilen ifade, bu temel unsurlara iaret etmektedir. Satm akdinde taraflar satc (byi) ve alc (mteri) adn, konu da meb adn alr. rade be-

yan ise, dier akidlerde olduu gibi, taraflarn rzlarn gsteren icap ve kabuldr. Satm akdinin kurulabilmesi iin taraflarn alm satma ehil olmalar yani temyiz kudretine sahip bulunmalar gerekir. Bu bakmdan, gayri mmeyyiz kk ve akl hastas gibi temyiz gcne sahip olmayan kiilerin alm satmlar btl olur. Satma konu olan maln mevcut, teslimi mmkn ve hukuken geerli (mtekavvim) bir mal olmas da arttr. Burada satlan maln mevcudiyetinden maksat, var olmasnda ve tesliminde ar risk bulunmamas olarak aklanabilir. Mtekavvim olmas ise, maln ekonomik deerinin bulunmas ve yararlanmann hukuken serbest braklm olmas demektir. Akdin tam anlamyla merluk kazanmas iin kurulu artlar yannda geerlilik ve ilerlik artlarn da bulundurmas aranr. Kurulu artlarn tamayan satm akdi btl; geerlilik artlarn tamayan satm akdi fsid; ilerlik artlarn tamayan satm akdi ise mevkuf olur. Kuranda borlanmalarn ve bu arada alveriin yaz veya ahitle, bazan her ikisiyle birlikte tevsik edilmesi istenmekte (el-Bakara 2/282-283), buna imkn bulunamadnda rehin brakabilecei bildirilmektedir. Bundan hareketle olmaldr ki, tbin dneminin byk hukukularndan ab, alm satmn yazl ve ahitli satm, rehinli satm ve gven esasna dayal satm olmak zere eidi bulunduunu ifade etmitir. Ayrca ab, bn merin nasl alm satm yapt ile ilgili olarak unlar sylemitir: bn mer, alm satm pein para ile yapt zaman ahit tutar, veresiye yapt zaman ise hem yazar hem de ahit tutard (bnl-Arab, Ahkml-Kurn, I, 258). Klasik dnem fakihlerinin ounluu, dnemlerindeki gelenek ve imknlar da gz nnde bulundurarak, yetteki yazma ve ahit tutma emrinin tavsiye niteliinde olduunu sylemilerdir. Bununla birlikte taraflar arasnda bir ekimenin ba gstermesi, bir hakkn ihlline yol amas gibi bir ihtimal sz konusu olduunda yazma ve ahit tutma din bir ykmllk haline de gelebilir. a) Yasaklanan Satm eitleri nsanlar arasnda cereyan eden bor ilikilerinin en eski ve yaygn olan satm akdi, belli bir ihtiyac gidermenin en tabii yollarndan biri olduu iin tabiat gerei ve kural olarak ciz ve mubahtr. Ancak dinin ve hukuk dzeninin insan ilikilerinde hkim klmak istedii baz prensipler, korumak istedii yararlar sebebiyle baz satm eitlerinin yasakland veya kstland

grlr. Bu konuda getirilen yasaklama ve kstlamalarn nemli bir blm Hz. Peygamberin hadislerinde yer alm, bir blm de bu hadisler etrafnda gelitirilen fkh yorumlar sonucu elde edilmitir. Fakat burada, getirilen yasan isim ve eklinden ziyade dayand ilke ve gzettii amacn daha nemli olduunu, bu zengin bilgi birikiminin gnmz toplumlarna uyarlanmasnn da ancak byle bir bak asyla mmkn olacan belirtmek gerekir. Yasaklanan satm ekilleri genel hatlaryla u ekilde gruplandrlabilir: 1. Garar ve Bilinmezlik Sebebiyle Yasaklanan Satmlar Daha nce akland zere garar, akdin konusuna ilikin belirsizlii, bilinmezlik de (cehalet) akdin tabii unsurlarnn ileride taraflar aras bir ekimeye yol aacak lde bilinmezlii ifade eden fkh terimleridir. Satm akdinin iki tr belirsizlikten de uzak olmas, taraflarn neyi, nasl ve hangi artlarda sattn ve aldn akid esnasnda bilmesi esastr. Bu akidlerin yaplnda hr iradeye sayg ve rznn korunmas ilkelerinin de tabii sonucudur. slm ncesi dnem HicazArap toplumunda yaygn olan, fakat belli lde belirsizlik tad iin de neticede bir tarafn maduriyetine yol aabilen sembolik davranlar ve risk arlkl satm eitleri yasaklanmtr. Mesel, Chiliye Araplar bazan vadeli olarak yaptklar satmlarda satm parasnn denecei vadeyi u hayvann yavrusu doup, byyp, yavrulayncaya kadar demek suretiyle belirliyorlard. Bu takdirde akiddeki belirsizlik, deme sresi (ecel, vade) ynnden olmaktadr. Dier bir satm ekli ise devenin karnndaki yavrunun veya onun da yavrusunun satlmasdr. Bu durumda, yavrunun canl doup domayaca, canl doarsa erkek mi dii mi olaca, dii doarsa byyp yavru yapp yapmayaca gibi birok belirsizlik bulunmaktadr. Erkek hayvann sulbndeki dln satm da byledir. Burada satlan maln vasfnda deil, meydana gelip gelmeyeceinde yani esasnda bir belirsizlik vardr ve nemli bir risk unsuru tamaktadr. Bu tr satmlar Hz. Peygamberin hadislerinde yasaklanmtr (Buhr, By, 61; Mslim, By, 5-6; Eb Dvd, By, 24). Yine Chiliye Araplar arasnda yaygn olan, iinde ne olduunu bilmedii halde ve iini ap bakmadan bir klf iine saklanm mal yalnzca dokunmak suretiyle satn alma (beyul-mlmese), birbirine bedel olduunu tayin etmeksizin ve karlkl rz aramakszn, iki kiinin ellerindeki elbiseyi karlkl olarak birbirlerine atmas yoluyla yaplan bir satm (beyul-mnbeze),

mterinin, Attm bu ta hangi elbise zerine derse o bana aittir demesiyle yaplan alm satm (beyul-hast) gibi sembolik fakat gerek rzy zedeleyen, akdin oluumunda emrivkiye yol aan, ciddi bir aldanma riski ve belirsizlik tayan satm akidleri de Hz. Peygamber tarafndan yasaklanmtr (Buhr, By, 62-63; Mslim, By, 1-2). Haram olduunda ittifak bulunan bu Chiliye dnemi satm ekillerinde, tam bir belirsizlik hkim olup, akdin nasl sonulanaca, ne tr bir maln satn alnd, satn alnan maln teslim edilebilirlii gibi hususlar akdin yapld anda bilinmemektedir. Hz. Peygamber, ayn ekilde bir belirsizlik ve risk unsuru tad iin, meyvelerin henz olgunlamadan dalnda satmn yasaklamtr (Buhr, By, 85; Eb Dvd, By, 23). Daldaki meyvenin satmnn hkm, geirdii merhaleler itibariyle yledir: Bir bahenin gelecek yllardaki meyvesinin satmnn veya ayn yl iinde fakat henz dalnda ortaya kmamken meyvenin satlmasnn ciz olmadnda slm hukukularnn ittifak vardr. Meyvenin devirildikten sonra satmnn ciz olduunda ise ihtilf yoktur. Meyvenin dalda olumasndan sonra, fakat devirilmesinden nce satlmasna gelince, hukukularn ounluu bunun belirli artlarla ciz olacan sylemilerdir. Bu hukukulara gre, dalndaki meyve tam olgunlamamakla birlikte herhangi bir ekilde yararlanlabilecek durumda ise, satlabilir. Dalndaki meyvenin satmyla ilgili bu yasaklama ve kayt, phesiz taraflarn beklenmedik bir zararla karlamasn nleme, satm akdinde akl salama, netice itibariyle de taraflarn hukukunu koruma amacna ynelik bir tedbir mahiyetindedir. Fakihlerin ayrntl bir ekilde zerinde durduu bir satmda iki satm yasa da benzeri gerekelere dayanr. Birok hadis kitabnda Hz. Peygamberin bir satmda iki satm yasaklad rivayet edilir (Tirmiz, By, 18; Nes, By, 73; Eb Dvd, By, 53). Bu hadise farkl yorum getirilmitir: a) Akdin btnl iinde iki mal ve iki fiyatn (semen) sz konusu edilmesi. Bu iki ekilde olabilir. Birincisi, Senin u evi u fiyata bana satman karlnda, u mal sana u fiyata satyorum demek suretiyle olur. fiye gre bu ekildeki satm ciz deildir. nk, bu durumda her iki satmdaki fiyat da belirsizdir. Zira taraflar, bu iki mal ayr ayr satp satn alacak olsalar, iki akdi birlikte dndklerinde anlatklar fiyatlar zerinde anlaamazlar. Bu hale gre finin bir satmda iki satm ciz grmemesinin gerekesi semen veya maln bilinmiyor olmasdr. kincisi, satm, sadece

birisi hakknda balayc olmak kaydyla, Sana, ya u mal 1000 liraya, ya da br mal 2000 liraya satyorum demek suretiyle olur. Bu ekildeki satm ittifakla ciz grlmemitir. Bunun ciz olmama illeti hangi satmn yapldnn bilinmemesidir. b) Ortada bir maln ve biri pein dieri vadeli olmak zere iki fiyatn bulunmas. Bu da iki ekilde olabilir: Birincisi, Sana, u mal pein u fiyata, vadeli u fiyata satyorum demek, ikincisi de, u mal, tekrar u fiyata vadeli olarak geri satn almam artyla sana u fiyata pein satyorum demek suretiyle yaplan satmdr. Bir maln pein ve vadeli olmak zere iki fiyatla satmnn ciz olmadn ve bunun yukardaki hadis kapsamna girdiini syleyen hukukular, bu ifadelerinde, vadeli satn ciz olmadndan veya faiz olduundan deil satmn hangi fiyatla yapldnn belli olmamasndan hareket ederler. Bu itibarla, byle bir satm teklifinden sonra maln pein veya vadeli fiyattan biri ile kabul edilmesi halinde artk meb ve semeni belirlendiinden satm bu ynyle kural olarak ciz olmaktadr. kinci satm ekli ise klasik kaynaklarda beyul-ne eklinde anlr. Pein alnan maln vadeli olarak ayn satcya geri satmnda yine vadeli satn alnan maln pein para ile ayn satcya geri satmnda, bir maln mlkiyetini devretme veya kazanma amac deil, faizli bor alma ve verme amac olduka muhtemel grldnden, eklen ciz olan bu sat nevi bir ksm slm hukukusunca anlan ihtimale binaen ciz grlmemitir. Akidlerde kast ve sikten ziyade akdin ekl artlarn ve objektif unsurlar esas alan bir dier grup ise, taraflarn faiz kastyla bu akdi yapmasn, bu kii ile Allah arasnda grlmesi gereken bir mesele olarak deerlendirip bu nevi satm hukuken geerli saymtr. Araya nc bir ahsn girmesi, mesel vadeli olarak satn alnan bir maln bir baka ahsa pein para ile satlmas ise faiz aibesinden daha uzak gzktnden ounluk tarafndan ciz grlmtr. Faiz konusunun ilenecei ileri blmde bu konuya tekrar dnlecektir. c) Ortada iki mal, bir fiyatn bulunmas. u iki maldan birini sana u fiyata satyorum demek byledir. Alc bakmndan akdin konusu belirsiz olduundan, bu ekliyle satm ciz grlmemitir. Ancak bu belirsizlik iki maldan birinin satm zerinde taraflarn iradelerinin uyumas ile sona erdirilebilir. Satm akdi yaplrken bir artn ileri srlmesi halinde bu artl satmn durumu da fakihleri hayli megul etmi bir konudur. Satm akdinin hkm, genel olarak, maln mlkiyetini satcdan alcya nakletmek ve buna bal

olarak satcya malda istedii gibi tasarrufta bulunma yetkisi vermekten ibarettir. Bunun yannda ayrca bir art ileri srld zaman, bu artn akdin gereklerine ve hkmne etkisi olaca aktr. Bu konuda Hz. Peygamberden farkl anlamlarda birka hadis nakledilmi, buna bal olarak balangta, artl satmlar konusunda art ve satmn ciz olduu, artn btl, satmn ciz olduu ve hem art hem de satmn btl olduu eklinde balca gr ne srlmtr. Bununla birlikte, geliim sreci ierisinde, slm hukukularnn, genelde, akidde ne srlen artlara scak baktklar ve satm akdinin hkm ve gereine aykrlk tamad, naslara aykr olmad ve teml haline geldii, ksaca garar ve ribya yol amad srece, akidde art ne srmenin ciz olduu grn benimsedikleri sylenebilir. lk dnemlerde gsterilen ekimser tavr da, akidde ileri srlen artlarn ve akidlerin karmak hale gelmesinin, balangta dikkatsiz ve iyi niyetli davranan kimseleri beklemedikleri bir maduriyetle kar karya brakabilecei endiesinden kaynaklanr. Bu endienin zil olmasna paralel olarak fakihlerin artl ve karma akidleri ciz grdkleri izlenmektedir. 2. Zarar ve Gabin Sebebiyle Yasaklanan Satmlar a) Satm zerine satm, pazarlk zerine pazarlk yapmak. Hadiste
Bir kimse din kardeinin satm zerine satm yapmasn (Mslim, Nikh, 49; By, 7, 8, 11) buyurulmutur. Hanefler bir kimsenin satm zerine

satm yapmay, muhayyerlik sresi ierisindeyken nc bir kiinin mteriye gelerek, Bu satm feshet. Ben bu maldan daha iyisini sana daha ucuza sataym demesi veya satcya gelerek, Sen bu satm feshet. Ben o mal daha yksek fiyata senden alaym demesi olarak anlamlar ve byle yapmann haram olduunu sylemilerdir. Pazarlk zerine pazarlk ise, mal sahibi ile o mal satn almak arzusunda olan kiinin henz akdi gerekletirmemekle birlikte satm zerinde grtkleri srada nc ahsn mal sahibine, Ben bu mala daha fazla veririm demesi ya da o mal almak isteyen kiiye, Bu maldan daha iyisini sana daha ucuza satarm demesidir. Bu davrann, taraflar bir fiyat zerinde anlama srecinde iken (alma ve satma eilimi belirdikten sonra) yaplmas haramdr. Ancak mal almak isteyen kii kendisi vazgetikten sonra ya da izin verdikten sonra o mala bakalarnn tlip olmasnda hibir saknca yoktur. Mlik b. Enes, bir kimsenin satm zerine satm yapmakla, pazarl zerine pazarlk yapmann ayn anlamda olduunu sylemi ve bunu, akid

grmeleri tam anlama ile sona ermek zereyken birinin gelip, bitmek zere olan pazarl bozmas olarak aklamtr. slm hukukularnn ounluu bu hususta mslman-zimm ayrm yapmakszn, bu hkmn zimmnin alm satm ve pazarl iin de geerli olduunu belirtmilerdir. nk burada bir kul hakknn ihlli sz konusudur. nsan haklar, kul haklar konusunda slm dini herkese eit davranlmasn ve sayg gsterilmesini tavsiye etmitir. Hadis kapsamna giren satmlarn dinen ciz olmad hemen btn slm bilginlerince kabul edilmekle beraber hadisteki mevcut yasak, satm akdinin yap ve kuruluu ile ilgili deil de akid harici bir konuyla ilgili olduundan, slm hukukularnn ounluu, bu yasak ihll edilerek yaplan alm satmn kazen ve hukuken geerli olduu grndedir. nk hukuk ilemlerde gven ve istikrar ortamnn kurulabilmesi iin belli lde objektif ve ekl llere gre davanmak gerekir. Ancak bu ilemin kanun nnde geerli olmas, bilerek byle davranan kimsenin din ve uhrev sorumluluunu ortadan kaldrmaz. Ayrca bir rivayette Mlik, mal mevcut olduu srece bu akdin feshedilmesi gerektii grndedir. Bakasnn pazarl zerine pazarlk yasandan hareketle ak artrmann da ciz olmadn savunanlar olmusa da, slm hukukularnn ounluu bu ikisinin birbirinden ayr olduunu syleyerek ak artrmay ciz grmlerdir. b) Pazara mal getiren reticiyi yolda karlamak. Hz. Peygamber, ehire mal getiren kafilenin ehire varmadan yolda karlanp malnn satn alnmasn yasaklamtr (Buhr, By, 72; cre, 11, 19). Hanefler, literatrde telakkir-rkbn olarak anlan bu satn almay iki ekilde aklamlardr: 1. Esnaftan birinin ehire mal getirmekte olan kafileyi karlayp, getirdii btn mallar satn almas ve ehirde bu maldan bulunmad iin onlar istedii fiyata satmas. 2. Fiyatlardan habersiz olan kafileyi yolda karlayp, getirdikleri mallar rayi fiyatn altnda bir fiyatla satn almas. Bu ekildeki satn alma, birinci aklamaya gre, ehir halknn zararna olmas sebebiyle, ikinci aklamaya gre, mal getirenlerin aldatlmas sebebiyle mekruh grlmtr. Bununla birlikte, yapld takdirde bu akdin hkm ve sonularn douraca belirtilmitir. Mlik b. Enes bu yasa, pazar esnaf ile ilgili olarak anlam ve pazar esnafndan birinin dierlerinden ayrca gidip kafileyi yolda karlayp getirdikleri mallar satn almasnn doru olmadn sylemitir. Mlik bu davrann esnaf arasnda haksz rekabet ve eitsizlik ortam meydana getirebileceini

dnmtr. Bununla birlikte, ayet byle bir akid yaplmsa geerli olacan sylemitir. Ancak, kafile ehrin yaknnda deil de uzakta ise, bu takdirde gidilip ondan mal satn alnmasnda bir saknca grmemitir. fi ise meseleye kafile yani satclar asndan bakarak, bu yasan ehire mal getiren ve fiyatlardan habersiz olan kafilenin aldatlmasna engel olma gayesi tadn, dolaysyla, byle bir ilem gerekletii takdirde mal sahibinin muhayyer olduunu ve dilerse akdi feshedebileceini ileri srmtr. c) ehirlinin kyl adna satmas. Hz. Peygamber, ehirli kyl
adna satm yapmasn. Halk kendi haline brakn; Allah halkn bir ksmyla dier ksmn rzklandrsn (Mslim, By, 21) buyurmutur.

bn Abbasn, ehirlinin kyl iin satmas ne demektir? eklindeki soruya, Ona simsar olmasdr diye cevap vermesinden hareketle, hukukularn ounluu, bu satm ehirlinin kyl adna satm olarak anlamlardr. Haneflerde bu anlay da mevcut olmakla birlikte, onlar bu satma, ehirlinin elinde tuttuu mallar ehir halkna satmayp, daha pahal olarak dardan gelenlere satmas eklinde farkl bir aklama daha getirmilerdir. Her iki aklamaya gre de yasak sebebi, ehirdekilerin zarara uramalardr. Birinci aklamaya gre zarar u ekilde sz konusu olur: zellikle meyve, sebze ve tahl kylerde daha ucuzdur. ehirli, kyl adna sattnda, bunlarn fiyatlarn peyderpey artrarak satacak, dolaysyla ehir halk daha ucuza alabilecei bir mal daha fazla para deyerek almak durumunda kalacaktr. kinci aklamaya gre ise zarar, ehirde bu mallara ihtiya olmas durumunda gerekleir. Eer ayn mallar ehirde bulunuyorsa bunda bir saknca grlmemitir. Hanef, Mlik ve fi ekollerinde bu tr satm mekruh grlmekle beraber, yapld takdirde bu satmn ciz olaca gr benimsenmitir. Mlik ekolnde bu satmn feshedilmesi gerektiini ileri sren hukukular da vardr. Hanbel ekolnde ise hkim gr bu satmn haram ve btl olduu ynndedir. Hanbel ekolnde bu satmn u artlarla haram olaca ifade edilmektedir: 1. ehirlinin, adna satm yapma talebiyle kylnn yanna kendisinin gitmi olmas, yani simsarlk teklifinin ehirliden gelmi olmas. 2. Kylnn fiyatlardan habersiz olmas. 3. Kylnn, o gnk rayi fiyattan satmak zere mal getirmi olmas. 4. Halkn, bu mala gereksinim duyuyor olmas. Bu artlardan herhangi birisi bulunmuyorsa bu takdirde satm haram olmaktan kar. Hanbel hukukularn sz konusu satmn haraml

iin zikrettikleri bu artlarn bulunmas halinde, fi mezhebine gre satm geerli olmakla beraber, bunu yapan kii gnah ilemi olur. d) Hileli artrma (nece). Hz. Peygamber necei yasaklamtr. Nece, satn almak niyeti olmad halde, bakalarn kandrmak maksadyla, sata arzedilmi bir mal verek veya benzeri eyler yaparak fiyatn ykseltmeye almak eklinde aklanmaktadr. Dier bir anlatmla nece, mteri kztrarak fiyatlarn ykselmesini salamaktr. slm hukukular, bu ekildeki satmn haram olduunda ve yapann gnahkr olduunda gr birlii etmekle beraber, bu suretle yaplan akdin shhati ve mterinin muhayyerlik hakk bulunup bulunmad konusunda ihtilf etmilerdir. Hanefler, bu durumda mteri iin herhangi bir muhayyerlik hakk tanmazken, Mlikler hileli artrmay satlan maln aypl olmas durumuna denk tutmu ve mteriye akdi fesih (bozma) hakk vermilerdir. fi ekolnde, bakalarn aldatma ve kandrmay ierdii iin bu yolla satm haram saylmakla birlikte, hileli artrma sonucunda yaplan akid sahih kabul edilmi ve mteriye akdi feshetme muhayyerlii tannmamtr. Ancak, hileli artrmay yapan kii daha nce satc ile bu hususta anlamsa, fi mezhebindeki iki grten birine gre bu durumda Musarrat hadisindeki hkmden hareketle mteriye muhayyerlik (dilerse akdi kabullenme dilerse akdi feshetme) hakk tannmtr (Musarrat hadisi, salr hayvan, ok st verir nitelikte grnmesi amacyla memesindeki st samadan satma yasa ile ilgili hadistir). fi mezhebindeki dier gre gre ise,

dikkatsizlik ve hatann, hileli artrma yapann szne kanan ve ii bilenlere danmayan mteriye ait olduu ileri srlerek ona muhayyerlik hakk tannmamtr. Ahmed b. Hanbelden bu satmn btl olduu ynnde bir gr nakledilmesine ve bu ynde gr aklayan Hanbel hukukular bulunmasna ramen, Hanbel ekolnde, bu satmn sahih olduu gr benimsenmitir. Mterinin muhayyerlii konusu ise, akiddeki aldanma (gabin) durumuna gre aklanmtr. Buna gre akidde aldanma varsa ve bu aldanma normalin zerinde ise mterinin fesih hakk vardr. Eer aldanma yoksa veya herkesin mruz kalabilecei oranda ise, bu durumda mterinin muhayyerlik hakk yoktur. Grld zere Hz. Peygamber, insanlarn hr iradeleriyle, bilerek ve isteyerek alm satm yapmas, kimsenin beklemedii ve haketmedii bir zarar ve maduriyete uramamas iin dnemindeki yanl ve haksz uygulamalara

veya bu yndeki temayllere ayr ayr temas etmi, hayatn her alannda olduu gibi hukuk ilemlerde de hak ve hakkaniyeti hkim klmaya almtr. Getirilen bu kstlamalar, salkl bir piyasa ekonomisinin olumas, reticinin ve tketicinin korunmas, emee hak ettii deerin verilmesi, haksz kazancn ve suistimalin nlenmesi ynnde o gn iin alnm etkili tedbirlerdir. slm hukukularnn bir ksmnn bu ekilde yaplan alm satmlar dinen ve ahlken tasvip etmemekle birlikte kazen yani kanun nnde geerli grmeleri hukuk hayatta gven, istikrar ve objektiflii salama prensipleriyle alkaldr. Byle bir durumun ilgili ahslarn din ve uhrev sorumluluunu, kul hakkn ihll etmi olmas gereini ortadan kaldrmayaca aktr. Byle olunca, mslmanlarn yaptklar hukuk ilemlerde ncelikli olarak ak ve drst olmay, bakalarnn dikkatsizlik ve bilgisizliinden yararlanmamay ilke edinmesi ve bu ynde etrafna rnek olmas gerekir. 3. badet Vakti Asndan Konan Satm Yasa Byle bir yasak, sadece cuma gn cuma namaz vakti hakknda vrit olmutur. yette, Cuma gn namaz iin ar yapldnda (ezan okunduunda) alverii terkederek Allah anmaya koun (el-Cuma 62/9)

buyurulmaktadr. Bu yetten hareketle slm hukukular, cuma namaz iin bugn i ezan denilen ezan okunduu srada yaplan alm satmlarn yasakland konusunda gr birlii etmilerdir. Hanefler, bu yasak hkmn tahrmen mekruh, ounluk ise haram terimi ile ifade ederler. Ancak, bu srada yaplan akdin feshedilmesinin gerekip gerekmedii hususu tartmaldr. Eb Hanfe, fi ve bir rivayette Mlik cuma ezan vakti yaplan akdin feshedilmeyecei grndedirler. nk burada asl ama cuma namazna zamannda gitmeyi salama olup yasak da birinci derecede bu gayeyi temine mtuftur. Dier bir ifadeyle ezan vakti yaplan alveriin hukuken iptal edilip edilmemesi zikredilen yasan asl hedefi ve konusu olarak grlmemitir. Mlik b. Enesten gelen ve Mlik hukukularn ounluunca daha kuvvetli kabul edilen dier rivayete gre ise, bu esnada yaplan akdin feshedilmesi gerekir. Hanbel mezhebinde hkim olan gr de byle akdin geersiz olduu ynndedir. Cuma vakti alm satm yasann, sadece ve zellikle alm satm iin deil, dier btn akidler iin de geerli olduu hukukularn ounluu tarafndan kabul edilmekte ise de nikh, irket ve hibe gibi ska yaplmayan akidlerin feshedilmeyeceini ileri sren hukukular da vardr. Baz hukukular da, eer

namaz karma tehlikesi varsa ayn yasan dier namazlar iin de uygulanacan ifade etmilerdir. Cuma namaz vaktinde getirilen alveri yasa, mslmann hem din mkellefiyetlerini, kulluk grevini hem de dnyev ihtiyalarn ve sorumluluklarn bir denge iinde yrtmesi gerektiini, biri sebebiyle dierini aksatmann doru olmadn hatrlatt iin anlamldr. 4. Harama Yol Aan Satm slm hukuku eserlerinde harama yol aan satmn en belirgin rnei olarak ele alnan mesele arap reticisine zm satma konusudur. Bir yette, yilik ve takv hususunda yardmlan, gnah ve arlk hususunda yardmlamayn (el-Mide 5/2) buyurulmaktadr. Dier taraftan Hz. Peygamber, arap konusunda on kiiye lnet etmitir: Suyunu karmak zere zm skan, sktran, arab ien, tayan, kendisine tanlan, servis yapan, satan, parasn yiyen, satn alan ve kendisi iin satn alnan. (Tirmiz, Byu, 59; bn Mce, Eribe, 6) Baz bilginler, yukardaki yetin nda ve bu hadisten hareketle arap reticisine zm satmann yasak olduu sonucuna ulamlarsa da, ounluuna gre hadis bu hkme dellet eder nitelikte deildir. Haneflere gre arap imaltsna zm satm, eer srf ticaret kastyla yaplyorsa bu ilem haram olmaz. Ancak zellikle arap yapsn diye satlyorsa bu haramdr. finin bu satm mekruh grd rivayet edilmise de, baz fi limler bu gre yle bir aklama getirmilerdir: Eer satc mterinin bundan arap yapacan biliyorsa bu takdirde ona zm satmak haramdr. ayet bunda phesi varsa bu durumda mekruhtur. ounluun bu konudaki gr yle zetlenebilir: Eer satc, mterinin zm arap yapma maksadyla satn aldn biliyorsa bu satm haram ve btl olur. Satc, bunu mterinin sznden anlayabilecei gibi, bu duruma dellet eden karnelerden de anlayabilir. Mesel, bir kimse arap imaltlyla tannyorsa ona zm satmak haram olur. Ancak, bu kii arap yannda sirke gibi hell eyler de imal ediyorsa bu takdirde haram olmaz. Hasan, At ve Sevr gibi bilginlere gre mskir (sarho edici iki) yapacak kimseye hurma satmakta bir beis yoktur. Hatta Sevr, Hell olan eyi istediin kiiye sat demitir. Bu ekildeki satm btl grmeyenler, alm satmn esasen hell bir akid oluuna tutunmular ve sz konusu alm satmn rkn ve artlarn tadn ileri srmlerdir.

Mliklere ve Hanbellere gre ise, arap yapacan bildii veya tahmin ettii birine zm satmak haramdr. Hanbeller bu konuda, yukarda anlan iyilik ve takv zerine yardmlan... yetiyle, Hz. Peygamber arap hususunda on kiiye lnet etmitir hadisine dayanmakta ve ktle giden yolu kapamak (seddz-zeryi) ilkesinden hareketle bu gibi satlar btl kabul etmektedirler. Bir msiyet (ktlk) ilenmesinde kullanlacak olan dier btn eylerin satm da (veya genel olarak akde konu yaplmas) bu olaya kyaslanmaktadr. Bu meyanda olmak zere, yol kesicilere silh satmak, hell olmayan bir eyin ticaretini yapacak olan birine dkknn kiraya vermek saylabilir. 5. Haram Yoldan Kazanan Kimselerden Alveri Yapmak slm bilginleri, btn mal haram olan (haram yolla kazanlm olan) kimselerden alveri yapmann haram olduunu sylemilerdir. Ayn ekilde, bir kimse, malnda haram ve hell bulunan bir kimseden (mesel, arap ticareti yapandan, tefeciden) bir ey satn alrsa, eer ald maln hell maldan olduunu biliyorsa, bu ilem ve satn ald ey helldir; satn ald eyin, haram ksmndan olduunu biliyorsa bu takdirde o ey haram olur. ayet, satn ald maln hell mi haram m olduunu bilmiyorsa, haramlk ihtimali sebebiyle satn alnan ey mekruh kabul edilir. Ancak, btn mala nisbetle haram ister az isterse ok olsun, satn alnan maln, hell ksmdan olmas mmkn olduu iin, satm btl olmaz. Byle durumlarda phe sz konusudur ve bu phe haramn azlna ve okluuna gre azalr veya oalr. Ahmed. b. Hanbelin bu durumdaki kiinin bu pheli eyden yemesini ho karlamad nakledilmektedir. Bu gibi pheli durumlarda satn alnan ey haram olmamakla birlikte, yine de ihtiyatl davranmak ve eer mmknse byle phelere drmeyen kiilerden alveri yapmak uygun olur. Bu suretle hem pheden kurtulunmu ve hem de haram yoldan kazan elde edenlere bir tavr alnm olur. Bu kimselerle alveri yaplmasnn ciz grlmeyii, slmn toplumda iyilii hkim klp ktlkle mcadele etme ilkesinin, toplumda haram kazan yollarnn nlenmesi gayesinin bir paras olarak dnlebilir. b) Satm eitleri slm hukukunda satm akdi, sat bedelinin (semen) belirlenme tarzna gre murbaha, tevliye, veda ve msveme eklinde drt ksma ayrlarak incelenir. Satlan maln maliyeti ve kr oran aklanmadan pazarlk usu-

lyle sat (msveme) ciz olduu gibi, maln maliyeti zerine belirli bir kr koyarak satma yani krl at (murbaha), maliyetine sat (tevliye), zararna sat da (veda) cizdir. Kr haddi konusu ileride ele alnacaktr. Burada u kadar ifade edilmelidir ki, yet ve hadislerde kr iin belirli bir alt ve st snr belirlenmemi olmas, fiyatlarn aklk ve drstlk ilkesi, arz-talep dengesi ve serbest rekabet ortam iinde, rfn ve yasal dzenlemelerin de snrlar dahilinde olumasna imkn vermek, yani konuyu toplumlarn inisiyatifine brakmak iindir. Bu ller dahilinde pazarlkla sat yaplabilir. Ancak satc karsndakine gven vermek, onu ikna etmek amacyla maln maliyetini ve kr orann aklamay tercih etmise, o takdirde doru beyanda bulunmas gerekir. Yalan ve yanltc beyan zerine kurulan bir akidden elde edilen kazancn dinen hell ve mer bir kazan olduunu sylemek mmkn deildir. nk bu tr yanltc ve ynlendirici aklamalar, akdin dayand rz unsurunu zedelemitir. Bedelin denme vaktiyle ilgili olarak da pein sat-veresiye (vadeli) sat eklinde ikili bir ayrm yaplabilir. Vadeli sat ve zellikle vade fark slm hukukular tarafndan nemle zerinde durulan bir konudur ve bu konu da ileride ele alnacaktr. Bir maln say, l ve tartya tbi olmakszn tahmin yoluyla alm satm da (czf), taraflar ekimeye ve beklenmedik maduriyete srkleyecek, ileri derecede bir belirsizliin ve bilinmezliin bulunmamas kaydyla cizdir. Satm akdinin zel ekillerinden olan ne sat, bir maln vadeli olarak satlp satlan fiyattan daha dk bir fiyatla geri alnmas demek olup faizle yakn ilikisi bulunduu iin ileride ayrnt ile ele alnacaktr. Dier bir alm satm eidi olan pey akeli sat da, esasen satm akdinin genel hkmlerine tbi olmakla birlikte, tad zellikler sebebiyle ilve baz fkh hkmlere konu olmutur. Pimanlk akesi, kaporo gibi terimlerle de ifade edilen pey akesi, alm satmn yrrle girmesi halinde maln bedeline mahsup edilmesi, akidden caymas halinde satcda kalmas kaydyla mterinin satcya verdii maln addr. Haksz kazan ve sebepsiz zenginleme kavramlaryla da ilgili grlebilecek konu zerinde, ticar hayatla ilgili fkh hkmlerin ele alnaca ileriki blmde ayrca durulacaktr. C) Takas Bor ilikilerinin zel bir tr olan takas (Arapada mukassa) hukuk dilinde, iki kii arasndaki karlkl borlarn birbirine mahsup edilmesini ifade eden bir terimdir. Takas ilemi taraflarn ift deme yapmasn nleyerek

hukuk ve ticar ilemleri basitletirmesinin yan sra borcun ifa ve nakil klfetini azaltma, taraflara karlkl gven verme gibi yararlar da salar. Karlkl iki borcun bulunmas takas ileminin tabii ve zorunlu art olup, bu ilem belli artlarda tek tarafl irade ile, belli artlarda da karlkl irade ile gerekleir. Takas edilecek iki bor arasnda cins, vasf, vade ve benzeri niteliklerde eitlik varsa, nc ahslarn hakk veya er bir kural da ihll edilmiyorsa, karlkl rz aranmakszn bir tarafn talebi ile takas kendiliinden, yani zorunlu olarak gerekleir. Mesel iki bor da ayn cins ve vadeli para borcu ise ve bu borlardan biri zerinde emanet, rehin gibi bir hak yoksa bu iki bor, tek tarafn isteiyle takasa tbi tutulabilir. Buna karlk borlar arasnda cins, vasf, vade ve nitelik ynnden farkllk varsa, takas ancak karlkl rz ile gerekleebilir. Bu yzden emanet olarak elde bulundurulan veya gasbedilen mal veya vadeleri farkl iki bor iki tarafn rzs bulunmadka takasa tbi tutulmaz. Hatta kocann karsndan alaca ile karsna olan nafaka borcunun bile, borlar ayn kuvvette olmad iin takas konusu olmayaca ifade edilmitir. Bu tr kayt ve artlar, bir tr akid olan takasta karlklar aras dengenin korunmasn ve taraflarn maduriyetine yol aabilecek zorlamalarn nlenmesini amalayan tedbirlerdir. D) Kiralama Kiralama, ticar ve gnlk hayatta en ok ihtiya duyulan akidlerden, dolaysyla bor ilikilerinin en bata gelen kaynaklarndan olup, mesken ve i yeri kiralamasndan vasta ve arazi kiralamasna kadar yaygn bir kullanm alanna sahiptir. Gnlk hayata ve ihtiyalara paralel olarak ekillenen slm borlar hukukunda da kira akdi, klasik literatrdeki adyla icre akdi, satm akdinden sonra nem itibariyle ikinci srada yer alan ve ayrntyla ilenen bir akid olmutur. slm hukukunun klasik sistematiinde kira akdi, i akdi ile birlikte icre akdi blm ve bal altnda ele alnr. cre akdi de Belli bir menfaati, belli bir bedel karlnda satma olarak tanmlanmtr. Bu tanmdan da anlalaca gibi, slm hukukunun klasik sistematiinde icre akdi, hem gayri menkul ve menkul eyann kullanmn konu alan kira akdini, hem de insann almasn konu edinen i akdini iine almaktadr. Ancak, teden beri klasik kitaplar, zellikle konusu hayvan kiralama olan akidler iin kira kelimesini de kullanmaktadr.

Gnmz hukuk dzenlemeleri iinde i akdi olarak ele alnan ve drdnc blmde alma Hayat bal altnda incelenen icre-i dem darda braklmak suretiyle kira akdi, eyann menfaatinin bedel karl temliki, daha ak bir ifadeyle, bir maln kullanmnn belli bir bedel karl bakasna devredilmesi olarak tanmlanabilir. Buna gre, kira akdinin meydana gelmesi, taraflar (kiralayan ve kirac), akid kurucu szler (sga), menfaat (kullanm) ve bedel eklinde drt unsura dayanmaktadr. Kira akdinin ekli, ileyii, taraflarn hak ve borlar gibi konular toplumsal artlarla ve telakkilerle yakndan alkal bulunduundan, Kuran ve Snnette bu konuda ayrntl hkmler sevkedilmek yerine belli ilkeler konmakla yetinilmi, bir bakma bor ilikilerinin genel erevesi izilmi, dayanaca zemin gsterilmitir. slm hukukular da, Kuran ve Snnetin bor ilikilerine hkim klnmasn istedii ilke ve amalarn nda ve toplumlarn artlarna gre, kira akdinin kurulu, ileyi ve sonular konusunda birtakm hukuk dzenlemeler getirmiler, bu dzenlemelerde belli hukuk ve objektif lleri esas almaya almlardr. Bu itibarla, slm hukukunun klasik kaynaklarnda kiralamayla ilgili olarak yer alan bilgi, kural ve zmlerin nemli bir ksm, slm hukukularnn doktriner grlerinden, tesbit ve nerilerinden ibarettir. Ancak, unu da belirtmek gerekir ki, slm hukukularnn kiralama ile ilgili olarak benimsedikleri grler, hem yet ve hadislerin genel erevesi ve btnl ierisinde olutuu hem de asrlarn tecrbesi nda insan ilikileri salkl bir zemine ve ileyie kavuturmay amalad iin, gerek gnlk hayatmz ve gerekse kltr tarihimiz asndan fevkalde nemi hizdir. slm hukukularnn kiralama ile ilgili olarak ortaya koyduklar gr, art ve zmler slm borlar hukukunun genel ilke ve kurallarnn belli bir alana uygulanmasndan ibarettir ve ylece zetlenebilir: Kira akdinin hukuken geerli ve salam bir ekilde kurulabilmesi iin taraflarn akid kurma ehliyetine sahip olmalar, hangi konuda, hangi sreyle, ne gibi bir bedel karl anlatklarn aka beyan etmeleri gerekir. slm hukukular akidlerin kuruluu ve karlkl hak ve borlarn tesisi konusunda akl ve drstl esas almlar, birok ayrntnn bata tek tek belirlenmesini isteyerek ileride doabilecek ekime ve anlamazlklar asgar dzeye indirmeyi hedeflemilerdir. Kira akdinin konusu, menkul veya gayri menkul bir maln kullanm olduundan, kira sresinin, kiralanan kullanm tarznn belirlenmesi, kullanmn (menfaat) mmkn, mtat ve mubah olmas gerekir. Hanefler, vakf,

yetim ve hazine mallarnn en ok yl sre iin kiralanabileceini belirtirken bu mallarn zayi olmasn, kiraclar tarafndan sahiplenilmesini nlemek istemilerdir. Kiralanan arazinin ne amala, ne tr bir ziraat iin kullanlacann, kiralanan elbise, adr, silh gibi menkul eyann kim tarafndan nasl kullanlacann nceden bilinmesini isterken de yine taraflarn hukukunu korumay esas almlardr. Hz. Peygamberin, bu konudaki yasaklamasna binaen, dii hayvanlarn alanmas iin erkek hayvanlarn kiralanmas ciz grlmemi ise de bu yasan, alanan hayvann gebe kalmas artyla yaplan bir kiralamaya ynelik olmas kuvvetle muhtemel grnmektedir. Fakihlerin ekimser tavr da byle bir akdin belirsizlik ve garar iermesi noktasndan kaynaklanr. slm bilginleri, mslmann zimmye (gayri mslim vatanda) evinidkknn kiralamasnn ciz olduunu, zimm kiracnn bu gayri menkulde ileyecei ferd msiyetin akdi dorudan etkilemeyeceini belirtirler. Ancak Haneflerden Eb Ysuf ve mam Muhammed, zimmye iinde iki imek (meyhne olarak kullanmak) ve toplu ibadet etmek (kilise olarak kullanmak) iin gayri menkul kiralanmasn ciz grmez; mam Mlik buna arap satma ve domuz beslemeyi de ilve eder. Bu tartmalar, bir gayri menkul msiyet kapsamndaki ilerle itigal etmek zere tutmak istedii bilinen kii veya kurumlara kiralamann hkmne de k tutmaktadr. Arazi kiraclnn ciz olup olmad veya ne lde ciz olduu teden beri slm hukukular arasnda tartma konusudur. Arazinin para ile veya gda maddesi karlnda kiralanmasn ciz grmeyenler olduu gibi, kalkacak mahsuln belli bir oran karlnda kiralanmasn (zira ortaklk) ciz grmeyip birinci usul tavsiye edenler de vardr. Bu tartmalarn temelinde, arazi sahibini veya kiracy madur etmeme, beklenmedik bir zararla kar karya brakmama dncesi yatar. Bu konudaki hadislerde yer alan yasa da (Buhr, el-Hars vel-mzraa, 7, 18; Mslim, By, 16-21; Eb Dvd, By, 31-32) o devirde yaygn olan, tarlann bir ksmn kiracya, daha verimli dier ksmn da arazi sahibine ayrarak veya mahsulden belirli bir miktar art koarak araziyi kiralamann yasakland eklinde yorumlamak gerekir. Bu sebeple, arazi kiralanrken veya ortaklk anlamas yaplrken taraflarn hak ve borlarnn ileride bir ekimeye yol amayacak tarzda nceden ayrntl ekilde belirlenmesi bu konudaki din ilkelerin, Hz. Peygamberin emirlerinin gerei olduu gibi hell kazancn, kul hakk ihll etmemenin de tabii bir yoludur.

Kiralamada, kira bedelinin de gerek miktar ve gerekse deme yeri ve ekli itibariyle hibir nizaya yol amayacak tarzda, nceden belirlenmesi gerekir. Kiraya verenin ykmllklerinin banda kiralanan eyay (mecur) kullanma elverili ekilde kiracya teslim etme ve kira sresince kullanma elverili tutma, mecurun bakm ve onarmn yapma borcu gelir. Fkh bilginleri, mecurun bakm ve onarmnn, kiraya verenin borcu olduu hususunda fikir birlii iindedir. Hatta kirac, mecurun kullanm iin yapaca harcamalar, nceden konuulmasa da, kiraya verenden tahsil edebilecek veya kira bedelinden mahsup edebilecektir. Kiracnn ykmllklerinin banda da, mecuru akdin ve rfn gerektirdii tarzda kullanma ve kira bedelini deme borcu gelir. Kiracnn, akidde pein demenin kararlatrlm olmas, mecuru kullanmas veya kullanm imkn bulmas hallerinde bedeli deme borcu doar; mecurun fiilen kullanlmas art deildir. Kiracnn, akid esnasnda zerinde anlatklar artlara, aka veya delleten tesbit edilen hususlara, toplum tarafndan benimsenen usul ve llere riayet etmemesinden tr bir zarara sebebiyet vermesi halinde, bunu tazmin etmesi gerekir. Kiracnn tazmin sorumluluu, fkh kaynaklarnda ayrntl olarak incelenmi bir konudur. Sz gelimi, araziye akidde kararlatrlandan baka ve topraa daha zararl bir mahsul eken, kuyumculuk iin tuttuu dkknda bakkallk, demircilik yapan, binme iin kiraya tuttuu hayvana daha ar birini bindiren veya iki kii bindiren, kiralk vastay farkl ve daha kt bir yoldan gtren, fazla yk ykleyen... kirac sorumlu olup verdii zarar tazmin etmekle ykmldr. slm hukukular, kiracnn akidle hak kazand bir menfaati bakasna da temlik edebileceini, bu sebeple kiracnn, szlemede aksine bir hkm bulunmad srece mecuru sresi iinde baka birine de kiraya verebileceini, kiracnn deimesinin gayri menkullerde nemsiz ve zararsz olduunu belirtmilerdir. Kiracnn ahsnn nemli olduu durumlarda kiraya verenin koyduu yasak ve kaytlara uyulmas da gerekir (Mecelle, md. 428, 528). Ancak klasik literatrde yer alan bu tr kanaatlerde toplumun yerleik anlaynn da nemli pay vardr. Bir baka anlatmla, doktrinde yer alan veya daha ok szlemede ak hkm bulunmamas durumlarn dzenleyen bu ayrntl hkmler, rf arlkldr ve yedek hukuk kural niteliindedir. Bu sebeple de, kiracnn mecuru ancak akidde, rf veya kanunda aksine bir hkm bulunmadnda bir bakasna devretme hakkndan sz edilebilir.

Mal sahibi mecuru, kira akdi devam ederken bir bakasna sattnda, kira akdinin bundan etkilenmeyecei ve satn kirac hakknda geerli olmayaca, yani maln kirada olduunu bilerek satn alan yeni mlikin mevcut kira szlemesinin sona ermesini beklemesi gerektii belirtilmitir (Mecelle, md. 590). Bu gr, slm hukukularnn hukuk ilikilerde gven ve istikrar salamaya, taraflarn hr iradeleriyle kurulmu akidlerin ve kazanlm haklarn korunmasna ncelik vermesinden kaynaklanmaktadr. Kira sresi sona ermekle birlikte, tarlada ekinin henz olgunlamam olmas gibi, kiracnn hakl mazeret ve ihtiyac varsa, akid mkul bir sre daha uzatlr. Bu, kiracnn hakk olup bu sre iin kararlatrlan bedeli (ecri msemm) deil, emsal bedel (ecr-i misl) demesi gerekir. Kira sresinin dolmasyla kiraclk sona erer ve mecurun tahliyesi gerekir. Hanefler, taraflardan birinin lm halinde kira akdinin sona erecei grnde ise de, son dnemlerde sadece kiracnn lm halinde akdin sona ermesi (infisah) gr benimsenir olmutur. Dier mezheplere gre ise, taraflarn lm halinde kira akdi sona ermeyip, lenin hakk vrislerine geer. Taraflarn, kira akdi ile hedefledii amac tamamen yok eden bir ayp ve kusurun ortaya kmas halinde, akid kendiliinden son bulur. Mesel, kiralanan evin yanmas, yklmas, tarlann su altnda kalmas, hayvann lmesi byledir. Hanefler, sbjektif nitelikteki baz zrlerin bile akdi feshetme hakk verecei grndedir. Mesel, dkkn kiracsnn meslei brakmas, ev kiracsnn baka bir ehire tanyor olmas halinde, mevcut kira akdini feshedebilecei grndedir. Kira bedelinin ok yksek veya dk olmas, herhangi bir aldatma, hile ve sahtekrlk olmad srece, akdi fesih sebebi deildir. Ancak bunun iki istisnas vardr: 1. Vakf, yetim ve hazine malnn gabn-i fhi saylacak lde dk bir bedelle kiralanmas ciz deildir. Kiralanmsa, bu balayc olmayp hkimin akdi feshetmesi, sebep olanlarn da zarar tazmin etmesi gerekir. 2. Vakf mal, kiralandktan sonra deer kazanm ve emsal bedel kararlatrlan (msemma) kira bedeline gre briz ekilde ykselmise, bu da akdi fesih sebebidir. Bu iki istisna hkm bu nevi mallarn zel olarak korunmaya muhta olmasndan dolay konmutur. Fakihlerin devlet, vakf ve yetim malna kar gsterdii bu duyarllk, bu tr mallarn kiisel ihtiraslara, talan ve suistimallere kolayca konu olabildii gereine dayanr ve bu gerein aka grld gnmzde daha da anlaml hale gelmitir. Byle olunca, bu tr mallarn, mesel hatr kullanlarak, kanun boluklarndan

yararlanlarak, yetkililerin ilgisizlii frsat bilinerek piyasa deerine gre belirgin ekilde dk bir bedelle kiralanmas, taraflar sorumluluktan kurtarmaz. nk slm hukukunda kiilerin kanun karsndaki kaz sorumluluuna ilve olarak kendine ve toplumuna kar tad, yaratan ile arasnda kalan ve uhrev sonular bulunan diyan bir sorumluluu daha vardr. slm dininin ve onunla sk irtibat bulunan slm hukukunun salkl bir toplumsal yap ve dzen oluturmadaki baars, bireysel ve toplumsal hayat, dnyev ve uhrev sorumluluu birlikte ele alp kiilere ok ynden nfuz eden kural ve meyyideler getirmi olmasna balanabilir. Gnmzde mal sahibi-kirac ilikilerini olumsuz ynde etkileyip anlamazlklara yol aan bir baka problem de, parann deer kaybetmesine (enflasyon) paralel olarak, kira sresi boyunca kira bedelinin de srekli deer kaybetmesi gelmektedir. Yksek bir enflasyon orannn bulunduu bir toplumda, kiracnn dedii bedel her ay, parann deer kayb orannca deer kaybetmekte, mal sahibi de balangta konuulan bedeli tam tahsil edemez olmaktadr. Ancak, enflasyonun dorudan sorumlusu kirac olmadndan ve ou zaman kiracnn geliri enflasyon oranna paralel bir art da gsteremediinden, parann deer kaybndan doan fark devaml surette ve dorudan kiracya yklemek de dil bir zm olarak gzkmemektedir. Esasen slm ilkelerin benimsenip yaand bir ortamda enflasyonun uzun sre varln koruyan bir olay olmas beklenemez. leride enflasyon-faiz ilikisi ve enflasyonun akidlere etkisi konusu ayrntl biimde ele alnacaktr. Burada u husus da ifade edilmelidir ki, enflasyonun realite olduu durumlarda, enflasyondan doan deer kaybn nleyici, iki tarafn da zararn giderici hukuk zmler ne kadar nemliyse, insan ilikilerinin insan ve ahlk bir kvama kavumas, adalet kadar hakkaniyetin gzetilmesi de o denli nemlidir. E) fa Fkh bir terim olarak fa, sahibine, satm akdine konu olan bir akar, mteriye mal olduu bedel karlnda mlkiyetine geirme yetkisi veren bir hakk ifade eder. fa hakk bir akarn mliki tarafndan bir bakasna satlmas durumunda hak sahibine bu akara mteriyle ayn artlar altnda sahip olma yetkisi verdii gibi, akarn mliki ya da mterisine bu akar bedeli karlnda fa hakk sahibine teslim etme mkellefiyeti de ykler. Bu sebepten dolay fa hakk, gayri menkul mlkiyetinin dolayl ekilde snrlandrlmas

niteliindedir. Ancak, fa hakk dolaysyla bir ahsn akarn satmasna, herhangi bir biimde kullanlmasna vb. mani olunmad iin ortada dorudan doruya bir snrlandrma sz konusu deildir. Birok toplumda hukuk sisteminde olduu gibi slm toplumunda da fa messesesinin kabul, hukuk ve sosyal adan nemli birtakm hedeflere yneliktir. yle ki, mterek mlkiyete konu olan bir akar zerinde hissedarlara fa hakk verilmesinin gayesi bu hisselerden birinin satm ile paydalar arasna istenmeyen yabanc kiilerin girmesine mani olmak ve mmkn olduu lde paylarn bir elde toplanmasn salayarak gayri menkullerin blnmesini engellemektir. Yine zellikle Hanef mezhebinde birbirine komu olan ve birtakm haklar ortaklaa kullanan akar mlikleri arasnda fa ilikisinin kabul ile de akar mlikleri asndan devamllk arzeden komuluk mnasebetlerinde ve akarlar arasndaki hukuk ilikilerde istikrar temin etmek hedeflenmitir. Bu sebeple ortaklar ve komulara fa hakknn tannmas ekonomik olduu kadar insan ve sosyal gerekelere de dayanr. Yukarda temas edilen gereke ve gayeler sebebiyledir ki, Hz. Peygamberin hadislerinde fa hakkyla ilgili temel baz aklama ve ller yer almtr. Bu konuda kaynaklarda zikredilen hadislerden bir ksmnn anlamlar yledir: Taksim olunmam her malda fa vardr. Snrlar konulup,
yollar alnca artk fa kalmaz (bk. Buhr, Hiyel, 14; fa, 1; erke, 8-9; Eb Dvd, By, 75). Bir kimsenin ortann iznini almadan satmas hell olmaz, orta dilerse alr dilerse almaz; izni alnmadan satlrsa ortak satlan alma konusunda dierlerinden fazla hak sahibidir (bk. Eb Dvd, By, 75). Komu komusunun fasna bakalarndan ziyade hak sahibidir (bk. bn Mce, fa, 2; Eb Dvd, By, 75). slm

hukukuular da bu hadislerde belirlenen esaslar erevesinde fa hakk ve bu hakkn kullanm konusunda ayrntl bir hukuk doktrini gelitirmilerdir. Zhirlerin dnda kalan slm hukukularnn ounluuna gre fa hakk gayri menkul eyada sz konusu olup, menkul mallarn satmnda fa geerli deildir. Ancak Mlik mezhebinde akara bal olan aa, bina gibi unsurlarn ve baz tarm rnlerinin bal olduklar akardan ayr olarak satlmalar halinde fann geerli olduu kabul edilmitir. Akar kavramna bir binann muhtelif katlar da dahildir. slm hukukularnn ounluuna gre fa sadece taksimi mmkn olan gayri menkullerde geerli iken Hanefler byle bir ayrma gitmez.

slm hukukularnn ounluuna gre (Mlik, fi ve Hanbel mezheplerinde) fa hakkn douran tek sebep, bir akar zerinde hissedar

olmaktr. Buna gre fa hakk sadece, mterek mlkiyete tbi bir akarn paydalarndan birinin, payn nc bir ahsa satmas durumunda sz konusu olmakta ve dier paydalara bu payn ayn artlarda alcs olma imkn vermektedir. Hanef mezhebinde ise fann bunun dnda iki sebebi daha vardr. Bunlardan ilki, satm akdine konu olan bir akar ile irtifak muhteval baz haklardan birlikte istifade ediyor olmaktr. Buna gre, mesel ayn zel nehirden su alan, ayn mecray ya da ayn zel yolu kullanan akar mlikleri bu akara bitiik komu olmalarna baklmadan fa hakk sahibi olmaktadr. Buradaki zel yol ve zel nehirden kast, zel mlkiyet altndaki ya da belirli kiiler tarafndan kullanlan yol ve su cetvelleridir. Bu sebeple herkesin kullanmna ak olan umumi yol ve nehirlerdeki birlikte kullanm fa sebebi deildir. Hanef mezhebine mahsus fa sebeplerinin ikincisi ise, satm akdine konu olan bir akara stten, alttan ya da yandan bitiik bir akara mlik, yani bitiik komu olmaktr. Bir akarla komuluun olumas iin yandan en kk bir snr birlii yeterli olduu gibi, bir evin alt ve st katlar da birbirinin komusudur. Hanefler fa hakk douran bu farkl sebebi ayn seviyede grmeyip bunlar yukarda belirtilen sraya gre bir kuvvet derecelemesine tbi tutarlar. Buna gre farkl derecelerde fa hakk sahipleri bulunduunda, fa sebebi daha gl olan ahs hakkn kullanrsa dierlerinin haklarn kullanma imkn kalmaz. Mesel satm akdine konu olan akarn hissedarlar fa haklarn kullanm ise komu akar mliklerinin fa haklarn kullanmalarna imkn kalmaz. Fakat, ayn seviyedeki birden ok fa hakk sahibinin bu haklarn birlikte kullanmalar mmkndr. fa hakk gayri menkul mlkiyetine bal bir yetki olduu iin hak sahibinin bu hakkn bedel karlnda ya da bedelsiz olarak yaplacak bir akidle bakasna devretmesi mmkn deildir. Byle bir yolla yabanc bir kimsenin fa hakk sahibi yaplmak istenmesi fa messesesinin hedeflerine uygun olmad iin bu ilem fadan feragat olarak deerlendirilir. fa hakk, kullanlmas birtakm artlara bal bir haktr. Yukarda saylan sebeplerle fa ilikisi doduunda, bu hakkn kullanlarak satlan akarn mlkiyetinin kazanlmas iin u artlar gereklemelidir:

1. fa hakkna konu olan akar satm akdi gibi her iki tarafn bir bedel dedii, muveze karakterli bir akde konu olmaldr. Buna gre kullanlabilir bir fa hakkndan sz edebilmek iin, bu akarn, mlikinin mlkiyetinden satm, selem ya da eya zerine yaplan sulh gibi akidlerle kmas gerekmektedir. Bunun dnda bu akarn hibe edilmesi, mterek mlkiyete konu ise taksimi, mlkiyetinin miras ve vasiyet yoluyla el deitirmesi gibi hallerde ise fa hakk kullanlamaz. fa hakknn kullanlabilmesi iin, mterinin deyecei bedelin Hanef ve Hanbel mezheplerine gre mal olmas arttr. Mlik ve fi mezheplerine gre ise, diyet tazminat, mehir bedeli, bir hizmetin creti gibi mal olmayan bir bedel karlnda akarn mlkiyetten kmas durumunda da fa hakk kullanlabilir. 2. Bu akarn, sahibinin mlkiyetinden sahih bir akidle kesin olarak kmas gerekir. Buna gre akarn satcsnn muhayyer olduu bir satm akdi sonunda akar zerindeki mlkiyet henz mteriye gemedii iin fa hakk kullanlamaz. Bunun gibi akarn fsid bir akid ile satlmas durumunda, akdin taraflarca feshedilmesi sz konusu olduundan fa kullanlamaz. Ancak mterinin bu akar zerinde akdin feshini engelleyici bir tasarrufta bulunmas ile akdin balayclk kazanmas sonucunda, Hanef ve Mlik mezheplerinde bu hakkn kullanlmas mmkndr. 3. fa sahibinin, akarn satm annda fa sebebi olan akara mlik bulunuyor olmas gerekir. Drt mezhebin zerinde fikir birlii ettii bu arta ilveten Hanef mezhebinde, fa hakknn kullanlarak mef akarn mlkiyet altna alnmasna kadar fa sebebi akarn mlkiyet altnda tutulmaya devam etmesi koulu getirilmitir. fa hakk zayf bir hak olduundan sonularn dorudan doruya deil, belirli ilemlerin yaplmas ile dourur. Fkh literatrnde bu konuda zikredilen prosedr, hukuk dzen ve istikrarn salanmas amacna ynelik tedbirler mahiyetindedir. Burada nemli olan slm hukukunun belli konumdaki ahslara, baz sosyal yarar ve gerekelerden hareketle byle bir hak tanddr. Bir kimsenin mliki bulunduu bir mal sataca vakit ncelikle ortana ve yakn komularna haber vermesi, nc ahslarn verdii bedeli demeye raz olduklarnda onlara n alm hakk vermesi din, ahlk ve hukuk bir ykmllktr. Bu konuda satcnn sat bedelini kastl olarak yksek gstermesi, sat yerine gstermelik olarak hibe veya kira akdi yapmas ekl hukuka uygunluu salasa da kiiyi zikredilen din sorumluluktan kurtarmaz. Sat renen fa hakk sahibinin de gecikme

gstermeden satn alma talebini kar tarafa iletmesi, bu hakkn kullanrken onu zarara uratmamas gerekir. Taraflar fa hakknn kullanm konusunda bir uzlamaya varamazlarsa, ihtilf yarg yoluyla zlr. fa hakk sahibi, bu hakkn usulne uygun bir ekilde kullandnda, hkimin kararyla akarn mlkiyeti mteriden fa hakk sahibine intikal eder. fa hakkn bu ekilde kullanarak bir akarn mlkiyetini kazanmak, yeni bir satn alma akdi mahiyetinde olup bu akidle ilgili genel hkmler burada da geerlidir. Bu yeni akidde ilk tesbit edilen bedel esas alnr ve akarn mteriye maliyetini oluturan dier masraflar da bu bedele eklenerek mteri ile fa hakk sahibi arasnda bir eitlik oluturulur. Ayrca akar zerinde mteri tarafndan yaplan deer artrc tasarruflarn bedeli de kural olarak maliyete ilve edilir. Bir akarn satmnda ayn ya da farkl derecede yer alan birden ok fa hakk sahibi bulunabilir. Bu durumda yukarda belirtilen sraya gre sadece en st derecede bulunanlar haklarn kullanabilecektir. fa hakkn kullanan ayn derecede birden ok kiinin olmas durumunda, akarn hak sahipleri arasnda paylatrlmas yoluna gidilir. Bu paylatrmann ekli konusunda ise slm hukukular iki deiik yol izlemilerdir. Hanef mezhebine gre, akar ayn derecede bulunan fa hakk sahipleri arasnda eit olarak bltrlr. Bu kural mterek mlkiyete konu olan bir akar zerinde hak sahiplerinin hisselerinin farkl olmas durumunda dahi geerli olup hisselere baklmaz ve hak sahiplerinin says dikkate alnarak eit bir paylam yaplr. Haneflerin dndaki mezhebe gre ise akarn paydalar arasnda taksiminde ortaklarn akar zerindeki hisseleri dikkate alnarak herkes bu akar zerindeki hissesi orannda bir pay alr. u sebepler fa hakkn ortadan kaldrr: 1. fa hakk sahibinin ilgili akarn satmna ak ya da st rtl bir yolla rz gstermesi veya fa hakkn kullanmayacan aklayarak hakkndan feragat etmesi halinde bu hakk der. nk fa hakk, onun bu satmdan rahatsz olmasn ve zarar grmesini engellemeyi hedeflediinden; onun bu satma raz olmas ile hakknn sona ermesi tabiidir. 2. fa hakk sahibinin akarn tamamn deil de bir ksmn talep etmesi halinde akarn bir ksmndan vazgemi ve ksmen de olsa akarn bakasna satmna raz olmutur. 3. fa hakkn kullanrken gecikmek, rf veya kanunda belirli srelere riayet etmemek. Fkh limlerinin bu konuda nerdikleri sreler hukuk ilemlerde dzen ve objektiflii salamaya ynelik tedbirler mahiyetindedir. fa hakk sahibinin akarn satldn haber aldnda derhal fa talebinde bulunmasn gerekli grenlerin yan sra Mlikler gibi ona bir yl sre tanyanlar da

vardr. Gnmzde konu yasal dzenlemeler ile belirli ve dzenli hale getirilmi ise de, parann deer kaybnn yksek bir oranda seyrettii ve ekonomik artlarn da devaml deikenlik gsterdii toplumlarda bu srenin uzun tutulmas hem alcnn maduriyetine yol amakta hem de fa hakk sahiplerine haklarn ktye kullanma frsat vermektedir. F) irket slm hukukunun temelde dayand kaynaklar olan Kuran ve Snnette ticar hayatla ilgili genel ilkeler getirilmi olduu, ticar ve hukuk ilikilerin ekli, boyutu ve konusu toplumlarn art ve ihtiyalarna bal olarak deikenlik gsterebileceinden bu konuda ayrntl hkmlere ok az yer verildii bilinmektedir. te, iki veya daha fazla kiinin bir mal, menfaat, emek veya krda ortak olmalarn ifade eden irketleme konusu da dayand temel ilkeler dnda toplumlara, blge ve dnemlere gre farkllk gsterebilecek bir konu olduundan, Kuran ve Snnette irket hukukuyla ilgili ayrntl hkmler yer almaz. Akidlerin ve hukuk ilemlerin aklk, drstlk, karlkl rz ve hakkaniyete dayanmas, faizden, aldatmadan, beklenmedik risk ve aldanmadan (garar) uzak olmas gibi ilk planda ahlk karakter tayan ilkeler, mslman toplumlarda zamanla gelien irketler hukukuna da temel tekil etmitir. slm toplumunda ticar faaliyetlerin, kurumlarn ve hukuk ekollerinin geliim seyrine paralel olarak bu temel zerinde irketler hukukuyla ilgili ayrntl bir hukuk doktrini olumu ve literatrde irket gibi genel veya mudrabe, mskat, mzraa gibi zel balklar altnda ele alnmtr. slm hukukunda irketler genel bir tasnifle ibha, mlk ve akid irketleri eklinde blmde ele alnarak btn irad ve gayri irad ortaklk nevilerine genel bir aklama getirilmek istenmitir (Mecelle, md. 1045). bha irketi, toplumun ortak yararna braklm kamu mallar ve kamu irtifak haklar zerinde bireylerin sahip olduu kullanma ve yararlanma hakkn veya bu konudaki frsat eitliini ifade eder. Mlk irketi, satn alma, hibe, vasiyeti kabul, miraslk, mallarn ayrlamayacak ekilde birbirine karmas gibi ihtiyar veya gayri ihtiyar bir sebeple bir mal veya hak zerinde iki ve daha fazla kimsenin ortakln ifade eder (Mecelle, md. 1060). Akid irketi ise, iki veya daha fazla kimsenin sermaye, emek ya da kredi imknlarn belirli ller iinde birletirmelerini ve bundan hsl olacak krn paylamn konu alan akidleme olup (Mecelle, md. 1329, 1332) hukuk dilinde ve rfteki kullanmda irket tabiriyle -kural olarakkastedilen budur.

slm hukukunun klasik sisteminde irketler, yani szlemeden doan ortaklklar deiik alardan eitli ayrm ve adlandrmalara tbi tutulmutur. Bunlar arasnda en bilinenlerinden birisi irketin emvl, aml ve vch irketi eklindeki l ayrmdr. Emvl irketi, ortaklardan her birinin bir miktar sermaye koyup bununla yapacaklar ticaretten doacak kr paylamak zere kurduklar irkettir. Aml veya dier adyla ebdn irketi iki veya daha fazla ahsn belli bir ii yapmak zere kurduklar emee dayal i gc ortaklnn addr. Vch irketi ise, ortaklarn sermayesiz, sadece kredileriyle mesel dn para kullanarak veya vadeli mal alp satmak suretiyle kr etmek ve bunu paylamak zere kurduklar kredi ve itibar ortakldr. Her tr irket de ortaklar aras hak ve yetki dengesi ynyle mufvada ve inn eklinde ikili ayrma tbi tutulur. Ortaklar irkete sermaye olabilecek btn mallarn ortakla dahil ederek sermaye ve kr nisbetleri eit olmak ve taraflar da birbirinin kefili saylmak zere kurulan irket irket-i mufvada olarak anlr. Eitlik art koulmazsa kurulan ortaklk irket-i inn adn alr ve bu tr irkette ortaklar birbirinin kefili durumunda deildir (Mecelle, md. 1331, 1356 vd., 1365 vd.). Sonu itibariyle slm hukuk literatrnde bu grupta alt tr irketten sz edilir. Yukarda sz edilen irket trlerine, konusu ve hkmleri itibariyle ksmen farkllk gsteren mudrebe, mzraa, mskat gibi ortaklk trleri de eklenebilir. Mudrebe irketi, ortaklardan bir ksmnn sermaye, dierinin ise emek ile katlarak kurduklar ve kr belli bir oran zerinden paylamak zere anlatklar emek-sermaye irketinin slm hukuk literatrndeki addr. zellikle ortaklar aras gvenin nemli bir rol oynad bu irket tr, gnmzdeki slm bankacl uygulamasna ksmen de olsa k tutmakta ve bu konuda benimsenebilecek baz lleri gndeme getirmektedir. Hz. Peygamberin de mudrebe ortakln bereketli bir ticar kazan yolu olarak nitelendirdii rivayet edilir (bn Mce, Ticarat, 63). Mzraa, Trkedeki karl zira ortaklk olup, bir tarafn arazi dier tarafn da emek ile katld ve kacak rnn belli bir oran zerinden paylald ortaklk trdr. Mskat ise bahe sahibi ile ba ve baheye bakp bunlar sulayacak emek sahibi arasnda yaplan ve elde edilecek rn belli bir oran zerinden paylamay konu alan ortakln addr. Ayn anlayn devam olarak bo bir arazi sahibinin bir ahsla bu arazisine aa dikip yetitirmesini ve rn paylamay konu alan bir anlama (mugarese) yapmas da ciz grlr ve tevik edilir. slm hukukunda isimsiz akid anlay hkim olduundan, belli ilkelere uymak, temel yasaklar ihll etmemek kaydyla insanlarn her tr ticar

faaliyete girimesi, farkl yap ve ileve sahip ortaklklar kurmas tabii karlanm hatta tevik edilmitir. Ancak burada ortaklarn irkete katlma pay ve ekillerinin, irketteki hak ve grevlerinin, anlamazla yol amayacak ekilde ak olmas, aldatma ve hakszla meydan verilmemesi, krn oran zerinden bllmesi ve blm esaslarnn nceden aka belirlenmesi, akdin ve irketin gayri mer faaliyetleri, haram kazanc konu edinmemesi, faiz ve beklenmedik risk iermemesi gibi slm borlar ve ticaret hukukunun genel esaslar zerinde nemle durulmutur. irketler hukukuyla ilgili olarak slm hukuk literatrnde yer alan kayt ve artlar da, temelde bu amaca ynelik tedbirler ve dzenlemeler mahiyetindedir. Bat toplumunda farkl yap ve ilevlere sahip ticar ortaklklar toplumda sermaye birikimine ve kkl yatrmlarn yaplmasna ve sonuta da bu toplumlarn ekonomik geliimine nemli lde katkda bulunmutur. Mslman toplumlarda da mevcut yeni art ve imknlara gre yeni ortaklk trlerinin gelitirilmesine, ferdiyeti teebbslerin yerini kolektif faaliyetlere terketmesine ciddi lde ihtiya vardr. Bunun iin de, klasik fkh literatrnde mevcut irket trlerinin esas itibariyle gnmz hukuk dzenlemelerindeki di ortaklk trne tekabl ettii dikkate alnarak, gnmzn gelien art ve imknlar dorultusunda i gc ve sermayelerin birleip daha kkl yatrmlara ynelen yeni ticar ve ekonomik organizasyonlara gidilmesi kanlmaz grnmektedir. nk bireysel davran ve baarlarn hkim olduu slm dnyasnda artk glerin birletirilmesinin nemi anlalm, nemli ve kalc yatrmlarn, ticar hamlelerin yaplabilmesi deta bu tr kolektif-ticar organizasyonlara bal hale gelmitir. Kk apta sermaye ve i gc imknna sahip bireylerin bu tr kolektif faaliyetlere ynlendirilebilmesi iin, hem bu yolun salkl ve gvenli ekilde ilediini gsteren iyi rneklerin artmasna, hem de suistimalleri nleyecek yasal tedbirlerin alnmasna ihtiya vardr. Bu sebeple de hlihazrda bu ite nclk eden ahs ve kurumlarn hem kendi kazanlarn hem de toplumun uzun vadede geleceini ilgilendiren ar bir sorumluluk altnda olduu sylenebilir. G) riyet riyet akdi, bir kimseye bedelsiz olarak belli bir sre kullanmak zere bir maln verilmesini konu alan bir szleme trdr. Trkede bu akde ireti szlemesi de denir. Akdin temel zellii belli bir sreyle kaytl olmas, bir maln tketimini deil kullanmn (intif) konu almas ve bedelsiz olmasdr. Bu zellikleriyle hibe, kira ve sattan ayrlr. Akdin iki tarafn da

gnl rzs ve bu rzy gsteren irade beyan (icap ve kabul) ile kurulaca aktr. Gerek taraflar ve gerekse riyet konusu malla ilgili olarak slm hukuk doktrininde ileri srlen artlar, akdin salkl ileyiini salama, insan bir yardm amac tayan bu akdin neticede taraflar aras anlamazlk ve maduriyet sebebi olmasn nlemektir. Kuranda riyet akdiyle dorudan ilgili bir yet yoktur. Ancak Mn sresindeki, Yazk onlara ki... mnu da engellerler (el-Mn 107/1-7) ifadesinde yer alan mn insanlar aras yardmlamann bir rnei olan zekt veya riyetle aklanr. Gerek Kuranda gerek Hz. Peygamberin szlerinde ve rnek davranlarnda insanlar arasnda yardmlamay, birbirinin sknt ve ihtiyacn gidermeyi tevik eden birok genel ilke ve zel hkm mevcuttur. Reslullahn ihtiyac olduunda dier sahblerden at, zrh gibi eyalar riyet olarak alp bir sre kullanmtr (Eb Dvd, Byu, 88). riyet veren kimsenin bu sebeple herhangi bir bedel istememesi, bu ii insan ve dosta bir yardm amacyla yapmas gerekir. Her ne kadar dilediinde maln geri isteme hakk varsa da kar tarafn ihtiyacn gidermesini ve yardmn amacna ulamasn beklemesi doru olur. riyet alan kimse de ald bu mal ihtiyac sona erdiinde, sre sonunda veya mal sahibinin istemesi halinde geri vermesi, kulland sre iinde de mal usulne, rf ve dete, mal sahibinin arzu ve tlimatna uygun olarak kullanmas gerekir. riyet alnan mal hukuken emanet hkmnde olduundan, alan ve kullanann kast, ihmal veya kusuru bulunmadka malda meydana gelen zarar demesi gerekmez. Ancak riyet alnan maln sresinde iade edilmemesi, izinsiz olarak nc ahslara kullandrlmas veya mkul llerin dnda bir kullanm sebebiyle meydana gelen zararlar demesi gerekir. Hz. Peygamberin, El, ald eyden onu geri verinceye kadar sorumludur (Eb Dvd, By, 88) eklindeki sz bu alanda da geerlidir. H) Karz Szlkte bir eyi kesmek, makaslamak demek olan karz, gnlk kullanmda ksaca, geri denmek zere birine verilen mal anlamna gelir. Kuranda karz kelimesi daha ziyade, Allahn rzsn gzeterek ihtiya sahiplerine dn verme anlamnda ve bunun yannda srf Allah rzsn gzeterek yoksullara karlksz yaplan yardm anlamnda kullanlmtr (elMide 5/12; el-Hadd 57/11, 18; el-Mzzemmil 73/20).

Karlksz yardm gibi ihtiyac olanlara bor ve dn vermek de faziletli bir davran kabul edilmitir. Peygamberimiz, yaplan bir sadakann on kat, buna karlk iyi niyetle verilen borcun ise on sekiz kat sevap kazandracan sylemitir (bn Mce, Sadakat. 19). Yine zor durumda bulunan birine bor veren mslmana, geri kendisine deninceye kadar her gn sevap yazlaca, vade dolduu halde borluyu skrmad takdirde alacakl olduu para kadar veya iki kat kadar sevap yazlaca ynnde hadisler de bulunmaktadr (bn Mce, Sadakat, 14). Fkhta teknik olarak, Birinin dier bir kimseye intif ile tketilen belli bir misl maln, misli kendine iade edilmek zere vermesidir eklinde tanmlanan karz, ksaca birine, bedeli iade edilmek artyla verilen ey demektir. Karz, altn ve gmn, nakit parann veya bir maln dn olarak verilmesi anlamna gelir. Esasen bir teberrudan, madd karln gzetilmedii bir iyilikten ibaret olan karz akdinde, karz olarak verilen eyin para (nakit) veya misl mal olmas gerekir. Herhangi bir menfaat getiren karz ileminin faiz olaca ynndeki rivayetler, karzn teberru kabilinden ve hasbeten-lillh yaplan bir ilem oluuyla da yakndan ilgilidir. Bu rivayetler sebebiyle karz ilemi yaplrken, karz verene menfaat salayacak bir artn koulmamas gerektii zenle belirtilmektedir. zellikle enflasyonun yksek olduu yerlerde, verilen parann deer kaybnn telfi edilmesinin faiz saylp saylmayaca da teden beri ilgi konusu olmutur. Mesel Kadri Paann ifadesine gre, karz olarak verilen fls (altn veya gm karml maden para) kesada urarsa (deer kaybederse veya tedavlden kalkarsa), bor alm olan kii, bunlarn deme vaktindeki deerini deil, bor ald sradaki deerini vermekle ykmldr. Bu yaklam, karz akdinin misl mallarda cereyan etmesi ve demenin misil zerinden yaplmas esprisine dayand gibi, bunda bor veren kimseyi haketmedii bir zarar yklenmek durumunda brakmama dncesi de etkili olmutur. Klasik anlaya gre karz veren kimsenin herhangi bir vadeyle snrlandrlmamas ve istedii zaman verdii borcu geri isteme hakkna sahip klnmas da akdin teberrudan ibaret grlmesiyle ilgili olduu gibi, bor veren kiinin bor vermi olma sebebiyle benzeri bir skntya dmesinin hakkaniyete uymad anlayyla da balantldr. Karzn ribnn cereyan ettii (ribev) bir eyi kendi cinsi mukabilinde kabz olmakszn satmak anlamnda olduunu ileri srerek karzn kyasa

aykr olduunu iddia etmilerse de ounlukla karzn, tpk riyet gibi, menfaatin teberru edilmesi kabilinden olduu belirtilmitir. Bunun iindir ki Hz. Peygamber, onu gnl honutluu ile yaplan bir ba ve iyilik anlamnda menha olarak isimlendirmitir. Mislin iadesi aynn iadesi sayld iin misil zerine ziyade art komak yasaklanmtr (Mslim, Zekt, 73;
Tirmiz, Birr, 37).

I) Hibe Szlkte balamak, lutfetmek, vermek anlamna gelen hibe, slm hukukunda bir maln bedelsiz olarak bir bakasna temlik edilmesini konu alan akdin addr. riyet akdinde maln kullanmnn bedelsiz olarak ve geici bir sre iin bir bakasna verilmesi sz konusu iken hibede maln mlkiyetinin sresiz olarak bakasna devri sz konusudur. Kuranda hukuk anlamda hibeden sz eden bir yet bulunmamakla birlikte, geni kapsaml bir terim olan sadaka kelimesi teberru ve hibeyi de iine alr. Hibe akdinin hukuk hkmleri ksmen Hz. Peygamberin bu konuyla ilgili hadislerine, geni apta da slm hukukularnn yorum ve grlerine dayanr. Kuran ve Snnette cmertlik ve yardmlama tevik edilmi, Allahn gerek lutuf ve bata bulunan (vehhb) olduu bildirilmi, Resl-i Ekrem de hediyelemeyi, hayr amal olarak bata bulunmay, ihtiya sahiplerine karlksz yardm etmeyi tevik etmitir (bk. Buhr, Hibe, 11; el-Muvatta, Hsnl-hulk, 16). slm hukukunda hibe akdi genelde, bir maln bedel art koulmakszn temliki olarak tanmlanr. Hukuk ekollerinin bu tanma yaptklar baz ilveler ve ifade deiiklikleri hibeyi vasiyet, vakf, ibr gibi benzeri hukuk ilemlerden ayrmaya yneliktir. Hibe akdi, riyet, veda, karz ve rehinle birlikte ayn akidler olarak adlandrlr ve akdin tamamlanmas iin icap ve kabul yeterli olmayp hibe konusu maln kar tarafa teslimi gerekir. Hibe akdi, bata bulunann dier tarafa karlksz yardmda bulunmas amac tadndan teberru akidleri, maln mlkiyetini kar tarafa geirdii iin de kazandrc (temlik) akidler grubunda yer alr. slm borlar hukukunda akdin kuruluu ve hukuken geerlilii iin aranan genel art ve kurallar hibe akdi iin de geerlidir. Bu itibarla balama annda akid konusu maln mevcut olmas, mlum ve muayyen olmas, balayana ait bulunmas, taraflarn veya kanun temsilcilerin ehliyeti ve akde rzsnn bulunmas gibi artlar aranr (bk. Mecelle, md. 856-860). Hibe akdi kural olarak herhangi bir ekil artna tbi deilse de, hibe edilen maln

kar tarafa teslimi akdin tamamlanmas iin art olduundan (Mecelle, md. 837) bir bakma teslim ve kabz hibenin ekil art konumundadr. slm hukukularnn ounluuna gre balayan mal teslim etmedii, dier taraf da mal kabzetmedii srece balayan akidden dnebilir. Teslim ve kabzdan sonra ise akid balayclk kazanr, geri dn belli artlar hari kural olarak ciz olmaz. Mlik ve Zhir hukukulara gre ise, hibe akdinin balaycl iin icap ve kabul yeterlidir. Haneflerin hisseli mallardaki hissenin hibesini ciz grmemeleri teslim ve kabzn mmkn olmamasyla aklanr. Hibenin herhangi bir karlk veya art ileri srlerek yaplmas da geerlidir (Mecelle, md. 855). Ancak bu durumda akid, Haneflere gre balang itibariyle hibe, sonu itibariyle satm akdi saylr. ounluk ise bu durumda akdin satm hkmnde olaca grndedir. Mecelle artl hibeye rnek olarak, lnceye kadar kendisine bakmas veya belli bir borcunu demesi artyla bir ahsa bir maln balanmasn kaydeder (md. 855). Kar taraf arta uyduu srece balayann bandan dnme hakk yoktur. Klasik slm hukuk doktrininde rc artyla yani balanan eyin belli artlarda balayana geri dnmesi artyla hibe konusu da ele alnm ve bu konuda umr, rukb ve skn terimleriyle ifade edilen belli modellerin ciz olup olmad veya ne lde ciz olduu tartlmtr. Bir kimseye yaad srece onun olmas, ldkten sonra da geri dnmesi artyla bir maln verilmesi umr olarak adlandrlr. slm hukukularnn ounluu bu tr balamalarda o ahs lse bile maln balayana geri dnmeyecei grndedir. Dier bir ifadeyle ba akdi geerli fakat ldkten sonra maln geri dnmesi art geersiz saylmaktadr. Gereke olarak da temlikin srekli olmas gereinden sz ederler. Bata mam Mlik olmak zere bir ksm hukukular ise art da ciz grerek, lehine ba yaplann lm halinde maln balayana veya miraslarna geri dneceini sylerler. Son dnemlerde hem doktrin hem de uygulamada ikinci grn arlk kazand grlr. Bir ahsa yaad srece kullanmas, mesel oturmas iin bir maln balanmas (skn) halinde ise temlikten ziyade riyet ve ibha sz konusu olduundan slm hukukular, bu tr akdin ve artn ciz olduu, mlkiyetin balayanda kald, dier tarafn lm halinde maln geri dnecei grndedir. Bir ahsa bir maln balanmas, balayandan nce lmesi halinde maln balayana geri dnmesinin art koulmas (rukb) ise daha karmak bir yapda olduundan ciz

olup olmad tartlm, Hanef ve Mlikler byle bir hibeyi ciz grmezken fi ve Hanbeller ciz grm fakat art geersiz saymlardr. Usulne uygun biimde yaplm, teslim ve kabz ile de tamamlanm hibe akdinden dnmek kural olarak ciz deildir. Ancak Hanefler ve Zeydler balayann hibesinden hakl ve geerli bir nedenin bulunmas ve hkimin de bunu onaylamas artyla dnebilecei grndedir. Bununla birlikte Hanefler de hibenin kan hsmlar ve shr hsmlar arasnda yaplmas, bir karlk ve arta balanm olmas, hayr ve sevap amal olmas, malda kar tarafn tasarrufta bulunmu olmas, taraflardan birinin lm gibi durumlarda balayan tarafn rc hakknn olmad grndedir (bk. Mecelle, md. 864-876). artl olarak yaplan balamalarda artn yerine getirilmemesinin bal bana rc sebebi olaca ise aktr. J) Havale Szlkte, bir eyi bir yerden baka bir yere tama, gnderme anlamna gelen havale, slm hukukunda, borcun bir kimsenin zimmetinden baka bir kimsenin zimmetine nakledilmesini ifade eden bir terimdir (Mecelle, md. 673). Havale akdi, slm hukukunda akid ve hukuk ilemlerin tbi olduu genel kurallara tbidir. Havale ileminin hukuken kurulabilmesi (inikad) ve muteber olabilmesi (shhat) iin, ilgili taraflarn rzs, ehliyeti ve havale konusu ile ilgili baz artlar aranr. Havalede her tarafn rzsnn da bulunmas halinde akdin geerliliinde ihtilf yoktur. Yeni borlu ile alacakl arasnda yaplan anlama Haneflere gre yeterli olup birinci borlunun rzsnn bulunmas art deildir (Mecelle, md. 681). Dier hukuk ekolleri ise bunu art grrler. Birinci borlu ile alacakl arasnda yaplan anlamann ise yeni borlunun rzsna ihtiya hissettirecei aktr (Mecelle, md. 683). Evvelki borlu ile yeni borlu arasnda borcun nakliyle ilgili anlamann geerlilik kazanmas slm hukukularnn ounluuna gre, alacaklnn rzsna baldr. nk kiilerin deme imknlar farkl olduundan, alacaklnn borcun naklinden dolay zarar grme ihtimali vardr. Bir ksm slm hukukusu ise bunu ciz grr. Taraflarn ivazl akid ehliyetine sahip bulunmas, havale konusu borcun da zimmette sabit olabilen cinsten, belli, mer ve balayc bir bor olmas artlar aranr. Havale ileminin hukuk sonucu slm hukukular arasnda tartmaldr. Hanef mctehidlerin ounluuna gre havale ilemi sonunda borlu borcundan kurtulmu olur. Hanef mctehidlerden Zfere gre havale asl borluyu bortan kurtarmaz. Borcun nakline gelince, Eb Hanfe ve Eb

Ysufa gre havale, borcu eski borlunun zimmetinden yeni borlunun zimmetine nakleder. Havale ilemi sonunda birinci borlu ve ona bal fer borlular bortan kurtulmu olur. Mecellede bu gr tercih edilmi olup (md. 690), dier hukuk ekollerinin de gr bu yndedir. Ancak Hanef mezhebinde belli durumlarda borcun denmemesi halinde alacaklya asl borluya rc imkn tannmtr. Hanef imamlardan mam Muhammede gre ise, havale sadece alaca yeni borludan talep hakk dourur, borcun asl havale eden birinci borlunun zimmetinde devam eder. Gnmzde yaygn olan polie ve ek gibi kymetli evrak yoluyla borcun nakli usul, ilk dnemlerden beri mslman toplumlarda uygulanagelmitir. Polie ve sftece usulnn mslman toplumlarda uzun bir gemiinin ve Bat toplumlarna gre be asrlk bir nceliinin bulunduu, hatta polie usulnn Batya Endls mslmanlar ve Hal seferleri kanalyla getii grleri vardr. Geni bir corafya zerinde yzyllar sren bir medeniyet kuran mslmanlarn gnlk ticar ihtiyalarn karlayacak yeni usuller bulmakta gecikmemeleri tabiidir. nk slm hukukunun asl kaynaklar olan Kuran ve Snnet zellikle borlar ve ticaret hukuku alannda genel ilkeler belirtmekle yetinmi, her topluma kendi artlarna uygun hukuk ayrnty dzenleme, zm ve usuller bulma yetki ve frsat tanmtr. Alacan ve borcun naklini konu alan havale ile ilgili birok hukuk gr ve tartmalarn yaplm ve bu konuda zengin bir hukuk doktrininin meydana gelmi olmasnda, slmn bu esnek tavrnn yan sra, farkl mslman toplumlarn deiik ihtiyalar ile karlalm olmasnn da nemli pay vardr. K) Kefalet Szlkte bir eyi baka bir eye eklemek anlamna gelen kefalet, fkh terimi olarak kefilin zimmetinin borlunun zimmetine bititirilmesini ifade eder; bylece alacaklya borcun ifasna dair teminat verilmi olur. slm dini mslmanlarn yardmlamalarn ve birbirlerine destek olmalarn, borlunun borcunu demesine yardmc olunmasn genel ahlk ve din bir ilke olarak koymu, slm hukukunda da bu amac salamaya ynelik bir dizi tedbir hkmlerine ve akid trne yer verilmitir. Kefalet akdi de gerek byle bir amaca hizmet ettii gerekse ticar hayatn kanlmaz ihtiyalarndan olduu iin slm hukuk sistematii iinde zel bir akid tr olarak yerini alm ve konuyla ilgili ayrntl bir hukuk dzenleme ngrlmtr. Bu dzenlemelerin birinci derecedeki amac, akidlerin ve dier

hukuk ilemlerin aklk, gven ve istikrar iinde gereklemesini salama, hakszlk, zarar ve beklenmedik maduriyetleri nleme olarak zetlenebilir. Kefalet gibi, gnlk hayatn ve ticar ilikilerin tabii gereklerinden olan akid trleri din literatrdeki tabiriyle ciz ve mubah grubunda yer aldklarndan Kuran ve Snnette bu konuda zel hkme rastlanmaz. Fakat insan ilikileri ve bor mnasebetleri hakknda konan genel ilkeler (bk. el-Bakara 2/177; en-Nis 4/29; el-Mide 5/1), bu zel bor ve akid trlerini de dorudan ilgilendirir. Bunun yan sra Kuranda gemi olaylar anlatlrken kefalet akdine dolayl olarak temas eden yetler de (bk. l-i mrn 3/37; Ysuf 12/72) mevcuttur. Ayrca, Hz. Peygamber kefilin, zerine ald borcu yerine getirmesi gereine iaret etmi (Eb Dvd, By, 88; Tirmiz, By, 39), geride bor brakarak len bir sahbnin cenaze namazn kldrmak istememi, Eb Katde isimli sahbnin o borcu demeyi stlenmesi zerine namaz kldrmtr (Buhr, Havlt, 3, 6). Kefalet, slm hukukunda teberru akidleri grubunda yer alr. Eb Hanfe ve mam Muhammede gre kefalet akdinin kuruluu iin hem kefilin hem de alacaklnn kabul, ounlua gre ise sadece kefil olan kimsenin kabul gerekir. Bu akidle borlunun zimmetine kefilin zimmeti eklenmekte, bor hem asl borlu hem de kefil zerinde sabit olmaktadr. Kefalet akdinin konusunu genelde mal veya para borlar oluturmakla birlikte, bir ahsn mahkemede hazr bulundurulmas gibi para ve mal borcu dnda kalan belli taahhtler de bu akde konu olabilir. slm hukukunda akidlerin kurulu, shhat, balayclk ve geerlii iin gerekli genel kural ve artlar kefalet akdi iin de sz konusudur. Sz gelimi kefilin temyiz gcne sahip ve bul ana ulam olmas, stlendii borcu ifaya gcnn yetmesi, kimin lehine kefil olduunun ve alacaklnn kimliinin bilinmesi, borcun hukuken tannan bir bor olmas gibi artlar aranmtr. Ancak bu artlarn ayrntsnda hukuk ekollerinin farkl grleri vardr. Kefalet akdi borcun denmesi, anlama veya alacaklnn kefili ibr etmesiyle sona erer. Mal ve para borcu ile ilgili kefaletlerde kefilin, borlunun veya alacaklnn lmesi kural olarak akdi sona erdirmeyip bor veya hak ilgili ahsn miraslarna intikal eder. Fakat bunun belli istisnalar vardr. ahsla ilgili kefaletlerde ise kefilin veya akde konu olan ahsn lm kural olarak akdi sona erdirir. Kefilin dedii bor iin asl borluya rc edebilmesi konusunda, kefaletin borlunun izniyle olmas ve demenin onun adna yaplmas artlar aranmtr. Alacaklnn deme iin borluya veya kefile hangi sraya gre ve hangi prosedr izleyerek bavuraca ve bu konuda kefilin ileri srd artlarn geerlilii hususu da tartmal bir konudur.

Kefalet bir nevi teberru akdi yani asl borluya yardm amalayan ve karz- hasen nitelii tayan bir akid olduundan, kefalet akdi iin kefilin bir cret almas uygun grlmemitir. Ancak borlunun baka bir imkn bulamamas halinde, zaruret ve ihtiyaca binaen cret karl kefalet salama ve bylece borcunu alacakls lehine salamlatrma yoluna bavurmas ciz grlmtr. Gnmzde insan ilikilerinde ve bor mnasebetlerinde karlkl gven ortam iyice kaybolduu iin karz- hasen ve yardmlama niteliinde zel bir bor ilikisi olan kefalet akdi nemini yitirmi ve yeteri derecede yardmlama ve dayanmay salayacak organizasyonlara gidilemedii iin de onun yerine teminat mektubu usul ticar bir sektr olarak ortaya kmtr. Herhangi bir ticar faaliyet iin baka bir imkn olmayan mteebbisin zaruret sebebiyle byle bir yola bavurabileceini belirtenler yannda teminat mektubu ve akretif gibi akidlerin klasik kefalet akdinden farkl unsurlar ierdiini veya tamamen farkl akidler olduunu ileri srerek ciz grenler de vardr. Mslmanlarn ada toplumlarda iyice yaygnlk kazanan faiz ve risk smrsne kar alternatif kurumlar ve zmler retmesi de zerlerine den nemli bir sorumluluktur. L) Rehin Rehin, szlkte sabit olmak, hapsetmek, devaml olmak, alkoymak gibi anlamlara gelir. Fkh terimi olarak ise rehin, bir mal ondan alnmas mmkn olan bir hak karlnda hapsetmek ve alkoymaktr. Rehin, bir borcu tevsik iin teslim alnan mal olarak da tanmlanmtr. Rehin verene rhin, rehin alana mrtehin, teslim alnan mala da merhn veya rehin denilir. Kefalet ahs teminat, rehin de ayn teminat niteliindedir. Kurn- Kermde, ...Yolculukta olursanz, yazdracak bir kimse de bulamazsanz, (borca karlk) alnm bir rehin de yeterlidir (el-Bakara 2/288)

buyurulmutur. Peygamberimiz de zrhl gmleini bir borcu karlnda rehin vermitir. Bir alaca borludan vadesinde geri almann normal yolu ifadr. Fakat, borlu borcunu bazan istenilen zamanda ve beklenen ekilde ifa etmeyebilir. Borcun denmemesi halinde borlu, zimmeti ile sorumludur. Ancak, alacakl, kredi verirken borlunun deme gcn yerinde grmeyerek alacan genellikle iki ekilde teminata balam olabilir: Bunlardan biri ayn teminat, dieri ahs teminattr. Kefalet, havale ahs bir teminat, rehin ise ayn bir teminattr. Bugn sosyal hayatta ahs teminatlar eski deerini kaybetmemekle birlikte, ayn teminatlarn nemi gn getike biraz daha artmaktadr.

nk, her zaman ayn teminatlar, ahs teminatlardan daha gl bir teminat grevini ifa etmektedirler. Rehin alacaklsnn hakk hem rehin konusu mal hem de rehin veren borlunun zimmeti ile ilgilidir; dier alacakllarn alaca ise sadece zimmeti balamaktadr. Bu sebeple rehin alacakls, borlu olan rhinin ademi ifas, kt ifas, ksm ifas, ifls, lm, kaybolmas hallerinde, rehinli mal sayesinde alacan daha kolay bir ekilde tahsil etme imknn bulur. Rehin messesesinin borluya da faydas vardr. Zira, borlu verdii rehin sayesinde veresiye mal almak, dn para almak suretiyle ekonomik faaliyetini dzenli bir biimde srdrr, ihtiyalarn karlar ve skntlarn giderir. Fkh bilginlerine gre, rehin szlemesi her szleme gibi, icap ve kabul ile kurulur. Ancak, rehin hakknn doumu iin, rehin szlemesinden baka bir de rehin konusu mal kabz olmadka, rehin hakk da domaz. Bu sebeple, rhin rehnin teslim edilmesinden nce, rehin szlemesinden dnebilir. mam Mlike gre, icap ve kabul ile rehin akdi kurulur ve rehin hakk da domu olur. Rehin akdinin doumu iin kabz art deildir. Bu sebeple mrtehin rehin szlemesinden sonra, rhini, rehni kendisine teslim etmesi iin icbar edebilir. Rehin szlemesinde taraflardan biri mrtehin, dieri ise rhindir. Mrtehin hem bor ilikisinden dolay, hem de rehin szlemesinin gerei alacakldr. Bu kiiye rehin alacakls veya rehinli alacakl demek doru olur. Rhin hem alacan, hem de rehin verilen maln teslimi ile borlu olan kimsedir. Rhin kendi mlk olan bir mal rehin verebilecei gibi, nc bir kiiye ait bir mal da sahibinin rzs ile rehin verebilir. Buna rehn-i mster denir. Gerek rhinin ve gerekse mrtehinin birden fazla olmas cizdir. Yani iki veya daha fazla borlu, bir mal borlarna karlk bir mrtehine rehin olarak verebilirler. Ayn ekilde bir borlunun iki veya daha fazla alacakls -alacak ister bir sebepten dosun, ister ayr ayr sebeplerden dosun- alacaklar iin, borludan bir mal rehin olarak alabilirler. Bu mal, alacaklarn toplamna karlk rehnedilmi olur. Burada nemli olan bir art vardr: O da, rehin szlemesinin ayn tarihte yaplm olmasdr. nk bir mal, rehnedildikten sonra, ikinci defa rehnedilemez. Ancak, Hanef mezhebi dndaki dier mezheplere gre, hisseli bir maln hisseleri farkl tarihlerde ayr ayr rehin verilebilir. Alm satm ve dava ehliyetine sahip olan kiiler, rehin szlemesinde de taraf olabilirler. Rehine konu olan eyin satlmaya elverili olmas gerekir. Zira bor denmedii takdirde, alacakl merhnu sattrarak, alacan sat bedelinden

tahsil edecektir. Mahiyeti itibariyle ve hukuk dzeni ynnden satlmas geerli olmayan bir eyin merhn olarak tayini, rehin messesiyle badamaz. Rehnedilecek maln szleme srasnda mevcut olmas gerekir. Rehin hakk, teslim almakla doduu iin mevcut olmayan eyin teslimi mmkn olmadndan rehnedilmesi de sahih deildir. Bu yzdendir ki, Hanef mezhebinde mcerret haklarn rehnedilmesi mmkn grlmemitir. Mesel, bir alacak hakk rehnedilemez. Rehne konu olan eyin muayyen ve teslime elverili olmas da arttr. slm hukukular, meseleyi salama balamak ve muhtemel ihtilflar peinen nlemek ve anlamazlklar asgari dzeye indirmek gayesine ynelik olarak, rehne konu olan eyin muayyen ve teslim edilebilir olmasn akdin shhat art olarak kabul etmitir. Hanef fkh bilginleri, satmda ayrca zikredilmeden satm konusuna giren mtemiltn, mesel eyann mtemmim czlerinin, rehinde de zikredilmese bile teminatn mulne gireceini, ayrca arazi veya arsa rehnedildii takdirde, zerlerinde bulunan btn aalarn meyveleri ve dier rnlerin rehne dahil olacan ifade etmilerdir. Bir kii rehinle hem bir para alacan ve hem de paradan baka bir alacan teminat altna alabilir. Ancak, rehne sebep olan hakkn, deyn ise sahih bir deyn, ayn ise mazmn, yani zayi ve telef olmas halinde tazmin edilecek cinsten olmas gerekir. Rehin hakk, snrl bir ayn haktr. Borluya veya nc bir ahsa ait menkul veya gayri menkul bir mal zerinde alacakl lehine kurulur. Klasik dnem doktrininde gayri menkuln kabil-i teslim olmad iin rehne konu olamayaca gr hkimken sonradan tapuda tescil imkn ortaya knca gayri menkuln rehni ve ipotei mmkn ve ciz hale geldi ve tescil, kabz (teslim) yerine gemi oldu. Rehin hakk, nce teminat grevini ifa eder. Nitekim borcun ifa edilmemesi, ksm ifas veya kt ifas hallerinde, alacakl rehin hakknn konusu olan mal paraya evirterek, alacan sat bedelinden tahsil eder. Rehin hakk, ayn zamanda alacaklya ncelik (rhan) hakk verir. Borcun denmemesi, yahut borlunun ifls ve lmesi halinde, rehin konusu maln bedelinden, ncelikle rehin alacaklsnn alaca denir; bu bor denmedike, dier alacakllar ve vrisler, rehinli mal zerinde herhangi bir hak iddia edemezler. Merhnun bedeli, borcu karlamazsa, mrtehin geri kalan alaca almak zere dier alacakllar srasna geer.

Rehin hakk, ayn bir hak olup bu hakka dayanarak mrtehin merhnu elinde tutma yetkisini (hapis hakk) kazanr. Mrtehinin hapis hakk, borcun tamamen denmesine kadar devam eder. Borcun ksmen denmesi, hapis hakkn sona erdirmez. Rehin hakk, rehinli alacaklya, rehin veren izin vermedike, ne yararlanma ve ne de kullanma yetkisi verir; sadece alacan vadesinde alamayan alacaklya, rehinli mal paraya evirterek, sat bedelinden alacan tahsil imknn salar. Rehin hakk, alacaklnn alacan vadesinde, borlunun ahsndan talep etmesine de bir engel deildir. Hi phesiz borcun denmesinden borlu ahsen sorumludur. Bu sebeple alacakl, borcun ifasn ncelikle borlunun ahsndan isteyebilir. Alacakl, borlu borcunu ifaya hazr olduu halde, merhnu paraya evirmek suretiyle alacann denmesini isteyemez. Borcunu demeyen borlunun rehinli mal, mrtehinin mlkiyetine de gemez. Alacaklnn hakk, borcun denmemesi halinde, ancak merhnu paraya evirterek, sat bedelinden alacan tahsil edebilmektir. Ayn ekilde alacakl, rehin aracl ile borludan, baka bir borcun ifasn isteme hakkna da sahip deildir. Rehin alacakls, mahkemeden, rehnin cebr icra yolu ile paraya evrilmesini ve bedelinden alacann denmesini, borlunun temerrd, ifls, lm, gaip olmas, merhunun bozulmas, yklmas ve benzeri hallerinde isteyebilir. Rehinli mal, hkim veya grevlendirecei bir memur tarafndan usulne uygun bir biimde satlr; ayet sat bedeli, sadece rehinli alaca karlyorsa, rehinli alacakl bunu alr. Eer sat bedeli alacaktan fazla ise, fazla kalan para borluya verilir. Borlunun ifls halinde, eer bedel alacaktan fazla ise, fazla kalan para dier alacakllara datlr. Alacak rehnin sat bedelinden fazla ise, rehin alacakls mevcut olan bedeli alr ve karlanmayan alacak kesimi iin dier alacakllarla eit hakka sahip olur ve hissesine deni alr. M) Emanet Mal nsanlarn gvene dayal olarak birbirlerine emanet mal brakmas gnlk hayatmzda ska karlalan beer-hukuk bir ilemdir. Fkh kitaplarnda bu konu veda bal altnda ele alnr. Veda, fkhta bir kimseye korumas iin bir maln emanet edilmesi akdini ve bu ekilde emanet edilen mal ifade eden bir terimdir (Mecelle, md. 763). slm hukukunda veda akdi, taraflarn icap ve kabulyle, yani birbirine uygun karlkl irade beyanyla kurulan ve balayc olmayan bir akiddir.

Dier akidler gibi bunda da haliyle taraflarn akid ehliyetine sahip bulunmas, emanet braklan maln da akid konusu olmaya elverili bulunmas gerekir. Emanet braklan kimse kural olarak emin kimse saylr ve iyi niyetli olduu, emanet braklan mal korumada mkul derecede titizlik gsterdii srece bu mala gelen zarardan sorumlu olmaz. Aksine bir durumda ise emanet sfatn yitirir ve maln telef ve ziyanndan sorumlu tutulur. nk emanet braklan kimsenin en bata gelen sorumluluu, kendisine emanet olarak braklan bu mal rf ve dete uygun biimde ve kendi maln koruduu ekilde korumaktr. Emanet brakann rzs ve bilgisi dnda o mal kullanmas, baka birine kullandrmas, bakasna emanet etmesi veya o malda herhangi hukuk bir tasarrufta bulunmas doru olmaz. Hz. Peygamber, mnafkln en bata gelen almetinden birinin, gveni ktye kullanma, kendisine braklan emanete hyanet etme olduunu belirtir. (Buhr, man, 24; Mslim, man, 107) Bu itibarla, emanet braklan kimsenin hyaneti, kast, rf ve dete ve emanet brakann rzsna aykr davran hem din sorumluluu, hem de hukuk adan tazmin sorumluluunu dourur. Emanet braklan ahs mal korumas karlnda cret alyorsa, o takdirde akid iki tarafl ve ivazl bir akid mahiyeti kazanacandan tazmin sorumluluu daha da artar. cretli emanette, alnmas gerekli tedbir alnmad iin veya kanlmas mmkn bir sebepten dolay mala zarar gelirse tazmini gerekir. N) Buluntu Mal Buluntu malla ilgili fkh dzenlemeler slm hukukunda lukata terimiyle ifade edilir ve literatrde de bu balk altnda incelenir. slm dini, mslmanlarn gvenli ve huzurlu bir toplum dzeni kurmalarn ve byle bir toplumda yaamalarn hedeflediinden, genellikle karlalan toplumsal meseleleri hem ahlk ve hem de din ve hukuk boyutta ele alm, toplumda istikrar ve dzen salamak istemitir. Bu cmleden olmak zere Kuran, mslmanlarn doru, dil, hakkaniyetli olmalarn, emaneti ehline vermelerini emretmi, insanlarn haklarn eksik vermelerini ve bakalarnn mallarn haksz ekilde yemelerini yasaklam, bunlar slm hayat tarznn temel ilkeleri arasnda saymtr. Hz. Peygamber de, sahibi tarafndan kaybedilip bir bakas tarafndan bulunan eya ve hayvanlarla ilgili olarak birtakm ilkeler koymu, baz emir ve tavsiyelerde bulunmutur. Ancak alnan nlemlerin ve yaplan tavsiyelerin o gnk toplumun imknlaryla snrl olduunu, burada asl amacn mallarn zayi

olmasn nleyip gerek sahibine ulamasn salayc bir meknizmay kurmak olduu sylenebilir. Bulduklar mallar ne yapacaklarn soran sahblere Hz. Peygamber, bulduklar bu mal muhafaza edip bir yl sre ile iln etmelerini ve sahibini aratrmalarn, beklemelerini, bu esnada maln sahibi kp gelirse iade etmelerini, gelmezse yanlarnda emanet olarak bulunmakla birlikte o mal harcayabileceklerini, kullanabileceklerini, bir gn sahibi kp gelirse yine iade etmelerinin gerektiini ifade etmitir (Eb Dvd, Lukata, 1). Bir baka hadiste de, Kim bir yitik mal bulursa, iki dil kimseyi olaya hit
yapsn, gizleyip saklamasn. Sahibini bulursa ona iade etsin. Bulamazsa o mal Allahn mal hkmnde olup Allah onu dilediine verir (Eb Dvd, Lukata, 1) buyurmulardr.

Sahibinden kaan ve yitirilen hayvanlar hakknda da Hz. Peygamber,

Kim bir yitik hayvan yannda barndrrsa, onu iln edip duyurmad srece yanl yoldadr (Mslim, Lukata, 1) buyurmu, te yandan hacla-

rn yitirdii mallara dokunulmamasn, kendi haline braklmasn istemitir

(Mslim, Lukata, 1). Yine Reslullah ba bo dolaan develerin serbest

braklmasn, onlara yitik muamelesi yaplmamasn, sahibinin onu veya onun sahibini bulacan belirtmitir (Mslim, Lukata, 1). Hadislerden anlaldna gre, bulunan maln bir yl sre ile iln edilerek sahibinin aranmas ve beklenmesi, sahibi gelip de maln tanmlayabilirse malnn iade edilmesi gerekmektedir. te yandan, bulan kimsenin, sahibi gelince iade edebilmek ve gerek sahibini tanyabilmek iin, bulduu maln ayrc zelliklerine dikkat etmesi ve unutmamas, yitii de sahibine vermek kastyla almas istenmektedir. Hz. Peygamberin bu konuda koyduu ilkeler ve aklad hkmler hem mslmanlarn gvenilir bir ortamda yaamasn, mslmanlarn birbirinden emin olmasn, zarar grmemesini salamay, hem de yitirilen maln muhafaza altna alnmasn, zayi ve telef olmaktan kurtarlmasn amalayan nlem ve zmlerdir. Bulunan eya ile hayvanlar arasnda, hayvanlardan da mesel, koyunlarla develer arasnda belli bir ayrmn yaplm olmas da, maksad salayacak tedbirlerin durum ve artlara bal olarak deiebileceini anlatmak iindir. Nitekim ba bo develer hakknda Hulef-yi Ridn uygulamalar da birbirinden farkl olmutur. slm hukukular da bu konudaki hadisleri ve uygulamalar esas alarak, bulunmu maln durumu, yaplacak ilemler, ilgili kiilerin hak ve grevleri konularnda birok ayrntl hkm ve nlemlerden sz etmiler ve konuyu

hukuk bir ereveye oturtmaya almlardr. Konu, fkh kitaplarnda lukata blm ve bal altnda ele alnr. Ancak muhtemelen ilgili hadislerdeki ayrmdan hareketle, zellikle Hanef eserlerde bu konu, buluntu eya-buluntu hayvanlar eklinde iki adan incelenmekte, buluntu mallara lukata, melkut gibi adlar verilirken, buluntu hayvanlara dlle denmektedir. Lukata konusunda slm hukukularnn grleri ylece zetlenebilir: Bulma olay, maln konumuna ve bulann niyetine gre farkl hkmler tayabilir. Rastlanan yitik mal alnmadnda zayi olacaksa, o maln alnmas daha dorudur, menduptur. Hatta baz bilginlere gre bu durumda yitii almak vciptir. Yitik maln el koymak ve sahiplenmek maksadyla alnmas ise haramdr. Buluntu mal, bulan tarafndan korunmak, sahibine iade edilmek kast ve niyetiyle alnmsa, o kiinin elinde emanet hkmndedir. Ak kusur ve kast olmadka alann tazmin sorumluluu yoktur. Sahiplenmek kastyla alnmsa, alan her trl telef ve zarardan sorumlu olur. Buluntu maln, bulan tarafndan iln edilmesi gerekir. lnda, sahibinin tanmasna imkn verecek l ve bilgilerin bulunmas, fakat sahte sahiplenmeleri engelleyecek bir kapalln da olmas gerekir. p, sopa, kam gibi ok nemsiz, gndelik eyada ilnn gerekmeyebileceini syleyenler varsa da, bunlarn birka gn sreyle iln edilip bekletildikten sonra bulan tarafndan kullanlmasnn ciz olaca eklindeki gr, konu hakkndaki hadise daha uygun dmektedir. Buluntu maln iln sresi, kural olarak bir yldr. lk hafta her gn, sonraki haftalarda ise birer gn iln yeterlidir. Ancak Hanefler, bulunan maln kymetine gre iln sresinin deiebilecei, mesel 100 dirhemlik maln bir yl, 10 dirhemlik maln on gn, daha deersiz mallarn daha az sreyle ilnnn yeterli olaca grndedirler. Esasen fakihler, maln sahibinin artk maln aramayaca ve sahibinin bulunamayacana dair gl bir kanaat oluuncaya kadar ilna devam edilmesini l olarak kabul etmilerdir ve bu sreler de byle bir lnn uygulamasndan ibarettir. ln ierisinde maln sahibi gelir de sahipliini ispatlarsa, buluntu mal kendisine iade edilir. ln sresi geer de sahibi gelmezse, Hanef ve Mliklere gre bulan kimsenin seim hakk vardr: ster mal elinde bekletir, ister bir fakire verir; ihtiyac varsa kendisi tketir, kullanr. Fakire verdikten sonra sahibi geldiinde, deerini deyip dememekte serbesttir. fi ve

Hanbellere gre gerekli iln yapld ve iln sresi getii halde sahibi ortaya kmamsa, artk buluntu mal bulann mlk olur. Buluntu hayvanlarn (dlle) hkm, gerek hayvann konumu, blgesel artlar ve gerekse hayvann belli harcamay gerektirmekte olmas sebepleriyle dier buluntu eyann hkmnden ksmen farkldr. Buluntu hayvanlar yakalayp korumak, kiilere deil devlete ait bir i saylmtr ve iln zorunluluu da ngrlmemitir. Fkh kitaplarnda her bir ayrntya gre farkl hkm ve nlemlerin ngrlm olmas, esasen hem maln zayi olmasn nlemeyi, hem de gerek sahibine ulamasn salamay amalamaktadr. Gnmzde de bu sonucu gerekletirebilecek yeni nlemlerin alnmas ve dzenlemelerin yaplmas slm hukukunun zne ve amacna uygun dmektedir. Bu bakmdan baz Batl lkelerde uygulanmakta olan bulunann % 10unun bulana verilmesi vb. dzenlemeler, esasen slm ahlknn ideal nerilerine aykr olmakla bilikte, mevcut durumda, bulunan eylerin iadesini tevik ilevi stleneceinden, bu ynde yaplacak benzeri hukuk dzenlemeler slm hukuku asndan da uygun grlebilir. O) Veklet Szlkteki kk anlam korumak, sorumluluu yklenmek, teslim etmek, yetinmek, kendi bana brakmak gibi anlamlar tayan veklet, slm hukukunda taraflar aras anlamadan doan hukuk temsili ifade eden bir terim olup bir kimsenin bizzat kendisinin de yapabilecei bir hukuk ilem iin bir bakasn yetkili klmas eklinde tanmlanr (Mecelle, md. 1449). Bu ekilde kendisine yetki verilen kimseye vekil, bu yetkiyi veren yani temsil olunan kimseye mvekkil, yetki vermeye de tevkil ad verilir. slm dini sosyal hayatta ve insan ilikilerinde de kolaylk, aklk ve gven ilkelerini esas aldndan, belli bir ihtiyacn sonucu olan ve her dnem ve toplumda var olagelen veklet ilikisi slmda da kural olarak devam ettirilmitir. slm hukukularnn konuyla ilgili birtakm hukuk kayt ve dzenlemeler getirmeleri de bu akd ilikinin salkl, dzenli ve objektif bir yapya kavuturulmasn ve bylece aldanma, zarar ve maduriyetlerin nlenmesini amalar. slm hukuk literatrnde veklet akdine hac, kurban, zekt, kefret gibi mal yn bulunan ibadetlerin ifasnda veya evlenme, boanma, satm, dava, irket, sulh, vasiyet, hibe gibi tek veya iki tarafl bor ilikilerinin kurulmas veya sonu dourmasnda ska bavurulur.

Dier akidler gibi veklet akdinin de rkn, yani kurucu unsuru icap ve kabuldr. Taraflarn akid ehliyetine sahip bulunmas, veklet konusunun hukuka aykr olmamas, ak ve bilinir olmas, mvekkil tarafndan da yaplmas ilke olarak mer ve vekletle ifas mmkn olan ilerden olmas da arttr. Veklet her iki taraf asndan da balayc olmayan (gayri lzm) bir akid olduundan vekil veya mvekkil istedii zaman veklet ban sona erdirebilirler. Bununla birlikte vekletin cret karl yaplmas halinde vekilin, stne ald ii belli lde tamamlama ykmll vardr. Vekilin grev ve yetkisinin kapsam ve snrlarn belirlemede aslolan veklet akdidir. Bu konuda yardmc bir unsur olarak rf ve temlden de yararlanlr. Beden ibadetler, ahitlik, cezann tatbiki gibi yerine getirilmesi kiinin ahsna sk skya bal hak ve sorumluluklarda veklet ciz olmaz. Daval veya davacnn mahkeme huzurunda kendilerini vekil araclyla temsil ettirmeleri slm hukukunda da kural olarak ciz grlmtr. Ancak vekilin yarglama ve ispat hukuku asndan yetkilerinin ne olaca hususunda slm hukukular arasnda farkl gr ve ller vardr. Veklet akdi, taraflardan birinin lm veya kalc bir sebepten dolay ehliyetini yitirmesi, mvekkilin vekili azli, vekilin vekleti brakmas veya veklet konusu iin yerine getirilmi olmasyla sona erer. P) Yarglama Hukuku Devletin temel fonksiyonundan biri olan yarg (kaz), toplumda hakszlk ve suistimali nleyip adaleti hkim klmada, fertlerin ve toplumun haklarn gvence altna alp hukuk dzeni iinde sosyal bar salamada vazgeilmez bir nem ve etkinlie sahip bir kurumdur. slmn insan ilikilerinde, hukuk ve sosyal hayatta geerli olmasn nerdii ilkeler ve gsterdii hedefler de ancak hak ve adalet esasna gre ileyen bir yarg tekilt ve yarglama hukuku ile mmkn hale gelir. nk dinin, ferdin i dnyasna, niyet ve iradesine ynelik telkini ve iyiletirmesi, ferde uhrev sorumluluk bilinci vermesi her zaman yeterli olmayabilir. Ayrca onun da akseden ve nc ahslar da ilgilendiren davranlarnn belli bir hukuk denetim ve dzenlemeye tbi tutulmas da gerekir. te bunu yarg tekilt ve yarglama hukuku salar. Fkh literatrnde hkmler ferd ve sosyal, dnyev ve uhrev btn ynleriyle ele alnp din-dnya, birey-toplum ayrm gzetilmeksizin ferde genel bir rehberlik yaplrsa da zaman zaman, zellikle de mumelt hukukunda diyan hkm-kaz hkm (diyaneten-kazen) ayrm

yapld olur. Bu ayrm da netice itibariyle dinin derun ve ahlk ynyle ekilci ve kuralc ynnn birbirini tamamladn anlatmay hedefler. Kiilerin da akseden irade ve davranlaryla i iradesinin, zhir delillere gre verilen hkm ile olayn gerek yz arasnda farkllk bulunmas kanlmazdr. Hukukta istikrar, dzen ve gvenlik fikri, yarg kararlarnn objektif ve zhir delillere dayal olmasn zorunlu klar, fakat yarg nnde verilen karar ne kadar titiz bir almann rn olursa olsun, kiinin hiretteki sorumluluu bakmndan vicdanen tatmin edici bir zm olmayabilir. Bu sebepledir ki, slm hukukunda ahslar arasndaki ihtilflarn yarg yoluyla zmlenmesi ilkesi getirilmi, kiilere, yargnn vermedii hakk bizzat alma (ihkak- hak) hakk tannmam, ancak yarg tarafndan karar altna alnmayan bir borcu deme mkellefiyeti getirilmi, bylece kiilerin dindarl da, toplumsal adaletin gereklemesinin bir baka aya olarak grlmtr. Nitekim Hz. Peygamber bir hadiste, Sizler ihtilflarnz
bana getiriyorsunuz. Muhtemeldir ki bir ksmnz dierine gre delilini (gerekte haksz olduu halde) daha dzgn ifade edebilir ve ben de ondan iittiime gre onun lehine hkmedebilirim. Bu ekilde kime kardeinin bir para hakkn alp vermisem sakn onu almasn. Zira ben (zhire gre verdiim bu hkmle) ona ancak ateten bir para vermiimdir (Mslim, Akzye, 4; Tirmiz, Ahkm, 2) buyurmu, slm limleri de devaml olarak

kendilerinin zhire gre hkm verdiklerini, olaylarn gereini ve srlar bilenin ise Allah olduunu ifade etmilerdir. Bu hadis ve ifadeler hkimin hkmnn hell haram, haram da hell yapmayacan, fakat adaletin ve kamu dzeninin salanabilmesi iin zhire gre ileyen byle bir yarglama hukukunun da vazgeilmezliini ortaya koymaktadr. slm kltr ve geleneinde adliye tekilt ve yarglama hukuku daima zel bir neme sahip olmutur. Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn toplumda bilgili, hakinas ve fersetli kimselerin hkim olarak grevlendirilmesine byk nem atfetmi ve bu ilke ileri dnemlerde de korunmaya allmtr. nk toplumda adaletin gereklemesinde iyi kanunlar kadar onlar uygulayacak iyi hkimler de nemlidir. Hatta iyi hkimler ok daha vazgeilmezdir. Mecellede hkimin hakm, fehm, mstakm, emn, mekn ve metn olmas gerektii vurgulanarak (md. 1792) bu anlatlmak istenir. Fakat insan unsurunun tad zaafn sigortas olarak iyi bir yarglama hukukunun geliimine de ihtiya vardr. Bu itibarla, fkh kltrnde yarglama konusunda zengin bir hukuk doktrini olumutur. Bu alanda yazlan edeblkad veya edebl-kaz tr kitaplar, yarglamada adaletin tecellisi iin gsterilen olaan st gayreti ve zengin bir bilgi birikimini yanstr.

slm hukukuna gre, hakszla uradna inanan bir kimsenin bu hakkn kendiliinden almas deil, yetkili idar ve adl mercilere bavurmas gerekir. Bu, adaletin gerekleebilmesi ve hukuk dzeninin kurulabilmesi iin en emin yoldur. Yargya intikal eden davalarda davac tarafn bata ahit olmak zere her trl delil ve belgeyi ileri srme, daval tarafn da kar delil ileri srme ve teklif edildiinde yemin etme ykmll vardr. Bir hadiste, Davacnn davasn delil ile ispat etmesi, iddiay reddedenin de yemin etmesi gerekir (bn Mce, Ahkm, 7; Tirmiz, Ahkm, 12) buyurulur. Kendisinden yemin etmesi istenen kimsenin buna yanamamas, aleyhinde hkm verilmesini hakl klar. Hkim gerein ortaya kmas iin her trl yasal tedbiri alr, aratrma yapar. slmda rvet almann ve vermenin, yalann, yalan yere yemin etmenin ve yalanc ahitliin byk gnah saylmas, kul hakk ihllinin, gasp ve haksz fiilin ar ve telfi edilmesi zor su ve gnahlar arasnda yer almas ayn zamanda yarglamada adaletin salanmasna da hizmet eder. ahitlerin gvenilir, doru szl kimseler olmasnn, gerektiinde iyi halinin sabit olmasnn (tezkiye) art koulmas da byledir. Usulne uygun ekilde grlen ve karara balanan davalar kural olarak yeniden yarglama konusu olmaz ve hkimin karar taraflar balar.

III. TCAR HAYAT

slm dini tabii ve ftr bir din olduundan bu dinde, insanlarn imkn ve kabiliyetlerine gre alp kazanmalar, gerekli i birliini ve i blmn salamalar ve ihtiyalar dorultusunda harcama yapmalar tabii karlanm, ancak bu konuda baz temel l ve ilkeler getirilerek i ve ticaret hayatnn dzen ve gven iinde, hakszlk ve suistimalden uzak olarak ilemesine yardmc olmak istenmitir. slmn ticar hayatla ilgili getirdii ilkeler, esasen hukuk alanda koyduu kurallarn bir parasn tekil eder ve hepsi birden fkhn mumelt ahkmn oluturur. Bunun iin de klasik kaynaklarda byle bir ayrma rastlanmaz. Bununla birlikte gnmzde ticar hayat, ayr yasal dzenlemelere konu olan, farkl rf ve detlerin cereyan ettii nemli bir alan olduundan burada ayrca ele alnmas tercih edilmitir. Bu itibarla burada, daha nce sz edilen ilke ve amalar ve hukuk hayatta geerli prensiplere ilve olarak ticar hayata ilikin din hkmlere ve slm kltr ve geleneine temas edilecek, bu erevede gndeme gelebilecek eitli gncel meselelere ve kazan yollarna aklama getirilmeye allacaktr.

A) Hell Kazan slmda kazanma, mal mlk edinme tpk ilim gibi farz telakki edilmi, kiinin kimseye muhta olmadan hayatn srdrebilmesi, oluk ocuunun nafakasn temin etmesi maksadyla mer yoldan alp kazanmas ibadet ve cihad lsnde kutsal ve deerli bir davran olarak nitelendirilmitir. slmda alp kazanma bu ekilde tevik edilmekle birlikte, kazan yollar ayr ayr saylarak aralarnda stnlk ve ncelik sralamas yaplmayp konu tamamen kiilerin ve toplumlarn art ve imknlarna, ihtiya ve kabiliyetlerine braklarak kendi tabii seyri iinde ekillenmesi istenmitir. Fakat slm, kazan yollar, mal ve mlk edinme konusunda nemli bir ilke olan meruiyet prensibini esas alarak hrszlk, gasp, faiz, zina, kumar, rvet gibi kazan yollarn din, ahlk ve hukuk planda yasaklam, bu yollarla elde edilen kazanca ve mala da hibir deer atfetmemitir. slmda asl ve tabii kazan yolu emektir. Dnya nfusunun az, tabii servet ve imknlarn hayli zengin olduu dnemlerde kimsesiz ve ilenmemi araziyi ileyerek mlkiyete katma, sahipsiz odun ve otlar mlk edinme, avlanma gibi usuller de netice itibariyle emek yoluyla kazan kapsamnda grlm ve tevik edilmi, daha sonralar da bu yollarn iletilmesi belli kurallara balanmtr. Miras, vasiyet, nafaka, zekt, hibe gibi rz ve istisna yollarla kazanlan mallar da balangc itibariyle emee dayal kazanlardr. Hz. Peygamber bir hadiste, Hi kimse elinin emeinden daha hayrl bir ey yemi deildir (Buhr, By, 15; Enbiy, 37) buyurmu, kendisine en temiz kazancn ne olduu sorulduunda da, Kiinin kendi elinin emei, bir de drst ticaretin kazanc (Msned, IV, 141) cevabn vermitir. Yine bir defasnda Reslullah, Tebk dnnde Sad b. Muz ile karlap tokalam, ellerinin nasrlam olduunu grnce bunun sebebini sormu, o da oluk ocuumun nafakasn temin iin hurma bahemde alyorum cevabn verince Hz. Peygamber, Sad b. Muzn elini pm ve te bu eller Allahn sevdii ellerdir buyurmutur. (Serahs, Mebsut, c. 30, s. 245) Bu hadislerde vgyle sz edilen almay, sadece tarlada, ba ve bahede bedenen alma eklinde deil, gerek beden gerekse zihin gcne dayal olarak sarfedilen her trl emek ve alma eklinde anlamak gerekir. Kuranda, Erkekler iin de alp elde ettiklerinden bir pay vardr, kadnlar iin de alp elde ettiklerinden bir pay vardr (en-Nis 4/32) denile-

rek hem emein nemi vurgulanmakta hem de sermayenin kr payna iaret edilmektedir. Ziraat, zenaat ve bir meslein icras dorudan emee dayal kazan yollardr. Ticaret, kabzmallk, simsarlk, komisyonculuk,

ortaklk, i ve kira akdi gibi mal ve menfaat mbdelesi aracl ve devren iktisap usulleri de dolayl olarak emee dayal kazan yollardr. Her iki yol da kural olarak tasvip edilmitir ve meruiyet dairesinde kalnd srece deerlidir. slm bu konularda hell ve mer olan ekil ve usulleri ayr ayr belirtmek yerine, sadece yasak ve gayri mer olan usul ve davranlara iaret ederek i, ticaret ve kazan hayatnn kendi tabii seyrinde geliimine frsat tanmtr. ve ticaret hayatyla ilgili karlkl rz ve gnl honutluunu temel ilke olarak koymu, akidlere ve verilen sze ball emretmi, aldatma, yalan beyanda bulunma, zorlama, karaborsaclk, kar tarafn skntda olmasndan yararlanma, belirsizlik ve risk smrs yoluyla kazanc yasaklamtr. Sermayenin riske katlmakszn emeksiz kazanc demek olan faiz, haksz kazan temin etmenin balca yollar olan hrszlk, gasp, rvet, l ve tartda hile, kumar haram klnm, zina gibi dorudan haram ileyerek veya iki satm gibi haramn ilenmesine yardmc olunarak gelir elde edilmesi yasaklanm, bu yollardan elde edilen gelir de deersiz ve hukuken korumasz mal kabul edilmitir. Hatta, yukarda temas edildii gibi, ehire dardan mal getiren kimselerin bilgisizliinden yararlanarak ellerinden mal ucuza alma, elde edilmesi kesin olmayan mahsul ve meyveyi nceden satma, el altnda bulunmayan veya teslimi zayf bir ihtimal olan mal satma, bir bakasnn pazarl devam ederken fiyat verme, mteri kztrma gibi bir taraf iin risk ve aldanma unsuru tayan ticaret de, karlkl rz bulunsa bile, ciz grlmemitir. Kiinin bireysel ve ahlk yetikinlii, kul hakkn ihllden saknma duyarll, kendine ve yaratanna kar sorumluluk duygusuna sahip olmas da yine mslman toplumlarda ticar hayat iin salam bir zemin oluturur. Bu tr yasaklama ve kstlamalara uyularak elde edilen kazan, slm nazarnda, Hz. Peygamberin Ved hutbesinde ifade ettii gibi, kutsal aylar, kutsal yerler, mslmanlarn canlar ve rzlar kadar dokunulmazdr ve saygdeerdir (bn Mce, kame, 78). Balangtaki oluum itibariyle emee dayanmakla birlikte ilgili birey asndan emek unsuru bulunmayan nafaka, miras, zekt ve sadaka, hibe, vasiyet, dl, ganimet, ikt, diyet, mehir, muhlea bedeli ve buluntu mal gibi hukuk ilemlerin ve kazan usullerinin mer klnnn da yarar ve hikmetleri ak olup, bu hkmlerin ter kln, z olarak, yaknlar aras ba ve dayanmay koruma, toplumda sosyal adaleti salama, kiilerin ihtiyacnn giderilmesi veya haklarnn karlanmas gibi eitli amalar tamaktadr. slm dininin iki asl kayna olan Kuran ve Snnette ticar hayatla ve kazan yollaryla ilgili olarak temas veya iaret edilen yasaklama ve

snrlamalar, rnek olay ve kavramlar itibariyle belli bir snrllk tasa bile, gzetmek istedii yarar ve ilke, sakndrmak istedii zarar ve hakszlk asndan her devir ve dnemin ticar hayatn dzenlemeye imkn verir lde geni ve kapsamldr. Byle olunca mslmanlarn alma ve ticaret hayatnda, klasik fkh literatrnde kaydedilen olay ve rneklendirmeleri l alp kendilerini sadece onlarla baml hissetmeleri yerine, dinin insan ilikileri ve ticar hayatla ilgili olarak koyduu aklk, drstlk, gven, doru szllk, sznde durma, art ve akidlere bal kalma, zayflk, bilgisizlik ve skntda olmay suistimal etmeme gibi genel ilkelerine bal kalmalar gerekir. Kanunlarn, polisin ve hukuk meyyidelerin nfuz alannn ok snrl olduu ve ticar hayatn genelde ikili ilikiler eklinde kapal devrede seyrettii gnmzde ancak bu ilkelerin korunup gzetilmesi halinde hell ve mer kazan elde etmek mmkn olur. slm bilginleri hem din bilgileri hem de hayat tecrbelerinden hareketle, haram lokma ile beslenen vcudun ibadet ve faaliyetlerinin faydasz ve verimsiz, gayri mer yollarla oluturulan sermayenin kazan ve krnn bereketsiz olacan, gayri mer kazancn kiiye dnyada huzursuz ve mutsuz bir hayat, hirette de skntl bir hesaptan te bir ey getirmeyeceini ifade ederler. B) Faiz Yasa Faiz yasa, slmn temel ilkelerinden biridir. Daha nce de ifade edildii gibi, slm herhangi bir zarar ve maduriyete yol amayan insan ilikilerine, dzgn bir izgide seyreden hukuk ve ticar hayata kural olarak mdahale etmemi, sadece yanl ve haksz uygulamalar konusunda insanlar uyarm, bu ynde baz snrlama ve kstlama getirmitir. Faiz yasa da byledir. Faizin Arapadaki karl rib olup szlkte, herhangi bir eydeki art ve fazlal ifade eder. Terim olarak ise rib, bor verilen bir paray belli bir sre sonunda belirli bir fazlalkla veya herhangi bir bor ilikisi ile doan ve sresinde denmeyen bir alacak iin ek vade tanyp vade sonunda bu alaca fazlalkla geri almann, yine bu ekilde alnan fazlaln genel addr. Bu trden art ve uygulamalar ieren ilemlere de faizli ilemler denir. Trkede daha ok, yine Arapa kkenli faiz kelimesi yaygnlk kazanm olup genelde rib ile eanlaml olarak kullanlr. Faiz yasa slmla balam olmayp uzun bir gemii vardr. Yahudilik ve Hristiyanlkta da faiz yasa olmakla birlikte, yahudiler Tevrat tahrif ederek faizi kendi aralarnda (sriloullar) yasak sayp kendilerinden olmayanlara

kar serbest saymlardr. Kuran da yahudilerin bu tutumuna deinmekte, yasakland halde faiz alp vermelerinin yol at ve aaca sonulardan sz etmektedir (en-Nis 4/160-161). Tarih boyunca gelip gemi birok dnr, filozof ve devlet adam da ak bir hakszla yol at, sermayeyi belli bir snfn elinde toplad, geni halk kitlelerinin smrlmesine sebep olduu iin faize kar km, onunla mcadele edip nlemeye almlardr. Nitekim Efltun faizi doru bulmamakta, Aristo parann paray dourmayacan belirterek faiz yoluyla salanan kazanc, tabii olmayan kazan diye nitelendirmektedir. Luka ncilinde de faiz yasandan sz edilmi olup hristiyan dnyasnda faiz yasa uzun bir sre devam etmitir. Ancak Batnn iktisad geliiminin dourduu ihtiyalar karlayacak yeni messeseler ortaya konamad ve kilisenin elinde de hatr saylr bir sermaye olutuu iin faiz yasa giderek hogrlmeye ve almaya balanm, Fransz htillinden sonra iyice yaygnlap Bat ekonomisinin temel unsuru haline gelmitir. Ayrca, sermayeyi ellerinde bulunduranlarn, hibir aba gstermeksizin ve riske girmeksizin bu sermaye araclyla gelir elde etmek istemeleri, te yandan ticaret erbabnn ve alan fakir kesimin de devaml sermayeye ihtiya duymas sebebiyle faiz her dnem ve devir toplumunda az veya ok bulunagelmi, yol at zararlar bilindii halde yaam ve yaygnlk kazanmtr. slmn ortaya kt VII. yzyl Arap toplumunda da faiz btn eitleriyle biliniyor ve uygulanyordu. Bu yzden sermaye belli kesimin elinde younlam, gittike katlanan faiz borcunu deyemeyen kimseler veya bunlarn ocuklar kle olarak satlmaya balanm, sonu itibariyle az bir kesim byk kar salamasna kar geni halk kesimi perian olmutu. Kuran bu yaygn deti aamal bir ak ierisinde, gerekli nlemleri alarak ve bu uygulamann yerini tutacak kurumlar da gstererek yasaklam, Hz. Peygamber de devrinde bilinen ve yaplan faizli ticar ilemlerin faizden arndrlmasna klavuzluk etmi, bu konudaki emir ve yasaklaryla, belli l ve ilkeleri karmaya elverili bir uygulamay balatmtr. a) Kuranda Faiz Yasa Kuranda faiz (rib) yasana deiik slp ve anlatm tarzlaryla birden ok yerde temas edilir. Fakat hibirinde ribnn tanm yaplmaz, ayrc zellikleri ve kapsam belirtilmez. Ancak Kuranda geen ribnn anlam, o dnem Araplarnn bu kelimeye ykledii mnadan farkl deildir.

Kuranda rib meselesi drt yerde ele alnm ve rib yasa iki yasanda olduu gibi aamal yntem izlenerek drt aamada ortaya konmutur. Bu konuda ilk yet Mekke dneminde, yani mslman toplumun inan ve ahlk temellerinin kuruluu salamlatrld dnemde nzil olmutur. Mekk Rum sresinin 39. yetinde yle buyurulmutur: nsanlarn mallarnda art olsun diye verdiiniz faiz Allah katnda artmaz. Fakat Allahn rzsn isteyerek verdiiniz zekta gelince, ite onu verenler (sevaplarn ve mallarn) kat kat arttranlardr. Bu yet faizi aka yasaklamamakla

birlikte Allah katnda irkin grldne ve bereketsizliine deinerek onu dolayl olarak reddetmekte, mminlere bu ynde uyarda bulunmaktadr. Medine dneminde nzil olan Nis sresinin 160-161. yetleri ile Allah, yahudilere faizin haram klndn, fakat onlarn bunu hell sayp alpvermeye devam ettiini, bu yzden de birok ceza ve azaba uradklarn ve urayacaklarn haber vererek yine dolayl olarak faiz yasana temas etmi ve bu konuda mslmanlar ynlendirmitir. nc aamada ise, Ey iman edenler, kat kat faiz yemeyin. Allahtan
korkun ki kurtulua eresiniz (l-i mrn 3/130) buyurularak faiz aka

yasaklanmtr. Tabii ki Kurann bu slbu, ilk planda Mekkede yaygn olan bileik faizli bor ilemlerini kapsyor gzkyorsa da yetteki kat kat kayd, tek dereceli faizin hell olduu anlamnda olmayp o gnk olguyu aklamak iin gelmitir. Drdnc aamaya gelince, artk faiz bir nceki kayd da tamakszn iddetli bir slpla yasaklanm, faizi brakanlara baz imknlar gsterilirken faizde srar edenlere ac sonular bildirilmitir. Bu konuya ayrlm bulunan Bakara sresinin 275-279. yetlerinde yle buyurulur: Faiz yiyen kimseler (kabirlerinden) tpk eytan arpm kimseler gibi arplm olarak kalkarlar. Onlarn bu hali, alveri de (ticaret) faiz gibidir demelerindendir. Oysa ki Allah ticareti hell, faizi haram klmtr. Bundan sonra kime rabbinden bir t gelir de faizden vazgeerse gemite olan kendisinindir ve ii Allaha kalmtr. Kim tekrar faize dnerse, ite onlar cehennemliktir, orada devaml kalrlar. Allah faizi mahveder, sadakalar oaltr. Allah hibir gnahkr kfiri sevmez... Ey iman edenler, Allahtan korkun, eer gerekten inanyorsanz, faiz olarak artakalan (ana parann zerindeki) miktar almayn. ayet bunu yapmazsanz (faize devam ederseniz), Allah ve Resul ile savaa girdiinizi bilin. Tvbe ederseniz ana sermayeniz sizindir. Ne hakszlk edersiniz, ne de hakszla uratlrsnz.

Bu yette Allah Tel, faiz ile alveriin farkl olduunu vurgulayp, faiz alp vermenin dnyadaki ve hiretteki kt sonularna iaret etmi, bu arada, ana paradan fazla ksmn da faiz olacan belirtmitir. Kurann bu slbu, faiz yasa konusunda ak ve kati bir dellettir. te yandan bu yetlerde geen rib kelimesi, kapal bir kelime olmayp vahyin ilk muhatab olan Araplar arasnda bilenen ve uygulanan yaygn faiz eklini ifade eder. O da, vadeye karlk alacakta art yapma uygulamasdr. b) Snnette Faiz Yasa Hz. Peygamberin snneti, Kurann koyduu faiz yasa ilkesini aklam, uygulamasn gstermi, ayrca Kuranda iaret edilmeyen baz ilemleri de faiz olarak nitelendirip yasaklamtr. Mesel, Hz. Peygamber Ved haccnda yle buyurmutur. Dikkat
edin. Chiliye dneminin faizlerinin hepsi de kaldrlmtr. Ana paralarnz sizindir. Bu suretle ne hakszla uratlm, ne de hakszlk yapm olursunuz... (Eb Dvd, By, 5). Bir baka hadiste de, Faiz ancak veresiyededir (Buhr, By, 79; Mslim, Mskat, 101-103) buyururken Chi-

liye dneminde yaygn olan vade karl alaca artrma detine iaret etmitir. Buna ilve olarak Hz. Peygamber, kendi dneminde uygulanan ilemleri ve alm satm trlerini de, ya faize yol aaca, ya da faiz olduu iin yasaklamtr. Mesel, ey-y sitte veya emvl-i ribeviyye hadisi diye mehur bir hadiste yle buyurmulardr: Altna mukabil altn, gme
mukabil gm, budayla buday, arpa ile arpay, hurma ile hurmay, tuza mukabil tuzu satmaynz. Ancak eit miktarlarda ve pein olursa o mstesna. Her kim artrr veya fazla alrsa faiz alp vermi olur. Bunda alan ile veren arasnda fark yoktur. Hadisin baka yoldan gelen rivayetlerinin son ksmnda Cinsler deiirse pein olmak artyla nasl satarsanz satnz. Pein olmak kaydyla altn gmle, gm altnla, buday hurmayla, arpay hurmayla satabilirsiniz... (Buhr, By, 77-81; Mslim, Mskat, 79-85) ilveleri vardr.

Bu konuda birok hadis rivayet edilmi olup bunlarda Hz. Peygamber zetle, altn ve gmn, hurma, buday, arpa ve tuzun (ve aada grlecei zere bu zellikteki gda maddelerinin) ayn cins karlkla vadeli veya fazla karlkl deiimini yasaklam, cinslerin deimesi halinde, pein olmas kaydyla mbdeleye izin vermi, altn veya gm ile para olmayan deiiminde ise pein ve eit olma artlarn aramamtr. Ayn ekilde kuru

hurma ile ya hurmann, iyi cins hurma ile kt cins hurmann fazlalkla deiimi, gmn vadeli olarak altn karl satm yasaklanm, altnn altnla, gmn gmle deiimine ancak pein ve tartlarnn eit olmas halinde izin verilmitir. Hatta Reslullah, zerinde altn bulunan bir gerdanln bile altnn ayrldktan sonra satlmasn istemi (Mslim, Mskat, 89-90), iki lek kt cins hurmay verip bir lek iyi cins hurma alan sahbye byle bir ilemin faiz olduunu belirterek, Sakn byle yapma! yi
cins hurma almak istediin zaman nce kalitesi dk hurmay parayla sat, sonra eline geen para ile iyi cins hurma satn al (Mslim, Mskat, 96)

buyurmutur. Hz. Peygamber ayn cins iki eyin biri dierinden fazla olarak deiimini, hatta dalndaki ya hurma ile kuru hurmann tahminen deiimini de (beyul-mzbene) yasaklamtr. Ancak Medinede bahe sahiplerinin bu yndeki ihtiyalarn ve isteklerini gz nne alarak Resl-i Ekrem bahe sahipleri iin dalndaki ya hurmay, tahmin suretiyle ayn miktarda kuru hurma ile deiime (beyul-ary, beyul-ariyye) izin vermitir. Halbuki aataki hurmann fazla olmas ihtimali gz nne alnrsa bu fazlalk faiz olur. Fakat Hz. Peygamber belli bir ihtiyaca binaen genel kuraldan bir istisna olarak buna izin vermitir. Ariyye satna 5 veskten (yaklak 9001000 kg.) aas iin izin verdii rivayetleri de gz nne alnnca Resulullahn bahe sahiplerinin veya elinde kuru hurma bulunup taze hurma yemek isteyenlerin bu yndeki ihtiyacn ve isteini mkul karlad, byle kk aptaki bir deiimin faize, smr ve aldatmaya yol amayaca iin izin verdii sylenebilir. Bu izinden hareketle ya zm ile kuru zmn deiimini ciz gren mezhepler de vardr. Buday, hurma, arpa vb.nin fazlalkla deiimi yasa ve dalnda henz olgunlamam meyvenin sat yasa ile ilgili hadisler birlikte ele alnnca, buradaki asl amacn bahe sahiplerinin ve reticilerin korunmas, paraya olan ihtiyalarnn istismar edilerek kandrlmalarnn nlenmesi olduu sonucuna varlabilir. Grld zere Kuran, kesin bir ifade ile Chiliye faizi, bor faizi (ribed-deyn) veya riben-nese denilen, vade karlnda alacan miktarnn artrlmas eklindeki faizi yasaklam, snnet de bu yasa teyit etmitir. Buna ilve olarak snnet, Araplar arasnda cr olup pek faiz olarak grlmeyen baz ticar ilemleri ve mbdele ekillerini de yasaklamtr. Bu o gnk Arap toplumu iin de yeni bir durum olup daha sonra slm literatrde bu ribel-fadl veya alveri faizi adyla anlr olmutur. Birinci nevi

faizin, yani vade sebebiyle tahakkuk ettirilen fazlaln haramlnda hibir tartma ve tereddt bulunmamaktadr. Buna karlk parann ve gda maddelerinin pein olarak fakat fazlalkla deiiminin (ribel-fadl) yasaklanm olmasnn gerekesi ve illeti zerinde farkl grler bulunduundan, bu yasan ls, snr ve hangi cins ve nevi mallar kapsad hususu tartmaldr. c) Faiz Yasann Amac Faiz yasa, slm iktisadnn hem ana elerinden birisi, hem de mkul bir gereidir. slm servetin tl braklmamasn, retim ve yatrm dnda tutulmamasn isteyerek faiz ortamnn douunu engelleyici baz tedbirler almtr. slmda temel retim faktr olarak emek kabul edilip, sermayenin risk ve zarara katlanmadan tek bana kazan arac olmas nlenmitir. nk bu, sermaye ve servetin giderek belli bir zmrenin elinde toplanmasna, neticede insanlarn snflamasna, byk bir kesimin maduriyetine sebep olacaktr. slmn yerletirmeye alt ahlk anlay, yardmlama ve sosyal dayanma ilkesi, zekt ve infak emri, emek ve sermayenin birlikte retime ve yatrma ynelmesi, kr ve zarar birlikte gslemesi prensibi ve benzeri dzenlemeler, bir btnn birbirini tamamlayan paralardr. slm, nimetleri ve klfetleri topluma dengeli biimde yaymay ilke edinmitir. Ar diyet borcu altndaki suluya hazine veya akrabalarnn hatta mensubu bulunduu meslek kesiminin yardmn salarken, sava ganimetini, sermayenin belli ellerde dolamasn nleme gerekesiyle, geni bir kesime yaymtr. slm miras hukukunda miras zmrenin genilii de bu anlayn sonucudur. Halbuki maddeci Bat toplumunda ise, sermayenin belli ellerde toplanmas istenmekte, bu amala sermayenin belli merkezlerden daha organizeli ekilde retim ve yatrma aktarlmas, buna karlk geni bir alan zmre olumas salanmaya allmaktadr. Buna gre faiz Batnn iktisad hayatnn ve anlaynn en vazgeilmez unsurlarndan birini oluturmaktadr. Bat tipi hayat ve dnce tarzna hzla adapte olan mslman toplumlarda da faizin iktisad hayatn temel unsuru ve sermayenin en tabii hakk olarak grlmeye balanmas bu sebepledir. Kuran faiz ile zekt ve infakn karlatrmasn yaparak zekt ve infakn deerli ve kalc, faizin ise deersiz ve bereketsiz olduunu bildirmektedir (el-Bakara 2/276; er-Rm 30/39). Gerekten de zekt ve infak sosyal adaleti ve refah arttrc olduundan deerli ve bereketlidir. Faiz ise gelir akn

belli ellerde toplayp sosyal refah nleyeceinden, dolaysyla geni bir kesimin tketim eilimini ve imknn azaltacandan, bazan sosyal patlamalara sebep olduundan neticede bereketsiz bir yoldur. te yandan, zekt ve infakn Allah katnda ecir ve mkfat ile, faizin de ceza ve gnah ile karlanmas bir mslman iin kukusuz daha da nemli bir farkllktr. Kurann, faizle ticaret arasndaki ilikiye deinerek ticaretin hell, faizin haram olduunu bildirmesi de dikkat ekicidir. nk ticaret retken olup toplumda emee ve sermayeye dengeli bir pay verir, parann akn hzlandrr, belli istihdam imknlar ortaya karr. Faiz ise retken deil tek tarafl kar salayan bir smrdr. Eit ve iki tarafl risk tayan ticaret ile eitsiz ve tek tarafl risk tayan faiz arasnda nemli bir mahiyet fark vardr. Faizle ticaretin ayn olmadn vurgulayan bir slp kullanrken, Kurann bu noktaya dikkat ekmeyi amalad sylenebilir. Hadislerde geen ribel-fadl yani eitsizlie dayanan faizli alveri ve mbdele yasa da birtakm hikmet ve gayelere dayaldr. ncelikle belirtilmelidir ki, drt mezhep imam da dahil olmak zere slm hukukularnn byk ounluu hadiste saylan maddelerin snrlama iin deil belirli illetlere dayal rnekleme iin anld kanaatindedir. Ayn cinsten olan fakat kalite ve miktar farkll olan mallarn mbdelesi yerine birincinin satlmas, ikincinin de para ile satn alnmas, yani devreye parann ve pazarn girmesi istenmitir. Bu da bir ynyle, toplumda iktisad ve hayat nemi haiz maddelerin piyasada dolap her kesimin ve ihtiya sahiplerinin yararlanmasna imkn verilmesi amacyla aklanabilir. Belirtilen ynyle ribelfadl yasa, esasen toplumda ticaretin hacmini geniletmeyi amalayan bir tedbir grnmndedir. te yandan bu yasakla dar durumda kalan reticinin smrlmesi, kandrlmas da nlenmek istenmitir. Byle bir ihtimalin en aza indii zel durumlarda ise yasak kaldrlmtr. Grld zere Kuran ve Snnette ribnn (faiz) tanm yaplmamakta, baz rnekler zerinde durulmaktadr. slm hukuk ve iktisadnda faiz ise maln mal ile deiimi mahiyetindeki bir akidde karl bulunmayan bir fazlalk olarak tanmlanr. Ancak, faiz denilen bu fazlaln neye karlk dendii teden beri Batl iktisatlar arasnda da tartma konusudur. Bir ksm faizi, paray dn alann paradan salayaca kr iin dn verene, onun fedakrlna kar dedii bir tazminat olarak deerlendirir. Halbuki piyasa artlarna gre deikenlik tayan, oran/miktar ve meydana gelip gelmeyecei belirsiz olan, hatta negatif ynde (zarar eklinde) gerekleme ihtimaline ak olan

kr ile, sabit bir oran/miktar olan faiz arasnda ba kurulmas doyurucu bir izah saylamaz. Piyasadaki kr haddinin azalmaya balad dnemlerde de yine sabit olarak denecek olan faiz, ticar faaliyetlere, yatrm ve sanayiye byk bir yk tekil edecektir. Nitekim gnmzde yksek kredi faizleri ticaretteki kr haddini kabilecei en yksek snra kmaya zorlamakta, bundan da geni tketici ve halk kesimi zarar grmektedir. Kredi kullanan yeterli ve bekledii kr yapamadnda iyerini, fabrikasn kapatp satmak ve faizi demek zorunda kalmaktadr. te yandan faizli krediyle alan iktisad organizasyonlar, dierleriyle rekabet etmekte zorlanmakta, hatta ou defa bu hi mmkn olmamaktadr. Bundan zellikle yatrmn ksa srede kra geiremeyen iletmeler zarar grmekte, dolaysyla bu sistem ksa vadeli yksek krl alanlarda yatrm hzlandrp kk iletmeleri ve esnaf madur etmektedir. Gnmzde bu sebeple kapanan i yerleri, satlan fabrika, ifls eden byk iletme ve irketlerin says az deildir. Baz Batl iktisatlar ise faizi, fedakrlk ve teebbse bizzat girmekten geri durmann (imsak) karl olarak izah etmeyi yetersiz bulurlar ve onu beklemenin karl olarak grrler. Bunlara gre, tasarruf eden bugnk tketimini gelecek bir zamana ertelemitir. Faiz bunu zendirmekte ve tevik etmektedir. Ne var ki, bu beklemenin maliyetini tesbit edici bir l koyma imkn yoktur. Gnmzde ferd tasarruflardan ziyade kolektif tasarruflar sz konusu olduundan, iktisatlar faizi tasarruf ile yatrm arasndaki dengeyi salayan bir unsur olarak telakki eder, tasarrufa denen bir prim olarak deerlendirirler. Aslnda sabit bir oran ve miktar olan faiz, sermayenin verimliliine snr koymakta, onu ou zaman ksa vadeli yatrmlara ynlendirmekte, emein retimden yeterli pay almasn nlemektedir. Bunun iin slm, sermayenin retim ve krdan sabit bir pay alarak btn risk ve sorumluluu emee yklemesine kar km, sermayenin payn deiken bir oran/miktar zerine oturtarak emek-sermaye arasnda mkul bir denge kurmutur. d) Faiz Yasann lleti slm dininin koymu olduu emirler, yasaklar ve prensipler, her eyden nce mslmanlar iin bir imtihan vesilesi olup mslmanlar slmn hkmlerine sadakatle bal kaldklar, onlar koruyup yaattklar lde iyi mslman olabilirler. Bununla birlikte dinin emir ve yasaklar, pek ok yet ve hadiste hatrlatld zere belli akl gerekelere, mkul izah ve llere de sahiptir. Bu sebeple, slm hukukular hem riin faiz yasan daha iyi

anlamak, hem de faiz yasann mahiyet ve kapsam konusunda objektif kriterler belirleyebilmek iin bu yasan illetinin ne olduu konusu zerinde geni biimde durmulardr. llet, ksaca, varl hkmn varln, yokluu hkmn de yokluunu gerektiren zelliktir. Ayn anlayn bir uzants olarak, benzer durumlarda ayn hkmn uygulanmas (kyas ilemi) iin dayanak tekil eden zellik de illet diye anlr. Hanef ve Hanbellere gre rib yasann illeti, mbdele edilecek mallar arasnda cins ve l-tart birliinin bulunmasdr. filere gre illet, gda maddesi ve para olma, Mliklere gre ise saklanp depolanabilen gda maddesi ve para olma zelliidir. Byle olunca, Haneflere ve Hanbellere gre, mbdele edilecek iki maln hem cinsleri, hem de l-tart snflar ayn ise, pein olarak ve eit miktarlarda mbdele edilmelidir. Aksi takdirde faiz gereklemi olur. Burada aslolan miktar bakmndan eitlik olup nitelik ynnden farkllk dikkate alnmaz. Mesel on lek budayn on iki lek budayla pein olarak da olsa deiimi kaliteleri farkl bile olsa faiz saylr. Araya vade girerse, cins birlii veya l-tart birliinden birinin bulunmas faizin gereklemesi iin yeterlidir. Mesel, ayn cins olduklar iin altn ile altnn veya buday ile budayn eit miktarda bile olsa veresiye deiimi ciz olmad gibi ayn gruba dahil buday ile arpa veya altn ile gm, yahut demir ile bakr da veresiye mbdele edilmez. Buna karlk budayn veresiye olarak altn, gm, demir karl deiimi cizdir. filere gre, mbdele edilen mallarn her ikisi de yiyecek veya para
(semen) ise, veresiye olma halinde faiz gerekleir. ki ayr snftan maln

veresiye mbdelesi ise cizdir. Mesel, hurma ile arpann veresiye mbdelesi ciz grlmezken, budayn demir karl mbdelesi ciz grlr. Altn ve gmn pein mbdelesi ciz iken veresiye olunca ciz grlmemesi, aradaki deer farknn vadeden ileri gelmi ve bylece faiz amacna hizmet etmi olmas ihtimaline dayanmaktadr. Burada belirtilmelidir ki, hadiste faiz yasa iin model ve madd vka olarak ele alnan maddelerden ok, bu yasan konmasndaki amacn iyi belirlenip bu amacn btn ticar ilikilerde korunmas daha nemlidir. Bu itibarla faiz yasan hadiste zikredilen mal ve mbdele ekillerine hasretmek, faizi ok dar kalplara oturtup faize vesile olabilecek birok yolu ak brakmak olacaktr. zellikle Zhiriyye mezhebinin bu konudaki lafzc yaklam bir yana braklrsa slm bilginlerinin byk ounluunun, rib

yasann illeti zerinde youn biimde fikir retme ihtiyacn duymalar bu dnceyi desteklemektedir. e) Faiz-Kr likisi Faizin de bir nevi ticaret kr olduu teden beri ileri srlmekte olup Kuran buna ak ve veciz bir slpla cevap vermitir (bk. el-Bakara 2/276). Ticarette elde edilen kr, belli bir emein, alma ve teebbsn karl iken faiz sadece vadenin karldr. Ticarette satan ile alann menfaatleri arasnda denge varken, faizli ilemlerde karlkl menfaatten ziyade bir tarafn skmasndan kaynaklanan tek tarafl istifade ve smr vardr. Ticarette kr bir defa alnr ve biter, faiz ise devaml katlanarak byr. Ticarette zarar ve risk daima mevcutken faizde sermaye sahibi hibir risk yklenmeyip btn riski emek sahibinin omuzlarnda brakmaktadr. Ticaret retken ve verimli, faiz ise tl bir kazan yoludur. Bu yzden de Kuranda, Allahn ticareti hell, faizi ise haram kld belirtilmitir (el-Bakara 2/276). f) Faiz Konusunda slm Bilginlerinin Tavr Kuranda ve Snnette faiz (rib) aka yasaklanm olup bu konuda btn slm bilginleri fikir birlii iindedir. Ancak fkh bilginleri faizin kapsam ve faizli ilemlerin hukuk sonular konusunda farkl tavr ve grler ortaya koymulardr. Bir grup bilgine gre; faizin her tr haram olduu gibi, faiz phesi tayan veya faize yol aabilen her trl ticar ilemler de yasaktr. Bu konuda bir ayrm ve derecelendirme yapmamak gerekir. Gerek yetler ve gerek hadislerin iddetli bir slpla faizi yasaklamas byle anlalmaldr. Ancak lm tehlikesi gibi zaruret hallerinde dier haramlar gibi faizi alp vermek de mubah olabilir. Dier bir grup bilgin, faiz konusunda bir ayrm ve derecelendirmeye giderler. Bunlara gre asl haram olan, vadeden kaynaklanan faiz yani riben-nesedir. Pein mbdelelerdeki fazlaln (ribel-fadl) faiz saylmas ise faize yol ama tehlikesi sebebiyledir. Elbette ki bir eyin bizzat haram olmas ile dolaysyla haram olmas arasnda fark vardr. Bundan dolay da vadeden doan faiz ancak zaruret halinde ciz olabilirken, fazlalk faizi (ribel-fadl) ihtiya halinde de mubah olabilir. zellikle son devir Msr bilginlerinden bir ksm ise, Kuranda yasaklanan faizin Chiliye dnemi faizi olduunu, yani alacan vadesi gelip de denmediinde vadesini uzatp miktar arttrma eklindeki katl veresiye

faizi olduunu, ilgili yetteki edf- mudafe kaydnn da (l-i mrn 3/130) bunu ifade iin sevkedildiini ileri srp mal batan veresiye verirken veya paray dn verirken belirlenen bir fazlal bu yasaklanan faizin kapsamnda grmezler. Bir grup slm limi, kredi faizlerini emek-sermaye ortaklnn deiik bir nevi olarak deerlendirmekte, bir baka grup ise gnmz toplumlarnda artlarn deitiinden, faizli kredi kullanmnda zaruret ve kamu yarar bulunduundan sz etmektedir. Bu arada, tketim kredisinden alnan faizi haram grp retim ve yatrm kredisinden alnan faizi haram saymayanlar, devletle vatanda arasnda faizin cereyan etmeyeceini syleyenler toplumsal kalknma ve sosyal adalet noktasndan, dman lkesinde faizli ilemleri ciz grenler de mslmann bundan krl kaca noktasndan hareket ederler. Ancak faiz yasa konusunda klasik doktrinde hkim izginin bir hayli dnda kalan bu yaklamlar, slmn asl iki kayna olan Kuran ve Snnetin yeni yorumundan ok iinde yaanlan Batl iktisad hayatn ve artlarn etkisi altnda gndeme gelen ve slm toplumunda kkl yatrmlar iin kredi kaynaklar retmeyi, sosyal devlet olgusunu gelitirmeyi hedefleyen araylar olarak nitelendirmek daha doru olur. Din hkmlerde Kuran ile Snnetin arasn ayrmak yanl olup Snneti, Kurann aklaycs ve uygulanmasnn gstericisi kabul etmek gerekir. slm sistem olarak faizi reddedip onun yerini alacak baka kurumlar ikame etmeye nem vermitir. Bu itibarla, byle kapsaml bir faiz yasan, yatrm ve retim kredileri, konut kredisi, devlet bankas kredisi gibi baz mnferit olay ve rnekler zerine uygulayp, taraflara bir zararnn olmadn, aksine iki tarafa da yarar saladn, yleyse hell olmas gerektiini genel bir ilke olarak ileri srmek de isabetli bir yol deildir. slm emir ve yasaklarnda genel ve toplumsal yarar ve zarar dikkate alr, yoksa ahslarn zel yarar ve zarar l alnmaz. Faiz alp vermek iin slmn, Zaruretler haramlar mubah klar ilkesini iletmek de ok sakncal bir yoldur. nce, zaruretin sbjektif deil objektif lleri vardr. kinci olarak, hukukta kurallar istisna durumlara gre deil normal ve olaan durumlara ve yapya gre konur. O halde istisna durumun genelletirilmesi, ona gre verilen istisna hkmleri de kural haline getirme yanllna yol aacaktr. g) Faizde Hile slmn faiz konusundaki ok sk ve ak yasana ramen teden beri mslman toplumlarda faize ulama iin hileli yollarn kefedildii de bilinen

bir gerektir. Mesel ilk mctehidler devrinden itibaren beyul-ne denilen alveri ekli toplumda belli bir yaama ans bulmutur. Bu nevi alverite bir kimse vadeli ald bir mal daha dk para ile pein olarak satmakta, bylece fazla demeli de olsa vade ile para bulmu olmaktadr. Yine Osmanl toplumunun zellikle sonraki dnemlerinde grlmeye balanan mumele-i eriyye de, faizle bor para salama yolunda zorlanm hileli bir yoldur. Bu ilem de yle yaplr: Bir kimse baka bir kimseden belli bir mebla bor olarak alr, sonra onun yannda bulunan bir mal faiz olarak denecek miktarda bir bedelle ve ayn vade ile satn alr, sonra bu mal geri hibe ve iade eder. Bu amala yaplan ilemin baka ekilleri de vardr. slm dininde niyete, kiinin yaratanna, kendine ve toplumuna kar drst olmasna son derece nem verildii, din de kolaylk ilkesi zerine kurulduu halde mslman toplumlarda bu tr hileli yollarn gndeme gelmi olmas insan zaaflardan kaynaklanabildii gibi ilk dnemlerden devralnan kural ve llerin deien toplumsal hayata ve artlara cevap veremez oluuyla da balantldr. Nitekim, faiz konusunda klasik doktrinde yer alan kurallarn, faizden kanmada gsterilmesi gereken titizlii vurgulayabilmek iin yaplan rneklendirmelerin, deien iktisad art ve ihtiyalara tam mutabk olmay ve kredi temini iin alternatif kurum ve usullerin de gelitirilmemi olmas Osmanl dneminde devlet kontrolnde bir mumele-i eriyye uygulamasnn temel milini tekil etmitir. h) Enflasyon-Faiz likisi Enflasyonun akidlere ve bor ilikilerine etkisi aada ayrca ele alnacaktr. Faizin enflasyonla ilikisine gelince; parann satn alma gcnn yani gerek deerinin hzl bir d kaydettii, enflasyonun ok yksek oranlarda seyrettii toplumlarda faiz, bu snra kadar parann enflasyon karsndaki eriyiini durdurucu bir zm olarak grlmekte, dolaysyla bilhassa dar ve orta gelirlinin faize ynelmesinin nemli bir sebebini de bu oluturmaktadr. Burada u sorulabilir: Enflasyon orann amayan bir faiz oran gerek faiz saylr m? Vade fark ile banka faiz oranlar arasnda sk bir ilikinin olduu, enflasyonun bir sebebinin de faiz olduu, faizin gerek kr yn kadar balangtaki niyet ynnn de olduu gz nnde bulundurulursa, bu soruya ak bir cevap vermek bir hayli glemektedir. Fakat her hlkrda, balangta belirli bir miktar veya oran zerinden garanti edilen bir fazlaln faiz dnda mtalaa edilmesi de mmkn deildir.

Ancak slmda zarar vermek ve zarara zararla karlk vermek yasak olduundan, enflasyonun yksek olduu ortamlarda dn verilen parann gerek deerini koruyucu nlemler almakta (mesel altn gibi gcn koruyabilen bir mbdele aracn esas almakta veya nceden bir fazla demeyi art komakszn deme zamannda enflasyon sebebiyle hsl olan zararn bu nisbette telfi edilmesinde) saknca yoktur.

) Vade Fark-Faiz likisi Vadeli satn ciz olup olmad konusu aada ele alnacaktr. Vadeli satta vade karl alnan fazlaln faizle ilikisi teden beri slm hukukularn megul etmi bir konudur. Ancak klasik fkh kltrndeki faiz anlayna gre ifade etmek gerekirse, faiz parann vade sebebiyle para kazanmas, vadeli sat ise maln vade sebebiyle pein deerine gre fazla paraya satlmas olduundan faizle vade fark arasnda fark bulunduu ve vade farknn faiz olmad gr hkim olmutur. Dier bir anlatmla, fakihlerin faiz tanm esas alnp ekl ve objektif olarak bir deerlendirme yapldnda, vadeli satlarda satm srasnda belirlenen ve satm bedeline dahil olan vade farknn faiz olarak nitelendirilmemesi gerekir. Hanefler de dahil fakihlerin ounluunun gr bu istikamettedir. Akidlerde d grn ve objektif ltler kullanldnda ounluun gr dorudur ve kiiler kendi niyetleriyle ba baa olup bunun sorumluluunu Allaha kar tarlar. Aralarnda baz Mliklerin de bulunduu aznl tekil eden fakihler ise akidlerde niyet, saik ve ze nem verip vadeli sat, maln pein deerinin vadeli olarak daha yksek bir deerle satm mahiyetinde grr, bu sebeple de vade farkn da bir tr faiz sayar. Bu son grte vadeli satta aradan mal kaldrlp para ile para mukayese edilmekte, taraflarn zihninde de bu dnmn bulunduu var saylmaktadr. Gnmz ticar hayatnda vade farknn alnmasnn sebebi ve hesaplanma yntemi dikkatlice izlendiinde, bunun klasik doktrinde tanmland ekliyle, faiz phesinden uzak olduunu sylemek bir hayli zorlamaktadr. Vade sebebiyle yaplan fazla demenin bir ksmnn sat bedelini enflasyonun olumsuz etkisine kar korumay amalayan bir tedbir, bir ksmnn ise beklemenin, denmeme riskinin ve mahrum kalnan pein krn karl mahiyetinde olduu, bu sebeple de ciz olaca iddias belli lde dorudur. Ancak gnmzde bankalarn kredilere uygulad aylk faiz oranlar ile piyasadaki aylk vade fark oranlarnn daima paralel seyrettii de gzden

uzak tutulmamaldr. Kr pay datan finans kurumlarnn ortak yatrm ve retimin glkleri sebebiyle- gelirlerinin nemli bir ksmnn ticar faiz oranna paralel seyreden bu vade fark uygulamasndan kaynaklandn buna ilve edebiliriz. Byle olunca, vade farknn faizle hibir iliki ve bann bulunmadn sylemek vkaya uymamakta, kt zerinde kalmaktadr. Faiz ortadan kaldrlmadka ekonomide ve ticar hayatta onun etkisinden uzak kalmak mmkn olmayacaktr. Vade farknn, hatta enflasyon oranndaki artn faizle ilikisi konusundaki bulankln asl sebebi ise, faizin ne olduunun belirsizliidir. Byle olunca, ncelikli olarak faizin toplum genelini ve hukuk dzenini ilgilendirir tarzda tanmnn yaplmas ve ltlerin belirlenmesi gerekmektedir. Vade farknn faizle ilikisi de, taraflar vade farkna sevkeden sebeplere gre sbjektif nitelikte bir deer hkmyle aklanabilecei gibi, hukuk dzeninin belirleyecei objektif ltlere gre genel bir aklamaya da tbi tutulabilir. j) Deerlendirme slm faizi yasaklarken sermayeyi mstakil bir kazan vastas olmaktan karp emek ile birlikte retim ve yatrma girmeye tevik etmitir. Toplumda yeni kredi imknlarn oluturacak birok kurumu tevik etmi, mslmanlar zihnen, ahlken buna hazrlamtr. Mslmanlarn da gsterilen bu ynde admlar atp faiz yerine yeni alternatif sistemler ve kredi imknlar retmeleri, bu ihtiyac karlayacak baka kurumlar oluturmalar gerekirdi. Bu yaplmad srece gerek anlamda hakszlk edilmeyen ve hakszla uranlmayan ideal bir iktisad hayata geilemeyecei gibi faiz kapsn zorlayan hileli yollar ve usuller de artacaktr. slm, din-ahlk umdeleri, ilke ve prensipleri, emir ve yasaklar ile kendi ierisinde belli bir btnle sahip olup bunlar birbirini destekleyeci ve tamamlayc bir rol ve konuma sahiptir. Faiz yasa da bu btnn bir parasdr. Toplum, slm hayat tarzna ve anlaya adapte olup sistem gelitiinde, haliyle faizin yerini alacak orijinal ve slm ilkelerle atmayan messeseler kurulacak, faize hileli yollardan ulamaya ihtiya kalmayacaktr. Mslman toplumlarda zaman zaman faiz konusunda grlen zorlamalar da herhalde bu btnln salanamamasndan kaynaklanmaktadr. Faizsiz banka modeli de ancak byle bir ortamda salkl yaama ans bulabilir. slm lkeleri de dahil gnmz toplumlarnda ahlk ve din hassasiyetin kaybedilmesine paralel olarak faizin hzla yaygnlap iktisad hayatn deta ayrlmaz bir paras haline gelmeye balad ac bir gerektir. Ancak

bundan sadece belli bir kesimin, mesel faizle borlanan borlunun, kredi alan yatrmcnn zarar grdn sylemek doru olmaz. Faiz maliyete yansdndan bundan en ok geni halk kitlesi zarar grmekte, sermayenin belli ellerde toplanmas hzlanmakta, insanlar acmasz ve barbarca bir mcadelenin iine itilmektedir. te yandan yksek faizle alnan kredilerle yaplan yatrmlar ve giriilen teebbsler beklenen kr vermediinde kapatlp satlmakta, bundan da yine byk bir kesim zarar grmektedir. Haram kazanla beslenen yeni nesiller din emir ve yasaklara kar daha kaytsz olmakta, netice itibariyle faiz alan da vereni de dnyev ve uhrev birok sknt ve strapla, gnah ve perianlkla kar karya brakmaktadr. u halde, Kurn- Kermin rib yasa zerinde srarla durmasnn, bu kt sonularn nlenmesi amacna ynelik olduunu dikkatten uzak tutmamak gerekir. Ancak, slmn getirdii faiz yasayla ilgili olarak yukarda zetlenen teorik bilgi ve yaklam genel ereve olarak izmek vazgeilmez bir nem tamakla birlikte, konunun gnmz artlarna uyarlanmas ve toplumsal kalknmada aktif bir neme sahip sermaye birikimi ve yatrmlara finansal kaynak temini problemlerine zm bulunmas da icap etmektedir. Bu itibarla, an biriken problemlerine k yolu ve alternatif zmler retmeden sadece faizin haram olduunu, faize yol aan hilenin ve faiz phesinin de faiz olduunu sylemek, haramn anmas ve almas ya da dindar kesimin ekonomik hayattan uzak durarak pasif ve mtevazi ilerle yetinmesi gibi iki yanltan birini yaygnlatracaktr. Hatta slm toplumlarnda mslman kesimin giderek ekonomik gc yitirmi ve bu gc gayri mslimlere kaptrm olmasnn nemli bir sebebi de faiz yasan anlay tarzlar ve bu yasan yerini dolduracak alternatif zmler retilmemi olmasdr. Faizin slm dininde kesin olarak yasakland doru olmakla birlikte neyin art deer olduu, hangi usul ve lde elde edilen fazlaln faiz olaca ve yasak kapsamna girecei tartma ve yoruma ak bir konudur. Bu sebeple de bu hususta teden beri farkl ltlerin ve yaklam farkllklarnn sergilendii grlr. Dier bir anlatmla, faizin dinde yasaklanm olmas birtakm hikmetlere mebni ilh bir belirleme, bir ynyle taabbd bir hkm olmakla birlikte faiz yasann ierik ve kapsam, konunun esasen mumelt alanna girmesi sebebiyle ictihad bir nitelik tar. Bu nedenle bir kimsenin, gnmzde byle bir yasaa gerek bulunmadn hatta faizi yasaklamann mevcut ekonomik gelimeler kasnda doru bir yol olmadn sylemesi slmn ak bir hkmn red ve inkr etmesi

anlamna gelir. Buna karlk bir mslman limin u veya bu tr bir madd karl veya art faiz saymamas, faiz yasan inkr deil, o eyin bu yasak kapsamna girmediini belirleme olacandan tamamen farkl bir durumdur. Bu itibarla gnmzde slm bilginleri arasnda yaplan faiz tartmalarn ve bu arada ileri srlen farkl zm nerilerini faiz yasan tanma-tanmama eklinde deil yasan ierik ve erevesini belirleme ynnde gayretler olarak nitelendirmek gerekir. yle anlalyor ki, vade farkn faiz dnda mtalaa etmek, enflasyon farkn faiz saymamak, faizsiz banka modelini ve murbaha usuln n plana karmak ok bireysel ve mevzi kalmakta, meseleyi zmeye yetmemektedir. Bunlarn faiz saylmas ise hi zm deildir. O takdirde iktisad hayat cendere iine itilmi ve daha da zorlatrlm olacandan birok rtl faiz yolu kendiliinden alacaktr. Belki daha salkl bir yol, faiz meselesini ilke olarak dinen haram olmas itibariyle diner bir konu, insann smrlmesine ve haksz kazanca yol amas ynyle ahlk bir mesele olarak ele almak, mumelttan olmas, toplumsal hayat ve hukuk dzenini yakndan ilgilendirmesi sebebiyle de pozitif hukuk dzenine ve kanunlatrmaya taalluk eden bir konu olarak grmektir. Zaten salkl bir slm toplumunda da bu tr konular, din ve ahlk ynyle ferdi, yasal dzenlemeler itibariyle de mevcut hukuk dzenini ilgilendirdiinden, slm hukukularnn bu konudaki farkl gr ve nerileri bireye ynelik bir fetva olarak deil, kanunlatrmaya katk salayacak bir doktrin olarak grlr. Byle bir sre baladnda belki de, klasik doktrindeki llerden gerekiyorsa sarfnazar edilip faizin ne olduu ve ne olmas gerektii hususunda iktisatlarn ve dier sosyal bilimcilerin katklarn da almak, bylece toplumun geneline ynelik baz lleri belirlemek mmkn olacaktr. Son eyrek asr iinde slm lkelerinde faiz konusunda eitli konferans ve kongrenin yaplm ve milletleraras baz kararlarn alnm olmas, bu konuda giderek younlap derinleen aratrmalar, din bilgi ve kaygya sahip kii ve mercilerce yaplacak kanunlatrmalar iin de nemli bir adm olabilecek seviyededir. C) ne Sat En yaygn tanmlamaya gre ne, bir maln belli bir fiyat karlnda vadeli olarak satlp, satlan fiyattan daha dk bir fiyatla geri satn alnmasdr. Ayn ilemin, araya nc bir kii sokularak yaplmas da ne sat kapsamnda deerlendirilmektedir. Byle bir usuln genelde faiz yasan amak ve vadeli kredi temin etmek isteyen kimseler tarafndan

kullanlmakta olmas, ne satn normal bir alm satm olmaktan karp faizle yakndan ilikili hale getirmekte, bunun iin de fkh kltrmzde konu bu erevede ele alnmaktadr. slm hukukunda konular incelenirken kiilerin maksat ve niyetlerinden ziyade davranlarn da akseden objektif grntlerinin esas alnd, hukuk ilemlerin mmkn olduu lde objektif ve ak kurallara baland bilinmektedir. nk hukuk hayatta dzen ve istikrarn kurulabilmesi, nc ahslarn haklarnn korunabilmesi bir lde buna baldr. Fakat fkhta davranlarn dayand niyet ve saik de ihmal edilmemi, en azndan hkmler diyan-kaz ayrmna tbi tutularak, bir hukuk ilemin eklen hukuka uygunluunun kiilerin Allah katnda sorumluluktan kurtulmada yeterli olmayabilecei, zira Allah katnda kiilerin i irade ve dncelerinin de nemli olduu srarla vurgulanmtr. slm hukukunda ne satnn ciz olup olmadna ilikin tartmalar bu bilgiler nda deerlendirmek gerekir. ne sat slm hukukunda, akidlerde ekil artlarnn m taraflarn gerek niyet ve maksatlarnn m esas alnaca, akdi yapanlarn kast ve niyetinin akde etki edip etmedii, yasak olan bir sonuca mer birtakm yollardan gidilerek ulamann yani hle-i eriyyenin ciz olup olmayaca gibi alardan ele alnp tartlmtr. Hanef hukukular, prensip olarak niyet ve kastn, akdin shhatine etki etmeyeceini kabul ettikleri, hle-i eriyyeye uygulamada sklkla bavurduklar ve akd ilikilerde prensip olarak akdin rknnn kusursuz bir ekilde mevcut olmasn yeterli grdkleri halde, Hz. ienin bu meseleye ilikin bir szn dikkate alarak ne yoluyla satmn ciz olmayp fsid olduunu ileri srmlerdir. Hanef hukukularn bu konudaki dayana Hz. ieden nakledilen u haberdir: Bir kadn Hz. ieye gelerek, Benim bir criyem vard. Bunu Zeyd b. Erkama vadeli (veresiye) olarak 800 dirheme sattm. Sonra da ayn criyeyi Zeyd b. Erkamdan 600 dirheme pein olarak satn aldm ve parasn dedim. imdi benim ondan 800 dirhem alacam var dedi. ie, Ne kt satm yapmsn ve ne kt satn alma yapmsn! Git, Zeyde haber ver; Allah onun Hz. Peygamberle birlikte yapt cihad iptal etti. Ancak, tvbe ederse o baka diye cevap verdi. Kadn bunun zerine ieye, Ana param alp fazla ksm iade etsem olur mu? diye sordu. ie de, Kime
rabbinden bir t gelip vazgeerse, daha nce yaptklar kendinedir (elBakara 2/275) melindeki yeti okudu (Abdrrezzk es-Sann, el-Musannef, VIII, 184-185; evkn, Neyll-evtr, V, 206).

Hz. ienin sznn bu gre dayanak klnmas yle aklanr: Hz. ienin byle bir satm akdi yapan Zeyd b. Erkam hakkndaki ar ifadesi, yani dinden dnme dnda bir davran sebebiyle o zamana kadar yapt taatlerin boa gideceini belirtmesi, akl ve rey ile bilinebilecek bir konu deildir. yleyse Hz. ie bunu, Hz. Peygamberden duymu olmaldr. Bu da, Zeydin yapt akdin fsid olduunu gstermektedir. nk fsid akid bir msiyettir. Dier yandan Hz. ie bu akdi, kt bir satma ve kt bir satn alma olarak nitelemitir. Bu vasf, fsid akde uygun den bir vasftr. Hanef hukukularn bu konudaki temel gerekeleri Hz. ienin sz olmakla beraber, baz Hanefler sz konusu akidde rib phesi bulunmasn da ciz olmama gerekesi olarak gstermiler ve bu hususu da u ekilde aklamlardr: kinci akiddeki fiyat (semen), gerekte ilk akiddeki fiyatn bedelidir. Hal byle olunca, muvazal (karlkl ivazlarn deiimini salayan) bir akid olan satm akdinde, birinci fiyatn ikinci fiyattan fazla olan ksmna hibir bedel tekabl etmemektedir ki, bu da ribnn tanm ile uyumaktadr. Her ne kadar bu rib, iki akdin btn ile sabit olmakta ve akidlerden biriyle, rib deil sadece rib phesi sabit olmakta ise de bu gibi konularda phe, hakikat hkmnde tutulur. Bunun yannda, ne ile ilgili olarak yle bir hadis daha nakledilmektedir: bn mer, Ne zamana kaldk! Eskiden hibirimiz kendisinin dirhem ve dinarnn mslman kardeinden daha lyk olduunu dnmezdi. imdi ise dirhem ve dinar, her birimize mslman kardeinden daha sevimli gelmeye balad dedikten sonra Hz. Peygamberin yle dediini nakletmitir: Dirhem ve dinar konusunda cimrilik edip de alm satmlarnz ne
yoluyla yaparsanz, ineklerin kuyruuna yapp ekip-bime ile yetinirseniz ve cihad terkederseniz Allah size yle bir zillet verir ki, dininize dnmedike bu zilleti sizden kaldrmaz (Eb Dvd, By, 56; Msned, II, 84).

Hanef hukukular bu akdin, yerleik kuraldan (kyas) hareketle deil, Hz. ienin sz (eser) sebebiyle fsid sayldn, Hz. ienin sznde ise yalnzca satt fiyattan daha ucuza satn almann ifade edildiini ileri srerek, bir kimsenin satt bir mal, henz paras denmeden, satt fiyattan daha yksek fiyata satn almasnn ciz olduunu sylemilerdir. Yine Hanef ekolnde, mteri satn ald maln bedelini dedikten sonra, satcnn ayn mal daha yksek fiyata geri satn almasnda saknca grlmemitir. nk bu durumda iki akiddeki iki fiyatn birbirine bedel olma durumu sz konusu deildir.

Mlikler meseleye sedd-i zeryi ilkesi, yani ktle giden yollar kapatma prensibi asndan bakmlar ve d grn itibariyle mubah olduu halde faize gtrd iin ne satmn ciz grmemilerdir. Hanbellerden bnl-Kayyim, konuyu hile asndan ele alm ve taraflarn sahih bir akid grnts altnda mer olmayan kastlarn sakladklarn ne srerek byle bir akdin ciz olamayacan sylemitir. Mliklerin yaklam ile Hanbellerin yaklam arasnda ince bir farkn bulunduu gzden kamamaktadr. Mlikler, nenin haram olan ribya gtrebilecek bir vasta olarak ktye kullanlabileceinden ve taraflarn bu thmet altnda bulunacandan hareketle ne satmn yasaklarken, Hanbeller, zellikle bnl-Kayyim, taraflarn zaten asl niyetlerinin faizli ilem olduuna ve bu satm hle olarak kullandklarna deta kesin gzyle bakmtr. ne satmn ciz grmeyen ekollerde, sz konusu iki satmdan hangisinin fsid olduu ve feshedilmesi gerektii konusu da tartlmtr. Hanef ekolnde daha ziyade ikinci akdin fsid olduu ifade edilirken, Mlik ve Hanbel ekollerinde arlkl gr her iki akdin de fsid olduu ve feshedilmesi gerektii ynndedir. fi ise, akdin shhat artlarnn mevcut olup onu fsid klacak artlarn bulunmad noktasndan hareketle ne satmnn sahih olduunu sylemitir. fi, taraflarn niyetlerini hi dikkate almam, akdin ekil artlarn tayor olmasn yeterli grmtr. finin sadece aa vurulmu kasta itibar edip, niyete itibar etmeme eklindeki eilimi, bu meselede aka grlmektedir. fi, Haneflerin gereke olarak kullandklar Hz. ieye nisbet edilen haberi de sabit grmemektedir. Ayrca fi hukukular, nenin cevaz konusunda, konuya delleti ak ve tam olmayan baka bir hadisi gereke gstermilerdir (Buhr, By, 89; Vekle, 3; Mslim, Mskat, 18; el-Muvatta, By, 20, 21). Gerek Hz. ieden yaplan rivayet gerekse bn merin sz, eer rivayetler sahih kabul edilirse, ne yoluyla alm satmn o dnemlerde mevcut olduunu gstermekte ise de onlarn gstermelik akid yapma kast tamadklar, ihtiyaca ve artlara gre bunu yaptklar dnlmelidir. Olayn yle cereyan etmi olmas mmkndr: Zeyd, o kadndan vadeli olarak bir criye satn alm, fakat bir mddet sonra baka bir ey iin kendisine para lzm olmu ve criyeyi ilk sahibine pein ve daha ucuza satmay teklif etmi ve o da kabul etmi olabilir. Eer o kabul etmeseydi, Zeyd o criyeyi baka birine satmak durumunda kalacakt. Bu erevede cereyan eden akdin

mer olduunda kuku yoktur. O halde denilebilir ki, nceden koulan bir arta bal olmakszn yapld takdirde bu ilemin mer olmamas iin hibir sebep yoktur. Ancak, bu ilem faizi glgeleme amacyla yaygnlatrlr ve kurumlatrlrsa, dier ekol asndan ciz grlmesi mmkn deildir. Hatta, bu durumda faize ulama kast artk aa vurulmu saylacandan bu ilem, fi ekol asndan da meruiyetini yitirmi olur. ne yoluyla satm, terminolojideki yaygn ve teknik kullanm bu olmakla birlikte, zellikle Mlik hukukular, benzer baz satmlar da ne satm kapsamnda deerlendirmilerdir. bn Rd bu noktada neyi ciz, mekruh ve haram olmak zere ksma ayrmtr. a) Ciz olan ne yle devam eder: A, Bye gidip, sende u mal varsa satn alacam der. B, u anda o maln bulunmadn syler, fakat akabinde Aya, sorduu mal satn aldn, dilerse pein veya vadeli olarak satabileceini haber verir. Bu ekildeki ilem cizdir. Taraflarn birbirlerine herhangi bir taahhd yoktur. A mal dilerse alr dilerse almaz. b) Mekruh nenin ekli yledir; A, Bye giderek, filn mal kendisi iin satn almasn, kr oran zerinde anlamakszn kendisinin o mal ondan bir miktar kr vererek satn alacan syler. Bu ilem, mekruhtur. c) Haram ne ise, ayn ilemin kr oran zerinde nceden anlalarak yaplmasdr. yle ki; A, Bye Filn mal pein 100 liraya satn al, ben o mal senden vadeli olarak 120 liraya satn alaym der ve akid bu suretle yaplm olur. Dier slm hukuk ekollerinde pek sz konusu edilmeyen bu ilem, Mlik hukuularca ciz grlmemitir. Mlik hukukular tarafndan sz konusu edilen bu muhtevadaki ne, gnmzde leasing olarak adlandrlan sisteme benzemektedir. ne kapsam ierisinde deerlendirilen yle bir ilem daha vardr: htiya sahibi olan ahs, daha iyi durumda olan birinden bor ister. Fakat bu ahs, bir menfaat elde etmeden bor vermek istemez ve yle der: Sana bor veremem. Fakat, piyasa deeri 100 lira olan u mal sana 120 liraya vadeli olarak satarm, sen de bunu gtrp 100 liraya satarsn. Bor isteyen ahs buna raz olunca ilem gereklemi olur (bn bidn, Reddl-muhtr, V, 273). Ancak, bu tr ilem terminolojide tevarruk olarak adlandrlmakta olup (bk. bn Kayyim, lml-muvakkn, III, 170, 200) Hanbel ekol dndaki ekollerce genelde ciz kabul edilmektedir. Fakat bu ilem, aka zor durumda bulunan birinin bu durumundan yararlanma olduundan dinen mekruh saylmtr.

Bu hukuk yaklamlar yannda meslenin bir de din-ahlk boyutu vardr ki o da, zellikle bn mer hadisinde aka grld zere, mslmanlarn aralarndaki sosyal yardmlamay herhangi bir madd yarar salama dncesi olmakszn gerekletirmeye alma ynndeki vecbeleridir. Bu itibarla, kiinin din adan iine sindiremeyecei dolambal yollara bavurmasn nlemenin tabii yolunun, toplumda ihtiyac olanlarn faizsiz kredi kullanabilmelerine imkn verecek kurumlar ve iktisad yapy oluturup gelitirmekten getii, bunu gerekletirmenin de bata zenginler olmak zere btn mslmanlar iin kanlmaz bir grev olduu unutulmamaldr. D) Dviz ve Para Deiimi (Sarf) Szlkte paray bozdurmak, harcamak, evirmek gibi anlamlara gelen sarf, slm hukukunda altn, gm veya dier nakit paralarn kendi cinsiyle veya dier para cinsleriyle deiimini ifade eden bir terimdir. Sarf, hem gnlk hayatta ska bavurulan hem de faiz amal olarak kullanlma ihtimali bulunan bir ticar ilem tr olmas sebebiyle fkh kitaplarnda ayrntl olarak ele alnm, konu etrafnda zengin bir hukuk doktrini olumutur. slm hukukunda akidlerde ve hukuk ilemlerde kural olarak ekil serbestlii ilkesi hkim olmakla birlikte, parann parayla deiiminde yaplan ilemin faizden uzak olmasn temin maksadyla iki bedelin de pein denmesi, araya vadenin girmemesi art aranr. Vade faiziyle vade unsuruna dayal rib (riben-nese) ile ilgili hadiste Hz. Peygambernin yle buyurduu rivayet edilmitir: Altn ve gmten pein olmayan pein karlnda satmaynz (Buhr, By, 78; Mslim, Mskat, 81, 83; Tirmiz, By, 24). Bu yzden altn ve gmn kendi cinsleriyle, karlkl olarak

veya itibar para ile deiimi ve satmnda, iki bedelin de taraflar akid meclisinden ayrlmadan denmi olmas gerekir; dolaysyla, altn ve gmn vadeli satm ciz olmaz. nk iki bedelin de para olmas halinde ribennese denilen, Kuran ve hadiste ayr ayr yasaklanan faizli ilem gereklemi olur. Altnn altnla, gmn gmle ve ayn cins parann kendi cinsiyle deiiminde pein demenin yan sra miktarlarn da eit olmas art aranr. Hayber fethi sonrasnda bir sahb altn ilemeli bir gerdanl altn para (dinar) ile almak isteyince Hz. Peygamber gerdanlktaki altnn karlmasn ve altnn ayn miktar altn para ile deiimini, geri kalan ksmna da deer konarak satn alnmasn istemitir (Mslim, Mskat, 17). Dviz cinsleri

dahil olmak zere piyasadaki her para birimi de, kendi iinde bir cins oluturur. Yabanc olsun mill olsun btn paralar -para olmalar ynnden- bir cins saylr ve birbiri ile ancak pein olarak mbdele edilirler. Bu konuda getirilen snrlama, ey-y sitte veya alveri faizi adyla mehur hadiste rnek kabilinden zikredilerek altn ve gm gibi mbdele aralarnn veya buday, arpa, hurma gibi gda maddelerinin kendi cinsleriyle ancak eit miktarlarda deiimine izin veren hadisin uygulamas mahiyetindedir. Sarf ilemiyle ilgili olarak yukarda zikredilen iki art ihlle yol aaca iin sarf ileminde art muhayyerlii de ciz grlmemitir. Mesel altn veya gmn pein para ile alnp satld bir sarf akdinde, taraflardan birinin de belli bir sre muhayyerlik ileri srerek akdin o anda ilerlik kazanmasn nlemesi ciz grlmemitir. te yandan, sarf akdinde iki bedelin de pein olarak kabzedilmesi art, borcun baka bir borla takas edilmesinin ciz olup olmayaca tartmasn dourmutur. Parann parayla deiimi ilemiyle ilgili olarak getirilen bu kurallar ve kstlamalar, yabanc lke paras ile yerli parann alm satm demek olan gnmzdeki dviz ticaretini de dorudan ilgilendirmekte olup, bu kurallardan kan sonu, vadenin sz konusu edilmedii, alm satmn pein yapld durumlarda dviz deiim ilemlerinin ciz olduudur. nk, bu tr ilemleri faizli ilem olmaktan koruyan en nemli kriter, bedellerden herhangi birinin vadeye balanmamasdr. E) Enflasyonun Bor likilerine Etkisi Enflasyon, parann satn alma gcnn zayflamas veya para ve para hkmndeki nominal mill deerin tedavldeki reel mill deere (mallara) oranla artmas olarak tanmlanr. Enflasyon esasen, piyasadaki arz-talep dengesinin bozulmas, piyasada tedavl eden parann oalmas, bte a gibi bilinen ve bilinmeyen birok sebepten kaynaklanan iktisad bir problemdir. Bununla birlikte halk dilinde hayat pahall veya parann deer kaybetmesi olarak da ifade edilen enflasyonun, parann devrede olduu bor ilikilerini dorudan etkiledii, faizle de belli bir ilikisinin kurulabilecei dnlrse, enflasyonun bor ilikilerine etkisinin slm hukuk doktrinindeki hkim prensipler asndan ele alnp fkh hkmnn tartlmasnn gerektii kendiliinden ortaya kar. Bor ilikilerinin aklk ve drstlk iinde seyretmesi, taraflarn hak ve ykmllklerini nceden net bir ekilde bilmesi hususunun dier hukuk sistemleri gibi slm hukukunun da temel ilkesi olduunu ve fakihlerin bunu

salamaya ynelik olarak bir dizi tedbirden sz ettiini biliyoruz. slmn bor ilikilerinde srarla zerinde durduu esaslarn banda, taraflarn hak ve borlarn ak ve ayrntl ekilde belirleyerek szleme yapmas, szleme artlarna titizlikle uymas, hibir tarafn dier tarafa akid d, mkul olmayan bir zarar vermemesi gibi ilkeler gelir. Halbuki enflasyon orannn ok yksek olduu toplum ve dnemlerde, vadeli para borcunun sz konusu olduu akidler bakmndan bu ilkeleri korumak mmkn olmamakta, alacakl taraf parann deer kaybetmesinden ciddi ekilde zarar grmektedir. Bu yzdendir ki bu toplumlarda uzun vadeli dn para verme, borluya sre tanma, vadeli sat, maa, cret ve mal fiyatlarnn belirlenmesi gibi birok husus enflasyon sebebiyle ciddi bir sknt ve ekime konusu olmakta, neticede slmn karz ve yardmlama gibi ahlk umdelerinin ihmali, faiz ve haksz kazan gibi temel yasaklarn ihlli artmaktadr. slmda zarar ve kar zarar verme yasaklanm ve zararn izle olunaca ilkesi benimsenmitir (Mecelle, md. 19-20). Byle olunca para alacakls olan ahs, enflasyon sebebiyle urad zararnn giderilmesini istemekte haksz deildir. Buna karlk para borlusu, deme esnasnda bor sresince parann deer kaybetmesi yznden, balangtaki borcuna gre rakam olarak- daha fazla para demeye zorlandnda, bu onun asndan her zaman dil bir hkm olmayabilir. nk, parann deer kaybetmesinin sorumlusu borlu olmad gibi, piyasadaki fiyat ve cret art borluya ayn oranda veya hi yansmam da olabilir. Ancak alacakl asndan ilgili nc bir merci mevcut olmadndan, parasnn kaybettii deeri talep etmekte kendine borluyu hedef semi olmaktadr. te yandan, faiz konusundaki klasik ve yerleik anlaya gre, alnan bor aynen iade edilmeli, vade ve sre sebebiyle miktarda herhangi bir artrma gidilmemelidir. Farkl alardan yaplabilecek bu ve benzeri yaklamlar neticede enflasyonun akde ve para borcuna etkisinin ne olaca ve parada meydana gelen deer kaybnn kim tarafndan stlenilecei ve nasl telfi edilecei konusunu gndeme getirmektedir. slm hukukunun klasik dneminde kaleme alnm eserlerde bu konuyla dorudan alkal hkmlerin bulunmay gayet tabiidir. Bunun en bata gelen sebebi, klasik doktrinin teekkl ettii dnem olan Emev ve Abbsler dnemi slm toplumunun iktisaden ok iyi durumda olmas, mbdele arac olarak da altnn ve ksmen gmn (dinar ve dirhem) kullanlmakta olmas, altn ve gm dndaki paralarn (fels) ise sadece kk demelerde kullanlm olmasdr. zellikle altn kendi z kymetini koruduu iin o dnemde bakr, nikel vb. paralarn (fels) deer kaybetmesi dnlebilir. Ancak slm hukukularnn nemli bir ksm bu paralarn

kk aptaki demelerde kullanlmakta olmas, bunlarn altn ve gme oranla deer kaybetmesinin de alacakl taraf iin ciddi bir zarar dourmayaca ve akdi etkilemeyecei noktasndan hareketle bu konuda farkl bir dzenlemeye gitmemilerdir. Fakat, mesel Haneflerden Eb Ysuf, altn ve gm oran dk olan veya dier madenlerden mmul para ile yaplan alveri veya borlanmalarda para deerinde dme veya ykselme olursa, deme vaktinde akdin yapld gnk deer zerinden demede bulunulmas gerektii grndedir (el-Fetval-Bezzziyye, I, 537). Hanef mezhebinde benimsenen ve fetvada esas alnan gr de bu olmutur. Eb Ysufun burada, akdin kurulduu gndeki karlklar aras dengeyi korumaya alt grlmektedir. Enflasyon konusuna k tutan, klasik doktrinde mevcut bu ve benzeri ipular yan sra slm hukukunun akid ve borlar hukuku alannda koyduu temel kurallar, slm hukukunun genel ilkeleri ve amalar, bu tr konularda salkl bir zme ulamay mmkn klar. Salam ve gl bir iktisad hayata, deer kaybetmeyen bir paraya sahip bulunmak ideal olmakla birlikte bunun mmkn olmamas halinde, mevcut artlar ierisinde her yeni durum deerlendirilir. Bilindii zere, akdin kurulduu zamandaki yapsnn ve dengesinin korunmas, taraflarn alaca, deyecei, deme zaman ve ekli ve dier btn hak ve sorumluluklarnn nceden ayrntl ekilde bilinmesi ve belirlenmesi, slm borlar hukukunun temel ilkelerindendir. Akid kurulduktan sonra meydana gelen ve taraflardan birine ar bir yk getiren beklenmedik durumlar bile hakkaniyet ls iinde gz nne alnm ve yk taraflar arasnda dengeli ekilde datlmtr. Bununla birlikte dn, vadeli sat, kira ve i akdi gibi akdin kuruluu ile deme zaman arasna srenin girdii akidlerde, para alacaklsnn enflasyondan doan zararnn tazmin ve telfi edilmesi, slm hukukunun genel ilke ve amalarna uygunluk gstermekte ise de bu tazmin ve zararn kime ne oranda yklenecei, zararn tesbitinde hangi kriterlerin kullanlaca ayr bir tartma konusudur. te yandan, gnmz toplumlarnda enflasyon, beklenmedik ve hesapta olmayan bir gelime olmayp ne oranda gerekleecei yaklak bir ekilde bilinebilmekte ve bu tahmin genelde vadeli para borlarna yanstlmaktadr. Bu itibarla enflasyonu akdi feshe imkn verici ni ve beklenmedik bir durum ve mazeret kabul etmek de hukuken isabetli deildir. Vadeli para borlarnda enflasyon farknn denip denmeyecei, denecekse kimin tarafndan ve hangi usulde denecei konusu gnmz slm

limlerini hayli megul eden bir husus olup bu konuda iki temel temayln ortaya kt sylenebilir. Birinci grup slm limlerine gre, enflasyon farkn borluya detme doru olmaz. Nitekim, slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisi, bu ynde kap aralamann baka problemleri beraberinde getireceini ve slm hukukunun dier ilke ve dzenlemeleri asndan nemli sakncalara yol aacan ileri srerek 10-15 Aralk 1988 tarihli V. Genel Kurul Toplantsnda, herhangi bir para birimine gre belirlenmi olan bir borcun artk -parann deer kayb veya deer kazanmas dikkate alnmakszn- belirlenen bu miktara gre denmesi gerektii, kayna ne olursa olsun zimmette sabit bir borcun piyasa fiyatlarna gre ayarlanmasnn ciz olmad kararn almtr. slm Kalknma Bankasnn 10-11 Eyll 1993 tarihlerinde dzenlemi olduu para meseleleri ile ilgili ilm toplantnn sonu bildirisinde de yukarda sz edilen akademi kararnn teyit edilmesi kararlatrlmtr. u kadar var ki, bu yndeki kararn, alacaklnn haklarn grmezden gelme fikrine deil, parann enflasyon sebebiyle urad kaybn telfisinde enflasyon nisbetini esas almann getirecei sakncalara dayal olduu dikkatten uzak tutulmamaldr. Dier bir grup slm limine gre ise, bor ilikilerinde alacaklnn alacandan fazla almaya hakk olmamakla birlikte, alacandan eksik miktar kabule de zorlanmamas gerekir. Bu sebeple de bor demelerinde enflasyon farknn dikkate alnmas isabetlidir; saysal olarak meydana gelen bu art hak edilmeyen bir fazlalk biiminde dnlmemelidir. mkn olduu halde vadesi gelen borcunu demeyen kimse hakknda Hz. Peygamber, deme
gc bulunan bir kimsenin borcunu demeyip geciktirmesi zulmdr; bu davran onun knanmasn ve cezalandrlmasn hell klar (Buhr, Havle, 1-2, stikrz, 14; Eb Dvd, By, 10; Tirmiz By, 28) bu-

yurmutur. Enflasyonun parann satn alma gcne olan olumsuz etkisini yok sayarak para borcunu ayn miktarda fakat eksik deerde deyen kimse de bu hadisin kapsamna girmi olur. nk, bu kimse byle bir deme ile kendine akidde ngrlmeyen bir kazan salam, eksik deerde deme yapt iin kar tarafa da zarar vermi olur. Bu yolla elde edecei kazan hell olmayaca gibi, alacaklnn urad zararn da borlu tarafndan tazmin edilmesi gerekir. Enflasyonun piyasada maliyetleri ve vade farkn etkiledii, dolayl vergi olduu, devletin genel iktisad politikasnn rn olan enflasyonun vebalini sadece borluya yklemenin hakkaniyete uygun dmedii ve sorunu

zmeyecei, enflasyonla faiz arasnda da scak bir ba olduu gibi itirazlarn belli llerde hakllk tad dorudur. Ayrca enflasyonun hi bulunmad veya en aza indii salam bir ekonomiye sahip olmann gereklilii ve nemi de aktr. Btn bu itiraz ve temenniler bir tarafa, gnmzde enflasyon bir realite olarak mevcut olduu srece bu enflasyon farknn para borlarna olan etkisini grmezden gelmek doru olmaz. Bunun iin de ikinci grup limlerin gr daha isabetlidir. O halde, enflasyon tahmini yaplarak belirlenmi olan vadeli sat bedeli iin deil ama vadeli olmayan satm akdinden ve dn verme ileminden doan para borcu denirken bu son grn esas alnmas slmn bor ilikilerinde hkim kld ilkelere, adalet ve hakkaniyet prensibine daha uygundur. Dier bir ifadeyle, vadesinde denmeyen para borcu veya dn alnan bir bor denirken enflasyon farknn da denmesi, fazla deme ve faiz saylmaz. Aksine klasik kaynaklardan eitli gerekeler reterek ayn miktarda borcu demekte srar etmek, gerekte eksik deme saylr ve alacakly haksz zarara uratr. Mesel 1000 lira dn alan ahs yl sonunda yine 1000 lira der, bu arada parann deeri de % 50 orannda dm olursa gerekte 500 lira demi olmaktadr. Enflasyon farkn amayan art demelerin faiz olmayaca tezi de temelde bu noktadan yola kmaktadr. Enflasyonun meydana gelmesinde dn alan ahsn sorumlu olmad iin enflasyon farkn ona detmenin doru olmayaca, gerekte kamu ekonomisi yneticilerinin sorumlu olduu dnlebilirse de bunun pratik bir zm olmad ortadadr. Bu durumda ancak, enflasyonist politika izleyerek vatandann elindeki parasnn her gn bir miktarn geri alan devletin kul hakk ihll ettiini sylemek mmkn olur. Btn bu sylenenler, enflasyon farkna dn verenin katlanmasn istemeyi hakl klmaz. Bu ortamda belki de en hakl olan, birine insan amala bor veren veya zamannda alacan tahsil edemeyen alacakldr. Byle olunca onun bu hakknn en yakn taraf olan borlu tarafndan denmesi adalete uygundur. Din retinin karz- hasen diyerek zendirdii dn verme ileminin gnmzde altna veya dvize bal dn verme eklinde cereyan etmesinin temelinde de paraya zamanla para kazandrma deil dn verdii paray enflasyona kar olsun koruyabilme dncesi yatmaktadr. Kredi ve dn ilemlerinde enflasyonun olumsuz etkisini giderici bu kabil zmler getirilmezse, ihtiya sahibi kiiler faizle kredi teminine, para faizsiz mlk icarsz eklinde faiz hilelerine mahkm edilmi, hem insan ilikilerin hem de ekonomik geliimin n tkanm olur.

F) Vadeli Sat Vadeli veya veresiye sat tabiriyle, bir maln sat bedelinin ksmen veya tamamen akidden ve satlan maln teslim vaktinden sonra denmek zere satm kastedilir. Taksitli sat da mahiyeti itibariyle vadeli sat grubunda yer alr. Satm akdinde bedelin pein olarak denmesi de, vadeye veya takside balanarak denmesi de mmkn ve ciz olup her dnemde yaygn bir temldr. Bu hususa Kurn- Kermin en uzun yeti saylan mdyene yeti (el-Bakara 2/282) iaret etmekte, ayn ekilde Hz. Peygamberin de bu ynde uygulamas bulunmaktadr. Sz konusu yetin meli yledir: Ey inananlar! Belirli bir sreye kadar borlandnzda bunu yazn... Resl-i Ekremin de bir yahudiden yiyecek satn ald ve borcu mukabilinde zrhn rehin olarak brakt hadis kitaplarnda nakledilmektedir (bk. Buhr, By, 14). Veresiye alm satmda fkh adan problem olan nokta, pein alm satmdan farkl olarak, vade sebebiyle bedelde bir fazlaln sz konusu olmas halinde bu fazlaln neye karlk saylaca, daha dorusu bunun ciz olup olmad hususudur. Yani mteri mal vadeli olarak almay tercih ettiinde, ayn maln pein fiyatndan daha fazla bir fiyat demek durumunda kalnca bu alm satmn hkm ne olacaktr? Burada cevaplandrlmas gereken bir soru da udur: Vade karlnda semendeki art, yine vade mukabilinde bortaki (deyn) art gibi saylr m saylmaz m? Eer onun gibidir denirse, bu durumda faiz sz konusu olacandan, vadeli satmn da haram olmas gerekir. Yok, ondan farkldr denirse bu takdirde vadeli satm ciz olur. zetle ifade etmek gerekirse, baz limler vade fark ile sata kar karken, slm hukukularn ounluu bir mal pein fiyattan daha fazlaya vadeli olarak satmann ciz olduunu ileri srmlerdir. Bir mal vadeli olarak pein fiyatndan daha fazlaya satma ilemine kar kanlarn gerekeleri zetle yledir: 1. Vade sebebiyle fiyat artrmak faizdir. nk, demeyi geciktirme sebebiyle fiyatta art yapmak, geciktirme sebebiyle borta (deyn) art yapmaktan farkszdr. Yani her iki durumda da geciktirme karl olarak art yaplmaktadr. Vade sebebiyle bortaki art faiz olduuna gre, vade sebebiyle semendeki art da faiz olur. 2. Vade sebebiyle fiyatn artrlmas, bir karl olmayan arttr ki bu da rib kapsamna girmek demektir.

3. Vade ile satan satc aslnda satmak iin darda kalm kiidir. nk, satc baka bir yolla maln elinden karamamaktadr. Ayn ekilde mteri de darda kalm demektir. nk pein olarak karlayamad ihtiyacn ancak pahal olmasna ramen vadeli olarak satn almak suretiyle giderebilmektedir. Gerek satc gerek mteri muztar olduuna gre akidde karlkl rz gereklememektedir. Dolaysyla akid fsit olmaktadr. 4. Bir hadiste Kim bir satm ierisinde iki satm yaparsa, ya daha ucuz
(eksik) olann tercih eder ya da faizi (Eb Dvd, By, 53; Abdrrezzk es-Sann, el-Musannef, VIII, 137) denilmektedir. Buna gre taraflar daha

dk olan tercih etmeyip daha fazla olan tercih ettiklerine gre her ikisi de haram olan faize bulam olurlar. Bu hadisten karlan sonu ise bir maln vade sebebiyle gnn fiyatndan fazlaya satlmasnn yasak olduudur. 5. Semmk, Hz. Peygamber bir akidde iki akid yaplmasn yasaklamtr hadisini rivayet ettikten sonra bu durumu Sat yapan kiinin, pein alrsan u fiyata, vadeli alrsan u fiyata diyerek sat yapmas olarak aklamtr. Vadeli sat prensip olarak ciz gren ounluun bu konudaki delilleri yle zetlenebilir: 1. Birok ticar ilerin vadeli satma dayal olduu, tcirlerin bundan bir yarar salamalarnn normal olduu ve salanacak bu yararn ticaret kapsamna girdii aktr. Bu adan bakldnda, bir mal pein fiyatndan daha fazla bir fiyatla satan kii, fiyatlarn farkl zamanlarda deime farkn hesaba katyor demektir. Nitekim ounlukla grld gibi, bir maln fiyat srekli olarak ayn ve sabit kalmamaktadr. Bu durumda bir ticaret maln bedelini demeksizin teslim alan kii, yararlanlabilen, dolaysyla bir fayda ve ekonomik deere sahip bir gelir salayan bir eyi alm olur. Satcnn vade sebebiyle ald fark, bu gelirin bedeli olarak dnlmelidir. u halde bu ilem faiz kapsam dnda kalmaktadr. 2. Vade karlnda semende yaplan art, deme anna kadar geen zamann karl olarak deerlendirilemez. nk baz insanlar, bir ihtiya sebebiyle veya gelecekte maln ucuzlama ihtimalini hesaba katarak, bir mal satn ald fiyattan daha ucuza vadeli olarak satabilir. Yine baz insanlar, bir mal gerek kymetinin altnda pein veya vadeli olarak satabilmektedir. yleyse vade sebebiyle semende yaplan art deme anna kadar geen srenin karl saylmamaldr. 3. yette, Birbirinizin mallarn ancak karlkl rzya dayanan bir ticaret yoluyla yiyebilirsiniz (en-Nis 4/29) buyurulmaktadr. Buna gre, bir

mal vadeli olarak pein fiyatndan daha fazlaya satma iki tarafn da karlkl rzs ile gereklemektedir. Rznn bulunmadn ileri srmek ve bu sebeple vadeli sat sakat kabul etmek doru olmaz. nk bu yolu tercih eden satc, bunu ticaretine reva kazandrmak iin bir metot olarak dnmektedir. Dolaysyla, satc mkreh (zor altnda bulunan kii) konumunda deildir ve bunu kendi istek ve tercihi ile yapmaktadr. Ayn ekilde mteri de mkreh saylamaz. Zira, maln vadeli olarak satlmasnn, mteriye o mal satn almay dndrmesi, bu ilemi cazip klmas, mterinin mkreh olduu anlamna gelmez. Kald ki, mterinin mal satn alma amac (saik), akdin temeli olan rzya halel getirmez, dolaysyla akde etki etmez. 4. Hz. Peygamberin, alacaklarda eksiltme durumunda mddeti mala karlk olarak drd bir uygulamas vardr. yle ki, Reslullah Ben Nadrin yurtlarndan karlmalarn emrettiinde, Ben Nadrden bir grup insan Resl-i Ekreme gelerek, Ey Allahn Peygamberi! Sen bizim srlp karlmamz emrettin. Halbuki bizim, halktan henz vadesi gelmemi alacaklarmz var dediler. Bunun zerine Hz. Peygamber, ndirin, pein aln demitir (Drekutn, III, 46). Grld gibi Reslullah, vadenin ksaltlmasna karlk olarak borcun bir ksmnn drlmesine izin vermitir. Vade sebebiyle fiyat artrmann bu durumdan hibir fark yoktur. 5. Bir satm ierisinde iki satmn yasaklanmas meselesine gelince; baz bilginler vadeli olarak yaplan alm satm, bir satm ierisinde iki satm akdi yapma erevesine almlar ve Hz. Peygamberin bir satmda iki satm yasaklayan hadisiyle bunu geersiz sayma yoluna gitmilerdir. Burada ncelikle hadisin shhatini ve Reslullahn bir satmda iki satm sznden neyi kastettiini ortaya koymakta yarar vardr. Bir kere bu hadisin shhatinde ihtilf vardr. Hadisin sahih olduu var saylsa bile bununla vadeli satmn yasaklna istidll edilemez. nk, Semmkn yorumu yannda hadise getirilen baka yorumlar da vardr. Mesel, fi bir satmda iki satma, Evini bana u kadara satman artyla bineimi sana u fiyata satyorum diyerek yaplan satm eklinde bir yorum getirmitir. stelik Semmkn yorumu kabul edilse bile, bu yorumun taraflarn bir seenek zerinde anlamadan ayrlmalar durumuna ilikin olduu dnlebilir. Bu itibarla satc pein alrsan u fiyata, vadeli alrsan u fiyata diyerek maln satmak istese ve mteri bu seeneklerden birini tercih ederek (mesel, vadeli u fiyata alyorum diyerek) irade beyannda bulunursa akid sahih olarak kurulmu olur.

yle anlalyor ki, ounluun hareket noktas slm hukukunun akid sistemine aykr olmad gibi insanlarn ihtiyalarn karlamaya daha uygun grnmektedir. zellikle, alm gcnn olduka azald gnmz artlarnda, herkesin ihtiyalarn pein olarak karlamas mmkn olmad gibi, mallarn fiyatlarnn srekli artt, yksek bir enflasyon orannn parann deerini gnden gne erittii bir ortamda satcdan, pein fiyatna vadeli olarak satmasn istemek de mmkn deildir. Satc, eer satt maln paras ayn maldan bir yenisini rahatlkla geri satn alamyorsa yapt i ticaret olmaktan kar. Bu tr satmn yaygnlamasnn iktisad hayat zerinde olumsuz etkilerde bulunabilecei dikkate alnarak, artlara daha uygun bir alternatif uygulamann yerletirilmesine allmas meseleye daha kkl bir zm salar. Vade farkn, parann zaman karlnda para kazanmas eklinde deerlendirip faiz saymak fkhn klasik doktrinindeki faiz anlayna da uygun olmaz. nk pein 100 liraya satlan bir maln bir ay vade ile 110 liraya satlmasn, 100 lirann bir ay vade ile 110 lira karlnda satm eklinde tantmak doru olmaz. Zira birincisinde maln para karlnda satm, ikincisinde ise parann para karl satm sz konusudur. Vadeli sat ciz grmeyenler, aradan mal kaldrarak bu sat parann parayla satm eklinde alglyorlar. slm hukukunda davranlarn ve hukuk ilemlerin da akseden ynnn esas alnp kiilerin niyetlerinin kendisi ile Allah arasnda bir mesele olarak grldn, niyet ve saik ok belirgin olmadka hukuk deerlendirmeye alnmad bilinmektedir. Bu adan dnldnde vadeli satn ciz, vade sebebiyle alnan farkn da hell olduunu syleyen ounluk hakldr. Bu hukuk dzeni asndan genelde byle olmakla birlikte, konunun din ve kiisel yn, kiileri vade farkna sevkeden sebepler asndan ayr bir zeminde ele alnabilir. Nitekim satc sat bedeline vade fark ekleyerek vade sresince mahrum kalaca kr hesap etmi veya enflasyonun olumsuz etkisine kar kendini korumak istemi olabilecei gibi bankalarn kredilere uygulad aylk faiz oranlarn l alarak, sat bedeline bu oran uygulam, daha akas zihnen kendini alcya kredi vermi de sayabilir. Byle olunca akidlerde maksat ve saike nem veren mam Mlikin bir maln pein ona, vadeli on bee satmn mekruh grmesi kolay anlalr. Ticar piyasada aylk banka faiz oranlar ile vade fark oranlar arasnda belirgin bir paralellik bulunduu srece, kiilerin ama ve niyetlerine gre birtakm sbjektif deerlendirmeler yapmak, hatta kiileri bu konuda ihtiyata ve sorumlulua davet etmek kanlmaz olmaktadr. Hem bu muhtemel

sakncay nlemek, hem de parann satn alma gcndeki veya maln fiyatndaki hzl ve beklenmedik deiimden zarar grmemek iin, vadeli satlan maln sat bedeli ak braklp deme zamannda, maln o gnk sat bedeli tahsil edilmektedir. Bu usul de netice itibariyle ciz olup, iki taraf asndan daha az riskli bir yoldur. G) Pey Akesi ve Ceza art Yaplan alm satm yrrle koymas halinde toplam fiyata mahsup edilmek, akidden caymas halinde satcya kalmak zere, mterinin mal sahibine ekonomik deeri olan herhangi bir ey vererek bir mal satn almas Trkede pey veya pimanlk akesi, kaporal alveri gibi terimlerle ifade edilmekte, klasik slm eserlerde el-bey bil-urbn, verilen ey de urbn (arabn ve urbn) olarak adlandrlmaktadr. Hukuk literatrnde yer alan yukardaki bu tanm her ne kadar alm satm zerine yaplmsa da, urbn, kiralama vb. akidlerde de sz konusu olmaktadr. Pozitif Trk hukukunda, akid meydana geldiinde yaplan bu tr bir deme, ayet taraflarn birbirlerine balandklarn gsterme amacna dayanyorsa buna pey akesi denir. Bunun normal artlarda hkm, bu akeyi alan tarafn onu alacana mahsup etmesidir; bir baka anlatmla pey akesinin ksm bir ifa tekil etmesidir. Eer byle bir deme akidden caymann yaptrm olmas amacyla yaplmsa, buna pimanlk akesi ad verilir. Bu durumda taraflardan her biri tek tarafl bir irade aklamas ile akidden dnebilir; fakat akidden cayan pimanlk akesini veren taraf ise verdiini terketmeyi, alan taraf ise aldnn iki mislini demeyi kabul etmi olur. Bununla birlikte Trk Borlar Kanununda pey akesi teriminin her iki durumu da kapsayabilecek bir st kavram gibi kullanld sylenebilir. Hz. Peygamberin urbn yoluyla satm yasakladna dair (el-Muvatta, By, 1) bir rivayet vardr. Bununla birlikte Hz. merin byle bir akid yapt, bn merin bu akdi ciz grd de (Zemaher, el-Fik, II, 416; bnl-Esr, en-Nihye, III, 202) rivayet edilmektedir. slm hukukularnn ounluu yukardaki hadisi esas almalarnn yan sra bu satmn, garar ierdii ve akdin gereklememe riski tad, bakasnn maln haksz ve bedelsiz yeme kabilinden olduu, bnyesinde fsid art (hibe art ve beenmedii takdirde iade etme art) bulunduu ve peinat verene tannan muhayyerliin mehul olduu gibi noktalardan hareketle, bu ekilde yaplan akdi geersiz saymlardr. Hanef fkh literatrnde, Hanef

imamlardan bu konuda ak bir gr nakledilmemekle beraber, dier ekollerin kitaplarnda Eb Hanfenin de bu grte olduu belirtilmektedir. Ahmed b. Hanbel ve urbn yoluyla satm yasaklayan hadisi sahih kabul etmeyen Hanbel bilginler ise, Hz. merin uygulamasn gereke gstererek ve akidlerde art koma hrriyetini en geni biimde tanma hususundaki eilimlerinin gerei olarak bu ekildeki alm satm ciz grmlerdir. Genel olarak amz slm hukuk bilginlerinin konuya bak yle zetlenebilir: Gnmzde ticar hayatn gerekleri ve slm hukukunun genel ilkeleri, yklendii edimi yerine getirmekte geciken tarafn mal tazminat demekle ykml olaca artnn (ceza artn) koulmasna olumlu bakmay mmkn klmaktadr. Pey akesinin de bu erevede deerlendirilmesi mmkndr. yle ki, belli bir miktar deme yapp mal alan tarafa mal iade etme hakknn tannd bir akidde, satc iin byle bir muhayyerliin tannmamas durumunda satc, mal baka birine satma ve pazarlama imknna sahip olmamaktadr. te byle bir akidde satcnn mteriden ald ve mterinin vazgemesi halinde kendisinde kalacak olan kapora, daha iyi bir satm imknn karma riskinin karl olarak deerlendirilebilir. Ancak, taraflar arasnda anlamazlk kmamas iin, eer bu muhayyerlik sresi konusunda yerleik bir teml yoksa, muhayyerlik sresinin akid esnasnda tesbit edilmesi arttr. nemli olan hukuk muamelelerde istikrar ve gveni salamak, hakszl nlemektir. Bunu gerekletirmek zere getirilecek tedbirler yerinde ve uygun karlanmaldr. H) Kr Haddi Gerek Kuran ve Snnette gerekse sahbe uygulamalarnda kr iin belirli bir oran getirilmemi ve bu husus kural olarak fert veya toplum olarak mslmanlara braklmtr. nk byle sabit bir oran her zaman, her yerde ve btn mallar asndan adaleti gerekletirmeyebilir. yleyse kr haddi meselesi esas itibariyle ekonomik ve sosyal artlara gre yeniden dzenlemesi yaplabilecek hususlardan biridir. Bu konuda, mnferit uygulamalardan hareketle bir genelleme yapmak ve sabit bir kural gelitirmek isabetli bir yol olarak dnlemez. Bunun yerine ekonomik artlar muvacehesinde genel ilkelerden hareketle zamana ve zemine gre deien bir politika izlenmesi herhalde daha dorudur. Hz. Peygamberin bu yndeki uygulamalar gzden geirilirse, Reslullahn fiyatlara mdahaleden kand ve piyasann arz-talep dengesine bal olarak doal bir biimde kendiliinden olumasn istedii aka grlr.

Mesel, Hz. Peygamberin tasvibini kazanan yle bir uygulama vardr: Resl-i Ekrem, Hakm b. Hizma 1 dinar vererek, kendisine kurbanlk bir koyun almas iin gndermi, o da bu parayla iki koyun satn alm ve birini tekrar 1 dinara satarak 1 dinar ve bir koyunla Reslullahn yanna gelmitir. Hz. Peygamber, Hakm b. Hizma hayr duada bulunmutur. (Eb Dvd, Byu, 28; Tirmiz, Byu, 34) Bu durumda, yaklak olarak % 100lk bir kr elde edilmi olmaktadr ve Resl-i Ekrem buna kar kmamtr. Yine bunu destekleyici mahiyette olmak zere Reslullahn fiyat belirlemeye (tesr) yanamad da hatrlanabilir. Bu iki uygulama esas alnrsa, slm hukukunda muayyen bir kr haddi anlaynn getirilmedii ve bunun yerine arz ve talep kanunlar dorultusunda ve serbest piyasa ortam ierisinde oluacak fiyatlarn l alnd, bu konuda bir dzenleme yapmak gerekiyorsa onun da mslman toplumlarn inisiyatiflerine brakld sonucuna gidilebilir. Prensip bu olmakla birlikte, sun mdahaleler sebebiyle arz ve talep dengesinin bozulmasndan doan sakncalar gidermek ve tketicinin ihtiyalarnn istismarn nlemek amacyla yerine gre birtakm tedbirlere bavurulabilir. Burada kr haddi ile gabin arasndaki ilikiyi ortaya koymakta yarar vardr. Baz aratrmaclar kr haddi ile gabin arasnda dorudan bir iliki kurarak, ana parann te birlik ksmndan fazla olan kr gabn- fhi saymlar ve bunun ciz olmadna hkmetmilerdir. Halbuki, gabin baka eydir, kr haddi baka eydir. Aralarnda dorudan bir balant da yoktur. nk tcir % 50 veya % 100 kr ettii halde gabin yapm olmayabilir. Bununla birlikte, ls ne olursa olsun krn mer olabilmesi iin aldatma, ihtikr, zulm ve kandrma ile hibir surette birlikte olmamas, o konuda yasal bir dzenleme ve snrlama varsa ona aykr olmamas arttr. Maln bir kusurunu gizleyerek veya aldatc reklamlarla etkileyerek yaplan satmlarda bir hakszlk sz konusu olabilir. Krn hell olabilmesi iin, ticar ilemlerde haramlardan kanmak arttr. Eer herhangi bir surette harama bulalmsa, mesel ticareti haram olan mallarn ticareti yaplmsa, faiz, karaborsa, aldatma, kandrma yaplmsa veya mterinin bilgisizliinden ve zor durumda olmasndan istifade edilmise bu takdirde elde edilecek kr hell olmaz. te yandan, gerekli grd takdirde devletin fiyatlara mdahale ederek, kr iin belirli bir l getirmesi de mmkndr ve o takdirde kamu yarar iin alnm olan bu snrlamaya uymak gerekir. Byle olunca, slmn iki asl kaynanda kr haddi iin bir snrlandrmann ngrlmemi, serbest piyasa ekonomisinin esas alnm olmas, devletin ticar hayat tabii seyrine oturtmak iin gerekli

sosyal ve yasal tedbirleri almas kaydna bal bir serbesti mahiyetindedir. mtiyazlarn ve gizli bir tekellemenin meydana geldii alanlarda devletin bu sosyal amal mdahalesine daha ok ihiya duyulmaktadr. Bu itibarla rf ve detteki mkul lleri, yasal snrlamalar gz ard ederek, insanlarn bilgisizliinden/gveninden de yararlanarak mallarn mmkn olan en yksek krla sata sunulmas, ayrca bu davrana slmda kr haddi yoktur anlayyla meruiyet atfedilmesi doru olmaz. Piyasann ve fiyatlarn hr irade ve sebest rekabet ortamnda olumas iin kr haddinin nceden belirlenmemi olmas, ticar hayatta kamu yararn hedef alan hukuk dzenlemelerin olmayaca anlamna gelmez. Sonu olarak belirtmek gerekirse, slmda kr iin belirli bir alt veya st snr konmam, bu tabii ve ahlk artlara, gerekiyorsa yasal dzenlemelere braklmtr. I) Hava Paras Kiracnn kiralanan gayri menkul boaltmas veya devretmesi karlnda yeni kiracdan (hatta baz hallerde gayri menkul mlikinden) istedii toplu bedele, bazan da mlk sahibinin kira akdi yaplrken kiracdan (periyodik demelerden ayr olarak) istedii pein bedele hava paras denilir. slm borlar ve ticaret hukukunda akdin neyi konu ald, taraflarn hak ve borlarnn ne olaca gibi akdin kuruluu ve ileyii ile ilgili temel noktalarn nceden aka bilinmesi ve belirtilmesi istenir. Hile, aldatma, beklenmedik risk ve zarar, kar tarafn zor durumda olmasndan yararlanarak ar kazan elde etme, sebepsiz ve emeksiz kazan ise knanr ve mmkn olduu lde hukuk meyyidelerle nlenmeye veya telfi edilmeye allr. Bu ve benzeri dzenlemeler, slmn insan ilikilerinde aklk ve drstl hkim klma, toplumda bar, gven ve hukuk dzenini kurma amacnn da bir parasn oluturur. Bu itibarla klasik literatrde, gnmzdeki anlamda ve uygulanan ekliyle hava paras ve hkm konusu yer almasa bile, bu hususun slm borlar ve ticaret hukukunun genel ilke ve amalar asndan deerlendirilmesi mmkndr. Hava parasnn hukuk ve din hkm aratrlrken bu det ve uygulamann genel iktisad sebeplerinin, taraflarn konum ve amalarnn da gz nnde bulundurulmas gerekir. Gnmzdeki hava parasnn bir sebebi enflasyonun kira bedeline olan etkisi ve yasal korumaclktr. yerleri ve dier gayri menkuller balangta piyasa deerinden kiralansa bile parann hzla deer kaybetmesi, kiracnn da yasalarla belli lde korunup kira

akdinin ileriki yllara tarlmas, enflasyon orannn kira bedeline yanstlmasnda da ou zaman yasal veya fiil zorluklarn bulunmas sebebiyle, kiracnn giderek ok avantajl bir konum kazand sklkla grlr. Byle durumlarda kirac, kendi emek ve gayretinin dnda ou zaman da hakll ve meruiyeti tartlabilir sebeplerle oluan bu konumunu iktisad ynden deerlendirmekte, kira szlemesinde devir yasa bulunsa bile ortaklk ve gizli kiraclk gibi eitli yollarla bu i yerini yeni kiracya hava paras denilen ykl bir mebla karl devredebilmektedir. Burada kiracnn kendine ait olmayan bir hak ve menfaat karl bedel ald ve haksz bir kazan elde ettii aktr. Bu durum zellikle vakf, belediye, hazine mal gibi kamu mallarnn uzun sre iin dk bir bedelle kiralanmas veya enflasyon sebebiyle kira bedelinin giderek sembolik bir deme durumunu almas halinde daha ok grlmektedir. Bu tr mallar teden beri, gerek ynetimlerindeki geveklik gerekse halkn bu tr mallarla ilgili yanl telakki ve eilimleri sebebiyle zaman zaman haksz kazan ve istismar konusu olmaktadr. Bu yzdendir ki, sonraki dnem Hanef fkhnda, bu tr mallarn ancak yl iin kiraya verilebilecei, kira bedelinin de piyasa deerinden aa olmayaca belirtilerek belli lde nlem alnmaya allmtr. Fkh kitaplarnda gnmzdeki hava parasna benzerlik gsteren ilk rnek ve tartmalar da vakf mallarnn kiraclnn belli bir bedelle devri sebebiyle gndeme gelmektedir. Vakf maln icreteyn usulyle kiralanmas halinde yeni kiracdan alnan bu bedel hakl bir sebebe dayansa da, dierlerinde kiracnn ou defa vakfa ait hak ve menfaat karl bedel ald sylenebilir. Gnmzde uygulanan ekliyle hava parasnn ikinci sebebi ise, zellikle i yeri kiraclnda kiracnn oluturduu mteri potansiyelinin, isim ve marka hakknn, i yerinde bulunan demirbalarn veya i yerine yaplan harcamalarn yeni kiracya bedel karl devridir. Kira szlemesinin de buna imkn vermesi halinde, kiracnn bu durumda haksz ve sebepsiz bir kazan elde ettii sylenemez. nk kirac burada mal sahibine ait olan bir hak ve menfaati deil, kendi emek, fedakrlk ve gayretinin sonucu oluan bir hakk satmaktadr. lk dnem Hanef hukukular mcerret ve mnev haklar ve menfaatler karlnda bedel almay ciz grmemiken, daha sonralar rf ve toplumsal ihtiyalar sebebiyle bu ciz grlmeye balanmtr. ada slm hukukular telif hakk, patent ve isim hakk da dahil, mnev haklarn satn ciz grmekte, karlnda bedel alnmasnn haksz kazan olmayacan ifade etmektedirler. Byle olunca, kiracnn bu mahiyetteki haklar iin alaca karln ciz olmas gerekir. Kiracnn

devre yetkili olup olmayacanda ise ncelikli olarak kira szlemesine, sonra da o blgede yerleik rf ve uygulamaya baklr. Hava parasnn dier uygulama ekilleri de yukarda zetlenen iki yaklam iinde ele alnp deerlendirilebilir. Sz gelimi, mal sahibinin kira akdi balangcnda kiracdan aylk demeler dnda pein olarak ald toplu para, hava parasndan ziyade kira bedelinin bir paras eklinde grlmeli ve kira akdinin herhangi bir sebeple feshi halinde de ona gre ilem grmelidir. Kirac belli bir sre iin pein deme ile kiraya tuttuu gayri menkul sresinden nce tahliye etmesi halinde, kullanmad sreye isabet eden kira bedelini mal sahibinden hakl olarak talep edebilmelidir. Bu konuda taraflar aras kira szlemesi esas olmakla birlikte, mal sahibi bu erken tahliye sebebiyle ak bir zarara uramad srece sz konusu bedeli en azndan dinen ve ahlken iade etme ykmllndedir. Buna karlk kira sresi sona erdikten sonra, kiracnn yasalarn korumasndan veya zilyedliin salad fiil durumdan yararlanarak kiralanan tahliye iin bedel talep etmesi ise haksz bir taleptir. Nitekim slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin 1988 ylnda Ciddede yaplan IV. Dnem Toplantsnda da benzeri bir karar alnm, kira akdi devam ederken kiralanan erken tahliye eden kiracnn kalan kira sresi karlnda yeni kiracdan veya mal sahibinden alaca bedel ciz grlrken, kira sresi sona erdikten sonra kiralananda artk gayri menkul mlikinin hak sahibi olduu, onun muvafakati olmadan kiralanann bir bakasna devredilmesinin ve bunun iin bedel alnmasnn ciz olmayaca belirtilmitir. Akid ve hukuk ilemlerde taraflarn hak ve ykmllkleri arasndaki dengeyi korumak, haksz kazanc nleyip kiileri sadece aln terlerinin ve mer haklarnn karln almaya ikna etmek olduka zordur. Bunun hukuk kurallaryla ve madd yaptrmlarla salanmas da ou defa mmkn olmaz. Her eyden nce taraflarn hak ve hakkaniyeti bilmeleri, kul hakk ihllinin ar bir vebal yklediine inanmalar, sorumluluk duygularnn yeterince gelimi olmas ve bunun olumlu etkilerinin insan ilikilerine yansmas gerekir. Gnmzde slm, ok snrl ve dar bir erevede anlald ve uyguland, slmn insan ve hayat btnyle kucaklayan akde ve retisi iyi kavranamad iin, iktisad ve hukuk ilikiler kendi piyasa artlar ve dinamii ierisinde olumakta, meruiyetinin lsn kendisi koymakta, sonuta da gl ve becerikli kimselerin daha hakl olduu bir fiil durumlar ortam domaktadr. Artk bu noktadan sonra kiilerin din duygu ve inanlar bile kazancn hakszln grmede yetersiz kalmaktadr. Bu itibarla, hava paras da dahil iktisad ve ticar hayatta cr eitli ilem ve

kazan yollarnn mer ve ciz olup olmadn evrenin genel kabulne gre deil de slmn hak ve meruiyetle ilgili genel ilke ve amalarna gre deerlendirmek gerekir. Hell kazancn yolu da insan ilikilerinde karlkl rzy gzetmek, hakl ve hell kazanc gaye edinmek, mlkiyet hakkna saygl olmak ve mal sahibinin gnl honutluu bulunmadka hak ve hukukuna el uzatmamaktan geer. J) Borsa ve Hisse Senedi Bat kkenli bir terim olan borsa, devletin kurduu ve denetledii zel hukuk kurallar iinde taraflarn kar karya gelip ticar deere sahip mallarn alm satmn yaptklar kurum, devamll bulunan pazar yeri olarak tanmlanr. Borsa nceleri ticaret ve sanayi borsalar, tarm rnleri borsalar, altn borsas eklinde doup gelimi ise de gnmzde hisse senetlerinin, tahvil, hazine bonosu ve kambiyo belgeleri gibi kymetli evrakn alnp satld menkul kymetler borsas n plana kmtr. Borsa denince de artk bu son tr anlalmaya balanmtr. Tahvil, hazine bonosu gibi faizli bor senedi mahiyetindeki kymetli evrakn alm satm, bunlar ister devlet isterse hususi ahs ve irketler karsn, faizle bor alp verme niteliinde olduundan ciz grlmez. Dvize endeksli tahviller ve bor senetleri iin de durum ayndr. irketlere ortakl temsil eden hisse senetlerine ve irketlerin kr ve zararna ortakl ifade eden kr-zarar ortakl belgelerine gelince durum farkldr. ktisad ilikilerin younlap sermaye piyasasnn nem kazand gnmzde hisse senetleri, sermaye piyasasnn en nemli arac haline gelmi ve bir ortaklk belgesi olarak deil de bamsz bir mal olarak alnp satlmaya balanmtr. Yine kr getiren baz tesisler devlet tarafndan kr ortakl yoluyla halka alm, bylece faizden kanan kesimin birikimleri de devreye sokularak toplanan sermaye ile yeni i sahalarna ve yatrmlara ynelme imkn bulunmutur. Ancak bu gelimeler, bu tr kymetli evrakn alm satmnn fkh hkmyle ilgili baz farkl yaklamlar da gndeme getirmitir. Trk ticaret hukukunda menkul kymetler, belgede yer alan hakkn niteliine gre alacak senetleri ve ortaklk senetleri eklinde iki ana gruba ayrlabilir. Bir para borcunu ve alacan temsil eden tahviller, kr ve zarar ortakl belgeleri, finansman bonolar ve gelir ortakl senetleri mahiyeti itibariyle para ve alacak senetleridir. Buna karlk mal haklarn yan sra ynetime katlma gibi haklar da salayan ve gerek bir ortaklk ilikisi kuran hisse senedi ise, ortaklk senetleri grubunun tipik rneidir. te

yandan menkul kymetlerin, salad gelirin zelliine gre, sabit gelirli ve deiken gelirli senetler eklinde ikiye ayrlmas da mmkndr. Tahviller sabit gelirli; hisse senetleri, kr ve zarar ortakl belgeleri, gelir ortakl senetleri ise deiken gelirli senetlerdir. Ortaklk senedi ve deiken gelirli senet mahiyetinde olan hisse senetleri, Trk hukukunda anonim ve payl komandit irketlerde paylar temsil eden bir kymetli evraktr. En nemli fonksiyonu da pay temsil etmesidir. Hisse senetlerinin bir baka zellii de pay tedavl ettirebilmesidir. Hisse senetleri, ortakln sermayesinin belli bir payn temsil ettiinden itibar kymete sahiptir; borsada alnp satlabilen birer kymetli evraktr; hatta borsann en nemli aralarndan biridir. Hisse senedinin piyasa/borsa deeri ise, eitli faktrlere bal olarak itibar deerinin altnda veya stnde olabilir. Hisse senetleri, nama yazl veya hamiline yazl eklinde ikiye ayrlabildii gibi di ve imtiyazl hisse senetleri eklinde de ikiye ayrlabilir. Hisse senedi, sahibine mal haklar ve ynetime ilikin haklar salar. Mal haklarn banda, kr pay alma hakk, rchan hakk, bedelsiz pay alma hakk, tasfiye pay hakk vb. gelmektedir. Kanunlar, geni halk kitlelerinin yatrmlara itirakini salamak iin ortaklklarn hisse senedi arzna belli artlarda izin vermekte, hisse senedinin iki taraf iin de gvenli bir finans ve gelir arac olmasn salayc birtakm tedbirler almaya almaktadr. Gnmzdeki youn ticar ilikilerin ve iktisad faaliyetlerin borsayla, bankayla ve faizle sk ilikisi ve i ie olmas, hakl olarak mslmanlarn bu tr gelimelere kaygyla bakmasna yol amakta, bu arada anonim irketlerin ve hisse senetlerinin er hkm konusunda farkl yaklamlara ve yorumlara sebep olmaktadr. Sermaye piyasasnn kurulu aamasnda olduu, devlet denetiminde ve yasal dzenlemelerde de boluklarn bulunduu toplumlarda ve dnemlerde bu tereddt ve kayglar hakl olarak daha da artmaktadr. Ancak teorik erevede kalarak ifade etmek gerekirse tahvil, genelde sahibine nceden belirlenen miktarda sabit bir faiz geliri temin eden bir bor senedi ve dn ilemi olduundan kural olarak faizli ilem saylr. Bu yzden de getirisi ne oranda olursa olsun, tahvilden bir yatrm arac olarak yararlanmann dinen ciz olmadnda gr birlii vardr. Hisse senetleri ise, irketin krna gre getirisi deien bir ortaklk senedi olduundan, mahiyeti itibariyle tahvilden farkldr. Hisse senetlerinin er durumu ve hkm konusunda, ada slm bilginlerinden ok az konuyu zel bir aratrmaya tbi tutarak fikir beyan etmitir. Bir ksm, hisse senedinin

ihracnn ve alm satmnn ciz olmad, ounluk ise cevaz ynnde gr belirtmitir. amz mslman iktisatlarndan bir ksm, Batdan alnan ada irketlerin ve zellikle sermaye irketlerinin, bu arada hisse senetlerinin de Batnn kapitalist ve smrgeci bak asn ve deerlerini yansttn, slm hukukunun irketlerle ilgili yerleik form ve kurallarna uymadn ileri srmekte ve eran ciz olmadn, bu irketlerle yaplacak muamelelerin btl olacan, dolaysyla krnn hell olmayacan ifade etmekte, netice itibariyle de hisse senetlerini ciz grmemektedir. Gereke olarak da, yukarda aktarlanlara ilve olarak, hisse senedinin piyasa deerinin birok faktre bal olarak deitiini ve irket varlndan ayrlarak mstakil bir kymet kazandn, irketlerin mal varlnda hell ve haramn, faiz ve gayri mer kazancn i ie olduunu ileri srmektedir. Bu konuda grn aklayan ada slm bilginlerinin ve yazarlarnn ounluu, hisse senedinin, kr ve zarar ile birlikte irketin mal varlna ortakl temsil ettii dncesinden hareketle kural olarak hisse senedi alm satmn ciz grmekte, hisse senedinin salayaca haklar ve bu haklarn kullanm eklini kanun ve anlamalarn belirleyeceini ifade etmektedirler. Bu grup ilim adamlar arasnda Muhammed Eb Zehre, M. Ysuf Ms, Mahmd eltt, Abdlvehhb Hallf, Ali el-Haff, Abdurrahman Hasan gibi isimler bata gelmektedir. Hisse senedinin ihracnn ve alnp satlmasnn fkh kurallar asndan da ciz olduunu ifade eden mslman limlerin dayandklar gerekeler u ekilde zetlenebilir: irket, sermayesini belli hisselere ayrmakta ve isteyen bu hisselere sahip olmaktadr. Hisseler irkete tbi olarak kr ve zarara aktr. Hisse senedine dayal irket nevi klasik doktrinde mudrebe ad altnda mubah klnm olup, mudrebede de kr ve zarara ortak olma esas vardr. Gerekli er artlar tayan bir irkete bu ekilde hisse senedi alarak ortak olmann cevaznda phe yoktur. Hatta, Batnn ticaret hukukundan alnan anonim irketlerin ana hatlaryla slm fkhndaki irket trleri iinde mtalaa edilebilecei, dinin temel ilke ve kurallarndan biri ile atmad srece, ihtiya ve kalknma sonucu ortaya kan ve kamu yararna ynelik olan bu nevi gelimelerin alnmasnda din bir sakncann bulunmad da aktr. Gnmz slm bilginlerinin ounluu hisse senedi alm satmn kural olarak ciz ve bu yolla elde edilecek kazanc hell saymakla birlikte, konuyu deiik ynleri ile inceleyen yazarlar, irketin dinen ciz olmayan alanda

faaliyet gstermemesi gerektii kaydna nemle iaret etmekte, anonim irketlerin ileyiindeki baz aksaklklara ve hakszlklara dikkat ekmekte, itibar kymetinden daha dk bedelle hisse senedi ihracna, imtiyazl hisse senetlerine, belli maduriyetlere sebep olmalar alarndan itiraz etmektedirler. Ancak anonim irketin ve hisse senedinin tabiatnn gerei olmayan bu olumsuz gelimeler, sermaye piyasasn ibe altnda brakan speklatif hareketler haliyle anonim irketin ve hisse senedinin cevazn dorudan etkilemez. Hisse senetlerinin bir ortaklk belgesi olarak deil de bamsz bir mal eklinde alnp satlmasnn ciz olmad tezi de doru deildir. Mubah ve ciz olu asl olduundan, kendi bana bir mal haline gelmi, alm satmyla kr hesaplanan bir hisse senedinin cevazn engelleyen gl bir gereke mevcut deildir. slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin giriimiyle 1988 ylnda Rabatta toplanan Borsa Seminerinin sonu bildirisinde ve ad geen akademinin 1992 ylnda Ciddede yaplan VII. Dnem Toplantsnda hisse senetlerinin kr ve zarara itirak etmesi sebebiyle kural olarak hell olduu, fakat er hkmnn bunu karan irketin ticar ilem ve amalarnn mer oluuyla yakndan ilgili bulunduu belirtilmitir. irketin faiz, iki imali ve ticareti, karaborsaclk, hile, yalan ve aldatma gibi dinen haram vastalarla kazan salamas halinde hisse senetlerini alp satmann ve bundan gelir elde etmenin haram ve msiyete itirak etmek olduundan ciz olmayaca bildirilmi, esasen faaliyet alan haram ilemler yapma, dinen yasak hizmet ve mal retiminde bulunma olmamakla beraber, baz haram ilemlere taraf olmas sebebiyle irketin krna haram kazan karm olmas hallerinde ise, pay sahiplerinin bu miktar yaklak olarak hesaplayp kendisinin hayr ve hasenat niyeti ile olmakszn ve toplum hakk olduu inanc ile hayr yolunda harcamas tavsiye edilmitir. Daha nce de deiik vesilelerle ifade edildii gibi, slm borlar ve ticaret hukukunda taraflar beklenmedik zarar ve maduriyetlere iten her trl bilinmezlik, kapallk ve risk mmkn olduunca nlenmeye allm, aklk, drstlk ve gvenin hkim olaca bir bor ilikisi ve ticar hayat kurulmaya allmtr. Buna karlk, zellikle sermaye piyasasnn belirli bir dzen ve istikrara kavumad, gnlk siyas kararlarla ve bask gruplarnn mdahaleleriyle kolayca yn deitirebildii ve byk apta deiikliklerin yaand, speklatif mdahalelerin ve sun fiyat oluumlarnn iyi niyetli yatrmclar madur ettii toplumlarda borsa bir tr kumar ve risk ticareti grnmn alabilmektedir. Bu durumda slmn yukarda zikredilen gven ve akl salamaya ynelik ilke ve kurallarnn gerekletii

sylenemez. Bu itibarla, tpk irketin gayri mer alanda faaliyet gstermesinin, karaca hisse senedi ticaretinin hkmn etkiledii gibi, sermaye piyasasnda hkim olan bu risk ve kargaa ortam da hisse senedinin hkmn geici olarak etkileyebilir. Fakat bu giderilmesi ve nlem alnmas gereken geici bir durum olup hisse senedinin aslen ciz olduu hkmn deitirmez. Halkn elinde bulunan kk aptaki tasarruflarn birleerek gl bir finans kayna tekil etmesi ve yatrma ynelmesi lke ekonomileri iin ne kadar yararlysa, mslmanlarn slmn ngrd ilkeler ve sakndrd yasaklar dikkate alan, mer alanda ve mer tarzda faaliyet gsteren borsay ve ticar organizasyonlar kurmaya ve desteklemeye ynelmeleri de o derece nemlidir. Din hassasiyetini yitirmemi kimselerin gsterebilecei bu tepki ve i birlii, sermaye piyasasnda gven, drstlk ve istikrarn dllendirilmesi anlamna da gelecei iin, bu tavrn neticede lke ekonomisine nemli lde yarar salayaca aktr. K) Sigorta Kelime olarak da gven, emniyet ve garanti anlam tayan sigorta kavram, riskin oalp yaygnlamas karsnda insann kendini biraz daha gvende hissetmesi araynn rndr. Bat toplumlarnda be alt asrlk kkl bir gemii ve yaygn bir uygulamas olan sigorta, slm dnyasna ok daha ge intikal etmi ve zellikle son yzylda dinen ciz olup olmad youn bir ekilde tartlmaya ve deerlendirilmeye balanmtr. Sigorta, belli bir teknik ve sistem ierisinde kaza ve kayplarn zararn telfi etmeyi amalayan ve karlkl deme esasna dayanan akd bir sistemdir. Bunun uygulanmasna temel tekil eden ve sigorta eden ile sigorta edilen arasnda belli haklar ve ykmllkler douran akde de sigorta szlemesi denir. Daha ak bir ifadeyle sigorta szlemesi ile, sigortal belli bir prim demeyi, mal vermeyi, sigortac da buna karlk olarak szlemede belirtilen bir kaza ve zararn meydana gelmesi halinde bunu telfi etmeyi veya belli bir mebla demeyi taahht etmektedir. Sigorta yeni bir szleme tr olduundan, slm hukukunun klasik kaynaklarnda buna dair bir gr bulunmamas tabiidir. Ancak bu durum konunun, slm hukukunun genel ilkeleri ve amalar erevesinde din bir deerlendirmeye tbi tutulamayaca anlamna gelmez. Aksine slm bilginlerinin byk ounluu, meselenin srf bu yzden er deerlendirme dnda braklamayaca noktasnda fikir birlii etmi ve slm hukukuyla ilgili eserlerindeki

zmlerin ok nemli bir blm bu yaklama gre belirlenmitir. Buna gre, sigortann din hkmn slm hukukunun genel prensip ve amalar erevesinde aratrrken, phesiz slm hukukularnn benzeri meseleler karsnda ortaya koyduklar gr ve tavrlardan da, konuyu deerlendirmeye yardmc hareket noktalar ve ipular olarak yararlanlmas gerekir. ncelikle belirtmek gerekir ki, sigorta sisteminde, kaza ve zararn meydana gelmedii durumlarda denen primlerin karlksz kalmas, kaza ve zarar meydana geldiinde ise primler tutarn ok aan bir meblan denecek olmas, klasik akid yaplarna ve llerine gre bir belirsizlik ve dengesizlik tadndan, sigortann er hkm konusunda ciddi tereddtler ve itirazlar olmutur. Ksa bir tarihe vermek gerekirse, sigorta slm dnyasnda ilk defa bundan yaklak iki asr nce mehur Hanef hukukusu bn bidn (. 1252/1836) tarafndan sz konusu edilmitir. bn bidn gayri mslimlerin mslman tcirlere sigortal olarak tamaclk yaptndan bahisle, sigortacnn telef olan mal hukuken demek zorunda olamadn, gayri mslim de olsa byle bir borcunun bulunmadn belirtir. Gereke olarak da bu ekil tamann emanet, riyet ve icre akdi hkmlerine tbi olduunu, dolaysyla tamacnn ancak kast ve kusur halinde tazmin ykmllnn bulunacan belirtir. Her trl helk ve ziyanda onlar sorumlu tutmann klasik Hanef ictihadlarna uygun olmadn, bunun fsid bir akid olduunu, dman lkesindeki mslman tcir iin ise sigorta yoluyla denen hasar bedelini almann ciz olabileceini ifade eder (Reddl-muhtr, IV, 169-173). Osmanl dneminde sigorta sistemine ilk defa 1864 tarihli Deniz Ticaret Kanununda temas edilmi, 1870 ylnda stanbul-Beyolunda vuku bulan byk yangnda eyhlislmlktan sigortann cevaz hakknda fetva alnmtr. Yine 1327de eyhlislmlktan hayat sigortas hakknda fetva sorulmu, verilen fetvada slm lkesinde hayat sigortas ciz grlmemi, yabanc lkede ve yabanc sigortac ile yaplan sigorta akdi ve bundan doan tazminat ve deme ciz grlmtr. Sigortann er hkm konusundaki tartma ve gr beyanlar, son yzylda giderek daha da younlamtr. Ancak tartmalar ve slma aykrlk iddialar daha ok cretli sigorta sistemi ile ilgilidir. Devletin tesis ettii sosyal sigorta veya karlkl yelik sigortas genelde ciz grlmektedir. Byle olunca konuyu sigorta trne gre ayr ayr ele almak gerekir.

1. Sosyal Sigorta. Devletin btn vatandalarn kapsayacak ekilde yangn, kaza, hastalk, isizlik, kimsesizlik gibi durumlarla kar karya kalanlar himaye edici sosyal dayanma ve btnlemeyi salayc geni bir sigorta sistemi kurmas ve vatandalarna da bu konuda dil, dengeli birtakm dev ve ykmllkler yklemesi, slmn da kurulmasn devaml tevik ettii bir sistemdir, slmn amacna ve ruhuna da uygun dmektedir. 2. Karlkl yelik Sigortas. Bir i koluna mensup iilerin, yelerin ortak katlmyla gerekleen ve ilerinden birisi bir felketle kar karya kaldnda onun zararn telfi etmeyi amalayan bir sigorta sistemi de, sosyal sigortann daha dar alandaki bir uygulamas mahiyetinde olup elbette tevike deer, makbul bir sigorta eididir. slm hukukunda teden beri mevcut olan kle sistemi, hatta kasme usul ve sistemi, toplu demeleri ve ykleri belli bir kesime yayma, sorumluluklar paylama amacn tar. Maktuln diyetini demeyi sadece sulu zerinde brakmayp onun yakn akrabalarna da deme sorumluluu getiren kle sistemi Hulef-yi Ridnden itibaren daha da gelitirilmi ve giderek belli i kolu ve meslek gruplar yeleri arasnda ortak bir dayanma ve yardmlamaya dnmtr. Kasme de, fili mehul bir cinayete kurban giden kimsenin kan bedelinin (diyet) belirli bir usul erevesinde belirli bir blge halkna paylatrlarak detilmesi sistemidir. slm ncesi dnemde de cr olan bu sistemi slm, belli bir sosyal dayanmay hedeflediinden devam ettirmitir. 3. cretli-Ferd Sigorta. Sigortann nc eidi ise toplumumuzda ok daha yaygn olan cretli sigorta sistemidir. Bunda ise, sigortac kaza, yangn, lm gibi durumlarda zarar telfi etmeyi veya belli bir mebla demeyi stlenmekte, bunlar meydana gelmezse hibir deme yapmamakta, sigortal taraf da periyodik olarak belli bir deme yapmay (prim) stlenmektedir. Bu nevi sigortada, slm hukukunun szlemeleri olabildiince arndrmay hedefledii belirsizlik, aldanma, ansn belirleyici rol stlenmesi, ar aldanma gibi olumsuz ncelikler belli lde de olsa mevcut olduundan, son devir slm bilginlerinin nemli bir ksm bu tr sigortay slm hukukunun ilke ve amalar ile badar bulmamaktadr. Bir grup slm bilgini ise aksi grte olup bu nevi sigortay da ciz grmektedir. cretli sigortay ciz grmeyen mslman limler ve bunlarn ileri srdkleri gerekeler u ekilde zetlenebilir: Osmanl eyhlislmlarndan Mustafa Sabri Efendi, cretli sigortay kumar ve faizle ilikisi sebebiyle ciz grmemi, karlkl sigorta ile ticar irketin birlemesinden ibaret yeni bir

sigorta sistemi nermitir. Msrl bilginlerden Muhibbddin Hatb, cretli sigortay kumara benzeterek reddetmekte, karlkl sigortay ise slmn ruhuna uygun bir yardmlama olarak grp bunu tasvip ve tevik etmektedir. Muhammed Buhayt el-Mut ise sigortay btn nevileriyle reddedip haram grmektedir. Ysuf Kardv, cretli sigortann karlkl yardmlama saylamayacan, irket akdi de olmadn, faizle yakn bann bulunduunu belirterek ciz grmemekte, sosyal ve genel sigortay tavsiye etmektedir. Msrl mslman limlerden Muhammed Eb Zehre, sosyal ve karlkl yardmlamaya dayanan sigorta szlemelerini mubah saymakta, cretliprimli sigortay ise, kumar veya kumar phesi bulunduu, bilinmezlik ihtiva ettii, faizle yakn alkas olduu iin mekruh grmekte; ayrca, cretli sigortay gerektiren iktisad bir zaruretin bulunmadn da ifade etmektedir. Muhammed Eb Zehre dier birok slm limi gibi sigortay tamamen reddetmeyip, belli nevi ve ksmlara ayrmakta, bir ksmn ciz grrken dier bir ksmn da mekruh yani sakncal grmektedir. Ezher niversitesi retim yelerinden Muhammed el-Meden de bu konuda haramdr, helldir gibi genellemeler yaplmasn doru bulmayp, konunun uzmanlarca incelenip ksm ve nevilere gre ayr ayr deerlendirilme yaplmasn nermektedir. ada limlerden Ahmed Th es-Sens de, sigorta akdini bir ynyle slm hukukundaki muvlt akdine benzetmekte ve mesuliyet sigortasna lml bakmaktadr. Muhammed Hamdullah, sosyal dayanmay ve sorumluluu olabildiince geni bir kesime yayp karlkl yardmlamay salayacak ve devlet eliyle kurulacak bir sosyal sigortay, ticar irket hviyetindeki karlkl sigortay ciz grp tevik ederken, cretli sigorta sisteminin slmda ho grlmediini, bir bakma ans oyununa benzediini ifade eder. Dnya slm Birliine bal Fkh Akademisinin 1977 ylnda Mekkede yapt toplantda yelerin byk ksm ise, sigortann btn nevileriyle haram olduunu belirterek u gerekeleri ileri srmlerdir: 1. Sigorta akdi garar (belirsizlik) iermektedir. nk iki taraf da ne verip ne alacan tam bilmemektedir. 2. Sigorta kumarn bir eididir. 3. Sigorta her iki neviyle de faizi (ribel-fadl ve ribenin-nese) ierir. 4. Sigorta, bedelsiz olarak bir bakasnn maln alma demektir. Bu ise yette yasaklanmtr (en-Nis 4/29). Son devir slm bilginlerinden Msrl M. Red Rz, Muhammed Abduh, M. Ysuf Ms, Muhammed el-Beh, M. A. Mennn ve Mustafa Ahmed ezZerka gibi limler ise, baz kayt ve artlar ileri srmekle birlikte kural olarak

sigorta akdini ciz grmektedirler. Gereke olarak da sigortann, karlkl yardmlama ve dayanma, sermaye-emek ortakl, veklet ve temsil akdi erevesinde kaldn, slmn da ferdin mal ve gelecei asndan gvencede olmasn, fertler arasnda dayanma ve yardmlamay tevik ettiini, insanlarn ni felket ve zararlara kar korunmasnn ve ykn geni kitlelerce paylalmasnn mubah ve gerekli olduunu ve slm kaynaklarnda da bunu destekleyen akid ve uygulama rnekleri bulunduunu ileri srerler. Konuyla ilgili derinlemesine bir aratrma yapan Mustafa ez-Zerka, sigortay kural olarak olumlu bulurken slmn genel maksatlarndan, slm borlar ve akidler hukukunun ilkelerinden hareket etmekte, bey bil-vef akdiyle kyaslama yapmakta, sigortann gerekte bir ans oyunu olmayp karlkl yardmlamaya dayanan ve kr gayesi de gden bir iktisad messese olduunu ileri srmektedir. Sigortay bir nevi kumar, mterek bahis ve ans oyunu sayan, tevekkle aykr bulan, bilinmezlik ve belirsizlik (garar) unsurlar ierdiini ileri sren grleri ayr ayr cevaplandrarak reddetmekte, sigorta irketinin faizle itigal etmesini ciz grmemekle birlikte bunu sigortann ciz olup olmamasndan ayr mtalaa etmektedir. Sonu olarak da, karlkl yardmlamaya dayanan yelik sigortasn slmn ruhuna uygun bir sistem olarak grp tecviz ve tevik etmekte, cretli-primli sigortay da slm hukukunda benzeri akid ve uygulamalarn bulunduu, slmn genel ama ve ilkelerine uygun olduu, haram olduuna dair bir delilin de bulunmad gerekeleriyle ciz grmektedir. slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin 22-28 Aralk 1985 tarihleri arasnda gerekletirilen II. Dnem Toplantsnda, sigorta ve reasrans konusunda sunulan aratrmalar, daha nce dier fkh akademileri ve ilm kurullarn ortaya koyduu grler derinlemesine incelenip tartldktan sonra, 9 nolu karar ile u sonulara ulalmtr: 1. Ticar sigorta irketlerinin uygulamakta olduu sabit prim esasna dayal ticar sigorta szlemesi, akdi geersiz klacak lde byk garar (belirsizlik) iermekte olup, dinen haramdr. 2. slm mumelt llerine uygun olan alternatif szleme, teberru ve yardmlama esasna dayal sigorta szlemesi ve yine ayn esasa dayal reasrans szlemesidir. 3. Mslman toplumlarn ekonomilerinin smr dzenlerinden kurtulabilmesi iin, slm lkelerini yardmlama esasna dayal sigorta ve reasrans kurumlar tesis etmeye armak gerekir.

Din leri Yksek Kurulunun sigorta ile ilgili, 07.04.2005 tarihli 64 nolu karar da u ekildedir: Sigorta; sigortacnn, bir prim karlnda dier bir kimsenin para ile llebilir bir menfaatini halele uratan bir tehlikenin (rizikonun) meydana gelmesi halinde tazminat vermeyi yahut bir veya birka kimsenin hayat mddetleri sebebiyle veya hayatlarnda meydana gelen belli bir takm hadiseler dolaysyla bir para demeyi veya sair edalarda bulunmay stlendii bir akittir (Trk Ticaret Kanunu Madde 1263). Sigorta, slm'n ilk dnemlerinde bilinmeyen, yakn zamanlarda ortaya km bir akittir. Bu nedenle sigorta konusunda fkh kaynaklarmzda bir aklama bulunmamaktadr. Bu konuda ilk defa gr beyan eden, bn bidn'dir. Ad geen mellif sigorta konusunu, Radd'l-Muhtr adl haiyesinin Kitabu'l-Cihd blmnn Mste'men alt bal altnda ele almtr. ada aratrmaclar sigorta konusunu incelemi ve din hkmn aklamaya almlardr. Sosyal sigortalar ve karlkl sigortann caiz olduu konusunda bu bilginler ittifak etmekle birlikte, ticar sigortann hkm konusunda gr ayrl ierisindedirler. Ticar sigortann hkm konusunda ayr gr bulunmaktadr: 1. Birinci gre gre, ticar sigortalarn hibir eidi caiz deildir. Zra ticar sigortada bilinmeyen unsurlar bulunmakta, bu ilem kumar veya mterek bahse benzemekte, faiz iermektedir. Ayrca sigorta haksz tazmindir. Sigorta akdi, gvence gibi objektif olmayan bir eyin satdr. Sigorta ve zellikle hayat sigortasnda takdir-i ilhye meydan okuma vardr. slm'n yasaklad bu unsurlar tayan sigortann da haram olmas gerekir. Buna gre, sigortacnn prim, sigortalnn da tazminat almas caiz deildir. 2. kinci gre gre, hayat sigortas caiz deildir; mal ve eya sigortas ise esas itibariyle caiz olmakla birlikte, dinen ho deildir. Ayrca faiz esasna dayanan sigortalar caiz deildir. 3. nc gre gre, sigortay yasaklayan kesin bir nass bulunmadndan, faiz karmamas ve genel ahlka aykr olmamas artyla sigortann btn eitleri caizdir. Zira akitlerde asl olan, yasaklayc bir nass bulunmadnda helal olmasdr. slm dini, yeni gelimeler karsnda ortaya kan durum ve artlara cevap verebilecek zellie sahiptir. Hz. Peygamber dneminde bulunmayp daha sonra ortaya kan akitler iin de durum byledir. Bu akitler, slm hukukunun esaslarna muhalif bir unsur ihtiva etmiyor; akdin mevzuu,

irade beyan, karlkl rza gibi dinen aranan btn unsur ve artlar tayorsa sahihtir. Sigorta da, Hz. Peygamber dneminde olmayan ve klasik fkh kaynaklarnda yer almayan, yeniada ortaya km bir akittir. Bu itibarla sigorta, dinin maksatlar dorultusunda ve nasslarn genel ilkeleri nda deerlendirilerek hkm ortaya konabilir. Bu amala ncelikle sigorta konusunda yaplan tenkitler ele alnacak, daha sonra da genel bir deerlendirme yaplacaktr. a) Sigorta ve Garar/Cehalet likisi Baz bilginler, sigorta akdi yaplrken, rizikonun gerekleip gereklemeyecei, gereklemesi halinde ne kadar tazminat denecei bilinmedii iin garar unsuru tamas sebebiyle caiz olmadn sylemilerdir. Garar, akdin haksz kazanca yol aacak lde kapallk tamas demektir. Hukuk ilemlerde ve zellikle de iki tarafa bor ykleyen szlemelerde, akdin konusunun bilinir ve belirli olmas gerekir. Kur'n ve snnette, szlemelerde aklk, drstlk ve gven ilkeleri zerinde srarla durulmutur (bk. Bakara 2/188; Nis 4/29). Alverilerde garar yasaklayan hadislerden (Buhr, Buy', 75; Mslim, Buy', 4) hareketle slm hukukular, akitlerde nemli lde kapallk ve risk ieren, taraflar arasnda anlamazla yol aan gararn yasak olduu konusunda ittifak etmilerdir. Ancak hangi derecedeki gararn, hangi tr akitlerde etkili olaca konusunda ihtilaf etmilerdir. Genel olarak garar, nem ve derecelerine gre; akdi iptal edici, akdi ifsat edici ve kanlmas mmkn olmayan garar eklinde e ayrlabilir. Kanlmas mmkn olmayan gararn akde herhangi bir tesiri yoktur. Buna karlk, nemli lde kapallk ve risk ieren, ana karnndaki yavru, kam hayvann satm gibi akitler batldr. Kapallk ve risk, eer akdin konusunun vasf, miktar ve vade gibi hususlarda olup, daha sonra giderilebilir lde ise, bu tr garar, akdi ifsat eder. Bu belirsizlikler ortadan kalktnda, sahih bir akde dnr. Cehaletle ilgili olarak; taraflar arasnda ekimeye yol amas kuvvetle muhtemel olan akdin konusundaki cehaletin, akdin shhatine engel olduu; ekimeye yol amayaca kuvvetle muhtemel olan durumlarda ise, akdin shhatine engel tekil etmeyecei konusunda alimler ittifak etmilerdir. Buna karlk ekimeye neden olmas muhtemel durumlarda, akdin shhatine mani tekil edip etmeyecei hususunda ihtilaf etmilerdir.

Garar ve cehaletle ilgili dzenlemelerin amac, hukuk ilemlerde karlkl rzay, aklk ve drstl salamak, taraflarn beklenmedik bir zarar ve risk altna girmesine, aldatlmasna engel olmaktr. Hz. Peygamber'in yasaklad tasarruflara bakldnda, yasak olan gararn, karlksz olarak bir tarafn kazancn dier tarafn da zararn ansa balamas bakmndan, akdi kumar haline getirecek derecede ar belirsizlikler olduu grlr. Buna gre akdi bozacak gararn derecesi, gnn artlarna gre belirlenebilir; ortaya kan yeni hukuki ilemler de bu dorultuda hkme balanabilir. Dier taraftan garar, bizzat kendisi haram olduu iin deil, tartmaya ve insanlarn birbirlerini aldatp haksz kazan salamalarna yol at iin haram klnmtr. Bu balamda sigorta deerlendirildiinde sigortada, tartmaya yol aacak belirsizlik ve bilinmezliin bulunmad grlr. nk sigorta, detayl bir ekilde hukukta dzenlenmi olup, kendine mahsus ok ince hesaplarla ilemektedir. Sigortada ihtimal unsuru yalnzca sigortac iin bahis mevzuudur; sigorta edilen, kaza meydana gelirse sigortalya tazminat der, gelmezse hibir ey demez. Bunun yannda mezkur ihtimal ancak teker teker sigortaya bal akitler ele alnd zaman vardr, sigortacnn yrtt akitlerin hepsi gz nnde bulundurulduunda, sigorta sistemi iin akde mani bir belirsizlik yoktur. nk sistem, sigortac iin dahi ihtimal unsurunu kaldran istatistik bir esas iinde bulunmaktadr. Hz. mer, bn Mes'd, bn Abbs, bn mer gibi byk sahabe fakihlerinin ve Haneflerin kabul etmi olduklar muvlt akdi, sigortada bulunan belirsizliin akdin shhatine mani olmadn gstermektedir. Bir eit yardmlama szlemesi olan muvlt akdi, miras brakacak hibir akrabas ve yakn bulunmayan bir kiinin, dier bir ahsla, ihtiya olursa kendinin diyet borcunu demesi, buna karlk kendisine miras olmas zerine yapt bir anlamadr. Bu akitle akraba evresi bulunmayan bir kimse, Mslman toplumda kendine yardmc ve evre edinmi olur. Dier tarafn akdi kabul etmesi zerine, muvalt akdi yapan kiinin diyet demesi gerektiinde, anlama yapt mevls diyetini der; ldnde de geride mirass bulunmaz ise miras himayeyi kabul eden kii alr (bk.
Mebst, VIII/91 vd.).

Kald ki sigortadaki bilinmezlik tek tarafl iken, muvlt akdinde iki ynl bilinmezlik mevcuttur. yle ki, akdin kurulmas esnasnda, kimsesiz olan kiinin kaza ile lme sebebiyet verip vermeyecei bilinmedii gibi, ne

kadar miras brakaca ve miras brakp brakmayaca da bilinmemektedir. Dier taraftan sigorta sistemi, btn dnyada umumi iktisadi hayata bal dier sistemlere nispetle en byk ve salam bir teml ve tedbir haline gelerek, hukuken dzenlenmitir. Bundan sonra, tartmaya yol aacak belirsizlik olduu sylenemez. b) Sigorta - Kumar likisi Sigortay deerlendiren gnmz bilginlerinden bazlar, sigortann konusu olan riskin olup olmayaca belirsiz olduundan kumar anlam tadn ileri srerek sigortann caiz olmadn sylemilerdir. Kumar, ortaya para koyarak oynanan talih oyunudur. Sigortann kumara benzetilmesi doru deildir. Zira sigorta szlemeleri kumar ve bahis gibi ansa bal szlemelerden deildir. Kumar ve bahiste taraflar, kararlatrm olduklar paray kaybetmeyi bata gze alp, bir ihtiyac karlamay deil, oyun aracl ile emeksiz bir zenginlemeyi amalamaktadrlar. Sigorta szlemesinde ise sigortalnn tesadfe bal bir olaydan zenginlemesi sz konusu deildir. nk sigortac, risk gerekleince, zerine ald riskin meydana getirdii zarar, sigorta szlemesine dayal olarak der. Sigorta szlemesinde ngrlen riskin gereklemesi halinde sigortalnn urad zarar giderilmekte olup sigortalya bir zenginleme salamamaktadr. Kumarda hibir surette dayanma ve yardmlama zellii ve niyeti yoktur. Aksine, kar taraf malup etme ve maln alma niyeti vardr. Bu da dayanmay deil, kin ve nefreti dourur. Sigorta szlemelerinde ise, riskin gereklemesi, kumar ve bahiste olduu gibi taraflarca istenilen bir durum deildir. Ayrca kumar ve bahiste tehlikenin (kaybetmenin) nlenebilme ihtimali bulunmakla birlikte, sigorta szlemelerinde rizikonun nlenebilmesi sz konusu deildir. Kumarda alnan meblan hibir snr yoktur. Kumarda insan btn maddi ve ahlk deerlerini yok edebilir. Sigortada ise belli bir kayp (risk) karlnda, onun kadar alma sz konusudur. ncelikle kumarn haram olmasnn birinci amili, daha nce de belirtildii gibi, ahlk ve itimdir. Bu itibarla en byk itim ve ahlk dertlerden biri olan kumar ile, faaliyet sahasnda insann malna ve canna dokunan kazalarn-felaketlerin zararn ve acsn azaltmak iin bir tr yardmlama olan sigorta sisteminin birbirine kyaslanmas uygun olmaz.

c) Sigortann Konusu Sigorta szlemesinde, sigortalnn demi olduu prime karlk, gven verme gibi mcerret/sbjektif bir ey satld ifade edilerek sigortann caiz olmad ileri srlmektedir. Ayrca gven vermek bir hayr ii olduundan bunun karlnda para alnamayaca iddia edilmektedir. Sigortada gerek karlk, sigortalnn dedii primle elde ettii teminattr. Bu teminat ve taahht ise, risk meydana gelmeden, akdin yaplmasyla hasl olmaktadr. Zira sigortalya gvenlik veren bu taahht ve teminat sayesinde, riskin meydana gelmesi ile gelmemesi, sigortal asndan farksz hale gelmektedir. yle ki, risk meydana gelmezse mallarnn, haklarnn ve menfaatlerinin zarar grmesi sz konusu deildir; risk meydana gelirse alaca tazminat sayesinde kayb telfi edilebilir. Gvenin bir hayr ii olduunu syleyerek satnn caiz olmadn sylemenin de hibir delili yoktur. Kald ki bilginler, Kur'an retimi, imamlk, mezzinlik gibi srf ibadet ve hayr iinde dahi cret alnmasnn caiz olduunu sylemilerdir. d) Sigorta ve Haksz Tazmin likisi Sigorta konusunu aratran baz bilginler, sigortada haksz tazmin bulunduunu sylemektedirler. Onlara gre, sigortac bu akitle, sigortalnn zararn demeyi stlenmekte, bylece ykml olmad bir borcu yklenmektedir. Mesel, emanet akdinde, emanet alann, kusuru olmakszn emanet olarak braklan maln helak olmas halinde, akitte art koulmu olsa bile, tazmin edilmesi gerekmez. Sigortada haksz tazmin sz konusu deildir. Zira sigortac demeleri bilerek, hesaplayarak ve isteyerek yapmaktadr. Kald ki bunun benzeri, kefalet, muvalt gibi meru akitlerde de bulunmaktadr. Hanef, Malik ve Hanbellere gre mehul bir borca kefil olmak sahihtir ve gerektiinde kefilin bu borcu demesi gerekir. Mesela bir kii, dierine "u yolu tutup git; nk emin bir yoldur, eer bana bir ey gelirse ben deyeceim" dese, o da sz konusu yoldan giderken soyulsa, teminat veren zarar der (bk. bn bidn,
Raddu'l-Muhtr, V/332).

slm dininde benimsenen kile sistemi de, sigortann haksz tazminat olduu gerekesiyle reddedilmesinin uygun olmadn gstermektedir. Kaza ile bir insann lmne sebep olan kiinin demesi gereken tazminat, kilesine, yani erkek tarafndan akrabalarna veya divan, meslek ve benzeri mensubu bulunduu gruba taksim edilir. kile sisteminin meru olduu

konusunda sahih hadisler bulunmaktadr (bk. Buhr, Diyt, 24; Mslim,

Kasme, 11; Tirmiz, Diyt, 18).

kile sisteminde, tazmnatn taksim edilmesi iki hikmete yneliktir: a) hata ile diyeti gerektiren bir eylemi ileyen kimsenin ar mal ykn hafifletmek, b) kazya urayanlarn heder olmasn nlemek. bn bidn, Reddu'l-Muhtr adl eserinde, " slm'dan nce iyilik olsun diye ve asalet icab tazminat ykleniyorlard; slm da bunu kabul etti; yani gerekli ve mecbur kld. Bu adete insanlar arasnda rastlanr; hrszlk, yangn gibi bir zarara maruz kalan kimse iin -ayn sebeple- yardm toplarlar." demektedir
(bk. bn bidn, Raddu'l-Muhtr, VI/640 vd.).

Maliklerin kabul ettii borlu klan vaat de, sigortacnn riski stlenmesinin aykr olmadn gstermektedir: Bir ahs dierine -aslnda mecbur olmad halde- dn veya ireti vereceini yahut da bir zarar karlayacan vaat etse bu vaat ile borlu hale gelir. Sz verilen ahs zikredilen sebebi yapmaya teebbs etmedike sz veren cayabilir, teebbsten sonra ise cayamaz. Mesel bir eyi satn almak isteyen kimseye almak istedii eyin bedelini vaat etmesi, onun da satn almas; evlenmede mehir meblan dn vereceini syleyip berikinin buna gvenerek evlenmesi gibi durumlarda sz borlu klar. bn Rd bunu "nk bu, sata balanm bir vaattir; vaat bir sebebe baland zaman, sebep gerekleince yerine getirilmesi gerekir. Grler iinde en yaygn olan budur" eklinde izah etmektedir (Uley, Fethu'l-Aliyyi'l-Malik fi'l-Fet Al Mezhebi'l-mmi'l-Mlik, I/241 vd.). Buna gre, "sigorta akdi, sigortacnn, borlandran vaat yoluyla, meydana gelmesi muhtemel bir olayn zararn, vaat edilen ahs adna yklenmesinden ibarettir" denilebilir. e) Sigorta ve Faiz - Haksz Kazan likisi Sigortann caiz olmadn ileri sren bilginler, sigortada stlenilen risk meydana geldiinde denen tazminatn fazla olmas durumunda alnan ile denen arasnda fark bulunduundan faiz olduunu, denk olmas halinde de vadeli olarak nakdin satlmas nedeniyle faiz gerekletiini sylemektedirler. Ayrca sigorta irketlerinin primleri faize yatrarak deerlendirdikleri de ne srlmektedir. Sigortada stlenilen riskin meydana gelmemesi veya tazminatn az olmas durumunda ise, sigortacnn karl olmayan, haksz bir kazan elde ettii ifade edilmektedir. Faiz, akitte art koulmu bulunan karlksz fazlalk veya ribev mallardan ayn snfa dahil olanlarn birbirleriyle veresiye olarak satlmas anlamna gelmektedir (Mebst, XII/109; Mun, IV/3). Faizi dier muamele-

lerden ayran en nemli zellik, fazlaln lafzen veya hkmen akitte art koulmu olmasdr. Mesel borcun iadesinde, bir hediye verilmesi halinde, bu fazlalk art koulmad iin faiz deildir. Genel olarak sigortada, mutlak anlamda faizin tanmnda yer alan "art koulmu karlksz fazlalk" bulunmamaktadr. Sigorta, prim karlnda tazminatn sat olmayp, gven ve teminat verme karlnda prim almaktr. Sigortacnn prim almasna ramen kaza meydana gelmedii takdirde bu primin karlksz olduu sylenemez; zira sigortacnn sigorta szlemesinden doan borcu sadece riziko gerekleince sigorta tazminatn demek deil bunun yannda sigorta sresi iinde muhtemel rizikoyu da zerinde tamaktr. Bu erevede sigortacnn rizikoyu zerinde tama borcunun karln, sigortalnn prim borcu oluturmaktadr. Dier taraftan sigorta sistemi, sigortalnn, faizde olduu gibi daha ok kazanmas amacna ynelik olmayp, kaybnn telafisi esas zerine alr. Kaza sigortalarnda sigortac, sigortalnn gerekten urad zarar, tehlikenin olumas ile sigorta ettirdii malda meydana gelen azalmay telafi etmektedir. Bu sebeple sigortacnn verecei tazminat miktar, sigortalnn maruz kald zarar ve sigorta szlemesinde belirlenen sigorta bedelini hibir ekilde amamaktadr. Bu suretle, sigortalnn sebepsiz yere mal kazanm olmasna imkan verilmemektedir. Sigortacnn, birikimli hayat sigortas ile bireysel emeklilik tasarruf ve yatrm sistemi primleri dndaki paralar hangi alanda deerlendirdii, sigortac ile sigortal arasndaki ilikide ve sigortann hkm zerinde etkili deildir. Bu konuda sorumluluk sigortacya aittir. Ancak ticar sigorta eitlerinden birikimli hayat sigortas ile bireysel emeklilik tasarruf ve yatrm sisteminde, genel olarak primler irketler tarafndan nemalandrlarak itirakilere kr pay datlmaktadr. Bu da bir nevi ortaklk olduundan, yatrlan primlerin deerlendirilme alanlar dn hkm bakmndan nem kazanmaktadr. Buna gre yatrlan primlerin, dinen hell olan alanlarda deerlendirilmesi durumunda, bu tr birikimli hayat sigortas yaptrmak ve bireysel emeklilik tasarruf ve yatrm sistemine dahil olmak ve bunlarn verdii kar paylarn almak caiz; hell olmayan alanlarda nemalandrlmas halinde ise caiz deildir. Dier taraftan, belli bir sre prim dendikten sonra, sigorta irketinin maktu bir mebla demesi veya aylk balamas eklinde yaplacak hayat sigortas; parann vadeli olarak sat olacandan faiz kapsamnda deerlendirilir.

f) Sigorta ve Kader likisi Sigorta akdinde, zellikle hayat sigortasnda Allah'n kudretine meydan okuma manasnn mevcut olduu ileri srlmektedir. Halbuki sigorta, sigortalanan riskin vuku bulmayacann deil, vuku bulduu takdirde riskin meydana getirecei zararlar tazmin edilmesi veya hafifletilmesinin taahhddr. Sigorta, kiinin yalnz bana tayamayaca bir zarar, dier sigortallarn katklaryla sigortacnn stlenmesidir. zet olarak; Akitlerde asl olan caiz olmaktr; slm'n ngrd temel prensiplere aykr bir husus iermeyen ve akdin dinen aranan btn unsur ve artlarn tayan her akit sahihtir. Bu itibarla, Asr- saadette ve mtehit imamlar dneminde bilinmeyen ve yakn zamanda ortaya kan sigorta da, sz konusu unsur ve artlar tamas halinde caizdir. Bu balamda sigortann caiz olmadn ileri sren bilginlerin gerekeleri deerlendirilmi ve bu gerekeler sigortann caiz olmadn ortaya koyacak nitelikte grlmemitir. Dier taraftan ticar sigortalarn, sadece hedefinin kazan olduu gerekesiyle reddedilmesi de doru deildir. Bu gerekeyle caiz olmadn syleyen fkhlarn hemen tamam, sosyal sigortalar ve karlkl sigortalar, hedefi yardmlamadr diye caiz grmektedirler. Oysa z itibariyle sosyal sigorta kurumlar ile zel sigortalar arasnda, hkm deiikliine gtrecek temel bir fark yoktur. Sosyal sigortalarla zel sigortalar arasndaki farklar; sosyal sigortalarn kanunla kurulmu kurumlar tarafndan yaplyor olmas, zorunlu olmas, sigortal olabilmek iin kiilerin belli bir statde olmalar, denecek prim ve bu sigorta ile salanacak menfaatlerin her sigortalnn zel durumuna gre dzenleniyor ve sosyal sigortalarn ngrd risklerin daha ziyade sosyal snflar tehdit ediyor olmasdr. Sigorta, meydana gelen zararn yalnzca riske maruz kalann zerinde kalmas yerine, sigortallarn dedikleri primlerden denen tazminat yoluyla btn sigortallara datlmasn ve bylece felaket ve kazalarn zararnn hafifletilmesini gaye edinmi karlkl taahht ve yardmlamaya dayanan bir sistemdir. slm'n, sosyal ve iktisad hayata dair btn dzenlemelerinin hedefi, hak ve grevlerde, mutlak manada karlkl yardmlama ve keflet esasna dayanan bir toplum meydana getirmektir. Buna gre sigorta slm dinindeki bu yce hedefe aykr deildir.

Bata ticaret olmak zere pek ok ilikinin globalletii gnmz dnyasnda ticar sigortann bulunmamas bal bana bir risk tekil eder ve Mslmanlarn ekonomik adan malubiyetini sonu verir. Yukarda zikredilen aklamalar nda; a) Genel olarak, sosyal sigortalar, karlkl sigortalar ve ticar sigortalarn caiz olduuna, b) Kr pay esasna dayal alan birikimli hayat sigortas ile bireysel emeklilik tasarruf ve yatrm sisteminin ise, yatrlan primlerin, dinen hell olan alanlarda deerlendirilmesi durumunda caiz olduuna, c) Konusu din tarafndan yasaklanm olan sigortann caiz olmadna, Karar verildi. yle anlalyor ki, amz slm limlerinin neredeyse tamam, devlet eliyle gerekletirilecek genel sosyal sigortay slmn tecviz ve tevik ettii, meslek kurulular ve yeler aras karlkl sigorta sisteminin kurulmasnn hem slm gelenee hem de gnmzn art ve ihtiyalarna uygun olduu grne sahip olup prensip olarak sigorta sisteminin ciz ve gerekli olduunu ifade etmektedirler. Tereddtler ve farkl grler ticar sigorta, bunun iinde de hayat sigortas zerinde younlamaktadr. Bu arada ticar sigorta sisteminin baz belirsizlikler ve kumar ierdii, sigorta irketlerinin faizle i ie olduu, hayat sigortasnn slmn tevekkl anlayna aykr olduu, hatta ticar sigorta sisteminin slm anlay ve ahlka aykr olduu ve ancak belli ihtiya ve zaruret halinde bavurulabilecek istisna bir zm olduu eklinde farkl yaklam ve gerekeler ileri srlmektedir. Ancak mslman toplumlarn sigorta konusuyla ilgili olarak son yzyldaki teori ve pratii dikkatle izlendiinde Batdan alnan bu sisteme kar nceleri ok daha gl bir direncin olutuu, iktisad artlarn ve ticar ihtiyalarn geliimine paralel olarak bu konudaki tereddtlerin giderek azald ve baz teknik ayrntlara ve dar bir alana mnhasr kald grlr. Dier bir ifadeyle, sigorta konusundaki ekimser veya muhalif tavr, ileri srlen din gerekelerden ziyade mslman toplumlarn reaksiyoner yapsyla, toplumsal bnyenin d etki ve kurumlara kar son derece duyarl ve ihtiyatl olup ancak belli bir test aamasndan sonra onlar bnyesine alabilmesiyle daha yakndan ilgilidir. Bunun iin de, gnmz slm toplumlarnda sigorta sisteminin kabul grmeye balamasn mslmanlarn din hassasiyetlerini giderek yitirmesine, alternatif bir sistem retemedii iin mevcut durumu kabullenme zorunda kalmasna balamak yeterli ve tatmin-

kr bir aklama deildir. Bu konuda daha gereki bir aklama olarak u denebilir: Sistemin ileyiini yakndan izleyenler sigortada kumar ve belirsizliin deil riski mtereken stlenme fikrinin ar bastn, faizin asl unsur deil biriken sermayeyi oaltma arac olduunu, dier birok sakncann da sigorta sisteminden deil irketin ynetim biiminden kaynaklandn farketmi ve bunun iin de toplum sakncal grd hususlardan zami lde kanarak ve deta slah ederek sistemi bnyesine almaya almtr. nce sosyal sigortann, isizlik ve salk sigortasnn, karlkl yelik sigortasnn, sonralar i yeri, i makineleri ve kaza sigortalarnn ciz grlmeye balanmas ve uygulamaya girmesi, hayat sigortasnn da geliim izgisi hakknda nemli bir ipucu saylabilir. Youn bir risk ortamnda yaayan gnmz insanna bir nebze olsun gven ve destek veren bu tr gelimelere gvenlik, salk, alma hayat gibi temel prolemlerinde gerekli mesafeleri alamam, sosyal devlet ve hukuk devleti anlay yeterince zmsenmemi toplumlarda daha ok ihtiya vardr. Sigorta konusundaki tekellemenin krlp daha farkl iletme, katlm ve paylam usullerine imkn verilmesi, haliyle bu konuda nemli bir adm olacaktr. Sakncalardan arndrlm sigorta sistemi oluturuluncaya kadar mslmanlarn, mevcut cretli sigorta irketlerine, risk tayan deerlerini sigorta ettirmeleri, yani sigortac deil, sigortal olmalar, sigortacnn ciz olmayan tasarruflarna katlmay iermedii ve zaruret de bulunduu iin ciz olmaldr.

Ondokuzuncu Blm

Sosyal Hayat

Buraya kadar ele alnan konulardan, slm dininin fert ve toplum hayatna btncl yaklat, insann dnyada huzur, gven ve mutluluk iinde yaamas, hiret hayatnda da bu hayat izgisini koruyabilmesi iin hayatn her alanna ll ve gerekli aklamalar getirdii ve insan ynlendirdii grlr. man dinin z, ibadetler dindarln deta simgesi olarak bilinmekle birlikte Mslmanln bunlardan ibaret olmad aktr. Her ne kadar geni halk kitlesi arasnda ibadetlerin ekil ksm, dinin ve dindarln gstergesi olarak alglanmakta, hatta bu alanda younlap hayatn dier alanlarnda alabildiine hoyrat, bencil ve karc davranabilen mslman tiplerine ska rastlanmakta ise de, bu fevkalde yanl bir kanaat ve yanltc bir grnmdr. ekil kolay, eklin arkasnda yatan mnay kavramak ve yaamak zordur. Belirli davranlar, dindarlk adna da olsa yapmak kolay fakat bu davran biimlerinin gtrmek istedii hedefe ulamak zordur. Dindarln zor ve nemli olan ksm da ikincisidir. Mslmann med cezir hali yaayarak seccade zerinde veya ibadetlerin ekl ifas konusunda titizlik gstermesi ancak aile hayatndan ticar hayata, insan ilikilerinden sosyal dev ve sorumluluklara kadar dier alanlarda ise deta ikinci bir kimlie brnerek pragmatist, bencil ve aldrmaz bir biimde davranabilmesi dinin ve dindarln yanl anlalmasnn tipik rneklerinden biridir. Halbuki gerek dindarn dindarl hayatn her alanna yaymas yaratcya balln gstergesi saylan ekl davranlarda olduu kadar sosyal ilikilerde, nc ahslarn haklar konusunda ve toplumsal hayata ilikin alanlarda da dinin tledii ekilde hak bilir, dil, ll ve fedakr olmas gerekir.

slm toplumlarnn nnde ehirleme, yol, park ve yeil alan dzenlemeleri, sosyal sorumluluk ve kontrol, apartman hayat ve komuluk ilikileri, trafik kurallar, tre ve trenler gibi birlikte yaamay gzelletirici ve toplumsal eyi glendirici kural, kavram ve projelerde daha almas gereken hayli mesafenin bulunmas slmn hayatn btn alanlarna btncl yaklamnn pek iyi kavranmadnn, bireysel dindarlk snrnn fazla alamadnn ak bir gstergesi saylmaldr. Bununla birlikte Mslmanlkla Dou toplumlarna zg insan hasletlerin bilekesiyle bu toplumlarda ok gzel sosyal kurumlarn ve dayanma rneklerinin ortaya ktn da inkr etmemek gerekir. Burada hayflanlan husus, slmn bireysel dindarl aan sosyal devler ve sorumluluklar konusundaki ilkelerinin, reti ve abasnn btn olumlu toplumsal projelerde ana unsur ve motivasyon kayna olmas imkn varken, bunun ok iyi anlalamam ve deerlendirilememi olmasdr. lke olarak temas edilen bu sosyal sorumluluklar ve davranlar din kltrmzde ksmen slm ahlknn ksmen de fkhn konular arasnda yer alm ve dnemlerine gre gncellik tayan sosyal dev ve kurumlar konusunda yapc bir kamuoyu oluturulmaya allmtr. Burada, sosyal nitelii ar basan bir ksm sorumluluk ve davran biimlerine yer verilecek, daha ok bireysel ve ikili insan ilikisi niteliinde olanlar ise bir sonraki blmde ele alnacaktr.
I. SORUMLULUK BLNC ve EVRE

Bir toplumda ahlk deerlerin yerlemesinde ve korunmasnda olduu gibi, toplum dzenini bozucu, insanlarn rahat ve huzurunu karc ilerin nlenmesinde de, bir kontrol sisteminin bulunmas ve buna ilve olarak sorumluluk bilincinin oluturulmas son derece nemlidir. nsann yaratl sorumluluk esas zerine kuruludur. slmn yaratl inancna gre, grlen lemde, sorumluluu yklenme bilincine sahip olan tek yaratk insandr. slm bilginleri Ahzb sresinin Biz emaneti, dalara
talara teklif ettik, onlar bu emaneti tamaya yanamadlar. Bunu insan yklendi (el-Ahzb 33/72) yetinde sz konusu edilen emanetten maksa-

dn en genel anlamda sorumluluk olduunu belirtmilerdir. Zriyt sresinde Cinleri ve insanlar, bana ibadet etsinler diye yarattm (ez-Zriyt 51/56) buyurularak, sorumluluun en nemli boyutuna iaret edilmektedir. Ancak, insann sorumluluu yalnzca Tanr karsndaki sorumluluktan ibaret deildir. Hatta, sorumluun srf Tanrya hasredilmesini Hz. Peygam-

ber ho karlamam ve insann daha baka sorumluluklar bulunduunu eitli vesilelerle ifade etmitir. Nitekim, btn zamann ibadet ve taatle geiren bir sahbiye Peygamberimiz, Srf ibadetle megul olman doru
deil. Kendinin kendin zerinde, oluk ocuunun senin zerinde hakk vardr. Her hak sahibine hakkn vermelisin (Buhr, Savm, 51) diyerek

sorumluluun dier baz boyutlarna dikkat ekmitir. Dier bir hadislerinde de, Hepiniz obansnz ve hepiniz gzetiminiz altnda bulunanlardan (riyyenizden) sorumlusunuz (Buhr, Cuma, 11; Mslim, mre, 20) buyurarak gzetme ve koruma sorumluluuna iaret etmitir. Fakihlerin haklar tasnif ederken srf kul haklar ile Allah-kul karma haklarna da yer vermeleri sorumluluk anlaynn geni boyutlarn yanstmaktadr. Burada insann Tanr karsndaki sorumluluundan esasta bamsz olmamakla birlikte, kategorik olarak farkl boyutta deerlendirilen sosyal sorumluluk bilincine ve bunun da iki nemli yn olan doal evre ve sosyal evre sorumluluuna deinilecektir. A) Doal evre Gnmzde evre sorunlar, bata insan olmak zere btn canl trleriyle, doal gzellikleri tehdit eder bir boyut kazanmtr. Yeryz zirvesi, biraz ge de olsa bu tehlikenin farkna varldnn ve cilen nlem alnmas gerektiinin somut bir ifadesi olarak deerlendirilebilir. Btn dnyada bu ynde ortak bir bilin (evrensel bilin) uyanmaya baladna gre, artk yaplacak ey, bu bilincin daha gl ve yaygn hale gelmesine almak ve fert plannda bu bilincin gereine gre davranmaktr. Bu noktada, Kuran mesajnn, evre sorumluluu bilincine katksn belirginletirmek yerinde olur. Kurann ama btnl ierisinde eitli boyutlaryla dengeye ilikin iaretler, mesajlar mevcuttur. evre sorunlar doada var olan dengenin bozulmasnn bir sonucu olduuna gre, kinattaki denge ve henkten bahsedilmeksizin ve bu alt yapya oturtmakszn evre meselesini Kuran asndan deerlendirmek pek doru olmasa gerektir. yleyse, ncelikle kinattaki dengeye ve henge iaret eden yetler, bu adan bir yoruma tbi tutulup teorik bir alt yap oluturulmaldr. evreci bir yaklamla okunduunda evre sresi olarak adlandrlabilecek olan Rahmn sresinin yalnzca 7 ve 8. yetleri bile bu hususta gerekli mesaj almak iin yeterli saylabilir. Bu yetlerde Allahn gkyzn ykselttii, kinata dzen ve

dengeyi koyduu bildirilmekte ve bu dengeye mdahalede ar gidilmemesi istenmektedir. Yani insan, nesnel dnyay ve onun yasalarn anlamaya alacak, belli llerde ona mdahale edebilecek, fakat dengeyi tehlikeye drmeyecektir. Aslnda, dengeyi ve dengenin srlarn anlamak iin tabiat yasalarn kefetmek gerekmektedir.
Biz her eyi bir l ile yarattk ve bunu bir defaya mahsus olarak yaptk (el-Kamer 54/49-50); Yeri yaydk ve ierisine kazklar attk ve yeryznde -hikmet terazisi ile tartlm- her ll eyden yarattk (el-Hicr 15/19); Size belli bir lde verdiimiz nimetleri idareli kullann. nk her ne kadar bizim katmzda bunlar depolanm ise de sizin byle bir deponuz yok (el-Hicr 15/21) anlamndaki yetler de muhataplarna hem yeryz-

nn ve btn kinatn yaratcsnn Allah olduu inancn, hem de evre bilincini ve evre sorumluluunu telkin eden ilh mesajlardr. Zaten yaratcnn varl ve ilh dzen fikri ile sorumluluk duygusu, her eyi yerli yerince ve gerektii ekilde kullanma ve yle davranma bilinci, birbirini destekleyen iki ana temadr. Kuran da srekli olarak bu temay iler. Kuranda denge ve hengin vurguland birok yet bir tarafa, Allahn hakm sfat ve rab isminin muhtevas ve bunlarn insan boyutu zerinde dnmek bile evre konusunda felsef alt yapy oluturacak malzemeyi temine yeterli olabilir. Bundan sonras, dengeyi koruma grevini insana zat bir bor ve grev olarak yklemek ve bunu meyyidelendirmektir. Elbette ki, Tanrnn yeryzndeki halifesi olan insan, Tanrnn emanetini koruma grevini de en azndan kendi varln idame ettirebilmek iin doal olarak yklenmi olmaktadr. nsan tabiata hkmetmeye ve dengeleri bozmaya giriirse, emanete hyanet etmi olur. Kuranda trevleriyle birlikte yaklak elli yerde geen ve mfessirlerce msiyet, helk, ktlk, ldrme (katl), harap olma, harap etme, kfr ve mal haksz yere almak gibi anlamlara geldii sylenen fesd kelimesinin muhtevas zerinde tefekkr edilirse, Kurann neleri bozulma ve kirlenme olarak grdne ve bunlar karsndaki tavr alna ynelik iaretler yakalanabilir. Bu yetler, evredeki madd kirlenme ve tkeniin aslnda insanln evrensel ahlk deerlerden uzaklamasndan doan mnev kirlenmenin bir sonucu olarak deerlendirilebileceini, en azndan aralarnda kuvvetli bir balant bulunduunu gstermektedir. Doal gzelliklerin hatta doal mevcudun korunmasnda en gl kontrol bilinci, insann kendi vicdandr. Yapt iin Allah katnda gnah, hukuk dzeni asndan su ve btn insanlara kar ayp ve kul hakk ihlli

olduunun uuruna varmasdr. Bununla birlikte konuyu sadece bireysel bilin ve kontrol yaptrmna balamann yetersizlii de aktr. Sz konusu gayenin gereklemesinin ikinci aya ise, bu alanda kamusal ve sosyal organizasyonlara gidilmesi ve gl kontrol sistemlerinin kurulmasdr. Fkhta kamu mallarnn, vakf ve yetim malnn zel bir statde tutulup daha etkin koruyucu tedbirlerden sz edilmesi, bunlara yaplan tecavzlerin toplum ve kul hakkn ihll olarak nitelendirilmesi de bu yndeki abalara hukuk bir destek salamaktadr. zellikle gelimekte olan slm lkelerinin, slmn bu genel telkinini ve ynlendirmesini de frsat bilerek doal evrenin bozulmasn, su kaynaklarnn kirlenmesini, insanlarn ve kurumlarn zaaflarndan kaynaklanan arpk ehirlemeyi, orman, vakf ve kamu arazilerinin yamalanmasn nleyici yasal ve sosyal nlemleri almas cil bir nem tamaktadr. B) Sosyal evre evre sorumluluu denince ilk akla gelen doal evredir. Ancak, evremiz yalnzca bundan ibaret deildir. nsann bir de sosyal evresi vardr. Nasl ki, doal evre insann daha huzurlu ve mutlu yaamas iin gerekli ise sosyal evrenin ve bu evredeki dzenin korunmas ayn lde, hatta daha ncelikli olarak gereklidir. imdi evrenin bu iki ynnn korunmasyla ilgili olarak Peygamber efendimizin szlerine kulak verelim: man, altm ksur
ubedir. Bu ubelerden birisi insanlara sknt verecek eyleri gidermektir. Bu mnada yol ortasnda bulunan bir ta kaldrmak imann gereidir (Buhr, mn, 3; Mslim, mn, 58). inizden her kim, irkin bir davran veya naho bir ey grdnde, onu eliyle deitirsin. Bunu eliyle deitirmeye gc yoksa diliyle deitirsin. Buna da gc yetmiyorsa, gnlnde o eye veya harekete buzetsin (tepkisini canl tutsun). Bu sonuncu tavr, imann en zayf eklidir (Mslim, mn, 78; Eb Dvd, Salt, 232). Bu hadislerde

dikkat eken hususlardan biri, sorumluluk bilincinin iman erevesine alnm olmasdr ki, bu durum mslmann hayat anlaynn iman ile bantsn gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Evet, evremizden sorumluyuz. Hem de btn ynleriyle evremizden sorumluyuz. nsann salkl, mutlu ve huzurlu yaamas iin doal evrenin korunmas gereklidir, fakat bu asla yeterli deildir. Bunun yannda ve belki de daha da nemli olarak sosyal evrenin de korunmas gereklidir. yle dnelim: Gnmzde zlerek, su kaplumbaalar, kelaynak kular gibi doaya bir gzellik katan baz hayvan trlerinin yok olmaya doru

gittiini gryoruz. Hepimiz, bunlarn varlklarnn devam iin bir eyler yapabilmeyi arzuluyoruz. Bu ileri omuzlayanlar takdirle ve kranla anyoruz. Peki evre sorumluluu bu kadar m? evremizdeki a, ak insanlar unutarak, onlar iin hibir ey yapmayarak, toplumdaki mnev kirlenme ve bozulmaya, insan ilikilerinin zn ve ahlk temelini yitirip bir kar kavgasna dnmesine seyirci kalarak evre sorumluluundan bahsetmek eksik olmaz m? Burada Komusu aken tok yatan bizden deildir (Hakim, Mstedrek, II, 12) diyen yce buyrua da kulak vermek gerekmez mi? Sosyal evreyi korumak iin ne yapyoruz ya da ne yapmalyz? Doal evre ile birlikte bu konuya da eilmemiz gerekir. evre sorumluluu bilincinin gereini yerine getirebilmek iin, her eyden nce, kii hak ve zgrlkleri ile evre sorumluluu bilinci arasnda ok iyi bir dengenin kurulmas gerekmektedir. Bu denge kurulamad zaman, ne hak ve zgrlklerin anlam doru bir biimde anlalabilir ne de evre sorumluluu bilincinin gerei yerine getirilebilir. Diyelim ki, su kaplumbaasn ldren ya da sokaa tkren veya p dken birini gren kimsenin onu ikaz etmesi ve yapmak istedii ie engel olmas yerinde ve gerekli bir davrantr; yapt i dorudur ve evresinden sorumlu bir vatandatan beklenen gzel bir tepkidir. Bunun aksini kimse iddia etmez. Fakat, toplum deerlerine, toplumun genel ahlk anlayna aykr bir davrana kar klmas da ayn deerde bir sorumluluk ve duyarllk rneidir. Ancak bu ikinci davran byle deil de sorumsuzluk ve kii zgrlklerine saygszlk olarak alglanyorsa, evre sorumluluu asndan o kii veya kiilerde ifte standart bir anlay hkim demektir. Bu noktada Hz. Peygamberin u benzetmesine kulak vererek sosyal evre ile ilgili sorumluluklarmz hatrlamak iyi olur. Bir gemiyi paylaan ve bir ksm stte bir ksm altta bulunan insanlar dnn. Altta bulunanlar, su ihtiyalarn karlamak iin gemiyi delmek istediklerinde, sttekiler buna mani olmazlarsa gemi batar ve hepsi birden boulur; eer mani olurlarsa hepsi de kurtulur (Buhr, irket, 6). Hepimiz dnya gemisindeyiz. Bu gemiyi batracak davranlara sessiz ve ilgisiz kalmamak gerekir. Sessiz ve ilgisiz kalmak bir tarafa, herkesten toplumsal rgy glendirecek, sosyal dzen ve evreyi iyiletirecek olumlu katkda bulunmas beklenir. slm toplumlarnda genel ahlk ve db, sosyal dzen ve evreyi korumada Kuran ve hadislerde ska tekrarlanan emir bil-marf nehiy anil-mnker ilkesinden ve bu ilkenin tarih srete gereklemesinde etkin bir rol stlenen hisbe tekiltndan, ayrca sosyal yapy salamlatrmadaki aktif katks sebebiyle vakflardan ana hatlaryla sz etmek gerekir.

slm kltrnde emir bil-marf nehiy anil-mnker, toplumda iyiliin hkim klnmas ve yaygnlatrlmas, ktln nlenmesi ve bylece erdemli bir toplum oluturulmas ve yaatlmas iin gsterilen faaliyetlerin hepsini ifade eden bir terimdir. Kuranda ska ktln, irkinliin nlenmesi, iyiliin, doru ve yararl ilerin yaplmas istenir. Fakat Kuranda neyin kt (mnker) neyin de iyi (mruf) olduu konusunda bir saym ve ayrntya gidilmeyip konu slm dininin genel ilke ve kurallarna ve mslman toplumun kolektif uuruna braklr. Hz. Peygamber de her vesileyle sosyal hayatta ve insan ilikilerinde iyiliin, yararl ve olumlu davranlarn egemen olmasna gayret etmi, bu konuda nclk ve rneklik etmi, btn mslmanlar da bu konuda duyarl olmaya ve sorumlulua armtr. Konuyla ilgili ok saydaki yet ve hadis yannda bilhassa, bir ktle, irkin ve uygunsuz bir duruma ahit olan kimsenin buna eliyle deilse diliyle engel olmasn, buna da gc yetmezse kalbiyle ktle fke duymasn emreden hadis (yk. bk.), slmn ortaya koyduu dnya gr ve deer yarglarna aykr tutum ve davranlara kar fiil tedbirler almay, szl uyar ve psikolojik diren eklinde tepkiler gstermeyi gerekli klmaktadr. slm limleri dinin nemli ilkelerinden biri olan ve salkl bir kamuoyunun ve sosyal evrenin olumas iin deta n art mesabesinde bulunan bu faaliyetin din ierikli bir grev (farz) olduunda gr birliindedir. Bununla birlikte bu konuda ikili bir ayrma gidilir. yiliin emredilip ktln nlenmesi grevinin kamu dzenini dorudan ilgilendiren alanlarda farz- kifye olduu, kamu grevi niteliindeki bu faaliyetin ancak yetkili merciler ve ahslar tarafndan usulne uygun ekilde yerine getirilecei, aksi takdirde kargaaya ve keyf mdahalelere zemin hazrlanm olaca, ahslarn mahremiyetinin ve zel hukukunun ihll edilebilecei belirtilir. Tarih sre itibariyle bu grevin ifas hisbe veya ihtisap adyla anlan kurumlar tarafndan yerine getirilmitir. Buna karlk dinin ak hkmlerine aykrlk tekil eden, kamu yetkisini ve ictihad ehliyetini gerektirmeyen konularda ise bu grevin ifas farz- ayn olup fertlerin ayr ayr sorumluluklar vardr. yiliin emredilip ktln nlenmesi ilkesi, fert ve toplum hayatnda din, akl ve mer vicdan tarafndan benimsenen inan ve deerlerin hkim klnmas, tre ve yaama tarznn korunmas; dinin, akln ve sa duyunun reddettii her trl ktln nlenmesi yolundaki ferd ve toplu gayretleri, sivil ve resm nlemleri ifade etmektedir. slm toplumlarnn tarihinde de

devletin srdrd faaliyetlerden ayr olarak vaaz, nasihat, irad ve ikaz gibi almalar da her devirde etkili ekilde yrtlm, zellikle din gayret ve hamiyeti gl kiiler artlarn elverdii lde toplumun her kesim ve kesitinde iyiliin hkim olmas, ktln nlenmesi yolunda aba sarfetmilerdir. Fertlerin din ve ahlk hayatn gelimesine, sosyal evrenin korunup kamu dzeninin salanmasna katkda bulunmay bir Mslmanlk ve vatandalk borcu olarak grmesi, slm toplumuna zg temel zelliklerden biridir. slm toplumlarnda sosyal yapnn ve rgnn salamlnda bu tr kavram ve anlaylarn byk katks vardr. Bu grevin ifasnda zaafa dlmesi ise, insan davranlarda ve sosyal hayatta giderek bencil, kaba ve saygsz davranlarn artmas, ktlerin cret ve cesaret bulmas, iyi insanlarn iine kapal ve etkisiz kalmas, neticede toplumda gerekte aznlkta olan ktlerin ve ktln fiiliyatta egemen olmas demektir. Hisbe ise, slm toplumlarnda genel ahlk ve kamu dzenini koruma ve denetleme faaliyetini ve bununla grevli resm kuruluu ifade eder. Bu ile grevli memura da genelde muhtesip ad verilir. Hisbe grev ve tekilt, slmn emir bil-marf ve nehiy anil-mnker ilkesinin, yani toplumda iyilii hkim klma, ktl nleme prensibinin kamu hukukuyla ilgili ksmn temsil eder. Daha nce de ifade edildii gibi, esasnda toplumda her bireyin bu ynde faaliyet gstermesi, iyiliin yaylmasnda, zellikle de kt det ve davranlarla mcadelede aktif rol stlenmesi beklenir ve gerekir. Toplumsal sa duyu ve olumlu kamuoyu ancak byle kurulabilir. Fakat byle bir grevin ifasnn din konularda bilgiyi, insanlarla salkl iliki kurma kabiliyetini ve madd yaptrm gcn gerektirdii aktr. Bunun iin de kamu dzeniyle alkal alanlarda bu faaliyetin ifas fertlerin deil de devletin grevleri arasnda saylm, bununla ilgili olarak resm yetkililer ve bir tekilt ihdasna gidilmi, bylece doabilecek kargaa, keyflik, dzensizlik ve hak ihllleri nlenmitir. Hisbe faaliyetinin Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dnemlerine uzanan uzun bir tarih gemii vardr. Hisbe faaliyeti kii, toplum ve devlet haklarna kar tecavz ve ihllleri nlemeyi, toplumun ortak deerlerini korumay gaye edinir. Bu yaplrken de, kiilerin zel hayatlarnn irdelenmemesi, kiilik haklarnn inenmemesi, ktln ak ve herkes tarafndan reddedilen bir nitelik tamas gibi hususlara dikkat edilir. lenen ktln gayri mer olduu anlatlr, nasihatte bulunulur, ortam ve imknlar ortadan kaldrlr, gerekiyorsa madd yaptrm uygulanr. nemli olan a-

hslarn cezalandrlmas deil, ktln nlenmesidir. Hisbe faaliyetinin konusunu, hem toplum haklar, hem de kii haklar tekil eder. Tarih uygulamalar nda, hisbe tekiltnn grev alan olarak ezann vaktinde okunmas, ibadetlerde alen ihlllere ve bidatlara engel olunmas, taknlk lsne varan elencelerin ve evreyi rahatsz eden grlt ve davranlarn, iki kullanmnn, snr aan kadn-erkek ilikilerinin engellenmesi, l ve tartda sahtekrln, insan ilikilerinde hile ve aldatmalarn nlenmesi, ihtiyatan kaynaklanmayan dilenciliin menedilmesi, ehliyetsiz kimselerin meslek icra etmelerine engel olunmas gibi grevler saylabilir. Ayn ekilde komu haklarna tecavzn, her trl meslek ahlk ihllinin nlenmesi, ar ve pazar dzeninin salanmas, kamu yarar tayan yol, kpr gibi hizmetlerin aksatlmadan ifas gibi konular da hisbe tekiltnn grev alanna girer. Bu ve benzeri faaliyetlerin, toplum dzeninin kurulmasnda ve sosyal evrenin korunmasnda etkili olaca aktr. Gerek ferd boyutuyla gerekse toplumsal ve kamu grevi boyutuyla olsun, slmn iyilii emredip ktl engelleme ilkesi, devletin ve kanunlarn ulamakta glk ektii alanlarda ve ikili ilikilerde iyilemeyi, gzellik ve adaletin hkim olmasn salad, kamu dzeninin yerlemesinde ve toplumsal sa duyunun korunmasnda aktif bir katkya sahip olduu iin her zaman iin vazgeilmez bir neme sahip olmutur. Bu tr faaliyetlere gnmzde de deiik boyut ve seviyelerde ihtiya vardr. Toplumun ortak deerlerine ve dzenine, genel ahlk kurallarna sayg hem dinin fertlere ykledii bir grev hem de bir vatandalk borcudur. Ayn ekilde toplumda iyilii hkim klma ve ktl nleme abasnn, keyflik ve kabalktan kurtarlmas, kolektif bir uur ve refleks haline getirilmesi, bilgiye dayanmas, gzellik ve nezaketle yerine getirilmesi de din ve insan bir ykmllktr. Vakflar da, tarih boyunca mslman toplumlarda sosyal yapy salamlatrmada, sosyal denge ve adaleti korumada etkin bir rol stlenmitir. Kaynan iyilik ve hayrda yarmay, Allah yolunda harcamada bulunmay, toplumda kimsesiz, fakir ve dknlere yardm elini uzatmay tevik eden, kalc olann da bu tr yatrmlar olduunu bildiren yet ve hadislerden alan vakflar, ilk dnemlerden itibaren tarih boyunca slm toplumlarnda sosyal yapy salamlatrmada, devletin yetiemedii alanlarda sosyal dengeyi salamada ve yaralar sarmada etkin bir rol stlenmitir. slm medeniyetinin deta simgelerinden biri olan vakflarn, Hz. Peygamber dneminden itibaren, ordunun donatmna yardmc olma, ime suyu

temin etme, fakir ve kimsesizlere a ve barnak salama, hastalar tedavi etme, ilmin yaylmasn salayc aralar temin etme, rencileri destekleme, hayvanlar koruma, ibadethanelerin ve dier kamu tesislerinin ina, bakm ve onarmn salama gibi kamu yarar olarak nitelendirilebilecek btn alanlarda aktif bir rol stlenmitir. slm mimarisinin, kltr ve medeniyetinin birok aheseri de bu tr gayeleri gerekletirmeye mtuf olarak kurulmu tesislerdir. Vakf mallar, plak mlkiyeti (rakabe) Allaha yani topluma, menfaati ise lehine vakf tesis edilmi bulunan hak sahiplerine ait mal statsnde sayld iin daima zel bir sayg ve korumaya mazhar olmutur. Mlkiyetinin Allaha ait olmas, topluma ait olmas anlamn tadndan vakf mallar, bir tr kamu mal saylrlar. slm toplumlarnda vakflar, deta devletin bilerek terkettii veya yetiemedii alanlarda, kamu hizmet ve yatrmlarn tamamlayc sivil inisiyatif ve rgtlenme eklinde faaliyet gsterdiinden doal ve sosyal evrenin korunmasnda nemli bir hizmet ifa etmi, deta hisbe tekiltnn simetrik desteini oluturmutur. Gnmzde de vakflarn, bu ilevini ana hatlaryla koruduu, bazan da kamu hizmetinin yetersiz veya yanl ynde srarl olduu ya da byle algland alanlarda alternatif hizmet sunmay hedeflediinden sivil demokrasinin ve kltrel zenginliin nemli bir parasn tekil ettii grlr.

II. SOSYAL DZEN KURALLARI Toplu halde, belirli dzen ve kurallara uyarak yaama, sadece insana mahsus bir kabiliyet ve ihtiya olmayp btn canllar iin sz konusudur. Son dnemlerde yaplan aratrmalar, hayvanlarn da ihtiya, art ve ftratlarna uygun biimde eitli gruplar oluturduklar ve bu birliktelii belli kurallara baladklar, aykr davrananlara baz yaptrmlar uyguladklar, ayn hususun bitkiler iin de geerli olup bu konunun yeni bir bilim dal olan bitki sosyolojisinin alann tekil ettii bilinmektedir. Bununla birlikte sosyal hayata en yatkn olan ve buna en ok ihtiyac bulunan varln da insan olduu aktr. te, sosyal dzen kurallar bu tabii ihtiyac en iyi ekilde karlamaya ve birlikte yaamay ekilmez olmaktan karp anlaml klmaya ynelik nlemlerdir. Din, ahlk ve hukuk kurallar da bir ynyle sosyal hayat dzene koymay, insanlarn birbirlerine zarar vermeden hatta destek olarak yaamasn ve neticede birlikte yaamay gzelletirmeyi

hedeflerler. Sosyal dzen kurallarnn nemli bir ksmn grg kurallar (db- mueret) denilen birlikte yaama sanat oluturur. Ahlk ilmiyle ve kurallaryla da i ie olan bu kurallar, bireyin benliine yerleen iyi huydan ve iyiyi ktden ayrp onu iyiye ynlendiren melekeden (edep) beslenir; beeni, takdir ve knanp ayplanma eklinde toplumsal yaptrmla da desteklenir. Netice itibariyle toplum halinde yaamann yazl olmayan anayasasn oluturur, insan olmann nezaketini hatta kiinin kendine saygsn temsil eder. slm dininin zn iman esaslarnn, ana unsurunu da ibadetlerin tekil ettii dorudur, fakat dindarlk bunlardan ibaret deildir. Dindarlk, yaratana kulluk, yaratlana efkat ve sayg, hibir canlnn hakkn ihll etmeden, hibir kalbi incitmeden hak ve istikamet zere yaama demektir. Bireysel huzur, gven ve mutluluk iin de toplumsal skn ve bar iin de bu gereklidir. Din ve dindarlk yle anlalmaz ve uygulanmazsa, ortaya kaba, hoyrat ve bencil bir dindar tipi n plana kar; cahil kesimler de dini byle alglar ve dinden uzaklarlar. Genel ahlk, db, grg ve nezaket kurallar insanlara dini ho gstermek iin deil, dinin ve dindarln tabii gerei olduu iin benimsenmeli ve uygulanmaldr. Byle olduu iin de ahlk ve db din kltrmzde vazgeilmez bir neme sahip olmu, din hayatmzn ve eitimimizin ayrlmaz bir parasn tekil etmitir. db- muereti renmenin farz- ayn saylmas da bu sebepledir (bn bidn, Reddl-muhtr, I, 29). Ahlk ve db grubunu tekil eden deer ve kurallar doal ve sosyal evrenin korunmasnda da etkin, yapc ve uyarc bir role sahip olup bu alandaki dier abalara gl bir destek salar. db, grg ve sosyal dzen kurallarnn z ve mahiyeti ayn olmakla birlikte biim ve ekilleri toplumdan topluma deiebilir, kltr ve gelenek farkllklarna tbi olarak farkllk gsterebilir. Bunlar arasnda trafik kurallar, genel salk ve koruyucu hekimlik kurallar gibi olduka evrensel nitelikte olanlar da toplant, sohbet, toplu ibadet, ziyafet, toplu tama aralarnda seyahat gibi mahall karakteri ar basanlar da bulunabilir. Bu tr sosyal dzen kurallarna uymak, toplu halde yaamann ve bakalarna saygl davranmann tabii gerei olduu gibi dinin genel ilke ve amalarnn, byklere sayg ve kklere sevginin, toplum dzenini ve kul hakkn ihll yasann da gereidir. Toplumsal dzeni bozucu, insanlarn birlikte ve gven iinde yaamasn gletirici, toplumsal kargaa ve bozgunculua yol ac davranlar din literatrde fitne ve fesat terimleriyle ifade edilir ve

iddetle knanr. Yoldan geenlere eziyet veren olumsuz bir durumun giderilmesinin imandan bir para sayld, aataki ku yuvasnn bozulmasnn insanla aykr grld, bakalarn rahatsz eden bir kyafet ve koku ile camiye ve toplum iine girilmesinin knand dnlrse, slm dininde sosyal dzeni salayc kurallara uymann ibadet lsnde deerli sayld kolayca anlalr. Byle olunca mslmanlarn trafik kurallar, genel salk kurallar, toplu seyahat aralarnda geerli nezaket kurallar, cami, okul, salon, otel, lokanta, cadde gibi umuma ak yerlerde sz konusu olan grg kurallar gibi birlikte yaamann tabii gerekleri olan sosyal dzen kurallarna uyma hususunda da zami titizlii gstermesi gerekir. Bu tr bir uyum, onun dininin ve dindarlnn da, toplum iinde birey olma konum ve sorumluluunun da tabii gereidir.

III. KOMULUK LKLER Komu tabiri, birbirine bitiik veya yakn yerlerde yaayanlar iin kullanlr. Komu olmann dourduu birtakm hak ve grevlerin yan sra bunlarn saland bir ilikiler dzeni bulunmaktadr. Bunlara genel olarak komuluk veya komuluk ilikileri denilir. Komuluk ilikileri zellikle ky ve kasaba gibi kk yerleim blgelerinde sosyal dayanma asndan nemli olduu gibi, ailelerin huzur ve gven iinde yaamalar asndan da nemlidir. yi komuluk ilikileri mutluluk ve sevincin paylalmasnda, sknt ve kederin gslenmesinde ayr bir neme sahip olduundan fert ve ailelere toplum iinde destek olur. Dolaysyla sosyal bnyeyi glendirir. Kt komuluk ilikileri de srekli rahatszlk, gvensizlik ve yalnzlk hissi uyandrr. Kltrmzdeki szlm bir anlayn ifadesi olan, Ev alma, komu al zdeyii, komuluk ilikilerinin her iki yn asndan da son derece isabetli bir tesbiti dile getirmektedir. Yine dilimizdeki Komu komunun klne muhtatr, Komuda pier, bize de der gibi zdeyiler ve sk gelip gitmeleri anlatmak zere, komu kapsna evirmek ve benzeri deyimler, komuluk ilikilerinin anlamn ve boyutlarn gstermek bakmndan nemlidir. Sosyal dayanma ve yardmlama asndan insana aileden sonra en yakn sosyal evreyi komular tekil ettii iindir ki, gerek Kuran ve gerekse hadislerde komuluk ilikilerine titizlikle deinilmitir. Bir yette ana baba ve yakn akrabalardan sonra, yakn ve uzak komuya iyilik etmek, iyi davranmak tavsiye edilmektedir (en-Nis 4/36). Peygamberimiz komuluk

haklar konusunda kendisine yaplan sk tavsiyeleri anlatmak ve komuluk hukukuna dikkat ekmek maksadyla, Cebril bana komu haklar konusunda yle hkmler getirdi ki, bu gidile her halde komu komuya vris klnr diye dndm (Buhr, Edeb, 123) demitir. Peygamberimizin, Komusu elinden, dilinden emin olmayan kii mmin saylmaz (Buhr, Edeb, 29) sz, komuluk ilikisinin nemini ve ne kadar hassas bir konu olduunu ak bir ekilde gstermektedir. Yine Reslullahn Allaha ve hiret gnne inanan kimse komusuna ikramda bulunsun (Buhr, Edeb, 31) gibi szleri de bu balamda deerlendirilebilir.

Resl-i Ekrem komuluk ilikilerinde nasl davranmak gerektiine ilikin olarak u hususlara dikkat ekmitir: 1. Hastalandnda gemi olsun ziyaretine gitmek. 2. ldnde cenazesinin kaldrlmasnda bulunmak. 3. Bor istediinde vermek. 4. Darda kaldnda yardmna komak. 5. Bir nimete kavutuunda tebrik etmek. 6. Bana bir musibet geldiinde teselli etmek. 7. Evi onun rzgrn (gneini, manzarasn) engelleyecek ekilde yksek yapmamak. 8. Ne piirdiini ona belli etmemek, belli ederse piirdiinden ona da vermek (Mecmauz-zevid, VIII, 168-170). Hz. Peygamberin bu tavsiyesi komuluk ilikilerine olduka kuatc bir ereve izmekle birlikte, komunun komu zerindeki btn haklarn saymay deil belki nemli olanlarna rnek kabilinden iaret etmeyi amalar. Bu itibarla bir mslmann, din ve dindarlk fark, kltr ve blge fark gzetmeksizin btn komularyla iyi iliki iinde olmas, slmn yardmlama, dayanma, zarar vermeme, ks durmama ilkeleri dorultusunda hareket etmesi, bu konudaki rf ve deti ihmal etmemesi gerekir. Gnmzde hzl ehirlemenin, ehir yaplamasnn ve deien i hayatnn komuluk ilikilerini olumsuz ynde etkiledii grlmektedir. Ayn apartmanda yaadklar halde yardmlama, dayanma bir tarafa tanmayan, konumayan insanlar bulunmaktadr. Apartman hayatna, deien i hayatna uygun iliki biimlerinin olumas, buna fizik anlamda imkn salayacak zmlerin aratrlmas beklenmektedir. Komuluk ilikilerinin msbet ynleri hakkyla gerekletirilemese de, hi deilse olumsuz ynlerinden kanmak mmkndr. Bunun iin komular rahatsz edecek davranlardan, evin iinde bile olsa yksek sesle konumaktan, televizyon, teyp gibi cihazlarn sesini ykseltmekten ve ne trl olursa olsun grlt yapmaktan kanmak gerekir. Allah katnda da kul katnda da hakknda komularnn iyi ahitlik yapt bir kii olmaya almak yeterlidir.

IV. TRE ve TRENLER Dou toplumlarnn nemli meziyetlerinden birisi sosyal rgnn ok salam olmasdr. Bu meziyet, devlet ve yasalarn yetiemedii, eksik brakt alanlarda sosyal bozulmay nleyici ve sosyal dengeyi salayc bir ilevi de yerine getirmektedir. Hzl ehirleme ve apartman hayat, alma hayat, ekirdek aile gibi modern yaama biiminin nlenemez sonular, ayn zamanda sosyal deerleri ve ilikileri de derinden etkilemekte, hatta belirleyici olmaktadr. Bu balamda akl ve bilimin, yenileme ve modernlemeyi, dinin ise deimemeyi ve gelenei muhafaza etmeyi temsil ettii sylenemez. Aksine dinin deimeyi tabii karlad, hayatn deimeye ak alanlarnda ayrntdan ziyade ilke ve amalar belirlemekle yetindii, buna mukabil deiirken yozlamay ve bozulmay nleyici baz nlemlerde srar ettii sylenebilir. Toplumsal hayatn ve ilikilerin nemli bir gesini temsil eden tre ve trenler de toplumdan topluma ve geliim srecine bal olarak deiik formlar alabilir. Dinin bu deiime ve farklla kar kmas sz konusu olmadna gre toplumsal tre ve trenler, esas itibariyle deil, ekil ve sonular itibariyle yani dinin gzettii temel deerler ve bunlar koruma amacyla getirdii ilkeler asndan tartmaya alabilir. A) Mevlid Mevlid kelimesi, doum, doum yeri ve doum vakti gibi anlamlara gelir. Peygamberimiz Hz. Muhammedin doumunu anlatmak iin kullanlan mevld-i neb Trkemizde ksaca mevlid kandili olarak anlr. Msrda Ftmler dneminde balatlan Hz. Peygamberin doumunu anma ve kutlama trenleri, ok gemeden Eyybler tarafndan benimsenerek eitli trenler ve enlikler yaplm, lim, air, din ve devlet ilerinde yararlk gsterenlere hilatler giydirilmi ve hediyeler verilmitir. Daha sonra mevlid trenleri slm dnyasnda yaygnlk kazanarak gnmze kadar devam etmitir. Esasen Reslullahn doum yldnmn kutlama maksadyla balayan mevlid treni giderek, Kadir, Mirac, Regaib ve Berat gecelerinde veya snnet, evlenme, lm, deprem gibi nemli olaylar vesilesiyle yaplmaya balanm ve toplumsal geleneimizde yer alan nemli bir din-kltrel e olmutur. Osmanllar dneminde mevlid trenine ayr bir nemin verildii bilinmektedir. Osmanlnn ileri dneminde Mevlid Alay diye anlan grkemli trenlerde eyhlislm, vezirler ve dier asker ve mlk erkn, byk mderrisler,

belli bir dzen iinde reblevvel aynn on ikisinde Sultan Ahmed Camiinde yerlerini alrlard. Padiahn gelmesinden sonra vaazlar verilir, mevlidhanlar tarafndan Sleyman elebinin yazd mevlid okunur ve bu esnada Medineden getirilmi olan hurmalar camide bulunanlara ikram edilirdi. Gnmzde de Trkiye Diyanet Vakf Peygamberimizin doumunu anmak ve kutlamak amacyla o haftay Kutlu Doum Haftas olarak iln etmi ve yzyllardan beri sregelen bu gelenee ayr bir anlam katmtr. Bu hafta mnasebetiyle eitli ilm, fikr, din paneller ve sempozyumlar yaplmakta, eitli alanlarda yarmalar dzenlenmektedir. Edebiyatmzda Peygamberimiz'in doum gn olan bu kutlu gn anlatan birok eser yazlmtr. Bunlar iinde Sleyman elebinin yazd mevlid, Osmanldan beri halen lkemizde deiik vesilelerle cokuyla, bir yin atmosferi ierisinde okunmakta ve dinlenmektedir. Mevlid okuma ve okutmann bidat olduu eklinde birtakm iddialar gndeme getirilmitir. Bidat, Hz. Peygamber zamannda olmayan din mahiyetli bir hususun sonradan dine sokuturulmas, dinden saylmas olarak tarif edilir. Mevlid okuma ve okutmann bidat olarak nitelendirilebilmesi iin ona, lnn krknc gnnde veya sene-i devriyesinde mevlid okutmak gereklidir demek gibi din bir gereklilik veya ibadet eklinde bir muhteva yklenmesi gerekir. Mevlid okumann gerekli, vcip veya mendup olduu iddia edilmediine, en fazla bunun ho ve gzel bir gelenek olduu bilinip kabul edildiine gre bunun bidat olarak deerlendirilip, insanlarn kafasna kuku sokmak son derece yanltr. Mevlid okunacana hatim okunsa, Kurandan bir blm (ar) okunsa daha sevap ve daha faziletli olmaz m? eklindeki bir itiraz da yersizdir. Kuran okumak, namaz klmak daha sevap ve faziletli bir davrantr, ama burada mesele sadece sevap meselesi deildir. Mevlid, toplumsal bir cokunun, Hz. Peygamber sevgisinin ve ona balln st dzeyde edeb ve estetik olarak hissedilmesi, yaanmas ve da vurulmas demektir. Kuran okumakla mevlid okumay birbiriyle mukayese etmek veya birini dierine alternatif gstermek yerine ikisini ayr ayr ve her birini kendi yeri ve amac dorultusunda deerlendirmek ve yaatmak daha doru olur. Burada hatrlanmas ve hatrlatlmas gereken nemli bir husus vardr; o da, mevlid gibi din eitim ve cokuyu ieren sosyal ve geleneksel trelerin asl ibadetlerin yerine gemedii, bu tr sosyal devlerin kiileri zerlerine bizzat gerekli olan namaz, oru, Kuran okuma, infak ve yardm gibi din ykmllklerden muaf tutmad hususudur. Ancak gnmzde, zellikle

de toplumumuzun din konularda salkl ve doru ekilde bilgilendirilmemi kesimlerinde mevlid, trbe ziyareti, Kuran okutma, mbarek gn ve gecelerde din trenlere katlma gibi daha ok ekille ilgili dindarln hayli rabet grd ve bunun giderek din vecbelerin yerini ald da zlerek mahede edilen bir gerektir. Halbuki btn bunlar, zde yakalanan ve yaatlan dindarl ve gerek din vecbeleri gzelletiren ve kolaylatran tli ve ekl katklar olarak tannmal ve bilinmelidir. B) Ziyaretleme Sosyal yapnn salaml, toplumun ekirdeini oluturan ailenin salamlyla, aile bireyleri ve akraba arasnda scak ilikilerin ve gven ortamnn bulunmasyla yakndan ilgilidir. Batda sanayileme, ehirleme, i blm ve geim mcadelesi gibi birok mil ailelerin paralanmasna, aile fertleri ve akraba arasnda balarn kopmasna yol am, neticede fertleri bireyselleen ve maddleen bir dnyada acmasz bir rekabet ortamna srklemitir. Bat toplumu bu olumsuz gelimeleri huzurevleri, genel isizlik ve salk sigortas, tebrikleme, noel ve doum gn partileri gibi baz kurum ve etkinliklerle bir lde telfi etme abasndadr. Dou toplumlarnda zellikle de mslmanlar arasnda aile ve akrabalk balar daha gl, bu ynyle toplumsal rg daha salamdr. Bunda henz Batdaki geliim safhalarnn yaanmam olmasnn etkisi de bulunmakla, slm dininin anne babaya sayg, komu ve akrabay gzetme ve onlarla iyi ilikiler iinde olma ynndeki telkin ve tavsiyelerinin de nemli pay vardr. Kuranda mnafklarn belirgin zellii olarak yeryznde bozgunculuk yapmalar ve akrabalk balarn koparmalar gsterilir (er-Rad 13/25; Muhammed 47/22). Resl-i Ekrem de, hsm ve akrabas ile balarn kesen kimsenin bulunduu meclise rahmetin inmeyeceini, byle kimselerin cennete giremeyeceini belirterek (Buhr, Edeb, 11; Mslim, Birr, 18-19) ciddi bir uyarda bulunmutur. Bir baka hadisinde de iyiliklerden en mkemmelinin bir kimsenin baba dostunu grp gzetmesi (Mslim, Birr, 1112; Eb Dvd, Edeb, 120) olduunu bildirmitir. Hz. Peygamberin yakn ve uzak akrabay ziyaret etmeyi, hastay ziyaret edip onun gnln almay, ihtiyac varsa ona yardmc olmay tevik eden hadislerinin says bir hayli fazladr. Ramazan ve kurban bayramlarnn nemli bir ilevi de aile bireyleri ve akraba arasnda ziyaretlemeyi, dayanma ve kaynamay arttrmaktr. Ayn ekilde yaknn kaybeden kimselerin ziyaret edilip tziyede bulunulmas da gerekir. Btn bunlar hem din bir vecbe hem de bir mslmann dier din kardei zerindeki hakkdr.

C) Bayramlama Bayramlar, mill ve din duygularn, inanlarn pekimesi, taze ve canl tutulmas ilevi yannda, topluluun birlik ve beraberliini salamada ve bunun bireylerin bilincinde yer etmesinde de byk rol oynar. Ayn ekilde, kaynan kltten alan sanat (mzik, halay) ve kaynan mitten alan edebiyat da ayn ekilde birletirici etki ve ileve sahiptir; bireylerde ortak anlayn domasn tevik eder. Mslmanlarn, en nemli sevin gnleri olan ve bizzat Hz. Peygamber tarafndan iln edilen ramazan ve kurban bayramlarnda birbirlerini tebrik etmelerine Arapa ve Osmanlcada muyede, Trkede bayramlama denilir. Bayramlamann el skmak, kklerin byklerin ellerini pmesi, yemek ve tatl ikram etme, hediyeleme eklindeki uygulamalar zaman iinde gelierek gelenek halini almtr. lk dnem mslmanlarnn bayramlama ekli hakknda yeterli bilgi olmamakla birlikte, bayramlarda Allah kabul etsin eklindeki dileklerle tebrikletikleri, bu tebriklemenin Emevler devrinde de srdrld bilinmektedir. Abbsler dneminde, bata Badat, Kuds, am gibi byk ehirler olmak zere eitli merkezlerde canl bir ekilde yaplan bayramlama ve kutlamalar srasnda tatl ikram etme uygulamas Ftmlerde geleneklemeye balamtr. Seluklular zamannda da ramazan ve kurban bayram kutlamalarna byk nem verilir; ayrca Nevruz ve Mihrican bayramlarnda da enlikler yaplrd. Bayramlama, sevgi, sayg, sla-i rahim, ikram ve cmertlik gibi erdemlerin gzel bir tezahr olarak en byk itibar ve nemi Osmanllarda kazanm, grkemli trenlere, geleneklerin olumasna vesile olmutur. Osmanllarda bayramlama namazdan sonra balar, kkler byklerin ellerini per, bykler de kklere hediye datrd. Ayrca bayram mnasebetiyle tebrik iin evleri dolaan beki, p, tulumbac, davulcu gibi hizmetlilere bahi verilirdi. Toplumun eitli kesimlerinde hiyerarik bir dzene gre ziyaretleme ve bayramlama tam bir itina ile yerine getirilen muaeret kurallaryd. Gerekten din bayramlar, insanlar arasnda kaynamann, dostluklar ve ahbaplklar ilerletmenin bir yolu olarak belli bir neme sahip olduklar gibi, din his ve uurun toplumsal boyutta tazelenmesinin de bir vesilesidir. Kendisi eitli sebeplerle bayramlama trenlerine katlmayan insan bile bunu hisseder ve yaar. Bayramlamann, gergin ve souk ilikileri yumuatma, krgn, dargn ve ksknlerin barmas gibi bir fonksiyon icra ettii de sylenir. Bununla

birlikte, her zaman insanlarla iyi geinmek, eitli nedenlerle meydana gelmi olan dargnlk ve krgnl kaldrmaya almak daha uygun olur. nsan bu hislerle dolu olmadktan sonra bayram gn, bayramlama yoluyla salanan barma treni, bir gsteri olmaktan te gitmeyebilir. D) Tokalama ve Kucaklama Burada insan ve sosyal ilikilerin ok yaygn bir yn olan ve dostluk, sevgi ve sayg tezahr olarak kabul edilen el skma, el pme ve sarlp kucaklama gibi konulara deinmek yerinde olur. Toplumdan topluma ve geleneklere gre deien ve farkl anlam ifade eden bu tr davranlar hakknda Kuran ve Snnette ak bir hkm yer almaz. Ancak konu bir ynyle dinin kadn erkek ilikilerine, mahremiyet llerine ve cins hayata ilikin olarak getirdii dzenlemelerle ilgili olduu gibi, bir ynyle de dinin sosyal btnlemeyi destekleyen kural ve tavsiyeleriyle ilgilidir. Konu birinci adan ele alndnda ekimser davranma ve baz kayt ve snrlamalar getirme ihtiyac domakta, ikinci adan ele aldnda ise konuyu toplumlarn inisiyatifine brakp ilke olarak desteklemek temayl ar basmaktadr. Gnmz slm limlerinin bu tr yeni meselelerde farkl grler ne srmeleri bu a ve gereke farkllndan kaynaklanmaktadr. nsanlarn uygun vesilelerle sevgi ve sayg belirtisi olarak tokalamalar, birbirlerini kucaklamalar, din kardelii, akraba sevgisi ve komuluk ilikileri gibi ilkeler asndan esasen ok olumlu birer davrantr. Bununla birlikte, daha nce cins hayata ilikin haramlar ve helller konusunda temas edildii zere, slmda kar cinsler aras ilikilerde mahremler (birbiriyle evlenmeleri dinen ciz olmayacak lde yakn akraba) ve mahrem olmayanlar ayrm da yaplarak baz ller ve snrlamalar getirilmitir. Bu yasaklama ve kstlamalar ilke olarak kar cinsler aras ilikilerde sz konusu olmakla birlikte muhtemel sapmalar, arlk ve yanllklar nleme dncesinden hareket eden baz fakihler erkeklerin ve kadnlarn kendi cinsleriyle kucaklamasn ho da karlamam, mekruh grmlerdir. Fakat Hanef fakihlerin ounluu ile dier bir ksm fakihler ise, bunda bir saknca olmad grndedir. Bu bilginler grlerini, Hz. Peygamberin Hayberin fethi gn Habeistandan dnen amcazdesi Cafer b. Eb Tlibi byk bir sevinle karlam ve onu kucaklam olmas hadisesiyle desteklemilerdir. Esasen bu tr davranlarn hkmn, slmda kucaklama yoktur gibi kategorik ifadelerle hemen kestirip atmak veya baka dnemin art ve gele-

nekleri dikkate alnarak verilmi hkmleri ne srerek ispatlamaya almak doru deildir. Aksine, ncelikle davrann salt mahiyetine bakp onu genel ilkeler asndan test etmeli, daha sonra, iinde yaanlan toplumda mevcut rf, det ve gelenekler asndan durumuna bakmal, ondan sonra o davran hakknda bir deer yargsnda bulunmaldr. Eer rf, det ve gelenek farkl bir muhtevada olumu ve farkl bir ynde gelimi ise, daha farkl bir kltr ve gelenee sahip nceki dnem fakihlerinin bu konuya ilikin aklamalar aynen deil de korumak istedii ama ynyle ele alnmaldr. Baz Bat lkelerinde iki erkein, kucaklap pmelerinin, onlarn ecinsel olduu anlamna gelebilecei, ayn davrann Trkiyede de ayn mnaya gelmesini gerektirmeyecei iin, kucaklamann hkmn Avrupadaki anlamna gre deil, Trkiyedeki mnasna gre belirlemek gerekir. Gnmz mslmanlar arasnda benzer bir sorun da, kadnlarla erkeklerin el skmalar hususunda yaanmaktadr. Konu mevcut artlar ve toplumsal ilikileri ve deiimi de gz ard etmeyen bir yaklamla ele alnp deerlendirildii vakit, kadn ve erkein el skmasnn gelenek ve grg kurallar asndan ve din hkm asndan ayr ayr ele alnmas gerekli olur. Toplumlarn veya belirli kesimlerin kltr ve geleneinde byle bir tokalama deti yoksa, kadnla erkein el skmas kadnn mahremiyeti, dokunulmazl asndan olumlu karlanmyor veya erkein kskanln mcip oluyorsa, bu durumu sosyal bir realite, bu tutumu en azndan bir insan hakk eklinde kabul edip byle bir ekimserlie sayg duymak gerekir. Bu, konunun gelenek ve kltr boyutudur. Byle olduu iin de kendisi elini uzatmadka tokalamak iin kadnlara el uzatlmamas ve emrivki yaplmamas, kadnlarn tokalamaya zorlanmamas, kadnn tokalamak iin erkee elini uzatmas halinde tokalalmas hemen hemen btn kltrlerde yaygn bir nezaket ve db kuraldr. Onun deiimiyle birlikte buna bal davranlar da biim deitirebilecektir. Ancak gelenek ve kltr farkll toplumlarn zenginlii olup onlar arasnda ileri ve geri, gelimi ve ilkel diye ayrma gidilmesi, bu tr nitelendirilmeler yaplmas yanl olduu kadar izflik de tar. Bu itibarla topluma bu veya u ynde kltr deiimi empoze etmek, bu ynde politikalar oluturmak yerine bunu toplumlarn tabii geliim ve deiim srecine brakmak en uygun olandr. Kadn ve erkein birbirleriyle tokalamasnn din hkm ise, konunun bir dier boyutudur. Elbette ki bu tr konularda rf ve detin, gelenek ve trelerin oluumunda dinin birinci derecede etkisi vardr. Ayn yargnn tersi de mmkndr; yani toplumlarn kltr ve geleneinde mevcut ekimserliin

giderek din bir atmosfere tanm olmas da muhtemeldir. Byle bir davrann dinen gnah, mekruh veya haram olduunu syleyebilmek iin bunun din asndan gerekelerini ortaya koymak gerekir. zetle belirtmek gerekirse, kadn ve erkein tokalamasn yasaklayan bir yet olmad gibi Hz. Peygamberin bu ynde herhangi bir sz de yoktur. Reslullahn kadnlardan biat alrken onlarla tokalamam olmas, o toplumda kadnlarla tokalama detinin mevcut olmadndan, Resl-i Ekremin kadnlarla tokalamay ciz grmedii eklinde deil de kadnlarla biatlamada toplumun kltrne uygun bir usul uygulad eklinde anlalmaldr. Bu sebeple, bu yndeki rivayetlerden sarih bir yasaklama hkm karmak doru olmaz. Ancak o dnemde kadnlarla erkeklerin tokalamalar gibi bir detin bulunmad bilinmektedir. O halde tokalamann gnahl hkm nereden kmtr? Yaygn olarak kabul edilen bir fkh kuralna gre, harama gtren ey de haramdr. Baka bir ifadeyle bir eyin vesilesi, kendisi hkmndedir. Tokalamann gnahl/haraml hkm bu kuraln iletilmesiyle elde edilmitir. yle ki; slm dini zinay kesin olarak yasaklam, zinaya gtrc yollar da mmkn olduu lde kapatmaya almtr. Bunun iin zina sadece cinsel temastan ibaret saylmam, aralarnda evlilik ba bulunmayan kimselerin cinsel ierik ve amal birtakm davranlar da yasak kapsamnda mtalaa edilmitir. Ancak bu yasaklamann ne gibi davranlara kadar uzanaca, arada kurulacak sebep-sonu ilikisine gre deiebilecek niteliktedir. Nitekim kadn ve erkein tokalamayla gerekletirdikleri yakn temas zinaya gtrc bir sebep, bu konuda ilk adm olarak grenler kadn ile erkein tokalamasnn haram olduu hkmne varmlardr. Bu tokalamann zinaya gtrme ihtimali zayfladnda hkm de haramlktan mekruhlua indirilmi, daha dorusu bunu zayf bir ihtimal olarak grenler ihtimalin derecesine gre tokalamann tenzhen veya tahrmen mekruh olduunu sylemilerdir. Bu izgi devam ettirilecek olur da eer tokalamann zinaya gtrmesi muhtemel grlmezse, bu takdirde onun mubah olduunu sylemek mmkn olur. te yandan tokalamann zinaya gtrme ihtimalini tayp tamad hususu da, genel ve kategorik olarak deil, belki toplumun eitli kesimlerine, insan ilikilerinin ve davranlarnn biimlerine ve ortamna gre deikenlik gsterebilecek bir husustur. Benzeri bir durum mahremler aras ilikilerde de geerlidir. Dinin ak ilkelerinde, emir ve yasaklarnda bu tr bir grecelik sz konusu olmazken onlar koruyucu mahiyetteki dolayl snrlama ve tedbirlerde bundan sz edilebilir. Bu itibarla fertlerin, dinin bu nlemlerle korumak istedii ilkeleri ve sakndrmak istedii hususlar bilmesi ve davranlarn ona gre ayarlamas, bu konuda bireysel inisiyatif ve sorumlulua alan braklmas gerekir.

E) Are Are (r), kamer takvime gre muharrem aynn onuncu gndr. Bu gnde tutulmas tavsiye edilen oruca r orucu denir. Tm Sm dinlerde zel bir yere sahip grnen are gn, Chiliye Araplarnca da nemli saylmtr. Hatta Resl-i Ekremin de peygamberlik ncesi ve sonras dnemde bir sre bu gnde oru tuttuuna dair rivayetlere de rastlanr. Medine dneminde bu orucu mslmanlara tavsiye ettii bilinen bir husustur (Buhr, Savm, 69; Mslim, Sym, 134; Tirmiz, Savm, 50; Msned, VI, 29-30). Salam belgelere dayanmamakla birlikte bugnde gerekletiine inanlan birtakm olaylar bulunmaktadr. Hz. Ms ve sriloullarnn Firavunun zulmnden kurtulmalar, Hz. Nhun gemisinin Cudi dana oturmas, Hz. demin tvbesinin kabul edilmesi, Hz. Ynusun baln karnndan karlmas, Hz. Msnn ve Hz. snn doumlar, inana gre are gnnde gereklemitir. Hz. Peygamber, Biz Msya sizden daha lykz (Mslim, Sym, 202; bn Mce, Sym, 31) diyerek yahudilerin are gn tuttuklar orucu, bir gn ncesi veya sonrasyla tutmay tavsiye etmitir. Hz. Hseyinin Kerbelda ehid edilmesi de muharremin onuncu gn gerekletii iin, are gn ayn zamanda, slm tarihinde son derece ac, ackl ve zc bir olay hatrlatma zellii de tamaktadr. Bu sebeple iler, are gnn Hz. Hseyinin intikamn alma szn tazeledikleri bir matem gn kabul ederler; hatta dvnerek ve kendilerine ikence yaparak bu oruca balarlar. Gerek bu uygulama gerekse bu uygulamaya karlk Emevlerin bu gnn bir bayram sevinci ile kutlanmasn salama ynndeki gayretleri temelde siyasal bak ve gr farkll ile ilgilidir. Mslman Trklerdeki muharrem aynda ve zellikle bu ayn onuncu gnnden itibaren are ad verilen bir tatl piirilerek datlmas gelenei, hayr ilemek ve gnl almak iin gzel bir vesile olagelmitir. Bu tr uygulamalarda, -dinde bir dayana bulunmad srece- bir matem veya kutlama niyeti ve eklinin bulunmamasna dikkat edilmeli; slmiyetin daima tevik edegeldii hayr ve hasenat ilemek iin, dinde oru tutulmas tavsiye edilen byle bir gn iyi vesile sayma niyetinin dna klmamaldr.

F) Ylba Yarm yzyl akn bir sreden beri mild takvimin benimsendii lkemizde, ylba tabiriyle mild yln ilk aynn ilk gn olan 1 Ocak kastedilir. Ylba kutlamalar denilince de eski yln sona erip yeni yla geildii 31 Aralk/1 Ocak gecesi yaplan elence ve faaliyetler anlalr. Ancak ylba elenceleri, ilk bakta yeni yla giriin kutlamalar gibi gzkmekle birlikte bunun hristiyan Batnn Noel bayramyla da yakn ilgisi bulunmaktadr. Hristiyan Batda mild takvimin balangcna esas olarak Hz. snn doum tarihi alnm ve bu giderek dier lkelerde de benimsenmitir. Bu bakmdan hristiyanlar aralk aynn son haftasn, doumun arefesini tekil etmesi bakmndan, en nemli din bayramlar olarak kabul etmilerdir. Bu hafta ierisinde hristiyanlar kiliseye giderler, ayrca birbirlerini ziyaret edip hediyeleirler. Din bir atmosfer iinde geen Noel bayram akabinde ise, yeni yla giri byk bir lgnlkla, lks ve israfla kutlanr. Toplumumuzda ve dier mslman toplumlarda ylba kutlamas ad altnda dzenlenen elence toplantlar ise, hibir kltrel ve geleneksel temele sahip deildir. Bu bakmdan hristiyan olmayan lkelerde ylba kutlamalar Batnn kr krne taklit edilmesinin veya hristiyan Batnn kltr ihracnn bir sonucu olarak deerlendirilebilir. lkemizde teden beri ylba kutlamalaryla ilgili olarak yaplan tenkitler ve gsterilen hassasiyet de buradan kaynaklanr. Yoksa hicr ylba da mild ylba da birbirlerine din ynden stnlkleri bulunmayan ve zaman lmede esas alnan iki ayr balang noktasdr. Hatta mslmanlarn Hz. Peygamberin hicretini esas alan hicr takvim yerine Hz. snn doumunu esas alan mild takvimi kullanmas ve yeni yln balamas sebebiyle tebrikleip birbirlerine iyi dileklerini ifade etmeleri, tek bana ele alndnda sakncasz grlebilir. slmdaki baz hkmler asndan aylarn ve yllarn kamer, yani ayn hareketlerini esas alan takvimle hesaplanmasnn nem tayor olmas ile bu konunun birbirine kartrlmamas gerekir. Ancak Hz. Peygamberin mslmanlara dier din topluluklara gre farkl bir kimlik bilinci ve kltr deerleri manzumesi kazandrmak iin gayret ettii, bu uurda sa-sakal, klk-kyafet, yeme-ime db da dahil pek ok konuda tavsiyede bulunduu dnlrse, ylba kutlamalarnn, sradan bir kutlama olarak alglanmas ve tabii karlanmas mmkn olmaz. Aksine, toplumumuzda kltrel tahribata, kimlik bunalmna yol at, yeni yetien kuaklar kendi

z deerlerinden ve geleneklerinden koparp Batnn nce hayat tarzna altrd, sonra deer ve inan esaslarna scak bakmaya ve giderek onlar benimsemeye gtrd dikkate alnrsa, ylba kutlamas, Noel aac sslemesi, Noel babann hediye brakmas gibi detlerin terkedilerek kendi kltr ve deerlerimizden kaynaklanan alternatif program ve faaliyetlerin yerlemesine almann nemi ortaya kar. Gnmzde toplumlarn kltrel deerlerini, hatta itikad ve ahlk eilimlerini, sahip olduklar hayat tarz, ekonomik yap, yerleim ve ulam imkn, iklim ve evre, eitim, folklor, rf ve det gibi ilk bakta konuyla ilgisiz gzken birok hususu derinden etkilemekte ve sonuta mekanizma kendi deerlerini retmektedir. Avrupadaki mslman-Trk iilerimizin ocuklar ve torunlarnn bugn Batnn kltr ve gelenekleri altnda nasl deitii ve giderek o toplumla btnlemeye balad iyi izlenirse toplumumuza yabanc kltrlerden tanan veya yabanc toplumlara zenti eklinde balayan rf ve detlere kar duyarl olunmasnn nemi daha iyi anlalr. Bunun iin alnabilecek bir nlem de, kendi kltrel mirasmzdan ve din anlay ve heyecanmzdan kaynaklanan deerleri, gelenek ve detleri iyiletirerek yaatmaya ve gelitirmeye almak olabilir. G) Nevruz Farsada yeni gn anlamna gelen nevruz, yaygn olarak baharn geliini kutlamak zere yaplan tabiat bayram olarak bilinmektedir. Kkeni tam olarak bilinmemekle birlikte kelime bu anlamyla eski ranllar arasnda baharn geliini kutlamak iin yaplan zel tren ve bayramlara verilmitir. Bu tren ve bayramlar ran gne takviminin ilk ay olan nisann (Farvardin) ilk gn balar ve on iki gn srer. Nevruzun kkenine ilikin olarak destan gsterilmektedir. Bunlardan biri Fars kltrne ait olup nevruzun, Kssi Devleti Kral Cemdin Bbile girdii gn anlatan hayal yklere dayanr. kinci destana gre -ki bu Kurman ve Zazalara mal edilmektedir- Kawa adl bir demirci ustasnn zalim hkmdar Dahhake kar dalarda nevruz atei yakarak balatt ayaklanmadr. ncsi Ergenekon destandr. Bu bayram ran geleneinde mitik ran Kral Cemdle ilikilendirilir. Firdevsnin ehnmesine (m.s. 1000 yllar civarnda tamamland) gre, bu bayram Cemdin cinler tarafndan ina edilen bir arabayla gklere doru kn kutlamak iin icra edilmektedir. Taber gibi slm tarihileri de bu mistik gr kabul ederler. Bununla birlikte bu bayramn kkenini ktan

bahara geii kutlayan geleneklere balamak daha doru olacaktr. Klasik ran geleneini yanstan bu bayram Zerdtlikte Martn 13nde kutlanan Hamaspathmaedeya bayram ile birletirilmitir. Bu bayram len ruhlara adanm bir bayramdr. Bu durumda randa nevruzun hem bahar bayram ve hem de lm olan atalar anma bayram olarak kutlandn sylemek mmkndr. Zerdt geleneinde nevruz afakla balar. Zerdt gelenekte bu bayramn bir baka amac da ate ve onun ilh koruyucusu Artavahiti (bir nevi melek) anmaktr. Baharn bu ilk gn, kn yer altndaki varlklar korumak zere yer altna inen ve len vakti ile ahslatrlan melek Rapithvana dualar edilir. Nevruzda bu melek yer altndan yeniden yeryzne kar. Ahamenid krallar (m.. 559-330) nevruzu, merkezleri Persopoliste kutlarlard. Ssn dneminde nevruz trenleri yazn biti bayram Mihricn ile de birletirildi. slm dnemlerde nevruz, Zerdt kimliinden karak varln rann mill bayram olarak devam ettirdi. i gelenekte yerleik bulunan anlaya gre demin yaratlmas, Tanrnn beeriyetle ahid yapmas; brhimin putlar krmas; Hz. Peygamberin Hz. Aliyi yanna alarak Mekkedeki putlar krmas ve Hz. Aliyi halife olarak tayin etmesi nevruz gnnde gereklemitir. slm ncesindeki nevruz trenlerinde baharn geliini sembolize edecek ekilde zel kaplar ierisinde yeil yaprakl bitkiler konur, bunlar nevruz masas denilen zel bir masa zerine yerletirilirdi. Yine ayn masaya kutsal metinler, bir ayna ve eitli meyveler konur, bunlarn banda dualar edilirdi. Akrabalar ziyaret edilir, ateler yaklarak etrafnda oyunlar oynanrd. Ayn trenler i randa da srmtr. Bununla birlikte bu motiflere Kurandan okunan yetler veya atlar da eklenmitir. Batl aratrmaclarn tesbitlerine gre, nevruz bayram ile ilgili gelenek ve trelerin muhtemel bir dier kk Ergenekon destanna dayanmaktadr. Olayn meydana geli zaman (21 Mart) ve her ikisinde de demirci ustasnn ve ate yakma olaynn yer almas gibi Ergenekon destannda mevcut baz hususlarn Kawa destannda da bulunmas bu iki destann ayn veya yakn kltrlerden kaynaklandna karne saylmaktadr. Orta Asya Trklerinin zellikle Uygur, Kazan, Ufa Trklerinin nevruz gn yaplan toplantlarda Ergenekon destann okumalar, Azerbaycan gibi kimi Trk blgelerinde nevruza Ergenekon bayram da denilmesi bu sebeple olabilir.

Nevruz gece ile gndzn birbirine eit olduu 21 Mart gndr. Nevruz Osmanllarda bahar bayram ve yeni yln balangc olarak kullanlmtr. Nevruz inana gre baharn ilk gn ve ylbadr. Takvimler bu yzden marttan balar. Osmanllarda mal ylba olarak nevruz alnm ve bu durum 1980lere kadar devam etmitir. i, Alev ve Bekta Trk topluluklarnda olduu kadar Snn topluluklarda da nevruz gelenei yaygn olarak grlmektedir. Osmanl Devletinde nevruz Snn kesim tarafndan da kutlanmtr. Nevrziye denilen zel yiyecekler hazrlanr, akraba ziyaretleri yaplr ve hediyeleilirdi. Trkler nevruzu, nevrz- sultn, sultan nevruz veya Orta Asya Trk topluluklarndaki kullanmyla sultan navrz adyla kutlamaktadrlar. Osmanl airleri, ramazan bayram ve dier bayramlarda olduu gibi, devlet erknndan dl (cize) alabilmek iin onlara kasideler sunmulardr. Bu tr kaside ve gazellere nevrziyye denilmektedir. Nefnin Nevruz gazelinden bir beyit:
Eridi bahar oldu yine hemdem-i nevrz d etse nola dilleri cm- Cemi nevrz.

Pir Sultan Abdaln nevrziyyesinden bir drtlk:

k olan canlar bugn gelirler Sultan nevrz gn birlik olurlar Hallk- cihndan ziy olurlar Himmeti erince nevrz sultann.

Bayramlarn halkn ruhu olduunu, kk ve devamllk bilincini diri tutuunu bilen Sovyetler, din inanlar kadar bu tr bayramlar da yasaklamlar, unutturmaya almlardr. Bugn Trkmenistanda 1992 ylnda beri nevruz mill bayram olarak kutlanmakta, lkemizde de bu amala trenler dzenlemektedir. Bu trenleri yapma ve ona katlmann din hkm trenin sebep, ierik ve amacna baldr. H) Ya Gn ve Yl Dnm Her toplumda zaman ierisinde oluan alkanlk, tre ve gelenekler vardr. Temel inan ve ahlk esaslarna aykr olmadklar veya olumsuz sonulara yol amadklar srece bunlarn varlnda veya bunlara uyulmasnda bir saknca yoktur. Birey ve toplum iin, madd ve mnev bnye

asndan, zararl olabilecek eylerin devamn istemek zaten mkul olmad gibi ciz de deildir. Toplumumuzda balangta ocuklar ve genler iin dnlen, sonra da gittike yaygnlaan bir ya gn kutlamas, yldnm (sene-i devriye) anma ve kutlamas deti olumutur. Ftmler tarafndan IV. (X.) yzylda Hz. Peygamberin doum gnnn yldnmnn kutland bilinmektedir. Ftmler bunun yannda Hz. Ali, Ftma, Hasan, Hseyin ve halifeleri iin de mevlid (doum yldnm) merasimleri yapyorlard. Ya gn kutlamalarn yapl amac ve dourduu sonular itibariyle deerlendirmek gerekir. Bu kutlamalarda ama, bir kiinin domu ve o anda kutlam olduu yaa gelmi olmasnn sevincini yakn arkada ve dostlaryla paylamaktan, bunu toplanp hoa vakit geirmek iin vesile yapmaktan ibaret olduunda, kutlamann mer ller iinde yaplmas artyla, mkul ve ciz olduunu sylemek gerekir. Ylba elence ve kutlamalarnda da olduu gibi, bu tr kutlamalarn yabanc kltre imrenme ve taklit unsurlar galip gelirse sakncal olaca tabiidir.

Yirminci Blm

slm Ahlk

I. TANIMLAR ve GENEL BLGLER A) Ahlkn Tarifi ve Mahiyeti Ahlk terimi iin slm ahlklarnca yaplan tanmlar iinde en beenileni ve en yaygn olan mam Gazzlye (. 505/1111) ait olandr. Gazzlden nce, biraz daha eksik olarak bn Sn (. 428/1037) ve bn Miskeveyh (. 421/1030) gibi slm filozoflarnda da grlen, fakat Gazzl tarafndan gelitirilmi ve ikmal edilmi olan bu tanm yledir: Ahlk, insan nefsinde yerleen yle bir melekedir ki (heyet) fiiller, hibir fikr zorlama olmakszn, dnp tanmadan bu meleke sayesinde kolaylkla ve rahatlkla ortaya kar. Bu tanmn tahlili, bizi ahlkn mahiyeti hakknda aadaki sonulara gtrmektedir: 1. Ahlk, insann iledii fiil ve davranlardan, yaygn ifadesiyle amelden ziyade, bu davranlarn kayna ve mili olan, onlar meydana getiren mnev kabiliyetler veya yatknlklar kompleksini (Gazzlnin tabiri ile heyet) ifade eder. Buna gre ahlk fiiller, ahlkn kendisi olmayp onun

bir sonucu ve da yansmasdr. Bu nokta, zellikle ahlk eitimi bakmndan nemlidir. Dier nemli bir nokta da udur: Bir insann yapm olduu herhangi bir iin d deerine bakarak onun ahlknn iyi veya kt olduu hakknda verilecek hkm her zaman isabetli olmayabilir. nk sonucu ne olursa olsun, Hz. Peygamberin de belirttii gibi, Ameller niyetlere gredir (Buhr, Bedl-vahy, 1). u halde ahlk konusunda insanlar yarglamak olduka zordur. Bu yzden Kurn- Kermde, Size selm veren kimseye Sen mslman deilsin demeyin (en-Nis 4/96) buyurulmutur. 2. Ahlk, sadece iyi huylar ve kabiliyetler mnasna gelmez. Kelimenin asl mnas ile iyi ve kt huylarn hepsine birden ahlk denir. Buna gre ahlksz insan yoktur, iyi veya kt ahlkl insan vardr. slm kaynaklarda iyi huylara ahlk- hamde, ahlk- hasene, kt huylara ise ahlk- zemme, ahlk- seyyie gibi adlar verilmitir. 3. Ahlk, insanda gelip geici bir hal olmayp onun mnev yapsnda yerleen, bir meleke halini alan yatknlk ve kabiliyetler btndr. Ahlkn bu zellii sebebiyledir ki slm ahlklar -dilimizdeki gzel ifadesi ilekrk ylda bir iyilik yapmann ahlkllk almeti olmadn srarla belirtmilerdir. Hz. Peygamberin, Amellerin en hayrls, az da olsa devaml olandr (Buhr, Libs, 43) mnasndaki hadisi bu anlayn veciz bir ifadesidir. 4. Ahlk insan dnp tanmaya, herhangi bir bask ve zorlamaya gerek kalmakszn, grevi olduuna inand ileri rahatlkla ve memnuniyetle yapmaya sevkeder. Byle bir ahlk formasyonuna sahip olmayan insanlarn ndiren yaptklar iyi iler, ahlk bir temele dayanmaktan ziyade, olsa olsa riya, korku, menfaat temini gibi ahlkn onaylamad ve rezlet (erdemsizlik) sayd baka sebep ve maksatlarla alkaldr. 5. Ahlkl olabilmek iin grevleri rahatlkla ve memnuniyetle yerine getirme zorunluluu, ahlkn geliip glenmesinde alkanlklarn ihmal edilemez bir nem tadn gstermektedir. Bundan dolay slm ahlklar ahlk eitime byk nem vermilerdir. nk alkanlklar ancak eitimle kazanlr. Burada eitimden maksat, ahlkn nazar bilgilerini tahsil etmek yannda, kiinin ocukluktan itibaren iyi rneklerle yaamas, iyilik yapmaya altrlmas, bencil ve gayri mer arzu ve ihtiraslarna kar koymak suretiyle kendi kendini eitmesi, nefsini slah etmesidir. Bu ise bir irade eitimidir.

B) Ahlk lmi Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere ahlk, insanda olumas zlenen ve istenen yksek ruh ve mnev vasflarn, olumlu yeteneklerin ortak ifadesidir. nsan, bu vasflar kendisinde en doru ve en ileri bir ekilde nasl gelitirebilecei hususunda baz bilgilere muhtatr ki, ahlk ilmi bu ihtiyac karlamay amalar. te yandan, insanda bir ksm yksek vasf ve kabiliyetlerin srf yetenek veya g halinde bulunmas yeterli deildir. Bu vasflarn insan hayra yneltmesi ve erden uzaklatrmas beklenir. Fakat insan hayr-er, erdem-erdemsizlik gibi kavramlar ve bu kavramlarla ifade edilen tutum ve davranlar bilmezse bu konuda hatalara dmesi kanlmazdr. te insan, fiillerin deerleri konusunda isabetli hkmler verebilmek ve doru seimler yapabilmek iin de ahlk ilmine muhtatr. Bu nedenle, ahlk ilmini ruhan tp ilmi diye adlandran Kind, Eb Bekir er-Rz, Frb, Gazzl gibi ahlk bilgin ve dnrleri, insanlar iin ahlk ilmini tp ilminden daha yararl ve deerli grmlerdir. Dnyada kendi duygu, dnce ve davranlar hakknda iyi veya kt eklinde deer hkmleri veren yegne varlk insandr. Bu sebeple ahlk ilmi, ahlk fil olarak insan ve onun akl, irade, vicdan gibi ahlk kabiliyetleri ile fke, ehvet vb. duygularn ve bunlardan doan fazilet ve reziletleri ele alr; bunlardan ahlk hayat adna yararl olanlar gelitirmenin, zararl olanlar da slah etmenin yollarn aratrr ve gsterir. Bu noktada ahlk ilmi zellikle psikolojinin verilerinden yararlanr. Nitekim gerek Kurn- Kermde ve Hz. Peygamberin hadislerinde gerekse hemen btn mslman ahlklarn ve zellikle mutasavvflarn eserlerinde ayan takdir psikolojik tahliller grlr. te yandan ahlk ilmi bir kurallar ilmidir; insanlarn din, ahs, ailev ve toplumsal yaaylarnda uymalar gereken kaide ve kanunlar belirler. Ahlk bir deerler ilmidir ve dolaysyla ahlk filin davranlarna atfedilen deerlerin mahiyetini, lsn ve kaynan aratrr; iyi fiilleri yapmay ve kt fiilleri terketmeyi emreder. Bylece insanlarn mkellef bulunduklar grevleri sralar ve bunlar ifa veya ihmal etmenin sonularn aratrr ve gsterir. Hz. Peygamber, Ben ahlk gzelliklerini tamamlamak iin gnderildim (el-Muvatta, Hsnl-hulk, 8) buyurmutur. Bu hadis, bir bakma, ahlk ilminin gayesini gstermektedir. Buna gre ahlk ilminin gayesi, Reslullahn yaln ifadesiyle, insanlara ahlk gzellikleri yani iyi huylar ve yksek nitelikler kazandrmaktr.

Ahlk temelde bir davran bilimidir; bu da onun hem teorik hem de pratik bilgiler vermesini gerekli klar. Bu bilgilerin oluturduu blmlere de nazar (teorik, kuramsal) ve amel (pratik, uygulamal) ahlk denilmektedir. Nazar ahlkta ahlk problemleri tahlil edilerek insann ahlk yaayna temel oluturacak genel prensipler, kaide ve kanunlar tesbit edilir. Bununla birlikte ahlk ilmi uygulamal bir ilimdir; yani bu ilim sadece bilmek iin deil, fakat asl yapmak iin vardr. Bu sebepledir ki insann ahlkl olabilmesi iin nasl yaamas gerektiini, grev ve sorumluluklarnn nelerden ibaret olduunu bildirmek zere amel (pratik) ahlk gelitirilmitir. C) Ahlk Felsefesi Hikmet sevgisi mnasna gelen felsefe tabiri, genel olarak varlk ve olaylarn akl ve dnce yoluyla aratrlmasn gaye edinen disiplinin addr. zellikle Kindden (. 252/866) itibaren slm dncesine giren ve en az be yzyl boyunca Eb Bekir Zekeriyy er-Rz, Frb, hvn- Saf, Ebl-Hasan el-mir, bn Sn, bn Rd, ehbeddin es-Shreverd, Nasrddn-i Ts gibi ahsiyetler yetitiren ve rnler veren felsefenin nemli problemlerinden biri de ahlk olmutur. Felsefenin umumiyetle insann iki temel yeteneini konu edindii kabul edilir ki, bunlar da bilmek ve yapmaktr. Buna gre felsefe, bir yandan Neyi bilebiliriz? Bilgilerimizin deeri nedir? sorularnn, bir yandan da Neyi yapmalyz? Eylemlerimizin deeri nedir ve ne olmaldr? sorularnn cevabn aratran bir disiplindir. slm dnrleri, felsefenin bu iki temel kolundan birine hikmet-i nazariyye, ikincisine de hikmet-i ameliyye demilerdir. u halde felsefe hem lemin srlarn zmeye, varl olabildiince btnl ve derinlii ile kavramaya, bylece insann muhta bulunduu ve aramakta olduu gerei yakalamaya alr; hem de nasl davranmak gerektiini, insana yarar hayat tarznn hangisi olduunu gstermek ister. nk gerekten stn ve insan hayatn neden ibaret olduunu bilmek de insann en zarur ihtiyac ve bitmeyen araydr. Bylece ahlk, felsefenin belli bal aratrma sahalar arasnda yer alr. D) slm Ahlk slm ahlk sznden ne kastedildiini ifade etmeden nce slm tabirindeki ahlk mesaja iaret etmekte yarar vardr. slm, teslim olma, kurtulua erme ve msleme mnalarna gelir ve bu mnas ile ifade ettii dinin temel hususiyetini anlatr. Bunlar iinde dorudan ahlk ilgilendireni ise msleme anlamdr.

slm ile ayn kkten olan msleme, atma ve ztlamay ortadan kaldrarak uyumak, anlamak, birbirinden emin olmak, dosta mnasebetler kurmak demektir ve bu anlamyla ileride ayrntl olarak incelenecek olan hilim kavramyla ayn mnay ifade eder. Buna gre slm kabul eden kimse, cemiyetin dier fertleri ile anlap uyuan, onlarla bar iinde yaamak isteyen insandr. Nitekim, slm ile ayn kkten olan selm kelimesi, Furkan sresinin 63. yetinde, slmn bir msleme (bar ve dostluk) dini olduunu ifade edecek tarzda kullanlmtr. Mslman olan ve olmayan birok aratrmacya gre bu yet, Hz. Muhammedin risletinden nceki dneme Chiliye devri, mteakip dneme ise slm devri denilmesinin sebebini gstermektedir. Zira yle grlyor ki, chiliye kelimesi, ilmin zdd olan ve nazar bilgilerden yoksunluu ifade eden cehlden deil, fakat amel bilgisizlik, yani sefahat, serkelik mnasndaki cehaletten gelmektedir (Ahmed Emn, Fecrl-slm, s. 69). Nitekim Trkemizde de cehalet kelimesi sk sk bu mnada kullanlmaktadr. Hz. Peygamberin baz hadislerinde de cehalet, fke ve serkelii ifade iin kullanlmtr (Buhr, mn, 22; Mslim, Tevbe, 56). te bu anlamdaki Chiliyet ahlkn kaldrarak yerine iyi huyluluu, dostluk ve bar getiren dine, bu tesiri sebebiyle de slm denilmitir. Batl aratrmaclarn ou slm ahlk sznden, slm leminde yaplm olan ahlk almalarn kastederken, mslman aratrmaclarn byk ksm, zellikle Kuran ve Snnetin ortaya koyduu ahlk anlamaktadrlar. Bu durumda slm ahlk ne filozoflarn az ok eski Yunan tesirindeki- rasyonel ahlk dnceleri; ne mutasavvflarn az ok Yeni Efltunculuk, Hint, ran tesiri tayan- mistik tecrbeleri ne de fukahann zaman zaman srf ekl ve sr olmakla itham edilen- speklatif almalardr. Kitap ve Snnetin hkmleri ve kanunlar slm ahlknn esasn tekil eder; iaret edilen btn bu ahlk nazariyelerinin slm ahlk ile alkalar da bu iki temel kaynan ahlk hkmleri ve prensipleri ile uyumlar nisbetindedir. Ancak, mslman ilim ve fikir adamlarnn ahlk nazariyeleri ve almalar da, en azndan slm ahlknn yorumlanmas, zamanla ortaya kan ihtiyalar karsnda inkiaf ettirilmesi, zenginletirilmesi ve sistemletirilmesi bakmndan ihmal edilemez bir kymet tar.

II. TARH ve LTERATR A) Chiliye Dnemi Ahlkna Ksa Bir Bak slm ncesi Araplarnn ahlk zihniyeti hakkndaki en nemli kaynaklar Chiliye iiri, ataszleri (emsal) ve hitbet rnekleriyle Kuran, hadisler ve ilk dneme ait dier slm belgeler; Roma, Bizans, ran gibi yabanc kaynaklardr. zellikle Chiliye iiri, ataszleri ve hitbet rneklerinden edinilen bilgilere gre Chiliye edebiyatnda ahlk ve bu kelimenin tekili olan hulk ndiren kullanlmtr. Kabileci Arap toplum yapsnda hayatta kalma mcadelesi, airet insannn herhalde en temel meguliyetiydi; bu da byk lde kabilenin insan ve mal gc yannda mnev gcne ve saygnlna bal bulunduu iin zellikle eref, cesaret ve cmertlik Chiliye ahlknda btn erdemlerin en stnde yer alyordu; bu erdemler de genellikle mrvvet (mre) kavramyla ifade ediliyordu. Bununla balantl baka bir kavram da asabiyettir. a) Mrvvet, geni anlamyla yiitlik ve mertliin en ileri dzeyi olarak alglanyordu. Ksaca vlmeye deer her ey demek olan bu kavramn Romadaki summum bonum (hayrlarn hayr) tabirinin dengi olduu dnlebilir. Chiliye Araplarnn anlaynda mrvvet, bata hilim olmak zere sabr, balama, misafirperverlik, yoksullara yardm, iyi komuluk, zayflar koruma gibi erdemleri kapsamaktayd. Ancak dier birok kavramda olduu gibi mrvvette de hayret verici bir anlam sapmas olmu; bu kavram, kandan baka hibir eyin gideremeyecei azap verici bir susuzluk ve delilik diye anlatlabilecek bir eref hastal halini almt (bk. zutsu, Kuranda Dn ve Ahlk Kavramlar, s. 101). Chiliye dnemi ahlk zihniyetini ieren literatrde, mrvvet gibi onunla az ok ilgisi bulunan hayr, mruf, hak, ecaat, kerem, seh, cd, vef vb. ahlk muhteva tayan kavramlar ve bunlarn ztlarnn kullanm da olduka yaygnd. Ancak btn bu kavramlar ve terimler, yksek ve evrensel bir ahlk anlayn ifade etmekten geni lde uzak olup dnyev ve kabileci bir karakter tamaktayd. b) Asabiyet, ksaca kabile yeleri arasnda kaytsz artsz dayanma yasasn ifade etmekte ve Arapn hayatna yn veren, ahlk zihniyet ve deerlerine hkim olan Chiliye ruhunu yanstmaktayd. Kii ve kabile erefi, dnemin ahlk zihniyetini belirleyen etkenlerden biriydi. Bir ksmna yukarda iaret edilen erdemlerin temel amac da kii ve

kabile erefini arttrmak, insanlarn hayranlk ve saygsn kazanmakt. Bu dnemde iyilik iin iyilik deil, onur kazanmak iin iyilik anlay hkimdi. Bu yzden, ounlukla fahr ve tefhur kelimeleriyle ifade edilen kibir, gurur, soyluluk ve stnlk yar, -Kurn- Kermde de eletirici bir srede (Teksr sresi) bildirildii zere- onlara zaman zaman kabirlere gidip mezar talaryla vnmek gibi samalklar bile yaptrrd. Edebiyatn balca temalarndan birinin medih ve zem olmas da o dnem ahlknn egoist karakterini yanstmas bakmndan dikkat ekicidir. te asabiyet, Chiliye ahlknn, en geni snr kabileyi amayan bu egoist karakterini ifade eder. Dine fazla bir ilgi duymayan, hatta dnemin hayat anlay, inan ve dncesi hakknda en temel kaynak olan iirde dine ve din konulara mesel kadn, ak ve arap gibi hafif mevzularla medih, zem ve tefhur gibi egoist ve duygusal konulardan daha az yer veren Chiliye Araplarnda yine de bir Allah inanc vard. Bununla birlikte koyu putperestlik, onlarn Allaha gstermeleri beklenen sayg ve ilgilerini ldrm olup bu durum, dinin insanlarda brakt derun ve ahlk tesirden Chiliye Araplarn mahrum etmiti. Hrriyet bilinci veya duygusu da Chiliye Araplarnn balca zelliklerindendir. Baz aratrmaclar, Chiliye dneminde kabileyi aan siyas birlikler kurulamayn, onlardaki bu hrriyet ruhuna balamlardr. Ancak onlardaki bu, bencil ve ilkel bir hrriyet idi. lkel hrriyetin en temel nitelii ise otorite tanmamaktr. Nitekim Chiliye Araplar byle bir otorite dzenini her zaman reddetmilerdir. Sonu olarak Chiliye dneminin btn ahlk erdemlerinin arkasnda kiinin veya kabilenin gururu (fahr), eref (mecd) ve fke (gazap, hamiyye) duygularn tatmin etme; asalet, cmertlik ve yiitlikle hret kazanma, sayg grme, baka kabileler karsnda hem korku hem de hayranlk duygusu uyandrma arsuzu yatmaktayd. Esasen bu dnemin, fert ve kabile gururu, kibir ve serkelik nitelikleri dolaysyla chiliye diye anld, baka birok delil yannda, Amr b. Klsmn Muallakasndan da aka anlalmaktadr:
Sakn biri bize kar bir chillik yapmaya kalkmasn! Sonra biz chillikte btn chillerden baskn karz!

B) Kuran ve Snnette Ahlk a) slmn Ahlkta Meydana Getirdii Zihniyet Deiiklii slm ahlk zihniyetinin balca niteliklerinin ne olduu sorusuna cevap olarak ok ey sylenebilirse de -ileride daha ayrntl bilgiler edineceimizbu konuda imdilik zellikle u hususlarn altn izmek mmkndr: nsann mnev hayatn, bireysel ve sosyal davranlarn gzetip kollayan bir Allah inanc; insann kendisiyle hesaplamasn hedefleyen bir irade eitimi; btn insanla ak bir mmet birlii ve kardelik ruhu; hak, adalet ve eitlik gibi evrensel deerlere yneli. 1. Arap kabilelerinin koyu ve anlamsz putperestlikleri, yksek bir ahlkn kurulmasna bal bana bir engel tekil ediyordu (Goldziher, Le Dogme et le loi en Islam, s. 4, 11). Aslnda bu tesbiti, inanszlk veya btl inan buhran yaayan her topluma genellemek mmkndr. Bu sebepledir ki slm dini evrensel, mutlak ve genel geerlii olan bir ahlk yap kurarken, bu ahlkn en nemli teminat olmak zere her eyi bilen, her eye muktedir, rahmeti ok geni, fakat cezalandrmas da ok iddetli olan yce Tanr uurunu kkletirmeyi; insana her trl bencil, karc istek ve eilimlerini aarak yce Allahn koyduu genel ve kesin kurallar hayatnn her alan iin sarslmaz kanunlar olarak alma bilincini kazandrmay ve bu suretle nefsn tutkular karsnda zgrleen bir birey ve kamu vicdan gelitirmeyi hedeflemitir. 2. slm dini insanda, kendi dndakilerle kr bir mcadeleye girimek yerine, kendi nefsiyle hesaplama iradesini gelitirdi; Chiliye dnemindeki airet ruhunun ve geici hazlara dknln dourduu kaba ve hoyrat geleneklerin karsna, insann nefsini dizginlemesi, tabiatndaki fke ve iddetten korunmas anlamna gelen hilim ve efkati koydu. Bu suretle insana, o gne kadar kendi dndakilere evirdii mcadele enerjisini, kendi nefsinin kt temayllerine kar yneltmesini retti. Hz. Peygamber, deta btn ktlklerin anas olan, bundan dolay da Kurn- Kermin ok byk bir zulm sayd (Lokmn 31/13) putperstlikten toplumu temizleyerek bir olan Allaha itaat temeline dayal bir ahlk ve din birlik salama grevini stlenmi; bylece kabile ve soy sop anlay yerine Allaha sayg (takv), ferd ve sosyal planda ycelmenin ve deer kazanmann ls haline gelmi; bu lye uygun olarak slmn retileri, Allahn btn yaratklarna kar merhametli olmay, insan ilikilerinde drstlk ve gvenilirlii, sevgi ve fedakrl, samimiyet ve iyi niyeti, fakat btn bunlarn baarla-

bilmesi iin de kt eilimlerin bastrlmasn ve daha birok erdemi ihtiva etmitir. 3. slmiyetin gerekletirdii en byk zihniyet deiiklii, asabiyet duygularn yok edip kabilecilik balarn krarak insanlar evrensel deerlere, zellikle temelde btn insanln kardelii bilincine yneltmesidir. Gerekten slmiyet, btn insanlarn bir tek erkek ve kadnn soyundan geldiklerini, onlarn -birbirleriyle kiisel veya rk stnlk yarna girmek iin deil- tanp bilimek iin kavimlere ve kabilelere ayrldnn (elHucurt 49/13), bylece ftr ve biyolojik farkllklarn ahlk ve mnev anlamda stnlk sebebi saylamayacan retti; stnln, yalnzca kiisel abalarla kazanlabilen ve samimi dindarln, din ve ahlk erdemlerin ana kavram olan takv kapsamndaki meziyetlerde olduunu ortaya koydu; soy stnl, kabilecilik ve rklk davalarn btnyle reddetti. l-i mrn sresinin 103. yetinde mslmanlara hep birlikte Allahn dinine (hablullah) sarlmalar emredildikten sonra, Allahn dmanlklar kardelie evirmesi ve bylece onlar bir ate ukuruna dmekten kurtarmas, Allahn kendilerine bir nimeti olarak nitelenir. Baka bir yette ise Kurn- Kermin evrensel diyebileceimiz bir ahlk buyruu u ekilde ifade edilir: yilik ve takv zerinde yardmlan, ktlk ve dmanlk yolunda yardmlamayn (el-Mide 5/2). Hz. Peygamber, Irklk (asabiyet)
duygusuyla birbirine fkelenen, rklk uruna savarken ya da byle bir dava gderken kr krne alm bir bayrak altnda len kimsenin bu lmnn, Chiliye lm olduunu belirtttii hadisleriyle (Mslim, mre 57; Nes, Tahrm, 28; bn Mce, Fiten, 7) asabiyet ruhunu yk-

maktayd. 4. sm dini adalet ve zulm kavramlarn da Chiliye telakkisinden bsbtn baka bir konumda ele ald ve adalete kesin olarak evrensel bir boyut kazandrd. Kurn- Kermde (el-Bakara 2/143) slm toplumunun bir nitelii olarak geen vasat mmet tabirindeki vasat kelimesi btn tefsirlerde adalet mnasnda anlalmtr. Buna gre slm ahlk toplumsal bnyede de arlklardan uzakl, dengeli ve uyumlu bir hayat tarzn ngrmtr. Kuranda hak ve adaletin mutlakl ylesine vurgulanmtr ki, bizzat Allahn hirette hibir hakszla mahal vermeyecek ekilde adaletle hkmedecei ve Onun vaadinin kesin (hak) olduu bildirilmitir (Ynus 10/54-55; el-Enbiy 21/47; ez-Zmer 39/69). Btn bu ve benzeri sebeplerden dolay adalet ilkesi slm ahlk dncesinin merkezi olarak gsterilmektedir (mesel bk. Max Horten, Moral Philosophers in Islam, Islamic Culture, XIII (1974), s. 6).

Zulm ise, slm ahlknda son derece ilgin bir yaklamla ele alnmtr. Buna gre Kuran, bakalarna yaplan ktlkleri, her eyden nce ktl ileyenin kendisine yapm olduu bir zulm sayar. Sz gelimi, evlenme ve boanma ile ilgili konularda eine zarar vermeye kalkan kii, Kukusuz kendisine ktlk etmi olur (el-Bakara 2/231). Hz. Peygamber, Zalim de olsa mazlum da olsa kardeine yardm et eklindeki Chiliye dneminin acmaszlk ve iddet ilkesini, Zalime yaplacak yardm, onun iki elini tutmaktr (zulmne engel olmaktr) (Buhr, Mezlim, 4; krh, 7) diyerek tersine evirip yksek ve evrensel bir ahlk ilkesi haline getirmiti. Kuran, Snnet ve dier btn slm literatrde adalet kavram eitlii de ieren bir anlam zenginlii iinde kullanlr. slmn koymu olduu, btn insanl kucaklayc olan bu kapsamdaki adalet ilkesi, Chiliye dneminin, eitlik prensibine bsbtn aykr bir ekil alan ilkel hrriyet anlayn da kkten deitirdi. Kurn- Kermdeki inanm bir klenin hr ve soylu bir mrikten daha deerli olduu eklindeki (el-Bakara 2/221) yepyeni insanlk ve deer anlay nedeniyle slma en byk tepki, kendilerini ahrr (zgr, soylu) diye niteleyerek baka zmrelerden stn gren mtegallibe snfndan geldi. Onlarn, Hz. Peygambere, kleleri ve gszleri yanndan uzaklatrmas halinde kendisiyle grme yapabilecekleri eklindeki kstaha teklifleri Kuran tarafndan annda reddedildi (el-Kehf 18/28) ve bu suretle soyluluk kuruntular zerine kurulu, eitlik ve adalet ilkelerine aykr, kaba ferdiyeti hrriyet anlaynn yerine meden ve sosyal eitliki hrriyet anlay konuldu. b) Kuran ve Snnette Temel Ahlk Kavramlar Bu baln baz glkler tadn belirtmek gerekir. Glklerden biri, Kuran ve hadislerdeki hangi kavramlarn tam olarak ahlk kavram olduunun tesbitidir. Mesel amel-i slih tabiri byledir. nk hayrl, iyi, uygun veya yararl i, faaliyet anlamna gelen bu deyim, bu nitelikleri tayan hukuk, ibadet, ahlk ve siyasetle ilgili btn olumlu faaliyetleri kapsar. Hatta Peygamberimiz, her eyden nce gnlden teslim olma anlamna gelen slm ve kukusuz bir ekilde inanma anlamna gelen iman dahi amel diye isimlendirmitir (Buhr, Tevhd, 47). te yandan, zellikle Kuran ve Snnet ahlk bakmndan teorik olarak her ahlkl davran ayn zamanda din bir itaat ve ibadettir; nk bu davranla ilh bir emir yerine getirmektedir; bylece iyilik, gsteri iin veya

bize ne getirip ne gtrdn hesap ederek deil, Allahn emri olduu ve Onun emrine saygnn gerei olduu iin yaplm bulunmaktadr. Bilhassa Kurn- Kermde ve hadislerde, ahlk kavramlar arasnda, temel veya tli, ok nemli veya az nemli gibi bir ayrma da gidilmemitir. nk bazan kk bir ahlk jest, mesel bir yetimin ban okamak, iimizde, nemli saylan birok davrantan daha yksek duygular uyandrabilir. Mesel Kurn- Kermde gzel bir szn, arkasndan eza gelen bir sadakadan daha deerli olduu bildirilmitir (el-Bakara 2/263). aret edilen bu glklere ramen, Kuran ve hadislerdeki btn ahlk kavramlarn burada tahlil etmenin imknszlndan dolay, hi olmazsa kapsamlarnn genilii, hatta bir bakma dier btn ahlk erdemleri de kuatt dikkate alnarak iki kavram hakknda bilgi verilecek; ayrca, yer yer konuyla ilgili baka kavramlara da deinilecektir. slm ahlkn kesin ve arpc biimde yanstan bu iki temel kavram takv ve hilimdir. 1. Takv Takv kelimesi szlklerde nsann, ibadet ve gzel iler yaparak kendisine ac verecek durumlardan korunmas eklinde tarif edilir. Seyyid erf el-Crcn, et-Tarft isimli terimler szlnde (bk. Takv md.) takvnn Allaha itaat ederek Onun verecei cezalardan korunmak; insann kendisini, yapt veya yapmad eyler yznden mstahak olaca ukubattan yine Allaha itaat ederek korumas anlamna geldiini belirtir. Ayn limin kaydettii dier baz tariflere gre takv, Kulun msivdan saknmasdr; dinin edep ve erkanna saygl olmaktr; insan Allahtan uzaklatran her eyden uzak durmaktr; nefsn hazlar terketmek, yasaklardan uzak durmaktr; gnlnde Allahtan baka hibir ey grmemendir; kendini hibir kimseden daha iyi diye dnmemendir; Allahtan baka her eyi terketmektir; szde ve davranta Hz. Peygambere uymaktr. Fahreddin er-Rz, Bakara sresinin 196. yetini tefsir ederken, takv iin, btn din ve ahlk devleri yerine getirme, din ve ahlkn sakncal bulduu tutum ve davranlardan da kanma anlamn ieren bir tanm yapmtr. Tannm mutasavvf Eb Tlib el-Mekknin tarifi ise daha ksa fakat olduka kapsamldr: Takv btn iyilikleri kapsayan bir isimdir (Ktl-kulb, I, 196). Kurn- Kermde, hiret inancnn youn olarak ilendii ilk zamanlarda inen yetlerde takv, Allahn iddetli azabna kar siper vazifesi g-

recek olan korku ve kayg uurunu ve bu uurun bir sonucu olarak Allahn buyruklarna uyup yasaklad eylerden titizlikle kanmay ifade eder. Ancak zamanla, slm cemaatinin hem say hem de keyfiyet bakmndan gelimesine paralel olarak, takv kavramnn ieriinin de gelitii ve zenginletii grlr. Bakara sresinin hac ile ilgili 197. yetinde baz ktlkler, ahlk olmayan davranlar sralandktan sonra mutlak olarak iyiliin nemi vurgulanmakta, ardndan da genel olarak ktlkleri terkedip iyilikler yapmaya mil bir kavram olarak takvnn nemi ifade edilmektedir. Burada takvnn en hayrl azk eklinde nitelendirilmesi onun din ve ahlk hayat iin vazgeilmezliine iaret eder. Yine Bakara sresinde (2/237) takvnn, balama ve feragati de kapsayan geni ahlk ieriine iaret edilmitir. Mide sresinin 8. yetinde takv, adaleti de iine alan yksek bir fazilet olarak gsterilir. Sosyal hayatn dzeni iin adaletin gereklilii gz nne alnacak olursa, bu yete gre takvnn, artk sadece ferd ve vicdan fazilet deil, ayn zamanda toplumsal dzenin de bir gerei olduu ortaya kar. Takvnn bu sosyal fonksiyonu, Hucurt sresinin 13. yetinde evrensel boyutta ele alnmtr. Burada Allahn btn insanlar bir erkekle bir kadndan (dem ile Havv) yaratt; birbirleriyle (stnlk ve soyluluk yarna girimek, srtmek ve atmak iin deil), tanp bilimek iin onlar halklara ve kabilelere ayrd ifade edildikten sonra Allah nezdinde sizin en erefliniz, takvda en ileri olannzdr buyurulmutur. Kanaatimizce insanln eitlii ve evrensel barlk ilkelerini vurgulayan ifadelerin ardndan, en byk deer ls olarak takvnn zikredilmesi, bu erdemin, sz konusu ilkelere sayg anlamn ierdiine de iaret eder. Nitekim az nce deindiimiz, ahitlikte adaleti gzetmeyi emreden Mide sresinin 8. yetindeki takvda da eitlik ilkesine sayg anlam vard. Mustafa Sdk er-Rfi czl-Kurn adl eserinde (s. 100 vd.) takvnn eitlie esas tekil etmesi bakmndan Kuran ahlknn temeli saylmas gerektiini belirtir. Hz. Peygamber, kendisine yneltilen, nsanlar arasnda en byk kerem sahibi kimdir? sorusuna, Takvda en ileri olanlardr (Buhr, Enbiy, 8, 14, 19) cevabn vermitir. Bilindii gibi kerem hem eref ve itibar hem de cmertlik ve yardm severlik anlamna gelir. Bylece takv sahibi insann, insanlara kar iyilik sever, ayn zamanda da deerli ve erefli insan olduu anlalmaktadr. Takvnn bu ahlk ve insancl ieriini ifade eden daha baka rnekler de vardr. Mesel Feth sresinin 26. yetine gre mrik Araplarn kalbinde Chiliye hamiyeti vardr; Peygamber ve arkadalarnn

hasleti ise seknet ve takvdr. Burada Chiliye hamiyeti, barbarlk, kstahlk ve saygszl; seknet ve takv da ar ballk, uygarlk, insanlarn eref ve haysiyetlerine sayg anlamn tar (ayrca bk. el-Bakara 2/206). Takvnn anlam konusundaki ilgin rneklerden biri de onun hay ile ilikisini gsteren Arf sresinin 26. yetidir. Burada takv elbisesi deyimi kullanlarak dolayl bir slpla takv, gnah duygularn rtp kapatan, bastran ve bylece gnah ilemeyi nleyen bir koruyucu, ruhu bezeyen bir erdem eklinde takdim edilmektedir. Yani elbise bedeni kapatt, koruduu ve ssledii gibi takv da hem ruhumuzun kt duygularn rter hem de ruhumuzu ssler. Byle olunca takv sahibi kiinin kaba, hain, haksz, isyankr, ehvet dkn, a gzl, edepsiz, haysz olmas dnlemez. Takvnn ayn zamanda bir kibarlk erdemi olduunu gsteren yetler de vardr (mesel bk. el-Bakara 2/189; el-Hucurt 49/1). Burada nemle vurgulanmas gereken husus, takvnn daima tzim, hrmet, sayg gibi kelimelerle ifade edilen yksek ahlk fazilet iin kullanlddr. Fakat takv, her eyden nce Allaha, Onun koyduu kurallara saygdr; bunlar ihll etmekten saknmaktr. Takvnn bu ekilde saygy ifade ettiini gsteren gzel bir rnek de Hac sresinde (30-32. yetler) geer. Benzer bir yaklam ayn srenin 37. yetinde geen, Kurbanlarnzn etleri de kanlar da Allaha ulamaz; fakat Ona sizin takvnz ular melindeki yette grlyor. Bu yet aka, btn din ve ahlk faaliyetlerimizi Allaha sayg ve Onun rzsn kazanma niyetiyle yapmamz gerektiini gsteriyor. Baz yetlerde takv, btn ktlkleri ifade eden fcr kelimesinin zdd olarak gemektedir (bk. e-ems 91/8-10); Sd sresinin 26-28. yetlerinde ise siyas ahlk da iine alacak ekilde kullanlmtr. Kurn- Kermde takvnn kart olarak zulm de gsterilmitir. Csiye sresinin 19. yetinde bildirildiine gre Zlimler birbirinin dostudur; Allah da takv sahibi olanlarn dostudur. Bu yette zulm, daha ziyade inkrclarn Allaha ve slm ilkelere kar inat ve anlamsz direnilerini, mslmanlara reva grdkleri hakszlklar ifade eder. Aka grld zere, Kurn- Kermin byk nem verdii takv kavram, btn bu bilgilerden kan sonuca gre balca u iki anlam iermektedir: a) Takv, itikad konularda yanl ve btl inanlara kaplmaktan, amel ve ahlk konularda eksik, kusurlu, kt, zararl ve haksz davranlardan,

slm dininde esaslar belirlenmi olan hayat tarzna uymayan bir yaaytan saknmak, uzak durmaktr. b) Takv, btn faaliyetlerde, devlerin yerine getirilmesinde, her trl ktlklerin terkedilmesinde ncelikle Allahtan ittika etmektir; yani Allah korkusunu, Ona kar saygl olmay n plana kararak bu saygy btn davranlarn ve hayatn temeli yapmaktr. Buna gre takv btn ahlk erdemlerin temelidir ve insan ona sahip olduu oranda dier erdemlere de sahip olur. 2. Hilim Hilim terimi, akl ve kltrle kazanlan, insan ilikilerinde sabrl, hogrl, balayc, uzlamac ve meden davranlar sergilemeyi salayan ahlk erdem eklinde tanmlanabilir. Baz kaynaklarda hilim kavram, sefeh ve cehl kavramlarnn zdd olarak gsterilmektedir. Bu iki kelime zulm, serkelik, saldrganlk, barbarlk gibi Chiliye dnemindeki hkim ahlk zihniyetin karakteristik yapsn oluturan duygu ve davranlar ifade etmektedir. Nitekim mehur Chiliye airi Amr b. Klsmn Muallakasnda geen, Hele biri kalkp da bize kar chillik etmeye grsn, o zaman biz chillikte btn chillerden baskn karz anlamndaki beyit, chiliye kelimesinin o kltrdeki anlamna iaret eden en arpc rneklerdendir. Aslnda Kurann mriklere ynelttii youn eletirilerin temelinde de onlardaki bu chillik (barbarlk) ahlk vardr. nk onlar aslnda akllar yatmad iin inkr etmiyorlard; fakat gurur, kibir, inat, saldrganlk ve dmanlk gibi hoyrat duygular ve kt alkanlklar yznden; slmn getirdii adalet, eitlik, kardelik, merhamet, sabr, tahamml, uzlama, kaynama, bar gibi ilkeleri ilerine sindiremedikleri iin inkrclkta direniyorlard. te Kurandaki hamiyyetelchiliyye (Chiliye kstahl; el-Feth 48/26) deyimi onlarn bu barbarlk ve uzlamazlk karakterini ifade eder. Kurn- Kermde hilim kelimesi bir yette oul (ahlm) olarak gemekte, burada Onlara bunu hilimleri (ahlm) mi emrediyor, yoksa onlar azgn bir topluluk mudur? (et-Tr 52/32) denilmektedir. Btn tefsirlerde bu yetteki ahlm akl kelimesiyle aklanr. Bunun dnda, hilim sahibi anlamnda halm Allahn isimlerinden (esm-i hsn) biri olarak mafiret (balama), ilim gibi kavramlarla birlikte on bir yette tekrar edilmitir. Tefsir ve kelm kitaplarnda esm-i hsndan biri olarak halmin, ok sabrl, gnahkrlar cezalandrmakta acele etmeyen veya kullarnn isyanndan

etkilenmeyen, gnahkrlara gazap etmesi kendisini tela sevketmeyen, her ii olmas gerektii lde yapan anlamna geldii belirtilir. bn Hibbn el-Bst Ravzatl-ukal ve nzhetl-fuzal adl ahlk kitabnda (s. 209) bu yetlere dayanarak hilmin akldan daha stn bir erdem olduunu, nk yce Allahn Kuranda kendisini aklla deil hilimle nitelediini ifade eder. Bu gr Gazzl de tekrar etmitir (hy, III, 179). Ayrca, yine halm iki yette (et-Tevbe 9/14; Hd 11/75) Hz. brhimin, bir yette (esSfft 37/101) Hz. shakn nitelii olarak yer almaktadr. Hz. Peygamber, hemen btn hadis mecmualarnda ve edeb-ahlk mahiyetteki antolojik eserlerde yer verilen bir hadisinde bir sahbyi verken, Sende Allahn sevdii iki haslet vardr; bunlardan biri hilim, dieri de teennidir (Mslim, mn, 25, 26; Eb Dvd, Edeb, 149) buyurmutur. bnl-Esre gre bu hadisteki hilim akl, teenni de kararllk, ar ballk anlamna gelir (en-Nihye, I, 434). Eb Dvdun Sneninde KitblEdebin ilk bab Hilim ve Peygamberin Ahlk baln tar. Bu balk, Reslullahn ahlknn temelini hilim faziletinin oluturduunu ima eder. Burada Reslullahn hogrsn, affediciliini ve sabrn anlatan hadisler yer alr. Ayrca btn hadis mecmualarnda, slm bilginlerince hilmin kapsamnda gsterilen akl, basret, kararllk, fkeye hkim olma, affetme, hogr, sabr, vakar, rfk gibi ahlk erdemlere dair pek ok hadis bulunmaktadr. zellikle Ignaz Goldziherden itibaren msterikler slm ahlknn, dolaysyla slm insann karakterini belirleyen temel erdemin hilim olduu kanaatine varmlardr. Zira Chiliye dneminde ok az sayda insan bu faziletin kymetini takdir ederken slm dini bunu, ahlk ve sosyal alanda btn mslmanlara yaymay amalamtr (I. Goldziher, Muslims Studies, s. 206-207; Charles Pellat, Risle fil-Hilm, s. 152). Kuran ve hadisler yannda, 142 (759) ylnda vefat eden Abdullah b. Mukaffan el-Edebl-kebri, daha sonra bn Kuteybenin Uynl-ahbr, Chizin bata el-Mehsin velezdd, el-Beyn vet-tebyn olmak zere eitli eserlerinde ve daha birok benzerinde verilen bilgiler hilmin pek ok erdemi kapsayan bir slm ahlk kavram olduunu gstermektedir. Btn kaynaklarda hilim, biri zihn, dieri ahlk olmak zere iki anlamda gemektedir. Zihn anlamda hilim akl demektir. Bu mnadaki hilim ahmaklk, sefahat ve cahilliin zdd olarak gsterilir. te Onlara bunu akllar m emrediyor? melindeki yet dolayl olarak mslmanlara akln iradna uymay, akll davranmay; ahmak, beyinsiz ve cahil kalmaktan

uzak durmay gerekli klmaktadr. Bu yetin devamndaki Yoksa onlar tuyan etmi bir kavim midir? ifadesinden anlaldna gre hilimde, tuyannn zdd olan bir anlam da vardr. Buna gre akll insan tuyan etmez, yani azgnlk yapmaz, haddi amaz, fkeye kaplp kendinden gemez. Hilmin ahlk ve amel gelimilii ifade eden mnasn en iyi ortaya koyan bn Sn, lml-ahlk adl rislesinde (Tisu Resil, Kostantiniye 1298, s. 108) bu mnadaki hilmin altnda u faziletleri sralar: fkeyi yenme, kerem (cmertlik, onurlu davran), hogr, af, gnl zenginlii, dayankllk, kararllk, kin gtmemek. Muhtelif kaynaklarda bunlara sabr, seknet, vakar; ihtiraslara ve dier bencil duygulara hkimiyet gibi daha birok fazilet eklenmektedir. En nde gelen mslman ahlk bilginlerinden olan mam Mverdye gre hilim huylarn en ycelerindendir (Edebddny ved-dn, s. 245). slm literatrde hilmin kapsam iinde gsterilen faziletler hakknda pek ok yet ve hadis vardr. Gazzl, genellikle slm ahlk sahasnda yazlm eserlerin en nemlisi olarak kabul edilen hy ulmid-dninde (III, 177), bir yette geen Rabbnler olunuz (l-i mrn 3/79) ifadesini halm ve bilgili kimseler olunuz eklinde yorumlamtr. Hasan- Basr de bu yetin devamndaki Cahiller onlara szl satamada bulunduunda, Selm! derler ifadesini Onlar halm insanlardr; kendilerine kar cahilce ve kstaha davrananlara bu ekilde cahillik ve kstahlkla karlk vermezler biiminde aklamtr. lerinde hilim kelimesi gememekle birilikte, anlamlar itibariyle hilim erdeminin slm ahlkndaki yerini ve nemini ifade eden yzlerce yete rnek olarak unlar zikredilebilir: Onlar fkelendikleri zaman bile affederler (e-r 42/37); Her kim sabreder ve balarsa, bilsin ki bu tutum davranlarn en soylusu, en olumlusudur (e-r 42/43); Gzel bir sz ve balama, arkasndan eziyet gelen sadakadan daha hayrldr (el-Bakara 2/263); (Mslmanlar) affetsinler, hogrl olsunlar. Allahn sizi balamasn istemez misiniz? (en-Nr 24/22); Af yolunu tut, iyilii emret ve cahillikten uzak dur (el-Arf 7/199); Rabbinizin bana, takv sahipleri iin hazrlam olduu, genilii gkler ve yer kadar olan cennete koun! O takv sahipleri ki, bollukta da darlkta da Allah rzs iin mal harcarlar; fkelerini yenerler ve insanlar affederler. Allah da (byle) gzel davranta bulunanlar sever (l-i mrn 3/133-134); yilikle ktlk bir olmaz. Sen (ktl) en gzel bir tutumla karla. O zaman greceksin ki, seninle aranzda dmanlk bulunan kimse candan bir dost olacaktr (Fusslet 41/34).

Bu son yet, sevginin olumasnda ve dolaysyla sosyal barn salanmasnda hilim erdeminin roln gstermesi bakmndan zellikle ilgi ekicidir. Zira burada hilim ruhunu yanstan en saygn davranlardan biri olan ktle kar iyilik, dman bile dost yapan bir g olarak deerlendirilmitir. nl ahlk bilgini bnl-Mukaffa, hilmin bu gcne u szlerle iaret eder: Sakn sana iftira atana fke ve intikam duygusuyla karlk verme! Hilim ve vakar iinde mkul karlk ver. Hi phen olmasn ki stnlk ve kuvvet daima yumuak (halm) olanndr (el-Edebl-kebr, s. 45-46). Buraya kadar ifade edilenlerden anlalaca zere slm ahlk hilim sahibi olmay; yani sabr, seknet ve vakar gibi erdemlerle donanmay; fkeye, ihtiraslara ve dier bencil duygulara hkim olmay; kendini bilmez insanlarn kstaha davranlar karsnda akll, soukkanl, ar bal hareket etmeyi ngrr. Fakat bu davranlarn, erdemlilikten kaynaklanmasn ister; cahillikten, gszlk ve onursuzluktan kaynaklanmas halinde ise bunu bir zillet ve cizlik sayar ve reddeder. Bir rivayette Reslullahn,
Eer hasmndan daha gl isen, onu balayarak gl olmann krn demi ol (Mverd, s. 245) buyurduu bildirilir. Burada aka bala-

mann gl olunduu zaman bir deer ifade ettii vurgulanmaktadr. Hz. mere atfedilen bir szde de, Allah nezdinde devlet bakannn hilminden, rfkndan ve yumuaklndan daha deerli bir hilim bulunmad belirtilir. nk o, gl olduu halde yumuaktr. Ahlk ve faziletiyle tannan Emev Halifesi mer b. Abdlazzin Hilmin ilimle, affn kudretle birlemesi sonucunda ulalan faziletten daha stn asla yoktur (Chiz, el-Beyn, I, 175) anlamndaki sz, zellikle Chizin halmi sahf (zayf, ciz) kelimesinin kart olarak kullanmas da (el-Osmniyye, s. 193) hilmin cahillik ve gszlkten kaynaklanan bir fazilet olmadna iaret eder. Kuran ahlkn en iyi kavrayan ve yaayanlardan biri olarak tannan Hasan- Basrye isnat edilen (Gazzl, hy, III, 166) ve hilmin kapsad balca faziletlere vurgu yapan u sz Kuran ve Peygamber ahlknn bir zeti saymak mmkndr: Mslmann balca almetleri unlardr: Dininde gl, kararl ve yumuak, iman salam, bilgili ve halm, zeki ve merhametli, hem hakl hem balayc, hem zengin hem tutumlu, hasta olduunda tahammll, gl ve iyilik sever, arkadalk ve dostluun skntlarna katlanr, zorluklara sabreder, fkesine malp olmaz, gurur ve kibire kaplmaz, ihtiraslarna yenilmez; midesi yznden erefsizlik yapmaz; hrs yznden klmez; basit hedeflerle yetinmez; mazluma yardm eder, zayfa acr, cimrilik yapmaz, israf etmez; kendisine ktlk edeni balar; cahili hogrr; nefsi skntda olsa da herkes kendisinden yararlanr.

Buraya kadar aklanmaya allan takv ve hilim kavramlar dnda Kurn- Kerm ve hadislerde daha pek ok ahlk kavram varsa da bunlarn hepsini yukardakilere benzer tahlillere tbi tutmak bu almann amacn ve erevesini taar. Ancak aadaki blmlerde yeri geldike dier baz erdemler hakknda da bilgi verilecektir. C) slm Ahlknn Bir Bilim Dal Olarak Ortaya k a) lk Gelimeler ve rnek Eserler slmn ilk yzylnda ahlk genellikle yukarda bir lde arzedilen din ilke ve kurallara dayanmaktayd. Mslmanlar, Kurann emrine uyarak hayatlarn Hz. Peygamberin getirdii retilere gre dzenlemeleri gerektiine inanmlard. Takriben II. (VIII.) yzyln balarndan itibaren ortaya kan yeni durumlar karsnda giderek az ok farkl ahlk anlaylar domaya balad. Kelm ilminde kader ve kullarn fiilleri ile ilgili meseleler ayn zamanda ahlkn da en nemli teorik konularyd. Tasavvuf geni lde ahlk ilgilendiren problemlerden domu ve az ok yeni bir hayat slbu ve giderek bunu temellendirmeye ynelik bir teori oluturmaya ynelmiti. zellikle Grek felsefe kaynaklarnn Arapaya aktarlmas sonucunda mslman filozoflar da temel ahlk problemlerini rasyonel yntemlerle irdeleyen eserler yazmlardr. Btn bu gelimelerin yannda temelini Kurandan alan ve Hz. Peygamber ile ashabn hayatlarnda ekillenmi olan geleneksel slm ahlkna ball ilke edinen anlay da varln srdrd ve genel olarak ahlka veya bu alann zel konularna dair eserlerden oluan zengin bir literatr dodu. Daha ok hadisi ve fakihler tarafndan yaplan bu yndeki ahlk almalarnn ilk rnekleri arasnda Abdullah b. Mbrekin (. 181/707) Kitbz-Zhd ver-rekik, Ahmed b. Hanbelin (. 241/855) ez-Zhd, Buhrnin (. 256/877) el-Edebl-mfredi zikredilebilir. Ayrca, bata Ktb-i Sitte olmak zere hemen btn hadis mecmualarnda Kitbl-Edeb, Kitbl-Birr, Kitb Hsnil-hulk gibi balklar altnda zellikle ahlk hadislerini ihtiva eden blmler bulunur. slm kltr tarihi boyunca devam eden krk hadis klliyatnn bata gelen konular da ahlkla ilgili olanlardr. Fur-i fkh trnden eserlerde amel ahlk, tefsir ilmine ait ahkmlKurn trndeki eserlerde de nazar veya amel ahlkla ilgili konulara yer verildiine iaret etmek gerekir. Daha sonraki dnemlerde slm kltr tarihinin en ok eser verilen alanlarndan biri haline gelen slm ahlknn bata gelen klasiklerinden bi-

ri, bn Hibbn el-Bstnin (. 354/965), ahlk konularndaki birikiminin yannda, kiisel tecrbelerini de yanstan Ravzatl-ukal ve nzhetlfuzal adl eseri olup tecrbeye dayal ve gereki grlerin yer ald eser slm ahlk kltrnn en deerli ve yararl kaynaklar arasnda gsterilmeye deer bir nem tamaktadr. Hz. Peygamberin ahlkn btn insanlk iin en yksek hayat ideali olarak gsteren bn Hazmn (. 456/1064) din-felsef mahiyetteki el-Ahlk ves-siyer f mdvtin-nfsu mellifinin zihn birikiminin ve hayat tecrbelerinin bir zeti olan muhtevasnn nemi yannda edeb bakmdan da byk bir deer tar. Eb Nasr et-Tabersnin (. 548/1153) Mekriml-ahlk da yine Hz. Muhammedin, hayatn btn alanlarna ait tutum ve davranlarn sergileyen ve onu bir ahlk ideali olarak gsteren en tipik geleneksel ahlk kitab rneklerindendir. Rgb elsfahnnin ez-Zera il mekrimi-era isimli ahlk kitabnn nemini ifade etmek iin Gazzlnin, tasavvufun dnda kalan ahlk konularnda bu eseri birinci kaynak olarak kullandn belirtmek yeterli olacaktr. Ayn gelenek iinde sekin bir yere sahip olan ve yazld dnemden bu yzyln bana kadar Gazzlnin (. 505/1111) hyndan sonra en ok okunan ahlk kitab olma zellii tayan Mverdnin (. 450/1058) Edebddny ved-dn adl kitab, tarih boyunca mslmanlarn ahlk kimlik ve kiiliinin olumasnda en bata rol oynam eserler arasnda yer alr. b) Edep Kavram ve Edeb-Ahlk Mahiyette Telifler slm ahlk kltrnde ahlka yakn anlamda en ok kullanlan kelimelerden biri olan edep kavram genellikle bir toplumda rf, det ve kural halini alm iyi tutum ve davranlar veya bunlar kazandran bilgiler eklinde tarif edilir. Edep teriminin snnet kavramyla ilikili olduu da ileri srlr (Nallino, La Litterature arabe, s. 12-14). Chiliye dnemiyle slmn balangcnda edep ve ayn kkten baka kelimelerin -seyrek olarak- davet, incelik, kibarlk, beenme, alkanlk, det gibi daha ok din d anlamlarda ve bir lde ahlk bir kavram olarak kullanld grlmektedir (bk. Abdlkadir el-Badd, Hiznetl-edeb, IX, 434). Daha sonra edep, bir ey hakkndaki bilgi, ayn kkten tedib, birini bir konuda bilgilendirme, edip ise bir ey hakknda bilgilendirilmi kii anlamnda kullanlmaya baland. Fakat bu kullanmlarda daima terimin ahlk ve davran bilgileriyle ilikisi gz nnde bulundurulmutur. Abdullah b. Mesdun rivayet ettii bir hadiste de, Gerekten bu Kuran Allahn bir sofrasdr (medebetullh);
Onun sofrasndan gcnz yettiince bilgi toplamaya aln

buyurulurken sofra anlamnda yine edep kknden gelen bir kelime

(medebe) kullanlmtr. Baka bir hadiste de yine Kurandan Allahn edebi diye sz edilmesi ilgi ekicidir (son iki hadis iin bk. Drim, FezillKurn, 1; Hakim, Mstedrek, I, 555). Buna gre Kurn- Kerm bir edep ve

ahlk kaynadr. slmda edep kltrnn en eski kaynaklarndan olan bn Kuteybenin

Edebl-ktib (Edebl-kttb) adl eserinde (s. 14, 20) tamamen Kuran ve

Snnet ahlknn zne uygun olarak bir dilin edeplendirilmesinden, bir de nefsin edeplendirilmesinden sz edilir. Kii dilini edeplendirmeden, yani edebiyat ve dil bilimlerinde eitilmeden nce nefsini edeplendirmeli, ahlkn gzelletirmelidir. Nefsin edeplendirilmesi iffet, hilim, sabr, geree sayg, vakar, merhamet gibi erdemlerle olur. Hris b. Esed el-Muhsibnin dbn-nfs adl kitab, bilhassa ahlk ve tasavvufa dair sonraki almalarda geni ilgi grecek olan nefsin edeplendirilmesi konusunda yazlan eserlerin ilki olmaldr. II. (VIII.) yzyldan itibaren yazlmaya balayan edep kitaplarnda bu terimin, daha sonra db- mueret denilecek olan meden ve ahlk davran tarzlar ile bu hususlarda gerekli olan pratik bilgiler hakknda kullanld grlr. Bylece edep, uygar bir mslmann donanm olduu en gzel niteliklerin genel ad olmutur. Byle bir uygarl insanlara kazandrmak maksadyla bnl-Mukaffan yazd el-Edebl-kebr ve el-Edebs-sagr adl risleler slm kltr tarihinde edeb bal altnda yazlm ilk eserlerdir. Ayn mellif, bu risleleri yannda, el-Edebl-veczde ve Kelile ve Dimne adl nl evirisinde, dier ahlk konular yannda bilhassa hkmdar-halk ilikisinin ne tarzda srdrlmesi gerektii konusundaki grleriyle daha sonra dbl-mlk, dbl-vzer ve Siysetnme gibi balklarla teekkl edecek bir ahlk-edebiyat trnn hazrlaycs olmutur. Bilhassa Chiz ve rencisi Eb Hayyn et-Tevhd (. 413/1023) gibi mtefekkir-edebiyatlarn eserleriyle bu kltr saf bilgiden ok, btn nitelikleri, duygular, davranlar, madd ve mnev deerleriyle insan merkez alan bilgi ve hikmeti kapsamtr. Ayn yzyln dier bir nl yazar da en az Chiz kadar edep literatrne hkim olan bn Kuteybedir. Onun drt ciltlik Uynl-ahbr slm edep-ahlk kltrnn her seviyedeki insana hitap eden en zengin kaynaklarndandr. Dil arlkl Edebl-ktib adl eseri ise, st kademedeki devlet memurlar iin yazlan eserlerin ilki ve en geni kapsaml rnei olup bu trde Edebl-vzer, Edebl-kad, Edeblmft, Edebn-nedm, dbl-mlk, dbs-siyse gibi balklar tayan eserlerin telifi sonraki yzyllarda da srmtr.

mam Ebl-Hasan el-Mverdnin edebe dair Edebd-dny ved-dn adl kitab, bu kaynaklarn lmsz rneklerindendir. Gerek ilm ve fikr bakmdan gerekse sistematik ynden bu alann en deerli rnei Gazzlnin hy ulmid-dninin ilgili blmleridir. Eserde edep terimine din, dnyev, tasavvuf, ahlk ve sosyal uygulamalar sistematize eden ilke ve kurallar iine alacak ekilde kapsam zenginlii kazandrlmtr. slm kltrnde edep terimi erken dnemlerden itibaren din literatrde de geni bir kullanm alan bulmutur. Buhrnin el-Cmius-sahhi gibi dier birok hadis mecmuasnda da edeb blmleri yer almaktadr. Yine Buhrnin zellikle geni anlamda ahlka dair derledii hadis ve haberlerden oluan eserinin ad el-Edebl-mfreddir. Ahmed b. Hseyin elBeyhaknin el-db adl eseri de ahlk ve muaeret konularna dair hadislerden oluur. Edep terimi gelenek, grenek, ahlk gibi ilk anlamlar yannda, slm kltrnn tarih geliimi iinde eitli mevkiler, meslek ve sanatlar; eitim ve retim; tasavvuf ve tarikat; ilm aratrma ve tartmalar; ibadet, dua ve Kuran tilveti gibi din faaliyetler; yeme ime, giyim kuam, temizlik vb. gnlk meguliyetler; her trl sosyal iliki ve hayatn dier alanlarna dair bilgiler ve en uygun davran tarzlar iin kullanlan son derece geni kapsaml bir terim haline gelmitir. Kukusuz btn bu konularda en ideal rnek Hz. Peygamber kabul edildii iin slm ahlk ve edep literatrne giren eserlerin ounda dbn-neb (Peygamberin edebi, ahlk) veya benzer balklar altnda Reslullahn ahlk kiilii ilk rnek olarak sunulmutur. Bata Kurn- Kerm ve hadis klliyat olmak zere, btn bu ve benzeri kaynaklarda yksek bir ahlka ulamann artlarna ve kurallarna, dolaysyla gerek mslman kimliinin llerine yer verilmi ve baka birok toplumun barbarca hayat biimlerini aamadklar alarda bu eserler, slm dnyasnda her inantan, her grten, her milletten insanlarn haklarna saygnn hkim olduu, stn insan niteliklerle donanm, erdemli ve uygar bir toplumun olumasnda son derece etkili olmulardr. Edep kavram zaman ierisinde kazand eitli anlamlaryla Trk-slm kltr tarihine de girmi; Trkede bu alanda yazlm eserler yannda, edepli olmakla ahlkl ve erdemli olmak ayn mnada kullanlmtr.

III. SLMIN BELL BALI AHLK PROBLEMLERNE BAKII A) Ahlk zgrlk zgrlk ahlk dncesinin en temel problemi saylabilir. nk ahlk insana iyilii yapma ktl terketme ynnde devler ykler ve bunlardan sorumlu tutar. Bunun gerekleebilmesi iin insann hem iyilii isteme (irade) veya seme (ihtiyar) zgrlne hem de yapma zgrlne ya da imknna (istitat) sahip olmas gerekir. Pratikte hibir insan, kendisinin temelde bu zgrlklerden yoksun olduunu dnmez; hatta bu zgrlkleri doutan getirdii bir hak olarak grr ve bunlarn elinden alnmasna kesinlikle kar kar. Bununla birlikte gerek dnce tarihinde gerekse eitli dinlerin teolojilerinde insann tabiat kanunlar veya Tanrnn iradesi karsnda zgr olup olmad, insanlk tarihinin en eski ve en iddetli tartma konular arasnda yer almtr. Nitekim slm dnyasnda ilk ihtilf konusu olarak bilinen kader sorunu da esas itibariyle insann zgr olup olmad ve bu zgrln snrnn ne olduu sorunudur. Kader ve dolaysyla insann zgrl meselesi daha slmn ilk zamanlarnda mslmanlarn dikkatini ekmiti. nk slm dini, bir yandan btn varlklarn var olmasn, btn olaylarn vukuunu, dolaysyla insanlarn her trl fiillerini, bu arada, irad denilen davranlarn Allahn ilim, irade ve kudretine balyor ve bunlar yaratann Allah olduunu; dier yandan insanlara din, hukuk ve ahlk grev ykleyerek bunlardan sorumlu olduklarn bildiriyordu. Bu sebeple, daha Asr- sadette konuyla ilgili sorular sorulmaya balamt. Fakat slm Peygamberi, konunun akl mnakaaya elverili olmadn mslmanlara mnasip bir dille ifade ederek onlar tartmaya girmekten menetti. Kurn- Kermde de kader-insan iradesi meselesini de iine alan mtebih yetler hakknda tartmann uygun olmadna iaret edilmiti. Ne var ki, Asr- sadetten sonra konu ile ilgili tartmalar yeniden balad. Bu tartmalar zamanla Cebriyye, Mutezile ve Ehl-i snnet (Eariyye ve Mtrdiyye) diye anlan balca gr ve mezhebin domasna yol at. Bunlardan Cebriyye, insann, Allahn kudret ve iradesi karsnda tam bir cebir altnda bulunduunu ve asla zgr olmadn savunurken Mutezile kullarn, kendi fiillerinin meydana getiricisi, yapcs ve yaratcs olduklarn, nk insann irade sahibi hr bir varlk olduunu ileri sryor; Reslullah ile sahbe-i kirmn akaid sahasnda tuttuklar yolu izleyenler mnasna ge-

len Ehl-i snnet vel-cemat nderleri ise hem Allahn kaz-kaderi ile kll iradesini, hem de kulun snrl iradesini (irde-i cziyye) ispat etmeye almak suretiyle ihtiyatl bir yol izliyordu. Netice itibariyle, Gazzlnin de belirttii gibi Ehl-i snnet mezhebi, Cebriyye ile Kaderiyye (kaderi inkr edenler) arasnda orta bir yol tuttu: Onlar, ne insanlarda (sonradan cz irade denecek olan) ihtiyr bsbtn yok saymlar, ne de Allahn kaz ve kaderini inkr etmilerdir. Aksine, kullarn fiillerinin bir ynden kullardan, bir ynden de Allahtan olduunu, fiillerin ortaya knda kulun seme imknnn bulunduunu ifade etmilerdir. Gazzl, bu genel prensibi kabul etmekle birlikte, tasavvuf bir slpla irade hrriyetinin ispat edilemez olduunu da ifade etmektedir (geni bilgi iin bk. Mustafa arc, Anahatlaryla slm Ahlk, s. 96-106). Yukarda iaret edilen teorik tartmalar ne ynde geliirse gelisin, slm inanc bakmndan gerek olan udur ki; zt, sfatlar ve fiilleri ile mutlak ve ortaksz olan Allah, snrsz ilmi, iradesi ve kudreti ile btn lemin ve bu arada insann her trl faaliyetlerinin hlik ve mlikidir. Kurn- Kermin bu inanc telkin eden yetleri, selim akla ve mmin kalbe, ilh kudretin azameti karsndaki kkln, snrlln ve aczini hissettirir. Bylece insan, bu stn irade ve kudret karsnda kulluunun uuruna varr; Onun himayesine ve hidayetine muhta olduunu hisseder. te yandan insan, kendisine baktnda, akl sahibi bir varlk olarak, baz davran biimleri arasnda deer farkll grdn ve bunlardan birini veya tekini seip yapmak imknna sahip olduunu dnr; bu ynyle Allahn lutuf ve ihsan sayesinde yeryzndeki baka varlklardan farkl olduunun uuruna varr ki, bu uur da kll ve ilh kanunun bir parasdr. Kurn- Kerme bu adan bakldnda, insan baz faaliyetlerinde hr iradeli kabul eden, bu sebeple ona vazifeler ykleyen ve sorumlu addeden yetler grlr. Bylece, ahlkta zgrlk problemi akl ve bilgi plannda zlmeye alld srece kmazlarla karlalmtr. Hal byle olunca, irade hrriyetini, bir bilgi ve akl konusu deil, iman konusu olarak ele almak gerekecektir. Bu yzden slm Peygamberi, kaz ve kader konusunun mnakaa edilmesine rz gstermemitir. nk, bir ynyle de insann irade hrriyetini ilgilendiren bu konunun mnakaas, teoride hibir kesin sonuca gtrmeyecei gibi, din inan ve ahlk hayat bakmndan sakncalar dourabilecekti ve yle olduu da grlmtr.

B) Ahlkn Kayna Din d ahlk teorilerinde ahlkn yahut ahlk devlerin kaynann akl, vicdan veya toplum olduu ynnde eitli grler ileri srlm, ciddi tartmalar yaplmtr. slm dini de gerek birey gerekse toplum olarak insana ve onun akl, vicdan gibi mnev kapasitelerine byk deer vermitir. nsan grnr lemin yegne mkellef ve sorumlu varl olarak tanyan Kurn- Kerme gre Allah insan en gzel bir tabiatta yaratm (etTn 95/4), ona kendi ruhundan flemitir (el-Hicr 15/29). Ancak insann bu stn ruh cephesi yannda bir de topraktan yaratlan beer cephesi vardr. te insandaki bu ikilik onun ahlk bakmdan ift kutuplu bir varlk olmas sonucunu dourmutur. Allah insan nefsine fcrunu da takvsn da ilham etmi, yani ona iyilik ve ktln kaynaklar olan kabiliyetleri birlikte vermitir. Dolaysyla Nefsini temiz tutan kurtulua ermi, onu kirletense hsrana uramtr (e-ems 91/9-10). nsann bu ift kutuplu tabiat sebebiyle Kurn- Kermde onun ahlk hkm ve tercihlerinde yanlabilecei de zellikle belirtilmitir. Bu husus Hz. Ysufun dilinden u ekilde ortaya konmutur: Ben nefsimi temize karamam; nk nefis srarla ktl emreder; ama rabbimin merhamet etmesi durumu baka. Rabbim balayc ve merhametlidir (Ysuf 12/53)

Hz. Peygamber de kendisinin bile ancak Allahn lutfu sayesinde gzel ahlk kazanabileceini ifade eder (Mslim, Msfirn, 201; Nes, ftitah, 16, 17). te Kurann insan hakkndaki bu ihtiyatl iyimserlii ve Allahn iyi ahlk zerindeki etkisi slm ahlknn temelde din kaynakl olmas sonucunu dourmutur. Kuran ve Snnete gre hakknda nas bulunan konularda ykmlln ve dolaysyla ahlkn kayna dindir. Allah ve Resul
bir eye hkmedince, artk mmin erkek ve kadnlara ilerinde bir seme hakk kalmaz. Her kim Allah ve Resulne isyan ederse apak bir sapkla dm olur (el-Ahzb 33/36). Hz. Peygamber, ahlk hkmlerin de dahil

olduu hellleri haram, haramlar hell saymaya ynelik bir anlamann geersiz olduunu aklamtr (Eb Dvd, Akzye, 12). Bununla birlikte, Allahn hkmlerine aykr olmamak kaydyla ana, baba, devlet gibi baka otoriteler de vazife koyabilirler ve bunlara itaat gerekir (Buhr, Ahkm, 4, 43; Mslim, mre, 34, 38). Kuran ve Snnette ahlk ile ilgili genel hkmler yannda birok ahlk davran iin zel hkmler de yer alm olmakla birlikte, her eye ramen, hakknda hkm bulunmayan girift meselelerle karlalabilecei

de hesaba katlmtr. Hz. Peygamber, Hell de haram da bellidir; bu ikisi

arasnda ise pheli durumlar vardr. phelerden saknan kii dininin erefini korumu olur (Buhr, mn, 39; By, 2; Mslim, Mskat, 107, 108) buyurmu ve byle durumlarda kalp ve vicdann verdii hkme uy-

may tlemitir. Ancak Kuran ve hadislerde vicdann hkmleri ihtiyatla karlanmtr. nk insan nefsi, kendisine ktlk ve edepsizlikler telkin eden eytann basks altndadr (el-Bakara 2/169). Ayrca slm terminolojide hev ad verilen kt arzu ve eilimler ile uursuz taklit de ahlk ve fazilet yolunun engelleri olarak gsterilmitir (mesel bk. el-Bakara 2/170-171; el-Furkan 25/43; el-Csiye 45/23). Sonu olarak slmda ahlkn asl kayna Kuran ve onun nda oluan snnettir. Nitekim Hz. ie bir soru mnasebetiyle Hz. Peygamberin ahlknn Kuran ahlk olduunu belirtmitir (Mslim, Msfirn, 139). Bu sebeple slm ahlk dncesi Kuran ve Snnetle balar. Bu iki kaynak din ve dnyev hayatn genel erevesini izmi, amel kurallarn belirlemi, bylece daha sonra fkh ve hadisiler, kelmclar, mutasavvflar, hatta filozoflar tarafndan gelitirilecek olan ahlk anlaylarnn temelini oluturmutur. Kurn- Kerm ihtiva ettii dier konular gibi ahlk konularn da herhangi bir ahlk kitab gibi sistematik olarak ele almamakla birlikte, eksiksiz bir ahlk sistemi oluturacak zenginlikte nazar prensipler ve amel kurallar getirmitir. C) Ahlkn Gayesi Din d ahlk grleri ahlk iin genellikle dnyev gayelerden sz etmiler ve bedensel haz, ruhsal haz, kiisel veya toplumsal yarar yahut mutluluk gibi farkl gayeler gstermiler; nl Alman filozofu Kant ise btn bu grleri reddederek, ahlkn kendi dnda, dier bir deyile iyi veya devden baka bir amacnn olamayacan savunmutur (geni bilgi iin bk. arc, a.g.e., s. 108-128). Kuran ve Snnette ise gzel ahlk (ahlk- hamde) oluturan erdemlerin bu dnyada fert ve toplum hayatna kazandrd madd ve mnev faydalar, kt ahlk (ahlk- zemme) oluturan erdemsizliklerin dourduu zararlar zerinde durulmutur. Allah, krederseniz (nimetlerimi) arttrrm (brhm 14/7); eytan iki ve kumarla aranza dmanlk ve nefret sokmak ister (el-Mide 5/91) buyurur; iyi kullarn yeryzne hkim klacan bildirir (el-Enbiy 21/105). Ayrca birok eski milletlerin yklnda ahlk kntnn nemli lde rol oynad haber verilir. Bununla birlikte,

ahlk prensiplerine aykr davranlarn dourduu bu tr tabii ve fizik zararlar, sosyal ve mnev skntlar slmda ahlk yaptrm saylmaz; dolaysyla kiiyi sorumluluktan kurtarmaz. Geri dnyev musibetlerin gnahlar iin kefret saylacana dair baz hadisler vardr (bk. Buhr, Fiten, 17; Mslim, Birr, 49; Drim, Rikak, 56; Msned, V, 173, 177, 289). Fakat bu, ahlk fenalklarn dourduu musibet ve zararn zaruri sonucu deil, musibete urayan kiinin bu durumdayken gsterdii sabr, rz, tevekkl gibi mslmana yakr olumlu tavrlarn karldr. Dier yandan, kiinin ruh benliinde iyiliin meydana getirdii sevincin, ktln meydana getirdii pimanlk ve elemin Kuran ve Snnette byk bir deer tad grlr. Nitekim Peygamber efendimiz, Bir insan
iyilik yaptnda sevin, ktlk yaptnda znt duyabiliyorsa artk o gerekten mmindir (Msned, I, 398) buyurmu, hatta iyilik (bir) ve kt-

l (ism), kiinin vicdannda (nefs) meydana getirdii etkilenmenin mahiyetine gre tarif etmitir (Mslim, Birr, 14, 15; Tirmiz, Zhd, 52). Ancak vicdan duygusu insan ktlk yapmas halinde knayan bir g (ennefsl-levvme) olabilecei gibi (el-Kyme 75/2), ktlk karsnda duyarlln kaybederek kaskat kesilmi kalp haline de dnebilir (el-Mide 5/13; ez-Zmer 39/22). Bu yzden slmda btn ahlk vazifeler uhrev yaptrmlara balanm (el-Kasas 28/83-84; Th 20/15; el-Mmin 40/17; elCsiye 45/27), iyiler iin cennet vaad edilmi, ktler cehennemle tehdit edilmitir. Bununla birlikte ahlk kurallarnn uygulanmasnda, zellikle toplumsal dzenin salkl iletilmesinde genellikle sadece bu motiflere dayanan bir ahlk tam olarak saygya deer saylamayacandan, Kuran ve Snnette Allah en yksek derecede sevmek (el-Bakara 2/165), Onun honutluuna lyk olmak ve Ondan honut olmak (el-Mide 5/119) temel ahlk ama ve motif olarak gsterilmi, doru inan ve temiz yaayn en stn gayesinin Allah rzs olduu vurgulanmtr (et-Tevbe 9/72; el-Hadd 57/27). Kurn- Kermde her eyin stnde ve her eyden daha deerli olduu bildirilen (et-Tevbe 9/72) Allah rzs yani Allahn kulundan honut olmas, inananlar iin bu dnyada hissedilemez deildir. Allaha derinden inanp sayg duyan ve her durumda Onunla birlikteliinin bilincini yaayan, bu inan ve duygular iinde ruhunu erdemlerle ve hayatn iyiliklerle ssleyen, iradesinin btn gcyle ktlklere kar koyan, gcn aan durumlarda Allaha snp (tevekkl) inyetini dileyen insan, Onun honutluunu kazanm olmann verdii stn mnev hazz ve mutluluu ruhunun derinliklerinde duyabilir; fakat bu mutluluu en mkemmel derecede hirette hissedecektir. te Hz. Peygamberin, gzlerin grmedii, kulaklarn

duymad ve hibir akln dnemeyecei kadar stn (Buhr, Bedlvahy, 8, Tevhd, 35; Mslim, Cennet, 5, 6) olarak tanmlad uhrev

dl de bu mutluluktur. slm ahlknn bu dinamik yaps, onun sadece bir kitle ahlk veya sadece bir sekinler ahlk olmad, aksine madd, zihn ve psikolojik bakmlardan her seviyedeki insann kayglarn, beklentilerini ve zlemlerini dikkate alan; bununla birlikte ona, iinde bulunduu durumdan daha ideal olana doru ykselme imkn salayan kapsaml ve uyumlu bir ahlk olduunu gsterir. Buna gre hayr statik olmad gibi gaye de statik deildir. Btn insanlarn yapabilecekleri, dolaysyla yapmak zorunda olduklar iyilikler (farzlar) yannda, yaplmas kiinin fazilet ve kemal derecesine bal hayrlar da vardr. Ahlk, bilgi ve fazilet bakmndan srekli bir yenilenmedir. Bunun iin insan, Kurn- Kerme gre, ncelikle inan sevgisi kazanmal, fenalklardan ve isyankrlktan nefret etmeli (el-Hucurt 49/7, 14), kalbini yani i dnyasn Allah uuru (zikrullah) ile huzura kavuturmaldr (er-Rad 13/28). Bu suretle Allah uuru insana ahlk ve mnev hayattan zevk alma, hatalarnn farkna varma, onlardan yz evirme ve Allahtan ba dileme frsat salayacaktr (l-i mrn 3/135). slmn ngrd bu ahlk terakkinin ulaaca son nokta, insann gaye bakmndan kar kayglarn amas, hatta cennet midi ve cehennem korkusunun da tesinde btn dnce ve davranlarn Allahn emrine ve rzsna uygun dp dmeyecei asndan deerlendirmesidir (Hd 11/112; e-r 42/15; elnsn 76/8-9).

IV. BALICA AHLK GREV ve SORUMLULUKLAR A) nsann Kendi Kiiliine Kar Grevleri slm ahlk her bireyi insan olarak bir deer kabul eder. Kurn- Kermde eitli vesilelerle insan yeryznn halifesi olarak takdim edilmi (mesel bk. el-Bakara 2/30; el-Enm 6/165), Hz. Peygamber de Her doan ocuk temiz yaratl (ftrat) zere doar (Buhr, Ceniz, 92) buyurarak, insan yaratltan sulu sayan telakkiyi temelden reddetmi; bu noktadan hareketle slm dnce geleneinde insan eref-i mahlkat diye tanmlanmtr. Kurn- Kermin deiik yerlerinde Allahn buyruu uyarnca Hz. dem karsnda meleklerin secdeye kapandn bildiren yetler de slm dncesinde oluan bu yargnn isabetli olduunu kantlamaktadr. Bu

sebeple, aslnda insanlk iin ahlk dzenini kuran yce Kudret, hayatn hangi alanna ilikin olursa olsun, btn erdemlerin, bir bakma onlara sahip olan bireyi yceltmeyi ve gerek anlamda insan yapmay amalamasn dilemitir. Bu bakmdan Allah, kiinin yapt iyilikler veya ktlkleri -kime kar yaplm olursa olsun- ncelikle kiinin kendisine yaplm saymaktadr. Kurn- Kermde, Kim iyi bir i yaparsa kendi lehine yapm olur; kim de kt bir i yaparsa kendi aleyhine yapm olur (Fusslet 41/46) buyurulmaktadr. a) nsann Bedensel Varl ile lgili Grevleri Ahlk bir beden sal ilmi deildir. Bununla birlikte slm ahlknda, insann din ve dnyev grevlerini doru ve yeterli olarak yerine getirebilmesi iin kendi bedensel varln koruma ve gelitirme hususunda baz grevleri bulunduu kabul edilmitir. Kukusuz bu grevlerin banda insann kendi hayatn korumas gelir. slmiyet hibir insana kendi hayatna son verme hakk tanmam, bu sebeple intihar da kesinlikle yasaklamtr. Hz. Peygamberin bu husustaki hadisleri (mesel bk. Mslim, mn, 175; Tirmiz, Tb, 7; Nes, Tahrm, 2) son derece ar bir slp tamaktadr. Yine onun insan salna dair aklama ve uygulamalar, hadis kitaplarnda Tbb- nebev balyla zel blmler almasna veya ayn balkla mstakil kitaplar yazlmasna imkn hazrlamtr. Ayrca Hristiyanln aksine (kr. Yeni Ahid, Matta, 15/17; Markos, 7/18-20) slm dini iki, kumar, fuhu gibi sala zarar veren ktlkler karsnda kaytsz kalmaz. Aksine Kurn- Kerm, kapsaml bir ifadeyle, Kendi elinizle kendinizi tehlikeye atmaynz (el-Bakara 2/195) derken, Hz. Peygamber de saln ihmal edecek derecede ibadet etmeyi bile onaylamam ve bu ekilde kendisini ibadete veren bir sahbyi uyarrken, Bedeninin de sende hakk vardr (Buhr, Savm, 55) buyurmutur. Beden sal bireysel grevler iin olduu kadar toplumsal grevler iin de gereklidir. Nitekim Kurn- Kermde, Dmanlarnza kar kuvvet hazrlaynz (el-Enfl 8/60) buyurulurken, bu hususta en nemli unsur olan insan gcnn de kastedildiinde kuku yoktur. Unutulmamaldr ki, hak daima kuvvetten stn olmakla birlikte, hakkn korunabilmesinin kuvvete bal olduu da tecrb bir gerektir. Bu sebeple Hz. Peygamber, Gl mmin zayf mminden hayrldr (Mslim, Kader, 34) buyurmulardr. b) nsann Ruhsal ve Mnev Varl ile lgili Grevleri Ahlk limleri genellikle insann dier varlklar karsndaki stnlnn akl, zek, kalp, vicdan, tefekkr, estetik duygu, inanma, iyilik sevgisi

gibi ruhsal ve mnev meziyetlerinden ileri geldiini kabul ederler. Bu meziyet veya yetenekler sebebiyledir ki yaratcs tarafndan insana, Kukusuz biz dem olunu erefli kldk (el-sr 17/70) buyurularak iltifatta bulunulmutur. u halde insann, ruhsal ve mnev meziyetlerini korumas, gelitirmesi, stn yeteneklerini iyilik yollarnda etkin ve verimli hale getirmesi, onun hem kendi varlna kar hem kendisini gzel yeteneklerle donatan Allaha kar bir borcudur. Yukarda da iaret edildii zere slm ahlk, her gzel haslet ve iyi davrann ncelikle onu yapan ycelteceini kabul eder. Bu sebeple insan, elinden geldii kadar iyi hasletler ve erdemler kazanmaya, gzel davranlar gerekletirmeye almaldr. Ahlk kitaplarnda bu erdemler arasnda zerinde nemle durulanlarn balcalar unlardr: 1. Takv Kuran ve Snnette Temel Ahlk Kavramlar bal ile bu blmn banda geni olarak yer verilmiti. Hatrlanaca zere Kurn- Kermde takv Allah nezdinde en yksek insanlk deeri olarak gsterilmitir. u halde kiinin byle bir deeri kazanmas onun kendisine kar grevlerinin de banda yer alr. 2. Hilim Yine Kuran ve Snnette Temel Ahlk Kavramlar bal altnda incelenen ikinci kavram da hilim olup slm ahlk zerine inceleme yapanlarn hilmi mslmann karakterini en iyi ifade eden bir kavram olarak kabul ettiklerini, nk bu kavramn -akll olma ve akllca davranma eklinde zetlenebilecek anlam yannda- ar bal olma, affetme, sabr, hogr, bar ve kardelik, acelecilik yapp saldrganca hareket etmekten saknma gibi insanlarla uygarca iliki kurmaya katk yapan birok erdemi birlikte ifade eden geni kapsaml bir kavram ve dolaysyla slmn en temel faziletlerinden biri olduu grlmt. 3. Hikmet Btn zel bilgi alanlarn kuatan doru, yararl, kapsaml ve derin bilgi; ilh gerekleri, zellikle Kurann yksek anlamn kavramaktan doan bilgi; slm dininin ilkelerine inanmak ve bunlara uygun yaamakla gerekleen stn hayat tarz, Hz. Peygamberin mslmanlar iin doru bilgi ve erdemli yaay kayna olma deeri tayan snneti gibi anlamlarda

kullanlan hikmet kavram Kurn- Kermde, ok hayr diye nitelenir; on bir yette kitap ile birlikte kullanlarak hikmetin, ilh kitaplar veya bu kitaplarda vahyedilen derin bilgiler anlam tadna iaret edilir. Fahreddin er-Rz, Kad Beyzv gibi mfessirlerin, ilgili yetlerin yorumu dolaysyla yaptklar aklamalarda hikmet zetle, btn doru bilgilerle gzel yaay kapsayan bir kavram olarak tanmlanr. Hikmete sarl. nk hayr hikmettedir (Drim, Mukaddime, 34) anlamndaki hadiste de hikmetin bu anlam zenginliine iaret edilmitir. Bu nemi sebebiyle Hz. Peygamberin,
Hikmet mminin yitiidir, onu nerede bulursa alr (Tirmiz, lim, 19; bn Mce, Zhd, 15) buyurduu rivayet edilir.

Hikmet, insan teki canllardan ayran dnme veya bilme gcnn meyvesidir. Bu sebeple slm kltrnde dnr karlnda hakm kelimesi kullanlmtr. Kurn- Kermde ve dier slm kaynaklarda ilim, mrifet veya irfan, fikir (fikr), tefkir, tefekkr, tedebbr, taakkul, nazar, rey, zikir, itibar gibi ok eitli kelimelerle insan iin dnme faaliyetinin nemi vurgulanm; insann ancak bu ekildeki dnce zenginlii ile insanlk deerini koruyup gelitireceine iaret edilmitir. Akl sahibi olmak, bilmek ve bildikleri zerinde dnp sonular elde etmek, uygulamak insana zg bir ayrcalktr (ez-Zmer 39/5). Akllarn kullanmayanlar sar ve dilsizdirler (el-Bakara 2/171); byleleri hayvanlardan daha akndr (el-Enfl 8/22). Bu yzden Hz. Peygamberin,Bir saatlik tefekkr, bir senelik ibadetten daha hayrldr buyurduklar rivayet edilir (Acln, Kefl-Haf, I, 31). Bu ve benzeri yet ve hadislerin de etkisiyle slm ahlk kltrnde hikmet erdemi temel erdemler (fezil-i asliyye) denilen drt erdemin daima en banda yer alr ve bunlar ounlukla hikmet, ecaat, iffet, adalet eklinde sralanr. Dnme ve onun rn olan bilgi ve dolaysyla bilim yer yznde sadece insana zg bir haslettir. Kuran, Hz. demin meleklerden daha stn olma sebebini, ona verilen, fakat meleklerin bilmedii bilgilerle izah eder. nk ilim Allahn sfatdr. Bu nedenle ilim ve hikmetten yoksun kalarak kendisini tanrsal bir nitelikten de yoksun brakan insan, kendi ahsna kar en byk zarar vermi saylr; ayrca kendisine en deerli nimet olan akl balayan Allaha da nankrlk etmi olur. Yukardaki tanmlardan da anlalaca zere hikmet, bilgi-amel btnln de kapsar. Zira zellikle ahlk gibi uygulamal bir alana ilikin bilgiler ancak hayata geirilerek anlam ve deer kazanr. Bu yzden Kurn- Kermde bilgilerine uygun davranmayanlar ar bir dille eletirilmi (elCuma 62/5), Hz. Peygamber de, Faydas olmayan ilimden Allaha snrm (Mslim, Zikir, 73) buyurmutur.

4. ffet nsann arzularn, tutkularn aklnn ve inancnn kontrolnde tutarak, Allah ve insanlar nezdinde kendisini kk drecek davranlardan saknmasn salayan bir erdem anlamndaki iffet kavramnn Kurn- Kermde, haya, vakar, kiinin kendi ahsiyet ve onurunu korumas eklinde yorumlanabilecek bir konumda kullanld grlmektedir (el-Bakara 2/273). Dier baz yetlerde ise insann, kendisine ait olmayan bir mala el uzatmamas (en-Nis 4/6), edepli ve hayal olmas (en-Nr 24/33, 60) anlamnda kullanlmtr. Hz. Peygamber de iffetli mslmanlardan vgyle sz etmitir (mesel bk. Buhr, Tefsr, 9; Ahkm, 16). Ahlk bilginlerine gre, ister mide istekleri olsun ister cinsel istekler olsun, her trl nefsn arzulara ar dknlk, insan bir bakma hayvanlatrr. nk hayvanlar gibi bu insan da tutkularn dizginleme erdemini gsterememitir. slm ahlk kltrnde insann nefsn arzularna esir olma zaafna hev denmi; bu zaaftan korunmann da ancak akln buyruuna uymakla mmkn olaca ifade edilmitir. Nitekim Eb Bekir er-Rznin et-Tbbrrhnsi, mam Mverdnin Edebd-dny ved-dni gibi birok ahlk kitabnn ilk konular akl-hev atmasna ayrlmtr. zellikle Gazzl hy ve Mznl-amel gibi eserlerinde bu konuya byk nem vermitir. Bata Kurn- Kerm ve hadisler olmak zere slm kaynaklarda hev, insann iyi ve kt konusunda doru seim yapmasn ve akla uygun davranmasn nleyen nefsn arzular anlamnda kullanlr. Kurn- Kermde nefsn arzularna ar dkn olan, bu yzden de inan ve yaaynda haktan ayrlan, isyana ve gnahlara saplanan insan hevsn tanrs yapan (el-Furkan 25/43; el-Csiye 45/23) eklinde anlmaktadr. Hz. Peygamber de, En kt
kul, hevsna kul olup da dallete dn kimsedir (Tirmiz, Kymet, 17)

buyurmutur. te iffet erdemi, insan bylesine tehlikeli olan tutkulardan koruyup kollayan ve ona hayvan eilimleri, tutkular karsnda bamszlk kazandran ahlk bir donanmdr. Nitekim, bata Gazzl olmak zere mslman ahlk bilginleri ve mutasavvflar, bu tutkulardan kurtulmay gerek zgrlk saymlar; insann kendini mnen gelitirme ilevine bu noktadan balamasn gerekli grmlerdir. 5. Doruluk ve Drstlk slm kaynaklarda doruluk ve drstlk ok eitli kelimelerle ifade edilmekte olup bunlarn banda sdk ve istikamet kavramlar gelir. nsann,

sz ve davranlaryla niyet ve inancnda doru, drst ve iyilikten yana olmas eklinde tanmlanabilecek olan sdk erdemi genellikle yalann zdd olarak kullanlr. stikamet de, Allahn buyruuna uygun ekilde doru, drst ve temiz kalpli olma demektir. Doruluk ve drstlk erdemine sahip olan kiiye sddk denir. nsanln genel ahlk anlaynda olduu gibi slm ahlknda da doruluk ve drstlk, insan onurunun ve salkl toplum yapsnn vazgeilmez artlarndan biri olarak telakki edilmi ve insann kendi kiiliine kar en nemli devleri arasnda gsterilmitir. Hz. Peygamber, kendisinden gzel bir nasihat isteyen kiiye, Allaha inandm de, sonra da dosdoru ol (Mslim, mn, 13) buyurmutur. Kurn- Kerm, bu ekilde iman edip doru olanlarn zerlerine meleklerin ineceini ve onlara hiretle ilgili mjdeler vereceini ifade eder (Fusslet 41/30). Kant ahlknn temelini oluturduu kabul edilen kategorik imperatif (artsz buyruk), Sana buyurulduu gibi dosdoru ol! eklinde daha nce Kuranda yer almtr (el-Hd 11/112; e-r 42/15). Doruluk ve drstln bylesine nemli olmas, kiinin kendi ahsna kar tutumundan balamak zere, ilikili bulunduu btn kiilere ve evrelere kar her trl tutum ve davranlarn ilgilendiren, ticar faaliyetlerden kamu grevlerine kadar hayatn btn alanlarnda ve btn mesleklerde aranan bir erdem olmasndan ileri gelir. slm ahlk literatrnde konumada, niyet ve iradede, karar vermede ve kararnda durmada, (riynn zdd olarak) amelde, din ve mnev hallerde drstlk gibi doruluk ve drstln eitli ekilleri zerinde durulmutur. Drstlkle uyumayan, dolaysyla kii onurunu andran ktlklerin banda yalan gelir. Kuran ve hadislere gre yalan bir mnafklk almetidir (en-Nis 4/145; el-Mnfikun 63/1; Buhr, mn, 24; Mslim, mn, 107). slm dini prensip olarak insann ruhsal gelimesine, toplum dzenine ve barna zarar veren her trl ktl yasaklamakla birlikte, gerek yetlerde gerekse hadislerde yalan konusunda olduka ar ifadelerin kullanld grlmektedir. Bunun sebebi, ahlk kltrndeki veciz ifadesiyle yalann btn ktlklerin anas (mml-habis) olmasdr. Bu nedenle Hz. Peygamber, Size doru olmanz emrederim. nk doruluk iyi
olmaya, iyilik de cennete gtrr. nsan dorulukta sebat ederek nihayet Allah katnda sddk diye yazlr. Sizi yalan sylemekten de menederim. nk yalan ktlk ilemeye, ktlk de cehenneme gtrr. nsan yalan syleye syleye sonunda Allah katnda kezzb diye yazlr (Buhr,

Edeb, 69; Mslim, Birr, 102-105) buyurmutur. te slm ahlknda

doruluun btn iyiliklerin temeli, yalann ise btn ktlklerin anas olmas telakkisi, Kuran ve hadislerde ortaya konan bu anlaytan kaynaklanmaktadr. Riy ve dalkavukluk gibi davranlar da doruluk ve drstle aykr, Kurann aziz sayd (el-Mnfikun 63/8) mminin onurunu zedeleyen, dolaysyla kiinin kendisini zenle korumas gereken ktlklerdir. nk dalkavuklarn ve riyakrlarn en byk sermayeleri yalandr. Onlarn aslsz veya abartl, byle olduu iin de drstlkle badamayan vgleri hem kendi kiiliklerini lekelemekte hem de vlen kiilerin bo ve temelsiz bir gurura kaplarak kusurlarn grmelerine engel olmaktadr. Bu yzden Hz. Peygamber, bu kiileri insanlarn en ktleri arasnda saym (Buhr, Edeb, 52; Mslim, Birr, 100); Dalkavuklarla karlatnzda yzlerine toprak savurun! (Mslim, Zhd, 14) buyurarak onlara yz verilmemesini tlemitir. 6. Tevazu Tevazu, insanlara kar alak gnll olma, kibirlenip bbrlenmekten saknma anlamna gelen bir ahlk terimidir. Kurn- Kermde Allahn iyi kullarndan sz eden bir yette en bata tevazu erdemine iaret edilerek, Onlar yeryznde tevazu iinde yrrler (el-Furkan 25/63) buyurulmutur. Kuran ahlk ile eitilmi olan Hz. Peygamber, btn mslmanlar karsnda mtevazi olmay, deimez bir davran kural olarak zenle korumu; mslmanlarn onu Anam babam sana fed olsun y Reslallah! diyecek derecede ok sevmelerinde de alak gnlllnn ok byk bir rol olmutur. Bu sebeple slm ahlk geleneinde tevazu, bir peygamber sfat olarak deer grr. Bununla birlikte bir mslmann, bakalar tarafndan hor ve hakir drlecek, izzeti nefsini zedeleyecek ekilde kendisini kk drmesi de slm ahlkyla badamaz. Zira Kuranda Allah ve Resul ile birlikte mminin kiilii de aziz saylmtr (el-Mnfikun 63/6). Bu sebeple ahlk kitaplarnda her mslmann kendi sosyal seviyesine gre onurunu koruyacak ekilde davranmas gerektiine dikkat ekilir. Ayrca, zellikle mslmanlarn mslman olmayanlar karsnda, hakszla ve arla sapmadan, onurlu davranmas da Kurann bir buyruudur (bk. el-Feth 48/29). Ahlk kitaplarnda izzeti nefis duygusunun, tevazu snrn aarak gurur ve kibire sapmas tehlikesine de nemle iaret edilir. mam Mverd, kibiri

btn kt huylarn en banda ve en tehlikelisi olarak gsterir. nk kibir (insanlar arasnda) kin dourur, toplumsal uyuma ve kaynamay baltalar, dostlarn gnllerine nefret sokar. Gazzl de hyda (III, 236-309),
Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kii cennete giremeyecektir (Msned, IV, 134) anlamndaki hadisi hatrlattktan sonra u grlere yer verir: Ki-

bir cennetin btn kaplarn kapatr; zira kibirli insan kendisi iin sevip istediini teki mslmanlar iin isteyemez. Kibirde benlik iddias bulunduundan byle birisi alak gnll olamaz. Oysa alak gnlllk takv sahiplerinin bata gelen erdemidir.

B) Ailede Ahlk Grevler a) Ailenin nemi Dier canllardan farkl olarak insanlar tarih boyunca cinsel ihtiyalarn, bilinli ve amal olarak kurduklar aile dzeni ve disiplini iinde karlayagelmilerdir. Nis sresinin ilk yetinde de iaret buyurulduu zere bu kurumun bata gelen amac, salkl nesiller yetitirmek suretiyle insan soyunun devamna katkda bulunmaktr. Hz. Peygamber de bu hususa vurgu yapmtr (bn Mce, Nikh, 1). Geri insanlar dier canllar gibi evlenmeden de ocuk sahibi olabilirler. Ancak, insan yavrusunun bedensel ve ruhsal geliiminin, annenin tek bana stesinden gelemeyecei kadar uzun ve zahmetli bir bakm gerektirmesi yannda, insann bir kltr varl oluu da aile kurumunu gerekli klmtr. Zira inanlar, deerler, gelenek ve greneklerle iyi alkanlklar ncelikle ve en salkl bir ekilde ailede kazanlr. Kurn- Kermde de iaret buyurulduu gibi (er-Rm 30/21), aile kurumunun belki de en nemli ilevi sevgi odakl bir ilikiler dnyas oluturmasdr. Aile kurumu kskanlklar, dolaysyla atmalar nleyerek toplumsal dzenin salkl ileyiine de katkda bulunur. Aile kurumu ve onun evresinde oluturulmu kurallar, kadn-erkek ilikisine biyolojik tatminlerin tesinde deer ve anlamlar katar. slmiyetin bir yandan zinay ar yaptrmlarla yasaklarken bir yandan evlenmeyi tevik etmesinin sebebi de budur. Erdemli ve mkemmel bir toplum yaps gerekletirmenin en nemli art olan hak ve sorumluluk bilinci, toplumun ekirdek birimi olan aile iin de vazgeilmez bir nem tar. Nitekim Hz. Peygamber, aile bireylerinin

haklarn ihmal etmek pahasna nfile namaz klmaya, oru tutmaya vb. ibadetler yapmaya bile izin vermemitir (Buhr, Savm, 55). slm ahlklar, kural olarak dier btn insanlarn ve mslmanlarn birbirleriyle ilikilerinde sz konusu olan hak ve ykmllklerden aile bireylerinin de birbirlerine kar sorumlu olduklarn belirtmiler; ayrca onlarn kendi aralarnda aile kurumuna zg hak ve sorumluluklarnn da bulunduunu ifade etmilerdir. b) Eler Arasnda Haklar ve Grevler Toplum iinde olduu gibi aile iinde de haklara riayet edilmesi ve sorumluluklarn yerine getirilmesi iin belli bir dzen ve disiplinin kurulmasna, rollerin belli olmasna ihtiya vardr. Nis sresinin 34. yetine baklrsa Kurn- Kerm, aile reislii yetki ve sorumluluunu, koyduu genel ahlk ve adalet ilkeleri erevesinde erkee vermitir. Hadislerde de erkein bu konumuna iaret eden ve kadnn kocasna saygl olmasn tleyen aklamalar bulunmaktadr (mesel bk. Buhr, Ahkm, 1; Eb Dvd, Nikh, 40; bn Mce, Nikh, 4). Bununla birlikte, slmiyetin tamamen aile dzeninin salkl ileyiini temin maksadyla erkee tanm olduu aile reislii ilevi, ona asla kadn zerinde bir bask ve zorbalk imkn vermez; ahlk ilkeleriyle elien, bu nedenle de Kurann Peygambere bile tanmad (mesel bk. el-Gaiye 88/21-22) bu imkn sradan insanlara tanmas mmkn deildir. Dolaysyla kadnn kocasna saygs da cebr deil, ahlk bir saygdr. Kurn- Kerm, Kadnlarla iyi geininiz (en-Nis 4/19) buyurur. Hz. Peygamber de insanlarn en iyisinin elerine kar iyi davrananlar olduunu ifade eder (Tirmiz, Rad, 11). Knalzdenin slm ve Trk ahlk kltrnn klasiklerinden olan Ahlk- Al adl eserinde (II, 23) kocann eine kar grevleri zetle u ekilde sralanr: Erkek karsna kar iyi davranmal, haklarn gzetmeli; gc lsnde gzel ve deerli elbiseler giydirmeli; evin ynetimine onu da ortak etmeli, evin dhil ilerini ve hizmetilerin ynetimini ona brakmal; kadnn akrabasna sayg ve ikramda bulunmaldr. Erkek, karsyla yetinip zerine evlenmemelidir; nk iki evlilik kskanlk ve geimsizlik dourur. Knalzde ok kadnla evliliin insan tabiatna aykrln u ekilde ifade eder: Evde erkek, tende can gibidir; iki tene bir can olmad gibi iki kadna da bir erkek yakmaz. Mslman ahlklarn bu yndeki nerileri slm toplumlarnn geleneinde hkim olan izgiye de uygundur. Nitekim slm medeniyeti tarihinin

nde gelen uzmanlarndan Alman aratrmac Adam Metzin el-Hadratlslmiyye fil-karnir-rbi el-hicr balkl deerli almasndaki (I, 179-180) bir tesbitine gre btn tarih bilgiler, slm toplumunda ana gvdeyi oluturan orta tabakann bir tek kadnla yetindiini belgelemektedir. Esasen dnemin ileri gelenleri de, halk, tek kadnla evlilie tevik ediyordu. Mesel Ftm Halifesi Muiz-Lidnillh, nde gelen bir toplulukla sohbet ederken, Kadnlarnza ilgi gsterin; einiz olan bir tek kadnla iktifa edin; ok kadnla dp kalkmayn. Hayatnzn tad kaar, zarar grrsnz... Bir erkee bir kadn yeter demitir. nl air Ebl-Al el-Maarr de iirlerinde tek kadnla evliliin yararlarndan sz eder (a.e., II, 179). slm hukukunda da ok evlilik dinin bir emri olarak deil, ihtiya halinde kullanlabilecek bir ruhsat olarak tantlm, kural olarak tek evlilik tavsiye edilmitir. ok evlilik iin ou diyan nitelikte bir dizi arttan sz edilmesi de bu gayeye mtuftur. c) Ana Babann ocuklarna Kar Grevleri Her yeni doan ocuk, aile iin yeni bir mutluluk ve sevin vesilesi olmas yannda yeni sorumluluklar da getirir. Ebeveynin bu konudaki grevlerini noktada toplamak mmkndr: 1. ocuun madd ihtiyalarnn karlanmas. ocuklarn beslenme, barnma, giyim kuam ve salk gibi madd ve bedensel ihtiyalarnn karlanmas ailenin bata gelen grevidir. Hz. Peygamber, kiinin hayr yolunda harcadklar iinde sevab en bol olannn, aile bireylerine yapt harcamalar olduunu belirtmi; baka bir hadisinde de, nsann aile bireylerini sefil brakmas gnah olarak kendisine yeter (Eb Dvd, Zekt, 45) buyurmulardr. 2. ocua sevgi ve efkat gsterilmesi. Peygamber efendimizin gerek kendi ocuklar ve torunlarna gerekse dier ocuklara kar son derece efkat, merhamet ve sevgi hisleri duymas, onlar barna basp okamas, pmesi, hatalarn balamas, akalamas, hatta oyunlarna katlmas ile ilgili pek ok hadis rivayet edilmitir. Onun ocukara olan bu dknln yadrgayan birini, Allah senin kalbinden merhameti skp almsa ben ne yaparm! (Buhr, Edeb, 18) diyerek eletirmitir. Modern psikoloji, ebeveynin sevgi ve efkat gibi mnev ilgisinin en az madd ilgi kadar nemli olduunu, bu ilgiden yoksun kalan ocuklarn uyum problemlerinin bulunduunu, su ileme eilimlerinin daha gl olduunu

gstermektedir. Ayrca, ocuun anne style beslenmesi bedensel olduu kadar ruh sal bakmndan da ok yararl grlmekte ve bylece Kurn- Kermin, Anneler ocuklarn tam iki yl emzirsinler (el-Bakara 2/233) anlamndaki yetinin nemi daha iyi anlalm bulunmaktadr. 3. ocuun eitimi. ocuun din, ahlk ve meslek eitimi ailenin en zor ve o kadar da nemli grevidir. Mslman ahlk ve eitim bilginleri Allahn rab (terbiye edici, eitici) eklindeki ismini de buna delil gsterirler. Hz. Peygamberin, Ben ancak bir retmen olarak gnderildim (bn Mce, Mukaddime, 17) anlamndaki hadisi ise eitimin bir peygamber meslei olduunu gsterir. Eitimin temel amac ise ocuklarn bilgide ve ahlkta donanml olmalarn salamaktr. Hibir baba ocuuna gzel terbiyeden daha deerli bir miras brakamaz (Tirmiz, Birr, 33) anlamndaki hadisin ak ifadesi yannda, lim talep etmek her mslmana farzdr (bn Mce, Mukaddime, 17) mnasndaki hadis de bu hususta ebeveyne sorumluluk yklemektedir. Aile ortam ayn zamanda bir eitim ortam olduundan ada eitimciler gibi mslman eitimci ve ahlklar da aile eitiminin nemi ve tarz zerinde geni olarak durmulardr. Bata Mverdye ait Edebd-dny ved-dn ve Gazzlye ait hy ulmid-dn adl lmsz eserler olmak zere ahlk ve eitim konularndaki saysz eserde yer alan bu husustaki nerileri u ekilde zetlemek mmkndr: Bykler, davranlaryla ocuklar iin iyi rnek olmaya nem vermeli; eitim srasnda onlar byk yerine koymayp kendileri onlarn dzeyine inmeli ve onlar anlamaya almal; oyun oynamalarna frsat vermeli, eitici oyunlara ynlendirmeli, onlara daima doru ve tutarl bilgiler vermeli; hogr ilkesine zenle riayet etmeli; ancak bunun lsn iyi ayarlayarak ocuklarn marp arszlamasna yol amamaya zen gstermelidirler. d) ocuklarn Ana Babalarna Kar Grevleri Hem Kurn- Kermde hem de hadislerde ounlukla Allaha kulluk vecbesinin hemen ardndan ana babaya saygl olma ve iyi davranmann bir grev olduuna dikkat ekilir (mesel bk. el-Enm 6/151-153; el-sr 17/22-37). Meryem sresinde Hz. brhim ile babas zer arasndaki bir diyalogu aktaran yetler (19/41-88), evldn ebeveynine kar saygsna bir rnek oluturmas bakmndan ilgi ekicidir. Burada Hz. brhim zere her sznn banda babacm diye hitap eder; babas mrik olmasna, son derece kaba ve tehdit edici ifadeler kullanmasna ramen yine de o saygsn

koruyarak, Selm olsun sana! Rabbimden senin iin af dileyeceim der. Hz. Peygamber de en nemli amelleri, Allah katndaki deerine gre, Vaktinde klnan namaz, ebeveyne iyilik ve Allah yolunda cihad (Buhr, Edeb, 1; Mslim, mn, 137) eklinde sralamtr. ok mehur bir hadiste, kebir (byk gnahlar) diye bilinen balca ktlklerin en bykleri, Allaha ortak komak, ebeveyne si olmak ve yalan yere ahitlik yapmak (Buhr, Edeb, 1; Mslim, mn, 143, 144) eklinde ifade edilmitir.

Ana babaya iyilik edip onlar incitmekten kanmann nemine dair pek ok yet ve hadisin yannda, ahlk kitaplarnda da konuya byk nem verilmi; onlarn, birer insan olarak tabii haklarnn yannda; evltlarn onlara kar yerine getirmeleri gereken birok grevden sz edilmi olup bunlarn balcalarn yle sralamak mmkndr: Madd ve mnev ihtiyalarn karlamaya, huzurlu bir yaama ortam salamaya almak, istetmeden vermek, kendilerinden ar fedakrlklar beklememek, haklarnda ikyeti olmamak, kusurlarn saklayp iyiliklerinden sz ederek itibarlarn korumak, uyarlmalar zorunlu olan durumlarda ise uyarlar incitmeden yapmak, hayatta iken ve ldkten sonra haklarnda duac olmak, haram olmayan konularda isteklerini yerine getirmek, hayr ve ibadetlerine yardmc olmak, ldklerinde vasiyetlerini yerine getirmek ve arkalarndan hayr hasenatta bulunmak, htralarn yaatmak zere dostlaryla ve sevdikleriyle ilikiyi devam ettirmek, nihayet dinin ve rfn gerekli veya gzel bulduu dier hususlarda lzm geleni yapmak. e) Akrabalar Arasnda Haklar ve Grevler Genel olarak mslmanlar ve bilhassa komular arasnda sz konusu olan iyilik ve ikram, yardmlama, dayanma, ziyaretleme, hogr, iyi ve kt gnleri paylama, davete icbet, hasta ziyareti, bayramlama, tebrikleme, tziye gibi sosyal ve ahlk grevler akrabalar arasnda da geerli ve gereklidir. Ancak btn bunlar ncelikle akraba ile ilikileri srdrmeyi gerektirdii iin gerek hadislerde gerekse ahlk kitaplarnda bu konuya sla-i rahim bal altnda zel bir nem verilmitir. Bir kuts hadiste Allah Tel, kim akrabalk ilikisini yaatrsa kendisinin de o kuluna ilgisini srdreceini, fakat akrabasn terkedenlerden de ilgisini keseceini bildirmitir (Buhr, Edeb, 13). Hz. Peygamber de, konuyla ilgili pek ok hadisinden birinde, Btn faziletlerin en stn, senden ziyareti kesen akraban ziyaret ederek ilikiyi yaatmandr (Msned, III, 438) buyurmu; ziyaretlemenin rzk bollatracan (Buhr, Edeb, 12; Mslim, Birr, 20, 21); akrabaya mal yard-

mnda bulunmann bakalarna yaplan yardmn iki kat sevap kazandraca-

n (Nes, Zekt, 82; Tirmiz, Zekt, 26) bildirmi; hatta bir hadiste akrabalk ilikisini kesenler cennete giremeyecekler arasnda gsterilmitir (Buhr, Edeb, 11; Mslim, Birr, 18, 19). C) Toplumsal Grev ve Sorumluluklar nsann toplumsal bir varlk olduu eklindeki yaygn gr mslman bilginlerce de kabul edilmitir. Esasen Kurn- Kermde de bu hususun benimsendii grlmektedir (mesel bk. el-Enfl 8/63). Ayrca pek ok yet ve hadiste toplumsal hayat dzenleyen hkmlerin konulmas insann sosyal bir varlk olduu kabulnn bir sonucudur. Hz. Peygamberin hayatndan da ilham alarak hi tereddt etmeden belirtebiliriz ki, slm retide ideal insan, kendini toplumdan izole etmi, dnyaya ve hayata srtn evirmi mnzev insan deil, bir toplum iinde yaayan, dnya hayatnn olumlu ve olumsuz artlaryla yzyze gelen, hayatla ve dnya ile hesaplaan; hayat, dnyay, toplumu ve devleti Allahn iradesine ve insanln en yksek mutluluuna uygun klma abalarna katkda bulunan, nihayet bakalar iin de yaayabilen ve onlardan gelecek skntlara katlanabilen insandr. Bu sebeple slmiyet, yalnz bireysel hayatla ilgili deil, toplum ve devlet dzeniyle ilgili olarak da nemli ilkeler koymu olup bunlar iinde ahlk olanlar geni bir yer tutar. Aada balcalarna iaret edilecek olan bu ilkeler hakknda gerek Kurn- Kerm ve hadislerde, gerekse dier slm literatrde ok zengin bilgiler bulunmaktadr. a) Sevgi, Kardelik ve Dostluk slm ahlk literatrnde muhabbet, meveddet gibi kelimelerle ifade edilen sevgi duygusu, insann hemcinsleriyle arasndaki iliki ve kaynamasnn en nemli unsuru ve dolaysyla toplumsal hayatn kurulmas ve glendirilmesinin vazgeilmez art olduu iin Kurn- Kermde ve hadislerde mslmanlarn karde olduu belirtilerek (mesel bk. l-i mrn 3/103; el-Hucurt 49/10) onlar arasnda gl bir sevgi ba kurulmas ngrlmtr. Gerek anlamda ilk mslman toplumun kurulduu Medinede, Mekkeden g edenlere kucak aan Medineli mslmanlar Kurn- Kermde, Onlar, hicret edip yanlarna gelenleri severler (el-Har 59/9) diye takdir edilir. Bunlarn muhacirlere yaptklar yardmlar sebebiyle Kurn- Kermde, ensar (yardm severler) diye anlmalar (et-Tevbe 9/100, 117) ve btn slm tarihi boyunca sadece bu isimle ebedlemeleri, slm ahlknda sevgi ve onun rn olan dayanmann nemine iaret eder.

nl mslman dnr Frb (. 339/950), Fusll-meden adl ahlk ve siyaset kitabnda bir lkenin bireylerini ve nesillerini bir araya getirip kaynatran en nemli gcn sevgi olduunu belirtir. Frbye gre toplum sevgiyle kaynar, adaletle yaar. Sevgi ya doal ve kendiliinden olur (ana babann evldn sevmesi gibi); ya da irad olur. rad sevgi, ancak -bata Allaha iman olmak zere- insanlarn ortak inanlarda ve (adalet, doruluk, drstlk, cmertlik, edep, hay gibi) faziletlerde birlemeleriyle mmkndr. Bu suretle birbirini seven lke insanlar, kendilerinkiyle birlikte sevdikleri dier insanlarn yarar ve mutluluklarn da dnrler. Bylece aralarndaki birlik ve kaynama daha da artar. Buna karlk birbirini sevmeyen bireyler, birbirinin yararn ve mutluluunu da istemezler. Gazzl ise benzer aklamalar getirerek konuyu derin bir vukufla iledii hyn ilgili blmnde sevginin derecelerini zetle yle sralar: nsan ncelikle kendisini ve kendi varlnn devamn salayan eyleri, ikinci olarak da kendisine iyilik ve ikramda bulunanlar sever. Bu sebeple gerek Kuranda gerekse hadislerde sevginin geliip yaygnlamas iin insanlarn birbirlerine iyilik ve ikramda bulunmalar emredilmitir. Sevginin en yksek derecesi ise, bu tr ben merkezli anlay aarak bakasn, ondaki iyilik, erdem, gzellik ve yetkinlik gibi stn nitelikler dolaysyla sevmektir. Bylece insanda sevgi, madd olan sevmekle balar, mnev olan sevmekle geliir. En yksek sevgi ise Allah sevgisi ve Allah iin sevgidir. slm ahlknda Allah iin sevgi deyimi ayn zamanda karlksz sevgiyi ifade eder. Hz. Peygamberin bu sevgiyi kiinin imanndan haz duymasn salayan nemli meziyet arasnda zikretmesi ilgi ekicidir (bk. Buhr, mn, 9, 14). Baka bir hadiste byle bir sevgiyle kaynam toplumsal yap yle tanmlanr: Mminler birbirini sevmekte, birbirine efkat gstermekte ve korumakta, herhangi bir organ rahatsz olduunda dier organlar da bu yzden uykusuzlua ve hummaya tutulan bir vcut gibidirler (Buhr, Edeb, 27).

Bylece sevgi ve sevginin doal bir sonucu olan kardelik, dostluk gibi kavramlar, sadece bir duygu yapsn deil, insanlar olumlu eylemlere ynelten bir ahlk motifini ve toplumsal dayanma unsurunu da ifade etmektedir. slm ahlknn bu aksiyoner karakterini dile getirmek zere Hz. Peygamber yle buyurmulardr: Mslman mslmann kardeidir. Ona
ihanet etmez, yalan sylemez, onu skntda brakmaz. Her mslmann dierine namusu, mal ve kan haramdr. Takv ite buradadr (kalptedir). Bir kimsenin mslman kardeini hor grmesi kendisine yapaca ktlk olarak yeter! (Buhr, Mezlim, 3; Mslim, Birr, 58, 72; Tirmiz, Birr, 18).

Mslman mslmann kardeidir. Ona hakszlk etmez, onu dman eline brakmaz. Kim mslman kardeinin ihtiyacn giderirse Allah da onun ihtiyacn giderir; kim mslman kardeini bir skntdan kurtarrsa Allah da onu bir skntdan kurtarr; kim mslman kardeinin bir kusurunu gizlerse Allah da onun kusurunu gizler (affeder) (Buhr, Mezlim, 3; Mslim, Birr, 58).

nsanlar arasnda esas olan sevgi ve kardelik olduuna gre hakl gerekeye dayanmadan herhangi bir kimseye kar dmanlk duygusu besleyip dmanca davranmann slm ahlk bakmndan asla onaylanamayaca aktr. Nitekim Kurn- Kermde, yce Allahn daha nce Araplar arasndaki dmanlklar kardelie evirerek aralarnda kaynamay gerekletirmesinin onlar iin nasl bir byk lutuf olduu anlatlmakta (l-i mrn 3/103); yaplan iyiliklerin en kkl dmanlklar bile scak dostluklara evirecei ifade edilmektedir (Fusslet 41/34). bn Hibbn el-Bst, toplumsal hayatta dmanlklar nlemenin en etkili yolunun sevgi olduunu syler. Ona gre bakalarnn kendisine dman olmasn istemeyen kimse iin en uygun yol kendisinin de bakasna dman olmamasdr. zellikle kurulmu bir dostluu dmanla evirmek ok byk bir sutur. Akll insan ktle ktlkle karlk vermez, kfr ve hakareti silh olarak kullanmaz (Ravzatl-ukal ve nzhetl-fuzal, s. 94-95). b) Toplumsal Bar ve Uzlama slm kaynaklarda toplumsal bar, uzlama ve kaynamay ifade eden kavramlar arasnda en yaygn kullanlan lfet kelimesidir. zellikle Chiliye kabilecilii ve asabiyet duygusunun tahribatyla byk bir paralanma ve nefret dneminden sonra slm toplumu iin bar, uzlama ve kaynama zel bir nem kazanm; yet ve hadislerde gerek lfet ve bundan tretilmi kelimelerle, gerekse ayn veya yakn anlamlarda kullanlan sulh, slah gibi baka kelimelerle mslmanlar arasnda bar ve kardelie dayal gl balar kurulmas amalanmtr. Chiliye dnemiyle slm dnemin insan farkna iaret etmesi bakmndan son derece ilgi ekici olan bir yette Hz. Peygambere hitaben yle buyurulmutur: Yeryzndeki her
eyi verseydin yine de onlarn kalplerini uzlatramazdn; fakat Allah onlarn aralarn uzlatrp kaynatrd (el-Enfl 8/63). Hz. Peygamber de uzlama

ve kaynama abas gstermenin mslmanlar iin bir grev olduuna yle iaret eder: Mmin lfet eden (uzlap kaynaan) insandr; lfet etmeyen
ve kendisiyle lfet kurulamayan insanda hayr yoktur (Msned, II, 400; V, 235).

Toplumsal bar ve uzlama konusunu byk bir dirayetle ileyen mam Mverdnin Edebd-dny ved-dndeki grlerinden de yararlanarak, bu toplumsal grevi gerekletirmenin balca yollarn yle sralayabiliriz: 1. Din duygusu. Bu duygu ztlklar nleyerek yardmlama ve dayanmay salar. Nitekim hicretten nce Medineli Evs ve Hazrec kabileleri arasndaki kin ve dmanlklar, bu kabilelerin mslman olmasyla ortadan kaldrlmtr. 2. Sevgiyle oluan kardelik ve dostluk. Mverdye gre bu en gl lfet sebebidir. Nitekim Hz. Peygamber, yine hicret sonrasnda ilk mslman devleti ve toplumu kurarken toplumsal uzlama ve kaynamay onlarn arasnda kardelikler tesis ederek salamtr. 3. yilik ve ikram. nsanlarn karlkl olarak birbirlerine iyilik ve ikramda bulunmalar, aralarnda gnl balar kurulmasna ve sonuta lfetin gereklemesine ortam ve imkn hazrlar. Nitekim iyilik etmenin bu toplumsal etkisini Kurn- Kerm de ifade etmektedir (el-Mide 5/2). 4. Selmlama. Hz. Peygamber Allaha yemin ederek balad bir sznde, man etmedike cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedike de iman etmi olmazsnz buyurduktan sonra yanndakilere, aralarnda sevgi ban ancak selmlaarak kurabileceklerini bildirmitir (Mslim, mn, 9394). Selmn bu nemi sebebiyledir ki, Kurn- Kermde evlere girerken mutlaka selm verilmesi (en-Nr 24/27), selma daha gzeliyle veya aynyla karlk verilmesi (en-Nis 4/86) emredilmitir. 5. Tokalama. Kaynaklarda genellikle musfaha kelimesiyle ifade edilen tokalama Hz. Peygamberin snnetinde de yer alan slm bir muaeret kuraldr. Bu kelimenin kk olan safh kelimesinin yetlerde hogrl ve affedici olma anlamlarnda getiini dikkate alarak (mesel bk. el-Bakara 2/109; el-Hicr 15/85; ez-Zuhruf 43/79), tokalamann da bir kimsenin, elini skt insana kar hogrsn, affediciliini ve sevgisini simgeleyen bir davran olarak deerlendirmek gerekmektedir. Nitekim dargn olan kimselerin el skarak barmalar birbirlerini affedip yeniden dost olduklarn ifade eder. Tokalamann bu yksek ahlk anlam sebebiyle olmaldr ki Hz. Peygamber, Birbiriyle karlaan iki mslman tokalatnda, daha oradan ayrlmadan hatalar affedilir (Eb Dvd, Edeb, 142) buyurmutur. 6. Mdr. likilerin ktye gitmesini nlemek maksadyla, huzursuzluk karp zarar verecek insanlar karsnda durumu idare edip vaziyeti kurtarma anlamna gelen ahlk bir erdem olan mdr, Hz. Peygam-

berin toplumsal bar gerekletirmek ve baz zorbalarn zararlarn nlemek zere bavurduu bir snnetidir. Mdrnn rndan karlarak riyakrlk noktasna gtrlmesine ise slm ahlknda mdhene denmi ve bunun bir rezilet (erdemsizlik) olduu bildirilmitir. 7. Barma-bartrma. Kurn- Kermde genellikle bir lke veya beldedeki huzursuzluk ve kargaa ortam ifsad, bar ve gvenlik ortam da slah masdarndan kelimelerle ifade edilerek ifsadn ktl, slahn da faydas ve gereklilii vurgulanr. Pek ok yette iyi iler iin yaygn olarak -bar anlamndaki sulh ile ayn kkten- slih ve sliht, iyi mslmanlar iin slihn ve slihn kelimelerinin kullanlmas da iyilikle bar, iyi mslman olmakla bar olmak arasndaki ilikiye iaret etmesi bakmndan nemlidir. Yine Kuranda ilke olarak Bar daha hayrldr (enNis 4/128) buyurulur ve aralarnda atma kanlarn bartrlmas emredilir (el-Enfl 8/1; el-Hucurt 49/9-10). Hz. Peygamber mslmanlarn uzun sre dargn durmalarn yasaklam, dargnlar bartrmay sadaka diye deerlendirmitir (Buhr, Sulh, 11). c) nsan Haklarna Sayg Temel insan haklar diye anlan ve amzda byk bir nem verildii grlen haklarn, zamanmzn bir kefiymi gibi ortaya konmas kesinlikle yanl ve yanltcdr. Esasen btn ilh dinler, bir ksm bu eserde yeri geldike ele alnan, birkana da aada deinilecek olan bu haklarn nemini ifade etmitir. Kurn- Kermde, hadislerde ve dier slm kaynaklarda hak kavram, doru, gerek, grev, sorumluluk, bor gibi teki anlamlar yannda korunmas, gzetilmesi ya da sahibine denmesi gerekli olan madd ve mnev imkn, deer, pay, eya ve menfaatler iin de kullanlmtr. Zenginin malnda yoksulun hakk bulunduunu bildiren yetlerle (ez-Zriyt 51/19; elMeric 70/24) akrabaya, yoksula, yolcuya hakkn vermeyi emreden yetler (el-sr 17/26; er-Rm 30/38) insanlarn geimlerinin teminat altna alnmasn ngrr. Hadislerde de benzer ifadeler yannda fakirin hakk, isteyenin hakk, din kardelii hakk, arkadalk hakk, dostluk hakk, mslmann mslman zerindeki hakk, akraba hakk, komuluk hakk, kocann hakk, zevcenin hakk, misafir hakk, yolculuk hakk gibi ifadeler ile (bk. Wensinck, el-Mucem, hkk md.) hayvan haklarna ilikin aklamalar (mesel bk.
Mslim, Libs, 107; Birr, 61; Sayd, 59; Eb Dvd, Cihd, 51; Tirmiz, Kymet, 2; Nes, Dahy, 42), hak kavramnn kapsam geniliini ve

nemini ortaya koymas bakmndan nemlidir. nsann zerindeki baz haklar sraladktan sonra btn vakti ibadetle geirerek bu haklar ihmal etmenin yanl olacana dikkat eken bir hadisin sonunda geen, Her hak
sahibine hakkn ver (Buhr, Savm, 51-55; Mslim, Sym, 182, 187)

buyruu, herkese haklara riayet etme ykmll getirdii gibi, Hak sahibinin konuma yetkisi vardr (Buhr, Hibe, 23; Mslim, Mskat, 120) anlamndaki hadis de hak sahibine hakkn kullanma, koruma ve is-

teme yetkisi tanmaktadr. Yine hadislerde geen Allahn hakk, kulllarn hakk gibi ifadeler zamanla slm kaynaklarda btn haklarn Allah haklar (hukukullah) ve kul haklar (hukuku ibd) veya insan haklar (hukuku demiyyn) eklinde iki ana blmde ele alnmasna yol am; bazan bunlara her iki hak alann da ilgilendiren nc bir haklar grubu eklenmitir (bk. Mverd, elAhkms-sultniyye, s. 278, 303, 308). Mesel ilk mutasavvflardan Hris el-Muhsibnin er-Riye li-hukkllh adl kitabnda takv, vera, tevekkl, ihls, riya, kibir gibi konular ele alnmak suretiyle iman ve ibadetle birlikte ahlk erdemlerle bezenip ktlklerden arnmann da Allahn kullar zerindeki hakk olduu ortaya konmutur. Kul haklar veya insan haklar kavram ise bakalarna ait olup dokunulmaz kabul edilmesi gereken madd veya mnev imkn ve menfaatler ile mslmanlarn bakalar lehine yerine getirmeleri gerekli olan grevleri ifade eder. nsanlarn toplum halinde yaamalar, birbirleri karsnda duruma gre saylamayacak kadar haklar ve sorumluluklar dourur. Bu eserde sz konusu haklardan yeri geldike bahsedilmi olup burada sadece birka zerinde durmak yeterli olacaktr. 1. Yaama hakk. Kukusuz insan haklarnn en banda yaama hakk gelir. Kurn- Kerm, sava veya mer mdafaa gibi zorunlu durumlar dnda, kastl olarak insan hayatna kymann ne kadar byk bir su olduunu yle dile getirmektedir: Bir cana karlk veya yeryznde bozgunculuk karmaya karlk olmakszn (yani hak etmedii halde) bir cana kyan kimse sanki btn insanlar ldrm gibidir (el-Mide 5/32). Ayn yetin devamnda Birine hayat veren kimse de btn insanlara hayat vermi gibidir buyurularak, bir kimsenin hayatn balamak, ldrlmesine engel

olmak veya herhangi bir ekilde onu lmden kurtarmak suretiyle hayatn devam ettirmesine sebep olmann da btn insanlara hayat vermek kadar deerli bir davran olduu bildirilmitir.

Baka dinden olmakla beraber mslmanlarla sava halinde bulunmayan dier toplumlara mensup insanlarn hayatlar da ilke olarak dokunulmazdr (bk. Buhr, Cizye, 5; Diyt, 30). Sava halinde bile fiilen savaa katlmayan kadnlara, ocuklara, din adamlarna, fiilen savaa katlmayp iiyle gcyle megul olanlara, hatta sava meydanndan kaanlara ve yarallara dokunulmayaca hkm getirilmitir (Yahy b. dem, KitblHarc, s. 48). Ayn nedenle slmiyetin, insann bizzat kendi hayat hakkna da sayg gstermesini ngrd ve bu sebeple intihar kesinlikle yasaklad daha nce ifade edilmiti. 2. Kiilerin ahsiyet ve onurlarnn korunmas. Bu da temel bir hak olup slm dini mslmanlara birbirlerinin rz, namus, eref ve haysiyetlerine saygl olmay emretmitir. slm ahlknda insanlarla alay etmek, kfr ve hakaret, gybet, haset, iftira, ikence, bask gibi onur ve haysiyet krc tutum ve davranlarn yasak olduunu gsteren pek ok yet ve hadis bulunmakta olup btn bu hkmlerle kiilerin ahsiyet ve onurlarnn korunmas amalanmtr. 3. zel hayatn gizlilii. nsanlarn birbirleri hakknda kt zan beslemelerini ve birbirlerinin gizli durumlarn aratrmalarn yasaklayan (elHucurt 49/9); ayn ekilde evlere izin alp selm vererek girmeyi emreden yetler (en-Nr 24/27-28) ve hadisler (Buhr, Edeb, 60; Mslim, Birr, 72; Zhd, 52), insanlarn mahremiyetine sayg gstermenin bir grev olduuna dellet eder. Konumalarnda genellikle son derece nazik bir dil kullanan, krc olmamaya zen gsteren Hz. Peygamber, insanlar arkalarndan ekitiren ve zel hayatlarn deifre etmeye alanlar ar bir dille eletirerek Allahn kyamet gnnde bunlar rezil edecei uyarsnda bulunmutur (Msned, IV, 421). 4. Din ve vicdan hrriyeti. man, iten benimseme ve gnll inanma meselesidir. Bu ekilde inanmam olan bedevlerin man ettik demelerini yersiz bulan Kuran, onlara, Henz iman kalbinize girmemitir (el-Hucurt 49/14) diye cevap verilmesini ister. u halde iman bir gnl meselesi olup asla bask konusu olamaz. Nitekim slmn ortaya k gerek anlamda bir vicdan hrriyeti mcadelesi eklinde olmutur. Kukusuz slm, insanlar imana davet etmekle birlikte, bundan da nemlisi vicdanlar zerine bask yaplmasn iddetle eletiriyordu. Kurn- Kermin mrik Araplarla Ehl-i kitaba ynelttii eletirilerin temelinde byk lde bu kesimlerin mslmanlar karsnda takndklar zorba, baskc ve inat tavr vard. nsanlar zerinde terr estirerek onlarn dinlerini zgrce semelerine engel olanlara

kar yzlerce yette ok sert bir slp kullanld grlmektedir (mesel bk. l-i mrn 3/99; el-Arf 7/86; en-Nahl 16/88; el-Mnfikun 63/2). Mslmanlk karsndaki basklar anlatan yetlerin birinde, zorbalarn insanlara, Bu
Kuran dinlemeyin; okunuu srasnda grlt karn; bylece belki ona galip gelirsiniz (kuru grltyle Kurann sesini boarsnz) (Fusslet 41/26) di-

ye tlimat verdikleri; Kuran yetlerini okuyanlarn zerlerine saldrmaya kalktklar (el-Hac 22/72) bildirilmektedir. Nitekim gittike arlaan bu basklar karsnda mslmanlar nce iki defa Habeistana sonra da Medineye g etmek zorunda kalmlard. Kurn- Kerm, eski kavimlerin din hayatlar hakknda bilgi verirken gsz insanlarn vicdanlar zerinde bask uygulayp gerei kabul etmelerine engel olan zorbalardan sz ederek, baskya urayanlarn hirette bunlara, Siz olmasaydnz biz kesinlikle iman edecektik (Sebe 34/31) diyeceklerini bildirir. Bu suretle Kurn- Kerm, mslman olmayan kesimlerin din ve vicdan kanaatler zerinde bask kurmalarn eletirirken, mslmanlara da ayn konuda ykmllkler getirmitir. Bunlarn en kesin olan, Dinde zorlama yoktur (el-Bakara 2/256) eklindeki ak ve kesin hkmdr. Birok yette Hz. Peygamberin bile din grevinin tebliden ibaret bulunduu, onun yalnzca mjdeleyici ve uyarc olduu, insanlar zerinde bask kurup zor kullanma yetkisinin bulunmad aklkla ifade edilmitir (mesel bk. Ynus 10/108; el-sr 17/105). Onun bir zorba deil, sadece uyarc olduu belirtilirken (el-Gaiye 88/21-22), bu uyarma ve hatrlatmann yani davetin yntemi ise yle belirlenmitir: Rabbinin yoluna hikmetle ve gzel
tle ar; onlarla mcadeleni en gzel bir yolla yap. Senin rabbin, kendi yolundan sapan ok iyi bilmektedir; yine O, doru yolda olan da ok iyi bilmektedir (en-Nahl 16/125). Esasen insanlarn vicdanlar zerinde bask

kurup zorbalk yapmann, slm ahlknn karakterini ifade ettiini daha nce ortaya konulan hilim erdemiyle de uzlatrlmas mmkn deildir. Kurn- Kerm'deki, Bir toplulua duyduunuz kzgnlk sizi adaletsizlik yapmaya itmesin (el-Mide 5/8) eklindeki genel uyarnn, din ve vicdan kanaatler zerinde bask kurma yasan da kapsadnda kuku yoktur. Temel insan haklar olarak yukarda sunulanlarn dnda slm dini vatandalk, snma, ikamet, seyahat ve gvenlikle ilgili haklar; renme, bilgi edinme, haber alma, dnce ve ifade hrriyeti, seme ve seilme, rgtlenme, kanun karsnda eitlik gibi sosyal ve siyas haklar; mlk edinme, alma, tasarruf ve harcama gibi ekonomik haklar konusunda da dzenle-

meler getirmi olup bunlara bu almann dier ilgili blmlerinde deinilmitir. D) ve Ticaretle lgili Grev ve Sorumluluklar a) alma, retim ve Kazanmann nemi Kurn- Kermde Allahn geceyi istirahat, gndz de geim temini iin yaratt (el-Kasas 28/73), kural olarak insan iin alp abalamaktan baka bir kazan ve baar yolu olmad (en-Necm 53/39) belirtilmitir. Arf sresinde (7/32) dnya nimetleri iin Allahn ziyneti ve gzel rzklar denilmi; Cuma sresinde de (62/9) mslmanlara, yeryzne dalarak bu gzel rzklardan kazanp yararlanmalar tlenmitir. Hibir
kimse elinin emeiyle kazandndan daha hayrl bir lokma yememitir (Buhr, By, 15) buyuran slm Peygamberi, dadan odun toplama ol-

sa bile, bir i tutmann bakalarna el avu amaktan daha iyi olduunu sylemitir (Buhr, Zekt, 50). Bu ksa bilgilerden de anlalaca zere ister retim, ister ticaret yoluyla olsun, slmda ferd kazanma teebbsleri merdur. zel kabiliyetlerin toplumun gelimesine ve refahna yararl klnmas iin gerekli ortam ve artlar hazrlamak yerine, bu kabiliyetlerin icat etme, retme ve kr etme eilimlerinin kreltilmesi, snnetullahn bir sonucu olan bireysel ve toplumsal ftrat ve tabiata aykr der. slm, kendi sistemi iinde ferd kabiliyetleri toplumun refahna ve gelimesine yararl klmak iin gerekli nlemleri almtr. Hukuk ve toplumsal yaptrmlarla birlikte slmn asl tedbiri, erdemlerle donanm insandr. Bu insann ayrc zellii ise Allaha sayg ve insanlara sevgisidir. slmn asl meselesinin, belli bir hukuk ve iktisad sistem kurmadan nce, erdemli insan yetitirmek olduunun ak delili, Mekkede inen yetlerle Medinede inen yetlerin ieriidir. Mekk yetler, byk apta iman ve ahlka, yani mnev ve ruhsal gelimeye arlk verirken, Meden yetlerde hukuk, iktisad, siyas vb. sosyal konular youndur. alma, retim ve kazanmann nemiyle ilgili olarak ahlk kitaplarnda yer alan bilgiler iinde Mverdnin gr ve tahlillerinin ok byk bir deer tad grlmektedir. Mverd insanlarn gelecekle ilgili ekonomik dnce ve projelerini geni emel eklinde adlandrarak bunun daha iyi bir gelecek, daha gelimi bir lke ve toplum projesi olduunu belirtir. Mverdye gre insanlarn daha ok alp daha ok kazanma arzusu tamalar, Allahn insanlk iin bir lutfudur. Eer insanlar gelecek kaygs ve projesi tamadan gnlk ihtiyalaryla yetinseler ve daha fazlasna kar bir

istek duymasalard dnya harap olurdu. lkelerin daha ok gelimesi ve mmur hale gelmesi, bireylerin iindeki kazanma arzusuna baldr. Bu sayede her nesil bir sonraki nesle, bir nceki nesilden aldndan daha gelimi ve bakml bir lke brakr. Bylece zaman getike lke daha dzenli, daha huzurlu bir hale gelir. Bu sebeple Hz. Peygamber, Emel, mmetime Allahn bir rahmetidir (Hatib el-Badad, Tarih, II, 52) buyurmulardr. Fakat emel ile hayal arasnda fark vardr. Emel sebeplere sarlmak, hayal ise bo kuruntularla avunmaktr (Edebd-dny ved-dn, s. 145-146). Mverd, bolluk ve refahn artmasyla toplum bar arasndaki ilikiyi irdelerken de dengeli bir gelir dalmyla refahn yaygnlatrlmasnn insanlar rahatlatacan, bylece lke imknlarndan, zenginlerle birlikte fakirlerin de pay alacan; bunun da yokluktan kaynaklanan kskanlk ve dmanlklar ortadan kaldrarak bireyler ve kesimler arasnda kaynamay arttracan ifade eder. Ayn lime gre geim bolluu insanlar cmert, tok gzl ve gvenilir yapar. Refah ve bolluun faydalar btn topluma sirayet ettii gibi, yokluk ve ktln zarar ve tahribat da btn topluma zarar verir. Refahn yaygnlamas iki eyle salanr: alanlarnn okluu, ihtiya maddelerinin bolluu (a.g.e., s. 146-147). Bu aklamalardan sonra kazanma ve retim ile ilgili grevler ylece toparlanabilir: b) retim ve Kazanma ile lgili Grevler slmda her hak ve imkn, bir sorumluluk ve grevin karldr. Hz. Peygamber bunu, verdii mull rneklerle yle ifade etmitir:
hirette insan, hayatn nerede tkettiinden, servetini nasl kazanp nerede harcadndan, ne gibi iler yaptndan, bedenini nasl yprattndan ve bildiklerini yaayp yaamadndan sorguya ekilmedike Allahn divanndan ayrlamaz (Tirmiz, Kyme, 1).

slm ahlklar, insana tannan hak ve imknlar karsnda terettp eden grevleri yerine getirmeyi ounlukla kr terimi ile ifade ederler. Buna gre servetin kr, u iki kategorideki grevlere riayet etmek suretiyle yerine getirilir: 1. Kazanma faaliyetleri srasnda hlis bir niyet tamak. Bu, ahs ve ailev ihtiyalar karlama ve genel olarak insanlarn refahlarna, maddmnev gelimelerine katkda bulunma, nihayet Allahn rzsn kazanma niyetidir. u halde erdemli mslman, iktisad faaliyetlerini genel din yap-

nn btnyle dnda dnmez. O, kendi imannn ve vicdannn buyruundaki irade ile kendisini Allaha ve Onun kullarna hizmete sunan; kararlarn ve isteklerini bizzat kendi iradesi ile snrlayabilen bir ahsiyet olmay baarmtr. slmda, bir ksmna burada iaret edilen iktisad hayatla ilgili kstlamalarnn hukuk olmaktan ok ahlk olmasnn sebebi de budur. 2. Meslek bilgi ve ehliyet. slm ahlklar, her mslmann megul olduu i ve ticaret alanyla ilgili iktisad bilgileri; ayrca, haramdan korunmak ve hell kazan salamak iin gerekli din ve ahlk bilgileri renmesinin lzumunu belirtmilerdir. Meslek bilgi ve ehliyetin nemi gnmzde her zamankinden daha ok nem kazanmtr. Bilgili ve ehliyetli i ve meslek erbab, bir toplumun deerli ekonomik potansiyeli kabul edilmektedir. Hayatn baka alanlarnda olduu gibi iktisad alanda da eksik, rk, kalitesiz mal retimi gibi bilgisizlik ve ehliyetsizlikten doan her trl ekonomik kayplar hem fertlere hem de topluma zarar vermektedir. Mslman, dier mslmanlarn, elinden ve dilinden zarar grmedii kimse eklinde tarif eden ve insann, kendisine yaplmasn istedii eyi, kendi de bakasna yapmadka mmin saylamayacan belirten slm ahlk iin meslek bilgi ve ehliyetin nemi aktr. 3. Allahn haram kld eylerin retim ve ticareti ile megul olmamak. Bu eserin ilgili blmlerinde grld zere kumar, hrszlk, dolandrclk, zimmet, faizcilik, tefecilik, speklasyon (ihtikr), rvetilik ve kaaklk gibi toplum zararna olan ve insanlk erefi ile badamayan yollardan kazan salamay yasaklayan, bu tr kazan yollarna tevessl etmenin, mslmann temiz ve yksek ahsiyeti, stn hizmet anlayyla badamadna iaret eden yzlerce yet ve hadis bulunmakta; ayrca ahlk ve fkh literatrnde de bu tr kazan yollarnn kesinlikle reddedildii grlmektedir. 4. inin haklarn gzetmek. nsan haklaryla ilgili konular vesilesiyle grdmz temel slm zihniyette hak ve adaleti btn insan ilikilerinin ilkesi olarak grr. verenin iiye, slmn lleri ierisinde, zamann ve rfn icaplarna gre mkul bir creti zamannda demesi ve dier madd ve mnev haklarna riayet etmesi de esasen bu erevede dnlmelidir. Ayrca dorudan bu konuya dair zel aklamalar da bulunmaktadr. Bir hads-i kudsde Allah Tel yle buyurmutur:

 zmre vardr ki, kyamet gnnde onlarla hesaplaacam! Beni ahit tutarak sz verdikten sonra sznde durmayanlar, hr insan satarak bedelini yiyenler ve ii altrp ondan yararland halde cretini vermeyenler (Buhr, cr, 10). Hz. Peygamber de iinin cretinin teri kurumadan (zamannda) denmesini emreder (bn Mce, Ruhn, 4).

Kleliin cr olduu bir dnemde, Kleleriniz sizin ancak kardelerinizdir. Allah onlar sizin elinize emanet etmitir. Bu sebeple onlara yediinizden yedirin, giydiinizden giydirin... (Buhr, mn, 22) diyen bir dinin iile-

re hakszlk yaplmasna izin vermesi kesinlikle dnlemez. Esasen slmiyet, getirmi olduu mnev ve ahlk ilkelerle i verendeki ihtiraslar dizginlemek, ona efkat duygusu kazandrmak suretiyle taleplerini sradan insann taleplerine doru ekerken, ona iisine yaanabilir bir hayat ortam ve artlar hazrlama iradesini de kazandrr. 5. verenin haklarn gzetmek. Kurn- Kerm, mslmanlarn usulsz yollarla birbirlerinin haklarn yemelerini prensip olarak yasaklamtr. Bu sebeple ii, i sahibinden kendi haklarna bekledii saygy, ayn ekilde kendisi de gstermeli; i veren gibi o da bu konuda hakkaniyet esaslarna uygun olarak ve karlkl rz ile dzenlenmi szleme esaslarna ve artlarna uymaldr. Hz. Peygamber, Mslmanlar, kabul ettikleri artlara uymak zorundadrlar (Buhr, cr, 14) buyurmu ve szleme yapld halde buna uymamay mnfklk almeti olarak nitelemitir (Buhr, mn, 24). phesiz iinin, taahhtlerine uyarak iini belirtildii ekilde yapmas, yalnz kendi ahlk ahsiyetine ve i verene kar bir grevi deil, ayn zamanda topluma kar da bir borcudur. nk retimin artmas ve genel refah dzeyinin ykselmesi, ii-iveren evresinin zihn ve beden gayretlerine baldr. Milyonlarca insann ilerini angarya kabul ettii bir toplumda ekonominin kmesi ve insanlarn sefalete srklenmesi kanlmaz bir sonutur.
... Senin i verdiin kimselerin en iyisi, gl ve emniyetli olandr (elKasas 28/26) melindeki yet, dolayl olarak iinin ii ile ilgili asl grevle-

rini de belirtmektedir. Buna gre iinin iki asl grevi vardr: 1. Fizik gcn kullanmak yani kurallara gre yapmas gereken ii savsaklamadan ve emeini esirgemeden yapmak. 2. Emniyetli olmak yani i vereni ve oradaki ara-gereleri birer emanet kabul ederek esirgemek, zarar vermemek, tahrip etmemek, buna izin vermemek.

c) Harcama ve Tketimle lgili Grevler Her ekonomik sistem gibi slmiyet de mal sahibinin, kendi maln ynetmek ve kullanmak hususunda baz hukuk ve ahlk kaytlar getirmi olup bunlarn balcalar ylece sralanabilir: 1. Toplumun zararna tketim ve harcamalarda bulunmamak. slmiyet kardelik dinidir ve fertlerin, genel olarak kendilerine yaplmasn istemedikleri ileri, kendilerinin de bakalar aleyhine yapmamalarn emreder. slmiyet, o gnk hayat artlar iinde toplumun zararna olan harcamalarn belli ballarn belirleyerek bunlar zellikle yasaklam olup iki, kumar, fuhu, rvet bunlardan bazlardr. 2. Lks ve ihtiam iin harcama yapmamak. ktisatlar tketim maddelerini zorunlu maddeler, rahatlk ve kolaylk salayc maddeler ve lks saylan maddeler eklinde ksmda deerlendirirler. Zorunlu maddelerden maksat, insann hayatn srdrebilmesi iin gerekli olan maddelerdir ki, besin maddeleri, giyim eyas ve mesken bunlarn belli ballardr. Rahatlk ve kolaylk salayc maddeler, tketiciyi madd ve psikolojik ynden rahatlatmak suretiyle zamann ve verimliliini daha iyi deerlendirmesine yarayan maddeler olarak tarif edilmektedir. Lks maddelere gelince bunlar, bir tanma gre, tketimi -kiinin verimliliini arttrmak yle dursun- farkl llerde dren maddelerdir. slm ahlk asndan bunlar, ihtiya giderme, rahatlk ve kolaylk salama niyet ve dncesinden ziyade nefsn tatmin, gurur, kibir, vnme ve bakalarndan stn olma arzusu gibi bencil duygularn ve ihtiraslarn krkledii tketim ve harcamalara konu olan maddelerdir. ktisatlarn tketim maddelerini bu ekilde l ayrm, slm literatrde deer ve yararlarn zarr, hc ve tahsn eklinde e ayrlmasn hatrlatmaktadr. Zarriyyt oluturan din, akl, can, mal ve nesil (rz) din hkmlerin ana gayesini, fert ve toplumlarn varlklarn koruyabilmesi iin kanlmaz olan deerleri temsil eder. Hciyyt insanlarn yaantlarn kolaylk iinde ve skntya dmeden srdrebilmek iin muhta olduklar eyler demektir. Tahsniyyt veya kemliyyt ise, stn ahlka, gzel detlere ve olgun insan olmann gereklerine uygun den her trl durum ve davran iine alr. Yukarda sz edilen l ayrmdaki, rahatlk ve kolaylk salayc maddeler slm bilginlerinin adlandrmasyla hciyyt ve tahsniyyt gruplarnda yer alan harcamalardr. Dinde lks ve israf haram klnd iin, bu tr harcamalar slm bilginlerinin bu gruplandrmasnda yer almaz.

Harcama ve tketimin ncelii srasnda zorunlu maddeler bata yer alr. slm dini nefsin devam iin gerekli olan imknlardan yeteri kadar faydalanmay tabii ve zorunlu grr. yet ve hadislerden daha nce verilen rnekler gstermitir ki, slmda zhd, kiinin kendisini ve ailesini a, ak ve sefil brakmas pahasna dnyaya srt evirmek anlamna gelmez. Rahatlk ve kolaylk salayc maddeler iin harcamalar yapmak da dinimizde uygun grlm ve tevik edilmitir. Bizzat Hz. Peygamberin de hizmetileri ve binek hayvanlar vard. Temiz ve yeni elbise giyer, gzel koku srnrd. Huzuruna pejmrde kyafetle gelen varlkl birini, Allah sana mal verdiyse, Onun nimet ve ikram eseri zerinde grlmelidir! (Eb Dvd, Libs, 14; Tirmiz, Edeb, 54) diyerek ikaz etmitir.

Lks maddelerinin tketimine gelince, bu yndeki harcamalarn dinimizde tasvip edilmedii, knanp yasakland aktr. nk, bu tr maddelere dknlk, Kurn- Kermin tabiri ile insanlarn kalplerini katlatrmakta; yani onlar Allaha sayg ve itaatten, insanlara sevgi ve efkatten uzaklatrmakta; bencil, muhteris, gururlu ve kibirli yapmaktadr. Lks madde tketimi, insanlarn ihtiyalarn karlamak iin yaratlm olan Allahn mlkn, gayesinin dnda kullanmak demektir. Bu tr gereksiz harcamalar, kaynaklarn, topluma faydal olmayan mallarn retiminde kullanlmasna yol amakta ve ekonominin sosyal verimini drmektedir. Dier ynden lks maddelerin tketimi imkn kt olanlarn vicdanlarn rahatsz etmekte, fke ve kskanlk dourmakta ve bylece sosyal huzursuzluklara yol amaktadr. 3. sraf etmemek. Dinen haram klnan maddeler ile lks saylanlarn tketimi israf olduu gibi hell kabul edilen maddelerin gnn icaplarna gre ihtiyatan fazla tketimi de haramdr. Yiyiniz, iiniz; israf da etmeyiniz. nk Allah msrifleri sevmez (el-Arf 7/30). slm telakkiye gre servet, bir nimet ve imkn olduu kadar, bir yktr de. Zira Kurn- Kerm servetin bir fitne yani imtihan vastas olduunu bildirmitir. Hz. Peygamberin deyimi ile mal zayi etmek yani yerinde kullanmayarak sap savurmak, kiiyi ar bir vebal altna sokar. Esasen, genel olarak tutumluluk ve itidal, slmn ibadetlerde bile tledii temel bir ilkesidir. Bu yzden slm ahlk Abdest alrken suyu gereinden fazla kullanmaynz; sofranz sade olsun; tka-basa doymadan ka braknz; altn, ipek gibi pahal eya kullanmaynz; giyiminiz temiz ve sade olsun; eviniz ve ev eyanz lkse kamasn; genel olarak harcamalarnzda ne eli sk olunuz, ne de sap savurunuz eklinde, ilk bakta basit gibi grnen baz

tlimleri ile insanlar hayatn her alannda tutumlu olmaya, btn iktisad kaynaklar en yararl ve rasyonel bir ekilde kullanmaya tevik etmitir. 4. nfak ve cmertlik yapmak. Cmertlik, slm ahlknn en ok nem verdii faziletlerden biridir. nk cmertlik, bakalarna yardm arzusunun insanda karakter halini almas demektir; ahlkn ve insaniyetin, yardm etmeyi gerekli kld her durumda kiiyi gnl rahatl iinde bu hayr yapmaya sevkeden bir haslettir. Buna karlk cimrilik, slm ahlklar tarafndan ahlk ve psikolojik bir hastalk kabul edilmitir. Hz. Peygamber, cmert olanla cimri olann psikolojik hallerini yle tasvir etmitir: Mal hrs, demir zrh gibidir. Cmert insanda yardm arzusu mal hrsna galip gelir; cmertlik yaptka zerindeki skc zrh gever; yani mal hrsnn verdii gnl rahatszlndan kurtulur, ferahlar; ayn zamanda, bakalarnn straplarn hafifletmi olacandan dolay vicdan huzuru duyar. Buna karlk, cimri insandaki mal hrs, kendisini gittike daralan bir zrh gibi huzursuz eder; insanlarn straplarn grmekten dolay ruhen rahatsz olmasna ramen, cimrilik yznden, vicdann rahatlatacak msbet faaliyetler gsteremez; bylece cimrilik huyu kendisini tam bir bask altna alr (Buhr, Zekt, 29). Bu sebeple Reslullah cimrilik duygusundan Allaha snmtr (Buhr, Cihd, 74). Yine o, cimrilik konusunda mslmanlar uyararak, gemite baz kavimlerin cimrilik yznden birbirlerinin mallarna saldrmak, kanlarn aktmak suretiyle helk olduklarn belirtmi (Mslim, Birr, 56), bylece bencillik ve menfaatiliin ifadesi olan bu tutumun sosyal patlamalara yol amasnn kanlmaz olduunu tesbit etmitir. slmn getirmi olduu infak ilkesi, toplumdaki yokluk ve sefaleti; sosyal adaletsizlii ve gelir dalmndaki eitsizliin douraca sosyal patlamalar nlemeyi amalar. te pek ok yet ve hadiste infak, ihsan ve cmertliin ilh bir sfat ve peygamberlerin sahip olduklar erdemlerden biri eklinde gsterilmesi, ayrca cimriliin iddetle ktlenmesi, slm ahlklarnn bu konuya zel bir nem vermelerine yol amtr. Ahlk kitaplarnda cmertlik hususunda yer alan bilgi ve dnceler dikkate alndnda bir harcamann cmertlik saylabilmesi ve bu harcamay yapana cmert denilebilmesi iin balca u artlara uyulmaldr: a) Yardmn isteyerek ve seve seve yaplmas gerekir. Nitekim Kurn- Kermde bu hususa iaret edilmitir (el-Har 59/9). slm ahlklarna gre, dier btn ahlk erdemler gibi cmertlik de insanda bir huy ve meleke haline gelmekle gerekleir ve ancak byle bir kimse gnll hayrlar yapabilir.

Bu sebeple, ndiren veya zorla hayr yapan bir kimseye cmert denemez. Buna karlk iyilik yapma niyet ve iradesi tad halde madd bakmdan bunu gerekletirme imkn bulamayan insan da cmert saylr. Bakalarna karlksz yardmda bulunmak ar bir grevdir. Bundan dolay, kendisine hangi sadakann daha hayrl olduu sorulan Hz. Peygamber, Saln yerinde ve mala dkn olduun, zengin olmay istemekte ve fakirlikten korkmakta olduun zamanda verdiin sadakalar (Buhr, Zekt, 11) ek-

linde cevap vermitir. b) Mal, yaratl gayesine en uygun ekilde kullanlmal, din ve ahlk llere gre gereken yerlere, gerektii lde harcanmaldr. Ahlk kitaplarnda dier erdemler gibi cmertlik erdemi de israf ve cimrilik denilen iki arln ortas (itidal) olarak gsterilmitir. sraf, ahs ve ailev harcamalarda ileri gitmek, nefsin kt arzularn tatmin iin harcama yapmak, insan ve din bir ama tamakszn, eldeki imknlar, yaratl gayelerinin dnda sap savurmak; cimrilik ise dinin ve rfn harcamay gerekli grd mal, gereken yerlere harcamaktan kanmaktr. Kurn- Kermde mslmanlara her iki arlktan da kanarak harcamalarnda ll olmalar emredilmitir (el-Arf 7/31; el-sr 17/29; el-Furkan 25/67). c) Cmertliin dier bir art da ilgili kii veya kurumdan yardma mukabil hizmet, mkfat, vg veya teekkr gibi herhangi bir madd ya da mnev karlk beklememek (bk. el-nsn 76/8-10), gsteriten, yardm edileni incitecek, kk drecek tutumlardan dikkatle kanmaktr (el-Bakara 2/261-265). d) Yardm olarak verilen maln gzden dme bir ey olmayp sahibi nezdinde deer tamas da cmertliin artlarndandr (l-i mrn 3/92). Kuran, hadis ve dier slm kaynaklarda genellikle Allah yolunda infak eklindeki ifade ile cmertlik vazifesinin, karlk beklemeden ve hasb olarak yerine getirilmesi gerektii anlatlmak istenir. nfak kelimesi nafaka ile ayn kktendir ve en geni mnas ile muhta durumda olanlarn nafakalarn temin etmek anlamna gelir. Bu bakmdan yoksullara hibir karlk beklemeksizin para veya mal vermek infak ve cmertlik saylaca gibi; yatrmlar yapmak, yeni yeni i yerleri kurmak ve gelitirmek ve mmkn olduu kadar fazla personel istihdam etmek suretiyle ok sayda kiilerin ve ailelerin nafakalarn yani geimlerini kesintisiz olarak salamalarna almak da bir infaktr ve -kanaatimizce- zamanmzn ekonomik artlar iinde bu ekilde infak, ilkine gre hem daha hayrldr hem de daha insandir. ...
Altn ve gm (genel olarak paray ve serveti) biriktirip saklayarak Allah

yolunda infak etmeyenler yok mu, ite onlara ac bir azab mjdele! (etTevbe 9/34) melindeki yetin, imkn bulunduu halde bu ekilde in-

sanlarn geimini temin etmelerine imkn hazrlayacak kurumlar yapmaktan kananlar da kapsad dnlebilir. E) Siyasetle lgili Grev ve Sorumluluklar a) slm Dncesinde Siyasetin nemi slm dininin en belirgin ve temel niteliklerinden biri hem dnya hem hiret dini oluudur. Bundan dolaydr ki Hz. Peygamber Medineye hicret eder etmez, yalnz dar anlamda bir din nderi deil, ayn zamanda siyas bir lider olarak davranm; din faaliyetleri yannda toplumsal ve siyas ilerin dzenlenmesi ve ynlendirilmesi iini de zerine alm; Medinedeki mslman olan ve olmayan btn unsurlarn benimsedii bir anayasal belge hazrlayarak dinin ngrd ilke ve hedeflerle uyumlu bir siyas yap oluturmaya balamtr. Siyaset mesleinin zaman zaman baz toplumlarda ahlk ilkelerinin dna saptrlarak deer anmasna uratlmasn rz bir durum olarak deerlendirmek gerekir. Nitekim bizzat Hz. Peygamber ve ashabnn nde gelenleri olan Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Alinin de birer siyas lider olduklar gz nne alndnda slmda siyasetin ne kadar yce bir meslek ve ura olduu aka ortaya kar. Bu durumu dikkate alan slm bilgin ve dnrleri, genellikle siyasete hem toplumsal faaliyet hem de bir bilim dal olarak byk bir nem vermiler ve onu mesleklerin en ereflisi saymlardr. slm ilimlerden fkhn nemli bir ksmn siyaset konular oluturur. Genel fkh kitaplarndan ayr olarak slm hukuk literatr iinde el-Ahkms-sultniyye ve benzeri eser trlerinin yer almas, fkh bilginlerinin siyaset konusunu kendi ilgi alanlar iinde grm olmalarnn nemli bir delilidir. zellikle a mezhebinin devlet bakannn tayinini (nasb) itikad bir konu olarak ele almas dolaysyla, kelm ilminde de siyasetle ilgili baz konulara yer verilmitir. Ayrca slm dnrleri, zellikle Frbden itibaren slm kltr tarihi bakmndan byk deer tayan, olduka orijinal bir siyaset felsefesi gelitirmilerdir. Btn slm bilginleri siyaseti, insann toplumsal bir varlk olmasnn sonucu sayarlar. Bunlardan Gazzl, siyaseti zellikle iki adan gerekli grmtr:

1. nce siyaset doal ve toplumsal zorunluluun bir sonucudur. yle ki: nsanlar, yalnz balarna altndan kalkamayacaklar oklukta ihtiyalarla ykldrler. Bu durum, insanlarn birlikte yaamalarn zorunlu klar; ancak bu birliktelik srtme ve ekimelere de yol aar. te ihtiyalarn -ekimelere yol amayacak ekilde- bar, gvenlik ve adalet iinde karlanmas ancak siyaset denilen yaplanmayla mmkn olur. Bylece Gazzl siyasetin ahlk boyutuna da iaret etmi olur. 2. Siyaset, din hayatn salkl yrtlmesi iin de gereklidir. nk dnya ilerinin dzgn ve salkl ilemedii yerde din devler de aksar. Bu suretle toplumda huzur ve gvenlii salayan siyaset, bireylerin din ykmllklerini yerine getirebilmeleri iin rahat bir ortam hazrlam olur. Siyasetin din ve dnya hayatna bu hizmeti dolaysyla slm bilginleri, adaletle yrtlen siyaseti stn bir ibadet saymlardr (Gazzl, hy, I, 12; III, 195-196). Bata Frb olmak zere btn slm bilginleri siyaseti, yalnz dar anlamda haklar paylatran, sosyal birlii koruyan, sorumluluklar dzenleyen cisman bir ynetim saymakla yetinmemi, bunun yannda ve daha da nemlisi, slmn itikad ve ahlk boyutuna uygun olarak, toplumdaki herkesin mnev gelimesini ve en yksek mutluluktan pay almasn salayc btn imknlar aratran bir disiplin olarak grmlerdir. Bu, siyasetin bir peygamber meslei olmasnn gereidir. b) Yneticinin Baz Nitelikleri ve Grevleri 1. Ehliyet ve Liyakat Hz. Peygamber, , ehlinden bakasna verildii zaman kyameti bekle (Buhr, lim, 13; mre, 170) buyurmutur. Bu hadiste i anlamna gelen emr kelimesi, ncelikle devlet ii yani idar ve siyas grev olarak dnlmtr. Nitekim Kurn- Kermde devlet adamlar iin ll-emr (i banda olanlar) ifadesi kullanlmtr (en-Nis 4/59). Yukardaki hadis, siyasette ehliyetin nemini ak bir ekilde gstermektedir. Bu sebeple slm bilginleri, eserlerinde siyas ve idar grevlere getirilecek kiilerde aranmas gereken niteliklere geni yer vermilerdir. Bunlardan Frb, ideal bir devlet bakannda bulunmas gereken balca nitelikleri yle sralar: Beden sal ve kusursuzluu, anlama ve kavrama stnl, gl hfza, gl zek, etkili hitbet, renme sevgisi ve yetenei, mideye dkn olmama, doruluk sevgisi, cmertlik ve ikram sevgisi, gnl zenginlii ve tok gzllk, adalet

sevgisi, azim ve kararllk (el-Mednetl-fzla, s. 88-90). Benzer artlar Gazzl tarafndan da sralanmtr (bk. et-Tibrl-mesbk, s. 53). Ayrca Gazzlye gre siyasette liyakat kaygsn en ok duymas gereken kii, bu grevi stlenecek olandr. nk siyas makamda bulunan kimse, kontrol elinde tutmak ve genel dzeni salamak iin, baka mesleklerde bulunanlara hkim olmas; insanlar, dnya ve hirette kendilerini mutlu klacak en doru yola yneltmesi gereken insandr. Bu yzden siyaset meslei, erefli olduu kadar da tehlikelidir. Nitekim Hz. Peygamber, On kii zerinde bile
olsa, yneticilik yapm olan her insan kyamet gnnde (Allahn huzuruna) elleri boynuna bal olarak gelir. Sonra da ya adeleti sayesinde kurtulur veya hakszlk etmi olduu iin mahvolur! (Drim, Siyer, 72; Msned, II, 431; V, 267) buyurmutur. Bir toplumda sevginin yaygnlamas, adaletin

gereklemesi ve haksz g kullanmnn ortadan kalkmas ancak o toplumda ynetimin faziletli insanlarn elinde bulunmasyla mmkn olur. Onun iin Frb yle der: Bir faziletli insan ld veya ldrld zaman insanlar ona alamasn; asl onu kaybeden lke halkna alasn! 2. Adalet ve Drstlk Sad sresinin 26-28. yetlerinden kan sonuca gre mttaki (takv sahibi) bir ynetici, ynetimini adalet ve hakkaniyet llerine gre srdrr; hkm ve kararlarnda keyf arzularna uyup Allahn tayin ettii llerden sapmaz. Takv sahibi ynetici inanl kiidir ve kendisi iin olduu gibi halk iin de en iyi, en yararl olan ileri yapar. Fcir (kendisi gnahlarla kirlenmi) ynetici ise kt arzularna uyup Allah yolundan sapmtr; o, ynetimiyle lkeyi bozup tahrip eder. Siyaset mesleinde adalet ve drstlk btn faziletlerin banda gelir. Nitekim tarih boyunca ve btn toplumlarda devletin ilevleri iinde en nemlilerinin adalet ve drstlk olduu dnlmtr. lgili slm kaynaklarda da siyasette adalet ve drstlk konusu zerinde nemle durulmutur. slm dnyasnn nde gelen siyaset dnrlerinden Frbnin ifadesiyle, Toplum sevgiyle kaynar, adaletle yaar. Toplumun bekasnn teminat olan adalet, ncelikle bir devlet ilevidir. Devlet, her vatandana hakk olan geim imknlarn, eref ve itibarn, saln, eitimini, huzur ve gvenliini, makam ve mevkiini vermekle ykmldr. Devlet bunlar verdii ve bunlar koruduu takdirde adaleti gerekletirmi olur. Mverdnin de belirttii gibi (Edebd-dny ved-dn, s. 141) herkesi kucaklayan bir adalet uygulamas, fertleri kaynamaya ve her bakmdan

saygya sevkeder. Ayrca ancak kapsaml bir adaletle lke mmur olur; iktisad gelime gerekleir ve devlet gvencede olur. Mverd, Bir lkeyi zulm kadar tahrip edebilecek baka hibir ey yoktur diyerek lkedeki btn bozukluklarda adaletsizliin mutlaka bir paynn ve etkisinin bulunduunu ifade ederken evrensel bir gzlemi dile getirmitir. Bu yzden slm bilginleri adaleti, insann bizzat kendisine kar dil olmasndan balayarak btn lkeye dalga dalga yaylmas gereken bir rahmet gibi grrler. Frb, siyasette adaletin tanmn yaparken lkenin madd ve mnev imknlarnda, her vatandan ehliyet ve liyakati lsnde hakk ve pay bulunduunu belirterek bu pay eksiksiz vemenin adalet, eksik vermenin veya hi vermemenin ya da verilen haklar gvence altna alp korumamann bireye zulm, bir ksm insanlara hak ettiinden fazlasn vermenin de topluma zulm olduunu ifade eder. Devlet hibir vatandandan bir hakk, iradesi dnda, bedelini vermeden alma hakkna sahip deildir. lgintir ki Frb, bireye kar yaplan bir hakszln topluma kar ilenmi bir su saylabileceini de dnmtr ki, bireysel haklara toplumsal bir boyut tannmas ancak amzda gndeme getirilebilmitir. Yine Frb, bireylere haklarnn verilmemesini veya kanunda ngrlenden daha ar cezalar verilmesini, yalnz bireye deil, topluma kar da bir su olarak deerlendirmi olup bu da gnmzde hukukun stnl, eitlik gibi kavramlarla dile getirilen yksek bir dncedir. c) Ynetilenlerin Grev ve Sorumluluklar 1. Siyas Otoriteye Sayg slm dini, btn toplumsal kurumlarda olduu gibi en geni toplumsal kurum olan devlette de nizam fikrine ve uyuma nem verir. Bu sebeple Kurn- Kermde, Allaha, Peygambere ve iinizden kan yneticilere itaat ediniz (en-Nis 4/59) buyurulmutur. Hz. Peygamber de, Kendi ilerinizi
yrtenlere (devlet adamlarna) itaat edin, rabbinizin cennetine girin (Tirmiz, Cuma, 81) anlamndaki hadisiyle bu itaatin deerine iaret etmitir. Ehl-i snnet anlayna gre devlet bakan gnahkr da (fsk) olsa ona

itaat etmek gerekir. Bir Ehl-i snnet bilgini olan Gazzl, Zalim de olsalar devlet adamlarna hakaret etmek doru deildir der ve buna gereke olarak Amr b. sn, Ehliyetsiz olsa bile bir hkmdarn varl, anarinin srp gitmesinden daha hayrldr szn hatrlatr (hy, IV, 85). Devletin bu ilevine slm siyaset biliminin nemli kaynaklarndan el-Ahkms-sultniyyenin de mellifi olan mam Mverd de iaret etmektedir. Mverd,

etkili ve gl bir siyasal ynetimi, huzurlu bir dnya hayatnn balca alt artndan biri olarak grr. nk etkin devlet, ok farkl arzu, ihtiras, menfaat aray iinde olan insanlar kontrol eden, uzlatrp kaynatran, onlar birbirlerine zarar vermekten alkoyan, hukuk dzeni sayesinde dmanlk ve hakszlklar nleyen bir sosyal ve siyasal yap ve otoritedir. Toplumun ve bireylerin huzur ve gvenliini, mutluluunu salamada tek bana din yeterli deildir; dinin yannda devlet denilen bu otoriteye de ihtiya vardr. Bu yzden Hz. Peygamber, Mekkeden Medineye gelip de bir devlet kurma frsatn elde eder etmez vakit kaybetmeden bu yapy gerekletirmitir. Fakat Mverd u nemli uyary da yapmaktadr: Eer devlet, vatandalarn birbiriyle kaynamasn salayan, onlara itaat ve dayanma ruhu alayan dine nem vermezse, toplumun kendisine gnll saygsn da kazanamaz; toplum zerinde ancak bask yoluyla otoritesini srdrebilir; bu da onu bir zorba devlet ve ykc devlet haline getirir. u halde salkl bir din-devlet ilikisinin kurulmas, devletin, toplumun en yksek deeri olan dine sayg gstermesiyle mmkn olur (Edebd-dny ved-dn, s. 136-137). Aslnda burada dine sayg ifadesi, dinin vazgeilmez buyruklar olan adalet, eitlik, drstlk gibi ahlk, sosyal ve siyasal ilkelere de sayg; bunlar ihll etmek ise Allahn hkmlerini ihll anlamna gelir. Baka bir ifadeyle buradaki din kavramn, en geni anlamyla toplumun inan ve deer yarglarnn btn olarak anlamak gerekir. Bylece devletin dine saygs, onun topluma ve toplumsal deerlere saygsnn da bir yansmas olmaktadr. Bu suretle yneticiler toplumun da kendilerine sayg gstermelerini hak ederler. Nitekim bu anlamda olmak zere Hz. Peygamber, Cihadn
en stn, zalim hkmdar karsnda hakk sylemektir (bn Mce, Fiten, 21; Msned, V, 251, 256) buyurmu; yaratana isyan tekil eden hu-

suslarda yaratlma itaat edilmeyeceini bildirmitir (Buhr, Ahkm, 4;

Mslim, mre, 39).

2. Toplumun Haksz Ynetime Kar Tavr Almas Hz. Peygamberin yukarda iaret edilen uyarlarn da dikkate alan slm bilginleri, devlet ve siyaset adamlarn adalet ve hakkaniyete armay, buna imkn bulanlarn nemli grevleri arasnda gstermiler; bunu slmda byk yeri olan emir bil-marf nehiy anil-mnker (iyilii emredip ktle kar kma) ilkesinin bir gerei olarak grmler ve bu grevi kendileri de yerine getirmiler; hatta bu konuda Nashatl-mlk, edeblmlk, dbl-vzer, pendnme, nashatnme gibi isimler altnda kitaplar yazmlar, zaman zaman devlet adamlarna uyar mektuplar gndermiler-

dir. Bu aktif uyar grevi ncelikle ilim adamlarna der. Bunun yannda slm bilginleri, eserlerinde halka da meruiyet zemininde hakszlklara kar koymay tlemilerdir. slm literatrde emir bil-marf nehiy anilmnker konusu ilenirken devlet ve siyaset adamlarnn haksz ve adaletsiz uygulamalarna engel olma konusuna da geni yer verildii grlr. Daha ok yapc ve bar bir kar koyu olarak nitelenebilecek bu faaliyetler, hakszlk yapan devlet ve siyaset adamlarn -yeni hakszlklara ve karklklara meydan vermeyecek biimde- yazl ve szl olarak uyarmak, protesto etmek, onlarla ilgi kurmamak, onlar ziyaret etmemek, hediyelerini kabul etmemek, onlardan maa almamak, iktidarlarnn son bulmas iin dua etmek gibi yollarn izlenmesi eklinde aklanmtr. slm hukukular din, hukuk ve ahlk kurallarndan sapan devlet bakannn dorudan makamndan dm olaca (inizl) veya mmet tarafndan drlmesi (azli) gerektii konusunu da tartmlardr. slm toplumlarnn tarihsel tecrbesinde azil ve toplu isyan rneklerine pek rastlanmazken yapc ve bar eletiriler ve ynlendirmeler ska grlr ve bu trn rnekleri ayr bir literatr tekil edecek kadar zengindir. Gerek azli konu alan hukuk tartmalarn gerekse yapc eletirilerin belki de en nemli sonucu, devlet bakann adaletli davranma, halk da yaplan hakszlklar karsnda tavr alma konusunda uyarmas, bu ynde kamuoyu ve toplumsal saduyu oluturmu olmasdr. V. Hz. PEYGAMBERN RNEK AHLKI ve AHSYET Kukusuz hem ferd hem de sosyal bakmdan slmn ideal ve rnek insan Hz. Muhammeddir. Nitekim Kurn- Kerm Reslullahn hayat ve ahsiyetini mslmanlar iin rnek olarak gstermi (el-Ahzb 33/21); bu sebeple ashb- kirm onun hayatn titizlikle izlemiler; bu hayat hem bizzat kendi yaaylarna rnek almlar hem de sonraki nesillere byk bir gayret ve itina ile nakletmilerdir. Onun ahlk ve ahsiyeti hakknda en nemli kaynak Kurn- Kermdir. nk, Hz. ienin belirttii gibi (Mslim, Msfirn, 139) Onun ahlk Kurandr. Hadis klliyatyla siyer, emil ve hilye kitaplar Hz. Peygamberin hayatn, beden zelliklerini ve ahlk kiiliini anlatan hadis ve haberleri ihtiva eder. Bu kaynaklarn verdii mlumat, yalnzca Peygamberimizin ahlkn tantmak bakmndan deil, ayn zamanda hem Asr- sadet toplumunun genel karakteri hakknda bize fikir vermesi hem de bir mslmann ahlk

kiiliinin nasl olmas gerektiini gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Reslullah bir defasnda kendisini yle tantmt: Rabbimin katnda
benim on ismim var: Ben Muhammedim; Ahmedim; Mhyim, yani Allah benim vastamla inkrcl mahvedecektir; ben Hirim, yani Allah kullarn benim izimde toplayacaktr; ben rahmet Peygamberiyim, tvbe Peygamberiyim, kahramanlk Peygamberiyim. Ben Mukaffyim, yani btn insanlar Allah yoluna yneltirim. Nihayet ben (insanl) kemale erdirenim (Mslim, Fezil, 126).

Kusursuz bir ifade kabiliyetine sahip olan Reslullah, hayat boyunca sadece gerei sylemi ve sylediklerini harfi harfine yaamtr. O, daima tatl dilli, gler yzl ve toleransl olmu; bununla beraber szlerini sayg ile dinletmeyi de baarmtr. Peygamberimiz toplulukta yemek yemeyi severdi. Yemee besmele ile balar, sa elini kullanr, tka basa doymadan sofradan kalkar, yemekten nce ve sonra ellerini ykard. Sala zararl ve dinen haram olan veya kokusuyla evresindekileri rahatsz edecek eyleri yemez; bunlarn dnda hibir yemek iin sevmiyorum demezdi. Sofra kurallarna mutlaka uyar, bu konuda evresindekileri de sabrla ve nezaketle eitirdi. pek elbise giymez, altn yzk takmazd. Giyiminde temizlie ve sadelie nem verir, pejmrdelikten holanmazd. Temizlii imann yars sayard. Bizzat kendisi temiz olduu gibi bu alkanl etrafndakilere de kazandrmaya alrd. Lks ve ihtiama nem vermez, geici skntlar tasa edinmezdi. Dier mslmanlara da kanaatkr olmay, hayata daima iyimser bakmay telkin ederdi. Gnl zengindi. Affetmeyi sever, kimseyi incitmez, dmanlarnn dahi iyiliini isterdi. Kurn- Kermde onun bu meziyetinden vgyle bahsedilir ve yle buyurulur: Eer kaba, kat kalpli olsaydn, muhakkak ki insanlar evrenden dalr giderlerdi... (l-i mrn 3/159). O, insanlarn kusurlarn yzlerine vurmaz, tenkitlerini isim vermeden yapard. Bir nlk yemeini olmayana verdii iin kendisinin ve ailesinin a sabahlad geceler ok olmu; fakat kendisi ve ailesi, aln skntsn iyilik yapmann ve Allahn honutluunu kazanmann verdii mutlulukla altetmeyi bilmilerdir. Yeri gelince esiz bir yiit, yeri gelince de son derece halim selim idi. Adaleti titizlikle korur; insanlara srf mevki ve makamlarna gre muamele

etmezdi. Aksine fakirlerin, kimsesizlerin, yetimlerin, hastalarn, gariplerin, ocuklarn daha ok ilgi ve mutlulua muhta olduklarn bilir ve bunu onlardan esirgemezdi. Kibirlenmekten nefret eder, kibirle imann bir kalpte birleemeyeceini syler; kimseye kar ululuk taslamaz; fakat dmanlar karsnda da ezilip klmezdi. Otoritesini srdrmek iin sun ve zorlama tedbirlere bavurmaz; meclislerde bo bulduu yere otururdu. Dalkavukluktan nefret ederdi. Kendisine bir ilh gzyle baklmasna asla raz olmaz; kendisinin de bir insan olduunu, sadece Allahn korumasyla hata ve gnahtan kurtulabileceini -hibir kaygya kaplmadan- samimiyetle ifade ederdi. Halkn arasna katlr; insanlarla olan ilikilerini herhangi bir insan gibi srdrr; hastalar, dostlarn, komularn ziyaret eder; mslmanlarn ac ve tatl gnlerini paylamaktan geri kalmazd. Reslullahn aile hayat son derece muntazamd. Elerine sayg gsterir; haklarna riayet eder; hatta geceleyin ibadet etmek istedii zaman bile einden izin alma inceliini gsterirdi. Aile bireyleriyle akalamay sever, ndiren vuku bulan aile ii tatszlklar anlayla karlar, ikazlarn incitmeden, medence yapard. Din ve dnya ileri arasnda ideal bir uyum kurmas, onun en nemli zelliklerinden ve baarsnn sebeplerinden biridir. Bir hristiyan olan msterik M. G. Demombynes, Muhammed (s. 599-600) isimli nemli eserinde, slmiyetin Hristiyanla stnln ve Hz. Peygamberin baarsnn sebeplerini yle anlatyor: snn vaaznda br dnya iin hazrlk, bu dnyann nimetlerinden vazgemekle balar. slmda ise kesinlikle byle bir ey yoktur... slma gre, iyi bir ekilde kullanmak artyla hibir nimet kt deildir. Baz sahbler, ebed kurtulularn kazanabilmek iin geceleri hep namaz klacaklarn, gndzleri oru tutacaklarn, evlenmeyeceklerini, evli olanlar elerine yaklamayacaklarn sylemilerdi. Hz. Peygamber bu gelimeyi duyunca onlar u szlerle uyard: Sizin yle yle sylediinizi
duyuyorum. Bakn, yemin ederim ki ben, Allaha hepinizden daha ok sayglym. Bununla birlikte oru tuttuum gnler de olur, tutmadm gnler de. Namaz da klarm, uyku da uyurum. Kadnlarla da evlenirim... Kim benim snnetimden (yolumdan) yz evirirse benden yz evirmi olur (Buhr, Nikh, 1). Dnyada zhd iinde olmak, helli haram saymak deildir (Tirmiz, Zhd, 29).

Kuran Allah elisini gzel rnek olarak gsteriyor. Muhammed Hamdullahn dedii gibi, ayet Hz. Muhammed, insann dnya hayatn, zevklerini tamamen reddeden, bunlardan uzak kalan bir melek hayat srdrmek isteseydi, onun srdrd bu hayat, insanlar iin l domu bir kural olarak kalacakt (slm Peygamberi, II, 664). Nitekim Romann barbarlatrd Hristiyanlk dnyaya hkim olsa bile, sya nisbet edilen Hristiyanlk kilise hatta mnastrlarn duvarlarn aamamtr. Reslullahn dier bir nemli zellii, Kurann deyimiyle insan-peygamber oluudur (el-sr 17/93). Onun ebed mesajna gre, kendisi de dahil olmak zere, Btn insanlar hata eder; hata edenlerin en hayrls ise
tvbe edenlerdir (Tirmiz, Kymet, 49). En mkemmel insann hayatnda

bile iyilik-ktlk mcadelesinin bittii bir son nokta yoktur. O sebepledir ki, kendisine Yalandnz, y Reslellah! denildiinde o, Beni Hd ve r sreleri yalandrd (Tirmiz, Tefsr, 56, 6) buyurmulardr. nk her iki srede de, Sana buyurulduu gibi dosdoru ol! (Hd 11/112; er 42/15) denilmektedir. Fahreddin er-Rznin de belirttii gibi bu yet, ahlk hayatn kolay olmadn gsterir. Zira bir mr boyu doruluk izgizinden sapmadan ilerlemek, Kurann deyimiyle, bu sarp yokuu trmanabilmek zor, zor olduu kadar da kutsal bir abadr. slm dini prensip olarak Hristiyanlkta olduu gibi, Hz. Peygamber de dahil olmak zere, hibir insan ilhlk mertebesinde hatasz kabul etmemitir. Bu yzden Peygamberimiz, sk sk tvbe ve istifar ettiini syler; iyilik yolunda sebat ettirmesi, ahlkn gzelletirmesi iin Allaha dua ederdi (mesel bk. Mslim, Msfirn, 201; Nes, ftith, 16, 17). Hz. Muhammed, Allah tarafndan ebed risletle grevlendirilmi olmak bakmndan en byk eref ve imtiyaza mazhar olmutur. Bunun yannda o hem bir insan ve kul olarak hem de kendi deyimiyle ahlk gzellikleri tamamlamak iin gnderilmi bir rehber olarak btn mrn erdemli yaamaya adam olmak bakmndan da en sekin insandr ve bu yzden sve-i hasene (gzel rnek)dir. Onun en yksek ve rnek faziletlerinden biri de kendisini kanunlar st grmemesidir. Kurn- Kermde defalarca ona, kendisine vahyedilene uymas emredilmitir. Zmer sresinin 12. yetinde ona verilen bir tlimat olan, Ben mslmanlarn ilki olmakla emrolundum eklindeki ifade, onun ahlk ve fazilette de nc ve rnek olmasn gerektirir. Bu sebepledir ki, Kurn- Kermdeki pek ok emir ve yasak dorudan ona hitap eder.

Herkesin kabul ettii zere ktlklerin en fenas, bir insann inanmad bir gr savunmas, yapmad bir ii emretmesidir. Kuranda da,
Yapmayacanz bir eyi sylemeniz Allah katnda byk bir fkeye sebep olur (es-Saf 61/3) buyurulmutur. Mnafklarn cehennemin en dibinde gsterilmesi de bundandr (en-Nis 4/145). Bu adan, Hz. Peygamberin

inanmad veya yaamad bir gr, bir ii buyurduuna, kendi kendisiyle elitiine dair tek bir rnek yoktur. Bu yzden dmanlar tarafndan bile Muhammedl-emn diye anlm; risletine ilk inananlar, kendisini en iyi tanyan yaknlar olmutur. Tarihte ilkeler koyan nice dnrler unutulup gitmi; fakat yalnz peygamberler, alar boyunca hak, drstlk, iyilik ve fazilet rnei olarak saygyla izlenmilerdir. zellikle, hayatn ayrntlaryla tanma bahtna erdiimiz yegne peygamber olan Allah Resulnn, getirdii evrensel ilkeler yannda, bir ocuun ban okamas, kzmas beklenen bir kstahl tebessmle karlamas, sradan insanlarn meseleleriyle itenlikle ilgilenmesi gibi basit grnen faziletli davranlar bile esiz bir ahlk kahramannn, fazilet bidesinin zengin ahlk kiiliini oluturmutur. Kurn- Kermin birka yetinde Hz. Peygamber, baz kk yanlglar sebebiyle ikaz edilmitir. Bu yetler onun bir ilh gibi kabul edilmemesi gerektiini gstermesi bakmndan nemlidir. Fakat, bundan daha nemlisi udur ki, Reslullah bu yetleri, en kk bir komplekse kaplmadan, ak yreklilikle halka okumu, duyurmu; dahas namazlarda okunmasna izin vermitir. Tarihte kendisini eletiren szleri okumay ibadet sayacak kadar ahlkta ve fazilette ycelmi olan bir baka ahsiyet yoktur. te bundan dolay o, insanla rnek, lemlere rahmettir. Allah Resul, davet ettii insanlara, hiret kurtuluundan baka hibir pein kar vaad etmiyordu. Aksine, bu yolun uzun, etin ve dikenli olduunu, onlara, gklerin, yerin ve dalarn bile tayamayaca bir emanet getirdiini aklyor; fakat samimi bir mmin, lekesiz bir insan olarak her trl btllardan, edepsiz ve aalk davranlardan kurtularak, doru ve samimi imana, faziletlerle ssl insanla aryordu. Bizzat kendi yaayyla da bu imann ve faziletin zengin rneini sergiliyordu. Nitekim Mekkede mriklerin dayanlmaz boyutlara ulaan basks karsnda Habeistana snan mslmanlarn szcs Cafer b. Eb Tlibin, Habe hkmdarnn huzurunda yapt konumada u arpc ifadeler yer alyordu: Biz vaktiyle Chiliye halk olarak putlara tapar, l hayvan eti yerdik. Bir sr edepsizlikler yapardk; yaknlarmza ilgisiz kalr, komularmza ktlk

ederdik. Gl olanlarmz zayflar ezerdi. te Allah bize Peygamberimizi gndermezden nceki halimiz bu idi... O Peygamber bize doruluu retti; emanete sadk kalmay, akrabamza ilgi gstermeyi, komularmza iyi davranmay, insanlarn haklarna ve hayatlarna saygl olmay emretti. irkin davranlar, yalanc ahitlii, yetim mal yemeyi, namuslu kadnlara iftira atmay yasaklad. (Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 202) Reslullahn dmanlar, onu, atalarnn dinini terkettii, air, mecnun sihirbaz olduu gibi iddialar ve samalklarla halkn gznden drmeye altlar. Fakat, bir hristiyan ilhiyatnn da dedii gibi, Hz. Muhammedin adalar onda hibir ahlk kusur gremediler (M. Watt, Hz. Muhammed, s. 246); bu sebeple de ona asla gerek bir kusur isnat edemediler. Sadece, her zaman ve her devirde btn zalimlerin bavurduu yollar izlediler; yani onunla ve ona inananlarla alay ettiler, hakaret ettiler, zulmettiler, abluka altna alp ala mahkm ettiler. Ancak otoritesini ve saygnln zorbalktan deil, getirdii ilh prensiplerden, dayand dorulardan, yaad erdemlerden alan Allah elisinin karsnda zalimlerin direnii sadece bir ocukluk devresi kadar srebildi. En sonunda Allah ona, hakszlkla karld kutsal yurdu Mekkeye muzaffer olarak dnme mutluluunu yaatt. Mekke fethedilince Reslullah, btn sulularn balandn iln etti. O vakte kadar, Eb Cehilden sonra mriklerin lideri ve slmn en yaman dman olan Eb Sfyn slm kararghna geldiinde, Hz. Peygamber onu saygyla karlam; hatta evinin dokunulmazl, oraya snanlarn gvence iinde olduu tlimatn vermiti. Bu tavr bize, esiz bir cesarete sahip muzaffer bir kumandann, ayn zamanda alak gnll, kinden uzak ve balayc olmas lzm geldiini gsterir. Chiliye dneminde Araplar cizlik, pasiflik ve korkaklktan nefret eder; cesaret ve yiitlikten holanrlard. Ancak gl ve yiit olduu halde fkesini ve gururunu yenenlere de byk sayg duyarlard. Eer Hz. Peygamberin ar ball ve yumuakl cizlikten ileri gelseydi; veya tersine, yiitlik ve cesareti kendisine gurur ve kibir verseydi asla sevilmez ve taraftar bulamazd. Hz. ie, onun ok nemli iki zelliini u szlerle anlatr: Allah Resul, iki durumdan birini semek gerektiinde, eer kt deilse, mutlaka kolay olann seerdi (insanlarn ilerini zorlatrmazd)... Bir de Allah Resul, kendisiyle ilgili ktlklerden dolay asla intikam peinde olmamtr. Fakat Allahn bir kanunu ihll edilince mutlaka bunun cezasn verirdi (Buhr, Edeb, 80).

Endlsl nl lim bn Hazm (. 456/1064), her cmlesi bir hikmet deeri tayan el-Ahlk ves-siyer adl ahlk kitabnda yle der: hiret iyiliini, dnya bilgeliini, dzgn yaay, btn ahlk gzelliklerini, btn faziletleri kazanmak isteyen kii, Hz. Muhammedi rnek alsn (s. 19-20). nk Reslullah btn hayrlarda en ileridedir. Allah onun ahlkn vm, faziletleri en mkemmel ekliyle onda toplam ve onu her trl kusurlardan arndrmtr (s. 50).

ndeks*

abdest, I, 195, 228 db, I, 167-169, 226, 251-252, 255; II, 469, 503-505 adak (bk. nezir) adalet, II, 493, 541-542 det, I, 151-152 fk/fk, I, 521 hiret, I, 117 ahkm- hamse, I, 164 ahlk, I, 16-18; II, 485-487 akid, II, 343, 347, 362 akde (oulu akaid), I, 67 akka, II, 11 lem-i ervh, II, 156 alveri faizi, II, 415 Allah hakk, II, 528 Allah korkusu, I, 51-52 Allah sevgisi, I, 52-54 Allahn takdiri, I, 133-134; II, 23 aml irketi, II, 389 amel defteri, I, 127 amel-i kesr, I, 260 amel-i slih, II, 494 amel farz, I, 166 ment, I, 71, 81 mil, I, 481-482 animizm, I, 5 Arf, I, 129 arast, I, 126

arefe gn, I, 533 riyet, II, 390-391 asabe, II, 247 asabiyet, II, 285, 490 asgar cret, II, 338 ashb- feriz, II, 247 ashb- iml, I, 127 ashb- yemn, I, 127 sitne, I, 60 asl gnah, II, 316 astroloji, II, 149 astronomi, II, 149 aure, II, 479 aure orucu, I, 386, 389 atletizm, II, 115 avret, I, 229-230; II, 71-72 ayn akidler, II, 346, 393 Azril, I, 94 bahra, II, 35 bin talk, II, 228, 230 bas, I, 125 basar, I, 90 btl, I, 162-163, 259; II, 204, 209210, 347, 350-352, 366 bayramlama, II, 475 bedel hacc, I, 566-568 bedene, I, 556, 559-560 beka, I, 88 Bektiyye, I, 59

Din literatrde kullanlan terim ve kavramlar eitli alanlarda deiik anlamlar kazanp farkl ekillerde tanmlandndan, eserin sonuna szlk ilve etmek yerine bu terim ve kavramlara vurgu yaplan ve haklarnda aklayc bilgi verilen yerlerin cilt ve sayfa numaralarnn verilmesi tercih edilmitir.

beret-i zimme, I, 153 berzah, I, 121 besmele, I, 242 bey, II, 365 beyz- mstatl, I, 234 beynnet-i kbr, II, 227, 228, 230 beyul-hast, II, , 359, 368 beyul-ne, II, 369, 426-431 beyul-mlmese, II, 359, 367 beyul-mnbeze, II, 359, 367-368 bidat, II, 143-144, 473 bidat- hasene, II, 144 bidat- seyyie, II, 144 bid talk, II, 231 binicilik, II, 116 Bizantinizm, II, 256-257 bor faizi, II, 415 borsa, II, 447-451 Brahmanizm, I, 10, 11; II, 34 Budizm, I, 2, 8, 11 bul, I, 159; II, 23, 211 bul muhayyerlii, II, 214 butln, I, 162-163; II, 351 by (bk. sihir) Caferiyye, I, 40, 341 Chiliye, II, 489, 491, 498 ciz, I, 171-172 Cebril, I, 94 Cebriyye, I, 28; II, 506-507 cehalet, II, 349, 360, 367 cehennem, I, 130 cehl, II, 498 celbl-menfaa, I, 151 cellle, II, 42 celse, I, 254, 263 cem, I, 233, 325, 329-330 cem-i takdm, I, 329, 333, 528, 537 cem-i tehr, I, 329, 333, 537

cenbet (= cnplk), I, 205 cennet, I, 131-132 ceza art, II, 441-442 Cibrl hadisi, I, 17, 134-135 cihad, II, 309 cimrilik, II, 537 cin, I, 96-97; II, 152-154, 157 cinayet, I, 558-559 cmertlik, II, 537-538 cule, II, 362 czf, II, 377 ok hukukluluk, II, 270 dbbetl-arz, I, 123 dlle, II, 404 damn akidleri, II, 354 Dvd orucu, I, 387-388 deccl, I, 123 defin, I, 355, 365-367 define, I, 450-451 defl-mefsede, I, 151 dellet, I, 144 delil, I, 144 dem, I, 556, 559-560 demokrasi, II, 260-261 dergh, I, 60 devir, I, 374-377 deyn, II, 362 diktatrlk, II, 260 din, I, 1-4, 15-16 din ve vicdan hrriyeti, II, 307-312, 529-530 dinar, I, 442; II, 19 din nikh, II, 200-201 dirhem, I, 442; II, 19 di dolgusu/kaplamas, I, 203 diyan-kaz, II, 342, 364, 406-407 dvme, II, 82 duh namaz, I, 315

duman, I, 123 dnya hayat, I, 49-51 ecel, I, 140 ecr-i hs, II, 334 ecr-i mterek, II, 334 ecr-i misl, II, 337, 363, 382 ecr-i msemm, II, 382 ed, I, 233, 334 edep, II, 503-506 edille-i erbaa, I, 144 edip, I, 503 efl-i mkellefn, I, 163-164 ehl-i bidat, I, 23 ehl-i hads, I, 33 Ehl-i kitap, I, 9, 99; II, 8, 47-48, 55, 207, 217, 309 ehl-i rey, I, 33 Ehl-i snnet, I, 22-23, 135, 137; II, 506-507 ehliyet, I, 157-159; II, 204-205, 210211, 351 ehll-hal vel-akd, II, 276, 298, 300 emanet, I, 109; II, 401-402 emanet akidleri, II, 354 emir bil-marf nehiy anil-mnker, I, 465-466, 543-544 emvl irketi, II, 389 emvl-i btna, I, 437 emvl-i zhire, I, 437 enflasyon, II, 337-338, 383, 422423, 432-436 esm-i hsn, I, 85-87; II, 498 Eariyye, I, 25-26, 135 erts-sat, I, 123 evlt edinme, II, 243 evst- mufassal, I, 253 evvbn namaz, I, 315 eyym- nahr, I, 546

ezan, I, 266-267 fahr, II, 491 fite (oulu fevit), I, 334 faiz, II, 411-426 fakih (oulu fukaha), I, 31 fakir, I, 478; II, 6, 8 farz, I, 165-166, 223 farz- ayn, I, 166, 223 farz- kifye, I, 166, 223 fsid, I, 162-163, 259; II, 209-210, 242-243, 347, 350-351, 366 Ftiha, I, 241-242, 249-250, 253 fecr, I, 234 fecr-i kzib, I, 234 fecr-i sdk, I, 234, 537 felsefe, II, 488 feminizm, II, 323-324 feriz, II, 246 fesad, I, 162-163; II, 351, 462 fesih, II, 223, 352 fetnet, I, 110 fevt, I, 565-566 fey-i zevl, I, 234-235 fkh, I, 31, 141-143 ftratullah, I, 5; II, 78-79, 81 f seblillh, I, 487, 488 fidye, I, 413-415 fitne, II, 320 fitre, I, 502 fr, I, 492; II, 215, 245 fr-i fkh, I, 141 gabin, II, 355 gabn-i fhi, II, 355-356 gabn-i yesr, II, 355-356 gaiplik, II, 235-236 Gallikanizm, II, 257 gams yemini, II, 27 garar, II, 349, 358-360, 367

garimn, I, 485-487 gasil, I, 355, 356-358 gasp, II, 190-192 gayb, I, 97; II, 146 gayr-i mekked snnet, I, 168, 309 gn, II, 106-107 grev-lokavt, II, 332, 338 gurre, II, 139 gre, II, 115 haber-i vhid, I, 173 hac, I, 514 hacc- ekber, I, 515 hcet namaz, I, 317-318 hciyyt, II, 535 hades, I, 186, 192, 227 hkimiyet, II, 288-289, 292, 303 haksz fiil, II, 192, 363 haksz iktisap, II, 193, 363 halife (bk. hilfet) halk, I, 136-137, 542-543 halvet, II, 132, 219 hm, II, 35 hamele-i ar, I, 95 hamr, II, 61-62, 69 Hanbel mezhebi, I, 37-38 Hanef mezhebi, I, 34-36 hapis hakk, II, 337 hara, I, 448 haram, I, 173-174; II, 31-33, 40, 375-376 haram li-aynih, I, 175 haram li-gayrih, I, 175-176 haramla tedavi, II, 63-64, 164-166 Harem, I, 520 Hriclik, I, 29; II, 286, 303 hair, I, 126-127 hata, II, 350 hava paras, II, 444-447

havic-i asliyye, I, 432-433; II, 5 havle, II, 395-396 havelnl-havl, I, 434-436, 445 havuz, I, 128, 189, 192-193 havz- kevser, I, 128 hay, II, 497 hayat, I, 89 hayr, I, 138-139; II, 487 hayz, I, 205-206, 211-214, 228, 337, 389, 555; II, 15, 19 hazr, I, 174 hedy, I, 556-558; II, 3 hell, I, 172; II, 32 hervele, I, 535 hesap, I, 127-128 hev, II, 509, 515 Hristiyanlk, I, 8-12, 22; II, 1, 31-32, 35, 43-44, 157, 199-200, 238, 251-255, 308, 331 hrszlk, II, 189-190 hibe, II, 393-395 hidne, II, 244 hidyet, II, 30 hikmet, I, 177, 220; II, 488, 513514 Hil, I, 520-521 hilfet, II, 29, 271-283, 287-289, 297, 301, 544 hile, I, 178; II, 350, 357-358, 421422, 427 hilim, II, 489, 492, 498-502, 513 hilkat, II, 83 Hinduizm, I, 2, 8, 10 hisb, I, 433-434, 442-443, 447, 449 hisbe, II, 466-467 hukuk, I, 18

Hukuk- ile Kararnmesi, II, 205206, 222, 226, 236, 238-239, 294 hukuk- ibd (bk. kul hakk) hukukullah (bk. Allah hakk) hul, II, 224, 232 hull, I, 11, 63 hurmet, I, 174 hurmet-i mushere, II, 209-210 hu, I, 222-223, 256 hutbe, I, 299 hkm, I, 160-161 hlle, II, 228 hrriyet, I, 293; II, 491, 494, 506507 hsf namaz, I, 321-322 rz, II, 186 skat, I, 370-374, 415-417 slah, II, 525 tk, II, 28 ztb, I, 532 iade, I, 229 ibadet, I, 16-17, 48, 50, 54-55, 63, 217-219; II, 13-14, 23, 31, 127 ibha-i asliyye, I, 152 ibnssebl, I, 488-490 ibrd, I, 237 icap, II, 346 icre akdi, II, 333, 378 icre-i dem, II, 379 iczet, II, 348 icm, I, 146-148; II, 276 icml iman, I, 70-71 ictihad, I, 155-156; II, 292 iddet, II, 239-241 iffet, II, 129, 184-185, 515 ifrad hacc, I, 549 iftitah tekbiri, I, 240, 252, 518

ine, I, 409-411 ihanet, I, 115 ihls, I, 16-18 ihram, I, 512-513, 518 ihsan, I, 16-18, 55 ihsr, I, 564-565 ihtilf- metli, I, 392-393 ikamet, I, 268, 294 ikrah, II, 14, 207, 226, 350 ikrar, I, 69-70; II, 243 l, II, 237 il, I, 409-411; II, 63-64, 164-166 ilh inyet, II, 30 ilim, I, 90 ilkel monoteizm, I, 6 illet, I, 148; II, 14, 44, 87-88, 418419 lliyyn, I, 95 ilm-i ncm, II, 149-150 ilmihal, I, 180-182 imam nikh, II, 200-201 immet, I, 277; II, 285-286, 290, 294, 297 immet-i kbr, I, 277; II, 297 immet-i sur, I, 277; II, 297 mmiyye, I, 29-31; II, 228, 231 iman, I, 16-17, 55, 68-69, 75, 79; II, 494 imsak, I, 234, 381 inikad, II, 204, 209, 347 inan, II, 389 ncil, I, 102 ne (bk. beyul-ne) infak, II, 537-539 infisah, II, 352 infish art, II, 205-206 insan haklar, II, 15-16, 18, 182, 186, 303-307, 527-531

irade, I, 90, 135 irade beyan, II, 345, 348, 351 irhs, I, 115 irtidad, I, 80, 337 irtisl, I, 269 iset, I, 226, 251, 343 slm, I, 17-18, 75; II, 488-489, 494 slm hukuku, I, 141-143 ism-i azam, I, 85, 287 smiliyye, I, 29-30 ismet, I, 109 israf, II, 33-34, 68, 85, 535-537 srfil, I, 94 istibr, I, 193-194 istidrc, I, 115 istihre namaz, I, 318-319 istihze, I, 215-216 istihsan, I, 149-150 istikamet, II, 515-516 istikbl-i kble, I, 231-232 istilm, I, 532 istinc, I, 193-194 istishb, I, 152 istislh, I, 149, 151 istitat, I, 516 itikf, I, 404-405 itlf, II, 192 ivazl akidler, II, 354 izr, I, 359 izn-i m, I, 298-299 Jainizm, I, 8 kabir hayat, I, 121 kabul, II, 346 kade-i ahre, I, 247-248 kade-i l, I, 250 kader, I, 132-135; II, 506 Kaderiyye (bk. Mutezile) kadlkudt, I, 35

kadn haklar, II, 312-325 kfir, I, 77 khin, II, 152, 160 kaln, II, 217 kamet, I, 268 kams, I, 359 kan davas, II, 180 kapora, II, 441 kr haddi, II, 377, 442-444 karz, II, 391-392 kasem, II, 25 kasr, I, 325, 327 kavme, I, 254 kaz, I, 133-134, 233, 334-339, 406-409, 411, 541 kazf, II, 185 kebre (oulu kebir), I, 76 kefet, II, 214 keflet, II, 396-398 kefret, I, 411-413 kelm, I, 91 kelime-i ehdet (bk. ehdet kelimesi) kelime-i tevhid (bk. tevhid kelimesi) kerhet, I, 172 kermet, I, 66, 115 kesb, I, 136 keif ve ilham, I, 66; II, 163 kble, I, 231-232 kdem, I, 88 kraat, I, 241-244, 250, 259, 351 krn hacc, I, 549 kyam, I, 241 kym bi-nefsih, I, 89 kyamet, I, 121 kyas, I, 148-149; II, 14 kibir, II, 517-518 Kirmen Ktibn, I, 94-95

kisr- mufassal, I, 253 kitap, I, 99, 145 komuluk, II, 470-471 Konfyslk, I, 8 konkordato, II, 259 korku namaz, I, 333-334 klelik, II, 15-16, 326-328, 534 kudret, I, 91 kudm tavaf, I, 544-545 kul hakk, II, 186, 528 Kuran, I, 102-106, 115-116, 143, 196, 205, 213, 215; II, 262-264 kurban, II, 1 kuluk namaz, I, 315 kuyu, I, 192-193 kfr, I, 78-80 ksf namaz, I, 321-322 lav yemini, II, 27 lhik, I, 279-280, 285-287 laik devlet, II, 258 laiklik, II, 258, 310-311 lzm, II, 209 lehvel-hads, II, 107 lin, II, 237 liffe, I, 359 lukata, I, 402; II, 450 lzum, II, 347 maden, I, 451-453 mahrem, II, 71 maher, I, 126-127 mahzur, I, 174 ml-i mstefd, I, 436 Mlik mezhebi, I, 36-37 mni, I, 162 maraz- mevt, II, 230 maslaha, I, 151 Mtrdiyye, I, 26-27, 135

mazeret, I, 201, 205-206, 212-216, 275-276, 292-293, 330-331, 335-336, 395-398; II, 15, 19 Mecc, I, 124 mel, I, 242-243 meb, II, 351, 365 Mecelle, II, 294 meclis birlii, II, 205 Mecslik, I, 8, 9, 10, 11 Medine szlemesi, II, 266 mehir, II, 202-212, 218 mehr-i misl, II, 219 mehr-i muaccel (bk. muaccel mehir) mehr-i meccel (bk. meccel mehir) mehr-i msemm, II, 219 mekruh, I, 172-173, 256; II, 40, 106 melh, II, 106 melek, I, 92 mensik, I, 514 mendup, I, 167, 224-225, 252 merhn, II, 398 meslih-i mrsele, I, 151 mesbk, I, 285, 350 mesh, I, 202-203 mest, I, 202 menet, I, 115 mevt arazi, I, 450 meveddet, II, 523 mevkuf, II, 347, 366 Mevleviyye, I, 59 mevlid, II, 472-474 meysir, II, 121-122 meyte, II, 38-39, 42, 47, 57 meyyit, I, 355 mezhep, I, 21 Mkil, I, 94 mkat, I, 521, 522 milel, I, 9

miskal, I, 442 miskin, I, 478 mzan, I, 128 monari, II, 260, 301 Mutezile, I, 27-28; II, 161, 506-507 muaccel mehir, II, 219 mumelt, I, 104; II, 361 mumele-i eriyye, II, 422 muyede, II, 475 mubah, I, 169; II, 32, 105 mcize, I, 113-117 mudrebe, II, 388, 389 mufvada, II, 389 muhlea, II, 224, 230, 232 muhlefetn lil-havdis, I, 88 muharremt, II, 196, 215 muhayyerlik, II, 347, 352-353 muhztn-nis, I, 273-275 muhtazar, I, 355 mukarrebn, I, 95 mukassa, II, 377 mukayyed su, I, 188 mukm, I, 294, 323; II, 4 mukted, I, 279, 282 murbaha, II, 376-377 mris, II, 246 Mushaf, I, 196, 205, 213, 215 musarrt hadisi, II, 373 mutlak su, I, 187, 206 muvlt, I, 197, 333, 532 mbarek gece, I, 322 mctehid, I, 155 mdhene, II, 527 mdr, II, 527 mdrik, I, 282-284 meccel mehir, II, 219 mekked snnet, I, 168, 309 mellefe-i kulb, I, 483-484

mezzin, I, 266 mfsid, I, 163, 259 mkreh, II, 226 mmin, I, 77 mnakit yemin, II, 27 mnafk, I, 77-78; II, 534 mnferid, I, 282 Mnker ve Nekir, I, 95 mrted, I, 55, 337 mrtehin, II, 398 mrvvet, II, 490 mskat, II, 388-389 msveme, II, 376-377 mstehap, I, 63, 169-170 mtekavvim mal, II, 45, 64, 366 mvekkil, II, 405 mzraa, II, 388-389 nafaka, II, 68, 219-220, 234-235, 241, 245 nahr, II, 9, 46, 50 Nakibendiyye, I, 59 namaz, I, 219-223 namaz dualar, I, 264 nize, II, 220 Natrizm, I, 5 nazar, II, 166 neb (oulu enbiy), I, 63, 106 necset, I, 190, 195, 229 nece, II, 373-374 necis, I, 186, 190; II, 45, 61, 64, 94 nefz, II, 208, 347 nem, I, 426, 431-432 nesep, II, 242 Nevruz, II, 481-483 nezir, II, 10, 21 nezir tavaf, I, 533 nifas, I, 205-206, 214-215, 228, 337, 389, 555; II, 15

nihal, I, 9 nisab, I, 433; II, 5-6 niyet, I, 238-239, 310, 399-402, 437-439, 440, 519, 529 okuluk, II, 115-116 oligari, II, 260-261 oru, I, 381 rf, I, 151-152 r, I, 448 tanazi, II, 183 zgrlk (bk. hrriyet) zr/zrl, I, 201, 205-206, 215, 228, 275-276 pey akesi, II, 441-442 peygamber, I, 16, 63, 106-107 pimanlk akesi (bk. pey akesi) rey, I, 155 rey ve ictihad, I, 33-34, 39, 155 regaib, I, 224-225 rehin, II, 398-401 remel, I, 532 remy-i cimr, I, 537-538 resul, I, 106 revtib, I, 225, 308 rz, II, 345, 354-355 rzk, I, 139 rib, II, 411-412 ribt, I, 60 ribel-fadl, II, 415, 417 riben-nese, II, 415 ric talk, II, 227-229 rics, II, 64-65 rikb, I, 484-485 rikak (oulu rekaik), I, 48 rikz, I, 450-451 riya, II, 517 ruh, II, 155-157 ruhsat, I, 179-180

rukb, II, 394 ryet-i hill, I, 392-394 ryetullah, I, 132 rk, I, 246-247 rkn, I, 161; II, 344 rya, II, 160-162 rya tabiri, II, 160, 162 s, I, 507-508 say, I, 512, 526, 534-536 Sbilik, I, 9-11; II, 150 sadaka, I, 423 sader tavaf, I, 544 sahb (oulu sahbe), I, 41, 153 shib-i tertb (bk. tertip sahibi) sahih, I, 162-163; II, 206, 209, 242, 347 sibe, II, 35 salt, I, 220 salavat, I, 264 saltanat, II, 272-274 sanat, II, 95-97 sarf, II, 365, 431-432 sarg, I, 203-204 savm (oulu sym), I, 381 savm- Dvd (bk. Dvd orucu) sebeb-i nzl, I, 103 sebep, I, 161 secde, I, 247 secde-i tilvet (bk. tilvet secdesi) sedd-i zeri, I, 154 sefeh, II, 498 sefer, I, 294, 323-326; II, 4-5 sehiv secdesi, I, 339 selm, I, 250-251, 255; II, 489 Selefiyye/Selef, I, 24-25 selem, II, 365 sem, II, 106 semen, II, 351, 368

sem, I, 90 sendika, II, 332 setr-i avret, I, 229-231; II, 71 Sezaropapizm, II, 257 sddk, II, 516 sdk, I, 109; II, 515-516 sfts-salt, I, 262 shhat, I, 162-163, 197; II, 206, 209, 347, 349 shr hsmlk, II, 209, 215 sla-i rahim, II, 522-523 srat, I, 128 sigorta, II, 451-457 sihir, II, 154, 160 siyaset, II, 539-540 su deposu, I, 192-193 sual, I, 127 sf, I, 48, 63 suhuf, I, 101 sulh, II, 525 sr, I, 124 sret, II, 97-98 sr cem, I, 329 sbhneke, I, 253, 263 sbt, I, 144 sbt sfat, I, 89-91 skn, II, 394 snnet, I, 143, 145-146, 167-168, 225-226, 251; II, 3, 11, 262264, 503 snn talk, II, 231 st hsml, II, 215 ban orucu, I, 387 fi mezhebi, I, 37 ahitlik, II, 169, 206-207, 318-319 ri, II, 291-292, 391-393 art, I, 161 efaat, I, 129

ehdet kelimesi, I, 70 ehid (oulu hed), I, 377-378 ek gn, I, 389 er, I, 138-139; II, 487 er, II, 292, 363 eru men kablen, I, 153 evval orucu, I, 386 eytan, I, 98-99 a, I, 29-31, 34; II, 228, 273, 276, 286, 299 intoizm, I, 8 irk, I, 78 irket, II, 388 fa, II, 383-388 kr, I, 161 kr secdesi, I, 354 tadl-i erkn, I, 248, 251, 254 talk art, II, 205-206, 232 tbin, I, 33, 41 tafsl iman, I, 71 tagls, I, 236 tarr, II, 350, 355-358 tahret, I, 184-186 tahiyyt, I, 247, 250, 254, 263 tahiyyetl-mescid, I, 316, 533 tahkk iman, I, 71-72 tahrme, I, 240, 518 tahrmen mekruh, I, 173-174; II, 31 tahsniyyt, II, 535 takas, II, 377-378 takdr-i ilh (bk. Allahn takdiri) takld iman, I, 71-72 taksr, I, 542 takv, I, 48, 51, 53; II, 493, 495498, 513 talk, II, 28, 224 Taoizm, I, 8 tarikat, I, 59

tasavvuf, I, 48, 54-57 tasvir, II, 97-98, 105 tatavvu, I, 225, 533, 556 tavaf, I, 512, 529 tziye, I, 355, 369-370; II, 474 teti, II, 345 tebenn (bk. evlt edinme) tebeut-tbin, I, 33 tebli, I, 110 tebzr, II, 33 tehiz, I, 355 tefhur, II, 491 tefrk, II, 224, 233 tehalll, I, 543-544 teheccd, I, 315 tekml nazariyesi, I, 6 tekfin, I, 355, 359-360 tekfir, I, 79-80 tekke, I, 60-61 tekvin, I, 91 telakkir-rkbn, II, 371 telbiye, I, 519 telfik, I, 40, 45-48 telkin, I, 355, 367-368 temettu hacc, I, 549 temlik, I, 439-440 temyiz, I, 158 tenahnuh, I, 260 tensh, I, 11, 64; II, 157, 160 tenzhen mekruh, I, 174; II, 31 teokrasi, II, 256 teravih, I, 311 teressl, I, 269 terike, II, 246-247 terk, II, 235 tertip, I, 197 tertip sahibi, I, 338 terviye gn, I, 552

tesbih namaz, I, 319-320 tesmiye, II, 48-49, 55 terk tekbiri, I, 307-308 tey, I, 355, 365 tevazu, II, 517 tevekkl, I, 137 tevhid, I, 21, 83; II, 105 tevhid kelimesi, I, 70 tevkil, II, 405 tevliye, II, 376-377 Tevrat, I, 101 teyemmm, I, 208, 228 tezkiye, II, 42, 46 tvl-i mufassal, I, 253 tilvet secdesi, I, 251, 352-354 timsl, II, 98 tokalama, II, 476-478, 526 totemizm, I, 5 tvbe namaz, I, 319 trampa, II, 365 tumenne, I, 247-248 Trke dua, I, 264-266 udhiyye, I, 556; II, 1 umr, II, 394 umre, I, 547 urbn (bk. pey akesi) usul, I, 492; II, 215, 245 usl-i fkh, I, 141 talk, II, 216, 228, 230 lfet, II, 525 ll-azm, I, 111 vcip, I, 166-167, 226 vade fark (bk. vadeli sat) vadeli sat, II, 377, 423-424, 437441 vahdniyet, I, 89 vahdet-i vcd, I, 60-61 vahiy, I, 16, 112

vakfe, I, 512, 526-529, 536-537 vakf, II, 467-468 vakit, I, 233-234, 506 vasat mmet, II, 493 vasle, II, 35 vatan- asl, I, 328 vatan- istikamet, I, 328 vatan- skn, I, 328 Ved hutbesi, I, 582-584 ved tavaf, I, 544-545 veda, II, 376-377, 401 veklet, II, 204, 405 vekil, II, 405 velyet, II, 204, 211 velyet-i icbr, II, 212 velyet-i ihtiyr, II, 212 velyet-i irket, II, 212 vel, I, 63, 65-66; II, 213 vcd, I, 88 vch irketi, II, 389 yamur duas, I, 320-321 Yahudilik, I, 8-12, 122; II, 1, 31-32, 35, 43, 157 ya gn, II, 483-484 Yecc, I, 124 yemin, II, 25-27 Yeseviyye, I, 59, 61

ylba, II, 480-481 yolcu (bk. sefer) Zhiriyye, I, 39; II, 231, 299 zamm- sre, I, 249, 341 zarrt- dniyye, I, 71; II, 185 zt sfat, I, 88-89 zviye, I, 60 zebh, II, 9, 46, 50 Zebr, I, 102 zekt, I, 423 zelletl-kar, I, 245-246 zengin, I, 432-433, 493; II, 5, 8 Zerdtlik, II, 482 zevid snnet, I, 168 zevil-erhm, II, 247 Zeydiyye, I, 29-30, 34, 40; II, 228 zhr, II, 17 zllullah fil-arz, II, 289, 301 zilhicce orucu, I, 387 ziyaret, II, 474, 522-523 ziyaret tavaf, I, 529 zuhr-i ahr, I, 302-303 zulm, II, 493-494, 497 zhd, I, 48, 50, 54-55