Canllarda Tama ve Dolam Sistemi

BYOLOJ

Bitkilerde Tama Sistemi Bitkilerde su, mineral ve organik maddeler erelti otlarndan itibaren zel bir sistem kullanarak tanmaktadr. Ksilem ve floem dokularndan meydana gelen bu tama sistemine iletim demeti ad verilmektedir.

b) Ksilem Parankimas Ksilem borular ile dier dokularn arasnda bulunur ve tanan suyun dier dokulara gemesini salar. Ksilem dokusundaki tek canl hcre gurubudur. c) Ksilem Sklerenkimas

Ksilem (Odun) Doku Ksilem dokusu nemli yapdan oluur. a) Ksilem (odun) borular b) Ksilem parankimas c) Ksilem Sklerenkimas

l hcrelerden oluur, hem bitkiye hem de ksilem borularna destek salar. Floem (Soymuk) Doku Floem dokusu drt nemli yapdan oluur. a) Floem (soymuk) borular b) Arkada hcreleri c) Floem parankimas d) Floem sklerenkimas a) Floem (soymuk) Borular Bitkinin st blgelerinde retilen azotlu organik maddeleri kk blgesine, kklerde retilen organik maddeleri bitkinin st ksmlarna tar. Tama ift ynl ve yavatr. Floem (soymuk) borularn oluturan hcrelerin st ve alt ksmlar arasnda byk delikler olumutur. Hcreleri canl olduu iin tama ilemlerinde aktif tama yntemi kullanlabilir.

a) Ksilem (Odun) Borular

Bitkilerin kknden, bitkinin st ksmlarna su ve mineral madde tar. Tama tek ynl ve hzldr. Ksilem borularn oluturan hcreler l olduklar iin tama ilemlerinde enerji gerektiren yntemler kullanlamaz. Tama osmoz ile gerekleir. Ksilem borular trake ve trakeid ad verilen iki kk iletim borusundan oluur.

b) Arkada Hcreleri Floem borularnn yannda bulunur ve ekirdei sayesinde floem borusunu oluturan hcrelerin metabolik aktivitelerini kontrol eder. Canl hcrelerdir. c) Floem Parankimas Floem borular ile dier dokular arasnda bulunur ve madde al veriini salar. Organik maddelerin depolanmasn da salayan bu hcreler ayn zamanda canldr. d) Floem Sklerenkimas Bitkiye ve floem borularna destek salar. Floem dokusunun tek l hcre grubudur.

Ksilemde Suyun Tanmasna Etki Eden Faktrler * Kk Basnc Emici tyler yksek bir younlua sahiptir. Bu younlua bal olarak kklerde oluan emme kuvvetine kk basnc denir. * Klcallk Ksilem borularnn inceliine bal olarak suyun daha yksek seviyelere tanmasdr. * Adhezyon Tanan su moleklleri ile ksilem eperleri arasnda oluan ekim gcdr (suyun eperlere tutunmasdr). * Kohezyon Kimyasal zelliklerinden dolay su molekllerinin birbirlerine uygulad ekim kuvvetidir (suyun birbirine tutunmasdr). * Terleme Yapraklardan terlemeyle su kaybedildike bitkinin st ksmlarndaki osmotik basn artar. Osmotik basncn artmasna bal olarak su bitkinin st ksmlarna doru ekilir (suyun tanmasnda en nemli faktr terlemedir).

Tek enekli (monokotil) bitkilerde floem ve ksilem arasnda kambiyum bulunmaz. letim demetleri dank haldedir.

66

BYOLOJ Canllarda
ift enekli (dikotil) bitkilerde floem ve ksilem arasnda kambiyum bulunur. letim demetleri dzenli bir dizilie sahiptir.

Tama ve Dolam Sistemi

Palizat ve Snger Parankimas Fotosentezin en youn ekilde gerekletirildii bitki blmdr. Palizat parankimasndaki fotosentez hz snger parankimasndan daha fazladr. Her ikisi birlikte mezofil tabakasn oluturur. Stoma:

kseotu gibi yeil yaprakl yar parazit bir bitkinin yaamn srdrebilmesi iin, emelerinin zerinde yaad bitkinin aadaki yaplardan hangisine dorudan ulamas gerekir? A) Epidermisine C) Parankimasna B) Odun borularna D) Kambiyumuna (YS 1995) E) Emici tylerine

Yar parazit bitkiler fotosentezle besinlerini retebilirken, su ve mineralleri, zerinde yaadklar bitkiden alrlar. Su ve mineraller konak bitkinin ksilem (odun) borularnda tand iin kse otunun emelerinin dorudan ksilem (odun) borularna ulamas gerekir. Doru seenek B dir. Yaprak Gvdenin yan tomurcuundan meydana gelen yaprak fotosentez, terleme ve gaz alverii gibi nemli ilemlerin gerekletii bir bitki yapsdr. letim demetlerinin yaprak ierisinde dallanmas sonucunda yaprak damarlar meydana gelir.

Alp kapanabilme zelliine sahip canl hcrelerdir. Gndzleri stomalar alr ve bu ekilde terleme ve gaz al verii gerekleir, geceleri ise stomalar kapaldr. Stoma hcreleri tadklar kloroplastlar sayesinde fotosentez yapabilme zelliine sahiptirler. Bitkinin yaad iklim artlarna bal olarak stomalar yaprakta farkl blgelerde bulunabilir. rnein, kurak blge bitkilerinde stomalar yapran altnda ve epidermisin iine gmlm bir ekilde bulunurken nemli blge bitkilerinde stoma yapran her iki yzeyinde ve epidermis seviyesindedir. Baz su bitkilerinde stomalar sadece yapran st blgelerinde ve epidermisin st ksmnda bulunur. Stomalarn Almas (Gndz) Fotosentez balar. Stomalardaki glikoz miktar artar. Glikozlarn artmas ozmotik basnc artrr. Ozmotik basncn artmas stoma hcrelerine su giriini artrr. Stoma hcrelerinin pH artar ve niastalar glikozlara paralanr. Stoma hcrelerine giren su turgor basncn artrr.

Yapraktan bir kesit alp mikroskop altnda incelendiimizde yapran; ktikula, epidermis tabakas, palizat ve snger parankimas, iletim demetleri ve stoma gibi eitli yaplardan meydana geldii grlmektedir. Ktikula Yapran alt ve st yzeyini rten cansz mumsu bir maddedir. Epidermis hcreleri tarafndan retilir ve bitkinin su kaybn nler. Nemli ve sulak blgelerde yaayan bitkilerde ince, kurak blge bitkilerinde kalndr. Epidermis Tek katl ve kloroplast iermeyen hcrelerden oluur. Yapran alt ve st yzeyini oluturur. Canl hcrelerdir ve baz epidermis hcreleri stoma, ty gibi yaplar meydana getirir.

Artan turgor basnc eperlere basn uygulayarak stomann almasn salar. Stomalarn Kapanmas (Gece) Glikozlar niastaya dntrlr. Stomalardaki glikozlar azaldka younluk azalmaya balar. Younluk azaldka ozmotik basn azalr. Su stoma hcresinden komu hcreye gemeye balar. Su azald iin turgor basnc azalr. Turgor basnc azald iin stomalar kapanr.

67

Canllarda Tama ve Dolam Sistemi

Bitkilerde stomalarn kapatma (kilit) hcrelerinde gerekleen, I. Niastann glikoza dnmesi II. Glikozun niastaya dnmesi III. Turgor basncnn artmas IV. Suyun komu hcrelere gemesi olaylarndan hangileri, stoma aklnn kapanmasn salar? A) I ve III B) I ve IV D) II ve IV C) II ve III E) III ve IV (YS 1991)

BYOLOJ

Kan doku hcreleri ile direk temas eder. Eklem bacakllarda, derisi dikenlilerde ve yumuakalarn ounda grlr. Kan ak yavatr.

Kapal Kan Dolam

Stoma hcrelerinin kapanmasn salayan temel etken turgor basncnn azalmasdr. Glikozun niastaya dnmesi ve suyun komu hcrelere gemesi turgor basncn azaltacandan stoma aklnn kapanmasn salar. Doru seenek D dir.

Kalp, atardamar, toplardamar ve klcal damarlar bulunur. Kan daima damar iinde dolar. Kan doku hcreleriyle direk temas etmez. Dolam hz yksektir. Baz omurgaszlarda (yuvarlak solucanlar, halkal solucanlar, ahtapotlar) ve btn omurgallarda grlr.

Aalarda, yapran emme kuvvetini aadakilerden hangisi artrr? A) Stomalarn kapanmas B) letim borularnda tanan madensel tuz miktarnn azalmas C) Emici tyleride osmotik basncn azalmas D) Topraktaki suyun emici tylere gemesi E) Terleme ile su yitirilmesi (YS 1992)

Ak dolam oksijen ihtiyac dk canllarda gzlenen dolam eklidir.

Kapal dolam sisteminin ilk grld canl grubu halkal solucanlardr. Omurgasz Hayvanlarda Dolam Sistemi Sngerler, slenterler ve yass solucanlarda zellemi bir tama sistemi bulunmamaktadr. Bu canllar vcut yzeyleri aracl ile madde al verilerini salayabilmektedirler. Canllar dnyasnda halkal solucanlardan itibaren bcekler, yumuakalar, derisi dikenliler ve btn omurgallarda dolam sistemi gelimitir. Omurgal Hayvanlarda Dolam Sistemi Balklar Kalpleri bir kulakk ve bir karnck olmak zere iki odackldr. Vcuttan toplanan kirli kan kalbe getirilir ve temizlenmek zere solungalara gnderilir. Solungalarda temizlenen kan buradan direk vcuda datlr (kalbe geri dnmez).

Emme kuvveti bitkilerde su kaybna bal olarak artan bir kuvvettir. Yapraklarda gerekleen terleme sonucu azalan su emme kuvvetini artrr. Doru seenek E dir. Hayvanlarda Dolam sistemi Tek hcreli canllarda metabolik faaliyetler iin gerekli olan maddeler d ortamdan alnabilirken, reaksiyonlar sonucu oluan boaltm rnleride yine d ortama verilebilmektedir. ok hcreli organizmalarda her bir hcre d ortamla madde al veriini direk olarak salayamad iin hcrelerin bu ihtiyacn karlamak zere dolam sitemleri gelimitir. Hayvanlarda Bulunan Dolam eitleri

Balklarda dolam sistemi

Balklarn kalplerinde daima kirli kan bulunur.

Kalp, atardamar ve toplardamar bulunur. Klcal damarlar bulunmaz.

Solungalarda temizlenen kan kalbe geri dnmedii iin balklarda kk kan dolam grlmez.

68

BYOLOJ Canllarda
Kurbaalar

Tama ve Dolam Sistemi

Kular

Kalpleri iki kulakk ve bir karnck olmak zere odackldr. Sa kulakktan gelen kirli kanla sol kulakktan gelen temiz kan karnckta birbirine karr ve vcuda kark kan pompalanr. Vcutlarnda kark kan dolat iin kurbaalar soukkanl canllar grubuna girer.

Kalpleri iki kulakk ve iki karnck olmak zere drt odackldr. Temiz ve kirli kan vcutta ayr ayr dolat iin kular ve memeliler scakkanl hayvanlardr.

Kk kan dolamnn ilk grld canl gurubu kurbaalardr.

Srngenler

Kalpleri kurbaalar gibi iki kulakk ve bir karncktan olumaktadr. Srngenlerde farkl olarak karnckta yarm perde bulunur, ancak bu perde temiz ve kirli kann karmasn engelleyemedii iin srngenlerin de vcutlarnda kark kan dolamaktadr. Bundan dolay srngenler soukkanl canllardr. Timsahlarda zel bir durum olarak yarm perde kendisini tamamlam ve karnc temiz ve kirli kann karmasn engelleyecek ekilde ikiye ayrmtr. Timsahlarn kalpleri drt odackldr. Bundan dolay temiz ve kirli kan kalpte birbirine karmaz. Ancak kalpten ayr ayr kan temiz ve kirli kan panizza ad verilen bir kanal aracl ile birbirlerine karrlar ve bu ekilde timsahlarn da vcutlarnda kark kan dolar (timsahlarda soukkanldr).

Dolamla ilgili; I. Kann yrekten dorudan solunum organna pompalanmas II. Kann solunum organndan dorudan yree dnmesi III. Kann yrekten dorudan dokulara pompalanmas IV. Kann solunum organndan dorudan dokulara gitmesi olaylarndan hangileri, hem balk hem kuta gerekleen ortak olaylardr? A) Yalnz I B) Yalnz II D) I ve IV C) Yalnz IV (SS 1997) E) II ve III

Kirli kann kalpten solunum organlarna gnderilmesi ve burada temizlenen kann yeniden kalbe dnmesine kk kan dolam denir. Kk kan dolam balklar hari btn omurgallarda bulunur. Balk ve kularda kan kalpten solunum organlarna pompalanr. Kularda kan yeniden kalbe dnerek dokulara pompalanrken balklarda solunum organndan direk dokulara gnderilir. Doru seenek A dr.

69

Canllarda Tama ve Dolam Sistemi

BYOLOJ

4. 1.

Omurgal hayvanlarn dolam sistemleriyle ilgili olarak aadakilerden hangisi ortak bir zellik deildir? A) Byk ve kk dolam grlr. B) Kalplerinde kulakk ve karnck blmleri vardr. C) Doku hcreleri dolam svs ile direk temas etmez. D) Kan O2 ce zenginletiren solunum organlar vardr. E) Dokulardan kalbe dnen kan CO2ce zengindir.

5.
Yukardaki grafikte X ve Y canllarnn evre scaklna bal olarak vcut scaklklarndaki deiimler verilmektedir. X ve Y canllaryla ilgili aadaki deerlendirmelerden hangisi kesinlikle yanltr? A) X canls yavrularn stle besler. B) Y canlsnn kalbinde yarm perde bulunur. C) X canls k uykusuna yatar. D) Y canls drt odackl bir kalbe sahiptir. E) X canls akcier solunumu yapar.

Bitkilerde suyun kkten st ksmlara kadar tanmasnda; I. Emici tylerdeki osmotik basn II. Terleme III. Soymuk borularnn ince olmas IV. Kohezyon kuvveti faktrlerinden hangileri grev almaktadr? A) Yalnz I B) II ve IV C) III ve IV D) I, II ve III E) I, II ve IV

6. 2.
Bir yaprakta bulunan stoma aklnn kapanmas srasnda kilit hcrelerinde; I. Su miktarnda azalma II. Glikoz miktarnda azalma III. Turgor basncnda azalma IV. Niasta miktarnda artma olaylarnn gerekleme sras aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? A) III-II-I-IV B) II-IV-I-III C) IV-III-II-I D) IV-I-II-III E) II-III-I-IV

Hayvanlarda bulunan ak ve kapal dolam ile ilgili zelliklerden bazlar unlardr. I. Omurgasz hayvanlarda bulunma. II. Atardamar, toplardamar ve klcaldamar bulundurma III. Yksek kan basnc ve dolam hzna sahip olma. IV. Doku hcreleriyle dorudan madde al verii gerekletirme Buna gre, ak ve kapal dolama ait olanlar aadakilerden hangisinde doru verilmitir? Ak dolam Kapal dolam A) III I, II, IV B) I, IV II, III C) I, III II, IV D) II, III, IV I, II, IV E) I, II, III II, IV

3.

7.

Yukardaki emada bir bitkinin gvde enine kesiti gsterilmektedir. Buna gre, emada X, Y ve Z ile gsterilen yaplar ile ilgili olarak aada verilen ifadelerden hangisi yanltr? A) Bitki ak iletim demetlerine sahiptir. B) Z, blnme zelliine sahip canl hcrelerdir. C) Xte madde iletim hzn etkileyen faktrlerden biri kk basncdr. D) Topraktaki mineral deiikliklerinin ilk etkileri Yde gzlenir. E) X, canl hcrelerin oluturduu bir tama kanaldr.

Bitkilerde gerekleen tama olaylarnda grev alan iletim demetleriyle ilgili olarak aadaki verilen ifadelerden hangisi yanltr? A) Ksilem ve floem demetlerinde sklerenkima bulunur. B) Su odun borularnda inorganik, soymuk borularnda organik ve inorganik maddelerin znmesini salar. C) Floem borular trake ve trakeidlerden oluur. D) Odun demetlerinde bulunan parankima hcreleri canldr. E) Soymuk borularn oluturan hcreleri metabolizmasn arkada hcreleri kontrol eder.

DORU SEENEKLER 1.D 2.B 3.C 4.A 5.E 6.B 7.C

70