I]

MiTol0ri$ilti AlI[IilRTlAR
www.eskikitaplarim.com

rURK MirolotisiNitl
A]{AHATIARI
ny n a l a r d ab B i ru l u s u e n i y i y a n s r t aa ni r im i t o l o j i d iB r ua y n a d a gereksinimleri o uJusun ve bireylerinin ve tutkulafl, ie ciilnyalarlnrn gdzler zenginliqi tUmetplaklrqtyla dnrine serilir. Hiqkl,]skusuz mitoloji yalnrzca manevi d0nyayt de0il, ayntzamanda diSdi.lnyayla iliskileri r . e l e c e k t ed d e y a n s r t tG kU i s i j n c e l e re in s i nk a y n a 6 r drrn r i e r .D i n , f e l s e f es , a n a t ,d i i i l e r m i t l e r i nb l i y i j l r ik a z a n r n d p . aSka ai S e r B inanElarla etkilesimin sonuelaflnt, btiyi.lk tarihsel olaytafln imgelere yansrmasrnr, yaSamsal ol[imdoqumgibitemel deneyim]erin insanrn kendine ve d nyaya iligkin tasaflmlafloda nastldalgalandtd n, britijn b u n l a n m i t o l o j i n i n y a r d t m ro l m a d a n a s l a a n l a y a m a z d r k . qoruhlu Yasar b u k i t a p t at,a r i hb o y u n c a ea r k l l e e s i f liis i m l e r l f yaSamt si i r ku l u s l a n n r codrafyalard T i n a n e l an ft l ,i m q e l e m l e r i n i , Urettiklerisan ea s ie r l e r i b n i r b i r l e r i yi l e i s k i l i o l a re a lk ea l t y o r b ;e l i r l i alanlarda d a h ad n c ey a p i l m r e s a l r s m a l ab i r l e s t i r e r e k , mi erin n srmgese kekendimiz d li l i n g i dzmev bii r a z d a h at a n t m a i ke i nj y i b i r frrsatsunuyor.

4
=

a F e
b

-l

U'
-

D D -

D rl

D g

| tr-r] ..

i[?] lZGUF.xiresrvi
Mnhij.d.r C.dd.rl No:6 n Kldrkdv/lsl 30 'l _ 3!7 36 90 lel.: (0216)3,1? F a r : 1 0 2 1 6 1 33 10 i 0: '_ 5rr.t.,-...

lllllillllillllllllllllil lil

YASAR CORUHLU TA RKMITUdJSININ ANAHAILARI

KABALcI YAYINEVIi 169 ANTROPOLOJI.ARKEoLoJI.MIToLoJI DIzISI 1o

YaFar Coruhlu 1964 Flmda Trabzon'dadogdu. lsr1nbul Dawdpa$aLi*sini bitirdikren sonn lsr.nbul Onivcrsit6i gi.di.Tnrk ve lsEdebiyar Fakohesin lan enah krJ6usdnde bgEnime barladt.Arkeoloji ve sanattarihi bdlnmunde sanattanhi anabilimdalna devamederek19851e 'dk*ko8renimini lamamladr 1986)dmda Mtnar Sinanllnlv.Eit.rl Fen-Edebiyar Fakrr[6i arkeoloji ve emr rarihi bblomnndcasisran gorev olarak ballad! 19856 ddnemindFksk li$nsn "Anadolu Selcuklulannr T.r lezyi, mnnda Ona Atz ilc BaBlantlar' konulu ziyl la@mladr. 198a 89 ddneminde baladrgr doktoB cal'imalanm 1992de tamrmlayanCoruhlu. tur[ R.nn I'vtlnda Hatffi knboli"ni bortkl teziylcdoktor unvanm aldt. 1993 rlmda Yrd. Doc. Dr- olaEk ogrlim oyeliginc),tkehilo Conhlu. halenayn nniveFitedelisas doz.yind. lslamiyenendnceki Tnrk sa.an, lslamiyeltensnaki AsyaTtrk sanao. Toft lniroloiisi, lisaE usu dEzeyde i*, Asra Tn.k dkeolojisi, Tnrk sanatmd. ikonograli air5nrmalankonulu deFler RF

YASAR CORUHLU

TURKMITOLOJISININ ANAHATLARI

@rruro vrvrxu

Ya{arCoruhlu TnrhMitolojin^inArchlrlan @kbalcr Ya}lnwi, 2000 Binnci Beem:Hdirdn 2002 Yar@ Harlryanr ErgunKocah).k

OtsetHazlrLlkAltug GDay (Figrro KapakDuzeni:SerdarBal

Baskrlaylaok Matbaa$ MdeIiL YedigunM,icelidunesi

KABALCI YAYINEVI Himaye-iEtfalSok.8'B GBaloglu 34410ISTANBUL (0212)513 63 05 Te| (0212)526 85 86 Faksi k balciy@turk.net

KI]TOPTIANE B1LG1 RARTI Cahloging.in-PublicadonDrra (ClP) Coruhlu,yarar Tnft MtololsininA@llittan r. Miloioji 2. Ark.otoji 3. Sanat Tarihi iSBN975_82aO_it,O

teter|i h ail tuurlai'1ensit1' "Tnftdili; Ai ennen zetlginlerindendiri bilen Tnrh nilleti' ailini Ae iJthesini, $\seh istikldiiri horumdenJ hl.rtaar'abdJ'" AivenMustaJa Jabact ai etu bott dnrugrnaan Kez.alAtatittktn yolunAan &identere

MITOLOJI-15 L SAI!'|,4.N1ST
.''''',.''','..'''.,,'''',',1 ' '5 '''',.''''

1.8 .. 'l ' . Gdks Tla n n l f v t eR u h l a r - .'.. - . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . . .

(Ara$ Dun') Mensup llahlar/Ruhlar rYelalluu ......... ........... ............ ......................52 'EskiTLirk r Mrrolojisrnde Tozlc| Pudar ..............i6

-' ' .'.. - . . . . . . 6 1 l S a M n h g a S e c i l m e , s a m a t u n E g i d n i r c O 2 e l i k l e r i . . . ...... . . . . . . . . . . SatEnElbissi-.......................................:...1.....-''-......-...................... , .. .... .....................- . . . . . . . . . . . . ' . - . - - - - - ' ' . . . . . . 7 5 -.. ... . : S a m aD n a w l u . . . . . . . . . . . . . . ... . - "

-'..'.''..... 85 SamnnKlllandg!DigdNsftIer................-'--.---'.-''........-'''.'. . . .......46 T 6 r e n l e r i ' ' ' , ' . ' . . . . . . . . . . . . veDlalanndan Saman 0deHer........-

Tdrenler...............

Olurn.

. . .. . . 1 2 1

149 . . . . . . . .. . . .

KISALTMALAR LISTESI

AATD
ag.e.

D.rgisi AnatwttanAtaJurda'lnrh D'.nyas1

aam
Adl gerenansiklopedinaddesi

a.gi AO AS ASTD TD AU DTCF AO EF BCAS CAJ CEA

9ev

lnta oie talia A*eoloji v sawt Lge uwverctr?st ^rR.ato)t-5anat ran Detg\L AnharaOni'tersitesi DiI )e Tarih-Cograba Fak.Tnftobji Degsi Atattlh Onrrcrcitesi FtebiJatFah.Dergjsi Bulletin oJtheColloge A]/ls dndkiences Asiatic Central Joumdl Cilr TIE Cambriag. Enctclapedia oJAr.heolog Ceviren Dil \teTarih-Cogt aba Fahnl?si Dergisi Da& Tnrhistan\n Sesi EncrcloryAia oJwofla Art AnharoUnitersitesi Fen-Eaebilat Fah.Arastrnna Deryisi MSOFen-Eaebtar Fahnllzsi Dergsi Hazrrlayan blam Ansiuopdisi Studi?s-Tnrhlnh Bil4si Arat rmelart Jounal oJTurhish Malo4irt Ama\anl Milletl.rcrastTttrhFolhlorKoagresi MilletLrarenTnrholoji Kongresi MiletlercrasTnttr SanatlanKangresi Matutleler',/e Incelenelet Milli Ttihobji Kongesi Milli rnrholojiKonsresi rebli$en oJtheRtsesrcl, Depattne t oJtheToJoBunho Memoirs lJniv?^itcst Tu I htuhArc4tn Manara Mto| Deryj.i

DTCFD DT5 EWA FFAD haz. ITS-TBA t'1A I,IATFK MATK MATSK
tvll

I'4TK l'l|TKT IVlRDTB MUTAD

.:,d

oNsoz
Bukiiap,rtr? Mirolojsinin geciriiipgenjileABCsi 0998) islmli kirabrngozden onayac*!r. Elbeue dlmesi sonucunda bt 6ncekikitaplakarsrlasnr drFn& cok fazta einografik malzeme ve eseri icermekre, daha saut sdz konusu esrlenn 6zel liklerine ve mideri nasrl yansurna genisolarak deginilmekredir. Bu callrmada,Turk mitolojisinin rarihsel yoniryle ilSili eserlerdenoldugu t(adek ski inan(lannr korut?bilmii cerirli Turk ropluluklanndaFprdar, gDniunuze ardstrmalardan lan bilinEel da yararla ldr Temel kulturel unsurlardanotu_san bir zmin &erinde, tarihsel gelisim dik-kare alm"rak, Trirklerin ortagr oldugu ya da dahiloldugumitolojiler sonradan incelenmeye rahg dr. Konudahacok Turk toplu luklanmilgilendirecek biCimde mirolojigrubucozumlenmeye cahsdrgricin, ai.nL na Siren diger topluluklara zorunlu olmad*ca degnilmedi;degi$iktoplutuktar, mitolojiye ilitkin bir konuya ahfta bulunmak ya da benrerlikleri orrayako),rnakgerekrigindesozkonusu edildi. Genladamda le alacakolursakTirk nirolojisi, Turk kulrur ta.ihi icin oldu 6u kada.. sana!tarihi iCin de butnk dnem rarrmaktadrr.Bazraragnmacrlar, Tnrk hitolqisinin sanaieserlerindifadesinibularnadrgmdan soz ederler; bu durum asIlnda Trirk sa.at esrlerinin mirolojiyle yogrularak iilenmmsindenkaynaktannaktadrr.Unuyoruzki, bu Cal$ma Trrrk mitolojisininsanar yanslmadr, eserlerine g gorusrlnubn'!k olcudeorladankaldracakrr yrd. Doc Dr. Tulin Cosrrasrnda yardmlanm gordrtgum CahFmalanrn Ce9irli ruhtu}?. Bilgehanv Elif QigekQoruhlu,yave beni bu kirabr yazmaya reFvik eden Mustafa(upusoglu'na regekkurubir borc bilirim. Yagar Coruhlu Kuquk Yah,03.I0.2001

11

!.
Sayfa Selcuhbt Ararnmalan Deqisi Shamans Dru,i A jaumdl oJExpe entalShananism Selcuh Unirersitesi Milli klcuhlu Knltnrv Medeniyeti Semineri Sanat Tarihi AratttmalanDergisi TanhiYtll.li Sanat Ttrh Ansihlopeiisi Arosttmalan Tttrh DiLnJast TnrlDiIi kasinndan Ylllrg Bellete^ T,rh Dili te EiebiJattDergisi Tn& Dnnlolj ranh Dergisi TttrhiteDiyanet Vahj IslamAnsihlopedisi TanhEnstit5t Drgisi Tltu Folhlor Arashm,alan Tnrh HaIhKnlfim Arasn.]f.alan rnrh KnknrnAra't1malart Tnrh Ktltnrn Elhitabl TtrkiyatMe. uasl Tntk ranh Kongren Tarh AmaoDcrgisi TnrhYurduDersisi Uuslararast Tnrhl<nlnru Kongresi Uuslararan Asmanh ancesi TurhKnkrini Kongrsi Ylhh Arust,nnalar Dergisi

SAD

sDlEs suf15Kl"ls
STAD STY TDA TDAYB TDE TDTD TDVIA TED THKA TKA TKEK TM TTK TUA TY UATKK UOOTKK YAD

t0

GIRIS

Turk mtolojisi, Tnrk sanatrnda oldugu gibi, Ora !e lq As),r'daprlohtik deyir' den beri gelisip bozkrr kulturunde yenlden bicinlenen ve proro Turklerce (kendi katkllanyLa birlikte) larklLblr biuun halDe getirile.eLyenden orlayi srkan bir oluTurklerden onceki devrelerinmfiolojik kalakterli sahiptir. Bu nedenLe sum surecnre Tnrk niitolojLsiLcu de orm tagLr AsLl olank arkeoloji ve sanartarihi meLzemesi, de ozelLikleproto-Turk ve HunLardan rli' rken dvrrlere kadar geri gnmeyeceksek Turk mirolojjsineiliskin samt eserleriya da arkeolojik nesnele' baren ele aLdrgLmLz re zarnan,anan degLnecegiz. miLoslaflsrnat eserlerinden ayrmrannrmumknn Dunya mrlolojileri bagLamnda, olmadrgracrkor.5oz konusu miiosLan yaritan rophm, onlari surekli olxrak gele cek nesiliereaktanr. Toplumurl gelislm Cizgrsriqinde mjtoslaon etkisinin ikinci baglLola pLanda bu geleneklere kaldrgrgonilurce de toplumun Ce9(li geLenekleri, sirznlerek gLrDn rak ortaya konan el sanatr.hatta plasiik sanal ui;nleri gecrniFten ge.i pland, muze kadar ulasanmitolojik degerleri yansur Bu toplumun sanatrnL L - I . / e n r " n , . l b . , y J p . h e r - r m - . o 7l , o n u u d Mitlerin ortaya sLlmasrndakien onemli elken -ozellikle erken devLrlerso: konusu oldugunda- dindir. Toren !e biiluyle ilgili resitli uygulamaiarnitirin olu en onemli kaynaklardtr.Kuquk bu)'uk her dinin yantilAr bir mi sumunu besleyen toloji vadrr. Kultilrun insanlar arasmdakibaglanof saglayadbu bnemli uDsuru, dogal ola.ak kendi sanarn da yaratacakur.Bu sebeplesanat rarjhiniizin, Tu.k mi munkun degildir. yap madan aydLnlaulabilmesi tolojisiyle iigili callFmalar Efsananlamrnagelen mit ile destankavraml.rLn, da kNaca deginntkte yarar var; unlii dinler larihqisi Mircea Eliadesoyle der Nlitkutsal bn dyknyuanlarr en eskjzanudx, ba$ldgrchlifnr^srllaniizgi,:amanda !a ,klannb.$nha saF nit. dog.usru anhN 8t baska de}1sle olupbihis bir olayr snde,i5ter eksil<siz ol.rakbutun ge4ekhk, }ani Ko:mosoknd, 'sleFeonun yalntzca gectiliniN.l.ur nanlyr9ama btr parca!olsun bn gercekhgnr Eliade mitin bir yaradihi oyhrisu oldugunu beLinir ve nrtlerdelci kisiLenn ohganusru varlkLar olarak himi zamaninsanlarli ili5kiye girdiEini ifad eder Boylce dogaiistu!e kutsal larLrklar,insanrniNani azelliklcr edinmesnrisaglamrsolurlar.i

M Eliade,M'rk,h ozdliildl, qev.SenaRilal, s 15

t2

cfi|5 Eisaneise dog.ustir varll{lara iliskn ol.ylan konu .lLr. Destan (legcd), efsrnenin karlrrL ohrak insxnl.nn yariurgr bir olaydrr. Bumdayerynznndehikalinn|nl:nn yisayrp yaPtLgr isler ve baglanndangeqenolaylarLnyazryageqiilmsi, yeryLizriinde yas.madrlihn gibi seylenn tarihsel temellere dayanarxkrrasrLrlhP kaydedilnesi sdz konlrsudur. Bu Lrhlhga rxgmen desttnlar da genellikle mrrololi k^psamrnda ele ahmr. \'litolojinu kapsanngunlimlrzdehayii geniFlenlisrir.Destanlar,hikeye' grinumuzekadar suren yasantrsrnrrkayrrlaler, masallar,romanlar!e hatta insaDrn da nLlolojinin konuslLdu.i qnnku tum blrnlann icinde mil' n ve Fimdiki hayahtnLz lrin yansrnalan ya da bagkalafmEbiaimleri nevcuttur. Erken devirlerdesosyalbilimciler mitleri masal,hikeye niteliginde -b.srt, gereekliklen yoksun- irruDler olarak kabul ediyorhrdr Arhk biLim adaDlan mitlri, air oldukLanroplumlarcablr zamanlarmeydanageldrgineinanrlan olaylann ku$al anlarmlarLolarak kabul etmekte ve bu yonleriyle topluma model oluslurduklanna dikkat cekmekLedirler.

ll

I. SAMAMST MITOLOJI

Samanizm toplulukonceki rhilattan bu renaTnrklerir ve gevrlrindeki SadBnizm, 'allardan

ya da lq Asyave orta Asla'da ya$d*lan bdlgelerdeuyguladrklan ve garnan adl vedlen din adamlan arac qryla gerceklestirilenbir inangve uygulamalar gorc bir dini ifade edenbu tedmin kar: rk gddigi inanr sistemi, ae Bazrlanna lslarniyer,HrisrilanLk, Budizm gibi lam anlamyla tekkulermigbir din dtannlar, ruhlar ve insanlar arasmdailiski saglayanbir sistm ! tekniktir. bir gdn\e goreise bir din olnakla birlikte bu, onu lnmuyle kavrayabileck onayakonulamatnakradE. b giye sahip olmad$nzdan aq&Ca gimanizm sdzcuguTunguzc.dakiFrnan isminden gelrmktedir. Bu sozcuk Rus adamtanaracft$yla bilim trminolojisine girmigrir.r Tork toplutuktann& lerimindencok kam sdzcugukullanllm$tf; bu ]'ii:den soz konusu inanclar

da Ona As'"'nn bazrbolgelednde lGrncrhkiemek de mumkunduryra

grbj, ta nE ftvcy"t nEjr.ith dc dcnilebilirerken dvir Turklen ve onlann kon5ulan arasmdacok dalE eski itibarcn totemist inanclar, ata kuhleri. hayvankullleri, doga ktltlriylc Turklerc gdrulmektedir.Bazrala rmac ar bura&n harekedeSamanizmin lV.-V. )uzyrllarteldigi likri uzenndedurmakta,dolafsryla 9manizmin Ona Asyada bilinmdigini iddia emekledirler.' Araitrrmaq Gumilcv koilgili olarak "Grek kem terimi ve gerekse'kamhk sdzu ilk defa\41. t.[zve Altay Turkleri an$nda da kamhk sistcminin t spit edildiginden,Cungarya y0zy lar am$nda ortaya lrkmrs olmasr ihtimali fazladr," gdrugiinti dil ,r Bununlabirlikte Sibiryadaki kaF resirt eriade cok dahaeski knhli v saoldugu dusunulenF da boyle yorumlanabileck insan tasvirledne raltlanrnasr yap l), bu konu uzerindedahaeok arasrlfma ma$ gerekdgini ortaya koyu-

s. V. Omch flr.sllerl. Fltut4 s.47. D4 8ara,sanat, B.htatM.ndnhawtednd.kla,l,dnt n IMw Moulen, Ocak, s.34-35. ;4. Yarar Batur, 3, 129. L N. Gum[xEsft! ftril.r, ccv.Ah!n
'

li.{

rlJRi Mrfor oll\ N N ANAllArL/Fr

EbO Reyhrn ei Birnni el AsAdt'l-Bdhiye dn cl"Kurrntl Hdlie adh eerinde Samaniz' min. Budaortiya crkmadanonce var otdu gunu soyleyerek bu inanc sisteminin cok daha eski oldugunu beliniyor: re Bud, Sn.tlarmeydln: Selmeden (Bud.sil)onayac,kmadan 6nce yeryu ziiniin dogusunda y.saltn innnlar pulpe.entiler sananiifonidiler Bunlar Eunlann kallntlbn bugu! Hindistan, nlkesinde bulunfrakta' Cin, TugLrzguz yl,ntu der... halkr bunhra dtr.Horasin ruhlann zamanmebediyeline. BLrnlar bir boslukra tclegin sonsuz ren.suhtnc, inantrlar.' drgntk(e olduguna Turklerde en erken devirlerden beri Resifr L Srbirya kalB rsminde gatnanolduSudurunulen tigur (s Anadol,"sa'Mn eI 82. Turkler-Iue ! Haka)."4116, s 46). Ocak2000. inan( sisteminin Gok-Yer/Su-Aalar 5eklinde formule edildigi anlasrlmakmdrr. Bu sisrem, yukanda adlan andt$mE cesirli yer aradi almakradrr. 5oz inanclarla bir

ve dnqunceler ilgili inanqiar ewen,dunyi, otekidunyayla inamsiar arasrnda konusu ortaya Boylece de yer almaktadrr. crkanbu buytlk'e kr.nasrk bulun.ya dogrudan icermektedir' yi da cctrtlimLtolojik ogeleri nitoloji kapsamn.girmekte dogruya gamanistTanrrlar ve Ruhlat

pek cok rann ve ruh lirdrri anc.kbunhrla il8ili cok aynntrll Tnrk mitolojisinde bilgiyesahipdegiljz Bu konudrkibilgiler f:rrkl Tirk knlinlenne goredegigmekya da cclisrkiladel(rbulunmrktadu6me6n iler'de te, bunlaranslndaanlastlmaz gibi bazriraiumicrlnr lslamiyen'nonceTnrklerdelek Tann imndeginecegimiz saunmaklr, anli bunu k.nrtl.Fcak deliuerbircok kisive go.e crnrn bulundugunu

rler.lmeicinbkzRam.zanseecn(hrz),^lnn(-igny')ddl4nnacdrelti.kkrt?Tii,la'lhder',

t6

MI'OLOJI sAVANIST

zal'rf katmaktadr. Bu konu temeldedinlerin coktanncrl*tan lektannc rga dog geli5tigi tezinekar onaya at an, tekhnnc qrn insanhklayagrt oldugunu ve sonralan toplumlann iDanslanmnyozlala.akcokknncrhgn onava ctktrF ifade eden baka bir tzteilgitidir- Bu tez eski Trlrklerde tektannc r$n izlerinin bulunduguna orta[annlarya da ruhlannda var oldu& ger(egrnr elsede. rkinciderecede i5aret dan kaldrrmaz. Bugln kulandrFru tann sdzcugu,IslamiyeuekiAnah ka''ramyla birleiP yeni bir adam kazanml5nr'Aslmda tann sozctgo, eski Tiirkcedeki lsnSri sozcugunden birbirinden kurtk farklarla kulgelmekleve bu sozcukcesitli Turk lopluLuklannda la lmaktadrr. fornlliiyle ifade ettigimiz CeSiiLi T0rklerde tann tasawuru Gdk-Yer/Su-Atalar ktlrlerle birlike ka4lmlza glkmaktadrr'Bu nedenleerken devirdelek bir Turk dini kavimbnn Turklerindin anlaFglan, oimadr$mh sbyleyebiliri:. ile karsrkarsrya ve bagh olarak goslerdigi toplu.nsal ]aPr degiiiklikleri nedenile, z2mana vere halkm din anLahrkl rklar gdslermektedir'Bunaek olarak, devielin din anlalaFtvla y!$ an$nda zaMn zamanucurumlar orta, crkmr9tu. Nitekim halk arastnda,tu' uvgulamabr eg'menbirleFn SarnanEr kandabetinriginizbmrl-vn esh rnan(larla da anlanldB Sibi- bir Gok kcn, -{megin Goktnrk dewinde Orhun yantlanndan sawndugu gibi bu' onun bir ceTann trancr mevcuttu.YalnE bazrarr5urmacrlann !i! tekannh din oldugu ar amrna Selmez Basaru.sur olank gokFzrinr: kabul eEnkile IslamiyetinAllah kavramrarasnda hicbir ilinti yoktur' Kaldr ki inanclarda Gk Tann nn )am srraYer Tann dan ve tannsal telikler ta$tlan ruhlardan dt s6zdilmektedir. yayrhndan sonn bu dinin etkisiyle Bununla OrtaAsya'da birliktelslamiyetin Mnslumanlarla ilitkiye glen Turk toPlulukianndalek Tann kavramrmnGok Tann k0l$i sayerinde dah3kolay yerlestiEinide kabul etmliyiu. Nitkim X yuzy m ilk AraP gezgin 1bnFadlan,Oguzlann zorda kaloguzlar araslndan ceyreginde Secen d*lannda (Mnshmanlan lakrnhk duyduklan icin) barlanm gdge kaldrrarak "Bir Tann" dediklerini bildirmektedir: lcLrindo bin ^Lne ugnr yada s.medigibii 9ey Sorirr ban *mla klldnp "Bir bir. qhii ft Tengri6. Allah Iam" d6. BuTd.ke BirAllah dem.krn.ZirdTurkcede formutuneuygun olarak 9killenmig Ttrklerde din rne{humu,Gok-Yer/5u-Aialar
! Ib^ Fcatan T.tctnesi, s.3\ 5e:/oho!^amesi R *sn, X AstrddltrLisran'AaBirlsla Sevvat{

t7

sArlANlsrirl-folojr

.1n, Trirk ropl luklannda da durumboyledirHer ne hdar Orhunyazrtlanncta kandaTnrk unrrsf'deyimikullanrLyorsa da, ceiutrdunyadinterivemrolojilenn_ de tann sozcigugokteiliskjlendrritnrs ya da gok ranntaDndan souedijn:srLr. ein lilerdede gok tannsr bihniyordu BeEer rekilde iskandrnav mitolojisjndeO.lin gbk rannsrydr. dillerdeki rannsozcligrl CesirLi gokyuzuya da gok rannsranlamrna gelmektedir: Mogolca rrns/i,gokyu2ui risn,g.klazll,igok Crnce tannsltBabilce 4nu, gbkyrlznt Sunlerce ,ingir,aerk, parlak(gokyuzu) rb.'0 Eski Turk lehEelennde tangn, /lng.re,tangrd, turc,rencgrre gjbi degiiit< "nn, qekiilere burunenrengrt sozcugrt hen gogii hen de Gok Tanriyr ifadeedryorclurr Konuyla ilgili otarak Seyjdov, gunumuz :turk roptutuktarndan furtay. ve Azerbay canTurklerininrann,Alray Tnrklerininrsngn, rsnge/i, Sorla.rnt.ngri, Hakrstenn lEr, ter: TuvaLrlann deeli Cuvatlairn rrfd, yakudanntangafd, tvrogotLann t.nger, Buryatlann lengen, rdnSrii Kalnuklann lergfr s.,cuklerjni kLr anLt.tlgrm s.yleye_ rek,sozcugi'n en eskiTekijnden bugune kadarkuLlanttan birinleinde ng ssterinin, sonradan saArr n ve8 lerkibine bolinmugoldugunu ve bazr Turk roptuiuklarrnda n, bazrlannda d: g sesinin dustugunn betirtLr.': Anlagrldrgr kadanyla cok Tanninano ozeltikte buyuk inparatortLrklann kuntt, dugudevirl.rde genel bir krjlr olarakkabutedilnigur cok Tann da tannlanno bqugrl saytlrnrs ohnatrdrr Orh Asya,da devl,kuran slltateleinhepsmde cbk Tannkthunirn bulundugu Cin ka)naklanndan da antasrLmakradLi omeginqin res m' tanhi lyel, Sx'da beiincia)anonuncu ve Irminci gLrnteri arasnda halkrnnehir kenannda loplanarak ruhuna kurban sunmasr, sogun Tu.kterdeeskiilen ben gok tann fikrinin bulundugunu goste.iyor.rr Goktiirk yaznlanna gor. hatunlantahra crkaran, Turklerezaferkazandrnn, feiaketterden koruyanTLtrktannsr cak tan Arasnrmacrlann kullandrgr cegirtikaFaklardaHrntar, Tabgaetar, cokru.kter, I Uyglrl Kaganhggibi biluk Tufk ropluluktannda, jnancrnLn Gok Tann bastrn
' '' ' M . E l i . d e , a . 8 . . , s9 . 9-101, tOl M Elade. at... s 99 A rtul rd.!? .8".. v '""do. co'-.o-,^ ' n a nd , g . , s . 2 62 8 ,t\olt. " d u a . u ,t .. , ,\. o.-aa.a r ,.. rr.;,r1". ta..

,; I.i'

hmh\ d.i. 51rr

i9

ruR(!rroLotL\L\lN N5 hrL\rl oldugunu dahr once beltrtmletikibu, Inrkle. lsLaniyerleilk karrrlaglkla zanan larda da boyleydi. Nrlekim lbn Fadlln s.y.hatnaneshd. oguhrd. ahlar kulrune iFareteden iu ifadel.re de ler yernektedir: de.lflri Hrcbr seleibader enncldr Aksft bn),r:i1.lernf I.b (AlLrh) Islamiy.rin yayLlnuya basladLgr dvirlerde lurklenn lann rnlavrlnn ne du-

rumda oldugunu konLryubira. basiteindirgescd. KasgarLr l4ahmud'un 9Lrso:lennY*e baraskatnle. gdge Tengn' derle, Yine bu rdonlar biiFL bn dag.bij) i,lt bn aAac gibLg.zlerine ulu g.nLrnen her geye T.ngn' derl. Bu Fzd.n bu gib,sqlere (sec.le ederler) Yine brnlar b'lgink'mse)r" lengngen" d{Ler. EunLinn )altunurler I TannyaiFntr,z s!,kl,klanndan Goksel Tannlar v Ruhlar Cnh T'tnn Eliadeyegore gok lrnnsL ya da gohreli rannlar tlkrinn dogLrlrl,gokyuzunun ya da yuksek bolgeler olusundrn kalnaklanlr]aliuzayrnsmdan LnsanlannLrlasamaraca$ tadr. O yuzdeDdirkl, eesitlr yollarla (.megin senianlaflnDLrnya Agacrnl bas:nnk ve cesitiL amaelarla bu ulasrlniaz yerlereqrkabilennsanL.r, ar olarak kulLadnaLan) ok insanolnaktan, en azLndan sMdan btr nun oltnaktansrkarlar G.lt L.nrLsrya da gokteki tannlar bu duennceyl ve g.kyuzunin erkisiyleLasariam{ oln1alldr: re Sijkyiizunun d mleninda oNrt Lann sanoyedle,, adrgokF2rianhNna gelen yiicehDn. nkrndN bin. yukanntrteleddisi.' Nunf. talnaktrdtrlar Koryakhrda res' g.rk \or oLan'olank idland,nlnaktadtr Alnxlarise.nr gokliLztrnun rannsal y.n, gokyu tannsal yaEndr' llank. mb aynr:inlnda Kanru,, rlr!Dn. dunyahnn 3 uu'ohrakda rrn,makadrlrr Gok rannsrbazeng.kle ozdeglertirilmeklebirlikre, dahavrygrn olank e'renin soDri goge ekil gokte oluran yararLcErolarek .lgrlanrnriur Ancali yaradrLretan ni9, rensilcisj olan bask. tannlan yeryuzunegondern,jslr. Bunnrla birilkte nnan insanlar yule ona bae Lardan mutlak bicimde uzaklasnanunr, darda kaldLklannda

.\hlay,. KasgrnrNl.hnrud.Divant Liildr ir liirk T.runrdi. (.v BcsLdr i\'1th!e. inr|ldlv. Dindrsr. lev Nl Ah Kr!ch.)'. s 97 93

IIl, s 177 178

L8

^,N^H^11-\R! LlLIOLOIISLNIN LURX

oldugu anlasrlmakradr O her seviDyaratlcELdlr,celi ve ebedidir' Orhun vazrtla gibi "Turk rindsi ohraL anrlnukLabjrlikie a}1]rvazrtlada Gok Drd; beLirlLldigi (anns| kavnnrmn karsrsnaY.r'h de konuldugu gorulu': nau tblt. asagrila Yukanda vrsz r$ vxnol'Igr'dx L' hakxnntallhinc yer,sul,r (amcan) vr olnatlLlar Yukrnd:ki lN ve lruladdes

Gok Tan d\rnda sozu edilen hnnlann ikincil oldugu BirtakLmaraitrrmacLlar beliiLr lean'Paul Roux'yag're Cl''k Tann ytrgansal nu ve sonuetaona baglandLgnL go'e insanlaravenr' Kou nutlulugu (Lul) ve raLihi (dtg), toplunsaL durlunlarLna veriLir' Bazentanrt noloiik ve topllrmsal duzeni saglarl ona dua edilir v' kLrrban cok savdaki ikincil gnq ise daime rLrhya da kursal kabul edLlen olarak a.tlandrrrlan, ignr dogruduri zamanieerisindeoriaya c' Tannya baglanrr'" Ancak bu ba5langte yenne taesrtkonum^ halta onLLn kan gelisneler baren ikincil o1an, birincil oLanla gelisinii sonultozmolojik dLrsuncelerin irm$llr. Bu nokta, belki d. TurL dinrnin r'e mrLoloiinin iqine cunda orteyacLko$na is.rre!etmektedn; ancakbu temel rnana qehtsi de buyik onnda peL qok din.ten etkler karEo$ gibi ozellikle sam'nizmin degiinisu.. Tann ona kut Tlirklerde hukumdai, Goh TannnLn yerytzundekLtensrlcisi'lir' ya da Gok Tan geLen ve gtlc lerir l.-urk milololisinde y;r da dstanlardagnkten Oguz Kagrn gehek n'nrn kLzlanyl. evlenenkahrama lar vardrr Bunlann basuda Oguz KaganDesrannda OgLrzungokteD geLen rdir U)-gttr TurksesindeyaztLmLg krzla e\4enmesi soyle anlrlrlmakladu: bstr' Gnkre' bir E k \& nr rdi Karanl& Tam'vaFlvannakta bn yerde OguzKagan onF viinrdu R gorduk' o b'Sn ve aldan .lahapxrlakrrogu: Kagen dr Gunesren ve Pd (ahrn'lal):ieslL iinde bn kr var.)alnrzorLtuIor CokEnzellnkr:dLlrsrnda (jo1t grbi idr' o kr: ollc guzddrki gnlse (Kxrupvrldrzt DemtrbzLk Iakbirben,var.h, 'r G.kTann agllvor GamLudt aghsa Tdrn gullryor, Benzerbir omegi, S Buluc un R'dloft'n karakteri gostr'n bir efsane akrardrgL

h1<2 ll N Orku' E\h TnrLL:dldr' s 15lllge Kagan yazu,Dogucelh'si 15 llu ilarlelericif 29.66. rf
., ^Lr.v, i LJ. 11 c lo 'l' N'Ao !l | oiLll d'\" ' \'I ,ArJr L dd J'1"'-Jd t r r r''bl L ' L " d 0 ? 1 2 _ 1 4 1l d I wI/'i{ I "

',e'
,7 N !;s!e

ll, L5(cevtrt,s 12 l4 (o:sun neint G. R.trmer,r\rii, oll2 (d!di rr.nd",. s

-,

q" ' '

/'

r'

8o

20

5AM1NIsTM1TOLOJI

sonraevlenme gdnyoruz Bura{lakahrahan, babasrnn lniiltanLn aLdlklan masalda erl(arsad'r ster' Atrvla gok,'Lrzune I anallar \ gokten Tann Kanin krzrm almah gokren yeralrr .lemine yularlamr hcak airnn vardrmLvlaka'anhkler 'lminden bnvuk kurlulup yenideng.ge Ctkari Cegnlizorluklara gbgus genp baeafliLolLrnca yandan' bir golendensonra kur ah." Goruldugu gib' br rip nitolojik morifler brr burunlef konusuvla dahasonrale alaca$mr babasrztur.me veya b,basu dogum ALiavlLann tanrrlarn en yucesi buRadlofl, Sibiryada yapogr arasrLmalarda insanoglununata ve anasl TengereKayra Kan\n 'lLinval iun varhklarrn ba5Langrcr, ve insanlan yaratilgmranlanr. Aynca TengereKavra Kanln bugun gogun onyedincl katrndaoturarak oudan evrnin kadeini idare eitigini ve ondan sudur volulla uq (bL s 26) yriksek tanrLmeydanageldigini belirtir' BunlardarliLki Bav Ulgendir" Eliade, AhayltlarciaasLl buyuk ranrLnrnBay Ulgen degrl, r'nsere Kavra Han (KayrncrGak Han) oldugunu kablLletnektedir' Ona gor.lrenin varatrLrlrve dlulyanm sonu gibi konularla ilgili mrlle.de TengereK.yra Han darmaon plandadu''" (Sahalar), Urun Aar Tovon (Urun Avu Tovon) do yukan dLrnyadaki YakutLarda yaralnlt en bLiyiik tanrrdrr Yukan dun kuzuncu gdkte oturan, donyay !e Lnsanlan ya'a oldugu gibi, orta .i[nyaya dt hukmeder ve baika tannlan yontir ]vilik ve yasaLa iyitige ilirkin k.vranlar bu tannyLajlgilidir' Dunval duzenlerve ev'enseL m ularlmasr isler. Gnnegbenzetil.n bir kansr !.rdrr' Yerynzund' ivilgin due' nin hekim oLmasn ve korunmasml isieyenkan koca lannlarln iki oglu Ye rki ktzl bafl A|a Bev (lrt To da yine iyi lasrtu tannlardr Eliade aynr !ann)l, dun)EnLn koyon-Aga)olarak verir Ona gore amblem gunet olan bu tan gnk SurlemesLyle nuimakta, kendisine.lua edilsede insanl.rtn islenne kanrmamaktadLrv bu kuul yalnrca isrisnaidurumlarda bozulmaktadLr.'' ULgeneatledilenyedi ya da dokLlzogul va da kL:dan kLmi Ba' arastlrmalar.la arasrndayalnEkalnaklarda gok tannsrmn kElarLola.ak snz edrlnekledir' lnsanLar ca gamanlar iLiskikunbilnktedir bunlarLa Gak Tannnn sanaitarihjndeki tasvirlendaha lok simgseldir Bunun gnzel bir omegi, oila Asyaila ak .y ya da boz oy olarak ,dlandrrtlan, I'urt denilen sadrrlar drr. Dahasonn da sozlrnn edecegimi,gibL, bir mlkrokoznos savrl.rnmeskeninve r3 S.Buhc, Ntry.alir Llahidtr TrirhArd.r. No 7,1941,s 127. hlsancsr," 'o W Ra,lloff, s 1enir. .l 4,6. sibirya ddn, ce" Ahmei r0 M Eliade. s 2ll. Birhan. sananizm, cev.Ismcl 2r M Elia.le, dgc, s.219.

21

'AI{ANIST MTOLOJI

etmenm benzednin eskiTurklerde tfade ediyoribudurumdaNgamsan de otdugunu .en dilindenuosozcugn gdkyuzu anlanlna getirve utu anlamrnr d, icenr. Boylece yarancrsr evrenin Nelara-nua (gognnruhu),onun Dcisi ot?rakgorulenKon, yani gunefle birlikredunyanrn duzenrni uglamaktadrr.:4 Yakutmirolojisinde, bazrarasrrrmacllann yap $ derlemetere go.e gunes, )ukabulunan n dunyada en buyuknlu tannotanUnjn AarToyon,un {Urun Ayu ToyoD, En Bq'rlk Ulu T.nrD kansrKun Kubey Ftotundur(UrunA.rlt Uotun). Duny.I rsr_ ur, lemizlerve hayatrn surekliligtnisaAlar.)5 AncakElir.le, kansrnLn degil de go g1l1r dokuzuncu kxnnda orumngokreki rann\ ruhlannbaikanmrn anbteminin8irnesoldugunu soylemektedir.16 Burada gereken cbzLrLmesj brr sorun orrayr!rtoyori goreher iki dusunce amadevirlere d ifadeedjlmisolabjlir Yakurlar, grtnesi ve af karde5 sayryor,ba,r krhrananlaan ontannisregiyte rLr rediginiifadeediyorlardr. Bu nedenle giysilenuzerinde saman madeni halkalar ver a l y o r d u . b L ',. 7 1 ' Y j k L r , , . . b e t x r . t . \ . , h r i , i , n l ' . t e , k , , , " t c g " , , . i , r . r ;t, Jrnrn ve bazen sam9an onlankaranlk dunyasrna hapsedn korurLrhlardan sozeder Onla_ ra goregunes ve ay utulmasmn sebbi buydu.Onlaray ve gnnesiuNlnntannda, hpkl Turkiye nnr ceiirli yerlerinde otdugugibj davutealarak, gnriiitn lrkirarak ry :? vc gnneqi korn ruhlardan kurtarmaya qahqryorlardr Ay ve gnne$e taprnma, ceslrliTLrrklopluluklarmda oktugugibi Kazakiarda da yaygnd'.EircokKazak etsanesr !e geienegind bu konuy, omek olugruracak k1nn, rar\?rdrr Bi. Kazrkelsanesinde eskiden gunes v a}1niki guzelt<rz oiduguanlairt_ rnakadrr: Bunlar birbinni ktskanryormus, gunes lrrn Fzunu ormalam\ !e boyle, ce arn yuzundeki lkeleroluinrg Otey:ndanay da guner yaklarmryor ve onu uzaktan yine konLryla krzdrmuya jlgili olarakakrantan Galrgryormug baka bir geknekteyse, Hunlarda oldugugibi Nem: gununde rcak kadmlangunesdogunca onaegilerek selarn verirler:3 Onacig Islamyazarlanndan Ebn Zeydet-Belht, eI Bd ve,Ta,ih isiinli eserincle Krgplann bn krsmnm guneieve bir krmrmn .la gdAe laphgmrnivayer edildigi ni belirtmekrcdir. Benuer sekildeyine onaqagyazarlanndan ldrisi, Kinraklann
L . N . c u m , l 6 ,a , 8 . . .s I l 5 . l t 8 - i l 9 " Y.v6ilyev,Sahd t"rttLn,s 7. '" M . E l i a d e , a . gs . .2 , 19. ' U 6qr, re J I I uJn/--. B,rldrg,\rdn Lrfl.ulr. lJ,x[,rr I !r lJnn., r_t . . l b r r y e v \ j r r k F o t t ,r u r o r \ . . . n i . N . , @ \ . n , , r , ,, / . 4 D r r J^ r r d d\ . r r i EilSi Sihrr !,ldtilcr1, haz gdrkTurit!e Elm.s( c,s t9o :r

r,...,

23

lURK MITOLOIISlNlN AN^I JAnlRI

ozeilikle cadrlannnst bolunu, yrni kubbebicimli otanLannda bir_ uglann eevlik lerligi bo1um, gogridoiayEryla Gok Tann'yrremsilehektedLr.Cadnn mimaride en onemli etkenvebasamak olmasl da bundan kaynaklannaktadrr Gdk Tann ya da bazl toplulukLarda zamanla onun yerinegecen0l8en, yurnn nirolojLsindeki Zeus(rannlann rannsD, Sumerlerdeki Anu ya karirhk gelmekredir. yukarLda Zaten Trirk djniyleiLgiliolarakifadeelrigimiz lomul eski SumerLerde de vardr. Anu Enlil-Ea uclusngok-ye. denizFnnlannrsimgeliyordu Bu sekli Huirler de benimsemi$ri." Benzrlikler nedeniyle bazrarasrrmacrlar, MO lll. binyrldan bu yaM, hauadaha e*en donemlerden bri Mezopotanya muoiojlsi ve ku[uru],teHi zarve Altaykulturlenarasmda birlakrmilDkLler olduguna dikkarqkmirfir. Gnn t t't daAt Tannst ja AaGnnete, Aya veYtldelaruTapnna EskiTurklerde gonilengune9, ay ve )aldE kulrlennin,Gok Tann knlrriylerli$kisi erken donenlerde aranabili.. Nllekin Cin kaFaklannagore,Hun huknndan 9ok her sabah ve akgainlan da ayr ulutuyordu Bu inan$hr radrnndan crkarak 8une9i Vu-huanlar, Tabgaclar ve gunlmuzdeYakuLlarda devametmisli. ve bu konudaki nltolojik ve dinseled(iler Anadolu Turklennde de karqrmEa e*abjlmekredir. Azerbaycanl Turk arastrmacr M. Seyidova gdre,eskiTnrklere air lanS ezcrjguminkoku ldne)du. Eski Turk yazulannda ve birrok cagdas Tnrk lehcesjnde tan, gunegin dogdugu yerdrr. Bu ndenle tangl sozcngri guneste iliskilidir ya da :r gnneiicagrran, dogmasrnr saglayan anlamrndAdrr Gumilev, Seyidov un gorusuyle iliskilendirilebilecek bir sekilde ski Turklerde, da Gokrurklerde diger gbruldrigitnden @plumlarda cogunlukla farkh,o,gunbir guneskultnnunbulundugunu beLirtmektedir. Bua.a$rrmacrya gorecdk TanrfrLnrek sfah Drkrrr Cin t'1ihgr lvcy sl1daglnesin nlkeninuzennde dogurunu lemsii eden bir davranrg olarakhlikundannoGgrna dogudan girdigi belirrilnekredir. BoyLece lsinda tannf temsiledengnn \rgrna raprlmrs olunuyorduGuniiev, XlX. ynzyrl sonuna kadar Kacinlerde goge uygulanan kurban adanaroreninde tapimlan nesnelerin gokyuzn ve gnnes oldugundan sozediyor. Turklesmii eski Sayan Ogurlannya kn atalan oidugL, savunulan ve daha sonra rarafrndan kuzeye Ruslar suiulenNgana yrldaiki kez gunes sanlrr,sozuedilenbu eskikurbangelenegni surdorerek $rgrna kurbankesmekteydi. gorulen Bu nedenle Gunilev,Nganasanlarda lsrgr kutsalk brl
2':Bk".c rli.kkan, M'roioj,, s. to4 ')r I\4 seldov.d.t., s 52

22

ruRK Mrol{)lqNN

^N^t!\l uRl

} guneseve meleLleretaptrginrsoyLer Sabrilerindinini benimseyerek ldil Unl Tatarlanndanderlenenbir durda (hil.t ya da dilek) yein, gogun, gunezamanhfln izlei belli beliGLzsezihnektedir: 9in ranfl sayrLdlgl Y* ara$alaca srhall Yq anasr as,lbikel t.arv"""ir" DaNannagiicunu ver, j ... c o 81n... llignrdebizedevd, BalLyoruzdileginLe ., m -. rJd ' ro" Gilfts sahitol " MErh eskl bLr Turk ralihEisiolan Ebil Bekr b. Abdullah b. Aybk ed Devada bize guneginbir hnrr ol.rak ri'nin senndennakledilenbir Trirk yandLlE elsanesL, gosteriyor.Bu merinde dolayh olarak ,ym da gune$raralindanya.ahl algrlandrgrnL nE oldugu itade edLliyor. Aynca erkek iein kullanLland), dlam (ay baba) ve disi karstmtzactkan qe iqin kullamlan d) !d (ay yuzlu) tabjrlen, Turk lkoDografisLnde bu guzellil<anLa)a matik ay )ruzLn insan tasvirlerineiiare! etmektedir. TurkLerdekL 5rn lfade eden tammlamalaredebiyallada genisyer bulmusrur gore, ilkcagdayagmurun meydanagelirdigi sellerin etkisiy A. lnan\D Llettigine le, K?radagcr olarak amlan bir dagdxki nagaraya suruklenenlanur, insaM beuer yanklara d.kulmur. Bahrk halindeki su 'e toprak bir sure bu yankLardakalnLs (Yenger)bu.cunda'e gustu rsrsryla,kaLrba dokulnus su Dahasonragunei Saralan ve topragrpjsLrmigi bo)-leceiic temei unsurun seklLendirdiglbu yrgn lizenne ba Tnrkee Ay Atam denilen'e adr Ay ka bir unsur olan rnzgann dokuz ay esmesiyLe, bumda ana kaml iglevi Babaanlamna geLe bir insan orlaya rrkmrg MagamnLn yafanaya daha eheri$li sLrlu, gordugu dikkar lekmektedir Ay Aiam iyi havah,IatlL bir yere lner. Bunda kutsal dag re mxgarakultune itarer edilerekyliksek yerden alq?k bir yere, daha uzak bir ihtimalle gokten yere Lnildigi kastedlhyorolmalLdrr. Aynr isLemler daha sonra bir Lez daha t.knrlanir Ancak o suadagunes Siinbiile yndrzLnda oldugundan, topragrnpiFnesi guncs a5agry,indiginde gersekleFirv. pi yimlisi Senbu ropraktandisi yaratrlLr Ay v, ile Ay Atxniln ellenmesi sonucunda
r! (h.z).lilan C"!/ata.la'M Cor.Ili/hkrw ltlh L'lh.lct, s lo8 R 5e5en r I Nadrof, ldrl-Unl l,hdannda Nevnz B^yirmlan, Ns!ruz !. Renlkr 'tnh DurydsLtu1d NdR. lhtd Riia 5,rknl8ildifll.n, haz. SadrkTxral ve Eltus K lc, s 295

24

sAirANlST Nllrolc

erkek, yirmisl disi krrk cocuk dunyaya gelir. Bunlar birbirlenyle evlenirler ve bbygor, bu (ocuklar ana babalan lece soz koDusuTnrk loplumu ortrya cLkar Etsaneye olunce onlan yaratlLdlklarL nagaraya gdmerler e magaramnagan kapanp onune A. Cay, bLi efsaneyiNvnz'la iliikilendimlekte.lir. Ona gore yaralrLmaislemi bu' gunesStratanburcundayken, y.ni 2l Haziran-20Temmuz gunlenn.leba9lamr9, na dokuz ay on gun eklendigindedogum mart ayna (ashndamart nisrn) denk gellnigtir.'' Ote yandan disinin yaratrl$raynr aya denk gelmezi cnnkir onun lummad (Basak) pismeyebaslamrglrr(23 Agustos) Buna dokuz desi Sunbuleburcundayken ay on gunu eklediginizdedogun ya da yaradrls haziranayrna rasthr Ashnda bu srralam, Nevruz'danrok b3har b.slan8cr (erkegin yarxdrlist ve yx2 donimrjLba9 langrcmr(diiinjn yandihtt ilxde eder ye hikayedeay erkek, gunes disi olamk aLgrla masaL Turklere ari bircok el-san, mr. Bu Umay kuhuyle baglannhdrri runkli bir nnnca ya da dlsi ruh olan bu llah gunesle de ilirkilendirihn\tir. Bu )rzd.n Anadolu SelEukluminui 4n zamanda sine ait biftakrm orneklerdeerkek ve hadnn rrnsiln(dajreya da rgrnh daire) irin ' de ay (hilal) ve gunegkabarLmalarL bulunmakradr Bu gekillerin Trirk ha! sanalrn' da yrygrn oLarak karsrmLza rrkan hilyelerle de iliikisi lardrr Peyganberin vasrna nnln anlauldrgrhilyelerdeana merin, bazenhilal tekli olusturulmus bir daire )a da yalnEca b'r darre icLneyerlellirilmistir guntrnuz Anadolu'snndaki MusLurn.nTurkLerin rnrGrinegve ayrn kurselhArmn nt|iannda da ba,r izleri kalm\tLrt omegnr giLnerve ry tutrlmasrnda t.neke q.rlLna' rak ya da halaya kursun stknaraLal' ya da ginesin bu dunmdan kurtauLmayaqaLr iideo Turkrle nin qegirliyerlerindegorulur. rlary t ta, girnesdoEarkenuFr rLlmasr jnanrlrr ru blki de Hunlardan beri yan kiginn evnln berekeLninkaybolacagrna suren guner dogar dogmaz,oDasa)gr gostererekseL.m lerne gelenegininbir van' s'nasLdrrve bu nedenLe sunepdogarkenuykuda bulunnrmrk, giinesedululan nygrnn iladesldir ve bereketinsaglannusL icin gereklLdrr. Degiiik a.rshmalarda, ceiirli Turk toplulukla lda re llogoLlaftLa bazr trldrzLann, yrldE kunelen ve gezegenlerin Ltade onenli sayLldrgr,haita bunlan tapLldLgr edilmekredir.l. P. Roux)'a gore ozeltikle 7 ve 9 ge,egenlerolan Venus ve Mrrs
" A. Cay, rnth Eryenehan tsq rdtu N.v,tz, ' 28 ' Anadoh SelEuklumimdrsindeki ooekler 4h bkz c. Oney. sun an.l Nloon Rornes in the Shapeof Uunln H.ads nr natoli.n Sel.jukArdnredur," ,4Darolr.d. sal,1ltl, 1969 1 9 7 0 ,s . 1 9 5 2 0 1

Olr MITOI 5 MANlsI Sdnan,n veondaall,nbn onaltrnc, yaiayan kathdaatrn bir daguzennde Selmistir: tahtiizennde oturan Kra6.nTenBe BrI Ulgen: kaunda orunD seman,n doku2uncu ves.mn,nyedind k onda gijkle yen.ydrnlar.n yasayan Tengere: akrllMergen 8,rnet b (k,inrnr) bur.da ana bulunur Bugun dahacok Altay \ Yenisey qevrelerinde kullamlan Ulgenrsmrnrnyerini -bu Kuday sozcuk bazen Farseada Ai l-.oyon) Hudaolarakgecer-(ya da Yakudarda almaktadrr A lnan'agoreKuzeybau sozcugu Mogohstan'daki Soyutlar bu ilaha bu, (veyn gelen han anlamrna Kayn Han Alraylarda Tengere Kayra Kan,yanrRad t'rik g.re mrhanellisma lofun gevirisine Ulkenso,ctrgti Kazak v. Krr ) demekredir gu lehcelennde buyuk've ulu anlamlannr icermekie olup, aury silesindeilgint ulu Yer'demekrir. Bu nokla birimde cogu kezGok Tannnrn yerinekullan an bu ya da ba,r Turk (opluluklannda belkieskiden sozcugun Yer Tann olabrlecegine d BayUlgen(ulu zensjn)olarakda kullan 4arereder."Ulgenismi geedonenlerde gibi Gok Tannmn yerinekullanrldr$kabul edilenUlgen isminin Goruldugrl gerckte Gok Tann olup olnadrgrpk belirgin degildir Eliadebu konuylaiLgili olamkioyle demekte:
...venlen o2elliklci8dAe il\kin olm\la btrlikk'.btr bnnn,nner ol.ak \t oredcnben bir llce gdkt.nnn olmad,Eru inanmak ich nedenlcr \ard,r 8ay Ulgdr dalMcok bn alhosler(hava durunru) veve.inlilik/dogurganlk rannngrbig.runLrJor, +nrku esr\e vlrdrtsutulerincogalma! ve urunlerin botolnas onu ciindedjr... coksalda qocugu Eqenin)rmrl$L vc diiDyamn sonu Abi konllardaki m lerdebr5.olii hep Tengele Kalaa HanqndiEayUlgen isebundahic ye.!loa?... Buotgu,biratmosfc! (v. rainr el dhlcrle re.in ilik) rannsnnya\aryrvas bi! grjkrannsrnnte.ini almN. drnh! ran ! hindeoldrkc. srk.Nrlanan bi. olgudur Belki de Ulgen, buynk dellerler kurmui Turk ropluluklarrnrnGok Trnn olarak adlanddlgl ilahrn dahaaz onemlj, buyuk devlerkuramamre Turk topluluklanndaki ddnnimuT ieklidir. Bir iyillk ilahr olan Ulgen ay, gnnf ve yrldrzlardan yukanda ya9ar. ULgenin bulundugu yere uzananyoldaki engellerjancakganran asabilir Erkek taman yalnE
B t w. nadbff. 5,1,,ryo lan. ceu.A. Tcmi.. c l[,s 6. A l t u n . r d r h r . w E r g l n) d a J n , . a . , 1 l r , d e l y r r t , b r l q , \ d r d , , . .r " M flbdp. >andn.D,,ev .T.r&rk!n, ) Ij. OE tJ/ )jg }!^-n I {L.F uJB,r,o7kr sadediyorveUlgen\n baz,duellikle,ine de8hiyor rrkz I OBel,Tr,i M,{dlojisi, c t. s +26 428.

27

TUnk[lrio] otrsrNrN ,^N^HAIL{Rl

pek rok ritin kaynagmoir.rsturur. Bu nedenle 7 ve I ile bu sayrlann onem karlanna veriLmigtir. Bunlardan VenUs, tani Erlik Leiliskilendirilir ve Rolrx ya gor satak s6ktugu zaman oldiren olamk dusnndlmusltir bir savascr XL yulddan lldrzlan sonra\rkh bi. yrldu olank Cobanyrldr:iyla kansonhr Bu ikrlden N{irs ise o2ellikle Krrgzlarda kdtn e&iler geuren gezegen olaraktanrnrr Ulkeryrldrlan (i'r ye' geurenyrldrziardrri dile, VIll. yuzy da il mevsLm tersine kortrmelsim getiren yLldLz da vardrr.BriyrikayL, yedi h^nlar,JupLier ya da Terrzi b rcu uyunlu k2h.a nanlar olarakalgLtamr. YineRoux'ya gore, ozelhkLe, Turklerin lanrLlann lannsr (ZtLhaL) gezegenine ve oiarakandrgr SiriusFldErna, saturn lkizlefe zaman aman lslan yazarlanndan raprlmrsur.IOrtacag Zekanryab. Muhammed b. Mahmod elKazvini, unluAidru'l Biliidve Ahbadlllbad adh eserinde kimi Turklennyrldrzlara ekle. Msleklen kendiyrldrzlaflMerihin sanao mprrgrnr beli.rirk.nFunlan olan harpve darptrr.'" yrldrzkrimelerinin ve gezegenlerin, Tum bu yrldElann, cok ve Yer]eiliskisini saglayansa KulupyrLdrzr, TurkiyeTurkresinde halayaeayan diger ismiyle Demrrka(ayis zrk y dLzrdrr. Drinyamn eksLnjni mund,) regkiledenDunyaAgacr, KutuDlLdr zfnm olusturdugu eksne baglamr (Kuzey Bazr lurk loplulukiannda Kutupyrldrzr y dla ya da DemrrkazLk 'aldut gogundiregisarhr ve tannlannadannrbu duegebaglad'g'na rnanrlr. Baska brr miueyse sozuedilenb! yrldrz,gogungobegiolup yerin gobegiyle koznik eksen aracrhgryla birbirjnebaglanrr.r5 Ulgen Ulgen, RadloftunSibirya'da yxpirgrderlemelerde, sudur yoluyl. Kayrai.nd.o goktekinc onemli ilahnn ilkidir Radloff meydana gelmis. bu konula soyleifade Tengere Kayia Kan bugnn dahi senann onyedincr karnda otNr veor^dan kirnaun yuksek yoluyla u( ilahDreydana kadenni idare edd.KaFaKanthnsudu! as.gdaki
rr DnnJoda J. P Rou, Cdk, cdk{engri ve Turkler ilc luogollardrY dtrl.r,' AntLh _T!rrkh!d. Dn." aA/., s Di er ve ii,tolo/ler,s. 143:J P Roux. C.l.nehs.l T.du,nldftlo I102 'R ( h . 2 . )o ,g, s 146 seF.n -l rJ P Roux, Gdk,Gok tengri Ytldzlar," d g:v, s. ]'tl: IldElar nzc' ve [rkler ile Mogollarda J. Finha-Ugnc, sr nne genelolamk ayncabkz. U. (HaM) liolnberB, IJr. Mltholog oJAURo.c5

26

OJISININ ANAIIATLARI TI'R( IlIITOI

ya da Demirkaztk denilen KutupFldEinakrcaengellerden bin olanAltun Kazguk yedinci, gognn dokuucu ya da onaLunc' onun BazL tasawurlarda dar ula$abilir. (Cizim I). kannda oturdugu belirtilmektedir tasaq'ur i$an sekhnde U]gen,Senellikle Allrn kaprlrsarai'lve altrn rahu bulunan ozelltelnogafikve sanatsal olarakUlgeni ifadeedenqesitli edilt Ancaksimgesel in akrardrgr Anohin ele ahnmahdtr. olarak gi olannesneler de bu tannmntasvirln 8eolduguda goruinr' Dualarda srfah belirleyici bircok Ulgen'in dualannda Taman (ht] (AyasKaan), gnnliuc[ (fttnnrtci)' yz Parlak(At Ayas),ParlakHakan v:rkrcr (ydlgrn(r) gibj ifadelerle nileienir' gehri), simgekri gore Aliavllarda bnemlidir.Anohin'e kurbansunmak Ulgen'e ceij!]i acrlardan (bq{k bLr ue yasLnda Ulgeneuq, altr,dokuzya da oniki ylldabir loren yaprlarak, ngmen kurbanr beyaz) bir k6rak kurbanedilir' Anohinbelirlmemesine olasrhkla le refahdurlxnmn yer aldrgL, bolluk,bereket kitlesinin bir haLk kesen ve kalabahk kurb:n su' gore, Ulgen'e Eliadeye edildigitoreniidareedenkisi iamin olmahdLr' donenleri hanc, Gok itaret eder' Baslangte onun Gdk Tann olmadrgma nulmasr Tannyakanhkurbansunulmam$ur. yaradF insn !e dunvamn Olgen, kabuldilen Bircokyerde ezelive ebediolarak yrldvlan idareeder.Gokkuiaolrylanmduzenler, luDda batrol: olnari atmosfer o yamtmDltr lEanlann ve gobeklenni kirpik batlannr, grm,iMn ve halwanlann yasayacagl yerleride yoktanvar edenodur (muhlenelen kamal)krstt. Buun Kan(veya Karakus Olgeninyedi ogluvardLr: (veya PakuKan),Er Kanm' Ya -Kan,Baktr-Kan PuraKan),Burca-Kan, dneml! tarihi bakimrndan Turk sanat olmast birinin Karakus Frkekevlatiardan (kartal) son drece lasvirLei yrrrrcl kW vaygtndtr' dir; runku sanatIarihimizde simgesidir' Gok Tann'nm sonra deginecegimiz daha Kanala)n zarnanda sibi dokuzubulankrzlarr,Akkrlar ya da Krvanlardenilnilham ULgenin saytlarr elbisesi tozler' Tamantn kukla bilininde yaprLan perilridir Bu krzlan temsiLen (bkz.s 7'1) iligtinlmekteydi uzenne olannarya,?]n Yqlh lnsaniankdruliktn koruyan ve bayarveren bu ruh mnn Lllgen tamhndangonde elUlgenansrnda bir ruhtur' Alnca rnsanlarla rilmii ve ondansuduretnis goksel Yiv&, Ulgen in enir eri kE bucilik gorevigomr lnana goreFman dualannda gokten alanbir tanr'haberler boz alevolan iut srrnah,dizginig6kku$gr,kamcEr

28

tlnn Ulgent ulalndk icrn izledi$yol Cuin L AftayIiamarun En aluaoniindeares cadtrbullnmk' Fnan ve klrban sunulan 'dr llenl. , u ( r n J u r i t J r , l J n d u C. u tmrn,n r.rD" 9rrl' ve kurbanedikn ar 8oruluyor. derisi nu Gacr) Bumd. kurbantn bn kazrkuzerinekonulhur siman dokuz d.u, kay'n agac'nt krlana.akgdge bit hnnyla kar Agic. okug,nda c&ha)a b.slar. a5r ve karn ag&ndlki dal s}1sm goe dokuz yerde konak' lar sonn saman ilh bylz kumla.rkrncisi mri kunla knpl, !e ucnncnsn bulurlannaEsrnd.bullnan !c anzdcn gecc. Burada. c,knklansonn kurbanctig, .u stnmak tcin+lci olalak

29

NI1TOLOJI sATL{NIST

ruhlar, koru)rcn neleklene

insantaraeilik edenruliardtr. BLraradaiyi insanlabulLuianlann,tani akrularn yasadrklanat/cennetbLrradadrrlad nn, dogm yoLtLa bu ruhlar, yaFyan insanlann lofun aniattildanndancrkardrgrnnza gore cennerreki olup bir sure sonrayan rann halne gelerek gerekdgrnde hayatt,ki akrabala' ataLan 1r nna yardrn ederler Yayrk\an fazla soz etniemeklebirlikie Yayrlt Han\ ELiade'nlnneden Denizin bir nokra olarak kalmaktadr. Yalnz Radlolf, Efendisi olarak sundugu anlasrlmaz Yer'SLr iannlai,/ruhlanndansoz ederken,bunlxrdan Talay Kan,, 1a9ms AhaylLlarnr sulafln hanl anlanrna gelenYayrkIlan dr denildjgrni belL jr. Eiladenin so, euigi tn aynca lamann YOak llltn buyuk b:r olanhkla bu Liah olmaldLr ELiade,YayLk esrik yolculuguna9*ln.dan once basvurduguyardLnc ardan biri olan bir ruh ya da tann oldugunu ifadeedef."r Hotnberg, Yayrk Hrn\n Tuian Prensi oldugunu, yukanda anlafilanLara benzer yuksek bLr dag uzerindeona klLrbanvrildiginl, .LunLrnkLr lorenlerin yaprldrgrm, hncL gunu rorenlerinde ev ternizleM (anndrnna)a)1niisin bu rannmn sagrLidlgrnl ve bazenolunun akltgl halaanlan gen getirmsinin islendiginLsotLer. AyrLcabir goturdu cocugundogumu Lcn onlln bir nhla bl.hkte tannmn mesajrnryeryuzLrne gunu ve bu ned.nle kendisineYayuqiUdj&tshi) denildigini de belLrtmekredLr " Bu son bilgi herhaldedxha eski d.netnlerden gelenUnayla da ilgilidir.

Sryla
A! gozli kartal da denen bu rann/ruh yine gokselnhlar srn lndandrrr jnsanLankorur ve onlann arasrnda Fiar. Su, ay ve guneiin parralanndanyaranlmDor ALrayl ara gore bu ruh insamn hayatinl degerlendi.irve hayaLrnda gercekiesecek degjsik likleri haber lerir BLrlazden ikj dilli kkene han (rkr lrld r hddn-hele) adl veriLen bu goksel ruha, bu bLlgilerinderlendiAil1lLardarakr sacLsr yapryorl.dr. Aynca Ya yrk'la birlikte kurbanrn camm Ulgene goruren bu ruh, esrik yolcuLugund,gamanr, yolun.lan eevimek rsryecek koru ruhlardan korur. Karhh SuyLa ile birlikte goriLnenve onuDkinebenzergorvi olan bir ruhrur. lsareri bulali

'r

w . P v r d l . I l . d 8 . . cl t t . s 6 " M Eha.le, Birkan, s. 116;W Radlof,,.{.., c I'.s 7 !n,ranr:,r. cev lsnret o/Al1ldftr U. Myrhdloty Fintu,Ugri. 0ro*o1 not,"tr"'g. rhr Srb.ran. s.165 166 "

3l

rJR( rrrrorojlslNrN ANnrulrrrur drf. Aynca ropluiukland ve kisile.in yaradrlDrnda yardhcL olmus, aite ocagtnas kil vermig Ak Yayrk oLarakda anLlLr Yine lnana gore Yeyrk rehberlik ernezse9arun goklereqrkanaz." Ancak bu durum tart4maLrdri ctLnkusananh goge qkma, srna yardrmcr baska rannLerve ruhhr da bulunmaktadLriYalka arfedilen cefirli ozelliller brrka nnnlara da arlediLir Arohin, ALny|lann YaIk dedigi tanndan daha aynnnl soz eder. O kotulukler den korumak, hayat vemek icjn insanlafln arasrm gonderiLmLglir ve onlarla birlik te yaiaribu nedenleKuday adr),lada rrj'lrr Ulgenle insanLar arrsrndaaracLlLk ya parLensarnanr kull?nrp kLrllinmdr$ sorusLrna ya lL aramakyersiz oLuri qnnku in gannnx ihryas loktur. Bu d.r buynk bir oLa yagryorsa, sarlar arasrnda blr aracrlLt(Ia gosreri],or snrklaqanan unsurlrnun bu inan)9a dahagee.l.nen.Le eltlendiginL Ote yandanyine.^nohrnin YayrkkakLma toreni dedigi saqL toreni de Llgi ceki cidir lorn ilkbaharda, davarlann ve krs.aklann sagrlanilk sutuyle buLgulu 1o nrtrnLnasrndanoLusturulan lapamn saqrLnasr seklindeyaprhr Bunun bahann geli' Fini kutlama (Yeni GiD{'lenxz) uygulanalanyla ilifkisi olduAu anlairlmali|adrr. Nitekun bu torendede gelen)aln leydah olnasr ternenniedilir Anohniin su tespitinh de etnogfaflarve sanattarihcileri icin onenli oldugunu

Yay&naoLnabelaz tuma5ran ia$ir (pur)l'ap,lrrbu fura belaz5ennor b.i, kulak,el, ye ayak kuFokkonllur Ayaklanna kr 5entdihilir Br fnriar (kxklah.) linni ya d! oruzkadarolur HepsibeJaz krldan orirlen blr ife uhm6k ar hur agaoanrna Eenln ain ark, laDfrndal.rki

Radlotlun Alraylafdanyaptrgr derlerneLed Anohin'in aktardrkl.rrrylaulu5ma yan yerle. vardrr Nltekin o besincL katta en yuksck yaratan tann denen Kuday Ya yucinm buluDdugundan s.z ede. ve Bay UlgeD'in rki oglundan biri olan Yayik'tan dahasonra b.hsedLtir. Radlotlun derlemesindebu birincj oguldan aynr zamarda May'ana olarak soz ediLmesL ilgineLrr Diger ognlsa Dsaniann hanisi ve prn sryr' yaladrgi yef gogtu uquncukao' lan May at! olarak belirtilir. Ulgenln ikj oglLrnun dLr ve burada alnL zamandaTnrk miLolojisiicnr .rnemli bazrogeler bulunuri .rnegin yasarmnkapagr oLdug kabul edilen, Radlonun deyrmiyle sut-ak kol (soL)ile onLrnyanrid.r kursal bir dag obn Snro DaALda buradabuiLrnur.Soz konusu daAda tedi Klrday, yani yedi t.n!r yarar Bu rxnulann rebala , YalucL (yararan)denilen
r! A Jnxn.Idri]1tp s ll 14 v. 8r8!in.ldDrdni:tr, rr A \i. Anohn, Alky lur.nhAnr Ail N1ekalcle., Mdftdl.hrr lhrl.mdr

e\ i\ lnan, s. 115.

30

TUR( Ml rOLLrltslNtN A\AH^ I r^Rl

olasrhldrdumandrri ciLnhuAnohin'h derlenesulego.e onun adma, cadrnn tepesin deki ankhktan ocak|. buLuDaD atesirzerineduman !,kmasr icin s! serpitLr.

5amrnrn i(urbam baFtann Ulgen e rletenee bu tannmn elcisisayrlanrultur; yer u| p, ,4dg .n>.m'n 8^{' ,..la rJl onuro pe.'- | g''reubr, I Sunulankurbam da alarakalnn lahtLnda orLrran Ulgen'et.rkdLmeder BoyleceA1nn, kaz,ga(DemirkazLL/Kuzel yrLdrzD kadar geleblLma olan Famana gei donerkenuze(suyla, nne btnecegL btr kaz re.Llir Samanve eiliklileri Karlk ve Yayrk), Budist ve diger Asya DitolojilenDde hnrrlann/ruhla.rn ya da nnemli kisiliklerLn bir hay vanu srrtrndabir yerden bir yere ugnusr ya da gitnesi gibi bu hayvanLn sLr[na bi nerek yeryliztne nrrlef

Eaa iarnanisderin gijkrelii biilun olayl.n Ulger'e baglxmalafln. ragmen, binakrm sananistler Sokle ilgili kimi unsurlin da ilah olarak kabul ederler.Yrldrnn rannsr bu gruttandrr. Yerdekiliotu ruhirrL i:leyen bu rann, k.tn ruhLann saklandrgrvar sayrhn agaclan alelDi gonderir BoyleceuzerLne yrldLrLn .lusen agaeunbir parqa almp saklandrgL zamano pareanrn bulundugLr yere k.tu ruhlarrn ve cinlenn gime mesi saAlann$ ollLr. BazrTurh topluluklafl yrldrrnn LanrLsrna snt ya da ayran saqr ediyorlardl Yrldrnm Uygurlarda da kulsal sallyordu. UygLrrLar yLldrrLm du5er ken gbge dogru ok atarlardl J P Roux, Tahiacrlannbazr inan$lannlr, Nssreddin Hoca hk.alanna ve Volga Bulgarlanndauzerjneyrldrnm dusen evin, ieindeki egyalarla birhkte lerk edilnesi gerekrigi lnancrnadayanarak, gok gurlemesi ve yrldLn mrn, Iannsal bir cezalandrrma oldugunu rddra eder" Y Vasi\'ev, Cagrlganlcci (SahaLar) te nin Yakultarda yrldLlrn rxhu oklugunu belirtmektedir,alnL eserdeayn ca Eth lseite/g.kgurultnsuruhu olarak ailarrlnai.radrr." K.tt Rehla'r Sdldt T.rnrrdrrl. Yuhdr DunldnrnHdrl.lli vc'-en KEkanclk, durrnanhk v acrnasrz|grnrannlan olan llbis Kuha re Ohol Uola, Ya kutlarrn savastanrrlandu. Aynca gdAun cesirll y.rleinde bulunan ve jnsanlam e

l(is'leJenY dmm, ,lnrh Dorld ra C.l.n.frnl lnj,lunlarda I l, Roux,Tlirkler( l\loAollridr 5n:lngu, 1106 Drnk r w ltitolorrkr I.n YyesBonnelo,y.s 1: Y vx]ylev,sdha Itrftl.t. s 7

32

[ilrorqJI 5,{\rANrsr llagdan Buu.ay royon, 5it11hastahklan gonderenkoru ruhtar olarak (Yakudarda) Dohsun Duyar, Dalbar Cuonah,CaadayBolloh, Kere UbahaLaah Harun ve Cabega Buuray Toyon'un adlan srralanabiLir Tnrk topluluklarrndasavai iannsr ohn baskarannlar ve kahramanlarda vardrri omegin Erlik bazensams tanDsr kinligine buninnr. Chih yo, Aip Er Tunga gibi kahramanlaflnda bu konuyla thskisi vardrr

Dnnya)Tannlan ve Ruhlarr Yer-su(Orta Dunyave Agagr Arrklamalar Genel

Orhun yazrllanndakibaz] satrrlada Yer 5u ruhl:n ya da ilahlaflndan bahsedilnt<-

Yukandaki l urk lannr (ve)Tilrt ku$alyd vesu (ruhlan) s.) le )apn4h Tirlt lalkL yol<oloaln drlt, halk olsundrye, babamlherisHaknn! (ve)anlen llbilSe Hrru'u go8rjn tepesnrden lutup (daha) kaldrmnglar mhakkak ki.1' )aksege Kara,veranlamna gelen YagrzYer ubin, Orhun yazlrlannda lnali gok" ihdesiyle yan )ana gecert bu husus G.k rannl anlaranbu eok.,nemli ibare yamnda YagLz Yer'in, dolalsryla yer rannsL(ve nhlannrn) onemini g.sremekiedrr Cesjrli ara$rmacrlar Yer ya da Yer Tann kavramm difi olarak gonnekte, buna b.rglLola rak da yer ilahesl deFmini kullannMkradirlar ,Ancakkimr arastrnnacrLar ayn brr yer tannsr (veyr tanrLqa$)olduAunu kabul e|nrmekredir. ZannederLz ki, bu konu dakj bilgilerjmiz arrnadrkqasoz konusu husus tam acLkhga kalusama)acakrrr. Yer-Su ruhlarL, uzerLnde yaiamlan yeri iensil eden ruhlar ropiuhrAu oldugl irin, daglann eleklerLnde, nehirlerin lsynaklannda (prnat, denizle e 's olururlar. Bir gortl|e gore sayrlan l7'dir Ebn Reyhanel,Birrlni, e:]-Asarnt BahiJeM et, (rninLr'/ Hairls adl krrablndaKimak ulkesindebir dagdabulunan bir prnara raprtdr $nr royle anlalryor: KinaL rilksinde Menk0rdenendrgdabu g.l gibi bn hd, sn g.zu lirdt Bu Eozrn hikran brlyukbn krlkan gen,5ligindedir Suyu,Az,na kadrr doludur Cogudrla bu sudan bn o.duiee,Iakarbirpanmk dlhi ekslmezBtr Eozirn yanudabu nt nzennde rcdeeden btr adxnrnalaklannn,pnnakhnyta beraber rNcllrnrn !e drtr.inin 'z' \rrdtr Ogu2 Tnrkl.ibunlangbrun.e rcde ed(ler I'
+i

T. T.kn, Orhorya:rrldn, s I 1 ((riltigin Yaar' DoEnylzii s:!r Lo l1) (haz.).Lldn aog,utaaldnnaaijre tnrhlerv Lntt.utft.t&, s. 195 R Sesen

33

[nTololr s,l\raMsr yor. Ozellikleher yrl aynryeregelerek aym rituellri tekrar eoneleribu konuda yer btrakmryor Snpheye Mrirldh/in1ri.dftt'l-A/d,? bahsedrlrrken ldnsjnin ^"tzfienr'l kllabnda Kimaklardan bilgi verilnekredir: yen hakkrnda yukandabelinildigigibi bir ibader altlaiafindadn Dagn baanda mem(denbuyukbir tur Lrlan seh.i }!k*k bir daEh Buharalinrn h.lk'bu puta taparlar. ona adak Lnra edilnisri. adarlar, herraraftan onu Tnrklerin komsusu Cinde ber dagkultunumeydam serirendaglannhepside gibr oldugu agacla kaphydL ve uzerlennde Tao rapna$ bulu Tlrklerde rok sayrda re Ahbaru'l. Kazvinlnin,unln Adni'l-B]d'a baa isimli esennden bar ifadclerse el-Birnninin esennden aldrgrnr belirtiyor), bEe daguzenndeki her sOu ifadeleri yin kutsalya da orcmli oldugunu Bu, ahnoladrgmrparcasosremekredir asagLda ve yadatasrarasndaki iliski de gonilmekredir: da kutsaldaglar Tttrkdiyannda birdagva.drBudagdaD koyunlargecerken nmakhn raslan nrup dx
yaBmur yagmash dile ayakldn yrnle whr 5i

qrkanmagara Tureyil konusuyla iligk'li olamks* srk orLaya kulru de (bkz.s. 24) bu konuylailgilidrr !e kuntaninrcmeefsanelennde de gorulur Belkiyabancr ka)'nakh olnaklabirlikteGokturkhukumdarlanndan binnin magarada geyik iekline girmistanncayla benberolmasrnr anlahnefsan.de de bu husus nrSulanrr Oreyandan bilindjgjgibi kuntant[reyisefsaneleriyle ili$kisi bulunan ve Turk lerindusmanlanndan (Ergenekon) kaearak srgrndrklan daglann arasrndaki bolseden kumrluilannr anlaran ve cokrurk donemLne dayanan Ergenekon Destanl da renrel, de,dagve yer kultleriyle ih$kilidir Ancakb desrand. Tu.k ko,molojlsinde onem, li bir mout olan dernirunsuruda Lsinicinegimektedir Nirekimbir demircinin onerisiyle Tu.klrdagda bulun.n bir demiryaragrm enrerek srgrndrkhn terden Crbr v aralannnlopraklanna inerler Yerunsuruicinegirendenir eskiTurklerde kutsal sa) lyordu Bununen buyuk
$ R sq{n (haz ), a.8.d.. s 106 It R $sen (hrz.). age , s 147 Sesenina}Iren.,n 96 efdnda q$TEiyenlan. Eb0 Zeld el'Bclhin,n anla(rg,nabenze!btr hlk )de Ge,Turk ulk6indekr bir dagda.Turkler rou kat k'p da yadnru.yrg@,n d,yc hayvanlannbmaklannakece ve yiin bagladann$ Tlinaer bu daAr ras,ndan suyunicinde harekelcrrndek yagmur yag aldrktanparcalaususadrklahnda

.4NArt\ n,\Rl r-R( \rnlnollslNlN Yer-Sunhlan (veyailahlaro insinlarla ilgilj pek qok scyi duzenlerlr.Dag mh' lxn da bu grubrn icine girer Hayvanlann cogalm.sL sigl'k, korrllLikLe.den korun nu onhnn sayesindc olur Yer-Sr mhlan da ili ruhhr runresinden olup tbz yenne Eski furklerdc yer kirlrle.ine brgl olarak brrgok inrne gehsmierir Bunllrdan biri de kutsal dag ilc ilgihdir Ku(s;rldaglar yeryiizununnerkezinde yer altyor ve drnyamn ekseninioLusturdukLan kabul ediliyordu Eski TurkLerdekural olarak ta nrnm$ cesitli dagl.r vardr. Bunlann cn ranrnm$lanysaOtuken dag|k ve omanlk nl.mydr Buyuk Turk devletlen bLrr.vrdeller merkezryapmrglardrr: . 5ihdi de tesar olnikrz,n T .k hnenl Ori,ke!onrunu a oixru. ise llkede nrih.er

Ortacaglslxnr kiFaklannda Trrrkle.in kursal daglaralaprklanna ,a da onlara saygrgosterdiklerine,b.zi torenlcri daglarda)-apoklannzdair bilgiler vardrri ome gin Gerdizi, Zclnu'l Ahla, isimli ku.brnda Cjgiller ve Tnrki9lerden (Turgisler) balisederken konuyla ilgili olarak iunlan sbyliryor BunlarTurkirldolupbozkrdaotururlxr. Bagka Lic daA.Fe Ulugdagderld.Burasr ku Cnkrir.Burad.n10000srvanekir Bu dagbatkabr daA.bn$ik$ Turklerbu so, nuncudaga taparlar. BudaAadmldnll ederler. Bunn'nAllah'n ikadetgihrolduBu' (zanlannd.n) " llahiseonlannded'klenDden nu soyledr munezzehft. Aynt yazar krtabrnrnbaskabir yerinde Tuguzgnzlann(Dokuz Oguz) ulkesinden soz edefk.n sunlan soyler: Tugu:Euz nlk6n . )eryrizi,ndeki diAhnn cn )aL*E brlunur. Eunlar bu dagda dua ededr, adaklar tulirl.r. kurbanhrkc*rler r{esi sencqin yeregeldiklen zanDnb' dkt,klankoniklervcki,llenn.lduAu Eibikild,gLnt mzg.rlarve yagnuild trratrndatr 1q drgiiikiige ug at|ln.d,gu gbru.ler nzere dag. tep. ya R'r belgeolamk kullanabrlecegrmr: bu iladelerden.nla5,ldLgL dr yukek yerler Turk topluluklarrnd:rbulukiuklennden ! soge olan yakrnhklanndan dolay ba:en Lannolarak kabul cdilmig, bazende nmhiemelengoAev ye.e Sozu edilen kaynaktakiikinci Llade, ibade! edilen alanlar ol.l.ak liLrllanrlnnsLardrr r(rk alanlar ikltr e ve.nemli klsmr dag. bircok Turk roplulugunda duzeDlenntis repeya da )rksck y.rlerd. btrlunan rap ma yerlerinurlarhgtn arrk olarak goslerl 's xullrgn y:u guncycephesi, rl. Nxmk orkw, EstiIr r Ydrdrn,s 23 24 ,

l4

aNAH^ Mrror.JlsrN|| rL\Rl liJRX sebeplennden bin de Tirklerin )rnlannda demrr yahkhnmn bulunmasr\ bunhnn Altay\n Denircilcn olarak anrlanTnrkler rareludaD islenmesi, ozellikle silah yaPmLndakullanrlmasrdrr.K.!u rul an kolduguni inaD an dennr, belki d yuu ytll.rca, yeni olmus nrsanlarn bekLerilen cesedLen uzcnnc konulnustur Ore )an d.r demrri irleycn ve on. set'l vefen denirciler dc ajnen ka,anmi, bircok elsan. ya da hika)|ecle yer alnrlsor Haiia bazen Yakutlard:rkiK,Ad) sahsr glbi demirci 5r ustalannrnkorunrcu ranmsrndan bahsedilmisiir Denirin ya dr genelolarak madenin kursal sayrlmaebiska mnolojik cevrlerde de stk stk kar5unr:a qrkan kutsal krLrqya da brgak karramDr halrlarmakradLr Bu kutsal krhq ya da brgak rnorifiyleilk kez Cin resn)iririhi Hdn-ShLi da Hunlann krr ban loreni anlafilrrkcn kxrgrlNr)oruz: Han Ch'ang!eChdlg DeDB brlikr shan-)r vebtryrk n)onullarik d.gdanNo Nehn nin dogusuna indjler Kurban etmek naked,yla.,aycbeyizbu ar koydula.. Shar-)a, ChinSlub(r$ (k,lqyla)bi! neral kasrk ald,!e (rrn kln,nD simfla karlsordr o zanan LaoihxngShlr-yii ulafindankesilcnYuechih kn]|nrnkafnra$. tckr kabrohnk kullan,l,)odu Bnl,kre ic.rcklor )emini{rile. rr Ancak anlauhn bu hrk.ye de eesrnda )-.f unsrn'yl:r ilgili olmasi gerekirken belki de rannsil bir nesncoldugundandolayrya d:r rengrndenorirru b4ak .!a dr llLc goge kurban torenr esnssrnda kullanrlnrgrrr. Chu-tlrin Kaonun araFrrrmasrnil yl da k,l,cr (muliremeler sorc, soge kurban torenlerindekullaDrlanChnrglLr brcagr mce deDile. iki rartrtr l(eskin krsr krLre) zananla bir ruh ya da ilah haline gelmiFrir. lnan$a sore, Ching-lu zanun icinde gogun dokuz kin,ldan birnde bulunan bir trh olarak kabul dilniiti. Tcleur Turklerinde ka.Fn za arkanhlng,1]hve Dogu Turklstandaki gingrah(ktrqrlk brcak)sozcigunun bu kutsal silahla llgili oldugLrsanLhr Oie Fndan Herodofun kirabrnda kan ve sambr ken5rrrnak igur kuilanLldig soylenilen dh,ndhes, br rip bir krsa krlcr ifade edi,vor BoyleceTurklerde de yava5yara5 geligenkutsni krLc motiti. Cemen mitololisindeki Kral Anhula \nlen ve insanr dunlamn hakuni haline gerir.n kutsal krh! ekanesnrde oldugu gibr A\npa Hunlir n d a d a g r u l c . e k r . A t r l r n . r r erl r ' l a r . r t.r Anila ile rlgiLibu cfsine Pnsl<os ve Jo anetln anlaurklarnda yer ahr Buna go rc kutsal sayrhn Arcs krhcr bir cobamn v.suisryla Altila\ n eline gecer Tesaduten

" Y. \dilyer.sdk Ilr rri.5 a jr (: (]AJ. c K&, " I he Ching U ShenShnnesot Ha. Sword \\irEhrl in I tsilng nu Religion." \'. $fl L l!60. r 221

l6

sAIL{NIST NiTOLOjI

bir de\rnin kan danlalarlnr rakip edencoban, buldugu bu krhcr kotarak Artila ya getii. Hnkumdar bunu, llah !arafrndandunyr hakrmiy.tinin kendEine !erildigi' ne darr bir isaretsayar Bu efsaneces'rli kaln?klarda degisrkiekillerde ,nlarrlrr.e Son devirlerde Turk roplLrluklanarasrndayaprlan arqlrmralarda tespit edilen yerin onemine iliikin bircok sey anlanhr. Sedestan,hikaye, nMsalve efsanelerde ldova gore Koroglu hikiyesinin Turkmeniskn degiikesinin rlk ieklinde Koroglu onu ter dogurrnu$ olur. YakrilLann mezarda,yani topragLnrcrnddogar BbyLece Olonho hikayelennde,zayrfdog.n kahramanianntopmga bastrilarak ondan aldrk' lan grdayla gnrbuule$tikleri, gu(lu bahadrrlarolduklu aDlanhr Dogan qocugu ya da z?yrf !e hrstll olrnhn toprakl. temaseuirrop.agm nzenneko)ma gelenegi me gibi uygulamalarCinlilerde !e ba,r eskr Avrup, kuhurlerinde de kargrnr?a crkYer kuhuyle ilgili bir efsanede Cinli h2a asrk oian Turl( haknDdaD soz dil ve kutsal sr mektdir. Ci.liler, krzr Tlirk hakanmanemleketin ortasrndabulLrnan reya kayasr)kendilerinc v.rnel.i kaFilgrndx flan bir tair (nuhtemelen yada ta5L verebileceklerini soylerler.tsu ia:a sayg gosterildigi,anun (yi da taprmrken) ulke' de bolluk ve bereketolunnus. Hakan tarr Yemreye ra.r olur. ParcepercaCine gorurulen lasrnson parrasrda girikten sonranlkede felakederbxslarl SizCinliprnssimrle cvhndinu,btzin desi:den bra yr(|DhnnE $remekicin no kullrn,ln:mak'adr 5L lanmEolacak. lzin nruhrelem nrmleketnrzcc h Lrlh raslan zinyenn,ze dedih ve T,An ih rn,iul,r Bu taslan al,p bE bu mshn degcrlendtrehm, l:akiLu5la.qok bipkt ve Cmc S.runnennken'yokru. Cint gbtrmek is'ediler. Bununijzenne hila', nrese ve.ipyakL,tr,uzerlerine sirl di\kuphelxN kuqukpdc. s5 lah ayrd d ondm $nn dr bu pa4alan alrr* Cint gitriler Bu olaydansonr. kuslar ve ha)ryanlar ruhafruhal bagrnnayr baiiar. Ulkenin ba' slna rurlu felakerlergelir. Brrcok kagana.ka .rk.Ia olur. Bunun uzerineUygurlar merdeketlerindn alnlmak:omnda kalarak Koqoya goc edcrler

Yer ilahlannrn en kudrerlisidir Dunyamn rnerkeziDde !e ucu Ul olduAu varsayrlan 8en1nevinekadar uhian btr calnn (dunya agact bulundugn ye orLtrur onun so Kan ve Tmir Kan isimli iki oglu vardLr BunLar.insanlartar.frnd.n sunulan geyleri
'4 55

v. Hunidn.cev S.il B{llr. J 1]O S. Eclu.dt, Efdn.d.Ar,id .4rrrla t-rau,t!h,rr. \ 26 M seyrdov, Can 5anun,rl)lu a;dyna8idnM

37

sar!\NlsrMlrotoil r o r u l . r l , l e r d e n r " r n r z . c y .. n ' " n l f l I r t . . yan ruhlari Odun Haan ve CrnisHaan, dunynnrnyoneomr icin gerekli olan yasalan ilahlar: Crlga Haan Toyon ve Tanha Haan Toyon, kirinrn dogunNndin drizenleyen idbaren k.denne hukneden unnlardtr. Aynca Knruo Cohogoy Toyon, iannlann kana atlanylailgili ve aynr zamandagenelolank arlann taDnsr,Uluu Suorun To YNkutlarda bunlar yon, insana can veren tann, llotoy AIr ise hakmiyet tan.rsLdrr. dan baskada yer-su ile iligkili rann ya da mhlar vardrr.5q Umay Umxy hakkrndaki en erken belsel.r Tanncaya da diri ruh olarak eLealabilecegnniz dir Tonyukuk yazlrnrn 38. saonndadurmanrDcoklugu karirsrnda Orhun AbideLen gen donmk isteyenlere Tonyukuk'un verdigi cevabrnbLr bol mLlndc Umay zikrc, dilmektedir: (Buhlan kadat selenl$ '(9.|i) -(du) dcd1lcr. (rna pek de zo'luk) hFsemedild TannUmay, Galiba, Kucil Ye! ve Su (ruhldnbrze)yardhcr ohvc(lilcr N) kxq,yo . u n L J d hn . r > r g y l a d u n v r y r) e y r J n I

Tonlukuk un ikna edici konuimasrndan sonm Gokturkler sav.srka:anan larxl olur Kultigin yarurnLndogu cephesinin31. sannndada Umaydan b.hseditmkredir Uday nisaliannenHatuDun kutu syernde, kard$nnKuligr] erkeklik !d,., elded ti. Ona[ryashda, amcon]lakatr,ndevleri basa,rlar i(in soyle kazandr."' Sozriedilen bu pareada cok Tann]'L remsileden hukumdann hinlmrnrn d. Umay\ temsil e(igi anlarrlnaktadrr.Kuiunu ashndi Unraydan alan H un onun yardrmr)li Kliltigin i dunyayagelirmir, Kulrigin de bu kur sayesinde :amanr geldiginde crkeklik adma sahip olmuFlur. BuradaDde KorkLrfra& gorulenbir erkegin adLnrnsonralart yararhhk ya da kahramanlk gerekLire bir is yap kkn sonra konuln.sr gelneginin eski bir qeklini goruyoruzi cunkir bur.da erkekl* .dr bir saman ya d.1 ozansayesinde degil Umay s.yesindeelde ediliyor Bu iladelcrden.crkqaUmayin kadm (anne) ve cocuklarlailgili bir rannra ya cli ruh oldugu belli olnakradrr.
!

Bunlar hakhnda bkz Y vastLye!, yc gore br iLihlidrn av t:nn! rl^y d 8 s., s. 7-8 ti Lir.te Balnay G,c) gognn doAu boLg.endeorurur. rarhlard. ve omanhkla bulunabilir rc ona si Fh mandi kurb,n ediltr A\'tinnsn, .ri btr rinn sayanalanmr.cry. 8oE, bu son orcl|, grhdendohrl o slLnda btr yer rannsd,r Bkz iu. Iil,ade.,sa,un!?,r.qN |'rerBtrk n,s 2t9

T. Tekin, Tun)'lhfitd:rrr, s l6l7 "' T Tekin, orfuh Ydzrldr, s l7

39

ANAHA IdRI( MI IOLOJISININ N'\RI

nemnuniyede kabul ederler Yakutla.dabu Ahayh ilahrn yerinAan Alahcm Hotun denilenbir ruh O.ta Dunyann en buyuk ruhu olank anrlr. Insanlar,ha'"ranlarre doAanh koruyucusudur Buluk kalan agaclannda oturan ve olluk-ye9il alanl.rda kasrrgaseklinde gezenbu tann, insrnlann ekolojik cevreyi rahrip etmesineCok uzulnr ve aglarmrs Yine bu tannnm orlar, agaclarve diger bitkilerin ruhlan olan ogullan ve kLzlanvardr Bu nun d\md? Eliade, zanan zanan yere inn, sonsuulugun guclu beyi olarak niteLe nn ve dunyadakivarolusuremsil eden bir tann olan Ulu Toyondan b.hs.der 56Bu da belki Yo Kan ile kryaslanabilir Talay l(an Denizlein hakimi, olulenn koruyucusu!e yertuzundekr burun sulann hukundan drr, Altaltrlarda bazenYalk Han olar:k da annrr. Evi onrdi denjzin bi.lesrig yer ddir Ele aldrgrm[ bu lann Yunan muo]ojisindeki, deniz iannr Poseidon(Neprunus) ve Mezopolanya tannlanndan Eaya kargrlLk gehr Tam olarak Talay Kan'laaynt niteljklere sahip olmasa da Yakutlarda,suyun te mizligini, bahklann cogainasrnrsaglayanbir ruh vardrr (Y vasilye\,e gore Kuoh Bolloh royonrukulaan Ayrr).r' Radlotr,Talay Krn dan sonra baika onenli yer ruhlafl (veya hanlan) oldugunu

Begin i Han Aden Kandr (bu sahsiyer, Kazakla. vas,rarylr Musiumdrhrdan gecmii rir) Alunc'i, Abakan Neh.ininhukrrddan olan\,lordokan yad, Abakan Kandq Te lesCdh'nun dogusunda AbakanNehrininmenba,ndr oturu. ve orada),agmu. ,l2hr olank rakdBedrlr Yedincisi. altayhalkhrnhanGiAlky Kandtr:karun)a,lr *nala kada.ylkrlcn Beluha membalannda orurur Sekizincisi, Kemcik'in ve Yenjsey hen balannn:enginsahrbi Ktrg6Kandr. Dokuzunctr han Yabas Knn, onlncusu ldar Kandtr Diger yedihannuhtelilboyhra.6nda muhrelifMla. atrnd! z,kredilnek|edtr KuzelAhayda dulul,n adlarsunhrd,Yabr.KrD. K.yra Kan,PuyslnKan,P,rbi I(an,)lansarKaD, Pr.cu KanveOkr0 Kln.$ YakLrtLarda da benzergehLdedegisik yer ve insanlarlailgili rlahlar vrrdrr: Ba) Bayan.y,buyuk ormann, avcrllgrnruhut Mohol Toyon/tsuomra Hotun, yol ruhtan,

'" Iu Eliade. )"rur?,. cev lsne(uirktn,s 22), t r l u r u h r c i n b k zY v i t r l y e v . , . E . . ,7 s ''3 w . R a d l o Id I, 9 . . ,c . l l l , s 7

t8

ANAIL\TJNNI ruRK\iITOLO]I!ININ

llk olarakSamoilovic'in Gokturkdevnnear Ul.n,Baror negretiigi kiremi! yazL tinda da Kogmen, olarak Mukaddes ddrdnncti Yer,suve Hm T.nn smlamasrnda Unay Hflun sayLlmakradr.. belli belirsiz sezilmektedir Burada bir derecelenclirme Um.y. Orhunyazllannd. diri bir ruh olarakanihrken. Altn Kol I 'zunrnda "" .d, Bey(beg)olarak "bu Fakai,bu dLrrum Umay begdir da bizim rdrmz seqer nomal sayrlabiliri ya da disi mh LnsanlarLn dogucnnknsoz konusuolan tannca muylailSilennekledrr. Bu nedenle bu yucvarlgrnisni erkekolsundrsi olsunin vrrilebiLir Nitekiin sanlara TrrrkknLinrundeki ad vemeyle ilgih geLeneklerdc, hir isimba:enanlamrndan dolayr kadrnada de venlebiln. erkege qesulilikirler rlen snrulmnitnr.H N Umaysozcngunun etimolojisi hakkrnda ya da digiruhu ifadeedenbu sozcLigiu asl Sanskintce O.kuna go.ebir ilaheyi olva.dr" Unu so:mahdr Nilekim eskiHint nritolojisinde Uma ismli bir tnnnca gelmekre crigurrrk anlamrna olup o,ellikleeskiHint tannsr5ilamn kansrnrn ismL ve dolayrslyla olarakgecmekiedir. l9rk,kokenolarakgrlnes rirkla ili$kilendirillncsl nedeniyle tannraUmayla baglamrhdrr Divanti Ltgdtitrlrhte UmayaiaprldLgmda oglancocukdogumunun gerceklerrL (plasenia) gi ifadeedilmekr., aynca onundogund.n sonra son oldugubelir lrkan gor,Kasgarh tilnektedir."J. P. Rouxya Mahmud\rnUni.y oldugunu iLerisurdu gu plasenrayla gdruruni insanrxhu arasnda srkrbir igkivrrdr. Van der Leeuw'in plasentanm kabuleden bu aragdrmrcr, dogundan hemen sonrarucuduterk etmeene ragmen bu vad,Aabagh kalmar snrdnren tuh onnu olNiurdugunub.linir tanndrr65Boylece yeni dogan Onagorebu nlhla KaigarLr'nrn beliruigi,UmayaynL qocuk, muhrenelen ya da son olarak ya anakamrndaki eFine belirtilenplasentaya, e ni Umayismindeki ruha tek bir sahiplir ve cocuklan koruyanbir ruh bicimini alm\ ollrp, Umaygununuzde kadrnlan Tunguzlar rle birhkte Guneysibirya ve Ailay Turkhnnde g6rulur Buralardaki gore, anc.konun cocugu terk ettigi inanclara Umayher zaman rocuklaberabe.di.t qocuk zman bastalanr Unayin ro zamanlar da olur. Bu aynlma LEun surdugu gulmesidir Agtadrgr zlman cuklaberabs oldugunun 'sareti,eocugun uykudeyken koruyucu ruhun gittigidui'inuliir CocukhastaLandrgLnda Umaf getrr sazriedilen
br H. Namrk s 512 Orkun..ltri lt't Y.(rrlan, s . 7 6 . o r k u n , d 8 . . H N t u n , k " 6aKasgMI LrSrr-rt'Tr/[, Divdrn Nl,hmud. cev.BeinAhlay, c l,ss 127. 6. qev i!.tdc Olnrr, AykurKaz!n.r8l, 1u, s llT,lla J P Ro{x.Alrd_v '6 J P R.ux, Irrftl.rrrv.Mogdildnnlsh,Dt!,s136

l\ilrololl sANhNlrr nesi icin kamqagrnhrBa,en larsryrlaD i,nceruhNnrkorudugu dogmadan cocugun Unay; sag.ylar, gelene kadarqocugun ruhunu rc yasrna 5orl.. ve Behirlr arasrnda 67 temsiletmekredir Umayhakkrnda gcnisbilgi leren Seyidor, Umayl bir yrndrn gune$le iliskrlen dinrken, bir yandan da djirl unsur ol.n yerle ilgili gonnekiedir KursalYeirn (Otuken) Turk topluklarLDa yardrm gibi Urnay ermesi da yalnrz degi1, bucocnklan tun Tnrk hilklannr,hr(rabnrlh hsanl.n kon)an, onlarakur reren bir rannc.dtr Bunedenle Krrg[laragoreUmay, apr uamanda bol mahsul alnu,va nml ve mulkun arrnasrna da yardnneder.Seyido\"a goreUmayln OtLrkn kuluy]e iliikisi de vardrr. OnagoreOrukent de!'leri, hikimiyerikoruyaD brr rlahedrrBu ranrrri. haLlnla ra rduktuk,bolluk ve kul verirdi Bu ozelligiaz onceUnr:rylailgili sijyLediglmiz panlel duser Oruken ozelliklerle daha genelolarakdusu cah5r ya da en azrndan Yrknlu (dogaana)ile tlgilidir Boylece nuldngunde iopragrn xnaolmrsr fLkrille Umaydus ncesi uyuiur. 6re yandan her$eye hatarverengnneiinde Um.yla ilgisi !:rrdrr. C;unesnr san rengi Frzunden Turk halklannda Unaya san Kr: da denillnekredir. cunerin rsl vermesi dolalasryla ve ocakkulderiylede iliekilendirilir ltger sozcAu Umay,ares Turkcekabuledersek ay sozcugu de um.y sozcngune yakrndurmakradrr Tnrk mi ''' lolojisinde agrelann insamnruremesryle iliFkisj.le bu konLryl. ilgilidir K"dirzade Kadir'e gore.Bazr Turk ropluluklarNda gorulenmarnaLuhu,dogun hamisinin adrdrr. An.hid, Ayrsuya da Unay Ana isimlerifarkh bolgelerde degrgik zamanlarda esanlaml kabuledilmLg gibi gorunnyor. Oteyand.nAnahidinsan nesli nin amp Cogalmasrnt gozeten eskrbir Mecusirannc.sdr !e yine bu rrigrr.m.crya SoreUmayAna knhuyleiliskilidir.@ jlgili olamk onun lohukomnasryla J. P. Roux,UmayLn rocuktanv kadrnlan

D situt. T,irkler faafindrr S*elldrdrrihnBir l!tuA.l ttuhu, (ev A Tailrl, r,lsu foEdelidl FdkrlrsiDdfAr, c 2, s 207. I { . S I d o ! .a & e . s , 82,88,8s,91,91 . 2 . d e h l h b i l Sris n s 8 0 - n 4 B u m d a l0 bazt Turk toplulukhnnda Umiya 5anK,z denrlmesi Kizda$ yorecok il8nqrjrilunku latLkesn'dr sindeki 1 '.irktuorler ar6,ndadrlaLrlan sank1z dsanesi,rc acrktrk gdimekrcd ir. Sar KE isn! ennn ohn bnha degilUnrar\n($ dayoruma gorc'trnn\nn)korumajndaolan btr kr. a afifra bulunuyor.l* gekk 8! bak,mdcn..san ccttrr"rurk,rnrndek, gelLn $:crrgu, qndegilmuhtcnElcn !!./rsllrgrrne5le srnl'ga iti5kilendrntcn. kadrnlcnn koruyucocuklannve cusuUnra)a itarereunkledir Bagh llamrRuhbr.Sareusrhr fe crncrit ?\takntrr. K (2drEade. "DoAlnna lr.\m c 2.

Mlrolojr 5'^r6Nlsr gtkten iki ayisiiin gelerekkadrnaerkek roeugu dogururkenFrdrm erigi rf.de edri mekredi.. Hara ayncabazendogun esnasndabeya2brr ha)'at srvEL (sut?)akrtabi en.el'L-doo'1 tlr | b-hparro.8r du l,r,,Bo "In-lr.)r.

(Fni uzd:) iken hryd n& lv halikbcnift icin lntter, senki rlk gunde ortaDakanda y,in' bana akL,rv. deBnr: ve olmezhaldxuilolacaksn \r bu sana Sen slirchli neldse sag,laninekrcn gcl..ek.bnnunsavesinde dog i c.cuklannc.gahcrkllr Yine Han'a mn ifadesine gore,Altay lurklei de alnL iekilde locuk Nhunun (ya-

ni kutunun) g.,kiebulundugunu kabuLediyorlardr Anoh:n, Teleurlerjn gogun dor, oturan Enem Yapcl'nD (Ya)asi Ana) qoquga dilncn katLnda ruh verdigineinand da,

Dogun|laher o andadogacak husus, br ku.ba kay .ocugunonruntn uzunlugrnu dermek sureoyle tayrneder.leleullenn anlar,khnm soE,hlba kildedLlarangeldig,rnran ruh G!r) vir.udueb.drylen rk dmek mecbnnlerirdedr. lger kundrk cogogusLdind.ki cugu!ih6e Teleudu anDe n(r satualt EneDr Yayu{iiqin erialaicar Tdeilder lu.da! nada ha)aanlann tuhlannn (hu, brg.k hed,y.r oldugurada rnan,)orla. Anohnfe gor haranlannruhunuv...n lrmm-Krn girgunucu.Lr ki0nda oturu)'orAlhll,laDr dnn Elakk,lenni nrele.ven Rrdloff.n nkeL Frarcr K!da! Ya yu(inin beFinci ve ayoLtckildr Verbnskry de co 8ok Lanndaoru.duguu anlatlyor cuklannyd.Lrc6l olankudretlimeleh Yayrei\ringoguf berno Lalnd. oru.dulunu verbLtsk'yln soyluyor. le&ik dLiliramd ladalanndx Y2lucikldn ,laheolarak[n.n Yalur',Yayuq' anrcolahk gonihvor s:nd gogiD besinci ka0na,senmori rlevaql otdugu 2arun rlahe)r bu Gidleselamla. An!n|u ,lxlql KhaDAnneYaFd dr)t de isimlend,nr Fakatbunu Lakip edenen enreresan sel samorralahnda. soylenen iLr Yayuci bciincig,jt kidndr .lilrtrk olanrlakhyan $t| belir golde/ Ly 5arkrdrr:Anne TrfkayLGobek baFnrcdze.sin / sda vahrnt Fktrnyorum et layuci Khan gdl sur ak 8{jtcemd lolseledrder brndn IndLli! bi+rk kbrlc 5ur beyazr gosr-jr ?r cocukruhununrnavi cenndkn)rrlii:irne geld,g,., e

Bir mezar ya dr prnar bagmdakragacrndaLlaDna ,4.Llahlan aocuk diLemekuzer kuquk bez salLncak begiklerrnasrinusr, lslaniyeuen onceki Unay kuLdntLnlulerj olarak degerlendirilebilrr.Bu resptt dogruysa Umay kiLlrunrinyer, su, agac,olum kultleriyle LlLikilioldrLgubir ke, daha \urgulanmi oluyor (Res:n 2).

U I tara (Holmbe.g). .Alhth KavLnledeDo!!n TY, s. 2, Agxsbs 1954.s 14J 145

re Co.uk Ruhlan. lev Erden Kalran.

43

rIlRK rqrrolojlslNlN

ANA]I.{1j,{Nl

sahk hummasLm remsjl eden bir ruh ya da reyran otaral algrtanan Ai Kansfmn (Al bis) dnFnam olup olnadLgrnLogrennenin ilgLne otacdgrnrs.rluyor. Fakar Se). dovun dedigi grbi, Albrs gerqekten gun.lin, ateijn, nah,edrci sr.aLhgD tjmsatiyse onun Unaydan a)n bir flrh olacagrm durunmek de traragibi gorunnyor Ote yandanagagrda da beLirrilecegi uzere,Urnayla jtgLhuygulamatarda onun :e man zaman koni nirelikli bir hale getdrgL de dniunuturs., At KarLsr be|ri de Umayln ta kendisidir ya da onun kn(ulngn remsit edenbir Feklidir. Nirekjtr Turk topluluklannda Umay atesruhu ohrak da kabut gornusrur Yine Sinor'un akiardrgna gore, Umay la ilgil gjzLive rehtrketL bir uygulama da yaplLyordu sanan vrsrrasryla yapLlanbir lorende, sagLktrbL. bebeAinrLrhunakte, dLlerekkBrr blr kadLnD qocuk sehibLolmasrsrglanmayaca|sdL],ordu Toren sonucunda kadrmn gebekalnas unluluyor, anali ruhu naklediten,yaDi UmaI\ gerircn bebek o1uyordu.'io G.ruldugu gibi Umay kutru zaman ,amtrn rehhketi !e iyLLigiD y.mnda kolulirk getirici bir uygulamayadonugebLlnrkredjr. Bunu ktsnen Mezoporanya ve Avrupa'nD karanlLkguelerlilgili regrtLi kulllerindekj bebetrkurbanLayr_ Bazrtopluluklardaysa Unay (lmay) arer ruhu, baren de .]un nelegi otarak ka bul edilnigor Umay kulru Yakurlardayerjni ,ananla .r)rsrr demien ruhjara brrxk mlstr. Bunlar berekerve reiahrsaglayan ruhlardr lMnca g.re yakurlarLnOgo tnr, ta, qocuk rmsf dediklen bu ruh btr ku5 qeklindeqocugunbasruzerindeoter v bununla (ocuAunnestininberekedtolacaAL haber v.mji olur. llguerir ki, Turk ts lam kLrhurnnde karsmLzaqrkanve daha qoh talih kusu otarakatg anan Hunu jle ji grti eeFirliinamiLarbu mh ya da ruhlar iein soylenenlre az ya da qot uyar. Huna ku5unun benzer turden baqkauqar hayvanlarla iligkisi vardLr.r' Uno Hara, Ayrsu ya da Ayisrr denLlenruhran aynnrrlL olarak bahsemektedrr. AyisiL aslnda djgi bir ilahediri Yakutlar onu KoLLrn (KaruD,Harun) olarak anarlar BeLirtildigine gore o eski efsanelerdeki gok rannnrn knsrdrr Hr.isrjyantrk dvnn oLnatr). YakutlarlohusayL uc gun sonra terk edenAyisr!'in qolugu korunak ve ona baknakla gorevli oldugunu kabul ediyorlardr Balha bir efsanedeyse dogun sancrlan geidiginde kadrnrn Soge dua eftjgj ve de de Allahrn aDasrolarak kabul ediLm\rir (Meryeml jiiitrllerdi.jinr!

7 c D s i d o r ,d I m . s . 2 0 7 - 2 o B 7' Bu k.nxda bk: y Coruhlx, Iur& Sdadr,nda tjqua lar icrn bb s l5 ,t2

sa,,botr:rni, s 25iayn.a,lgLli d,ger kui

42

ANAHAlrjRI IORXMITOLO.JBININ

Turk sanarmnhi kapemma giren bazrheykel v kaya resimlerinin Umayl rasvir e.tigi ileri snrulmUFtUr.Gdktnrk de!-rine ait bazr hykeller,Ku kbtan n Taro (Cambul)5ehrinbulunan G6kiurk devri deki bcjlge rnnzesurde kayarsmi,yine Gdklurk saMnmnbir 6rnegi olan Kudirge kayaresimlerindeki kadLn tasvirlerindenbu)'rik ebatu yaprlm\ olam, Unay olarakkabuledilmisve saygrgormuitur. Gr.rndmirz Orta Asya'snn, el sanallannda nazarl& olarakkullan an farkhniteliktekiUmaytasvir(Resim li dokurnalara da rastlanmaktadrr 3, 4). Ana Mayg ve Ak-ene
R6im 2. Tnrkmenisenln Nisa knrinde Ebo Ali Dekkak Torberi yak! nDdakr pMr bamda bulunan dilek

Altayhlar tanindan inaml?niki diri mhtur. Ak-nyarauo ril tann Ulgene yaratma kudrelini ve ilhamn vemirtir. Ana May8l ise ulusu koruyanee kndisirc ulus ana$ da denilen ruhtur.

Ruzs.r ve Yagmurla llgili Ogeler Bu ruhlarhem Gok hem de YeFSU unsurlanyla ilgilidir. Baa Tnrk topluluklanna gore, ruzgar ya da kasugacesnl ruhlann i$idir| dmegln Yakudanninandrgr ruhlardan Tral-holoruk l(cue. ruzgarve karrganrnruhu olarak'unulmakradrr" Ayncayagnur yagmas'n' saglayan ruhlar da vard)r Eski denrlerden kala:raklanan rnanltlamgore;ad, yada'"\"),r batl.a rsrmlerle

Y.v6ilyev,d.g e.,s. 17. Ka8arl Mahnud, bu rarm adn ]al olarak anmaktadtr.Dahadogrusu yat sozcugunon adann, taslarla olarak ac*ta)rgmur v ru28drSetimek icin yap'lan k2ml'k (QamanLk) (yad. taayyerdede 'Bir ru u kamlktu (kahinlikrir). BUi mkradtr. Bir bagka bashrasla.la la) Fpnr. Eoylelikleyagmuive kar FSdtnlll; ritSti enirili.. Bu Tnrkler aFrnda (anrnfr$ bir grydir. Benbunu Yagna olkesindegdz,ohleSordum-Orzda bn yangmolfru5tu. mev!e ulu Tam tun iaiyle Fngn sndnroldd," demekte' sim 'zz idii bu surcdekr )'agdrnldt Mahmudun erinio nuhlelif yerle.indeEecmktdi.Bkz.Katgardn. Bu sozcnkKa$8adr B.siD Aratay, c I, s. 3. 307-308 h Mathud, Diwnn lrSat-l!-ftrft LE nesi,Cev.

anrlanbir mim" gerektigindeyagmur, kar )zgdrmak ve ruzgar esti.mek igin kullamldrgna ilirkin rivayetlenn soznnu etligimiz bu konuyla ve kutsal dag ilgisinh olmasrgerekir. Yagrcmasryla mur tarr konusundaonacag lslam kay' naklan da dahil olmak nzere bircok es' ya da mr ki metindecok sat'rdaetsane anlatrhr. hikayeler rolojik iz raFr'.an Ortacaglslam cogntyacanndan, Gerdlz|ni'az.ynn'l Ahbar, Yakore]-HaBtldan, Ebq Zeyd mavi'ninMu'cemnl Ebo Reynin sl'Bed've'Tddh, l'Blhi an elhtn el-BirDninin l-A5ani'I'Bahite Kwnnnl-HaliJe, yin Bironinin i-Cenatu Ji MariJetnl Csiavir adh esrlerinde ve yaz n bilimeyn H. 520 lanhli Macneln'tTeeanh aah yan'ada yadata$ndanbabsdilnektedir. A.lahlanlrnn bir k6mr mnotojik etkilenmis riva' bir hsml da mitlerden yetler seklindedir-Afagrda da deginilecgi gibi, bazranlanmlardabu konudaki dvayetlerlslamileStidlmittir; omegin Gerdlzl'nin eserinde)da tasrnm kokeni Nuh peyganberin duasmabaglanrr:
kece Resim 4. Nazarl*olarakkuUaNlan. Nuh peygahber Allah'a dua edip yap'lm'9 l6vin. den Unay YafeJe bir ieim (dua) dgrerngini, bu dMy okuFnG yagmur yagmaen' niyaz etu Ailahonundu6n kabule i. Yaler'e bu isdi bir isim (dua)ogr4ri. Yates Yada,)ad. jala. a/cata(Yakutlarda), eda (Altayda) cama.sy. Cayl.ay(Kpcak grubu), ja)l,lajras (K.gElarda) A)ro yd.. rda. ka vb. bu rasa venlenisimle.dir. Bkz. A tnan. Tanh? v BuAi^gnez^. t r6oi M. selidov, C/n-:!nan ve 0\6 GqnagldnnaUt'l@i 8all4. I l6,l lO,ll2l H- Tanyu,rnftLtd. Tatla llgili lndnclat, s. 15-19umy ta$in. Resim 3 Tasuzdine yrp'1n19 Tara, (ski cambul) KastayevDevlet sa natlan Mrtzesi (Fotogral Yaqr CoruhLu

r998).

45

Mlrorojr 5AriANrsr rinjn hukumdannm oglu Belkike, TurklerD yaglnu ya da kar yagdrdrklannm bunu Turklerin )rpma dogru olup olnadLginl sorduAunuanlanyor. O da cevaben (bir e alalanna dair beLirtiyo taela)yaAnur yagdtrrldLgrnr drgrnr,ama gercekt.n rok jLginsbir hikaye anlauyor Aulanndan bin br]]rqna ka6l okmrs! IrukuNdardanayni,p hhttk,flain,dar, rlol li5ile rn bir maiyyel edrnmrld diB{ kendin.baAIl,aydurlxgu Drelelisidden!e qLkar r'Lhdld. hiyvdrlan .vhlrrl doguyr dogru yapadk.oD'jDe YaAmx Fnel.li Id bir I(e va , Ydlder"8u s.yledllthri lilein dllu doguda c&$ nokra! bulu.nud,gnn ya n ohnk d.gu onda nzr.in. diLgrugrr nesbu d.gD ardndrn )eF lok yekr 9ry1en yasarn i.sdnu \E h:laanlarFk nu? dedi Orlar Hxkiimdar"orada l<ar.'dediler 'E ervr,'dediler 'olleyt nasl oturabihlod.n dedi onhr'Odddki in$nlar dighr d.Euncxodlan cek'luhr.Cuet ve nagaralar ednrmNlerdr Gr:ine5 alrLnda deNizler onlardagdan agdanna ras flryl anloaEelince, e kadr kahrlarSondsrkarlar. Sdrncet hari)n kildnr Bu kila Solselenir B! lai ahrlar Her halaan aBznabtr u5 alarik basmr d|aln lnda btr bului Nldana geln.otrlrrlaSurti *asna g,Er,.nla,r SijlEelendnn !an.ca, nEeleli kendsind.nlauhn oraya s.krldebuld! Halqanlxlnnueine aula k kadr i'lkel. ve bn tasrxnFnltualdr.Adarnl..bu hsl,.drn la5,yxbil.liklen rairramd, elindednYaAdu.yagdrnak islerlor bu rineg.jrlirdlild Bura5 zamdnmuda onlann yagar ya doh yagdrg.ke buht neydana R Kar da ta5, az,c& sallarlar, Eelir latnur srllarlf, kd ya da doiu Fgr. M-de bnndanibtrLir mk sr.iles. braz d,ha lazla meldam6elen bir olay bir care drFldn.]i.tlahln kudreiyle tsuhusus onlann buldugu Bu hik,lyede,ashndatanamLyh eski Turklerdki daA kultu ilade edillr1ektedir ve uze.in dustugu sel'lerl )"akmaGunesindagrnaldndan yere qok yakuLdogmasr sr, bu dagrncok 'rksek ve gune5eyakLnolarak lasa\aur ediLdigini gonerni belkr de lann oLarak g.rnLen inrden bir dagdr. D:ha eski Turk ve Cni nLrololiLerindeki 'Fgmur yagdlran gok ejded' temasrbunda yagniur yagdrran tas temasrm doniis muslur. B.yLece bLrrada gokle yci arasrnayerleimli kutsal dig (eken) lasawriruna isarerle,kozmLksisrn de vurgulanmLg oluyor. Ay ca Fkarrdaki netinde yer alxn bazr itadeler rnagarakulruyle ilgih oLank da yorumlanabilir Ancak yukandakL atrnonLnson crirnlesrnde g.ruldugu gibl mrlsel bir [,ilgi lsLarni]etririlnistir. Yakut lvlenezitlen I'apogLahnnlann devanrnda, SananogulLanhukundarr is

73

Rs.ien(haz).dg..sr16'llT.RuefsanedenkEibirb(mdebllsed.dA.hun,bubil ginin lslam trihlileririden lbnul-Fakihin esanrde bulunduEunubellrlryor A I..r,Idih t. !. augxnsd,r.nr:,,. s lbr

47

^N^ltin- Rr raR(rrlrololrsl\LN birtxsuze.ine y,zdr lhriyxr.nunudamasr rcinbLr rasr bolrunaas! Bu jshrleyaA xr yagdrqn''srediAi z,.r.n yaEnxrgelirdr Buns' rrya nn'H bx su ha3rrra srla\rrndi Bulasaonurogullan H.lluh (Karlul). H.zarvebenzdlerigib1, minsc,olduhi Oguz, .nun n6li logaldr SonG.bu tas rbebryh 16! arasNd:,nlasmazlkcrh, Br las ogx2hunelird.ldi Yrfennoglllan Birgun rdpla.r! krua cekel,D, u5 hn,e crkaFa hs oni 'deln!. de.lild Bxnunuzditu OAuzlaralnl baka bi. r.kiLde )r!!lar B! n (duayt nn rasr onunlzcnnede Iazd,larOgu:l,nn buyqu bu sahre boFuna:sL Xa .arlanrnh.gung.hnc.,kun rekdlerTi5 H,tllhlam hFsein. dx5tu OguzhrFprk lar ehre rasr I lilluhlan ve.di Lsa5 kr yanlannda lLaldrflrkhnn rasia Fren( ) ag,nur len bu cbeprendu'6 Goruldugu gibl Isiami d.nem mlrlerine gore, muhtemelenAllahln sozununya zLholdugu br tasranlba.et sayrlanyed. rasr,AlLahrr Turklere Nuh ve YalesaracL lLgryla amagamdLr O Tu.klefe ozgu bif ayncahknr Bu riadelerdeyada taernu ko keninin lsLamilestirildiAinigonnekteyiz Oysa buun ]rkanda Kazvini'nin esenn den verdignniz dag ve vagnnr tafr arasnldakiiliikiden de anlasrldigrgibi, bu Ia! dar anlamdadag kulti, genisanlamdayr kiiltuyle ilgiiidir Mr.nsln't T.rd,ih isimll kiraprx konuyla ilgili anlarrlaniardaha once ele aldlgr mrz parcaylakEnen .rtnsmektedir Yalu brrad. Nrfiun taFr verdiAi Yafes,Cey hun Nhri'ndeoLdukten sonra tasrGuz aLr ye bunun uzeine kardeslerarasrndarartLsma yaperak, c&ar. Son nda kun qekmeyekarar rerLlir Guz tasrn bn benzerinL dalu sonLa kunda kazanan Turke verLr K ndan 120 }'ll sonra yagnur yagdLmuk ge.ekin.e, Guzun hiLeyaptrgranlaiLlLrt ciLnkn hic y.gmur yaAmaz lnrk o dbnem de ra sahip olan cuza meknp yauirak yaprhn hileden iikayerEi olur, otkiys. Tijirkun ve rajfesininAllah r incirtigi ilin drialannrnkabul olmadrgm ve yalan sol ledigi cevabrnr verir Ancak d.ha sonra Gu, LrnyagrnuraihtiyacLolunca, gereek ta51 erkanr !e yaprlandLrasonucundaAllah onlrra y3gnur !.n. Bu dlNmda liiL. iyice onaya lllar ve Turli ile Guz ar?srnda lLkan savaita, o doDemdekiGuz oLenBeygir En ilgi r.kici nitierden blnyse Yakut tarahndaninLatrhr Yakur, [b! 1 Abbas el Men'ezinjn, tanlsngrDavud b llansur isinli eski Horasanvalisinrn, OgL[ Trrk]e

(h., ). lsldmar!,alr.tldrhd Gdt Iurftkr r /uftLlli.idn.s 72 Nl s.rido!. bn ei R Seeen s.yluyor sanenn,,llt boun,unu akLaml.. \t bxnur lGzlini rrr.finddn ,i\ryd ed,Ldigin, Bkz Nl. Selidov.Ga,r sd)idn !conun Gdlndtldr,'d LthrfriAih4. s t21 \r.tun c.ririsi,!in bk: R 5.5cn (ir.z ). tldft cdlrdlw.da,,na c.jr. Li|ftlt' v. 1u4 Ul&.l.r, . l l. 11 Seidor. airn san,n !t OnunGa),halld'naU,,Lni rdirt, s 122

16

TIJR( MITOLOIISININANAIhIARI

mail den bizzarisilrigini anlaurgrbir baskahikayede,TDrklerin bli]u yoluyla yagnur yagdrrd*lan ve bunu savafasn"smda dulronlannr yenmekiein yaplklan an Latrhr. Buradaki yagmur yagmur degil,felaket bereker gerirn, ordulaanlamrndaki n teletedenbir yagmurdur. Hunlanmnidaresinde yagayan Yue44s Fhnda Kuzey bankbilesinin kahinlenCucenterin koyabilmek eidrnlannakarsr icin (ok Siddelli yagnur yagdrnp, fi(tna crkarmrlardr.T' Blronl, Turklerden igin bir deneme yapiLrrr,ancak birine y:gmur yagdrrmasr ginFin baiansEhkla sonuclanu. Sonucta bir bilim adamr kisiliginesahipolanbu genishalk kitlesiyanmda orlacag Turk yazan, bu nvayetlere okunuFkimselenn de yapnrdrg gibi yan inanmasma belinir ve denemede oldugu lar bir ire satrrd)gmi madrgr zaman insanlann bu tagn Trirklennulkesinde etkili oldugunu ileri sdrdrlk lerini sdyler.e Yada hakkndrki en eski bilgiler \41. )uzyrldayaayan kimligi bilinmeyen brr yer alm,sn!. Bu rasya da yagmuryagdrrmayla sunyeh rahibinkroniginde ilgili ve Mogollarda inan\lann, Trirklerde \4.-\4t. yuzFllarda onayagrkoF belirtilmek yagmur yagdrran yadacrlar tedir Gunileve gore,yadata$Lyla sanandegildirve yada Xx. ,tal a kadar crBer vyahut b,'ka bdlgelenn$g'r,.! velr donuzkamrndad, geknbdki dd alhanceiitli kocnk D5lann yagfrur lzennedMlar okumk suEtiyl icin uygulanagelen bir bdrlctrllk 9klidir.'' )rgdrmak gore, V. yirzyrlln yadaiagrkullammndan Goktnrklerde babsdenbir efsaneye ilk yansmn sonlannda Gdktnrklerin atalan5o kabilesinden afnlmE ohrak Guney Altayda yasryorlardr. Bunlar onceleriyetmg kardestir.Bu kardeslerden ilki kunan dogmus olanNilidudur (A. lnan'da lcjininislb{). Nisidu,istedigi zaman ruzgaresn-"'o- "r ",o.1,."h,1,.32

Yadataslnn qesitLi dnemlitarLarla iligkisiolduguda ileri snrulmijLsttiri ornegin gorulmiridr. yagr9, ve Brrbiriyle bagAzerbaycanda baglanhl {ak cakmakB5ryla dagnnlan bu ratlarares dolarsryla crkarmak $imiekcrkurmakisin kullamhrdr Asya yada|arryesimiasrolarakda anlasrlm$tr. Oteyandan bazraragurmalarda mrtololilerinde bzellikle de Cin nitolojBindednemlibir yer rutanbu tasrnyadaile

s. 16l i L N. Gumilev, v. Blgln Sdndni?n, a&e, s 126. A lnan,Idnirte a.&e, s. 199. R.se*n (h.2.), s 127 L N. Gunnlev,,.&.., ve Bugtn A. lun.l-adhr. !,notrn. s. 160; M Seydov,G, )dn@ v. Orw GdthaAbntu Uaon 8d4, s. l19-120.

5^[{aNlsr Mlrolojl

iliJk'lendirilmesi normal gorunriyor. Nnekrm yuka.rda betiruigimiz Cinli ydann esenndeyada tasDrn daha qok gok rengi, srn, ak ve yesil renkterindeotdugu ifade ediliyor. Bilindtgi gibi yerim rasrda bu renkterdeolabitiyordu. Ancak yada rasLta, rih boyunca baskacesirli tarlar ve nesnelerle de iliskilndirilmisrir. Boylecebu ta, bagdagtmlmasr 5m baka nesneierle onun barka mirlerle baglamrl! olnasrna da se_ bep olmurtur. Yadamnhalan kamrndan cftantan bir tas otdugunailirkin bir riva_ yeten, yani onun bir canh rcindencrkarhldr$ dusuncesinden dotayr bazr yerterde bu trs canir sayrlm$rrr: yada Yrkurlar hjnasrade.ler Bu hr. yakutlar, gore.r. inck.qr, kun g,bi hay1nnta nn icinde bulunur.En kuftdi sra i'sr kurdunkamrndan bsryla r&,nl,n rantr Sata yaank i yagdrnbilnbri $manlaryagdur, ntith\ finnn esrirnkrSara ian canhbn ci yLjz!, simdir l$an kataena ben2er Bdz{,kulaF,aga cok arrk gd.iilur:Kadrnya da bir yabancnueli yadr Soz[dokunusa6tnr.kuwerinikaybeder. Canl!era elealhlP yukan kaldule deftal sogrk ruzgaresr,tagmur veyahurkar yaB.. Etindebu rasr bulunan adlm uz.k yola crkaEa arhrn ylesi re kuyrugunun atrma bunu baglaMar lerEmezi .laima esen serinm,Sara[hda nhat ra]urseyahar e.ld Famanlardan binne salaI kairal vemislir3l

Bualnoda bagka mirlerleiliskili olan iki hususon planacrkmakradr; Bunlar ilki $manlardan birinebu ragn bir karrat laratrndan veriimesidi.ki. sozi edr, kranal muhlemelen ya da belkid sok rannsrnrn tamann kartalanAsrdr rensit_ . IkincBisaranncrnir ve insanbair seklinde rasavlureditmesi ve bir kadtn da yabancnndokunmas (rwart) sonucunda ya da bakmasr olmesi morifidir.Bu Itlzeozellikleonacaglardan iribaren yaygnlafanVak Vak AAao remasrnr harrrtatr, . Bu agarda insan ya da hapan bagtan bulunuyor ve bunlarolgunlagirktannda duilryorve ohiyorlardr (bkz.s lL1)

Ttrk-Mogolropluluklannrn inanclannda gok kutsalsryrlanateirede bir ruh otdu_ inamlmakraydr. Buna Aretintemizleyici, kotu ruhlar.lan ve hasral tardankoruwcu bir un.uroldugu k buted,td,gr r(,n on3kJ,ban ,unutdugu ,e ,aqryrprtdrgr irlinrnektedi.. Altay Tnrklerin'nve Mogoltannduatanndaki rasvirlerde aresruhuun otuzayakhditi bir ruh olduguitadeedilir. AltayhTaiunistTurkle.arasrnda anlatLlan bir efsaneye gorc, onceleri toptayrcl
A lnan, Ian:hk vr 8ugil, Sarr4ntzn, s. 162 19

r]|1r\L5I\lIrolo]l se uptrkLann' yazar Aynca Hurrdr I Alem'dede (trgrzlenn rtese tapngrre olLrleri kr. gelirors olrn Tilrk ni yakLrklar beLirtiLmekredir " Burrdan da anlasLlnaktadrr aLege rapmakLan gelEmis Turk rophrlukli ropluluklarr sok sa)grdu,v akn, dah. a: nysa itele tapmaktaya dir areie kael olan davranrrhn bLrrlafl izleyrn gezginl.r ,re yor|lrnl.nr.ak|adr.. da araglrnucrlar tatahndan taprna'oLarek rlgjlLolmalLdrf Ocak kr.rlrlrde genellLkle Bu konu aym zanunda ocak l<ulrl{'riyle irilraren bLr kuLrlenn ge aralarknltu iqerisindedegerlendirilir lhrn TLLrklerDrden araiurnuhr oldrgu salcsin.le anLaeLlmakrxd[. ornegin ErLl (Ldil) boyn c.sitli eerli Tnrkleinde od !e ocak nhu yardrr. Bum taprmLrrre aralar kulLuyteilgiLi olaril 'od anasr' re od ahsfndan soz edilir Bazl Yakutlar Hxran Temjerl)e )i at5in hu kabul ederler lcinde Tlirklenn de yer aldrgr sarnanisr olarak Srbirva ropLuluklan atesruhu ocagnral$ternnle .gik br vauilerreoLu|aDihrLyar bn kadnr nn qoAunda yeni evnrdeijnce are! aDaya(y. da arcr ni teklinde tasanur edilir. coldLrrda geLin ne) takdnn edilrek aLesren it bir havat !e qolt socuk djlenir Arelc su ya de eop doktilmem.sl, ,reiin .nLden kanlnhmmasr, av hayranLanmn riry ruLanianmn ate|e driiiiruhnemesL onun raliarsrzolnamasr igln ingorulen yesaklardindrr Ate5 (ocak) FvanLn !e oradakL hayann siLrekliligrrrn simgesidir Birc.li yedc .te5 erildir Od tegin, )rnl ocagn prensi unla Tlrrklcrde krLeik ogulhr ilin kullanllLrdr (-nrgiz llan delLetindbu nvan, otqrg'nyx d. oqin olDusrur Baba ocagrmn, yari eski atesinsahrbl kneuk ogul ldi Ceiirl tenerde .relin diei bir rann oldugu da belinlLir Degirrl(T!.k toplLrl kl.Inda b.reker i(ir dLr. cdLlp, Llk urun AyrLcabeuer ]:lellerindcn dolen (yayLlnrasr, cosmasr )a da azilnae, k.rir ruh larLuzakra turabilnresiyb ) TiLrklerve knrnsLrland! aree,samamndirfl .go stl ohlak habul edjlir RoLN,bu nedenle eline .leylen iLabrl.Dya da .re5 ri:efurde )-Lrfll yebilen i,lusliLrnan eylilalann da srmrn gibr eterLD elendisioldlrgLrnu sollcr. Arcrui yok edLcio:elljginden dola]L yeryiiulrneaiLrarLgi silnmek lsrenendlirlerin .es.r leri ve e5vaLarL eregre vakrlLr BLrrrird. TurkLFde yaphg cagdar rnanrsltrli rlgLlL tesprtlerftLenbahsederek. Turki),e'.lchrshlann ocak uzrindcna(lalltaftrkyi de ikr atet arasrndin geqirilereh i) iLetrlDlebLle.ekl.rinelnanrldrgrnr, Ana.lolu'de Srbjr yada oldugu gibi, ot rulaD odanLn.korii rLrhlan koyl1uk i(in y.nnakrx olan irdrq agao.laLlaDyla riGulcndigini betirfir.'' hr:).ag., s 6+.!1.117, I t s e s e( l+6 n
. I G.kn.iil 1.r,tu nLld/daDr t. rd \P. ,,. q.v G.nul YLlna:. /\f.[ Yves bnnel.I, Dlryd rf r. ul.ioik/ so.irgli, ro. r 84, 85 AF.r

5l

^NrLtrrLinl nllsrNrN MITO T!RK Lrltlabeslenenilk n$.nlamn.Leie ih0,ve!l.n I'oknilrli rtcak tann onlara e! yem.Le rinr bu)I,r\rnctrarcscihtiyac duyuldus. Ten. Ulgen biri ak bni kara ta9la gelerek gort o bir LriLn uzeine kov' rteFh nasrlyrkrl^crgrnr rnsxnlirr ogrctni5 Efsaneye i, dugu ezilmie ku.u oilrra oteki tasla luratal< yanmrsrnLsagLanu! \'ekur Tulkleri' go.e isi at.9, goklerin u(nncn kalnda oLurrn Uluroyon h.afrndan. nin elseneLerine 'are5kargasi yolLryh irsanlair gon.leil jlri'' qerrtli k.vnaltlerda belirrridrgLne gore. bazr turli roPlulLrldrnrt.ie taPr)oflircLrl .megjn unlir CinlL r.hrp JlLiand:ang \rll. yii:yrlde xrahnncLi seyah$ etrigi G.k' so)lemek !e bu ned.nLeagx(tin otuma ye.LenolmadLgrnr turklerin ateie teptrgrnr G.,lirLirklerxgr( te.Lrr om gofe egar areslLnsurudur!e ar.ie ol.n sxygrl2rLnden lzerine onLnnazLar "" olsa Oni Asyada ateiin ku|sal s.rlrlniasrnrZeillLittlukle llgi li garen I Racele karir alumilev, GokriLrklein alei kutsal s.)trrxsrtla ZerdiLft belir benzerLikoldl',q\Lnlr dr9 gorunusitLb:trjyle luktekLi{ei knLin arisrnda,valDrzca kotu ruhlar kolulmikta aLegle rir onx gdre lr^nda atele tafrltrken, GokrurkLerde r'll r..l u.n )..n I Nirkim GoktiirkleriD at.sj kursrl! kotu ruhle.dtl lcmL:ley].i olerak kabul .r r. rjkl.rnri. 568Ue Bizanselsrsi Zemarl&os (Zemarh)ve ber.berindekilir1eLe!Le " Bu i:lerniD br:L yetlerde ecrkcagostennekredir mizlennek zomnda bLraktLmalan gilnumn: Nc!nr knrlemai.rrndaltes iz.nnden arlamaksure(iyle gereekleioriLdiAi dikkail lel<mektedl.. Boylece genel ohrak atesin Iurklerce kursal sallLrnasu'n Anclk bruunL,r lrarilaki xr,:retaparlk ile bir iigisrnin oldnglr zannedrlmemektedLr' Gokturkl.r dDrndaki bazl Turk ropLuLLLk bi.lLkteyLrl$ndaki .mege ben,er sekLlde, lanmn .t.!c taprklenne dxir ri\,^yetler,orhqag lslan kayn,rklannda.Lx lerilmekLedir: omegin K.r:vlni, brzr Turklerin yrLdL:lrrr hzLhnnnsr .Ic!e taphgrnri ldrisi, rrpugrn, ,\!Ij, KirgLzlann.liilerini vikrP rtel;gislfrin ateF.!r .liger ^ydlnLrkLxIa

1992.3 165-16t' AF.a bk: Nl Umz. I(rft l\lrroliJl^i. L l . s 5 0 1 a 0 2 i L l l uT o ) ! t r i d o z e l l i h l t . i ! e a t r i r r . m e n h t r k h o B O!tl.larhtrrri,lqiji.c dr r)oca bk:. 11 Ehide, Sddir!?,r, $r k.rd Lrtrkrn.s 220iald9 u.ernreg.ncl bllgiL'r Lajn bk7 U llin. HoI.b{8 dg.. s 1+9 4jg tiiinDit-!.ril!,4r,rd.!.r S. Krulil, s SB L LLg.Li, L r - c u D i l e ! d S r . s I l 8 I s k r h i n d a c i r r | r n n h l r or r r . h B u r i h r n l s a n n r u l r u d r l i i ,1.h,\,g,n v. rhhlr.ir r.rj .Lm kurrl nrrk.:ledi ,4r$ 6kr han d^ a)rn :uaotta SokL'!' .gx!u buLru n jl.hr r(cs]\L.r h.:lind.n renrlledrlor gnne5.air guc(tr Aret alnr ztrnxndx hlkrli !c du:.n1. iL$krlfli Z.dlstluktc insanae bolrldL. 1.hrilLrr' s! d(Eil trresko lonL.fu Bku I C a:i!Ptr..4r lllrnrit.d En.l.ld,td.drd.fllzdrttuul-t-tnbols. s 6e' L \ auDil.r.ngf s llB:aln k.nrdi l]L I l.ig.n ng..s 64

i0

INN |^fi nn] ToRKMITOLOJISIN1N

Aesle ilgili degliik miBel uygulamalard, vnrdlr Mesodi'nin A.d'ibn'l-dnnJa isimli eserinde ategle fal bakmarorenianlanlE Turklersihi!, Hilklnda.lannrn senede birgu vekinehibiinsanLardr nury7en riddt yak'l't. Hiiknmdar yuk*k bt yer nu \6rdtrBugll!hukumdar buy'jt bt ateg adrna s.,yleder Bunun u:en den atege dogru atege ka$rbirgeyler egilmirbakarken kihmler nali (ye$l anlamrna da8el. neiresren ylkandogru bircehlcyuk*lnEger bucehre sn ie bilir) i* y.Amla vebollug..beFz F Larakltga, k!.mr, i* kan dokulmesne. yolculuBa d, uak delalei basrahklair vevebaya. siyah is huki,mdann olumune )a ya gazayacrkmaya acele edere' ederSon rcnkolusa hukumdaryolada

A!e9 ruhu d)Srnda bzr Tnrk ropl luklan, orneginVolg: Turklen ty tyesi,)ni e! sahibiolarakanrtan bir ruhainanrrlarBu mh evi korur, aileninmutlulukve retagerirebilir.Bu hastahk hrm saglamaya nemnun olnadrgtzamanlarda cal6rr,ancak nedenle ev ruhunatllda bir kezkurbankesili.ya da bulaMc sunulur.Benzer sektlEv nhu ya da ev iyesiyleilgjli inan4larTrirde Yakutlar da ev rdhunainamrlar.o' grkmaktadrr."' kiyTirklerindede karsrmua Yeraltrna (AsaF Dfnya) Mensup llahlar,auhlar Erlik a karsrLrk olank Yerahna mensup kotu ilahya da ruhlar?umresinin baada Seymn gore,kud' eleaLnrbilecek Erlik bulunmakradrr. Erlik sozcogu baa arasrnnacrlara gore guElu redi anla ma gelene/klEsdzcugunun degiimb iklidir v Altayhlara (v blr bogaya binen) kuwedi dmektir. BudistmLtolojideki ohim mabudu olan gibi Erklig Yamamn etkisiylebu adr almLsolmahdrr yoksaOgelin savundugu Ehrimenl ilgrsiyoktur. onun lran mnolojisindeki Venusle iligkilendidlmi$rir. Gncln,yiglr Erlikin orraya crkrir gecdonemlerde (Venlis), (erklikve erlik) br kLfiolansavasq gorunen ranaganrken Fldrzland'lduE5},Dni, s. 178-180iB. Ogd, aFl konularda bkz.I. Plul Roux,T{diknn v. Mo8ollam 498,504. c. 11,s. Tti? Mitolol6i. e r R . 5 c 5 .( ) ,. 9 . . , 55 7 nh a z . d q'z l, 1942,s. 125. s. Buluc, 5d,@nl:ln.T,rA,eyr er Y. Kalrfar,Dqgn Anadohd, Eshitnfrl'ldntlannD,lzlen,s.48i RdatA@. irarPrt ra &fri rn,n s,6l-63. Hehinl'li, hanrld, veHalft

'qMANI9T MITOLOJI

ozdeslestiril' kargro ohrak bu salaFqtyla mr. Erlik ttan Yarnahln Saminizm.leki dayannakradrr eskr tasamrlara mi$ir. Onun olum tannsrolmasrd? belki bu daha (Cizttr. 2). her rijrhl kotuhigu, yer aldrgrkor! ruhlar znmresiinsanlara Erlikjn basrnda ziyade korkuncaekilli yaraoklarya da hastalg ve olum! geiiirler. Bunlardaha yine yarat mD tanrr Ulgen tarafindan meydana cinlerden Celir. Bu kdtuluki1ahr, Radlotf a eoreaeagdunlann beinci ya da tzenndeklbir yerde, olup,cehennemin dokuzuncukatmda ot rur. Buradademir Callh bir samyr, gumusen bir tahn vardokuzubakadan meydagoreErlik, her birinin bir tannstbulunan dr. Bir goruse giiLneq yaratmE ve buraF aydrnlatm$ur. Rad' yeralfinda bu $rkla karabh na gelen gunahkarlannsumldirgu daha asagLda loffa gdreyseErlik in oturdugu tabakadan bulunmakudr. yer olancehennem Erlik her t[rlu hasralklar gdndererek insanlardankurbanlar ister. Bu hrrbanlar verilmedigi rakdirde, oldrirdlgu insanlann canlannl yakalayankyeral! dunyastna gotnror ve kendisinekole yapar. Aliayhlar 0zellikle hrnat,gn hnk,rm surdugu zamanlardaErlik'ten cok korkar ve onu kur' banlarlaaldatnaya caLstr. bir canavar olarak dualannda Saman tasviredilenErlik, saglam vucutlu bir ih' tiFr olarak dusuniitmilttUrGozkn ve kaslan kara, caralsakalh, yabandonuu ge Dabenzeyen azrdisli,karave krvrrcrk h, kat" renkli bir ataya da okuzebinen, )dan kamc r, kanabenzerparlakyrizln bu k6tuluk ilahr ikonografik dzetliklenyle sa nat krihimizde zamanzamankaalmlza !r' Lar.Bazr yerlerde k rcr ve onun dmirden kalkam oldugu da anlanlLr

CErm 2. Yamatdrirlerinden erkrlennis Edik ltanl Sostren, Nx olumunefendEi renkl karro.pibir Iuk Cok t!4ila,n yer Yaprmrnda )aldt, it krh ve ipek d Mukullanrlm$o!. cho!in-l.m. Tap'nagt K. Isuntabn k'rografrnzesi Mogolisran Erlik'in7 ya da 9 ogluve 2 y. da 9 kr(P Brger dan ci2im. ve T. Banholomew, zI vardr Onundokuzoglu olatakKaras, Mongolio TheIlgt! oJAfilggs t<hn. LonIlaulr. Srngay, Komur Kan, BadEBiy, Ya- don 6r Sah Franci{o lbanm yn Hong s 168,Res. 40). ba9.Temu Kan. Ucar Kan, Keret IGnm Konel 1995.

53

(bir kclr)e beue).n !e erk.ldcri l)oArnrk iln uerirf rtl.y.n k.di LrrvrLurrlrrtL' e! r t r r L l i r i b r ( r k r . r k . i r u r t r l )y r { h y a r r k l e F ag e ! d o n c n r l e r dL brr ).txnk) denilen KaraKuri)aben:erbrlirinltllxrpuitxklsrnrr:rrrlianreLrlilirrlllfsin(i(ri rr l f n 5 ! r u l c n K r n N l u r B u u u nd r b r r ( r h r n i litbrlc.cA o l a n K o r m o s L e r l e ' i l i 5 k r so ininrhr Ll!kr\l.r ) nlrmk oldurdugune e hasralLkll a rr n f a " l i l c r l . r iv i n x l . . I n 5 r r rb hurLrl' a r e s r n do al a n k r s r o r . l d r g r : l r i r i t ng . l d r g r n ih r s s e r n . k l .L i r l L k r e uyanrkhk Lr r h a n k c r r t b u l r r n r n n : U . : t ! r n r a n b i r i n s a D k . r lrt t n d r r I r m a k i e i n h e r h a n gb Z a n u n : a n [ n d r l < r t rb t r k e d i l eb e n z e rD o g uK i r i d t n r : d c , l l . t , karqboyundadrr , s l r n i r : . r i n ec r l l a n r po n L lI ) f f . s s i :l ) r y a . h K i r a k u r r ' y r r r l l t ( h l e r ltn pufn Kanlosa

srlrrt)l(nu bognu) .,zelLigtr,r raknu (veya Koncolos ohrrk ltrli Kara daha varlLk eok nir. Turklslarn kuliururde cnrlcr'sc)rrir lar, kotu yarauklar(e reldc e:kr lrirlt. Hlnt, lran Ntolojilrri re m.n\hr)l,r
oluiur ():.lIk b u n l a n nb i r k a m a s r n d 3 n le Turkiere alt ortagagre d]h. gt( don.nr lenn ya:ma kitaplarmd. ll tLudcnnrhk lan cok goruru:. Bununla bnhkr. q.n.L lslam delri m olojisurur .h'!rrrduAu b dinsel kokenLi anlayri da bLDlifr fll.n nigiir. Bu son grup, lslam drtruniD(I. hu varLklarLi a l g i l i i n a n r s h r n ,N l L r s 0 v r l j\lft HrrisuyanhktakL benz.ri rntrn)ilir n ltlrl15m a s r n d a n e y d a n ag c l n i l r i r l l L n h r r i l l | l i n o r n e k l e rd e g e n e L lslam 1r:rrJrrrn|r kihpl:.rnda g.rulLu Y.lDr: bn g.ut)h r1Sili mrn)arurlrin uslrbu Hrrisu!.r) \i d1 Muse\i geLeneklennden s3l S. rok,\\i
lrsnna Ndrl. \. Dinrrilrri rih.r ) r'ri kin,o ohnk luLlurr il,lLli r rrh nn8.if,n erk,sm Lr5,!rn) l)n .nr h{,,1 L d g , nl r l , r c h e r . 1 6 I n h , u ! r , . d , \ I I , r r r ! . rfri Or.tr1.&\ tu,.j.,f i1,.! tr.,(r! ,lL i,i lr.ni l,)la,l irl,iirrir.{r.\dri,rrl..

(lfNiu v . t r . ( l L ld L$ r (i|rrr drrJnrrrk lilikLu br rdmrLr. ir r.:fl D a h a e d d iO nE e l . ranohnknielemekr.drr&L\,:(Kuurc'\r.kl,d.!:,dtr)onagD.c5rfr.L,n,ik,tr,,L(Lf g u n ud . i f a . l e e m . k r a | r l l i k L k r | L nA r n u m u z I ! r L \ ' . ' s n d e d e h 3 : L , v . r . l . r d . l L r ) ' l ( , , ll l', '.' .. r. /l Il )/r" I, s 429 410

55

L n ( [ ] n o l r l r ! N r N ^ r nL ^ r ' r

r .,.. _-t olDrm.kl. birlikr., \rnhD Ulgene l.trrban sun D u k u r e r cg . { . ! i l i i L l i e n .b u k r z l a r l a m x n r \ . 'rll'I ',.- ir.I ' ' rA.r'r ' ,p l, nl' r . . r : I l . ' I . L ' rr nnc il.t.nrr{ b.rikr rlrhlar lar.find,n (:rlNdL | - r\ l'.r '..,', r, n . r.l I t. .,1 J ',. ' , 1 , , \ ' 1 . r , ) . . ' , .! r - l : r l . , n l n . , I i s m r b i t l r i r s c k r :g o : h K \ t e y A n a v . L r l . S o l . lr. , Ll. l ll. l ll ,rl, r)!' l r l Ill o'.rr, I ,, .,. | " ot.,p l<'itll)hrnlcsi ndc !rr .lxn \lunanrined Sryih Kr l. ,,1 1r.,, . .rl'l.f, 5, ar) Tufk nnrolqrrnde I'rr alanl:rlik dr5rndrl rl ,r u l.' e.lr I rrl ,rn . .rr.,rrr rr' , ' 1 . . r .l . 1 , . r , i 1 , , , 1 . . - . r . r b . J r n | ll, n \ 1 . r r h L l l . n n r \ l i r K o t u r u h l a r a- { h a r ' l a r c h lr, ' . . . . , i ' l 1 . ,l ,rl,- l:nr rrtn o ,..rIL r t,rl .l'l, rl . , . ,\ . ' " , d o .rl ,n,

'll I lcr1, r

li.nnr t 5,$h K3lrme !tl.dilrn hr .[ rf,qln Topkapr Saraq \l! :$L KuNlhinei H 2t-l il\I S Itrio8lu. J^dfi r,i.n llnd.j lhf \ l L t l ) . l s l d r b u l l 9 3 i . R e s' i 0 )

llLrso:cuk U,vgur..d! alm lme.dl ii)(.!r \,:.rLgrnuD de ktrrsLlrgld',.'' tr"l,, o',.. Urn.lyl.ilgili olank elealna)r llli|t] r L : A l b e s u , , \ lR | l h u , l K a r L s r r,\ 1 ,r \ ] i \ n i gibi rsnnlefleanrlan nLh, muhrenrdcr Li|)rv rDsoDredangeliien rkicj rlkelcir' gorc o l u n F u z i n h m d a b a g k a l a t n ns sc l ( l i d r r ,l l r l < r b i r . l c y i i l c o n d a nr L r r e u l i n rL !iir mlr y x d r i l x h r i r ., | c a k b u d u m n d r k o L r r u h l a r : L r n r r , : : s r n c l e n qd uL nrk , uo l o h r s a h t:i)ct cder !e lohusa hunnrsrnr iill)iri,fil f(1fn olur. tsu1undrrrnda b.:eD Albri r ) \ ' l ao : d . s l . i r i r i l e na n c r k a v n h j r r L , hJ , r s , r ; r h b , l c c c,k { l b r sl e F ] \ l b n d r c ! r l . l ( h !r u r r J K , , r ( o l . s . l \ , L r \ i f r d r i s r n l lg o r . Y r n i l n . . | . i l r r . ) r n h r L r i k ' s r n d e D dK lnor:.ro! so:unden s r l r r e . : c l l i k l . l l s . \ h r r i ( t r ! . k i l a d r g rh e r k e s .l e j L ( l rs o r u l . ! r l ( l u r . n l i r , r ub i r \ a r l L k n r . B n r N b ! s o r u p b i l . n t . ( l i g in k d r d . o n h n b r r ( . r ! . , l ao c s k Lt r s a \ l u r l e r d r no h i 5 u r K l r . , i . l t r l ) l d . . n i t a i l e r { n n , L m u : rk i l h r u l i t i r n r s q . r r r n r b a ( r r i r . r b i L r r L KrrEi !r:rrliri :lfin d.kudurl !e l(an liurr K,,n..los.

r d t l h { F r t r r \ r t r . rr ,

\ +l

t.1

T.RX MITOLO]IsININ ANAT TINRI

leneklerinebagbdrr. Cinler v Seyran uzenne (urrn dJ I irrxk,m s, ,. veryerlerde yeralenbr gileri ise:yn bir grubakoymahlaz. O<manh donem'ne Jn Mddln'l-Sadde isimr minyErn-de humn, hasrahgrbir yaznadJki )"pankb L L,r ruh )r da c,n rasv'redrlmekre ofladabi' dhi crn m.!. drr.$ Bu minyaurde u<ryan.r(rplrk oLnk drzl"rr renkligovde:ryle uzrinde oturmaktadr. Sjvriaa disi yamgndan ve :levb rolugugorulmpkred,r Nar,i srkmakra gozlenalevgeklindedii. Solukrnavininhastahk ve y.s rengr oldugunu hau'lam,k s.rel. ,bkz . l8I' Bunun rkryrnrnd.b,riq k"\i b"rh orgel In"an boynulu brrh ve govdli rkr bas rel.Lnde ka cin dahavardrr. Onldaki hul]rm hasralgr ruhu rvJklanndJn yenrdogmurb,r kdldrrdrgr bebeg. rL mJ,<ridrr 8u l].\rr brze e.l. Iurkhr dekiUmJy Anr kultunu te Albas'r ruhunu haI. [Lmrkrrdr, belkrde bumdrl,Jsr.d,len lohuv

Resim7. Cold ve Grly.klan aii (M And,Oyutr AmurTdzled veBtgi ftrh Knl|,ninAe Otan Krqanr, k

Eski Tnrk Mitolojisinde Tdzler (Pudar) Trirk mitolojisinde gorulen ve erkendevirlerden hibarenortayaq*an rozler(ruh), yani idolleresas olarakannnizn ve fetiiizmleilgilidir.'7 Bu tozlerinoitaya!rkFndaysa en onemlitkenat?larkuilrj. yani atalam gosterilen sygrdan dolay olusan (Resim inanelar burunudnr 7). Animizmesas olarak ve en basugekhyie buiun varlklann, canhcansrz her sebulunduguna inanmakt,r. lnsanlann degaikinanclanna gore farkh )ln bir ruhunun ozelliklere srhip olanruhlarla ilgili olin animistinanc,mhlan ya da aralantemsil eltigine inanrlan AnimizmTurk mitolojisinde tozlericin de geerlidir. soz konusu olanYer5u inanelannLn baska bir iladetarzdu. Ancakderelerde, vadilerde, aAac-

jqnlbkzN1And,Mir/ddr krls OrnadrJ5l4D! Mirolq&/a!, Resim s. 71.Ress 256 $nlannda Ort. toemcilikeki xlx AsF Turkleinde F Bozkun, gd.iilenfetislerin i!ryI 16 ileri sumekredn. s Bk: F lan andtrdqn, Bozkun, Drri. rrrftl.rn Irngd 56

MlToLoJr s]{MAr'rlST

ileri snnilendogaustu yaFadrklan yr da halvanlanngovdeLerinde larda,kayaiarda varltgr ol' ieinegirebilir'Bedensl kalanunsurlar da bu kavram \,"rI*lann dDrnda ozl de isinegirdigi animizmin ha)let, cin, ruh gibi varl'klann tumrinun mayan, bir bigimi olan ara)a tapnma ya da saygr Sosreme olgusu tdzlerin olusumundaki kavramrrun aile budnlugunu Alayasaygrya da iapLnma cn dnemlietkenlerdendir. da vardlr' ya da korulucu sonuclan saglayLcr Gokr.irklerin amlannayedinci aym yedrici gunundekurban Cin kararaklannda bir erkekve bir disi kurttanolusan bir alaac*tanmakudr. Bu kurban, sunduklan geraekleiiyordu. magarasL denilenbir magarada Ote ya rapma Fklindeydive atalar tapma bu ata ktlltu, olulere taprn an devirde insan'alalara bicimindeki )"ndanayor yanrnda yerh mear taer ya da heykelin da iceden . bir laprBgE ya da ohiyutemsil Hunlarda oldugugibi insananlann ruhlannada kurbansunuluyorta ediliyordu. d^ r .urkler.nd. -r,rl.n rn"an l,urbrn edrldrg.nou erl.en du. Baz . "r,,rmacrlrr
d.n d soz ederler;ancak bu ranEna[dtr.'d

k6men ilgisi olan fetigizm,esasrtibariyledogada Toz k ldnun gliFmesiyle (tas, ya da maddelerin vb.) biriakrmnesnelerin kutsal deri,penre,boynuz bulunan (ielerinde gucbulunduguna inamlmast, bunlannnazardan sakrn' bu)'risel ssy masr getiregine inanma gibi anaclarla ku anrlmasr nedeniyle' yapma, ugur na, bltu rdir. Toz denilen pullannen basitsekilien de aslndaput olarakkullan mayanfetig geririlenskillernzenne ya da neydana denilen dogalmaddlerin bagka niaddeler e tutturulmas sonucunda oluguyordu (proro-Ttirk dvn) inan! Tozler,aialarkuhuyleilgili olaEk cok eskidevirlerde
-lan hayran-ata ya da halvan-anakullknn de igaret etmektedir. Ha)ryar'antata ko-

nusuyla iliikiti en ilginc ve lamnn{ omek OguzTurkleriyleilgilidir. Nitekim Ogu2 boylann)n her birine au bir ha)ryan'ana./ara kavramrM karrrhk gelen kut sitngeleri bu in.nclarlailgili olan ongunlar a)'mzamanda birer tdzdu.Dolayrsryla da,hnhin ieinde icine girerne kadardegisikveche ahrlarsa alsrnlar !02 kavramr ler. Bu tozler, alm zamandakoruyucu ruh tasamruyla ilgilidir. Ha)aanarulah koltum:nbir lansrmarolarakgunumuzde yagayan g6re, bu inanca d baa yerlerde
Atrdh Dir.yd!e 6eldn.i?*l J. P.Rou, "AElarKuld TnrklerveMogollar," cev GonrlY,lm,z, Toplunlarda so:ltgt, yon. Yv6 BomeJot,s 8l i ayncadahaalnnrl bil' Di^kt v. Mitolojiler tc Ola{agd4Altay T1)thl.nnae gi icin bkz.J. P Rou, E5hical Ka2anc,gil, AUn. ces AykL,L s r9l-202. Din. Bn!t. g^a\ tJere, s a6 al. M. Utu, dge..2O5i 5. veyi5Ofl.k, tao 'otuao hetkrAe

57

loroJr 5 r \ r a N rM sr

Ancak lllrade,Yakurl.rLn1,.-Jrtd (hiy!.n ena, Rrrs(.sr/jd lrui. yikut s.ylr).rstrklr i n l c h n l " ' )d c d i g in h h n k o r u v r c ur u h o t , ] l a kk r b u l e d e r k e r , \ l D . n ) n r o : . r L a r i k k i b u l e r t ' g r t m e g e ri n n n r : r n n y t il i r k h b i r r e r t r k o t ( t u g u n u n,\l.,.fek onun .l i: m u s b i r i r m i m n N h L ry i d a o ( . r i s 1 z g o t t r u h t e n n . t . rb Lirr i o l d L r g u n b r c l L ry r or E s k i C r n , n l h k l . n n d . H u n h r r ( ( n i r ! r t 1 . r d . L { , : l e r i .r i r t r ! r n d , i I t , r h s . . t r l l : r k e nA l r r y m e : . r l i r L n d a mektedrr. bulurtl|n \e nnrh(rnrl$ l]Lrbi)rrtt (iLregniin r e p e s i nd er l { i h n i s h e l k e l i l , L r h u s u s h r t i k ro r n c t r L c r d e hn rrittirr,'r Scyik O r eF n d . n q D k u r n . k l . u n t i t r n l a r r l . I ! m g L r r \ r i ) t ] l y r t r r ( t r b l r t t L r n pren sini yenen (]nlilerur 0lc geqirdiltlrn ai|n l)ur b.lkr !t! bilhngr(r t ro:[rn LaDnsn, r e t i n d eo l d r l A u n a i i a f c r e d i v o r ( l u :c u n k r ib . l i i t d i q j n f g o r e l t L l n p r c n ( j b u a l r n 't heykeLn kar5rsrn ga cqcrck aiolt inn !r ttu rlnsunu\,,rdn T o : d o r l c n k e q L d ey Dr p L l n l 5 h a l r n r r r n s a n : c h l u d e k r truirtrttr t,tr:cr rrs virler Tastrk dclrin(lrn ,)ncev. sollm dfulr crnnfri r\ncit TrL]lt bo:lLrr tiirtLurun. u y g u no h r . k h a ) 1 r n b . 5 L ! o : k r . l r ( r . s ) ( o k \ o g u D, , t r r a kg o r I t n r c k r e ; . r lr rr : e r k l e T u r k l e c y a y g r no l . n k u r l o n g u n ud N ' . : o l . r r k t r l l a r r l l } , , r d B r L r k t + lg l ibr kurt ongunu Wu sunlardanUlAurtira ltrdir ])!-tisolt t-urk k.r.rjJrd. on.n)L bir v.j HLrnlara rtfedilen Norn Uli r)rezarlalIrtin birir(te on.rvr qL]t:Lllant yrrn sek l i n C et o r b r n l nt o z k o n u s u \ , t r jrh:rtr)rrhldrr. U.tiiLti renkrttr keqelr at g r l j, r l d n g u nn dikilnrcsuldenlr(y.lina grltn rorba r) r m:.r(h butLuun rrhrrdrn 1,rprtnr5 kurt ba5ryla b e r a b ed r rrege r a k r l t r q r n r lk au n o n g u n r y l ai t i i k i t i d t . n k . l c v l c t n s n D S e s rb a l r a k ! a d a s . l c a k o r ( l r ) . a r l t m t r r r t t o r o l r r l J . r , H u n l i r ( i ( r k l L k l e r ! . Uygurlarda h:r u a b r i k a T u r k r o t t n l u t ( l i n D , L dri b . y f r k l e . b n l p r L _ i : t . ng n. h i m i 5 sekilleri)1. ilgrlivdil!'r rarr Lrlhgr r rnl.rxn t1 yy I AnrnlsnD ) . r p l r A re q r k t i , ma, Norn Uh dan srl,inlin robi tclthntr|j L(,: fhlius rcin d. (tog.u.lur ltir din,_ g e a s t h o n ! ( n n n k t ( t ( l L ny r p r h r ! 1 r c , r b a J u : f t i r 5cktrndek i . n L L NLr.lesi. irir.n.. h a r e k ee t (liyonnus ls g i b j ( c a n L r v n rg rbj) gorunuyorclrt r. r h i n r r i ( j n e g l e r ) r i r : g i l

, \ l n a n .r r : r t o n , r 1 , , : K c l n x t L l t r h L r r J I L , r n u n r , r , t / , r . . n . r t i . r .! , l 5 s - l i r \ 1 r r I r d o r . L j : l c n t j . l r ] , l . t r d rt r n r , : k a n r . : \ f \ . n b i i r ( j ,: Lk.ru r.tLt.tLi g m b ii y r n r i b k :N r \ . ! d u v . r ! , . s r l ro' l M n . y n L r S " u ' u , , . . r i . . 1 . 1 1 t l lK t r l , , . N ts j.45s illrr! 'n: r r r t ' , d , . 5 , u , o , t . ( . r l s x r . rl n r k . ' ns l l i rot t. e,i',. 1,1,,,n1.,, ,t,,.ix t ll {uln, 1!,rr r. iddDkr {n,/r. r t7. irr rr b

ro

59

: !N ^ L L i \ L L \ R L r r n k f L T l r1 ) t l ( r N i ^

h.rhungr bir kihrinmnn. (|n adamnn tr i Lr liLsrnin d a n n e r D Lb bir h.],ran_esrr)rn oldulLr lebll c{ljlj. Bu olur konl}tcu\r drr irurhm bu hryTan oklugunde krlrrr yr claherhingi bif n(jcn nrn dr rnmekLc l . b n , n s x D . l . l L r A:ra n ) r n o ' r L n k L r r u ) 1 , . r ruhu th hryrtrn[ui.nrckrc(hr I.krrlir Ki:.k !c KlrgElxnl,r !r d!. Srlta,vlarda, biiki lurk b.\'hrnldr q.frth efsar(lerdr R6n u Dlubdrr nrdekr .d*b!Ar k.brflnri (c On.I nstrlc sdir r !f l 9 7 8 . l l eU r il bu konuyi isrrer rden husLrslirur.l't Ult C.rni k,rnn u:.' t s u r r n h j l g i l i b i f S a g r vn e n k ' b . r r u d e hircddel.\ifi Sosldnr\ Du J.lskir .\,, ..hdd,lu T o p ( r D. d L b r r l t l u r . b r r r ) n r i g . ( e k L c i r Ankirr ti -snnnrldn. rirken bir g.k !r brr kara b.ginrn brbrf

leriylc nrucr.lclt crtiltlerni ronr. T.p..D gok boga)r sxl.[nl Yenilcngok bogr kurt brcnlrnt girer.k LrqaridohlEi\tr l.p can hcndr ha}arn esi olan karabogiyi yardrm crrni5oiLrr lllr nenkrbede henr hrcun eD oneDLi s:rhncl. deAjr(ntnhem lomyncu'ruh ren.sr hcrn dc h.tlan usluhunLrn nndfn ohn hxylan mLrcrdfleraslLrl.rine degunlmektedrr(Re'm il) lslamr!.rr.n sonrx hr)tan donuna gtriP birbirlfriyLe nuc&lele eden kimlann )-crLnl .i.niiLi' re se,lhler almrrr.. O:ellilJe BekLrtr m.mkrbrmelermd( bu kcmLr!li ilgili ilqrnc C.irtll Turk lopLulul(Ilnndr oldunu glbi Yrkutladr dtr koruyucrLrLth du5utrrs lard! lLiade)c gore her timanrn sikh tu(Lrgu hi\aan rnrrs, onurr koruyucr rulru dur Gtrclu sxnnnhida bu kontyucn nLh karrll. boga, bo: ayr, sLgur)i da t.) gLbi m u h u l ) 1 rk n p c k r i r g,u q s u z hayanlarohLrJrrken 5 a m r n h n nk o n r y L L c l , t n n d a r )ihrr gorc.r): G l n u m u : I u r k r o p l l r h t l J a n n drrc k o m i r , r a plri n x r a s t tD fl' gonso:cuglhun .hha !ok r'{ogollxirl.r,16 (o:) sozcugu unsc rlrrl(l.rd. Fv$ A In.n, Yenrs') i ulurrrn d u g u n . d . r l r f u ( l . n l r r . t r r B u k . n u ( l d b r . I n c c l . m e sb " 'l Alra! Tu.kienDin trJ. ro: '.:cLrgunu l(r llJndrklin, l ubr ' Uni!ha! lurklennrn r crtLlt vi r d e . m d g f ts o z c u k l e n nrie r c r h r l . Y i k u t l i r r nr d n . q d r a n h m r g e l m t k L L : e rle l e r l I r b l r r u ! o t A v m l f i : r r n n a c r r o : l c r n , s o y h Lo l n l . r n r ! e j i r n r l n h n n s c r ' l r ' ' b.lirtiror (\rlrr btr bu)ult lo:u .n(1uguitr l a p r l ( | g n l , A l r . r ) l r r d i h . r o t m s l n-rl o z l e r lkr!' i)xru to:, karr Lo: olmik uzere b e r i n r ( ! . L r ro l . n r l r h l a r d r r . ezel(lLn ve h'rrirrl'rD bi:rlirrn' .r lc daglantr nlnrsn, tsuguDtu,{lriv|lir ve Yenrseylile

t8

tril( $rrd olrs\ N1\^rr,fr^RL nn c,kard,g,send de bu anlrna krthda buhuuyord! ''" ke(e idolter FprrLardr Ynie i( yaAryla yagl.nan r ynr:aman'la b r t a s v i r l ea s r a l i u : e n n er , , n u r n l u v o r d L L . ' " NoLnUladal<iklrl balLni gorc daba gerceh(i oleD col(lrk bryrilN(la keqekts geeD evresnrL' srn brr ejder govdesiniandrnr |eltil.le yrprlmrr olup kLrm.s bi).rgi C;oktiLrkler de deribir iorb. ismdr s.kirdrlirn

isaretetmektedir Bu krsmrn u2erindekrkurl b.sr da genellikleludenden vrprl,yordu Kur| be5LL toz ya .ia sancagrn en gelfmi! ras rlenne Dogu Turkist,n lreskoLl nnda rastlannrktadLr In yalgrn olxnLangeyik, klLrt, ltirtal reldrndeolrn ]nlvan bLqinrlj ro:le. ba:en qadlrn oniinde duran bir dtreAerakl[yor, bizen ana difegunn ucuM .LeDk gelecek yerlerllriLiyordu(Resnn9) Bula n.tLiLnda y.prlan hutla lekilde, cadrrn repesjne gibi lasfirler de qadLrn rcine ahl:ra saygrnrn bu ihdcsi ola.al. isnrvor yr dr lonLr (Cjzim yordu l, 4, 5) bLrklugulkL cskr Yrlut elyiznasrnda l. Chrchoukinin bir sibirya seyeharind kLulanncadrlanndaki tozlerdenbeiisedJll]elledir llunlir tahhd?n yaprlnr\. l<alrn Labukl,r)'le orrrilr !e liercxn agacL

q?'.
'*

gozlu rasvnlerdif El_vaznusr ne 1 ler.le Yakullarn llgill halvimn tinj lemye baslxdLlihnnda, soz konlrsu hel'keLc'klerin)^r,Lrn\ryagh srvrzh dLklarL belirtrlnrektedif. Bxrk.r bir kelnikta bu tozLerLnke!e, deri gibi naLzenrLerden, baztn LcL dolrlun,hnu: hapan densnden yaprLdLgL sorl.nir. Yinnercan gozlu olan bu tlrsvnlerm tairtadan olanLarr boyalL 'L olabiLil'or Gorul.lugn gibi rozLerkursrl nes-

$
a
,lSLs, bulunan.d'r Ll6iN 9 Olallikl. rozlerle dirdg,Lepehklen ln d, san.attalnnta.rlv.r Brdap.rre lu,lli lvlu,e(Fotog devributunrusu nl: Y4d Cofuh !. 19e9)

rrelerdi Ba:r .raslrrnracrli. bunL.rnt tarn nreri)k ilskisj olmldrqln. brr uguL, k.tu rulil,r kovan bir snnSe

W Eb.rhard.Cldtr sDn.l Kdr$rldn. s 87 J I rlNi. hrri(ig r ord(dldd.Alrdr hi'hlddl.01un

s 201

60

w@^
Cizin I {solda) \jogohsrinda tespt ediloi bron? roz (E \t N1 Tlxbe sdu,naD, lnl] liratsAdt, Leipzig 1981,s 80) Crznn + Krlnnklar:.ir kecedenyxl,!m\ bn Cizin 5 !r Cold 5xnan,n,n oreki dilyaya tolculuAu $naendx laldx 'kui hn']'gr Ko.n ve Eucu ..Ur ruhli, "(U Hrm! Hohrberg. tltr M]rho iogr'oJ,4U Rd.a FD,o l/t"., silr.adD, c IV. Ne$,Yo.k 1964.Res 19)

oldugunu iddia ederler. Anc.k .zellikle erl<enddnemlerdct.zlerin ileh ya da ruh larla ilgili oldLrgu.lusuncesihis dc yanl$ degLldir Toz kiiltirnun atale. kuLruhrLinegclnis gekLinLn r:leri, TLlrkrye'de de sumehte' dtr. Cogu Ierde fisllara buyuk sa)gr g.nerihn.si, Anadolunun eesrlli yerlerinde kar kocalannadlannrn soyleLrmcmesi, baba otont.sr re eli sahrbinin entaih er(kn evin s:hLbi sryrlan ruhiar) re bunun dah.rsonrr ogullari skrtrnl kek sayrlmasr nusr gibi gelenehlera1, l<Lrhlerinln kalLnolrrlrdandr.. $aman (Kam) Sananlga Serilne, Samann Egirimi ve Ozelliklri Varhgna inanrlan rulilar, iannlar !e inserlir artrsnd;riracrll< Irpan din ,idamlanna sanun adr yenlmekredir.Bunlar hrr Lurlu hasrehga !are bulm.rk, haslanrnlrcrahk esn.smdaryftlan k.rrulacrL mhuu geri gerirnek, krstrlk ve zor dogumLarda yar.lim .rmek, verilen kurbinlarL gok !e yer nnrLsma ulastLnnak,c.eirLi dinseLro .enlei jcra etrnek, ruhlafl ar! oldukhn y.re (olulerlrlemiire)gondermek, kotu nth lardan ins.nlart koru!,rk Irin ayinler dn:eDlemk,lal bakrp gle.ekrenhab.r vermek gibi irleri y,,prrlai (Resnn r0) 61

r llrlrorcIr 5r1iL1Nl! birlikLe !.. ve yeralrLruhlamyh daha !ol< ilirkiye geq.n kara kutsal sayrlrr.BLrnunla rlerindcn lok daha fa,la c.kjnLlen lamanlirdlr Eliade kadrn iamanl. gananlar.1ige rLn gok yolculugunacLkuadrkhn r!,n dainrahirx samank egorisindeolduklan.r de ge! .lbnemle.degeliim\tir belirlir kL,herhaldebu dlrstrnce Herkesin gamanolna$ munkun degildir SaDrnhr selilnrii ins.nl'rfuLlrBuDlar nadlren sollaflnda kan iarniD brlunnevinlar arasrnd.inseerlir. Araetrrmacrlann belirlrlgnc goft bLryukiamanlar kendi islegi)-lcdegil de ruhlanD qagnn sonucun da sanan olLrrlxf.Sananhk meslegibxbanndrn liahnlars. kuquk 5anrnLar'drr ha|ne geqebLlecek karekre Her getden once ramamn kolaylkla vecde\e rsLrgruk gerekmekredjr. Bu ne.lenl. ranunlir gcnelLikLe ropLumden uzak du' re sahip oLmasr ran kiiilcr arrsndan !Lkrr CesjLll aratunnacrLarF.manlLk behrtilerninr o.elLl<le r:rstu behrtir C;ercek varlklxr gorn1e,srli sLk ergenligegeeisevresindebarLadLgun mevdanagelnesi. rlrhsal!e bedenselacnarern.ruz kal ba9donmesive baynmanlD na, sinjrli oLna, yeneden icmeden kesjlme, lrsanlann yir:adrgrIerLcrdenuzakla5 ma, ruhlarla ve oteki alenlerden va.hkhrli konufrna, surekl du:uncelLbir haLde olma gibi darran\ biqlmleri Famin ola..k kiiid. gdulenenbeltroldjr.'Gorulclugugibi sanan adi)r y. da iamendaba,Lpsik. pit.lojik o,cllililer gorLrlebilmelitedlr.OhlnMrks bunu hataLL olarak krLtuplnerjsi di,v. tannnlanr\n Bir' taktm Tjilrk topLuluklarrnda kendndei gecmeyikolaylasuncrha-it^lLklardan soz edi liri ornegLD Y.kut lurklerinde sananhga yetenegiolan knn.elcrde gdrulen re ko layhhlalecde eriFrneyi saglayanhaslihgr menenk denilmekre.lrr Vecd haline ge!mek ilin dunFnn cesitli yerlermdeki Srmanlain bLr bolLrnnrLr)ultlrru.LrLirkrlri ya da ilarhn kullannakla birlikr., avnr inrrh bjlltilenn ltLrlltrnrmr yilgrn degil' dir; omi:grn AltryL qamanlarbu riir birkileri liullanma)a rhrrt a! du,vnr ir:ltrr An..ik yalnrzca yaradrl$iaD geln ouellikler vc krbiLjler lnun .Lnayx )e(me:: rrnku $ nanll< nrsleginj icra edebilmekilnuorunlu ohn bilginin de ogr,:nilmesr gerekt Samanlannsollannda mlrlala ba5ka ianinlrr da rir.|ri ornegin BtIl Srlan Daglarinda orunn sagay (H:krs) TurkLenndccLLrrum boytedir. SamantLknesilden nesileashndairade dLlLolarak. ruirlann eracLlLgryla da geDerikoL^nk akrp giden )a orr SelenektLrNuckin Sagayl^rda isr.n drtr oler;rk sirhlenjn i an olan Sananrf emnyle !e)a klrlsal bir dagrn ronlendirmesiyle vr dr;rnranlarr .zgu his|alLk r! lLryla gamanolmabiliyordu Bununla bu[kte Katrnov, r890 ).rlnda Kardgas]..a yiprLgLbir sefrlilte onla.ul ro'

s \tlis omek. dg... s 49 50

63

irRr nfk N ro.]r!irr\nNnrLlL

Cj.nel kibrle gare, semrn sozciLgu Tuguzca.ho Rus bilnn adamlan aracr hgLyh lLteritirre g.(misrir llaneu dj lud.ki ia"rd so2cugu, sanskriree ll'd Ddr1.1 slizcLigu,hlicede dilen.i keiLf ,nL.rnn.r gelenrdndnd sozcugu!e qLn cedel<i gLbi.rnekler ea rd m.n so.cLrgu nlri) so:cngunLh eorrlotik kalieniinr m' llnsll( oldLrgunu gostennktedir Bu te.in er erk.k vr da hadrn !ananr alrr aDdallade eder, vrnL kadn vf erkek ianunl,rr iqin a)fl trrinler nj: konLrsudc.qildjr erjith arasrinnahn {dre ilk !e er erkrl lanaDl.f krdrnlar dt Ancrl<drha sonrr bu isre brskm rol olnamayr br;la,vancrkel semanlir, rlll d.in.rnll'r.:le l{idrn g.mailann buFk er kisi nedeniylegorLrnL\bakmrndin Lr drn iamnhu benzrne)'e !!L9mLr oi

:,uranlxr gcneLoLauk ak samanler it hn gernaniarol.rek ikl]t evrLhr ([1 ]\nd, a)trnr!r tusior l0 Y.kul SiDDnL dt!l, furh Krlnnnndr Oyu Kdud,, 1974,let tvl ,,\ncrl br r)rLm nispreD gec donenier de onilr crkmls .,lnuLtdrf Eliideri gorc illi iad.rnlar.k rarmnLardL.Krn

ieDianlarsonridxn ort.F srknNtr ve n hremelenlran erhisi)le gel!.Li5o. G.e dil nenrlrdeo:ellikle Rus brlm idaml^rnnD )rprLgL insrLrnnlar.:h l\lLry !:tiunlin arastnrla rk ya de kare 5amanlarm di brlundrgu .nLanlmrl<Irdrr. Alril'irlara g.re bu sananlar gobuzunc lrl{an, )Lrrrlr rrhlanvl. rlirkL kurrn ya de br iki ileme de gl 'o'll dtp gel.n ianunlar i nrak zereuq gnqrtu Se)r.lo\'agofe bu dLrfLrnTilrk drninln gol<re )tr olnixh rL:.re rlr esaspfensibesah\r olm.sr,vla ilgLl rr. Ak rvrlr :rnindr Ulg,rnin de r.nk si.rgesi oldulunddi ak iadi|la. ken ilninlirdrn dahr

rir 5 v.IA omek. d!r. s '17 ': !1 ElLrn.. , \ n , r . f J : , r( .e! lnn.Lllrrhan,s.118..12.1

62

ANAIIATLARI TIRK MITOLOJISlNIN

gbrd0gri arasnda "Kamolmrk icin rok ozetFartlantai! bahsede.ken: samanlardan mak gerekmez. clllun cocuklan ozelliklere da, olaganrtstu sahipdegit, nornal insanlardrr," sdzlerinisarfermekredir.'1o Ancakyine de bu son soylenen lipreki 9amanlann ozelLikle dahaeskirarihlerde olarakgoiulm.yecgi onemlisamanlar aqrkgaman Turk toplulukiznnda, icra etmeye olankigin:nmslegini baglarnasi yapF lan cegitli torer erdensonmsozkonusuolmakiadrrsarunn ramn oluguhakkmilgili olank, cesitlimitoiojik oykulerdikkati cekmeklediri daki evrelerle omegin unlu din |arihcisi Eliadenin bahsettigi bir Buryat efsanesinde 6zede denilmeksoyle tedir: Baqlangrck dogudaki kdiu ruhlar ve bafldakiilahlarvardr. Tanrtlarii1sanr yaraor. yasayan Onceleri mutlu bir sekilde insanlar, kotu ruhlannhastahk ve oLtrm yafmayabaslanasl dzerine kbtil durumadiiserler. Bunun uzerine ilahlar olum !e hastahkla savasmasr ve insanlara yardm etmesj iCin,onlarabir Faman gondermeye gdndrilen kararvenrler. AncaksaMn olarak kartahndilindenarnamayan insanlar onaSuvenemezler. Bunun nzerine kanal ilahlaradonerek, kendisine insanlarla koyetenegjnin nugma verdmesidi ya da Buryarlara kendicinslennden bir kam gonderilmesini soyler. Boyleceikrnci dileg kab l edilen kanal insanseklindelekrar diinya," gen gdnderilir. Geri donen kanal bir agacrnaltrndauykuya dalms bir l"drn gorur. Bu kadn ile kartaln bemberligi ilk saman sonucunda olank nilelenen bir dogar.r" cocuk Ksenofontov tamfindan derlenmbve Eliadeile birlikte bircok anFlrmacrmn bir Yakuiefsanesine gore, bulundugu bir yerde aktardr$ kuzeyde kolu hastalftlann vardr. Bunundallannda yuvalarbubuyukbir kancan agacl san.nlann dogdugu pananiar Lunmaktadr. yuksek yuaalarda bulunur. Orta GnEhi, blilaik en dallardaki ona seviyedeki kucilk samanlarsa en aleakraki daLlar' derecedeki dallarda, samanlar

Po' N. F Karanov, Taliat Ai3dnP,l,gloB6lan-B'lr&l [rrlcrtrd.n Seerd.r Hoh6 Folhlonntn 7a Et^oa4JryAnn fehnt.n uah6 Falhlatuve Etnogrcflot Matnl.n. haz. v E. l\4aFogate_ va, Trrrkceye cev.Fama Ozkan.s. 2l I ilk samann ai!bagka bir efsanede M. Eliade,!nda.n, cw. hfrer 8nk n, s.95. BuDEIlan yansa anlaulrr. Gnnyla Ben2e.i bn Yakur ekane$de h.ddinibrlmetrrek rnl.mda 8im6i 5ahipi]kSaman, kibn ]ilzUnden hnm,mg vardtr Olaganls[ gnce rannn!! nsriinlngdnii olutanbu iatun' yakmakuzerconn aLcs gondemi5. Alevlerden viicudurllanlardan c' neydau 8el.nkdtDcinhr. Y.kurlan! en ustndkadn ve erkekta kaDkarakurbaAadan gefimi5ler. bkz. a.9..., s 94 lshndr ilk srdanladaileili bu efsanede nanlann,dunyaya ka6{anunlr! olabilir. kanedrlen samailar

5^MANISTMITOLqII

dogusu esnasnda Sanantn demirtuyluve cetikpeneeti bi. kartalka.acam agacF na konauk bir Fmurta brrakr..Karkl yuksekrurbeliFnanlardaur yri, alcakde_ rceliFmanlardaysbir yrl suresinc kuluqkaya yatar.S?mann halvan-anasr olan parcalanmasr bu )nrtrcr ku9, ikinci kez bedeninin ve kurbanedilmesiesnasrnda, gmana goruneceklir. oqlncU kezise olllnl] srrasrnda ruhu yununadanCrkugr znman, Sarnanrn harwan analan, yani kartalbebek snun!, bir gdzlu,bir elli ve bir bacakh Burgestez,Udagan denilen bir ruh ,amana hawle edr.Bu ruh onu dernirbir begige koyank ellar ve hjzmetjnde bulunur.Uy, gelince gunan ruh-9anun onu uc korkunC karave kuru cinebuakrr. Bunlaronun parqalara a)lrarakbas1nt bedenini bir kazrkuzerine dikerlerve bedeninin DarcalarF daglrrrlar. d butrinybnlere Buarada baikauc ruh da Famann kemiAjni alrr ve cene tulatrr.Kemiklenn dusme gbreiamanLn sekline insantara dertve suraplarrnda tay_ pal olupol;maya-agrnr di,r kehrnee bulunrlur Yinebir baska Yakur rivayerinde, kusanasamanm ruhunuallnk yraltma gotu_ ve digerleriyle birlikte om bir camagaclntn da anndaku9 bicimrnintmlsola_ olgmlagrncaF kadarbrrakr..RuholSunlukhalineerisrigizamn kur onu yere Ruhunyukandalo nvayerlerde goruldugu gibi ku9bieinindolmas. bir &ska kuilann ruh simgesi olmasr, Trirk rnirolojisinde yaygn olarakgorulenbir . Busimgecilik eskibircoktoplulukta da mevcurrur ve izleri geckrihi de_ ki Turklerde bile kaybolmamrsrrri omeginGdkrurkdelrinin unlu Orhun
lanndaki qu sanrlar bu hlrsusaisarerehrektedir: "Babamkagan boyleceili, to_ kazanrp, ucup girmir, .Babamkigan ucluglrnda kucuk karderim Kittigin yedi

Lkaldr, "Degerlloglunuzdan evladrnEdan Eok dah" iyi besterdinizUrup O bilnemenden , dolayl, kolulugun amcam kaganucup girri,,, idzunden ltadar kazanrp babankagan kdpkyrh,onuncu ay,lmialtda uqupgiui,,,,,Bil_ Kagan uqtu Goruldugu gibi,ramamn ge(irdigia$amatai qunnmr.ize anlatan, ancak vakrnz, derlerunis bu rilayerler,DltnyaAgaq rasanurtanyia, alnca ruhunsimttsvir edildigiDunyaAgar sekineriTnrk sanarrmn cesirtideqele.inde y.ygrn bicimdekarrrmEa erkmakrrdr.DunyaAgaclyla iigili inanclar ve rasvirler cesic topluluklarda da 9okyogunolarak karsm,za crkrnakradrr.
olarak, kaial ve kiq ile ilgil'dir. Bilindigigibi nzerinde kirtahn ya da kusla_

J. Halilax,Ih. waunAed Healelshar&tr,s 20. 65

MITOLOII SAMANI5T

m$ gibi, yani ohi gibi krmrldamadan, yarar."' yenedenigmeden Azerbaycanh Tiirk ara5rrrmacr M. Seyidov, bu konuda degigikbir omek verigore,gelecegin yor. AnlattrFhikayeye rahatsLzl* gerirdikren sonrabir casaman yuzustri gelrek yerekapamr. Agzmdan kopukler8elir.Bir surebu iet1n kenanna gaman olur. Bu aragmacrnrnyorumuM gore,buklde kahr.AFld[ian sonraise kulsalsaFlanyr ve su unsurlanbjr aradadrr; radaeski Tnrklerce iuku gaman yerekapanmaktadr. sulun kenannda Bh kadrnolank gorulenveyagmurvaadayr mayalanan ropraga ve suyasaygrgosreren etasryla adayancak bu vsileyie sanan, yeteneglne kawgur.'r5 tk Pargalana1'nlarakruhu remizlenen ve bedenigDc,kuwer, dahaiyi gorme ve iSnmegibi leritli yetiler kazamngaman, rehberiyle egirimlnedevameder;goge ya da yerin altrnainmeyiogrenir. Hamer,baikalanmn gorenedigiteylri Crkmayr gormeozelligine aydrnlanma demekredir. Aydmlanm$ olan$amnn g6zukapahiken bile karanlgn icindekiteylengdrebilir Bu aydmlanmada kulars krisraltennin & rolo vardr. Bu kristaller'kar asrn$ Lrrk anlammdadrAydinlanmD bir gamamn barmmce!-resinde ancak bagh bir gaman gorulbilen rarafrndan bir halevardrr"6 Bu konuylailgilenen, DruryyegoreFamanhk bir elarndazihinselbdhinmenin koftollu bir eylmiolmak dunmundadrr. !:man adap ya da recrubesiz Fman bu yollavarLgrnndigeralanlanna ulasmak icin cesitliunsurlan da kullanankashnda kendibedeninde yolculuk yapmaktadrr.'ri Dahaoncebeliruigjmiz gibi $man oimusbi. karmnvazifesi dogauendnn)"yla i\kiye geqerek, gqidi halkrn rurdendenlerine ve isreklerine carebulmakrr. qeFitli gerceklerlirmek igleri uzere esik bir yolculuga saman oncebi. crkmadan ldren duzeniemek durumundadn. Bu esrik yoLctLluk esmsLnda goge crkrLrrya da kanal, drdek,kaz, ku9,geyik,ar, ayr, kurr gibi qeiirli Fraltlna inilir re 5amana hayvanlar yard,mcr olur. Sananbunlarrn yardrrnryla ya da onlann biciminebuntnerekgokluzune ruhlardan ya da Gok Tann,dan ya da Utgen,den c*rp rannlardan, gerekli alir v insanlann yardrNna ko9ar, isteklerine Seyleri carebutur ve hasiaLklannrsagalorBu ha'"r'antardan biri tamanulkoruylrcu ruhudur(Resrm rl)
'Sahalarda Y. Vasiliev, AATD,c 1,s.4,Eylul 1991,s l2-Ili Ksenotonrov,un Srmanizm, bulupkonurrurahk 9amanlan de.ledigi cestlibilgihr iqinbkz G v Ksenofonrov, Sd,MM. s.yidw, a.g.... s 23. M. Hamer. A*naAulay,s.45-47. Eev. Sdmu Yolu, N. Drury, E.sim5ek,s.3l cev. s4mni.ft,'arldnlgnogelfli,

AN^HATLARI TIJRKMITOLOJISININ

ya da dahasonra yapr$ uygulanald sras'nda nrmSamanadaylg, esnasrnda !i anlamd?brr prrcalanm ve tckrar dirilme olayr meydanaglir. Samann elbissurdeki kemik tasvirleii bu konuyla ilgilidir. samann mcudunun parealanm.sryla ilgiii ilgine hikiyelrin birinde, Merraneadh bir kadLniaman soyle anlatlyorl SonmkemiksEna 8ore. nn.rnekoydular' Onlarilkinbiilnn kesip. )rrdun kereved bedenimipftcalaraaFrdrlar Kcsipald,klanher er Par(.enr dokuz kaak ust'ine Serdi' hstalLkEeti danalara baslidtld Derken btr alaF gelipeLldiyemege ler.Sonnhepsi yedikhinden ana kalan rencli.e bircin alnnnoftadireAinde! c,ku ve dteki cinlenn nstunekoydu kiynr agacr kabuklanntn soyulmui taze ropliyank az dnce kemikkn kalkLm yeniden icinegndi B.n deayaga bdenimin Bundansonn canrm T:lsvirin ne derecedeht verici oldugu asrkcagoruluyor. Bu hikaye bize Muhannrcd SiyahKaleme atfedilenya da SiyahKalem ekolu ilinde yer alan 'e TopkaPrSa nde muhafazaedilen albrim icindeki minyalurlerde bulunan cinlerayr Knrnphanesi rin bir an pargalayrp )tdikleri sahnel hao.lallyor. Baskabir anlanmdaioyle sdylenmekledirl brrmsdl,||q ile dort y boyun.anh6al bu hastahga olmasrgcreken Fkahtru Saman Anlatt'khnna ve patca parca kenlir yatar bedcni bir)'eds Ylni bu su denlek(ir:Aday ve ik.n kan npkr bn kurbanen !e kam gibi hastalkre g.rr ksilen b.dtn parc.lan sd,nda iaDranlar kcsilisi anhrve*rpilir .. Bedenin olumgelnen )atr'klanv$ ) crlete I I veFralannrltBdrunmezle! denkrp,rdanrazlar tlu, garnan adaylanmdgecirmekzonnda olduklan mEiik bir parralanmidrr' Bu parqalanrna ilkcl denilen topluluklardaki inisiyasyorltorenlerindeadaylann mane\1 olarak olup dirilne konusLrylrbenzerLikiairmakt.dtr' Eliadede Fmantn iaman lnisiyisyon su olllsuyla ilgili, ozellikle e.man olarak secilmeve gitim srlLre(lerini reci olarak nirelendimkte \.e bunun, strra erdirne ya da srrra eme oldugunu be linnektedir. yaptrgraragtrrmalanndan va G. V. Ksenofontovun (olm. 1938), l920li yrlLarda prhn bir derlenede,sanmnolacakgeneaday once bir ruya goru. Olmil9 $manla .,n ruhlan ropl.rn,pe:rna. adiyrm kesip parcalarlar.Akrn kan, sanan davulunun r.'kmagr vasnasrylaahnank hastaltklan engel reskil ermek uzere (bu hastahklann seryilir. Uc gun suren bu durun esnasmda geldrgi)yolLara $rman bitkiseLhayaaay

|| r

I 955.s 14I- l42 denakraran vc C. Budru$,5.ld,haren8.shi.hkn a6 sirrrien, l.riednch ftrftkDn Muslnerltl,ld,Otr..L'Drt )n''uii?n r 5 v'is Omek,d.s. , s 51 52i C. sener, 22

66

T IRI TI]RKIIITOI-OJISININANAI

Emognl drg! hayvaq'rubt at mod.l; SibnTa.Btrdapesre ya Mr0rsi (Forogmt Yis,r Coruhlu 1989).

Ksnofontovlmderlemelerinde samann korq'ucu ruhu ya da yaidrmcrhalva m'zrak gibi gagal. keskinpenceli, uc kuiac kulruklu. bu}* bir kustur. Bu kug saMna ilk esGrnda kullanRFiD lr. Samnn mnevi yolculugu olarak onun ruhunu egirmek, ikincisindeyseolum vaktinin geldiBinibelirrmek uzeregdriniir.

yerlerde baka toplunlann raBazr ramandldnkiensonramuhlehfklFiliklerde gelq omeginKsenofontov, yukandabahsttigimiz kamam olaraktekrardunyaya drn ramanMatrena'mn sbyledediginiisihi9tir: idim.Bir8tn kry1p ohn Seyiklenmi anrkentuzaga Ben.nce TunSuz milletinin Fa@n, (Yakutlar) (uzik ikincideta onasnda taktlp6ldum mEEkt idi) sonfr thalsnn de olanmEEglndeligidir. Geleceke dogdum. BusrfltndakideLik ilk olnmiroesebp doSacaFm.'rg boyleol.c.k vebenkope8r cokolanbir miletin onasDda yolculugu srasmdaDrlnla Agacrnrmerdivenolarak kulamr. Co SarnannSoge ya da dallanndabulunan kenikler bu rsi gorur ve aygu kere bu agacrn govdesinde gbge gdgiinkarlann da remsil n zamanda eder.Sananrn c*\rna iligkinomeklerin gerceklelendir. hashdan emdi iyilertirme seansr esnasnda en ilgincihastayr Saman sonrakurbanedilenhalaamnruhunugogegiiinnir. YurAi hastal$ tUkurdukien dikilir, onadakiucuna bir denizkusu dun drgrna dallan budanm$uq kayrnagacr yerlesri' ucunaat kalalast asrlmEtr.Kayrmn doguyanllu,Alkyhlardatall8a denen gosgogiin yolunu ai hhndan ordlmiigsicimle rilmisbir kazrkcakrlu.Bu agaclar nzerinde alkoih i(ki b ' rermek nzere birbirinebaglanr.Agaclarla ,.rrdun arasrnda llDn kncnk bir masakonur. 5alr@ kui uqusunutaklil ederekyavas yavaggoge yukselir Yotda bulunan doku konallama yerinde bu yerlerin ruhlanna sunular isurcudunN bir parcasrnm atqte anndrnlmasrm rakdnn eder.ceri dondngunde gogeelkL gdre,Altayhsamanm 'zptt$ derlemelere CsirliRusa.aqurmacrlann gdyle yerlne gerreklesi(llk aksam bir yu ozetle toren sunmasr sr ve .t kurbanr
rtrlkn , s. 5. Y.v6ilyev,5dhd Ir. Eli'dc, &DEniz',, ccv. hmet Bnkm, s. 26'1.

kurulur. Yurdun orra dirgi kaym agadndandr ve dokuz basarnak gcjvdesine oyulmugrur.Ka)4nn f6t kl5mlyurdunocakdeliginden drsan c*ar. yurdm kayn dallanndan bir cir vardlr. KurCewsinde banhk"r. bdr rulrn denrlen krtryerurmJ)ri! n teslim edilir. Sanan govdelerindenrxhlanm qL karnak amacryla,kurban ve bas tutna dogru ka dalmrsallar. saman,dawlu aracrlgryla yar, ruhlannr ropladrktan sonrasdrrdan qrkar h^arlanan kaz gekli uzerine orurarak ilahiler soyler ve atm ruhunun pesindengdge q*ma)z Atn ruhunuyardrmrcrlamyta birlikle yaka, . An kursadrkFn sonrdkrnrm rkrtn.ksrzrnhayomurgasnL krrarak OIdurUr. Arm eti lorende derisi bir srngrn Iiesim ucuna asLlr. 12. CdgenaneviyoLulu,
gu esnastnda samao,nmerdived Tdrenin ertesi aklam Serceklesen ikinci kls olarak kulhndrgdirek.Bu direk , saman arcsin yanmakra oldugu 'udun aynr,.m.nda dilek a8ac'ola.ak ruhlarave KaFa Hana atln edndensunarve d, kullanrhr.DoguTrirktstan.w. Zentyuan vd. (ed.), xty@8 Ot etmesi icin ilahilr soyler. Areie ve yardm ruhlara et sunar. Ev sahibinin sungusuolarak n a , s l 3 . ) . ipe as mrgdokuzgiysiyiilahilererliginde rutsitleyerek Ulgenesunar.IGn tagiysisinigiydiktnsonra,yardrnct ruhlan cagrnr ve gogun kuru Merkmt cezbe halinegecriginde (taptr)ku], kaynm govdesindkj Saman cnriklen gdge yrikselmeye baslar. Bunuharekerlenyle de belli eder.Her bjr basanak bir katn temsil eder.Saman yanLnda atn basrm rurankisininruhunuda sd. Ucuncu kau gegincernevcuryardmcr ruh yoruldugu icin Saman, kazl cagl nr. Bu aradabir mola venr. Boylece yolculuk samanmItcune gdre 9-12. kattara ladar devameder. Ulagbildigi son kana Ulgene seslenir. Sonra kurbaftn kabul cdilip edilmedigini ve baska5eyleri ogrenir. Geri dondlgundesamanyere yrgrhr ve kendinden gecer. Uyandrgnda uzunbir yotcul klan donm* bir kisi gibi roreni i:leyenlriselamhl:o(ResinI2).

qrk$anazaran Gdge yeraltnainir dahazor ve dahalehlikelidir. Dunyanm cesirli yerahryolculuguna magara, eamanlar kuyu, eukur,yrdekibir d,

M. Eli^de,at e.. s. 222-229.

@

sA ANlsrMlroloir 53man Elbisesi Samanm kendisine yard lcr mrlzemelerinden biri de

kahntrlannnburtzerinde cesitliunsurlinnve ha)aan (Resim elbisesidir I3). Bu elbisonun lundugu$aman esrik yoiculugu srrrsnda biljm degi$dnneyetenegine iFret etmektedir"'(Cizim 6). Eliasahipolduguna de'yegdre Famanm Siysisidzl bir dinselmlkroko,remsil eder. Bu elbiselamann hizmeleuigi rudosu bun istegineve en ince aynnl anna kadar)"ptlg tnntemin ed'lir. B6ylece fe gdre aikilir v aksesuarlan Allayl ann nrdnd,?,Ynruh ) da ruhlar rarafndan, tdngdsa) kudannhrmu,sreni'a da iamangiysisi(o]11n yap masr emrini alan saman, dedikleribu elbjsenin yapmaLan icin cevresindeki arkaelbbeve akssuan Resim 13.XlX.ylyft iit bii yard,m ve akmbalanndan ister. Malzemedarlanndan Sibiry! s,man elb's6i. St. P.leri hazr olduktan sonra, blli ku]"llala ululank k - reBburg EtnogBb! Muzesi. .tlurlarunfindan dikilen elbise,manyaktakdiserme toreniylruhlann incelmesin sunulur. ADftrrmac ara gore en eski ve ozgunsarun elliiselerihalvaniekillerini taklit edengiysilerdir. Bunu giyenSaman, hem kendi atasrm ve hem de gerekrigi

lg*, o kurun ya da haia'anniekline girebilecegini ?aman gdstermekiedir. goreYakurlann kullanSirokogoroya drF giysidenirdenbir kur iskelerini andrnr. Nioradzye goreelbiserumuyle koruyucu cini (halvanr) remsil ederve elbiseuzenndeki onunlailgili rasvirler$naru kuwer ve kudrdennin erkisiatrmd, brrakrrlar. Cizim 6. Hayvd bicinine g'r i9aret .den het.l Kanal, geyik, a}1biciminde yaprim$ )z da bu Mlaan- me temasrna analar yada levhalar uzenne laraiFret edenqesirli unsurlanbnnysindebanndrran o}!lmus zooantropomorfil< elbiseler en yaygrn (Cizim7, B). olanlandrr figrirl{.

ffffi A ffiil m
",9

[.t{

b?

Bkz. Y Coruhlu, 'Tirrk Samanizminde Bicin Deg$ime (MeGmorpboeis) OlaI ! Turk Saiun ile Baglanrs UrenneBirkac5r2." sTAD,c. I, No t . s. 54-58i Y. Coruhtu."on. ve lc ,{sfada Ha}un BicimineGimre lnancr ve Ttrk sanau ile lliskjsi,"NISUFEFD,c2, Ocak 1995. s. 59-93. 7l

ANATIAT1ARI TORXMITOLOJI5ININ

lil(, pmar, agarkurugd ve kokleri 6bi yerlerdnbaglar.Agacbudat<lam&n ya & merdivedn inij de sozkonusu olabilir ya da atagda belirtilecegi gibi bir cam!"nn agzlndm ye.altma inilebilir. Kam yedi basanakh bir merdivenden(olas rkla yardmcl mhlarlabirUkiinmekleve her kattakarrrlaiugrengeueri aS' bir agac), mak zorundakalmaktadr. Dokuzuncuve son katta Erlik Han\n !a! ve siyah ballrktan yaprlrnlg,rok i}1 korunan salaFna varu Erlik'in onirnde, iCindeUlgenin de isminin geqtigibir dua okur. Sonralrrda donerekyolculugununsonuclanir aktanr. yeraltmabir canavar-flamn bogaandangirerek SibiryaYakutlannag6re Saman ve 'r.rcududa syahat ederekgider.Bu nedenlegman bu yolculuk esnasrda kargr laiacaF da. ee siwi yerlerdenkomnrnak iein elbisesiv ayakkab atur om gore alabilir. secmk zorundadrr. Yoka olulnc[l yaralar yeralo yolculugu esnasrnda onceormanlar,'{ksek daglar, Almy Fmanlanysa olmusgamanlann gecer. Bu yolculugu srasrnda buralarda bozhr ve coraka.azileri gidenbir deligeula yLgmtan gorur.Sonra kemiklerinden olusmus iamanyeraltma girdikten sonrahastahk Bu anda dlillerulkesine as yolculuga baslar. srr.Buradan veren ruhlar ramamtaciz ederler. Sonunda samanazgn bir boga Sibi boguien ygelerekonunlamucadele etmeyebaslar ralu dunyasnm efendisinin(Erlik) karsrsrna (bu mncadele DedeKorkut hikayelerindekiBogacHanrn bogaylann@deiGini haErlik i yat$hnaF basran ve firlatmaktadlr). sonugla gesitli hileler ve hedryelerle onun yardm raallenri alan (ya da ruhlan kunaran) Fman bir erkek yabankannn gerid6ner.Bu son motif, yani kuiun kaMiyeralodunyasrndan kanatlan iizennde yeryizune da yer almaktadr. Er-Totlrikmasallnda lan uzerinde crkmatemasr degigik islemler, Turk lopluluklannda ohimrinden sontayaprlan cesitli Samanm Kaianov'un Kamgas ve bazen de beEer dzellikler ta9rr. Fmanlanicin yapu$ iesPit' bu konu hakhnda50yle deniyo!: lerde BalByla aga.' krt olsun.6la lopiaB.gommerlr. km dldrguzmn, isteryrz,islels bir kapakla k panrlar. Onunbar csedini icin. koFp. uzenni o}{p yonl,rlar.kamrn "onden ydnnn geldib, deri ban dogudan doBtu koyarlarBirkinrse banlE 8eliE, klzey geldim," i* arkadan d.r Guneyden denSelen 8dd, bend$andan 8eldim," ayaklanm do8uyt, banm banya koyarlar. geldim, ds. Kam,n gekn.ben iceriden den gapk yanrnda saktokna$m, em, telinitabutun kurkiinu, biitnn rakrmlannr, Kam,n brrtun ee Onu86md[lden yre aBicdikipo aga.a Esyalannr trbui.koymazhr. ladar.

'rr N F. Kata@v,d.&.., s 2tl.

70

ANAHAILARI I.JNK MITOLOJISINlN

gimanrnrn (U. Holmberg, geyrk tipi bdrlLg T,r Cizim7 Gold) BirY.niey Ostiak MJtholog oJAllP@es ftnnaUgnc, S,Ddton, Res. 2l). ait kw tipi lbisenin 6n ve arka.ara[!an Cizih 8. 8ir Yakut samana Ednnusleri (U.Holnberg, ld Lx drn ci2im). fle Mtrholoe/ oJAllRaces Finao-Ugnc, Sib.ndn, ya da ayakkabr ve harra maskBu elbiselerin bolunlen olanbarlft, qizme eesuli rol maske lar da anacauygunoLarak yapLhyordu. YukagLr, Yakur ve Kamcadallada yaptlnt5 KalaTatareamanlan, bryrk ve katlan sincapkuingun&n oyramazken kullamrlarGoldlarve Ahayl ar blunln ruhunu kalanagacL kabugundan bir maske tarmmagetirirken,kndileriniengelleyebilecek ruhlar tamfmdan oluler alemine yiizu taddntjsturu.. Maske ba?en mak iain'azlerini kurumlasiyahrenge Fanamn yani ve ruhlar tanrnrnak alemine diye, bazen de tam tersine runmasm Sirebilmek, icin bir bnyu aractdrr-Hattabazenbu tip aksesuarl.r vecdhaline gqneyi saglamak de olur. NitekimR dloffun belintiginegore Kara yennegecrigi ve davulunelbrse ve Lebed Tatarlan bununyerinebas' elbise kuLlanmazlar: Taurlar,Telemler, Sorlar Bu rekildehqw:n bicinine gimeye isareteden sararlar. l.nna bir kum4 parqasi ilgili cetitli mitosonrada ozelliklehnkat erbabryla lslamiytten cerirlihususlar, ya)amrva devrm etmrrur lojr! un u'la r.ren hrL;yelerde 72

NITOLO' 5,\MANlST

elbiseleri Saman eesilliTurk ropluluklanndahepalm unsurlanicemez. fu2en ^Ma gdre elbisenin uzerinetakrlan nGneler degisebilir.Genellikle deriden olan elbis dngmesiz ve onu aC* olank dikilmirtir. KDrn bir gomlek uzenne,yaan da crplak bedenuzerine giyilir- Den kemer ya da kup:k kuuanrhr.Elbiselzenndece$iiii simolan motiller ya da 5e' teselanlamlan (kur ya da arbadenilen. kiUer eekillen lrlik'in rilkesjnde F$adlgna inanrhn rcsmi gibi), yine degisik car:avann Ctrim 9 (solda) Uzenndeaydk keNikleriri i.yleri temsiledendenir ya da bakrr tensil eden aplike q.nrbn ohn samancizmesi lesneler yer alr. Sarl1anln tlemleri, (v Dioregi, "E&nogeni.Atpecrs of Dalkhar Stdnunism,'Add On.nralia. c. X.r'l /1. Budrdnn,'ayr ve iEanlann camm, sonuch perre1963,Res. l4',deki toiogralrrn cizim) .vrenm yansmasE gormesini sagLr, qizim 10.Almn bacakkemikleri!e samanrn yen madenialau), guneri ve ayr temsil .}1 ripielsiun6! (U HolmberS, fi! Mlrholos/ cd*r rozet 1z da daire seklinde kesil- ol All P6ces Fit^o Ugric,Shendn,ks 20). elbisenin uzenneilitririlhi' nesneler Gunesi temsileden,'uvarlakdelik reklindekibir nesn qamamn yeralrna icin kullandr$deliginyerine geebilrr. onuzundaa),nca onun ,orSamann ve gtictinLlsimgeleyenbir demir zincir bulunmakkdrr ,lukiara olan dayan lLhgLm ilzennetak an demir nesneler kou ruhlann saLdmlanna karsr bir kalkan llazifesi gonir. Madeni nesnelerin canholdugudtrjnnuldugu iein bunlann paslanr&yacagrna inamlrr.Sieroszewski'ye gorebir Saman (yakutlarda) elbisesinde madeii taklar, yaklasrk olarak13,17kjlo civarrnda olmahdr. Baz iamaDeibiselerine, rorenesnasnda yardrmahnanhaF,anruhtaraisaret cilm uvsan, sincapya da dahaba9ka haralnlann delilen, kW ruylen ya da penceler aelabilir. Kimi zamanda lbisesinin ko anna ya d, gogus hsmtanna kol v kab|rlgakmik]erini lemsiledenve genellikle tekrardiriliseig.1rer edenFekilerde diIllmektedir. Bunlar bazenkol, bacakve kabu.gatanremsit eden serirlerya da Cu, buktarda olabilir(Cizims. l0). Altay samanlanmn Yurpadenilenyerato canavan elbiselerinde ya da yLlamnr tensil edenkuldeleler de bulunabilir.lki gdznve a9* agzryla gdsrerilen bu yrlan

yap mE baihklar kullannakraydiar. Basilklannust taratLna karlal vb. hayttlyleri yerleglinlmekeydi. brulmiq Tentler Bu baghgn ah uclanndan
r. Baghntlan rlzerinde,kailar, gdzler, burun, agtz ve kulaklan ifade

apiike,.elmeler vardr Bazen ve kulak halkalanda belirtiliyordu.Bmun sakal yerinedanesel bir diAerbenzeri balk ripinde,scjzkonusuiglemeler diskinsanynzrlortadaki yer ahr.Bunlarda disktgosteriliyordu.r:l lespit edilenbir Karagas TulayevtaHfindan bashgma bir samam,elbisesinin aga ve bumu aplikeedilmigolmasr,kurtu aratamyan eskl Turkler bakumnBashgnher tarafindaki yrldrzlarve ay, sqlgin kursalbo, da haylionemlidir. getiilmirlir. BaglLgnnzerinesincap kuyruklan d/enyle iglenerekmeydana kur ttyleri ilisiirilmistir. A).ncasamann omurgasrna lsarereden ve barhgrn ar,arl,anuzen) drzlrrlasuslnbu lurdeie vardrr Davulu
giysileri ve tdren si.asnda kullamlan kimisi gercekve kimisj hayali esyalar

unsurlar dogrudan dogruya njtolojik olaylara isaret ermekredir. Bu konularla i]

en onemh nesrele'dp ' b ris de >dm,rn davxludL,,. Yakutlarda laman, daha adayhF srasmda bir davula sahip olur. Kendi alannda

olan 'aeh bir eaman, sen! Fman ada)mr,yukek bir dagn bulundugu yereya bir bozku alana gorurerek. onaiamanelbisesi giydiripbir dalul verir. Bazr du samangiysisi ve davulun }'zpmr ilin gerkli malzemeyi, samamnakrabave arkadalanhediye eder. Adaya venlenbu davul,genelde araruhlanndan ah, ilham rizenneya da sanunm hizmtindebulundugu ruhun isregtnegore yaprl-

Her 9aman, baba),r da a.a raralhdan olanbiltlk babalanndanya da analanndandlmo9bi. saMn, ozo kamrnvarisidii ve hahisi ve selefiolan bu ruhun ralebiyle dml sahibi olu. Hicbf 9atuan kendi azui! ve isregiyle darul yaporanar, upkr (mnrdl) deselesinde oldugu gibl, ruh davul yapnmak icin sananarelkinlerdebulunui. M*lege girensanan ruhun azulanu rabidir Onun isredigigrbi davuL yapthr, Fekilve biltiin tetenuax ruhln hayaitakullandgr dawla uygun oLur.',"

qamanm OnceLikle yeralhnainig ya da golq,uzune yukselmerorenlerinde,da'a1lun Gogunlukla kullamlmasrgereken bir aEE oldlgunu gdniyoruz.
rz3 ur v. Dioszegi, "Eihnogdic aspedsof DarkharShamansn,' Ao. Xvt / l, s. 59. A. v. Anohin,a.8m., s 443.

rLRK MlrolojreNrN

^NA3A1 Llil

bazen tek bagh LrE gdvdeli ve caral kuyrukluolarakbelirlilii, Ulgenin kplan ba, zende Erlik'ineocuLlarLm rensilencrngrakya da kuklalarda (elbisenin uzennde) yer alabilir(Resim l4). Bu kuklalarzaman zananruhlan da temsileder.Bir Alray goreyakasna kk gr kuklalar7 g.k krzLym$ ve 7 erngrrak tamnmn dedigine da bu 7 kErn ruhlan cagransesiniremsiledLyormus. Elbisenin uzeiinekoiu mhlan kacmak iein ok yay gibi demirsilahlafln irlendigide olur. Giysininsrrr kesimine halwan postlan ve iki bakLryuvarlak, yakahEasiyah v kahveiengibaykug rnyleinden bir sacak lutturulmugturElbisenin hizmerkar sacaklan, ruhlarataret ediAltayhlannramanelbiselerinde bazen su alundakidunya)" dalEr rensil eden m?rttve kugu gibi su kuslannltemsiledenfigurleryer alLr.Pazmkkurganlan gjgamanLn bi regitlikurganlardan su alrmadahrm ya e*anlan su kulu tasvirlennin, da yarad D esnasnda denlzin ahndanyaraha irlemindekullan acakropragr geti ren haF:m temsileuiginisbyleybilinz. gareelbiseuzerinde Eliadeye ayrLca ar, kopek gibl haywanlarin tasvirleri yanr srra bo),nunahalka geeidlDiF, yani ganunn hizmeiinesunulmuFkartal figrinen de bulunmakiadrr. (babandD qamanlan Darkhat kugak biciminde kahverengi, yeiil ya da mavi ku-

ve Rsim 14 Mogolcundanbir $aMM elbissiuzenndeki dokuz bebekklklae, canlar (E. M. Taube, Schtunaaen D* Alten ve una PnapsDAen Ktltut barlan Die Gektig Morgalrlan lgal). lei,LeipziS

TI]RK MITOLOIISIN]NANA!ATL{RJ

Bundan qetirliislerisin, orne$ntannya ya da ruhLankurbansunnu, bir bagka, evi kotu ruhlardanlemizleme)z da olnnon ruhunu yeraltlna, oluler dri.n)zsLna 80tnme gibi anaclarLa davulunruhlarLa yap an gananu seatrLaflndai iliskiye gir' (Altayli Tiirkler ve Yakutlar mek,onlanyakalanak ya da ieinderuhlan toplamak tespitedeblhyoruz. da),kotu ruhlankorkumak gibi amaqlarla kullanrldrgrm AyrL ritmi ve bu sesin ynkelmesiylea)aningidisaonlizleyiciLe ca danl sesinin alcalLp gibi amaqlarla vecddurumuna gecmeF kolayla$irmak da kullanllnrg re aktarmak, yardrmcr gibidir.Bazen o sanann binegiola' Daru],sanuna olanha)'van-ruhlar rak alg anmrttr. Sanundavulunrek duzsesine uygun olarak gdge{Lkarya da yeraliDainer. Bu islevinden dolayrdavul,binakrm Ttrk topluluklarDda samann Tbrenesnasrnda alr sayrlmrrtlr.L:5 tananD ruhuyolculuga r*rnca davulat, iokmak geeerkn kamrrtsulardan davulkay*, lokmakknrekt gog e*arken de bir ce:l ku| ya da kautL at olur. Derisi irin geyik ve beuer turdenposrkullanLldrgrnda, ilahi soyleradLm ahr; omeginKaragas ve SoyotramanLan, davulbu halwanlann gezdiklerini yabani bt karacayla soylerler. ken davulukastederek de cogukeresimgesel anlamlaitair. Ana maddesl, Darulunyap dlF naLzeme genellikle kutsaL sallan bir aAacian allnrr; orneginTurklrdedawtun kzsnagnLn yaprlacaFagae,senel olarak kaym ve sedir agacndandtr AFr sekilde darulun Ls yaprhr. isarer et Bu agac, kutsalolanDiinyaAgacLna raraftaki saprda bu agaqlardan ya da herhangi bir hay ir iqin kullan acak agacln, insan eli degnenir rigi icin, bu istenir. vamnkirltnediEibii agacolmasr gbre9anan,kasnagnyaprlacagr agacnyrini dogrudan Eliadeninlespidenne sonrabu dalLkesmek ilin dosdannrgonde dogruya ruhlardan ogrenir.Tespitten (bu yLldrrLm bir ifade tannsrna,/ruhuna ir. Yakurlardaysa risrun Fldrnm dnsmur gondermeyapryor)brr agacrn slilmesi dahadogru bulunuyor. ve niteliklerine gore anlamloznan kullantlan Ayncadavuluncesitliyerlennde ya da bu turdenmalzeme de madnin, dahacok dmirin denir ya da bakrrnesneler dolaylseqilmiitir. kutsalLgrndan ha)vanda geliFignzel serilenz. Davulun )uzeyiniteskiiednderininalnacagr iliskisi olduguna inanan anptrrmacilar, n av kriltleriyle Bu secimin eok geFk ya kullan dr$nlsoylerler. Az da olsaiay (veya at) derisinin da dagkerisininderisinin
'5 Allaylllar davulun atya da ranann seyahat veSoyodarda ano ol.rak kabul edilmsi kobkz.M Eliade,satunlzm, bkz.N Drury,sdhd,iln,s. 75 76.Aln hxsElarda nusunda cev. s 204 205 lsmelBirkan,

76

sAMANISTMITOLOII

gamamn koruderisininse(iminde, da gorulmrlgtur. davulunun kullamidrgr Saman da rol o}namEolmalr.i,r y{cu ruhu olanha}ryanlar tiitsnienir' Bu sekildekotu hlaYenidavulyaprld*iansonra, dualarokunarak gibi, irki salFi yaPrLlr' veya rakr hrmz anndrnlmrrolur. Ustune nn etkisinden neslege davtedildi ilgili tespitlennde, ve Menges in Soriarla sananadayr Potatov gaman ayjn duzenbirlikte onnanagidd. Bllrada ginde,icind)a$adrgtoplulukla sonrarizerine, simges] anlam olan resimler br. Ue gun isindedavulyaprldrktan ruhu salalan dalulu, ioplumun koruyucu bu eekilde haztrLanan adayr yaprhr. Saman (BuzDag)sunar. gosre Muz Tag,dawlu kuenkbirerdagolanogullanna Muz Tag'a soniastadavulun dmnnu iespiteder.Ondan rir ve sonrakendiside inceleyerek TazlKanadavulusunar. Uc grinson' ya da kansrkabuledilen annsi ULgen'in sryla ada)an bu ra da aym daurl tdrenieErlike gdsterilir.Erlik de da'ulu inceleyerek (aiu zanandaeanantnne kadar yasayaca$nt ve nunla kae}1l eamnl* yapacagrm kac kez kurban sunacagr bildirir. gdre de, ramana omur bicenMuz Tag'dtrve onun omru A. lnan\n aktardrgna Potatovdan belirler. A).nlarashmactmn boluncakac|ane&!ul kullanabileceglni isimli bir saman, bir gekilde aEkltyor Sandm bir bilgi bu durumuguzeL nakleuigi ve yakmda olece lamamoldugunu tayinedilendavullannsayLsrnrn L. P. Poiatov'a oldtgnne gini sdylemig birkaqgtln sonrasamamn ve bilgiyivrenaratlrmacr sahii y, da dagnhla temizruhlardan Anohinde bazrAltayl Fmanianndavullartnl, nndan aldrklanm beiiriir. AltayhTuvalarda gdre,bazltopiululdarda, omegin Eliadenintespulerine saman r1lhdalulun yardtmcr canl.rnacagr duttincesi, davulurorenle canlandnhr. Da\uLun larla ilgbinden k ynaklamr.Bu nedenle soz konusuloren srasrndagamanbay van-atasnnhayatml anlatLr. davran\' mltolojiyleiliikili simgesel hazrrlanmsr, SanunadaFnndavulunun ya da ilke' laraneden olur. Burada eskiTurk dininj lfadeedengbkve yer unsurLan gdge danl mensuP len on planacrkryor NitekirnyukarLda sozudilenSorlarda ilahlan bir dunyaekeni olarak sunulur Dahason' algLlanan kutsaldagvasrrasryla raysa yeraltlalemininkorkulanilah Erlike rakdimediLiyor. (ormanve Davulun drisilprandrgrnda, aolnaz,bir ormanda da\.ulgeliriglrzel

A. lMn, 5dtuh,zA s. 94 Danlun tutsiilennesi, tmiz r sunda b k z d 8 . d ,s . 9 4 .

egan agacon )ap'Lmaqkonx

etmekuzereCrngrraklar ruhlanremsil e gorc AltayLlardi yer alrr. Anohin ve denilendeas)lan kinge crngrrak mir parcrlar ok leklinde olup kotu luhlan kovnayayarar.Bunbnn sayrst $mann koruyucuruhl.nntn saYt' $na gore belirlenir.Davulunic rara' yay ve br9akgibi silahlar bazen frnda bulunur(Cizimll). da lemsiliolarak daire davul yaklasrk Darkharlarda ya ya yedi agac Bes da bigimindedir.
da iki batlL bir kemik davul kasmgrhhl'ndan ttnlulao saman nm arkn ktsmna agaccivilerle rutt - Cizim11. Sanzecr drvulunun arka )itzn (\. Diovegi,1963.Rs nlmuftur- Bunlannbrslan at krh, 8 ) gyik k'risi ya da pamuklu gerjll yuzunukaplar'ACrkkrsmrndL' E.kekya da disi geyikde.isidavulun baglanm\nr. ikiser yennin yukansnda asagErnda saprn ler tanfrna monte edilrniFahsap "e kapldrr suslemyle uzeri brtk'selya da geomerrik oytk bulunmkradrr.Bunlann (omurga saprn us! mmfini tutturulmu!bir demir 9emkemigr). Uc demirpaicayla (kurban kurdelesi kurbanlilrde eder) Aynca agaqlan asrlmrFnr serttparealafl gekilde ve a! nalLbicininyerlesririlmis gececek bir sopakarsrdan karrrya baska davul y. alm$trr (gemdemiri).Bundan de bir demir5ent onunasagsbda asrlmDur' gemberine bir ya da rki tutamSeri! turturulmug ddngendemirhalkalara

gore tunrr ya da duntr 'ahur gore tungur,Troshchanski'ye Sieroszewskiye qok beyzibicindedir.Bu isim)akanadlandrran Yakur davul! daha i drinsrrolarak ve K.rragaslirda da ttnnf ya da ttngnf da s6?unu et|igimi:AhayTrirk]erind, Soyot ek olarakkullan an Yakuda rasrnda davula bu sozcuk Fklindeydi.Bahseuigimiz evliliklendogan bir telli calgrolan drlnure de isareleder Aynca tnnnf sozcugnnnn (dunrir)ifadeettigLtspitediluliFtir.BLr esasen aileninbagr akrabalLgr dn gamamn ve toplumara' oldugunu knd:r,saman ve davulun ve ruhlarirasrnda olduglr saman sndaki birligin (rliikinin) iiareri sayrldrgrnr gosrerir.
Craplicka. ak ve kara sananlann davullarr ansLnda da baz, tarklar oldugunu

, soylemekredir. olan bir aktardrgrna gdre,yalLrbir i:rnran OnunTroshchanski'den ic taralnd. kasniga at krh (muhtemeYakutkadrm ak gaman baglanmF davulunun

79

TLNK MTOLO]ISININ ANAH-{TLARI

agacku eri etkisiyle) agacrn datmaas arak terk edilir Ayna saman 6ldugu a, nun davulutahripedilerek nezanmnyanrbasLndaki agaca bu asrlrr.Muhremelen nun sebebi sozkonusu zamanda davulun, a1,:rr 5amannkcndisinitemsilediyorol NitekimA. Inanrnrcspitlerine ve dmirak$m haric,,^pra g6re,drvulun agac nan dnsidegisdnlebilir. Ayncabir de birisinin oldugubir evdebulunan sanam ait eiyalarve davui,Erlikin elelsiolan Aldaclmnlrcnuta gelmesiyle krrlennigve gricunu ynisigerilir. kaybermig sayrldrgr zamanlarda da eskiden yerine yuvarlakya da beyzigekilddir. Onave Iq AsyahTurklrde dalul kasnagr Ba gibidir. YapnnLnda zen,bugunbizimtef dedigimiz mnzik alet'ninbnFk sekLi )rgibi agaq, parcalar kandada belirrtigimiz ieiLer, madeni ve deri kulLamhr. Deri &yapLlan vulun bir yuzrinugerginbir birimde kaplar.Boyaiarla ve simgsel aniami yerlerde olanresimlr daha bu Ancak bazen baska de olabilir. cok 'uzddiri Bot olanarkaFzde, farnannbir eliyle davulutuBbilecegi br sapvardrr. ce nellikledavuluiki eiit parqaya alaran ve digerbaa Trlrk ropluluk bu sapAltaylrtar lanndagoruLdugu gibi, bazen kabaca yaprhr.Bu sap genelLikle insanFeklinde oLmrigskibir Famam, yani davulsahibiruhu ifadeeder. Altayl ar davulunbu pargasma sezi ismini veririr. Anohint gore, sdli nin basrbeyzi sklinde olup, }1rz riz nnde oymasuretiyle ka5,burun,agu, sakalyaprlniF, yerlerde bu krsrmlar babazL kr levhayla kaplanmrpur. Altaysanandavullanmn bir bdlirmunde ee?i iki baFhde olabilir.Bu dummdaalak iaratrndaki basSamann basrdrr. Bu $eklingdgsuiizenndengesiiiln ve kiriFdenilen dmt qubuksa onun kollannrolusturur.Birtakrmda\.ullarda ayaklan eczinitraFaglarafrikryeaynlank garal olusturur.Bu catalklsmF yer alankucukbir resim bazen nln rizennde korulucu ruhununsimgesi' Famamn bu lctekiinCraplicka isedahaerkendonemlerde kllerneaidrF a.asu.masnda, di sin geklindeki olrn sapkrsmrna AltayLk bilelerin bar dediginiifade )a da sade yaiay dekins denilen demireas an sescrkaran yor. Ala! arastrmacr Altayhlarda gamannrutbesinigost. ve bunlannsayBrnm mir nesnelereyse ftangm dndigine diginedeginiyor.'r? toz knhlenne isaret edenve altr gozlnala kaplan KumandTnrklennde sorlarla ba$ka saprnuzerinde suslemeler, kinrin iki yamnakbolank isimlendinlen CFitli pargalar asrlrr. Bazen emnndebululr2n madeni de burad:r kovan ni ruhlan irmanLn
rr7 Nr.A. Caplicka, AtodAtul Sib.nao4 Stud!in Sxial Anthnpalaa,. s. 39.

, J L ir : , [ r r[rx rrr].L.lrnr!r. N Itn lxyaz aL krlL) bulundugr Irilnlun )Lt:efin.l.ki .c !.)lt',.1. .:ilip mu halnc g. t i r r l n i r . h n ] ' n m u r a kt r i l . r dan elde edilen blryrlrr krtlLin'lLr Dde cok sl']grsl lii hmdan dn.mi bLrlLrnan lirm: :r ve be : rerhler kulhrrl rr .l,r! h, ir\ ! Ai rhd. CrLj 12 ]\lhl irndrfni '',\lLr.v $NrnlLluraAir \hdd.l., r., Alnin. r\1.1.1.i.r tnLtor hm.Laki Iesitll.. (. rt l,trrldndr. Ankrn lgars) rLrli lufk roflnluklir| e r birbjrine benucr Turltlfr dL:ridrkr LezL cok lenatlsr tcpluhrklerdr,vsi|.fi fi..tL:l hem de d.eiiik .rn.klfr lardrr (lzellikle Aha) Ttrrklerin.lc .h\ 1!l )u:.)r lto;nril( ilemr FnsuLr ((:Lnn ll) .De rul cogu krre yrtry !c dihey bLr h.rll1 bolLi|lLunir Lnr !ir.v !e dikel hir .1..r aml.ne ii.rel .debill..egi gitn, dLl.lrrr g.l< re )cr olLl.k u:ere Lki prrca)i de b. lef YaI^y hel kiri5ri. !e u:errfde n'riL v. da qrngrrik oklugu dtiuilLlen rcsinrler ,,r I ). eslij Turh drnne brglL diLoLomLk ]iir aDlayLi.isarretmktedir orhun )r2rlrnnda da bu rnltrlfr gdster.n !e5iL| ifadtleL yrrciLr. Llu hrius Crn kuhuxndeki p1g !i ying iler \e gok) jlkcsintrr Turk kuLruruneo:grL bLr iladesidir !e lurk bun\rn en g(r:elvotur,un! l]rynn ucadele sahnclennd.bulurofuz saneondr r, l,,lp l'

Drrul Lr:er;rdeclLkey unsuL ohLak gomlcn qizgniu .Lruvanli .ksennl de ihd. e r r j g id o i u n n l . b r | r I l u b a : e n r L rs r n k t r k L n d e o l d L r g u k r b ! 1 . d L l e nD u n l e A g a c n r L srg.Lirrr. Darlrlun dsagErnd..Lar.s i LuLL,rrr DtlDva-{gicr i!.v K.}1n)i bil)ndrgi grbL koltl..i ycrilh alennnde gor]:lesi!trrnuLrnde, daLlanre yapiaklarysr go giu en ust hbakalann.la ohn bir eke.n qibi dutrnLrlolustnr Hrtn b.zo1 KutLLplLl dr:ina kidrr uzendrgrkebill Lrdih l.melde onnn Turlt mlol.jisind.ki Lrrnu kuL|rmedanmr dxglar \'. .Eic d.h. doginslr elki ILtrklef.Lki B u n u n hb l f h l ( c h i r . k s . f . l u i l L L A u g r n us a n d r g n n b u d i l ( . . f( i r g j ! . h r t k i l l ' arisnnnicrlari gde, rc.i)1 l.ikil eder LisLLeralhkL ins.n Iri2rnrn .nnn bisrnr, lLr t a n h a k i k r i d e ) i i f ^ d e . t o l L n ri l . i s u r d r g r r m u z i e k l j f i s .a F k l x f r h , g o 5 k r g i l o reri krtsrl

'r5 \l ,\ ( zntLrck! d,! . . s 1 6

ri0

sAr'!\NL\|rrlrorolL

Davulun rukan taratL Gok Tanrfyr (veyesonrabunun y.rine geren Ulgen) ihde eden gokyriznnetahsise(Lilmiiur. tsL,ris Fray bir llzgiyle alt hsr dan a),nlnn9nr Soz konNr yerde, .y (ekseninya da ce:i nin sagrndalve grrne: lsolda), .yoca koz moLojikastrolojik bakrmdaDonemll sa)rlanyrldLzlir bulunur BLrnl:r b.lki cok dah, eski olan gtnes !e yilduiarli ilgiii knhlere iFafetelmeli(edrr Ay !e guneiu ikr yanlnda,brzr davullardabulunan ikr dairedenb].i. ran !!kobaLrrnr (\,cyagundlu re geceyi/CobanyrldLzr ve Aklarnyrldrni, digeiyse gun9Ln zim) rensil eder Ay ve gunes kuLtu billndigi gjbi proro Turk devirlerden berL er 'Ay atam gu kilerinj siirdurmiis, hatta lslamiyeuensonnki dericlere de sLzmgrLr ne5,nam deyini bunu ifade eder. Eski Tirltlerde kadrn, !o!u kere gunesleiliskj, lendirilnigrir. Aslnda dah! eok yer knltleri lcinde ele ahnan tannc. Umay)n da ililkllendrrlldiginden daha bnce de bahsennifljk GLrnes, grtnesle yLldnm, :tref hepsi de bii ruh ya da lann olarak kabul edilen dogr unsurlan olup, bu komryla ilgrliDavulun asagrkBninda gokkusagrnrifade edens.kitler vardrr BLlDlar eksenin ja ya d. dez'nin iki taralLndan r(e yxylar bieimindedir Elirdeye gore, gokku rrh.n tasawurunda oldugu gibi, gamann uze.ine nrnanarak yukan Ll 5agt,DunF AgacL bakaLara yukselmesijcin yardrnrcroiarak tasyir ediljr ya da so: konusu oiar olayr temsil eder. S.yidova gore ise, tannnLnkudreri lamamn basruzenne bulur gibi ge lip, gokkusagrTekhndebedenLne girer Bu yay pareasr gibi sekilleri, dag olarak nirelemekde nrumlrrjndur!e ba:r furk topLuluklan,daglan kursal ohr:k ya da ranrr ya da ruh olarak gornekLc),dl Davulun asagikesimi.de ba:en t.r..Dl.r strasrndaDlrnta Agacrnrrenrll ehnesi i9in kullamlan bir .gac rasv:n, lamanu kendisi, srnunrn rij;unu v. da kurbamm itadeeden hannn tasvirieri(orneArngeyik) ya d, l,alddrd olarak anrlan yerc qakil m19bir kazrgrnaahhna ycrlesti.iLen,bjr ucu yerde bir ucuvsa g.rkyuzirnedoAru uzaian sLnga (bazenpd,?dnda denjr) geqirilmis, kurban ediLrnishalvannr kafarasl ve densini ve aym zamrnda onun bulundugu ye.i g.srerenraslir bulunur. Br|(.klin davullardaUlgenin krlannr rernsrleden .esmler de vrrdrr Bar Ahay davullanndaaynca uzennde Fenrlednbrglu.drgr ve roz Lldesi olank bir erkek lavsan.lensi asrlan,Lki agaaarasrm g.rilmis if ns!i.r, Turkl. e bev yr da onenli kisilerin kon,vucu mlNn simgesjolen sungur yaray aAac sekli, ,.rzer'ne
r:'! TurhLerrle ayr grne5 kultle.i icin gen.l oirrak bkz. r Lsin. '(un Af A! Yrldr lllorifini. PI|no Turl DevrindcnKar:hill irr (ad,r lkono8dfisi. Vtl 1r)n 14ril Kor8)?r &dril.rJ, c I, r l4l 159

8l

belinildigi gibi, ski Trlrklerin evreni/dunyayr, gok ve yer olarak Lkiye boLduklen

insanlare ni ve yeryuzunnyse ayrdrklanm biliyoruz. Daire bisininde duslrmen bir dortgen olarakalgrlanan nzer'ne otunrr. Gbkyrizilnnn gokynzU, yerynztr esitli
kadan vardLr Bunlar gok carklarl geklindeifade edjlir Ben,er gekildeyeralnnda da lardrr. Yukaflda le alnan semada,don anayonunbiilercegitlisaFlardatabakalar dgi du*inulen me*ezde dag ve uzen,ide Dunya Agao bulunur Bunlar dunyanrn ekseninitemsil ederler.Daha once de deginildiAi gibi, bazenyalnzca Dunva Ag.cr

reskileder.KozmolojLk sistemde ydniere bagholarakrenklerha)"/an biein

zoomorlik tinsaller, yrldLzya da yrLdrzkumesi singelei yer altr Degirik Turk topluluklanna au davuliardazamanzamandegisik taslirler de gobilnektedir. Darkhai Fmamn davulu yakla5rkolarak daire bicinindedir Be9!a da ydi agacya da iki bail bir kemik, davul kasnagimnarlia klsmna rgas civirerte

Bunlann ba$lan tutturuLmustur. ar krh, geyik kirisi ya da panuklu serirlebaAlanilr. Davulun toknakla vurulan yuzir erkek ya da disi geyik defisLndendir Acrk diger taratLna monie edilmi5 ahgapsapn lukarLsLnda !e as.gLsnda ikiser

bulunmaktadrr. tsunun rizeri bitkisel ya da geonerriksusLemelerle kaphdrr kemigi). Ue denir parcayla sapn nsi tarafrna tu(urulmusbir demir !emserit pa.ealaras mttrr AyrLcaagactanyaprhn\ blr sopa, karsrdankar5ryage, wkilde monte edilmig ve ai nal biqiminde bir dmir iertt onun asagFLnda

(gen demin) Bundan almrgrrr barkadavulqenberine ruuurulmus dortgen de halkalara bir ya da iki tularngeritas mrshr S0zkonusu lopluluktabir de Sanzeev rantndan tespir edilmis lok farkl bir d;rvardrr.Dios2egi nin haeseklinde oldugunu sovlediAi, ?ncak ashnda doft anayo, ifade eden dalulunarkasLndrki iurmayerini olugrurur. Djkey olan so cubuklar
ucundabiratba5Lbulunur. Davul kasna$mn or{asrndan geqenyaray sopanm \.) ,kl,nr . . m 3 l " 1 eb r .r > . 1 , i! . r d | l o l . p r t n n v e m u l ,e r " . n d . g . .

bu yayseklininullanna baglanan geritve kirisLgerilnis yayr andrran bulunur.Biilringamanisr Turk iopluluklarLnda oldugugibi, dalut bu roplulukta otekidunyaya girnesinisaglayan $amanm bir aractu$kz. Cizim I t).
Teleuderca]! bir FamandavuLu,gok 'e yer olnak uzereitiL botllm ayrLLm$or

13).Gbk burada dahafa,layer rutar.Ah hsrmda, evrnieind. br uun ,yallr

am tasviri, eljn kom'rucusu ve etendisiotan ruhrur. Diha once tozterleitgiti boacLkladrg gibi, Turkiye de yapLlan derienelereg.re .cvni sahjbinjn evin en kiqisi oldugu Fklindeki gelenek,bu davuldaki ya5hadam ra dyle ilginc bir uyusmakladLr, yani dalLrldakirasvir ara kuhnyle iligkrli.lii ve aynr 5ekitde

TTJR(MITOLO]I5ININANAHATT1RI

lar yerlestlriimig don sLnk ve gamamnlanmda durdugu varsallan bir ka2* da gosterilmiitir. Bunlardanbaskabazendavullardabir koprri $ehli de '?rdr ki, o da iamann bir kozmik bolgedenbatka bir kozmik bolgevegecisiniifade eder' Bazrdunmlarda Ahay davullanmn ie taraflannave kasMk iizerine bttak'm resimler yaprlmrgui lqteki resimlereezt,yani davulun sahibinln iesmi, kavis geklinde gokkusagl, onun altmda kutsal kaym agacr ve d:\'u1un vap drgr ha)"r'amn resni ve en alua Erlikin ogullanndan biri lanfLndan v.netilen, cehennemdekgollerin sahillerindeyalayan bir kirpi tasvirindenolusur' Daha cok dekondf amarh birbinni kesencizgiLerve ytLdc resimleriyse kasnakuzerinde yer altr' Katanova gore, Beltir ve Sagayramanlannn davullanndayedi san kE naral, kurbaga,vLlan' kuisal kayn agacr,ay, gtne5, qeirtli yrldrlar !e hastahkyaPankoirl ruhlann tasvirleri Da1'ulun ic )uzunde davulun sahibi, kasMgm yap drgLilahi kavukh aga! den' nin alndrgr kutsal halvan, yerahl denizindeyaradl$ larsavrlan(muhtemelenMezo polamya mitlennden elkilenmig) bir yrlan ya da canavtr, kirigin ust taralnda gnnee, ay ve pldrzlar vardrr''ro Ylzeyindeki reslmler itibariyle degisik ozellikler goslerenbir davulu kdlotf 5rbiD,addnisimti esenndeanlattr' Bu davulun actk olan aika kEmr digerleri Sibidir' yani Anohin in eaziddigi davulun sahibini ifade edengekjl (Radlof bun' ttnSril asi demektedt) bulunmaktadr Kriabmdabir cizimini verdigi davulun den gerilnis kEmrrun dE yuzeyinekrrmla boyaylaresimler)zpllm$rr' Yine genel gena olarak burada oriadaki gunesve ayrn }[tukanda gok, aFagdayer ele ahnmtlttrl ancak art kanlannd, da lldElann bulundugu soge ait sekrlleraz ver kaplamaktadtr'YeIe ila olan asagdakikErmda iki tactta bulunan agaclarlannsal kdkenli kaytn agacinl gelchgin' de etmekledir.KollannLacarakyuvarlanmaklaolan bir adamm ne anlana ai blirtmeyenRadlotf,resimdeki binicili atlarLnkurban atr, kuslartn kaz v karial' nzenndeki figunin (veya figu.lerdn birinin) eaman oldugunun kendLsinesoyLendl (ordu?) gini belirtiyor. Davul tokmagr anlatanarastrrnao, onu f'rkh bir isimle bu davul Fkii, bazLkricnk farklLltklarla amyor.r'Kuzey Altay Tu.klerinde goru1en Beltir, Kaelarve Sorlarrn'iaunlrnnr benzer' Abakan. Bamba,Sagay, da anlagLlacagl Sibi Turk toPluLuklarndadanL )uzelanBunda acrklananlardan kEmen deki rcsimler, koznolojik bir tasanmt vemektedir' Nitekim vukartda da

ra Danlun densindeki "Sananve r.svide. icinbkz S Buluq, sananizm't{ c x1 s 3l7 'r' w. rrdlolT,Sibirydddn, c. tll,s. 20-22

lURX [1rT()O]lSlNlNANAHN|l,^Rl

Trirkiye'deki de bu kirltnn erkisinin Selenekre goriilmekLedir. yir:dr$ Bu dawida ya9had.ll ya d. ruhlin stnLl illsvirininaltlndi, tannlara kadchler bulunmaktadrr. Daya da sa(ryaprlan gok ncgenle.den vulun ust tarafrndaki bolSesi, aynlrr. Daglara bir seritlealt bolgeden oluFan edenbu lerit, yarm ve goktekigurlereiSaret daire oluriuracak sekildedavulunrtst t.rafinr gonlen atlar ve ku5lrr 5ama. se\reler.Burada nln elcilerldir.UsI krsnndt yer alrn kafesler Cizrm 11. [linsjnsk bolSesinden gok larhklannrnmuhrfrzrohn, kus sekliddekr bir 9.nan divulunln ijn hmfr (U. 'uhbfl yrkrl.',r ,/ (in r.r,nl.n ,rnf,ndrnL'. HolmberS, Ls'. XLvul) \rg yrnrbu1|nfu Dur.lrnrlrr. Drlulyrjze)1Iin ve ayla benber ya Agacrnr t:svirlerbulunur.Ust ks'rnda ayncr gune5 snngeleyen

wLjj* *ffi?r$Y \ Y*fr ,/

ve Akranyrldtzr bulunur. sabah davulunda ctl aii oldlrgubilinmeyen bir KuzeySrbirya,sxNan Hangitopluluga l)agoriiluyor. orrada Onun tsudavulda, degisik lasvirler simxn tasviri Boruyoruz. guctinu ifade ilen surulmekle dnsunc ettigi ve kuslann, samanrn slndaki$rnlann Gune5in iaindekicizUst soldaki birlikreh.lyi de haorlalmaktadr. sekilgunesrir. anhnyor olmabdrr.Sagdigiler ydnlen,irzerinde klrsolancizgiiseDunyaAgacrm yardrmcr krsnnda bir hayvrntasviride var' ki sekilay tasurklir.Ayncabu srmxna b.ltklar baL$ bol ol^rt)rleri, ici bos bagl dairelerdeki drr. Drlulun reperlerine ohn drre r,c bal,k ol,nJlrnd.nrzlin f,d. .d... resinlerdedatll denakleuigi, bir davulnzerindeki Klelnentzden Czaplicka'nn bblgcsinden ilnn$ bir davlliuniaagt boLutaylL yorumlargliruyoruz.Minusrnsk anlxor' mrlndeBayKafn tasvin, kiyrn agaoetrit)ndayaPrl.nkurbrn Lorenlenni yaniUlu Hann ulkesindc bryuyeniki agac' Beyaz renk(e ikiagrc UluS'bay-Kxzun, ohrrk xnrllr Av' or. Bundagorulen.k ve kxrakrrbagaise,Ulu Hrn'rnhiznretcisi ve yedi kut r!' ncadavulu:ennde,yedi yuva (ng( drlhnndak' rnnan ylrvalan?) getird'gibeli ilen yedi tr lnsliri !. dis hasrahk ilgili ruhlar,nrsana yriyleGelek) bir rLrbiekli ile ?aDnnin anisr den'ln i'eyakuiak agnsinrryilestirdigivarsayrlan boliimde, yani gok lule klsmurda, olank yobir ixDrsnrn bir ruh yer ahr. Yukafl ya da gafak sokusunti anlatan bir iekil, i.nr.ndanseylanlatrbah Yrldrzr ruml.drgr, iki karakui,ayrnrndislerinden ahros, Ulu Han\n arl.n, goruren ohrssn rx mesaj Digerhayvan bicrulaim:k icin bulunur' duaedilenbir ruh nsvin ir:u edilenreye

mindeki {ignrler ise, Krz Kikh anlarLyor Han\n avtandrgnr Rrdloit, Poranin, Anolin, pogibi, qesirli$a !a!ov v Menges yapanarasl'r manist derlerneler i.nanl.flna airbirdarul rokfra, ka, Ciznn14 l)arkha( macrlal davuluntoknmgrmn gr(v Dios:egi, 1961, Res.l0). hm, samuryi da ta\'sanayagrdesesin bogukcrkmasn saglamak dsiylekaplanmasmn, iein oldugunu soyluyorlar ta\tan ayaBdogrudan dogruya rokmak BazD ola.akkullanrlmrgtrr. Tokmaga Ahay ancak T[rklennde(dluu(Anohin), hdnq denrr.Bu, logu keredaw]un senelolarak goge !e yeraltnaseyahar errigia s.yrlmasrndan ileri geliyorolnahdu.'r, Samamn Altaydavullokmaklannda, eline gecirmesi icin sapn ucudelinerek sanunrn bir ka yE takrhrve bunabrr halkatu urulur.Tokmngrn ba9kFmr deriylek planrr!e ay ncanc i]. dokuzhalkayla snslenir. gamanlanmn Darkhat da!lliannda kullanrlan lokniklar bazL farkhlLklar arzeder.Agacran oyulmus bir ornekre silindirikrarzda yaprlmrg rokmagrn basmrn eliprik oldugunu ve dtrbrtkey kBmrnmuhlemelen dag kecisinin (ya da ayrk derisinden mybnnden)yap'ldrgrnr gdruyoruzAynca rokna$n b:s kFmrnabir mtal levha lic metalhalkayla tutturulmusrrr. Bur:rda klcuk baikahalk]lnf da vardLr Br lipin d5mdabir de, tokmagrn bagrile rurulrnk6mr S bicimindekrv.rlmr$olan baska bir tokmakvardr. Bununvurulan 'uzu Fne rriyluhalaanderisiyle,obur tar^{rise rnetal (Cizim levhayla kapLdrrr' r4) SamanmKullandrgrDiger Nesneler ltalvan baqh bir asa, kaseler, vecde geqneyi kol.ylairrncr ve Cogu uyugrurucu nite, liktekimadde)rin ya da bitki yapraktnnnn bulundugu kaplar,yeri geldiginde kul, lanirnaknzere dogalortamdan temineditmjrrar, c.krltasr, sopavb. nuddeler,$allumn kullandr$digeregyalar arasnda sayrlabilir. Ancaku]usturucu midde ve bir kileri kullanma oram digr gananisr roplllhrklara gdre,Turk ropluluklanndiqok daha azdu.

,.S.nran Davulrokmagr u2erinc gerutbllgiicin bkz. saadeuin Butuc, re S.DDnizm.lA, c X I , s .3 1 7 . rn v. oioszegi, lrhrcgeares?..!sdDdrrrrdr Sidh'ar,,. s. 60-63

'n

MlrOLoJl t{M NlST yaptrnlanbi. ev temizleme amacLyla ayini idi. Tdrene\tiFk edenler,tuh temizlefteaFninin r?pircagL)anta roplamdar.Kannhk basnayaba9lry1nca saman)urdun dEnda monotonbir ilahi soylemeye ve caddn er ftm raval etmeyebailar. Bu islembirril<len sonmicerideki ocaktayantuke olan aresleaydmlananFrdun 'cine giEr Once da whnu, kutsalsy an a|ean dumamnzenneturar Sonn kaprylayanMkla olanaqin baslar lLahisdyleyensahadn aE$na otuamk }1nenonobn bn sedeilahLsoylemeye kargrlalrlan duruma EoreimrLicLkfh olmya ba9lry"caklr. Bir aF *si tuhla. aLeninde enra gamn cadnn icerisindeolnntrn ru*e zalallarve iniltiL bir hal ahr. Bu islemden hud aratuya ve yakalamaya calLsrrSonundadlunun ruhunx yakaladmdaonu drwlla )ta ik$flnr. Bu aEda durunu ifade etnek trzere,raMnm $yledgi ilahi 6nce giddedennisve sonrayine fisritrhalinedonu$ir5ttrr. (an dahasonh yenn alnndanss geliyornugi2leniminivemek icin datulunu ye' re wfu. ve aiaF dontaya,yani dltrlerdiyannadogtu bn seFharebailar. Nihaye!kuvvedi bir.larbe ile buhya rardrFm bildirir. Sana n.nacr, bedeniyeni dlnils ruhu ara lanfr almk ciemeyen $}j dllleri raa eimek ya da kindrmknr. Sonucrao oliilere la)"i suyu(hkr) ikhn ederekorLlann olfrasrtus,BiarE ta.k etlinneden bera sarhos benndegetirdigr,bedeniyeni olmngruhu, onlann ahsrtu brakft,r olur IF bu nokradz gamanrn ilahbi cok gidderlibLrhal ahr O dahasonratavaj yaug dluler diyantu terk ede.ekyeryizunerrkselr. Yukanyavardrkransonrabirdenbire scEr ve acudu si nirlibirbalde iiddede gent]r.Nihaye!9a.k basin bir bagma *l<li!i al,.i samanc gn rcnnalarla Frdun icinde ddnerekdansederve en sonxndater icnsindekendinden geqerek yere)aurlanu.Da Sifa ayini ise royle yaprhyordu: Ha$a icin cagnlan9aftn en iyi yerebu).!r edilir 55nan saqlanncdztip dagtu ve hrc kr@ya balari gildlenni giFp, suslerlnii;kar. . cubuguda doldurdug! rtirunden cek, ney baglar .. girdkcesannrt titredesi * h4kng gittikceanari Frdun ortarna bi! at Posluse.ilir. 5a@n bin2 su icriklen sona, cadhn onaina gidip, ddrt r0zgar ydn'ine dogruegilip, agandaki suta ddn bn yana*rper Bu rGda hic kiGeden sesc,kmamakad.. Oega bet2ar kilan at r ve alegsiindiiriilnr .. guneyeyonelen 9amn, drwludr bi. kzlkzn gibi rutar... bir9ylernnldanu ve hrchnr Kesin bir sizlig! egemen oldugustradagurolriiln bir bicimdege6inr.Yurdunbn yerinden)u bn amaca ya da bir mnl qghklar ainu) balar. Derlen olralga yine bir si:lik coker. Sonn $a man Euldan usuidandawlunu calmya baslar,npk bir sivrisinekgrbi sler crkanq giderekdawhn ssi guclenneye ballar, bir gokgrroirdsjrha]ini alLr.... Bum uygun olalak kusLar. armcalar baFlful" barla.la.... Dawlun wruslan iyicearrar,zil ve can srv w tudlof 5,b,D,,,]ons. anelr , s 282-2a5

87

TORKMITOLOIISINlNAN^HATLARI

Burada yalntzca, Faman asalanna omek vermek iein, Dioszeginin yapirgr tespnbre bir gdz atabiliriz: Darkhallardasamanmasasltalag ya da at bash ta)ag ol.rak an maktadr. Tayag, bas krsmr iki ya da ur catall olan bir sopadr. Caiahn uclarLgamantnan oldugu klatu ifade ede.. Bu uc klsma kunaslardan yap n1$ be)zz, san, krr mn, ye9il, mavi !e siyah renklerde Fritler v canlar baglanm$rrr. Ote yandan,eal9nn esnasndaelde edilen ve bir kadn Famn tanfrndan kullantlmq a! bash asada yainEcaa! barnl temsil eden bir oyma degiLalm ornak]afl ve kuyrugunu ifade eden ieyler de vardtr' Yedi meral ca andran bir sekil, farkl renklerdeki teritler de bu asrdayer aLrrdr.CalEma smstnda aynca bir de qilt ai
Rerfr r). At Drsh Saman

r h p b i r ' , r e p r .e d l n > r ' r ' B r r r r e r l\ a v r " nn nst kEmrna rutturulmuStur(Rsim 15)

aslan Sr PerersbtgEr nognlyaMuzesi

da degigik Faman Dioszegi'denbalka aragrrrmacrlar (Cizin omegin Yenisev au ilkeler benzerdir; l5)i ama asalan tespn ehitlerdir Tirrklennde uqhi eaialgeklindeoLanasalarbilimleri bakrmtndansozii edilen omek' eadrnn onune dikiLir' lere benzer,ama DunF Agacna igaretederve ayin yaPrlacak Torenlerde,davul d\rndaki muzik aletleri de ranantn kullandl$ malzeneler r m s r n d , d . rO r l | k l e n L i 8 i " \ . m u 7k r l e l e r r n n o n e n li oldugu anlas makiadr. Bu durumu sanat tarihi nene bizzat 1en de dogrulanakudrr. Nitekim, Kazakistan'da gdrdirgu nz ve tanam tasvir ertigi kabul edilen, Gbk rirk devrine ai! taF babal?nn bazriarr, llednde muzik aletleriyle gosterilmiFtir. Saman Torenled ve Dualanndan Omekler

W. Radlofun Stl,iryadanisnnli, esedndiamanEt ioren Lerden cesitli omekler bulunmaktadr. 1860'tabu araihr Altaylar da Kengi GdLiicivannda tespit ttigl bir macrnLn samanisrtorenin ozetle9u sekildeyaptldtgrN gdrnyoruz: Bu, ollinun ruhunun verebilece$amtlardan korunmak asaCizim15.Bir 9aman s. Hamburg vdlkerkun'

86

TllR( [lh.oLoJl5lNlNAN^HArL{Rr

leri birbirine kznsr., idera s ro anndh bir su c.glayrtu halini al[ Birdn her sq srer. Yeniden danldansiwi sinek vErlUena benrer sler q,k r!e gllruhnginikceanir: bu bicimde sur[p giden gn.nln $6!nd. s.min bntael sark,lar eyler, lEnn kudrerli 6kunnn," "stepin beyaz arnr.""aLe9 cinini"vb.crgrn!.sam. sa.krsotleyer.k t d!n, o onyle dige.koruFcu cinledn yanrn. gelmlerini ncaede.!t onhrdanFrdm 151er: onlan binakrmsorulir sohr ve ka4rl,klai ahr.Sordugx srulan da kendisiyan,rlir B.ylece cinle!gelmig olurlar. Oyleki onlannbirden onaya c,k$ndan,kdF cag-nlan kuncbak$lanndan korkln vecarprlan Kendikotuyucu cinrsamc 9im.n FF durer.... gaman mn icinegirdqL zman, yeniden kendine gelip, vebaila.qnanriyi sc, dogrulur ramaya.... Hareketleri gutikce O kadarki,on! rurmak isreyenler buynk c!cabuklaglr. yumugak baharcarlar. Soncsakinleserek bir ilahr Samn birdcli gibioynardaoynar... Sonunda ne bilnek istcmigsc, hepe bilm$ oLur hastahAh ned.nL calarve sdyle..... nednyada kimdi.l Sonra da curle.dcn, hasial$ sagahmdicin kendineyardh ede Vc biden canhmrbt ierylrFkeh!... boylece cekknne dan si,zald,F sdyler. hanayennienmeyeba9l*u nedeni olancini uzaklasumF olu.. Ilastan,n agnyan. sElayan lar Buaftdakutel .inler icin has'lbirkurban venlecegini dei,grenirHstrlnDednt uakLLsmrg, kurban klbul edilnrir, duaduyulmqrtur.'r5 Metrin ieerisinde konunun uzmanrolmayan kisilerin anlayamayacaF birtakrm motifler gizlidir; dmegin Samantoreni, yun denilen caosr kubb biciminde olan cadrrdayapar: cunkn cadlr bir mikrokozmoslur. Nitekim agzrnasu alan grmanrn gadrm onasrndakiar postunaolurarak bu suyu dort ruzgaryomine dogru serpnesi bunu gostemektedir. samanvrenindort anayontine re ruzgar urEuruna suyla sacr yapmaktadrr.Bu aradaat postunaoturulmasr,ocagabeyaz a! hL anlmas da ilginc nodnerdir. Ozellikle beyazar Ulgen i simgeler.BazenramanD yolcukulan esnastnda kullandr$ binegidir. Aynca ater ve ocak yine Tu.k nitolojisi ve inan$hnnda daha once bahseuigjniz gibi cok onmli yer tu|arlar. Ate; ruhundan, ocak sahibin den bahsedilir.Cadrnn ce5illi yerlerindeD duyulan kW ve yrrncr kutlarLn sesleri de cesirli ruhlan ve tozlereisarereder.Aonacagibi kuglar Turklerde koruyu.u ruh ya da toz (ongun) olarak da karsrnnza Crkar.Samnmnyenn kudretli dkrizirnii cagrnnasr da ilgingtii Daha sonra Sonilecegiuzere Hint mitolojisinden kqnaklanan ye larryan oklz modfi Tr]rk mitolojisinde de etkiLi olmusrur. Aynca bu motif yeral' ve binegi kari okri: ya dr at olan Erlik Han'a da lqret edebilir. nnda yagayan rrt A Ohlarks, Stud;"u:,ar Or Prolt.nd6 *la"unnDn6,s. 185 l87 den nakleden S.ve}1s nek,100sotulallhtlkrdeDi. Biivt,:i1rdr,Efird. s 56-57.Omekin dzedeakhrd'$ bd d.bi Senis n.r lliid.nin k,ribndayeralm.kradr. Ekz.Iu. Eliade. derlemenin Sd,rani:nr. Birkan, s. 262-26'1. cer. lsm.t

88

II. TURK MITOLOJISINDE

EVREN/DUNYA TASARIMLARI

Ewen/Dnnla Tasanmlan bir dik gore,Tlrkler Cinlilereben:ertekilde, yerynznnu anstrrmacrlara CegirLi jcindevar ol' dikdorgen dongenya da ddngenbiqinindelasawurediyorlardr.'Bu goky[zunntemsil Bu seklmncrkezindeyse kutsal daire, ediyordu. dugudrisunnlen Kan Tengri,Altun Yr5(AItn Olukendaglan, kabuledilenbir dag(Turkle.de otarak aynlmti sogi ceirrli karlara Orman)gibi isinlerle anllandagla0ve DlrnyaAgacr yone netinlenndeki YeryLiz'; don bolunmugrlr. Eski TlirL yri blrlesriiyordn. ve dunyr semasr icrismde bu yfi kavmmrna deginirrorneginKulti birtakm ifadeler yer alanaFagrd;tki kuzeycephesinde saurlann gin yazumrn soyleyonmlanabilecegi Dokuz OBuz beylen. nnlleLil bu soz,rn,r rliceltrr egBuyruk beyle.i Oru (i.rar). gnndoAusuna, bi {guncydc) gnnon$'na.sen(bauda) hmcadinle: ildi (doguda) gece on.sru dogru(olin yerlenn) bu icindeki mil }!kzn (kuzeyde) 8onbaostna,
le(ler) hep baM ikr eder.Bun a nilleri hep r.nrim ettin...r

koznolojik diyigramda rernsiledildigi sa:de birlikre Bu ifadeler, aruyonlerin (yanignn dogusu), gnneln gosenyor Dogunun zimrn sab.h eleahndrgrnr unsuru (yanisceoryans,drr ogle(g!n onast, barnm akFan(gunbixsD,ku:etlnsegece gok ve yer ka'ramlantasr). gore,Xl. yn4lldan onceolmik kaydryla J. P. Roux'ya na bir de yeraLu eklenmistir. Yerahr daha sonralancehennem olarakaLgllanmDnr. (Cizim 16). Bu remaya yerlerde i$ret eitigisaml.n tasvirlere rastlanmrror cesitli Yahn zananlarda derLenmiF bilgilrde Altayl,larda, dunyannoncedair,sonra kare $eklinde gbk daLresinin olduguna inanrldrgr lespir edillniftir. Yakutlardaki ddngen yeryuzumin yukandakisemaya kenarlarLna degdigi fikriyse lan oiarakuyrnaktadr.Bumda hikayesinde yer da dorr anaybn tikri onemlidir. Yalnp bir Yakul olarakbelirtilmekLedir ve yonlerarayonlerle bi.likte burada )'uzrinun seklisekizgen iki kaunaq*makmdrr.

Turklerbaen dnnyal tepsigibi ya da Frlarl.k otarak buyuk Soanekkbnlikreozellikle devletler zmamnda tyglnolan8.tur duryonn dolr kore oldrgu dujuncGidir B. Ogel, dunyinrneeklinin Turk devletitrin y2pn nzcFpN/i kil',l.5t|nr ve koz,noloinindevler rindeki erkBinionava koya,.brz. Rrhaeddin Oael.1ui,ltnolq,!. c. u, s. 241 244 H.N o&un Esht rt* Ydirlld' s 22

89

TIJRI{MITOLOJISINDE ILCIL1TASAWURL^R IT-E EVREI\UDONYA

(Resjm16) Genellikle bir Evrenisimgeleyn sekiuerdn birisi de mandaladrr kare icind daire ve ilgili ilahlann rasvirindenolusur. Ancak degirik sekilleri de vardrr; omegin bazr omklerdetamamendair seklindemandalalarda gdrebiliyomrindil bnrmladrgr kadar simgeselbir panz- Eliadeyegore mandalabir imaSo da merkezivurgulrma"ve .tonuda remsiletmektedirBu bqkmdanbir taPrnak yeryuzu ve hu' Eski Turklerdeki dikrokozmosolma bakmmdanbir nandaladrr. lumdar iehri plam hn daha eski Tllrk toPluluklanndaki evren semasrhem de iliskiliYdi. mandalayla yere srzilerk bir detayhtasvirleriyanrnda, Budrst resim sanaundaki Mandala gibi de kullamLDttr. Nitekim ezoierikBudizmdeVajndhatu mrndala, rubsal blyusel diyagramdr. E. Esinin tarif etligi bir lzruist mandala6megi XIV. yuzyrla an eski bir rne'
alnm$ur. Buradatast edilen mandala,ba$ ilahn govdesive tapnaF sayL . Mandalamnmerkezinde,lotus tahr uzerindeoturan ba9 ilah Cakiaramvaia

icerisinddrt kowsi tefekkriru ve mandalanD ile kani buLunuyordu. Seklin orurarakkendisini basilahla bttunlFtiren krsiyi tenuil ediyordu. DortgeniniEe ic ice uc daire bulunuyordu. Dftaki iki daire basilahm gdvdsinive dilini,
onadaki dairys bu lanrun gdnliino lemsil ediyordu.I

Evren/dunyail ilgili rernsili anlantlariceren tenmlerdenbiri sdnsor4'dr- Dnndaha dogrusudunyeviligi anlaxr. Dogum ve olum okyanusu(veya nehn) deninanaya ula9trlar. . lruanlarbu dunyenya5antryr asarak varolu$rekerlegi(cdkra),evrenive buiaSansara'nn tekerlek seklindek Semasr olup biten her $yi, baslanFcrve sonu itade eder.Evrenin re9irli goninusleri d s?kile ilgilidir- Tanhk Budimde bu konulu itade eden ilahtn adr Kala-Cak' ve bunlarailaveten . E. Esin'egorebu zarrnn Carh llahr'drr. Ya da Kala-Yarna ejder alametiolan ve cark cevirentannlardr. Uygur ve dahasonra kllhan zamanearkr bir cifi ejderin cevirdigi kabul diliordu.' Bu simge aym zalrlandaBuda'mnadaldnin ise yasacarkr deve gnneginsimgesidir. Dharma'Cakra nektir, 'zni o a)'nl zamanda Yasa'yltemsil eder
' Madala hakkhda bk2. E. Esin,lslamiyeucnOnceki Turk Knhur Tanhi k lslamaGirir, s l3zi E. Esin," Muyanlk Uygur 'Buyan YaPsndan (v,ban) Hak nt Muyanh8M (Rlbao ve SelcukluHrn ile Medresesine GIistue," MA, s. 77, dipnot 19,20;M. Eliade,lmgelrSimgeler, s. 35-37iJ.C. Cooper,An lllrf.okdEr.lclape a q Trcdilia^dl Slnbgls, s. l 03. J. HrU,d... s 3' r E. Esin,rl:rft Kornoloj6i othDeeirijzeti^c Atotttdalar), s. 15,379d.

9l

Cprm o. BrMkrmaFtrtmcrlann anlrtr'klrnnrdrvtn! larak, d6n daybne gdre .]e alnma b5 temel unsur ile bu Fn v. Nurla b68holaEk m.\6m. amd, Enk.

Resim16. Mandalanbsvir cdenbir lreskodandetayi v.s 3). \4. yrzrllar (M.B!!egli, C?rtr4lrqsknP@nling,

90

\r ,r \\ir.ril r L R lN ( lr O L . t r \ r : r r N Dharnrabrhndigi gibi gerielrnlanr)4a Virbgrn diEeni )i Bu.larn ki5rsel dnzni anhnrra d. r.nnlinn iynr z:1nr.nda gelir. Sanskince de dhdDrd so:cngr'se rtr|m.k. desrekl.nrk. r.srmal(. korum.k gibi anlinlara slir. Bovlcc.: onc. (1. bchIlildLgg i 1 b r ,J . C . n i p b e l l i nd e y i s i y l e , e!r.nr i]rkr. tln.rn v. ba)lec. h.r virLgr re Se,vilunne gore x)il(n rrlrr [vrcnlc ilgili olan simgelerd.n bin de lotus (nilulcr) (L Tnrk hrdjst rniiolqisi ve koanololisrnde oldLrgultr Ceg).lrr. .L1rsrnitta d. itx]'nli y$ $rta. lotus,6evrernDbtuur guqleliri. s e s i c r i r i ,s n y r l . r n n rs , o o s u zr s r g rv e m u d a k r e l ) i : l r g i i l . d c eder Dihr oncesij?UnLi cui{jmi: eski Turk inxnclrfl y! di ir m a n i s r( i s . l v u r l a n n d i y e r y u z L r n u !e n ilk illsamn lrrr(]|lrir)'l,r rlgili rfsandlerd cl d u g ug i b i , B u d i s ! ko:molojrde d eb L u r D o yr radrhsl.r sulardi Dreydana gelir \,e bunun icin suyun uenn(lc bulumn bir roprak Inrg.sr so, koNsu edrlir tudi:mde 5.m.. ru:mden fark[ o]an hllsllslardrn biriyse ]ridrqlxgrn lotLLs iEcrindc yer aln:rsrdrr Ba,en brr srnk seklinde txs.lvur edilen Duny. Agrcr Kr tupy,lcl,,ini kadxr uzanrn dunrinrn ekseni \er. d,rgki,r (Crlln l7). Sonrid:rnixrnanlstinancasahip !.hnus Tufkl. c vardr KnnL ;r de Dtrrya Agacrylxrlgiil eesuli dLiglrnceler nmn bu br kayrn agacrdrr.knni zarnand, bir cin aga(,d,,.

go. GenelLikie dunyanrn uzerin.leki br agacm vukansrndr, 8ok klrreyidelip gecen gunen yukek kar,nda tarmUlgenorLrrurdu Bu.garlarbazen 7 biz.n 9 drlL ol. k 'i belirtilirdi gogtrndiregi ya da cllisi olarak DunyaAgrc nrl CesrtliTurk ropluluktannldr l)cyerin yalmzca KutupyrldriDm belirtildigi de oluL. Bu bazen-{ltn blrzeD

J Cinpb.ll, r.gr.5 29 Lotus u:enne atnnrLr biigr iqrn bk: Y Conrhlu- I oNs ikonognh! r. L!1tur Sr.dBli LotrE, L'16idrd,?! Onrul O,..t 1'r,li (rilhrrri |i)trS,rr Sildlrikn. I / Lfill l9a0 /rhdd. h.: yc S O /\hl&!l.Arkarr 1997,s 155-168 Yasa A. Akra5 Bu hususl.rdtrbk I P R.ux. Turk Cqcbe SrnahnrnDnri B:krmd:n Anlann," IKEk (llld I rd|bdd ,\r4rr indid | ) c Il. Krsrn I3, j 7t: B ()8(1. liirh llrhl.,ridrol Otrfh fi*tlrdr

rL r r.lrL,tr\r mtrka;rk olarak artltr Trman :aman onun rqrrr .gnnes(lircgi tenni de kull.nrlrr Krbheli bir gadrrn(yurr) benz.tilen gok)lr:rurun ormsn rki bu yrldr:, lidrnn ena diregrnin vurdlLn kL'b' besini llrrrugu gibi gok kubbeyr tutar Titnr yrldElir ana cksen olan KuruPFldLzfni b^gl' drr. Buryadar, )rldrzlan bii ar suftisLr,Kulql brgland,A,kazrk ohrxk 8oFldrzinr da arlann 3 rur Holnberge sore gok kubbcdekrlldrzlar deliklerdir. En k.in deljk Pleiades (SLirey- R$im L7 X'v yuzyrlAnidolu Turk olup bundan rtzS.rlxnn ve hil,rn.lff der.)i l)uny! Agac' ve ta=Ulket yrLdLzr ! iiuerirdckrilt {senE Yetkin. Ttrr aktlAna inrnrln sogugunyeDuzLtne ddnlis Dunvx Agrcr biren H.var ,Agacrna Yalm, konunan bu krsnnndr oncnlli brr r'ark. dikkati ckmek mris olarahanlauLrr. gerckir Dunvr Agacr ile ll.yrt AAxcrbirbirl.riyl. iliikrL iikat birbirlerinin aln)s! ekscni, digen)se h.yron degildir Birincisi ko?molojik sisrenrd. yen ohn dLrny;r yrni rlrcmeyle ya dr.lum,trzluk konusll)'li rlgilidrr Her ikrsin'n q' yenilenrnesi. k$an iliskisi)se sd: konusu ko:m.lojik du:.nrn dc .)nr :.nranda hayarrnde\2mhhgnr ve snrekli olarak yenilenrnesimsaglanr:rsrdrrBL'nednl. bu iki tasai ur za' m a n : a m a n b i r b i r i n e k a n s t n l n r r g l r r B a : e nd . b r r b l r i n i n ) e r i n e k u l l a n L l m r s n r ' Diinyi !e Ha) lg;rci konsun.li Trrrk srnrnnd;r ccii(li ornel(ler Sorulnekredir (Resim lT) Sozkonusu egacrn en drkkrtr cckcn onlcl(leri An.dolu Turk nimarisin de ta9k.bi mr olalak kariunLzaerl(mtrktrdr

bilSrl.f ve yoNrlar Holmb&gde M Eliade, )_dDBnrrn, cev lsnei Bnkrn s 291!d llor$ de lardr ona SdreTiirksoylr top[rlLr k]ar b.zor ILldi!l.rrn bii),Likbr ar sunisn oklugunu dtgonnetLedir !u ndddne dunlr dncgLaLlinn brghndLgrb,, !lirck ol.rok da krl,ul edrlrr or(a ]\sya Turklcnnd gerlek )isrnrhrndi dr boyl. rlhrr! billin,t,gr drr.kle, llrdtr Lra:l sibiryr| hrrr/fLrrk krbrlelfl gokre btr.[u xr iLi,.Ar,rn!r(]chi rrd,rdr Jis.yln undlan iDaDnhr YaklLlir'rr dtre$ srhrbi dedikl.,, b,r rultr,. lrr oklutlnn ilea surer.r Blc U U(nrnb(8. 1lt rrvrhdiogr' D/All R..s rDF t tr!, 5,ldrri. s l:17 U ( H r n ! ) l l o l n ) b d g . d 8 . . . s . 1 1 6 I l l n m b $ g ! ) : ! c d , l c rc s e r D d t dx.yr), tat'-!.rdrek)a d. Nun h.nuirdr bilcok.k .lin.Ll,rnrcLl.dr (r,ri S(t( \nrl.llar. Bularl"r. Kal_ nrukl:r re Ahrr Turkhn Kurup,!,ld,rnr ',\ll rtr 5urtrr. KrrF:. lhsltr ( Rr5kud) \ e d'g{ sibir y. Turh k,plL,lnklu, 'Ddnir Sirrd. frletrLle, Yrl,r: l)trck. nlink an,r'orlard, Rnna u-rBU. ohh! bir Yrliut eGrkqndc dnnmnm 'l)r dcNr iX(r vr\ii ) rr!5 telisrg, arhol,) ordu O n i ! . l ! , \ s ) i d . s n r k . n m r u b t r d n r ) . d | . k l , n n . k r n L rk r i n l i r d r s t n n l n ! : l u ( i l l l l l . 1 ) I l ( n m b . r g i nr n l . ( ! g r d i { e r . t s . n r r ( t r rh k : s l l - l 1 6

9l

'f

LrRkLrtroLoJlsrNDE E!![NDU

Ote y.ndan Tiirk Ak-a)leri dc br elEn y. da dxnya risannnm yinltrnaklad,r delik, bir dunya gibidir ocak r cididn repesjnd.hL Cadrf eFigi hinurcL, kep:rlL kozmik ekseni(.rtrshnndt) rensrl ede.. Bizen ladrnn diregi bu nih'erj teikil eden D[nya AgacrnrnYerini alr. Meskencski Ttrrklerde oLd gu grbi, drnyadaki bircok r..Plulukla elren F .Li gore Anr dunyaln ternsrieden bir mikroko2rlosruri brnegnrEliadenin aktardlgrna rikan yerlilennden Algonkni !e Siyu kabllelerinde,Iergkrnlefin topLuluElnagerir Bu kulubenin danr goli rbrerlerinin yap drgr luliibeler evreni srnlgelemekredLr. ' r"r .-r1r I rr | l,ubb"yao ", rtibariylebir dikotonijye dnya r. Bu gok v T[rklerdeki evren tasav!url.11esas de ifade edilir IX yuzyrla ait oLma yerlsu dikotomisidiri Jaruh ve ld'drrg gekLinde sr muhtemel bir Budist netinde eski Tirrk CD evren usawurlanyh hususae.yle dginilmekredrr: iLgrli olaD bu

Bukdnutx, ilstteli tok p.d:iur, rhrayag,z mnni p:.likb.. ay Ier k.rinlLkor.Gnnes ka.a.l,k,r Ares p.rlakru, tanns su kan.hklr |l paddk(..d$i kamnhkh Bu trrh goklx,disili{kekLilunsurlrr)k.rusuQ, bulur canl ve ..nnz, iki rulii nrhl dogd, belnir 6nnes ve xl l'rn5rpkinsa.ik. Iol llniklrdt. Llurd.notd.u,)azh"h:h,dnrl Bu yolla yaradrhf gerceklesiyordu.KonLrylailgilL aerklanularagore Maliiyeri anlairlamayan lLk sebep ademi (yokluk) neyd.rna gelirdr. Ademdenilk monad (ek varhk) oL,eLu lek varl*raki c.iLrli ogelery.rrug (golvldhg) !e karang (yer4rh) un' surlarLnr meydaDa getirdi. Bu iki unslrr qin sanarye kuhuninde fri,chi olarak ad, landLnlan,yansLkam, yansL ali bjr dalre gekhndcg.srerihyor.Lu. S.z konusu uLrsuriardansll, ates, aAac,naden ve toprak olarak bei unsur daha ortaya erktr " tsu unsurlar evren plamna uygun olarak qesrtli bnzer ogeierle bjrlikre yer ahyordu Ancak bazrara5trmaolara gore dunyayr oLu5tumnesaselelrender su, areS,toprah Gokle rlgiLiiasawurlxr da, lurkler ve Crnilerde yine ben,er gekildefer alnaktaydL Gok kubbeyegoli larkr deniliyordu cdlk' yrne do( vone gdre 7 9er gruba aynlan 28 bure brnunrnakraydlBu hususeskrTurklerin Hunlardan berige:egenler

'r rn '5

|r.r ihdl,?nr Diardd. r l t Ls:n,tr,r romolorr, s. + 5, )'irr! Le-!dng.eienienrlcr.Cnid. erf.. ielili rcnr a!r.a bkz W. Ebtrhard. Cut-Si,rtekrisa?hgu,s 9t, 107.122 l2:J, 316-137

Nl Eliade, krrsdl!. Dndrir, s 27 Bkz ! Esnr.turh Koynolol^iallhDt

95

rr]lritrru r ! t s ( ! l r r L ) l r t L Nrl\N

rizen drg 1ekb.ir.r Drnya Agaomn Iei rr ihr, y.ni dun_vlnn .kseninr dag retkil .d.. d^ Irritrlrr. dogun, ana mlini gibi koml.ra Lsarereinrltlt Lr ilxlr cok g.ncl anlinLyh .ren,n de bir l\rnva kadd LcLirtLigi'rlz hll slif, a)n ilieliDag LCiDd.k, nig.rah.

zurardr diuryrmr nerke:L kivr.mLlli nolojLk .,AiLflir blnundugr y.f

LrdLr Nrrel{nDeksen olarak verdigmi: ko, Llil{r bi. deyiile eksenLn yen erren le dirn)rnrn n.r" h.zindeydi. ts.yLecibLrg(nel genaF g.rc [er roplum kendisnr inenicze koyuvor !c digrf roplulukl.rL ikincr dertce.le(oplLrhl<lar ol.ruk

?r

kabuL edr1or1u. D[nvanrn m.rk.2i br2.n Itesnn l8 Babriu .AlLl rl u r L : r l u u n n 'duiyaDD gobegi ohrtrk di belirrilnchteydr dognDu)h,18'li kutl.ni: .! kon! illr
bu nnry:rurdc brhcedeki hiruznn 5ekli e'ren LasNnN ll.re r.i.de .10

burasr iErn orta )fi denrektcvc krndi lkel.rini Of|r li)parllorh]i CDrlil.rm d ollrh adlindrmalarna.Lgurmrkl!'drr. ll.lnberg,

dncrnll brr Dtrny.nni ayDL zarnirdr f!r.nrn rncrke,l kivr0nncLar b.hsederlten, merkez ogci .laFk Kiibe'vi harLrlarDik gerck K.b. maddi Ljr yrt)r olnrkt.n q.k ' bir koznLk elsen yi da merke:d]f orusLndan l:,ir eksenin g.(ri!i bir ditr1t. uirLntr i. g.c :anar .rda ortav.' lrknni bir dninncet'eg.re, gok liubbe'i d.rrL).nc gore )erlesri.iln\ dorr di.ek duzen, Ltrfrnrli.ne:e. untrl grbi i.hir mmarisnd ol.lugLt tasrmaklidr Bu temsiLi gib', el sanirl.rnndr d. etkiLiolmusruri ornegul ordu"llxllk deniltn hLrkinnd.r !chI pLanhn (ozelliklr DoEu Iurkisnnd.l hukumdar ongrnda va da srrr;uh sunda da boyle bir plin uvguhtnuin dort ,vonenr:rr pi:rndaolLrp,tl,llir ort.drki l{.ri5m.kt.ydi l:skr Uygur lehri Kembilgr

BLrliNusn venlebrlectl<cok ornek urcLtr So2 konunr, nrma.i inhvis lslanriyctrcnsoDraki Turlt srnatrnda lrtrrensatr,v re Rrc{iesrnirnrrisnde helr. baika i.rtrn en'rlt e elkili ola.at(rrLr (ResrmLS)
'u d.8 . s 1 0 9 ill. r) Flolribd.q r i r k z \ l L l ! d e . l l n El d 5 r " g r . r , t c v l v i A h K r l L c b . ) sr .2 1 . . j a C . . p . i . d t . , s . 9 0 9 l ,: Bu ln,uc, bttz I, E,n. Nlu)rDtrk:urgu.Buyin ) .bnh Nlu).drtLFrf fJp$jndrn tvn (rrrLrlr re 5.1!uLl! Hn. rl. Il.dr.scqnu ar.lr5uc. \1]\. ! 75'102

TUITK MITOLqISININ ANAHATLARI

gostermektedir. olduklannt denhaberdar olu' soznnu ettigimiz sbtemUzenne Golgrizuyukanda (\'eruyordu-r'EskiTurklerdeve Cinlilerd 8ok carkrnrn ya carklanflrn) dondrigu kabul edilmekrc ve bir Uvgu' (flekini) bir en altlaki cemberini gok kubberun metninde B6ylece ejde belirtilmektedir' citt gok ejdenninCevirdigi rin eski Tiirklrde affl zarMndaevren olarak adlandrnlde anla5rlrnaktadrr. masrmn sebebi " AluvhlaraSdredunvt rilayetletde Rldlotfrn drledrgi L m 18.cdt e vp, gelm$tir Bu rabrkrhrbelIll mevd,na '"5,". co!- (esirlikaL12rdrn "...a' resDi birbirinden ayrthr. 17 kat gogli, yani r9rk riirkde'rikaya bir Sekilde atemini, 7 ya da 9 katsayenltmr yani kannlk alernimeydanagetirir Bu ikisi arayasdr$ yeryun vardu'" Hol^berg is Altayltlarda Hades endaysainsanlann olarak nitlndirdigi yeraltrnm9 kat oldugunu belinirken 8''bdzunnn btlukhkle oluitugunusoylmekredir'r' farkh3, 7, 9 ya da dahaqoki(attan ri birbirinden Orhun Abidelerinden Kultigin vazrumn dogu yrrzununbirinci saonnda bu hususasoyl i$aretediliyor: sGrndaiMnogullan ikrsinin Osfte m{i 8ok(ynzu)ahla{d.) vagtz ver vahrlldrgrnda, (ve)lstemi Halian (de),ralanm dedelenm Bumin uzenne lnsanogullanntn yaunlm$. devlerini(ve) (bukumdfolaEk) lahta otumus l-'htaorudlakTulk halkLdn Hakan r d02enleyivemislr yslannr yonedv.mis, Yenisey(sulek) kaya resimlerindego'ulen nsi klsmr (veya bart) hilal seklinde iliskidortgenden va da jnsangbvdesiyle eskenar crkanddrt anayon biten,ortadaki mbirlesen sekil gok ve yer arasrndaki duz bir cizgiyle alttayaray lendirilebilecek olarak ahnnnrnbir yansrmasr ent temsilderve KuhiSin,aatrndanyapugrmrz tarsr-rzacrkar" (Ci.im t8) bir yer hnncasrolonu tamamlayan Gok Tannnm yamnda Bircokaratltrnucr, crkari olarakka'srmrza bagkalasmE zamanla bu yer tanncast inanr. Bazen duguna
c ll s l45 182 16c6k rrzenn cesnlide.lcmeler!e vorunla' icin bi B dSel TnrftMIoloF 17E.Esin,a.8..., s 15 B Ogd'TtftMt ^s.orclo.s 2l5lverveveolualemiiciDaldcabkz silri,Tutt w. rrratoii, " c ll, s 255'266 rolojki, r, u. itraNa) HolmberS, rn.Mlthologt oJNt Pa..sFinrc'ugric siLtdidn s 309 r T. Tekin, Ofionyazdrn,s 9. rr (l\ultrh| otoJiya Ung5und Cak|l) s 34' 9ekil3/ 2' C O'nuEliuulu, ToSlrcilift

TURX[IITOLO]L5INDE TASAWURTNR EVIiENDUNYA ILEIL6TLI

XIll ,!zrl gibi gesbir devirde J P Roux. Cokrurklenn kut$l me'k.,i (Otukent dua, bgut ve sesanlamnagelendt koknnden rureliimigrir) genlsimli bazen di-.r bazen olarak aiglanan bir rann erkek bulundugunu sonrabu inanriln Turkler arasrnda da ya)aldrgn anlarr. Yakurlarbu unnc2nnr burumesive cocuklann gelmEiyl ilSili oldugunukabul ederek dndyaya kanqrrnrlar." biraz Umay'la gereken h:orlanmasr Burada bir noklaytbelirtmekte faydavardrr. Gok-yer/su erken devir TUrk sanatuayansrm$lrr.DahasonrazamanzamandeAinece, gibi, lslamiyet oncesiTlrk sanatndaki gok ve yer-suforceruli unsurlann ilgili yonleri vardrr. Bunun en karakrensrik omegiyse halvan mn@dele ridir. Bilindigigibi bu sahneterde vahqibir ha)"r'ann vahsiolmayan ya da trirdenhalvanlanaltediri canlandrrrlmLlrrr. Bu sahneler g6k,yr,zafer yenjlerkek-di5i, aydmhk-karanhk gibi kavramcifiterininsimgeselligine i$ret eder. nednleeski Tnrkler vahri ve )atucl ha).ranlan rift makh ha).vantara (sdz ko, simgecilik ndeniyle) rercihehiilerdir. Bu hususra seiiili rasvirlerHunlar. ve Uygurlarda grkar Uygur dbnemine da karprmrza ait bir fat kriabr
I* 8itd },a.tlcl ve gucln halwanlann diger ha),vanlara galebe calmasr iyiye

say maktadr

ve Tnremyle llgili Efsaneler Destarlan

ve lc Asya'da yasayan Turk roptuluklan arasnda, drtny? ve insamnyaradrlD) alainsanmtireyir! hakkndabircok efsane respi!edilmigrir.Bu efsaneler yakrn yahudilik, derlendikleri icin lslamiyet, Hrristiyanl*, Budizm ve Manihe bazL etkiler btrmakrad ar. Anakbunlar genel yapEryla rken de!1r Tnrk isininizleriningdruldugu grkmaktadrr cok onemlinmnterolarakkar5rmza jn drledigi llk olarakVerbirskiy A[ay taradil$ destamm ele alacagz Bu des, her yerinucsuz bucakslz su halinde oldugunu ve rannUlgeninbicimdegiF, olarakbu sulannlizerinde uqrugunu, ancak konacak bir yer butanadrgur anBu s'mdaUlgen in gonlunebrr ilhamgetlLAlraytrlarca kab'rteditenrkr dr birisi olan Ak"ene(Ak Ana) Ulgene yanrna kudretini ve ilhamrm vemis,
,. P. Rou, "Dmrz Tnrkler ve Mogollarda."cv. connl yrlm^2. Antk Dnrydnav 6eten kset ToplunladaDi^ler w Mtobjitersazlngr.yon.'rB Bonnefoy, s. 193: p. Roux."DaA KozJ. rnik Ek*n Tn kler ve Mogolla\" a t e . s. 117 .

97

TUR( MITOLOjISINDEEVRENMONYA IT! IL6ILI TASAWURL{TI

B! dnayetun thtv lanntni, nELhlth. BuL,tyt&bahhldnn is(d. dnitahotdus, Balthldr lnnlatd d$tek oltut. cohbtitt&na$ Diinydh !tulantu ta d. balh h.atuq, Dnnla Bezer altun5,bir lerd. halrydonna.'3 Bu parralardan da anlae acag, gibi, dnnyamn alrmdaki bal*lann, aran dengesi,

rold vardr. Bahga kursalhk arledilmiF ve o diiarzmn denqede simgsiolmustur. Aslmdabu husus eski Hinr tasall.urlannda da varBalIFn bunda kullan masr afu zamanda onun, insamnyarar $I]1n, h4,errn dogutunun, urernenin,bolluk ve berekednsimgesi olmasmdanileri gelHint tasawurlannda kaplumbagala birlikre dunyay denizjn uzeinde tubir )alan rdr. Bironl'ye gore de Hinduizmde yerin en aag rabakasrnm alrnda bir )alan buiundugukabul ediliyordu.:5 Bir Osmanh minyatitrunde, yr gdslerenFkilde, dunya'uvarlagrnn eiraln samn bir )nlanm gdsteyenrl herhalde alimdah ylan' dtlslincsine igarerehkredir te Fndan kaplumbaganm dunyayrraSmasryla ilgiti simgeset dtrzenlemeleri de sanantarihinde gorebiliyoruz;omegin cokiurk dewine air, kaplunbagakai dikilniF, tepesinde ejder bagtannm bir kemerolueturduguK{higln yaz! 732) ve benzerlerialn zamanda birer evrenimgesidirter.,6 dhlamn yaratllDlnn ya da dunyanmsimgesj olduguM dair grrzelbir Ferideddin-iAuain Mannhr't-Tayr isimli eserindeyer alrMkradrr. Burada okuz uzerin,okozinse bal8n uzerineyerleqliritdiginden soz edilir.,? Turkistandaki bir Uygur freskosunda, Buda'nn kutsai r antar olan Naealar telekl<ure dalmasrnr gosreren bu ra5nre benze. du. rekjlde,balJ. L?erinde Budist ilah goruyoruz.a Holrnbergegore dlinya}1 rasryanboga fikri Tarar,

s.203.

derldigiefsanenin Turkesi icin bkz B. 08e1,Trri Mrlolqjri, c.I, s. 432-436_ konula.dabkz. Y Coruhlu, ,Trtrk Resim sanaDnda HaryanSenbotini," MStr SosyrtBi Ensiroso dol,roErezi,e.20t vd. W. Ruben, &ddhizn larilu, cev.A. ftil, s 79i c. Tumer.airani'w Gbe Dintetye kldh Dikonudabkz. Y. Coruhlu, Turk SanalLnda Kaplumb4& FigurlerininSembolizdi,,, Arfteole SdnatDdersi ey1 6U63. s. 29-36 Auar,M4nr'h1-T4yr,cev.A. Gjtpnad\ s. 5.

Y.Coruhtu, a.&r., s.205. I

ANAHA'IIAR] TT]'RK M1TOLOJI9ININ

Ulgen'egdklerdengelenbir sesemir vetir. Ancak Veibitskiy'in derledigi efsanede, rir ve bu enir nzerine Ulgen demzden crkanbt lagtn rizerine q*ar. Bundansonh Ak'ene qrUlgen yerin ve gogun nas yara$lacagm duFlnurkm su icinde yasayan krp gelir, Ulgen'eblr yaraucl olarak bu isi nas yapmafl gerekligini ogretir ve U1gen de yeri ve gdgu yaratrr:
idi, neglh vral nebnle Dn^Jobn dehiz Utswbmhsa so&z tularktetdi heryer, TahflIigen aala\ tahr!tu yet hbnacah, bn)er,bn br6h, anyotduhah Ucuyot aov!, Ku5dlbirilha ill Mtka Bnti.n rn, da biryarctuIdu Y\iytpt^ gelenbu Agene brytuh eedi; Gohle e gel.n}a. ses, -Trt annnAehi ydhod aedl h.nek t \i, LEnizaen ahbynze, e&6bir taS fu1aat Hemence tostttttu bi\dr tatln iatntel G.hlrke nilebulun d Ltlg.nautah,

Attthvah g.lnitti, gnhknyarataedh! BirAh And(Ah'ne) nt iA,)otarL kirn

Ag.t. taJlededi, 9afirnt e viznnde: - foratnah kt:{oren sen a. bn telkr Ag?L agrc\] Ydratn olatuhtthxLsalsdzn D.hi hep,"laptln a1d!"boshabir t v sdJlene! Hele !\raft ihrn \a\hn ahaAt!" dene! Agenyercbahatuhvdratistnvett' demit. Bu ist h iaen^eaeni?det let firemi' "vaftnk^ gchd.nlt " AE nSijE baharch b.?.n4 BJbu)tuhtrenw btuni gbh deiledigi efsanenin bundan sonaki Parla$nda dunyayla ilgili simgeselliklerine yer verilmektedir. Vrbitskiy'in
TMn Agen antuh!, aynca teffiit ehh,

98

ANAHATLARI TORK},lITOLOJISININ

lar (Turkler) arac rgryla Islami modllr icine Onun anlatugna gdreKrnm TatarlagirmiFtir. n, diinla okyanuunda bir buldk bahk bulundugunu ve bahgrnuerinde bola'uzlanyla dunyayr tasryanbj. boga buiundugunuiLeri surer ler. Bar sibirya-Volga ardmdaki Tatarlar da dunyanmbtiyuk bir bogatanfindan msmdr$na inanmaktayd ar. Bir l(lrgE hikayesinde de kozmik okyanustakisisin ilinden c*an bir tas uzerinde ayakta dulan dnnya-boga$hdansoz edllir" (Resinl9). bast lam derldigiefsanede, Verbitskiy'in kuzeye(karanhkyer) cewili olan bir bahktan ballsedilir. Bu balqh yond biraz deglssetutaR6nn 19.Itrrk mitolojisindkidnn soz edilir. S0z konusu banrn baslayacaFndan (b!k,6ku2 s) hayaan ta5rtEn tql As hgrnbasl,zincirlebir diregebaglanm'snr' esawurundan etkilenm4 bir Tiirk [nda bu direk dahaoncesoztinii edgimiz Dirnlslrm minyarnnr.A.4ibnl-Mohlfiat, qmk llt a (ToPkaPsaEF Miz )a Atscr, yani dnn)anln eksnidir. Holnberg Knr.env.no. A 3612). bu anlayFBn soz de bahklann dunyaletagtdrgr bir iple ric direge bageder.Bununlabirlikte o kuzeydekibah$n solungarlanndan landrgrmbelirtir. Ona gore bir s*$ma anindaortada buluiEn kuzeydekibahk ba dab' gelir' Ballk bulundugu pozrsvondan tufanlar rneydana irn, sagasola sauayrnca ayncaaslndabir Bo su altnda kahi-Holmberg bntnn yerynzd asagbatugmdaysa nin blr gorevinin d bu bahkla ilgilenmek oldugunu soydbauva olan Mandr-Sire do$x egillr ve yeryUzir kuzeye ler. Nitekimo birinci kanktanipi kurtardrgrnda' oradasellersoz konusu oluri eger ufuncu kasrktanipi qkanrsa burtin veryuztinde krlrr' herrrnl su ahrndr ruhn ger(eklerir. kui 5eKye goregovdesi bahk gagasr S!ryzgowski Zykanadayananjosef Josef dnilen kul rasllan'lan,bahk-kusva da dalgc ve plastik sanadarda linde Boslenlen denrzin ( Larmrl'uTPre roprrgr y:lrJrrlna \i i(rn Serekli efsrnelerdcki bJzr ligurler bu ilk Yinea)'nramslucrvagore,yarahlan lsaret tmekredir' dibinedalmaolayrna (Ciziml9). sabitlenmisti/' iisrnn roprakbairklann
le U. (Hana)Holtnber8, a.8.. s 3ll_312 , U . 0 r a r r ) H o l m b ra , .310-311. g.,& e s rr Sfry2gowski, !e in1lli Asld SanathnBtz Detnnd.h Mentei,cw C KoPritlu_Nui Trirftl.r 5 .1.

100

TUR( MITOLOJIsINDE EITTNDTIMA ILE ILCILI TA5A\MJRUR

Veibitskiy in derledigi taradrl$ efenesinde suya 4ahp toprak qrkarmamotili bulunMmakla birlik!,

W. Radloff tarafmdanderlenenAluv efsanesinoe Du var oldugunu 86ruyoruz:

...Tann,'ki9iye,"suya dal oEdantophk crkarl"de, di. Kisi suyundibind.n ioprak qrkanp tannya verdi I Ten bu ropEgr $yun uenne araFk "Yer olsun! (yerhl' n),'dedi Bdylece yeryand mioldu....

sonra kisi, Tann'nm emriyle reknr dalar ve gednr. Topragn bir k$lrtn agzma saklar. gelenbu il<inciropnkla. yer kibugunu(k"u yaraur. Kigi kendisi icin yer yamtnak uzrcagsakladr8rtopra$, miklannn artmasr nzerine saklarema'ecak hal glir- sonuqla Tanndan isteyerektopragragandan arar ve bunda da tepeler meydana gelirI Cizin 19 Yandrl$esnasnda ropngrctka, Dullyallln ah gunde yaradrhsrndan sonra Olgen suyundibinden Dagln tepeslndekirahrmda isdrahare ckilir. gun r?urkt?nsonra, "neleryaraum"diyeermfnabak gnda, dokuz ay dnry" chennemi de yararlgnr gontr. Bmnn bu dnnyalaraonlan id;re deck yoneticiVerbilrkiy'in derledigi, efsanenin ikinci bdlurnnrlde, ilk insamnyaralrlrrr:nlrn. lnsan,sulardaynzenbir roprak parlasrnmisrrlnde yer alan bir kilden yarar rr. bu ilk insana Erlik admrverir.AncakErlik icinehrrs dolarak Tanrtdandalu bir menebede olmakister. On dusnanotur. Bu nedenle Tanrr kahnman i ve ba$kayedi kigyi yararr. InsamErlik e karfl korumak uzere)"raMandt-sire'den ba9ka, insanlan hanolarak ybnernesi yaranliqinde May-Tere Radlofun derledigiebanedede, yer-gokyantrlmadanonceher reyin sudan iba, oldugubelirtilmekredir. Yaratrcr rannyla ilk yaraurgkigi (bicim degisrirme rersaretolarak) iki kam kaz gibi sulrn uzenndeu(maktadrrlar. (i9i Tann,r" buynklendigi icin sut? )lvarlanr. Holmbergin anlarrnna gorc kigi (seyran)
r.!Ulkr.c.IX,er49, Man,1937 s,. 2 02 1 . s A.lMn, Tanh? ft Bugin 9rtunizn, rl-

.rcr

TURI{ IJITOLOII\INDE I]VREN/DU]qA ILF ILcILI 1A9AWURT,AR

Ne yer ne d gbk vardl, faAlrayl ann 'ukandakinebeuer bagka bir etsanesi, su vardr, diye yalmca baglar. yaratmak iein su )rznne ine. Tekrar Tann yen krr ragmen yeri nas yaratacagLm bilemez. O srrada adantkiri kkrar dusunmesine sonncayeriyararmaya geldiginj soyler. Bununnzegelir.Ulgenonakirn oidugunu "benim yaratamadrgrn bile der. KLrine Tannkrzarak, seyisennasrlyapabilirsin?" yerjn nereden naddesinin altndrgrn bildigini ise soyler. Bunun ilzerine Tann ii ilin kirlyi srkrsnrLr AdaD&isisuyadaLar ve okyanusun dibinonabirazgetirmesi bir parcakopanrakagam koyar.Su 'uzuneerkngndaonun bir i bir dagdan Tannya venr, bir krsmrnr da kendine sakLar Ancakbir sursonranecbur parca)'r agandaki tukurur,bbylece yerynzunde barakhklar olusur"
Diinyann v ilk insamn yaradrl$Lm konu alan birqok etsane vardtr. LebedTa

gor:
Once her raraf su idi ve hicbnian{ia roprakyokru. O zaman Tannsuyaak bn klgu kusu gbndererek btr gagadolusu su gerimsini emreft| Fakai suyadaldrEhdakugunun gagasna bir parca ioprakyaprshrs oldlgundan kugubunuiifleyerek firlaur. Top, Ek parcalankiicrik ro: zercleri geklinde5uyadurerekoFun lize.inde Fzneye basla d'lar. Bu tozlarbLiFmek !e yaynmak $retiyle yen meydaMgetndikr F:Lat anzi yds r diizdu. Tann gagar ile rolragLklnsrBm diye azrn nzennerkrncrbir kus gonderdi Bu ylizden aran nzerindedag ve vadrlerneydana 8eldi, Iakar guzelve agacazan2i Seytantnhoruna grmedi O da barakli<lanft bnlilue Kara Oman) ya6ur Burada yasayan iisanlar lakirdi !e gecinnelenzordu. Tann once aErn u:ennde yalmz bagma y.tayan bir iNn yaraur, bu iroan brr erkekti Birgon uFrken seyranonun gogsune dokundu. Bunun irzenneerl<eFnkaburgalanndan bjr kenik bnyuyerekyeredrgrii, dahatazla uza).nca bundan kadrnmeydana getdi.r5

5u anakadarverdiginiz efsanelere ya da bazLarasirrnac ara sore efsan,4rikaye anlat an parsalar, dunyamn yararrhgr yamndainsa n yaratrhsrna da degimBk2. A lnan,Tanhre r. 8!gtn Sdrunrzh, s. t4-19; W Radloff, Sil,iryat"h S4hsi#, s 215 ftl.iBu eisanedin beueri bir anlanmicin bkz. B. Necali8il, tff &tuda Miloiogrd, s 9-r0l ,:s.: konlsu Altay)ndn4 eGanesinin ba9kE@ Hoimbergde biraztarktrantatir Bk. U d.&e., s.3r7,jrs. _ Ga&) Holmhers, U (HaNa) Holhberg, aI d , s. 314-315HolmberEin anlarrg, bir digerefsanede squ alu na datanbir h.lang4 ya da kiji (Seran) Edik in da bicin degrsrimi5sektiolan bh fl kuF s!du! (s 3I7) Barka bii yerdeyse yjnebir Alray hikayesindeys suya datan bir Laptlmbaga dri(s.127). B. Seyidoglu, Milol.li tuet,a Arottlmnldr:Meti er \eTahlill.., t.27.

103

TIIRK MITOLOJEININANAHATLARI

uearak Tanndandaha E*mak istedigiiein suyabarmFrr.Tann'nn yardl Fiksege mrylakurtulurve ikisi Tanrfnmyara!!r$bir tasuzerine c*ailar. Tann'kigiye suya dahploprakcrkarmasrnl v q*anLan loprakla yeri yaratr lkinci kezTansoyler Tannya n kirlyetoprakrrkamasrnl K\i hem toprakqrkanrhem de kenenreder. gelenlopmktankarr irin bir bolumunu agzrna sakla..Yaratrcl, dineyer yaratmak ba$laytnca, Tann'dan yardrmisyerimeydana geli.ir.Agzndakiloprak bu)'Lrmeye (Holmknqnkknquktepeier attlgl topraklan temek zorunda kalankirinin agzndan gdr. berge gdrebatakhklar)meydana doktLz aynca Tann,dalsr:bir agaqdokuzdalh halegetiierek, kisi' Bu efsanede gelmesi' ve dokuzulusun da buradan meydana turemesini ninbu dalannkokunden yaratrlslylailgili efsanelerle uyustugu gibi, motiti ilk gamanlann ni isreribu agac Haya!Agao tasarltrlanna da isareletmektedir. verilmesini kendrsine kisi olan Erlik, bu kamin Tann iaraftndan llk yaratrlan yanmagider. Bakar ki onlar bi! agacrn brr Ertik insanlann isrer.lstegireddedilen yiyor,digertarafindaki melaelere dokunmuyorlarOnlara meyrelerden tarafrndaki soylerler 5o sorar.lnsanlar bulu tannnmyasakladrgrnr nicin boyleyaptrktanm goren y kopegi kandnr. Yrlan agaca vazifesini an ve nundaErlik bek9i cikarakya melqe Torungey ve Ejeyi de kandmak ister. Eje yasak Erlik, burada dolasan da haldekocasrmn lerdenbirjni $rnr, melaekendine eok latL gelir ve istemedigi her ikisinin de tliylri dokulur ve qtplakkalrrlar. Sonunda agzrna srlrer.O anda qokhzar. onlarsasuru birbirlerininuzenne Eje,kopkve yrlana TannToningey, bir ce' yerdeinsanlar iarafrndan uglanMsl seklinde gdruldugu atarlar. Tann)alana kr ve Eje ohimLu zar, Ejeyeeocukdogumave dogumsanclsn verir. Torungey mFmur ed,,{el rn r'al e yyranl; mu.ddel"\e sorar'Erlik ise bu kavni 72' nieinyaphgml bulrin bunlarL Sonra Tann Seytana ve o andan soyler bu arzu)uyerinegetirnedigjni fakatkendisinin tmdanisredigini, sdyler'Bir suresonraMay-TeinsanlankoruhikyapacagLm itibaren srlrekli olarak kendr goklerde Tann Eilike izin verir Erlik bu izjn uzerine uzerine re'ninyakarLgr bu durumadanltr.Erlikie lnr1Tanrfmnoz kisjsiolan Mandr'Sir yaralrr. raifesini TanTannyaderdiniarzeder ve sonunda grrere de yenilir.Bununuzenne cadeleye Bu eder' Mandr-sire Erlik'i yener gdklerini parea ve bu kez rfmn yardlmlyla Parca ortaya Dolay6tyla kayalar bu kezErlik Tanndan yardrm daglar, cLkar' parcalardan zomndakalr; Tann ise onayeralhnlveir Erlik bunda kdtti yaranklarl isremek

rc2

A[\H/irr{r !L L OLOlisrNir TUrK y.r ADcakderl.nhLs bazrefsxneler ise, dogmdan dogruya,lk ,nsenurnllsrLyrfitLl -ceyidoe'un rhrardrgrcskLbLr Lz.rbayc.rnefsanesindc, golilr birhkte yokl.ro !ir ediLen fedn ardrndahayvanhr, bnkilr ve.laha sorLri)sanranLar )a.atrLm\lrr lrl iln birbirlerivl. mu.adtsrnlar k$a siLrede colah! bulLrndnklan)ere srgnadrki:r.L le ctmeyc b$larlar Bunun uzerinebashngrlta birliktc olan gok !e yer birLirnrden aLtbir dizi gu.el elsxneomegini, lldmbergn eserindego lnsrnrn laradLlLirna biisi K,ra Tlrarlirra aittir BeLirrlldigjnegbre, Buyul<Pijan., .uyoruu BLrnltrrdan onlaracan/ruhveremez Bu nedenleon ilk in,anr yarallrgrnda yenn brf pafqasrndan lin can lrrecegi ruhu buLmakuzereunrL Kudava grtmek zorundr kahr Yaratugr nrsanLarnyamndanaynlLrken kopegi beksr ola.ak brnkrr. Bu esmda lrhk. tani Seltan g.vdesni o ecel{bir posta sahip oLna)an kbfege, altn tLryhrbir dtrL rer' lster BovleceLlk ns.nla n.yi vaal ed.rek, ,varaol:nrlk nisrm kendjsineverm-.ini kirletir Zaman tcqip ra!., )! Etlli onlari tiLkurukLenyle rur yanme yakLaiabilen rrLlrg llk insanlarahayat r$rn.k lcin dbndigunde, se''ranln insanltrnn vucutlerLn' mi"nknn olms.lrgLicLn, tann onkirlelm]s oldrgunu gorur. Onlann temL:lcnRresi hnn d\mr ieine sevLrir Bu ned.nLeo zlmlndan be.i ntxnin rli pislik !e s.lla)h (kduhLk) dolu olmlrrtur llk insentn yar;r.hlLrryla ilgrLlbu efsane,aynl zamnde m' samn irindckr kcnulugunkalnagDa da deg'nm\nr .1. ben,er bir durun s'jz rgr Yakut ve Alt.y s.yLencelerinde Trnrl dinyayL y.rratlrkrrn sonm, '9inde y.lr rxt LnkonusudLrrYakur efsanesrnde, san surelLnjn bullrndugu tastanbu)uli bir e! ,v.p.rr BLrkez Adan insan mretletDe Holmbergu 'e bekcilk rlrn hnkLlLr Seytanqrplak olan Adana yrrtrlmrsL numkun olmav'n bir ve surerlere elbisevereceglnisilleye.ek onu kandrrLr l.kl.!rr Runun n:erine onli' kirlenir ve roptak taLnr. gelir. l)aha sonm knrL yaphgt su.erlerebakmavageLLn'e dururnu gorur ve beklin ez'.hyarak bir koPegedonueturLlr'Yaratugrsurerlerin de reLnidrllra celirir ve onlara ruh nller (i5r tsLrll1lr! hikiyesrnde rse, tann Ulgen, etleri iqin roPragr, Iemikl.ri iei'1 kullanink Llk olarxl efkegi son ili onuo krluiga kemignrdenkedrnr v.Iatrr On bulundugu yen rerk tder re so: lronusu hra ruh r.rebilec.k birini iraniak iLzere )t icin rriysuubir kopeEi yoktan aar eder Ancak Frlih']n dLilQsrnr qrfti bekLem.:L mil'Lrt yaklasmannda ycn kopili r!,/le.l. kxPlanrn.a,seytan\r yaraulan ilk cili.

ra 11 5.Id.r,

Itn0rirdhrt. s ir' cn,r Jdrrdnw onu Cdlnagldnnn

104

r!r( rnrrr o(clNrrL [yRENDaN gorme: Seytan,bir kemLr boruyu anusrensokarxh uvrn*ta olln qiitnr iqrne ru| ufler. Ulgen gei d.ndugunde. insaDl.rl yr|rz gorunce,yni bir nsan yeraop va' Bollecedurururken bir kurbag. ortayacrka. ve blr Inah ralmadrgrndan sirpheLenir. (kotu iEin ruha sahrf olDaLanndandohyr) kendrsni sorunlu hisserrnenesi llrklal ni, oDlarayalamak ve olnek hususundakxr"r hkkr tanmasrnrsnller Bunun uzerine Ulgen onlara vaiama Lzmverir " 1Lk lnsamn )andrl\na rlikin elsanelerleAdemin yau.hlLsrnr anlaran ldam arasrnda bazriLiskil.r oldugu goruLmekredi.Kllrin\o !.iLrli ayerlerin soylenceleri de Adenfden bahsdihr O yaralLhnilk insaDdLr lemel ohrak LalcLk!e qarnLr rn lladjslefde anlatllanlardesLrnlarda yarauLmLgor anlanlanl.ra5aiLlacak drece.leuy gundLrr.Bu da lslarnjytin ve Adem\n kaburganndanllarva\rD, yeni ilk kadLnn yaraulmasrkonusundaoldugu gibi, HLristiyanlLgtrr :amnisr k.rakrerli limdrhi .t saneleriu2er'ndeetkrli oldugunu gosteiir Ancak b.rzrdunmLa.d! erki n akLi y$ni tersinede olabilir. Hadislerde,Ailah Adenfj )irarm,k jq]n gerekli ohn ropr.gr almak irin once Cebraiil yeryuzunegonderm\, e]l bo9 d.nurce de A:raiL i gonder mislir. A2railin y.ryuzirnden degisik rerklerde gelrr.ljgi roprakl.r su lalrla.ak ma yalandLktan sonra krrk,vrl bekleulm\ !. sonra Allah ona b.lmdaD Nh uflemilrrr Adem'in taratrlLsN, Ebn l cazi Rah.rdrr Han F.yLeanlaonakradrr: YuceTannmelekle.e loprrkun nsrn,vat,p can v*er.k vcrfrunde kdrdi lenme halilebukacagrm,' detrnce n.ldno nnlar.'1lkudikr dojckrk rilldrki do5.gr zxbr (gdkfru.u ede'nezl.. ve Irryuzunli rurinuzlii). O runlcn saoatui oiLul,r,I.lt r yaDt'rm drhaiidn, dedde.Yrice Tx.n !E benunbrldqim bilm-iniiz cidn rol nkhn bt k$Ln,n sx.enni yap,d. dedi .irra,l .Let'his$llnlrnnrm onnlle yeryu:xn dekihcrturiu lopnkbn ahpliekkc iNlurzzrnx iL.-l.rfrr rmldd. LopnA'brlllk halinegeurip Adqnin Fektin, ),rpllar yuceTannonr canrerdi!e bn (Aradd) lnkar yd gecrikren sonra fd bu dunlrdl durdu AdcmAnpc.ritr Aup(I., tunyeidon d., herierur d$h. .ld d{td \let.t ler bp.agr,yen k!z,p icnrden rtnud,tu, d\n,dar rtrp Ade ni 5ckl,ni Fphhr onlrn i c , n A d e n d e d , h .a Adem caniancLrkran sonraseytanh^riq blrlrin meteklerALtahinLsregr uzenne oru secdeetlnisdr. Allah Adern rle esurin bir .rgrcrnbif raritrndakj de rnid. bLrtun,rn mqvelere dokLrnmanaL.n kaydLyla cenneneyaiaft.rsrnaizrn v.misri. (Resnr!l0)

au.tu.A",;qin t t. u 1u"..1 ll.Lnihcrg.ag... lV,s l7l t77 " * rt'.tg"., ruUa* rru..5-.,. i ItDk,r. (riirh"tnla|'r \_.rlhilujr)
t.l2 105

hrz I

(xfgl OlDr/, s

ruRl{ rlt krlol slrDl,F!RLfr,/D! buluk say$ goren bir singe h.lnle gelnrisri Bo,vle.. bo"kLr y.i.t),5Lyla y.rleiik ka'Lnlenii yasaytslanarasndalii fark, kLrn snngesindcol(r)i cLkrn\nr Kudun bif r.rcn, dah. dogn,su bt ro: oidugu anlasLlm.kradr. proto Tirk toplLrLLrllanndr v | | |ir,l" r'" L.Ll. l" | 1. "! Brror| za an nzerineyaprhnf olan rcsiftle, brLkonuyla ilgih olarek bir nnn kLrn lasli' rini goruyoruz.Bu gekildegok kaFaklL i.e halaen ala simgesi .hn ku lxsvrrl.rL uzenndeve lia)r resirnlennde de rasrLrnmikradrl ne FnaD alet ve eLbiseLennin eGxrelei(lenbtrFr \Vu suDl.r. .irtir Klrrdrn tureme slingesioldugLL Buradabrr bir rhdaD Infene 5ekllnedonlLirni\riir. Crn ltayilah rrahndan varaohnaltarrernL. iki lckli le. eln.kradrr naklarurdi b! efsannin Hdn Shuda, Buyuk lou Chnlaril (Yu.qiLer).KNr lro nun LabasrNrn-1nLr-nl]'IL dldurerkwu sun ropnldar :aprer0klen,\\iLr srn heLknur hcarak llslrmg{u yr tabi oldugu anl.rtrLrr K\rn-mo, bLr strada dogrnuitLrr. Fu lu pr cholr lm beyr (Osele gorewu-sun hlikundannrn oglunL,n hocai ya da Lalasr) onu kucakLayrp orlarD rsine sikLar Sonrx yilec.lt aranrya gLder D.ndugunde bif kurdun onu e& zirdignL gorur B1rkus dr (Ogel'eg.rr. kerakus I'a da kargi) agznda eI rularak er' ratrnda ucmaktadrr.Lin BeyLoDun tann oldugunu ,anneder re aht llsiung-nu'va gotUrur Chrn-yu onu severekbtyutur.r' qin yrlLlkLxnnda bu efsan.nin biraz degiFik eekiLleri de re.itDlekredir. tleDer gekildeTi boylan bir ilrh olerak nitelenenaLa.ah bir kurdun, blr Luhunrdrr krztyla brrlsmesinden meydanagelmrgL!r.

, /

KagmhTurk boylann.lan Kao.heLenndc erkekkurLtinrureyisrniinlatan bif r^?" BL, g.rc. Kaoch'ehukundan,eok ak,ltLolan k,zLannr elsaneye insa' "r'i"" nogl'..dll J r , . l d L . . - r d ' r ' " i . L s rI lr1" r. " I Bir mirddet sonraihLiyarbr. kurt repeu,enndedolagnraya kuruk kL: baflaymce, onuntannoldugunLr duiundugunu ve onunla evleneceginl katuiesine soller Ablasrnln gitmemsi (rgmenkunla elienen isrnlsmrernesine krz Ktro,ch'e hilkinrn rureYukan da bahscftlAiniz kalnnerle LlgiLLhuruan turene efs. .lrfi I4O lll-1 Hnn devLrlerinde karimrza ciknakracLrr Fizy'il.r aresrnda Ku.ltan turevis efsanesialakru.klerde de nelcurrlL Bu efsaDelcrClor rhr ve
! L Ching. aharE ch'rrnln Fkihg zandirndd qm Il. (r:.rirdn (on$uid,n'i MLindj.l,.rlrtr,I u (o .c I r. ,.. 1,.,. . . ... " r d r o r l u tT lu d n h ic , t , s 4 9 ri w E b . r l r i r d . Q n i n S r n d t K r D r . \ ! t d n . s . t o j O ' l c l . ] i 1 f tt u l i l o l o j ic !.l.! l!

'B

r07

r!T.ri)lL5LfrLN IrrDlLrRr 1r RK

ln ,vapLrgr bir oyuila ins2nl. n yasak Seyian m.neyi yenesi onlann veryLizune 8. de.il meleflne sebepolmuiruf TevnCra bellil 5.v ran\ remsiLedecekrekilde ildatma ilLn' tLlao yrlandan soz tdLl rstLnir lsLainlxnlayrslar"sx

hireme Etsaneieri IIaJwnlaftldn Tnrrme Iuflt nrlolojisinde goriilen tireme .fs.neLerj aslLildayin lnsamn yrr|drhlivla ilgLli.lir AI cak bu rkisi srasLndaqogu here onenli b]. britun nl elsanelerinde lark !ar.lLr. Y.iradLlLs yeradrlt:l s.z konLrsuedillrken Inre sanhALn myle iLgrli .lsanelerdebeLirli Iurk kxvnnle
Risim 20. lden le Hxwa'nLn cenn.tten kolulusunu g!tter.. Osman-

rusrl !itredikleri ele a|nmak rinin aLalanndan tadLr. DolayLsrylabu lkinci turden etsaneler ata k!hlerille iLgiLidir

Turein .fsanleri ya da turcmeyle ilsiLi ornegin bu Lninqlarn bir lostnnrde ina qlar kendi iclerinde de guplara aynlabrLir; Bunlann bLr krsm qeirl babasrz lirreme ya d. babaez dogum lenae LlLenmekredir' etrnektedir lrrtakln efsrneLibrtltilerdnya da doga unsurlinndan turenye 15arr ' no ,, ", 'd l " " h.,rar d-n, ," " bn tnreme elsanelriarasnda o:ellikle hafvan alt'rx Turk kalinileri asrsLndan ele alacagrz:sulrlo kultlerivle ilgili olan haymndantufme efsrne 'e Lnanqlannr o;elhkLeUygLrrdevletmLnDogir Turkistand. lkirci iz kuruluslrndai on'e, Turklerin ya!.dLklrn cograli c.rre, mLroloji ve s.nat r..ihLnde krlaan LrnsurlarLtrn onenli yer turmanna sebepolmustur. Bu brkrndan ele ahnabile.ekhalarnlerm "r iinrniisikurttur Kur'llari Ona ve lq lsyahrn halanctlLk ve avcilkla 8elnlen toP knwetleri ve vrrtrctL'kIuluklarrnn en eok korkrugu halaanlardanbinydr' FLziksel gnller kariLk bir s')'gtvla atledrlnig re korkuyla onlara doAlnsLu la.r nedDr)te, kurdun vasa'nasetli xras"r Zamtrnli Txrkler kendi haya! tarzlanyLa aDrLnnrlrfdrr. dll bir yakrnlLkSbrrlule. Yao 'enegLk Tnrklerin yerletik grine) kavimlerivle 'lan l< rt, IurkLer amsmd' muQdelc sekh, kurdur hay,t arzrnLandLnyordu Bu necleDle 106

,I "

1AIRX MITOTDJBININANAHATL^RI

sur-shu adLCin kaynaklannda anlaolmakra olup, tV.-Vi )azyr ara isarreimekre_ di hr R va)pr" go.euokrn-/enn L l.| . .n oevpti rrrndrn ypnrtg.ye ugr.rrt" rar rLmrv,"vor "dil r'er. Ge'ivp v"t- 7 no. ,e ba.J (tJnr^ir"iiTir.., , ,, . nnda olabilecek) baiakLkla orlar ar6Da aulanbLr eocuk kah.. Cocuga et geiiren bir digikurt, ondanSebe katmca ttrndevterinin adamlan bu eocugu bulup oldururler. Ancakkun kacarak kunulur ve Emel Esin'egore Koco'nun Kuzeybansndaki bt magaraya srgtnrr ve burada on cocukdunyaF gednr(Buizdakonu nugan Kul_ tuyle birlsir. Bilindigi gibi magara ya da Farsca OguzKagan Denanindaoldugu olarakdol yaragn ifadeeder).Bu cocuklardan birisinin Sibiagarkovugusimsesel ad A ShLna olup,digerleri tarahndan hukrimdar seeilir. Cbkrrirksoyuda bu rocuk ve krrderlerinden rlirer.Bahsedilen elsanenin da ana olaylar aynL ter aldrgr iki ka1'nakta drr. Esin'egore, kurdun ogiu A Shi,n"1'mn torunu,552de6len BuminKagan olarakoF laya crkugndan Cho!,sh& da yer alan elsDe V.-\4. yuzy lan ar! olmahdr." B. Ogel'innaklerrigi bir nlnnc1i efsanede, Hun ulkesinin kuzeybolgelerinde oruran onsekiz kardestenen buy.rigumlnbir kurttan dogdugu anlanhr. Bu bulak kardesin nesiin, dengelen ikinci cocugun ad Krrgrz,dordun cusirnun ise Turk'tn. GoklurklerTurkrln on kansrndan turemirlerdi.al Soz konusu efsaneler, sanat tarihi kaps,mma giren eserleruzenndetasvir edilnli olarakda karsrnEac ar. MS 582 tarihinde yazrLmD Retlm2r. Gokfrrklerin Sogdca kuruanrurerig dikilmis Bugutabidesinin ekanesinitdvi. den Eugut abidesin- kitabekrsmrnda, Gokrurkhanedannnkufldeki kabanmadan rydnoi kurtransut un inreFg efsanesinden igaret bir sahneye eden,kurrlan stii emen Coclrgugosrerenbir kabannabulunmakradrra3 (Resim 21).
' E. Esrn, Mounrain),"JTS,TBA, !{run,yD Ghe Golden c.v, 1980, s.422 423. 4' B ogel ltrft Mrtdlrl6i, c.l. s 25 28. ' . . C r g - . , y v e S r e z a n . ' < o k , u ,T r a rh r n , n BuSurdbde.,\,1 \ol, Orerl tu &t86. .o. (1975-1976),s gutca BuguiAnru,TDAYB, 245-252.

108

TUR( MITOLOJISINDE EVREN,DI]'IIY.A ILT ILGILI TAsAWJRL{R

A'-nca Tnrkiskn n kuzey-baosndakiUerasana saralndrn da bulunan Bunc:kes bir duvarresminin.Gbkturkkagan sorrnun, kunlan liireyi$ efsanesini C sa{hah tasvir etligi san maktadr llk resimdevucudunun alt kEm gd.nlen bir hukrimdar uhunda otumaktadti. Bu hususonun ongunununkuri olduAuu iFre! ediyor. Tah ucundaki kadm,A-shi-nannannesini gostemekte, onunasagEmdaki tul sag crplak dogan qocugun(Turk) bakurr i5ebu kadrm !e.nsi]etmektedir.Resminen sagrnda, gorulmektedir. lkinci rcsim, kollarLve ayaklan kesilmis Gok, basna sunulusu Lin ulkesininadamlanndan kunanhgrmtasvir ediyor tiirk ln disi kurt t:rafindan olrn hdlr. Kurr yarahGokturkrin EomAunukammda rasmaktadir. En aluaki (a}11r Romehlrnn Romus Romulus efsanesini haorlaran)iesimse dogmuFolan zamanda, prmek ' 'Lr anreler olankunrin .ne eflnrra,v.r ilk Gdkturklenn ed r " Bntunbu efsaneler, kurduncegitli simgesel anlamlar kaznma$na sebep olmur olarak yol gdstenciolmasrda blr konuyla ilgilidir. Brnu en tur. Kurdun simgesel gozelomegini oguz KaganDesra hda gdruyorxzl
Oguz KagangazabageLerek onun uzerineFriimek isredi:bayhgn rcarak, sker ile bir da$n etegine8eidi. Cadrnmkurdurd! r sNizce u)udu ran aganncaoBlz Ka gan'n cad'nnagunes gibi bi. $k Etrdi.O Elkrangdk ruyl,r ve g6k yelelibiiFl< bn er kek kun clkn. Bu kurr, Oguz Kagan a hirap etri v "Ey Oguz, rn Urum lzerine Friinek istiyoBun. EyOgu2,ben senin bntnde yurumekisiiyoru ," dedi.Ondansonra OguzKrgan cadrnnrdlrdordri re giti. cordu ki, askerinonrnde g6k hiyln ve gok yeleli buyuk bn erkek kun )lldhekledir ve kurdun ard en ordu gelmekredir.Gdk rliyluvegdk yelelibu buyukerkek kurl bikar gun sonradurdu.OElz Kagan da as keri ile durdu. ltil Muren de yapia! $Esr kazandrkransonm Oguz Kagan)1negdk tnlln ve gdk yeleli erkekkurdu Eij.du. O kuft Ogu Kagan a, "9indi Oguz, *n aske. ile bundan ).Druyerek, halkr ve beylen gdriri ben .nden sau yol g6snrid," dedi. Tan agannca, Ogu Kagangdrdii ki, erkek kurr askenndnrtnde lri dektedn Fvirdi

OguzKagan Desta aslmda, 2,1Oguzbolrnun tnrelr efsanesidir; cunki Oguz . boylanoguz Kaganln gokve yerinkizlanyla evlenmsi sonucunda dogan cocuklar dan$rer. OguzKagan Desranfnn bir diger Sekliyse Regideddin,in Cdrrrl,r,r?evd ' ril adh eserinin ikinci cildindeyer allnaktadrr. Bundayer alanlslami rivayrleyse Oguzlann aklan Nuh peyganbenn bui'tik ogtu yafesedayandrnlrr. gore Rivayere Nuh peygamber yerynzrinuogullan arasnda bollflr:trdugu zamanbilyuk ogtu ya
* E.Esin. "gonil."t MTKTebliglen, s. 4il-414. '" W Bang ve G. R. Rahheti,ogl: kaXdn Ddrdrr. s 17-23 l09

TURKMIl OLO]IsINDE Ff,,REN/DONYA ILE IL6ILI 1ASAWUNI;R

evlenirler'Yubayabinmisbir k1z,iki rrma$n birlestigiyrdegbrnstipramsarak atalaflolmui' sekizeski kabiLesinin kandada belirrildigi gibi bunlar,Krtanlann tlireyisleiigili Kartalve tahin, almaca, dogangibi kuslar,Turk miloLojisinde halvanlardrr. Bunlar kendilenndenrurenildi$ne inantlan bir haydnemli simgesel bu avc]kuilar a)4n zamanda birerrozdrlr. ya da hayvan-anadrr. Bunedenle van-ata atasrkartaldr.Teleutlerden Merkutlerbir kara soylu kabilelrinin Yakurlann de beyaz batl bir kartaldan iDredikLenne inanLyordu. Ay Yurtas kabilesi karraldan, FekildeSato hukumdan Li ko-)ung'un ka al )uvaenda dogdugu, Macar Arpad geldigigibi ceitlibilgilerara$t1rmac ar tarafndan o.taya bt kartaldan stlalesinin
Kaital gibi bazr halvanlar, trlreyis efsanelennin da!" once degindigimiz baska bir yonime de igaret eder. Bazen bir kamin tiiremesi dEnda saman, hnknmdar,

halvanlardani[rdigL goru1ur. kahramantiplndeki kigilenn de kartal ya da baFka

Tnreme re Dnnla/Halat AEacl AEaCtan Turk mitolojisi ve inan\lannda agaehn tilreme morifinin izleri bjrlok eski melinde y4amaktadrr. Bu metinlerin en tamnmLtlanndanbjn Oguz Destanfdr. Oguz Kaganln Gdk, Dag ve Deniz isimli cocuklannn dogduAu(dikkat edilirue Cocukiarli1 isimlen Gok ve YerAu unsurlanna i9aret eder) ikinci evliligi iligkili olarak ioyle anlatrlmaktadu: Yinebtr gun OBu, Kaganavagiui Ontrnde,bir 8ol onarnda, btr aEacgordn Br aga' ctnkoegundabir kE vaid\ yaln,z orutuyordu. Col guzelbirkEdr.Goz! gdktenda' ha gok idiiecr mal gibi dalgah idij di5i inci gibi idi. dyle gtrzeldrki, egeryeryuz,unnn (radt sur(acr) halh oN goEr "Eylihl olnyotuz,'derve krmrz olurdu (agan Oguz onu gorunce ald!gnti.Y0regineateg drl9t,rr onu*vdL,aldr...' Resideddin'in og!-"nane5i'nde (FarsqaOguz Destam) degieik Turk boylannrn da nas turedigi hikaf edilir. BunlardanKrpqaklann rn.eyisi, bir agac arac rgyla SerceklesmiFtir: Oguz'unskedennden bi.isinin kans hamile kaln{, kocasl da *va9ta dldurulm$ru. Bu savar yenndekadmn doBumyapros yaklam$n Yakmlardaici ot{ldur bt agac (Okuz.lnek)Fignrknninsembolrmi," "r,i.t Sananda Gonile! Boga " ek . Va5u.qoruhtu, T D T D , e y l1 0 1 M , a f s 1 9 9 5s ..5l-60 $ M. Er8rn,O&z KrganDdtan,,s. 16. agac unsumyla

llr

TUR( MITOLOJISININ ANAIIATL\RI

fese dogu illeriyleTurkislan1 vemi$ri.$ Kuntanlriremeefsanelednin izlen lslamiyerlen Cegirli sonrada yaiaml9rrrve Anadolu'ya kadarulasm$rrrBunun ilginr bir omegine SuryaniMihat'in esennde rastlanmakiadr Bu yazara goreTurkLer, dogudan baoya dogruilerlemey basladrk lan zaman, onlerinde kopege benzer bir halyan soruyorlardrBu halvan)dmdugu zaman onlarda yuruyor,durdugu zaman onlar da duruyorve ordugahtannr kLrru AsyahTrtrk ropluluklarLnda baika halaanlardan rnremeyle itgrli desranjar da vardrr Bu haiwanlaidan bin arrr. Arkeolojikdeliltertozler dayanan ala kuhunin proio,Turk ve Hunlarda yaygn oldugunu gosreinekredir. Bu erkendbnemlerde ar bazlkabilelerin kendisinden turediklerine iundrklan kursal bir halvandu.U. Harva (HolmberdbazlYakurkabiLelennin, jnan beyaz leketeri olanatrantrtredjkterin drkLanm ae*lamakladrr. Liao-Shih, Cin kalmaklanndan dayanan B. Oget,Tnrklere benzer Hitay devletinin kuruluFefsanesinde sekilde, Kirantann ara$otanbir erke gin, beyaz bir arabindiginive bu at ile bir dkuzanbasrmsureniLk anannbirteg mesinden Kitankavminin llrediginisoylemekiedir. Bu nedenle bahsedilen ilk sekiu kabilesonbahar ve ilkbaharda, inandrklan rannya beyaz bir at ve boz bir inek kur Buryet destanlannda bir Famamn ruhuy1a evtenen ve samannattanndan birinin bir kBraklarjftlesmesi sonucunda dogansekjzbacakh bir ala binen kadnLnbir kam olmasr ve onun Buryatlann korxyucuruhu saFlma$glbi hususlar atln lurc}1r ab simgeciligiyie iliskisineiFarer edebilir yakutlannboz inegi kutlslamiyetrcn sonn, tespiredileD nvayerlerde sananis! salatalanarasnda saydrklan gbruyoruz Eberhard\n gore Cinin I'uzerespuine kavimlerd inek ya (Kara da srgtr kullri vardl. Yen lndeki Cinin sar) kuzyrnde otunn Cye-gulann triredikleri atann simgesiinekti. Rivayete gare bunlann arasr magarada bir ineklebi ikre yaqardr. Alnl sekilde Kitanlar da aralanna bir ak ve karaokuzkurbanederlerdi Kiranla, nn tureme efsanelerinde ata binmis bir erkekle, ko).urenkli srgrrlanncekrigiara,
- A.Z V. Togan,OguDsrd ResideAain Ct],.znahesi, Terctme v Tahtili,s r7. a7H Gnngdr,Suryani Kr)ruklanna GoieTrtrklerin Mensei, Dini lnan$veAdeileri,TDA,s.ll icin de6yholarak 40,Subar 1986, s 8r,82.i kuit sin8eciltgi bkz y. Cotuhlu,ftrt sandlu, s. 93'rI2 do Hdlwn Seftbolizmi, a3Ar simgeciligikonusundaalrLtu icin bl<z. Y. Coruhiu, "Turk Saulnda At FigorlenninSens. r7I 219. bolizni,' TDA,sI 98. Ekin 1995,

]l0

TIJRXMITO]-OISrNlNAN/\t t,\Tt_/\Rt

vard'. Kadm gidip o agaca dogurdu. oEuz.un Cocugu gerirdiklerincocuAunu yanrm dedurlmuona (ki,Qrpcaq, anla ar.oguz.d,!rQrpcaq koydu qabuq kelimesinden dilinde iCi vcoyulmut agaca d(ler. Dig.rT[rklerin likrince Okm\nr Trrrk Crirodug bntnn Klp{,kk2yinien bunun neslindetr olmuslaldtr).51 NitekimYakurlar, ilk insanrn agacrn iCinde belinden bir kadrnraFkan$ crplak mfrndan beslendigine inanmaktaydrlar. Ancnkbur.dasoz konusu olan bir kavmin, roplulugun, kahramanm rureyisi degil,ilk insandan insanirgm inreFgidir B nLlngibi ilk insanlann tureyiginianlatan ilginr bir ALtay efsanesi HolnberS tar:rfindan naklediLmektedir. Ulgenyeriyara(rkian sonra, yeryliznnd yedierkekve yedi agaE bu yedi kisininher biri ieinbLrer taneolmdkuzere yarahr.SonraMaidere (May-Tere) isimli sekizincl bir adamL ve Alun Dag\nirzennde onun agacrm yaralrr. Dahason.aonlan bir sure basrbos blrakrr Yedj yrl sonradondugrlnde yedi gorur.Ancakinsanlann agacta, her bjri br rlda blyrimusyediser dal oldugunu sayts]artmamDur. Tanr!,Maidereye nicin insanlann sorunca o da cogalmadLklannL yeteneklen bunuureme olmadrklxnna baglar Eunun uzerine Tann, adamlann yo !er'r. Maidere, neuminiMaidere'ye Allrn Dagdan agagr inerekdiger erkeklerin ya(onu gider ve yaptlgDa kadn yaraF nrna Ulgen in benzer taklr ederek) bir iekilde henu bir ruhasahipolana ma i$rne baglar. Urlincii gundekadn yararrlmr5 ancak nzereolgenle buluFnaFgidenMaidere, mrsnr.Bu konu)'ugorusmek )zptgl kadr' nr kollamak uzere bekqiolamkbn kopegi brrakr Ancakkornlnk dolu Erlik, kope' ge msvetvererk, Yedironlu nutle bunn deliklerine nfleye kadrmalma)a basanr. rek ve dokuztelli bir calgrl kulagrna ruh ve akrl venr Bu aletler crlarak,kadrna yedi cesr! dendohyLkadmrn huylrve dokuzcesir ruh haliorlayaqrkar Gei donen, goronce, yapngrnr Maidere durumu kopege bunu nicin sorar. O da Erlik'in kendisF ne yazrnsrcaktan bunalmayacagr, k\rn d:r uiunreycegi bir post verdigini soyler. ve Bunun rLzerine Maidere de, uzenndeki o.tununhEla bqayen tuyled olacaAmr gorcrek dunyada yiilnaya zorlanacagn belirlir'2 kendisinin koil muamele r Bundahnnzileribir aram. olarak,toplunlann &ha sonn da kahnnanlaanlann Kara,Ural Baflrvd.) turemesini ve )FantLsrn' Alpam$.I,laaday nn (Manas, gecig asamastnrn soz konusuolduguanlasrhyor. Nrtekinr ya da hik^yelere desran Mergenin dogdugundx HiyarAgacnmoz suluylabeslen' Madda] Kdrdda Kogndey digi soyleanLaul'yor:

5LA Tekivelidi s 26. To8dr,ogu Daldnr. 'r u. oj,4llRa(r,c. lv, s 179 ohNal Holnbdg,Ihe Mrt,rolo$/ 112

TURKNITOLOIIsINDI TAS^!\'URLAR N,CIL] I]VR]:N/DONYA 1LE

Bukaa daA Bab,n olsun. yawum," dedi B! d6ngiivdeli "A..n olsun, k yrn, Fvrum, dedi Ddnk yrnhizsuyu Bab.dk oglunun agz'na Her8undamla damla ak'n dilr Biroluk yenesridi....'l llk iLqnm 'arauhflyla ilgili agaclafl anlaran efsanelenn iki ramnmDvaryanrl ve digerbaska vardrrki, Holmberg araptrrmacdann da elealdrgrbu etsanieF daha Delikanl, vya Ak oglan)soylencesidir. Geyaz Burada denbiri naln Al Genc Oguz -bi.az Destanfndakine benzer bir Kagan sekildeagagran c&an bir kadn rasan'uru da olsa-vardrr. Bu efsane ozerolarakgoyledir: farkhanlamda Yeringobeginde bir vardrr ortayacrkugryeri ve evininne sekildeoldugunu Ak Gnc(i]k adam) goF baslar.Doguda geniFbir duzluk,duziugun mekicln dolasmala aydrnhk, uzennde bir bnynk tepeve tepeninnslundebir buyuk agaggorur. AgacrnrepesibuFtk lanrr un (Yrln ai-tojon) bulundugugogrinyedinci khna, koklenyseyeralUrun-ay-toyon b n dennlikierine uamktadrr. Agacrnyapraklad gogun snkinleriyle konu$iaktadrr. Yalnzhgndan s*rlan Ak Genc ve Hayat Agacnayaklasank, ona"sahibe, agadye yalnrzoldugunu mln ve eviminruhu,"diye seslenir soyler,seyahar ederek servetinipaylascak bi. onak buim.k iqinyalv:np duaeder. Bu duasonucunda agacrn yapraklan hrerrdamaya baslar ve snt Feklinde bir yagmur gencin yagar rlzerine ve agacrn koklerinden yad belinekadarqrplakbir kadrn otaya lLkar. Ortayash ciddj bak\h bu kadrnkabaraobuluyen goguslerinden AI Ced!'e sutLi sunar. Bu sriru icrigind gucrjmln yuz kat daha artrlgnL hissSenclik dr.Ayncabu agac rannrasr onaher rurlumuliuluguvaaiederek onu, su, ates.deInir ya da herhangi bir seyinzamrvememesi igin rakdis eder. Holmbergbu efsanel akrrrdrktan sonra,Middendorfun dertedigi yalnr adan Gr soSotoh) etuneterindeki ilk adamla Ak Genc in aym otdugunu ve yakullann ahnna karsrlk geldiginibeli ir. Middendorfun derledigiefsede de yakurhnn ataslmn evi bir diElngunnrkezindedir. BuridakiHayarD[nyaAgacryuzyr arca t'a$mE lok Frh bir agrctr.Kdklen Hades? oluler atemine kadariniyor ve teperi dokuzgokkatna lasryordr.Her bir yapragrnrn buyuklngn yedi kutac!e her bir
s

E. Gusoy Nskali, Alra] D atant Moadaj kdta, s. 5a.

R.sim22 Si$s Glk \'ledrei kqkrpEnnirn dc laral bulunrn Duny. Aga.r kaba mai Con,Ilu)

)
I

?,:;
,,4'
Rerm 2l Koznolol iL semxy. gdre rg1( un'urununve yonunun snngesi ndI rgaqetderle..

115

1!k( Mr .dlrJlstNlr 1\'.^l Lrt r1Rr kbscsi dokuz kul.cn Onun kolilerinden ebedi su 0rayaL suF) toprrDyordu He).vanlir (!c insxnlar) bu agacn drn.n !e lto:aLakla.ndandrntavan rcqine y. da .'' sLr)unr lcrikl.n yx .la yala.l*la nda genqlikle.rDi )emden clde .diyorlard) Agactin ruremeyL iLgililsanelcnnen anernljsi U,vgurlann rLrreyis elsancsi.trr B efsxnenin, \'fanLdinLnikabuLedenBogii Kagxnlx ilgili.ldugu jleri surLrlmnijtnr Cnveyninin I.1iih1 Crhdn$id isimli eserinde sozu edilen etsanenin bizi ilgiLendireir

Oridi {arrduBal,gihbnlumn btr klvmur icwl.) buflk br kn.b.l. ,Frlel,hr Ktrabcd.5unlar Iu,l,yd, o n,rda Kinkonm rehul.,i rrasnd. l!8la (vani t!h) yt sclense ldlimda il(i nehii!ird, Bunhr (imhrc! d.nihn btr fcdr brbi.lh D,rl.sr yordu Buil...hn uN,ndabi.brnk y.krnrkr.A& vrdr Lln,dt. L5u rh grbr rrprli (Krslk lann,dokmevflr \t canragaoseklrn.lr olanlesuk S,bio2..dm,) 3g.o dd,k k.i xtac,dige.iise,ruugacr)drEurkr.gac.mrndabuyilt bL.digol.lLrGirkren o da gnnden gLj.ebuyulen,srk srcrlnri),a b.sl.dLO larip drrumu E.renLrlgur tn Lizenne hrlk,. drgasx)Ave revxa,,!|, yrkhsrkL.nzand dagddrreiqr.L.scynrq r.n., s.sL.r dulmayx barlrd,l,r O Er:inden herge.edogunn.lmindak, h. s.nradag,n erraft,rdi nile krdmabarzelar.tu: a)'ak uzunlugunda bnFk belrdrE drAdabr k.pr r0ld, llLndc rl.r:y., kurulmu5 ihlj crd,.gib,be5e! vard,\? her b,nn,nicnde, ilrzl.rn ydclanoa goresul bulLnanb[ dn:ik ohn Ln .8hn co.xgu oru,nx5ru Cad,nn nze nnde{leglr,undLbirraL,!ard, !u durumuij8End k.blle.in reFlen |! grn| nnn g.rn.k (h ora)_a zanyL gdd'ler* eIA ,tadesi olamk(nrlxnnijnnndediz cokrulcr bnaz bnyulup yurune kazin,ncr brlu nklau ,ve en q,ln,lararnlir Co.uklar. 8ro (i! drdnr (delr) Eirre'lentLinp sr)8,ve sev8i trj.ennri xnr. gcti il.r sur rqmr.al n, .Llal,p knnu5nu)_a basladLkian laltit rnnebabrlann, atdula. dgaqlan !.$ddlkl.. :t Mn orn)r gLddek rA.ehraevla{l'n baber.son.drli s.vg,y' Ag..l.nn bn srsLerdilcr rLSr,.n nuhrer.n LuLrulxr Bu dunrn krntrnd. diLegelenr!aql.r. Girzelhrrhfli sulennris olin haltrhevlar ar dnabxbrlaDixbn sekilde d^rnnrld. ' dediktr son'r .Anabiba hakkN go:elrnizOm.iinuz rzu, san'nnz d m olsun," d,te dM etrLl. Bnnnnnzeinecnrd. bu[nxn bntijnlt]Dk,,. ro.ulhr. sch:.d.ha drfon'. g,bida!.rnd,lara;cdd.t,dulil.o zrmankr bni& h .d kovdrhr En bwug t 5.n t(un.uye TukelT.$r, dordnr.u). Or legnr b6rn iltin.4e K.trn legLn, kur Tegm. lehall ohln LcsirLnd. .,t. d. ruku igin tullam, v-diler c.rdukld.i olagxnrsru g.nd.nl{liAini dlsuddxle,!. .rilinndxr b,n., fad,lh onirun luce Tain trmlLnd2n biknnLnd.. dLgcrennFpnii). lu'dniitrd,hr Brlt( Ilan,lkrl, bngir. aou gu.ULA, brtrin lbilele gib' r drLlennire y,?rl.ri.rdr tiihyordurlepsi.nun dor rinon .ld!!u 5! Lr (nrF.) Hol.nr.r8. d.q. , c lv.5 153 114

TURX rnTorottstNtN .\NAtl^l L,{Rr p.digdh olna$konusunda vrdrlarvc bun,,kurlamak bnliFne ici! btyuk sen SdFis goreResideddinin Roux'ya anlaurgr OguzKagan Desranfndaki kowgundr agae yapan dogum bir kdrnn, cocuguna tarafndan oguz Kagan K,pcak adrmnverilDresi BukuHan etsanesinin sonraki bii \aryantidtr.'5 Agicrantiirmeyle ilgili efsaneler, Turk ropiuluklannda k6kn urih dncesi delir lerekadaruzan.noman ktrhnnnn olirnk ele ilnmaLdrr. A)mrgekilbir yansrmasr Agacr ve Hayar Agacr kavnml^n de kozmikrgaq,Diinya da temeld ornan kukltlc ilgilidir (Resin 22, Resin 23) Onnankultu ise dag,pnar vs. gibi dogaunsurlanyla birlikle dogakulrleine dahildir ye Turk kozmolojisindeki Gbk kavramrna karsrLrk Yer/Su ilkesi i!1negjre.. Nitekin Yer'ekurbantorenleribunu gosternektedir. KngnLL Tnrk boylannda kotu ruhl.rdanarndrrLlnak iste.enbir yereaga(dikilir, kurbanola.akda yerebir koyunSomuhrdu.Benzer uygulamalrfln irin de gecerh Ga,kturkler oLdu sekildeki gu ifadeedilnrkiedir. Eski Turklerde, en rnakbui sarlan agac kayrn.gacrydr. A. lnanin belirrigin. ganiin yaprhrken gore,her nyini k yrn agncr bulundurulurdu. sam:nistmuolojide kaymagrcrtann Ulgenve Umnyile goktenlnml9rrr. r\11'h yaphkltbry talr. ka)1n Seki:g.lgelifrukaddes Dokuz kdkl'l, alrnyaprikt, tuub*ckkay'n kryan. sana La.a ydrkh Ak kr2ukurbmediyorum. Eyhubarl< Yaicin bir nerdilen gibi kuLlamyorlardr. agacr ulaFmak Samanlar eoklarzlne gnmrnolabilmeL dr' vardr.GencLe. icin aEac kut kan annrnher binsininbir agacr s{iylenilenbir kerler,$man olunce agaclan da yok dilirdi. HerhildeAnadoluda bu eskihususlari dayannraktadu. YrneYakurnritolo' dikiliagacrn olsun tenennisi jisinegore,gdklekiebediFmnm kaplsm dikrigi agaondallan arasrnd. tannnrn dailarr.ri qocuklan gorurdu.Ruhlar kus biginini almrsolarakbu agacrn himaye o gore bir insandogunca Anhuldrgrna burrdanbir ruh ucarak. srnda ucuiu.lardr. insana canverirdi." koklerininalundan, yemrundaki ayrrca kopirklubir san srlr hilinde Yakurlar yer kzbulellikleri, gbvdesi duny.mnmerke?ind gncleren bir suyunfrsktrdrgtnt
'5J p R r,Irftlsrn re MoSolldnn EsliDtri,s. 163'164 n Ir dgel,itifhMitoldj^,s.93_94.

116

TUR]< NllTOr.Oll\tNbF IVRIN/DUNYA ll E lLClrI iAs^!!uRr\l

Agacrndan sd, ediyo. ,lan v dallangok labakalannr kareden bir dunyave Hayat Bu efsane Ak Genc efsanesinin bir varyanholarakkarsrmpa lardr. crkm.kradrrBu ilk adam neden yarat,ldrgrn .gaca yaklaerr isrqlnce ve agic,nkocfsanede bilmek oiuranbir kadrnorrayaerkankona ins:n soyunun vug ndaya da yangrnda babasr 5? iqm yaratrldrgur soyler otmak Bazr arainmac ar tar:frndanksmen Turk saFlan Choulir, Hsiung-nular (Hun),Kagn r ve Tie le olarakanrlan Tnrk ropluluklan, cokrurk ve Uygurl:rr,har sonn ozellikle Osnanlrlar agaohuknmdarhk calslamiyetten srngesive ar3rulia, nmn makam *ymaktaydrlar. ve UygurTrirklerinin Tabga! kabuleuigidinlerden bin olan Budizmde de agac Trlrkge Budisr merinlerde, Udambara adtyla onemliydi sdznedilenbir efsanevj agactn,uq bin yrldabir incir vedp Budarurbesinde bir sahendunyaya geldiginihaber Bilindigi gibi Buda(Burkan) verdigianlatLlmakradr.s3 bbyleku|salbjr agacrn attn aydrnlanm:ya eri9misti.r'{ da tam agac krllruyleilgili inanglar Gerek gerekeHayar AgaclmethumLrna dayanan hu Turklrde lslamiterensonrada (ozellikle lslamiyere ilk girilen yrll.rda) de, 'varlr etmi$tir. DoguTUrkisran\n Mirslirman hastaFbtyuyle tedavieder, Samanlan, .keneewelnnde kayn agacr bulunduruyorlardr. Mnslumanllnn deger verdrg'T0ba v? Sidre gibi agaclann aslnda Samanisr mirolojiyteitgisi otmamasrna ragmen, T0rklerirlam dininegirdiklerizaman, bu aga!unsurtanna, agac mefhumsam.nisr lanruda katmrglardr. Eskiagaq knitriyleilgili izleredebimerinlerde de yer almakradLr; orneginDede Korkuthikayelennde, (azan Salur Han\nogluUruz,un agaca hirapedjiinin, Altayir Sarnanisdenn mukaddes agaslan icin sbyledjkleri ilahjlerlebenzertigine dikka,ce kilrni5tir:@
t U. (Har2) Holobelg. rn. M, thologv oJ All Ra!$Finno-Ugn., S,reridn. c lv. s. l5I i J. p. Roux, Itnht tin e.Moto onnE\h Dit_s t23. wt LstnDtdr&tt Coq(an Agdo), hrz. F.Hrh, . i rr j !u a&.i BJdrnrn "LFnlr ag,ci dr d.nrtmekredrBu n.."alc Bo yJ dr B.dt-r ruyarr:. A g a .r e n m m n k u l l - n r l )C r o ! y r y g n d r rB L " L C l m p o J t . d S e s l l 2 6 t 7 7 B u 3 g J \ rEkklnda gen'lbrlglr(.nrh!, Bkz a I i \Vr I rc. Fa, !.tor?dr. a, hh.\. :/r.bJ-n @u) Arl MotDes, s.43-44. W. Eberhard,a 8dre,sdzkonusuBodiAgad,MO 528 lhnda Si.ldnanhaGauuha'nn, bugunDodh-c.ya'daki Mahabodhi Taprnagtna yakrnbir yeldeburunan, k'vnk,uzun,kalpiekljndc yaphklan olanagac otmahdrvcBrda nruh(emeten bu_ hdr "rvd nbnm'y! enld.r ..,ni du Ba w. rherhr,d . a s,,,8.j,,)o{l.,tl. s.67 A l n l r _ v G l u r u n . 0 r l l * J e S J n D n i zK m, h r ' , t . n ' r , e d l . t . , \ ? ! a 4 t . a ? t . ,\ + 6 a 4 . . ll7

TURXTIN OLOIISINDE IiVREN/DI]NYA ILE ]LCILI TASAWURLAR

Gun dogoie bu agacndallannda Adenin ogullann,nbaslanbulunmakiadrr. Bir bagkahikaye' ve akfamlan vak vak,"diye bagrrarak rarkrsoylerlemis.
Ta-che kl"h Tong-Tien,yanlarmayiyecekicecekve eesrtligiysiler aim$ olan in' denire yotlar Kare biciminde bir kaFya rastlarlar Bu kayann nzerinde daL'

hrmlz\ yapmklan yesil bir agacgoruder. Agacrnuzerindebi4ok kncuk qocuk . Bunlannboyu 6-7 parmakkrdardrr. In$nlan gordnklerinde konusan"mak' hareket edipgulmektedirler lnsanlar bunlankoparcrklannda hemen kurufakar donuFmekredir. El-Ca^Z, Ktabn'I-Hoylaadheserinde, "vak vak,' ve siyaha asrlmp olan kadrn ve halvanlann grkardrgrsestiit agacFnkopasaqlanndan susarlar ve olurler.Kitabul-CoEralta isimll bir eserde, bu agacrn Cin yelirtiginisoylemektedir. VakVakAdaslnda Bunun yapuklan incir a[ayapiakLanna benzer. Mart ayr baslnda metleLerolgunlasmla baplar ve bungenq kElann ayaklanna benzer. Insanlann bedenlen nisanayrnda olupur,tafanayts ayrnda bulur. Bu kplar cok Buzeldir. Daha sonrahaziran aynda dw' baglarlar. DuFrken de vak vak"deder gelirtirmis, )OlL yuzyrlda lczvini bu efsan)'r Nizami\ Firdevsiis BUuk Is, miline baglamuur.Hindistanda Iskender'e gnnes ve ay agaqlamdan biri,
olarak onun dunyatl ele Seqireceg'ni, digeriy* Him dilinde Babil de dlece-

soylemiirir Bu soylncelerde konusanagac|asa\nru onaya e*mEnr Vak Vak Agao iekillei Turk lslamsanatlannda minyarnr,mden ve keram'k yer almDlrr Agaclarda gibi, horoz,tilki, tavinsanbailan gostenldigi baelan da bulunur.Bazen aslan, leopar ve ejderpostlanve ba:ende insanbarr yapraklarla tasvirediLmiFlerdir.Drgsihunsu a anTnteme(Babasq Do|un) TUrkve Mogol mirolojilennde sLkek ka.srmuaqrkanbabasudogum temasrnLn HtistiFnl*raki Meryein den babasE doganlsann, Alhhrn oglu sayrlmasr inam, Sryla olanyahnhgrdikkaricekmekredir. Ogfin de aktardr$ Tols, Kockar-Mwrdrs ve Mundu boylannn tnreyis etsane' srrE gore. 9ok eskrcaglarda sav^thn ka(anbir kz, barrbof dolarrkn bir yu( (cadrr) 8olmuI. Yudun icinden birisi crkmrF ve bu hzla evlemir Ancak 1ozkoGrnn evi,
o Vak vak ,lgac' uzrine aktanlangenelbilSih! rcin bkz.J tsalrruenis,t" Mo)enrge rnnrdstiqte Antiquit s et E:atismes Dans Lotr Cohique, s. \25-131 Fransrzca merniTirkceye,ktaranTaluyOzdes Arn konudaaynca . tegekkr. derinl. bkz MeiinAnd,Min/ar.rlerl.Oe -29J. hanhMitolaE/6t, s. 291

119

TLIRK MITOLO]ISININ ANAI NARI

Agac, agac dn isen san,enhnmeagac lvlekkeile Medinennn kapu$ agac Mus Kelimtrnaei agac BoFk boFk sularun koprisiagac gimisi ag.c Kan kan denizlenln eyenagac sahrnerdanAllnrrnDuldulinun a8ac Hen ile Huq! un biti8 sah Eger erd'j.eSer avntdlr korhus.8aq .8ac Brsunalabakarolsan bassuz agac Dibunalabakarolsam dipsuz gdrumegil aBac Menlsau asarla. yigirlugum senitu{sun agac Giit!recek olur isen Bizrlm ildegerck id0n agar Kan hindu kullaflma buyurayidum agac Sen'pa., paratogrryald idi agac Evliya Glebi'nin Se)ahdhdmesind Mrislumn Nogaylar iein soylenenler d konumuz acEndm olduk$ ilgi cekiidir. Evliya Celbi burada, Nogaylann agaca rap$klanndanbakermektedir. Bu lopluluga Soreibadet ettiklen agac,Cebrail vasl Allah mmfDdan gdndenbn Tirba agac'nrndalmdanbrlmis olup, HErr eliyle tasryla dikilmitti! " A)'nr iekild Mevlana mn yorumladtgr bir tuyada, Dnnya Agacr cnnerteki T0ba ve velilenn ruhlan olarak agacLyla bagdaitnln$, dallanndaki kuslar Peygamber can agacrleMsl da lslam do' Mevlanann Mesnevitinde bahsedilen acrklanmrEtrr." can)anlasrldr$nag.re Can agacl(dirdht-1 nemi icin ilginq bir dunm arzetmektedrr. ''zamanenin olumsuzcan bahiedenveli simgesidir "6r Bu haliyle soz ruhani suitanL, konusu agaehem az irukandazikreitigimiz Dunyi Agactnahenl de Ud:mban dembnzemekredir. len agaca nen Cegilli Tnrk islam metinlennde yer alan bu anlayrsn blr uzant6t gibi gd yaygrn olaak gorulen bu bir agacda Vak vak Agac,dt!. Turklslam dnnyasrnda Avrupayi da ulasm$ ve orada da sanat eserlenne konu olagaclailgili {saneler bircok versiyonu vardrr Bir soylemr muirur. Vak Vak Agacrylailgili anlatrlanlarrn

M Ergn, D.deKrrlzurKrabr,s 29-30 " A I@,lanhte t !!grn 54Mni?n,s 65. 6': sefrra Ogel,Aadlole5elq lu saaau Azdin. Cbrntlet , s. a. 'r lmel Esin, dge.,s 15,la,19. ll8

T!R(

tTOUrtSlNtNANAH,cTr,{Rl

ne gidince hamileolduguanl4rlml5ve bu durumda daha oncekimle evli oldugunu ve kimdenharnrle kaldrgrnsormwlar. Kz kirueyle bi. iliskisinin bulumadr8rru gore,sasoyleyerek olayagerekge olurturan bir hikayeanlatmri. Anlaittgr hikayeye vastan sonraanne-baba$rdan ve bozkrrlarda yiyecek arayan aynlan dolasauk kL,, yagan yagnuriabrrlikre bir seybulamamE. Ancako esnada yere bir bu, parcArnrn iki lanebugday ve krd*ian sonra da onunicerisinde tanesinin bulundud!$tLrgunn gunu gormui Ouz ve bugdaytanelerinin goklen,yani tanndangeldigine dikkar hisserniF edin).Onlan yedigi zananda kamnda tuhat bir degisiklikoLdugunu u' Bunlann iki eocukoldugunu anlamu ise, GerdizininZc)nri'lolarak,sudanturemeye iiaret eden bi. efsane DolaylL Ahbdrisimli kihbrndayer almaktadrr. ve bundan dolayr1n4 Nehnni tann Bu efsane Kimaklann sudan turediklerini 'deniz okuzu'nun haiunusuyuniqine!ekAncakburada olarak tand*lanm anlatlr. nreneylebir iliekisiolup olnadLgt aqtkdegildir.b mesinin

6' Elsonenin bmamrKin B OtI,Tirl Moloitri,c.l, s.56_57 6 Mernu terciimesiicin bkz R. Sercn (haz.),JslancoBrdrdclalnd Gar. rnrhler' s T3-74.

Ill. TURKMITOLOJISINDE oLUM VE KTYAMET

Olnm
her loplulukta oldugugibi Turkler de oldtkkn sonrabu dnnlndakine benHmen inanryorlar&. Proto-Tnrk, Hun, GokNrk, Uygur ve zr bir ha)atyaSryacaklanna yaprlan ileili arkeolojik kaz ar bu hususu desrekler ma, dtgerTurk toplulukLanyla (Resim 2a). Anlasrldrg kadanyla dlum mukadder olarak karsrlanmaha hiyeuedir geregiolaiakalgila nakradr.Bu nedenle ve kurxlu olan dnzenin gok-yerdikoioohinle ilgili olarakieski Turkler sankimisile ihgkisiolan ve dogalkargLlanan ya da sararmadan dlmeyi zmradan kuqiikluk sayryorlardr.Ote yandansava5ra & galip olunmahydri il Suclentemsilen savaria oldnmlen dnemli dnimanlaciinkl] hizmetkrfolarak kullamlmak nn ruhlanotekidunyada uzerebalbalhalinegeiiril! yor ve sonraomeginKultiginin mezar ktrliyesinindogugirisinden iribaren srnlar halindeuzananta5dizilerinde oldugu gibi balbalolan dusmamitade denbir kEmr yonrulmus taFlar kabaca dikiliyordu: Baban hakana 8azhakan, birin i balbal dik.ris ... BirinciKr$z hakanrnr balbil dik, olumrln ce9itli nedenleri vardr.lnan an Tanfl'ya kar51 gelmek, koru ruh1ann ve bultcnlerin faaliyetleri, kut'unya da trnrn (ruh) yilinlisi gibi degirik sebepierin 6lumeyol astrgr dugntluyordu. Kanda kabuledilenruhun 'e da kalptebulundugu belinilirken en cok rxhun urrugundan sd, edilir. Bu da gok yef dikomonSdqmesi sindekigok unsuiuicinegrrer. Ugmafikri buluk dinlerd ifadedildigiuzere rambir cnnr anlaf$rnrdile getinnemekle birlikte ruhlannyasamlan yerden goge)ukseldiginiifadeeder.Ancak cenner fikrininde olusrugu anlaflLmakradrr Niiekimyakutlara gore teCdonemlerde aynlmrgnrMelkler ve perilerledolu ve her nlrh tolCennncuncokah cennerlere yiyeceginbulundugu cennerlere iyi insaniar girer. cnnah olan insanlar da cehennemde cezalannL glderlerTrrrklerde sonmcennere daha sonra cehennenin Cektikren karaltgtolaraktanugsbzciigu kullanrlmqur.Genel olarak,bu anlaFfln Islamiyer dinlenn erkisiyle gelittigidnsnnnlebilir. tibi teklanncr Baztarashrmacrlar Erlikin amanla olulerinve cehememin rannsrna donqtir-

s. ]7,41,69,70. H. N. Orkun,Elii Tr|h Yczllan, 128,l3t, 557 l2l

TT]R( I{ITOLOJISINDEv'E INANCTARINDA OLUM !,! KIIAIIET

sozedltiyor. Bu husus da yer urrsurunabaglt Altun Yif (Altn Orman) kavramrndan kohu konusuna girmekredt. olank oman topragagogoklere Ruh )'riksldigizaman,cese!degirik wkillerd olnuk Lrzere yaranldL$ icin bdylebir gomulne biciinsantoprakve sudan ciinkrjL mulmektediri Nitekimbazltamanist Turklerde zayrfdoganqocuklann mi uygungorulmektedir. guclendigibasur drgrve sonracocuklann klsa :amanda iqin lopraga guclnmelen nin ifade edildigini Sdniyoruz. klsmen Gokturklerde oldugugibi ohlnun,aklmasr, belkisoAncakbu anlamda gibi gorulebilir.Fakar Phoenixin kullennden tekrardinlnesi girun olugturuyor da bir yenibi, skiMlsrrve Hint dinleri ve muolojilenninetkisiylebu durumda yandan anlaerlyor. Ore ate5 temizlelci sny drgr icin olulerin inan drgr den doguea en temiyakidrgrda anlasryori dmeginKrgzlar (Gerdiziye 80re)"Ate5esyanLn her 9eytemizlenir. Ategoluyu pislik ve gunahl"lrdan temirler," zidir. Onadrisen derler.' olsagerek, Krr$zlargibi ba,r Turk topLuYineyabancr din ve mitlnnetkisiyle luklannda csetugurlu ruhlann mkamr kabul edilen agarla! u:ednde cnnyene ve kadar kalyordu. Baa Turk roplulukhnnda ku$ar tanfmdan ederi temizleninceye yenidendogusunolabilmesiicin kemiklerin kalabilmesigerekliydi. Eski Turkler bazenruhlann honladrgna da inanrrlardr.Haua ruhlar bauenbarkaslnn bedenin de girerdi. Oluledn bagrboi dolaFn ruhlanna Ahayl ar a?!t diyorlardt. Bu gekildehonlayan iuhlan oluler aleminekabul erirmek ya da gonder(veyadin adamlannn) meksamanlann goreviydi.Cesitliaragrmacrlarlarafindan tespitedilenbu lip tdrenler ilgi qekici mitolojik motiflericermektedir. Eliade'nin aktardrgma gore San Uygurlar 6luye, Cocuklanm, ha)"r'anlannr ve malarm da yamnaalrnal" diye seslenirler. Boyleceinsanlar yeni dlenlerden korkar, eskidenoleniereyse say& gosrerirve onlardanyardrrnbeklerler.saman,dlenin ruhunu olnler aleminegottLrupkabul euirenekadar, yeni oln yralh d.nyasrnaahgmaz, ailesini,arkadaslan ve siirulenni yanna almayaqahr. Bu nedenleolunun rulunun dirileri takip edememesi icin mezarhktancrkarkenbapkayol kullanmak gibi tetitli onlemleralmlr. lna slaragore dluler ancak olumlennden uq, yedi ya da ktk gdn sonra, vrilen ardndanbir daha donmemek uzere dlucnaze soleninin ler alemine gider." NirekimAnadolu'da olununyemek vrilerek an dr$ belirlignn-

R Sesen Ow ). lrlan O3,ata ttonMc'&. tntuLr.s.77. M. EUade, &n.n,zh, cev.l5der aid.an.s 2ro.

r2l

TURI( [llTOLOJlSrNlN aN ruTrjRl

gunu rfade eder. AlrayTurkterine gdrebu nedente Eriikgonderdigi elemanlan vasrtasryla insnlann ruhlanm yakalahrak canlarlrral,r., mr gomsJ go." ob.re.aen yer.lonagidenlerhasta yatnEca olarakolenlerdir. bagka btrisi rarafmdan oldurulmusya da kahrananca olmusolanlar goge etkrnakradrr.r

R6nr 24. Ukok ptarosu,nda Fedehsyonu) iRusya bir kadh$iladye air kurSanu rekocrurDkiyonu. Muh_ remel.o Hundevrihe anrir Eliade, bircokAsyahalkrnm otekidunyala, bu dnnyanrn tersine donmus bir esi olamkanlad*lann beiirtmekredir. Bu, rersine ewen imgesiTrtrk ropiuluktanjcin de gecerlidir. Bircokyerdeolutere iliskinlorenlerin guneg batrkransonrayaprlma, snLnsebebi, oburdunyada otdugunun ve dtulenn yenigunebastad*lanmn Sunduz dueunulmesinden ka)'naklanmaktadr. obrj. dunyaolaraktasarlanar Coguyerde ye_ ralu dun asrnda rrmaklar lersyonde, yani kalnaklanna dogru akar Oluyesunulan mezannuerine terslevrilerek,bazen seyler de hnlank konur ki, oteki dnn)ada d'lzgunv krntnamEolsun_' Buna gore Osnanbceruze ataylannda dhinnnatlan, nrn eyerlennin terslurulmusolmasr, belkide orekidnnyada driz olank kuit?nabil meleriitindiTaoculukiakine benzer bir eekilde ye),nkelenruhiannmakamku6al dagtardr. niseyyazulan,Allrn Kdl yazrtrgibi bazryaarlardagidilecekyerler arasLnda gok bozkrlanndan da bahseditirBu anlayDKuzey Anerika kErlderililerinin njroiojrsindede karsrmtza c*ryor. It Al n Kol amtnda gob,uzundeki Alrrn Bozkr lenn
U. Gnuy ve H Gnngdr,a4tkngtdn Gnnrni{e ratLlenn .,ii Tohhi,,. 70. M Eli.de, &@xzn. cd.Ismet Birk n,s.23&239 M. Eliade, ag.., s 217

122

TUR( MITOLqL\ININ ^N^HATI.ARI

leritrbasrnda krrkrocr,elli ikinci gnnlenyleolnm yltdonumu ola.ak gelir. Seyrek da lcuncli !e yedinci gnnlrde belliikillerde anna yaprtmakladrr ve bu esmda cegLrli uygulan3la. gerceklegtirjlnektedir. Olenlenn elbise baFkal.nna ve eFyalanmn verilmesi de bu elbiselerin rekrarkullamlnakran sakrmldrgLnr gdsrenr Eski Turklerde)aksek tabakaya mensup, olmng kisiterin mezarlangenellikle ulairlmasr :or yerlerde olurdu. Mogollannda uyguladrgr bir sisiemle nrc:aryeri nin ustnnden nehirgelirilerek ya da mezarr insaedenler oldlirulerek detin yerinin bulunmamasr sagLanudr.

:.,:;*

R$nn25.Sultanllosman kuyrugu baglanmFaonnze.inde l618 80ral0yo!, (bugin bile bir' Bilindigigibj binsi otdugiizaman bir sureprria bekleriliyor ziyare! gdrirlen bir uygnlamadtr), cesel bekltiLdigr srr:rda cok Trirk cumhunyetinde (Resin ve yas ifad6i olarak arnrn kuyrugu kesil'yor ya da ediliyor dngnmleniyor es konuluyordu. 25) ve adardan brr krsmrkurbanedileck mezala Torenesnasrnda rasvir edildigigibi insanlar keserek ya da br ve freskolarda saglarrnr ki metinLerde qizerek qaklaria kanL gozyasryla yazrtlannda yas aghyorlardr yuzierini Goktilrk vardrriomeginKultiginyazrtrnrn kuzeycephesinde, Kulolayrn ifadeedensartrlar dulalan biiFk rizrlningoyle anlaulLyor: tiginin Olnnninden 12.l

VL ruYA[LL1 JNKM 1]LOJI5]NDE OL,I]M V]! INANCT,{RINDA

bil letare(i Bn kardesin ydslandrm Garnr Kncnk Sornrez Sibiltlir bilSim Sdzonr (r) feryat yslandD. erren Bn gelerek. gibi oLdu G.zdn Seletek mr Sonnlden ),!5 vekardeE (ilebenber) kucrik kardeilcftn yaslandm yakLld,m. lki sad yamp Coktazla Ien,olactkdi (l). ogullanm, kitt {aglanrktan) beylerihve kawinin 8ozti, ogulllnfr Y:kutlaedilenatlannderikn ve baslansrnklaratakrlyordu. Bugunku Kurban X. ]tzyrlda Tnrk nlkeleAltayhlar ba]darademektedir. dedigibu derilere fln tabrft gorebu ohlnunuzerinde gidcegi itadesine cennete lbn Fadlanln rindenbihseden yenne gogu koymak gerekir atrlr. Elbetieo donemlericin cennetkalnmrmn (Cizim201 hras konulurken yaprhyorisacrkesiP,sakalL tdreni cesetmezara Asrl cenaze keserek yi da ynzLen brcakla aglan,yordu ya da kulaklafln ucunukeserek ederek da dontliryordu Yug esnasrnda olduguSibi mezannetrafrnda bkleme Cadrrda yaprveniiyor, h.tn bazennuzikli eglence gelen konuklara ziyalel 6reni srrasrnda hyordu. (yirkek tab^kadan denilen toprxkalonda birbiolanla, kurean Olulergenellikle ibare!(ba:rba,l[ommklarla in$ edilmb oday. da odalardan rine Secinbn ahgap gelerde nstune topnk ya di drllinn yrgtldrgrrnmnliisgoru' ra5Dda kulhnrldrgr). $nraki Tnrk ve cadtrlarlslantyetten n!$! nezarlaEColnuluyordu. Bu kurganlar mezar mimrrisinin cn onenli jki kaynagn neydin.r gelirmektedif'(bkz. Resim 21). Budizm'netkisinden ka)'naklanan ohnlc ilSili bazrmotifler de Turk sanairna girmj$' tir. Budizmine gdre,niwananm bir anlamrda olomdur.Gercekanlamda nilvanaF uhgan k4i cenne$e lolusrandogaclk.,ma yenidn t'edenlenerek dunlada yasaM eziyetinden kunulacaktrr. Bu gibi kisilerrannl^rlabirlikte cenneue Digerleriyse cehen)zsayac:lknr. ( ldric Cizin 20 Al6yhlardi nr:',rl3d nemde cehenGmin mnsubu olan tanrrlarya rd) dnilen, kurbanedilcnaun engi da cinlerlerirriu igkenceLer gorerekl(.laok
H. N. Orkun,Fsltlurfr ydlrrldn.s52. OliLm icn,bkz.A lnan.Tdlihrc nzenne genelrcdenyl,bLlai a Eugtn 5n,&ni:,,.s. t76 200i flrr l)tr', s 207-219.: rc O oco$aAl Ttrnk,tr w Motoildnn P. Roux. Esltcdl J. P. Roux, J. ldl l tt?lr,ndeOlnn.Ccv. Aykutkzancrgil.

Rcsnn 26 Bud.v. ehn.lc ki c(elr adalt ola,ik su

tletim 27 ELi.de gul Luran Fxtih sul t.n Nfuhm.r ligurLDn !r!.1 su.B. sahnehnftc 5di:cfhgi d kl{L lekici .ti. Trhri brsh T.biri 5linnic. tiTa

jfadr Beyazlorus Budann maDeli olguilLrgunu ve murhk zihnsrl aeLklLgnn eder onun sckiz yapragr Budamn sekr::rsil yolun! Gogfu so:, .Losru davranrs, dogn' hayat snnne, dogru mnhakelnr, .Logrulrurakebe, dogru enla),Li dogrLtdL! sunce,dogru Diyer)ifadc eder Trirk sanrhmn Uygui delresrnde,lreskotardaUrguf prens !e frt,nseder eLte nnde Buda'yaadak.larik sundukLau qoruLnekredir ru durun ricek sun ciqeklerle ma temasnrn gelisrnesrni saglamrerLr. BrLbrlirm.lan buna iliikui ornekirr, Selerklu sanaunda ve OsmaDl sanahndi da go.ebili),oru2 OsmanlLsanarLnda o:eLtLkte padi 9ahponrelerinde,snhanhnn eLlennde cilek NrrxsL rkonografitrolant Uy.gIr sa nat'nLn!e tsudisrmiLolojininerkjlenne bagtanlbilLr,r (Resin 26, 27).

Kryamet ya da Drinyanrn Tahribi Turklerde kllaDrerle ilgiLrceiLrli.ljrik .ntanrnt.r re rr A rna.in W Rr.ll,rtive V i. VrbLGliy.len akrerd,gnigoie,leieurler!e Tet.lgrtlrlidl.qdh(r c.ri de.tiklLrir
'trb.v g u ,u r , t u".r u . ' . l t . o n . E r x l s re i Uygur s a . a b . r . L . r u s .u r ) o L K K . s 1 J 5 r r 8

r27

1NiHtrrl-4.il r Lrix [llTol_.JLSr\rN

" lerdrr Anc.k rudizmde .enner v. celiennendekalmal surekliiik arzeonez Ore vindan gerqekanLam.{a ninanaya LrLrlama}an kisile.. yukaftla da beLi.tildl gi gLbi oldukten sonra dlrnIi]drki hayaaarnnnnileligme qbre venid.n dgi5lk ln dcnlerdedogicaktrr.YipLlanisler sonucu olusan ltannasr(kider) l.ffu o]an Budisl ler -hallrn da olrbrlen- b.rka canllar halDde la)arlu surerek snrelili isrrxp ce Lxrma ya-.trsr rulun bedendegisrinnesinrn:orunlulugunL arrkLar I k.rl.r. Bo)'lece Lerini ryn) :rmanda i<i!trrinkemasr sonucunda(cier buna olan ,omnLuhr Sxmsara gLr onadrn kalkmanrgsa)dunyayi ,venid.n geLnesini re oLiirnyaiin dooguslrne de lrenan*L)lhde edr " relir.rrkanimesrnL aflannarLyanndi ayDl zanunda olLrmre )tniden LotLr vukanda acLkiidlgLmlz drrrlig !e doguslallgihdir. Birlol< thl lorusdrn doEnuFtur ve yrne onhlln logu lG rus lahrnda oILtru ya da lotLisunuzedndeayaktedunr. Buda'ya1r dtr djgfr rl.[h ra ibadel esnasLnda brr nesneolan iotLrsbo),lcceolun re hayatlai! \. cok sunLrlan ge!'nis bir sirngedir. da Budi'ya lat,l( r,vr ruhhsanatLarda oLdugug,bLUlgrir sanatLnda D,ger Bu,:list dogdngu gosLtrihr Br'rhusLrs loLus ejeegindcn rin c.nneLte bir !o!uk SoruniLtnyL. karsrmza (Lkn.ktadLr, ornegn ^brta Uvgrrca yezrlnq eski rnetinlerdede aqLkca teuL ile iLgLll istig.ak konullL parEadakii trdDlar.lun... 5i,&l'hi (dl i v. Jufh.t: dldrdL, A|itaru*an,i htr?rtuidd, .Altrn l.r6 (ndr d.ldrldr, '' 5ekLndli rnFr.lar bu hususa$rrer ermehtedlr biri ak l.tusun BLrdin'n ken sebePlerinden Lotusunblr kadar oneml oLmasrmn disini temel .lmesidir Nireknn LotLrs lanlunLn iqensinde kirlenmeden dunvitn Budagibi biyumusrLrr. 8u.1aag.ctr' icine doAnug, tak.I dunlamn usiundt yasaDus erisljgj zaman,insanlanlxnur irine bitnni yx da su)un yuki*ur ahnda hakLkete da gorulen lotus goncalansekhndeg,jnnnstur.

'Nnnnruz$n,.Ielsclikbir.c,kixnritnbkzL,nYrkns{.d).Ih.wisd.,roialrirddrdl! drd. s 552 i5l L0Krnn. h,ltkmdx bd duinnccler r(h bkz 11 ELade.Eb.di D.rru ntlo! I 0 1 -1 0 l s 164 . nld'Jnr,rr. G l u i r . v e r \ K u c L l kD R tuhr.o (1tu1).uii TLi,i Sitr. s 20I j ce!. U nLt.g.

t26

^NAH^rLAR| raR( N roLoJlslNlN kryanet hakhnda rivayrlerMklermekredirler.TeleUrLere gdre, K.lganc,clk geldig zanun gbl< dedir, yer sanbahr olur. HanL. hanlad eldmr, ulur lar birbirind kdriilnk drrsrlnur. kan Hshr utallr. er1 agaclar khlf. Ki5i bn diFek {a$,n) kadar krrcnk ohi Basparmak kadar erkek olur. Edenn dizSinikEa olur (gtrCl0lenn elinde opncakolur). Ayakrahmrbeyolur. Baba cocugunu. cocuk babasn,tantmaz A! kadar altma bii kap yemek venlruz. Ayak altLndaal' Yaban sogan, olur basr lahah trn buluDu. olu alacakkitu* bxlunhaz. Dah, genls olan Telenglllere ai! efsanevi anLatrmda, ozede ddn'"nn sonu geld!

gi zanan yeryrzu ate$le kaplanacak, rann kulaklann insanlaia trkal tutacakrrr.Yer ulus bozulacakirr ve insan nesli nuhvolacak, tore bozulacak,repeler calkanacak, AyrLcakal! su, kanla karisrk akacak,daglar sa anacak,gdk gurleyecekve ylrtLlacak, deniz dalgalanrp dibi goruncektir. Ore yandandeniz dibinden c&acak oLaddo kuz karatasrn iginde bulundugu sand*la.dan denirath dokuz kigi qrkarakon ayaklarLkLlLch, kuyruklan kanah ve rastladlg,kiriyi mahfedenadarabinecekler.Ay ve gnneskararacak, babarocugundanalaiacak, bitkiler mahvolacaklrr. Anlairlanlaragore kryanet kopacag srada brr zehirli o! bjler ve tann MandLSire den yrrdrm isier, ancak yardrn gelneyince May-Tere ye seslenir. Ondan da yanrt alamaz.Bundansonra Karasve Kereyyrynznnec&ar. Onlar crhnca Mand Sire 'e May-rere oDlarla salasnak uzere(Ul8en Iam{ndan gonde lir) yere iner. May'Te' r nin ka atet olarak yeryuzrlmi kapladtg zTrlan halganet qdft, yani kryame! ko-

anlaulmaktaydr. Buna gorc Ulgen, MaAltay Tttarlan arastnda Benzerbir efsane (May idere}1 Tere, Holmberge gdre asLndabir Budist Bodhisattm)tanndan kork' mala ve kendilerini degistimeyi ogelmek nzere insanla]" g6nderecek; bun kr:an ieyran Eriik, Maidereye saldrncakr Maiderenin kam brlhin dnnyayLkrztla bo)zyao zave bunlar gokleie kadar ynkselecek; caki her la]"fi ateFve alevter kaplayacak man Ulgen gelecekve ellenni elrprp Ey olnler kalkrn," diyecek,dlnler yerden, deya da olnm geldiginde bulunduklan yerden gkacaklar, durytdak' nizden, ategten yangn veya ates Erlik le beraberonun raitesi olan butun kotu insanlan yok ededoga hadiselen cekrir.'' tuhnda kryanet alamedenve kryane! gunu gerceklesecek diger dinlerdernlaolanlarabenzemektedir.''

'{ A. lnan,Idtht. !c rl8ln &marizm, s 24 2t '5 Uno (Hana) Holmberg.IheMltholos, aJAll Rac.s siD"?n c lv s 37Q. finna-U8/ic, r dM .u 6 z . d . & c . , s . 9 8 .

128

ruRK ritrotoltslNDE vEKryMEr \,'E INANCLIRrNDA 0L0M Turk milolojisinde, klyamed anl"6n .yhtterden baska drinyanrnrahribini konu de yer veriljr simdi buna ornek olarak uolmberg'tn !ekdinen lutan elsanelerine e1e alatLm Bu soylencelslam ve Hrristiyan dunyasnda letrigi Altay tufan efsanesini Nuh lufamyla ilgili anlanlanlara oLdukca benzernektedir (Tengiz/deniz) TenSys Selburun yen kapladr$nda, yenn nzrrindeefen.liydiOnutr Nama isinrli Ulgen ona br Lahta t bir adan yaganaktayd,. sandrk ),6netiniahrnda (ft.r.r) yaloa5'nremretriso:un Uul, 5d uul ve Balrkolmaknz{e uc ogu olan Na, na, kendi5i beceremelncesandrg'nylfrlmar i5iri ogullannabrrakn Sandrk bir dag ogullanna, lenne yalnrpramamlandrgrnda herbin 80 kulac olansekiz h,iarlakoiele_ rindensmdanru sdyled| Boylece susekenl<ulaca ylkseldigjnde durun anlas&cakn. BundansoDm Naru, sularFlseldigntdeku.rulmalan ici,r,a 6i ve c+nh hayun !e kuglan ahBl<bu sndrgagirdi.Yedr gtrnsonnyerebaghn!! haladar kopru !e ,rndrk se.bescesnriiklenneye baildr. Suyun sekrn kulac ljkeldigi bq,tece ant4 nnsn. Baskrbir yedLg.in dahaBectikreD sonra Natu, en blyuk ogtunasand,grn penceresini acm6'n'v etnlabakmas sdyiedi. Sozun Uul brrrl]! yonlee baknkLan sonm9q,le dedi:"Her seysulannalnnabarm$, yalnEcadiBlann ziNeid gdriinuyoi . Daha$nra bba, da bakngrnda, o da"g.kyuzr:i vesulardlshda htbnrey gdnrnmulor," dedi. Sonunda rah!!sandrk, sekizdaFn birbinneyaklatdg, ysde durdu O zanan N,ma penceieyi acank,kuzSunu serb$r btrak! Kuzgungendonnedi lknrci gun kaF Sa}l liciincu gntre ekin kargasm gonderdi Hicbin gen Eetmedr. Dordnncii gr]n bir guvercinigonderince, guvercing.galnda bn incehus aga.rdalyla btrlikLe8en dondu. Nama aynca bu kustan brekr kustannlidngenSdmedrgini de ogrendr. Onlarsn,yla geyik, kopek ve bir ann lesiniyemek !:re gidkkn yerdekalndardr Nana bunu duydugunda dlkehndi ve onlargindi ne Fpryo6a,dlinyaun sonunakadarda onu yapmara devaneEinter dedi

H&ayenin devamnda yaslandrgr zaman, onu,kurrard,$canhLan oldurmeye iee edenkansrni oldtrcn Nana, oglu sozun-Uulu (goge) da yamnaalarakcennere ve dahasonraorada besyrldlzllbir yrtdrzkLrmesine donn$nrHolmberg,e go, rnitlerdeki yayrkHan,a rufankrhrarnanlan (bkz s 28) clondsmilslrir.,7

U. (Hawd) Holmberg,dg.., s 365

129

IV. TURK MITOLOTISINDE HAWANLAR

Arka, SimurS, Phoeniy, Garuda, Grifon farkhkulturlerde yer almakla hayvanlann birlikte ozdebirbirindenruBu fantastik Phoenix sdylenebilir. esas iribariyle Mrsrr mirolojisinde, Simurg lmig olduklan gdrulur Bunun mrtolojisinde Arap-lslan krihunjndeki yaBlrnasr ya lran Anka isc Hin! mrtolojisinde Garuda yer ahr (Cizim2I) Bunakarsrlk Zumruduankadrr. (ki benzln karakus kanal olabilecegi ihrimali uzerinde direlikleribu yaraoklara Turk kulturu ve mnoLojisine aiuir. Butun mirolojiierde yer alanGrifonve durulur) olan akbaba ve baska gaeekhayvanlar bazrhaywanlar bile zananzaman bu gruba

cner. gogu, tanagansrm, ilim, irfan,kuwer eibi kavramlan Grifonlar ifade eder.
snaonda ozellikle kartaL baFh grifonlar yaygrn olarakgorulur.MO lt. binyrlShang devrineait koyun kurek keniklerindelrhcr kuilann cbk Tannnrn olduguifadeedilir Hint nilololisindeonemliyeri olan caruda,T[rk m oloiisinde de yer alm$ur. brrka',Jl,n grgrsr. penqelen rc brrrna sahrpr' 6ovde.,. ko re bacrtlJn
gdrijnumundedir AnnesiVinata babasrysa Kasyapa dtr. HayaiAgacrnrndallan

bir yuvada bulunan ben,er$ekilde )rmurradancrkm\ur (bu,ramanlann dolumuylakarprlaqnrrlabilir). carudayla ilgil olarakanlaulan bjrrok ets:nevardtr. Bu etsanelerde Garudakih ku6al yrI
olan nasalarla mucadele eder Mh

tannlara karslgeLerek onlarlasavagrr. Tannlarlagirisrigibir nucadeled basanh rnallnca rann Visnu'nun binek han"nr olur. Buacrdan geklinedeniyle ve do6u$ ayi, ca onu Tirrk nitolojisindeki Er-Togtnk Desram'nda yer alan karaku$ benzetebili trz. Destan mehine gore Haya! Agcrnda yu\asr bulunankarakui avlanmaya gitligi Crzim 2l I'eCenekTn.klenne iiL Nasyszenrnrklos ha:nresindeki 7 nu, zaman, hersene bir ejderha nusaltarolup,
yavrulanm ymektedir.Bu kez de a)n, sey

maEhsnrahide bulundncaruda (ka-

tlt

T U l ( ! r I a ' O l r \N N A \ l r , \ L i R r

oiicakken Ir Tirilnk ejd.rhi)r bldxrLrrve ya!ruI.n ltul|an.. Bu iyillgr i:.nne ka . . k u ! . i u v . t u : L N c a r d i m r . k u : . r e s r r r L n rb r n d r i i r Y . j d i l i a h r a n e r m h i y r . i r lerdjgj vLtc.eli b in..lil:nlli enni k.!ip !.rir I.r. indilil.fi :xm.n lQrikur bu f.sagLrr .hliiirhgr g.inlr re oDun ].relxrnro !-vjLesmtsrni lrin rnitolotisnde Ci.kcreni AErcDrn tel).rndcliL 5..na l iu sonridin Serlmurw ve snnurg.rl.rah anrlmrruf Br kusLrnbi:r o:ellLkle.l acLsnd.n digcrlerLlle bcn:erllp rardrr lrn erkrsi!1,:Iufli nitol|rjisind. de ,v.r rlJnr!r1r lsluni-lftte. sonra ozellilte las,\auflN ilgrli mils.L ozel|klernr sezrldrgl lrilayflerdt k,rirLnrzi alr. yandande!)cr hu:u olifrlt l{rbul ediL.n Huminn Yakullerdr Unay \r di BLIlm5un Ank. va da ZriLirfD 1 r rdr)'la tahLrhr:Lrnnn ismi ohlrl< gecriti adlauLr.. u i(in soylentn bLrqokiey Anka kunr icii de durnka ile iLjikisi rirrdrrr ciurku.r g.qerhlir sirenlcr (linF bash katLf gord.li koul'ucu vrrhkler). HrrpLler d. ikr.lln s.hip olunrlc jlgill r'rrhklaf) bu gn'P L(Lnd..le golsii r ballrr, rkb.br penielerLne ve rh|r eok ucan cnsLenolan ha\aenhr Turlt sanir)nd. rlh.rbillrler !u ger(LrkLrstu dr ra5!1redihnrleidi. Ejderha Ejdcrhr brltrn dirnvidr em nlrlolojrr vc slnaonr ait kaLLrl.dilirse de'lurl( niroLlr jEL '. iniunde da buvlrl<).r |rrln!;tL,r. B! mesalhawart, gok t't ]'ersu uxnxla rlinr bulnmnur (R,::!n 28, .l9l ri bngl .lrrek giri5 !iI u,rguLama

te
i . 5 i L i2 r ) l l . h r . n ra u r u r r t l d c i t l d u t r L i I i , l r h x ! , r . .S i z L l 7 0 Ll2

tuRr [llLoLojri]NDL FTYVAN-'n

rurklerde ouellikl.r rrkcr doner erde trc reket, relah, guq ve kurrel srmgesi olarak l,f, bul edilmls bu elsan.ri yarank, On Asya kulturleriyle iLiekiye geqildigmdc bu anlrnlan zayLllarn5 ve daha lok alLedilen korLrlugun Cnr kalnaklanndan Sf'ir ahi !e Hou h!tnrhuda gok re yr jbiderlerind.n bahrediltrlfn Hunlarn bir ejder festivaLi dnzenledigrnden ldsiin l0 Anxd.LuSdcukludernn. .u nir brl, krn:l kxLrinn.n Konvr sbz edilir Ilsirng nulann nerkezlerinin r:jLi.. Ihrareli I\ cdrcse Nlnzesr der Sehri olirak amLsr d. beLkieskidcn bizr Tu.k topluluklarLarasnda ejder kuhuniin larilgxn orteya koy!1or. Turk kozmolqisnrde )er ejdfri !e goli.ld.rinden s., edrllr Yerahmdr la di dern sulardabuluran vcr ejden brirxr doDurnunde ,!erin alrndrn qrlovor, prllt !l boymL,lanohLFrak gokyu,iine yikselLyor, bulurlarLnrr,srnr karL5rvordn Bitlece yagmuryagmisrnL sagl.yarahbereketre rtlahLn oLuim,srnaklLrda bulunuyordr lerjyle Cin mitoloj isinde imp^rerorlul r nrge! ol.n ve ba2rn haytrl iIs! I elsrDe iiiikilendirden ejdef bu yonriyle de TxrklerierkiLemie..|ufk rn[.]otrsrnde su. bol luk ve yeniden doguqur tinEeli sayrlnnirtr Crntle ot.lugr gibi ,vnL z.mxndi T\Lrh ha)van rakllninde dc yLl snngesiLrlarak ,verxlnrrur. Uygur delrLnde.rlur r bir sjnge ohnr)a d.ran edenejderin b^uen ilahlarli ilgili oldugu r lasrlLtor cLili larlrnL bir lrft jderin qevirdili du5irniLhi)ordu. Ore gosrcreneJdefhrnh)andan UygLrr mrtolojisinde Ian trrsaD vin ejder lizelLikl!.rL nndan da bahsedLtDlektedjri bLrh.llerLIl fu hsi !e Nu-wa raslirlfnnr hxudaorlar. OnaqagTurk nernlerinde eide.in cerLrLi elegorjk rnlamlari ihde eLnek u:en kullaDrldrgnl gdfLryoiuz HukundarlarLa iLgili oler^k el allnrrorsa iktid,nni .Lin. tasawul gLbi konulrrla ilgili olarak :ikr.dihvors! dirnyanrnrnsrnr )olundin saph .an lu,aklarrnL!b ilade edr IGrtal ve Avcr Kuflar Turklenn nilLr simgelernde. olaD karrat qok yaygrn ola, lamintsr Lr).gLriamilar.ta iak karstmn lLkar (Resnn30). Yakurhnn en lunrhn bu ILrLsck ruhLar talLdrgLna ha)'van,Goh Tandnrn rrnsr| olank )r dr sr.rn rutiunLril..te ernek amrcrvh DunyaAgacrnrntepesinderasalvure.liliyordu Halwan-ata ya da yardmcl iuhl.,dan lininr Lenrsiin:.hrn zamin seni& ettjtre lll

rLR(r\rrTotojtstNDlt rr\YlANr-\R Cjn kaynrklafl kurdLrn egemenlik ve yigulikle iliskrsi hrkl<rndabilgrle. sul! bnsuraakrndan kurt b.ir takeri.r Nlumakmdrr Bir Cjn yrlhgrnda, sancakLartnm hatrzlannasalarcrLanna /'r-ir (ro,n) de.ler. Cin dilinde snlxnr kul( demekrir, ).nr kurlun dogmuslardlr . ." .lcnilmrkredir' Hsiung-nularaan Noin Uli kurgamndrn crkrnlan ve bayrak hulne gelml! kecyerde, yani gondcrin tepesrndc brr den lorba $eklindekibir lozLin bagll bulundLrgu kurt bnsrnn bulunnMsryukaflda behnriginlr: glbi bu hususla. gelistigini gosteriyor llrnllardan b.ri

\4.,Xlll. yuzyLllara.i! Dogu Turkistan.l.ki Turk lreskolanxl:r kurt bash gonrasllanmakradr Bu sekilde lasvirlere lshmiyeuen sonrtrki der Gay.ak) tasvrrlerine

de nsllamr (Cizinr22) minyaturlerde beya; Turk-Cin mucadeleleriesnasrnda kurdunhar4 ya da lergi olarakdegerki11lonentre isirel masronun Turkler erasrndaki Dahaoncesbz'iinu elfigimiz gibi. Uygurca OguzKagan Destanlnda kurt )ol gbstencibrr unsurolarakkargrnra crkryordu Arasornncrlarbenzersekilde gunumuzde yaprlan lespulere ku.dun, Ba:kun Turklerinin etsanelerindc 80re de yol gosrerici ohrak y.r aldrArnt iladeetnek' tedirler. Tnrk astrolojisinde gok unsuruna bxgh ola, rak, Ogelin rk|ardrgnagorc, Kusukal burcLl blr arabayr qeken iki ai ve Buyukaf burcu ise onu kovalayan yedi kutlan oluinustu yc Ya, Ci:in 22 Dogu lurhian'dr buLL' kutlarayrnevrelennin qglr Dan. Koco Klganl'Ainr N[ olutmltsrni, kurt ! rlyr gnnd* btr licskodin kun bael ru lann doluniy, yenesine brghyorlardi KurdunTirrk kozrnolojisinde gok urounura b a g lo , r r l , r r ' a , t A n r c h - r r . g , u r t J n nsimgesiolduAuanlairlmakradrr I(ulr.Brn vr:,r.r.r. aogu,und-t,r T. n 8., !'r ,rgjrqin babam hakanln ordusukur(

A.Tqa$I, Cohrtrtu Ulksin. C.{.n qlnliElcil.rnr &rt dntrdCijrcColturl-Crtr /!s]xl.d ii5] 610),L U. SosyalBiliml.r Lrriliianrbrlin li\s.rirsug.neLTurl( dxhyayrnrlan rnrsyr:rks.klr 135

ruRK [ ] r r oo r JrsrNrN^NA lrAl n(

)r

"

r s r ' ' , . i . . t . , r r .f . , . / . , , . 1 , , . h r 1 , . , ,t , 3 ; . r . , , , 1 reme srmgesrydi.Ozeilikle Goltturk yc Uy

si uzerindeyer ahyordu Onemli bir

gur devirlern{le kanal ve diger yrrtrcrkuslar hui.tundar y. da beylerin Lt]nsali,koruyucu ruhun vs adaleljnsingesildi. Gunesi!e a)'nr zamanda guc vc kudrerj ilade Gok Tannnrn singesi olarak oni ye bazr yrrncr kurlara kurban sunuluyordu. o:eLhkle sam! radhrnde mucadclcsahneLennde zater kuamn halwr oLarakyer ahD larl.l, g(il unsuruna dahi] ohrp, olumsu: kavnmlara krreL iyr ol.n unsurlarl temsil etmekrediriornegn o bu yonuyle bir lal ki13brol.n lrh BrrE isimh )iznuda sonra Kaftalln hukumdarhk, grlc, l{u\1erle rlgilisrngesel rnlimlan lslxmi}-crten dl devamermis,hat|a zamanzanlin anna olarxk dx l(uUanllml9ur soz konusu )r' ncr kur ya da kurlrr bu anlarnlanilade eder biqjmde gerek kucuk sanallirda ger.k sc miman eserleruzerindekabartnraolarak yaygtn bir bicimd kullirnrhnritLr

Kurt
Kurdun prok'Turk topluluklannda brr rotemken lhrn delrinde ata kLrlrLtlunbrr prrrasr haLnlegclnjitjr (Resnn l1). Turk duny$rnrn qerilli ),erlernrdc kiy^ veli -.1b..' nr': r.r. r'r'.'|nd \ro...,, IJdr rrl-.n,."r nd- Jnr-l.r .r'r lerurensrlloru: (bk:. Resjm21) Kxrrl. rlgilLol.rrk:amanla Selisenhayvanate kavranudevlet, hukunrlar|k vb nnsu.hnn snnS.sr.te olnus; 8ok ve yer unsurlanyL. ilgrli c.eirli enlamlir ha'n

134

AN{t |AniRl TURKNiTOLOI|SIN|N

gibi rmis,drjimanrkoyungibi imis ifadesi bunaisarer ermekredir. Kur! ogesinin bi(im degigrirme da ilgisi vardri orneginOguzragan lemasLyla Destaninda gok kurdu. bir Erklaosrk tannnmya da rannsallgrn habercisidir) tmberonayaCrkmasr bunaisarer ermekledir. Oteyandan kozmolojik gok kun ya d: bozkurrnrieteme, unsurlanbagholarak, lerininyamnda, ak kun ya da al kur!, karakurt ibarelenne de rasilannakradrr. Bu tur adlandrrmrlar renksimgeciligine igarer ermekredir. Burada ak kur gok urBunrna (bunabagholarak, saflrk, lemizlik,erdeme), al kuri giddete ya da yer unsuruna, karakun rsekirsr durulmaz kunere,yeral unsur na ya da korullige igarer ediyor Birqokhalanda sozkonusuoldugugibi, kurtlarda lslamiyefen sonra, eskiila hi anlamlannrbu)'Lrk olcndekaybermirrir.Binakrm kalnrrlarsaramamryla lslamiyete uydurulmugtur. Kurdunbazrolumsuz anlamllrkazanmasr d\rnda, ozellik, le yigitlikya da gucsimgesi olmasr, nazardrn koru)ac,rsayrlmasr gibi bazL anlan Landvamelmiitir. Aslan Tnrk sanaunda aslanfigurleri dah"cok EudiznLe birlikre goriilmekle Alberaber, gLkanlan taylarda Pazurkkurganlanndan eserler nzrinde asiin,gnfonrasvirienne rastlanmasr Turklerde gosbu ha)wamn dahaerkendevirlefden iiibarentanrndrgrnr Eberhard'rn derledigi bilgiLerden Hsiung-nu kavinlennden Cin kaynaklanndrn bazrlannda aslamn bilindiginive aslanoyunudenilen folklorik bir oyununo;nan drgni, harasya da yergrolarakcanhaslan venldiginive aslanrn oldu tnht simgesi gunu ogreniyo.uz. Halvanmucrdele gok unsuruu uygunolarakzalerkazmn sahnelerinde aslan konundadrr gibi kavnn ciftlerinden ve iyr-koiu,aydLntrk-karanhk ohunluolan ragibi asLan rala krrgrhkgelmektedu. Dolaytslyla bi.cok halaanicin gererlioLdugu da savas, zafer, iyinin kotuyuyennesi,kuwet ve kudretsimgesi olmusrur. Aslanmpostuve yeleside yigirlik simgesiolank kullamlm$nr Bu nede'rle yaygn olmasryla aslanyelesiarasmda Tnrklerde u:un sagrn simgesel iliski kurulanlamlanvardr. Bazen bir lanrr Budisrmitoloji ve snatta da cegitlisimgesel de hukrindannkendisini bazen ya da orudugu rah simgelerdi. Brda, simgesiydi, antltr,\'licudunun ve vaazlan olarak insanaslanr duruqu aslana benzetitir Sakyantn 136

ruRI{ HAw Nr.{R rrt'(noJrsrNDE aslan kukremesj AsiamnbLr:rnlarnlan BudistTtuk' lan uyaran gibi kabulgorur.lu. gecerliydi. NLtekim bazrTrirk hLikiindarlanmn aslanler irin de Cin kaynaklarinda oturdugundan soz Tnrk san nnda ve tsudisr lahtra edilir. Budisr diger sanariarda h kpr1,sanya da karaolarakdugnnnldngunu goruyoruz Bu renklenn beyaz, aslamn yon ve rcnk simgeciligiyle ilgilidir. b?asrmuhremelen Bu arada Turk sanatrdakanail aslanLann da onemlibir yer lunnasrgoge ait dikkaticekmektedir. unsurolarak lslamlyetten sonrakiTtlrk sanadnda aslansimgeciligj,lslamiyeiren bncekinin igioicinegirmekle izindegeliimiitir Yenibirtakrmtasawurlar beraber, eski fikirg[c, ku\aer ya da koruyucrbir singe Zaten aslamn Ie. GlamlabagdaetrnlmDlrr. bircok nitolojide o.rakrrl ameginaslamn fa da tahl rimsaliolmasrgibi hususlar inananlarLnr knkremesi nasrl Budizmin uyanyorsa, alm husus,Hrrisriyanl* ,vad1 (Resim Islamiye! icin de geqerlidir 32).

Rcsim l2. Behhm Cur, $hnhtr tenerek r..a nhrp ol!ynr ldrrre 'Nr^d{ri rtpd c-oA0

IGplan Kaplan Turk mrtolor,"i \" {nannd:r p.,Jlptbi; ret.rtde yer dl,r. tbcr C,ndel.,n. hard\n Cin kaynaklanndan akrard,gr gore,Krrgrzlann bil8ilere aralin olmasrmuh, 'kaplan temelCye'8ular, Kaplan Turk kabilelerinin !e }1L rabirinikullanryorlardr. yr6tlerinin(alp)en eskitozLenndendi. (roz)ya da simgesi Turklerd kaplamn alpl* ongunu olmrsr,aynrananda astrolojiyleilgiuydi Ddn anayonden birineair olanak ya da benckliprrs,ddn buyuk
137

TUR( MITOLOJISTNDE HAWANT-AR

Resim 33.MS 1600TanHiOzbek mniyariird. Suhan Hu*yin'in ,Arkldr Ti?Ianrre knabhdan Mir Salih taafindan iniNh edilm\ minyarurde 9.yh dinsel gicilniin simgesiolamk kaplanposrutrze.indeoturuyor ten Xalmashapa adh bir qocuk dogar ve zamanl gelince kral olur. lslam devrlnde kaplanla ilgili alegonnin bn 1lk oranda devam uiglni goruyo,

ruz. Bireok ortaCagTrirk'lslam kalna$nda kaplann ee$itli niteliklerinden soz

edilmektedir. Bunda konuyla ilgili yalnEca bir bmek vereLimt Kargarh Mabmud rinlu serinde bu konuda Foyle diyo. . Tonga: Bebnr Kaplanciroinden bn hayvandrrfili bldurirr,6 olan budur. Bu ad Tnrkkrde yaganuktadri anlam kaybolmusru. Cok kere k$i adr olarak kullamlrr TongaXan,TongaTigin denir Bunabenze.bdyle.dla. cok kere Enlir. Turklerin brr Fk hakanrAfnsyab\n as Tiirk adrTongaAlpeidnt bebii. gibi kuwedi, rgir bir adam Erken devir Trlrk sanarmdaoldugu gibi lslamiyeiten sonraki Tn.k sanatrnda bzelikle minyatrlrlerdekaplan rasvirlerininsozrl ediien kavramtan akseuirir gekilde yaygrnolamk ele alndrgrm gbniyoruz (Resim33) ]lyr Turk nitolojisinde onemli bir yer turhakla berabei hiqbir zanan karral, ar ya da
I KaggarhMahmud, Di!4nn lt84r-ifftl,r, c. l, s 368.

139

1URXMITOLOJIgNIN ANAHAN*I

bdnin de rimsaliydi. Gunes !e Menh,insimgelerinden biri olan )ddrz grubundan k lc, silahlann mucidi oldugu du milen ve kaplanposru giyen Tilrk kahmrnanr Chih-yo ile ilgiliydi.Chih-yoaymzamanda kaplan posrugiyenbir alp-ilah(savas ilaht otarak kabuledihyordu. Kaplanngnr ve lgitlik simgesi olduguna igarei edenbircoksnar eseriOria ve 1qAsya dakikaznarda e1e gcirilmiFrir. Kazakistan grkarLlan daki Esik kurganDldan eserler,Altaylardakl L Trlektakurgan vb. kurganlardan Grkanlaneserler hem bu konulara hen de bir zalaanlarbu halvann da halwan-ata olarak saygLgordngune yerlerde, omeglnKudrge kurganndan bir eyerkasrnzennde Cesuli cLkanlmLg ya da Bar Tnrkjstrn daki duvar resimlenndegue ve yigitLigikamtlamk icin kaplen avlayan lgitLenn ftsinlerine rastlanmaktadrr. mn (tunga: CeFitliaurirmac ar lX. yurylldanbe.i sozn edilenAlp Er Tunga kaplan) eski savas ilahr Ch'ih-yo ile ilgili oldugunu ve Alp-h Tungahakkindaki du lslamiyetten sonra da devamettigini ve onun Sehnalne de AfrasyabolaFnncelrin rak amldrgn ilen suruyorlar. Kaplanpostu,Budistdevirdede Budizmingucnnn ve dolayElyla hukundarlann kudrei ri[ad' "drlo-du A-la,g.b k"ph- dr b,r tal' .,mgpsDd.. Ote Fndan zil kav.amlann savalmaiFa.et edenhalaan mucadelesahnelennde haywan o1amk. kaplamngaLip lani olumlu unsun karstltk geleceksekilde gostenl' digini goruyoruz. Budist efsanelerde kaplanmotifi bzen fedakarl* erdemini vurgulanmak uzere Pars Bu efsanelenn da cevrildiginibiliyoruz.Ue Prnsle kultamlmEtri. Uygurcaya birisidir. Bunda uq prensbabalahikayesi en cok lasur edilenBudisthikayelerden ayrtlanqo' gezmek giderler. Bir mnddet iein babalanndan nyla rizere bir omana olan bjr pars cuklar,geldikleri bir yerdeyni yavruiamt|ve achkunolmekrizere dngorurler. bin olanMahasattva, kan ve irin dohrkdtu bir wy olarak UCprensten arar haFanln onnne kurbanelmekisterve kendisini bedenini bu ha)vana Fundugu icin parc ou dokurnuz. Durunu anlayan Budis! oldugu Ancak dim-brilun bir kendini oLdnrerek prens,bir bambu pareasryla ritlcl hryryann dntine atar' Buclrst <usa-hr' o: ledak;{g.nr bir digerinde ise 9u olaylaraniaulmakuBudaile ilgiLicok bilinenefsanelerden hukumdar, bir bir kaplanla olur. Bu beraberlik' adrndaki birlikte drr: Brahnadarra
: S lfttParcd, s 160-168. Altunv4ruft1dn Cagatay, 138

\ r r . r o l r s l N ra Nr { TUn(

rL}til

kxrt krdar.nemli olnams|tr S.,n zi nlrnlftda yaprL.n.rxirmralatdr Trult l.r ve eevrelerindeki roplulullxrda go'1rrk riLlenordr.n knlLuniin, birLal.n !. irmg.tophrLuklanndek, .ryr knltr:1 ciliginu lthelinr olustu.dugu :rnlajL xyor Ayl omurl tannsl yi da(]nmo ruhrnun snng.sLdlr Efkci devirl.rdc Iturdun adnnn tabu olnusL gibL rI{ .dLt|n da :ikredilmesi ,vesilio Oni ve 1sAil'. dakibr:r Turk t.f lulLrklannd. hali ),a9ayaIr L.zlir ara.yr de !rr.Lr. Ayr rrin kuuamli! sLnde siz.rLkle l bLr lisorl lla anlamn^ 8r grbj b,,r lu.k roplll lif BeskurtLar nranLyorLerdr. tur.dLl<lerme llrklar rta s.rvdll(hn ayLdan inr Lciyorlardr Cn kaynal<Lraidrlu Lr2erhde ote yanda Yakudarar kafatasr ar)ltrlthr z.yli goqebclenn bayraklannd. adal$ simgsioL.rak x)]lnrnyer .LcLrgL Ayr elbisel.ri tafrxnlar ansnida nLrkbLrlduAyrmr lrluhlelil kELnnatnd.rn alLnxn kemikler de 5aniIl elbjselenuzenne drliliyo.dt. SarnrnrngoEeyaptrgi )olcual't d't bir yardnncLtuh olerak kullannryordu lugLresn.nnda Lrazen Avrnrn all^nank yemlnesiyle kun'etinin ve tesitli ozel|klcrinn lnsrna gecLLSi De inemliyordu Erken devrr Turk sanath.rndx ryr kilLtulle llgill bazr lrsrirl'rd sonra daha lok liab. kuiaertlr, ^ptilLrgrnre kori Lnsinsrl.nnrltrtrdrr lsLamLye(en olarak da Cok kullllmLm') nLn sungesloLarekgorulmustur Ayrce ,strolojik sLmgc nr (Resnnl4)

Ite5nnll

BnJukill le Klcukx}1 hktnl)LldEn

bmegi ve kurbrnLk ha)'rn olesemanisrr.renlerde ar llmanrn goklu:un. crliac.rgr henen her zam.n,r ollrar nn' rak dnem k.zrrnnnr san,:rmndilLrlu da Lremen e bi\ lenn l.ndkilm\tir. C.gu k.re (iok Tririnlr (yenr tespil cdildis r]liyt(lt bLn olarak onen k^zinnnt(r 'e kurbin ohrik dit sayrhr Ulgen'n) siNg.L.r1n.leD ona sunulmikrxdrr. Srnnn aI ya.dLnnylayeralhnr y. d' ftekr durvava gegebrld;ll ich olumun de snngesrornu5rur' Ar -saniin. g.,geqrl.n, olxnagLsagladi$ r(h cogu ker. k^natlLolarak dusurlrl 140

rriRX\rrrot_oJL!t N\D n N[r]t r n nrn Lesprindeg.rnenrr gagecrknMsriqln hr:rrhdrgr du:.nek miiiinr. Sl.roszclvslii te be]'azal yelesindenyaprlm)i celcnllrrn .giclara isildrgr inlanln.krrdrr rnc bI 'lgili ohrak bazr TLlrl<roptduhl.n t.nnl.rm adrnm dun)amn.ksenini dnuenekLe edn ve Demirlia,rl<denenKurup,v,ldr:im ulesankrzLg. bagl.dLkl.r!n inla teikil surusu' orlar. BuDarlar Solhon (Colprn=Cob.nyridrzr,Zuhre) yrldrzul .ril s,vrt ne sahip olduguna!e bu yrLd,zn atlaru koruyucusuoLct{iunemnL}.rlardr Daha oncesozunnettgniz grbL(rL kaynahhn Hun Shanyr'srDun her yrl drgdr gdgeat kLrrbxmvefdigindenbahseLnektevdiBr kufben tlrrenleinde o:elljkle br!a: a! kullaNLrvordui lunku sileh ar daha rok Yer'e sunLrhyor.Lu Proro Turlt ya .L Hun devrin.toldugLrgibjgnge klrrban itleni Cokrirk delrLnd d. surniritu Bu devrrdea! esnasndaak it vuruLxrk kurb.n edihr.Li -Itirk nezarlann.Lada .teki diLny.da oluye hi2nrel crmcl{ Kurgan deniler eski at kadavrahnna .asthDnngtrr Cogu kere yrs isireti ohDak riz$c nzeregbmnLmns .la dikkati e.km\I]r bunlann kuyruklanntn kesilmLsIx da.lugumlirnnL! oLmesL Atn kLrrbancdilmesi gibi hLrnrslarlslinii),elir geldrqr d.urL. Lbn fadlenin se yahatnanesmde de anlaohr Kesilrniragr(hr u?erjrde Ltrbnn ]rrtLar isrL:n .t. .or rr.' neLeg,h 'n In .eL-.'). o . ll . lr.. Ttirk hlktmdarhnn auyl, berrbef gonuldugu ya da aLrn tek barrne g.nnutrnesi iEin nezar taprldrgrn.rdair biLgile.!a..Lrr Tllrklerle ilgilr bireok elsane,destanve hikiFde at, s.hibnin ].krn efkedeiL, ,ater onag,, en degerLi virlrgr sa)tlmrsnr s.rasr.ki fa,vdalarL dols\'Lsvh kuner ve kudrct tinseli de olnLrttur Ar suruleri ise:engLn[glr ilacLesr oh,rL gonilmnil!r Arlann kavimlerin iureyLj elsanelennde !e rcnk srnrgc.rligtrr' !.r. yeL aLctrgur anLamlundLnldlgrnr da goruyorLrz HaLtaba:r devrelerdesara! esnrrndi .rlilinn dort aneyonunretlk singelenne g.r kdrumhndrrrldrgr anlarrlmakLrdLr At TLrfl< kozmolojisinrnqerLrliunsurlenna gofe dc anLenikezanniahtfulrr, orne gin.u . ru ve su.lan !rkan kenxrL arl.n rnliran efsxnelf de bu unsLrrhrlxilgLlldi..r\lfrcx o:cl, tikle beyr: atlaru rzerinde benrklcDn bulunnus, da ugurlu sryLlmakLa ohrp yue bu unsurlarl. ihshrldl. Diger bir tur elsan.li ar isc goli kokenlLat olarrk anrlrr lar. GogencDsrLp ftl.r kaniaL olaret dunnuhnnslrrdLr (Resm J5l Al'n mrrolojik yasnan lirk'BudFl llelrind. d. dey.m erDirrir hn .nemll larkhhk beyaz ahn cnk Tani yerine Budann snlgl5r olii.s ir Lstiid.n ol.llrgl gibi vll snngesi ol.rak dx krlL.nrlan at. ltudizn,rn y.di celh.rnrdcn de brl sryil mLlh. Yon olarak ares!6urun!n rehde glrneyf rtilul erriArdLrinnLrtDu5rLif Br

r4l

r u r ( r r r o r o t r s r i "r r,1!trNrnR n Yine gok urounna bagtr olarrk ozellikle beya2ge Ona !e ]q As)a'.La yigin onennr oklugunu soruvoDz Al ya da kahlcrengi gcyililer rse d,lu cok yer ya da )'eraltr Lnso.lenyli il gilidir. Tnrk niLoLojrsrndcpe5md.n (olume) gorir ko5an arcryr yeralLLna ren gelikleri anlatanelsanelef!ardn Ana.loludaki alageyikelsadesiya dr gqrk d.sten dr bu konuyla baglinh Itd,r GeyigD deniu tannsasr salrldLgr bir Gokriifk elsaneri de r.ardu. Crr ka)niklarLnD akrard,g, bt| .fsan]t gore Gokrnrkle l ar.lann.hn !irisi. gerc bir k[ surelindekr bir magxrada deniz tannlasryLa sev\mek{edir. AI cak hllkunldar bu krznr ashndabrf ak geyik olduguDubrlnl}'!)rdu Bir snrek in .r nasLnda sLkLstrrrLan haftanlar arasrnda bulunan brr ek gcrrgi, ;rskrrlrrd.n b!i old! rnDcegerqrk duruD meydaDa qtkar Zira mrganye giden hiikurndar se\iLgr kLzrIe rinde bulan.Frca onnn ishnda geyik bicj ine gr.Dir bi. ilah. .ldrgrLlu .rlif GokrurL devrLnde allanar.k kurban edilen geyrk ayD :rn[mir hrl<Lr.rdr.lilJ. jlgiliydi Bu h.nLlyia iLgili olarxk ErneL Esnr,Kllrigin FzLrurn doglr ),u,un.l.Li l!r" gan dangismda gorulen drg keqisinu mnlneDelen srgun (ge],ik) Lrldngunu belfr, nektedir. O aynr :xmanda By l<urrunn da sjngesi).Ci Geyrk Budisr m{olojjde daha qok Euda ile iLgLli bir hrryindrr, BudLsr nusalar da (Jalakalar) BLrda nrn lalaan bi(imine girnni otimti ),rsadrgt hiy de!r.leritte ttgili olarak ve fed.karhk konusunr L9ei.reonek Ljzerc yrr.LrnLirrr tsu hatlan, halaan mucadelesahneterjnde unmru icl:risin.tecte aLrnmLsnr, lrr yani yeniilrken gbsrerilDith.. Boyl.ce litr! m lLhlrn.len ollrusLr: nrt.likre ota. lara Liarerediln.kredir (Resinr16) GeyigLn birrok anlam,nrnsrmgeselolamk 14LLstunMn Trrktcrde drvan erriqinj goruyon'z OnLLn bu bnenmin ozellikl. cesiLl nrik tlrt, jigih nenkrlreterdeol plan. eLkttginL gor yonu, om.gin BLrEiurn manevi sahipldrndeu sa,nhn GrrLkti Babann gelik bi!r.rrne girdig, anlahlnrakradtr lunun gLtrj, b.zue),htfNi bnetr
Rs'., -16 ^rlan !91k nirfulcl.n.L g.s|rr duvxr rlnr A:db.].a] seti r l. nhr sln) I

r43

rL:i( Mr rr1i,1]L!rN r\ ,\N^|,i ftlRl

husrsla) U]'gurlir rcD de ge' A r l a l L g i l ip e k e o l i n ' r o l . j i k motif lslimiyeuen sonra d. d., ln.r .trnErir Nluhan'rmedlnve dahasonn i\lL n,n atLDm le!a, oltrr]k !urgul.rndrgLnL eoruyo rLrz OLe yandail l"ldamned j mir.c esnasnda gasrerennno veturl.rd. Burek, l<unr'da ras vir c.lil'ren.sDr
,r, LP r on,l]Fs

ragm!'n g.lr
r.nr| I .

negeLrygu ol.rak krdrn I'lzhL

R.tnn l5 /lt!ri{ i L,rhlrlu en! !\ 1612 .r,t!lir i .I :. r !:

al $klLnde ta$ ir edilmiitir AtLn .yrLca Lslamryetonce snde ve son.asLn.Li bir rnLrolo

jLk nrcrLIolan re Bao sirnaove njlolojilennde t.kb.mxz olarah amlan Ora AsF re Cind. Ch ihn (KLln) .dryh,vet :tlan nrlolojrli hl)\anla rli.kisi oldugt da inh5Llnaktadrr Covdrsr ba:en iL brlinrnde .rlnrndr u,M bir bolnuzla taslir .diLni'i olarak goru tir ,{ncik lurk !e Cn mrroLojGrllde bu ,vlrrnli rhha cok ge}ikle rLgLlL lur t) her iki Loplulukdadr rzLrnbnurlirligrnr. nltluhLk, rlah, dogruluk, sdhrer, !e i Lrnunur. i y L r kF n e n i n d e v a n r L L g r n r n r ) i h r b e r i n s n n g e so Geyik bLrL T|rk rnit..l.iisinn, kokleri ne:olLtLk devre kadrt nlen en eskLsinLgelcrinden dir. Gok ve trr unsu.larurabaU[ o].mk drger irircok hay'anla ortak ozelljkler g.s ha)rin-ar. yr di Iuhlar.lan birtrli. lL' Siman torenLeindr sLrritnreburunLrlei) ya da divuhL uzerindetensih ohrah ya da ona art brr Pa' nedenlL: srman elbrsesr qa)l. sbnilebLhrlrr XLrnrx.l.lLrgugibr .l.snLlile cok erken delrrl.rde toten sa)rlnrs olin geaigLr bu ozclligl. Pr:rnli kurexnlirfthn birinden crkanlnni rrlann ba5lrrrndr geyrlt m.sl(lirLnD buhntrsuddan .1. enlesnDrkta.hr Bu. ayDrz.r,rnda aon dahasonra g. yigh yennr eldrglr. i5.ret edi)or s.nrakr deirlerde rtrhlarD,xsahp olnik rNr ..Lrn bu eslq niteligind.n lilnakL.nmrg oln lLd'r crvh ce)rkl.nn leben ediLrnesi 142

TTJRK TIIN) OIIlININANATLATL\RI

geyil(tir. geyikbolnuAynca nazara kar91 zu kullamln$rrrve bu sevimlihai'van YorukLer arasrnda simgebolluk ve berekerin

Bahk Vrbilskiy'in derledigiAltay yaradrl4des tarnnda dnemlibir yeri olan bahk (bkz.s. g.,k gurultnsir I00). Turk kozmolojisinde unswunun bayvan bicimli timsalidir gol ve nehir kryrlannda Ozellikle yasayar Turk topluluklannda breket, refah ve bol luk timsali olarakgonilmu5tur.Evlilikle de mudulukve uremenin simgesidir. Bahk,eski Hint mi(olojisininetkisiyle Budisrmirolojide de yer ahtordu; bazr ilahlarbahgn uzerinde tasviredihyordu. Bahkla ilgili gerilli tasawurlarlslamiyeuensonrada gecrliolmuttu.; dmegin
bah$n dnnyanrnyarat Fmrn ya da dunyanrn simgesi ya da simgeierindenbiri oi duguna dair cok grizelbir bmek FendeddinAttar\n Mantlu'fTdtr isin1li eserinde yer alnaktadLr.Kitabrn baslangrcrnda sdyle denLyor: kiGe de yok Kimvnin isi gucuyok a@ herksde bn iste . 4sE grrcsuz sulanyla Dagr, bnceyeryuztrnem,hyaptl dr 5on6yc.inyunnu denrz rkad, Yeryuz!oku2rin osrtneyelles! Okuzbah8h,billk da havannilLstiinde Itavane ustrrndel An ak bir hiq nsttnde. ibarer... Suh.ld. hd !.y hicten ancak bir hic. Bu ktrhtrmal.rbu didDmeler bahgn taslir edildigi ilginc konulardan bin de Yu' Trrk ve islan sanaunda yutuluqu ve sonra kunulusuyla ilgiLtoluP Kuranda (safnus'un bir bahk raratLndan far Suresir39'r48) anlaulankrsadan kaynaklanrnaktadr(Resim37).

R6im 17 YunusunCebr.ilrn lrdhryia balrpnkammdan crk6r.

14-+

TtqrK MTTOLOJ|SINDE S WANI-AR

lnek) poga(Oknz,
genellikleyer unsuru irinde degerlendirilnekleberaberbazranlamlanyiagok, de iligkilendirilmittir.Dahaoncebazrkavimlrb rurediklerine inandrklanbir oldugundan soz etmittik. Eski Turklerde dzellikle boga ya da okuz alpt* bayvan ya da timsaliydi. Erken devir Turklerinde savap Sngunu i)ahrsaylrnrq Chrh-yo'nun ; kaplan, lder ve yabani bogar andrranbir maskolank da kullan ryordu. : Bogave onun ).uksekcografi bolgelrdeyalayan iiyhi cinsi olan koilrz, kuwet kudret limsali oldugundana)'n1zamanda hrikrimdarya da hukumdarl* simgesi da ongunusayrlm4nr. Tonlukuk yazumdahrtkrimdann yagL semiz bir bogayla bu konurr desteklemektdir. Oreyandanyak okuzu kulrugu ya da kulrugu eSemenlik singesi olan ruglardada kutlan ryordu. Ozetlikle bu rip goge (8okboga) boga mensup olamkdusdnuluyordu Arcak cogu kere yer unsuruna dahil edilmi$tir Nnekim yere kurban otarak ve koc cinsi harvanlar gomolerek sunuluyodu.Bazen yeralu ilahr Erlik bjr sfiuda (Hint mitolojisindeki rannYamahn lasvirine qosbenzer sekitde) lmistir. kla bogaaym zamandaErlik'e kurban olaEk sunutur. Budisi kozmolojide boga d,ln ydn ile ilgili olarak ydnterdnbirinin h"wan br rimsaliydi.Ot )ande Budahrnsesibaz)mermlerde boBanmkigibi gr:r ota, kabulediliyorve onun sesine benrerihyordu. En eski Hint mirolojisinde knnlarla ilgili bir singe (veyabereketle ilgili) otdolayEryla boga ya da okuzelaprldLgrmsoniyoruz. Hindjsran'dabu halvan de kuEal sJplmakradrr Benzer sekildeomegrnGerdrzinin Zelnuladl seiindeKrrgulardanbaz anmn okuzetaprgrndanbahsedilmkredir. Eski lran mitolojisinde de boga ya da oku iyi ve korn yonlere sahiprir. Ald, ilk insan v agadnyamnda bir de okuzvardr. t?raRtgt Ancakbu rann ya da berekedn {dogma ve ureme, srmge'o a- bu bogryrotdurrirken de 1,. edilmistir.Ne!.ruzbayramrnda (gunet) da lasvir editenaslan ve bogamn baharmgelj-ini simgelemektedjr. lslamdanson.aki Trjrk minyarrirleiinde (6zellikle sinamemrnyatrirlerinde)karslml"z qrkacak olan, Zerdusti rahipler cinlere k r$r kul2n an ve savatmsimSesi kabul edilen ropuz Gurz) rann Hint nitolojisinineikisryle drtnyayr ta$Ldt$ varsaflanhawanlararasnda okuz vardr.Benzer Nizmi'nin Hrs/ev Sekilde !e Sirinadheserinin bir yenndekonuvLa
olarak "asker dagn eregineroplanhca kalabal*tan yerin aihndaki oknz inte,

t45

lljR( ir|Jor ojlstNDEH YV NTnR

bu hususla.a iFret ermektedir edilmesi oldugugibi devenin Bu,digerha'"ranlarda ilgiLibir singe oLnasrn3 de hukumdarhkla sebep otmusrur lslanjyetren sonraki mjnFturlerdedevecogukerealegorikolarakkullamlmrs!. Dtnne'deki bir hikaye nr. Kelile bu konuylailgilidir. BLr hikayede dunyanimerlekaprltp, ahireti feda eden bir insan rasvir ediLmekredjr. rine Bu konunyer aldrgr bir Lpgrnbir deveden kaqan adanm kurtulnak icin kendisinibir ku)uya minyaturde, edilmistir Bu resindedeye. adanrnrurundugu sarkimar tasvir dah kemnenfare yrLan, ku)rudaki ejderve kulanun kendisi dunyevi 1er, zevkleri ve olumriremsiter Sonunda adam nefsine yenilm.kte ve kuyuya mektedir. diismektedir Fil filin yer alnasrve sanaftaki Trlrk mitolojisinde rasvirlerjBudjzmle olan itiiklLer gLismitrir. sonucunda Filie Llgilrcesirljmilolojik hususlar, Hindistanda BudEmden oncekjdevjrterin mitolojisinde de karsmza srknakiadrr. Bircokilahrnbinegrdir BazL iiahlarfit su, retinegirerler.Tanrl ya da onemlikiFileri regryan fil rasvrrLeli Turk devrineaji freskolarda qrkmaktadLr da karqrmza Beyaz fil Buda'nm onenli simgelerinden biriydi. jatak hikayelerinden birinde Buda'Dn girdigibicinlerden olanbeyaz ve aLndisti filin bykrlsunu okuyomz Uyyaz mq bu hikayeye gore, Buda aLrdishbeyaz Surca bir k rsalfil olarakHinala yaFanakhdLr. Yinelil sLrrerindeki )qlannyamacrnda ikl kansLndan bjrinec'qekver mqn unutur.Unurulan e9,clsekyerilen digerjni krskamrve til bjcinindeki Bu da'dan inrikamalmayr tasailar Bu til'kadn oldukren , sonra yeniden dogusunda Benares kntjcesiotaratr dunyaya duaeder.Sonunda Sehek icin llahlanna isregj grcektesjr ve Brahmada a ite evle
nii.

lntikamalmaklcin kocasna, ruyasrnda ahLdi$libir fit gordugunn ve onun d$ lerinilstedigini s.yler.Ancakhjcbir avcrbu tilin yerini bitemeyince, kraliseruya snda gorduglinu rddiaederek, til surerindeki Budanrn yasachAr yeri rarit e.ier ve
onu oldilmesi ilin avcryazehirl bir ok verir. Avcr yota cLkarve denitenyere uta-

$r. Fili vurduguzaman, kutsallil hicbir nefrrhissi dulnaksrzrnavcrya yardrm eder. Buarada ilahlarh&umdan 1n.tra, fite,neden bu acrya kattandrgrnr 1e sonrakj
doguiunda lndra olnak mr istedigimsorar.sonucra iiljn amacryalnLzca ryi br or,

t47

TURIiIIITO! OILSINLN ANA}TATLARI

di..

'

ifadesiyer almakradrr.

Dede KorhLL! hikayeLerinde de bogaguq, ku\aei ve yigiilik simgesidir. Bu hika(Bogac yelerde Han) ya da S.hndmr'deki baz, h,l{a)'elerin kahramanlanmnbLraDlan, ifade ermek uzereboAayraLiettLklennigornyoruz bogann yenildigi goruLn.ktediri bu DedenLe yr Hapan mncadelesalinelerLnde unsuru icerisindedir.Oniki hay\anh Tirrk takviminrn de yrl simgelerindenbirisLdir (bkz. Resjn 8) Deve Digr birrok lialaan gibi deve de Tnrk mrlolojisinde ,lp simgesi ya da blr onguDkahramanlir tarrfLndantoz olarak kabul du. Ozelhkle bugra denilen erkek deveLer re AkbesLmeserlenn ediliyordu. Csitli tasvirlerd,ornegin SulegpelrogLinerinde de delenin toz oLank tasvir edildigini S.ruIoruz. Alta)-hkamlar lal'fLndan, sav:s ilahr Tespit edilmig baa Fananisl lasa\aurLarda KLzagan Tengeie,krmE yularh erkek deve srrondabir ilah olarak cagrnhr da Hsiung Dahabncekrsrnenbelirttiginl, gibi Cin yrlhklanndan Hor-han'shu nulann gogeibadet ernek uzereloplancl*L.n srrada,at ve deve yarLllarrntn duzenanacryla yaprlmryor Lerdigide s.ylenmektedir.' Herhaldebu yarrg yalnE eAlence grkanhyordu Nitektm Eb.rdu Bu yanstan belki d gelecekhakkrnda sonuclar yaprlanokuz, ai ve de! gureileri, gelecekhxl<kLnda harda gbre,Kueada yni yrLda ha)nan d.yamyordu 5oz konusu yanllar cok erken qaglarda hukum venne amacLna (emast !e havlan mumaskeleritakrLankyaprliyordu. Eski ha}\an bicnnine girne cadelelei konusuyla ilgili olan bu husus oki devenn y.rLsmastva da girresnesi)' .lm'kia.l'r .Legorrsj boyleceiki rakip tarafrnmucadelesinin Dede KorkLlt hikalelerinde BayrndurHan guclu bLr bogavr bugra (erkk deve) Lle gureilirir. Bu guretlerde bogrntn yamnda devenn de kudrct kalramryLa tlgrsL o.l,gr rn.:l.or Dcoe o rr I d oqe JhJm r.' l'Ls"r 8or'r' iqin yendigi bir ha)Yandrr. ore yarldanlslandan once oldugu gibi lslamivettensona da devenin to: oLna deve uNan ongunu 'or vastLmn devam elttiginr gomyoruz; omegin KarahanLtlrrda rro r-l' d L' l lev,d, I rvI on'l' -.', O nrr'

Sevsevil, s 111 cev Sabn utr?! vasnrn. !_r2cmi. of The Hsjung Tcrntory nu P.in.eHsiufuwang and HisMdal SnruOn The K Shirarori. V, lvlRDTB, c. s 26 woFhrP. esld Helven

t46

nrnk MnolojrsrNrN ^NArr\rL{Rl

grkr. nek olmakolduguicin dirleriyniden Budabr fi1terbiycisine benzetiliri insanLann terbiyesiyle uglasrr.buda,rstrra, yalnu bir fil olarak lisbir seyden korkmayan kabulediljr ba kailanabilen, hatta Tuikler gibi dahasonralslaniyeii FiLBudizmi benimsemig ropluluklarda, deMebe ve ihti'amtn,gucunve kuvropluluklarda bile huknmdarhgrn kabuleden de iLgisi taht singeciligiyle lardrr olnusrur.Bu nedenle 'erin, yigitliginsimgesi (muhtemelen fi1eibedetedildiginden hikayelerinde fil bayranrnd:rn, EskjJaraka rinnsr Ganega ile ilgilL oiatrl ba9h, hiknetin ve sagduyunun Hint mirolojisindeki vs bahsedihr. bir filin ucabildiginden rak),bazen fil gogukere8ur, kur' ninyainrlerinde ve bu krtaplann Turk-lslanesedennde nze.eele allnvurgulamak ve yigLilikgibi kawamlan vei, hukundarl*, hakimiyet

Horoz ve Tayuk eserier arasrnda, kurganlanndan ait Pazrnk crlQnLan ?roto-lurk ya da Hun devrine yer alm\ bir ieo).rlmui ya d, elbLselerde ya da lahitler uzenne kesilmi5 denden kolri ruhlan kovan ko fignrleriburrk olasrbkla kilde karsrmEa crkanhoroz-tavuk ruFcu bir simgeydi Ozelliklehorozgununagan5nrhabervenesrvle bu anLamt ailesinin ve gnmustavukrshrihukiimdar Genl olarakalnn tavukTurklerd Hanm5soLmayan soylukisilerinrimraliydi Ebul'GaziBahadrr krind.r ailesinden bahsedilivor: ilSil' olarakbir rorenden bu konuyla cersi T,airime'sinde ah ak dikrndisaglarafta alth eviri(otagtnr) oguztlan\nvaplrrdrgr '' ondan sonra alnnuvuk turru tarafra basrna Ve)inesaE alutk c!d,rkurdurdu sollarafta cadtrve rutltnrl'n ktrk ravuk ve el t.raftab,9naSumlLi bn agac diktirdi. nlan ktrkkulac ilc alunttr!' oAull.n maivdkn ile Bozok vesonra hinrnemri kulac bs lgac.likftdr. nun knnr atttlar' Tanklan arlawrup !avu8! gu,Ucok maiyerlen ile8untrs ogullan
lerecok nimetlerverdi. .7 YJ nru bumd, o-u, len rnak yr'nr e(kr lurk'"'lFh rdldS' hen rrvul 'r*rni

hem de bu cinsin erkegini.yani horo?u ilade etnektedir' Eski lran mitolotisinde \tgrn habercisive bekcisi kutsal bir
ldihi. qev A.1ti1.s.l6iV.Ios. tndjar ^tflholog s 129 \\. Ruben.Buddhizhr '1]Muhanem ErAn r Fbulgtzi B.h.dtr Han, S(dt-' T.'?[tne ftrl .ntr soy KlirirSr'ha?

t48

TUR( [fl roLoJl\tNDEHAWANT-1R

Bu anlambttnn onanin ssftnamesinde de gunesin simgesiydi Firdevsi dogugunun iqin de soz konusuydu. Triiklerdeozelliklebeyiz horoz qagTrirklslam dunyasr dnemliYdi. gorTnrk kozmolojisinde bans unsurunun M)aan bi EmelEsin'inbeliru'gine Turk takvimininy)l qimli timsali horozve tavtlklu Ayncarawk oniki ha)'vanh biriydi. simgelerinden savagcLhk, durusrlhk, nezaket, del ermegibi vaslnan, Horozuncesarer, Seytan\ gibi algrlanmasrna yol ,cmLrir Sahiholmayan simgesi bir onunbu kavramlann zumrut\ inciyldonarrlmrF Atlahrnarsrn,hrna, kanatlan horozbieimli hadiste, gece ve horozun bittigi vakir, diger horozlannotmesiiein bir rnelekkoydugu bu ,lanailanmacug anlaolmaktadr. Miracname'de bu konuyla ilgili minyaturlere nst gerqekle pek ilgisininolmadrgr anlasrlan rLYayerlerde horozun Oteyandan )Eja, giremeyecegi. Peygamberin bir beyaz horozudosteditrdig,canl dgr eveSeytan\n vakulerinl bir beyaz horozbulundugu, namaz bildirdigi icin, bir yere deve evinde giderken horozuyaNnda bjr beyaz anlanlrnaktadrr. s0trirdugu v6llirah minyarurleriode Horoz'un bu tur anlamlanu uygunolarakvar,?d de gGenldigi, A. Daneshvari'nin bir calqmasrnda alrklanm$rrr.d IGplumbaga Trlrk mrlolojisi ve sananndaki kaplumbaga simgec'tig' eskiCin ve Ilinr rasawuilanyla olan ilitkiler sonucund? gelirrnistir Kaplumbagamn kubbeeekliniandrran yer (yin) srrir gok (yang) ve alr krsmrysa unsuruna igaret ermekteydi. Boylece kaplumbaga bir su uzennde bulunan ),ery1izuy le onun rizerindeki g6gulemsiledenbir simge olank karglmlza crkmrkradrr T[rklerdeve Cinlilerde ortakolanbu kozmolojik rrs.nma gore, kut[r bir bryvanolankaplumbaga astrolojik btr singedir Onun dort ayagmnbirbirini izleyisi, don mevsiminahenklibir birinde birbirini takip ecliiinebenzeriLir. Kabugunun r[zenndeki kuzeygdk yanmkuresindeki desen, bir yrldrzgrubuna isareteder.Sol saggdzuyse i'1 remsiledr.Bmu kibuklu hryvanlann 80zuSune$i, reisi sayrlan t<aplumbaga, kin hareketsiz kald,g,ve yazrnkabugunu degisriripk.bugundmdr lan qrkh$ icin uun bir bmre sahipolmu9,bundan dolay uun om riulugunve sabnnsjmgesi sayrlm{rrr. Uzun bmurlii olLrsu ve sabnndan dolayrguclrrbir bay3 A. DanabEn.^nttul S],rl,I,fl ', watd d 6ulsion, s. 56-67

),49

TUR( I\1ITOL OIIslNDE IIAWANI,AR

Budis!devirdele''Lrn ve kecinin buen anlasrLryor Bezeklikteilgili oLdugu ilahlarla binnde yer alan ki Uygur taprnaklanndan lucur h:'le' ilah tasvinnin bir bir freskodaki, yer almasr bu acr sindebir kuzu fiSnrunun dan ilgi cekrcidir' huzur sonrasuk[rnet, Kolun lslamiylten zamanda bolluk Aynr simgesidir. ve bansLn Ko! iseg!lL(, de sayrlnnttr' iiareti ve bereket ku!ryeive yigitligin bir srmgesi hakimiyet, olarak gomlmirttirr lslam Gsa$urlanndi ozelikleIsnailin kurbanolarakAllaha adakurban!e oldm {imsali ol n$ baglamrnda mu9!ur. Denidnin aktardt$ bir rivaycle kog sureturde Ademebir beyaz goreAzraiL, gbre R$m 18 lbmhnnh ljr li kurban bir hadise geLnirtiYineonun aktardrgr edecegL ihda md.din S.kynzunden cehennecehennentikler cennele, cenrctlikler (6o!i lJ ,r)1r bir kocgeuritr. orolum bir kor surerinde me girdigrzaman taya geririlecektir.!Minyalurlerde ko(un i kurbanetnesiyleilgili olarak ler aldrgt sahnelerya1 dzeliklelbrahuninIsmai] (Resim qrkmaLradrr 38). $n olarakkargrmEa Yrtrcr Olmayan Kuglar lslamiyeiren 6ncekidevrelerde bazrTrtrk topluluklankuglanongunsa)lntlxrdrr (usun ruhunsimgesi anlas oldugu, Orhunya,nl.nnd.ki olumleilgili ifadelerden nakmdLr. Aynr zmandr cennerjn Turkcede ucmak sozcugu olumu nna ediyordu. iladesiolan ku5lann,samanlar !e yardrn ilnan ya hratlndanmrelinebnninulen da koruyucuruh olarak edinilenhal"r'anlardan ohl sayrldrg anlalrlNakladrr. mark a gorekaz,karga,baykus, girdigi hal2nlar kugu s.nlanrnen cok su.etine dandrrW Radloffta esnNrnda, kurbanr0reni Sib,rJa'dan $imli eserinde"'k.zLn 9arrlamn goge yukselmek olclugunu belirtmektedir icin uzennebindigi haylanlardan Anlanldrgrna gore, brr ncsnekullantlr bu is icrnkazabenzeyen ici ot doldurulmur

I t0

s 22s'211. K. Demiri, ljdfdru !r ldlvd)r,haz s CaBlayan, 24r'242 w Rndl.'ff,sil,ryo?dn s4raer's

r5l

TURK r\NTOLOJ15ININ AN^HAN,(RI

vansayrlmrg ve aynrzamanda refahrn, bar$m ve nultLrLugun bir iiareti olarakgo Kaplumbagr Gokrurkdonninde hine.lan snngecitigryle itgiliydi. NirekimKLrlrigin,BilgeKagan mezar kulliFlerindeoldugugibi hanedandan olankisilennFzu Lnnda krplumbaga kaide bulunmaktadrf genellikle Aynca repeleri seklnde ejder tah bicimindeolanbu yazrrlar rp[amanda elre,/dnDya ya da delletin senasrm uun omiirluluAunu smgeliyor olmil,dtr Ore yandanruhu koruna rslerL de gorebilir. Ancakbu ha)yanyef unsuruyla ihskjli olmasrdohyrsryla $anssrzLtk, sL knu, zorlukgibi hususlan da iladeermiglir. KrpLunbaga, lsianlyetren sonra da ozellikle Kelile rz Dinnehikiyelefive minyadrLen.de alegonkkullanrmryla kir$rmrz:CrkmEur Ko''un, KoCve Keei KoFn ve ozelliklebeyaz koc eski Turklrde Gok Tanrfyasunulan kurbaDlar ara gbre,Tabgaelar smdaydrClll kaynaklannm aktardLgrna Gok Tannaynriolarak anF lan torende ak buza$,kocve ,t kurbandiyorlardr. Benzer gtrnumuz sekilde sama nist topluluklanndan Bettirler, gok icin duzenledikleri rorenlerde koyun ya beyaz da oglakkurbanediyorlardr. Bunedenle gok unsuruna arfedilen ko, burunozellikler (byaz ve Ancakkoyxn ve keci olma)an )run,koc kecilericin d soz konusuydu. renkte) zamin,anan yer tannsLmn hayvan, da salldrgtndan natem torenozellikle lenndeyerede kurbanediliyordu.Bu halvanlar alalannruhlan irin ya d. Sama nizmdek.tu rLrhlrtdan korunmak koyun onikt irin de kurbanedjliyordlr AyrLca halaaniiTurk t.kviminin 'a1simgelerinden biriydj kolun ve Zrt kavramlann mucadelesini gosteren haFan mtcadele sahnelennde dagkecileri malupolan,yani olumsuz unsurol.rak yr almltnr. Koc ise daha eok gokleilgili saFldrgrndan ongunolarakkullan mq, gue !e kuwer ya da alphk simgesi olmustur kor ya da dagkecisleekli bazen hanedan ,rmasl olarik da kuUanrLOleyandan m\!rr Bunuen giizeL, Knltigin yazrunrn dolu yuzundeki dag kecisi $ekLindeki ilade d]li' srgunsozcuguyle amblen ifadeetmektedirEski Turklerdedagkesrsi yordu B sorcukaynrzmandageyikleilgilidir Dig kerlleri geyrkleoldugugibi Alnca Taoizmdeki kutlu dagefsanesrnde bu hat anlar s! av knhnylebagl.nlrldrr. ohmsuzolduklanicin olnnsnzlnksimgesrydr. yryerek gun otunddn

150

ruK NtlOLOIlslNIN aNN |AnrRl

bu kazrnuzerine orururve kollanyLa goge yapar Saman ucuyomusgibr harekrler Kazlailgili man,umeler soyler ve kazrnsesini raklireder.Bu husus kendieamanrn, sineyardrmcl olanku9lanndilini bildigineiiaret eder.Bunuifadetmekuzere |amanelbisesinde kur bicnnirakllredilir ve uzennde kussekrllen bulunur. KazmorifiRadlofun derledigAltayyaradrhg desranrnda da yer ahr.Burada ya rad ri esnasrnda, ve yaraflcr karakazinsan lannf singelenekredir: Ewd.eanoksuvard'i yer, g6k. ayvegunei yoktu Tlnn (Kuday) ilebir 'kL5i krdr. Bunlai kih kr srklnegirip su[2erinde ucu)orlardl. .i] gekild Benzer Verbuskiy'in derledigi Allay yaradrl\ desramnda da tann ULgen kus biCimindedir bir YakutyaradLls efsanesin " OtetandanTretyrl(ohn derledigi de, suyunaltndan Lopragr c&armakuzerekrrmzr boyunlubal*crl ile bir yaban gorevlendirilrr.'' ordegi Kugu\ kazlar ozellikleTurk-Mogol topluluklannda, ikincil derecede de baskl yer allrlar. ozerlebr gotopluluklarda sozkonusu olanKugu.4(az colu masahnda gelenerkek genc,kad,nlarrn gorur. lun lrcnanna erplakolaraksuya girdikLerini kugu ya pen Bunlardmbirinin lbiselerini da biqinjndegider' ealar Diger krzlar !" erkektarahndan yakalanrr. \ kenelbisesi alnan kE grdemez Adamhzla evlenir ondrn bir oglu olur. Ancakdaha sonrakl; sat genckrzlrk,yani kuBu elbiselerini gider.'buLarak kaqrp ve yap an kazllarsonucunda Ofla ve 1qAsyadaCeiitli kur.nlardxn crkanLan !e her biri birer enat eseriolane5yalar u:enndekikaz,ordek,kugu gibi tasvrrler bu ha)aanlan gosreren abrap yontular,at kosumtakrmlanna ait fignrler bu anlat rLklanmLza ve bask,bircoksi.ngesel anlama isaretedebilir NitekimJ. Stryzgo\'s kiye gore St. Perersburg Hernihge Muzesinde buLunan, ba+ kus, govdesibaltl suyaradtL\destanlannda t]1svirler, muhlemelen Fklinde olanbi. figur ve benzen yun dibinden ropngr almakiqin dalaninsan,haFan ya da Erlik Htn\ temsrlec ve Cinde cok eskrcagBilindigigibi kngu ve kazgibi baz,kuFla.Orta Asyr'da yigiLligin, omegin brldLrcu sulun guzellikve ly' lardanberi kuGalsayliryordur

54nln'zn.s. 14. " A han.Idnirrev. Sugin ri B Ogtl, i'urhM,rololii,, c. l, s.432-4ll 'r D Ogd,d.8.. c.l.s '149 )l p Roux. r.Iaogolidnn Bl, Di , s. 165 Tnftk,r J r5 !Dz8owsli. d8.'', s l4-21 J.

t52

ruRK r\rlrolojtstNor H \.,rAMnN

saksagan iyi habenn, ruma olirmsuzliigun ve uzunhayaon, alnn ya da kLr5ansm, gunerin, karakarga mrzrkarga ordek(Budistdevirde) ve kbrniugun, mutSeyran\n ve refahm, gurellik, lalus luluk itibarve rerefin, gnvercin uzunhaya[n, kz erkeksimgesi ligin, evliliginv basannrn olmugrur.'6 Kazve kugu gibi kurlar Tnrkterde ayncaklrt ve beylik rimsali olnurrur. Agackakan da yardrmcrbir 'lah olan Suyruhunun simgesi ve tannmn elcLsl sayrhyordu. lamn 568 yrLndalstemiKaAana elci olarakgiden Bizansh Zamarkhos, hukumdann rarrdrgndan tahnmkvus figurlennin bahseuigDe gore, hvus kusu rahtsimgecili, giyl ilgili olmahdrr. Sozilniieuigimizya da etmedigimiz bircokkuglaiLgili gesrilihususlar kahm iunlar i(in de gecerlidir. Manas Destanfnda dusmanrn saldrrLsrnL gorenSemeiey,in niianlErAy Co.ek,kahraman Semerey . haber verebilnekicin, kugu kwu suretine girip havalanLr ve Talas a dogru ucar.Oe,"ndan Ak.y m:sallanndan Aymersen Alon Kuspnan masalnda, aiun kugu seklindekj itahlar,koruyucuunsur olarak, gocugu inasaldaki Solban Mergenden qahsrr. kurtamaya Masahn devannnda bu qo cuk Aymergen olur.r? Oteyandan Allrn Kolyazrundan rumann zenginlik, seNer,retahsimgesioldu gu, IrftBitrg de sukuk ku9uv kugunun olumlusingeler olarak dnrnnnldugu gorul Kargarh Mahmud un unlu esen Diwnit Lagarit,Tnrh te kuglargenelola.ak,beylik, kut ve talih simgesiolarakamhr Onagore Kerkes kuru gibi bazrkustir da ugursuz olup olnmeiFrer ederler.'3 BundanbaskaKllrddgu Bjlig,Dedel<'rrhu. Gnlistan,Mahzen i Esra,, Hrsrev \e Si nn, y,zlile eeDinne,Manahbu'l-AriJin, Mesneri, Halatut-Hayvan, Teba-yHaralt'n, Saltuknane,Enta'l-A:iftln gibi eegiili eserlerde kaz,drdek,turna,krl-kuyruk,kek, Uk. bulbul, kugu, lavus,guvercin, sksagan,qalkarakufu, papagan, kar8a,huthur. suhn gibi cesirlikuglaidan bahsedilir. Bunlarcogu kere ,legori olusrurmak igin kullanrhdar.

C.A S.Wlli:m, Enc).loFdi!oJAin y Sy,nL\)tkm dnd Aa Mdt,v.j,s. too. to2. l4t, 215, 260,3I8,319,322 r7 S .C a g a t a"y T , u r kF l a l k E d e b i y a n nK du ag u Ku9!, 1.Nr\rKt97t,s.ji5-tl6. '" Ka{8arh Mahdud,Dild"ii |rgdt l-Trrft, c.t, s 3a, tO4, 164,228, ljl ll2. t37i c II. s \77.

'u

r53

TURXMITOLOJISINDE HAWANLAR

lslamiyellensonra kopegin ava verilen onem ve avrn soyiular arasnda rlibar go rcn bir spor olmsr nedeniylednemi dahada a tr. Ancak avo halwan oLarakcesitli cins kopeklerin onem hzanmanyla birlikte onunla ilglli olumsuz anlamtar da devam elmiFtir.Av kopegi dostluk ve sadakatintimsalidir, o a''nca sabnn ve tevekkulin de bir amblemi olmugtur.

Maymun yaygn olarak karsrmEaqkmazlar. Bu halvan dzellikle Malmunl& Turk sanannda gorulur.Turklerozellikle BudistolduklanddnendeonunlailgiHinr mitoLojisinde eikiienmislerdir. Maymunlar Hindistan'da ineklergibi bu' Ii Ceritlitasawurlardan goren de saygl haivanlardandrr. gon
Hint mitolojisindedzellikleJalakalanntemehsay an Pancharantra hik,yelennde aldar. En onemli Hint eserlerinden sayLlan R nayana DestanindaRama,may-

yardmr sayesinde hukumdan Hanumanm kacLnlan kansr Sita''ageri alabir ilahtr. W. Ruben'egore,maymun bilmisiir. Bu nedenleHanumana),fl zamanda bir aittciiikilahr olm:hdr
, Budist mitolojide ma)arun Budanln Buda olnadan bnce burundrigri ki9ilikliden biridir. Belinildigine gdre maymun kral olarak dogan Buda, halkryla bemln bir

nzerinde yrramr\tadrr. Avlamrl'en bu rgacrnd brnpgelenkral Brrhnudru,i. sallanaya ballar. HalkrD kunarmak isryen Budacok uzaklansLenrve bir egacr bambuagadylageri donerekonlan kurtanr. Ancak bu ii srrasrndaqok yorgun du ve oiur. Brahmadatta bu durrlmu gdninceyapoklanndanpisnanLk duyarve Bu'ya iman eder.r' Malnunlar beyi konulu hikayededldrikten sonra jnsanlarayarldm emek icin nalmun olarakdogmak isieyen bir beyin hikayesi anlafihr. Ancak
nefslen feraga! etmek lqin gosrerdigi fedaka.l*lar kar!6mda rannlar mnkafar olank onu oldnrnr ve Doraptan ba$ka bt iey vemeyen hayauan kurtanrlar 'o Ote yandan lslamiyei|en dnce ve sonra mal'lnun oniki hal'anh Trirk takviminin )rl simgelerinden biii olmusrur.

, lslamiyetten sonn malmunun coguanlarnlan onadan kalkmrgor. Eski milolojiL izlere nadiren nsrlaruri omegin astanya da kaptanoyunu gibi Dogu Trirkisran indeki Uygurlarda, bugun de sdz konusu olan ve cok eskidenberi o),nanan nayrnun oyunununvarhF buna iSarer ermekredir.
re w Ruben, BrddftiznTantu,cev.A hil, s. 15. 20 - u,grn aIv s, C,D, cev. w K. Mnller E A. cabain S.Hituan.s. lt-17. , UygicaUetuhnte

TURXMITOLOJISININ ANAHATL{RI

K6pek Kopek Tnrklerdegenelliklekurdun kar$ErndakoFnun konumunabeEer bir igtev nsiLenmjglir. Nitekimayinler srasnda glicluFamanlar kulr, kartalgibi halvanlann biriminegjrerken, za)afsananlarkopekgekline giriyorduve kdpekgenellikle yeraltlna inerken kullan ryordu. Bu olumsuzanlanma uygun olarak bazr Turk loptuluklannda cenaze iorninde kurbanedilenbu hanan, rurk Kozmolojisinde alttne
,<i rp' PdPn hm(.llPr;4nlli

gibi baa ski Turk ropluLukhn Nadiren oimakla birlikteproto-Bulgarlar kope ge tapryor ve onakurbankesiyorlardr. Kanhr$zlar ya da Cin'inkuzeyindeki eski Turk kavimleri gibi baz an da kopektenhirediklenn inamyorlardr. Ancakkopegin tann, ata ya da turemsimgesiolrllasrdahaqok Mogol, Tiber ve Cin kriltunryle ilgilidir. Cogukere olunsuz anlanlanna ragmence9illi Turk lopluiuklannda dnenli sakopekler de yok degildir; omeginKrrgElarda Kumark, Baikurl 'alanbazlefsanevi larda Barak,lslamlyettensonra da MrislumanTurklerde ve diger Muslumantoplu(Resim luklarda Knnir (KehfSuresi, 9'26) onemlikrjpekterdir 39).

Resim 39.Yediuprlar elsanesini rasvi. edenbir mnrya'

Ote'andaneski dunyanm bi4ok milletinin nitolojlsindeyer alankbpekbaslt gbreit batinsanlann varllgmdan kuzeyve doguTurkbnndesdzedilir.Efsanelere adryla karsrmracrkacakur' h srgr ayakh bu millet ogel'egoredahasonraft-Barak Kopk,Budtmde tetaslih inandiu goregirnahkarinsanlannriquncukez dogduk' Buda'nm,su' lanndabnnlndnkleri lalaen surellenndenbirisidir. o alm zamanda rerine blimndugu halvanlardandl.Hint mitolojisindeys ohler dlyamrn muhalz halwamve taiihsizlik simgesidir. 154

rlRK MtrolollslNlN ANAH,{rL{{

lslami rasawurlarda malnun olumsuz nirelikledyle on plana crkar. Tuhle IMnneccimin ee Marifetnam.gibi eserlerde maymun yllnda savaq,firne, h?sral& ve yanksiciligjncok oLduguna dair verilen ac*lanalar bu dumma i5aret eder.:' Mayn1unhilekar, kurnaz ve edepsizinsanlann alegolni olarak kulan mtFir.

Tavgan Turk krlltrininde ya da muolojisinde iazlayer tutmayan halwanlardan bindir. Frken devirlerdebu rengindenbtnru beyaztav$anngdgeait, siyahravsanDsa yer 1nrsurunaan sayxmurlr. Turk topluluklannda diger brcok halwangibi Ahayhlar ve Yakurlann Samanist duvarlarata da srnklara tav$anderiledni asnalanndanda anla5rldrF 8ib1 tavian bir tazdrir. Samann)ardlmcl ruhlanndanbiridr Bu nedenlesamandawlunun }.1izeyi bazentavsanderisiylekaplanmDrr. Tav8n alnca oniki halvanh takvimdeki y simgelerinde biridir. Gokru.k der-rindeav halwa oldugu icin ugurlu sayrlmDve bolluk rimsali sayrLniFrrr Budist mitolojide tavran Budaya da Budisr ilahlarla ilgiliydi. Bir Budis!hikaye, de talran;eklindeki Buda, malmrun, kunduzve vasakla beraber ya5amaktadrr. Buda ile beraberyasayan hryryanlar tavgan-Buda nm kendilerineBudist ahlaklailgili biigiler vemesinden dolaF,ve)ayecek getirme gdrevini ustlenmiilerdir. Budabir gun bu tedakarL*lanndan dolay. arkadaplanna yernekolarak kendi vricudunusunna)'i du$rnur. Buda'nn bu karan nzenne, 1ndr" onu denemek iqin, aq bir Bmhmanola' rak yeryrlzrine iner. Oteki uq ha'"van hemenyiyecekgetirip Bnhmanaverirler. Ta\ran-Buda ise kendietini aterte kpanarakmisafirine ikram eder.Bu durumdan gdkrrzune gotunir.r': hoglanan lndra,Buda nln kalankemiklerini Budis!freskolarda muhtemelenbu konu)a ifaret eden tasvirlervardrr. lshmiyetten sonnki Tiirk tasamrlannda tavsann dahaziyade bolluk, kunuzgoruyoruz. l* ve iyi sanensimgesiolarakanlatLldrgrm O bazen korkakl*-urkek' lik simgesi de olmuitur. Ancak onaraE Turk-lslan duqasnda (hatE gunumuzde d) bu hqryarunozelliklAlevi Turklr rarafndan ugursuz bir har./an olarak kabul minyaturlerde olumsuzan' edildig anlagrlmaktadr.Bu nedenletav9angrinumrlzde lamdada rasviredilmiglir.

rI Q. TuEn, Ontli HdradnllTlr& Tdftlini, s. 94 Iarhl, s. 16; merln itin w (. Mtlle. ve A von Gabain, Ulgur.d Uc " W Ruben,,ullir?,

156

TURKMITOLOJISINDE TTAWANLNR

Til}j rdzlerarasn Altathlarve Yakutlarda da tilkinin de yer almasr onun eski qaglardaata simgesi olduguna isaret Qin'de iyi sanst, rurur 6muni ve kumazh$ singeliyordu. Tnrklerdede hileknr ve kumaz bir hayvanolaraktanmyordu. Tilki Tilki nin bazenkahramanlannkoruyucu ruhlanndan saFl&$ da anlas maktadr; bu konr)ucu ruh oldrl gtnde kahramanmda oldrigune lna'
mlml9tlr. saman barhFnda boncuklar, ipler ya da kuf tnylennin yanl srra tilki postunun da yer alnasr, onun eamanist torenlrde yer alan halwanlardan bin oldugunu gos anlanlan, avc an yeraltna (olume) cekmek Cesitli hikayeler ya da efsanelerde isteyen koiri ruh1ar arasDda kara iilki de sarlmqtr. Onu takip eden avcL yel"ltma giden kayadaki kaprdan igeri gimek ister, ancak cogu kere tecrubeli bir avcr !alafrndan ulzniank kurtanlrr. lslamiyette tilki daha ziyad yalanc rgrn, hilekarhAm. korkakilgrn ve kumazlgln simgesiolmuFtur.Mahzen-iE rcr, Mesn.vi,K.lile v Dinne gibi eesiili eserlerde alegori olauk kullanmlan sdz konusudur (Resim ,t0). KalgarL Malmud'un buiuk esrinde, kinaye olarak hz cocuklanna!i1ki (rilftl) denildigi belirtilmektedir: "llftt nln togdr Bir kadh doBurdugu zamanebeden d?ubdt nt?" diye soEdari tilki mi dogduyoksakun ftu?" demektu.Bununla"kE mLdogdu yoksa oBlanDr?"demek i5' terle.. Ka aldau+ ve yalraklandrF icin tilki denir. erkege }rgulig dolarsryla kurt d{'

R6ih

40. Dawlun

sin.

aldanan tilki

Kelil.

Yrlan
Y an Turk Samanizminde yeralo ilah Erlikle ilgili bir sjmgedir. Onun genellikle

'zr

KaSgar!Mahmud, D'vdnnrngt'il'Iiirh,c.\,s

429. t57

ILIRK INTOLOIISINDEII^WANT-AR

Turklerdedaha Yrlamn bir nileligi olmasnakarsrneski Mtsr ve cok olumsuz Yukutsalve ilahi nireLiklere sahipbir halaandt Ayn husus Hint mitolojilerinde yeraltr dunyastyla iliskilende o Fhrisliyan lopluluklaricin gecerliyse nan,Roma, zaman br anlay$tan da eikilenmisi5aret eder.Turklerzaman kotuluge dinldiglnde tir. Budislmrrolojrye de aklanl yrlnnla ilgjli bazrtemalar EskiHim mrrolojisindeki sarayrnr ziyaretini anlatan efsrne' Nilekim Budann ylan-kral Mucilindenin mlqrrr. sahnelerinde Buda, bir frrfinadan korunmak ve tasvirlerin bazr Budist vi oykude dokuzbashyrl.nrn krvnmlan nzerinde bir siper oluTr\rr.n bair uzrinde amacryla yeniden dogdugu halvan Oreya.dany an, Buda'nLn tasviredilmistir. oruruyorken bindir. suretlerinden ilgili rastwurlar UyBurlaryrlanlar olanNagalann kral ve k.aliceledyle Kutsal ve Cintamani ye sahipEjderHanlan Alrn Dag da oruran da,donyanhmerkezindeki I yrlantasawururt? 8il8de aliun bashyL ile ilgili olarakyer ahyordu Bu kursal X yuzyLlda Ba5grrtlar Ibn Fadlanfnseyahatnamesind lan" olarakgegmekLedir.r' iLgili olmalr hali yrlanlara tapanlardan sozedilmesi bu eski tasawurla.la arasnda drr. tubirlikre d[nyayrdenizinnznnde Eski Him lasawurlamdakrplumbagayla yer,n en agagr L1un bir yrlandan bakedildigigibi, Bironiyegorede Hinduizmde kabulediliyordu bakasrmn altrnda bin bashbir yrlanbulundugu gibi Turkler ve cevrelerindeki ioplumlann mitolojilerindeyrlan Gornldugu onemliyer tutmakkdr. Yrlanrn sonrakiTurk (ve bu muhtlifyonleri lslrmiyetren grlslam)rasawurlanna da yansrmrsn( orneginErlikle ilgili olaraksoyLedigimiz bi tankarmensuplannda yrlanr kamsi kullanma tae\1'urunun aslana binip olarak gornldiigu MalikAkseltarafindan ifadeedilmislir.r Eski lran muoloBininetkilennide jcerenSehnanrede yrlan btr ejderh:gibi algrhmp anlatLlm\nr. Ote )Dndan Budistbir desianla iLirkisi olduguanla5an Dahhak ilgili hikayede insanbeyde SeFanjaiebirligi yapanDahhak\n omuzlanndan niyLe Feribeslenen iki (anekarayrlangrkar Seytan\n bu temsilcisini ilerid ancak dun oknzbaFh gurzuyle 6ldtrebilecekrir.

,3 E. Esin, rr,.t Koz,roiojbi, s. 18. ':EH N. Ortln, EliriTrirh Yd:tlan.s 267. r M. Rinme, Aksel.tlalk hun$hn yeHalksanau:Aslana DuvinYtirurnlc Keramcti. TFA.sayr r82, s. 1520.

r59

I]RK NITOLOITS|NIN ANAHAn]{RT

kararlan olarik atrrlm$rnrn sebeplennden bi.i Fne Ertik,leilglidiri cunkuTurk niitoLojisinde rk yr da gdk renk cok Tanrfyr, kirrarenkse yeri ve yeratrrrannsr Erliki remsiL eder.Erlik b3z1gaman dualannda karayllandanbjr kamclya sahip olarakran1lrlnMktadrr." Ot landanbr:r sarnanlar onun lnreFlan bicinrne girerler Torenesnasrnda ketlerinirakl'r ederler. Bu nedenle pam:nelbiselennde Itana isrret edennesneler de yer alrr.Alray$rnun elbiselerinde yrlanrn bazen basr ve cauth kuyrugubetirgjn bir wkilde gosierilmiilir Yurpa adr verilenbu qatalkuyrukLu, do.r ay.kh yrlan, yerahr cnnavannr remsileder.Sananrn kuhhrnlnon k$mLnda da brrkacsrrayrLan bagr yer ahr Ayncagnman davulunun derisiiaindediger iasvirlerte birlikle yerahr 15 denizinde yasadrgr virsay an bir yrlanresmibulunmaktadrr gokkorkuLan ak 5aman yanrnda Sananii Turk ropluluklannda k.n samantar d2 va.dr.Yakutinanrgurda ilk kam bir kam tamandr. Srradan otmayan bir guceship bu saman, kibri nedeniyle Yakurlann en buyukrannsrnr tadmayrreddeder Vucudu bir yLgm yrl:ndanmeydana gelmis olanbu samam lann arFe atar.Arerinalevterin denbir kankurbaga orlaya cinlermeydana gelrr.:" crkar.Buyarairkransa rurk kozmolojisinde yer unsumnun ve kuzeyin simsesi olankarayrlanalm ,amanda yedrsr yrldrzmalzenesuden olusan, dorr yrldu grubundan birinr olusru, Oniki hatlanh Turk rakviminin yrl simgelerinden biri olanyrlanRadlolfuntespir euigiAliay yara.trhg efsanesinde yer ahr. Burada yrlan,Erlik in sozune aldanan bir ha)"r'andlr; yasakianan d6rr daldakimeyweleri cunkuyrlanve kopek,yenilmesi korumakla gorevliydi ErLikilk insanlar olan Torungey 1r Ejeyi yisak mFeyi yemelen iein kandrrmaya yrlanngaca Erelmal rsrnr.Bu arada cahsrrken, crkarak likin sozlerine kananve yrlann yaprg,nr gorenEjede elrnal rsrrrr ve ,irmak isremedgihaldeTorungeyinagzrna surer.O anda her lkisinin de ruylri d.kulnr YaranoUlgenbu isin sorumluslrnun kim oldLrgunu sordugu zaman yrlan, kopek, Torungey re Ejesuqubirbirinealarlar. Bunedenle hepsinicezalandrran Ulgenyrla"Simdi (Se}'tan) nar snK0.m0s oLdunKiriler sanadusman olsun,vu6l1n,oldlir sun. der.Sonund.TorungeyleEje dnnyada, rn h da yerahrnda yasamiyx Seytan rr kum edilir
'" A.lnan,Idnhr. vs ruSrr,toDtd,i:A s 40 r! N1 llliade.shafldnhDr, s. 149,152i5.Duluq, d.j.n , s. 315, liTiA :" Iu Eliade,shdDrdnivn,s 6a rr A. ln,n. rarhk v.8!arn SdDuni?n, s. 15'16

v Arohin, a.grr., s 442

158

rLlR( [llTOLOtt9tNtN ^NAHAIL ]\Rr

Av ve Simgeciligi Avla ilgili tasvirlcrin eskiden beri avdab:\arLholmakicin buyu amaclyLa yaprtdrgr ile.i surulmusr ur.r' Jung,av gerceklerlirilmeden onceavrnadera konutdu sahneye gu bir Iorend[zenlendigjni s.ylr Ona8ore,i]kel bir insana irin yapacaF ne oldu iljn bu iti haiekerlerle sankigerreklesririyormus gibi yaparak Aunuanlairbilmek anlatmasr gerekir.rr Av rasvirleriavlanma gerqeklegtirilmeden avr singeset olarat< yapma isregine dayanmkradtr. Boylece avdin onceyaprlan dinseltorenresimditiy, Letekrarlanmrg olmakiadr Bu rasvirleryoluylaavdabaianh olunacagrna inanrh yor oimahydr lnsanm avhd,$ halaana rlygr du)'rna$ ve onun gucrtnden korkmasr h:)aan bigime isregine yol acmakraydr.rr royhce halan birimine girebjleninsan cimine kendisindn kuwetli olanhaFanlanavlrmakra guchikcekmeyecekri. Hafran bili minebnrunmeyi konu alantasvirlenn ardrnda bu tur inanelar vardr. Ahay rlrk topluluklann,gore alan verimliligi \ zensinligibazrruhhnn ra sarrufu alnndadrr. Bu mhla. dagve ormanruhhndrr. Avcnarbu varhklannav sLnsrndakendilerini korudrlguna inanmakraydrlar. Altayhlarda diger bircok Trirk ropluiugu gibi ava e&rnadan dncebirrakrm dinselibaderleri yerinege(irrrlerve avrnbasanh olmrsriein gereken brirnnorf ve aderlere uyarlardr.' Bugunkir Tork topluluklarrnda yaprlan gbre,5or avcilar tespirlere Sdn samanisi grr denilen bir insanseklindeki tozesayggosrerirler. gore bu ruh kendisini Inanca memnunedenavc arabol rv \rrir, danhrsa yakarak ka ormanlan av halvanlannr avdayardrmcr olan ormanruhlan da buyuksaygrg.rLirdti Yacrnr, aym gekilde rs kullarda bu ruhlannen bnyrrgu r.ry Bd]dnay'drr Altayh Turk topluluklannda, avdaictenbir inan( ve temizligeship olmanrn gerektigine inanrlrr.Temizlikesas oldugundan ava C*acakavcr kansrylabirlikre olmaz, kinseylekonusmaz. A. lnan\n tespitettigi5or lurkle ne ait iasavlurhrd, bunlan buer inanglar lardrr Bu toplulukda dikklr ala akmadan 6nceremizlige yas:klanrr. edilir,av ddmirtrne kadaroyun,eglnce Ancakormannhlan hiklyeler avdan yanlinnda dinlemeyi sevdikleri icin avcrlar, egitpayalan ush bir hikayeciyr

'r l-.S B Le.key, Asebrk,s 129-110. /,NdMArala',, cev.Guven r: C G lrhli.cev EDgnr BrryLikin.l, B'ln( v.ail'naairino s.90 93 .lun8, rJ D Gner.ltu5:y ,olo/rfi. Bcdir LreArimalJryh,1r d[ Er,"rid,s.] l r1l\ aifrcglu. TurkledeAvRulluvel,lrres*se5r." y/1.llKldrl{kn, c. l, s 169 15 tu8!n 46,63 w lnan,lnnhr4 Somam?n.s A

i60

run( MIOLO||SINDE HAW^N,4R

Bu re benzen bulundururlar.'' kurallarve av ruhlanylailgili mirik iMnEl.r avr r7 bir kult halinegetirmigor jlgili olarakyer aldl aun zaman yeraltL unsurlanyla Turk mrolojisinde zaman av, yerahrunsuruyla ilgili lasas'urlani$rer edenbir alego gmr biLyoruz.Burada (Er' hikryelerde lemelolarakyeralu tannsrna ridir. Bu konudaki )2 da efsanelerde ilaLL ya da ruhlannavcLlik) ve onun elindebulunanolumeiiaretedilLrBu, yeralir yelallrna oLnaktldu. Geyik ya da yr bir av ha)vamaracLhFyla cekmsi seklinde gibi hayvamm kovalayan avcr, an bir yakaiayamaz. bir av turlu Halrrn on! rilki Avcrya bu kaprclan gecerek ar an kaptya yeraltrdunyasts bir kayayuzeyinde eeker. bir avcnLn ogudusonucunda durumukavrarve kununa dahilolur ya da tecrubeli kovaladgr av halvan ya yeralu ruhunun ya da eleisidir 8ir kendrsi lur. Avonm av bazen bagka bir kiFininya da avcrmn koru)acuruhu avcltarafndankovalanan Bu konudaomekoiarak|ann Kudayltemsiledenbir geyigikoda olabilnektedir. valayan avcryranlalan Sibirya masalnr verebiliriz." lslamiyeLten sonrakituudo luda bu konuyuiFleyen bir geyikdenanrya da alageyik efsanesi vardrr.' Av haivanlbazen iyi (goksel) bir ruhu iernsileder. Yol gosterici av ha)'\anr mo tifi bu Fekilde orlaya Dest.nlndaki savaFa gidenOguza c*ar. Bu molif OguzKagan ve orduuna yol gosteren kurdunyenni tutmakradrr. Bu kurt Gok Iann yr remsil edenilahi brr varhk olarakalglanmtstr. Bizans tarihcisiJordanes'in yer alanbrr Hun etsanesinde, esennde Hun avctlan snrekavryaparlarken karsrlanna bir geyikcrkar.D'gi getik onlarayol gosrerirve GUney Rusya daki Maeotis gecerler. geqrikten batakhklannr Buraslm sonr. geyik onadan kaybolur.Boylece girnis olur Hunlar lsku topLulukLarlnrn topraklnnna Islamiyetten dncekiTirrk inanrlan amsndakoruyucuruh kavram yaygrndr Her kahramamn kendrsini koruduguna inandrgl bi. koruFcu ruhu vardr. Bu koru yucu ruh, korudugukiFinin halnanbicimindecisinleimiF canr(ruhu)jdi. Bu ne denle halwan oldnguzaman ru insan da oluyor,kahranan oldugn:amankoru)'ucu

A . l n a n , a g . .s ..6i. A. Gteroglu,d.gn., s. uo. AynmrlL brlSi icin bkz B o8el,TirhMiolorisi, c I,s.24,557 Bkz Y. Coruhlu, "Tnrk SanaLrnda 6ijljlcn GcyikFrgirkrnrinsembolizni." IopluD&llanh D.E6i, sI 18,H,znan1995. s ll42 { B. O81, a g.., s. 578 i79 t6l

* ' ! r

rTJRl(MITOLOII5INDEITAWANLAR

bahsedilen avlardan drr. Burada bLrisi gelecekreki devlerkuruculanKubilayve Hn geneliklerindeki ilk avlan , digeri l280de Gzan Hanln sekiz )atn lagu'nun dayken ilk ann vurmaslylailgilidir a Bir Fhsrn i1kaqd Luimasronun arr* usra, ve yetigkin olduguna hgaeri5tigine i$aret sayllyordu. Uygurduvarresimlerinde eskiTurk inanqlarnm rkisiyle av sahnelen yamnda, yeri girilen dinlerin &onografEineuygun olarak, ozellikle Budlsr destanve hik ylerinlasvir edildiginigdruyoruzi omeginDogu Turkisran'dan bir freskoda yerslanjataka hikayelerinden bir sahnede, krahngeyiAi kovalama iema$bu hususa isarerehektedir. Kovalan:n geyik ya da ceylangenellikle Burkanln (Buda)aydmlanmayaerneden once halaan olar"k yasadl$ hayar devrelerindenbinne itare! Yinejatakalaan binnde,Buda eder. ceylanlann hukundanidi. Bu masalm Uygurzalim kral Danripala, casinda, omanda avlandrgr slradabir maralsurusuyte karst l4lr. Bunlannhukumdanmaral seklinde dogmusolan Budaidi. AvlanmaBu dizmdekotn bir ii olaiakkabulediliyofdu.Nirekim Budisimeiinlerden birinde, kendilerini avlayarak, ziyafersotrasrkuran bir beyden.halvantar, beyin kendiierini avlamasndan dolar dunyayaikinci kez sldiklennde insan otarak dogamyacakla, nndandolayr, olmurlardL.rs sikayetei Barka bir Budist hikayede ise,Budann bir av hat"ran(ge}1k ya da ceytan) olarak dogduguhayatdeuesindenbahsedilnektedir Hikayeyegore geyik bieimindeki geyikavrna I Buda, kotu yrireklikral Danripala'dan, bieki maratlann crkan, bagElan
mas'n1 diler; ancak kai krlcr eekerekgeyigin kafasmlkeser.O anda kralm da bi

iegikopamkkrlcLyla birlikteyerednFr. Kral Dantipala hataslln anlayrp, bag4tan rnadilerse de artik is irten geenisrir. Yeryanltrve cehemenjn alevterikrah ieine - Bu konuyla , ceker iliskili olabilecek, dahadogrusu beueri bir temayrisleyen bir Iresko DoguTnrkisran'da bulunmakradrBu resimde, kal Brahrnadaur,nn krhcry la oldhnnekuzerebrr geFAe saldLdlAml gdruyoruz. Av kultu ve simgeciliginin belirgin oldugu resinler de en eok gyjk luru hay, vanlann (yada dagkorunu)yer atdrgmgdruyoru Bu resjmlerve dagkeeilerinin de en dikkai rekici 6zellik,av hatr'anlanmn cogukezavcdandahabrt),ukoiarak lasviredilmesidir. Bu anla'Di av ve av hatr'antannnkrilt konusuotduguna i$arer edergibidir.

s J. Andrw Boyle, A Er6i4 n Huntinguttul, rhe Matlgat wand Enpire J206)3/0, s. 12 n 'S.S.CaAatay, ,4ltun s 29 33. Yaruh'r an lki PorEd, { W. Ruben, Brdlihi?m ldth, s. rl 14.

TIJRKMITOLO]ISININANAIIAILARI

hu da orladankalkryordu.-' Av bir kurum olarak en efken devirlerden beri Tn.kler iein bq-uk onem tasm$trr. Av daha Hunlar zamamndaku msallasm$bir hale gelmi9, zamanlare gitli av lurleri ortaya crkmlir. Avrn bnemi Osmanh devrine kadar artarak delzni etmistir. Avcthk, Osnanl devnnde, nukemmel bir kLrrun hahne gelmistir Tek, nikler, usuller gelignekle birlikre anae ve antan bakrmdan fazla bir degi,rimin Avlar eskidenoldugu gibi, askeriegilmek ve savasa hazLrla gbzlendLgi soylenemez. mak iqin ya da suhann ve dvlt ilen gelenlerininkauldlgLbir su.ek au olarak yap rdr. Aynca buyuk surek avLan pad\ahrn ve devlelin gucunn simgelemeyed., vam ediyoidu. Kanuni Sulian Si1lrun bir av ddntiiu ordusunun ve imparatorlLr, gunun yenilnzliginin, devlelin azametininbir niganesi olarak insan derisindenya prlmD kirirli bir yayla oku, Avrupa impantorlanndan birjne gondermigii." Avlan devlei ve halk avlan olarak iki gluba a)amak mnmknndnr Erken devirlede halk avlan ve devlet avlan kabile au seklindebir butnnluk arzediyordu.Hun' beraberuygulannaya baqlam4 olmahdLr ladan nibaren devlt a\1 tnm iegkjlatLyla Hun devrinde av, tilmn egitim a ve buyuk devLe!aq reklinde gerceklestinliyordu. Bu avlardanjkincisi topyekun bir avdr." Av rurkler iein geeim vasrlasrolmasr haztrl* ve egilim gibi amaelarla yanrnda,zamanlabir spor haline gelmii ve savasa Turk avlanmafekillerinin en onemlilerindenbirisi surek avidlr Surk alr av ve b6yha)'ranlanmn regitli yollarla kovalanarakbelirlenn\ bir yere loplanmasrna lece avlanmasrna dayamyordu.Bu avlar suasrndaadar, avd kuslar, a! iein terbiy edilmi$ eiia re pars gibi refitli halvanlar kullanLlmaktaydt. Proto Turk devnnde, kimi bilimadanlannca Chou hukLrmdanava e*ngrndr atalartapmagna kurban olarak sunmak icin okla gelk nruyordu. Granefin acLklamasmr dogru olarak kabul ederck, hLrkumdannseyigi avlayrp yanndakilerle birieindi likte yemsi,onun ruhunun kendlsineve yamndakileregecmesi once TurkLer,eocuklan ya da torunlarr ilk avlannl vurduklan 7'lslamryetlen nan tel,lanya da Csrndenilen ziyafederduzenlerlerdi Daha gec devirlerdebu rcrendeTirkeeden Seemis olarakldghldmisht lere Turkq olarak)dgland, Mogolca'days? Ivari,l inde bu toren hakkrnda biLgiter varnilmekleydi Reiideddinin Camry)rt't-

{' A. lnan,"YakuiSamanizninde lja K!1, Mahdl.kr s 458'461 t. ln.dldh!.1.r, Av Kiihn ve c l, s r73 Miisesl," VIl. TTK T.bliglen, ": A. Caleroglu,Turkletde a1ts bgel,tlnJnhtlunlnparalorlugr rarift',c l, s. 215 216

t62

TORXMITOLOJISININ ANAII^TL^JII

Sozuedilenkayaresimlerinden elealacagnnE ilk drnekmilauanoncekidevirlere rit olup (proto-Tiirk ya da Hun ddneni) Baykalc6tu revresindendir.Bir av sah, nesiniicerenbu iasvir aln arnnnda Amdoludakibeuer liirdenkala resimlenni Bicigllar milattanoncekidevirlere ait kayaresMogolistan\n Chadbolgesinden tespitedilmisdiger bii petroglit,yine Mogolisran'dan Bic'Bryn mi, Sibirya'da am gostern resmi: kaya aynca aorun uzerinde bolgesinde bulunan ve bir geyik avr genydonerek bir semadrratlrgrokla -T!rk ve Mogo ardagorulenikonografik bir geyigivuran avcrile iki avcrnm s*$trdrgr bir dag kecisiniavlamalannr rasvir eden diger iki resim gelismisomeklerdir Soz konusu kaya resmlndesnvarinin ar belki de resminiyapma bir baglanfiya isaretedilmesi yong ok ile alD arasmda yakalama amacma iFrer etmkiedir. Aynca dag kecisinin iuyla, ha).vam onceden 'ursulamaktadrr. kutsalhgrm benekliolank eleahnnufl da bu ha),,'ann Bnzerdrden av sahneler',a\sap o/ma, eyer kafl uerine yaprlms resim, lres Hun ve tasvir olank karsrmuacrkabilmektedir. ko ve kumasnzerineyaprlm)F gosteren ya da avlanan haFanl dldnaviatarak kurban etmeyi Gokrurkdoneninde yaPrlanavsahipolma amacryla rerekya da yiyerek onun ruhuna, camnave Sucune lan ifad eden tasvirlererastlanmEtr. Goknrk doneminde,bir hnknmdannya da gucrnu ya da yigtdigini itrgulayan av sahneien de onemlidi!.En 9ok kahramamn gosleren bunlar' avlandrgrnr tasvirlerdir aslan ve kaplangibi yrroo halaanlann kazrlar sonucunda Hun devnne ait lV. Paankkurganndan, clkanlanve agztnda ve unrcr olageyrk rkr hawanrnmucrdelesrne kal$r tutanahrapkun heykekiklen sahmircadele nLndigeriniavlamasrna dair ilginciki omekrir.Bunlarav ile hayvan ya da ha)vanla, insanminsanla Fla)'vanrn neleriarasndaki iliFkiyigdstermektedir dosr'duFMn,erkek'drsi insanrnhayvanla mucadlsiiyi-kdtu, aydrnhk-karanltk, rnnAslan-boga simgeler. kavram{iftlennin qa!$maslm gibi birbidnezu gdrunn da iliskilendirilmiFtir Mucadere gibi bazrsahneler is astrolojikolaylarla cadelesi konusuyla da ilgilidir' sahneLeri al'I}lzanandabicim degigtirme Saiayinda Gokturk devrinde yaprlrnq treskoda kaPLan Afrasiyab (Semerkand) brr mezarhgmdan an Aslana crkanlan avlayan alp figridnile yine Gdktrirkdevrin oidugugibi yigtilige iFrer. benzer bircok tasvird av sahnesine kumasirzenndeki sonrada cok etkili olacakttr eder.Bu t.ma lslamiyetien destanltrda. krhrrmanlann av kurlan rle .rv kopek' Manrsve ogullrn ile rl8i1i birFk salhyordu.Avcrkutlann Tnrklerin hayaunda bn en yakrnarkadaglarLndan kut Oguz igare! boylannLn eden en gnzelornekler ansrnd, Bu duruma onemivardr. IA{

T!'RKrrlTotoJIslND!i^YVANI-{R

bzlrini (ongun) belirtebilinz. Diwnn Ugat-iFTnrh'te Kasgadr Mahmud surek arlndan bahsetmektedir: haklaberrbe. yapnklan Hanlann bir ceav. Oyle ki. hann adaftlan omanl.m 9i! w kdaE d,E rlaa yaba! hay%nlann, onl..ine katarakhanm oldugu yeredog ' ru suErleq o yorulnEk$an bulunduAu yerd.n dnunecrk?nhayvalan vuru..

nne f,aggarh Mahmud. kitabmda avcrya edenhalvanlardan da batl*rmekredi!: Dogamahp kuheylana binerkdag ke{r sine riiir; geyik avldr,taar slNenp rilkil )kkalar.(Eline do8am ,lr, kuheylan Resim 41. Ktr3Elanh Manas Destanfndan bir sahne. Alnambet ve srsak ejdie karrr

auM binerek dagkecisine ensj.iuzun kulakh, incbellikopeklerle ritkitefuvla!).a?

DedeKorkurkirabrnda don ayakhhalwanavr iCin "av avtamak,, avcrkuslarla yap an av igin de 'ku9 kurlarnak" deyimleri kullan mrrnr ve bu onemti eserlerde_ ki hikayelerde yine bu hit<ayelerde avn savaq kadardnemrasrdrggdrulmekredir slrek avlanndanda bahsed nrekle,babasr dururken evladrn rek basna ava crkanu Fcagndan soz edilmekre,bir insanm halzhdaki ilk ann ,)neminedeginilmekre dir. Islamiyetten sonm,Tiirk hitkumdarlanmn duzentedikleii avlar,lslamlytten on, ceki devirlerdeoldugu gibi, hrikumdann gncunkuwerine i$rer ederler.Bir kah.a lrnhln tacakavusmak, gucunr kamrlamakuzerebir aslamya d, ejderhaF ya da ef_ sanevi bir yaratrgr dldurme sahnelen bu arrdanonemlidrr(bkz. Resim32). lslami, yettensonrakiTtirk sanarmda halvan mucadele sahnele.inden biri de insan_ejderha r cadelelesidir (Resim41). Ejderha oldnrmeremasr Asya, Turkiye ve Alrupada gok tutulmuf ve yay$n bir gekilde s kadarr6vir edilmisrir Bunnmnze Anadolu Selcuklu sanahdaav sahnelennin bazen rah!sahneten. utsrmhsekiller ve burc tasl'1rleriyle beraber eleaLndrklan gonitmkredir. Nizami'nin l49l tanhliHdnse sindebutunan bir minyarurde Behram Gur,un:v_
'rK M a h h u dD . k r u b g a r l I u / r r r \ L n . \ . \ e v . & s , m A r , . q . . .r . 5 ) o < + . I '" A. ToFbee.TdnhBrlnd.res.1516.

l]JRK MITOLOJISINDE H^\./ANL,TR

onlardan korunmakya da drrmanlann kalsl ba$antrolmak icin, insandaha'.r'an gibi kuwelli olabilme isregni dogurmugve ha),!an bieimine girilebilinecegineya da ha, ranlannhususidze iklennr insantam gecrrmeye mukredrr otduguna rnanrl. mgtrr." Ozellikle vatarbij hay!"nrnroynakh brr halaana sald,rdrgr mucadete sah. nebn bu rkildebir bklenrryi iiadeermekredir. islamiyeuendnceki Tnrk sanatndave ontm etkisiyle Trirklerin cevrelerindeki topluluklann sanadannda yr alan harlan biqimine girme ya da hawan posruna grme remasr (ok '"y$ndrr. Islamiyelrenonceki Turk sanatryla il8iti se$irlitasvirlerdehayvanpostuna ya & bicimnl girrnis insanlarg6nthjr. Cesitli gekille.deve degirik nirelikieki hala?nlr_ nn kLlgrna girilentas',trlerde bazen halaanbicrmrne Insan Jrgurlennh $rmLs han_ tisi oldugu anlat amamakiadr. Bu nedenlehalun mucadie sahnelennde, kazanan hay!nm,savarra )a da baskabir konuda bagankazanma istegindeolan ve halvann postunaburtinmul bir insanoldugu d0srintilebilir.Ve bu sebeple de ozellikle sonra_ lan yaygm olan inlan-haywd mucadele srhnelerinin de hayvan mucadelesahnele_ riyl aFl anlam tairdrgr anlasrtmaktadlr. Ozellikle A[dldi ve ona dayananD. Canera gore kova]aFn bir dilrrnandansaklanrnaarzusununharekete gegirdigi,insanh halvan bicimine girme isre$yte ilgili olarakkoralamave kovalanmatemasrhayvanmucadele sahnelerinir en karaktenstik gmbunda kar$lmEa qlanakta ve ozellikle saldln'e ugrayrn balwann baam, ssldmnm geldigi yore gevirmesibu duygulu ifade etmektedtr.Boylecehay.vzn mo_ cadele sahneleri, ozellikle Hun devrinde sanar cesitli esrleri iizerinde, kabileterarasmda zanun zamanmeydana Selen ( rpEmalann grafik bir ifadesi olarak rasvir cdillrliglerdir. Bunlar ICAsyahn kozmolojik F da dinsel ditFunclerine darnmak_ tadIr. Ona AsyaSarnanizmiyte itgili derlnenbir mdnde.samanmruhunun olgunlas, lnasr iqin gesirdigideneimter srusmda, cinler ganunn iuhunu, sahipolduklarL hikmedri Samana tanumen ogretene kadarrnuhafaza ederler.Buradaiaman, kuwetine sahip olmak icin bir halvan biqimine girer ve bu halde bir baskaramanladovUsarek dugrnanmnruhunu yok ermeye gal4rr.'! Uyeurcayaz nr-' Oguz KaganDesraotnda zafer L(azzlarhayvaDm yerini Oguz .(agar almaktadr. Oguzun bednininhalvani 6zeiliklerle mnrrnlannasrharrzn bi
$ D. Canr,Tla srr'bot o/rt e Bnan. m. AfinaI Stlt ArtoJE\rasia,s l l . -' M. Eliade,5lana6n. s.38.

167

IIJRK MITOIOIISIMN ANAHATL1RI

Resim 42. Krnuni Sukan Stleyman\n doganl.

Resim 41. Haruc-, Nizanldm bir av sah,

lanmasr,XVI. yuzyrla air bir diger Hamsenushasndaki lskendr'in avtannasnr gosreren kompozrsyon, Timurlu devrine ait Emir HrisrevDihlevi'nin1496larihli He$tBthrsl yaznasmdaki sahne.konuyla ilgili ilginq omekelerdir. Aynca lcnuni SultanSule,'rnan\av esnasmda gosreren Srlelndnnameminyarrrrleride avlaila ilgi, li guzel dmeldrdiro (Resim42). Bu tninyat[rledn bazrlan8nelsimgeciliginyanmda,daha ozl simgslhusui, lam da iiaret ederler; Omegin Hdnse-; Nradniden almanbir minyarurde ah sagtarafta ha)"ven mlcadele sahnelerine irarer edildigini gbmyoruz. Bunda yr alanaslan ve Fban esginin mucadelesi ayn zamanda Bhram Cur un avlanmasnrnbir aiegorisidir (Resim 43). Hayvan Mncadele Sahnelri ttalvanlara kutsalhk atfedilnesi ve 62elliklevalUi hayvanlarakargr du).rlan korku,
'e l.tinyaruromeklerinin Lalaaklan icin bkz. K. Kerimov, Ntzdr, cen.eri Haw Mi^iattLt NAanI Cvnja Haw Mtniayd"Nizun Gatjai l&aw Miniatuns,L8r, I32i J. M. Rog6, Fniz c,SMn w Z.rcn Tatund\Iophap-Ih. Nl46 and ttt6t/a!.A Mane'iprr, R 64: E Aul, lL Snlernannw me lunated HtttoryoJStLthon Th. MagniJi.ent,lee.

t66

rUR( MITOLOJISININ ANAI]^Tr1RI

eimine gime lemasmaigare! ediyor olmalLdLr Nirekin oguz Kaganormandaki ar surulerini ve insanlan yiyen bir canavarolan gergedanla mlicadeleemekre ve onu 52 yenilgiye uF?tmaktadri Bu mucadelesonucundaOg,p Kaganln Gok v Yelin ku lanyLa evlni$i de eok ilgrnr bir lemadrr. Zira erken denrlerde J P. Roux'ya go re ha) 'an mucadelesahnelerininevlenmeve dogurganiLkla brr itgistnin de oLmasr genkir; ornegin bir gencin loplumda bir rkek olarak kabul edilebrlmesi iqin bir ad kazanrosr gerekmektedir Bu da gencin bir halaanla karlrlasmasr sonucu olur 5r Hq'vam yenen genqhen bir ad kazanr hem de talip oldugu kadrnlaevlenebih lkinci kavramlar Avrasya krtasnda ozellikLebozktr kueagr olank adlandinlan ve eeqirliiipte bozkrrlai, daglar,yaylald, omanlar ve g.llerden olusan kusagrngu neFnde kalan yerlesik kaumlerde, omegin eski lran, qin ve Mezopotamyada gorulmektedir. AnlasLhyorki, bu ikinci kavmmlar orta ve Iq Asl,a'dailadsini daha eok ha,"r'an mucadele sahnelennde bulnustur Boylece qin'de jtn-),4ns, lran da rgrk ve karanlk, iyi ve koniyle ilgili zri kavran eittlerine dayananikici kavramlar neyse, halaan nucadele sahneleride bu zrt kavranlan qagn$unrhale gelnDtir. Aslnda Tnrk kozmolojisindebailan$qta esla lran dinlenndeki ikici gorut yok mul gibi gorunnyor. G.k ve yer-su unsuru birbinne dnsman, bin tyilik dLgerj kotulnk simgesiolan iki zu unsur degildi. Ancak bir slire sonr, bLr yerleiik kavimle rin etkisiyleyer-su unsurunun yenne yeralu ve onun kotuluk singesj Erklik Han, kotu cinler ve ruhlar gecmig,boylecegok ile yer (daha dogrusu yeraltt) baFlangrlta olmaki dikotomiyr duaijzme donuitumiq ve birbinne zrt kuweder orlaya qikmLg bahselligimizerkek ve disi hdu.5" Turk kozmolojrsindekibu son husus baslangrrta ve dnzenin saglanmasnn, daha sonm' sonucundaeogalmamn unsurlann birie$mesi isaki devirlerde.butunlesmeyerine zLtkuwellnn earp$ma$ haline donnstugune tasviri, Kamhanh, Gazneh, Biivuk Halaan figurleri ve haln'an mucadeielerinin Selqukludevirlerinde ana lema olmaktan q {mt9 olnakla birlLkte, lemel simgesel sinin nushalennda' anlamrn koruyarak surmugiiri omegin Firdevsinin szhnamc minyaturlerin bir kosesinde hukrimdar avln gosteren Kelile!e Dinnd yazmalannda, Bdlurnane gjbi lutLritlarda, hatt, Vdrhd ve Gnltdh gibi ask iemasrmisleyen eserlt-

5'7w. BanS!e R4iI R Arai, OB!: K4g4hDerta4r, s. ll. 5 r . l P .R o u xa . . g m ,s . 8 l 5r Amlan konunxn Turk kozmolojisindekr ilk gekli icin bl.r E !sin. Ttrt Koznolojisi olh Dtir UzerrtA,axnaldr' s 13vd

168

TLIRKNIITOLO]IsINDE I]AWANLAR

uzenndehalwan mncadelsahnelerinigoniyoruz.5' de ve aynca ta| srislemeler

Tnrk Ha)'vanTakvimi
dayamn Hayan Her bin bir ha)vanm ismiyle an an oniki )a1l* bir dene esasLna &lkviminin kimi ara$trmac aia gore Cin lakvimi oidugu v kimi ararnrmacrlara gore ise Turk kokenli olup sonradan Cinlilere geetigi itade edilmektedir Turki olan w. Eberhard ha)van tak ye'de de uzun yrllar calDandunyacaunlu blr sinoLog viminin Turk topluluklanmn icadl oldugu yolundaki gorusnnedeliL oLarak,takvi min y simgelerlnden birisi oian ejderhanin Hiungjiularda (Hsiung nu/Asya Hm lan) bir kuh ogesiolmasrmgbste.iyoribunu da eski Cin kalnaklanndan aldrg bil giye dayandrnyor. Hiung nulann Kan su'da kuduklan din varhgrnaiqarerediyor. Ha)'van takviniyle ilgili olarak anlaulanefsaneve hikayelerin en ilginllerinden yer almakradrr: Mahmud'un unlu eserinde binsi Kasgarh Pa6rTnrklerin oniki y rndanbin Bu s.yle olmuitur: Turkler onih cegnhayvann adL yaglanm, ve daha ru aLankoniki yl" ad oiarakvemgLeri evar ranhlenni cocuklann geylen koki, olmurtu: Tiirk barka hep bu lllann donmesiile hsallarlar. Bunun soyle hakallanndanhnsi kendisinden birkac rl dncegecmisolan bn evrs, dgrennek hre hr5, o ravan yap drF )aldayan mlsla.i onun iizenne bu i5 leln Hakan ulusuyiaSenel (mligavere) yapa. ve kuruhayda "biz bu lanhe n6 yanLldtkse bi:den sonra gelecek olanlard, yanLlacaklardr; dyle E, biz iimdi gdgun oniki burcu ve onikL ay say'snca her lda birer ad koyal,m;sFslannnz, bu lllann gecnesiyleanllFlmi bu, annrzda unurulmaz bir andac olank kalsrn,dedi.UIus, Hrkanu bu bnergesini onayladr. Bunun uzenne Hal.an ava lLkar; yabanha)'vanlanmlhsu'ya doAru srirsnnlerdiye emreder.Bu brii ik bir rrmaktLr.Halk bu ha)aanlan srkLgorarak suya dogru sirrer. Bu hataanlardanavlarlar;birtakrm halaanlar suy, arLhrlar; onikisi suyu gerer; her geten halaann ad bir yrla ad olamk takrlrr Bu halwanLardan birincisi stcgan (srran) imE. Ilk oncegecenbu ha)van oldlgu iqin senenn basrbu adla amlmLrve src'5 Gu lzang sehrine, )ztan ej denn beidesiisminin verilmesi,stz konusu Tnrk ioplulugunda boyle eski bir ku1

lsLanlyenensonmki rii.k sananndahayvanligr:irle.inin.levad hakkhda bkz YasarCo ruhlu, lskmiyetin Kabll|nden sonnki Asyaturk Sanafinda Hay%ntslubunun lrlen.' DTs,c 7, sa)126, s ll 15:Anad.l! Trrrksanarhdaki bm dmeklericu bkz conul Oney, "AnadoluSlcuklu Mimarisinde Bogr KabanmaLan," Bdleren,c xxxlv, sry1 1ll, s. 92; cbAvcrKuglar,Tek ye Cih BarhKdaL" I,l-A,s 154 aul Oney, Amdolu SelqukluMimansi'nde HawanUslubu,AsTD,ll,s 22-23vb. l56iKenanBilicr,Anadolu TasTezyinatrnda

t69

rLrnK 11tlot HAWANr,{R oJlstNDE krlm$d. Bundan dolrl sc.ndevlenir olmuitu..' hrryanr birnrci Bu efsanenin degisiksekillericegirliarailrmacrlartarafrndan nakledilmiitir.o daha de\rnin nirin yer rzah halaan alnadrgm ederler. Ote Bunlai rakviminde cok srqamn kumazhgr da sozkonusudur. yandan Bu Ials'iminUygurderr'ndeuygulanan birinde,(esasr icindeRahu iekillennden Hinr asrrolojiksistenineda'"mnk) Uygur Bunun yeraldgl I Sezegenli ve Keru ve yer alan i.nrrlann isimlen, Sansknteedeki dizmi Maniheizminde karsrhklanve gdreyrll.in nuelikleri,rngi\r Cezegenlen unnlann nileiiklenne de birl'kre ve ile ilgili bu tabloda ozelliklerannlannisimlerininye. rilir. Takvin uygulamalan dikkatieekmekiedir. Buradan yola irkarak,belki de qok eski larihlerde almasr l.kvim halvanlannniotem(tann) olduklannrdusunebtLiriz. Dolay6rylainsanlar on, yrllaflya da ayhn, bu aylarda lann niteliklerinin, adlarLyla anrlan doganinsanlarr inannD olnahdrrlar. etkiledigine EskjTrirk takvimindeki sozkonusuoniki yrllk devrelenn Gokrnrklerden once gore ay )nh e$sna eleahndrgr, Gokturklerden gunes sonraysa gecilt1h sisremine digi dtFtnnlebilt Ancakbelki belli bir donemden sonraTurk ha)vanFkviminin gunes-ay kama esasna gor yaprlandr$dnsnniilebilir. Belirtild'gi ozeie,bunda gunese, ay hesabr ay ayrna gorepprlrr. Fl hesabr Her b'r halvanmismiyleamlanyrl 12 aydan olusuyordu. Her ne k dar genel olamkbunlannbinnci ay, ikinci ay diye anrldrg beliniliyorsada eski Uygurlar bazen allan da 12 halrann ismiyle amyorlardr. lslaniyeften sonrakidevirlerde de aylannadlanh.)wanEimlenolarakifadeedilmekle (hapanlannbu krsmL beraber degbnierir), bunlarburclarkueagryla ilgili oiduguirin bazrhalqanlann adian degiFnir ve bugday, ti]ku (veya erentuz), yaygibi adlarda eklenmiiiir.UygurlaronLki ayra'.ncaalrrdoneneayrnyorlardr Dorrmevsinbundan oriayacrkryordu: 9e, (ciqekli), (srcak), (yagmurlu) tsE ve kdrlft-l,uz1lh. chli} )dgnu,"l,g Kasgarh qehirlerin Mahmud, dDrndaki yerlerde ve Nluslunan olnayanTrlrkler, de }1lmdordebolnnerek, her uc ayabrr ad verildiginisoyler.En Cokkullanrlanlar icin de Yenigunden (Nevruz) sonra ilkbahan oslak ay, sonrakine Ulug O8lakay,'

EGanenin degirik icin bkz.M Aca. "OnikiHalaanll sekillen TnrkTakvinj Ehftnda Tegek kulEhis BaaEfeneler."TDTD. s 98,Subat 1995,s 56-57rUno HaNa(Hotmb*g),Dr. R.ligaennRkUmB.aat Nrd'r.hcn VdlLdr. s. 2OlIn ve poiamn.Ocer.i reldro,uajrddno) MoaSoiii, IV. s r43kn nakledcn furin, dA.e., O s. 119 l7l

ruRXMlJOLottstNIN ,\N?\u,\.r1,4Rl

ganyrh deniLmi9t bundansonrasrrasryla gerenhapanlannadlan yrllaraverilmis: (Okriz) (Kaplan Ud yrh,Pars veyaAslan) yrh,Ta!$san(Ta\,$an) rrh, Nek veyar_uu (Timsah, Ejderveyabazn yont Bahk) Yrlan ytL, (Ar)yrh, Koy veya Yundveya }1L, Kon (Kolun veyaKoq)yrh, Bjcin(Malmun)yrl, Takasuveya Takrgu(Tavuk!e Horoz)yrh, k (Kopk) y r, Tonguz(Domuz)yrh. Domuzylmdan sonra ekrar ' yrlma srcgan ddnnlnr Kagarl'Mahmud bu ha).vanlann kendioz nireliklerinden kalmklanan baz,o,et, liklenn dogacak karakre.ini erkiledigini anlarr. Odacag Turk dunyasn, cocuklann da bu yaygrn bir d&nnce halinegelmistiri Turkler, bu fllann herbi.indebn hikmeivarenar.k onunla falluiarlar, ugrr sayarlari soz $vae dkuzlerbi.bnlenyle wrusuda., ros coBalm$icunkrr BdiniUd)1hgiidiginde qok yaparlar. Takagu olur, ancak n$anlar drarnda kansrkhk lltn.lr lyecek crkam$i yemi tawgun danedi.t daneyi buhbilmek icinCi,pleri, ktnmilad birbirine klni cunku qtuku tmr.TilNh II grrdigrnde yagar. bolluk olumuii rileh suda ya Fgmurcok Domuz ka.vesoguk Tuikk., her 9ar. cokolur.kritarahkcrl.rm$ Boylece }1ltginnce bir ola@gu iunrlar.5T sy FI Bueda oldugu gibi kigilerin karakrerleriyleya da o ', da olacrk hayrrl ya da kdtu olaylarlalakvime adnl veren hayvanlann iliskisi uzennkimi kurgusal dutuncele. nreiilmirtir.Ancakbu takMmrn bir tur fal gibi kullan dgn da gosrerir. Belki cok ski raglarda bu degerlndumelef mitlerdenkalnaklanmEhi ancak * laldan ka)'naklanan hurateler niieiigindedir fimdiki dururnda Turk ha'.r'an takvimininkdkeniniar*layan mitlerden bir digeri KrrgrLaraajt olup O. Turantarafindan A. lMndan aLnrpyayrmlanm$ur. Bir nasal olaraktakdim edilenbu parrasbyledirl (yazLlgrinu) gdmek Snel urere bircok halaanlar toplantr, deve boyunun beklerleri govenerck hepsinden oncegdre.egrni soyler !e ganere dalar,odamaga idkskligrne koyulur. Bunu duyan rcrn devenin repesine devcnin L.pesinde oldugundan okn$i veb,irun *neyi (yazr) hepsinden dne gomus alkldaglanna haber lemis. Deseye A' rnbotnnha'ryanlar oEdakistBil *neyi gdnrnrler.Dev e boyuna guvendigindcn oldugundan ihm.l rmis veneticede *nel. g6renemis rd em,tu gimekdenmrhrufr
$ Bkz KasgdllMahmud,Divant LiSdl-It-Ttr?, BesmAr.lal, s 3+4-146. Cev. 57 Kasgarl, dae ,. 1,s 347 Mahmud, t3 Ahha'n-i Monl./nan , Undetll-T.vrih, Tuhkdl-Mrne.iftin g,bi 6ki kaynrk sdl-iTnrhan, ilgil baa kEhlann mednlen ici. bkz O.Iu6n, Orihi Ha)ryan! Tnrhlilftvil.rdankonuyla r!, s a9 96.

r70

TURK MlTOLOttstNtN ^NAt t.{Tt.{Rl ayada Ulugay dederdemektedir.6' dahasonra )az ortasnageien yrl, aynca60 gunluk hafralarla 12 aydanolusan Bdylece 365 gun ve alr: hafra, gece ber s?atsay ryordu.Barlangrcr /ar6r olan 8un 12 laga (bolum)ayniryor ve smyla ha'"yanlann adrnrahyordu. Bir cagiki saar, her bir cag her bir cagbelirtilen isskiz hei\en ibareui.@ devresi L0 unsurlagenisletilmistir. Bu l0 unsu. Ligetiyegore12 y Lk ha'"i/an 5 i diril 5 i eril olmakozereaga{,su, demir,toprakve alerlenoluruyoidu.Yinebu bu hesrplama Murteri oupiler)gezegeninin i2 }1lLrkbir amsrrmadmnifadesiyle ve gostermesiyle ilgllidir.6r Eoyiece iO luk l2lik devrelerin birlegririlmesiy devre elde edilmistir.R. RrhmetiArat, bu hususta l ai'ncaaltmE,'rlhk devreler alLmq yrlhk devrenin k$rmlardan birinin (Sipkan) 1211k Cinlilenn loluk devresindeki eklenmesiyle olurrugunu bjldirir. Rasonynjn, Arafn ve balkaarashrmacl devreye baska180 yrlLrkdevrler lann beliltigi gibi, 12 ve 60 yrlhk devrelerden de kulLabirlettirilnesiyleolusnus olup, Uygur nrim$llr. I8o'lik devreiic 60iLk devrenin metinlerinde bu iic t?ne60Lk grup bas,orta ve son rabirlriylede karnmEa rrHayvartakvimininanlat an seklndenba9ka, degigiksisrenrlerle birletririlen de rdr. Uygurlardaki belSelere dayanan bu sekiuer Bazininserinde ve skilleri rilmistir.65 Hawan ulTiminin Fy$n olarakkarsrmpa drsnda,baskalarL da crkansekillerL vardrr. ya Tar-Ch ing sulalesinm Kang-hsi saltanat dewinegore Cin snlalelennden prlmE bir takvim sisremihalwaniakvimiylebirlestirilrek kullamlmrstrr. Bu x kliyle Srva/ndprabh{tsasri.ra'da karFrmpa Crkafve aslnda60 yrll* deEe}akulLamr. YineUygurTurkcesiyle yazrlm$skimetinlrd go.iLlen bf diAeriekil Ma heizmle ilgili olup Yezdicird tarih sistemine gore ele aLnmLs bir takvim hesablm gbstenyor. Burada de haran isimli yLllar60 yilhk dev.eye uygunsek dedir. Bir diger takvirnyrllann Selelkl(Selevkos?) sistemdir.Kral tarihinegoreele aLrndrgr Atekandros, Aliksandros Htu1olarakgesmekle ve bumda12'lik devreunsurlart

t. s 347-348. KasSarl' Mahmud,a.Ae.,c O. TuEn,a.Ae,s 26'27. L. tigeri.Eiltnnqen Karahy.5. k As/4,cev.Sad.euin 286-287i 60I sisreninbu uGurlarla d.&..,s. 2l9 dakiblo. ilSisi icrnbkz.Bazin. s. I58. 160.L R, R R hnteriAdr,"InrkleldeTanhzapt\" Mdidlelcr, haz.O. F. Se'1kaya, s l'1 Inr.ltL. Id'iia. sonyi. s,. 2 6 3 , 2 7 7 , 2 8 9 . r .. & s . L . B a z nd

t72

R TrJR( rltToroJtslNDE UAYVANL

Maninin of EskiUygurmeiinlerinde yer alanbir digertakvimde kullamlmakradrr. Eski mebuna eklenmigtir' dvresi esas olamkahnm$olup l2'lik ha)"ran dlgri )'11 Tengrinin tahra gorulen bir digerFekildeyse cr Turk hukiimdanKul Bilge rinlerde ele almd,gr takvimidir-(Cizim2l) otarak hayvan k6 )al,mnesas Tnrk sanalrarihinde(Cin saninndaoldugu Sibi) dogrudandogruyahalvan adry' insan. vardrr.Bu tiP heykel! ksurlerde Sovdesi Ia amlan,'rL tas\ir edeneserler konusudur. omegin maskeli fiSuratif bir duzenleme soz bar halwanya da halvan 'ar cini tasvjri klasik Uygur resim lislubunun en guzel omeklerinin bulundugu ve birindeyer almakladrr naga.auptnaklanndan Mu uk yaknlanndakiBezeklik tikvimin simgelerini irernve Bu at cini oniki ha)ryanh freskoolarakyaprlmDhr. Ttirk ytldE figrlrlerinin ozeltamttlgL esrlerdendir. Cin ilk defaA. Von Le Coq'un yalnucahaywan yLllarLnL simyaptlan bu insantasvlrlerinh, tiklrinuygunolarak masklandgitiktir. Sozkonusu}1lda doganbarlannda taad,klanha)'van geleyen bu cinlenSdstren insanfign.len e enndeTurkceolarak drisiimilen lan etkiledigi rutmakladrlar.6? }1l ismi yazrholan lomarhalindekagrtlar Halvan taklimi )nllanna igaret edenbir diger esrise, Turfan'da yaprlmD ve govdesiinsanbi' muhtemlenUygur veyaT ang dewine ait bir heykldir- HeykeLin ciminde baaysataink ieklindedir. GiydiBi Senii kollu eibise nedemylefresko ola' (Resrm 4-.. rak yaprlmrr omeklere beMemek'edr

Miladi yada Rumitllann hanF hayain }1hnaka$ rk geld,gidigdnerenfomrrller icin bkz N. Al8ur,"Onil,:i Tlran. Hayvanl Takvimi,mA. s 64. Suba{1990,s 200i Osman T,ork AnihiHdt\onhTnft faldini, s 42 CAJ, "TheHoue X,l-4.1965, s 169,Rsifr l Bkz E. Esin, in TurkrcAn,"

V. TTJRKLERDE DINI TORENLER VE BAYRAMLAR

Tiiik ropluluklannda balmmlann ve cogu kere buntarla cegitlidinseltbrenlerin, takvimle ilgili konulannbazenmitolojiylejc ice gecrigini ilirkilendirilen gdrnekreyrz. Hunlar ve Gokrurklerde)ahn cesirli zamanlannda yaprlan kurban rornterinden gecenin ve gunduzunu,unlugunun birbinne erit oldugu zamantarda barka,ozllikle kurban torenlerinin yap ma$ da dikkari ckmekredirBaharaylannadenk gelen bu kurbansunma olaF, doganncanlamsr esnasrndadrr ve yrlba$n reskilermektedir. Hsiurg nularda atalar magarasndakurbanlann Flbaanda goge sunuldugu, Cin kalnaklannda ifadeedilnekredir. Yine Cin ka),naklanGokrnrklnnbesinciaym or, ra$ndakion grinluk doneminde ya da bu orradaki doneminsekizinci grimindeGok Tann'F kurbansunnakigin tqplandrklanm anlatmaktadu.'

Sozii edilenbaharya da yaz ba$lan$rlannda sunulankurbanlarve kurban torn, leri bahar ya da yazbaFryla ilgili olduklanndan birtakrmara$rrrmac ar iaratrndd Nevruz'lailiFkilendirilmiFrir. Y m diger d6nemlerinegiris baznfarkl adtartaalnllli omegin bugrinki Krgz batraniannda bahan girii, Nevruzi yazagiris, UhiF: guzegirir de Ceckorbayramrdr.l

Trirklerin N\TuzkurlamaianHsiung-nulardan (AsyaHuntan) beri gdninen ba, haragirir ya da yazagirb kurbanrdrenleriyle ili$kilendinlmisrir. Bu tnr bir iliski lendirm ErgenekonDestantylailgili olarak da yaprlmurrr.

Bilindigi uzre, Gokturklere bagh gorunenErgenekonDestaninda,Seunq Han KtSE hanlnl yanmaqekerekTurklere saldriu BaFanLolamarnca savasesnasmda 'sahte kaes" (iicaO q'ununu yaparlar.Mallanm brakrp kacmaya baslayanTarar tra nl ve ordusunu ukip den llhan yonerimindekiTurk kuwelteri nallan paylagfta ilin girince, kaqandugmankuwerteri gn donerekTurkleri yok ede.ler.Sadece 1lhan'ln krrqrlkoglu Kryan ve karde$oglu Nokuz sag kahr. Bunlar yni evtendikleri kanlanyla birlikre. savasesnasndayenilgiye ugmdrklanm gortinc, kacaraksarp daglannbulundugu bir mrmrkayagiderler. Sonla dagtannarasndaki bir bogazrye_
J. P Roux lr:,[].rf v" Mogoildna L.i?r Dri \ev Ayt,LrK,ancrSrt\ ,92 tgt M. OcalOgur, "KrrgElannKurladrFBaFmtar ve Nemz pmiklen," N.!tuZ ve R.*i./ Trr? Dn4:/BndaNevtu2lkl^ciBiISi Srkni sildini.n, Ankah 19-21Man 1996, hz. sadrk Tuml ve

"if;
!if.--

'j;l!
i*\

a4,l

Ciz'h 23.OnikiHayvlnh Taklim.

Resm 14. Tu.fan dan (DoAu TLir knan) tawk y ft singeteyen kil

171

TUnKM1 rcLOltSlNtN !\NAtLAnlRt

gecerek yaFamadrg bir duzlnge kimsenin adrnrverdi Sunde gelirler.Ergenekon ve cogalrrlar. dikleribu yerdeuzun bir snrebirlikteyasar Aradan400 yrl gegtiken halegeiirler Yrsllar bir anya eelip bir crkrF yolu dugunnr sonrabu yeresrgmaz yad ederler. Sonunda daglann araindan bir yol bulup qrkmaya ler ve eskiolaylan Bir demirci,bildigi bir yerde, bir yer bulamazlar. de geeecek bir de karai verilerse soyleyerek orayreririlirsebir yol acrlabitecegini i'e buradan mir yarag oldugunu niktarLarda odun ve sdyler. Nllekim cok bulaLk kon1niburaya crkabileceklerjni ate$ienir. yedetlirilerek olan bu oykudeatalannneski yurtirnna ulasrLma bir tnreyisdestanl Esasrnda haorlanmasr, bu olayrnmuhremelen sr, crk$ glnunun tanhinin her yrl torenlerle ve lgrkh gun' olarakamlmasr gerceklesmes' bazrarasllrmacilann aylannda bahar Nevruz arasrnda iligki kurmastna sebep olmugtur. bu mholojikicerikliolaylarl. a sundug inlu serisehname de yine eski han rari, Mahmud Firdevsi, Cazneli bdylebir yrkrgnrma yapml5hr.lran'dabu bayramrn kutlan hiyle iliskilendlrerek (MO 559330)ddneninekadarindirilmektedir.Danusun basnasr Ahamenidler kutlandrFsoylennektedir. Oreyandan baa araetr kenli Perepoliste bu balrarnm mitolojidekilranllann kutsalaiasrolanYimamndevler nlkemac ar tarnfndan, sindenzafrle donmesi olayryla ilgili olarakbu donusun anrsrna Neeruzkutlandr$ belirtilmr'tir.Bununla iliskili bicimdeFirdevsi Nevruz un Cemsid adrna icat edildi gini 6nesurer.Gnntmude lranda ve lranl ann yasadlgyrlerde Nevruzlran gunestikvrmrnin 2012 rndp l,url:nrlrr.i biinc .r olJnFJrurrd.nir nn ce9itli yerlerinde, da ya5ayan Gunumuzde Avrasya Orta Asya ve On Asya bayTurk topluluklanmn pek rogunda ya da Nevruz la iliskilendlrilebilecek Nevruz bulunramlarya da drenler yaFanmaktadrr AncakTurk devletve topluluklarrnn yesillenmesi dugu cografi gorebahann ve doganm bazryerlerde bolgeye batlamasr farkhtarihlergosrerdigrnden az cok farkh tanhbrdeyaprlabilir;or' bu kurlamalar neginbucok ye.de20-22Man ar.sr kurtama Tnrkmenrs zamam olmaklabernber 20'22 Nilandaulkenindogusunda bahar birazerkenkuzelndede gecgeldiginden sanda kutlamr Daha eskizamanlarda nisanrn kutlanLyormui.' Benzer bapnda sekrlde Sibiryada ancak haziian ayrnda hissedildigi ieinYakut(Saha) Tlirkleri ilkbahar gecmesi berekeih baharrn gelirive )lhn icid bir krir bayiamrolarakkudadtkLa
H. Gungor, _On6ya K,iltndennde Yeniden Dogug\t ftrklerd. Nerru2. Nrevrur.Tt'i N.tru?U6la.ardi I'lgi &hni GenfozlunL) Bitdnien, s lt-32 Kttttrnna. Nevruz,"Ne!tuz r. Rcnhl.rTnthDtntaenda Netruz lhrti A Asuror, TurkmenEdebiyatrhda ( lq,s. l 07. 19-21 Man 1996, hru.sadk Turalve Elnr.s ,,lg sijld! Bildidkt.Anftdrd 176

fURl(LERDE DINI T6RENLER V[ ]I YRAIIT-4R

Isnkh bayramr 2l-22 Ha,irantanhlerinde yapmaktadrrlar Bu bayramda adr vc bjrazdegi$ik uygulamalan de olsabir cerr!Nevruzba)%mdrr lslamiyeuen sonraki delirlerdeTnrklerdeki Nevruzlailgili nvayerlenn bastan, gcr EbrlReyhan el-Bironj nin yazd*lannadayanrr. Biruni,Nemz'un yeni ylhn ilk gunu otdugunu, dahaonceairrk y zamanlannda gnnelinyengec burcuna girdigi kudandlgrnr amasonrallkbaharda zaman torenlerin yaprLdrgrantar,r: Bahar yagmurunun ilk damlinnn dirrmsiyle iq,tmsnra, agacla.cic.k ciccklenn rcnk_ (s.h!eou).nhcansil oluluncay, verenc, ransonnneyve hayanlarda ve bjrkilc.in l.adar uzanan ananda c,ktundangelism4ine Dolalsyla Neyruz alennn biilr_ Edir.
lr]lrfu\}!nd $rni ddil hlnnlslrr.'

Bir lslzmmenkrbesind Nevruz'un dogusu Sulerman peygamberle rtiskitendirilerekmnshimanlLga uyarlanmrgtrr. Bu anlanya goreSulelman peygamber ferheuigi hukumdannrn bir |ehnn krzryla evlnir.Ancakevlendigi kErn hepuzunrnlu oldu gunusorensrileyman krzabununnedenini sorar O da babasLni o,ldjgrni ve bu oz ieminiglderebilmesi iqin babasLmn bir heykelinin yaprlnasrnl isrer Suleynanpey gambeinemn uzerine bu heykel yap dr$ndaMuslum:rn olmayan halk onarapmrya baslar Yinebu hiktyenindevamnda anla!'ldrgtna gore Sulelmanpeygarnber, kagndaAllahln ismi yazrbolan'rzngunu raharer esnisrnda c*ardr$ b'r gun, bu Snlelman ),izuguverdigi kansr Emineden seklingiren brr dev atrr ve padi5ah olur. Snlqman durumuaqrk)arsa da kimseona indnm.z 40 gun geerikren sonra onunvciri olanAsrfpadj$ahn jcrn,duaokuya.ak gtphelendigi baa hallerinden Allah\n ismini kuwetli bir sekilde soyleyince, padigrh prnnagrndadelin seklindeki ki 'tzr1k onceyereduger sonrada suya'ruvarlanrr D3ha sonra bu yu:ugLr yuranballgl aviayan Suleyrnan parmgna yenidenhukumdar olur lire Fzrigu seqirerek salhnata yeniden sahip oldugubuSnn Nesruz,un biglangrcr sayrhr.6 Boylece bur.da baharn gelisi, yeniden doganrn canlannasr, br bakrm: yeniden dogusrie Suley, manln hnkrimdarhgrnl rekrareldeediri arNrnda iliiki kurulmus oiuyor lnanDa goreAdemNevruzgunuyaratLlm$ur. lbrlhim puijan bugunyrkmD ve Muhammed Aliyi yine Newuzgunukendisinnvekili olarakilan ermisrir.Ali.nin dogumsnnu, Fa m.yta evlendigi gon ve halifeold gu gun Nelruz g nudlir yu-

-Ozbekisran N. AI Kabul, da Nemz yani yeni c.nun Siirvc Sarkan."Ndtu. v. Rcnhl{r Ttrh D:a/drnda N.,u /[nn Bil4iSaloi Bitdjntcri, Anhoft ]t-2i Md,t i!x,r6,h:2. Sfthk luril A. Asrrov,4&n.. s. 108.

177

TUR(LERDE DlNl ]ORENI,I]R VE EAYMMLAR

olsuncoguyerdekmel olarak As)aya da Anadolu birbinnebenzerUygutanxtann yoksullan dagrllmak uzere yaprlan cogunda bir yemek(Tu.kiye de zsure,Krgrz_ bugdaydan yaprlan larda sd,mlirb veCon gib')sozkonusudur. ftdcd Nevruz da hayvanlann gnre$ririlmesi, hastahk,agrr ve acrlardan kunutmak ateg yakrlarak uennden arlanmasr (birqokyerde),hanya da Fahbezeme amaclyla, (Nahqilan), gelenegi desranlar soylenmesi, (bozkait dahil otmak oglak kapmaca qesitli mnsabaka ve oyunlar, u2er yansl.rduzenlenir. Nitekim lslam oncesi Turklerdeh.'aanlannguregiinlnesL sonraki'1hn nasrl yoneliktahminleryaprlmasr gecece8ine iqindi. Zamarkhosun anlarugrgibi Gok

raprnmamakla rtrkler atege beraber saygL duyuyorve remizleyicl ozeligi otdugunLr na inamyordu. OnlarZanarhos ve berrberindekileri arei nzerinden gecirmjsterdi.e AteSkultlerinekad?rinen ate$rizennden ailama uygularnasL yanmdaNe\'ruz,da Nahcivan da yap an bir digeruygulamaysa su kultrtyleilgjtidir. Nevru:,un son sa, bahrnda krzlarakarsuyunyamna gelerek onaselam venr Are5re otdugugibi 'rn {lzerinden atlarlar.Sonradercden aldrkhn bir kap suyugerirerek evin elrafnave bahcsine serperler. Bu srkrmrlann sonaermesive berekeun saglanrMsirin yapL hr. Bu uygulamada sufrtr evin etrrfrnaddkulmesi muhiemelen koru ruhLanko! rnakiqindir.

Mitolojik b:kmdan gerekeski Anidolugerekse Asya Tijrk knlturlerin'n izjni ta$yan bir uygulaim da hanbezeme ya da rah bezeme gelngjdir. L Bo4elin ak tardrFNahrivanln Ordubatbolgesjndeki uygulnmada 2t-21 Marr arasnda yaprtan tdrende ahaliden bir han,vezi.,hizmetciler vb. seritir. Han,rrzerindeki milli krya fetve raqla nrydanakurulanrahra orurtulur.Hanrnyakrnrnda ieindemqle ve yehisler bulunan kaplarvardr. Meydanda yap,lan oyunlarve Fnemalar esnas,n.ta, herkes hanmenirlerineuymakdurlrmunctadrr Ancakhanctayaprlan butungutdu, Ucuharekedere ragnengdlnemekzorundadrr culdugurakdirde kendisin leritn bttun hediyeler gerialndrg gibi, su kanilna aularak cezalandrnhr.,,

YakutTurklerinde (Sahalar), ilkbahann gelisi ve yqanacak yrtrn nesiicin kurlanan Isnkh ba).ralnsarnanizm ya da ski TLrrkdiniyteiigih oldugu sin bundacok dahafazla mirolojikogeSorulur Deliomeroglu nun dertedigine gore," leikh bayramr iorenlen

L &inaer.n I ca J , a ( .er \ KrfJ,,y,64 L,gerr r b o z y ea t 8d s l16 , Y Delitmeroglu, a.An.,s ll2.

TTJRK MITOI,OJ]SIN]N ANA ]AN]\R]

gun de YeniGun yani NevruzgunudriLr. balgn kamrndan nus peyganberin crktrgr Silifke Nevnu gunLiTahtaolan Hatlao kurlu gtnde Allahyer kiiresiniyaratmrgur. in dogumgunuohrak k bul ederler' nu Husey,n icin onayaatrhn nvayetlerzincinhalinegelrnesi un lslamibir gelenek Nevruz gore Ne'ruz peygamben le ilgildir. Hikayeye Islam Muh^mmed da nin bir halkasr ubak hediye edilmie. Peygamber bununne helq dolu bir grimus gunuPeygambere soylenmis. Nevruzunne oldugunu kndisme Nevruz oLdugu sordugunda oldugunu behrtilmig Peygamber, oldugu o da Tnrklerinve lranlrlannbayramr so.dugunda insanlan ALlah\n NeEuz grlnu memleket]erini terk eden korkup drolln1den Sunun anlatm\hr' AyncaAllahD emriyleo rilrerekruhlanmgeriverdigigon oldugunu yrgmur yagdrrdrgr icin jnsanlann Nevruzsunu su uzrine gun,gok dinldlenlerin helvayl yemi5, ieindegetirildi bildirmigtir. Peygamber ade!dindiklerini serpmeF iaksimetmisve ketkebizin icin her gun Nevruzolgi kabrkuarakoradakilere onun oneminiyur Nevruz'u lslarnileirirmeyi amaclayan. Bu nvayet satdr,' demir.T nts onu peygamberin anlarogr onemlibjr ola)z baglayan gulayan ve aymzamanda bir parqadr tik kamkterli B6yleceNevruzbalaam ve geleneklerininTrirkler y:r da lran ahalisi eliyle lslaetkili olanbu eski balramrn,Asyave Anado' milegtinlmesi dahacok halk amsrnda sebep olmugtur.Bu de onemsenmesine ludaki bu(unMushMn Tnrk devletlennde grkm$ttr' yenigelenekler ortaya butunleien nunlailgili olarakeskigeleneklerle (bu ranhNevru girdigigtinyapllan grlnelinHrmel(Koc)burcuna osmanlLlarda yazrlarak kurdelelen arasn, baAlaziyekrla$ denilen kagrtLara macun kaselerinin ve birkidenyapoklan mrdt NevmzkudamalarLnda hekimballlann 40 reiit baharai qesirli geldigi Nevruzmacunu krrmLzr renkli ve kokulu, hasta}klara iyi sdyLenerL ve saiayileri geporselen irinde6ncepadiFaha ve dahasonraonun ailesine kaplar padieah huzu ndakurk giydirilenlenne hekimba5rya sunulurdu. Nevruzrye sunan en rneehut lirdi. Benzen halk aras:ndr Bu uygulamrlann kuilamalar dr yaprlLrdr. kadarul.san!e hxlenyaanlmaktaolan lvlanisa olanr,XVL Fzy dan gunumuze \ yerlerde Tnrk ulkelennde, gerek Asya Turklerinya$adr$bagka Gunnmuzde halasurdurulmektedir. TnrkiyedeNemz kudamalan Coguyerdebir milli baynm yap r ve bunlar Nevnz kurlamal.nesnasrnda uygulamal.r olarakalgrlamr. cesirli
N. Ali (abul.dAn. s.224. y Irilaqoglu.osmanl,l.rda Nvruz Kutlamalin,Nevnr wr.Dftr.r li,h DtnydndaN.!tu: Bitdinlen.Anhatu l9-2t ruEl veElnaskrl4, s 185 Mart1996,hoz Sad,k thn i Bl8 Saleni

r i

: ! '

r78

T!RK M1TOLOJI5ININ ANAHAITr\RI

dualaresliginde rorenalanmr krmrz*rperek temiu T6renalmma lemcsiyle baslar_ hilal rkli olustuncak ra.zda gencak agaclar dikilir Sonra yertdreninuygulandrgr de kutlanabitene kadarsondurulneycek bir ares yakrhr Samann yaprrgtuygula yLlmkbinlnklednin malargecmis ve gelecek kovuLnasr gunlere bir zararlannhol anusrnl saglamak icindir Gncklz ve erkeklerte digerbireylr yeni yrldagergekistedikleri lesnesinj dilekleriiein neydandaki agaclara bezparcasr baglarlar.

I80

VE SAYILAR VI. TURK MITOLOJISINDE RENKLER

Renl.Jer renklennmrlolojiyleilgisi dahaCokkoznolojik tasawllrtafdan Turk kulturxnde zaman ieerisinde renklerle ilgili baska konuLarla ilifkilj Ancak kaynaklanmaktadu. qtkmulrr. da onaya hususlar kozmolojiksistemde, Tuiklenn ve onlarapalalelolarakCinlilerindrj,rrjndugu tasa!rrru bulunmaktaydr. Dort anayoniin singelenansrnda da renkler don anay6n Haxrlatacak olursak bu gemada kuzeyin renksingesika.a,goneyin bulunmakEydr. (bazen yesil), gok renginavi batLnrn rengiyse ak (beyaz ya da beyaz kErl, dogunun yani ya yagrz idi. Merkezin, ropragrn rengiFe san da olarak anrlr Iekeli) Grrah) yani ha''vanlar, yLldrzlar, su, aie9,agaq, yordu. Bu iemaylailigkili digersimgeler, gibi unsurlar asl,nda renklerinkozmolojinin ve miloloji' maden, toprak(merkez) gosteriyor; srkr srkya iligkrli oldugunu bmegin ni$ diger alanl.nnmkonulanyla dogumavj ya da yesil ejderha, Uyguca da kuzeykarayrlan,guneykErl saksagan, gorebelulenmbrenkhn Hun !e Gokdrklerdebiraz Bazr arartrmacar yonlere farkh olarakeleahyorlari omeginHunlarda kuzeyk ra, gnneyal, dogu ku (boz), bau ak, Gokrurklerde ise kuzeyyagE (konur),guneydoru (kola boz), dogu k'r boz,bairak olarak niteleniyor.l Turk ulkelerininddn laralndaki cografiunsurlannrenkleneamlmastyr da ddrt anayone goreyerlesmeye dair ikna edici satLda omek vardrt omegin,icinde benimde bulundugum grubu, denizLerin isimbir ansurma Turkiye nin etrafndaki lendidlmesini ksadu0ere baglamak istemezler. Dikkatedilirselurdumuzunkuryinde Kamdeniz, guneyinde Krz Demz,batLsLnda EgeDenizi (Aldeniz) bulunnuktadrr.A. Gabain kabul bu hurush Anadolu'nun biLincliolarakmerkez(ana!"tan) edilmesin dayanarak sdylediyor: Anadolu'nun ve bilinllibir gekiLde h.rkezolarak kabul cdilnr$Euneyde Krzrldeniz kuzeyde Krradeniz !r yni adlandtrmahnna yolaq,yor. YnlnrTurkler. lulgarlar Yu-

Bkz.A. von Cabain,Renkbnn sembolikAnlamhn. AO DTCF Turkolocev stnib Tezcan. ji Dergisi, ryi l/1, s. 109. Bkz.K. Veli NenMnoglu, "Tnrk Don) BakrrndaRcn8,"N.v'!z !e RenUer lt,i Dlryailldd Atthi.atr2l Mart1996,ha2 Nevruzlhirci Bilgj$nLni Bildinlen, S TurrlveE K,lrc,s72

18I

TURI( ]\IITo]-oIISINDE RENKjR vE sA}II-1R

5. Karabey:KaraarlanolanBayrnkabilesi 6. BoruTolmic: KoyurenkliarlanolanDjlmrcln kabilesi (netdegildir) 7 Yszr Kapan: kabilesi. Kaban I BulaCoban:Alaca atlanolanCoban,nkabilesi." gok ve yer tasawurllnmnyarid ir, snn0andrrtunklen, kormolojiksemaya, goR ozelliklennigruplitarik ve bu semamn rcrndeki aynnxlara d{r genel senaya ele atabiliriz Siyah harlanyla bakrldrFnda butundnnyamitolojilerinde ve simgeciliginde Genel kam rengin dahaqok olunsuz anlamlanilade etmekilzerekL,lhn,ld,gm1 goruyoruz Ezelikaranl*, bosluk,bhrmkranlgr, hhribat,uzuntu, buyu,kotulukya da olun, karmasa vb. gibi pek qok iey ka, I ilgili mitlerdeyr alanrannlar, onamr,Seytan Kan Tnrkleregok paralel ra renklebirlikte ifadeedilmiStir. midereve inanrslara de kannhk,ollm, kuzey, sahipolan Cinlilerde karasu gibi anlanlara sahiptir Ve,

ShuanSnj hlrur Zhoutldedmrnryendig,nde, siyahla bagdasLralan CinimpaEroru (krmzt sdldurdugonden su,atesi hanedann ren8i olanksl)zb, secm$dr Onlsrdan (MO sonhilkHanHanedan,n,n 206'danuibaen) rekrar hmq rengini *cm*i yu2, Turklrde kararenkgenellikle kullanrlmr$r:l Kuzeyde olanbir eu anlanlarda yer (sehir,rrmak,gol vs.) ya da kuzeyde yaeayan bir ropluluk 2. sidder,guc ve yogunhguve gerceBi vurgulanakicjn. 3. Iyi ya da iyilik ilkesinin kareErnda olurnsuz ya da kbtii olan ilkeyi belirrmek i(in. Yrs, 6lnm gibi insann hayatmda meydanagelebileceklzlmr: verici husulan ifade ermek iqin. 4 Olumlu ya da olumsuz olaraknitelendirmeden iki farkh|qa belinmekicin. A. Von Gabain'e gore,Kasga n kuzeyinde hrikrimsurenve lslamdunyasrnr bir nerkezolarakkabuldenKamhanltlar, hakanlannr lslamsrmrlannrn bekcisiolarak (kuzeyin kaarahan hrikumdan) olarak adlandrrmulardr.'' ote yandan Horasan a gore kuzeydekalanbuglnku Turlanenistan da bulunan KarakumColunun isni de bula dangeliyordu. AyncaBo:krrdevlerinin kuzyinde bulunnasr nedeniyle, Mogol hu
"TnrkOnoMriginde Af Kutu," rM, s.2Or. A. C.fcioglu, W. Eberhad, sozltg!,cev A. kenoAlvc A Be.eker. s 273. Gn Simgekri B k z A .v o nG a b a i n d,S n , s 1 0 9 -1 0 .

la3

iuRI< MTOrOrlslNlN AN/1H/\n}Rl

,Akdeniz' r nanl'lar ba dakidenize adurvemekredf R Genc'e goreAnadolu,nun dogusunda bulunan \.e DedeKorkur hikayeterinde Gokc Deniz olaraksozediienGokce Gol, aragurmac ann dikkallerinden kacn$nr Boylece Doguyonrtnunmavvyefilrenk simgesi bu golle kendinigostermekre_ dir.1 Konuyla ilgili olar:k ski k1)Baklarda akhnlan itginebir uygulanakozmolo_ jiyle rlgili d0n anaydn rasavl-urunun pmrik hayarra da erkisininoidugunuSosrer, mekdn. Ar knhiinLin onemlibif yer ruurgu Hunla.,anaybnlerle rlgiti koznolojik ,,kara ,,kELl anlayDa bagholarak, kuzeycephsine arhlarL,,. gunycephesne ar[ia,beyaz n, dogucephesine "bozadrtan" ve ba cephesine de arhlari.gondermigler,
di.5

Bubilgi Morunun(Me.e) kugattrg(MO 200)savasian Cin imparatorunu b3hse_ denCin resmihanedan larihl Shih,Chide yer almakhdLr.6 Konuyla iLgjli olarakB Ogel,ayncaMS 983,985 y lanndaUygur baskenline gidenCin lrrsi Wangyen tenin Uygurhrdamulkiyetrn ar renklnne gore drtzenlendigini belinmesine dayanarakbununsosyal v ekonomik hayatran gelenbir getenek otdugunu soylemekte_ dir.' KonuF daharok ar kutrtyle il$kilendiren A. Cateroglu, bununlailgili Turk de, virlenndenomeklervenrken,Nemethh Konsrantin porphyrogenneros un eserinden9ev'rdigi, Pecenekler iejnsozLi edilena! kultuylejlgiti sekjzkabileadndand" bahsdiyor. Burada atlannrenkleriyle vurgutanmasr bizimlcin onemtidir: Yawdr Erdim:Parlak Erden. parlakarlanolanErdemkabitesi. 2. KurekciCur: MaviCur. MaviartanolanCutun kabitesj. l 3. kabuhn Yula:Agar kabugu renginde atlan otanyula,mn(bn ntrbe)kabile, 4. SuruKril-bey: Bozarlanohn Kul Beyin kabilesi

B k 2A . .v o n c a b a i h d,. g n , s . 1 l o . prnhter R. Cenc,rtrft lMr4ldn,k Milli Celenehlennd. ve San rc,ur?r y4il, s. 6. A Caferoglu, "TnrkOnomcriginde Af KLjhu," TM, X, 1951, s. 202. B Otel.Bnlnh Hunlnparotarlag! Tdflhi, c. r, s.406,4I1taynrkonud.bk2.B Ogel. tii (ri t u rl a n n t nL et n s , . B. OAel, Hu lnryarutorhgu Bnynh laDhi,5 4l l: B. O8el.Ir|h (rrrrr rori,& G,rj.5 177: wanS YenTe ire ilAli olaEk bkz. d. lzg,, Qtr && wznS y. n-Te\1nUrgur Sqo\atndn1.st, s 65.

ra2

rlrRl([ltroLo]lstNtN ^N^Hrl_{Rl

' ismi Kankurumdu. kumd.nnrnbaskentinin naklderek, Rusbelgelerinde ve Ak O. Pnlsaktan gecen Gabain KaraKalmuklar ya da birbiriyle butunlesen bir zrrhgr alrernatifligr Kalmuklar isinlerininherhangi (Turkler) ve bula aslDdaTeleutler oldugunu vermedigini, cnnknAI KaLmuklann geldigini Kalmuk" anlamrna beliniyor.'l "gercek daki KaraKalmukitadesinin karakr5 deyimi,giddelligesenk$r rfadeetmektedrri bu anlamda Torkcedeki (kaduk$) K.ra sozcngnnun sozcngnyle de adlandrnlnlslrr hukurndar Ttrkce ftadrr (zorlu,cetinhukrlndar)oldugugibi hddrr srfai, olarakkullanLlmasLmn ve hanedan icin kullan n]asrmn kaynagr budur.'rNitekinrbazrarag s atrnmda hukumdarlar rengin kuwetli anlamrm vemesinden dolayr, AvrupahdogubiLim kara rrrmacrlar kara kuvretli sozflgununbulunmasr nedentyle brzrlanmn cilenn unvanlannda Kanhanl ar dediginiifade elmektedir." Hak nilr diyeandlglsnlaleye Muhammed in uc sancagndan brrinin siyaholmasL, bukumnnlslarni donemde y:r 1*1aiigili bir simgeolarak,siyahbaymgrn cesuliTtirk devlederinde da ordu kullan masrna nedenolrnuiturr' birliklerinde Turklerde ruhlannL)1 ve kotu ruhlarolarakaru toz ya da kaAltaylL sananist eder. ra roz olarakadlandmldrgr biliDnekredirKarl ro2deyimikotn mhlan rfad geldigrne iM & hrr inrln felakerin kendrsinden Sozu edilenkoln ruhlannbafrnda n an yeralhtannsrEiljk bulunmiktadr..Erlik'in gozlenve kaslaflkbm r karasl drr. Raragamurdan ya da ka., denirdenbir sarayda orurur. onun ogullan da kara binrenkledogrudan ya da singesel iliskisiolan isimlerahl| omeginogullanndan grubuu girmekledir.Li nin ismi KdmurKaan'dr.Bu durumda lann Ulgenaru rbz bagLolarakbtr mudBu dikotomikaynmdaoldugugibi gok ve yer unsurlanna gamanlar dt sonra da ak srmanve karagaman olarakiki) aynlmrgur.Bunlardan olank Karasaman uygulamalannda dahacok koin ruhlarlailjskiye giren Taman

" Dkt A. von Gabain. d.gn.. s 109 ll1. r! Bk2 A. voncabain, d.g.... s lO8. r r R .c e n c , a 8 . . ,s . 4 t D.'kLled Io'ihi (r<ronala)i Elh abr, ce! l] l{ercllv. u w Sarh[td3l " C. E. Boswonh,lslan Ipsirli, s. l+0 141 1 5R .G e n c d ,8 . . .s . 4 2 - ' 1 1 '6 A.ln.n, Ongon Hakknda,"M veTdskelituekn l, c I, s.270rA.v Anohin. Ah.y S!n!ollAMlLlkadir lnan, Maftdi.l.r v. ,rdrnd"', .. ,,. ,oq-+Oe, Utg"n Nladdeler,"cev. Fm^ir farkthgDak ve kaB rleoir.lcnndi lcln aync. bk2. Ilt Se)i_ ve Erlikrli'ndaki dikoromik Uhun Bdi14, s 144-145 do!. cidd &{dn !. Onu Calnd8lo&" 184

1!RKNITOr_OJlSrNDri vE S Yrr^R RaNKLER

kararenk dunyasndaki bircokunsurkararenkle ifadecdilir.ore yandan Yeraltr yaygrnbir biqLmde olunnn, oltimdenduyuhn yasrnifadesidi.. Turk dunyasrnda kararenklipaqavr. ya da flana asrlnas, DedeKorkutgibi onemlieser' Mezarlara yine sozedilirken karahgoklnoug tabirininkullantlmasr,'8 lerdeyasolanevden (Dirse Llm Bogac Han hikayesi) oglu-k'zL binnde Oglu alru kitapkki hikeyelerden gibi hususlar kararenginolnm, yas ve Li[lu hanrnkaracadra konulmast olmayan bEe gostermektedir." oldugunu Il]nunifadesi Kararenginyas iladesiolusuylailgili birqok omek vardu. Ahmedbin NlahSuhanMelikgah\n oglu Drlud'un oiumu (12 isimli eserinde mudun SltLrkndn yast.kararenkkarsrmEa turulan MaIs 1082)ozerine crkar: sacl.nnL olunun onunce aglay'p s'zla h.ps klahan & ropland,lar. Tnrklenn cdzdnlr, yaprar Atlara d. boyle kara ya6k gitdile! Burnn kzdrnlar, mailet v. hizhdkarlar qul.i {hayvan gydirdiler, vekuytuklann' k.sip, eydlenn' ieu lurdu' ornisn) eclaan' ve i(mekden vaz8ecd, aglarp s1,layank slbn arkada bt6ku, lar Mdiklah yemekden ys ve yagr hak,, biitnn rtedc ve matcn Caq'larda Ee.e-gttnduz Sozlerinin ak, Sehn 'rennebi.lertil., yedi 8u. budurund.kaldai:o yaninerkezinrengiyagrz olarakanlaulmaktadrr: Gokturkdevnnd topragrn, yagE yer yararld,kiar ikEinin amsndrinsanoghyanr,l' Yukarda tuq gok, aragrda gelmekredirKuLli Buradaki yagEsozcugu sozlokie esmer, doru,lgli anlamlrnna (karaya gin yazundakiifadede, yakn) renkte koyr renkli topragrn bu koyu'esner (olnle. oLnzsr yeryuzunde yeraluyla ya da kolti' hem zorluguna hemde 'gamamn luklralemi)baglannsr da koolnusmaigarer ediyor.Yanizor amaila, bir yandan tu ile ilgili olduguiqin, iam olarakk.ra diye mtelenmenii,yagrzyani esmerolarak belirtilmirlir. ogel'egor karatoprak'deyinidaha sonntanortayacrkmrrur.Ogel kararen(Kut.lg! kara yer've re makam ola' kara toprak," 8iir8 dayanarak) ev, mezar Si, rak karayer kau SibibagLklarh elealrr.Yagz rerinine de cesirlieski merinlerden
17Bu konuda bkz.M. Eliade, s.216-222 sa,,dtrarh, cov lsNr Btrkan, re M. Er8ln, Ded.KofturKrdr,, s Il-ll. & Ahmed bin Mahhud,&l(ahf,dn.,hiz. Erdog.n Mrc .5 l4O. :r H. Namk 29 orkun, ElftiTt ?vdzttldn.s 185

r URIT MITOLO]ISINDE VE '{YIL\R RENI{LER

kiimdar portrelerinin orrayaqrkmasrna yol aga:r' Eski Tnrklede saygrduyuianare$krmrzr renkletemsil ediimisrir. Tannr? Umayla iliskisinin olup olnadrB tartErtan al nhu, al kansr, albasr gibi haniya da lohusalara lelere musallar olduguvarsa'.lan ve Turk dunyasinnher yennde de yasaFn bugnn bu mirin al renkle ya da ares rcngiyleiliskisi olduguanlasrtmak, goreTurkler krnnE sozcugunn Ogl'e orhegdan iiibarenku anmaya ba$la m{lard ve kumB yerine en cok kE sozcr:gunu rercih ediyorlardr. Krrmrzr daha ve dugunve gerdek rengiydi. eokkanlakryaslamyordu insan!.ucudurarit edilirken krrmlzlya da ai renkren sozedilmekteydi SelqukLulardan beri Turh enterkrmrzr basl*, krrms balaaklar kullamyor, osmanl arda otduAugibl eogu kere hukum_ dar olaglankrrmh olank betimlenlyordu. KlmLzr renginbayrakraki ifadesi daha gokkurl bayrak ya da gumlnuzdekuilandrgrmz gibi at baFak seklinddirKlrmr, zr a),nlzmanda savaln ve zaferin rcngidir. Klz ya da krmur renkleri halaantar icin kullamldr$nda da a$rnhk, guqya da hileyerearet eoer. crinumnz Turkmenisran Cumhunyeri'nde de itki dahaeski olmak rizerekzrl ve krmlzl aym rengi itade ermekredir.Oradada dah, cok bu renge hz ve gelinlerin elbiselerinde rasdamrve bu renk Tuikmenler icin guneie aofta bulunan kursal bir anlamianr. Burada Islamoncesi inan4larve mirterinden geleneikiler sezilmekre Krmla renkliba$hgln Ona Asya,dan AnadoluF krdar Osmanhlar dahil rrirk_ menlerdegiyildigi driir.inulmekredir.aBoytece buradasozri edilen hususTurk rop, lululdannn rcnklerle birbirlennden alnlmatankonusuna (At< Koyuntu ve Kar?Ko_ yunlu gibi) tipik bir omek oLarak kabuleditebilir. AyncaTnrkmenisran bolgesinde kalanTtirkmenlerdahagnneyeinen ya da oralardayasayan Turkmnlri, (grineyin simgesikral olduguicin) kralbaFolank amp annad,klanarasnmayadege.bir Krn1lzr(al ya da klz ) renSin Turklerde bu kadaronen i olnasrbelki de Cintilerde otdugu gibi onun hayatvren rnk otarak dir9unulmesinde ya yor otabilir. Biiindigi gibi Cin mezarlannda cenazeyle birlikte zincifre F da krrmrzr rebe9irgo, mrlldugii ileri suruimektedir. A),nen urkterde oldugu glbl guneyi ifade eden bu

' Aynnuh bilgi icin bkz. B. Mahrr, ElindeAllh Kure(Kzrl Elfra) Turan osunh Sxtra! poftklen," Dd ntunr.tATt<KBitdjhlen4 /K6tmtggl,s 91 98.Reem: s. 183,388. * R. c e n c , a . & e .2 ,s t.

187

TL]RKMITOLOJISININ AN^HAI1IRI

deginir." omeklervererek ve Kau Kolunlular,Al<HazarLar AI Koyunlular Ak Tatarlar ve KaraHazarlar, bny\ik olasrhklaald toplulugun iki farkir gr.rbunu ve KaraTatarlargibi itadelerse, -herhangi igin bir olumsuz anlan )'uklenedenkullamlyordu.:r belirtmek

ve trim sava;tannlanmn rengidir.Enl hareket ilkesini,atesi,huBu renkgnnesin gelinve evlilikleilgili biltakrmhususlan ifade eder Grun kundarl$, askr.hazzr, Turklerdeki anhmlarLna uygundur. anlamlan bu genel Merkezin9aFan an anavaiann)guneyiniifadeedenbu rcnk Turk knlturu ya da ilgili celitli alanlarda hemg6kve hemde yer unsumyla kargtmza mirlerinde erkar, renginya da renklerinolunlu ve oLunsuz anlamlar ieedigine lar. Bu sozkonusu Ancakher iki ceFii anlamda kuwet, gne,iktidar,siddet.yogunlukif?de ifaretedr. Ddii anayonlasa\ryuruyla ilgili olarak proto-Ttrk topliluklardan Ti'Lerdenbah, sedebiliriz.Bunlannlanlnlnls ikr grubu dahagLrneyde ot an Klmn Ti]er ve drla banda oturanBeyaz Ti ler idi (y. MO 771-480). Turklerde reFitli donemlerdeal, ktzrl ve krmzrnm birbirinden farkl olank anlar dlgr biliniyor. Bununiabirlikte burad. dahacok kmErnn ionian soz konuudur. Ogel'e takatR. Genc, al rengi kLz olarakyorum' sdreal rnk kE degildi,r" lamaktadrr." aumdakurh, alevrengiveyakrrmrzrya calanaltn rengi olarakkabul edece$z.^Albashkonusundaoldugu gibi bazenal lenk klzrl olarak da algllanabi 1ir. KErlm altin rengiyle ilirkisi gecdbnemde T[rk mitolojisindeki krzr] elna efsanesindegorxlur. KErl elma ya da altm knr, Tnrklerin dilnya hakimiyeii idealjnin yer' bir simgesiolarakanlasrlm$tr ve esas gaye,amac, istenen olarak ulagrtmak anlamndadu. Ac*lanan nedenlerden oluru kurl elma hllknmdar simgeciliginde hu' onemliyer tularve saMt tarilindeelindekizn elru (altn kdre)iuian OsmanlL
']z B.Ogel, c. tl, s.259'262. Itrft Mnolojisi, rr Blz. s. lo8. A. von cabain,d.&a., 'z{B.Ogel, (Lilttr Tddfune Gint,c.\4, s.4Ol. Tnrlu 'z5 R.cenc,dd.., s 2o ':6 KrzrlOsmanlLcada ve bugunknbir kELm AsyaTiirk

ahn anl,n,nda kllhnnmaksivelerinde 'ltrhgesi Sbzradr. Bkz T Tekin.vd,, Ttrnnn'e lnn4e lfa]nh, s. 269t S. litay\. ladb.J.an l i g ! ,c . I , s . 2 5 1 .

TUR(lllTorOllsrNrN AN^r|ATL kl

rengi olnusl dr ilginetiri zira bu devleLi rengu Chou(!1O 1050256)devletinin icinde pfoto-Turklerinde oldugu sbylenir tsu devlel olunuran ropLuluklann '' renkreydi bircok kLrLlanLlan toreniennde seyltLrmrzr
Mavi Dogu yonunun simgesi olan nau, gogun de rengi olmasuidan doLa]'rsogu kere gbk unsurunaisareteden ce9nliogelenn sLmgesiola.ak karsrmrzalrkm.ktadrf. Ru anlanda bazenbeyazbazende yegillebir trituLur.Srfat olarak bir isiinlt kullanLldr gmda bu renk, o ismin Gok Tann ya da gokte oldugun, inan an ruhLarlaihskili bir 9y oldugunu gostedr gneL anla]l1 da bu dunma uygundur. G Mavi rengin dunya mrroLojilerindekr Allah a hiirmer, ba gjrli mitolojilerde akr1,idrak, sagduyu,rffet, lekesizlik,sadakat, ns gibi erdem ve erdemLidavranrilartnsimgesibu renktir. Gok ejdei de bu renkLe ru sonsuzboslLrgu da sirngeler rljgkilidiri ,ynr zamandaisinde her seyin yer aldLgL mavi, genel anlamda disil su LlnsumnLlnda rengidii Turklerden larklLolank navi qinde daha qok oLumsuzanlamlar ifrde eder .me Gok mavisi d\ndaki yaprldrAr gin 9eylankrallardan birinin mavi yuzlu i'e krmrzl sarh olarak resmLnLn yuzlu genellikie kbt[ karakterl krbeli ilmektedir. Mavi ?damiar ve lanf edildigi Filerya da hayaletolamk krbuL edLlir. Gok rcngi genellikleolumlLl .nLamlanilade eder Bir uDsun bu lenli i,ale edilgeliri onrgjn eski Tnrk(c nrerinlerdegeeengok diginde o sey saygrnbir oge halLne kurt, gok bori terimi bLrhususaisaret eder Gok renklL erkek lurr. (lok lannnLn brr simgendLr NuekLm guneggibi bir \rktan ortaya lrkm\or Bu rlade Lserjsude lok eskj guneskulru ya da gunesianrisr inamslannn izlerini de gbmeliteyiz Bunun gibi "gok sakaLL.' karalLgoklu otag" (Dede Korkut, sok polad (gok 'kok tenur" (sok demir), !elik), sok bLdeviarlar" (Dede Ko.ku, gibi iladelereortaCag Tiirk metinlerinderasllanmaktadr Mavi rengin Budist devirde)uz ya da sae rengi olarak dusnnuldugunubiliyo Lz Bu ozellikle Budisr mroloti ve rkonograllyLe Llgilidir. Bu baknclan Budanin y, da sacya da Fiz rengi oLank m3vinin kulLa l binakrm Budist rlahlann rasvirlednde nasr dzellikle Budizntu yaygrn olduAu Tabgae,Uygur re Karluklar aarsndan brzr yaklnden ilgiLendimektedir

r! Est<i Cintle kmp, renk situgecilgiicin bkz w. Eberhdd, Cin simg.l.'i Jt':Ug!i,s I 75 176 r! IJlz c cooper, s 4 0 d t e , .J

188

VE SA\ONR TURKiJITOLOJL5INDF NINXLFR

Buradaashnda soz komlsu rengin maden unsuruyla ilikisL dikkati qekivor' baglanosr' eski Onun clemir, eelik, gunl\ gLbi nu.ienler ve naden ala5Lmlarryla ka)naklan'yor Turklrde deminn kutsal olmasrndan Ote yandanaz da olsaTurklerde muhtemelensu unsuruyla iliskili olnastndan da vardLr.OrtaeagTurk metinle kaj,naklanan-navi ftngin bazrolumsuz anlarnlarL ilgiLi v.s rladelennde evi oLLrrnle cenaze rinden anLanldlgnagore bu en eok cenaze, 'e Dede Ko.kufia bu tiP ifadelererasllL karsrmrza erkryor.Ozellikle llanas DesranL yo z. Tnrk minyatlir sananomeklerinde mateni slngeleyenmor, siyah bazenbyaz yamnda mavi rengin kuLlamldlAnt da gomekteyE XIV XVl vuzyrllar 'nstnin da Tnrknen, Tin]urlu, Mennuk ve Osmanh yazrml.nndahi cemze rbrenlerincle sanlann gi'silerinde mavi, mor ve siyahn vurguiandt$ anlasrLnakt.dlr.Bu ninva biri Osmanh doneninden Ahmedi'nin lshendsrna riirlein n ilginq ornekLerinden mesindeki bir njnyarnrde ornek olank gorulebilir' So,u edilen lutaPta lsken der'in olumu iuerne soylenenbir beyite dikkat edenn: lvlenekie onm icu hciletr tngini $.vdi i' kanabu rodr onun Yanndrn 8nl, Buradaki ilL cirnLe lacilen ya da koyu navurn yas ifadesiolank kuLlanLlabildi alm eserdekiminyetrirde goRrleninsanlarrnmavi ve gini gbstemektedir. BoyLece siyah giysili olarak tasvlr edllnesinLn resadili olmadtgr anlaitLlvor' Soz koDusu siyah brri ic minyatnrde ise, otada iabulu tasryan3hr kii en ikisi mali iLzerDle krmr navi dt tarafLkahverengielbise nzerine siyah, digr ne kitivse i'mamen sacsayfantnusr laralnda aglavanve reessurle mari gi)inntrir labutun Serismde lrflnl cekigiirnekte olan ya da lLni )aLzmekapam\ u! k19i ver ahyor Bunladan mavi nzerine siyah, d:ger ikisninse tam.Lnenmavi giyslli oLduklaD ortadakinin. gorunriyor Bu durumda yas duygulanmn derecesiniilade ederkenrenklerin kulia mhp kullan nadr$ sofusu o.taye Ekrnakradlf Siyah beLki d d2ha lazla nutem duymayrve lopLunsalstatu oiarak olenedahayakrn olmayL, mavivse dahaaz dereikinci deFced oluFunugosteivordlr cedeyas lurma}1ya da olenle yakrnhgLn Her ne kadar ba,t netinlerdeki yas iiadelerindema!] g.k rengi oiank belinili yorsa da kamnca yas ifadesiolan navi rnk gok m.lisi degil, daha cok donuk ve

I'

Gknbul [h]vesn6i

T.6044, ! 273b. ll81r resim icin alnc. trkz 5 lago KnruPhanesi.

r: Y Akdogan,hhdnd.dditril8ns.Er'el.f. s l09

ta9

TUR(r\rlTOr.oJtslNDF vE SAYIL{R RENK_ER

YineOgelin aktardlgLna ve devLet bn)uklerininve rurbenin nu simgeler simSesidir. elbiseSiynelen ilginc6t.iitbedeki subaylann reni<te beyaz gdreHun ordusunda dolaytak soylu olmakve ruhun tir. Ak renginbu Fce ve olumlu anl2mlanndan ve buM bagholaahlann ak olmasr bu renkaracrlgtyla ifadeetmek, soylulugunu (ve)" babanrn akhgr, evjll ya da ota$n akve deden'n sakahnrn) rak anave babanLn vricudunun akl,' ya da ha)'vrn akl,gl, silahlann insan hgl, dogavarlklannrnakl,gr, 1 s*ca karttmPa gndan sozehek eskiTnrk merinlerinde ctkanhususlardr v!rAiiay Turklennde ak :ta deslanlan iigili olarakomegin Bu soziredilenlerl (Adem) yine bab6,nLn simgesiydL Ote yandan dr ve bunlarda.k renk insanLr$n hukrimdarlann ak han duzeniy,kmak ist.yen konuyiailgili olaraknesru sa)'llan gokve yer ya hanlannrn lse kara han olarak adlandrrrlnast yoneticilerin da dnFnan ilgili simgecilikten kqnaklaDemekki ak eskitannlarla ulanaktadrr. dikotomisine de girmislir. Bu etki lslam doneminde n bir rkiylehukimdarhksimgecilig'ne (Kanhanh kisilerin siyahve beyLe Btligde devri)srradan NilekimKutddgu de srirer. gdrtrlmek!drr: beym.engi ise ]Inirelendirildigi Siyahkul rengidir, nnsebyazla sancak, bayHnknmdarhk simgeciligiyle bagianol, olarakTurk topluluklanmn nk ve alemlerinde de beyaz renk ve bunlaricin ak sanGkya da ak alemterimleri yaygn olarakyer aLr." kullanimrgnr. metinlerde bu rur ornekler Cesitli Byaz renkekcaolrimya da blumden do]ayr duyuianrlzrintu}! itadeetmekicin Maniheizme, dolayrstyla de kullanrlir. Bnbu renginyasrengi olmasrnrn sebebini lsrgr (iyili' pek de 'anh$olmas:8erek. ZiraManjheizmde Uygurdevrine baglamak gi) tmsiluigi icin cok onemliolanbu renkozellikle rengi oli rahipelbiselerinin

Yesil NasrlTurk mavisirenginigokren(dogadan) Tnrk iopluluklanicin yesil ahyorsa, de renginidogadan alr Barka daharok gokyrzuakla gebir deyisle, mavidenince liyorsa,ye$il deyince d genellikte Gok re yer agae ve ornun akla geLmektedir.
" B.Ogel,Itrft Ktltur ldnfiin. Gnr. c \,1.s 177-400.Eu8u.kuTlrknreni5randr ak r.ngin gelcek. bahrip.l*, muiluluk,remizlik ver\Ai.nlrnnM Seldigi. A Nunnemmer taralhdan trli.riliyor:A. Numenmer,Trftunle,deReinD&r)deE Ne!rur,s 8l. ' Ysut RahmdrAnt. bcir 2OSO, HasHdcib,Klrda8uBifig,ccv. Resid s I 57. Btr krciimeyi R R.Genc. Genc, birazfarkl iekildede al,yor: a.8.? , s 9-l0 B Bkz.R. d.g.'., Genc, s. lo'll

t9r

rLrRr( [1rrolo]tstNtN^N^t n_^Rl

Beyaz niroloji ve k[irurlerden rengindnnyagenelinde Beyaz anlam, eesidi dogan en genel rFrk, gnnes, h.va, sanrk,rern':hk,ifit, masu'niyer, la , nydrnhk, sadeiik,mukem, bir elbisenin giyilmesi, sal mellik, kutsall*, ku.tulu9,ruhsalyerkinliktir.Beyaz euigi kadarruhun beden uzerindeki zafertni de goste hk, lemizlik ve ifiete ignrer ve kohurunde en yaygrn olarakyer bulanbir renkrenk,Turk mnolojisi Byaz gok renginin muhremelen yerinegecerek onu ikinci rir- Aslrnd:onun bu yaygrnlgr kaynaklanm\ olniald,r Bu belki de Gok Tann kavrannnn planda brrakma$ndan gorulen yerinibi.cokTurk toplulugunda tllgen'inalmasryla ilgili olabitiri yani asbir tinn olanUleeodaha sonn Gok Tann'nmyedni alm$trr. hndaikinci derecede beyaz, m?vi ynneya da mavi (gok malisi) gibi Gok Tannnrn yi da Bu nedenle yaradrlF Ulgen in rngis4alm$nr.Dola)$ryla esnasrnda Ulgen'e ilhamverenperi adr da Ak-enefana drr. Bu nedenle goge ya da ruhun ai! da iyilik tannlan olarak 1a gmplandrrabilecektannlann hepsiyleilgili cerith uygulanalarda beyazrenk gok ve yer unsurlanndan karprmrza crkar.Birbirinitamamlayan rogu keregdk un suruna girenseyler beyalak renklenitelendirilmistir Ornkolank Abaklneamanlanmn dualanndan bir parrayr ele alabilinz.Bumda ak lanrdan(muhtemelen Ulgen ya da Coban)idrzr rannsr) sozedilmekredirl Gtlklannda gokbulut, ak rannda ak bulur. Ak r!nn,nerh.mdlihanL EFi bulurran erekli, bulur ayakL. rann. Ealal Cobanlaldrzr Cobaryrldrzr... Gdkte bulundugu varsayrlan tannlardan Yayrkda rk olarik Ahay Tnrklennden derlenen du^larda yer almakradrr Gananisi) Alevliales sahibi Ak Yayrklcok. Tannl
Bunld iqin yalvanyorum.. rr

Turk kozmolojrs'nde bah y6nunlinsimgesi beyazdr. Bu yonbagh olan adlandrrmalard.r beyazla yaprlabiliyordu; omeginAl!,n ordu Hanhgrmn dogu bolunn Gok-Ord.olarak aml,yorken baukanadLna Ak Ordadeniliyordu." OgelegoreTurklerd aklk; temizlik, anhk,ululuktur.Devlerin ve giicuadale!
'J.c

coopc..d.&. s, 4 t . 125,lll " A Inan,Ianhkv.8!8nhs4mdn':n,s. r5 M. Kaldll. "Turk KnhunhdcRenkle.," Nevru? vdRrftlef. Tnft D,hlaeiao Ndtuz thinci Billi Ma'r 1996, Btldrnlen Anhdrc19-21 haz.Sadrk Tuml ve Elm$ Krl{. s. 50. Sdlcni

190

rJR( t\ TOt()llslNlNiNAlllTlrnt

qihlerinasrlbirbirini biitlinhiyorsa, kavram ayn sekilde mavive yesil de birbirini Turk mitololisi ve kirLrun)'le rlgili burunlediArnden eskrmedderdezamrnzarnan bu iki renk birbiri yerinekullamlmrstrr. Demekki, yesitrenkgerektiginde mavi (gokmvisi) yerinekuLlanrlabilir. Nire, dahaoncesdyledjginizgibi dogunun rengi navi ba:enyeiit kim Uygurdevmrde yandan Tnrk soylenrr. Ole ozelliklelslamiyellen sonraki mimarisinde olarak gogrL kubbelerde en cok trruzediye amlanmaliyesil kangrmrrenSinkulLa simgeleyen Ancakyukandada belinildigigibi yesildahacok yer kalramriqinegirerve geozelolarakda agaq kultu v. dolalas,yla ormankultu daha Dunyi Agacr nel olarak ilgilidi.. ve HayatAgacrkavramlanyla inildigindebu durun dahaiyi anlasrlabil'r. Yesil sozcugn, Itzcngun kokenine s6zcnglin koku ise)aiori yani yesil yasarmak, yesemek. )a danbagkalainusnr: bir digeranlarnr onayacrkmak anlamndadr.Yasrn da gencdemektir. Agacyasken gibi de anlasrlacagr dogamn canlanmasr, agaelann egilir,alasozrlnden ve otlann bit (bir bakLma yeniden mesiyesermesiyle drriiisiyle)ilgili bir sozctkiiirr! tsiraudan gibi doganm da gdrecegimiz ye$rmesive yesilrenkba,nailn rengiyle iliskiLikr hnmq ya da dogannyazve sonbaharda daha eok sal renkteolmasrekinlenn!e baztagaq yapraklanmn gibi konular saramasr dolayrsryla sanylailigkilendiriLnis riri bmeginALtun Y$ (A1trn olOrnan), airrnyaprakhBayKayrn gjbi ifadelerde dugu$bi. Yesil, yesilUlgen in ogullanndan birinin adtdr: Yasrl Kan. Bu henldedoganrn lenmesi olayryla iliskilendirilmrs bir ilahrrr.Bu kanrda olanR. Gene. bazragaclann nedensurekliyesilkald&lanna eden bir miti bize aktanyor: *aret Ulgen, insan vucudunu yaranrkian yiiksck uluhiyeridin hunmdd nnna Kudayur kuzgun denileo ysirtlg in$n rcincanisterKuzSln *naya ucrr kusugondererek CjnLaltp yerde .car.Ga ditnerk.n bir leigdturDiyanamaycnk kri yemekiEinaEz,nr
ki cam,ard\ 8br lgic dolcyrdtr Sahdaki can,clnr omlnna d,iierckdag,hrEundan lark$ re yazyesill&knni muhafazi cdeilcr$ Diger ana renkler gibi yesil de ,anan anan hukurndarhk !e hakimiyetle ilgrli

'Io,iltu '' Bukonuda bkz U.Ogd,TrrftKttrr cirt. c Vt. s. 47I -472 i A Numrmmer,frrt !. N.!tuZ,s.78. le'deRein Duryde 'o n c""c. afc.. s 23iR.Cenc. knabhda B Ogel\nTrrlr Mirdlrybu bilgiyle ilgil,d,pnorunda birlikre si knlb,nnr. tLvc272.*ytat gi\stcnnekld sdzlorusu bilgiyionda bulanrd,k. 192

TURt{[ATOLO]tStNDE R[N(I_[RVI SA]1r,{R

bir renk olmuirur' 6meginCinli rahip HuanTsang8ar cokrurk kaganmnyesil bir kaliangiydiginibelirrnekredir.'r satenden Hdkrmi]r ve hukumdarlrk simgeci yqil Turk ordulannda ligindndolayr, sancak rengide olmugruri omeginGokrnrk zeninininrnaviuzerindeki bayragmrn kurt bas,nrn yesiloldugu,Avarlannve cdzemininde yegiL neiilerinbayraklannLn oldugubelirrilmektedir. Bu arada 1992de ediln BagLMu kabul Turkmenishn Cumhuriyeri'nin de bayragrnrn zenini yegilOzellikle lslaniyeuen sonraPeygarnbenn sa.caklanndan birisinin rengininye(erenlerin) Tankatehli insanlann sankve cubbelerinde ril olmasr, yesicogunlukla yine bu rnginTurklerde lin lercihedilmsi he. devirde anenjni surdrirduAunu bize gosreriyor. Bu konuylailgili olarakbehrildiginegore peygamberin ehlr beyri nm ve ogullanntnsimgeleri yeril idi. Bu )aizden peygamberin evladrsayrlan sy de yerildi ldlenn alameti Turklerd gorulen yesilrenkleilgili anlamlar geneldrinyasimgeciligindeki aniamlanna uygundur. Bu bakLmdan eleahndrgrnda genclige, unuda,yeniden doAusa, cerutte,koyu oldugurakdirde olumeisarer edebilir. Ayncagecicilikve kEkanchgr da ifadeedebilir. Almca4rklar cifri olank sunulan Venls ve Merkur'un rengi olup bundrn dolap ilkbahaia, birkilenncogalrusrna, bolluk, baian ve murluluga iiarer

San ve simgecilig'nde sarrrenkgenelolar.k. gnneF ?n Cetidi nlkelennmuolojilerinde bir simgedir Bu olumlu unsura bagholarakda, akrl, zihin, id, orrk ve alhn sansD. iak, sezgi, iman gibi eesitli kavranlanifadeeder Ancakegerqrk ve alrrnsans drgrndaki koyusansozkonusuysa o zaman olumsuz anlamlar itadeder.Nitekimkoyu 5anhrsel. hr15ramah.rmek !ef! 71 l, hryrnet. \p !erF rman!zLl.kerumluk srzhkgibi anlamlan gosten..Sanya da san !e siyahbalraks ayn|ga (karunrinaDun'a semasrnda Turklerdesarrrenk merkezin rengi olarak(yagrz ya da kan rcnk yamnda) kabulediLmistir. Topragn, yaniyaganan ulkeninrngidir. Bu neden-

''

R c*nq, ogc.. s 26. su.u.la birlikE TnrklerdekEtannelbi*lenndeyes,trenAn cok kullanrlmasnn glencilreye kulannyandrl$tndan $arc(entgikarnakl.rdabelinjl!,ekredir Bkz B.Ogel, 6ini, c \4 s.476 Irrft (nltur Tdnhinc - ' J . C c o o p e .a , . 8 e ,s . ' 1 2 .

t9l

ftRK NN-TOI,OIISINDE RENI(ER VFSA\1l-AR

nn yeri, Musluman Ttlrk ropluluklarrnrn inam5larrnda sallarrn yen. Ancakaslnda bu ikisi hembirbinnden farkh!e ayndrrhen de bin diger'nden cok kopukolmabir burun teskil eder. tzn

Sayrlann tekrarlanmasr ve vurgulanmasr bakrnrndan en zengin alan Samaniznle eski Turk koznolojisidir EskiTLrrkdinselinanr5lanm kansmlg iki tDetunsurda gok toplayabiliriz: !e yer. YerunsuruzMn igerisinde yeFsu-aralar seklindebo Zaman lunmn9tnr. zaman da yer,yerahrndan aynlarak ikili bir grup halindekarfr r za crkryor. Hem gok hemde yeral aesirli katlara aynhyor Bunun drsndaunLu Kuitiginyazrt,nda da belinildigigib' insanm yeryu,nndeki konumuvuigulanrrken

dunyatemelolank uCbolume ayrrlmakradrr: gok, yer ve ik'si arasrnd: insanoglunun yaradr$yerynzu

Turklerdekidnnya,/evren anlayrsrndan bahsederken, senasL dunyanm dori kote olmzsDdan ve dort anayon rasamrununan.minden sdztmislik Bu da dorr r.k" rnmln dunyap simgleyen bir say olduguna isarer ediyorsaFlabilir. Ddr! anayone bagholarakdon unsurates, su,maden, agae, dod halvan,yrlclrz kumelerivb. soz konusudur. Her ybnebir renk k..Srlk gelLrve boytece dort anarenk soz konusu olur. Bu dort anay.jn (roprak, las?wuruna merke?i varan, ulke)ekledigimrzde bili bir sistem ortaya crkar.

B[!un goneydogu Sibirya da en genel g.k tasa.rmr gogun7 karoldugunu soy]er Bununyamnda Ortave lq Asya'da, 9 gokkure, 16, i7 ve 33 gok kau diigrtncete.i de yaygtn olarakkar5rmLz: c&ar. Bzn bu durun bir:z kar$rk bif hal atrr; orneg,n Altayllarhemydi gokten hem de 12, t6 ya di t7 gokren bahsederter. BLmu. dts

$tnda metinlerde ceiitli devlrlerdeki 8 cenner, 12, 30, 3t g.k ka!r,99 alemya da gdk, 18000alemgibi sallarla goklerin ya da gbk karlanmn ya da farktrduny.tann nitelendirildikleri gorulur.

Radloff,Alt:yhlann Samanizmi hakkndabilgi verirkenhangirannlann hansr ka$nda oiurdugunu da akradr.Bunun sonucunda 8dk bazrs^yrtarone crkar Nirekim Tengere Kalra Kan,gognnonyedinci kahndaiBa), Ulgen,gogunonahrncr ka_ undai KEagan Tengere, dol-uzuncu kaondai Akrut Mergen Tengere !e gunes 8ok ana,yedincikaitajKudayYa)nrci, betincikaiia,yayrkya da M.1y,ana ile May-mra, Sui ak-kolve SnroDa$ rtruncrikrtia bulunu.larAyncabu d,rgdiotmusi)-i nNan, ar ve melekler bulunur.Radlof yerynz! tuenndeklrannlarya da ruhlan anlatrr, en kadars6zkonusuolmamakta birlikte)ine de bazr sa)rlar on planacrkryor Ni ekimYer-Su denildiginde yuksek onyedi Hanrnolahrnya da ruhun)hepsinden so; dilmisolur. Bunlann srrayla dereceleri belirtjlir.yo-kaD merkezde, dorduncuLann
195

nlRKNlror otti|!tN AN^ri^lr^RL

yeril rcrkle ilgili olarakbahseuigimjz baglanolidrr. YukarLd:r Ie yer unsuruyla gibi, Attrn Yrr .Altrn oman) ya da .lrrn aLunrengi bu renkleilj;kilidir. Dolayrsryla tasiwurlannda" gib, bir raranan kaym agacf oldugu yaprakl om.n \ agackLr[bu renk oteyandan beyaz lriyled baglantrdu. AslLnda da iLiski)'ada krrmizLyla guns, rerkkiltleiyle ilgilidir lidir Bu d. dahaqok a!e9, ve hakimiyer bu rengh onemli olmsr dahacok simgeciliginde Hukumdarhk kainaklamr IIS VI yu4rlda imparatorluk San, Cinde .engi Cin mirolojisinden Bundan doLayr kisilerin srradan s.n renkli giysile. grymclekabuledilmisti. oLarak kisiler olan din adamlan dn san elbiseler ri yas.klanmio;di6el anlandaegemen Ote yandan San Turklerdeoldugugibi Cinhle.dede me.kez giyebitmekrydiler. gore bu muhtemelen ilgiliydi. Ebe.harda Gbbr Colundengelenlosle karamryla ilitkLliydi Merkez !e hukirnoriulenKuzeyCin lopn$nLn rengininsanolmasryla bagholaraksan rynr zamanda un ve ilerlmenin de simgesiydi dar simgeciligine isaretli." Bu nedenle sanejdrha iyiye Hakjmiyet simgeciligi igin gecerli olan pk cok seyde oldugugibi sanrenk din guclulugu selniteLikli kiiiler icin de dinselaniamda ve hikimiyeti ifndeeder.Bum en guzl 6mekAmdolualp'ereniennden otanXIII yuzyrlaau bir Turk kahnmanl na SanSahukdeniimesidir. Bununla birliktedahaziyade yer unsLrrlanna bagholarak sanrenkdaharok .te jlerl albasfinrn. hastalLgrn rengi olmustur. Retin benzin sarardl sajzii bumdaD 9in, getir.Aslndasanrcnk Turklerde dahacok olunsuz,nlamlanylaon pbna c,knlrs' nr. Cindekinintamaksine ve felaketlerin habercisi bu renk kolllhrgun saflnrgtlr jlgili Turk nitolojisi ve kulturuyle netinlerdebu renklrbazeuikili olank, bezenbunlannkanirm renkler bazen de farkh ionlanylabirlikt anrlrrl.r sekhnde. da gorulengokkuiagr tasa\lurunda oldugugibi Sanandavullannda da tamamen karurkoLarak dulunulurler. Saylar Turklerde iki .na grup halinde sayrlan ele almakgcrekmektedir: Muslunanolmi yanve eskiTijrk inanrslannr surdtrren topluluklann miileri\r nunqlarmdasryrli-

y A

$ g

8 k

u a

'r "Ahn yephkhbayk.yrn"itadesisaman ilahilennde geonekkdtrBkz.A. Inan._rrr.k B..vl.P u a r K i i t u ,M I , c t t . s 2 5 4 D a A , , 4 g(.O q man)ve nnda s vcrilen uzerine bn bjlgilo icih bkz wo]| mDrrberhad, Gn sift8do.isdzlur n ork Cnide gu.s.261 194

S l k l e

rrlRl( MlTolojlslNlN

ANATA1rjRT

denizinbirle9tigi yerdeotururvs." TalayKan)a da YaiakHan onyedi benzer bilgilerdeyse n Fice tann Bay Anohinln Altay Tatarlanisin aklardrgt Arhk Kayra Han,yani Gdk Tann katbol Ulgndirve yedincikattaoiurmakladtr. gokkatndaTengere Kayra Han (KayrncL Gok Hu de,en ynkandaki Telerirlerde ondansudur etmis Bay Ulgen kumdan)otumakrao1up,onunalnndakinc karra, (Cok Kuwetli Tann) dokuuncu katta, Mergn olulrncr karta,KEuganTengere yedinci kattaoturur. (Her gune:in bulundugu Bilen Tann) Tengere Sel Gomldugli gibi goglln en yrilisek kahnda Gok Tanrfnrn ya & dahasonra onun bu tannnmbtitundiger unnlarLnilsunde bir tannnn bulunmasr yenni alanba$ka donendeI saytsmnifadeediLi! isartediyor.Bu da belki Islamoncesi olduguna yarahcBt olan bLr ranrf vardLr, O da Gok Tanndrr, yani $ekliolabilir.Her seln gdgrrnkendisidir. bahsedilirOrta Gok Tann'nn ogulya da kElannm saFstndan Bazr metinierde ve komsulannda GokTannnn yedi ya da dokuzog Asya'dakj Trirklerde ve kuzy ya ya da ka oLdugu 7 da 9 gokknresi lundansozedillr.Bu ifadeonlannoturdugu kadara bdsayrda tasawuredildigigibi yerah da belirlL Gok kadanbu Fekilde gtbL yeraltrm da I l'at gokleri3 kat olarakdugundnkleri lunur. Karagas ve Soyotlar Ttlrk veyaonlannkomsu Ancakona ve Kuzey Asya'daki olarakdusunmekteydilr. gelmesii(in birer engelteikil yerah, her biri samamn 1an olanlopluluklarda, eden7 ya da 9 ka olarak dn*lniilmnnur.Lat en eokErlikin beiinciya da dokuzuncu Yralondaki karlardan sozedilirken (lasrrgdr) dediklncehelmen Altayhlann ta oturdugu belirtilir. Ondan a9aFdaysa skhkla da baa sayrlar rurk kozmolojisine unsurlarda baglt ikincil derecedeki erka yinelenir. ten1siL ettigikabuldilenve yenltLndan Nitekimdunyamn ksenini lak, yeryuzu ve gok)'uzunnnen nst katlanna kadar ulasanDunya Agadmn dor''uz gok kannt iceren ya da kan doku.z onemlidir.Saman dauroldugunun soytennesi (ki bunlar yediya da dokuzlenriginiya da budagrn, icin agacrn bu dallara erkmak
45w. Radloff. c lll,s.6-7. sibirlddan, 46M Eliade, PaulRoux s. 312.J. dabazr yenn,li,nda bulunancehend.8.e, Alray Tu derinin 'c Or olank 9 kad, dugLindillerini ya da sbylemekredi.. Bkz. 7 neni I, J P Roux,Eskicag sibiD,a ddn,c lll, s Itthlnni. Olnn cev. AykuiKaz'noAl,s l7O iw RadloII, Attdy rdcalaa 10.

t96

TURI( MITOLOJISINDE RENNERVE SAY]I,AR

kuilanrridmegin engellerdir) Yakullar ku an sunnakicin dokuzcenriklibir agaca xrmanr, bununbir modelini de yurdun(cadlnn) icindebulundururlar. Benzer isesamamn mediven gibi kullandrFDnnyzAgacrn, :ekildeTelentLerde da,onaln gagritemsilen onaltl eenrikbulunurdu. Ogel,cuney SibiryadakiMinu, bir destana dayanarak, yalnz golg'uzrinde sinskTatarlannnsoyLedigi degil yeraL da kutsal bir dokuz dalh agaq bulundugunu ilri snmekredir. nnda Ay arasnma Tann gokleilk 9aman1 yarathFnda, cr Yakutmilolojisinde onunmeskeninin kapEr de sekizdalhbir agaq onunde dikildiginibeiirimektedirSamannevininonunedL bazen ur agac oluyordu. kilenbu agarlar Anlls drgna goresamanm agaclan gok, tekiagaca nazaran dahaaz onemliidi. KaeTaiarlankutsalkayn agacndan:seki? gdlgeiikutsalkayrnl/ Dokuzkbklu, altrnyapraklL Bay,Kayrnl ." olank soz ederkeniAbakan TatarlarlnLn efsanelednde Denir Dagn uzennde yedi dalh bir kapn agacmdan bahsediliyor.l' Bundasa)asa1 olarakyedi, sekizve dokuzon planaa*l yor. hcak "sekiz goigeli kutsalka)an nitelemesi ilgi cekici Bu, kursalagaca hilap qeklinin rasrgele oLmadrgr gbsteriyorAgacm sektzgoLgesi herhalde sekizdaLn danileri Seliyordu. Egerdokuzdalhkutsalagaclan sozedilseydi, ihrimalen bu agae golgeli da dokuz dlye iejenecektir. Buarada yine konuylailgili olarakiamamngiysisinde de sayrsal simgeler sdz konusudur. giysisinde qogunlukla Ulgen'in ogullan ya da krzlarnr ifad samanm edenbelli s4adakuklalarya da qngfakLar bulunmakladrri omegin AlrayLTurklerganun de giysisindeki yedi cngrak gogrin yedj kram remsil ediyoroLmahdrr. Eliade'ye goreyedi saylsl iekniginde ve esrimesinde onemhrol ol11adrgt iein samamn bireokyerdesrks* tekrarlanmaktadrr Anohin'inakrardrgna gore,Faman cribbesinLn esasr oruzparea olmkla birlikte aynntrparcalarla bu sa}1 otuzunkan olanaLrmra kalEa izenne ge, crkar.Elbisenin len ktsmrMtak an mendillerin (arcuul) alrrna, soi taralarcnkli kumarran oriiLmu! (biri kdr iki ).]anl tensil edenve kdru ruhlankovan)iki kaln orgubaglanr.Elbr, jki kar, seomuzlannm rlzerine puhu ve baykug ruylennden iki demer konur Bunlar tal ya da Fahini tensil eder. Manlak\n(Faman elbisesi) dn kenanna dikilen krnnLzl vardrr. Fritte iki drigme Manyahngogris ksmrndakidikigyeri dokuzyennden du Elbrsenin eleklennde dordrikec! densinden ncn de kuma;tanolan StlmlenmiFtir yedrser tanemanyakrrk bulunur.Manyakcrklara dikiLen saFsrkaseit ve brgLllerin yrrtanolanlarda 6,9 rane, kumarran olanla.da 2 3 ranedir.

t1

I1l B AAel.firh MnolotteL L s 91.91_9+,

197

rURX [lITOLO]ISlNDE RENN[RVF SA]1LAN

cografya,he)lanlar vb ilin de klLllaDmt|tardr oniki g.k kalr ve blrada lrnnlar ya da ruh1aryaradlgrna inamLyorsa,12 bur(, I2 ha) ,anh rurk rakvnni, rZ yridr,, 12 ladrr, 12 ogul, 12 aydadogma ve hark tz dngne vb. nlrelendimeler raharhki?

oriaya cLkabilir Yine yukanda belirftigimiz gjb' bir ranrLmnorneAin Ulgen in te irli saFda kLzianve oguLlanvarsaya da legirli sayLlarda gokte yaiayan rann ya da

uh guruplarLvarsa,bun, izaleteninsanlarrnda oguLtan ve krzLanbetirtLsar srupLanylaanrlmD oinahdr Haua TLrrk cog.afyasrmn ve eski Tnrk merinlernlh !e!jr, i yerlennde geqen40 kL,, ba?en3 kE, 7 kr, 9 klz, 30 yenge, 72 kadLn,40 yigi!, W. Radloff,sil'irld'ddn isimli meFhureserindederldigi yaradrhs elsanesjnian-

bazen30 ylgLi,8 ogul gibi nilelendlmeler de bu hususlarabaglannalLdLr.

atrken royi bi. aktarmayaplyori KalraKankEgLnl'kla ki5i)'e Edik adrmrakrl\c onu l5lkdryanndan kovdutbunun uzenne ar: uzennde baska kisilerFnIt, Yerden dokuzdalllbtr aBas br:i/dlessinlerdiye bugun kadaryeq!:unde ya, )dre.ek,herdahnatthdabir h$ ycraruBu dokuzkisi, olnlslardtr"' slyandokuzboyuncedle.i

Eski mitlenn izlerini ileren bu merindedokuz say6rnLn bu kadar vurgulanmasr, agactantiireme konusuna bagh olarak dokuz bolam burdan turernesi bir lesxdul degildir Nitekim ilk akla gelen Dokuz Oguzlar denenve dokuz kElmdan oluran

Turk boladui Dokuz sayrsr pek sok yerde karsrmEaErkar:I coban, 9 de!, I deve urbam,9 felek,9 gun, hakanL 9 d e f aq e v i r m e , t h a v u z , 9 i n e k , 9 i n s a n ,g k r r L s a r , 9 k r z , 9 k i 9 i , q k o l a n h a t , 9 k a r k u n a 9 , 9 o g u l ,g o k , 9 o m e l i s a e , , g p L r s k u l9 MrlslumanTurk ropluluklannda Turklerde sayrsjmgeciligininen yaygrn otarak

defaselam,9 soy, I tann, 9 ulke, 9 zincir.

ar$mra rrkngr alanlar bjr cegn lelsefi okullar sayrlabLlecek nzhepler, tankaller e ozellikle da Turklslam lelselesLnin ana bnnyesini rerkii eden tasawuftu. Ancak iz bu donemle ilgiii sayr simgeciligini,eok ozer bir sekilde ele ,lacagz.

Bir llahln birllginin iladesi Allah\n isminln bastadrgr d4hariinin sayrsaldegeri

a.ahlLive yararll4tan dogan ikicilik (Allah\n cemali ve celati). Say6at degeri iki lan b harfi dunyayabir gondennedr

w Rndloll tbrD/dilrn . ltl r 4

r99

raR( MlfolojtstNlN

ANAHAtuRr

srradansamanelbLsesi Yine belirtildigi Lizerc, kulahLmnrpsinde baykur turrnyalama ve arka tarafmda da deniln bir demet den Lresen! konuiur. Bu yuzdenbu gamankulahr nrJdldmalut h4 pdruholarakan rr Kirlahrnesas kEmr ue kar\ Lrzun lugundadrrve uc dugmeyesahiprir. Biri goz, bi.i aln onasr, biri de ensehizasnda olmak nzere,kulahrn nc yerlne vasak derisi dikilir Goz uznndeki ktsrmda bulu nan sarlarL muhteLil(5, S ya da 16) olan boncuk dizilerinde her dizide bes boncuk kabugu)bulunur. Baa kulahlarLnkulak hizasrna ve ucundabir yrlan basr(salyangoz buyukeebirboncuk konur. Sincapdensinekulak, boncuga da h,!e sincapderLsiyle dikilen yrlanMglannmsayLSL 19, 29 ya da 4l dir Dizi denir. Kulahrn ahn hizasrna olursa ll srradrr. Bazrkrllahlaraeklenengokkusagr temsjl eden bir kay haLind Benzertu.de bir sayt simgeciligini sarnanda!utansadokuz yenndendugumlenLr. " lunda da gormekmnnkundur Muhakkakki aFn, toren ve bayramlann bir Tn.k toplulugundahibaFlangLe ve kadar glden bir onen areder tcra edilig tanhlri, kokeni nltoiojik uygulamaLara Hsiuns nularda (Asya Hunlannda) genel oLrrak kurbanLannsunuldugu rarihLn be gtA ve yere iinci ay oldugu behrlilir. Gokturklerdeise yrhn bu donemindesadece kurban sunulduAubilinmekledii Soz kanusu devirde atalaraku.brn sunma baska tanhle )ap rrd. J P Rouxun belirftiginegore Karrsar'daataLanku.ban sunulmasr toreni yedinci alan yedinci gununde yaprlnaktay& Hanan trkvimine gbrc (iLk .y 21 Ocak 21 Subatarasrkabul edihrse)bes:nciay muhtemelen2 L lvta}ls 2l HazLran arasLnda bulunan suredjr J. P. Roux, aalara kurban sunnaDrn basladlgltanhj orra lama 5 Hazi.an,yani yazdonunu olarak belirler Bu hesaba gore yedinci ay 5 Agus' tosa denh geLir.llginc oLanhusus (ulrigin mezar kulliyesinin asrl$ tareninin Rultigin'in olumrlndensonnki ynin (732) yedjnci ayrmn 27 gunundeyaprlnlr olmasrAsyantn gamanistinan\lara sahip Turk topluluklannda bir lnsan oldugunde onun mhunun u! gun iqinde oldugu yeri rerk euigineinanLldrgr soylennekle birlikte, qefitli metinlerin olen kiginin ruhunun ancrk yedi gundensonra gjltiginLn behr tLlmesi kurban rorenleri i!]n, )ukanda beliruiginLz knhlerden birine daha do$x su yedi saFsLna baglanmasr bakrmrndanilginetlr lnsanlar da, eegirlikozmolojik ve nirolojjk unsLrrlar icin kullandLldansayLlan, kendjleri dogunlan. yaFanlrlan,bliimleri, oldrikrensonraki yasamlarl, yaiadrklafl

o
'j8 SamanelbissL, kulah, ve dawluyla ilgili salsal venler icnr bkz A V. Anohin, Atua)r5andl8nd,4l Madd.l.r, s 439 451.

198

ruR( irroj ojrsrNrN ANAMn]{RI

U9 (kotnluAeregvrkeden ruh, sullaTasawufi ruhun ric derec. olarak srnrnandrtlmasr yan ruli, hu,urlu ruh). Bu sayLaym zamanda siilikLeki ilclemey (Aliah, IluharnIned, Ali) isareteder. Kimi Alevi ropluluklardagunef Muhammed,ay Ali ve Zuhre 50 (Coban.Colpan) Fama olarak soruhr de rifilmesi gerekenuq ner!be vardr Bu levhidin uc kademesj Bekragilikte olarak gorulnyordu. Binnci mertebetclhtn,ikinci menebe]ibff usuncu merlebedhd di\let idi dewb adaF .nce eile qeker. Mutlakia post nzerindeuq gun bekler MevLevilikte devam edip ememeye karar verLr Eger yLnedeNis olna karan deve drlsunerek kolsuz ve etekLibir Siysi olan t.nnure girmemiss ne grln sonn kendinne yakasLz ince uzun bir kusak (elil-i nened) ballantr, giydirilii, beline elif ha ni sagristLran hrrka (destegul) ba51n,da sikke giydirilir tennureninns$ine kollu ve kLSa sonra nc yrLayakn bir sure (binbir gun) cesitli hEmerlen gbrur Ddrt Cenneuekidblt lmak kavramLna igareitir.Aym zamandalslanifte gore dort FSal es, iik dort haiife, d.r ana nezhep, AlLaha ulagmann d.rt yolunu (senai, rarika!, hakika! ve marLfet) itadeeder Ahilik legkibonda bu teskilatamensupbireyler dort teml esasagbrc davnn' Mk (Srlrluykenafferne, kLzgrnken yumulak davranabilne,durmanna da iyilLl ya pabilme,muhrackenbile sahip oldugunu baskalanyla paylasma) dunnundaydrlar lian da yaprlmlsmuhtemeienbir Turk hairsL olan ve cenneuekidort nehn gosre ren bahcehalLlanndan bn omek, ashndalslam onceside'L.lerin d.fl anayon k!!ramryla iligkili olan don rrnak duiuncesnrin Glam donemi Turk sanaundada yer aldrgDr gosreriyor. Toprak, h3va, su, aterrenibarer dort unsur (dndsn erldd) divan edebiyaonda sevgilive aslgrnbirtakim ozellikLerine re dunya ya da evreneaofta bulunur Beklagilerin kuLlarldrgr dofl kapr selanl denilen bir selan sekli vardr Bu selam ie.iar, rarikar,manfer ve hakikar erenlerineselamvermek s.klndeydi kusagrdon kose olusruracak BektagigiyLmLnd sekildebaglana gelenegivardtr Bu dort kuaba, dort butark neLege!e dort unsure isaret .der. AyrLcayine Bekta!]' likre brlgi ve olgunlug, erisen 'nsanlarakurup denilmesi de bu konuyla lutu diha Bundan

a lt. Eroz,E ii lrrh Di,i fc.jh ldnr inan., r.^l.vilitr srhrdJilift, s 110, I l5

200

I!NK UITOLOJISlNDE VL SIYILlR RENKLER

sonra ele alacagmLz5, 7 \'e aynca lO0 s?FsryLeilgilidir. 1s].m .ncesi Tnrk koz molojisine uygun bir sekiLdeevrerin insanlar tarahndantenisil edilen b kLrtupln nn lewesinde dondugu kablrl edilir Kuruplann en onenlLsi, kurupLrnn kurbudur. Aragtrmacrlann aktardrgrna g6re onun bir yrnLnda sag in.rn, diger yanmda sol imarn yer ahr Daha sonra evrenin dort yanLnryoneten (1shm oncesindekidor! anayonkavramrnaisa.et edilmi5 oluyor Aylca Budizmdebu dart yanun ranrilan da olduAu harrlanabilir) do.t direk (ku!up) gelir. BunlarLdlgerleriyle birlikte bey, abdaLlan yed er ve ucyu:ter izler. ter adrm alan abdaLlar, Osmanh devrinde dart kuap hakkLicun" diye yemin yenne kullanrlan birude va.dr. Aynca "dbrt uniine" ya da "d.rt ustu dorf lekllnde kullamLanL.birler mu kemmelLikve eksiksizolna yerine kullamlrrdr Bunun tersine dort yam deniz ke silnek" ise zorluga, umtsizlig diLtmek demeko. Bef Fatma'mneli. Bu el rynL zamanda Muhanned, Fanna,Ali ve Hasan ile Hnseyini itade eder Bu el lgareiinlnnazanve genelanlanda kt)tilhigtLengelledig' duslnnlnr. Farma'nrneli ile ilgjli Lasvrlersanattarihinlzde gt)rulebilmekredir Alh kollu yLidLzolan Muhru Suleyman gibi trLsrm mahiyetinde kullamlan v gornlen bir simge begliyrldrz ya da be9 kollu yLldE demlen ve suslene sanahmLzda vardrr. KaidesL olnayan uc icgenn birbi le gecnesindenibaret bu sekiL anstr. r d . l , 1 n d u , u n c l " n n cg o r . m . , L r q " g o .. . g-nI gor. ,) .rrz..rl '. tubrLnel p" ,"\re Lrl.l rr. r " r .i o l u , r u r m . . . / l .r ) n

Allahln dunyayralo gunde yaraL4rna Lgarei eder. Kumn\n A'ril SuresinLn 54. a)etjyle Yunus Suresinin3. ayerindeAllah\n g.kleri ve yeri altl gunde yaraitL$ ilade edllir. Altr kolLubir yrldrz olar Muhn Sulelman, TiLrk sanan ve mimaisinde en qok lasvirinerasllan an korulukren ve na,ardan korunna anurh singelerdenbirisi ola, rak ka4rmrza c*makradLr. Yedi Yedi salasrlslani inan4larda yaygm olarak karirnrza rrkar. Allah gogu yedi kadl oiarak yaratmEtrr BakaraSuresi 29 ve Mu niinnn Suresi 17 ayerteAllah'Lngogu yedi kai yamrogrbelirtilir Hac'daKabeyedi kez ravafedilir SaIaile Mene arastnyedi gidig ddnr:is yap lr ve yedjseriaiLaiie kez SeyranrasLada yedi sarr uyguLantr,

201

TURXMITOLOII5INDERI]N(LERVE SA\1LAR

ieda dokuzgok imnl9lvardrr'AyncaAllahln kudretve azamet'mn Tasawufta dusiinulentahonaars cellisine kinay olarak Allah\n dokuzuncuka! gokte oldugu denirdi. On iFaret eder'BunlarEbo Bekir' Atere-iMubeggereve on kisiye, mirjdelenmig Cennet bin Cemh (vevaAbdullah bin Avl, Ebo Ubevde Ali, Abdunahman Omer,Osman, Saad bin Ebo Vakkas' bin Awam' Saad Zubevr Talhabin Ubevduuah, bin Mes'od), (veya Said)bin zeYd'dir' 61 tariH 10 Muharrem da kailedildigi Husefn in Kerbela bu sa)a Oreyandan eder' hine ve bundanduyulanyasarsaret Oniki orlavacrkacikve insanLara veniden oniki lmam ya da ilerki zamanlarda Ozellikle de oniki sinBektasilil<le olanonikinciinuml itadeeder Bu nedenle edecek yardrm bagh olarakonemli geciligiyer bulmultur' Alenlikie de oniki imam dusuncesine bu dus'ince (erbelaiehldenanErna oniki gnn oructutulmasr ter $tar. AnadolLl'da ye baghdu. venlenoneminipuclanlardrr' Etegiblden de oniki sa)4srna Bekragi Siyiminde ilsr tarafin'kutsnlyerleri ziyaret kolsuzbir yelekolan haydanynin binz atagrda olan habb da Yenentalndan necefya takrlan )apllankuctikvuvarlaklar esnasrnda hilal taslarln ve bqala takrlan Ayncateslimtair deniLen ler cogukereoniki ranedir' edel oniki imamttemsil bulunmasr oniki cukurlugu seklinde oniki dilim de yine oniki inama \arettir' Bu tactgiyenkibash$ndaki Bktasi atledilen lmam Cafer'e ba5ka gerekir'Bun)ardan ginin oniki erdeme sahipolmasr nurdanlar oniki dilimhdir' Cebnilin getirdigi gore,Muhammede bir sdze ODdort gelen ba$a ile Ali nin soyundan v krzr Fatrma Alevi inan\rnagdre Muhammed olank kabuledilir' bir gixp ki$i,ondorrnasLrm Hasan ve Hiiseyinolmakrizere Onyedi vlrdr ve guOzellikle Siiliktebnemliyer tutar'Ali bin Ebo Talib'inonvedivoldaFr koruyuOnvediTnrk loncasLntn defa duaederdi' onyedrier nnn nc aynb6lumunde kener kuialtrgrve onvedi kemer cu evliyalanda onyediydi Ali nin kendisinin onyedidostuotdugubeLirtilir' besi"diyegecen 203

TIJR([1tI oLO]tStNtN ^NrH,{rLiRt

nr. Tasawulta bedenin ruhsalguclein topLandrgr yedi nokmsrndan sozeditir. A),, ncadunyayr (evreleyen dokuztelekren yedi tanesj yedi geze8enin felegidir Tas?v_ vulrayedi cesitnefsren sozdilmisur. Kuzeyyann knredeki Sure]y, (Ulker ya da Penin) yrldrzkumesiyedi'aldrzdan gelmigrir. meydana Yedisayrsren cok cehennem konusuyla ilgili olarakgeqer.Kurandaet-Hicr Suresinin 44 ayeiinde cehennenin yedi kaprsr muhremel oldugubeyan editir. Ote yandan KuranlnyetniFyediayerinde cehennem konusunun yer almasrda yedmLn kadanolanbir sayrolmasr bakrmrndan ilSinclrr. YediUyurlarya da Asb"tb I Kehf(magara arkadaLan) kFsasrKehtSuresinde (9 (bkz Resim 26. ayerler) anlaulmaktadr 39). Yedisa/sr Peyganbedn mirachidisesiyle ilgili olarakda kargrmrza crkar.tvrin yatuderde Peygambenn Bunk uzerinde, Tanr! katr sallan argrnyer aldr$ yedinci gogecrktLgrnr goruyoruz. Cennetin k.p$Lndan Rrdvan vasuasrlhgirdikrensonra, arkasrndaki melekle birlikteCebrail kendisini kargrlar. cok sayLda Yedisayrsrna BektaFi giyinlnde de simgesel itadeanucrylakullanllnD olank rastlanz.Kemereski zamanlarda birtakrmerdenleri itade ermekuzerey.di kere bagianrrmE. OteyandanBekragi (belki tadnrnydi dilimli olannagrinese izaferen Tann'yrve bazryerlerde Aliyi kasrederek) lac denilir." Oreyandan Kldin ra Femsi .ikarininEsreti kolunamensup olanlann giydiklenraelar da yedj dilimliydi Bu ra crn (bashgrn) yedi terki yedi gbzeilarellir.Bu racrn nzenne onsekizbin rlemeifade eden ya da besmeledeki, harfiensars,na gorekonulanonsekiz ya da ondokuz koseira) simgeleyen yedi renk ibririmlei9lenjr. selimuhur,yedi ismi (esnd-i Sekiz Gelenekellslaminanonagore,yedi cehenneme kargrhkseki, cenner vardr. Bir klsmlminyaturld (sekiz hrr brhirt cenner) isimlj kuaplardr burdaD onayaerkm[ ur. Tnrk ve lslambahce duznlemelerinde Mhcelerin don ya da sekizkarh )a da bolumluolrnasr da cennet karanrna atrfta bulunur. Bazrlslami inan\lara gore ar$rsekizmelektagrr.sii inanlgrna gore bu sekjz melek, Nuh, lbrahim.Mus. 1sa, Muhammed, Ali, Hen ve Huseyin denibarerdr. Dokuz Dokuzun larhgrdahacok Islamdncesi lslamidonemdeki Tnrk mirleri v inan\la, ka)'naklamr. nndakidokuzun oneninden
M Etuz,d8c,5lt_2/

202

runl(MtrolollstNtNAN rj^r|!{Rl

Mesneviningiis bolumn onsekiznBradrr. Mevlevi drviii olm?k isleyen herkes onsekjz gtn tekkedehizmei ettikten sonm nurfaku onsekizCegtihizmeri bgrenir. sonraaday onseki2kollu bir gamdanla Haxrhk snresinitamamladLktan bjr hucreye goruriilrir. Buradaonsekizgun cile cekertetekkure da]ai Mevlevi dergahDr ziyarei edenknn yamndaonsekizhediye geiirmelri bir gelenekhalini alm$r Besmeiede hart bulunmasLndan onsekizbin alenl oldugu inamsLrnremisft. onsekizsessiz ondokuz Allah\n n onemli isin erinden olln Vahid, yani Bir'in sayEal degeri tg'dur, yani Allah\ ifad eder. Bu nedenleyrh ondokuz gunluk ondokuz aya bolen Bahailenn

Yirmiskiz Kunn\n yaz dlg allabeninharfsayErnaigrrei der.

Inrk lslamdncesi Turk gelenklerinde de eok yer tutanbu sayrMuhamned'in krrk yaAllahtan ilk vahyini alnasr, Allahln Adem,in elnda eanurunukrk sun yoguidugu, na inan rusr, Mhdinindnnyaya lekrargeldiginde krrk yrl kalacak olnasr, dirilir gbklenn snasrnda kLrkgun boluncadumanla kaplanacagL ve dirilisinkrk }1Isrire ceginiitadeeder Muhammed in jsmininba$ladLgr ilk harf olanrtm harfimnsryrsai degerikrrkrrr. Oteyandan Alevilerdeki cemlorenlerjnin Peygambenn gogeolan yolculugunun tekmnndan ibare! oldugunusoyleyen Melikoff, mirac hadisesi esnasrnda Krrklar Meclisinin kumldugunu soyluyor. Sivasyoresinden bir Alevinin ramkhglna daya nanaragrllmacl bu tanLga izaferen:AleviLerde Cemdemek KLrklannC.m'ini rakh etmek, yanionu canlandrrmak demektir," sozrtnu aktarryor.5: Dogumve qocukla ilgjli birlakrmgeleneklenn uygulanmasnda, bu krk gunluk snrc onemlisay mlshr. Turk IsLam edebiyanmn pek qok esennde kuk sayrLnrn simgeseiligine dayanrhi

Allah isminin saFsalka{rltgr allmqaltrdrr Say6aldeAerialtl otan ra! hartinin

tr

L Metikotf,ag.., s 65

204

vE sAr0r\R RrR( NilToLoJl9lNDE REN(LEn

yan yana kullamlt|r alrmrsalnf ilade eder

Ademi in duntann burun dillerini iiade icin yetmli dil bildigi 'lri surnLnr' Muokudugu soylenir' Yine Pev Kuranr yetmD defaezbere hamned'in miracaqLkarken gamberinAlhhran gunde yetnis kez af diledigi ifade edilir

Bazrlslami kayMklara gore Adem yaranlrrken seks.n yrl eanur hahnde kelm4tlr ve ondan sonraAllah taraftndankendisinebicim veilnisiir'

Esma-i hrGnadenilen Allahln en guzel isinleini ifade eder Ashnda Kuran'da ve hadislerdegeeendahabatka isimler olmakla birlikie terim oLarakgenellikLedok' sandokuzisin kabul edilir

Bazllslami ka)naklaragore Allah Adem e bicjm lerdikten sonra onu ynz yirmL yrl ruhsuz brrakmtFve bu sure sonucundakendisineruh verilmigtir

205

EIZIM LISTESIVE KAYNAKTARI

yol........ tannUlge!e ula9roklcinizledigj ........ ............... ..................2 9 Ctim I Ahayh samann yriz}1li etkilenmis .Jlumun efendisi Erlik Hani XIX. air 2. Yama reirknnden Cizim 8.sreren. K TsuBtamnfotoFaftndan bir ruk. Choijin-r.tu Tapnr$ MiE6i Mogolisran. cizim, (P. Berg! ve r Banholomew,Moigoiia The kgacr aJ Chht3&ts i?dn, Londla & San Kon8l ] 9 9 5 , s 1 6 8 , R e s . 4 0 )... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 3 F n n c i s clo b a e ny e r iH o n S (solda). 3 Mogolisran'da tespit edilmje brotr, toz (E. ve N'1. Taube, &hdener lnd Cinm R)'"psoddh, Lripzrg i983, s.80)... -.. -......... ..... ..... .. ...............6l (E. ve Taube. Nntsaler, Letpzig 4. KalmuklaF ait keceden bir tdz M. S.hnnoner wl Cizim r 981. s .9 4 ) . . . . - . . . . . . . . . . . . . - . . . . . . . . . ............61 Koon ve Bucu oieki dnnyay,yolcuhguesnasnda taydaland,g, Cizim5.8ir Goldgamanrnm adh'kur ruhlar."(U. HaNaHolmberg,The^4rtfioloAr' oj^ll Rd.es fi4ro-Ugnt, 5ib.tdr, c lV, NewYork 1 9 6 4R , e sl 9 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... 6 I gime teoasrna itaret edenfteral ayDalar uzerine Cizim6. Ha) 'an bicimine }! da levhalar (S.lvanov. lignrler ,4n.i.d Masfts o/Sib.hdn Peoplds, Lrningnd oyulnuszooanrropomortik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 .1 ........ 1975,sek.z)........ (U. Oniak $munrn SeyrkLpi b4rhgr Holmberg,Thc Mrtholog oJrJl Cizim 7 Bir Yenisey .................... .72 R as Finru-Ugnir. sib.n?tr, Rs.2l)....... ..................... ... (U. ganana ve arka krafrin gdnrnugleri Holmberg, 8. Btr Yakur air kus ripi elbisenin on Ci:im L\'danaizi'n)..... .... .... .. .. .... .72 Th. MythalcSy oJAllRil.sFinno-Ug,ic, Siberian,lev gentlei aplike ohr gananciznEi CV Dioeegr, 9. Uzelinde ayak kemiklerini temsil eden Cizin .Ethnogenic 1963, Add Otehrdlu,. X'JI/1, Budapettc Aspects of D,*hat Shinunism," Res.14deki totograf.an ...... .. .. 7] ... cizim) at1tipi el ci2mes (U. Holmberg,Tnc M/rholqj/ Citm 10. yn'n bacakkemikkn ve sanranrn o.f,Allxrce! Finno-Ugnt, Res20) .... .............. ...73 srDcnd,, arki yuzu Cv.Droregi.1963,R6. urafindanunurlan9.nan davulunun Ci2in I San2eev at Maddeler, Cizin 12.AhayiamnlanM air drrullar (4. V. Anohin, AllaySanDolFna cev. A tnan,MahoLler .......... ....80 r. ln elch.ldr. Ankah 1968). ...... ............. ............ n. M/rholog/ bir ianan davuiunun on ranfi (U. Hohnbrg, bolgsinden Cinm rl. MinDsinsk oJAllRues Finro-Ugrrc,5benan, ...... ..... ....... .---.. . ...84 Lev. XL\4ll) (v Dioeeg, 1961. gamanLanna Res. 10.) ........... .....8 5 an bir davultokmag, Cinn 14 Darkhat gawn (G. 15 8n vdlkerltunde Mnz6i Niohdze, Der schd,rdn,rhus Dei M1. Hambulg Cizin den ........ .... ...86 Sibtil.herVdlh.fr,Srurga l92t,res l5). ..... dort anayolego.ecle ahnm$ Cizim16. Bhtak,m anirnnacnasnanlaurklanudayan,lar.k, bet lenel unsur e bu ydn ve unsurlam bagl olarakme6im. zam.n. renk. hatlan ve

207

TUR( I\iITOI,OJI5ININANATI,ITLARI

: a5a Y r o t u h l u ) . .......... . . . . . . . . . . . . . . ............... 90 C r l d E l a r( C i z i m at, repesinde kurlann bir DLjnya 17. Dolgan deldc, sanadlanna kanahnbulundugu Cizim (U. qizint..92 djAllRd.* lr,,!rdfte Mlthol.gy Agacr uolmberg. U8nt, sib.rdtr, Res.241en insan Gttkrtirkdelri kayarsmi (C Omil6liuulu,rcng,rilih Cirn 18. Gok ile Yerarasnda I]/.lu'hFil6oJitaaaun8lsu^a CdlSrn. Bitkek 1991,kv. 1,2) 96 (Esk, Sr Pete6bu!8 c'kahn bal,k-kur. Cizim19 Yahdrl$snand, suyu. dibindentoprag, Tirrkler w SinuliAsya Muz*i (J.Stryzgowski, Sanar'nnBuz DevLrninghd)Hemnage (rltlk !\ten Ddgisi).c x, s 49, Ankae nndekiMensi,cev.C KoprulirNuvel, L,'lkli Yas,r . daki lotografttn Res. 9 I01 1937, cizen Caruhlu) t.1hlm'5 kurbanediltrns rallga (baydan)denilen. stnAa ann deisi !c Cirm 20. Alhylrlarda 1972, s 201) 125 ba$ (A.v. Anohin,1968, rkil 17;N Dlarbekirl. IJln sdndr,lsranbul N,$azennriklos hazinesindeki numdah Tnrklenhe rir 7 surihide Cizim 21. Pecenek (karakusl) lisurii (l F,czrn lolol.at nda,rcizen Yasa. .. .I I I Garuda bulunan Coruhlu). (oco ganhg,'na k lreskodan TtirkNlan da bulunan, Uygur au btr ku baslr 22. DoAu Cizim (,runwedel. lv Mll yuz)llr4 hllumdir l,guru N4\ AJr-Euddli^xrh; K!lrva SonderruDn B.din 1912, Res287).. tn Cfiin.sisch-Turi?.5tar, .llj eator (Tt,'hra, Takvim M.dorldi D.rg,si. 1994, say' 1, arka krlak) 174 23. OnikiHar'rnl, Cizid

208

RESIMLISTESI VE KAYNAKLARI

R6im I. Sibiry k?ya resmhde FMn oldu8u d,rsun,rlen ligDr (S. Atudol, "Srnrao Turkler TuvaveHakasya,",at|d5, sar 82, Oc?k2000, s 46).... ..... .... .... .........16 R6im 2. Tijlknenistat\n Nie kendndeEbo Ali DekkakTulbesiyakrnhdapnra!basrnda dn ilek a g a cG t o t o g h l : Y a 9C bLrluna ar ...........44 o r u h l u1 ,996)... R6ifr 3 Tar uerine t?ptlmE Umy tdiri. Taraz (sh Gmbul) Ka$a)cv Devler Sanadan Md:esi(FotoArat: Yarar ................45 Coruhlui998) ...... (Ya9ar REift 4. Naarhk olank kullan an,keceden a!rivi)....45 Coruhlu )ap ma Umy rasviri (alem atfedile!bn cin l6vin Topkapr Rsim 5. Siyah Sai.}1 Muzesi Klrirphanesi H 2t5l (M.5 lptiioglu, Siah Kdlrr wlndo/ ne stcppe, lsranbul 1985, Res40) ........ .... ....54 R6im 6 K?iil. ve Dimne'den 61Na binen ve llanr kamcr olrnk kulla@n ([rhk imS6inin etkisini las'yah)bn cin 6svi.i EdgarBloche!,ks Anlunliutzsds Mdnwnts On nbu Iurc, Araba,Pe6a e d.la B,rliorhu+e Pans1926).. .... .. Narondle, ... ....... ...55 R6im 7 Gold ve Gilyaklamair Amur Td2leri (M And, O}!n ft Bi:tg Tnrh Kntuhindao*n Kavram ls , tanbu l9 l T4)..... ............ ... ....56 Rsim 8. Diyarbakr Ulu Cami kapE uzenndeki aslanboga mucaddesinigosrerenkaba ma (G Oney,AnalolusJ(uidu Miwnsitutu Snskne veEl knatlan, Anl.ah 1978,Res. 25).......58 resin 9. Olas[&]a tzlede ilgq bllumn cadrr direB tepelikkn ya da sancak ,lenbn Aur devnbuLuntusu. Budapegte MilliMn:e (Forograf: Yagar 1989)....... ... ..60 Coruhlu, Pesift10.YakuiSaman(M.And,Ayi|eBn@,TtrhKtthnmnLOlln(arfdftr.Lev.lv)...62 R6im rl. saMtu m.eq yolculugu e6nda kullandlFhaFln'ruha an bodeli sibirya Budapeste Erno8ratya Moai (Forogof: Yagar .. ..... .......... .......... 68 Coruhlu1989) R6im 12. Gii'geronevi yolculugu estusnda samaNnmerdiven ohak kullandrgr drck Bu dliek a)dt,ananda dilek agacr olahk d. kullanr DoBuTurkistanw ZeDgyuan vd Xnlidng Cftina, s. 118.). . 69 {ed), RBim 13.XlX. ynzlalaan bir Srbirya 9atun elbiesi. St.Pe|e6bug Enogdtya l,trjzsi (S A ArijaBkay.. GofldaArvenrr)i Mu:tJ EtnogdJii NarcAsS'Se,Ianin86d1989, Res. 84)........71 Rsim 14.MoBolisran'dan qanhrve)dan bi! iamnD dbifsi uzenndeli dokuzbebekkuklae, baglan(E ve M laube, S.lzhdre !.d lhdtradet-Dte GeisLige rtltut Der Alten Mangolei, L e i p z il g 9Sl). ............7+ RGim t5. At bagh (S A AqjaNkiya, Gorlddrs, aelan Sr Pere.sbur8 EhograryaMu2esi saman Nelliti MuzE Etnosralii Norcaov 1989, 555R, Leningrrd Res. 95)............. .......... ......86 R6im 16.Bn mndala}l r6vir eden irsko din ddayrv.,\4 lazy,llar(M BrEgli, Cenlrdl Alian Rsim 17 )0/. }a4d Anadolu (5e6re Trirk lalsndan detayjD,rnya Ag.c1 ve nzennde kuslar 1991).... Yetkin, Tt,tHdlrsanall,lsranbul ........... 9.1

209

RFSl[l Llsltsl

Env 1612,vr.25Lr,xtll xrv. y!4,i C! Coruhlu, Hdyvan tsrar Trrrsanarnda -s.,nlot'14r, b u l 1 9 9 5R , e sI r 2 ) . . . . . . . . . l4o Resim 15.l.dibt'l Mdhlrtrdl Topkapr lnv A 1632. .. ..... .... .... .... ....742 SaralMiizsi R$im 16. Anan geik tnircadelesinigosEen duvar Bmi ^zerLrycan Seki Hanlar Sa.aI (Fotogra t a a . C o r u h l u1 Y .. ........l4l , 9 9 7 ) .. . . . .. . . . . Resim 37 YunuJunCebrail in lrdnn,yla bal,g,n kannndanokr5r,aulhdnr,Tolkapr Sah).1 Milz H 1701(M A!d, ivinld[n.k Osnanlr ]sldftMnoto8/ar, tsranbut 1998, 5.2t I ) . I44 Resim 38. lbnhjmin hnailikurban .deceAi nnda rnelegin gokyuznrden lir koc getidii (,s6 r Enbrld(Sii T W. Amold ve A. G.ohmann,Ihe lsldm. Baah rasqr edeD a Co\tribu.on ta itsA.t anl Histary .... .. 151 Jnhlthevil-)ivxt Cotr,]', 1929).... Resm39.Yediuyurlar elsanesini tasvi edenminlaru.Topkapr san}1llinzesi Il 1654,l2 b, 15.3x 25 .m. Pr5idrl Din FazlAllahb lmad al Davla Ebtl Har b \,luvall& al-Davla ( O l N .7 1 8 / 1 3 1 8 1 9 ). . . . . . . . .. . . . ... . ... .. .... .. r54 R6im 40.Dawlunsesnreaidanan rlkr. (.1,k l. Dinn. hrkayelerinden. ropkaprsarayr Mrizesi Kdt EnyNu ReuD843.... .... ....I5-l Resim4l.KrrgrlannMand5 D.stonfndan birehne. lmanberveSrgakej.leE kal5,elaryor. M. Ivtanuilova 1971 lvletal madallon(K. N Usubalie\a, K,razLldrlcfrsdl Srrijrrsiusr'o Muzeyilirg,?sk'rCosrddr.nntyMuze!l?obrazilelhtstu$r-Th.K/rshi?Srdk^nMN um,Btkek (Frunze) 1985, Res 106). ... .... . - '.165 Resim42. Harf. i Ni?drllden bir ^' sahnesi, 1491 (K. Kerimov, N{dn, Gencli fldirv l,tindftter'Nizanli canjeriKhdnsd Mtnetud, laku 1981, s 132.Res 81) .. .... ....166 Resitu KanuniSultan (1. 43 Snleynanin doganliavlahnrasr Ad, Skldt,mdnrarr-Th. Illusr)at.d ttktarJalSTleyndn I\e Magn4ftsr, washnrgron 1986,s l17) ... .... 166 Rsim 4,1 Tu.tand.n (Dogu Tlrk$ran) tavuli lln simgelqen kl heyket{w. Zengyuan (Ha:.), xnjidhg'Clnd, Urumci1989, s 51) .. .... .....114

211

L\r]-\Rr r!RX [nrolItrrlNrN ,\NAL Resin 18. Babuiun oglu tlumryan un dogunuyla ilgili kulhnalan konu alan bu ftinvalurde (H Slihvmdn, bahcedekihanzln iekli evren$enn,nr (kare icrndedaire)yansnnaktadr . ..e4 oJBlbrr &,rdh. Tark.nt 1978,1.v.45) Bd,ftonaRaD,la, rr,n,drLd.s Roim 19 Tirrk mnolojGindekr diinyal tatrvan hal/an (ba\r, oknz !s) rasavliriund'n

Muz vank lll . (Topka!, Saray, n n)rturu A.airulMahhhdr, brrTrirl' ls1,m e(kiLrfmL) 100 Knr.env.no. A 36321... miryalndi Folndir' R6im 20 ided rleHawa'nn c.nnettenkoluluiunu tostren OsmanLr tlkrdi lsldmMnld roliofi 5ardl (F rc Z. TanrndL Cagman Topkrpr5ar Mnz.H 17Ol 106 1 9 , e s5 8 ) . . . . . . ' drlcn,1stanb u l 7 9R br'n eden Bxgur abidesindeki R6id 21. Grklnrklerin kunran rnrvii el5anesnri qocuk kiomrlsrt.nona lr]ft 5a Divaibeltirli, enen kurtun srjt {N alnnor kabadmadan 108 tutt,Bdttangchdantsugiift.turh5didti.Anl'rnr99l,R*im10) kalral bllun'n Dunla Atao alnnLrit.pesinde tackaPsLndan R6in 22. Siva Gdk Medrese ' ' It5 (FoiogEf:Yaear " Coruhlu) kabaftnsr ve dogu got agacunsurunun loznolojik 5emava Burada voniilun R6im 23. Agacejden. arsni] '115 H 2152 59 a [4nz Kur SaruI Gasa' Cotuhlu ToPkapr lrari ejd{ter, siftgesi \'{uhteme' .n kurga'rn rekon$urrksivorlu Eilzadeye ndabir kadrn 24 UkokPlatosu Resnn Panr'es of Hea!o],' lro rhe A nurny unedrhed lentlun deEineailif {N Polosmak. 122 . saIl186,Ekin 1994 s.90) G.o8rali. MaSa?in., Ndf'onal ve 1618 (f qagman anntrzerinde R$m 25 Srllanll Osnunk!)Bgu baAlannns Sdruluvor' 124 Res 62) 197s, ltr, lslarbul hl4n M'nldrr Tola/ Sdra}N4n16i Z. Tamndr, Ca'rrdlAs'an oiarak sxra. UvgurPrenrsi (NI BLGegl', adak 26 luda'yaelindeti Resim crcegr I2T s 1071 ... ... PdrdrrnS. R6in 27. Elindegul tulan Farih SuLl.n[4ehme! U/Surlanncic.k nnnna sahnderivle ' stinfrer 1578 . .. " 127 dikkarcekicidnTrht. blslo Tobias benzerligi II2 (T'f sar N1r:iz Kut A 1612 *26b) bir qderrasvin Resnn 28 ^'d]bu1Mdnl'hdfran ri N1i'z'sr' Snrz 1170 ToPkapt5rnvt R6im 29. Behnn Gurun eldenol.hin$ir 5shnatu, 1 1 2 6l) . askr's s, e n e v1 a9 7 2 . 2b l t l l , s 2 0 1 b . ( B G a y , l t ^ I a nP d i n l i nC krral kabanmre KoDvalnce Miixdi de!.ine an cifr basLr Rsim 30 AnadoluSelcukLu lll (Fo|oghl:Yasar M.drese Nluzesi Coruhlu). Alan_Koayr hanile btrakrn8dk kun (TopkafrSanI \'liizen R$imlr. Cen$zHan\n kartsr Baysungur Albumn.16tl)
Heni 1'179/80 (F Suleird alyor' ljd,tfr Nrir:a'r'. Resim32. BehDm Gur,.shnryen{ek Lacr nova,N,:on,i Han,s" ltl4ngdnrasnrldr-lllu rnatonso/ Msdrni\ "Hd,{4h " Iaskenr 19 85 ' 137 R e s r m1 .81. Resin lS. 1600 Tanhli Ozbek minyaturii. Sdtan Hli*yin in r{lrhlarToflan.e kirabn an ltrr olaral kaplad salih t.r.rrndan isru&h edilnls minvaturde sevh drnsel SricirnutrsnnEesi Ler rSrad 1980, lev BooLPainrinS, ponu uzeri|d oturLyor (o. Calerkina.MawaraDnah,

r8l
Resnnl4 Biiltk.l

... ... lr9

it Kucrrkiyr ilkrnyrldrun Sijn{en DrinyaturToPkapr SamI \tiiz Kril

210

KAYNAKCA

Aga,M., Oruki Hcyva'ilr Ttft Iahrini Eltdjndd Tetehhll Etnir tsdz E/sdneld.. TDTD, eI 98, ls tanbul(subat 1995. Agar,M E., "Yahnl$ EGanelen U:erine,"IKA Pml Dr Mlhdftn Eryine Atuld, 'JNUV I 2, (1990), Ankan r992. Ahned bln Mahmud, haz E. Mercil, Selalh'iafrc, c. I,I1,ktanbul1977 Akdo4^\,\., lshendenane AeflSdefr.lrr,Ankara 1988 Akgnr, N., "Oniki Hayvanh Turk Takvimi, TDA,eyr 54, Subar1990 Akel, M , Halk lunslan ve Halk sanar( AslaM Binfte Duqn YrrrurmeKeramed,"TFA,ey1 182,IstanbulI964. Ahaddh 4lr Melk LL\e)ni. Tanht ,hd1gaa,,ev N1. Oz'ur. ArL,r .oo8. Atat'lt, S , AzerbdychTnthc.si s.'zltgri,c. I,11, Ankara1995 Aradol,S., samnTnrkle. Tlva ve Hakasir," Atld5, sa}1 82,lsranbul. OaI2000. And,M., Oy&n veB!3t, lstanbul 1974. - Dtatada w Bizde qunr, AnkaE 1977. G.1ge -Minyaflrle e Osndnh-lslah M'rolo&l6r,lsranbul1998. - 40 Gin 40 Cre OsnanbDnganLnSenlihled G\it AIdlIdn,ktanbul 2000. Anohin,A v., AlraySamnlEm Air Maddder,"cev.A. Inan,Md,kakkrve lnehnekl, c r, An ka6 1968. Anonim, rtrke MdniEIYd:rlanNanxhaiha)L!]1btao Harabelerinde Bulmtp A. vd L. CaqTaru c. l, kranbul1936 JndanT@tt anEl Yazan, cev !. Kdsemil - "Alalo].tsvaE," 1A, c lv, AnkaE 1950 -'Avcnrk," l{, c. IV, Ankzra 1950. - "Asu6,'IA, .. lv, Ankamt950. - "BodhGa[%," T4, c VIt, Ankala1955. - BBhm, L{, c.\411, Ankala1956. - "Carakalar,' T,4, c.IX, Ankara 1958. - "Gnremani," IA, c. Xll, Ankah 1964. - Dva.apal2," IA, c. XIv, Ankah 1966. - DhFni Buda," IA, c. XIlt, Ankara 1966. - "Deva," T.4, c.XIl,AnkaE 1965. - "Devi,'TA,c. Xtll, Anl<zn 1966. - "lndn,' IA, c. XX,Ankara 1972. -T'JhDiIKn1lnrTtthaSazlrh, c l-t1,AnkaE1988. Am, R.R,Btu riiri tih, Ankan 1986. - "T'lrklerde Tanh zapx,"Makakkr, haz O. !. Senkaya, Ankara t987. -'Turlo GhennemlerU2enneUrsurca parcalar,'Maftdkkr, hd O. F Serrkaya, c r, Ankara 1987. lIaz, R., Ha,prl. Eshi turh lnarcldn v. Halhliehrn!3t, Ankan 1995.

213

K{\?{A(cn ''Tii.klerde Ar Kiltii ve Muese$i," Vlt i T( Icllrlldri,. i,Anka6 1972 - Irfk Dili Tarihi.lstanbul 198+ Crdpbell. Anlari ls92 l , lar Mfuolol6r, cev.K Emtroglu. -llhdlMitoloJr,cev.K Emi.oglu, nkaa l99l -DoF Mitolo_ris,, Ankua l99l cev.KudrcrEmnoglu, Clter, D , Tn.slD}olof nd 8.d(-fid ,4rirul 5Ok Art otFu,6id,NewY..k 1957 198+ P (ed),BudanrOgret'si, Glanbul Carus, cev T Uygun, de la MyfiologieAllaienne. Chl.lo,B., APropotDun PeE.nnxge Joumal.I TukFh srudi c V. 1980 er,"Irfklth BilgltArqrlmaldn, chLng,L. ChdhtCh'i.nin EkiIiEizdrlah,lda Qn iL Krz.Jbah Krnr ann,n Mtinar.}ad.t, I U Ensriftni, Genel TLrrk Tarihi Anab,lim Dai'.yay'mlanmmrs ter. Sosyal Bilimler )aikek lGatu Erc).lopaedia aJ7 tatlitianal S)nbok,Londu 1992 Cooper, J C.,An rltunfdkd 14 M'lklds'.n, c VI, Berlnr 1928. Coq.A von Le,Diellddhisrish.Sfdrontihe ' ll. MAl FKSildtikri,c 11, Geyrk lvldili Uzerine, Ankau 1982. C!nbu.,N4 , Folkloiunu:da A, At.dsndl Siberid d 51!d)ia sd.tdl AnrhroplDg/, Oxlord1914 CzaplcLa, V S.,PmidhMylhs, Londm1991. Cu.tG, S.,"Inrk Italk Edebryannda KuguKusu, l. MAT( T.rhgkr,c. Il, klanbul 1971 Cagatal. -Altln Ydruh Ankau 1945 tanlftiParea, Bugul Anm,' S ve 5 Tezcar, K.ldrirk Tanhinin Cagaray, Cok OnemliBir B.lges:SoEuIra TDAIB.(19/5'76), Ankan 1976. A ve A Sektr lunn, "Uygu Tu.kleindeOynana. Halvan Modlli Halk HLk,yelen.' Cakrr, 2, Ankao 1991 THKA, sa}1 o88 t Barta" \.'r- A,L .4t. .t-t Z.,thar Coruhlu,Y , TLjrkSarunizmindeBicin Dtgigtime (Meumoryhosn) Olqr ve Tnrk Sanafiile (K1sm)1987 BaglantE Dzenne Bnkic 562," 5I D, . 1,sayr l. lsranbul - ^nddotu Selellllluldndi Tat rezJinahnaaO a Aryd lL t3ado\trlat,Nl5U So$tl BilinLer Ensdtnsd Sanat Iarihi ProghftL lezi,Gtrnbd 1988 )ayhlanman$ takek lisans "kningnd ltumnage erl Mu:esiveTurksaMll,' TDA,ProI D. Eonaeddm Ogel'.Armgdn, 65, hranbul1990. - Ghmiyelin Kabuhnden Hllaad Uslubunutr lzLen," DTS, c 7, SonukiAslaT'jrk SandLnda sryr26,lsranbul 1990 ''UygurcaYaznn\ oBuzKag!! Desrarfrdaki Bazl UnsurlannTurk Sanar Tanhijle ll,ikikn (1990),lstanbrl Uzenne Notlar, MmAD, say,6 1991. (Are "Knlt8n'in BarHeykehnin lkonogralik laknndanTahlili.'MSUi:IID.sayl1. lstanbul I'kl199t. - "TurkRsim Sanannda MSUsosFl BilirtlerE6tnusu,dokroraldi, HalaanSenbohzmi," Granbul1992 - Na$/szentmiklos Yinic,Kus (Kanal/Garuda) ll.zinesfidekilL Suuhi Uzennde BulNraD Turksanan ve lkonosralisindki Figuriu Kohpozisyoniann Ycd. J. U Prol Dr lrlhd? Od g. Amagan', Konyar99.J. - "lslamiyelten Ha/vanMri.adle Turk Sanatrnda sahnelc.i," sdnar ldrhrd. lfton"gOnceki

iNAHI rnRl run( NlL'rcLotlslNtN thin.i Nenz." Nevru:v. R.nhlzr Edebrylimda rtrh Dtayd,n& Nevruz A., Turkmen A5urov, 1996 192) Mdttt996,ha2S Tunlrc E Khc,Ankao Bilgr sdkniBildinknAnhd," NewYork1986 /ll!n,"rrJ fiist.ry,l Stklddn th. Mdtntiianr, Atll,E.,Stk)hdnnan.The ' "Aen'i N1ubessere, rDvlA, c l. I'hlbul I 991. A ve l. L. Crkan, AydrnlL, Renliler: Nlar' I or' Sitlh C''kridls tr lvlateni Simgeleven ToplumLan,rda Bagcr, S., lslafr 'tlnehk Dr]rydrnd d L'lt dtlthllr t D.li11 klan te Mand. lslani4r 8 dans Fnen} raa ions 1996 Ankma, ri, c 11, Ddns L'drtGotJtqur. ParG srE{otirhds Anriqrit.s BaLrru*itis, iugis, LeN'loldAt. Fdnrdniq!. .1. 1941 1916 KdlonD.(dtrr.lsranbul ve G R li.hmetiAraI,Og12 Bang,W. !dht.lsranbuL 1991 ,{Esn.l4n Eetrd!'l Hn5nd Srrtrtiannd Baid, S, Gdi Tdnn'run Faknltsi. Arkeololi (Dan$rnan: N{sU fen Edebrvai Y. Dovulu d Coruhlu), BaFnoglu, , 5andfl lsranbul 1997 lisaro rezi yalrmlannam$ BoLrrnil, Tanli ve Sanal Tut AMi.4 Bldrlerrt t 991 ddisk t loDde L , r"s SynehAChronolog,l!4 8azin, Y. DemoDlar" GdkelTannlar HrnduizmdeLi cev S.Ag'ldeEdnlih Builsu, M., Deta/Asun Y Sa.ltet, Dinler t Mitolajikt vdn Bonnelov,haz L Y'l Dnnyad!v Cel.r.hsellaplullarAd 2000 maz,c.I, Ankara ''Devi v. GdotshvlTo/u'rladdDin_ Drn)add daki'ranncr,cev 5 AgLldere,.4nrh HindBran 2000 1. lelle M'rolojil*SrrlrFl,ydn Y. Bonndol,h L Ytlmaz,c nkdra Bii Dene_ lrken DevirOmekle.iUzenne Hryvan Uslubu Tat Tezyinamde Brlci,(, Anadolu me, A5ID, c. ll, lznii 1981. Londn 1992 dtd slnl,rls of,4r.i.ntl4.sofdtdrlid, veA, creen.Gods, D.nons Black,J. rnbes Odenldu .uf.r, dds M4nacnl6 E, rs E4lu&n!r\ Blochd, W\iansde la Btbli'|h'qul Ndtiondlc, Pans1926 G.jdiler.sqr 12, L-DJESCOildn longard,G M ve E. A Grantovsky, 5amnlarve SatunDm," 1980 \4 lpsuli,Gtanbul Boswonh, c. E,15ldnD.vkd.d Talihi, cev L.IUercilve wrriA EmlneDA6 l3/o,bnd@ r9TI llt MonSdl Blyle, Hunrt,tRlftdl, J AndrN, A Erfrsian - Tui'sh and M.ngol sh@u4smh Nlidlle A*' the Nianfll wd/ld !,n!te l20cllr0 Lon'1F t977 N.vru?v. Rdnhkrlun' Ne!ruzgelenekien," \e Tebnzntgennrde Bozyel, 1, 1gdtr Nahcivan t9'2t Mdt 1996ha2 S TumL!tE KIc Dla)dtn.ldNe!rur llim B'iAsbteniBildLnk,iAnhara F , T rhl.nnDnr, krinbul 1995. Bozku.r, Buluc,5.,s,marizn I \'ll, Iii,4 ' IrriA, - Ahayca sal7, 1941 lhanesi, Bn Bahadtr - Simanizmin IDED,c ll, sal.l-4. 1946 Nleq*i ve lnl$ai HakkLnda," - SamanvesatunizN, lA, c \1,lsianbul1979 Art Fromrdn ro w.n, Newlork Bunker,C. !. C V. Chat{in 'e A R Farks, , hi,el Sryie 1970. Ar Kultu."IM, c. x, 1953 A, Tnrk OnomasLigin.le cate.oglu, ''TlirkOnomstiginde Ay te Clnet Unsxrlan,' TDED, c Xlll. 196'1

zt4

ruRKMlror_ojtsrNlN AN ri{rLlRl rcJih Arashmdla. Gn^.rl^olo.4magon, A.k E 1993. - "Tri.kSanau ndaCddlen HryaanFiglrlerine Gdk!e YeaStmbolizmi Bn Bahi." Ac6mdan A6lk 1993. rD , e}1 87, lsranbul, - "Tllrk Sanao'nda Gorilen Horozve Tawk Figurlerinin Sembolizni,' et1 91, lenTDTD. - Turk Sanat, ndaCornlen IavranligudenninSemboli7m,," rDID. sayr 92, Agustos 1994 - TurkSanaunda Gorulen MaynruD Fi8ullennnr senbolizni, 1D1D,sayr94,[kim]99+ - 'Tiirk SaMti'nda Kaplumbagi FrSurlennnr Sembolizmi, AS,sat 62163, Isrdrbul1994 -'TilLrk SaMllndaGdFjlenfrlki l:igiirlennin Sembolrzmi," IrID, s.il 9t, Kasrn1994 -fasvillerinin - "Turk9nanhda Gdrulen Yrlan Sembolimi," lDrD, eil96. Aralk 199.i - "Turk Mitolojin ve TiLrk sanan.",6an ail'nlen Arartrm4lof, y.ni Haftonkrresi. e\1 7-8, I994. - "T'Jrk SaMunda Savatve Bant Sembouen,lI Mri:e.!hi? Senin.d Bildrdier, Arken N{!2e r Komutanl'$, 19 23 Eylul1S94, Kuhursnsi kbnbul 1995 - "Tii.k Sanamda Hale," Dohu:!f,.!M ISK.c.l. Ankao 1995 - "Onavelc AsyadaHaiaantsicimhe Cime' lnano ve Tiirk S{rau e llgki!, MstfEID, sa}l 2, lsiaibui Ocak1995. - Tnthhnahkd4 Hdtvdn Sehbdi'i'hi, lsranbul 199 5. - "TilLrk Sa@tl ndaKopek Figlllerinh Sembolizn,,' Iolurudl ldnh,. 3, sat l4. lsr,nbulSu bat, 1995. - Turk Sanan nda BaltkFigtLdennin Sembolizmi," I DID. rya 99, lvla( 1995 - "Tuik saMundaKoFn. Koc.KeciFigurlennjn sembolizmi." IDTD, $y, 100,Nisa. 199i. -'Turk Sanaun& Grolen Boga (Okuz.lnek) FjCurlennin scbbo1i2mi. 1DID, q}l 1ol. Ma}t 1995. - "Tillk Sanau ndaY,n,cr Olmayan KuilannScnbolimi I, IDID,eyr 102,ira2inn 1995 - Turk Sanau'nda Go.iilen ceyrkFigurlennn: Schbolini," roplaftsdlladh, eI 18, lsranbul Ilaziran1995. - 'Turk Sanaunda - 2,' TDTD.sr}1 lo3. Temnuu Ylt|o oldayan KurlannSembolizni 1995 - Turk sanannda Fil Figurlennin Smbolizmi, Idlr@l Tdrh, eyr 21, lsrrnbul,K6rm 1995 - TDlk Saoan'nda Gdrulen DeveliSirllerinrn Senbolini,," IXA Ptol. Dr. Ohu! Aslatupato Amagdn, Y,lX)i\l / l-2 (1993),Ankra 1995. - "TnrkSanan ndaAr rign.le.inin Senbolizni, IDA. $F 98, Ekim1995. - "TurkKozmolojNind Yd^lan Bia Unsudann Tulk Hainanndaki lzlei, TDAPtuJDr Fa rul s!n.r'e Imagan, eI 100,Subar 1996 * Lltus lkonografisiv UygursanaL"nda Lorus.'UO oTKK,4-7Eytul1989, Ankda 1997. - Turk Sanatlnda ,4S, Av Sembolizmi, sI 76.(Ocak,Subar), Isranbul 1997 - Ofla Asya danAnadoluF Lahn(veya TasSanduka) terdeGorulen ance FBrcrkTasri.le nnin Senrbolizmi." Iantui(nit'irtv. Sara.ryld Elnrlllran Se6po?luitu, I, 91t MoJts i997.ls, -"Selcuklu sanar'nda Gdrnlen Kuytugu Dugrrbld Ar T6,irlenn,n lkono8nf,kve lkonololik

2I6

xA\l!a(i

MahLyei,"vr. 5.i M SKM-s ! dhiten,M)7 Mar6 j996.Kony 1997. Erhen Dan TnrhSonau\n A8C!i, Granbul1997. ''T'irk SaM! nd, Av Senrboljznn," AS,c. v, sI76, OcakSubrr1997. "KurSanve Cad,rdan(Yur0 Kiimberve Tu.beye cecis."ccenryt Gnnnnnze Mezatth Kttturn re l6on HdJdina EthilcttScnpozyum.18-2A Ardhh 1998, kunbul 1999 - T,iri Miroi,j's,nia iltsCti, hranbul1998. - Tiirk HalaanTrkvimi," M. Uglr D.wa 65 Yat Affialahr-'5th Btrthl'atFenchnJt, Gd r. Cemil Sch,ck), lstinbul 2000 Daneshvan, A., Aninal s)nbolisn tn wdlftd wacrkhah. Oxlord t 986. Daliden, E.,scondr&v,ar M)&olo$,, Lrnd.a,NewYork,Sydney, t969 Delaby,L, "Etendi Ruhlarv samatum," cev. Y. Koc, 4tr1ft D^)a v. Cet.netLset rofluhlord, Dinlet v?Mitolojil.t Stzlngn,y6n. Y Bonnefoy, hd L yrtmaz,Ankan 2000 Delidneroglu, Y.,"SahaTurklennde bir Nemz vruiyonurlsukh Bayhd," Nevrurv. R.aftkr TnrhDnhldlnda Nertuzlhin i 8i1gs.lentBildinlenAnhdtu t9-2I Mad I 996,h' S TuEl E E Krl4,Ankara1996. (ursalMerinkn Demirci, K, Hinduiznih Vedaidf, lstanbul i991. Denin, K , HalatrlHqlldh, haz 5 C.aglayan, lstanbul t973 Dioszegi, V, "Howro Secrme d ShanrnAmong rheSagais," AO,c. XV,Budapesre t902. * Erhnogenic Aspecrs ot Darkhat Shatunism,AO.c Xvt /I, Budapsre 196l DiFrbekirl. N., Hun&rdr, lsranbul 1972 - lslanitettd On . TnrhSa|tt, Eollongd^da^ Bugane Tnrl sdndr,, Aokan 1991. Dtury,N.,saruiitft-&Mnl8n Ogelet. E lsranbul 1996 ce!. simsk, Ebrhard, w , qn KdlndlddrM Cate Tnfiler ye Y,ontulonnla spr, cer. N Lrlugrug,Ulkn, Ha! h.tlen yeHalhttulan Dargisi. c r"r'1,saF 87 (l{art. Ankda I 9,}0. - C'h1n sttui(.n{ulatr, (ev.N Ulugug,Ankan 1912. - Qa Srngeidn SddtBl cev. A Kaanc,gilve A. Bdeker, lstanbll2000 Ebirlgali Bahadtr Han, (S.cer i Terahine) Ttrhknn Sal Kntngt haz M ErA!, lsranbul.ranhsiz. - *rerc-i Tdahi^. (tnthnealenn So)r Krttgi), haz Z. K dlnrr, Ankan 1996. !bn'l llat Rnmi,5d[ -ndn.,haz H. A]<iln,Ankam1988 Echardt, S . EJ5aade A|lild,Alrtla !e Hunlan. AnkaEt 982 cev SenfBagrav, Ekem, N. H , "Hunlad. Renkve yon 8ilgisi."Nevru?ve Reahb Tnrh DnnyEndaNertuz tkind Bitgj o )9-2J Man 1996, haz.5. Tunl ve E Krl(. Anka6 1996. slldi 8;lrlinledAnha, Elcin,5 Tnr,? HalhEd.brydrrio Cin', Ankah 1986. llert, M Riad, "Thenephanrin d]e lndianMughalparndng,!C]AJ, c t- t, Bagdar1956I958. Eliade, M , 5hdftdn6n ,4rcha,c Trfihiqu8olEnasl,cev W R Trask, Londo 1964 - Kutsal r. DinA4r, Ankam199L rev.M A.K tcbay, - Ing.lersingeln,cev.M A. KrlKbay, Ankara 1992. -Mnl.na Ozsuiftkd. S.m, Rihr,lsonbul1993 cev. - Ebedi DdntsMitos! Cev U Ahu8,Ankan 1994. - sananizn llhtl E nne T.hd,rlen,cev.I Birlan, Ankln 1999 Eliade, M. vI Couljrno. D'd.r larthtsdzlrgi.cev A. Erbas. ln,nbut 1997. 2L7

l<^fNAXCA

Mangahepe, lsranbul 1999 Gbkyay, O S!ik,D.donKdftudlnK|db,,lslanbul 1973 1991 Tansug,lstanbul MdyaKr./.hn KrtialKtar,,cev.5. Gnrd, R, Popol-Vuh Gnaznov,M P , Pazlrykhly lir rlon b KtrSon. dePa?Jn\ Moskola-Ldingnd 1917. -sridSibit.n,Stutgan 1970 l9T6 sayr 12,ArtLrh - dteki Dunya drDG.jtut, UNESCO lcin Hazrhna. Atlar," Re5ar Uzndn hranbul Iilrrr, N1 Han, Alill!, C?ngr: cev Grclsd. R. loztrr lrlparatoflu& r980 l'tkabad1989 Trrhfren6ldrd, A.,Arheologryd cubaev, i999. A Barti,lstanbul lirhkl, cev. Cuhilev,L N., Eshi Ankda 1987 h EIdfr!. Me:olotdmrd Yaftrn,sar llh D.lrriennddr ld'thin'n rtrft cunaldy.S., Tdnhi Ankari 1997 Tr,'kldnfl D'r' Grntntre Bdil4ngrrIatr U veU H Gungitr, Cilnay, AdeLl.n,' Ildr Dnild Mensei, Di.ilnan$te Tnrklenn Gbre H,'slirFm KalnaklanM Cilngor. 1986 rAratDmdldn,er 40, Subar N.v' Nevruz," N.v&r, TurhKnltuend. veTurklerde -"OnA1a Kulturlerinde Dogus Yeniden Anbr' 1995 (si.r{rryunr) Bildtil.ri,haz.S.Tural, ara! BilSiSol.n' ruzUluslar -Tr,ft Sodin Kayr.l 1998. Bilnni 4 r.r,nrm1dldr, 1988 !e lstanbul srdd Ogtrisi. Gr:ingoren,I , ve Milli !ir1it-B.hb-lik," N.vnrt v. ltsntkr hi|h Dnhld Nenz A, Tnrk Kulinriinde Gnzel, haz 5. Txal ve E (rhc Ankam1996 Bilg, B'ldinl.n, rhddNe!tuz]ftin.i Sdleni ev l1 ( ial'k 1992)1s' CoruhluST,1D, Hackm, S, OnaAsyldaBudi$N1noloji, tev Ya5,r 1960 vonHold. MoS Kdiicr, Minialten Celoslalakva 1..lndis.h. Hajek, ^rdv&: t. R'nhkf Id't Driryanda Kutiamlan,"Navruz Nevruz H,lacoglu, Y, Osmanhlarda ts'2t Mort)996,h^zS Trlni veI K]lc , Ankad 1996 lhi4.i&lA sdkfljlild,tkn, ,Anhara sidhan,I-ondn1982 fi. woddd, fiealer Haliiaa,J., 1994 Dicliotr4'f oJiynlDktn Ed(dn andw.n3ftArr' Londra HaiL, J..lllusrrdt.d Hadiiton,J. R, Budadlyr ve Kdrt KdlPlIPrsnreiMlnrn Ul8lt.EtKdlidnahn'dtd v' Larenlhari Ankara1998 ce! EceKo.kut!e lsNel Bnkan, Gtanbul 198'1 Sr'zirlu, O.,klaD lMnaldn Hancerlioglu, c vll lsnnbul l99l TDVIA. Harmn, O. FatukveB.ToPal.glu,Cehennem," 1999. Harner, M.,Satthlnlolu, cev A Aulay,lslanbul Lion:The Llfe cv.le oI a s)dbol," Or''r' Th. Conquenng w veR. Ertinghausen, Hanner, 1964. c.17L , eiden Ye.i." Nevru{}t RenllefTnrhD i]'6Drdd Ntvra? rhrnd! Heyet,C , "TnrklennTanhindeRenklenn ha: 5 Tunl ve E Krhc Ankra 1996 Ath4td ts-21 Mod 1996, Bilgtsaleni Bildinten 1985. Hinnels,J. R.,P.^ianMl&rl.g,. Londra lnanbul1993 E Bdtler.nl.r, Bdthaldranldr, Hiclrlma2, , 1918' HelsinkL (HolfrbetgU. HaNe, vo,l.llungcn derAltaivi.n vrrlft.r' Dir lelS'dsn -flirk eI 2. Agusros Yurdx. - ,.llrdlli Kdvifthrd. rrogunv. Co. Ruhldh, cev Erden Xa}1nn, 1954 !fAlr PdasFm4o-Usn., NewYork1964 Sibendh HoLmbdg U. (H.Na), Ih. Mrtholos/ 219

IuRK Nrlrorr)jlstNlN ^NAH^IL{Rt R. Hint,Yudn n M,erM,toloj,ldnnds G,:onliErltikD,Ka),&hlan. Emrunuel. cev.H. O:den,ls veG.lrnahla,. Ankad 1977 N. SDsldlAde, Erdenrug. [rg,n, M. Otrn Ab'd.kt, Gtanb!11976 - D.d. Korhrt(tln}r, N{erin-S.'ziuk,lsLanbul I986 - Ogu:(dgdnDcna0,lsunbul1988. D.F r, Molf, c. I ll, Ankda 1997. t'1.,Iurh Di4ld! E/sdrel.rnd. Ergun, HdlkD.nd[ Ur4lldhr,Ankam1996. veCl.lbFhnno!, Eosfturt Ergun,lvl. 1978 A., Miloioiso:iu!r, lstanbul Erhar, (Cdftrann D'n /nan.r) l. /l.lilift a.hldtilih,lstanbul 1992. Eroz, M, rsh' Ttrft v e \ . i\I Ilr')ul la'l E'oz I 4"lib c X, *l1 l-4,1965 Esin, E., TheHoFein Tu.kicAn. C,4J, -'Eqen (Selcuklu Sau! lvren Tas\irinhTitk lkon.Sflnsinde Md,5cleri), 5.4D, sI l, lnkan 1969 -"Kun Ay (Ay YrldENtorL[nnlroroTurk DevftrdarKarahanlrlaE Kadarlkonognf$i. vr] 1972 I, A.l'iu lTKs,ldinkri,.. (vihaa) Hdkanl rlutanl'g'n. (Ribar)* Sd+, u Muyanl& Uygu. Bxyln YapErndan Cdiine,"I44, Ankda 1972. Har lle Medrsesine - Kuiqu(TiirkSanan ndaAdrDogamr lkonografisi Hakkrnda),"sry, c Vl (1974 1975),ls lslahiJ.t|'fl Ahcehi Itrh Knlturl arih, vetldna Cir4, lsranbulI 978 rtth Knsmlojtsi ktanbul1979 Ah D.vir Uz.na.Ardrhmuldr, '' hrk Eudi$Rsnn SaDannrn Tarihcesi," I MATK, lsranbul 15-20. x 1971. Irfk Saidlr I4r h' Telrlgkri, Ghnbul 1979 - Altun-Y$ (TheGolded lvloxnhn). JIS IBA, c v,1980 ' B o dl l , l M I ( L D l 8 l c r i , k t a n b u l 1 9 8 0 . Drohht I Can(CanA4oct,ha1 F. Hahcr, Konya1984 - "Tonga BirDentue), r'!r1rr, hs.l, ey, 11. tF Alp !r(Kulturve Sanat larihi Bakrmrnd.n z u r u m1 9 8 t . Ferideddn!Auar,MaDrhalTq,r,cev. lsknbll 1990. A Giilpnarl,, Fnrch,R , The Shamatr s Drum ol Sibena and lhe Fu-Ea{ ," Ocnnn OA IKK Bildnikn 25-29F! hl 1992, ADftara, Ankan 1999 Ki)ndet tni H.i Findeisen, undRat4.b(. Seel.tlJdhrer, H. ve H. Gehns,DieS.hanan nJa&helJct I./, K6in, 1983. 1992 Frazer, J. G.,?tltdDdlDrfi v. F,lftlon,Kdkl.t, cev.M. H Dogln,c l-ll, khnbul 19911955. Fnednch.A.\tC 8udrcs.s.dn@na'C6.hicht.ndusSrhndn, simgesel anlanlan," S.Tczcan,4t DTaiF ]D, sar 3/1,1968 cabain, A. Von, Renklenn cev. - D6 r.!.n tn Urgtnn.n kjnl$i.hvon (o(o850-1250, Wesbaden 1973 ri l/avaidil-M(olk,Xvl.ltz)il OsmrlLlnyantafluGclibolulu luu5bfaA]i.Mevd\a n-N.t'ok r. So5l4lHa)al, sadelesriren: gtndaG.lothl.t -Garenchler C. Yensr,lstanbul I 975. li. Milli Gel.hehlcrnd. Rdnlk.wsd, Krdrr lslil, Anlan 1997 R , Ilrh lnanrrla, cenE, cMud, R, c,tLuln lnfdrdtorhgr llrerA, kdpganve EilE n[t Hi\hnntlnlthlan (6307J4),cv 1

218

TURt{ t\ltTOLO]lStNlN AN,{r nrliRr

Pulla. Krrdh(KttajJ alAsna,t, cev U Drisrrngen. 1bnal Kaibi, Ankah 1969 Ankah 1956. lbn Bibi,A1llaftiru'l Ai.iiler1 U,n!h'lAlt'rl)'d. Nevru2" M. Ahmctova). lb.aye!,S , "kzak lolklorunda Gkraran Nevr!: v. R.niler ]nrh DlirN.vtuz l!n.i 8'19 Bildinled, Anka,a 19 2l Mdr 1996, sdleni haz 5 Tudl v. ! K rc, lrAnda "Gunnm'iz UygurTu.klennde lskr Toreler!e Nevtuz," ntebn,A., N.vtu: !d R.n&le. T!|l Dun 'luhl !ilt, Btatilen, )9 Ne!tuz]hn.' Anho? 2) L1afl 1996, haz S. sdl.ni k E Krhc, ldlndd !e lidlah.l.r, AnLa.! 1968. lnan,A, Mdhdl.icr - Yakur Ij. Knt, Ml, Ankra 1966 sanan'zmindeki - Ongon ve L,s KelLnele.i Hatkmda, Ml, Ankan 1968. - M,osliitun Turklerde Ml,Ankaia1968. Samaiiznkalnnlan," rd 8!gun Mal.Ordll.fld Arat,malar,Ankan 1972 rdntue sd,'dn'?,n - Mdn6 Dendnr, Ankar, l98i Mdkdkkrre lncl.m.ldr,Anka.a1991 - T'lrk Boylannda Dag, Agac {Onmn) vePrmrKuhu. Ml, Anltan 1991. loro,V.,Ind'an MldDlo&/, Londra 1986 lpilroglu, M 5,lslandaRe$n Yadgr !. Son4ldn, lsranbul l97l Iskanddr, A Z., A Doctor's Bookon Zoology: Al MaNazis Iabai Al-Hayawan (Nar ur oI Ani mls) Re'Assed," Onea,Lerden I981. lvanov, s. v., Mdkridlifo korrd:iteircn!lshrrhuAidrodoy sd'n, (xlx L{D, N{oslu 1954 1zgi,O , Qn Ek'si WdhS Y.n-T.n'n Ul$r 5.ldlahdh6i. Anlen 1989 Kudrh klge-Knlraqoa BagtKagdn !. U),8rnor,Ankan 1986 K..Aftolrl1e St.prs Th. Elfdridh ^n,nalsr)'k,LordraI967. Jdimar, qev C G.,8il'he!d Btlinqdh,n,n E.Bn)rklnal, Jun8, khnbul 1982 hkq, (abul, N Ah, Ozbekstad daNemz Yari Yenicunun sii. ve Sark,lan" (akraran U. N.ned din),Netu? v. RenikrTrrh Drn/aenda Nsvru:1hin.i Eiigi haz 5 Tunl ve E. SdkriB,idrnkn, Kadizade, K.,"Dogunla BaglHatuiRlhhr, sar Quwalarve c.ndik Alakal,r," AATD, stl 5, (Ocak) Anlara 1994 (afal\ M., "TurkKnliiiriinde Renkler," N.vnz veRfl,ftkrTrrtrDlinydlndd Nc!tu:rrrtriBitgr Sl, leniBildrnlsn, haz 5 Tunlve E K 1C, Ankm 1996 Kat4oglu,1., E\hilrfft Dni, Ankda 1980 - Ttrh MrlliKtllrtu, Isbnbul1986 Katesoglu,I,YHalacoglu "Ar,"IDvlA,lsranbut veS.Ogrr|, 199r. Kalafar, Y.,Dogrnnddoir'dd Esli ltr&lnanllannrh lzkn, Ankah l99o (ao, C., "]te Chinglu ShenShnnes ot HanswordwoEhrp in *iung n! ReligioN,CA J, No.3, r960 "Anenrr Erbaa," TDvl4,c tll, Isranbul Ka.l,ga, H. Bekir, 1991 rr8dr it lr.ft, KaSadrMahmud, Divdn, Ahlay,Ankara Ce tsesin 1985 paza Et, Kafanov. N ! , I4lldp AlgdnTogstan,lilra.l R.rl.nnden 5i,rq Falhtarunun d.ttr Hahas Falhlaru nqg|oliya:lnnTehstLn-H,h3 te Etnograta Metintsr,haz v E Mayno8oeeva. r.r.

220

K^\?{AK(}

Fdma ozkln, Antara2oo0 Kayr.K, HinrM'rolrjisi Sdzlligr, Ankah 1997. ya Klya, M , Roftdnldnnuzdd Itrh DsndnldrtunD.vdnr, M t. Trrrkry,r AnsiLtulan EnsntrrsD lshnbxl 1999 Fmlanmannsdokrolatez', (lnnKnmov,K , Niraai G.ndu Han{. Minialljrer M:oni Crdrleti lJdme M'n'dtlut Nrzann jert Khdftsa M'ruatrr.s, Baku1981 lo Iheton Age. ParN l98l Kohl,P.,C.itrdl ,1sid P4kolithi. le8nninSr lzbtunnie Ifltdl (Ptrliftdhii I928'i 9298g), Yaku6kI992 Krnolonrov,G v . Sanani.n tuhldn'Kd?dd&, Baltkes[. Larihsiz Kudar, Alibdy. S,nhlr rysdnai rmldr, lstanbul Ardn! I918. Kumer, H Baki, SsiiT,i* Jlondn Uz.nns (Kal$zade Celilesi OsnanLiaurndan berkeMr nushaO, Kulan r Kenmve N{eai cev.A Aydm, A)'d!r yalmevi, lnanbd. tarihsiz Leakey, L 5 B . lnsdnrn Alaldn. Ankao 1988 cev G.Auebuk, Ankan 1988 LLgeri, L..tilinm.lenk Asra,qe! 5. Karatiy, 1995 Macketuie. D A., Ciaw]apoa^4no/.j'\i, cev K Akten,AnkaE (ure (KEtl Turan sulhn Poni.leii." Ddfdd,n uOdIraK lilri lvlahi., B . Elide Elna) Osnanh Antd! 2000 nkr, 4 / Ldin -1997 Aahara, ^nzahisrd" dfldSetut(h1., AlmaAra1994. Madtfhey.A N., Petrogryph5 oJsourh Ankaia1994 lvtadot, A. C. K. Rachlin, Klrild.tii Mitoioj^i, cer U OzunlLl. I ondn 1972 ,4sid llfkrtDi4 Ee]otth. Ach@nan,&. Mason,V. M ve S.I San.nidi, Csn||dl Malrugaser, S D, Beltnkrde Tannya{Goke)RurbanMe4simi, ce! A lnan. C'g'r,c v, (Temmuz) Ankah 1917. T A\neknr. khnbul1991 Alevrhk-B.htdJilik ,'lfdtt,rfrdlan, Melikol,I, UlurldihUldrdriar cev. 1947 Memii,E.,k,rirl.'inTa,h', Konya Manihailik," r(IK c. ll, KF. I !, Gtanbul G M,'Orh Ary Turklennde Meredith-O*ens, 1972 Tdthi Ddrg, Doguiu, fS. Un.54nar Mrrlil'ilr,s, Kuzeyde Geyik Kultuve HanaDUdubunun 5',Bomovalzmn1994 - D.gtini^ ranthldfl Onaeag 1tft Sanrt,ndd 5 don. v. lkdiofrdy'. lsranbulI 999 BetHiki)si, Ur8!t.d /V A, cev.5 Hidmn. lstrn l{nller,l' W. K veA. VonGabain,Ca5iani bul 1945. .Uyguca IV B,C,D, qev S ilinran, hanbul 1946 Uc Hikaye," Ur8lnca (aktaranlar "ldil UnlTala.lannda ve M Kalkan, Nevruz Bayramlan' A Kamaleyeva Nadi.ot,1., Mart 1996 Ndltu: vdR.nkl.r Trrh Drinfd'ndd Ndvtu: lhi&, rilg/ 5,rk4rBrldoikn,Arkara 19-21 ha:. S.Tuai v. !. K rc,Ankan 1996 Anhl< Nakamura, S.w., Pushapa-puja, Budiznde Adaklan,'5TD,cer Yarar CoruhLu, Cicek r989. Naskali, E GLiuoy, AlldyD6Inn,Madddr Kdrd. lnanbul1999 Necaiigil, B , I00 soruda Mnold$/d. lsunbul 1978 Trrl. Diintdtda N.vru: Nenmanoglu, K Veli,Tirk Dnnya laktrndaRenk," Ntvtuz!f licnhl.r 19-21Mdft Alkrra 1996 lftinoBrlgrSdl.ni iiildiril.,,Atrhdra 1196, haz. S Tural!e E KrlLc. Dei d.nSilitvh.r Valtenl. Nioradze. Strttg.n1925 G.,D.f 5.hanrdn&,t!r 22l

s]r!A(c_{ h a rX r i , 1 9 9 1 . 1965. Lnndra Irhrllips, E D. 1}e&ryalHo,.ldN.',dd Pcophr o.lriE -sre]rp.s, 1994 v{rgdnt. Nolosibirsk Polo$n.k. N v., 5rer8rra,. zolob.itiJr 6h-Alahntshiy 1986 w .sib,rydildn Radloff, 54ft1.i. (cv.Ahmer Temrr.Ankan Tenrir, Srji'ryd'ddn. Ahmet c.l-lv,ls(anbtl 1994. cev. M a r oD , 1 o r t . h . 7 C u t r . r\ , , k , l | A r l - , l o o r RlsoDyi. L, ra'ihk Trfhltt, Atrkin 1988 Lnnd.a1961. Rice, T Talbor, Th. Sqdions. K.'r Colled@n, l-ondn I976. Pdintn\a theAnsoJtlt P@h, Robi6on.R.w. !d.,Islon,,r rdrrd Londrr and lllkn ivdtr!5dii'6, (igman \t Z Tinrndr, Io,'i?a?LTir ,4li)u,r' Rogeu. M., F. J. 1986 Antflaistykin sourfi R!5!aanilChrk, NewYorkl97l Rosrovrzett,lvl , The j. Anlam,,'TKE( (lsllmiyerknOnceli Tnrk Dini BakDdan Roux, P., lii.k GftebeSanathrn 1972 Ar,srmala!),c. U, KE.I a,lsranbul Sanir Hakkrnda - rurhktn ( Mogolldnn Eshi Diri,cev.A. kza.c,8il.It'anbul1994. Eshto! v Andcd\daAltoyTnrftleiadeolnn,. ccv.A Kiuandgil, lsnbul 1999 "Tlklcde Din,'cee. G.Yrlm^2, ArtihDfnJadavC.Ln hscltaplunla aDinktw Mitalajilar gr, Y,lnaz. Anklta 2000. yd!. Y. Bonneloy, hrz.lSd?l - Gbk-rengn yndEla!, !. G.l.tfttd velurkle. ile N{ogollatda cev G Y,lru.Atl,h D rr)d.ld 2000. yon Y tunnefoy. haz. L. Ytlnuz, Ank,ra * MiLoloj'l.rSrritg&, Iottlwllarda DLnIer ''Trrrklerve Mogollarda Kisrles.nYrld,nm"cel. G. Yrlnd. Ant& Dli,ydzlatt a;rl.neti.l lol,_ haz.L Y mi2, Ankah 2000 luntat.la Dnler veMitolajLr glhigr. )'6n. Y. SoDneloy. ''Are9 Andft Dirrydlnw Gelareknllor'' Are5 Kliltn."(ev G Yrlnuz, Turklerde ve Mogollarda Anklla 2000 y.n. Y BoDnetoy, haz L Yrlmaz, Iu a a Dnld eeMitalajtL.SdzlLig!, - Demonh! DrnJddd w (l!i.n.Lr.l lofllnrlol veMogollafda, Turklerde ce! G YrlnuzArt,k aa ]'anl! v Mitolqiler Shzln!', yiln. Y. Bon.etoy,haz I Y,lma!, ADkan 2000. -_AtrlcrKuk,r Tn.klerveNloBoll.r," cev G Y mz. Annk Dtnyda !e Gelcnel*l ToPlunl y.)n Y Bonnefoy. hiz L \1ldaz,Ankam2000 sozl|igu, lardal)i,tlerveNlirolojiler Dtrry{rld 4 G.lrtftvl tuI,' "Dagkoznrik G Yrlnr2. Anrih eken Tulkle! ve Nlogollrr.ce!. lurddrdaDirld'!cMitolojrkrJd?li{li,IonYBonncioy,hazLYtlnriz,Ankar:2000 - Koanosonive ArrJ.Dt,yaddt C.krcltsd lnllu.]u aDit u kozmo8rali, cev.G Yrlnaz, !e Mirolojik' haz L Y,lfiaz.Ankala2000 sdlltgi,y.h Y llonnefoy. - "Agac Dnnyada veko:nik cksn." cer G. Yrlnraz.^nlit Tnrklerde veMogollardi H.yarAgac, v Ctlulthsd Iotlunldttlo Dntl.r veM,loioik, Sd.ligt, yon. Y. 8o!!etoy. haz L Y maz,A!_ kan 2000. qev A.liil,Ankln 1947 Ruben. w., Buddftizn Tanhi, Rudenko, S.I , TheMfholoSicaLEagle, TheGrylh.n, ThewingedLr.! rd Ihe woll 'n thc An ofNonhemNonads,4'1,br5Aea.. c. V. siyt XXl,1958. - Frd:.n lonrlsd/s'Lvnd'lt PdzrtthBaials.l ttul Ast HoE ,,.n. cd 11 \v ThotuPso!. sandup,K. D.,IiDer'irOrri./ Ktrdi'r, kt.nbul ls9l cev su.l rahsug. vc Cir, ' 1KE( (lslinnycrlcn Oncckrl rrrk Sinai Hakkrnd.Aras_ W , ProloTirrkler Samolnr,

223

OIISININ TURK IlITOL ANAI IA I'I]\RI 1986. Nizrnn,Hret!!eSitl.ce!.5. Sevsevii,lstanbul h' I\4. Ahay Koy'!en, lsb.bul 1990 na,t. l'mtrlk, Sty6.r Nizanru lgao &urst a.r MonSolei. Leipzi9 E., Altd NowSorodowa, Dnny6rveNmz," Nevruz v. Rcnllr f!i,n Dli/atndd Renk A.,"Turkhenleide Numemmer, ve E K,14, Anha@ )9 2l Matl 1996, \az S. Tuial Ankan silditlen, lhin.i8rl8i Nevruz Sdldni I996. lndne Mortldi lnanbul1983 kb Anc.si A. Y.,BefttdsrMdldkriTnamd.nnAc Ocak, Hddn,l dg.ULnbnor 1o87 Odjrv.N 5.r. Eavdnlr)r AnkaB lss6 M,loloj'ri. cd K Emiroglu, OFlaheny.w.,Hindu -rirt 'Krr8zlrnn Ku !drg! Bataamlar ve Nen2 Pmrikleri," Nevru:v. Ro*h, M. 0@1, Oguz, 192l Maa 1996,h^2.5 T!.!l ve r K! DanyaenldNdna thin i Bilqi'.leni Bildinle , Anh1ru lq, 1996. Lund1919. Ohlmrk, A.,stu/,tn?umP/obk d6ScharuhisDrus, 1gjq puldtion ol Sibena ond itsClutures, CanrbndSe Okladnikov.A. ? . ^&ierr Po - Parcglit Angara SrvoNooLd,Moskova_l ening.ad 1966 lzdatelisrlo Pett%]liJi Zabalhalid, l. Leningnd 1969. Okladnrkov,A. P. veV. A. Zapoacskay, Tlrl Ycrfldn,Anklm 1987 Olkun,H. N., Estu DTC|D,c VI, ta}11-2,1948. MenieEfsan$i," ogel,8.,'Uygurlann - Tnth Mitdajisi(Kaynahlafl !e AqhlaDulat Ik Dcsrarldr. Ankra I 97L - StyahHunlnparatolugt larthi, c I. Ankah 1981. - TnrhKnlnr Tarihine Cn6 Tn'nk& InA veBatruh.Ankta l9a4. - fnrh Knlinr lanhitu Cint-frnhkde DryLt |e Ardu M.htst. Ankah 1987. -lslamrerkh An eTurhKtktuIarihi (O a Astarayndh vt Euluntrldnnd Gore), Ank!.r I988 Ogel, 5 , Ahadoh s.l(!hluSahalr 0:etn. C,,rrtlcr, hanbul 1986. Biskekl9ea Onu.aliuulu, C., Ielarcilih (,,luttuhFitasoJianf unlllsunaColSrn), "lran ArlL iv S.hnden.' Anadolu Selcuklulainda Oney, G., Selcuklullnyla Nluktr*li Ohrak (Anotolio), Anadolu 1967 . - Anadohselcuklu Hayat AAadNlotili," Edlerrn. c XXxlI, N! 125,A.k!6 I 968. sanlnnda - "Soon in AnatoliiSljuk Architccture,' andMoonRose(er in the Shap of tlrman Heads Anatolicd, sayr tll, i969-1970 - "Anadolu Selcuklu Nlihansinde Bog! Kablnnalan. B.llekn,c. rcfiN, er 133, ADkdG 1970. -'Anadolu9lcukluMioansi'ndeAvdKuslar.TekveCi[tBa5hKan.l."M.inkan1972 - Anadofu Ank n 1978 Srirlll:hMtknsind. Stsl.ne!e fl Sandlldn, Omek,S V,AnadDh lilhlo&rdaOlt,n,Ankda 1979 * llhclkrd.. Efddd.lstenbul, 1988 DiD,8!rri, -!dral, lshdbrKchtKnlliycti.YAD, Ankar, 1957 c. 11. Ozguc,TveNl Akok. Ahin yakrn,nd,ki tu,1Darddon, hranbul l(idc 1980 A. ozriirk, Cdddr kEnbul 1993 Pakilrn,Ill Zeki,O unlr TdrihDeyinktiw-lcti,nlcnSdzlt9n s.?rt9i, Ankt.a Divdn 1995. 5tid Prla.l , Ansiftlopd.lft prftMkrzoglu,I , Efdsiy.b(Aflasyab) lreng.syln,"TA.c xlv. Ank.ra1966 Experiences Sorba_ on the shanrnic P.rh iD Tuv.." 5DJE5, I- . ln rhel-andof Eagles: tjercrs.

222

T]JRX rnTOtr)jtstNlN ^NAHAnJ\rir 1972. rlfular), c. ll, KE I a.lsranbul schimmel,A. M., Sd/'ldnnCizeni, cev M Knp[9oglu,lsianbul l99a D , rhz Atl oJBldnhisn, Londn 1964 Seckel, M. N , Yaro.ri4veftr.tit. lsianbul 1969 septcioglu. 8., Mirolorit!.nd Arutttrulat Metul.t v. t ohlilkr. Iie!run 1s89. Seyidoglu. 8dn4. Bak! 1994. Unu,ni M.,6aft samn !. OnuiGayndSldnnd Setldov. Alakas.cev.o. Yaaz, IDA, sa}1 52. 1988. -"cdk. Ak ve Kan Renklenni! EskiInanclarl. v. lstanbul 1979 Ovdlai Rozhtr Ulgdrl'kldn, 5! L1o)a Arya lathnde 8., sezer, Hsiu-fu wang and HGNIeIal Prince Statues 5hi6rcn,K.,'Onihe Tedroryol rhe HsiunS-nu MRD18, No 5, Tokyo 1930. for Heaven-woship, gereflendinle! Bir MogolRlhuUnay, cev Ahnet Tasagrl, MSt/D.,'TiirklerTanfLndan Sinor. 2, lslanbul1995 ftlD, sa}1 Hint veJalonBudisr Milolojisinden Omekler,cev G Cetin,A|ltih lekcilenr R.A., "Kapr Stein, yijn Y Bonnefoy, haz L Yrl' Dtryada\ecelenekselToplunla a Dkkr veMitaloJiktSdzlngn, ' 9rtzgowski, J , "Tnikler ve situli Asfa Sand'nh Bu2 DevrindekiMenJeL.cev C Kopruliic.IX, sayr a9 (Marr) AnkaE1937. Nlet, L4[n(llo&E I.n D.rgrsr), somer, F.. EiharalK.h_fOed!Uyurlar),lslrnbul 1989. - Sale\lDdbn,j^ K!tulrsu r. C1l6nesind. AtudoluTtrhk nnin Rolu. Ankaa 1992. "Mirosun Bilim ve SanatlaBaglam'sUzerine."Btdreuin Cane4e Atug^, Ankttt sdm.r, N., t980 "Gnnet, IDvl,4,c. Vll,lsianbul1993. M. Snrylave B.Topaloglu, Sahin, C..turftLtu Mtultrunlhtan Oncehi DiniS.,naiirn, ktanbult997. sner. (h!z) R., Onutu!,4J'rda Tn*istonio Bn klan Seylah lbn ta.lon 5eyaha|nan6iI(.nntsi, ssen. - "Kl6ik klah Katroklanna G6.e Eski Ti\rklenn Dini ve samn Kelimdnin Mensi,'Tdnh EnsliltrtDergsi, syr X'xl. ( 1979-80) lsr.nbull98l , aynbs'm. - kldn Co!rcJyoc anaaGarellrftkf vellrh Llheiet, Ankda 1998. Tanmdr2., sirr-i N.bi,lstanbul 1984. TanF, H, Tt/ftletnD'niTathces', hlanbul1978 - klanhhtan Once ttnhle e T.li Tdnnlhdnd,Gtrnbll1986. - Tnrhleile TdJla llgjli lflnncldr,Ankam 1987 Tasagl,A , C,nhnirft L{k.ih. GlenQnli Ekil.nn Paplannd 6irre CdhtnL Cin 1l4h .n 652 630), L O. Sosyat Bilidler E6L ,ryhlannam$ Ilksek lisatu teri. lstanbul1988 -Cd,?Frhl.r.2 cilt.Ankln 1995ve 1999. Taube, E. ve I{., &iurune Utld Rhatsodc,t-Dk Cestige K\Iur Du Ahei Mongoki, Leipz'8 r981. (Oruken) Tekin,5, "MednteE DryanankEskiTorkl.rde Gocebe ve sebir(Hocu)Nledeniyet D.Bisi, s.yr I, Eputum 1975 lennin Tahlili." ,4. t. Ed.rryarFonul(.si - l.tlfa'rta MetinletI tua^ti t t P6df (5?rJinor flo,t, Ank !a l9sl AnkaE l98a Y@nlan. fekin,r, Ornda - Tun)at!trYdzr,Ankad 1994

224

KA},|IAKC

- Tekih, T.,vd . rarh.n.e Tr&.5jztrn, Ank"B 1995. Togan,A. z. v., Olrl]? D6t4i, ktidal&^ Ogtznanesi T.rctn ! lahliii, kranbul 1982. Topalogu. B, "Allah." IDr4A.c ll, hranbul1989 - "Esm,i H0sM,"TDVIA, c Xl,lsknbul 1995. Toynbee, A.,Ianlailin.t, c I ll.lstanbul1978 Tunal,A .lstanlultniv.^it.s ratapl'grndd BlhnanKs i &hr Sdrdnnr Mtyarid.n, l. 0. Edeyayrmlanmrh$ biyatFakult6iSanal TanhiBolumu lisaNLeu i,lsrahbrl1974. 'I ' ,,: r kr , I L r , . I \ t i n b u l l 9 aI u 6 n .O . O r r f t H , d)LdrJ - In& GhanHahinileti M.JhnreeTanhiTtth D)ryd NL&n rui Millr, Lldhi ve tnsdnrEslaf,, c.1,2,ktanbul 1993. T0mer, v. kldnDhi, Ankara G.,&ninile CrrnD'nir 1986 Tltuer,G veA. Knciik,DtnlerTanhi, Ankam 1991. Turktli,C, Gn Kl),ndklanaacoe HwldnnAtdlan,l.U Sosyal BilinleiEnslirilsu dokrorazi, lirkkan, C..Miroldji, Ankira 1976. U.az, M.. Itrh Mnolojai. kt'nbul 1992. 0lkutastr, M.5., turhl.rdu Aga (tlhi, TrrhHalft 8il8riin. /4ft AraJrmoldr, kranbull938 (Eylul)Ankan Vasnrv. Y.,"Sakalarda MTD, c I, eI4, 1993. samnizm." - Sahd Tn h'.n A^ire6ikler kin D.s Krdrr, Ylkursk1997. w.idner,w 5,5harr@ifl," EwA,c. Xlll. Lnnd6 1967. W.lls.C , 9tdl Anrropololi AcNnddn lisn r Drr:ya$, Gnvenc,lsranbut 1984. cev.Bozkun Wiftneu, R ve A Farer, Caves aJ tht thouend 8ud4s ChiftseAn lan rhe sill Ro e, Mihn 1990. williaN, C. A. S..Encr.idFdiaoJAinese slnbolsnandA Mor'v6,NewYork 1960 Yrld,z, H. D, (ed.), Dogaldn Gtnnnll{. Eilnh lila'nTan,ri. khnbul t989 Yold.goglu, F.,Airan4 Dendtu, Ankan 2000 Yusul HasHacib, Krtddg a'1,& Ahr, AnkaB 1988 cev.R. Rahmeri YutanS, Lin(ed.), 1lre 1ylrdon oJdtna 4nl Inlid,NewYork1942. Yiice, K,Saltlh ndneil. Tdnii D,niv. Flanevr Unsurldr, Ankan 1987. zvelebil, M., Theriseof|he nomads in Cenrmldsir," CEA, Cambndge 1980

DIZIN

Aan Alahqn Hotun, 38

Adem, l 0 5 , 1 0 6 ,l 1 9 , 1 5 1 ,1 7 7 ,1 9 1 , 204,205 AfEsyab, 138,139 a g a c3 , 2 ,3 5 .3 8 , 4 1 , 43,49, 50,56,68, 70, 76, 78, 79,80, 8I, 82, 83, 84, 85, 9 2 , 9 5 ,1 0 2 ,1 0 3 ,1 0 8 ,1 1 1 ,l t 2 , I 1 3 , r 1 4 ,u 6 , 1 1 7 ,I 1 8 , 1 1 9r,2 3 ,1 2 8 , r 4 r , 1 4 8 ,1 7 2 ,1 7 7 ,1 8 0 ,1 8 1 ,1 8 2 , 1 9 1 ,I 9 2 , 1 9 4 ,1 9 5 ,i 9 7 , 1 9 9 agactan !]]reme, lIL, 114,116,r99

Alray Kan,38 Almyknhum,22 AltayTnrkleri, 15,19,21, 28,30,31,38, 40, 43, 44, 49, 52, 53, 57, 5a,6A.62. 6 8 ,7 1 ,7 2 ,7 4 ,7 8 ,7 9 , 8 0 , 82,85, 89, 93. 96, 97, rO3,tZ2, r23, r25, t56, 1 5 7 ,1 6 0 ,t 9 0 , 1 9 1 ,r 9 5 , t 9 6 Alray'h Demircikn, 36 Altun K6zguk,28 AlrtnK6l yaatr,40,t22,153 Altrn Ord! Hanllgl, 190 Au May8l, 44 . animia, 56, 57 Anka(Ziimrridlanla),131,]32 Anohin, A. V., 28,30,32,43, 77,78,79, 82,85,196,197 Anu O-ann),22

SC$hnane,t85

Ak Koyunlular, 186,re7 ak dy, 2l Ak-ene, 44, 97,98, 190 AkkElar,28 ALKaGr (Albrs),42, 54, 187 alageyik, 143,16l Albast!, 54, 56, 186,187,t94 AlbB (a)fta bkz. Al K,trr, a2, 5a Alp'ErTunga, 33, r38 a l p l * , r l 7 , 1 4 5 ,1 5 0 . 227

A,Shi'tu,108 ar,49, 67, 68, 76,79, 80, 82, 83, 86, 87, 8 8 , 9 3 ,l l 0 , t 2 8 , 1 3 5 ,1 3 9 ,1 4 0 ,1 4 1 , 1 , 1 2 , 1 4 6 , 1 51 05 , 2 ,1 6 8 ,1 8 2 at knlr'r, 182 Ata Bey(An-Toyon-A8a). 21 arakDLru, 15,6r, 106 are',32, 3T, 4l, 42, 4A,49, 50. 5t, 52. 6 8 ,6 9 ,8 1 , 8 7 , 8 8 9 , 5 , l u , 1 1 3 ,1 2 3 , 1 2 8 , 1 4 11 , 5 6 ,r 5 8 , 1 7 2 ,I 7 9 , 1 8 0 . t 8 l , 1 8 6 ,1 8 7 ,1 9 0 ,1 9 4 ,1 9 5 , 2 0 0 areg knltn,50 Atdla,36,37 Adl50 4'6 &an, ?8

nlRX MltolojrsrNlN ANA|/\lrr\Rl

7 I , 1 3 5 ,I 4 0 a}],67, kolrn,1,10 ayt i9. 48,67. 104,212 A2erbaycan,

(aFo bkz. Buda).I17, 126.16l Burkan B u r y a d a1 i, 9 , 6 4 , 9 1 l,l 0 . l ' 1 1 b l y u , 1 2 ,4 a , 5 0 ,5 7 ,7 2 , 1 6 0 ,1 8 3 Buy0ka}1,26, 135 BuuEyToyon,33 Cabaga r18 Canrgao(.lraht-t.dn), Gner, D., 167 1 0 5 ,r l 8 , 1 4 4 , 2 0 2 , 2 0 1 Gbrarl.

Badttliy, 5l Eaku-(a! (Pakr Kan),28 balbal.12i ba!. 78 Brnk, I54 B a s k u i9 t .3 , 1 3 5 ,1 4 0 ,1 5 4 , 2 I 8 Bausqa Daglan,63 BayBaysay,38, 160 baydah.Sl, 125 baykui,74, r51, I97, 198 b a y E k , 5 9 l,3 t , I 4 0 , 1 8 7 ,r 9 1 , 1 9 1 Belklk, 47 1,5 0 Behirler,4l,82 b'ldtrctn,l52 150 BilgeKagan,20,65, i38 L T[ekrakurganr, L rrsu. Kaganl'$, t9

C h i h - y o , 3 31 , 1 8 ,1 4 5 (Kilin), 142 Chilin ChinglubrcaF,36 Chou{hu, 107, 108 117 Choular, Kao,36 Chr-hsi:tn 39 CrlF FI.d Toyon, c i n .5 4 ,t 6 , 6 6 Trirkleri,I5 Cungary Cilveyni l l4 Tdnh-i GhdnSlta, rl0. 137 Cye-8ular, A.. 78, 79.80, 84 CzlpliclG. 33 Bolloh, Ca^day C.Blganlqcne.32

,64 boga,52,58 7,0 , 9 9 ,1 o o ,1 4 5 ,1 . 1 61 Bogac Han,70, 146.185 Bnhmadatta. 138.147,155,16l B u d a1 . 6 , 9 1 . 9 29 , 9 , 1 1 7 ,1 2 6 .1 2 7 , t 1 6 , I 3 8 , 1 4 1 ,1 4 1 ,1 4 5 ,r 4 7 , 1 4 8 , 1 5 4 ,1 5 5 ,1 5 6 ,t 5 9 , 1 6 3 ,1 8 8 B u d i z m1 , 5 ,5 4 , 9 1 . 9 2 , 9 7r, 1 7 ,1 2 5 . 126,136.tl7, ll8, l4l, 147,148, 20I, 222 1 5 4 .1 6 l , I 7 l , 1 8 8 . bugra,ra6 8 5 ,1 5 8 B u l u cS , . , 2 02 , 1 ,5 2 , 8 2 ,

Ceckor,175 cern,162 Cigiller,14 C i n ,1 6 ,1 9 .2 2 ,3 5 ,3 6 ,3 7 .4 7 ,4 8 ,5 7 1,I 0 , 1 1 9l.l 2 , 1. 0 7 , 1 0 8 59,80.95 l4 , l. 142, 1 3 3 ,1 3 5 .l 1 6 , 1 3 7 ,1 ' , 1 0 t 4 l , t 4 6 , 1 4 9 ,1 5 0 .1 5 2 ,1 5 4 ,1 5 7 , . 8 2 .1 8 3 . l 6 a , 1 6 9 ,1 7 2 .1 7 3 , 1 7 51

65 Burg6tez-Ud!8an

228

r87, 188,194 Cna,162 2r 6,,8 1 , 1 4 1 ,1 9 0 CobanyrldP Cuvailar,19 quonah, Dalbar 13 Daneshvaii, 4., 149,216 Darils,176 D a r k h a7 r ,3 ,7 , 1 , 7 5 . 7 9 . 8 3 8, 5,86 dagkecisi, 76, 85, I43, 150,163,164, 165 Dede Korkur,39 7 , 0 , 1 1 7 ,1 1 8 ,1 4 6 , 1 5 3 ,1 6 t , I 8 2 , 1 8 5 ,1 8 8 ,1 8 9 . 2 1 8 d@ir, 35, 36. 51.65. 71,71. 7'r,76. 78. 7 9 , 8 3 ,i 1 3 , 1 2 8 ,i 7 2 , 1 7 6 ,t 8 4 , 1 8 9 , ),97 denirci,35,36 1,7 6 Denirkaak (ayncabkz. Kurupy dn), 20, 26,28,lZ,91 1,4 l dingtr,19 Diosze8i, V , 73, 75,79, 83,85, 86 DolEunDuyar,33 dogaknkn, 15, 116 DoguTurkisra., 8, 36, 60, 69, 94, 99, 1 0 6 ,t i 7 , l l 5 , 1 5 5 ,t 6 3 D r u r yN , .,67,76 dnagnr.79 Dnnya AFct, r8, 26, 65, 64, 76,80, 81, 81. 8,1, 86, 89, 92, 91, 9.r,95, 100, t I l , 1 1 6 ,l 1 8 , 1 3 3 ,1 9 2 ,1 9 6 ,I S 7 Dnnyanrnekni (dir nuiy'i), 26 Ea(Tann),22.18 E b e r h a rw d, 60,95,107,tl0, l17, 1 3 6 ,1 3 7 ,1 4 6 ,1 6 9 ,1 8 1 ,r 8 8 , 1 9 4 edEboBkirb.AMullahb. Aybek EbfrRyhrn cl-arrdni, lt, '18,99, 159,

t7-l .l Ai/n' l - Bahi t e dn el-Khnnn l-Hali! e, 16,33,45 el.C.hahnj Ma nJen'tC.havn,4s EbnZeydl-B.lhl elB.d' v?Tdtth,23, 45 Ebnl'Abbs el'l\'tenezi, 46 Ebo'l-Gazi Han,105 Bahadtr t 48 Tetahi^e, ,rcte-i EdarKrn, 38 e . r i , 7 8 , 8 08 , 1.82 Ehnm.n,52 e j d e l h a , 1 3 1 , 1 3I2 5,9 , 1 6 5 ,1 6 9 ,1 8 1 , 194 Eje,102,I58 El'cahE KtabnlHalva,I)9 ELlrde M , i l c e a1 , 2 ,? 1 ,2 1 ,2 7 , 2 8 , 3 13 , 8, ,a, 59, 62, 63,64, 66, 7 l , 74,7 6,-t7, 8 1 ,9 1 , 9 5 ,1 2 2 .l 2 t . t 9 7 .nege\ 54.59 EnemYayuci(Yq{ci Ana), 4l Enlil(Trnrl),22 Envdtu'l-A'kln.I5l Er KanLm, 28 E r g e n k o n , 31 57 ,6 lrgenekonDestan'. 35, 175 eftlig,52 Erkli8 (ayncabkz. Edik), 52 Erlik,26, 33, 52, 51, 54, 55, 70,73, 74, 7 7 ,7 8 ,8 2 ,8 8 , l 0 t , t 0 2 , 1 0 3 , 1 0 4 , I t 2 , 1 2 I , I 2 2 , 1 2 8 ,1 4 5 ,I 5 2 , 1 5 7 , 1 5 8 ,1 5 9 ,i 6 l , 1 8 4 ,1 9 6 ,1 9 9 EFTostuk, I32 Er-T69!nk Destam. 70, 131 E5ikkurSanr, 138 Esin, Ehel,91, 108,1,t3,l,t9 Erilodil), 5 I

229

lmt,I32 lrh Bitig. 97, 134.153,),59 lsakh baynm, 177,179 l b n l a d l d . , 1 7 ,1 8 ,1 2 5 ,l 4 t , 1 5 9 l c A t d , 1 5 . 7 8 , 9 71 . 0 6 ,L l 8 , l 4 0 , r 4 l . r 5 2 , 1 6 8 ,i 9 5 kjini'nisibu,48 24, 222 ldil-UralTaiarlan, 5,0 ldnsi,23,35 Nt:ndn l'Mirrdll lhltdfrnl-AJdft , 35 ljak,59 IL Alt n Kolanrir,122 llbilgeHatun,3l llbGKuha,l2 llterisHakan, 33 lnan,A., 24, 27,28, 10, 48, 58, 59,77, 7 8 , 1 1 6 ,i 2 7 , 1 6 0 , 1 7 0 inek,43, 'r9, 110,155.199 l d n , 5 0 ,5 2 ,5 5 ,6 2 , l l l , r l 2 . 1 4 5 .1 4 8 , , 21 r 5 9 , 1 6 8 ,1 7 6 ,1 7 8 , 2 0 02 58,59, 72, k i a m r y e1 r ,5 ,1 6 ,1 7 ,1 8 , 4 3 , 8 1 , 9 1 ,9 2 ,9 4 , 9 7 ,r 0 5 , 1 1 0 ,1 1 7 , l 2 l , 1 2 5 ,] 3 2 , 1 3 4i,l 5 , 1 3 6 , 1 3 7 , 1 3 8 , 1 3 91 , 4 0 ,l 4 l , 1 4 2 , 1 4 4 ,1 4 6 , lt ,6 , 1 4 7 .1 4 8 ,1 5 0 ,1 5 1 . 1 5 4 , 1 5 5 , 67, r t 7 , 1 5 9 ,1 6 t , 1 6 2 .1 6 4 , 1 6 51 1 6 9 ,1 7 l , 1 7 7 ,1 9 2 ,1 9 3 ,2 0 0 , 2 2 3 h'Barak,154 Itil Mdren,109 1, 55 Jatakalar.l43 l 6 l Jordan6,36, (Yueciler,107 Jou-Chinlar Jupiler,26,I72

kal8.ncr cak, 127,128 Kalik nEiros (aYflcabkz. Kara Kalnukl , 19,91, 184 k2n (aynca bkz.sanan),I 5 (aynca 15 kamtrk bkz.Samanizn). K.mui. 18

149,150,i59 kapiumbaga,99, Kah Koncolos,5,r. t5 KaE KoF.lular, 186,187 Talar,72,104,186 Kara K a r a s , 5 li,2 8 Kang6, 63. 70. 75. 76, 79. 196 K a E h a n.lr , 8 l , 9 I , 1 4 6 ,1 8 3 ,1 8 4 , 2 1 8 Ka.akunCol'i, I83

tAdiaade,Radi!,41, 22r

(Pura Kan),28 Ka6r. Buura-Ran k a r g at,0 , 1 0 7 . 1 2 9 ,l 5 r . l 5 l Karhk,3r.32 6 4 ,6 5 ,6 7 ,7 1 , k a n a l2 , 8 ,3 1 , ' 1 95 . 8,60, l1I, lll, I3l. ll4, I39, 74,75,82, 1 5 4 ,1 6 9 ,1 9 7 18,40,44,139.153, Kasgarh Mahmud, I 5 7 , 1 6 5 ,1 6 9 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 7 2 Di$nn -,gat-I-Inrh,40, 153.165 Xa6ov. N. t., 63. 6'1,70, 82 (aYB kyE Kan (ayn i bkz. Tengere Han),26, 18, 69, 199 kaz, 1 2 ,6 7 ,6 9 ,8 2 , 1 0 1 ,r 5 1 . 1 5 2 ,1 5 1 Kaz601u,152 3 Kaakisran,44,8l 6 ,a

2]L

T!,RK MrTOLOllslNlN ANAtlArliFl

Edn lccne.32 Ll8 lvliya Celebi, 50 Ezgr5ler,

llades,96 t l,3 )) F1r8d'n buuDy Loyon, 0 H a n - S h u , 3r 6 ,7 132 Harpiler, f l a r p u I2 , 5 ,5 2 ,5 5 ,2 l l HatsnTehienye, 51 r0 Hdya!Agacr,9 32 , , l 1 l , 1 1 2 ,l l 3 , ll6, lI7, 1li, 192 h a y as t u } ! , 8 7 ,l i 4 l-Holnn. 153 Hoyotit haylrn'ata,57,71 70 , 6 .1 0 7 ,l l l i 1 4 . 1 3 8 ,r 4 2 lll

56, 57 ferigizm, F i r d e v s1 i .1 9 , 1 7 6 176 164, *hna@, 149,

GaokeremAgacr,I 32 G r r u d a1 , 31,215 176 Ganeli Mahmud, r93 168, Gaznelilr. Gerdl'I,45,l2l Y5 Z4nnl Nlm434,45,124, 76.79, 8l 68, 71. 60, 67, 35, 59, 8eyik. r 4 l . 1 6 l , 1 6 2 ,1 6 l , 81,r29.142, 1 6 4 ,1 6 5 143 GeFkliBaba, (kne& brcak),36 gingraft 6oldlar,5r, 72 B 6 kc a r k , 9 5 , 9 6 G d k T a n nI.7 , 1 8 ,t 9 , 2 0 ,2 1 ,2 2 ,2 7 ,2 8 , I3l. ll3, Il4. 3 3 , 3 9 ,5 9 ,6 7 , 8 1 , 9 6 , , 7 5 ,1 8 8 . i 4 0 , r 4 l , 1 5 0 , 1 5 8 , 1 6 I1 t90, I96,200 19, 124 Cokrurkyazrrlan, Gokrurk(let,r7, 19, 22, 35, 19, 40, 44, 4 8 , 5 0 ,t 7 , 5 9 .6 0 ,6 5 ,8 6 ,9 7 ,9 9 , , 1 6 ,l l 7 , l 2 l , 1 2 3 , l o 7 , l o 8 ,1 0 9 l 1 3 4 ,r 4 r . I 4 l , 1 5 0 .1 5 6 ,1 6 4 .t 7 l , 1 7 5 , 1 7 9i,a l , 1 8 5 ,l 9 l l s 8 13r Grifonlar, , 3 48 50 L, N , 1 5 ,1 9 , 2 2 2 Gumilev

r37 1 ,1 9 , H f t t i y a n l & ,1 5 , 4 2 , 5 5 , 9 7 HEtr,ll8 H n d i s L a n , 11 61 , 9 .1 4 5 .i 4 7 , I 5 5 Hnitkr,22 Uno Hada,31, 42,41 93,94. Hohnberg, 9 6 , 9 9 ,1 0 0 ,l o r , I 0 2 , 1 0 4 ,1 1 0 .1 1 2 , 1 l l , I 2 8 , 1 2 9 ,1 7 1 . 49 h o r o z1 , 1 9 , 1 4 81 shu.rll, 146 Hou-han Hru ! ) . 1 1 7 1 3 3 1 1 5 1 4 6 ' Hsiudg-nu( la 198 175, HuaaanLAlen.5I , 5 ,3 6 ,4 8 ,5 7 5 9 H L r n l a1 r2 , ,1 9 , 2 3 2 9 5 , 9 7 ,i 1 0 , l l l , 1 3 5 ,1 6 1 1 6 2 1 6 9 . 1 7 5 ,r 8 l , 1 8 2 ,r 9 8 A@p, tlunl2n. 16 ll!la8!,l6l H u N a , 4 21 , 32 hiithut, 153

230

^N^HA ruRK Mlror.o)srNrN n]\Rr lt9 Kazvini,46, 35 Asartl B dd eer''hbdrtl'1b,an. 1 5 0 ,1 5 1 ,I 9 7 teci,55,56, (el'l. veDinn., 147,150,151,157,168 38 Kemcik, KengiG.ln, 86 Harun.33 KeleUbahalaah 1,2 8 Kerey,53 153 Kerkes, 36 Kday Bahst, Krrgs Kan,3a 5 0 ,5 1 ,5 8 ,1 2 1 , KrgElar,2l2 , 6,4r,45, r70, r75, r79, 222 r37, r'15,15+, 1 8 3 ,1 8 6 ,1 8 7 ,1 8 8 , k , f r E r , 8 0 , 8 6 ,1 7 8 , 194 Kryanlar,2S Khgan Tengere, 27, 146,195 ftiiet(dilek),24 Kimakiilkesi,23, 13, 15, 120 Ktabtl CogroJyo, lI9 K i u n l a r l,l 0 , 1 1 1 k o c ,1 4 5 ,1 5 0 ,1 5 1 ,1 7 8 Kockar'Mundus, ll9 Koco,17, 108 Kon (giinet),23 Konsiantin Porphyrogenneros, 182 Koryakla., 18 kotun (karuiAarun),42 k o y u n , 3 51 , 1 6 ,i l 1 , r 3 6 , 1 5 0 ,l 5 l , 1 5 4 ,1 6 l I12 Kogitdey Mergen, Lahn,35 1 0 2 ,1 0 4 ,1 2 9 ,1 5 4 , k o p e k5 , 8,65,74, 1 5 5 ,1 5 8 ,1 6 4 .1 6 5 72. l0l rrbed Tatarlan. Kornos(ayhca t5, 158 bkz Seyran), Koroglu,17 Ksenolon|ov, C V, 64, 66, 67, 61J

Yayxci. 27, 10,'11,104,152,161, Kuday 1 9 2 ,1 9 5 44 Kudirge, (udtrBe ku.gan,, 138 kugu,74, 1 0 3 ,1 5 r , r 5 2 , 1 5 1 KuguColii, 152

k u r t .4 9 ,5 7 ,5 8 ,5 9 ,6 0 ,6 7 ,7 5 .1 0 6 , 1 0 7 ,t 3 5 , 1 3 6 ,1 4 0 ,1 4 2 ,1 5 4 ,1 5 7 , 1 6 1 ,1 6 4 ,1 8 8 ,1 9 1 . 5 , 1 0 7 ,1 0 8 ,1 0 9 ,1 1 0 k u n E nt r . e m e 3 h ! r ,2 0 ,1 9 ,4 1 .1 5 3 (rrdd8l BilE,I53, 185,191,227 KurupyndEr, 20, 26, 28, 80, 92. 91, 14l Ku:eylldrzr, 26, 32 (rrCuka)., ll5 Kiil BilSe Tengri, 173 1 K n l d g i n1 , 3,3+,39,65 , 2 4 ,1 9 8 121,150,r98 Klldgin mear kiilliyesi, K t r l t i g i n y a z1 r !9 , , 8 9 , 9 6 , 9 9I,2 4 , 1 1 5 . 1 - 4 11 , 5 0 ,1 8 5 ,r 9 5 Knn K[beI HoNn (Unjn Adh llotu!),2] Toyon,39 KuruoCohogoy kiiygelci,28 hyngrah,36

232

Liao-shih, 110 Ligetl, L, 172 L'n devleti, I08 Maaday K.ra, 112,113 Mdh?en E -s i tur,153,157 (aydca 112,t28 Maidee bkz.May'Tere). Mam Destam 1,5 3 ,1 6 5 ,1 8 9 , 2 2 0 , 2 2 4 M a n d F s i r e , 1 0l0 ,l , I 0 2 , 1 2 8 Manidini, Il4 7,1 , r 7 2 , 1 9 1 M a n i h e i : m , 7 , 5 + , 9r7 nanldk(sanan elbisesi), 28, 71,75, I97 Mdnfethdne, 156,l7A MaE,25,26 maske, 72, 146,173 Marnr, 53 mavi,20, 31, 52, 56, 74,86, 96, 181, 1 8 2 , 1 8 5r,8 8 , 1 8 9 ,r 9 0 , 1 9 1 ,1 9 2 , 193 Mly-ana,10,195 May'ala, l0 M a yT e r el,0 l , 1 0 2 , 1 1 2 , 1 2 8 magan,24, 25, 15, 47, 57,69, 94, 108, 1 1 0 ,1 4 t , 1 7 3 ,1 7 5 . 2 0 2 Menluk,189 MenkorDag',ll M e r k i t ( l e r , 6 9l,l l M e r y e m , , 1l 2 tq ,

Mitra,145 Hotln, la Moholloyon/Buomcr Motun(Ntete), 182 Mogolla., 20, 19, 25, 26, 12, 40,48. 49, I24, 5 1 ,5 2 ,5 7 ,5 8 .9 3 , 9 7 ,l i 6 , 1 1 7 , 12i, t52, ),64,r-t5,224 (alem,54, 66 Muhammed Siyah Mundus ll9 \'iu, Iag (BuzDaP,77 Mn neltl tefirih,45,46

^ zar,44, 49, 57. 116,144,201 (gd8un Nelira'nua ruhu).23 Neneth,I82 Nevruz 2 , 3 ,2 4 ,2 5 ,3 0 ,5 0 ,1 4 5 ,l 7 l , I 7 5 , 1 7 6 ,1 7 7 ,1 7 8 , 1 7 91 , 8 1 ,1 9 0 , r91, r92, 2) 7, 220,22r , 222,213

Niiidu,48

Harcc,165,166 Hrirevv. s,in, I 4J,l5.l N oN e h n , 1 6 r18 Nogeyla., N o DU 1 a , 5 9 , 6 0 NornUlaNzadln, 59 109 Nuh pygamber,45, Num,18

M.taliril-Sddde, 56 Mesnal, 118,153, 157 Me2opotamya, 22, 38,,t2, 82, 168,219

233

Sayan Oguda.,22 Seyidov,M r. 9 , . 2 2 ,3 7 , 4 1 , 4 2 , 4 5 , , 1 6 , 4 8 ,5 9 .6 2 ,6 7 , 8 i . 1 0 4 .1 8 4 2 , 25 shih-chi,r33. r82 s'8un (ayn bkz. Seik), l4l, I t0 s'at, ,r8, rl0, r54 sibirya,15,21, 26,40, 51,60, 70, 84. 1 0 0 ,t I 4 , 1 6 4 , 1 7 6 ,1 9 5 ,1 9 7 SidreagacL, I 17 5 i m u r 8 , l l 1 .1 3 2 S i n o rD , ,42 Sirenler,I32

Son^.,19,41, 72, 77. 74,A1 smgay.5l 3 , 0 ,3 1 ,3 2 ,1 9 , s l n a n ,1 5 ,1 8 , 2 1 , 2 7 , 2 8 41,48, 4 9 ,5 1 , 5 4 , 5 8 ,5 9 , 6 1 , 6 2 , 6 1 , 6 4 ,6 5 ,6 6 ,6 7 ,6 8 ,6 9 ,7 0 ,7 I , 7 2 ,7 1 , 74, 75, 76, 77, 78, 79,8t, 82, 84, 87, 8 8 , 1 1 0 , 1 l ]1 , 161 . 2 31 , 311 , 33, t40,l4t, 167,184,196 1,9 7 a ks a m a n , 6 2 , 7 9 1, 5 8 ,1 7 9 ,1 8 4 r97 ,gaclan, daydr, 66, 72, 75, 76, 77, 7A,79, A2, 8 1 , 8 4 ,8 5 , 8 6 .1 5 6 ,1 5 8 ,t 9 8 dualan.28,53 r5 , 8 .1 9 0 elbisesi,73,74.7 15 0.7 ,1 1 3 . 134, 1 4 0 ,t 4 2 , 1 5 2 .1 5 8 ,1 9 7 .1 9 8 kara 5,8 , 1 8 4 9 a m a n , 6 2 , 6 1 . 7t9 veyrtd,ncrruhlar,l5 l sa-men(aync. bkz sanan), 62 TabSaclar. 19.22, 150 rab'k, t25 Tahrac,lar,32, 178 l4a lakagu, Talay KanGynca bkz.Yiytk Han).ll,18, i96 ta!1Lrg,121 t a o 8 n1 , 9,22 TrdbaHadn Toyon,39

Si%,40,204 s i y a h5 ,2.70, 7 2 ,7 4 , 8 6 ,l l 9 , l 4 l . 1 5 6 , l 8 t , 1 8 3 ,1 8 4 ,t 8 9 , I 9 l SoKan,37

SL. Pete6burS Hemirage Md2esi.I 52 Stryzgowski,J.. 100,152 Sui-shu,I08 Suyla,31,32 1, 53 peygamber, Sileyman 177 siililn,152,153 sun Crahrn,39 Siinbnle 24,25 )rldE (Barak), Siiro DaF, 30 Stlr,ak,kdl,30, I95 r5, 16,20, 53, 92, 157,195 Samanizm, ll8, 145, Sehram(a}ardbkz.Firdelsi). 1 4 6 ,t 5 9 5,2 ,5 4 ,5 5 ,5 6 ,l 0 l , 1 0 2 , seyla!,19.42 1 0 3 ,r 0 4 , 1 0 5 ,1 0 6 ,1 . r 9 r , 5l, 158, I59, 183.201

Taaz (Canbul), 44. 45 7 I19, 156 lavran ,1 , 8 1 . 8 5 , rawk, 148,I49, l7l kfdg, a6 Idyrlga,68, 125

235

ruRK Nlr OLOITSINTN ANlt tAlt]\Rl

51 Od-tegin, O8o lmrta,42 17. 18,'16,109,199 Oguzlar, i0 KrBan,20 , 9, llr, l16, i67. OBuz t6E Deshnt.20.108.I09, I13, Ogu2Kagan 1 1.6 7 1 3 5 , 16.161 l16, Ohlmark,A., 61, 88, I5I OholUola,32 Oko Kan,l8 Olonhohikayelen,17 kemjgi, 79,83 omurga ( a y n cb ak 2 . 162),57,59,81 80 , 9, ongun 1 1 7 ,l 4 t , t 4 6 , 1 5 0 .1 5 1 ,1 6 5 Tahnn, 146,149,150, Oniki Halryani! 1 5 5 ,1 5 6 ,r 5 8 , 1 7 0 ,1 7 3 OrhunAbidekn,39, 96, 2 r8 Orhunt"2rdan,17, 19,20, 33, ,10, 65, 80, I5I Orkun.H. N.,,lO Ona Asya, 15, 17, 19,44, 50, I42, 152. 1 6 7 ,1 7 6 .t 8 7 (ociSin).51 otciSin

Phoenix , l, Ilr l2 I'jo*idon(Neplunut. l8

12, 59, laa Prolo-Turkler, pur (aynca bk:. ldz), 30, 15, 57, 59. i77

Radlofi, W., 20, 21, 26, 27, 10. 31. 18, 4 3 ,5 1 ,7 2 , 8 2 , 8 t , 9 6 , 1 0 1 ,r 2 7 , 1 5 2 , t58, 195 Slbl dan, 82,86,15 l, 199 rya' R mayaniDestanl, 155 Resideddin, 116 Cantlln rTewnh, 109,162 o&zaante,I t I R o u , J e a n - P a2 u0 l ..2 t . 2 6 ,1 2 . 4 0 . 4 1 . 5 1 ,t 2 , 5 4 ,5 7 ,6 0 , 4 9 , 9 2 . 9 7l.i 6 . l 1 7 , t 2 5 , 1 5 2 ,t 6 8 , 1 7 5 ,1 9 6 ,1 9 8 Srbiller,24 siar3 . 0 .3 1 , 3 2 , 4 97 , 7 ,8 4 ,8 8 Saena, I32 (Hak s) Turkle.i, 63 sagay Sagaylar, 41, 58, 61,82 (aynca 21, 12,68, Srhalar bkz Yakutlar),

d8el,8., 27, 50,52t 5t. 89. 92, 96, 99, 1 0 7 ,1 0 8 ,u 0 , 1 1 6 ,1 1 8 , 1 1 91 , 20, 1 3 5 ,1 5 2 ,1 5 4 ,t 6 I . 1 6 2 , 1 8 21 , 85, 1 8 6 ,1 8 7 ,I 9 0 , t 9 t , 1 9 2 ,1 9 7 On Asya, l3l, 176 o r d . k , 6 7 ,r 5 2 , 1 5 3 Otoken,34, 41,89, 97, 226 oy 0y6i, 52 dzor, 123

r79
s a k s a g a n , l 51 l ,8 1 SdluLdnB,153

9n8r. 160 paPaBan. l5l Ptrbi Kan, 38 p a r s1 . 3 7 ,l : l a , 1 6 2 . 1 6 9 , l a l (Yengec). 24, z5 Saratan SanUygurlr., I 23 s a ! ! m( z o h . D , 2 6

234

TI]R( M]IOI-OJI5ININ ANAHAI1ARI

128 Telengidei,127, Golu,38 Teles Turkleri,36,41, 72,81, 93, 1r r, Telenr 1 2 7 ,r 2 8 , l 8 + , 1 9 6 ,1 9 7 Temn Kan, 17, 53 16. 154 renasuh, teng,t.19 teflgere,L9 TengeBIGyn Han (l<a}1noGdk Hin), 2r, 26, 27, r95. 196 Engen,19 rengircilik,15 te gd, l7, la, 19,20,26 (Tunikt, l4 Turkigler T n r k i y e1 ,9,23,25,26 , 1 ,5 2 ,5 5 , 6 1 , 5 8 3 , 8 4 ,I 6 5 , 1 6 9 , 1 7 81 , 7 9 ,1 8 l

Udamban agacL, 117.lr8 Ulu Toyon,38 (Ulu Han),84 Ulug-bay-Kazun Uluu Suotun Toyon, 39 Unay, Z5,3\ , 39. 44.+r, 42, 43, 44, 45, 54,56,81,97 1, 1 61 . 321 , 87 Umatkliltn, 2 5, 42, 43 U6nhay,58 Urun ay royon(Yryn-ai-tojon), I13 Uru2,ll7 Utkuo,32 Uygurlar, 32, 37, 59, 97, r14, rl7, r42, r55, t59 , 17),, r7Z. rA2, 22r , 223 t]lgen,22,26,27,2a. 3a. 31. 32. 37. 44, 54. 53, 54,62, 67, 69,74, 74 , 77. 4\ , 8 8 , 9 2 , 9 7 , 9 8t , O l , 1 0 1 . 1 0 41 , 05, 1 1 2 , I 1 61 , 2 8t , 2 9 ,1 4 0 1 , 52,158, 18,r1 , 9 0 ,1 9 2 ,1 9 5 ,1 9 6 ,1 9 7 ,t 9 9 0lker )lldElan, 26 Ulii5,175

IenA,26 Tkl-holoruk lccire, 44 Tie le Turk iopluluklan, 117 rien. 19 !i8ir, 19 r i l k i ,1 1 9 ,I 5 7 , 1 6 r , 1 6 5 Tong'Tien,ll9 Tonyuklk, 39 TonFkuk yaan, 39, 145 T0r ngey,102,158 t d zk t r L r l , 5 7 , 6 1 , 7 8 r o 2 ( l e t2 , 8 ,3 4 . 5 6 ,5 7 ,5 8 ,5 9 ,6 0 ,6 t , 8 1 , 8 3 ,8 8 , 1 0 7 .1 i 0 , 1 1 1 ,I l 5 , 1 3 7 , I 4 0 , 1 4 6 ,1 5 6 ,1 5 7 ,t 6 o , t 6 5 atu lnz,58, 184 Ttta a&cr,58, 117,Il8 Tusuzguz(Dokuz oguz), 3a Tuguzguulkesi,16,14 TthJettl-Mnnqcimin,\56 Tunguzca, 15,62

ulug,20
0nin Aar Toyon(Dih A}1l Toyon,!n BnlaikUlu lann), 21,23 vak vakAgac,, a9. 118,r19 varkave Giil$b, 149,168

236

V6ilyev,Y.,23,12, 36, 18,39. 44,68 venus,25,26,52 1.9 3 V e r b i t s k i y ,1 V.., 4 1 , 9 7 . 9 8 , o,1or, l0

rJ2 r27,r44,
VolgaBulgarlan, 12

hdarnnd ldtr i.30 Ya!1h Yay* Han(aynca bkz YaIk),3r,38, 1 2 9 ,1 9 6 ya8lad.,162

w d l - s r ,1 9 , 2 2

yek a.59 YenCi (Kara sar),ll0 Yenisey, 27, 18, 58.86. 96

Yabar 3 ,8 , 5 3 Yo Kan,37, 38 y^d^,35,37, 44, 45, 46, 4a,+9 Yates 4,5 , 4 6 ,1 0 9 ,l l 0 yaghlanishi,162 Mucemn l'Bnldan, 45 Y a k u d a1 r ,9 ,2 1 , 2 2 , 2 3 2 , 7 ,3 2 , 3 3 , 1 6 , 1 7 ,3 8 ,3 9 ,4 2 ,4 4 ,4 5 ,4 9 ,5 1 ,5 2 ,5 4 , 58, 59,60, 61, 68, 70, 71, 72, 73, 75, 7 6 ,7 9 ,8 9 ,9 3 ,9 7 , 1 r 0 , 1 1 1 ,1 1 2 , u3, 1161 , 2 r ,r 2 5 ,] 3 2 ,1 3 3 , 1 3 5 , 1 4 0 ,1 5 6 ,1 5 7 ,1 5 4 , 1 6 01 , 7 9 ,i 9 7 yalgtncl,28 Y a M , 5 2 ,5 1 . 9 1 ,I 4 5 Yaluci(Jajurshi),31 Yalak,28 3,0 , 3 1 , 3 2 , 1 9 0 ,1 9 5 Yunus peygambd. 144 ( c a d r ) , 2 1 ,6 9 , 8 8 . 9 1 ,1 1 9 )un Y x r p a , 7 11 ,54 Yugroreni,125 y r l a n5 , 3 ,7 1 , 8 2 , 9 9 ,I 0 2 , 1 0 6 ,1 3 1 ,1 4 7 , 1 5 8 ,i 5 9 , 1 8 1 ,t 9 7 , 1 9 8 zeki.iDe b. Muhammed b. Mahmldel tuz!Lnilatrr.a DRz^3zvrn'l Asarn l BihAw Ahbam l'lbda, 26 (Zem.rh). Zemarkhos 50 Zets,22

237