HARP AKADEMLER KOMUTANLII YAYINLARINDAN

SYAS TARH
Dr. Veli YILMAZ

Harp Akademileri Basmevi YENLEVENT STANBUL MAYIS 1998

NSZ
Uluslararas ilikiler konusunda gnmz ve gelecek ile ilgili doru deerlendirmeler yapabilmek iin, nemli dnya olaylarnn bilinmesine ihtiya vardr. nsanlk tarihi ile balayan bu olaylar, birbirini etkileyerek alar iinde eitli uluslarn stnlklerine ve farkl g merkezlerinin ortaya kmasna neden olmutur. stnlk dnemlerini belirleyen ve g merkezlerinin olumasna etken olan faktrler ise, gnmzde de devam etmektedir. Ancak, uygar dnyann sahip olduu ileri teknoloji ve bilgi birikimi, g merkezi kavramnn boyutlarn geniletmi olmakla birlikte , zde bir deiiklik olmamtr. Dier bir ifade ile insanlk, gemiten gnmze Tarma Dayal Uygarlk, Sanayi Uygarl ve ada Uygarlk halkalar ierisinde varln srdrmektedir. Gemiten gnmze yansyan ana olaylar ile dnya zerinde oluan g merkezlerinin incelendii Siyasi Tarih dokman, (E) Kur. Alb. Dr. Veli YILMAZ tarafndan hazrlanmtr. Dokman, Harp Akademileri giri s navlar na hazrlanan subaylar ile dier ilgililerin istifadesine sunulur.

Necati ZGEN Orgeneral Harp Akademileri Komutan

II

NDEKLER Sayfa No NSZ NDEKLER BRNC BLM ALAR VE KARAKTERSTK ZELLKLER A. KAVRAMLAR 1. Genel 2. Tarih Nedir? 4. Medeniyet Nedir? 5. Uygarlk Nedir? 6. Siyasi Tarih Nedir? B. DNYA TARHNN ANA HATLARI VE TARH DNEMLER 1. Genel 2. Dnya Tarihinin Kronolojik Safhalar. 3. Tarihin ada Dnceye Gre Safhalar. 4. Tarihin Uygarlklara Gre Safhalar a. Tarma Dayal Uygarlklar ve zellikleri b. Sanayi Uygarl ve zellikleri c. ada Uygarlk ve zellikleri 5 . Uygarlklarn Ortak zellikleri C. ALARIN TARH PERSPEKTF NDE GENEL DEERLENDRLMES 1. Orta Dou'nun stnl Dnemi (M.. : 5000-M. .:500) 2. Uygarln Global Nitelik Almaya Balamas (M..: 500-M.S.: 1500) a. Grek Uygarl ve Hellenizmin Genilemesi b. Grek Uygarl. c. Makedonya ve Hellenistk Dnem (M..: 359-M..: 197) d. Roma mparatorluu Dnemi (1) Roma'nn Tarihteki nemi (2) Roma mparatorluu ve Hristiyanlk (3) Roma'nn Yklnn Sebepleri 3. slam Dnyasnn stnl Donemi (M.S.: 600-1000) 4. Trklerin stnl Dnemi (M.S.: 1000-1600) a. Trk Tarihinin Ana Hatlar ve stnlk Dnemini Hazrlayan Faktrler 9 12 12 13 13 14 14 15 16 18 18 19 4 4 5 5 5 5 6 7 l 1 2 2 2 I III

III

(1) Trk-Roma likileri ve Mcadeleleri (2) VI. Yzylda Bizans'n Durumu (3) Trk-Arap Mcadelesi. b. Trkler'in stnl Dnemi ve Byk Seluklu Devleti (M.S.: 1000-1200) (1)Byk Seluklu Devleti'nin zellii ve Siyasi Yaps (2)Devletin Sosyal ve Etnik Bnyesi (3)Byk Seluklu Devleti Siyaseti (4) Malazgirt Zaferi ve Dou Anadolu'da Trk Atabeyliklerinin Teekkl (5) Anadolu Seluklular Devleti (M.S.: 1071-1243) (6) Hal Seferleri (M.S.: 1094-1270). (a) Hal Seferlerinin Sebepleri (b) Hal Seferlerinin Balamas (c) Hal Seferlerinin Sonular c. Mool stilas ve Trkler'in stnlnn Duraklamas (M.S.: 1200-1300) (1) Trk-Mool mparatorluu'nun Kuruluu, Gelimesi ve Taksimi (2) Trk-Mool Dneminin Dnya Tarihindeki nem d. Trkler'in Egemenliklerini Yeniden Kazanmalar ve Osmanl Devleti (M.S.: 1300-1600) (1) Osmanl Devleti'nin Kurulu ve Gelimesinde Etken Olan Faktrler (a) Osmanl Devleti'nin Kuruluu (b) Osmanl Devleti'nin Gelimesinde Etken Olan Faktrler (2) Osmanl Devleti'nin Genilemesi (3) Timur stilas ve Fetret Dnemi (4) Osmanl Devleti'nin Ykselme Devri 5. Bat Egemenlii Dnemi (M.S.: 1500-1950) a. XVI. Yzylda Trk Devletleri'nin Genel Durumu b. Trkler'in stnlklerini Kaybetmelerinin Sebepleri c. Yeni a ile Orta a'n Mukayesesi ve Bat'nn Ykselme Sebepleri d. XVI. Yzylda Avrupa Devletleri'nin Durumu ve Smrge mparatorluklar
IV

Sayfa No 21 23 24 28 28 29 29 31 32 35 35 35 36 37 38 38 40 40 40 41 41 42 45 48 48 48 50 50

Sayfa No (1) Smrge mparatorluklar (2) spanya ve Portekiz'in stnlkleri Dnemi e. stnln berik Yarmadasndan Kuzeybat Avrupa'ya Gemesi (1) Hollanda'nn stnl Donemi (2) Almanya'nn Paralanmas, Fransa'nn Glenmesi (3) Fransa'nn stnl Dnemi (a) Avgusburg Antlamas (1855) (b) Otuz Yl Savalar ve Westphalia Bar Antlamas (1618-1648) (c) spanya-Fransa Sava, Pirene Antlamas (1659-1660) ve Donemin nemli Olaylar (d) ngiltere'de Liberalizm ve Halklar Bildirisi (1628) (e) spanya Veraset Savalar ve Utrecht Bar (1713) D. AMERKA BRLEK DEVLETLER VE BAIMSIZLIK MCADELES 1. Koloni a 2. Amerikan Bamszlk Sava a. Smrgecilik Mcadelesi ve Kuzey Amerika'daki ngiliz stnl b. A.B.D.'nin Bamszl ve Sonular (1) Bamszlk Mcadelesi (2) Amerikan Bamszlk Savann Sonular KNC BOLUM 1789 FRANSIZ HTLAL LE BRNC DNYA HARB ARASI DNEMNN NEML OLAYLARI A. 1789 FRANSIZ HTLAL VE DEVLETLERN GENEL DURUMU 1. Avrupa Devletleri'nin Durumu a. Genel b. Avrupa Devletleri'nin Dahili Durumlar. 65 65 66 62 63 63 63 63 64 51 51 52 52 53 56 56 57 58 59 60

Sayfa No 2. Osmanl Devleti'nin Durumu.. a. Duraklama Devri. b. Gerileme Dnemi (1) Genel (2) Osmanl-Avusturya Savalar ve Pasarofa Antlamas (1718) (3) 1736 Sava ve 1739 Belgrad Antlamas (4) XVIII. Yzylda Osmanl-Rus likileri (5) 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan Sonra Durum (6) Osmanl-Rus ve Osmanl-Avusturya Savalarnn Sonular 3. Avrupa'nn Dnda Kalan Dier Devletlerin Durumu B. 1789 FRANSIZ HTLAL 1. XIX. Yzylda Bat ve Orta Avrupa'nn Durumu a. Siyasi Durumu b. Milli Hareketler c. Sosyal Alanda Islahat 2. 1789 Fransz htilali'nin Sebepleri a. Siyasi Sebepleri b. Ekonomik Sebepleri c. Fikri Sebepleri 3. Fransz htilali'nin Balamas 4. Fransz htilali'nin Devirleri a. Merutiyet Devri (1789-1792) b. Cumhuriyet Devri (1792-1795) c. Direktuvar daresi Devri (1795-1799) d. Konsllk Devri (1799-1804) e. mparatorluk idaresi (1804-1815) 5. Fransz htilali ve Savalar 6. Fransz htilali'nin Sonular C. 1815 VYANA KONGRES VE AVRUPA'NIN YEN STATKOSU 1. Viyana Kongresi Kararlar (1815) 2. Viyana Kongresi Kararlarnn Sonular 3. 1830-1848'de Avrupa'nn Durumu a. Fransa'nn Durumu b. Belika'nn Durumu c. Almanya ve talya'nn Durumu d. Prusya'nn Durumu
VI

67 67 70 70 70 72 73 73 74 74 75 75 76 76 76 76 76 77 77 78 78 78 78 79 79 79 79 81 81 82 82 82 83 83

e. Lehistan'n Durumu f. spanya ve Portekiz'de Durum g. ngiltere'de Durum 4. 1848-1871 Yllar Arasnda Avrupa'nn Durumu a. talyan Milli Birlii'nin Kuruluu b. Alman Milli Birlii'nin Kuruluu D. XIX. YZYILDA SMRGECLK FAALYETLER VE UZAKDOU'NUN DURUMU 1. Smrgecilik Faaliyetleri 2. XIX. Yzylda Uzak Dou'nun Durumu E. BRNC DNYA HARB NCESNDE AVRUPA'NIN GENEL DURUMU 1. Avrupa'da Alman stnl ve Bloklarn Olunmas a. Avrupa'da Alman stnl (1871-1890) b. Avrupa'da Denge (1890-1904) c. Bloklarn atmas (1904-1914) 2. Byk Devletlerin Osmanl Topraklan zerindeki Emelleri a. Devletlerin Osmanl Devleti zerindeki Paylar b. Paylama Konusunda Byk Devletlerin Dnceleri F. XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLET'NN DURUMU 1. ark Meselesi ve Osmanl Devleti 2. Osmanl Devleti'nde Reform Hareketleri 3. 1789 Fransz htilali ve Osmanl Devleti'ne Etkileri a. Fikir Akmlar ve Etkileri b. Napolyon ve Osmanl Devleti'nin Paylalmas Projeleri 4. Srp syanlar ve Sonular 5. 1828-1829 Osmanl-Rus Harbi ve Edirne Antlamas a. Harp ncesi Durum ve Harbin Sebepleri b. 1828-1829 Osmanl-Rus Harbi c. Edirne Bar Antlamas (14 Eyll 1829) d. 1829 Tarihli Edirne Bar Antlamas'nn nemi 6. Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn syan (1831-1840) a. syann nemi b. syann Sebebi ve Gelimeleri c. 1841 Boazlar Szlemesi ve Boazlarn Yeni Stats
VII

Sayfa No 83 83 83 83 84 84

85 86

87 88 91 92 92 92 93

95 96 97 97 98 99 102 102 103 104 105 105 105 105 107

Sayfa No (1) 1841 Tarihine Kadar Boazlarn Stats (2) 1841 Boazlar Szlemesi 7. Krm Sava (1853-1856) a. Savan Sebepleri b. Savan Anlam ve nemi c. Savan Balamas ve Gelimesi d. Paris Kongresi ve Antlamas (30 Mart 1856) e. Paris Antlamas'nn Genel Sonular 8. Birinci Merutiyet Donemi ve 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi a. Genel b. Ayestefanos (Yeilky) Bar Antlamas (1878) c. Berlin Antlamas( 1878) d. 1878 Berlin Antlamasndan Sonra Balkanlar'n Durumu 9. ikinci Merutiyet Donemi (1908-1912) 10. Balkan Sava (1912-1913) NC BLM BRNC DNYA SAVAI (1914-1918) A. SAVA NCES DURUMU VE SAVAIN SEBEPLER 1. Genel Durum 125 126 126 126 126 126 126 127 127 128 128 129 130 130 131 107 107 108 108 108 109 111 112 112 112 115 116 117 118 122

2. Sava Hakknda Dnceler a. Devlet Bakanlarnn ve Hkmetlerin Dncesi b. Kurmaylarn Dncesi c. Halklarn Dncesi 3. Avrupa Devletleri'nin Milli G Unsurlarnn Durumu a. Genel b. Kara ve Deniz Kuvvetleri (1) Kara Kuvvetlerinin Durumu (2) Deniz Kuvvetlerinin Durumu c. Siyasi Durum el. ktisadi Gler e. Moral Gler B. G MERKEZLER VE DURUMLARI 1. Genel 2. G Merkezleri C. SAVAIN BALAMASI VE GELMELER 1. Genel 132 2. Avrupa Cephesi Savalar
VIII

132

Sayfa No a. Birinci Dnya Savann Corafyas ve Askeri Cepheleri b. Birinci Dnya Sava'nn Dnm Noktalar c. 1914 Yl Durumu d. 1915 Yl Genel Siyasi ve Askeri Durumu e. 1916 Yl Siyasi ve Askeri Durumu f. 1917 Yl Siyasi ve Askeri Durumu (1) Genel Siyasi Durum (2) Rus htilali (Ekim 1917) (3) Brest-Litovsk Bar Antlamas(3 Mart 1918) (4) A.B.D.'nin Almanya Aleyhine Savaa Girmesi (2 Nisan 1917) D. OSMANLI DEVLET'NN DURUMU VE SAVAA KATILMASI 1. Harp Balangcnda Osmanl Devleti'nin Durumu 2. Birinci Dnya Harbi ncesinde Osmanl Devleti'nin ittifak Denemeleri 3. Osmanl Devleti'ni ttifak Teebbsne Sevk Eden Dnceler a. Rusya ile ttifak Teebbsleri. b. ngiltere ile ttifak Teebbsleri c. Bulgaristan ile ittifak Teebbsleri d. Yunanistan ile ttifak Teebbsleri. e. Fransa ile ittifak Teebbsleri 4. 2 Austos 1914 Tarihli Trk-Alman ttifak Antlamas 5. Osmanl Devleti'nin Savalar ve Alan Cepheler a. Kafkas Cephesi b. Kanal Cephesi c. anakkale Cephesi d. Galiya ve Avrupa Cephesi e. Filistin Cephesi f. Irak Cephesi E. BRNC DNYA SAVAI'NI SONA ERDREN GELMELER VE BARI ANTLAMALARI 1. Wilson Prensipleri 2. Paris Bar Konferans (18 Ocak 1919) 3. Versailles Bar Antlamas (28 Haziran 1919) 4. Saint Germain Bar Antlamas (10 Eyll 1919) 5. Neuilly Bar Antlamas (27 Kasm 1919)
IX

132 133 133 134 135 137 137 137 138 139

140 142 142 143 144 145 145 145 146 147 147 148 148 148 149 150

151 152 153 154 154

6. Trianon Bar Antlamas (4 Haziran 1920) 7. Sevr Bar Antlamas (10 Austos 1920) 8. Birinci Dnya Savas'nn Sonular DRDNC BLM

Sayfa No 154 155 157

BRNC VE KNC DNYA SAVAI ARASI DNEMNN NEML OLAYLARI A. GEC BARI DNEM (1919-1929) 1. Geici Bar Dneminin zellikleri 2. Kk Antant 3. Milletler Cemiyeti a. Kuruluu b. Milletler Cemiyeti'nin Mahiyeti ve Organlar c. Milletler Cemiyeti'nin Baarszlk Sebepleri 4. Locarno Antlamas 5. Kellog Pakt B. BRNC DNYA SAVAI'NDAN SONRA LKELER VE DURUMLARI 1. Tuna ve Balkanlar 2. Baltk lkeleri 165 3. Orta Dou 4. Amerika Birleik Devletleri ve nziva Politikas 5. Silahszlanma Antlamalar a. Washington Deniz Silahszlanma Konferans b. Londra Deniz Silahszlanmas Konferans 6. Sovyet Rusya ve Batllar C. TRKYE VE DI POLTKASI (ATATRK DNEM) (1919-1938) 1. Milli Mcadele Dnemi a. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesinin nemi b. Kongreler,Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Almas ve Milli Politika c. stiklal Harbi'nin Mahiyeti d. Sevr Antlamas (10 Austos 1920) e. stiklal Savann Askeri ve Siyasi Cepheleri (1) Dou Cephesi Harekat (29 Eyll-7 Kasm 1920) (2) Gney Cephesi Harekat
X

157 158 158 158 159 160 160 161

162 167 173 174 174 175 175

176 177 180 182 183 184 185 188

(3) Bat Cephesi f. Trk-Sovyet ilikileri (1) 16 Mart 1921 Tarihli Moskova Antlamas (2) 13 Ekim 1921 Tarihli Kars Antlamas g. Trk-Fransz likileri ve Ankara Antlamas(20 Ekim 1921) h. Byk Taarruz ve Sonular. (1) Mudanya Mtarekesi (11 Ekim 1922) (2) Lozan Antlamas (24 Temmuz 1923) 2. Lozan Antlamasndan Sonra Trk D Politikas (1923-1932) a. Genel b. Tekilat Esasiye Kanunu ve Temel Hkmleri (20 Nisan 1924 Anayasas) c. 1923-1932 Yllar Arasnda Trk D Politikas (1) Bakent Sorunu (2) Aznlk Okullar ve Yabanc Okullarn Kontrol Altna Alnmas Sorunu (3) Trk-Yunan likileri (4) Trk-ngiliz likileri ve Musul Sorunu (5) Trk-Fransz likileri (6) Trkiye-talya likileri (7) Trk-Sovyet likileri (8) Trk-Alman likileri (9) Trk-Bulgar likileri 10. Trkiye'nin Doulu Devletlerle ve slam lkeleriyle likileri d. 1932-1939 Yllar Arasnda Trk D Politikas (1) Trkiye'nin Milletler Cemiyetine ye Olmas(1932) (2) Trkiye'nin Balkan Devletleri ile likileri ve Balkan Antant (9 ubat 1934) (3) Montreux Boazlar Szlemesi (20 Temmuz 1936) (4) Sadabat Pakt (8 Temmuz 1937) (5) Hatay Sorunu ve Hatay'n Anavatana Katlmas BENC BLM KNC DNYA SAVAI A. KNC DNYA SAVAI'NA YOL AAN OLAYLAR VE GELMELER 1. Genel
XI

Sayfa No 189 192 193 194 194 196 197 199 204 204 204 205 205 206 206 207 209 210 211 211 211 212 213 213 214 215 217 218

219

Sayfa No 2. kinci Dnya Sava ncesi Siyasi ve Askeri Olaylar 3. kinci Dnya Sava'nn Sebepleri. B. KNC DNYA SAVAI'NIN BALAMASI VE GELMELER 1. spanya Sava 2. Japonya'nn in'e Saldrmas 3. talya'nn Habeistan' gali 4. Avusturya ve ekoslovakya'nn gali 5. Polonya'nn Paylalmas 6. Rusya'nn Baltk Denizi'ne Yerlemesi 7. Bat Cephesi Savalar 8. Balkan Savalar 9. Alman-Rus Sava 10. A.B.D.'nin Savaa Katlmas C. KNC DNYA SAVAI'NIN SONA ERMES 1. Genel 2. kinci Dnya Sava Srasnda Yaplan nemli Toplantlar a. Atlantik Bildirisi (9 Austos 1941). b. Casablanca Konferans (14-24 Ocak 1943). c. Washington Konferans (12-26 Mays 1943) d. Quebec Konferans (11-12 Austos 1943) e. Moskova Konferans (19 Ekim 1943 f. Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943) g. Tahran Konferans (28 Kasm l Aralk 1943) h. Moskova Konferans (9-20 Ekim 1944) . Yalta Konferans (4-11 ubat 1945) k. Postdan Konferans (17 Tem.- 2 Aus. 1945) D. KNC DNYA SAVAI'NI SONA ERDREN ANTLAMALAR 1. Genel 2. Bar Konferanslar ve Paris Bar Antlamas (10 ubat 1947) a. talya ile Bar Antlamas b. Romanya ile Bar Antlamas c. Macaristan ile Bar Antlamas d. Bulgaristan ile Bar Antlamas . e. Finlandiya ile Bar Antlamas 234 235 235 235 236 234 227 228 228 228 229 229 229 230 230 230 231 232 221 221 222 222 222 223 224 225 226 226 219 220

XII

Sayfa No E. KNC DNYA SAVAI SONRASINDA TRK DI POLTKASI 1. Trkiye,Fransa ve ngiltere likileri 2. Trk-Alman likileri ve 18 Haziran 1941 Tarihli Trk-Alman Dostluk Antlamas 3. talya'nn Yunanistan'a Saldrmas ve Trkiye 4. Trk-Sovyet likileri . 5. Trkiye'nin Almanya ve Japonya'ya Sava lan Etmesi (23 ubat 1945) ALTINCI BLM SOUK SAVA DNEM (1945-1960) A. KNC DNYA SAVAI SONRASI GELMELER 1. Genel 2. Dou Bloku (Warova Pakt)nn Olumas a. Kominform'un Kuruluu ve Amalar b. Comecon'un Kuruluu ve Amalar c. Sovyetler'in ran'a Yerleme abalar 3. Bat Bloku'nun ve Gler Dengesinin Kurulmas a. Truman Doktrini b. Sava Sonras Kalknma ve Marshall Plan c. Bat Avrupa Birlii d. Berlin Buhran ve Federal Alman Cumhuriyeti'nin Kuruluu e. kinci Dnya Sava Sonras Dnyamz ekillendiren Gelimeler B. BRLEM MLLETLER TEKLATI 1. Kurulusu 2. Birlemi Milletlerin Amalar ve Dayandklar Temel Prensipler 3. Birlemi Milletler Tekilatnn Organlar C. KUZEY ATLANTK TTFAKI (NATO) 1. Kurulu Sebebi ve Amac 2. NATO'nun Gayesi 3. NATO'nun st Dzey Tekilat a. Genel b. NATO'nun Askeri Yaps c. Byk NATO Komutanlklar 4. NATO'nun Deimeyen Prensipleri
XIII

237

238 239 239 240

240 241 241 242 242 243 243 244 245 246 246 247 248 249 249 250 250 250 250 250 251

5. NATO'ya Gre Tehdit Deerlendirmesi 6. NATO'nun Genilemesi a. Londra Bildirisi (Temmuz 1990) b. Oslo Bildirisi (Haziran 1992). c. Brksel Zirvesi (11 Ocak 1994) d. 1996 Yl Gelimeleri 7. NATO'nun Genilemesine Aday lkelerin Deerlendirme Kriterleri 8. Rusya-NATO Gvenlik Antlamas (27 Mays 1997) D. YUGOSLAVYA'NIN KOMNFORM'DAN IKARILMASI E. UZAK DOU ATIMALARI (1950-1953) 1. Genel 2. Kore Savas (1950-1953) a. Savan Sebepleri b. Savan Balamas ve Gelimeler c. Kore Sava'nn Sonular 3. Asya'daki Dier Gelimeler 4. Hindiini Sava 5. Hindiini Savann Sonular F. ORTA DOU OLAYLARI 1. Blgenin Genel Durumu 2. srail Devleti'nin Kurulmas 3. Arap-srail Savalarnn Genel Sebepleri 4. 1948-1956 Dnemindeki Arap-srail Savalar. G. AVRUPA VE UZAK DOU'DAK YEN BUNALIMLAR 1. Macar htilali 2. Uzak Dou ve Berlin Bunalmlar H. KNC DNYA SAVAI'NDAN SONRA TRK DI POLTKASI 1. Trkiye'nin NATO'ya Katlmas 2. Trkiye ve Kore Sava 3. Blgesel Paktlar ve Trkiye a. Balkan ttifak (9 Austos 1954) b. Badat Pakt-CENTO(24 ubat 1955) 4. Kbrs Sorunu

Sayfa No 251 251 251 252 252 252 252 253 253 254 255 255 255 257 257 259 260 261 261 262 263 264 264

265 267 268 268 269 270

XIV

Sayfa No YEDNC BLM BLOKLAR'DA YAPI DEKL VE YUMUAMAYA (DETANT) DORU A. DNEMLER VE ZELLKLER 1. Genel 2. Kba Buhran 3. Silahszlanma abalar 4. SALT-I Antlamas 5. SALT-II Antlamas. B. NC BLOK'UN ORTAYA IKII (BANDUNGTAN BAIMSIZLIA) 1. Genel 2. Afrika Tekilat 3. slam Konferans C. AVRUPA GVENLK VE BRL TEKLATI (AGT) VE PARS ARTI 1. Tarihe : AGIK'in Dousu; AGIK'ten AGIT'e Gei a. Helsinki Nihai Senedi b. Paris art c. Helsinki ve Budapete Belgeleri d. 1996 Lizbon Zirvesi e. AGIT yesi lkeler 2. AGIT'in Balca Organlar ve Mekanizmalar a. AGITin Organlar b. AGT Misyon ve Mekanizmalar 3. 21. Yuzylda Avrupa Gvenlik Modeli a. Tarihe b. Gvenlik Modelinin ilkeleri c. AGIT'te Karar Alma uslleri d. AGIT'ten Beklentiler 4. AGIT Paris art 287 287 289 289 289 290 291 291 292 295 295 296 297 298 298 284 285 285 278 279 280 281 283

XV

Sayfa No SEKZNC BLM YEN VE YAKIN DNYA OLAYLARI A. ORTA DOU OLAYLARI VE GELMELER 1. 1967 Arap-srail Savas a. Savatan nceki Olaylar b. Taraflarn Harp ve Harekat Planlar c. Savasn Sonular d. karlan Dersler 2. 1973 Arap-srail Savalar a. Sava ncesi Siyasi Durum b. Askeri Hazrlklar c. Taraflarn Kuvveti ve Harekatn Cereyan Tarz 3. Arap-srail Savalarnn Sonular 4. Lbnan Sorunu 5. ran-Irak Sava (1980-1988) a. Sava ncesi Olaylar ve Gelimeleri b. Savan Sebepleri c. Taraflarn Kuvveti ve Tertibat d. Savan Cereyan Tarz e. Savan Sonular 6. Krfez Harekat a. Kriz ncesi Siyasi ve Askeri Gelimeler b. Irak'n Kuveyt'i galinin Sebepleri c. Krfez Krizinin Savaa Dnmesi d. Sava ncesinde Askeri Durum ve Ynaklanma e. Harekatn cras f. Harbin Sonular ve Alnan Dersler g. Krfez Savas Sonras Gelimeleri. B. ASYA'DAK GELMELER 1. Vietnam Savas. 2. Sovyetler'in Afganistan' gali 3. in'de Yeni Yaplanma C. SOVYETLER BRL'NN DAILMASI LE ORTAYA IKAN DURUM VE GELMELER 1. Sovyetler Birlii'nin Dalmas 2. Birleik Devletler Topluluu (BDT)'nun Kuruluu
XVI

301 301 302 303 303 304 304 304 305 305 306 307 307 308 309 309 311 313 313 314 315 315 316 317 318 319 320 322

323 325

a. Minsk Zirvesi (S Aralk 1991) b. Alma-Ata Zirvesi (21 Aralk 1991) 3. Dou Blokunun Dalmas 4. Yugoslavya'nn Paralanmas ve Bosna Hersek'teki Gelimeler a. Genel.. b. Yugoslavya'y Paralanmaya Gtren Olaylar 5. Kafkaslar'daki Gelimeler b. Kafkas geni 6. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri D. KRESELLEME VE ULUS-DEVLET

Sayfa No 325 325 327 330 330 331 335 335 338 338

HARTALAR
Harita Harita Harita Harita Harita HaritaHarita Harita Harita 1 : Smerler ve Mezopotamya 2 : Etiler ve Siyasi Etki Alanlar 3 : Roma mparatorluu 4 : VI. Yzylda Avrupa'nn Durumu 5 : Byk Seluklu mparatorluu 6 : Cengiz mparatorluu (1227) ve Paralanmas (1330) 7 : Timur mparatorluu 8 : Osmanl mparatorluu'nun Bymesi 9 : XIII. Yzylda Mukaddes Roma-Germen mparatorluu

Harita - 10 : Trk Cumhuriyetleri ve Bamsz Devletler Topluluu Harita - 11 : Bosna-Hersek ve Yugoslavya'da Milliyetler Harita - 12 : Balkanlar ve Makedonya Harita - 13 : Kafkaslar'n Gnmzdeki Durumu (1997) Harita - 14 : Avrupa Siyasi Haritas (1998)

XVII

BRNC BLM ALAR VE KARAKTERSTK ZELLKLER A. KAVRAMLAR 1. Genel :

nsanln sosyal ve ruhsal gelimesi genellikle yava ve inili-kl olmutur. Adeta asrlk bir aacn yzlerce metre uzaa yaylan dallar gibi. Bu nedenle insanlk tarihi ile ilgili gelimeleri izlemek de olduka zordur. rnek olarak demokrasiyi ve onun temel kurumu olan siyasal meclisi ele alalm. Bu kavramlarn gnmzde bat uygarlnn tekelinde ve son yzyllarda gelimi olduu grlr. Aslnda durum byle deildir. Nitekim, arkeolojik bulgular ve ivi yazsnn okunmas sonucu bundan tam bebin yl nce bir siyasal meclisin varl ortaya karlmtr. Bu yazl belgelere gre ilk "siyasal kongre" Orta Asya'dan gelen ve Mezopotamya medeniyetini yaratarak ivi yazs ile tarihi balatan Smerler'de gndeme gelmitir. Smerler'de gnmzdekinden pek farkl olmayan iki meclis vardr. Bunlardan birisi "Senato" veya "yallar meclisi", ikincisi ise eli silah tutan "genler meclisi"dir. Toplantnn konusu savatr. Meclisler, lkeye ynelik tehditler konusunda sava veya bara karar vermek iin toplanmlardr. Tutucu yallar ile "senato"nun bar kararndan memnun olmayan kral, konuyu eli silah tutan genler meclisine gtrr. Genler meclisi, zgrlk iin sava karar alr ve kral da bunu uygun grerek genler meclisinin kararna katlr. Bilinen tarihin ilk demokratik rneini tekil eden bu olayn ve uygulamann dier bir nemli yn de eski Yunan ve Roma Cumhuriyetlerinden ok nce olmas, Avrupa'da ise o tarihlere ait hibir yazl kaynan bulunmamasdr. (l) Bu rnekten de anlalaca gibi insanlk tarihi derin ve zengin bir gemie sahiptir. Tarihte sreklilik gsteren her ey, deiikliin andrc etkisinden kurtulamad gibi, ne kadar ani ve iddetli olursa olsun, hibir deiiklik de gemi ile gnmz arasndaki sreklilii tamamen ortadan kaldramamtr. Aslnda tarih, deiiklik ile srekliliin atmasndan baka birey deildir. (2) 2. Tarih Nedir? Tarih; insan topluluklarn ve bunlarn zaman ve mekan iindeki davranlarn, geli melerini, ortaya koyduklar medeniyetleri inceleyen, olaylarn yorumunu yapan ve bunlar gelecek kuaklara nakleden bir bilim daldr. (3)

1. Kramer, S.N., Tarih Smerde Bailar, ev.: Muazzez Ilmiye, TTK, Basmevi, Ankara 1990, s.25,26, 185, XVII 2. Sander, Prof. Dr. Oral Siyasi Tarih, ;lk alardan 1918e, mge Kitabevi , Ankara, 1995, s.17 3. Tarih I Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar, T.T.T. Cemiyeti, stanbul, 1932, s.8; Prof.Dr.Sander, Siyasi Tarih, s.15; Meydan Larouse, C.II s.902

3. Tarih Kavramnn eleri : a. Konusu; nsan topluluklar, medeniyetlerinin incelenmesidir. bunlarn davranlar, evrimleri ve

b. Metodu; Olaylarn, zaman ve mekan faktrleri nda nedenlerinin aklanmasdr. c. nemi; Olaylar sebep-sonu ilikisi ierisinde inceleyerek gemite olduu kadar, gelecekle ilgili yorumlara aklk kazandrmasdr. d. zellii; Belgelere dayanmas ve bilimsel olmasdr. (4) 4. Medeniyet Nedir? nsanlar, her dnemde, daha nceki dnemlerde yaam insan topluluklar n n ne zaman, nerede ve nasl yaadklarn; onlarn, bugnk yaammz, fikirlerimiz ve gelimelerimiz, ksacas sahip olduumuz medeniyet zerindeki olumlu veya olumsuz etkilerini bilmek isterler.
Medeniyet denildii zaman bir insan topluluunun nemli varl anlalr. Bunlar; a. Devlet hayat; b. Fikir hayat; c. Ekonomi hayatdr. (5) 5. Uygarlk Nedir? Medeniyet ve uygarlk kavramlar ounlukla ayn anlamda kullanlmakla birlikte, uygarln daha global bir anlam tadn ifade etmek mmkndr. Medeniyetin, belirli bir insan topluluu veya topluluklarnn belirli bir corafya zerinde ve belirli bir zaman iinde ortaya koyduklar deerlerle snrl olmasna kar; uygarlk kavramnn, binlerce yl devam eden gelimeler sonunda, insan aklnn, bilim ve teknolojisinin katks ile ortaya kan ve tm insanln eseri ve mal olan evrensellii szkonusudur. Uygarln douuna ve ykseliine in'den Uygur ve Orta Asya Trklerine; Hindistan'dan ve Mezopotamya medeniyetinden eski Msr medeniyetine; Ege kylarndaki antik a sitelerinden Roma'ya; Bat Avrupa'da aydnlatma an yaratan, sanayi inklabn gerekletiren milletlere ve nihayet Amerika ve Uzak Dou'daki Japonlar'a kadar, tarih boyunca saylamayacak kadar ok lkenin ve ulusun katks olmutur ve olmaya da devam etmektedir. (6) 6. Siyasi Tarih Nedir? Tarihin bir blmn tekil eden "Siyasi Tarih", zellikle batda "Uluslararas likiler" anlamnda kullanlan bir terimdir.

Tarih-I s.8; Prof. Sander, Siyasi Tarih , s.15 Tarih-I s.8 Baykara, Prof.Dr.Tuncer, Osmanl larda Medeniyet Kavram , Akademi Kitabevi, zmir, 1992, s.72-80 Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi II.Yksek retim Kurulu Yay nlar , No: 5 Ankara, 1986, s.106-107 2

Siyasi Tarih :

a. Devletleri; b. Devletlerin kurulularn; c. Devletlerin byme, gelime ve deimelerini; d. Devletlerin ykllarn; e. Devletler arasndaki siyasi ve bir dereceye kadar da ekonomik ilikileri; f. Uluslararas kurulularn birbirleriyle veya devletlerle olan ilikilerini; g. Devlet veya devletler iindeki insanlarn, snflarn ve gruplarn birbiriyle olan iliki ve atmalarn inceleyen "siyasi" ve "politik" bir kavramdr. (7) Grld gibi siyasi tarih, Trke'de "siyasi" ve " politik " olmak zere iki kavram birlikte iermektedir. Bunlardan ; Birincisi; Devletlerin kurulularn, geirdikleri deiiklikleri, gelimeleri, devlet iindeki insanlarn, snflarn, gruplarn aralarndaki mcadeleleri ve devletlerin genel dnya tarihi ve devletler topluluu iindeki yer ve nemini inceleyen siyasi tarihtir. Buna ngilizce'de "Political History", Franszca'da ise "Histoire Politique" denilmektedir. kincisi; Bamsz devletlerin, yani uluslararas sistemin temel birimlerinin birbirleriyle olan ilikilerinin tarihini inceleyen siyasi tarihtir. Bu; ngilizce'de "Diplomatic History", Franszca'da "Histoire Diplomatique" eklinde ifade edilmektedir. (8) Bu kitapta siyasi tarih, hem politik ve hem de diplomatik bakmdan bir arada incelenecektir. nk, bir devletin i yapsn bilmeden d politikas n anlamak olduka zordur. rnein; Germen Konfederasyonu'nun i siyasi ve ekonomik yaps bilinmeden, "Alman Milli Birliinin Kuruluu" ve "Bismark Politikasnn esaslarn anlamak zorlar. Siyasi tarihin konusu devletlerin i siyasi durumlar ve devletler arasndaki ilikiler olduu iin siyasi tarihi de insanlk tarihi ile birlikte balatmak uygun olur. Ancak dar anlamda "Siyasi Tarih", 1789 Fransz ihtilalinden balatlarak gnmze kadar getirilmektedir. Bunun sebebi; gnmzn sahip olduu ada medeniyetin Devlet hayat, Fikir hayat ve Ekonomi hayat ile ilgili faktrlerinin bu tarihi dnemle birlikte etkinlik kazanmaya balamasndandr. zellikle, d politika bakmndan tm Avrupa ve hatta dnyay etkileyen savalar ve gnmzdeki devletlerin milli snrlarm tespit eden ve yeni devletlerin ortaya kmasna sebep olan antlamalar, 1789 Fransz htilalinden sonra yaplmtr. Btn bunlar ada siyasi tarihin bu olayla birlikte balatlmasnn sebeplerini tekil etmektedir.

4. 5.

Tahsin nal Trk Siyasi Tarihi, Ankara, 1958 s:5 Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.18 Sander, Siyasi Tarih, s.18

B. DNYA TARHNN ANA HATLARI VE TARH DNEMLER 1. Genel :

Tarih incelemesinin boyutu vardr. Bunlar; zaman, mekan ve olaylardr. Yaznn icad ile balayan ve bilinen tarih olarak kabul edilen M.. 5000'lerden gnmze kadar geen yaklak 7.000 yllk srenin ana olaylarn aklayabilmek iin Dnya Tarihini safhalara ayrarak incelemek gerekir. Bu konuda farkl gr ve safhalandrmalar olmakla birlikte bunlardan ne yer verilecektir. Bunlar ; a. Kronolojik safhalandrma; b. ada dnceye gre safhalandrma; c. Uygarlklara gre safhalandrmadr; 2. Dnya Tarihinin Kronolojik Safhalar : a. Yaznn icadndan Roma mparatorluunun kne kadar geen drt bin y ll k Eski a Dnemi, b. Eski a ile byk keifler arasnda bir gei dnemi olan bin y ll k Orta a Dnemi; c. Rnesans'tan XVIII. yy. sonundaki devrimlere kadar sren ve "klasik" diye adlandrlan yzyllk Modern a veya Yeni a Dnemi; d. XVIII. yy. sonundaki devrimlerden gnmze kadar devam eden Yakn a veya ada Dnem'dir. ( 9 ) Ancak bu dnemleri kesin hatlarla birbirinden ayrmak mmkn deildir. nk, her dnemde birok konu birbirinden ayrlamayacak kadar iiedir. 3. Tarihin ada Dnceye Gre Safhalar : a. Birinci Dnem : (M: 5000-M:500) Tarma dayal uygarlklar ya da Orta Dou blgesinin stnl dnemidir. Yaklak 4500 yllk bir sreyi kapsayan bu dnem, temelde Mezopotamya ve Anadolu uygarlnn hakim olduu dnemdir. b. kinci dnem : (M..: 500-M.S.:1500) Uygarln globallemeye balad dnem olup, yaklak 1000 y ll k bir sreyi kapsar. Bu dnemde kendi iinde safhaya ayr l r. Bu safhalar : ( 1 ) Akdeniz uygarl (Grek uygarl) ve bu uygarln Makedonyal skender ile geniletildii dnem (M..: 500-M.S.: 500); ( 2 ) slamiyetin douu ve dnya stnln salad donem (M.S.: 6001000);
6. Tarih-II Ortazamanlar, T.T.T. Cemiyeti, stanbul, 1931, s.1-3; Meydan Larousse, c.II, s.904

(3) Trkler'in dnya stnln salad dnem (M.S.: 10001600)'dir. c. nc Dnem : (M.S.: 1600-1950) Bu dnem, Avrupa'nn dnya stnln ele geirdii dnem olup, ayn zamanda modernleme ve globallemenin de hakim olmaya balad dnemdir. Dier bir ifade ile sanayilemenin balad ve gelitii dnemdir. Avrupa, nce denizlerde stnl elde etti, (M.S.: 1500- 1700); mteakiben globalleme balad (M.S.: 1700-1850) ve bu gelimeler Avrupa'nn genelde dnya stnln tesisine imkan verdi. 1850'lerde balayan Avrupa'nn bu stnl, 1950'lere kadar devam etti. kinci Dnya Sava sonras dneminde ise, Avrupa'nn dnya stnl sona ermeye ve dnyada yeni bloklar olumaya balad. d. Drdnc Dnem : (M.S.: 1950-1990) "Souk Sava Dnemi" olarak da ifade edilen bu dnemde dnya 1950'li yllardan itibaren Dou ve Bat Bloklarnn ortaya kmasyla iki kutuplu bir yapya dnt ve 1990' larda Dou Bloku'nun kmesiyle son buldu. 1990'lardan sonra ise Dnya, A.B.D.'nin liderliinde yeniden yaplanmaya balad. (10) 4. Tarihin Uygarlklara Gre Safhalar: nsanlk tarihi, Tarma dayal uygarlklar; Sanayi uygarl ve ada uygarlk olmak zere farkl uygarla sahne oldu. Bu uygurlklarn zaman, mekan, geliim ve devamllk ynnden mterek ve farkl zellikleri vardr. (11) a. Tarma Dayal Uygarlklar ve zellikleri : (1) Bu uygarlk, M.. 8000 dolaylarnda balad ve "Kara Sabann icad ile tarm devrimine dnkt. Ancak gnmzde dahi ok sayda insan benzer teknoloji ile verimsiz topraklarda tarmla uramaya devam etmektedir. Bu uygarlk M.S. 1750'lerden itibaren hzn yitirdi. (2) Tamamyla tarma dayal uygarlklarn hibiri, global ya da dnya apnda bir stnlk kuramad. (3) Ekonomileri kendi kendine yeterlidir ve etkinlikleri genelde blgesel olup, dnya ile anlaml ve bilinli temaslar yoktur. (4) Orta Dounun ve dnyann ilk yerleik topluluklar olan Mezopotamya, Anadolu ve Msr uygarlklar genelde tarma dayal uygarln ilk uygulaycs durumundadrlar. b. Sanayi Uygarl ve zellikleri : (1) Balangc tartlr olmakla birlikte 17. yzyln sonunda Avrupa'da ortaya kan "sanayi devrimi", sanayi uygarln da beraberinde getirdi.
7. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.21-22, 51 8. Alvin ve Heidi Toffler, Yeni Bir Uygarl k Yaratmak, ev.: Zlf Dicleli, nk lap Yay nevi, stanbul, 1994, s.22-23

(2) Newton'cu bilimin gndeme gelmesiyle ekonomide buharl motorlar kullanlmaya; ngiltere, Fransa ve talya'da ilk fabrikalar kurulmaya baland. (3) Gelimeler, insanlarn yaamlarn da sratle etkiledi ve kylerden kentlere g getirdi. (4) lerleme fikri, insan haklar, grev-lokavt uygulamalar, din ile devletin birbirinden ayrlmas, demokrasi fikir ve uygulamalar ynnde ciddi gelimeler gndeme geldi. (5) Deiikliklerin itici gc, genelde, zenginlik yaratmann yeni bir yolu olan fabrika retimini n plana kard. (6) Ksa srede yeni sistemler olutu ve bylece; okullar, irketler, siyasi partiler gibi uzmanlam kurumlarla; kitlesel retim, kitlesel tketim, kitlesel eitim, kitlesel medya ve kitlesel ula m birbirine baland. ( 7 ) Aile yaps, birka kuan birlikte yaad tarm tr byk evden (ataerkil aileden), sanayi toplumuna zg kk ekirdek aileye dnmeye balad. (8) Yksek bilgi ve gl teknoloji ile gelen sanayi uygarl; blgesel ve kt'asal olmaktan kp sratle global bir nitelik kazand ve tm dnyaya yayld. (9) Globallemenin getirdii yeni durum; uluslararas rekabet, kar atmalar, bloklamalar ve dnya savalarna varan evrensel mcadeleleri de beraberinde getirdi ve bu sonu tm insanln felaketli dnemler yaamasna da sebep oldu. (12) c. ada Uygarlk ve zellikleri : (1) 1955'lerden itibaren ncelikle A.B.D.'de balayan ve bilgisayar, ticari jet uular, uzay aratrmalar ve tp alannda getirdii yeni ve etkili bulularla sratle gelien ada uygarlk dnemi, ilk on yllk sre iinde byk gelimeler kaydetti. (2) ABD'de ortaya kan bu gelimeler az ok farkl hzlarla dier sanayilemi lkelere de ulat ve bu lkelerde sanayie dayal uygarlklar etkisi altna alarak yeni dnmleri balatt. (3) Yksek bilgi, teknoloji ve bilgisayarla gelen bu uygarlk, sanayi uygarl ile atmalara; sosyal gerilimlere; allm snf, rk, cinsiyet tartmalarna; geleneksel politik terminolojilere; ilerici-tutucu akmlara; dost-dman ayrmlarna; tm eski kutuplama ve paktlamalara yeni bir zihniyet ve uygulama getirdi. (4) Yeni uygarlk, buna sahip olan lkeler iin tm dnyaya enformasyon ve bulu; ynetim; kltr; ileri teknoloji; yazlmlar; eitim; tbbi hizmet; finans ve dier hizmet satlar yapma ve hatta yakn gelecekte gvenlik hizmetleri salamak imkan ve avantaj salad. (5) Yeni uygarla sahip lke ekonomilerinin i ve finans dnyasna getirdii "globalleme"," ulus-devlet" yaplarnn geleceini olumsuz ynde etkilemeye balad.

12. Alvin Toffler, Yeni Bir Uygarl k Yaratmak, s.22-30.; Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.26

(6) Bilgi ve bilgisayarn hakim olduu ada uygarlk, zengin-fakir; st etnik grup-alt etnik grup; kapitalist-sosyalist vizyon atmas yerine, sanayi toplumunu glendirme ve korumaya alanlarla, onun ilerisine gemeye hazr olanlar arasnda ada mcadele anlayn getirdi. Bu sper mcadele anlay, an ve uygarln geleceini birinci derecede etkilemeye balad. (13) 5. Uygarlklarn Ortak zellikleri : a. Kara sabanla balayan, makine ile gelien ve bilgisayarlarla doruk noktasna trmanan uygarlklar zinciri, aslnda kendinden bir sonrakinin de hazrlaycs oldu ve olmaya da devam etmektedir. b. Gnmzde dahi " Tarm", "Sanayi" ve "ada" uygarln n birlikte yaayan lkeler bulunduu gibi, bunlardan "sanayi" ve "ada" uygarl veya yalnz ada uygarl yaayan lkeler de mevcuttur. c. Tarma dayal uygarlklar genelde gcn kaybetmi olmasna ramen, sanayi uygarl varln srdrmekte, bilgi ve bilgisayar a olarak vasflandrlan ada uygarlk ise tm dnyay kaplamaya ve hereyi etkisi altna almaya devam etmektedir. d. Tm bu gelimeler, toplumlara yeni snrsz zenginlik ve refah yollarn aarken, gei dnemlerinin doal olan baz sknt ve belirsizliklerini de beraberinde getirmektedir. Bu durum, zellikle a yakalamada zorlanan toplumlar olumsuz ynde etkilemektedir. e. ada uygarln snr ve engel tanmayan sratli inkiaf, " globalleme" yi n plana karp kendi egemenliim kurmaya alrken, " ulus-devlet " yaplarn tehdit eden ok ciddi bir atma ortamna da sebep olmaktadr. (14)

13. Alvin Toffler, Yeni Bir Uygarl k Yaratmak, s. 28-33,104 14. Alvin Toffler, Yeni Bir Uygarl k Yaratmak, s.22, 26,31

TARHN UYGARLIKLARA GRE SAFHALARI

C. ALARIN TARH DEERLENDRLMES

PERSPEKTF

NDE

GENEL

1. Orta Dou'nun stnl Dnemi:(M..: 5000-M..500) Bu dnemde dnyann g merkezi Orta Dou' dur. Bu g merkezinin iki odak noktas ise Anadolu ve Msr'dr. Anadolu'daki gcn hakim olan temsilcileri balangta ve M.. 4000'li yllarda Orta Asya'dan gelerek Mezopotamya medeniyetini yaratan Smerler ile; yine ayn dnemlerde ve ayn blgelerden ikinci bir g dalgas eklinde Anadolu'ya gelerek Anadolu medeniyetini yaratan ve bu medeniyeti, Smerler'n M.. 1926'larda Samiler tarafndan ortadan kaldrlmas sonucu Mezopotamya medeniyeti ile btnle tiren Etiler'dir. (15) zellikle Smerler, ehir devletlerini kurarak tarma dayal tarihin ilk medeniyetini yarattlar. Dicle ve Frat nehirleri mihverinde oluan bu yksek medeniyet, M.. 2500'lerde Akad, M.. 1700'lerde Asur ve mteakiben de Babil ehir devletleriyle devam etti ve Eti kltryle btnleti. (16) Orta Dou'nun ikinci odan oluturan ve Nil nehri deltasnda ortaya kan Msr medeniyeti de, kronolojik bir sra ierisinde M.. 5000'lerde balad ve iki ana devir geirdi. Birinci Devir; Kral-Allahlar devri; kinci Devir; Firavunlar devridir. Msr'n siyasi varl, II. Ramses dneminde Msr ile Etiler arasnda cereyan eden " Kade Sava " sonunda sarsld ve M.. 525'lerden itibaren Persler'n, M.. 332'de de Makedonya'l Byk skender'in hakimiyeti altna girdi. Msr daha sonra d gler tarafndan ve srasyla; Yunanllar, Romallar, Araplar, Trkler ve ngilizler tarafndan ynetilmeye balad. (17) Mezopotamya, Anadolu ve Msr uygarlklarnn gelecek yzyllara nemli katklar oldu. Bunlar; a. Smerlerin, takvim, hiyeroglif ve ivi yaz s , rakamlar sistemi, arlk ve u z u n l u k lleri ve burlar sistemini;

15. Prof. Kramer,Tarih Smerde Ba lar, s.201; Tarihten Evvelki Zamanlar (Tarih-I) T.T.Tetkik Cemiyeti, stanbul, 1932, s.30,92, 105, 115; Ord. Prof. emseddin Gnaltay, Yak n ark, T.T.K. Yay n , Ankara, 1937, s.200. 16. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.22, 23. 17. Tarih-I, s.109, 116, 130, Prof.Sander, Siyasi Tarih, s. 23 9

10

11

b. Hitit'lerin, iki tekerlekli sava arabalarn, ilk metalrji bilgisini, parmen zerine yaz yazlmasn ve ticarette gm ve altn para kullanlmasn insanln hizmetine sunmalar; c. Belirli bir siyasi kuram ve siyasal ballk duygusunun olumas; d. Gelimi bir brokrasi ve profesyonel askerlik sisteminin varl; e. Gelimi ynetim teknikleri; f. Ticaret ve tccar snfnn varl, g. Hukuk kavram ve uygulamalar; h. Yksek mimarlk bilgisi ve uygulamalardr. (18) 2. Uygarln "GLOBAL" Nitelik Almaya Balamas: (M..: 500- M.S.: 1500) Bu dnemde Mezopotamya, Anadolu ve Msr kltrnn Grek dnyasna; Helen kltrnn Hindistan'a kadar geniledii, Orta Asya Trk kltr ile in ve Hindistan kltrlerinin birbiriyle temasa gemeye balad grlr. Ancak, bu karlkl etkileim sreklilik gsteremedi, genellikle dolayl oldu ve bugnk ve gerek anlamda "global" bir nitelik kazanamad. (19) a. Grek Uygarl ve Helenizmin Genilemesi : M.. VI. yzylda Bat Anadolu sahillerindeki onya (zmir-Didim aras ve kyya yakn adalar) blgesinde modern bilimin temelleri atlmaya balad. Thales glgelerinden piramitlerin yksekliini; Anaksimander yl ve mevsimlerin uzunluunu hesaplad; Hipokrat tp mesleini kurdu, Demokritus gnmzdekine yakn anlamda "atom" szcn kulland, Anaksagaras, astronomi ilminin temellerini atarken Pisagor, ilk defa dnyann yuvarlak olduunu syledi. Bilim adamlar, Bat Anadolu'da uyan ve entellektel bir dnemi balatrken ve bilimin temellerini atarken; Msr Firavunu Necho, Afrika ktasn denizden epeevre dolamay baard. ran'da din adam Zerdt, Hindistan'da Buddha, in'de Konfyus ve Leo-e gibi ahsiyetler de fikir ve dnceleriyle toplumlar ve a etkilemeye devam ettiler. Bu nedenle, tm bu gelimelerin birbirinden ayr ve balantsz olduklar dnlemez. Dolaysyla, M.. 5000'lerde Mezopotamya'da yerel olarak balayan uygarln, M.. 500'lere doru global bir nitelik almaa balad ve merkezden evreye doru geniledii grlr. (20) h. Grek Uygarl : onya M.. 5. ve 4. yzyllarda stnln Grek yarmadasna kaptrd. Ancak, Grek uygarl yeni bir uygarlk olarak ortaya kamad ve blgede mevcut olan eski Girit ve Miken medeniyeti zerine bina edildi. Dier bir ifade ile; M.. 1200'lerde kuzeyden gelen Dor' lar Akdeniz medeniyetini tahrip ettiler. Zaman iinde eski uygarlk tekrar canlandrld ve stnlk saland. Bu stnlk ve gelimeler, Grek yarmadasnda ehir devletlerinde ilk demokratik ynetimlerin kurulmasn da
18. Tarih-I s.49-99; 132-135; 118-125; Prof. Sander, Siyasi Tarih s.24 19. Prof. Sander, Siyasi Tarih s.26-27 20. Prof. Sander, Siyasi Tarih s.27-28

12

beraberinde getirdi. Bu uygulamalar, toplumsal stat ve zenginlik farklar yerine eitlik anlay n ; ticari tarma geii; bilim ve teknolojinin gelimesini kolayla t rd . Sonuta; Perikles, Sokrat, Aristo, Plato, Tukidides ve Bat Anadolu'da da Herodot gibi dnr ve tarihilerin yetimesi mmkn oldu. Ancak, toplumda hibir hakk bulunmayan tutsaklarn varl ve ehir devlet yapsnn geni bir siyasal rgtlenme ufkunu yakalayamam olmas, Grek uygarlnn iki nemli noksanln oluturdu. Bu noksanlk, Makedonyal Byk skender tarafndan giderildi. (21) c. Makedonya ve Helenistik Dnem : (M..: 359-M..:197) Bu dnemde dnyann iki nemli g merkezi vardr. Bunlardan Birincisi: nds nehrinden Nil nehrine kadar olan blgede hakimiyet tesis eden Pers mparatorluu; kincisi; Makedonya Kralh'dr. (22) Heredotus ve Sokrates tarafndan ortaya atlan ve Asya'nn fethini ngren "Byk Grek Projesi", Grek ehir devletleri arasndaki mcadeleler sonucu gerekletirilemedi. Bahsekonu proje, Makedonya Kral Filip ve olu Byk skender tarafndan uygulama imkan buldu. Aslnda Rusya'nn gneyinden ve Tuna dolaylarndan Makedonya'ya gelen Trk boylarnn bana geen Filip (M.. 359-336), Makedonya Kralln kurdu ve kendisine vazife tespit etti. Bunlar: (1) Makedon birliinin tesisi ve gl bir ordunun kurulmas; (2) Grek Yarmadas (Yunanistan) dahil tm Balkanlarn kontrol altna alnmas; (3) Makedon ve Grek mterek kuvveti ile Pers verilmesidir. (23) mparatorluuna son

Bu vazifelerden ilk ikisini baar ile tamamlayan Filip, Pers imparatorluuna ynelik sava hazrlklarn srdrrken, subaylarndan biri tarafndan ldrld. Ancak, yerine geen olu Byk skender bu byk projeyi devam ettirdi. skender, M.. 334'de anakkale Boazn geerek Asya'ya girdi. Anadolu'yu geip Suriye ve Msr' igal etti. Sonra ran' ve Hindiku dalarn ap Buhara, Takent ve Pamir'e kadar olan blgeleri kontrol altna ald ve Hint Denizi yolu ile nds nehri mansabna gelen donanmasyla birleti. Ganj nehrine kadar ilerleme dncesi olumlu karlanmaynca geri dnmeye karar verdi. (24) skender, 11 yl ierisinde byk bir eser ortaya koydu, ilk ylda; anakkale Boazndan Msr'a kadar olan Akdeniz sahilini; mteakip sekiz ylda; merkezi Asya'y hudutlar iine katt ve Pers imparatorluuna son verdi. Bylece; "Grek" yerine, geni ve merkeziyeti bir imparatorluk kurdu.

21. H.G. Wells, K sa Dnya Tarihi, Varl k Yay nlar , stanbul, 1962, ev.: Ziya shan, s. 86-88; Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.28-29 22. Tar h-1, s.240-245. 23. Tarih-I, s.240. 24. Tarih-I, s, 243-248.

13

te, M..IV. yzyln ortalarndan balayan ve Byk skender'in istilalar sonucu Bat-Dou medeniyetleri eklinde kucaklaan ve globallemeye balayan bu dneme " Helenistik Dnem" ad verilir. (25) skender'in istilalar sonucu kucaklaan Bat-Dou medeniyetleri, yeni bir hayat nizam yaratlamadan ve skender'in vakitsiz lm (M.. 323) ile sonuland. Buna ramen, bu kaynama tmyle neticesiz kalmad; dini, iktisadi ve sosyal alanlarda derin deiikliklere yol at. Siyasi deiikliklerin yannda insanlk mukadderat bakmndan daha nemli olan bu gelimelerin semereleri, Roma mparatoru Antiakhos'un Makedonya Kral Filip V'i malup etmesi (M.. 198) ve Romallar'n Anadolu'ya yerlemeleri ile tekrar doudan batya geti. (26) d. Roma mpatarorluu Dnemi : M.. V. ve IV. yzyllarn ana temas olan "Helenizm"in askeri, siyasi ve toplumsal genilemesi, Byk skender mparatorluunun skutu ile hzn ve etkinliini kaybetmeye balad. Bunun yerini, M.. 200 ile M.S. 146 yllar arasnda yeni bir imparatorluk gc olan Roma ald. Kk bir cumhuriyet tarafndan kurulan Roma, ksa srede byd ve geniledi. M.. 130'lu yllara gelindiinde dneminin en byk g merkezi haline geldi. Batda berik Yarmadas; Kuzeyde Tuna nehri; douda Kafkas dalan ve Hazar denizi; gneyde Suriye ve Kuzey Afrika ky eridi dahil tm blge Roma hakimiyeti altna girdi ve nfusu da 3 milyona ulat. (27) (1) Roma'nn Tarihteki nemi: (a) Roma, kk bir ehir-devleti olarak kuruldu; (b) Bu kk ehir-devleti ynetimde cumhuriyet ilkesini benimsedi; (c) Tarihte ilk defa ehir-devletini imparatorluk statsne ykseltti; (d) M.. 90-89 yllarnda talya'da yaayan tm insanlara Roma vatandal hakkn tanyarak talya'nn siyasal btnlemesini salad; (e) M.S. 212 ylnda imparatorluk iindeki tm halklara Roma vatandal hakkn tanyarak, onlara, cumhuriyet idaresinin imkanlarndan eit olarak faydalanma frsat verdi; (f) Bu uygulamalar ile insanlk tarihinin ilk byk cumhuriyetini ve ada anlamda modern devletini kurmu oldu; (g) Ancak, zamanla Cumhuriyet anayasas, Sulla, Pompey ve Sezar gibi diktatrler tarafndan kaldrld ve bu durum Roma'nn kn hazrlad. nk, dayand temel ilke olan "cumhuriyet" idaresi anlayn terketti; (h) mparatorluun M.S. 331'de Dou ve Bat Roma mparatorluu eklinde ikiye ayrlmas yeni g merkezlerinin ve gelimelerin de sebebini oluturdu. (28)
25. Gnaltay, Prof.Dr. M. emseddin, Yak n ark, Elam ve Mezopotamya, T.T.K. Yay n , Ankara, 1937, s.523-524; Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.29-30 26. Gnaltay, Yak n ark, s.523-524 Dnya Tarihi Ansiklopedisi, Milliyet Yay n , 1991, s.25 27. Tarih-II s.8 Harita-1 Prof.Sander , Siyasi Tarih s.30 28. Tarih-I s.270-275; Prof. Sander, Siyasi Tarih s.30-31 Tarih-II s.1-20

14

(2) Roma imparatorluu ve Hristiyanlk : Hristiyanlk, M.S. 27-30 yllar arasnda Filistin'deki Nezaret kentinde sa'nn vaaz vermesi ile balad. Filistin ve Kuds'n bu dnemde Roma imparatorluunun hudutlar iinde bulunmas sebebiyle devleti ve Roma halkn da yakndan etkiledi. En nemli kilise Roma kilisesi oldu. Ancak, Kostantin'in 324 ylnda Hristiyanl kabul etmesiyle Roma tarihinde nemli bir dnem balad. Kostantin, Hristiyanl kabul ettikten sonra, puta tapan Roma'dan uzaklamak iin stanbul ehrini kurdu ve Roma aleminin mihverini deitirerek stanbul'u Hristiyanln ve dnyann g merkezi durumuna getirmeye alt. (29)

29. Tarih-II s.4 Prof.Sander, Siyasi Tarih s.32 Tarih-I s.331

15

Bu yeni durum ; (a) Hristiyanlk dininin kurumlamasn; (b) stanbul'da bulunan en yksek rtbedeki papazn sa'nn vekili sfatn ve "Papa" unvann almasn salad; (c) Yeni ve eski Roma halk arasnda siyasi ve dini ihtilaflara yol at; (d) htilaflar, mezhep ayrlklarna dnt; (e) Tm bu gelimeler ve ayrlklar, stanbul'un Roma'dan tamamen ayrlmas ile sonuland. (30) Aslnda Hristiyanlk idare ve siyaset ilerinden uzak bir dnce yapsna sahipti. Dolaysyla, medeni hayatn fert ve kamu hukukuna ynelik kurallarndan da mahrumdu. Bunun iindir ki Hristiyanlk Roma hukukundan faydalanmak zorunda kald. Ayrca, askerlik ruh ve tekilatna mteallik esaslarn bulunmay, kilisenin zaman iinde hkmet glerine dayanarak veya onlarn ynetimini bizzat stlenerek Hristiyanl fetih ve iddet yolunda kullanmasna yol at. Buna karlk hkmetler de iledikleri siyasi sular ve cinayetleri kilisenin onayndan ve takdisinden geirerek ilevlerine hukukiyet kazandrmaya ve hakllk salamaya altlar. Ayrca, kilisenin etkinlik ve uygulamalar douda ve batda farkl oldu. Douda, mparator devlet ve memurlarlar kiliseye hakim durumda kalabildiler. Batda ise Papa, mevcut olmayan imparatorun yerini ald. Ancak Hristiyanlk dnyevi bir din olmadndan devlet ve hkmet ilerine girmedi; girdii zamanlarda da ezilerek ekilmek zorunda kald. Papalk, yani kilise ile devlet arasnda balayan yetki mcadelesi birok s k nt lar beraberinde getirdi ise de, kilise, Roma'nn kne ramen sahip olduu geni mlkleri ve yaygn etkisiyle Avrupa'nn klasik deerlerini korumasnda ve Hristiyanln Rnesans dnemini yakalamasnda en etkin rol oynamay baard. (31) (3) Roma'nn yklnn sebepleri : Roma'nn yklnn temel sebebi, devletin birliini devam ettirememesi ile aklanabilir. Roma'nn gl olduu dnemlerde vatandalar arasnda; adalet, yasalara ballk ve yasalarn stnl gelenei vard. mparatorluk jeopolitik dncesinin getirdii genilemenin yaratt bozukluk, artan zenginlik ihtiraslar ve zellikle seim sisteminin bozulmas birletirici ve btnletirici gelenei ykt. Dinsel olmaktan ok vatandalk balar ile bal olma dncesinin zayflamas, i bnyede k hzlandrd ve Romal kimlii ve birliini ortadan kaldrd. zellikle IV. yzyln balarnda imparator Kostantin, Hristyanl kabul edince din, bir kurum olarak ortaya kt ve kilise ile devlet arasnda yetki mcadelesi balad. Ksacas; temelde zayf bir siyasal yapya sahip olan Roma, devletin fikir ve ekonomik hayatn an koullarna ayak uyduracak ve ynlendirecek bilgi, bilim adam, ynetici ve mteebbislerden yoksun olunca, gerilemekten ve yklmaktan kendini kurtaramad. (32)
30. Tarih-II s.5 31. Tarih-II s.4-7, 11-12 Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.33 32. Tarih-II s.4-14, Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.30-31 16

Sonu olarak; Helenizm'in genilemesiyle balayan ve Roma imparatorluu ile devam eden ve hatta gnmze kadar dnyay etkileyen nemli yapsal dncenin varl ortaya kt. Bunlar; (1) Mezopotamya, Msr, in ve Hint uygarlklarnn katklaryla Bat Anadolu'da bilimsel dncenin balamas; ( 2 ) Makedonya ve daha sonra Roma'da ortaya kan "dnya politikas " kavram, ksaca uygarln global bir nitelik kazanmas; ( 3 ) Evrensel tanr anlay n n ortaya kmasdr. (33)

33. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.31 17

3. slam Dnyasnn stnl Dnemi: (M.S. 600-1000) Uygarln global bir nitelik almaya balamasnda Helenizmin genilemesinden sonraki ikinci aama, M.S. 600- M.S. 1000 yllan arasnda slam dnyasnn liderlii ve stnl ele geirmesidir. Islamiyetle gelen ve tm insanla sunulan yksek deerler, ksa srede slam dininin etkinliini artrd, genilemesini kolaylatrd. slamiyetin douu Avrupa, Orta Dou, Hindistan ve in uygarlk merkezlerinde mevcut olan kltrel dengeyi tam olarak ortadan kaldrmamakla birlikte, kltrler arasndaki snrlar keskinletirdi ve Orta Dou'nun stnln salad. Hz. Muhammed'in 632'de lmnden 661 ylnda Emevi hanedanlnn kurulmasna kadar olan dnem "Halifeler dnemi" olup, bu dnemde slamiyet, Arap yarmadasnda glendi; Suriye, Filistin, Msr, Irak ve ran topraklar slamiyetin etkisi altna girdi. 661 ylnda Halife Ali'nin ldrlmesinden sonra ynetim, Emevi slalesinin eline geti ve yaklak 100 yl bu hanedann elinde kald. Emeviler dneminde slam dnyasnda nemli deiiklikler meydana geldi: Bakent, am'a tand, devletin snrlar Kuzey Afrika, spanya ve Asya'nn Ceyhun rmana kadar geniletildi; ynetim yeniden dzenlendi ve seimle i bana gelen halifelik yerine "irsi" bir sistem kuruldu; slam topluluunun Arap olan yap ve hviyeti deitirildi ve baka rklar da iine alan "globalleme" sreci balatld. (34) Ynetim, 750 ylnda Abbasiler'e geti. Bu dnemde ise; Badat, bakent oldu; Arap ve Arap olmayan Mslmanlar arasndaki ayrm tamamen ortadan kaldrld; slamiyetin her alanda geli mesine ve yaygnlamasna ortam hazrland. Araplarn dil, din, hukuk; Greklerin bilim ve rasyonel dnce; Hintliler'in matematik ve astronomi; Persler'in edebi ve ynetim yetenekleri ile Trkler'in yksek Orta Asya kltr, ynetim ve askerlik kabiliyetleri "Badat potas" nda birleti. Sonuta; Farabi ve Kindi gibi filozoflar, Tabari ve bni Sina gibi tp adamlar ve bni Haldun gibi sosyolog, hukuku ve bilim adamlar dneme damgalarm vurdular. zellikle Trkler'in IX. yzyldan itibaren Mslmanl kitle halinde kabul etmeleri ile birlikte slamiyet yeni bir ivme kazanmaya balad ve sonuta; kltrel, dinsel, askeri ve siyasi bir gelime dnemine girildi. (35) 4. Trkler'in stnl Dnemi : (M.S.: 1000-1600) Trkler'in mutlak stnlk dnemi olarak kabul edilen M.S. 1000-1600 yllar arasndaki nemli siyasi olaylara ve gelimelere gemeden nce, stnlk dnemini hazrlayan tarihi gelimeleri ve olaylar ksaca aklamak gerekir. Bu nedenle, Trkler'in stnl dnemini; olaylarn genel ak dikkate alndnda drt ayr balk altnda incelemek mmkndr. Bunlar: a. b. Trk tarihinin ana hatlar ve stnlk dnemini hazrlayan faktrler; Trkler'in stnl dnemi (Byk Seluklu Devleti) (M.S.: 1000-1200);
34. Tarih-II s.86-94 125-149, Prof. Sander, Siyasi Tarih s.34-36 35. Tarih-II s. 155 Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.36-37 36. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.38

18

c.

Mool istilas ve stnln Duraklamas Dnemi (1200-1300);

d. Trkler'in egemenliklerini yeniden salamalar (Osmanl devleti) ve Avrupa'ya doru genilemeleridir. (1300- 1600). (36) a. Trk Tarihinin Ana Hatlar ve stnlk Dnemini Hazrlayan Faktrler : Dnyann birok blgelerinde, insanlar, daha kaya ve aa kovuklarnda yaam mcadelesi verirken, Trkler, Orta Asya'da tarma dayal uygarlk an balatmlardr. Amerikal bilim adam Pumpelly, Hazar Denizi dousunda A-kaba yaknlarnda "Ano" hafriyatnda elde edilen arkeolojik bulgulara dayanarak Orta Asya medeniyetinin bulunduumuz tarihten 11.000 yl nce baladn aklamtr. Pumpelly, tam bir tarafszlk iinde ve bilimsel olarak, Ana Trk yurdunun bu blgesinde neolitik medeniyetin M..: IX nc, hayvanlar ehliletirmenin VIII nci, maden san'atlarnn VI nc asrlarda baladn ifade ve ilan etmitir. Ruslar, 17. yzylda Sibirya'y ele geirdikten sonra Gney Sibirya'da yaptklar kazlar neticesinde; Tun ve Demir devirlerine ait bakr ve altndan yaplm ziynet eyalar ile tarm alet ve edevatlar ve eitli ev eyalar bulmulardr. Bu medeniyet kalntlarndan Tun Devrine ait olanlara daha ok Yenisey Irma ile Akaban blgelerinde rastlanmtr. Bu kymetli kolleksiyonlar Leningrad, Moskova, Tomsk, Krasnoyars mzeleri ile Londra'nn "British Museum"unda muhafaza edilmektedir. Keza, ayn blgede bulunan ve Leningrad'n "Ermitaj" mzesinde muhafaza edilen elinde eki ile bir maden ustasn temsil eden kk bakr heykel, Trkler'in madencilik sanatna hakim olduklarn teyid eden tarihi vesikalardr. Son zamanlarda yalnz in Trkelinde kum altnda elliden fazla ehir harabesinin varl dikkate alndnda Orta Asya'da yksek bir medeniyetin mevcudiyeti ortaya kar. Bu yksek medeniyet tabii ve tarihi amillerin tesiriyle ve zaman iinde batda Anadolu ve Avrupa; gneyde in ve Hint alemine uzanm ve bu blgelerde yeni medeniyetlerin ortaya kmasnda nemli roller stlenmitir. Trkler'in bat istikametindeki gleri balca iki yoldan olmutur. Bunlardan biri kuzey yolu olup, Ural dalar ile Hazar Denizi arasndan ve Karadeniz kuzeyinden geer; bu geide "Kavimler Kaps" ad verilir. Kuzey yolunu takip edenler, tm Avrupa ve Balkanlar'a ulamlardr. kincisi; gney yoludur. Bu yol Himalaya kuzey ve gney eteklerini takip ederek batya devam eder. Gney yolunu takip edenler Mezopotamya, Anadolu ve Adalara gelmilerdir. Bir ksm da SuriyeMsr-Kuzey Afrika ve spanya'ya kadar uzanmlardr. (37)

37.

Tarih-1, s.25-39 ve Kroki: 1.

19

Trkler, milattan ok nceki devirlerde Orta Asya'dan balayan gler sonucunda gittikleri muhtelif blgelerde yeni devletler ve medeniyetler kurmaya devam ettiler. Ayrca, Anayurtta kalanlarda birbiri ardnca birok devletler kurdular ve medeniyetler vcuda getirdiler. Bunlardan tarihe malum olan belli ballar unlardr : (1). (2). (3). (4). (5). (6). (7). (8). (9). (10). (11). (12). (13). (14). (15). (16). (17). Orta Asya'da Trk-Hun mparatorluu, Volga-Tuna arasnda skit mparatorluu, Ural ve Volga nehirleri arasnda Bat Hun Devleti, Bat Trkistan ve Kuzey Afganistan'da Akhunlar Devleti, Orta Asya'da Gktrk mparatorluu, Tukyu ve Kutluk Devleti, Karadeniz kuzeyinde Hazar, Bulgar ve baka isimde Trk Devletleri, Gktrk mparatorluundan sonra, Orta Asya'da muhtelif isimlerde Trk devletleri, Aral Gl gneyinde Samanoullar Devleti, Aral Glnden Hindistan'a kadar olan blgede Gaz-neliler Devleti, Sir nehri dousunda Karahanllar ve Kara Hatalar Devleti, ran, Mezopotamya, Anadolu ve Suriye blgelerinde Seluklar Devleti, Harzem blgesinde ve ran'da Harzemahlar (Ha-rizm) Devleti, Bakenti Semerkant olan Timur mparatorluu, Hindistan'da Babr mparatorluu, Asya, Avrupa ve A f r i k a ' d a Osmanl m p a r a t o r l u u , Trkiye Cumhuriyeti ( 3 8 ) Ayrca gnmzde kurulan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ve Ortaasya'da yeni kurulan Trk Devletleri (Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan ve Kazakistan) dir.

Atatrk, 20 Mays 1932'de Amerikan Elisi General Sher-ril'e Trk tarihinin ana hatlarn aklam ve zet olarak u grlere yer vermitir : "Orta Asya'dan balayan ilk Trk dalgalan, dnyann hem dousuna ve hem de batsna yaylmlardr. Bugnn Trk milleti olan bizler, atalarmzn bu durumlar ile yakinen ilgiliyiz. Ancak, en byk ilgimiz onlarn in eddini aarak, o vakte kadar korunabilmi in medeniyetinin ta kalbine sokulmalarna, yahut kuzeybatya doru dnerek skandinavya sahalarna girmelerine ait olmad gibi; tarihin Atilla dedii byk bir Trk komutasnda Orta Avrupa'ya aknlar yapmas veya karde milletlerin bu gibi istila hareketleriyle de ilgili deildir. Biz doal olarak tam bat istikametinde yakn douya doru gelerek Smer medeniyeti, Hitit medeniyeti denilen medeniyetlerle Anadolu'nun baka tarihlerden nceki yksek medeniyetlerini yaratan Trklerle ilgiliyiz. Bat medeniyeti, Asya ktasndan gelen ve birbirini takip eden bu medeniyetler zinciri nnde byk bir set oluturdu ve bu set en sonunda Bizans mparatorluu eklinde ortaya kt. Atalarmz, bu imparatorlukla mcadeleye balad. Zaferi tam yakalayacamz srada, bat, baka bir g dalgas olan "Hallar" gcyle karmza kt ve bu g stanbul'u almamz tam ikiyz yl (1453 senesine kadar) geri brakt.
38. Tarih-1, s.39-40 20

Daha sonra bir milletler topluluu eklinde ortaya kan Osmanl mparatorluu dneminde Trk unsuru, iki med dalgas eklinde Avrupa'ya sevk edildi ve kullanld. Kanuni Sleyman zamannda aradaki btn Balkan lkeleri ve ilerisini zaptederek Viyana kaplarna dayand. Trkler'in bu ynde ikinci dalgalan IV. Mehmet zamanndadr ki, o da ayn derecede kabiliyetli ve zaferlidir. Osmanl mparatorluu, b iz kahraman Trkler sayesinde b y k devlet oldu ve d i n i m i z olan slamiyet zerine gl bir ruhani tekilat tesis edildi. te bu devlet ile ruhani te kilat ok kuvve t li b i r messese ha l i nde stanbul'da birle tiler. Trkler, zaman iinde saray entrikalarna ve ruhani tekilatn nfuzuna malup oldular ve birinci byk tablo bu ekilde sona erdi. Bundan sonra Trk imparatorluu bat medeniyetine kar kendisini Trklk silahyla deil daha ok bat devletlerini birbirine drmek suretiyle mdafaa etti ki, bu devletlerin siyaseti de, stanbul ve boazlara sahip olmak isteiyle deiiyordu. Avrupallar bize "Avrupa'nn hasta adam" adn verdiler ve her tarafta birok miras davaclar tredi. En sonunda bat devletlerinin arasnda byk harp kt . Biz de Orta Anadolu'da ticari karlar arayan merkezi Avrupa devletlerinin yakndou ihtiraslaryla bu harbe srklendik...." (39) Atatrk'n General Sherril ile yapt grmede ortaya koyduu Trk tarihi ile ilgili izahatta en nemli konu; Trklerin M.. Anadolu'ya gelmeleri ve Smer medeniyeti, Hitit medeniyeti gibi yksek medeniyetin kurucular olmalardr. Bu cmleden olarak biz de, Trklerin Roma ve Araplarla olan arlkl mcadelelerine ksaca yer vererek Orta Asya medeniyetinin Seluklu ve Osmanl Devleti ile nasl devamllk kazandn aklamakla yetineceiz. (1) Trk-Roma likileri ve Mcadeleleri :
Romallar'n Anadolu'ya hakim olmasndan sonra da Anadolu'ya ynelik Trk aknlarnn belirli aralklarla ve devrin siyasi gelimelerine paralel olarak devam ettii grlmektedir. Nitekim Anadolu'ya ynelik Trk aknlarnn ve bilhassa Dou Anadolu ile Kafkasya'y Yurt edinme abalarnn slamiyetten nce tekrar balad dikkati ekicidir. M.. 1000-1500 yllar arasnda Karadeniz'in kuzeyindeki Kpak Bozkr, Asya kkenli milletlerin yerletikleri alan olmutur. Bunlarn ou, Saka Trkleri'dir. M.. VII. yzylda Kafkasya, Azerbaycan ve Dou Anadolu Sakalar ile Persler arasnda paylalamayan blge durumundadr. ( 4 0 ) Kafkasya zerinden Azerbaycan ve Anadolu'ya yaplan nemli bir Trk akm da, Asya Hun Trkleri'nin 395 tarihli Anadolu seferidir. Trkler bu aknda; Karasu, Frat vadisi boyunca ilerlediler, Malatya ve ukurova'ya indiler ve hatta Kuds'e kadar ulatlar. Bu olaydan yl sonra 398 tarihinde buna benzer ikinci bir Hun akn daha grlecektir.

39.Y lmaz, Dr.Veli, Anadolu'da Trk Varl , Harp Akademisi Yay n , 1993. s.67:Belgelerle Trk Tarihi Dergisi. zel say. Aral k 1988, stanbul, s.96-98; Kocatrk, Prof.Dr. Utkan. Atatrk ve Trk Tarihi Kronolojisi, T.. Tarihi Enstits Yayn, 1973, s.340,343,348. 40. Trk Milli Btnl ierisinde Do Anadolu, Trk Kltr Ara t rma Enstits Yaynlar, No: 56, Ankara, 1986,. s.12-13.

21

kinci byk g dalgas 466 tarihlerinde meydana geldi ve Avrupa Hunlar'na bal Aaeri Trk boylar, Azerbaycan ve Dou Anadolu'ya yerletiler. Sasani kaynaklar bunlara Ak-Katlan, Bizansllar ise Akatzir adn vermilerdir. Bu Aaeriler'in bir ksm 1180-1412 yllan arasnda Halep ve am taraflarna g ettiler, bir ksm da Gney Azerbaycan'da Erdebil ve evresinde yerletiler. Trkler'in Dou Anadolu'ya ynelik nc g dalgasn Hazer Trk Devleti'nin teekklnde nemli rol oynayan Sabrlar meydana getirdi. Bunlar, M.S. 515 ylnda Derbent, 527 ylnda Kr nehrini geerek Bak ile Kba arasna ve Lenkeran'a yerletiler. Mteakip dnemlerde de blgeye ynelik Trk g ve aknlar aralksz devam etti. (41) Bu dnemde Dou Anadolu'ya ynelik Trk aknlarnn sebeplerini iki nemli olayla aklamak mmkndr. Bunlardan Birincisi: Bizans-Roma faktr ve Bizans'n iinde bulunduu durum; kincisi : Orta Asya'daki gelimeler ve Avrupa'y tehdit etmeye balayan Trk varl ve aknlardr. Bu hadiselerle ilgili gelimeler zetle yledir : Kuzey Hun devletinin yklmasndan sonra batya ekilen Hunlar, Hazar Denizi, Volga ve Ural nehirleri arasndaki blgede Bat Hm Devletini kurdular (M.S. 100376). Bat Hun Devletini kuran Hunlar, Balamir'in idaresinde ve 395 y l nda Don nehrini aarak Avrupa'ya girdiler. Daha sonra Dinyeper ve Dinyester ile Prut nehirlerini de geerek Tuna nehrine kadar olan blgeyi hakimiyetleri alt na alan Hunlar, Dou ve Bat Koma mparatorluklar ile hemhudut oldular. Atilla'nn 437 y l nda Hunlar'n bana gemesi ile Trkler ve Romallar arasndaki mnasebetler yeni bir dneme girdi. Bizans ve Bat Roma'y da idaresi altna almak isteyen Atilla, 441 ylnda Tuna ve Balkanlar zerinden Trakya'ya yrd. Belgrad ve Ni 'i ele geiren Atilla, Varna civarnda Bizans ordusunu yendi ve mteakiben anakkale Boaz ile stanbul nlerine kadar ilerledi. Bizans, Belgrad yaknlarnda ordugah kuran Atilla ile bar yapmak zorunda kald. 441 y l nda yaplan Margs Barna gre: Bizans, Belgrad blgesindeki bir k s m araziyi Hunlar'a terkedecek, Bizansl lar hizmetindeki btn Hun askerlerini geri verecek; Hun-lar n dmanlar ile ittifak yapamayacak ve her y l belli miktarda vergi verecekti. Dou Roma bu antlama ile nemli lde Hunlar n hakimiyeti alt na girmi oldu. (42) IV. asrn ortasnda Atilla Devleti, Orta Avrupa'da Cermen ve Slav kitleleri arasnda eriyip gittikten sonra, Hunlarn Gney Rusya'daki rkdalar, harekete getiler ve dnya tarihine yeni bir yn verme mcadelesine devam ettiler. Nitekim Volga rma kuzeyinde yaayan Bulgar Trkleri; gneye doru indiler ve mteakiben de Tuna'ya doru ilerlediler. Besarabya'ya yerleen Bulgarlar, uzunluklar kilometreleri bulan tabyalar kurdular ve Bizans tehlikesine kar savunma tedbirlerini aldlar. Bu da gsteriyor ki, Atilla Devleti ve Hunlar, gvdesi Orta Asya'da dal ve budaklan ise Gney Rusya'da bulunan bir aacn Avrupa ve Anadolu'ya uzantlar grnmndedirler. (43)
41. Trk Milli Btnl erisinde Do u Anadolu, s. 12-13 42. Tarih-II (Orta Zamanlar) s. 23,26 43. gel, Prof. Dr. Bahaddin, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, 1988, s.7885,232 22

Bizansllar, Besarabya blgesine yerleen ve Bizans ile hem hudut olan Bulgar Trklerini, 530 ylnda malup ettiler ve byk miktarda Bulgar Trk'n Anadolu'ya evkettiler. Anadolu'ya geirilen Bulgar Trkleri, Trabzon havalisi ile oruh ve yukar Frat blgelerinde iskan edildiler. Bizans imparatorluu, 755 ylnda Bulgar Trkleri'nden bir ksmn daha Anadolu'ya geirdi ve Mslman Araplar ile harp etmek maksadyla Tohma ve Ceyhan havzalarna yerletirdi. Bizans, Trk unsurlarn kitle halinde ge zorlamann dnda cretli askerler olarak da Bizans ordusunda kulland. 947 ylnda Sayf Al-Davla ile Bardas arasnda vukuu bulan muharebede, Rum generalinin yannda ok miktarda cretli Bulgar askeri bulunmutur ki bunlar, Kapadokya blgesine nakledilen ve burada iskana mecbur edilen Trk Bulgarlar'dr. (44) Bu dnemde Balkanlara gelen ve dier Trk boylarndan olan Avar, Peenek, Uz, Kuman ve Kpaklar da bata Bizans olmak zere Avrupa devletlerinin ordularnda paral asker olarak grev aldlar ve bir ksm da Bulgar Trkleri gibi Anadolu'ya geirildiler. Araplara, ranllar'a ve hatta doudan gelen Trk aknlarna kar Bizans' savunmak maksadyla Anadolu'da iskana mecbur edilen bu Trk boylar, geen zaman ierisinde Hristiyanlk etkisiyle asimile edilmeye alldlar. Ouz Trkleri'nin Anadolu'yu tekrar fethinden 4-5 asr nce Anadolu'da yurt tutan bu Trkler, zamanla ve nemli lde milli uurdan uzaklatrldlar. Fakat, Bizans tarafndan uygulanan siyasi, iktisadi ve dini amillere ramen, Rumeli Peenek ve Uzlar'nn 1071'de Alparslan tarafna gemeleri hadisesi; dikkate ayan olup, henz bu unsurlarn tam olarak Hristiyanl benimsemediklerinin de objektif bir kant olarak nem arz etmektedir. (45) Bu bilgilerden de anlalaca gibi, Dou Anadolu'ya ynelik Trk aknlar tesadfi bir olay karakterinden ok, Roma mparatorluunun ve Avrupa'nn iinde bulunduu siyasi durum ile dorudan ilgilidir. Nitekim, 395 ve 398 tarihlerinde Asya Hun Trkleri'nin Kafkaslar zerinden Anadolu'ya ynelik aknlar, Roma'nn ikiye ayrld 395 ylna tesadf etmektedir. kiye ayrlma dnemini yaayan Roma, bu tarihlerde gerek Avrupa'da ve gerekse Dou Anadolu'da Trk aknlarna msait bir ortam sergilemektedir. zellikle Atilla dneminde Bizans; batdan Atilla'nn ordular, doudan ise Trk boylarnn aknlar ile iki tarafl tehdide maruz braklmtr. Atilla'nn Avrupa'daki basksnn sona ermesini mteakip ise Bizans, Balkanlara gelen Trk kavimlerini Araplara, Perslere ve hatta Trklere kar nc kuvvet olarak Anadolu'da kullanma maharetini gsterebilmitir. Btn bu olaylar gsteriyor ki, Anadolu'daki Trk varl bu dnemde de mevcuttur ve Orta Asya ile olan balants devam etmektedir. (2) VI. Yzylda Bizans'n Durumu : VI. asrda Bizans douda ran'la, Kafkasya'da Hazar Trk Devleti ile Balkanlar'da ise Bulgar Trkleriyle komu bulunuyordu. Bizans bu dnemde dou komusu ran'a kar Hazar Trk Devleti ile shryyet ve birok hediyeler karl ittifak yaparak varln koruyabildi. ayet bu ittifak sz konusu olmasa idi, douda ran ve Hazar Trkleri, batda Bulgar ve Avar Trkleri arasnda ezilecek ve ortadan kalkacakt. (46)
44. Erz, Pr. Dr. Mehmet, Hristiyanla an Trkler, Trk Kltr Ara t rma Enstits, 1983, s.17 45. Prof.Erz, Hristiyanla an Trkler, s.3, 17,18 46. Tarih-II s. 87 23

560'l yllarda Hazar Denizi kylarna kadar egemenlik sahalarn genileten Gktrkler'in, ran'a kar Bizans ile ittifak yapmak istedikleri grlmektedir. Kafkaslar zerinden uzun bir yolculuktan sonra stanbul'a gelen Gktrk elilik heyeti, Bizans ynetimi tarafndan ok iyi karlanmtr. ran'a kar Bizans ile ittifak yapmak isteyen Trk elilik heyeti; ipek ticaretinde in ile Bizans arasnda araclk etmek ve ticareti ran'dan geirmemek nerisinde bulundu. Bu grmeler sonunda; ran-Bizans ilikileri bozuldu ve Bizans'n Sasanilere demekte olduu vergiyi kesmesi iki devlet arasndaki sava n balamasna sebep oldu. Bizans ile ran arasnda balayan mcadele, iki devlet arasnda Musul yaknlarnda cereyan eden ve Bizans'n galibiyeti ile sonulanan Ninoua muharebesi (628) ne kadar devam etti. Bu savan sonunda ran ve batda da Avar tehlikesini bertaraf eden Bizans, mteakiben gneyden gelen slami etkilere ve Arap aknlarna hedef olmaya balad. (47) 395 ylndan itibaren Dou Roma mparatorluu adyla varln srdren Bizans'n ieride birok isyanlara maruz kalrken, d ar dan da ran ve Arap ak nlar na hedef olmaya balad grlmektedir. Dier bir ifade ile Bizans, bu dnemdeki varln; byk lde Trkler'in dostane yaklamlarna, Hazar Trk Devleti ve Gktrk Devleti ile yapt dostluk ve ibirlii antlamalarna borludur. (3) Trk-Arap Mcadelesi : slamiyetin ortaya kt dnemlerde Orta Asya'da Gktrk Devleti hkm srmekte idi. 552 ylnda kurulan bu gl Trk devleti, in'e kar verilen mcadeleler ve i ekimeler sebebiyle zayflad ve 630 ylnda in egemenliine girdi. 682 Ylnda lter'i Kaan tarafndan yeniden kurulan devlet, tm Orta Asya blgesini tekrar otoritesi altna ald . Devletin hudutlar; douda Moolistan, batda Hazar Denizine kadar ulamaktayd. Dolaysyla Trkler; douda Mool, gneydouda in ve batda ranllar ile hem hudut idiler. (48) Halife mer zamannda (634-644) slam ordular, Nihavent muharebesinde (642) galip gelerek btn ran'a hakim oldular. ran'n son Sasani hkmdar Yezdicert, Trklere iltica etti. Yezdicert'i takibeden Araplar, Trklerle temasa getiler. Bu tarihlerde in'in entrika ve tehdidine maruz kalan Bat Gktrk Devleti, son dnemlerini yaamaktayd. erde ise taht kavgalar srmekteydi. Dier bir ifade ile Orta Asya'daki Trk varl; doudan in, batdan Arap tehdidi olmak zere iki tarafl d tehdide maruz durumdayd. Nitekim bu durumdan faydalanan Araplar, Halife Osman zamannda (644-656) Horosan'a yerletiler ve dou istikametinde ilerlemeye devam ederek Ceyhun rmana ulatlar.

47. Anadolu Uygarl klar Ansiklopedisi, c.3, s.438-443 48. Trk Tarihinin Ana Hatlar , No: 35 (Mslmanl n kt ve yay ld tarihlerde Orta Asyan n Umumi Vaziyeti) s.110-128 24

Muaviye zamannda, Horasan, dou istikametinde yaplacak Arap seferleri iin ynak blgesi haline getirildi. Basra ve Kufe'den getirilen 50.000 kadar Arap muhaciri bu blgeye yerle tirildi. Gktrk Devletinin in hakimiyetine girmeye balad ve Trk beylerinin birbirine drld bu dnem; Trklere ynelik Arap taarruzlar iin en uygun zaman te kil ediyordu. Balangta Toharistan ve Maverannehir gibi Trk blgelerine balayan Arap taarruzlar, ksa srede tmTrkeli'ne yayld. Emeviler'in yklna kadar geen yaklak otuz y ll k dnemdeki Arap taarruzlar, balangta apulcu aknlarndan ibaret kald. (49) Maverannehir ve Toharistan'da bu devirde byk bir Trk medeniyeti vard. in ve Hint ile ran ve Dou Roma arasndaki ticaret tamam ile bu blgelerdeki Trkler elinde bulunuyordu. Buhara, Semerkant, Takent, Herat ve Belh gibi Trk ehirleri, tam bir ticaret, sanat ve bilim merkezi durumunda idiler. Bunlardan yalnz Buhara Hanl ve Takent Hanl blgelerinde 100'den fazla ehir bulunmaktayd. Ekilmemi ve ziraata almam arazi mevcut deildi. Buhara mntkasnda retim yapan kat fabrikalar; ipekli kumalar" imal eden tezgahlar; altn, gm ve ziynet eyas yapan messeseler nemli sanayi birimlerini tekil ediyordu. in, Hint, ran ve Dou Roma ile ticari muameleleri devam ettiren ticaret merkezleri ve ticaret adamlar, blgeye zenginlik kazandran bir baka faktrd. Blgedeki fikir hayat da yksek bir seviyede bulunmaktayd. En kk kylerde dahi okul bulunmaktayd. te bu yksek medeniyet ve zenginlik, Araplarn blgeye ynelmelerine ve husumetlerine sebep tekil etti. Abdlmelik zamannda (685-705) tekrar balayan ve Ceyhun nehrini geen Arap seferleri, mnferit Trk aknlar sonucu Ceyhun Nehri batsna atld ise de, mcadele devam etti. Bu srada Orta Asya'daki Trk hakimiyeti lter'i Kaan'n ynetiminde ve Kutlug Devleti ad altnda in'e kar bamszlk sava verilerek yeniden kurulmaya allyordu. 682'de kurulan Kutlug Devleti'nin kinci hakan' Kapagan (691-719), kardei Kutluk Han'n olu Gl Tekin'i, Ma-varannehir blgesine gnderdi. Bu tarihten itibaren Trk- Arap mcadelesi daha da iddetlendi. Horasan valisi bulunan Hacca' n 705 ylnda zalim bir komutan olan Kuteybe'yi Trk blgelerinin fethine memur etmesi sonucu, Araplar tm ele geirdikleri blgeleri yakp-ykmaya ve Trk halk n da k l tan geirmeye ba lad lar. zellikle Baykent ve Talkan'da byk katliam yapt lar. Teslim ald klar Trkler'i k l tan geirmekten yorulan Arap askerleri, kalanlar sra sra aalara astlar. Talkan'a giren yolun 6 km.lik ksm sal-sollu Trklerin aalara aslan cesetleri ile doldu. Harzem blgesinde de ayn facialar yaand. Kuteybe zengin ve medeni Harzem ehirlerini yama ettikten sonra kardei Abdurrahman tarafndan esir edilen 4000 Trk gencini boazlatarak katlettirdi. (50) Trk varlna ve yksek Trk medeniyetine ynelik Arap vaheti, Kuteybe'nin 717 ylnda katledilmesine kadar devam etti. Bu vahiyane tecavzlere ramen Kuteybe, Maverannehir ve Toharistan' kafi surette hakimiyeti altna alamad ve bu uygulamas ile slam dininin de blgede yaylmasn geciktirdi. Kuteybe'nin katledilmesinden sonra, Maverannehir ve Toharistan'daki Trk beyleri birleerek Araplar yurtlarndan srp kardlar. Yalnz Buhara ve Semerkant gibi baz blgelerde Araplarla mterek bir idare kald. (51)
49. Tarih-II s.120,121,141 50. Tarih-II s.143-144; Dr.Y lmaz, Anadoluda Trk Varl , s.13-16 51. Dr. Y lmaz, Anadoluda Trk Varl s. 16, Tarih-II s.145 25

Yaklak bir asr devam eden Emeviler dnemindeki Trk-Arap mcadelesi; Orta Asya Trk medeniyetinin btn eserleri ile birlikte yok olmas ve Trk aleminin ac ve zdrap ekmesi ile sonuland. Bu durum; balangta slamiyete de kar olan Emevi zihniyetinin sorumsuz ve olumsuz bir neticesidir. Bu kanl olaylardan sonra Emeviler'in Horasan valisi Eres, hi olmazsa Buhara ve Semerkant blgelerinde tutunabilmek iin slam dinini kabul edecek olan Trkler'den Cizye alnmayacan ilana mecbur kald. Bu ilan, Mslman olacak Trkler ile Araplar arasnda eit hukuk ilkelerinin uygulanmasn ngryordu. (52) Emevi saltanatnn son dnemlerinde, am'da ve dier Mslman lkelerde Trklerin mevcudu oalmaya balad. Zeka ve kabiliyetleri sayesinde nemli mevkilere ykselen Mslman Trkler, Emeviler aleyhinde te kilat yapan Abbasiler ve iiler ile birlemeye baladlar. Bu srada Horasanl Ebumslim adl Trk genci, Emevi zulmlerine kar ayakland. Mevr civarnda Sefde kynde isyan eden Ebumslim, etrafna toplad Trklerle, Emeviler'in en ok gvendikleri komutanlarndan Horasan Valisi Nasr Bin Seyyar' malup etti. Daha sonra ranl lar' n da katld kuvvetli bir Trk ordusu ile Horasan' ve ran' hakimiyeti alt na ald. Dier taraftan da ileri gnderdii ihtilalcileri ile Kufe'de saklanan Abbasoullarndan Ebulabbas Abdullah', halife ilan ettirdi. Bu srada son Emevi halifesi Mervan II, bir ordu ile ihtilal ordusunu karlamak zere Musul zerine yryordu. ki ordu, 750 y l nda Musul dousunda Byk Zap Suyu blgesinde kar la t . Verilen byk meydan muharebesinde Mervan II yenildi ve ordusu da t ld . Muharebeyi kaybeden ve M s r'a snan Mervan I I , ihtilal ordusu tarafndan takip edilerek yakaland ve ldrld. Mervan II'in ldrlmesinden sonra halifelik Abbasi slalesine geti. Bu olaylardan itibaren Trkler ile Araplar arasnda yeni bir dnem balad. (53) Emeviler'in son dnemlerinde Seyhun rma boylar ile Kagar blgesi inliler ve Araplar arasnda rekabet sahas olmutu. Her iki taraf bu blgelere sahip olmak istiyordu. Bu blgelerin gerek sahibi olan Trkler ise, her iki tehdide kar mcadele veriyordu. Ebumslim nderliinde balayan Trk direnii, batda Emev ler'e kar mcadele verirken, douda da Tala ehri civarnda inliler'e kar sava hazrlna giriti. 751 y l nda Tala suyu k ysnda Trkler'in geleceini tayin edecek olan byk meydan muharebesi balad. Sava srasnda in ordusunda yer alan Karluk Trkler'i, rkdalarna kar silah kullanmak istemediler ve muharebe meydann terk ettiler. Be gn devam eden meydan muharebesi in ordusunun kafi hezimeti ile sonuland. Bu erefli zafer, yar m as rd r Dou Trk blgelerini kontrol alt nda bulunduran in egemenli ini sona erdirdi. Blge 744 y l nda Karabalgasun merkez olmak zere b i r h k m e t kuran Uygur Trkleri'nin kontrol alt na girmeye balad. Tala hezimetinden sonra in'de meydana gelen karklklardan da istifade eden Uygurlar, hudutlarn douya doru genilettiler. Mteakiben, eyhtin kuzeyinde bulunan Ouz Trkleri ve bunlarn dousunda yer alan Karluk Trkleri ile temas saladlar. Ebumslim ihtilali ile Araplar'a, Tala suyu meydan muarebesi ile in'e kar stnlk salayan Trkler, kendilerine iki ilerleme istikameti atlar. Birincisi : in'e ilerleyerek bir imparatorluk kurmak; kincisi: Batya dnerek slam
52. Dr. Y lmaz, anadoluda Trk Varl s.16 Tarih-II s.145 53. Tarih-II s.147-149

26

mparatorluuna hakim olmakt. Trkler, daha nceki atalar Smer ve Etiler gibi ikinci yolu tercih ettiler. Ebumslim harekat esasen onlar Mslman ran zerinden Irak'a doru gtrmt. htilal harekatna itirak edenler, yksek kabiliyetleri sayesinde yeni imparatorlua hakim olacaklarn anlamlard. Horasanl ve Toharistanl Trkler, Abbas oullar namna kurduklar devletin mali, idari ve siyasi ilerini ellerine aldlar. htilal ordusunun banda bulunanlar ise, daha nceden askeri gce sahip bulunuyorlard. slam camiasna giren Trkler'in Abbasi mparatorluunun en yksek mevkilerini igal etmeleri; Ceyhun rma dousundaki Ouz ve dier Trk unsurlar arasnda da geni bir alaka uyandrd. Mslman olan Trkler, artk Emeviler zamanndaki olumsuz muamelelerle karlamyor, islam camiasnn erefli bir yesi olarak kabul ediliyorlard. Dier bir ifade ile, Abbasi mparatorluuna hakim olanlar Araplar deil Trkler idi. Nitekim bu gelimeler sonucunda Seyhun blgesinde bulunan Ouz ve Karluk Trkleri'de bat istikametinde balayan bu gelimelere ilgisiz kalmadlar. Bilhassa anas Trk olan Memnun'un Horasan Valilii srasnda Trkler'e kar takip ettii uurlu siyaset, bu cereyan ve mnasebetleri kuvvetlendirdi. Anas Trk olan ve ocukluunu day lar n n yannda Trk terbiyesi alarak yeti en Mutasm, halifelik makamna gemeyi mteakip Trkler'den bir hassa ordusu tekil etti. Trkler iin Samra ehrini kurdu ve kendisi de 835 y l nda Badat' terkederek bu ehirde oturmaya ba lad . Trkler, yeni k u ru l an Samra ehrinde; Trk aleminde olduu gibi boy boy, soy soy yerletiler. Abbasiler zamannda yaayan Mesudi, Mutasm devrinde teekkl eden Trk ordusundan: "Bu ordu gen, din, gzel ve levent efrattan teekkl etmiti. Ordu efrad ipekli elbiseleri, srmal kumalar, srmal kl asklar ile herkesin takdir ve hrmetini cel-bediyordu. Bu, Trkler sayesindedir ki Abbasi devletinin nfuzu teesss etti, slam evketi ykseldi" eklinde bahsetmektedir. Trkler daha Mutasm zamannda slam alemini tehdit eden iki mttefik dman etkisiz duruma getirdiler. Bunlardan biri; Azarbaycan ile Karaba arasndaki blgede ortaya kan ve ran-llar'a istinad eden Hurremiye topluluu, dieri de Dou Roma mparatorluu idi. Hurremiye topluluu, Papak (Babek) adl bir ranlnn Azerbaycan blgesinde toplad ve tekilatlandrd bir topluluk idi. Hurremiyeler eski ranllar gibi analar, kzkardeleri ve kzlar ile dahi evlenebilen ilkel ve garip bir toplum idi. Mutasm, tahta gemeyi mteakip Trk askerleri ve komutanlarndan oluan bir orduyu Papak zerine gnderdi. Trk birlikleri karsnda tu-tunamayan Hurremiye'liler daldlar ve liderleri Papak'da yakalanarak Badat'da idam edildi. Papak'n ortadan kaldrlmas ile Hurremiye tehlikesi bertaraf edilmi oldu. Bu srada Dou Roma mparatorluu, Suriye ve Filistin'i ele geirmek maksadyla; Papak ile bir anlama yapmt. Toros ve An-titoros silsilesi, Bizans ile Abbasi devleti arasndaki snr tekil ediyordu. Papak tehdidi srasnda Bizans mparatoru Teofilos (829-842), yz bin kadar bir kuvvet ile ileri harekata geti. Ka-padokya'y istila etti. Birok slam ehrini ele geirdi ve tahrip etti, halkn kltan geirdi ve gzlerini oydurdu. Mutasm, Bizans tehdidi karsnda da Trklerin kahramanlna mracaat etti. nas, tah ve Afin gibi Trk komutanlarn idaresinde ve Trklerden teekkl eden bir orduyu Bizans zerine evketti.

27

Trk ordusu, bu s rada Anadolu'ya ekilmi bulunan Teoflos'u, Ankara yaknlarnda malup etti ve Ankara'y zaptetti. Teofilos daha sonra Haymana ovas n n batsnda ve Sakarya nehri zerindeki Dou Roma'nn en mstahkem mevkii olan Amoryum'a ekildi. Buradaki muharebeleri de kaybeden Teoflos, zntsnden vefat etti. Bu harekat, Trkler'in Anadolu'ya yeniden gelii ve sahiplenii demekti. Trkler'in Anadolu'yu yeniden istilalar ve sahiplenileri Seluklular'n geli ve yerlemelerine kadar aralksz devam etti. (54) b. Trkler'in stnl Dnemi ve Byk Seluklu Devleti (M.S.: 1000-1200): Trkler'in in, Roma ve Araplarla mcadelesi ve bu mcadelelerden galip olarak kmalar, byk bir tarihi olay da birlikte getirdi. Bu, Byk Seluklu Devletinin kurulmas ve onunla gelen Trkler'in stnlk dneminin balamasdr. Seluklular'n kendileri gibi Trk soyundan olan Gazneliler devletine kar kazandklar 1040 Dandanakan Sava sonunda kurduklar devlet, 1157 ylnda sona erdi. Yaklak bir asrdan fazla sre ile varln devam ettiren Seluklu Devletinin mekan iindeki snrlar olduka geni idi. Devletin en gl dnemindeki snrlar; douda Orta Asya (Balka Gl, Ik Gl ve tarm havzas); batda Ege ve Akdeniz sahilleri; kuzeyde Aral gl, Hazar Denizi, Kafkasya ve Karadeniz; gneyde Arabistan yarmadas dahil Umman Denizine kadar uzanyordu. Hazar Denizi gneyinde bulunan Rey ehri, devletin ilk baehri idi. Eski byk medeniyet merkezlerinin ounu iine alan bu geni ve birbirinden ok farkl coraf sahalarda bugn bir ok devlet kurulmu bulunmaktadr. Yaklak 10 milyon km2'lik bir blgeyi iine alan Byk Seluklu Devleti snrlan iinde gnmzde 25 kadar devlet ve 300 milyona yakn insan yaamaktadr. (55) (1) Byk Seluklu Devleti'nin zellii ve Siyasi Yaps: Seluklu Devleti'nin, daha nce kurulmu slam ve Trk- slam devletlerinden balca fark, onlarn ayrc olmasna mukabil, birletirici devlet zihniyetine sahip olmasdr. lk defa Seluklular zamannda halife, dnyevi yetkilerini bir anlama ile Seluklular'a devretmitir. Bu itibarla bu hadise, din ve dnya ilerinin ayrlm olmas bakmndan slam tarihinde bir dnm noktas tekil eder. Bylece slamn gelecei ile ilgili sorumluluu zerlerine alan Seluklular, "Seluklu Nizam" ad verilen bir dzen kurmulardr, dolaysyla Seluklular, Laiklik ilkesini devlet hayatnda en etkin ekilde tatbik etmilerdir. Seluklu Devleti, muhtelif devletlerin bir araya gelmesinden meydana gelen bir devletler topluluu idi. Seluklu Devleti'ne bal devletleri kategoriye ayrmak mmkndr. Birincisi: Balarnda Seluklu soyundan olan hkmdarlarn bulunduu tabi devletler (Kirman Seluklular, Anadolu Seluklular, Suriye Seluklular, Irak Seluklular) dir. kincisi: Balarnda Trk soyundan hkmdarlarn bulunduu tabi devletler (Douda: Karahanllar, Gazneliler, Harzemahlar; Batda: Danimendliler, Mengcekler, Saltklar v.s.) dir.
54. Tarih-II s. 154-159; Dr. Veli Y lmaz 55. Kymen, Prof. Dr. Mehmet, Seluklu Devri Trk Tarihi Ankara, 1963, s.1-2 Tarih-II Harita: 33

28

ncs : Balarnda Trk olmayan hkmdarlarn bulunduu tabi devletler (Bveyh Oullar, Bavendiler, Ukayl Oullar, Mezyed Oullar v.s.)dir. Birinci kategoriye dahil herhangi bir devletin yasallk stats ile ikinci ve nc kategoriden devletlerin vasallk statleri ayn olmayp, phesiz ilk kategoriye dahil devletlerin hak ve yetkileri daha geni idi. Tabi devletlerin, bata bulunan Byk Seluklu hkmdarlarna kar birtakm umumi sorumluluklar vard. Mesela Byk Seluklu hkmdarlar, "Sultan, En Byk Sultan" gibi unvanlar tadklar halde, tabi hkmdarlar "Melik, daha sonra Sultan ve nihayet Byk Sultan" unvanlarn tayabilirlerdi. Dier taraftan, kendisine tabi olunan hkmdar, sebepli veya sebepsiz her isledi i zaman tabi devlet lkesine girme hakkna sahipti. Buna kar l k tabi hkmdar, d ve i ilerinde hemen hemen serbest olup. nc bir devlete sava aabilir veya sulh yapabilirdi. Baka devletlere eliler gnderip, onlardan eli kabul edebilirdi. Bunda gz nnde tutulacak genel prensip, kendisine tabi olunan hkmdarn haklarn ve menfaatlerini korumak ve zarar vermemekti. Tabilik prensiplerine aykr hareket eden tabi hkmdar isyan etmi saylrd ve cezalandrlmas gerekirdi. (56) (2) Devletin Sosyal ve Etnik Bnyesi : Devlet kuruluncaya kadar Seluklu hkmdarlarnn balca kuvvet kayna slam olduktan sonra Trkmen adn alan Trk boylar idi. Seluklular'da hakim unsur Trk olup, daima esas kitlenin zerinde yer alm t r. Zamanla ran kltr etkili olmaya balad. Devletin y k l na kadar hkmdarlar ve hanedan yeleri Trke'yi unutmamlarsa da, devletin resmi dili Farsa oldu. Mamafih, saray diliyle birlikte ordu dili Trke olmakta devam etti. Anadolu Seluklu Devleti ise bir istisna tekil etti. Kuruluundan itibaren milli bir devlet olmak yolunda sratle ilerleyen bu devlet, Anadolu'yu tam bir Trk yurdu durumuna getirme yolunda byk gayret gsterdi. Bunda da balca rol, devletin kuruluunda olduu gibi, Ouz- Trkmenler oynad. Seluklu devleti ile Anadolu Seluklu devleti arasnda mterek olan nokta, resmi dilin Farsa olmasdr. (57) (3) Byk Seluklu Devleti Siyaseti : Devletin ilk imparatorluk devrinde (1040-1092) takip ettii siyaset ile ikinci imparatorluk devrinde (1117-1157) takip ettii d siyaset arasnda fark vardr. lk dnemde devlet douda savunma, batda ise taarruz siyaseti takip etmeyi esas ald. kinci mparatorluk devrinde ise devlet, douya daha fazla nem verilmesine ihtiya duydu ve bu nedenle baehrini nce Niabur'a, sonra da Merv'e nakletti. kinci dnemde mparatorluun arlk merkezinin tekrar ilk kurulu blgesine kaydrlmasnn sebebi; doudan gayrimslim Karahitaylar'n ve Ouzlar'n tehdit tekil etmesidir. Bu durum, bat ya ynelik taarruz siyaseti ile ilgili uygulamay bir lde s n rl k lm t r.

56. Prof. Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.10-13 57. Prof. Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.10-13

siyasi konularda ise nemli olay dikkat ekicidir. Bunlar; Taht mcadeleleri, Tabi devletler ile olan ilikilerden kaynaklanan durumlar ve HalifelikSultanlk mcadelesidir. Burada nemine binaen ve taht kavgalarnn da doal
29

sonucu olan Trkmenler konusuna yer verilecektir. Ouz boylarndan islamiyeti kabul edenlere Trkmen ad verildiini daha nce belirtmitik. Trkmenler'in daha Gazneliler devleti zamannda (963-1183) yaadklar corafi blgelere gre, "Balkan Trkmenleri" ve "Irak Trkmenleri" gibi coraf blgelere gre gruplandrldklar gzkmektedir. Keza Trkmenler'i, devletin kuruluunda rol alanlar ve almayanlar eklinde ikinci bir tasnife tabi tutmak, Trkmenler konusunun daha iyi anlalmas iin gereklidir. Kuruluundan sonra devletin, bilhassa Seluklu hizmetine girmemi olan tm Trkmenler'e kar takip ettii siyaset, onlar devlet hizmetine dahil etmek eklinde aklanabilir. Fakat daha B. Seluklu Devleti'nin ilk kurulu yllarndan itibaren bata Turul Bey tarafndan yaplan olumlu arlarn, bir ksm Trkmen boylar tarafndan dikkate alnmad grlmektedir. Bilhassa Azerbaycan blgesinde bulunan bu Trkmen boylarnn, Seluklularn bat istikametinde ilerlemelerine paralel olarak Dicle ve Frat vadilerine doru indikleri grlmektedir. Bu Trkmen boylar 1044 ylnda Musul'u igal ettikleri zaman, Diyarbakr ve evresinde hakim olan Mervan oullar devleti hkmdar ile rak'taki B-veyh oullar hkmdar Celal'd-devle, bunlar Seluklu Sultan Turul Bey'e ikayet ettiler. Bu ikayet zerine Turul Bey, Mervan oullar devleti hkmdarna verdii cevapta; teb'asndan bir ksmnn lkesine girmi olduklarn rendiini; u emiri sfatiyle mal ve para vererek onlar mslman olmayanlara kar kullanabileceini bildirirken, Trkmen boylarndan da Mervan lkesini terketmelerini isteyeceini vadediyord. Turul Bey, ayn konuda Bveyh oullar hkmdarna verdii cevapta ise; bunlarn kendisinden kamakta olduklarn, yaknda hepsini cezalandracan farkl bir lisanla belirtiyordu. Bylece, ikayeti devletlerin kudretlerine ve corafi durumlarna gre, deiik cevaplar veren Turul Bey'in Trkmenler'e hangi gzle bakt aka ortaya kmaktadr. Turul bey, Trkmenler'in yaptklarndan dolay Bveyh oullar hkmdanndan bir nevi zr dileyip, bunlarn cezalandrlacan vadederken, Mervan oullarna verdii cevapta onlar Mslman olmayanlara kar kullanmad iin ithamda bulunuyor ve Trkmenler'i hakl gsteriyordu. Daha sonra Hille ve Musul mahalli Arap hkmdarlarnn birleerek 1044 ylnda Trkmenler'i malup etmelerinden sonra bu Trk boylar Turul Bey'in arsna uyarak tekrar Azerbaycan'a dndler ve Bizans'a ynelik aknlar iin Trk komutanlarn emrine girdiler. Hatta Turul Bey, Anasolu ve Boa adl iki Trkmen reisine Diyarbakr ve evresini fethetme grevi verdi. Fakat Ouz beylerini devlet hizmetine alma ve mstakil vazife verme denemesi baarl olmad. nk bu iki ouz beyi; Diyarbakr' fethedecek yerde birbirlerini ldrdler. Bunun zerine Turul Bey irsi kabile reislerine devlet tekilatnda mstakil vazife vermek teebbsnden vazgeti. Keza, devlet hizmetindeki Trkmenler de zaman zaman nemli sorunlara sebep oldular. Seluklular, iinde yaadklar itimai evrenin ve hakim olduklar halk kitlelerinin isteyerek ve istemeyerek tesiri altnda kaldlar. Bunun sonucu olarak kurduklan devlet, zaman iinde ran halknn etkisi altnda kald. Bu durum, ilk defa kendisini, daha Dandanakan Savan takip eden gnlerde gsterdi. Devlet tanzim edilirken, Gazneliler'den iltica eden komutanlar, askeri tekilat kadrolarna alndlar. Bu uygulama sonucu devletin kuruluunda asl rol oynayan Trkmenler, ikinci plana atldlar. Devletin kurulu dneminde byk zahmetler eken, ancak nimetlerinden yeteri lde faydalanamayan Trkmenler, st dzey yneticilere kar gcenme durumuna girdiler.
30

Seluklu yneticiler, Trkmenler sorununa kar iki trl tedbir dndler ve uyguladlar. Bunlardan Birincisi; ran ve dousundaki Trkmen unsurlarn Anadolu'ya bat "u" larna doru sevketmek; kincisi : Trkmenler'i devlete ve hanedana yaklatracak areler bulmak eklindeydi. Btn bunlardan karlacak sonu, Siyasetname'nin yazld XI nci asrn sonunda da mevcut olan "Trkmenler Sorunu"nun halledilmeksizin devam etmesidir. Bu srada, Dounun aksine olarak Bat; ehir devletleri diyebileceimiz kk kk siyasi teekkllerin elinde blnm bulunuyordu. Balca iki byk siyasi teekkl olarak Irak ve evresinde Bveyh oullar devleti ve M s r'da Katimi devleti vard. Ayrca nc bir g olarak Bizans bulunmaktayd. Byk Seluklu Devleti fetihleri sonucunda her tehdit de bertaraf edildi ve bu blgelerden Anadolu'da Anadolu Seluklular Devleti; Suriye'de, Suriye Seluklular Devleti; Irak'ta ise Irak Seluklular Devleti kuruldu. Bu, birinci kategoriden tabi devletlerin haricinde ayn blgelerde ikinci ve nc kategoriden devletler de teekkl ettirildi. kinci ve nc kategoriye dahil devletler, ya dorudan Byk Seluklu Devletine veya birinci kategori devletlere tabi klndlar. Eer mesele bundan sonra nemini nisbeten kaybetmi ise, bunun sebebi, Trkmenler'in Anadolu'ya doru daha fazla g etmelerindendir. Bylece, "Trkmenler Sorunu", "Anadolu'nun fethi ve Trk vatan haline gelmesi meselesi" ile birlemektedir. Nitekim Turul Bey, 1040 ylnda kurulan Byk Seluklu Dev-leti'nin ba hkmdar olarak Niabur'da tahta getiinde ilk ii batya ynelik fetihleri planlamak oldu. Bu hususta emrinde kudretli Seluklu Prensi vard: vey kardei brahim Ynal, ar olu Yakuti ve amcas Aslan Yabu olu Kutalm. Turul Bey, bu prenslerin herbirini bir lkenin fethine memur etti.(58) (4) Malazgirt Zaferi ve Dou Anadolu'da Trk Ata-bekliklerinin Teekkl : Trkler'in sk s k Anadolu topraklarnda grnmeleri Bizans' baz tedbirler almaya zorlam ve mparator Komanos Diogenes Trkler'e kar harekete gemise de S u l t a n Alpaslan 200.000 k i i l i k bu byk Bizans o r d u s u n u Malazgirt ovas nda a r bi r yenilgiye uratarak Bizans mparatoru'nu da tutsak etmitir (26 Austos 1071). Malazgirt zaferi, Anadolu'daki siyasi durumu tamamen Trkler'in lehine evirmi ve Anadolu'nun bir Trk yurdu olmasna, Trk yerlemesinin serbeste salanabilmesine imkan salamtr. Trk fetih hareketleri 1071-1085 yllar arasnda o kadar sratle cereyan etmitir ki, Trk ordular Ege ve Marmara k y lar na kadar ulamlardr. (59) Byk Seluklu Sultanlar, Seluklu devleti ynetiminin ve siyasetinin bir gerei ve sonucu olarak zellikle Malazgirt Zaferinden sonra Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde ikinci ve nc kategoriden Trk beylikleri kurmulardr.
58. Prof. Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi s. 57-59; 97; 158-165 59. Turan, Prof. Dr. Osman Seluklular zaman nda Trkiye, stanbul, 1971, s.3244

31

Bu beyliklerin kurulu amac : Anadolu'da kurulacak olan Anadolu Seluklular Devleti ile Byk Seluklu Devleti arasnda tampon devlet grevi yapmalarn salamak; gerektiinde Byk Seluklu Devleti iin birinci kategoriye dahil devletler zerindeki hakimiyeti devam ettirecek koullar oluturmak ve Anadolu'nun Trklemesini abuklatrmaktr. (60) Bu amala Anadolu'da kurulan Trk beylikleri unlardr : (a) Yukar Frat'ta Saltuklular (1072-1202). ( b ) Aa Frat'ta Mengcekler (1080-1228). (c) Bitlis ve Frzen'de Dilmaoullar Beylii (1084-1393). (d) Van blgesinde Skmenliler (Ahlatahlar) (1110-1207). (e) Diyarbakr'da Ynal Oullar Beylii (1098-1183). (f) Harput'ta ubukoullar (1085-1113). (g) Dou ve Gneydou Anadolu'da Artuklu Beylii (1101 1408).(61)

(5) Anadolu Seluklular Devleti (1071-1243): Anadolu Seluklu Devleti ise, 1073 ylnda ve birinci kategoriden tabi devlet stats ile kuruldu. Kurulu msaadesi Byk Seluklu hkmdar Melik ah tarafndan bir ferman ile akland. Ferman, Kutalm oullarndan herhangi birine deil, tm kardelerine hitaben ve " Kollektif Hakimiyet Sistemi " esasna gre karld. Bundan maksat; Byk Seluklu devleti tahtna ynelik tehlikeyi bertaraf etmek ve tabi devlet statsn devam ettirmek idi. Ancak, tm bu tehdit edici tedbirlere ramen Sleyman ah Anadolu Seluklular Devleti'nin bana gemeyi baard. Bizans'a ynelik olarak Bizans mparatorunu deil daha ziyade bu meru otoriteye kar mparator olmak iddias ile isyan eden generalleri destekleyen ve bunlar kendisine tarafgir yapmay baaran Sleyman ah, bat istikametinde nemli baarlar elde ettikten sonra Gneydou Anadolu'ya yneldi. Sleyman ah, Bizans' n elinde bulunan Antakya'y 1084 yl nda fethederek devletin snrlar iine katt. Daha sonra nc kategoriden Ukaly-Oullar Devleti elinde bulunan Halep'i almak isteyince, Byk Seluklu Sultan Melik ah ile aras ald. Melik ah tarafndan desteklenen Suriye Seluklular hkmdar Tutu ile yapt savas ve hayatn kaybetti. (62) Sleyman ah' n lmnden sonra (1086-1092) y llar arasnda Anadolu Seluklular devleti hkmdarsz kald. 1092 ylnda I nci Kl Aslan'n hkmdar olmas ile devlet tekrar glenmeye balad . Ancak, I nci Kl Arslan'da bir sre sonra Byk Seluklu devleti tahtn ele geirmek iin mcadeleye giriti.
60. Prof. Kymen Seluklu Devri Trk Tarihi s.103 61. Trk Milli Btnl ierisinde Do u Anadolu, Trk Kltr Ara t rma Enstits Yay nlar , No: 56, Ankara,1986, s.21-22Pr.Dr. Osman Turan, Do u Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1973, s.3,25,60,66 62. Prof. Kymen Seluklu Devri Trk Tarihi s.106-109

32

1107 y l nda Habur civarnda Byk Seluklu Sultan Mehmet Tapar ile onun yannda yer alan Suriye Seluklular hkmdar Rdvan ve Artk Oullar hkmdar lgazi kuvvetleri kar s nda yenik d t ve Habur ay n geerken bo ularak ld. I nci K l Arslan' n l m Anadolu Seluklular Devleti iin yeni bir durgunluk dnemine sebep oldu. Bu durum egemenliin bir sre iin de olsa Danimendliler'e gemesine sebep oldu. 1143 ylnda Seluklu soyundan Sultan Mesud, egemenliin tekrar Anadolu Seluklular Devleti'ne gemesini salad. (63) Anadolu Seluklular'] Devleti, bu iki tecrbeden sonra, Anadolu dnda maceralar peinde komaktan vazgeti ve Anadolu birliini ve medeniyetini tekrar tesise yneldi. Bylece ar tecrbelerden sonra, "topist" siyaset terkedildi ve "realist" siyasete dnld. (64) Anadolu, Bizans mparatorluu dneminde iktisadi durum bata olmak zere her bakmdan snk bir lke durumunda idi. Bu husus bilhassa Anadolu'nun milletleraras ticaret yollarnn dnda kalm olmasndan kaynaklanyordu. X nc ve XI nci yzyllarda lkenin en geri kalm blgeleri Bat Anadolu ile Orta Anadolu idi. lkenin tek gelimi blgesi Gneydou Anadolu kesimi idi. Seluklular'n byk gayret ve etkinlikleri neticesinde Anadolu medeniyeti tekrar canllk ve g kazand. Seluklularn dikkat ekici medeni ve ticari kabiliyetleri sonunda; Orta Anadolu, "YABANLU PAZARI" ad altnda ULUSLARARASI FUAR olarak ticarete ald. Seluklular, Anadolu'yu uluslararas ticaret sahas iine sokmak iin balca iki ana yola dikkat gsterdiler. Bunlar; Bat-Dou yolu ve Kuzey-Gney yoludur. Bat-Dou yolu (Antalya-Burdur- Isparta-Konya-Kayseri-Sivas-ErzurumTebriz) ile Akdeniz ve Asya lkelerini; Kuzey-Gney yolu (Sinop-Tokat-KayseriMalatya-Halep) ile Karadeniz ve Arap yarmadasn birbirine baladlar. Bu yollar n kesime noktasnda yer alan Kayseri blgesini, her yl bahar aynda ve krk gn sreli olarak uluslararas ticarete atlar. (65) Grld gibi; Anadolu bu dnemde olduka hareketli olaylara sahne oldu. Balangta Bizans'n hakimiyeti ve etkisinde kalan Anadolu, aralksz Trk aknlarna hedef olmaya devam etti. slamiyetin ortaya kn mteakip, zellikle Gneydou Anadolu kesimi Araplarn, Dou Anadolu ise ran' n etkisi alt na girdi. Trklerin slamiyeti kabul ile birlikte hem Asya'nn ve slam aleminin hem de Anadolu'nun siyasi yapsnda kkl deiiklikler meydana gelmeye balad. Dier bir ifade ile Trkler, dzenli ordular ve youn kitleleri ile Anadolu'ya tekrar geldiklerinde; Bizans, Arap ve Acem ( ranl ) u n surlarn karlarnda buldular. Seluklular dnemindeki mcadele ite bu unsur arasnda cereyan etti. ran ve Arap faktrn ksa srede kontrollar alt na alan Seluklular, 1071 ylnda Bizans faktrn de etkisiz hale getirerek tm blgede hakimiyetlerini kurdular. Bu durum 1244 Kseda muharebesi ve Mool istilas na kadar devam etti. (66)
63. Prof. Turan, Do u Anadolu Trk devletleri tarihi, s. 177-180 64. Prof.Kymen Seluklu Devri Trk Tarihi s.113 65. Smer, Prof. Dr. Faruk, Seluklular Devrinde Milletleraras Fuar(Yabanlu Pazar ) stanbul 1985 s.4 Kroki: 1 66. Dr. Y lmaz, Anadoluda Trk Varl , s. 29

Byk

_________________
33

34

(6) Hal Seferleri (1094-1270) : XI.yzylda Anadolu, Suriye ve zellikle hristiyanlar iin kutsal saylan Kuds, Byk Seluklu mparatorluunun egemenlii altna girdi. Bu durum, Bizans bata olmak zere Bat Avrupa lkelerini Trklerle kar karya getirdi ve nemli savalara sebep oldu. Ortaya kan Trk tehdidini ortadan kaldrmak ve Kuds' almak iin yaplan bu harplere Hal Seferleri denildi. Hal Seferleri ve harplere bu ismin verilmesi ise, douya yryen Hristiyanlarn elbiselerine ha diktirmelerinden kaynakland. 1096-1270 ylna kadar geen dnemde balca sekiz Hal Seferi vukuu buldu. Bunlarn sebep, icraat ve sonular ksaca yledir : (a) Hal Seferlerinin Sebepleri: (I) Dini tikat : Bat Hristiyanlar, dinlerince kutsal saylan Kuds ve Filistin'i kurtarmak istediler. (II) Avrupa'nn iinde bulunduu yoksulluk: Bu durum insanlar dounun refah ve zenginliine sevk etti. (III) Trklerden kaynaklanan korku ve endie: Byk Seluklu devleti ve onun gl ordularnn Bizans ve Avrupay tehdit etmesi, Bizans'n, Trklere kar Bat Avrupa'dan yardm stemesine yol at. (IV) Asilzadelerin yama ve macera hevesleri : Dini kanun ve uygulamalarn Avrupa'da haksz kazan zihniyetini tahdit etmesi, asilzadeleri ve valyeleri Trk ve slam alemine yneltti. (b) Hal Seferlerinin Balamas: Birinci Hal Seferi (1096-1099): tirak edenlerin miktar ve neticesi bakmndan en nemli olan Birinci Hal Seferidir. Bu sefer 1095 y l nda Papa rben II. ve Papaz Piyer Lermit tarafndan tevik edildi; saylar 600.000 kiiyi buldu; Godfrua do Buyyon tarafndan sevk ve idare edildi; Eskiehir'de Seluk S u l t a n Klaslan I. tarafndan karland; 1099 ylnda da Kuds zaptolundu. Hallar Kuds' zaptettikten sonra, Suriye ve Filistin'de bir Kuds krall kuruldu; bir sre sonra Trklerin Musul Atabeyi, Halebi ve am' geri ald ve Kuds Kraln esir ederek, krallna son verdi. kinci Hal Seferi (1147-1149) : Musul Atabeyi'nin Urfa'y zaptetmesi zerine hristiyanlar Avrupa'dan yardm istediler. Fransa Kral Lui VII. ve Almanya imparatoru Konrat III. kinci Hal Seferi ordularnn bana geerek Anadolu'ya girdiler. Ancak, her yerde Trk ordularnn mukavemeti ile karlatlar. Sonuta ok kk bir birlik ile Kuds'e ulatlar ve Kuds hristiyanlar ile birleerek Suriye'yi zaptetmek istediler. Buna muvaffak olamaynca perian durumda lkelerine dndler. nc Hal Seferi (1189-1192) : Selahaddin Eyyubi'nin 1187 ylnda Kuds' tekrar zaptetmesi zerine Alman mparatoru Frederik Barbaros, 100.000 kiilik bir ordu ile Anadolu'ya geti. Anadolu Seluklu Devleti hkmdar Kl Aslan II. bu orduyu imha etti. Bunun zerine Fransa Kral Filip Ogst ve ngiltere Kral Aslanyrekli Riar Akdeniz yoluyla Akka'ya ktlar ve ehri zaptettiler. Bir sre sonra Fransa Kral hastaln
35

bahane ederek lkesine dnd. ngiltere kral ise Kuds' geri almaya muvaffak olamad ve ngiltere'ye dnmek zorunda kald. Drdnc Hal Seferi (1200-1204) : Papa nosan, Kuds' kurtarmak maksadyla; tm Avrupa'y sefere davet etti. Toplanan ordunun emir komutas talyan Bonfas'a verildi. Ordunun M s r'a kmas planland ise de, stanbul'da isyan kmas ve Bizans tahtnn el deitirmesi zerine Bonifas, Msr yerine stanbul'a yneldi. Hal Ordusu Kuds yerine stanbul'u igal etti ve Bizans mparatorluu yerine b i r Latin mparatorluu kuruldu. Fakat bu imparatorluk fazla yaamad (1204-1261). 1261 ylnda Bulgarlarn ve znik'e kaan Bizansllar'n hcumlar sonucu ykld. Bizans mparatoru Aleksi Paleolog tekrar stanbul'a gelerek imparator oldu. Bu seferden en kazanl kan Venedikliler oldu ve Akdeniz'in nemli adalar gemilerinin nakliye creti karl bunlara verildi. Son Hal Seferleri : Beinci Hal Seferinden hibir sonu alnamad. Altnc sefer Almanya mparatoru Frederik II. tarafndan yapld. Fakat, Frederik Papann afarozuna ramen Trklerle muharebeyi kabul etmedi. Yedinci ve Sekizinci Hal Seferleri, Fransa Kral Sen Lui tarafndan sevk ve idare edildi. Msr'da Dimyat' zapteden Lui, Man-sure'de yaplan muharebeyi kaybetti ve kendisi de esir dt. Dimyat' geri vermek kaydyla serbest brakld ve 4 yl sonra lkesine geri dnd. Son Hal Seferi'de yine Lui tarafndan Akdeniz'de faaliyet gsteren Mslman korsanlar bertaraf etmek iin, 1270'de Tunus'a yapld. Lui, vebadan lnce sefer de sonusuz kald. (67) (c) Hal Seferlerinin Sonular: (I) Dini Sonular : Kuds'n ele geirilememesi inanlarnn zayflamasna ve papalarn nfuzlarnn azalmasna sebep oldu. (II) Siyasi Sonular: Douda ve stanbul'da kurulan Hiristiyan devletleri uzun mrl olamadklarndan Hal Seferlerinin siyasi neticeleri parlak olmad. Ancak Trkler'in Avrupa'ya geilerini geciktirdi. Ayrca bu seferler, 150 yldan fazla bir sre Trkleri megul ettiinden Cengiz Ordular ile gelen tehlikeye kar hassasiyete sebep oldu. (III) Sosyal Sonular : Harbe katlan birok derebeyi geri dnemedii iin Avrupa'da derebeylik zayflad; Halk arasndaki s n f farklar byk lde ortadan kalkt ve sosyal yapda nemli geli meler ba lad .

67. Tarih-II, .s. 225-230. 36

(IV) ktisadi Sonular : Dou ve bat toplumlar arasnda ticari faaliyetler balad. Douda mevcut olan pek ok tarm rn ve meyveler Avrupa'da da yeti tirilmeye ba land . Deniz ticareti canland ve bilhassa Akdeniz lkeleri byk bir zenginlie kavutu. zellikle pusula, kat, top barutu gibi byk icatlar ile i lenmi bakr eyalar, kumalar ve yel deirmeni dahil e itli yenilikler Avrupal lar n da hizmetine girdi. (68) Sonu olarak; t em e l i Orta Asya'ya dayanan Trk medeniyeti, zellikle Byk Seluklu Devleti ile birlikte stnlk kazand ve yayg nla t . Hu dnemde Anadolu tekrar uygarln merkezi oldu. Bilhassa Anadolu'nun ortas nda kurulan uluslararas fuarlar, Asya, Avrupa ve Afrika medeniyetlerini birbiriyle buluturdu. Etkinli i 1000'li y llarda balayan ve 1244 Mool istilasna kadar devam eden bu dneme " Trklerin stnl Dnemi " denilmektedir. c. Mool stilas ve Trkler'in stnlnn Duraklamas Dnemi (12001300) : Mool isminin tarih sahnesine k , XIII. yzyl balarnda Cengiz mparatorluunun kuruluundan sonradr. XII. yzyln sonlarnda Mo olistan' n en kuvvetli kabileleri Tatarlar yani Moallar'la Kerait ve Naymanlar'dr. 1155'te doan Temuin. tamamen kendi kabiliyet ve mcadelesi sonucu b y k bir cihan imparatorluu kurmay baarmtr. Temuin'in kurduu Trk-Mool imparatorluunun asli unsurunu Trkler ve Mo ollar olu turdu. (1 ) Taksimi : Trk-Mool mparatorluunun Kuruluu, Gelimesi ve

Birinci safha: K u r u l u ve Mo olistan'da birli in tesisi safhas d r. nce Do u mteakiben Bat Mo olistan' kontrol alt na alan Temuin, 1206 y l nda ilk kurultay n toplad ve "Cengiz" unvan n ald .Bu olay ayn zamanda devletin de kurulmas demekti. kinci safha : in bata olmak zere Orta Asya'nn kontrol alt na alnmas safhasdr. 1216 ylnda Pekin'i ele geiren Cengiz Han; 1218'de Karahata Trk devletini ortadan kaldrd ve Orta Asya'y da kontrol altna ald. nc safha : Trk-Mool mparatorluunun bymesi ve "globallemesi" safhasdr. in ve Orta Asya'nn fethini tamamlayan Cengiz Han daha sonra batya ynelmeye karar verdi. Cengiz Han 1227'de ldnde Trk-Mool ordular hemen her tarafta fetihlerini srdryorlard. Cengiz hayatta iken ocuklarna belirli blgeler ayrm ve bu blgelerin sorumluluunu onlara devretmiti. Bu blgeler ve sorumlular yle idi: - Dou ve Bat Trkeli ile ran'n dousu, li nehri zerinde "El-malk"ta oturan aatay'a; - Bugnk Ukrayna'dan Aral Glne kadar uzanan byk Kpak bozkr Cucinin ocuklarna; - Tarbagatay ve mil sahalar Oktay'a;
68. Tarih-II s.229

37

- Karakurum blgesi Tuluy'a verildi. (69) 1229 ylnda Kurultay Oktay'n hakanln onaylad ve bu dnemde : - in'de Kin mparatorluu ortadan kaldrld; - Celaleddin'i Harzemah tehlikesi bertaraf edildi; - Grcistan ve Kafkasya zaptolundu; - Batu komutasndaki kuvvetler Ural Dalar ile Krm arasndaki dank Trk boylarn hakimiyetleri alt na aldlar; - Ruslar malp edildi, Moskova ile Kiyef igal edildi; - Polonya ve Macaristan' igal eden Trk-Mool Ordular V i yana nlerine kadar ilerledilerse de, Oktay' n lm haberi zerine geri dndler. (70) Drdnc safha: mparatorluun taksimi ve yklmas safhasdr. Oktay'n lmnden sonra birbirini takiben Kyk (1246- 1248) ve Meng (12511257) hkmdar oldular. Kyk ve Meng'den sonra imparatorluk btnln muhafaza edemedi ve birbirine rakip drt byk imparatorlua ayrld. Bunlar; Kubilay'la balayan in mparatorluu; aatay ocuklarnn ynetimindeki Trkeli imparatorluu; Cuci ocuklar idaresindeki Kpak mparatorluu; Hlg ailesine ait ran mparatorluudur. (71) (2) Trk-Mool Dneminin Dnya Tarihindeki nemi: Trk-Mool devri, dnya medeniyet tarihi iin ok nemli bir dnemdir. Bu dnemde; in'den Akdeniz'e kadar tm Asya'nn Trk-Mool hakimiyeti altna gemesi sonucu, bat lkeleri ile in ve Hint arasndaki eski kara ticaret yollar tekrar ald. Byk kervan yollarnn almas ticari hayat canlandrd, byk ticaret merkezlerinin inkiafna imkan salad ve bu durum medeni seviyeyi, mamuriyeti ve serveti ykseltti. Avrupa seyyah ve ticaret adamlar Rusya ve Altnordu yolu ile in'e kadar gidebildiler. Akdeniz ve Karadeniz limanlan ile Tebriz arasnda byk bir ticari hayat balad. ran ve Harzem lkesinde byk ticaret merkezleri kuruldu. TrkMool dneminin, Avrupa medeniyetinin gelimesi zerinde de nemli tesirleri oldu ve bilhassa matbaaclk bu sayede renildi. Trk-Mool devrinde din ve devlet ilerinde de nemli gelimeler oldu. Tm imparatorluk topraklarnda Cengiz'in yasalar tatbik edildi. Din ve devlet ileri tamamen ayr tutularak "Laiklik lkesi" tavizsiz olarak uyguland. Dinler arasnda da ayrm yaplmayarak yneticiler maiyetlerinde her dinden insan bulundurdular. nsanlarn vicdan ve din hrriyetlerine mdahale edilmedi ve bunlarn bozulmasna da msamaha gsterilmedi. Dolaysyla slamiyet ve Hristiyanlk arasndaki din dmanl belirli lde ortadan kald r ld .

69. Tarih-II s.339-340 70. Tarih-II s. 240-241 71. Tarih-II s. 239-241

38

_________

39

Trk-Mool mparatorluunun Trkler ynnden nemli bir sonucu da; Trklerin Asya'nn batsna doru geni apta yaylmalar ve Trk dilinin de ayn ekilde Asya ve hatta Avrupa'nn byk bir blmnde etkinlik salamas oldu. XIII ve XIV. yzyllarda Orta Asya'da, Harzem'de Altnordu'da, Azerbaycan'da Trk edebiyat kuvvetli bir gelime gsterdi ve muhtelif edebi eserler yazld. zellikle Tini Bey Han'n "Husrev ve irin" hikayesi (1341-1342) ve Harzemi'nin "Muhabbetnamesi" (1353) gibi eserler bu dneme ait deerler arasndadr. (72) d. Trkler'in Egemenliklerini Yeniden Kazanmalar ve Osmanl Devleti (1300-1600) : Trklerin 14. Yzyln banda kurduklar Osmanl. Devleti, 15.yzyln sonuna doru tm Orta Dou ile Kuzey Afrika, Anadolu, Balkanlar ve Dou Avrupa'nn byk bir blmn egemenlii altna alacak boyutlara ulat. Bu dneme kadar kurulan Trk devletleri ierisinde en uzun mrls olan ve yaklak 600 yl varln srdren Osmanl Devletinin dnya tarihinde ayr bir yeri ve nemi vardr. Devletin kurucular ve yneticileri, onu, bir u beyliinden mer-kezilemi bir hanedanlk devleti seviyesine karmay; skender'in Makedonya, Sezar'n Roma mparatorluklarnn gerekletirdiklerinin ok tesinde, Dou ile Baty, Hristiyanlk ile Mslmanl, eski ile yeniyi birletirmeyi, ayn pota iinde eritmeyi ve kaynatrmay belirli bir srede olsa baarmlardr. Dolaysyla, Osmanl Devleti, dnyann global bir nitelik almaya balad byle bir dnemde, bu gelimelere katks olan en nemli siyasal teekkllerden biridir. (73) (1) Osmanl Devletinin Kurulu ve Gelimesinde Etken Olan Faktrler : (a) Osmanl Devletinin Kuruluu : Mool istilas ile gelen tehlike, nce Byk Seluklu Devletini; mteakiben 1243 Kseda malubiyeti ile de Anadolu Seluklu Devletinin y k lmas na sebep oldu. Bu gl Trk devletlerinin y klmas, zellikle Anadolu'da Beylikler Dneminin ba lamas na yol at . Anadolu'nun eitli blgelerinde u beylikler kuruldu: Konya ve evresinde Karaman Beylii; Bat Anadolu'da Germiyan Beylii; Beyehir dolaylarnda Erefoullar Beylii; Antalya ve sparta blgesinde Hamitoullar Beylii; Merkezi Milas olmak zere Ege kylarnda Menteoullar Beylii; Kuzey Anadolu'da Can-daroullar Beylii; Aydn yresinde Aydnoullar Beylii; Sa-ruhan ve Manisa dolaylarnda Saruhanoullar Beylii; Karas ve Balkesir blgesinde Karesi Beylii gibi beylikler, Anadolu'da sona eren milli egemenlii mahalli egemenlikler eklinde devam ettirmeyi baaran kuvvetli te ekkller eklinde ortaya kt . (74) Osmanl Devletini kuran Trkler'de, Seluklu fetihleri srasnda Anadolu'ya gelerek XIII. yzyl sonlarnda Anadolu'nun kuzey batsnda ve Trk-Bizans hududu zerinde iskan edildiler. Onlar geldiinde, Anadolu, dil asndan Trk, din asndan Mslman kimliini kazanm bulunuyordu. Zamanla, Osmanllar blgede nem kazandlar ve Seluklularn yklmasndan sonra kurulan Anadolu beylikleri arasnda hakim duruma ykseldiler. Zeki ve iradeli bir ahsiyet olan Osman Bey, Bizans'n durumundan faydalanarak arazisini yava yava geniletti. Gerek merkezde ve gerekse Balkanlar'da eitli sorunlarla megul olan Bizans, Bat Anadolu'da da Germiyan Oullar ile mcadele etmek zorunda kald iin uzun sre Osman Bey'e
72. Tarih-II 241-247 Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.40-41 73. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.42 74. Tarih-II s.272-276 40

kar bir harekette bulunmak imkan bulamad. 1326'da Bursa'y, 1331'de znik'i ve 1338'de zmit'i ele geiren Orhan Bey, tm Kocaeli yarmadasna hakim oldu. I.Murad zamannda Trakya ve Balkanlar byk lde Osmanl hakimiyeti altna girdi. Yldrm Bayazd tahta kt zaman, Osmanl Devleti Anadolu'da ve Balkanlar'da salam ve kuvvetli bir imparatorluk eklinde kurulmu bulunuyordu. Yldrm'n Nibolu zaferiyle byyen ve glenen devlet. 1402 Ankara Sava ve Timur deprasyonuna ramen varln devam ettirmeyi baard. Bunun sebebini; corafi, siyasal ve toplumsal olaylarla aklamak mmkndr. (b) Osmanl Devletinin Gelimesinde Etken Olan Faktrler : (I) Osmanllar'n Trk-Bizans hududu zerinde bulunmalar, yani corafi konumlar; (II) Osmanl hudutlarndaki Trk beyliklerinin bu yeni teekkle kar dmanca bir harekette bulunmamalar; (III) Osmanllar'n Anadolu'da kendileriyle hemhudut olan Bizans topraklarn aldktan sonra Avrupa'ya gemelerini ve Balkanlar'da yerlemelerini kolaylatran artlar; (IV) lk nderler olan Osman, Orhan ve Murat gibi hkmdarlarn iyi birer asker olduklar kadar kuvvetli yneticilik kabiliyetlerine sahip bulunmalar; (V) Devletin, kuruluunu izleyen ilk yz yl iinde iktidar mcadelesine sahne olmamas, siyasal birli in salaml ve do-laysiyle hakimiyetin taksim edilmemesi ; (VI) Osmanllarn, daha nceki Mslman- Arap fetihlerinin yaratm olduu imajn aksine, dmanlarna dinsel banazlktan uzak bir biimde bakmalar; kltr deiimi uygulamas yapmamalar ; (VII) Kuvvetli ve profesyonel bir orduya sahip olmalar ; (VIII) Babadan oula kalan aristokrasisi" vcuda getirmeleridir. bir "sipahilik sistemi" ve "toprak

zetlemek gerekirse, Bizans mparatorluu kendisinden nceki Roma, Grek ve on medeniyetleri zerine kurulmutu. Seluklular daha evvelki Trk, Acem ve TrkIslam karm bir uygarlk yaratmlard. Osmanl Devleti ise; batsnda Bizans, dousunda Seluklularn braktklar geni corafi boluun tam ortasnda kurulmutu ve ortaya kan boluu doldurmak durumundayd. Dier bir ifade ile; uygarln merkezinde bulunan Osmanl Devleti, merkezden evreye doru genilemenin tm avantajlarna sahip idi. Bu avantaj, onu, bamsz kk siyasal bir konumdan gl; kapsaml ve merkezi bir imparatorlua ykseltti. (75) (2) Osmanl Devletinin Genilemesi: Buraya kadar yaplan aklamalardan da anlalaca gibi mak-sat; Osmanl tarihini ayrntl olarak anlatmak deil, siyasi tarih asndan baz nemli olaylara ve deerlendirmelere yor vermektir. Osmanllarn ilk kurucu sultanndan olan Osman Gazi, kk bir topluluu evresinde toplamay baard. Orhan Gazi, babasnn evresine toplad bu halk devlet
75. Kprl, Prof. Fuat, Osmanl mparatorlu unun Kurulu u, Ankara, 1972, s.172181; Prof.Sander, Siyasi Tarih s.43-44 41

eklinde rgtledi ve Avrupa'ya yerlemek iin ilk adm att. "Anadolu'yu manevi kuvvetlerle; Avrupa'y silah gc ile fethedeceiz" diyen I.Murat, devleti imparatorluk seviyesine ykseltti. Grek yarmadas hari tm Balkanlar imparatorluun snrlarna katt ve burada 500 yl devam edecek bir egemenliin temellerini att. Osmanllarn Balkanlar'daki ilerlemesine kar Papa Urban, bir Hristiyan birlii kurmak istediyse de, Katolik ve Ortodoks kiliseleri aralarndaki dmanlk bunu engelledi.Bu durumdan yararlanan Osmanllar, Katolie kar Ortodoks kilisesini himayeleri altna aldlar. 1.Murat, Balkanlarn himaye altndaki Hristiyanlarna belirli lde hogr gstererek, muhtemel tepkileri nledi. Ayrca, "Yenierilik" messesesini kurdu ve Balkanlardaki askeri snfn ferdlerini Osmanl hizmetinde kullanmay baard. Buna karlk onlar vergiden muaf tuttu ve belirlenen devlet arazisinden faydalanma hakk salad. Bu uygulama ile uzun yllar salkl olarak devam edecek ok rkl , ok dinli ve ok dilli bir imparatorluun temellerini atm oldu. Osmanllar, askeri yeteneklerini, egemen olduklar halklarn din ve toplumsal yaamlarna karmamak, "cizye" ad altnda az bir vergi almak; keyfi muamelelerden kanmak; Bizans' n bozuk ynetimine kar halk n can ve mal gvenliini tam olarak salamak suretiyle g ve etkinliklerini kuvvetlendirdiler. zellikle Ortodoks halk. Osmanl ynetimini bir kurtulu olarak benimsedi. Ksacas: Osmanl lar n genilemeleri daha nceki uygulamalarn aksine, belirli bir program iinde ve bilinli olarak yapld. Osmanl genileme politikasnn baarsn en gereki ekilde teyid eden olay, I.Murad'dan sonra hkmdar olan L Bayazt (Yldrm)'m Timur'a yenilgisinden sonra varln srdrmesidir. (76) (3) Timur stilas ve Fetret Dnemi : Moollarn, Senerkand bata olmak zere Trk alemine yaptklar zulmler ve olumsuz davranlar Timur'u rahatsz etti. Bir halk ocuu olan Timur, lkesinin harap edilmesi ve halknn zulme maruz kalmas zerine isyan etti. (77) "Gkyznde tek bir tanr olduu gibi yer yznde de bir hkmdar olmaldr" diyerek yola kt. (78) Bu srada; batda lhanl lar Devleti knt ve anari iinde idi. in'de Kubilay slalesi tm etkinliini kaybetmi ve Moollar, kuzeye eski lkelerine ekilmilerdi. in'de in milliyetilii uyanm ve aatayoullar, Timur tarafndan Almalk civarndaki dalk blgeye atlm bulunuyordu (1375). 1370-1380 tarihleri arasnda eski Mool mparatorluunun drtte haritadan silinmi ve fakat, drtte biri ve en kuvvetlisi olan Altnordu Devleti varln srdrmekte idi ve Timur'un lkesi olan Trkistan ile hemhuduttu. Karadeniz kuzeyinde hkm sren Altnordu Devletinin yneticileri Mool olmakla birlikte halk tamamen Trkt. Bu Trkler, Timur'un mensubu olduu Trklerle akraba idiler. Ksacas; Avrupa'nn siyasi dengesini elinde tutan Altnordu Devleti ve onun Trk halk idi.
76. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.45-46 77. Tarih-II s.302-303 78. B y ktay, Em.Gn.mer Halis, Sava ,Ankara, 1931 s.4 42

Timurun

Anadolu

Seferi

ve

Ankara

Bu srada Moskova prensi Dimitri, 150.000 kiilik ordusu ile Don Irma zerinde Altnordu Devleti karsnda bir zafer kazanmt. Bu durum devleti sarsm ve Krm Han olan Toktam isimli bir Mool Prensi' de Altnordu hkmdar Urus'un olunu ldrerek Timur'a s nm t . Timur, Toktam' destekledi ve onun bir sre sonra Alt nordu devletinin hkmdar olmasn salad. Timur'un desteini gren Toktam, daha sonra Moskova'y da ele geirerek Ruslar tekrar idaresi altna ald. Fakat bir sre sonra Toktam, Timur'a kar mcadeleye balad ve hatta Timur'un dou seferleri srasnda Kafkaslar' igal ederek Semerkand istikametinde genilemeye balad. Bunun zerine Timur, Altnordu zerine yrd ve Altnordu Devletine son verdi. (79) 1386 ylnda son dnemlerini yaayan lhanllar Devletini de egemenlii altna alan ve ran' zapteden Timur, Suriye- Msr ve Arabistan topraklar zerinde hkm sren Memluklular Devleti ile hemhudut oldu. 1398 ylnda Hindistan' igal eden Timur, 1399'da Semerkand'a dnd ve Anadolu ve bat seferi iin hazrlklara balad. Bu srada Timur mparatorluunun hudutlar, douda Himalaya Dalar; Batda Anadolu; Kuzeyde Ural dalar ve Kafkaslar; Gneyde Hindistan dahil olmak zere tm bu blgeleri iine almaktayd. (80) Timur, mcadelerle geen 36 yllk devlet hayatnn ilk be yl nda 15 bin Km. dolaarak 10 devleti ortadan kaldrd. Bat seferine kmadan nce Trkistan'da yaynlad bir fermanla yedi yl sre ile halkn vergiden muaf tutarak i kalesini sosyal patlamalara kar emniyete ald ve 1399'da Semerkand'dan ayrld. nce Kafkaslar kontrol altna alan Timur, mteakiben Msr ve Suriye Memluklular Devletine son verdi. Daha sonra bat n n en gl devleti durumuna gelen Osmanl ordusunu ve onun gl hkmdar Yldrm Bayazt' 1402 Ankara savanda malup eden Timur, kurmu olduu devlete bir dnya imparatorluu stats kazandrd. Ancak bu sonu, bymekte ve glenmekte olan Osmanl Devletinin "Fetret Dnemine" girmesine sebep oldu. (81)

79. Tarih-II s.311-314 80. Tarih-II s.315-318, Harita: 39 81. Y lmaz, Dr. Veli Komutanl k ve Liderlik zerine, Harp Akademileri Yay n , 1994, stanbul, s. 41-43, Tarih-II s.320-326 43

________ ________

44

Avrupa hkmdarlar hayret ve korkuya dtler; ona mektuplar, hediyeler ve eliler gnderdiler. Bizans mparatoru vergi vererek Timur'a baland ve Beyolu'na Timur'un bayra dikildi. Timur, Avrupa'ya gemek iin hibir gayret gstermedi. Bunun sebebi, askerlerinin Semerkand'a geri dnmek istemeleri idi. Timur, Anadolu'yu Germiyan, Karaman, Mentee, Saruhan ve dier beyliklere geri verdi ve Trkistan'a dnd. 1405 ylnda in seferine kt ve yolda vefat etti. Timur'un lmnden ksa bir sre sonra imparatorluk dalmaya balad. (82) (4) Osmanl Devletinin Ykselme Devri : Timur hadisesine ramen Balkanlardaki etkinliini muhafaza eden Osmanl Devleti, I. Mehmet tarafndan yeniden toparland. Anadolu'da Beylikler Dneminin tekrar balamasna kar Balkanlarn devletten kopma gibi bir reaksiyonda bulunmamalar, birliin salanmasnda ve devletin yeniden kurulmasnda nemli bir etken oldu. Bu durum; Osmanl ynetiminin hogrl, bilinli, adil ve ksacas kendinden nceki ynetimlerden daha iyi olduunun en belirgin sonucudur. II.Murat'n s n f n daha da genilettii devlet, II. Mehmet (Fatih)'in 1453 ylnda stanbul'u fethi ile yeni bir dneme girdi ve bu dnem Sokullu'nun 1579'da lmne kadar devam etti. (83) stanbul'un fethi; uygarlk kuann en geni blgesinde yer alan ve tarihin oluturduu siyasal ve k l trel boluk zerinde kurulan Osmanl Devletini; dnyann g merkezi durumuna getirdi. Bu durum, Fatih'in zekas ile birleti ve sonuta "milletler sistemi" kavram ortaya kt. stanbul'un fethiyle birlikte Ortodoks kilisesi ve Avrupa'nn basksna maruz kalan ok sayda Yahudi, Osmanl lkesine geldi ve Mslman Trk toplumunun hkmranl altna girmeye balad. Hristiyan ve teki dinlerden topluluklar insanlk tarihinde ilk defa kendi iradeleri ile birletiler, btnletiler ve kaynatlar. Byle bir ynetim, zellikle o dnem Avrupasnn ok uluslu devletlerinde grlmemektedir. (84) Ancak, "milletler sisteminin" yeni ve farkl bir uygulamas ynnde ekillenen ok uluslu Osmanl mparatorluu, zaman iinde Hristiyan nfusun enerjisini imparatorluk iin kullanmada baarl olamad. zellikle de kiliseler, Rusya bata olmak zere imparatorluun dmanlaryla ibirliine girerek kte birinci derecede rol oynadlar. (85) II. Mehmet'ten sonra padiah olan II.Bayaz t, barsever eilimlere sahip bir hkmdard. Buna ramen, Fatih'in balatt deniz stnl proje ve uygulamalar II. Bayazt dneminde olum lu gelimeler gsterdi. Osmanllar, karadaki stnlklerini denizlerde de kurdular ve Akdenizde Venedik donanmasnn stnlne son verdiler. Hu sonu; Osmanllarn, talya ehir devletleri bata olmak zere Dou ve Bat Akdeniz'de ticari ve ekonomik etkinliklerini artrmalarna imkan salad. (86) Fatih'ten sonra balayan I.Selim (Yavuz) dnemi ise Osmanllarn douda ve gneyde genilemeyi n plana kardklar dnemdir. Bu srada ran'da Azerbaycanl bir Trk ailesinin olu olan smail Safevi kendini ran ah olarak
82. Tarih-II s. 325-327 83. Tarih-III T.T.T. Cemiyeti, stanbul, 1933, s.1 Prof.Sander, Siyasi Tarih s.4647 84. Prof.Sander, Siyasi Tarih s.46-47 85. Akad, Mehmet Tanju, Osmanl lar n Stratejik Sorunlar , Kasta Yay nlar , stanbul, 1995 s.24 86. Akad, Mehmet Tanju, Osmanl lar n Stratejik Sorunlar , Kasta Yay nlar , stanbul, 1995 s.48 45

kabul ettirmiti. Yavuz padiah olduu zaman, babas n n dneminde balayan ve devletin bekasn tehdit eden Snni- ii mcadelesi devam etmekte idi. Doudan gelen ve lkenin i bnyesini de etkileyen Iran tehdidini bertaraf etmek isteyen Yavuz Selim, 1514 ylnda ran zerine yrd ve ah smail'i aldran'da malup etti. Bu zafer: kaleyi kuvvetlendirdi; Dou Anadolu Blgesinin lke snrlan iine alnmasyla devlet, Timur istilas gibi doudan gelebilecek her trl tehlikeye kar doal koruma altna alnd; Asya'daki g dengesi Osmanl Devleti lehine evrildi. Yavuz Selim mteakiben Msr, Suriye ve Filistin'de hkm sren Klemenler Devletine son verdi ve tm bu blgeleri de Osmanl Devleti snrlar iine katt . Ayrca halifelik unvann da alarak (1517) slam dnyas n n liderli ini stlendi. Ancak bu byme ve genileme yeni tehditleri de beraberinde getirdi. Batda Tuna kylarnda Habsburglarla mcadele eden devlet, Yavuz'dan itibaren douda ran Safevileri; Msr'da Memluklar; Hint Okyanusu ve ak denizlerde Portekiz deniz gc ile mcadele etmek durumunda kald. (87) Kanuni Sleyman hkmdar oldu. Kanuni'nin tahta kt tarih, Avrupa uygarlk tarihinin dnm noktasna rastlamas sebebiyle farkl bir nem arzeder. Orta an olumsuz sonularn geride brakan Avrupa, Rnesans Dnemine girmeyi baarmt. Henz 26 yasnda olan Kanuni, Habsburg imparatoru arlken, Fransa Kral I.Fransuva, ngiltere Kral VIII. Henri, Leonardo da Vinci, Mikelanj ve Makyavel gibi ahsiyetlerle kar karya bulunuyordu. Ancak Kanuni, dncesini pratik yetenekleriyle birletirmeyi; icraat ile kltr ve zarafeti birlikte yrtmeyi; ksacas, iinde bulunduu Rnesans havasna uymay baaracak kabiliyette bir hkmdard. nanl, merhametli ve hogrl nitelikleri ile atalarnn " gazi geleneini" devam ettirdi ve Hristiyan dnyasna kar bata askeri g olmak zere stnln kabul ettirdi. Ufuklar, doudan ok batya y-nfclik; amac, Dou ile Batnn toprak, insan ve kltrlerini birletirip kaynatrmakt. Bu amac gerekletirmek iin, Viyana ile birlikte Avusturya- Macaristan topraklarna yneldi. Dncesinin gereklemesi, Alman (Mukaddes Germen mparatorluu) mparatoru arlken'i malup etmesine balyd. Bu tarihte Fransa kral I.Fransuva ile Alman imparatoru arlken arasnda mukaddes Germen imparatorluu iin balayan mcadele devam etmekte idi. Mcadeleyi kaybeden Fransa, kuzeyden, doudan ve gneyden Alman tehdidine maruz bulunmaktayd. Ayrca, Macar Kral Layo'un kz, arlken'in kardei Ferdinand ile evliydi. Bundan g alan Layo, zaman zaman Osmanl lkesine ynelik saldrlarda bulunmaktayd. Bu gelimeler, taraflar, dnemin en nemli olay olan Osmanl, Avusturya-Macaristan atmasna, yani Viyana kuatmasna srkledi. Kanuni, 1526'da Moha Meydan Muharebesinde Macaristan ordusunu malup etti ve Budin'i ele geirdi. Budin'in bir sre sonra Ferdinand tarafndan geri alnmas zerine Osmanl ordusu 1529'da Viyana zerine yrd ve ehir muhasara edildi, ancak ehir igal edilmedi. 1532'de Germen mparatorluuna sava aan Kanuni. Avusturya ve Germen mparatorluu topraklarnda karsna kan bir g bulamaynca geri dnd. Akll, yetenekli ve ileri grl bir devlet adam olan Kanuni, Viyana ve batsna geilmesini askeri ve stratejik adan uygun bulmayarak Viyana'y bir daha kuatmad. Ne var ki IV. Mehmet ve O'nun Komutan Kara Mustafa Paa, bundan ders almayarak 1683'te devletin geleceini ve bekasn tehlikeye sokan Viyana bozgununa sebep oldular.
87. Tarih-I s.5-6 Prof.Sander, Siyasi Tarih s.48 Akad Osmanl n n Stratejik Sorunlar , s.29-30 46

Kanuni dneminde, ayrca Osmanl ordularnn batda mcadelesi srasnda ran ordusu tarafndan igal edilen Tebriz tekrar geri alnd ve 1535'de de Badat ele geirildi. Barboros Hayrettin Paa komutasndaki Osmanl Donanmas, Akdeniz'de deniz hakimiyetini tamamen ele geirdi ve Okyanuslara alarak Hindistan'a deniz seferleri dzenledi.

47

Kanuni 1566'da ldnde devletin snrlan Avrupa'da Budin'den Arap Yarmadasnn gneyindeki Aden'e; Kuzey Afrika'da Fas'dan, Asya'da Hazar Denizine kadar olan blgeleri iine almaktayd. Ksacas; bata Avrupa olmak zere Asya ve Afrika ktalar, Osmanlnn (Trklerin) kontroluna girmi bulunuyordu. mparatorluk, 20 ayr rktan ve 21 ayr hkmet altnda yaayan 15 milyonluk nfustan olumaktayd. Nfusun 4/5' Asya topraklarnda yaamaktayd. Dier bir ifade ile Osmanl Devletinin Mslman nfusu ounluk durumundayd. Bu durum yeni yasal dzenlemeleri gerektiriyordu. Bunu tespit eden Kanuni, Halepli Molla brahim'i bu ile grevlendirdi ve hazrlanan "Mlteka-ul-uther" (Denizlerin Kava) adl yasa ile toplum nizamn salad. Bu dzenleme, 19. yzyln reformlarna kadar yrrlkte kald. Sonu olarak; 13. yzylda balayan ve Kanuni dneminde en st seviyeye ulaan Trklerin stnl dnemi, 1571 nebaht yenilgisine kadar devam etmitir. Bu tarihlerden itibaren stnlk Batllarn eline gemitir ve gnmzde de devam etmektedir. (88) 5. Bat Egemenlii dnemi:(1600-1950) : a. XVI. Yzylda Trk Devletlerinin Genel Durumu : Trkler, XVI. yzylda Kanuni Sleyman ordular ile ve 1526 Moha zaferiyle Orta Avrupa'ya girmi, Avusturya- Macaristan mparatorluunun baehri Viyana'y kuatm; Douda Babr ve Pa-nipat muharebeleriyle Ganj, nds ve tm Orta Hindistan'a hakim olmutu. Bu srada Karadeniz kuzeyinde bulunan Altnordu Devleti de Rusya'ya hakim durumda idi ve Rus Prensleri bu devlete tabi durumda bulunuyorlard (1462- 1502). Fakat, XVI. yzyldan itibaren her tarafta ekilme balad ve Hristiyan Avrupa mukabil taarruza geti. Bu taarruzda ilk zlme ve ricat kuzeyde, bugnk Rusya'da yaayan Trkler arasnda oldu. Rus Prensi van III.'n, Dou Roma Ortodoks mparatorluunun varisi olarak ortaya kmas ve olu Korkun van IV' de ar unvann alarak Ruslarn bana gemesi sonucu, Ruslar zamanda glendiler. Kazan ve Astrahan'dan balayarak etrafndaki Trk hanlklarn istila ettiler ve bir sre sonra Altnordu Devletini de etki altna almaya baladlar. kinci ricat, Hint cephesinde oldu. Bu blgedeki Trk hakimiyetini arkadan vurmak isteyen Avrupallar, daha XV. yzylda bu ynde hazrlklara baladlar. Amerika'nn kaifi Kristof Kolomp'un Hindistan' bulmak iin yola kmas bu dncenin sonucuydu. Kuzey ve gney cephelerinde Trkleri geri ekilmeye mecbur eden Avrupa, bilahare bat cephesindeki Trkleri de ricata mecbur etti ve XVII. yzyldan itibaren Avrupa cephesinde de ekilme balad. Bu dnemde Avrupa, Orta an olumsuz etkilerinden kurtulmu, her ynde Yenia yakalamak durumuna gelmiti.(89) b. Trklerin stnlklerini Kaybetmelerinin Sebepleri : Sokullu'nun 1579'da lmnden 1683'de Viyana'nn ikinci defa kuatlmasna kadar geen dnem Osmanl Devletinin "Duraklama Devri"dir. Duraklamann ve stnl kaybetmenin birok sebepleri vardr. Bu sebeplerden bazlar unlardr :
88.Tarih-I s.6-11 Prof.Sander, Siyasi Tarih s.48-50 Akad, Osmanl lar n stratejik Sorunlar , s.30-32 89. Tarih-I s.26-28

48

(1) Osmanl Devleti batya doru ilerledike Akdeniz ve Karadeniz etrafnda yayldka kuvvetli dmanlarla kar karya kalmaya balad. (2) Avrupa, XVI. yzyldan itibaren her alanda deimeye ve genilemeye; Feodalitelerin yerini kuvvetli merkezi devletler almaya balad. (3) Rnesans ve Reform Avrupa'da byk fikri gelimelere imkan salad. Bunun sonucunda Avrupa'da kuvvetli fikir heyetleri teekkl etti. Bu ykseli maddi ve iktisadi alanlarda da kendini gsterdi. Osmanl Devleti ise bu yeni hareket ve gelimelerin d nda kald . (4) Osmanl mparatorluu corafya ile kltr bir-letiremedi. Bu geni arazide yaayan farkl uluslar ayn amalara yneltemedi. (5) Ynetim kadrosunu igal edenler Kanuni'den itibaren yetersiz kalmaya balad. (6) Fetihlerin sona ermesi, harp gelirlerini zayflatt. Rvet ve iltimas artt; halk-ynetim ilikileri zayflad. (7) isyanlar, ran harpleri, Lehistan ve Avusturya-Macaristan seferleri, Girit muharebeleri ve Osmanl saraynda kadnlarn devlet ilerine karmalar bu dnemin nemli siyasi olaylarm tekil etti ve tm bunlar devletin zayflamasna sebep oldu. (90) (8) zellikle Kanuni dneminde Franszlarca verilen kapitlasyon haklar ile Rus arlna kar Osmanl Devletinin ilgisiz kalmas ve Osmanl-Rus ilikilerinin Krm Hanlnn inisiyatifine braklmas Osmanl Devletinin ekonomik ve siyasi kn hazrlad. (91) (9) Ykselme dnemi padiahlarndan Fatih, Seluklu ve Dou Roma mparatorluundan sonra Bat Roma mparatorluunu da zaptederek kuvvetli bir saltanat kurmak istedi. Yavuz Selim, Fatih'in at bat cephesini tespit etmekle birlikte tm Asya'y birletirerek byk bir slam imparatorluu vcuda getirmek siyaseti takip etti. Kanuni ise, her iki cepheyi glendirmeyi ve Akdeniz'i bir Osmanl gl haline getirerek ve Hindistan zerinde nfuz kurarak "cihan mul" bir siyaset takip etti. Ancak, devletin dahili tekilat ve i siyaseti globallemeyi ngren byle bir d siyaseti desteklemeye yeterli olmad. Bu durum, devletin ve milli g unsurlarnn yeniden tanzimi mecburiyetini getirdi. Buna, durum ve artlar yeterli gelmedi ve Osmanl Devleti kendi kn kendisi hazrlam oldu. (92)

90. Tarih-III s.49-50 91. Kurat, Prof.Dr. Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Ankara n.Dil-Tarih Co rafya Fakltesi Yay n No: 180, Ankara, 1970 s.4 Tarih-III s.25 92. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Kurumu Ara t rma Merkezi 1989 c.II s.105 49

c. Yeni a ile Orta a'n Mukayesesi ve Bat'nn Ykselme Sebepleri : ( 1 ) Yeni an devlet, fikir, sanat, iktisat ve ilim anlay Orta a'dan farkldr. Orta a'da Avrupa'da hakim olan derebeylikti; Yakn a'da devletler merkezilet ve krallk halini ald; (2) Orta a'n dini mahiyetteki devlet yaps, yerini, laik devlet anlayna; (3) Kilisenin iskolastik ilim anlay yerini mspet ilme; (4) Kilise kanunlarnn nfuzu alt ndaki iktisadi hayat yerini pazar ekonomisine brakt. (5) Orta a'n etkin kiileri olan valye ve din adamlarnn yerine de mstahsil insanlar hakim oldu. (6) Kapal ehir ticareti yerine uluslararas ticaret hayat hakim olmaya balad. Orta a'da servet miras yoluyla veya silah gcyle elde edilirken Yakn a'da, servet, pazarda ve sanayi ilerinde elde edilmeye baland. (7) Corafya bilgisinin artmas, Amerika ve Hindistan'n kefi yeni gelimeleri de beraberinde getirdi. (8) Yakn a'n vasflarn veren bu gelime ve deiikliklerin sebepleri : (a) Barutun icad ve topla kullanlmas; (b) Pusulann kefi; (c) Matbaacln Avrupa'da yaylmas ile aklanabilir. Ancak, Avrupa'da bunlarn kullanlmas, daha nce mevcut olan Trk medeniyetinin tesirleriyle oldu. (93) d. XVI. Yzylda Avrupa Devletlerinin Durumu ve Smrge mparatorluklar : Barutun ve topun k u l l a n l m a y a balamasyla ta duvarlardan olu an atolar ve bu atolarda hkm sren derebeylik sistemi sona erdi. Kuvvetli derebeyleri zayflar ortadan kaldrd. Bu suretle hudutlar geni ve mutlakiyetle idare edilen krallklar dnemi balad. Asilzadeler, Krallarn memurlar durumuna girdi ve krallklar da doal milli hudutlara doru genilemeye balad. Bu durum, Avrupa iin faydal gelimeleri beraberinde getirdi; okul ve hastanelerin miktarlar artt. Pusulann kullanlmas byk keiflerin yaplmasna imkan salad. Keifler, ticaret alanlarnn genilemesine ve Avrupa'nn zenginlemesine sebep oldu. XV. yzyla doru Avrupallar zellikle Cin ve Hint'e kar byk ilgi gstermeye baladlar. Matbaann Avrupa'da kullanlmaya balamas ise doudan gelen bilim ve teknolojinin geni halk kitlelerine yaylmasn kolaylatrd. Ksacas Avrupa, i siyasetle merkezi devlet yapsna; d siyasette smrge imparatorluklar kurmaya; toplumunu, bilgi toplumu, bilim ve teknoloji toplumu ve ekonomi toplumu yapmaya ve bylece kt'aya yeni bir kimlik kazandrmaya balad. (94)

93. Tarih-III s.28-30 94. Tarih-III s.29-30 50

1) Smrge mparatorluklar : (a) Keif Yollar: Aslnda Trkler ve Mslmanlarca bilinen, ancak Avrupallarca henz tespit edilemeyen Hindistan ve douya giden drt yol mevcuttu. Bunlar: (I) Afrika'nn gneyinden dolaarak Hindistan'a giden yol; (II) Amerika'nn kuzeyini dolaarak Dou Asya'ya varan yol; (III) Avrupa ve Asya'nn kuzeyini takip ederek douya giden yol; (IV) Amerika'nn gneyini takip ederek Asya'nn dousuna ulaan yoldur. (b) Keifler ve Sonular : Birinci yolu, Portekizliler; kinci yolu ise, Hindistan' arayan ngilizler, Franszlar, Hollandal lar, Ruslar; nc yolu, ngiliz ve Hollandallar; Drdnc yolu, Kristof Kolomp bata olmak zere spanyollar takip etliler. 1487'de Portekiz gemicisi Bartelmi Diyas, Hint Okyanus'u sahillerinde Natal'a ve dnte de mit Burnu'na ulat. 1498'de Vasko di Gama Afrikay dolaarak Kalikt limanna geldi. Daha sonra Portekiz gemicileri Sonda ve Cava adalarna gittiler. ispanyol gemicisi Kristof Kolomb ise drt seyahat yapt ve 1506'da Orta Amerika sahilini takip ederek Panama kanalna ulat . Ancak, kefedilen lkenin Amerika olduu 1507'de Amerigo Vespucci'nin mektuplarndan renildi. spanya adna faaliyet gsteren Macellan, 1520'de Macellan Boazn ve Byk Okyanus'u geerek Filipin adalarna ulamay baard. (2) spanya ve Portekiz'in stnlkleri Dnemi : Keifler sonunda iki byk smrge imparatorluu ortaya kt. Bunlar; Portekiz ve spanyol smrge- imparatorluklardr. Bu dnemde ngiltere, Fransa ve Hollanda da smrge politikas takp ettilerse de en nemli smrge yollar spanya ve Portekiz'in takip ettii yollar oldu. Ancak, bir sre sonra Portekiz ve spanya arasnda rekabet balad . Papa Aleksandr VI., rekabeti ortadan kaldrmak iin 1493'de Asor adalarnn batsndan geen bir hatla dnyay ikiye bld. Hatt n dousunda kalan blgeleri Portekizlilere, batsnda kalan yerleri de spanyollara verdi. Bu suretle, Afrika ve Asya Portekizlilerin, Amerika'da spanyollarn olacakt. Fransa bu taksime kar kt ve Kanuni ile bir ittifak yaptysa da fazla etkili olamad. ngiltere ise Kuzey Amerika'da Virginia blgesini elde etti.(95) spanya ve Portekizliler, igal ettikleri blgelerdeki Astek ve Maya medeniyeti gibi medeniyetleri tahrip ettiler, mal varlklarn Avrupa'ya tadlar. gal ettikleri blgelerde al t rmak iin, Afrika halk n bu topraklara getirdiler ve esir ticaretini balattlar. Portekiz ve spanya'n n deniz egemenlii 1600'lere kadar devam etti.

95. Tarih-III s.34-37 51

ngiltere, Fransa ve Hollanda gibi denizcilik potansiyeli ve corafi konumu uygun olan devletler, bu dnemde Iberik Ya-nmadas'nn bu iki devleti ( Portekiz, spanya) gibi denizlerde etkinlik salayamadlar. Bunun sebebi; karlatklar, i sorunlar ve din savalar idi. Almanya'nn dini btnln korumaya alan V.Charles, 1556'da tahtndan feragat etti. Avusturya ve Bohemya ile Macaristan'n Trklerin elinde bulunmayan blmn kardei Fer-dinand'a; spanya'y da olu Philip'e verdi. Bylece Habsburglar biri Avusturya, dieri spanya olmak zere ikiye ayrld. II.Philip (1556-1598) Portekiz'i miras yoluyla ele geirdi (1640'ta yeniden bamsz oldu) ve bylece tm berik yarmadas siyasal adan birlemi oldu. Amerika'nn yan sra tm Portekiz smrgelerini ve Hollanda'nn baz eyaletlerini topraklarna katan spanya, 1571'de Osmanl Donanmasn da nebaht'da yenerek denizlerde stnlk salad. Ancak, Trkler, iki yl iinde noksanlklarn gidererek Tunus'u ele geirdiler. XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren berik yarmadasnn deniz stnl tehdit edilmeye baland. 1568'de Hollanda, 1588'de ngiltere'nin spanyol deniz kuvvetlerine kar kazandklar zaferler, spanya'y tahtndan indirdi ve Hollanda Portekiz'in Hint Okyanusu kylarndaki ticaret merkezlerini igale balad. (96) e. stnln berik Yarmadasndan Kuzeybat Avrupa'ya Gemesi: G merkezi ve stnlk kavram, Avrupa'da yaklak yzer yl ara ile deiiklie uram ve farkl lkeler toplanmtr. Avrupa'nn g merkezleri sras ile syledi (1) XV. ve XVI. yzyllarda nce Portekiz, takiben spanya; ( 2 ) XVII. yzylda Hollanda; (3) XVIII.yzylda Fransa; (4) XIX.yzylda ngiltere ve belirli lde Almanya'dr. (5) XX.yzylda bu stnlk Avrupa'dan Amerika Birleik Dev-letleri'ne gemi olup, halen devam etmektedir. (97) (1) Hollanda'nn stnl Dnemi : berik yarmadasn temsil eden Portekiz ve spanya karsnda Hollanda ve ngiltere g merkezi mcadelesine baladlar. 1588'de spanyol armadasnn malubiyeti sonucu berik deniz gc zayflad. Bu zaafyetten istifade eden Hollanda Dou Hindistan irketi, Dou'nun baharat ticaretini Portekiz'den ald. Hollanda Bat Hindistan irketi de Amerika'daki spanyol varln tehdit etmeye balad. Amsterdam, dnya ticaretinin merkezi durumuna geldi ve Hollanda dnyann be ktasna yaylm smrge istasyonlar tekil etti. Ancak, Hollanda'nn kurduu ticaret ebekesi, sistemi koruyacak deniz gcnn olmamas sebebiyle devamlln muhafaza edemedi. spanya Kral Filip II. 1594'de Portekiz'i zaptedince Hollandallarn Portekiz ile ticari ilikilerde bulunmalarn engelledi. (98)

96. Tarih-III s.36-37 Prof.Sander, Siyasi Tarih s.66-67 97. Prof. Sander, Siyasi Tarih s.71 98. Tarih-III, s.37; Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.71 52

(2) Almanya'nn Paralanmas, Fransa'nn Glenmesi: Tarihi arlman mparatorluu (768-814) Verden Muahedesi (843) ile taksim edildi. Bu taksimata gre: mparatorluun bat blgesini tekil eden spanya'nn kuzeyi ile Bat Gol kesimini Kel Sari ald. Bu, bugnk Fransa'nn esas oldu. Lui, imparatorluun kuzeydou vilayetlerini ald. Buras da Almanya'nn esas oldu. Bu ikisinin arasndaki vilayetler de Loter'e verildi. Bu ksm, Kuzey Denizinden, talya'daki Papalk Devletine kadar erit halinde uzanan bir alan kapsyordu. Buna da Loter Krall denildi. Tabii hudutlardan yoksun olan bu blge, gnmzde de Fransa ile Almanya arasnda kriz ve harplere sebep olan Alsas ve Loren'i ihtiva ediyordu. Loter Krallnn talya'da bulunan kesiminde ise daha sonra talya ortaya kt. IX. yzyln sonlarna doru arlman ailesinden Basit arl Fransa'nn, iman Sari da Almanya'nn banda bulunuyorlard. iman arl zamannda, arlman Devletlerinin hepsi Almanya etrafnda birleti; fakat iman arl Paris'i kuatan Normanlara kar pasif hareket ettii iin tahtan indirildi ve imparatorluk tekrar krallklara ayrld. Bunlar: Fransa, Almanya, Burgunt, talya ve Navar krallklardr. skandinavya ve Danimarka'dan gelen Normanlar, 885'de Paris'i kuatmasndan sonra arlman (Karolenj) krallar ile anlatlar ve imparatorluun kuzey blgelerini aldlar. Normanlarn aldklar bu blgeye daha sonra Normandiya ad verildi. Norman asll olan Giyyom, 1066'da ngiltere'yi istila etti ve oradaki Angllar ile Saksonlar' ve baz kk topluluklar bir bayrak altnda toplad. Bu topluluk bugnk ngiliz milletini vcuda getirdi. Normanlar'n bir kolu dou istikametinde ilerlediler ve bu kol orada Rusya'y; dier bir kol da Gney talya'ya giderek 1130'da Napoli ve Sicilya'dan oluan iki Sicilya Krall kurdular. (99) Fransa'da arlman ve onun devam olan Karolenj Hanedan zamanla etkinliini kaybetti ve onun yerine Rober ailesi hakim olmaya balad. Rober, Normalara kar byk mcadeleler verdi. Rober'in olu Hg Kape, son Karolenj kraln hapsetti ve 987 ylnda kendisini Fransa kral ilan etti. Kape slalesi 1848 yllarna kadar Fransa krallarn yetitiren bir hanedan olarak varlm srdrd. (100) Almanya'da ise, arlman ailesine mensup krallarn ortadan kalkmas sonucu bu lkede drt dukalk ortaya kt. Bunlar; Almanya Dukal, Bavyera Dukal, Frankonya Dukal ve Saksonya Dukaldr. Saksonya Hanedanndan Hari I (919-936), ve olu Byk Oton (937-973), Alman birliinin kurulmas ynnde byk mcadeleler verdiler. Byk Oton, nce Franklar ve Lombardlar Kral unvann akl; 962'de Roma'ya gidip imparatorluk tacn giydi.

99. Tarih-II, s.201-204, Harita. 30. 100. Tarih-II, s.204.

53

Oton, bu suretle arlman mparatorluunu yeniden glendirdi. daresi altna giren lkelerin hepsine birden Mukaddes Roma-Germen imparatorluu ad verildi. Otu'un baarlar, icraat ve Hristiyan dnyas zerindeki nfuzunun artmas, papalarla imparatorlar mcadelesinin balamasna sebep oldu. Oto'un 962'de Roma'da ta giymesi ile balayan bu imparatorluk, 1806'da Fransa mparatoru Napolyon I. taraf ndan y -klncaya kadar varl n korudu. (101) XI.ve XII. yzy llar Avrupa'da derebeylik (Feodalite) donemi olarak geti. Fransa yakla k 3000 kadar senyrle ayr ld . Byk Senyrler Fransa Kraln byk kral olarak tan d lar. Keza, Almanya'da Frederik II.n in 1273'de lmnden sonra 400 mstakil hkmete blnd. (102) Fransa, Almanya ve italya bata olmak zere zellikle merkezi Avrupa'daki bu gelimeler; Feodalite, taassup, siyasi ve dini otorite mcadelesi ve ulus devlet yaplamas ve imparatorluk mcadelesi eklinde XV. ve XVI. yzyla kadar devam etti. XV.yzyl sonunda Kutsal Roma-Germen maparatorluu kk hkmetler halinde varln korumakla birlikte imparatorluu ellerinde bulunduran Habsburglar, Avusturya ve Bohemya blgesini Germen dnyasnn merkezi haline getirmeye baladlar. XVI.yzyl talya's nda ise Rnesans ve Reform'unda etkisiyle her birinin kendisine zg ynetim biimi olan bamsz devletler vard . Cumhuriyetler, aristokrat hkmetler, prenslikler ve krall klar yarmadann siyasi hayatn paylamlard. B u n u n l a birlikte Almanya'ya oranla, burada Orta a'dan beri b i r milliyetilik duygusu belirmeye ba lam t . skandinav lkelerinde ise durum yle idi: Norve ve sve krallar n n 1397'de k u r d u u " Kalmar Birlii " sava a sebep oldu. Danimarka kralnn stnlk mcadelesi sve'in birlikten ayrlmasna ve bamszln kazanmasna yol at. Polonya, Roma Kilisesinin bir yesi idi ama henz bir millet deildi ve XV. yzylda siyasi gelimesini tamamlayamamt. ktidar toprak aristokrasisinin, ekonomik g ise Almanlarn elindeydi. Rusya ise bu dnemde ykselmeye balamt. Moskova Prensliinden balayan van III glendi ve mutlak hkmdar unvann ald. van IV. (Korkun van) zamannda Rusya birliini nemli lde tamamlad. 1547'de ta giyen van IV, ar unvanm ald ve merkeziyeti bir devlet kurmak iin reformlara balad. Lutherci propagandann ok erken balad Hollanda ve Fe-Icmenk'te, reform, spanyol hakimiyetine kar milli bilincin bir ifadesi oldu. Philip II'nin gszl sebebiyle Felemenk (Fransa-spanya) ikiye ayrld. Kuzeyde Birleik Eyaletler (Fransa) bamszln kazanrken, gneyde spanyol Felemenk'i spanyol monarisinin bir eyaleti durumuna girdi. Tm bu gelimeler XVI. yzylda Avrupa'nn eitli lkelerinde devletilik anlay olarak ulus-devlet; devlet ynetimi olarak da mutlakiyetilik anlayn getirdi. Bu sonu, Viyanal Habsburglar'n imparatorluk jeopolitik dncelerini sona erdirdi; spanya stnln kaybetti ve bunlara kar Fransa yeni bir g olarak ortaya kmaya balad. (103)
101. Tarih-II s. 205-206 102. Tarih-II s. 210-213 103. Dnya Tarihi Ansiklopedisi, Milliyet Yay n , 1991, s.98-99 54

55

(3) Fransa'nn stnl Dnemi : XVI. ve XVII.yzylda Avrupa'da be nemli olay dikkat ekicidir. Bunlar: ( a ) Din konusunda kan anlamazlklar ve Avgusburg Bar Antlamas (1555); ( b ) Otuz y l savalar (1618-1648) ve Westphalid Bar Antlamas (1648); ( c ) spanya-Fransa Sava (1648-1660) ve Pirene Antlamas (1659-1660); ( d ) ngiltere'de "Halklar Bildirisi" (1698) ve Liberalizm; (e) spanya Veraset Savalar ve Utrecht Bar (1713)'d r. (104)

Bu olaylarla ilgili gelimeler zetle yledir : Corafi keifler ve smrgecilik politikalar ticaret yollarn de i tirdi. Pazarlar bir i deniz olan Akdeniz'den Atlas sahillerine geti. Venedik, Cenova limanlar n n yerini Lizbon ald . Bordo ve Londra limanlar geli ti. Dou ticaret yollar n n deimesi en ok Osmanl Devleti, Venedik, Ceneviz ve Fransa zerinde olumsuz etki yapt . Ticareti ve ticaret yollar n ele geiren lkelerde sermaye s n flar kuvvetlendi ve kuvvetli ticaret messeseleri ortaya kt. Sermayenin getirdii imkanlar Avrupa'da hakim olan skolastik dncenin yerini yeni b i r hayat nizamna, mspet ilme ve tecrbeye brakmaya ba lad . Roma, Rnesans (Yeniden dou) merkezi oldu. talya'da sanat okulu ortaya kt . Roma Okulu; Floransa Okulu ve Lombardiya Okulu. Roma Resim ve Heykelcilik Okulundan Rafael; Floransa'dan Mikel Anceello " Michel-Ange"; Lombardiya'dan Leonar Da Vinci gibi ahsiyetler; Keza, Kepler, Newton, Galile, Kopernik ve Torielli gibi bilim adamlar; Luther gibi din adanlan yetiti. Bunlarla gelen icatlar ve fikir akmlar bata din olmak zere hukuk, ahlak, iktisat, dil ve gzel sanatlar gibi birok itimai deerlerin deimesine ve reformasyon hareketine sebep oldu. Din alannda katolk kilisesine kar Luther'in nclnde balayan mcadele sonunda Protestanlk ortaya kt. Papa ile Luther'in mcadelesine mani olmak iin mparator Karl V. mdahale etti ve taraftarlar uzlatrmak istedi. Nihayet Katolik kalan mparator Kari ile Luther taraftar prensler arasnda yaplan mcadelelerden sonra 1555 ylnda Avgusburg Antlamas imzaland. (a) Avgusburg Antlamas (1555) : Bu antlama ile Luther'in Protestanlk mezhebi Katolik mezhebinden ayrld; Protestanlk, imparatorun hakimiyetine taraftar olmayan prensler arasnda ve bilhassa Almanya, svire, Danimarka, Baltk kylar ve ksmende Fransa'da yaygnlat; bu blgelerde Katolik kilisesinin mallarna el konuldu; Prensler zenginleti; Alman prensleri Protestanl kabul etmeyen Kari Ve kar birletiler ve bunun neticesinde

104.Dnya Tarihi Ansiklopedisi s.101-110 56

Almanya Avrupa'daki stnln kaybetti; Protestanlk, svire'yi ikiye bld; Katolik rlanda, Protestan ngiltere'den biraz daha uzaklat; fikri adan her trl dini ve ilmi konularn tartlmasna imkan saland ve Orta a zihniyetine kar set oluturuldu; siyasi adan ise mut-lakiyeti, gl, ulus-devlet dnce ve uygulama dnemi balad.(105) (b) Otuz Yl Savalar ve Westphalia Bar Antlamas (1618-1648) : (I) 30 Yl Savalar : Avgusburg bar Avrupa'ya "laiklik ilkesi"ni ve her devletin vatandalarna dinini seme hakkn getirdi. Ancak, bu hak yeterince uygulanamad ve 1608'de Protestan devletler haklar n savunmak iin aralarnda bir birlik kurdular. Ayrca, d destek iin Hollanda, ngiltere ve Fransa ile temasa getiler. 1609'da ise, Katolik Alman Devletleri Kutsal Roma Germen mparatorluu'nun destei ve Bavyera'nn nderliinde birletiler. Bunlar da spanya'dan destek istediler. Bylece Almanya iki kampa blnd ve dini bir i savaa doru srklenmeye balad. 1618 ylnda Bohemya'nn ayaklanmasyla 30 yl savalar balad ve 1648 ylna kadar devam etti. 30 yl savalarnn boyutu vard. Bunlardan Birincisi: Katolik ve Protestan davas zerinde bir Alman i savayd. kincisi: siyasal birliini devam ettirmek isteyen Kutsal Roma Germen mparatorluu ile bamszlklarn kazanmaya alan ye devletler arasnda bir i savat. ncs: Otuz yl savalar Fransa ile Habsburglar, spanya ile Hollanda arasnda ve olaya danimarka, sve ve Transilvanya'nn da katlmasyla Alman topraklarnda srdrlen uluslararas bir savat. Otuz yl Savalar, 1789 Fransz htilali ncesinin en byk Avrupa sava olup, 1648 ylnda Protestanlarn zaferi ve Westphalid Bar ile sona erdi. Bar salayacak olan konferans da Avrupa'nn ilk en byk konferans niteliindedir. (106) (II) Westphalid Bar Antlamas (1648)'nn nemi ve Sonular: Birinci nemi: Daha nceki uluslararas toplantlar dini nitelikte iken, Westphalid devlet, iktidar ve sava konularnn tartld laik bir konferans olmasdr. Bu konferansta papalk temsilcisi dinlenmemi ve antlama papaya imzalattrlmamtr. kinci olarak: Kilisenin gc tamamen snrlandrlm, Avgusburg Barnn hkmleri yenilenmi ve Almanya'da Katolik, Protestanlk ve Calvanizm'e geerlilik kazandrlmtr. nc olarak: Kutsal Roma-Germen mparatorluu'nun hukuki adan da paraland dorulanm; imparatorluk, Hollanda ve svire zerindeki tm haklarn kaybetmi ve svire bamszln kazanmtr.

105. Tarih-III s. 37-45 106. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.71-72 57

Wesphalid Bar ile 300 kadar Alman devleti ortaya km, k sacas kutsal Roma-Germen imparatorluu topraklar zerinde beylikler dnemi balamtr. ye devletlerin oay alnmadan imparatorluun vergi ve asker toplayamayaca; kanun koyamayaca, sava ilan edemeyecei ve bar antlamas imzalayamayaca hkme balanmtr. Bylece, Avrupa'nn dier devletleri mut-lakiyeti monari altnda birleir ve glenirken, Almanya, tarihi mrn tamamlayan feodal bir karklk iine itilmi tir. Almanya'da Brandenburg, Bavyera ve Avusturya gibi yeni devlet kurulmutur. Sonu olarak; Westphalia Bar , Katolik Habsburglarin Avrupa'ya egemen olma tehdidim ortadan kaldrm; eitli din ve mezhebe bal unsurlarn ulus-devlet yaps iinde birlemesini salam; bugnk anlamda uluslararas sistemin temelleri at lm ve Almanya'y kk devletlere blerken, Fransa'nn dnya stnln ele geirmesine imkan salamtr. Gnmz Avrupa'snn temellerinin atld Westphalia Bar XVIII.yzyl sonlarna kadar tm kt'ada etkisini srdrmtr. (107) (c) spanya-Fransa Sava, Pirene Antlamas (1659-1660) ve Dnemin nemli Olaylar: Fransa, 1562-1598 y llan arasndaki dini nitelikli i savata milli birliini glendirdi ve 30 y l savalar sonunda da Avrupa'nn en gl devleti olarak ortaya kt . Fransa'n n glenmesinde zellikle 1643-1715 yllar arasnda hkm sren XIV. Louis ile Kral Naibi Kardinal Richelieu ve Kardinal Mozarin gibi devlet adamlarnn nemli rol oldu. XIV. Louis'in ikisi i ve biri d politika alan nda olmak zere, nemli zellii vardr : Birincisi: Soylular n Orta a'dan kalma feodal ayrcalk ve stnlklerine son vererek gl ve mutlakiyeti ulus-devletin stnln n plana karmas d r. kincisi : Gl ve disiplinli ordu anlaym tam anlamyla Fransa'da yer-lestirmesidir. ncs ise; d ar da yaylmac bir d politika t a k i p etmesidir. (Geni leyebilece i i k i blge mevcuttu. Douya ve Ren blgesine doru geni lemek ve spanya Hollandas 'n i l h a k etmek ki byle bir politika K u t s a l Roma-Germen i m p a r a t o r l u u n u n daha da paralanmas demekti. Dieri ise, tm spanya topraklarna veraset yoluyla sahip olmakt. Ksacas XIV. Louis'in amac; spanya ile Fransa'nn kaynaklarn birletirerek, Fransa'y Avrupa , Amerika ve denizlerde stn klmakt. Avrupa'nn dier devletlerinin bu "evrensel monari" ye kar takip ettikleri politika ise "G Dengesi" politikas olmutur. Neticede; Avusturya Habsburglar Westphalia Bar ile snrlandrld. spanya Habsburglar ile Fransa arasnda cereyan eden savalar 10 yl devam etti ve 1659 ylnda Pirene Bar ve Fransa'nn stnl ile sonuland. XIV. Louis'in Hollanda'ya saldrs, Hollanda, Danimarka, Brondenburg, spanya ve Avusturya Habsburglarnn ittifak ile 1678'de durdurulabildi. Ancak, Fransa 1681'de bamsz bir cumhuriyet olan Strasbourg kentini ve Alcace-Lorraine blgesini igal etti. Douda Fransa'nn kkrtmas sonucu harekete geen Macar saldrlar ve 1683'de Osmanllar'n Viyana kuatmalar sebebiyle Kutsal Roma-Germen mparatorluu Fransz ilerlemesini durduramad. Dou cephesindeki tehdit ve tehlikeler atlatldktan sonra , 1686'da XIV. Louis'in Katolik ve Protestan dmanlar Avgusburg Birlii'ni kurmaya muvaffak oldular. Bunlar: Kutsal Roma mparatoru, spanya ve sve Krallar, Hollanda Cumhuriyeti ve Bavyera ile Saksonyadr. Bunlarla Fransa arasnda 1688'de balayan sava, 1697'de Ryexick Bar ile sona erdi. Ancak sava ve bar durumda nemli bir deiiklik getirmedi. (108)

107. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.73-74 Dnya Tarihi Ansiklopedisi 108. Dnya Tarihi Ansiklopedisi, s.104 Prof.Sander, Siyasi Tarih s.76-77 58

(d) ngiltere'de Liberalizm ve Halklar Bildirisi: ngilizler, daha 1215 tarihinde yaynladklar "Magna Charta" ile ngiltere'yi bir hukuk devleti yapmak istemilerdi. Ancak, Kt'a Avrupasndaki gelimeler zamanla ngiltere'yi de etkiledi ve krallar "mutlak monari" ye ynelik bir tutum iine girmeye baladlar. Bu dnce ve uygulamalar krallar ile parlamento ve halk kar karya getirdi. Olaylar giderek trmand ve I.Charles zamannda, 1625 ylnda i sava haline dnmeye balad. ngiltere'de ortaya kan siyasal atmann sebebi; Kt'a Avrupas'n birbirine katan Katolik-Protestan atmasndan ve dini ierikli olmaktan ok, zel mlk sahiplerini ieren parlamento ile kral aras ndaki hesaplamayd. Kral I. Charles, mutlak monari ynndeki siyasetinden taviz vermedi ve parlamentoya danmadan spanya ve Fransa'ya sava at. Sava finanse etmek iin de vergileri arttrd. Bunun zerine ngiliz Parlamentosu 1628'de dnya tarihine damgasn vuracak olan "Halklar Bildirisi" (Petition of Rights)ni yaynlad. Bu bildiri; kraln yetkilerini snrlandrd. Hukuk srecinden gemeden kiilerin kral tarafndan sulanmas ve cezalandrlmas keyfiyetini ortadan kaldrd. Kraln halka kar orduya kullanmasn yasaklad. Tm bunlara kar kraln tepkisi sert oldu. Parlamento feshedildi ve 11 yl toplanmad. Vergiler arttrld. Katolik Kilisesi ile her trl irtibat kesmi olan sko Presbiteryan Kilisesi, Katoli'in baz zelliklerini ksmen de olsa devam ettirmekte olan ngiliz Anglikan Kilisesi ile birletirilmek istendi. Bu sert tedbirler karsnda skolar ve skoya'ya gnderilen ngiliz Ordusu isyan etti. Mali ynden skntya den ve ordu desteini kaybeden I.Charles, 1640'da parlamento'y tekrar toplamak zorunda kald. Fakat, parlamentonun bakanlardan birini idama mahkum etmesi sonucu parlamento ile kral tekrar kar karya geldi. syan srasnda yzba rtbesiyle parlamento'nun yannda i savaa katlan Oliver Cromwell, 1642'de halk ordusunun bana getirildi. 1642-1649 yllar arasndaki dnem i savala geti. 1647 ylnda, ordu Londra'y igal etti ve parlamento duruma mdahale etme iradesini kaybetti. Kral I.Charles, tahttan indirildi ve vatana ihanet suundan idama mahkum edildi. Ordunun direnmesi zerine Kral I.Charles Stuart, 30 Ocak 1649 gn halkn huzurunda idam edildi. Kraln idamyla birlikte ngiltere'de cumhuriyet ilan edildi. Keza, ngiliz Avam Kamaras, st meclis durumunda olan Lordlar Kamaras'n da feshetti. (109) savata parlamentonun yannda yer alan Cromwell, giderek ynetimde etkin rol oynamaya balad. 1649 ylnda rlanda isyann bastran Cromwell, deniz egemenlii iin Hollanda ile m-

109. N.V.Yeliseyeva ve A.Z. Manfred, Yak n a lar Tarihi, ev.: zdemir nce, Ergun Tuncal , Kas m1978, stanbul, s.11-16;Prof. Sander Siyasi Tarih, s.79-80 59

cadeleye balad. ngiltere Parlamentosu 1651 ylnda Hollanda yi hedef alan 40 byk paradan oluan bir deniz gc oluturdu ve ayn yl 'Denizcilik Yasas'n yaynlad. Bu yasaya gre; ticaret mallar ngiltere'ye sadece ngiliz bandral gemilerle ya da mal gnderen lkeye ait gemilerle tanabilecekti. Yasa ile gelen uygulamalar Hollanda ile ngiltere'nin arasn at. ki lke arasnda sava balad. ki yl sren sava, ngiltere'nin zaferiyle sonuland. Hollandallar, kendi karlarna zarar veren "Denizcilik Yasas"n kabul etmek zorunda kaldlar. ngiltere'nin smrgelerini geniletmek isteyen Cromwell, Antiller Denizindeki Jamaika adasn spanyollarn elinden ald. Cromwell, 1653 ylnda yksek rtbeli subaylarn kararyla kendini mr boyu hkmet bakan setirdi. lkeyi parlamentosuz ynetmeye balad. Gl ngiliz ordusunu kontroluna alan Cromwell, diktatr tutumunu devam ettirdi. Cromwell 1658 ylnda vefat etti. Cromwell'in lm zerine ve 1660 ylnda ngiliz Avam ve Lordlar Kamaralar tekrar topland. Yeniden iktidara gelen krallar, ngiliz halkna ve inkilab gerekletiren burjuvaziye kar tekrar dmanca hareketlere baladlar. Hatta Cromwell bata olmak zere inklabn iki kahramannn cesetlerini mezarlarndan kartmaya varan davranlar sergilediler. Bu gelimeler 1679 ylnda "Haksz tutuklamay yasaklayan yasa" karlmas ile devam etti. Burjuva snf ve onun parlamentosu ile krallar arasndaki mcadele 1688 ylna kadar srd. Bu tarihten itibaren ngiltere'de skunet salanmaya baland. (110) XVII. yzyldaki ngiliz Burjuva nklb u nemli sonular getirdi : (I) Mutlak monari, feodal beylerin ve dorudan doruya krala bal kilisenin nfuzu ortadan kaldrld. ( I I) Kapitalizmin gelimesini nleyen engeller bertaraf edildi. (III) Sanayi uygarl dnemi ba lat ld . (IV) Bu gelimeler ngiltere'yi zellikle denizlerde stn duruma getirdi ve smrge imparatorluu yarnda n plana geirdi. ( V ) 1757 ylnda Hindistan'da Fransa'y malup etmeyi baaran ngilizler, bu tarihten itibaren tm Hindistan' kontrollar alt na almaya baladlar. (VI) Deniz stnl ile gelen mcadele sonucu; 1607 ylnda Amerika'da Virjinya'da ilk smrge kasabasn kuran ngilizler, k sa srede Kuzey Amerika'daki Hollanda ve Fransz smrgelerini ele geirerek ngiliz Smrgeler mparatorluunu kurmaya muvaffak oldular. (111) (e) spanya Veraset Savalar ve Utrecht Bar (1713) : (I) spanya Veraset Savalar (1700-1715): Byk bir miras brakacak olan spanya Kral II. Carlos'un 1700 ylnda lm Avrupa'y yeni bir sava tehdidi ile kar karya brakt. nk HollandaFelemenk ve talya'nn bir blm ile Brezilya hari Gney Amerika, Byk Antiller, Kanarya Adalar ve Filipinler'e kadar uzanan spanya Smrgeler imparatorluunun paylalmas sz konusuydu.
110. Yak n a lar Tarihi, s.16-19 111. Yak n a lar Tarihi, s.19-29 60

1700-1715 y llar arasnda bir ok sava ve mcadelelere sebep olan spanya Veraset Savalar'nn Avrupa ve dnya tarihi asndan nemli zellikleri ve sonular vardr. Birincisi: Profesyonel ordularca icra edilen bir savalar serisidir. Bu nedenle, gelecein savalarnn karakteristiklerini aksettirir. kincisi : Savan sebebi dini olmaktan kp ekonomik bir boyut kazanmtr. Macadelede deniz gcnn stnl etken rol oynam t r. nc olarak: "Dnya Sava" denebilecek ilk savatr. Avrupa'nn nde gelen devletlerinin yann, denizar lkeleri de iine alm t r. Avrupa'ya yeni bir stat kazandracak ve lkelerin geleceini ya k ndan etkileyecek olan spanya Kral II.Carlos' n lmnden nnce yazd Vasiyetname syle idi: spanya topraklar n n butnl bozulmadan XIV. Louis'in torununa kalacak, ancak Fransa ve spanya tahtlar birletirilmeyecektir. XIV. Louis bu teklifi kabul etmezse, taht, ayn koullarda Habsburg imparatoru'nun oluna verilecektir. XIV- Louis teklifi kabul ettiini aklad. mparatorluun dier varisi durumunda olan ngiltere, Kutsal Roma-Germen imparatorluu, Hollanda, Portekiz, Branderburg ve Savua Dukalklar aralarnda anlaarak Fransa'ya kar "Byk Ittifak" kurdular. 1701 y l nda balayan savalar, 1712 y l na kadar devam etti. Fransa'nn malubiyetiyle neticelenen spanya Veraset Savalar, Utrecht Bar ve spanya'n n paylalmasyla sona erdi. XIX. yzyln byk apl siyasi olaylar asndan ok nem ar-zeden Utrecht Bar, Westphalia Bar ile birlikte "Modern Dnya" nn temellerini atan iki nemli tarihi hadisedir. Gnmz Avrupa'snn temelleri zellikle Utrecht Bar ile atlmtr. (112) (II) Utrecht Barnn Sonular (1712) : (aa) XIV.Louis'in torunu, Il.Philippe adyla spanya tahtna geti; (ab) spanya'nn Minoka adas ve Cebelitark blgeleri ngiltere'ye; (ac) Akdeniz'deki topraklarndan olan Milan, Napoli ve Sicilya ile spanya Hollandas (Belika) Avusturya Habsburglarna; (ad) Alsace, Strasburg, Franche-Comte ve Landau blgeleri Fransa'ya; (ae) Fransa'nn Amerika'daki Newfondland ve Nova Scotia kolonileri ngiltere'ye verildi. (af) Utrecht Bar sonunda nemli olay gerekleti. Bunlardan Birincisi : Sardunya'da Piyemonte; Brandenburg'da Prusya devletlerinin kurulmasdr. kincisi : Wesphalia Bar ile kurulan Uluslararas sistemin yeniden teyid edilmesidir. ncs ise: Almanya'n n feodal yap s n muhafaza etmesi. talya'n n paralanm durumda bulunmas . spanya'n n Fransa'n n etkisi al-

112. Dnya Tarihi Ansiklopedisi, s.108-109, Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.77-78 61

tna girmesine ramen Fransa ve ngiltere savatan kazanl kan iki gl devlet olmulardr. Ama, savatan en karl kan lke ngiltere olmutur. Mcadele srasnda i sorunlarm byk lde zmleyen ve skoya ile birleen ngiltere, artk byk devlet durumuna gelmitir. Bu durum ingiltere'nin dnya stnln balatmtr. (113) D. AMERKA BRLEK DEVLETLER VE BAIMSIZLIK MCADELES : 1. Koloni a : Bu konuyu burada ele almamzn sebebi; 18 nci yzyldan itibaren yeni bir g merkezi olarak ortaya kan ve kuruluundan itibaren dnyay ve dnya politikasn etkilemeye balayan, gnmzde ise ada uygarln ncln; globallemenin ise liderliini stlenen Amerika Birleik Devletleri'nin 350-400 yllk bir sre iinde koloni andan evren devleti duruma geliinin sebep, safha ve amillerini ana hatlaryla aklamaktr. Kristof Kolomb'un Amerika'y kefinden sonra spanyollar Meksika ve Gney Amerika'da ilk kolonileri kurdular. Avrupa ktasndan Amerika'ya asl gler 1600'lerde balad ve kt'a, ksa srede Avrupa devletlerinin smrgecilik alan durumuna geldi. Kanada dahil Kt'ann kuzey ve dou blgeleri Fransa'nn; Atlantik kylar ngiltere'nin bugnk ABD'nin gney eyaletleri ile Orta ve Gney Amerika'nn byk blm spanya'nn; Brezilya Portekiz'in ve 1621'de New Netherland kolonisi adyla kurulan ve 1664'de ngilizlerin eline geen ad da New York olarak deitirilen blge Hollanda'nn smrgesi durumuna geldi. (114) Gler sonucu Amerika'nn nfusu hzla artt ve 1669' larda 250.000 iken, 1775'lerde Kt'a nfusu 2.5 milyona yaklat. Ge paralel olarak koloni says da giderek oald.(115) Koloniciler, yeni ktaya ayak bastklar gnden balayarak; yasama meclisleri, temsili hkmet sistemleri ve kamu hukukunun kiiye tand zgrlkleriyle balangta ngiltere yasalarna gre hareket ettiler. Fakat gn getike yasalar gr asndan Amerikallamaya balad ve ngiliz gelenek ve greneklerine daha az dikkat edilir oldu. Bununla birlikte ngiliz denetiminden kurtulmak mcadele ile gerekleti. Koloni devri halk tarafndan seilen meclislerle ngiliz krallar tarafndan atanan valiler arasndaki mcadelelere sahne oldu. Bu mcadeleler; Bamszlk, zgrlk ve eitlik gibi temel kavramlar gndeme getirdi ve hatta 18. yzyln sonlarna doru adeta Bat Avrupa'ya geri dnerek orada Byk Fransz htilali ile bir patlamaya yol at.(116) Koloni ann nemli sonularndan biri de uygarlklara olan katksdr. zellikle Gney Amerika'da tarma dayal uygarlklar geliirken, Kuzey Amerika'da sanayi uygarlnn gelimesi zaman iinde n plana kt. Sanayi rnlerinin ve denizciliin gelimesi, Avrupa ve Asya lkelerine ynelik ticareti canlandrd ve bu durum "Globalleme" srecini de beraberinde getirdi.(117)

113. Prof.Sander, Siyasi Tarih, s.77-78; Dnya Tarih Ansiklopedisi, s.109 114. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , Amerikan Bas n ve Kltr Merkezi,s.1-3 Prof. Fahir Armao lu, Alk m Yay nevi, Ankara 1995 s.61-62 115. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar s.6. 116. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar s.22-23 Prof. Sander, Siyasi Tarih s.110 117. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar s.22-23 Prof. Sander, Siyasi Tarih s.110111 62

2. Amerikan Bamszlk Sava : a. Smrgecilik Mcadelesi ve Kuzey Amerika'daki ngiliz stnl: Amerika kt'asnn kefi ile birlikte zellikle Avrupa'dan gelen g dalgalar, yeni kt'ada kolonilerin olumasna paralel olarak iki nemli mcadeleyi de beraberinde getirdi. Bunlardan Birincisi: bata ngiltere ve Fransa olmak zere Avrupa devletlerinin kt'adaki nfuz ve stnlk kurmaya ynelik teebbsleri; kincisi ise; ingiltere ile koloniler arasndaki bamszlk mcadelesidir. Balangta Portekiz ve spanya elde ettikleri keif haklaryla Amerika Kt'as zerinde tekelci smrge hakk iddiasnda bulundular. Ancak, 1580'den itibaren kt'ann kontrol spanya'nn eline geti. 1588'de byk spanyol Donanmasnn ngiltere'ye yenilmesi sonucu ise Portekiz gibi spanya'nn gc de etkinliini kaybetmeye balad. Mcadele bir sre sonra Avrupa'da yeni glenmekte olan ve smrgecilik politikasn srdren Hollanda, Fransa ve ngiltere arasnda younlat. Bu lkeler bir yandan aralarnda atrlarken, te yanda Amerika'daki spanyol ve Portekiz kolonilerini ele geirmeye baladlar. Uzun sren mcadeleler sonunda, ngiltere nce Hollanda'y malup etti ve 1667'den itibaren Hollandallar Kuzey Amerika'dan uzaklatrmay baard. 16881763 yllan arasnda Kuzey Amerika Kolonileri sebebiyle Fransa ile de drt kez savaan ngiltere, yedi yl savalar ile Fransa'y malup etmeye muvaffak oldu. Sava sonunda imzalanan 1763 Paris Antlamas ile ngiltere hemen hemen tm Kuzey Amerika'y kontrol altna alm oldu. (118) Fransa'y yalnz Amerika'da deil Hindistan'da ve hatta tm koloni dnyasnda dize getiren ngiltere, yeni bir sorunla kar karya kald. Konu, imparatorluun ynetimi idi. Ancak, ngiltere'nin yeni bir imparatorluk ekline ihtiyac olmakla birlikte, durum, Amerika'da deiim iin uygun deildi. nk, Amerikan kolonileri eskisinden daha fazla zgrlk istemekteydiler. Bu durum, Amerikan kolonileri ile ngiliz ynetimi arasnda bamszla giden mcadelenin balangcn ve sebebini tekil etti. (119) b. A.B.D.'nin Bamszl ve Sonular: (1) Bamszlk Mcadelesi : Yedi Yl Savalarndan dnyann en byk smrge ve deniz devleti olarak kan ngiltere, iki nemli problemle karlat. Bunlardan Birincisi: Smrge mparatorluunun ynetimi ve ynetimin merkezletirilmesi; ikincisi: Savalar nedeniyle ortaya kan mali skntnn ortadan kaldrlmasdr. ngiltere, iine dt mali bunalmdan kurtulmak maksadyla; gerek anavatanda ve gerekse smrgelerde yeni vergileri hayata geirmek istedi. ngiliz Hkmetinin yeni mali politikas, Amerikan Kolonilerinin tepkisine yol at. Kolonilerin temsilcileri, ngiliz bask, kontrol ve uygulamalarm grmek iin 5 Eyll 1774' de Philadelphia'da toplandlar. Grmeler sonunda varlan kararda "Zorlama Yasalarnn" kolonileri balamad belirtildi ve ngiliz Halkna hitabeden bir "Ana Haklar ve ikayetler Bildirisi" yaynland. Bu karara ngiltere Kral George III. sert bir cevap verdi ve aklamasnda; "Koloniler ya boyun eeceklerdir, ya da baarya ulaacaklardr" grne yer verdi.
118. Prof.Sander,Siyas Tarih,s.111-112: Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s. 23. 1 1 9 . Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.25-26. 63

Bu gr ve koloniler zerindeki basknn devam etmesi durumu giderek gerginletirdi. Amerikan kolonilerinin temsilcileri 10 Mays 1775'de Philadelphia'da ikinci kez toplandlar. Kongre tartmalarnda u grlere yer verildi: "Davamz hakldr. Birliimiz tamdr. kaynaklarmz ok byktr ve gerektiinde kukusuz dardan da yardm salayabiliriz. Dmanlarmzn eylemleri sebebiyle temin etmek zorunda olduumuz silahlarmz, zgrlklerimizi korumak iin kullanacaz. nk esir gibi yaamaktansa zgr insanlar olarak lmeyi stn tutarz." Kongre, bu bildiriyi grrken milis kuvvetlerini bir ordu halinde toplad ve Albay George Washington'u tm Amerikan Kuvvetlerinin Bakomutanlna atad. Buna karlk ngiltere Kral George III., 23 Austos 1775'de yaynlad bildiride kolonilerin ayaklanma halinde olduunu resmen aklad. Bylece, 1774'de balayan Amerikan Bamszlk mcadelesi yeni bir boyut kazanm oldu. Bamszlk savanda Amerikan kolonilerini en ok destekleyen lke Fransa oldu. (120) Amerikan kolonileri, 4 Temmuz 1776'da kabul ettikleri ve yaynladklar "Bamszlk Bildirisi" ile Amerika Birleik Devletleri'nin bamszln ilan ettiler. Siyasal felsefesi kesin olan bu bildiri u grlere yer vermekteydi: "u gereklerin ak olduunu kabul ediyoruz : Btn insanlar eit yaratlmlardr. Yaratclar tarafindan bahedilmi belli ve vazgeilmez haklara sahiptirler. Hayat, zgrlk ve mutlulua erimek bu haklar arasndadr. Bu haklan salamak zere insanlar kendi aralarnda, gerek gcn ynetilenlerin onayndan alan hkmetler kurmaktadrlar. Herhangi bir hkmet ekli amalan ykc olduu zaman bu hkmeti deitirmek ya da drmek, yeni bir hkmet kurmak ve bu hkmetin yetkilerini ve dayand temelleri, halkn gvenlik ve mutluluunu en iyi salayacak ekilde dzenlemek ve kurmak halkn hakkdr." Bamszlk bildirisinin ortaya koyduu fikirler tm Amerikan halknn hislerine tercman olmutur. nk bu bildiri insanlara kendi deerlerini belirtmekte ve onlar kii zgrlne kavuturmakta ve hepsinden nemlisi halk egemenliine dayal ynetimlere kavuturacak yolu amaktadr. Amerikan Bamszlk Sava alt yldan fazla srd. ngiltere, George Washington komutasnda savaan kolonilerle baa kamayacan anlaynca, 1782 ylnda A.B.D.nin bamszln resmen tand. Bamszlktan sonra A.B.D., snrsz doal kaynaklaryla h zla geliti ve daha 1867 ylnda bugnk snrlarna ulat. (121) (2) Amerikan Bamszlk Sava'nn Sonular: (a) Bamszlk savanda kazanlan zafer sayesinde, 13 Amerikan smrgesi ngiltere'den ayrld. Bu eski smrgeler Bamsz Amerika devletini kurdular. (b) Fransa, A.B.D. Bamszlk Sava iin byk yardmlarda bulundu. Bu yardmlar Fransz ekonomisini olumsuz ynde etkiledi. Ekonomik bunalm 1789 Fransz htilali'nin en nemli sebeplerinden birini tekil etti. Bylece, Avrupa'da gnmze kadar devam eden liberalleme ve demokratikleme a balad. (c) Amerikan Bamszlk mcadelesi, smrgecilik politikas n n yanlln ortaya koydu. Bu rnek, bata Latin Amerika olmak zere dnyann dier smrge halklar iin bamszlk mcadelesi dnemini balatt.

120. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.22-36. 121. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.36-39. 64

(d) Amerika'nn Bamszlk Bildirisi, Amerika Anayasas ve A.B.D.nin kuruluu, Avrupallara aydnlanma ann birok dncelerinin uygulanabilir olduunu gsterdi. Bu bildiri ve yasalar 1678 ylnda Avrupa Bilim ve Siyaset Literatrne girdi ve iddetli tartmalara yol at. Neticede Avrupa'daki gelimeler Amerikann etkisiyle birleti ve dnrler artk model lke olarak ngiltere'den ok A.B.D. 'yi rnek almaya baladlar. zellikle Amerikallarn yasama , yrtme ve yarg erglerini birbirinden ayran "Gler ayrl prensibi" ; halk egemenliine dayanan ynetim eklini ve ynetimde "laiklik" ilkesini benimsemeleri, 1789'da Franszlarn devrimlerine insan haklar ile ilgili bir bildiri ve yaz l anayasa ile balamalar iin gerekli ortam haz rlad . (122) KNC BLM 1789 FRANSIZ HTLAL LE BRNC DNYA HARB ARASI DNEMNN NEML OLAYLARI A. 1789 FRANSIZ HTLAL NCES DEVLETLERN GENEL DURUMU : 1. a. Genel : XVIII. yzylda Avrupa'da Osmanl, Lehistan, sve ve spanyol Devletleri glerini ve etkinliklerini kaybetmeye balad; Lehistan paraland. Buna kar ngiltere glendi ve Bat Avrupa'da smrgecilik mcadelesi devam etti. Daha nceki dnemlerde temelleri atlm olan halkn egemenliine dayanan parlamento ve demokrasi rejimleri XVIII. yzylda fikir halinde geliti ve yzyln sonuna doru uygulama alanna girdi. Mutlakiyet idarelerinin yerini merutiyet ve parlamento almaya balad. Gelimeler ulus-devletlerin kurulmasna yol at. Rusya, Prusya ve Amerika mstakil devletler haline geldi. Dinde hogr, siyasette kuvvetler ayrl prensibi, parlamento, ferdin siyasi hukuk sahibi olmas XVIII. yzyl dncesinin esas n tekil etti. XVIII. yzylda iki Fransz fikir adamnn yaz lan toplumlar zerinde byk etki yapt . Bunlar: (1) Jean Jack Russo : Russo, ferdin hayat n , hrriyetini ve toplumun mutluluunu esas telakki etti. Demokrat, fakat liberal deildi. (2) Montergoe : ngilterede ortaya k a n liberal devlet tarz n benimsedi ve b u n u n nazariyelerini h a z r l a ma k l a megul oldu. Avrupa Devletlerinin Durumu :

122. Prof. Sander, Siyasi Tarih, s.115-116; Yakn alar Tarihi 65

Russo "timai Mukavele" ve "Emil"; Monterguoe ise "Kanunlarn Ruhu" ve "Acem Mektuplar" ile iinde bulunduklar dneme nemli tesirler icra ettiler. Bylece, XVIII. yzylda hrriyetilik ve milli egemenlik fikirlerinin temelleri atld. Voltaire, vicdan hrriyetinin, ansiklopedistler, mspet ilmin esaslarn ortaya koydular. (123) b. Avrupa Devletlerinin Dahili Durumlar: Fransa : Fransa, XVIII. yzyldaki siyasi gcn kaybetti. XIV. Lui'nin donanmas ngiltere'ye malup oldu. Kanada kaybedildi. Ticari hayatta tahditler mevcuttu. Arazinin drtte malikane sahiplerinin elinde idi. Orta s n f halkn byk skntlar mevcuttu. Tm bunlara ramen Fransa gl grnmeye alyordu. Almanya : Almanya, henz siyasi birliini kuramamt. Alman milli devletlerinde "kral halk iindir, halk kral iin deildir" dncesi hakim olmaya balamt. Bunda; filozof Kant, air Goethe ve il-ler'in dnce ve eserlerinin etkisi bykt. Prusya : Prusya, XVIII. yzyln sonuna kadar "Elektr" unvann tayan "Hohenzolern"lerin idaresinde idi. 1701'de Frederik Wilhelm'in Prusya tahtna kmasyla "Kral" unvann aldlar. Frederik Wilhelm kuvvetli bir ordu kurdu. Yerine geen olu Frederik II., Mukaddes Germen mparatoruesi Mari Terez'den Sicilya'y ald. Bunun zerine Mari Terez Rusya ve Fransa ile ittifak kurdu ve Yedi Yl Harbi balad (1756- 1763). Prusya malup oldu. Fakat daha sonra Fransa'y Rozbahta, Avusturya'y da Lisar'da yenmeyi baard. Ayrca Rusya ve Avusturya'nn yardm ile Lehistan'a sava ilan etti ve bu lkeyi ele geirdi. Frederik daha sonra Prusya'n n i reformlar na yneldi. Rusya : Petro Rusya'y Avrupai bir devlet haline getirdi. Akdeniz'e inmek siyasetini ortaya att ve bu siyaseti gerekletirmek iin Osmanl Devleti ile mcadeleye balad. Rusya'nn XVIII. yzylda salad en nemli sonular; Lehistan'n taksimi, Vistl Nehrinin dou kesimlerinin igali ve sve'in malup edilmesidir. sve : sve, XII. arl (Demirba arl) zamannda Rusya ve Lehistan'la yapt savalarda byk kayplar verdi. Kral III. Gstav halk egemenliine dayal bir krallk kurdu. Fakat Gstav'da halkn tahamml edemeyecei kadar harcamalar yapt. Bunun zerine 1792'de Kral katledildi ve sve paralanma noktasna geldi. Fakat Fransz ihtilali sve'in taksimini geciktirdi. ngiltere : ngiltere XVIII. yzylda stnl ele geirdi. Jamaika adas, Cebelitark, Amerika'da yeni skoya, Hindistan ve Kanada zaptedildi.

123. Tarih-III, s. 79-85 66

Genilemeye paralel olarak endstri faaliyetleri sratle geliti. spanya : XVIII. yzylda spanya gcn kaybetti ve ikinci derece devletler arasna girdi. spanya taht Burbanlar'n eline geti. Ordu ve donanma slah edilmeye alld. Devlet ekli Fransa'ya benzetilmeye baland. Eitim, kilisenin kontrolndn alnarak devletin kontroluna verildi ve bylece laik eitim sistemi uygulamas ba lat ld . Portekiz : Portekiz, 1640'da Fransa'n n desteiyle spanyol idaresine kar isyan etti ve 1667'de bamszln kazand. XVIII. yzy l n sonuna kadar mutlakyet idaresi ile ynetildi. ktisadi adan ngiltere'ye baml duruma geldi. 27 yl lkeyi diktatrlkle yneten Marki Do Pombal Portekiz'i ngiltere'nin hakimiyetinden kurtarmak iin mcadele etti. Avusturya: XVIII.yzylda geni topraklara sahip olan Avusturya mparatorluunda eitli milletler yaamaktayd. Devlet, zahiren kuvvetli gibi grnmekle birlikte paralanmaya msait bir durumda idi. Bu srada Srbistan, Eflak ve Silezya'y kaybetmi olmakla birlikte Bukovina ve Galiya'y zaptetmiti. Fransz htilali ncesinde mali durumu ve i bnyeyi slah etme gayretlerine h z verildi. talya : XVIII.yzylda talya birlikten mahrum, kk kk hkmetlerden olumaktayd. Mahalli ynetimler eklindeki bu hkmetler, baz slahat hareketlerine teebbs etmilerse de yeterince baar salanamamt. svire : XVIII. yzylda svire burjuva aristokrasisine mensup ailelerin elinde idi. Kk burjuvalarn da devlet ynetiminde hak sahibi olduu svire'de sanayi de gelimiti. Bu gelime, svire halkn yabanc lkelere paral asker olmaktan kurtard. Sonu olarak XVIII. yzyl Avrupa'snn en nemli siyasi olaylar : Veraset Savalar, Osmanl Devleti-Lehistan ve sve'le ilgili anlamazlklardan kaynaklanan ark Meselesi ve mcadeleri ile smrgecilik mcadelesidir. (124) 2. Osmanl Devletinin Durumu : a. Duraklama dnemi (1579-1683) : Sok llu'nun 1579 y l nda lmnden 1683'te Viyana'n n ikinci defa k u a t l m a s n a kadar geen dnemde Osmanl Devletini me-

124.Tarih-III, s.79-85

67

gul eden nemli siyasi olaylar vardr. Bunlar : isyanlar, ran savalar, Lehistan ve Avusturya seferleridir. Bu olaylarla ilgili gelimeler zetle yledir : syanlar: Bu dnemde; Yenieri oca bozulmaya; tmar ve zeamet ynetim ve askeri idare kabiliyetinden yoksun kiilere verilmeye baland. Mali adan nemli skntlar ortaya kt. Devlet her bakmdan bir duraklama ve hatta knt iine girdi. Devlet hayat, fikir hayat ve ekonomik hayattaki skntlar ve kargaa adna "Celali syanlar" denilen ve saray aleyhine gelien i isyanlar beraberinde getirdi. Duraklama devrinde korkun bir boyuta ulaan bu isyanlarn en nemlileri : Karayazc, Canbulatolu, Ka-lenderolu, Abaza Mehmet Paa ve Vardar Ali Paa isyanlardr. ran Savalar: 1576'da ah Tahmasp'n lmnden sonra ran'da i karklklar balad ve 1577'de bu lkeye sava ald. ran malup oldu. Azerbaycan ve Dastan Osmanl lkesine katld. 1590 stanbul Antlamas ile de Tebriz blgesi, irvan, Luristan ve Gr-cstan Osmanl idaresine geti. Fakat daha sonra ran tahtna geen ah Abbas (1611-1618) ran'n kaybettii blgeleri geri ald ve ayrca Badat' ele geirdi. ran ile balayan savalar 17 yl devam etti ve 1639 Kasr-irin Antlamas ile sonuland. Kasr irin Antlamasna gre ; Azerbaycan ran'a, Badat ve evresi Osmanl Devletine verildi. XVIII.yzyla kadar savasz devam eden Trk-ran ili kileri, bu yzylda ortaya kan siyasi, ekonomik ve dini sebepler dolay s yla tekrar bozuldu. Snni Afganllar'n lideri Mahmut'un Kadohar'da hkmdarln ilan etmesi. ran' igal ve ran' n hkmet merkezi olan Isfahan' ele geirip Sah Hseyin'i 1722 y l nda esir etmesi Osmanl Devleti'ni harekete geirdi. ran' n yabanc gler tarafndan igalini nlemek ve 1618'de Avusturya ile imzalanan Pasarofa Antlamas'nm yaralarn sarmak isteyen Osmanl Devleti, Sa-feviler'e kar sava ilan etti. Bu srada ran'n i karklklarndan faydalanmak isteyen Rus ar I.Petro'da Hazar Denizi'nin bat ve gney blgelerini igal etti. Rus ar ayrca babasnn tahtn ele geirmek isteyen ah Tahmasp ile anlat. Yaplan anlamaya gre: Rusya'nn igal ettii blgeler Ruslar'a terkedilecek; buna kar l k Rusya, ah Tahmasp'n hkmdarln kabul edecek ve Rus Ordular kendisine yardm edecekti. Gelimeler Osmanl Devleti ile Rusya'nn arasn at ise de 1724'de yaplan antlama gereince ran, iki devlet arasnda paylald. Bu antlamaya gre; Hazar'n gneyi Ruslar'a, bats da Osmanllar'a brakld. Ancak, Tahmasp bu antlamay kabul etmedi. Afgan hkmdar Mahmut'un halefi olan Eref ran ahl tasdik edilirse anlamay kabul edeceini bildirdi. Bu durum Tahmasp ile Erefi kar karya getirdi. Neticede Eref, yenildi ve Erefin Osmanl Devletine brakt Hamedan, Tebriz ve Ker-manah blgeleri ran' n kontroluna girdi. Son gelimeler Tahmasp ile Osmanl Devletini tekrar kar karya getirdi. Fakat bir sre sonra Tahmasp, ran tahtnda gz olan Afar Trklerinden Nadir ah'a malup oldu. Nadir ah 1743'de Irak'a taarruz etti ise de baarl olamad. Nihayet 1746'da Kasr irin Antlamas'nm tayin ettii hudutlar esas olmak zere ran'la anlama saland. Nadir ah ldrld ve ran ynetimi Kaar adl Trk Slalesinin eline geti. Bu tarihten itibaren ran ile sava durumu sona erdi.
68

Avusturya Savalar : Osmanl Devleti i durumu kar k olmasna ramen 1591 yl nda Avusturya'ya sava at. Eflak ve Budan beyleri Osmanl Devleti aleyhine isyan ettiler ve Avusturya tarafn tuttular. Osmanl Ordusu ba ar l olamad. Bunun zerine III.Murat' n yerme III.Mehmet padiah oldu ve Eri Kalesini ele geirdi. Tiryaki Hasan Paa'nn Kanije savunmas ve Haova muharebelerinin kazanlmas Avusturya'y bar a mecbur etti. 1606 ylnda Zitvetoruk Antlamas imzaland . Bu antlamaya gre : Kanije ve Eri kaleleri Osmanl Devletine geri verildi. Mukaddes RomaGermen mparatoru'na Osmanllarca ifade edilen Neme Kral unvan yerine Roma asar denilmesi kabul edildi. Avusturya'nn Osmanl Devletine her yl dedii 200 bin altn tutarndaki vergi kaldrld, Erdel'e bamszlk verildi. (125) Avusturya bir sre sonra Erdel'in i ilerine karmaya balad. Osmanl Devleti Avusturya'ya tekrar sava ilan etti. Trk ordusu "Uyvar" kalesini ele geirdi. Macaristan'n Avusturya kontrolunda bulunan kesiminde isyan kt. Bunun zerine Avusturya bar istemek orunda kald ve 1664'te "Vasvar Antlamas" imzaland. Fakat ok gemeden Macarlar tekrar Avusturya'ya kar ayaklandlar ve Osmanl Devleti'nden yardm istediler. 1682'de balayan sava 1699 ylnda kadar devam etti. 1699'da Merzifonlu Kara Mustafa Paa komutasndaki 200.000 kiilik Trk ordusu Vi-yana'y ikinci kez kuatt. Viyana'nn kuatlmas bir Hal cephesine sebep oklu ve bata Roma-Germen mparatorluu olmak zere Lehistan, Rusya ve Venedik Avusturya'nn yardmna kotular. Osmanl Devleti sava kaybetti. Viyana bozgununu takip eden savalar 1699 Karlofa Ant-lamas'na kadar devam etti. Drt devlet, Avrupa'nn her yanndan Osmanllar' geri atmaa altlar. Avusturyallar tm Macaristan' ve Srbistan' ele geirip Tuna Nehri'ni getiler; Sofya'ya doru ilerlediler. Lehliler, Polonya'ya girdiler. Ruslar Krm'a saldrdlar; Venedikliler, Mora'y igal ettiler, Atina'y, Dalmaya kylarn ve Bosna'y ele geirdiler. Osmanl Devleti ngiltere ve Hollanda'nn aracl ile bar istemek zorunda kald. 26 Ocak 1699 ylnda Osmanl Devleti iin bir dnm noktas tekil eden Karlofa Antlamas imzaland. Karlofa Antlamasnn Dikkati eken Ynleri yledir: (1) Transilvanya ve Macaristan Avusturya'ya b rak ld . (2) Mora ve Dalmaya Venedik Cumhuriyeti'ne terkedildi. (3) Trkler, ilk defa iki Avrupa devletinin arabuluculuk teklifini kabul etmek durumunda kald . (ngiltere, Hollanda) (4) Trkler, ilk defa olarak alt Avrupa Devleti'nin (Avust u ry a, Rusya, Polonya, Venedik, ngiltere, Hollanda) temsilcileriyle b i r arada kongre halinde uluslararas toplantya kat ld lar. ( 5 ) Lehistan, Kamiyeni, Podolya ve Ukrayna blgelerini elde etti.

125.Tarih-III, s.49-51; 70-73 69

(6) Azak Kalesi Ruslar'a brakld. ( 7 ) Avusturya, Lehistan ve Venedik'in Osmanl Devletine vergi deme sorumluluu sona erdi. ( 8 ) 16 yl devam eden sava sona erdi. ( 9 ) Trkler'in Avrupa'dan gen ekilme, Avrupa devletlerinin ise mukabil taarruzlar dnemi balad (126) b. Gerileme Dnemi (1683-1792) : (1) Genel: 1669 Viyana bozgunu ve Karlofa Antlamas sonucu Avrupa'nn mukabil taarruzuna maruz kalan Osmanl Devleti, bu tarihten itibaren en fazla Avusturya ve Rusya'nn tehdidi altna girdi. zellikle Trk-Rus ilikileri ve mcadelesi Osmanl Devleti'nin yklp da lmas n n en byk sebebini tekil etti. Karlofa Antlamas'nn doal sonucu olan ve 1700'de imzalanan stanbul Antlamas ile Azak Kalesini ele geirmeyi baaran Rusya, bu sonula, Karadeniz'e inme imkann elde etti. Rusya'y byk ve gl bir imparatorluk haline getirmeyi d nen I.Petro, bu d ncesini gerekletirmek iin; Akdeniz, Balt k Denizi ve Hint Okyanusu'na kmaya karar verdi. Balt k Denizine kmak iin sve Kral Demirba arl ( X I I . a r l ) ile sava t . sve Kr al , 1703 Paltowa savas n kaybetti ve Osmanl Devletine s nd . Demirba arl' takip eden Petro I. 1700 tarihli stanbul Antlamas'n ihlal ederek Osmanl topraklarna girdi. Osmanl Devleti sve Kralnn da tevikiyle Rusya'ya sava at. Baltac Mehmet Paa komutasndaki Trk Ordusu 1711'de Rus Ordusunu Prut bataklklarnda kuatt. Ele geen frsat iyi deerlendiremeyen Baltac Mehmet Paa, Azak Kalesinin geri verilmesi artyla 1711 Prut Antlamasn imzalad. (127) (2) Osmanl-Avusturya Sava ve Pasarofa Antlamas (1718): 1699 Karlofa Antlamas sonunda Venedik, Mora yarmadasn ele geirdi. Osmanl Devleti, Mora'y geri almak iin 1615'de Venedik'e sava at. Venedik malup oldu. Ancak, Avusturya, Karlofa Antlamasna gre Venedik'e yardma mecbur olduunu bildirdi. Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda sava balad ve Osmanl Devleti sava kaybetti. ngiltere ve Hollanda'nn aracl ile Pasarofa Antlamas imzaland. Anlamaya gre: Banat Blgesi, Eflak'n bats, Srbistan ve Bosna'nn kuzey kesimleri Avusturya'ya brakld. Avusturya bylece Karadeniz'e yaklat. Keza, Arnavutluk ve Hersek ksmlarndan baz yerler de Venedik'e terkedildi. Pasarofa Antlamas Avusturya'nn bu tarihe kadar Osmanllarla imzalad en parlak ve faydal anlama oldu. (128) (3) 1736 Sava ve 1739 Belgrad Antlamas: XVIII. yzyln Osmanl Devleti asndan nemli bir yeri vardr. Bu dnemin zellii ksaca yledir :

126. Prof. Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara 1953, s. 24-26 127. Prof. Erim, Siyasi Tarih Metinleri s. 53; Tarih-III, s. 62 128. Prof. Erim, Siyasi Tarih Metinleri s. 61 70

Bu dnemde Osmanl Devleti ile komu olan Rusya ve Avusturya glenmilerdir. Buna kar i sorunlarn zmleyemeyen ve aa ayak uyduramayan Osmanl Devleti ise giderek gcn kaybetmitir. Bu durum, Osmanl Devletini hedef lke konumuna getirmitir. Ayn hedef zerinde emeller besleyen Avusturya ve Rusya, birbirlerine rakip olmalarna ramen zaman zaman aralarnda anlaarak Osmanl Devleti iin mterek tehdit oluturmulardr.
Bu iki kuvvetli devletin basklarna maruz kalan Osmanl Devleti, XVIII. yzylda, hem byk toprak kayplarna uram ve hem de i bnyesinde byk problemlerle karlamtr. ayet, ngiltere, Fransa ve Prusya gibi Avrupa devletleri, Avusturya ve Rusya'nn glenmesini engellemek iin bir "denge siyaseti" takij etmeselerdi, imparatorluk belki de XIX. yzyln banda tamamen dalabilirdi. Bu tehdit ve tehlikeyi gren Nevehirli Damat brahim Paa, 1718 Karlofa Antlamasndan sonraki dnemde Rusya ve Avusturya ile savatan uzak kalma gayretlerini srdrmtr. Ancak, bu srada Lehistan kralnn lm ile Avrupa Devletleri arasnda balayan "Lehistan Veraset Savalar" ve Fransa Elisi Marki Do Vilnv'n Osmanl Devletini Rusya'ya kar savaa tevik etmesi Osmanl-Rus savan balatt. Savan banda Ruslar, Krm' igal ve tahrip ettiler. Bir sre sonra Avusturya'da Rusya'nn yannda savaa katld. Fakat Avusturya Ordular Osmanl ordular karsnda sava kaybettiler. Ruslar'da ilk baarlarn devam ettiremediler ve Krm' terk etmek zorunda kald lar. Bu srada Lehistan Veraset Savalar da sona erdi. Bar arsna olumlu bakan Osmanl Devleti Avusturya ve Rusya ile 1739'da Belgrat Antlamasn imzalad. (129) 1739 Belgrat Antlamasnn Osmanl Devletine salad faydalar : (a) Bu antlama ile; Belgrat, Pasarofa Antlamasnn Tuna ve Sava nehirlerinin gneyinde Avusturya'ya brakt yerler; ( b ) Kk Eflak ve Irova blgesi, Trkler'e brakld. ( c ) Azak kalesinin yklmas ve evresindeki arazinin Osman l -Rus snrn oluturmas kabul edildi. ( d ) Kabartay halk n n bamszln korumas; (e) Azak denizinde Rus sava gemisi bulundurulmamas ve sava ncesi snrlarnn muhafazas hkme baland. (130) XVIII. Yzyln ortasna yaklald srada elde edilen bu baarlar ve sonular, Osmanl Devleti'nin gerileyip ve hatta dalna rastlayan bu dnem iin bir mit ve moral faktr oluturmutur. 1739 Belgrat Antlamasnn nemli sonularndan biri de; bu anlamada araclk rol stlenen Fransa'ya yeni baz "Kapitlasyon" haklarnn verilmesidir. Fransa'ya tannan Kapitlasyon haklar ksaca yledir:

129. Prof. Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara 1953, s. 24-26 130. Prof. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.82-83 71

(a) 1535 tarihli Kanuni Sleyman-Birinci Fransuva antlamasna gre; ibu hkmdarlarn saltanatlar sresince iki lke halklar karlkl olarak birbirlerinin lkelerinde serbeste dolaabilecekler ve vergi demeksizin ticaret yapabileceklerdir. (b) 1569 kinci Selim-Dokuzuncu arl antlamas gereince; Fransa bayra tayan dier lke gemilerine de Osmanl lkesine gelip gitme serbestlii tannmtr. (c) 1581 nc Murat-nc Henri arasnda varlan bir mutabakatla da; ngiltere'ye verilen benzeri haklar geri alnm, Fransz elilerinin trenlerde ncelik almas prensibi kabul edilmitir. (d) 1604'de Birinci Ahmet-Drdnc Henri arasnda varlan anlamaya gre; Kuds'e gidecek rahiplerin Fransa tarafndan himayesi, elilerin eyalarndan gmrk resmi alnmamas, Fransz konsoloslarnn "katolikleri" himaye etmesi esas kabul edilmitir. (e) 1673 Drdnc Murat-Onnc Lui antlamasna gre de; ngiltere, Venedik ve Felemenk hkmetlerinin gemilerine tannan serbest dolam hakk iptal edilerek Fransz bayrayla Osmanl lkesine girme hakk Fransa lehine dzeltildi. Ayrca, gmrk resmi yzde beten, yzde e indirildi. lk defa olarak Fransa'ya Katolik mezhebinden olanlar himaye hakk tannd. 1740 Antlamas ile de; bu tarihe kadar Osmanl Padiahlarnn kendi ahslar ile s n rl olan kapitlasyon haklar devaml bir statye kavuturuldu ve bu hak 1923 Lozan Bar Antlamasnn 28 nci maddesiyle tamamen kaldrlncaya kadar devam etti. (131) (4) XVIII. Yzylda Osmanl-Rus likileri : J.Petro'dan itibaren Rus yneticileri Osmanl Devleti'nin tam bir k iinde bulunduunu anladlar. zellikle Katarina II., devletin bu zayflndan faydalanmak istedi. Osmanl Devletini tamamen ortadan kaldrmak siyaseti takip eden Katarina Il.'nin dncesi yle idi : nce Karadeniz'e inmek ve Krm' Rusya'ya ilhak etmek; mteakiben Boazlar ile stanbul'u ve Ege denizindeki adalar ele geirerek Osmanl Devletine son vermek ve onun topraklar zerinde szde bir "Grek" (Yunan) Devleti kurmakt. (132) Rusya'nn artan gcnden faydalanmak isteyen Katarina II. iin bu frsat 1769 y l nda gerekleti. Osmanl Devleti kadar bat kom usu Lehistan' da hkm ve nfuzu altna almak isteyen Katarina 11., Lehistan Kral III. Ogst'n lm zerine, Rus taraftar olan Ponyatovski'yi Lehistan krallna getirdi. Leh yneticileri her zaman olduu gibi, Osmanl Devletinden yardm istediler ve yard m karlnda Podolya'y Osmanllar'a vermeyi teklif ettiler. Lehistan'dan sonra Rus tehdidinin kendisine yneleceini deerlendiren Osmanl Devleti, 1769 ylnda Rusya'ya sava at. Drt yl devam eden savalar Tuna ve Kafkas cepheleri ile Akdeniz'de cereyan etti. Osmanl ordular Balkan ve Kafkas cephelerindeki muharebeleri kaybettiler. Ruslar, Balkan cephesinde Tuna nehrini gemeye; Karadeniz'de ise Krm Han Selimgiray'm maksatl davranlar sonucu Krm' igal etmeye muvaffak oldular. Keza, Akdenizde de nemli sonular aldlar. ngiliz Amirali Elf ston'un yetitirdii Rus donanmas Baltk'dan Kuzey Denizi, Man ve Cebelitar k yolu ile Akdeniz'e geldi. eme Koyunda de131. Prof. Erim, Siyasi Tarih Metinleri s.93-95 132. Prof. Kural, Trkiye ve Rusya s.25 72

mrlemi bulunan Osmanl donanmasn yakt (1771). Bu suretle Akdeniz, Rus donanmas karsnda savunmasz kald. Ruslar, 1772'de Mora yarmadasnda halk isyana tevik etmeye balad. Bylece tm cephelerde sava kaybeden Osmanl Devleti, 1774 ylnda bar istemek ve ok ar artlarla Kk Kaynarca Antlamasn imzalamak zorunda kald. (133) (a) 1774 Kk Kaynarca Antlamas: Tamam yirmisekiz maddeden ibaret olan Kaynarca Antlamasnn nemli artlar unlardr : Madde 2 : Antlamann ikinci maddesi gereince 1475 ylndan beri Osmanl Devletine bal olan Krm Hanl'na bamszlk hakk tannd. Aslnda bu durum Krm'n Rusya'ya ilhak yolunda atlan ilk admdr. Madde 7 : Bu madde ile Osmanl lkesinde yaayan Ortodoks-Hristiyan teba zerinde Rusya'ya "himaye hakk" tannd. Bu hak, mteakip yllarda ve her vesile ile Rusya'nn Osmanl Devletinin i ilerine karmasna imkan salad ve Rusya'ya hamilik sfat kazandrd. Madde 11 : Bu madde ile Ruslar, Birinci Dnya Savanda arl k rejiminin 1917'de yklmasna kadar devam eden "Kapitlasyon" hakkn elde ettiler. Ayrca bu madde ile Rus ticaret gemilerinin Boazlar'dan serbeste gei hakkn kazandlar. Madde 14 : Ondrdnc madde Rus Eliliine Galata'da genel bir Ortodoks kilisesi yapma hakkn getirdi. Antlamann dier maddeleri ise genel olarak toprak mbadelesi ve hudutlarn tespiti ile ilgili hususlar kapsamaktadr. Maksad ve kapsam Osmanl Devleti iin ok ar olan bu antlamay Ruslar, Mart 1779 Aynal Kavak Mukavelesi ile Osmanllara teyid ettirerek yeni b i r diplomatik zafer kazanmlardr. ( 1 3 4 ) (5) 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan Sonra Durum : Bu antlama Osmanl Devletinin hayatnda nemli bir dnm noktas tekil etmitir. Devletin kayb yalnz toprak ve prestij ile snrl kalmamtr. D gler, bu tarihten itibaren devletin i ilerine karmak ve "mdahalecilik" gibi yeni bir uygulamay da tatbike balamlardr. Bu hak ve uygulamann kaynan ise, kapitlasyonlar ve her mezhepten hristiyanlarn korunmas konular tekil etmitir. Ruslar, Kk Kaynarca Antlamasnn yirminc maddesine dayanarak Grcistan ve Kafkaslar blgesini igal etmek istemilerdir. Ayrca , Krm' ele geirmilerdir. Bunun zerine Osmanl Devleti 1787'de Rusya ile savaa balad. Lehliler Rusya'ya kar isyan ettiler. sve, Osmanl Devletinin yannda savaa girdi. Bu srada Avusturya'da Rusya'nn yannda savaa katld. Ancak Fransa'da ihtilalin balamas bu lkeleri bara mecbur etti. Osmanl Devleti 1792'de Avusturya ile Ya Muahedesini, 1793'de de Rusya ile Zitov Muahedesini imzalad ve savaa son verildi. (135)

133. Prof. Erim, Siyasi Tarih Metinleri s.115-119 134. Prof.Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 27-33, Mufassal Osmanl Tarihi, c-5 s.2608 135. Tarih-III s.68 Prof.Erim; Siyasi Tarih Metinleri, s.140 73

(6) Osmanl-Rus ve Osmanl-Avusturya Savalarnn Sonular : (a) Avusturya ve Rusya belirli avantajlar salamakla birlikte planlanan hedeflere ulaamadlar. (b) Rusya Grek Projesini gerekletiremedi. (c) Avusturya-Rusya ittifak, Avusturya'nn Trklerle bar yapmasyla sona erdi. ( d ) Osmanl Devleti acsndan en nemli kayp, midin kaybedilmesiydi. nk, Krm'n geri alnmas iin savaa girilmiti. Krm'n alnmas bir tarafa, sava, yeni toprak kayplar ile sonuland . zellikle Ruslar, douda Kafkaslar'a indiler; batda ise Dinyester ve Prut nehirleri aras na yerleerek Tuna nehri kuzeyine tamamen hakim oldular. (e) Bu savalarda Osmanl ordularnn zayfl ve harp sanatndan uzakl; yneticilerin sevk ve idare zaafyetleri tm ynleriyle kendini gsterdi. Islahat padiahlardan III.Selim'in dahi devletin geleceini deitirmeye gcnn yetmeyecei, devletin; devlet hayat, fikir hayat ve ekonomik hayatnn bir btn olarak dzenlenmesi gerei ortaya kt. (136) 3. Avrupann Dnda Kalan Dier Devletlerin Durumu : Afganistan : Afganistan, 1774 ylnda ran'a kar balatlan bir isyan sonucu bamszln kazand. Kafkasya : Altnordu Devleti'nin yklmasndan sonra kurulan Trk hanlklar ksmen Osmanl Devleti'ne ve ksmen de ran'a tabi idiler. Rusya ise XVIII. yzylda yalnz Kazakistan blgesinde stnlk kurabildi. Ruslar'n Kafkaslarda nfuzu ancak XIX. yzylda mmkn oldu. Sibirya : Rusya XVI. yzyldan itibaren Sibirya'ya yneldi. Bu tarihlerde Sibirya halknn ounluu Trk idi. Ruslar, XVIII. yzyldan sonra Gney Sibirya ve Trkistan blgelerinde istila hareketine baladlar. Bu srada Trkistan'da mstakil Trk hanlklar mevcuttu. in : XVII. yzyldan itibaren in "Manu Slalesi" tarafndan idare edilmekteydi. XVIII. yzyldan itibaren Tibet, in Trkeli, Mongolya blgeleri in'e ilhak oldu. XVI. yzyldan itibaren hristiyan misyonerleri in'e gitmeye baladlar. in, XVIII.yzylda smrgecilik hareketlen sebebiyle Kanton Liman hari tm limanlarn avrupallara kapad. Japonya : XVIII. yzylda Japonya derebeylik sistemi ile ynetilmekte idi. mparatorun kudret ve etkinlii azd. Kudret ve nfuz "ogon" ad verilen ve memuriyetleri veraset yoluyla devam eden saray nazrlarnda idi. Bunlar glerini saylar ikiyz bulan derebeylerinden almaktaydlar.

136. Karal, Prof. Dr. Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c.5 2.Bask TTK Bas mevi, Ankara, 1961, s.20 74

X V I I I . yzylda Japonya da limanlar n Avrupa'ya kapad. Ticaret ve ili kiler yaln z Nagazaki liman kanalyla srdrlyordu. Orta ve Gney Amerika : Bu tarihlerde Orta ve Gney Amerika, spanyol ve Portekizlilerin etkinli i altnda bulunuyordu. (137) B. 1789 FRANSIZ HTLAL : Yeni a insanl n fikri bakmdan gelimesinde nemli olaya sahne olmu tur. Bunlar: Rnesans, Reform ve 1789 Fransz htilalidir. Rnesans, sanat hayatnda; reform, d i n hayatnda insan dncesine hrriyetin hakim olmasn sa lam t r. nsanlarn toplum iinde siyasal hrriyete sahip olarak yaamas da Fransz htilali ile hayat, b u l m u ve etkileri gnmze kadar devam etmi tir. Grld gibi Rnesans, Reform ve Frans z htilali'nin ortak ynleri "Hrriyetilik" prensibinde birlemi olmalard r. (138) 1789 Fransz htilali'nin nemli sonular ndan biri de, 1813 tar i h l i Viyana Kongresi ve Avrupa'da Metternich dneminin balamasdr. 1789 Fransz htilali, Avrupa siyasi haritasn ve gler dengesini byk lde etkiledi. zellikle 1804-1815 yllar arasnda Fransa'nn haki m olduu yem b i r Avrupa siyasi haritas olutu. Ancak, 1814'ten itibaren Fransa'n n etkinlii ortadan kalkt . Avrupa'da ortaya kan bu bo luk, Avusturya D i leri Bakan Metternieh'in koordinatrlnde 1815 Viyana Kongresi kararlaryla yeniden dolduruldu. M et t e r ni c h ile k u r u l a n Avrupa siyasi sistemi ve haritas genel hatlar yla Birinci Dnya Savas (1914-1918) sonuna kadar devam etti. ( 139) 1. XIX Yzylda Bat ve Orta Avrupa'nn Durumu : a. Siyasi Durumu : Mukaddes Roma-Germen maparatorluu'nun paralanmasndan sonra Avrupa'da derebeylik u su l g kazand. Derebeylik hakim unsur olmakla birlikte spanya'da Kortez, ngiltere'de Parlamento, Fransa'da Eta Jenero gibi isti are meclisleri olu tu. Meclis yeleri ise; asilzadeler, rahipler orta ve aa s n f olarak adland r lan sosyal s n flar n temsilcilerinden mrekkepti. Krallar asilzadelere, rahiplere ve orta snfa birok haklar tan m lard . Asl halk tekil eden aa s n flar n ise hibir haklar yoktu. Krallk imtiyazl snflara dayanarak emirlerini ilahi bir kudret eklinde kabul ettiriyordu. Fransa htilali s n flar n kaldrlmas ve insanlar arasnda eitliin salanmasnn ilk adm oldu ve tm Avrupa'ya rnek tekil etti. Baz lkelerde krallar hakimiyetlerini kendileri tahdit ettiler ve slahata yneldiler. Baz lkelerde de slahatlar halk kuvvetleri zorla yapt rd lar (140)

137. 138. 139. 140.

Tarih-III s.91-92 Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , 1971 s.13 Tuncer, Dr.Hner, Metternichin Osmanl Politikas , Ankara, 1996 s.11-14 Tarih-III s.104-105

75

b. Milli Hareketler: Bu asrn zelliklerinden biri de milli hareketlerdir. Bu hareketler rk, dil, fikir ve his itibari ile ayn olan ve kendilerine millet denilen toplumlarn hrriyetlerini, istiklallerini ve milli birliklerini kurtarmak iin yaptklar mcadelelerdir. Avrupa'da baz toplumlar XIX. yzyla girerken istiklallerini elde edememi ve milli birliklerini kuramamlardr. Bunlar bamszlk mcadelesini srdrmlerdir. Mcadelede baarl olamayanlar da milli benliklerini korumaa almlardr. (141) c. Sosyal Alanlarda Islahat : XIX. yzylda el tezgahlarnn yerini byk fabrikalarn almas ; sanayie buhar kuvvetinin tatbiki sanayi ink lb n getirmitir. Sanayi ink lab , hayat artlarn etkilemi ve gelimeler toplumun sosyal yapsnda kkl de i ikliklere yol amtr. Bu de i iklikler de sosyalizm cereyan n n ortaya kmas na sebep olmutur. (142) 2. 1789 Fransz htilali'nin Sebepleri : Fransz htilali siyasi, iktisadi, fikri ve sosyal bir takm sebeplerin neticesi olarak ortaya kmtr. a. Siyasi Sebepleri: (1) Devletin, halk egemenlii yerine ferdi otoritenin yani krallk otoritesinin hakim olduu mutlakiyet idaresi ile ynetilmesi. (2) Halkn birtakm snflara ayrlmas ve bunlardan asilzadeler ile papazlarn birok haklara sahip olmas; orta snfn snrl; halk tabakalarnn (Aa Snfn) ise her trl siyasi, hukuki, fikri, ekonomik ve sosyal haklardan mahrum braklmalar. (3) Devlet maliyesinin iflas etmesi ve 1788 yl itibari ile devlet borlarnn 4,5 milyar frank, bte ann 57 milyar franka ulamas. (4) Vergilerin ykseltilmesi, yeni vergilerin uygulamaya konulmas, vaktinden nce toplanan vergilerin ise saray bata olmak zere keyfi amalarla kullanlmas. (5) Yksek ruhban snfnn vergiden muaf tutularak vergi adaletsizliine gidilmesi uygulamalar, siyasi adan ihtilalin hazrlayc sebeplerini tekil etmitir. (143) b. Ekonomik Sebepleri: XVIII.yzylda Fransa'da sanayi ve ziraat hayat nemli lde geliti. Liyon, ipek fabrikalar merkezi olurken, Alsas Loren blgesinde sanayi geliti. Marsilya ve Bordo byk ticaret merkezleri haline geldi. Amerika ve Hint ticareti geliti; Paris ehri bankerlerin, byk vergi mkelleflerinin ve byk maliyecilerin merkezi durumuna geldi. Bunlar devletle al-veri iindeydiler ve devlet bunlara borlanm bulunuyordu. Devletten alacakl olan gruplar devletin iflasn nlemek iin hazinenin kendi kontrollarna verilmesini istediler. Zenginlemi olan bu nc snf halk, haklarm korumak iin ngiltere rneinde olduu gibi parlamento hkmeti tesis edilmesini talep ettiler.
141. Tarih-III s.105 142. Tarih-III s.105 143. Tarih-III s.105-106 76

te 1789 htilali asiller ve ruhban snf yannda teekkl eden zengin nc snfn, devletin kontrol konusundaki fikir ve isteklerinin bu iki snf tarafndan kabul edilmemesi sonucu kmtr. (144) c. Fikri Sebepler: XVIII. yzylda ortaya kan fikir ve dnce cereyanlar en ok toplumsal konulara arlk vermitir. nsanlarn hrriyeti ve eitlii kavramlar temel konular tekil etmitir. nk, bu dnemin dnrleri insanlarn doarken bir takm tabii haklarla birlikte geldiklerini ve hak itibariyle hr ve eit olduklarn belirtmilerdir. Bu dnceler, snflara ayrlm olan toplum yaplarn sratle etkilemitir. Nitekim, bu fikirlerin tesiriyle "nsan Hukuku Beyannamesi" ni yaynlayan Fransz ihtilalcileri devlet hakimiyetinin de millete ait olduunu ileri srmlerdir. (145) 3. Fransz htilali'nin Balamas : Fransz ihtilali balangta tamamiyle mali ve ekonomik sorunlar sebebiyle balad. Fakat, olaylarn gelimesi, aydnlarla kral arasndaki atmalarn fikir alanna intikal etmesi sonucunda, hrriyet mcadelesine dnt. (146) Nitekim, Amerika bamszlk mcadelesine byk yardmlarda bulunan Fransa'nn masraflar artm ve devlet mali sknt iine dmtr. Bu skntdan kurtulmak iin hkmetin yeni vergi uygulamalarna ilgili mahkemeler itiraz ettiler. Bunun zerine XVI. Lui "Etats generaux" ad verilen ve her snfn temsilcilerinden oluan Fransz Genel Meclisi'ni toplantya ard. Halk bu meclise katlmak iin setii temsilcilerine ak ve kesin talimat verdi. Bu talimatta unlar vard : a. Kraln yetkileri snrlandrlacak; b. Mutlakiyet idaresine son verilecekdir. Meclis toplandktan sonra kral ile halkn temsilcileri arasndaki fikir ayrl ortaya kt . Halk n temsilcileri kraln yetkilerini snrlandrmak iin sonuna kadar mcadeleye devam etme karan ald lar. Yaplan mcadelede millet krala galip geldi ve 28 Austos 1789'cla "nsan Hukuki Beyannamesi" akland. Bu demete yle denilmekteydi : ( a ) nsanlar haklar bakmndan hr ve eit doarlar ve yle kalrlar. ( b ) Bu haklar hrriyet, mlkiyet ve zulme kar koymaktr. ( c ) Her trl egemenlik hakk millete aittir. ( d ) Kanun, genel iradenin bir ifadesidir. ( e ) Kamu dzenine dokunmadka, hi kimse siyasal ve hatta di ni inanlarndan dolay knanamaz. ( f ) Her vatanda hr bir ekilde konuabilir, yazabilir ve yaynda bulunabilir. (147)
144. 145. 146. 147. Uarol, Dr. R fat, Siyasi Tarih, stanbul, 1995, s.12 Tarih-III s.106 Tarih-III s.106 Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar s.14 Tarih-III s.106-107, Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar s.14 77

Grld gibi htilal ile birlikte Fransa'nn fikri, siyas ve sosyal yap s tamamen deimi ve yeni bi r dnem balamtr. 4. Fransz htilali'nin Devirleri : Fransz htilali 1789-1815 y llar arasnda drt farkl dnem yaayarak devam etti. Bunlar : a. Merutiyet Devri, b. Cumhuriyet Devri, c. Direktuvar daresi Devri. d. Konsllk Devri, e. mparatorluk Devri dir. a. Merutiyet Devri (1789-1792) : htilalciler balangta "Merutiyet" idaresi fikrini benimsediler. 1791fde kabul edilen bir anayasa ile millet meclisi tekil edildi. Kanunlar hazrlamak, bteyi tasdik etmek ve hkmetin icraatn kontrol etmek grevleri meclise verildi. Ayrca "nsan Hukuku Beyannamesinin esaslar uygulamaya konuldu. Kraln mutlakiyet idaresini yeniden kurmak iin ierde isyan kartmas, darda ise Fransa'nn dmanlaryla i birli ine gitmesi sonucu 1792'de cumhuriyet ilan olundu. b. Cumhuriyet Devri (1792-1795) : Cumhuriyet ynetimi milli birlii salad ve d tehdidi etkisiz hale getirdi. 1793'te d glerle ittifak yapt iin kral idam edildi. Cumhuriyet esaslarna gre yeni bir anayasa hazrland. Fakat yasann gerekleri yeterince ve arlaan artlar sebebiyle tatbik edilemedi. Zamanla ekonomik durumlar normale dnen ve mali adan glenen halk temsilcileri, parlamentoda ounluk saladlar ve ar tedbirlerin kaldrlmasn istediler. Bylece 1795'te muhafazakar "Direktuvar" idaresi kuruldu. c. Direktuvar daresi Devri (1795-1799) : Bu dnemde icra kuvveti Beyzler ve htiyarlar Meclisi tarafndan seilecek be direktuvara b rak ld . Yasama yetkisi Beyzler Meclisi'ne verildi. Milli hakimiyet esaslar n n kullanlmas cumhuriyet dnemine gre daha a z a l t l d . Millet Meclisi seimlerine kat lma k zengin olmay gerektirdi. Sonuta: Devlet ynetimi gle ti; meclisler arasndaki d m a n l k duygular artt; ordu, meclis kavgalar na ve siyasete girdi. Neticede konsulluk idaresine geilmesine karar verildi.

78

d. Konsllk Devri (1799-1804) : 1799'da konsllk idaresi kuruldu. Bu idarede be direktuvarn yetkileri konsle devredildi ve tm yetkiler birinci konslde topland. Birinci konsl de General Napolyon Bonapart oldu. Bu idare 1804 ylna kadar devam etti. Bundan sonra imparatorluk idaresi balad. e. mparatorluk daresi (1804-1815) : Konsllk dneminde byk zaferler kazanlm, ziraat, ticaret ve sanayi gelimi, fakat buna karlk millet meclisi etkinliini kaybederek ihtilal hedefinden uzaklamt. lke tekrar ferdi otorite ile ynetilmeye balanmtr. Bu durum ve General Bo-napart'n mparatorluk idaresi 1815 ylna kadar devam etti. (148) 5. Fransz htilali ve Savalar : Fransz htilali'nin balang safhasnda dier Avrupa devletleri ihtilalden memnundular. nk devletlerin eskiden kalma bir dnceleri vard. Bu dnceye gre; bir lkede ihtilal olursa o lke ypranr ve zayf der. Bu durumdan faydalanmak isteyen komu lkeler de zayf durumda bulunan lkeyi igal eder, taksim eder veya rakibin malubiyetini kolaylatracak ekilde hareket ederlerdi. Ancak bu dncede olan lkeler bir sre sonra yanldklarn anladlar. Hrriyet ve milliyet prensiplerinin hakim olduu ihtilal fikir ve uygulamalar, statkocu devletleri de tehdit etmeye balad . zellikle egemenlik hakknn halkn eline gemesi ve bu uygulamann dier Avrupa devletlerine yansmas endiesi Fransa'y hedef lke durumuna getirdi. Avrupa devletlerinin Fransa'nn aleyhine sava hazrlklarna balamalar,Fransa'da ihtilalcileri harekete geirdi ve Fransa 1792'te Avusturya'ya sava ilan etti. Napolyon Bonapart ynetimindeki Fransa-Avrupa savalar Franszlar'n 1814'te Moskova nlerinde Ruslar'a malup olmasna kadar devam etti. Daha sonra Avrupa mttefik ordular Napolyon kuvvetlerini Vaterlo savanda da malup ederek Napolyon tehlikesini tamamen ortadan kaldrmay baardlar. Mttefikler XVIII. Lui ile birlikte Paris'e girdiler ve yeni bir Paris Antlamas yapld. Bu antlama gereince; Fransa 750 milyon frank sava tazminat demeyi ve 150.000 kiilik mttefik askerinin Fransa'da kalmasn kabul etti. (149) 6. Fransz htilali'nin Sonular: Fransz htilali'nin balang sebebi ekonomik ve mali skntlara dayanmakla birlikte, ksa srede fikir akmlarna dnmtr. Bu fikir akmlarn ksmda incelemek mmkndr. Bunlar; a. Hrriyetilik hareketi veya Liberalizm, b. Milliyetilik hareketi veya Nasyonalizm, c. Sosyalizm hareketidir.( 150)

148. Tarih-III s.107-109 149. Tarih-III s.109-112 150. Armao lu, Prof.Dr. Fahir, 20.Yzy l Siyasi Tarihi c.1-2, 1995, Ankara, s.5 Harp OkuluSiyasi atrh Notlar , s.17; Dr.Uarol, Siyasi Tarih 79

htilal ile ekillenen ve glenen fikir akmlar, ksa srede Fransa'y imparatorluk jeopolitik dnce ve uygulamalarndan uzaklatrp milli devlet yapsna ve cumhuriyet idaresine kavuturmutur. Ancak, gelimeler Avrupa devletlerini endielendirmi ve bu devletleri Fransa'ya kar ayn ittifak iinde birleik mcadeleye yneltmitir. Fransa zellikle Napolyon dneminde tekrar imparatorluk hviyetine dnmekle birlikte, yaklak 15 yl devam eden "Koalisyon Savalar" dneminde ihtilal fikirlerinin tm Avrupa'ya yaylmasna sebep olmutur. Keza, Avrupa gler dengesi bu savalar sonunda tamamen bozulmu ve yeni bir Avrupa siyasi haritas olumutur. Bu durum, Avrupa toplumlarnn tepkisini arttrm ve mcadele Fransa'nn igali ile sonulanmtr. Fikri , siyasi, ekonomik ve sosyal yaps tamamen bozulan Avrupa'nn, yeniden ekillendirilmesi ve yaplanmas ise, 1815 Viyana Kongresi ile mmkn olmutur. C. 1815 VYANA KONGRES VE AVRUPA'NIN YEN STATKOSU :

Frans z htilali ve Napolyon savalar ile bozulan Avrupa siyasi haritas ve gler dengesi, Osmanl Devleti hari t m Avrupa devletlerinin katld 1815 Viyana Kongresi kararlaryla yeniden yap land r ld . Bu kararlar ve yeni statko ile Birinci Dnya Sa-vana kadar devam eden Avrupa, yeni dnemde de pek ok isyan, ihtilal ve olaylara sahne oldu. 1815 Viyana Kongresi ve Avrupa'nn yeniden yaplanmasnda en nemli rol ayn zamanda kongre bakanl grevini de yrten Avusturya Babakan Metternich oldu. Fransz htilali ile etkinlikleri artan milliyetilik, hrriyetilik ve sosyalizm akmlarna tamamen kar ve statkonun korunmasndan yana olan Metternich'in yeni Avrupa politikas temel gre dayanyordu. Bunlardan Birincisi: "Orta Avrupa" gr olup Avusturya'nn nderliinde Rusya ve Fransa'ya kar ngiltere ile ittifak; kincisi: Batdan gelebilecek yeni ihtilal hareketlerine kar drtl ittifak; ncs ise, tm Avrupa'da i ve d bar n korunmas iin beli ittifak. Metternich'in Orta Avrupa's, eski Roma-Germen imparatorluu topraklarn ve talya'y kapsyordu. Bu dzenlemede, geni bir Alman-Roma Birlii, kltr ve g alannda gerekte bamsz, ancak srekli bir birlik ba ile birbirine bal devletler topluluu bulunmaktayd. Byle bir Orta Avrupa'da yeni byk devletler ile birleik bir Almanya'nn, bamsz bir talya'nn ortaya kmasna yer yoktu. Metternich, Alman Birliini, Avusturya'nn egemenlii altna alabilecei prenslerin ynetimindeki kk devletikler halinde tutmay hedef almt. Dolaysyla, Metternich'in Avrupa'nn yeniden yaplanmas plannda, kta'nn merkezinde yer alan Avusturya'ya ok g bir grev verilmiti. Bu grev; yeni devlet sistemi ve eski toplum yaps temeli zerinde, blgenin siyasal ve sosyal alardan devamnn salanmasnda nclk ve liderlik greviydi. Metternich'in dncesi, Avrupa'y "federasyon" sistemi iinde yeniden kurmak ve ktann merkezinde yer alan ve tarihsel bir varlk olan Avusturya'nn ynetiminde federatif bir g oluturmakt. (151)

151. Tuncer, Dr. Huzer, Metternichin Osmanl Politikas , s. 20-25; Tarih-III, s.112 80

1. Viyana Kongresi Kararlar (1815) : Avusturya, Rusya, Prusya, ingiltere, Fransa, sve ve Portekiz tarafndan "Viyana Kongresi Kararlar" olarak 9 Haziran 1815'te imzalanan ve daha sonra dier Avrupa devletlerince de kabul edilen kararlarn balcalar yledir : a. Fransa, ele geirdii t m topraklan iade etti ve 1790 s n rlar n kabule mecbur oldu. b. Lehistan; Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda taksim edildi. c. Saksonya Krall topraklar n n bir ksm Prusya'ya verildi. d. htilalden nce Almanya'da bulunan yz den fazla devlet; 34 devlet ve 4 serbest ehir haline getirildi. e. Mukaddes Roma-Germen mparatorluuna son verildi, yerine Almanya Konfederasyonu kuruldu. Bu devleti oluturan unsurlarn eit haklara sahip olduu ve Almanya'y i ve d tehditlere kar korumas prensibi kabul edildi. Frankfurt, konfederasyonun ve diyet meclisinin merkezi oldu. Meclis bakanln Avusturya temsilcisinin yapmasna karar verildi. f. Fransa'nn dou istikametinde genilemesine engel olmak iin, ngiltere tarafndan t e k l i f edilen Belika ve Felemenk Hollanda) birletirilerek yeni bir Niederland devleti kurulmas fikri kabul edildi. g. svire, 22 kantondan oluan bamsz ve srekli tarafsz bir devlet haline getirildi. h. talya'nn ihtilalden nceki stats esas alnd. Venedik (Napoli) ve Nombardiya (Sicilya) blgesi Avusturya'ya verildi. Pi-yemento Devleti, Cenova'nn ilhakyla byd. lkelerini kaybeden talyan Prensleri tahtlarna iade olundu ve Mdena, Tos-kana, Parma dukalklarnn basna Avusturya hanedanna mensup yneticiler getirildi. Papann haklar iade edildi ve yeni bir papalk devletinin kurulmas fikri kabul edildi. i. Rusya, sve'den ald Finlandiya ile Osmanl Dev-leti'nden ald Besarabya blgelerini muhafaza edecekti. k. Avusturya; Dou Galiya, Lombardiya ve Venedik'i alacakt. 1. Malta, yon Adalar, Hollanda'ya ait Cape Coloni, Seylan Adas, Honduras, Guyan ve Trinidat adalar ile Danimarka'ya ait Heligoland blgeleri ngiltere'ye verilecekti. m. Tuna'da muhtelif milletler arasnda nakliyat ilerini tanzim etmek zere uluslararas bir komisyon tekil edilecekti. n. Esir ticaretine son verilecekti. (152) 2. Viyana Kongresi (1815) Kararlarnn Sonular: a. Bu kararlar ile Avrupa'nn siyasi haritas yeniden izildi ve stats tespit edildi.
152. Tarih-III s.113-114 Dr.Uarol, Siyasi Tarih, s.37 81

b. Avusturya-Macaristan mparatorluu bata olmak zere ngiltere, Rusya, Prusya ve bunlara Fransa'nn da katlmasyla be byk devletten oluan yeni bir Avrupa gler dengesinin temeli atld. c. Uluslararas ili kilerde uygulanan iki tarafl diplomasi yerini ok tarafl diplomasi metot ve uygulamalarna b rakt . d. Bylece XIX. yzyln siyasi platformlarnda "Konferanslar Sistemi" veya "Kongre Sistemi" ortaya kt. e. Kongre kararlarnn uygulanabilmesi iin Avrupa Kollektif Gvenlik Organizasyonuna ihtiya duyuldu. f. Uluslararas ilikilerde eitlik esasna dayal diplomasi kurallar (Elilik, temsilcilik ve protokol kurallar gibi) ve diplomasi hukuku uygulamalar balatld. g. Viyana Kongresi'nde alnan kararlar; hrriyet, milli egemenlik ve ihtilal esaslarn bastrmak iin aralarnda mukaddes ittifak oluturan be byk devlete kar zamanla bu devletler d nda kalan dier devletler tarafndan tepki ile karland ve ilk frsatta ortadan kaldrlmas gereken bir anlama olarak deerlendirildi. h. Tm gelimelere ramen Avrupa, 1815-1830 yllar arasnda kutsal ittifak prensipleri ve kongre kararlarna gre ynetildi ve zaman zaman da ilave birtakm kongrelerle devamll saland. . 1830'da Fransa'da kraln basn hrriyetini yasaklamas, seim kanununu deitirmesi ve keyf bir idare kurmak istemesi zerine yeni bir ihtilal balad. Gelimeler ksa srede Almanya, talya ve spanya'ya da yayld. talya ve spanya'da balayan ihtilal hareketleri, mttefik kuvvetlerince bastrld. syan olaylar spanyol smrgelerine ve Osmanl mparatorluuna da yayld ve Yunanistan isyan etti. (153) 3. 1830-1848de Avrupa'nn Durumu : 1830 ylndan itibaren ihtilalciler tm Avrupa'da harekete getiler. Fransa'da balayan olaylar, ksa srede dier lkelere de yayld. Fransa'daki gelimeler ihtilalcilerin cesaretlerini arttrrken, "ark Meselesi" ve Yunanistan sorunlar, Rusya ile Avusturya arasndaki ilikileri olumsuz ynde etkiledi. Bu durum, kutsal ittifakn gcn zayflatt. a. Fransa'nn Durumu : 1830 ihtilali ile Orlean Dukas Filip, halk tarafndan kralla seildi. Seim kanunu deitirildi ve halka daha geni seme-seilme hakk tan nd . Gelimeler, halkn siyasi deerlerini glendirdi. 1848'de cumhuriyetiler ile sosyal slahatlar cumhuriyeti tekrar ilan ettiler. b. Belika'nn Durumu : Fransa'dan sonra Belika'da da ihtilal kt . 1815'de, Belika, Felemenk idaresine verilmi ti. Halbuki, Flemenk ile Belika'nn menfaatleri birbirinden farkl idi. Belika'nn arzusu Londra Kongresi'nde kabul edildi ve Flemenk'de bu karar 1839'da onaylad. Bylece, Belika meruti bir krall k haline geldi ve tarafszl byk devletlerin taahhd alt na al nd .
153. Tarih-III s.115-116 Dr.Uarol, Siyasi Tarih, s.39-40 82

c. Almanya ve talya'nn Durumu : 1830'dan sonra Almanya ve talya'da da ihtilaller oldu. Fakat bu olaylar Avusturya ordular tarafndan bastrld. Avusturya, hrriyet dman ilan edildi ve geli meler Avusturya'nn etkinliini zay flatmaya balad. d. Prusya'da Durum : Avusturya'n n yerine gemek isteyen Prusya, bu durumdan faydalanmak istedi. Bunun iin 1833'te Alman Birlii'nin esasn tekil eden gmrk birli ini n plana kard. Nitekim birka hari dier Alman devletleri gmrk birliine katldlar. c. Lehistan'n Durumu : Lehistan, 1815 Viyana kararlar ile birlikte bir nevi muhtariyet elde etmiti. Rusya, 1825'den sonra muhtariyete son verdi ve Ruslatrma siyaseti takip etti. Lehliler, 1830'da isyan ettilerse de isyan Rus Ordular tarafndan bastrld. f. spanya ve Portekiz'de Durum : Bu lke halklar da hrriyet ve merutiyet istiyorlard. Neticede bu kavramlar benimseyen kiilerden krallarn seimi cihetine gidildi. g. ngiltere'de Durum : ingiltere'de siyasi gelimeler sosyal ve ekonomik hareketlerle birleti. Seim sistemi deitirildi. Temininde glk ekilen maddelerin gmrksz olarak ingiltere'ye girmesi saland. 1848'de "Liberal Ekonomi" sistemi kabul edildi. (154) 4. 1848-1871 Yllar Arasnda Avrupa'nn Durumu : 1848'de tekrar Avrupa'nn birok lkesinde ihtilaller kt . Bu ihtilallerin sebebi 1789 Fransz htilali'nin prensipleri idi. Prensipler ise; hrriyet, e itlik ve kardelik esaslarna dayanyordu. 1815'de toplanan Viyana Kongresi, ihtilal fikirlerinin malubiyeti demekti. Fakat 1830'da hrriyet taraftarlar baar kazandlar ve yeniden ihtilal fikirlerini canlandrmaya baladlar. 1830'dan sonra Fransa ve ngiltere'de daha belirgin ekilde olu an Burjuvalar, duruma hakim oldular. Ayn zamanda sanayinin gelimesi de yeni oluumlarn ortaya kmasna sebep oldu. 1789 Fransz ihtilali ile daha belirgin duruma gelen milliyetilik ve milli birlik fikirleri, zellikle Alman ve talyan milli birli inin kurulmas yolunda etkili oldu. Milli Kurtulu hareketleri iki yol takip etti : a. Siyasi istiklal savalar ile milli birlii kurmak, b. Kltr yolundan ilerleyerek milletlerin tarihini, medeniyetini ortaya karmak, milli dilini glendirmek ve sonuta milli birlii tesis etmek. Bu iki hareket tarz XIX. yzyln milliyetilik hareketi ve mcadelesinde hakim rol oynad. (155)
154. Tarih-III s.116-118 155. Tarih-III s.129-140 83

Mcadelelerin en nemli sonucu ise Avrupa'nn mukadderatnda nemli rol oynayacak olan talyan ve Alman Milli Birliklerinin kurulmas ve Avrupa'da Alman stnl mcadelesinin balamas eklinde ortaya kt . a. talyan Milli Birlii'nin Kuruluu : talya'da 1848 ihtilalleri bir milli birlik hareketi olarak ortaya kt. Bu srada Avusturya'da da benzer bir hareket balad ve Avusturya Babakan Metternich lkeyi terk etti. Bunu frsat bilen talyanlar Piyemonte Krall'nn iiderliinde talyan Milli Bir-lii'ni kurmak iin harekete getiler. Bu nedenle, Mart 1848'de Avusturya'nn elinde bulunan Lombardiya'ya asker evkettiler. Ancak, Avusturya karsnda baarl olamadlar. Milli birliin salanabilmesi iin baka bir devletin desteine ihtiya olduunu anladlar. Bu konuda Fransa'nn desteini almay baaran talya, 1859'a Fransa ile birlikte Avusturya'y malup etti ve 11 Kasm 1859'da Avusturya ile Piyemonte arasnda Zrih'te bar antlamas yapld. Buna gre; (1) Avusturya, Lombardiya'y Piyemonte'ye verdi. ( 2 ) Venedik dahil olmak zere dier talyan Devletleri arasnda bir konfederasyon tekil edilmesi ve konfederasyonun fahri bakannn papa, fiili bakannn Piyemonte olmas kabul edildi. Bir sre sonra Kuzey talya'daki kk devletler de Pi-yemonte'ye katlma karar aldlar. Bylece btn Kuzey ve Orta talya Piyemonte'ye katlm oldu. 1870'de Roma ve 1886'da Venedik, talya birliine dahil oldular. Bunlarn da itiraki sonucu talyan Milli Birlii tamamlanm oldu. (156) b. Alman Milli Birlii'nin Kuruluu : 1848 ihtilalleri sonunda Almanya'da milliyetilik ve halklk hareketleri canland. Alman yazar ve tarihilerinin Alman Birliinin kurulmas yolundaki abalar da bir hayli artt. Alman halk iki dnce etrafnda topland. Birincisi: Tm Almanya'nn cumhuriyet eklinde birlemesi; kincisi : Almanya'nn Prusya'nn, liderli inde birliini oluturmasdr. Neticede, Almanya'nn anayasa hazrlanncaya kadar bir hkmet bakan tarafndan idare edilmesine karar verildi. Balangta Avusturya'dan gelebilecek tehlikeler sebebiyle, Prusya, liderlii stlenmekten ekindi. Fakat bir sre sonra nce kuzey devletleri, mteakiben de gney devletleri Prusya etrafnda birletiler. lezvik ve Holtayni beylikleri sebebiyle Prusya ile Danimarka arasnda kan sava Prusya kazand ve Danimarka igal edildi. Devletlerin tepkisi zerine Prusya, Danimarka'y terk etti ise de, Prusya ve Avusturya ordular, konfederasyon meclisi kararlan gereince Danimarka'y tekrar igal ettiler. Viyana Antlamas gereince bu beylikler Prusya ve Avusturya'ya brakld. Bu iki vilayet sebebiyle daha sonra Prusya ile Avusturya arasnda sava balad. 1866 Sadova Sava'nda Avusturya malup oldu.
156. Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.30-32

84

Bu malubiyetten sonra Avusturya, konfedarasyondaki stnln kaybetti ve yerini Prusya'ya brakt. Bu suretle Avusturya, Alman mparatorluundan uzaklatrld. Almanya'nn giderek glenmesi karsnda Fransa endieye kapld. Bu srada spanya'da irticai faaliyetler balad ve halk Prusya hanedanna mensup bir prensi kral semek istedi. Prusya istei kabul etti. Fransa buna sert tepki gsterdi. Gelimeler Fransa ile Prusya'y kar karya getirdi. Fransa Kral III. Napolyon 17 Temmuz 1870'te Prusya'ya sava ilan etti. Ancak, 80 bin kiilik ordusuyla l Eyll 1871'de Sedan'da Prusya kuvvetlerine esir dt. Bu olay zerine Paris'te isyan balad. 4 Eyll'de Fransa'da Cumhuriyet ilan edildi. Bylece Fransa'da nc Cumhuriyet Devri balad. Paris, 28 Ocak 1871'de Prusya ordularna teslim oldu. 10 Mays 1871'de Fransa ile Prusya arasnda Frankfurt Antlamas imzaland . Bu antlamaya gre; Fransa, Alsace ve Lorraine'i Almanya'ya brakt. Fransa'nn 3 ylda 5 milyar frank sava tazminat demesi ve deme tamamlanncaya kadar da Kuzey Fransa'nn Alman igali altnda kalmas kararlatrld. Sedan Savann en nemli sonucu ise, Alman devlet bakanlarnn ve millet meclisinin karar ile Alman mparatorluu' nn ilan edilmesi; Prusya Kral'nn Alman mparatorluu'na getirilmesi ve Alman Milli Birlii'nin kurulmasdr. (157) D. XIX.YZYILDA SMRGECLK FAALYETLER VE UZAK DOU'NUN DURUMU 1. Smrgecilik Faaliyetleri : XIX. yzy l n sanayi uygarl Avrupa devletlerine yeni smrgeler elde etmek imkan sa lad . zellikle, Afrika'nn Avrupa devletleri arasnda taksimi bu as rda gerekleti. ngiltere : ingiltere Asya'da Hindistan' mteakiben Birmanya'y , Blcistan' ve Tibet'in gneyini igal etti. 1886'da S u d a n ' n dousunu ve 1890'da Zengibar' ele geirdi. 1902'de Kap, Transval savandan sonra da Oranj blgelerini zaptetti. Svey Kanal 'n n almasn mteakip 1882'de M s r'a hakim oldu. Fransa : Fransa nce bir Osmanl lkesi olan Cezayir'i igal etti ve 1857'de blgeye tamamen hakim oldu. Bundan sonra yine bir Osmanl topra olan Tunus ve Fas' ele geirdi. Sudan, Senegal ve Kongo'nun bir ksmn da zaptederek smrgecilik alann geniletti. (158) Almanya : Almanya smrgecilik faaliyetlerine en ge balayan Avrupa devleti oldu. II. Wilhelm'in 1892'den itibaren dnya hakimiyeti politikas na ynelmesi sonucu Afrika'nn dou ve gneydousu blgeleri Almanya'nn nfuz alanna girmeye balad. (159) talya, spanya ve Belika : Bu lkeler daha ok Afrika'nn kuzeydousunda yerletiler. talya 1911'de Trablusgarp ve Bingazi'yi zaptetti. spanya, Fas ve Bat Afrika'da; Belika ise, Kongo'da yerlesti.
157. Tarih-III, s.134-136 Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.34-38 158. Tarih-III s.145 159. Y lmaz, Dr.Veli Birinci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yard mlar, stanbul, 1993, s.26-27 85

Ancak, Afrika'nn taksimi byk devletleri kar karya getirdi. Fakat, sorunlar genelde anlama yoluyla zld. 1905 ylnda Fransa ve ngiltere arasnda yaplan anlama gereince Fransa Tunus'a, ngiltere M s r'a hakim oldu. Fas'n Franszlar tarafndan igali, FranszAlman ili kilerini gerginletirdi ve ortaya kan buhranlar 1911 y l na kadar devam etti. Rusya : 1830'lardan itibaren Kafkaslar blgesine hakim olmaya balayan Rusya, 1845-1888 y llar arasnda cereyan eden savalar sonunda Trkistan'a yerleti ve Hint yolunu kontrol alt na ald . Daha sonra Tibet'e kadar ulaan Rus nfuzu oradan da B y k Okyanus kylar ve Manurya'ya kadar geniledi. 1889'dan itibaren Rusya ran' da siyasi ve ekonomik ynden nfuzu alt na almaya balad. Asya'da ngiltere ve Rusya Mcadelesi: ngiltere'nin gneyden, Rusya'nn kuzeyden ilerlemeleri bir sre sonra Dou Asya'da Rusya, ngiltere ve Japonya'y kar karya getirdi. Ancak, 1905'de Rusya'nn Japonya'ya yenilmesi Uzakdou blgesini terketmesine sebep oldu. Daha sonra ran ve Afganistan blgelerine ynelen Rusya, ngiltere ile atma noktasna geldi. Bu srada Almanya'nn giderek glenmesi ve Badat Demiryolu imtiyaz n elde etmesi Rusya ile ngiltere'yi birbirine yakla t rd . Bu suretle ran' n kuzeyi Rusya'ya, gneyi ngiliz nfuzuna b rakld. XIX.yzy l n smrgecilik mcadelesi Almanya, Avusturya ve talya ittifakna kar Rusya, ngiltere ve Fransa'y mterek harekete evketti. Neticede, Birinci Dnya Savana kadar varan tilaf ve ttifak devletleri bloku olutu. (160) 2. XIX. Yzylda Uzak Dou'nun Durumu : in : Cin, geni arazisi ve 440 milyonluk n f u s u ile bu dnemde kendilerine pazar arayan Avrupa l k e l e r i , A.B.D. ve Japonya aras nda siyasi olaylara sebep oldu. inliler, 1537'de Sikiyang nehri aznda bir ksm topraklar ticaret iin Portekizlilere kiralamalarna ramen Avrupallara ve Avrupa eyalarna kar ekingen bir tavr iindeydiler. Bu lkede Avrupa'nn etkinlii misyoner faaliyetleri ile geliti. Ancak, ilikiler savaa yneldi. ngiltere'nin Hindistan'dan elde ettii afyonlar bu lkeye satmak istemesi in ile ngiltere arasnda savaa sebep oldu. 1840-1842 y llar arasnda cereyan eden afyon savan kaybeden in, Honkong'u ngiltere'ye terketti ve Kanton bata olmak zere baz limanlar n Avrupa'ya amak zorunda kald. Bir sre sonra baz misyonerlerin ldrlmesiyle balayan olaylar Fransa ve ngiltere'yi 1860'da bu lkeye asker gndermeye evketti. Tiyenin ve Pekin zaptedildi. Pekin'de temsilcilikler bulundurmak ve Tiyenin blgesi hari olmak zere igale son verildi ve bar yapld. in, 1885'te Fransa; 1894'te de Kore sebebiyle Japonya ile savat. in malup oldu ve malubiyet in'in igalini getirdi. Rusya Manurya'y; ngiltere Veyhayvey ehrini; Fransa Kuaneu'y ve Almanya da Kiyaoeo'yu igal etti. in'in igalini tamamlayan Avrupa devletleri mteakiben de demiryolu ve benzeri imtiyazlar elde etme mcadelesine baladlar.
160. Tarih-III, s.146-147 86

1900 ylndan itibaren igal devletlerine kar milli hareketler baladysa da 1901'de Avrupa, Amerika ve Japonya'nn mttefik ordular Pekin'i tekrar igal ettiler. 1912 y l ndan itibaren Doktor Snyat-sen liderliinde slahat amacyla ba lat lan mcadeleler in'de i savaa sebep oldu. Japonya : 1854 ylndan itibaren Amerika baz Japon limanlar n ticaret iin atrmaya muvaffak oldu. Mteakiben Avrupa devletleri'de bu imkandan faydalanmaya baladlar. 1858-1868 yllar arasnda Japonya'da nemli slahat hareketleri grld. Islahat, siyasi ve iktisadi inklaba dnt. Ksa srede blgede etkin bir g durumuna geleli. Cin ile savat ve Kore'nin bamszlm kazandrd. 1904'de Rusya'y malup ederek O'nun Uzak Dou'da genilemesini engelledi. nemli bir ticaret ehri olan Port Artr' ele geirdi ve Manurya demiryollarnn nemli bir blmn kontrol altna ald. Ksacas gnmz Japonyas'nn temellerini att. (161) E. BRNC DNYA HARB NCESNDE AVRUPA'NIN GENEL DURUMU: 1. Avrupa'da Alman stnl ve Bloklarn Olumas : Birinci Dnya Harbi, XIX. yzyl ile XX. yzyln balarnda meydana gelen nemli olay ve gelimelerin bir neticesidir. Bu olaylarn ilkini de, 1789 Fransz htilali ile yeniden ortaya kan ve canllk kazanan milliyetilik fikirlerinin yaylmas tekil eder. Nitekim, bu fikirler, 1856-1871 yllar arasnda, Avrupa diplomasisin de hakim olan iki nemli olayn gereklemesine imkan salamtr. Bunlardan birincisi talyan, kincisi de Alman milli birliklerinin kurulmasdr. zellikle Alman milli birliinin kurulmas, Birinci Dnya Harbi'ne giden yollarn balangc oldu ve milletleraras mnasebetlere byk lde tesir ederek, Avrupa diplomasisinin ynn ve dengesini deitirdi. 1870-1871 Alman-Fransz Harbi sonundaki bar hkmleri, 50 yla yakn bir sre iki devlet arasndaki mnasebetlere yn vermi ve bu mnasebetlerin olumsuz ekilde gelimesine sebep olmutur. Bu deime ve gelimeler de Avrupa ve dier kt'a devletlerini deiik ekillerde etkilemitir. (162) Birinci Dnya Harbi ncesi dnemde, Avrupa'da kendini belli eden emperyalizm; ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya ve talya'da maddi ve manevi alanlarda da bu etkinliini gstermitir. Emperyalist dnceye sahip olan bu lkeler, devlet nfuzunu arttrmak ve stratejik gven salamak amacndan hareketle, Asya ve Afrika lkelerine, Avrupa uygarlnn gtrlmesini, kendileri iin adeta bir grev telakki etmilerdir. Daha dorusu, asl amalarn bu grnm altnda gizlemeye almlardr. Smrgecilik eklinde grnen bu yaylma, hemen hemen btn Afrika'da, Okyanusya'da ve Asya'nn byk bir blmnde Avrupa devletlerinin siyasi egemenliklerini kurmalarn salamtr. (163)

161. Tarih-III, s.147-148 162. Armao lu, Prof.Dr. Fahir, Siyasi Tarih (1789-1960) kinci Bask , Ankara, 1973 163. Renouvin, Prof. Pierre, (ev.: Adnan Cemgil) Birinci Dnya Sava , Alt n Kitaplar Yay nevi, 1982, s.19-20 87

Avrupa'da olaylarn gelimesine bakldnda, 1871-1914 dneminin tabii olarak ksma blnd grlmektedir. Bu blmleri ayr ayr incelemek gerekir: a. Avrupa'da Alman stnl : (1871-1890) Orta Avrupa'da Alman mparatorluu'nun kurulmasndan sonra, mparatorluk Babakan Bismarck'n izledii siyaset neticesinde Almanya, kesin b ir stnlk kazand ve bu stnlk l ttifak olarak bilinen kuvvetler blokunun ortaya k nda byk rol oynad. 1870-1871 Almanya-Fransa Harbi'nde Fransa'y ar bir malubiyete uratan ve 18 Ocak 1871'de Alman mparatorluu'nun kuruluunu ilan eden Almanya, ieride ve darda olmak zere iki nemli mesele ile kar karya kald . Bunlardan birincisi gerekletirilmi olan Alman milli birliinin salam temellere oturtulmas idi. talyan birliinin aksine, Alman birli i, bir yn krallk, prenslik ve serbest ehirlerde yaayan bir milletin kendiliinden Prusya'ya katlmas ile deil, zamanla ve aralksz srdrlen gayretlerin neticesinde kurulabildi. zellikle Prusya'nn, sras ile Danimarka, Avusturya ve Fransa karsnda elde ettii askeri baarlar, farkl yap ve byklkteki Alman Devletlerini birli e katlmak zorunda b rakt. (164) Birle menin lideri Prusya idi, Prusya; sosyal yaps, ideolojisi ve k l t r y l e bu devletiklerin ou taraf ndan sevilmiyordu. " Gneyin katolik kltr, kuzey ehirlerinin denizci tccar nitelii, Hessen ve Ren lkelerinin endstriyel ve Bavyera'nn tarma dayal yaps, " Prusyallkla atan unsurlard. Yeni Alman mparatorluu sadece Almanca konuulan bir imparatorluktu." (165) Bu sebeple, Alman imparatorluu salam temellere dayanmyordu. Birliin, zamanla glenmeye ve kaynamaya ihtiyac vard. Bunun iin Bismarck; darda ciddi meselelerin kmasn istemiyor, barn egemen olmasn ve dtaki bu bar devresinden yararlanarak birliin i yapsn glendirmeyi, uygulayaca siyasetin temel faktrlerinden biri olarak gryor ve kabul ediyordu. Bismarck iin, ikinci mesele de Fransa meselesi idi. Bismarck, Fransa'nn Almanya kapsndaki ar yenilgisini kolay hazmetmeyeceini ve bu yenilginin intikamn bir gn mutlaka almak iin faaliyete geeceini biliyordu. Ayrca, Almanya bu yenilgi sonunda Fransa'nn Alsace ve Lorraine gibi iki nemli topran da almt. Bismarck'a gre Fransa, u z u n sre bu toprak kaybna da tahamml edemezdi. Bu hususlar ve Fransa'nn b i r intikam savana girimesi ihtimali, Bismarck iin daima en byk endie kayna olmutur. Yine Bismarck, Fransa'nn 1870-1871 tecrbesinden sonra, Almanya'nn karsna tek bana deil, muhakkak bir veya daha fazla Avrupa devletini yanna alarak kacan dnyordu. eride ve darda Alman mparatorluu'nu bekleyen bu meseleler, Alman yneticilerinin uyguladklar siyasette umumiyetle tesirini gstermitir. Buna gre; Almanya'nn d mnasebetlerinde bar koruyabilmesi iin, Fransa'nn intikam sava abalar nlenmeli ve bunun iin de, Fransa'nn ittifak yapabilecei devlet veya devletleri. Almanya'nn yanna ekmek suretiyle yaln z kalmas salanmal yd . Ksacas, 1871'den sonra Alman politikasnn iki temel ilkesi, barn korunmas ve Fransa'nn yalnz b raklmasdr.
164. Armao lu, Dr. Fahir, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, Ankara, 1984, s.19-20 165. Ortayl , lber, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mp. zerinde Alman Nfuzu, Ankara, 1981, s.1 88

Fransa'nn, Almanya'ya kar ittifak kurabilecei devletlerden ilki. 1866'da Prusva'dan ar bir darbe yemi olan Avusturya olabilirdi. Fakat bunu nceden gren ve Avusturya'nn kendisine lazm olacan gayet iyi deerlendiren Bismarck, bu devlet ile yakn mnasebetler iine girdi ve Avusturya da bu yaknlama gayretlerini cevapsz brakmad. nk batda Almanya, gneyde italya'nn birer devlet olarak ortaya kmas, Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun diplomatik faaliyetlerini, Balkanlara yneltmeye ve topraklarn da bu blgede geniletmeye mecbur etti. Bu yeni genileme siyasetinin iki temel hedefi; douda Ege, gneyde Adriyatik Denizi oldu ve Avusturya 1870'lerden itibaren bu iki denize kmaya alt. Avusturya'nn bu yeni Balkan Politikas'n ekillendirmeye al t sralarda, Rusya da Osmanl Devleti'ni Balkanlardan atmak ve Balkan Slavlarm kendi amalar dorultusunda birletirmek iin Panislavizm politikasna girimi bulunuyordu. Bu durum, Avusturya- Macaristan mparatorluu ile Rusya'y Balkanlarda kar karya getirdi. kinci olarak da Avusturya'nn Adriyatik denizine kma gayreti, 1878'de bamszln elde eden Srbistan ile benzer bir menfaat atmas iine girmesine sebep oldu. Bu geli meler, Avusturya-Macaristan mparatorluunu Almanya'nn yannda yer almaya ve bir Pan- Cermen Bloku meydana getirmeye zorlad. Bylece Bismarck, Avusturya meselesini bu ekilde zmledi. Bismarck'a gre Fransa'nn ittifak kurabilecei ikinci devlet talya olabilirdi. Fakat Bicmarck, talya'n n henz kuvvetli bir devlet durumuna gelememi olmas, bu lke ile ortak snr bulunmamas ve daha da nemlisi, talya-Fransa mnasebetlerinin bozuk olmasn dikkate alarak, bir talya- Fransa ittifak zerinde fazla durmad ve talya'y Almanya'nn yanna ekmeye lzum grmedi. Bu durumda geriye ingiltere ile Rusya kalyordu. Gerek Fransa, gerek ngiltere'nin bu srada, Osmanl topra olan Msr zerinde gz vard ve atma halinde idiler. Ayrca karlkl mnasebetleri de iyi say lmazd . Bismarck, bu artlar iinde bulunan Fransa'nn, ngiltere ile birlemesine ve Almanya'ya cephe almasna ihtimal vermiyordu. Rusya'ya gelince, Bismarck Rusya iin endie duyuyor ve Fransz-Rus ittifaknn Almanya iin hi de iyi neticeler vermeyeceini dnyordu. Byle bir ittifak, gelecekte vukubulacak muhtemel bir harpte, Almanya'y iki cepheli bir savaa mecbur edecek ve Almanya'nn iki gl kuvvetin arasnda skmasna sebep olacakt. Byle bir birleme ihtimali Bismarck iin korkutucu olmu ve buna Bismarck'n kabusu denilmitir. (166) 1871 ylnda, Fransa'y Sedan Meydan Sava'nda ar bir yenilgiye uratan Bismarck bu baarsn; 1871'den 1890'da babakanlktan ayrld tarihe kadar, yapt bir sra antlama ile devam ettirdi ve kurduu kombinezonlar ile Rusya ve Avusturya'y Almanya'nn yanna almay baararak Fransa'nn siyasi alanda da yalnz kalmasn salad.

166. Y lmaz, Dr.Veli Birinci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak s.2-3; Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, s.20-23 89

Bismarck nce 1872'de Berlin'de Rusya, Avusturya ve Almanya mparatorlar arasnda mehur imparatorlar Toplantsn baard ve bu toplant sonunda bir antlama imzaland. Bu antlama 1871 zaferinden sonra Almanya'nn Avrupa manzumesinde yerini ve ann yceltti. Daha sonra 1873'de Alman-Rus antlamas yapld. Btn bunlar, Fransa'y yalnz brakmak iindi. Bu antlamalarn dnda kalan ngiltere, bu safhada denizar lkelerde smrgeler imparatorluunu kurmakla meguld. (167) Sedan Sava, Avrupa'da kuvvetler dengesini esasl ekilde deitirmekle kalmad, savan Osmanl Devleti iin de nemli neticeleri oldu. Bu sava sonunda Almanya tarafndan desteklenen Rusya, Krm Sava neticesinde imzalanan ve Rus Karadeniz Donanmasnn faaliyet ve etkinliini byk lde tahdit eden Paris Antlamasnn ilgili maddelerinin kaldrlmasn istedi. Fransa'ya kar Rusya'nn Almanya'nn yannda yer almasn isteyen Bismarck'n gayretleri neticesinde gerekletirilen, 13 Mart 1871 tarihli Londra Antlamas'nda, Karadeniz'in tarafszl ortadan kaldrld ve Rusya emeline ula t . Avrupa'da deien kuvvetler muvazenesi, batl devletlerin Rusya'ya kar cephe almalarna imkan brakmadndan, bu frsat iyi deerlendiren Rusya, Karadeniz'de elde ettii stnle paralel olarak Balkanlarda da nfuzunu arttrma abasna girdi. Bu gelimeler ise, 1877- 1878 Osmanl-Rus Harbi'nin hazrlaycs oldu. (168) Balkanlar'da Rusya'nn yannda Avusturya'nn da gz olmas ve kar l kl menfaat atmalar, iki devlet arasndaki mnasebetlerin bozulmasna ve mparatorlar Birli inin da lmas na sebep oldu. (169) Almanya'nn dou s n rlar n emniyete almay amalayan Bis-marck, Rusya ile Avusturya arasndaki menfaat atmalarna ramen, 1879'da Avusturya-Almanya antlamasn, 1881'de de Almanya-Avusturya-Rusya arasnda bir tarafszlk antlamasn vcuda getirmeyi baard. Bu s rada, talya ile Fransa'nn aras gerginleti. Bunu frsat bilen Bismarck, hemen talya'ya dnd ve 1888'de Almanya-talya arasnda l ttifak' meydana getirdi. Gelien durum iinde, Osmanl Devleti de bu ittifak saflarna girdi. Ancak, ittifakn nc yesi italya ise, ittifak terkederek kar tarafa geti. l t-tifak'a girmemekle beraber Romanya'da Almanya ve Avusturya ile ayr ayr antlamalar imzalad . Ama Birinci Dnya Harbi'nde bu devlet de kar blokda yerini ald . l ittifak, Birinci Dnya Harbi'ne kadar Avrupa siyasetinin a rl k merkezini tekil etti. Almanya, bu geli meler iinde zaman zaman ngiltere ve hatta Fransa ile baz antlamalar imzalarken, ngiltere ve Fransa ise yaln zl klar n srdrmeye devam ettiler. (170) Kendi m i l l i gayelerinin tahakkukunu n planda tutan ve II. Abdlha m id devrinden beri dost ve koruyucu rol oynayan Almanya,
167. Aydemir, evket Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Pa a, stanbul, 1971, (3.cilt) c.II s.492 168. Kural, Dr.Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, XVIII Yzy l Sonundan Kurtulu Sava na Kadar Trk-Rus li kileri, D.T.C. Fakltesi Yay nlar , Ankara niversitesi Bas mevi, Ankara, 1970, s.74-75, Karal, Prof.Enver Ziya, Osmanl tarihi Islahat Ferman Devri (1861-1876), TTK Bas mevi, Ankara, 1956 (8.cilt) c.VII. s.66 169. Armao lu, 20.Yzy l Siyasal Tarihi, s.24 170. Aydemir, Makedonyadan Orta asyaya Enver Pa a, c.II s.492-494 90

1911-1912 Trablusgarb Harbi'nde, talya'ya ses karmad. Berlin Kongresi'nden sonra da, Rusya ile imzalad y ll k iyiniyet antlamas ile Rusya'nn Bulgaristan zerindeki nfuz ve himaye hakkn tand ve ayn zamanda boazlan igal etmek zorunda kalmas halinde Rusya'ya siyasi ve manevi destek salamak taahhdnde bulundu. Yaplan antlama, 1890 y l na kadar yrrlkte kalacakt . (171) 1887 Alman-Rus Antlamas, Avrupa'daki milletleraras mnasebetlerde ve kuvvet dengesi mnasebetlerinde, Almanya'nn stnln devam ettiren son antlama oldu. 1890 ylndan itibaren gelimeler ekil deitirmeye ba lad ve l ttifak karsnda yeni bir denge blokunun ortaya k yla Almanya'nn stnl sona erdi. (172) b. Avrupa'da Denge : 1890-1904 (1907) 1871-1890 arasnda Almanya'ya Avrupa'da stnlk salayan temel faktr, Bismarck'n takip etmi olduu ustaca politika i d i . Fakat 1890'da Bismarck'n babakanlktan ayrlmas, Alman d politikas n n temel yapsnda da byk deiiklikler meydana getirdi. Bu da, Almanya'nn Avrupa'daki stnlnn sona ermesi ve bir denge durumunun ortaya kmasna sebep oldu. Bilhassa gen imparator ve yal babakan arasnda d politikada esasl gr ayrlklar ortaya kt . Bu gr ayr l klar n u ekilde zetlemek mmkndr: ( a ) Bismarck, Avusturya'dan baka Rusya'nn da Almanya'nn yannda yer almasna ok ehemmiyet veriyordu. II. Wilhelm ise bu gr paylamad. (b) II. Wilhelm'e gre Pan-Cermen Bloku'na Rusya de il, denizlerde son derece gl olan ngiltere kat lmal yd . ( c ) Bismarck, Alman d politika faaliyetlerini Avrupa k tas d na tarmamaya bilhassa d i k k a t ediyor ve Almanya'nn d e n i z a r topraklarda u ra mas n n, Avrupa'daki d u r u m u n u zay flataca na inanyordu. Fakat II Wilhelm, Bismarck' n aksine Almanya'n n byk devlet olabilmesi iin, di er byk devletler gibi onun da smrgecilik yapmas ve mnasebetlerini dnya apnda genileterek bir dnya politikas (Welt Politik) takip etmesi gerektii dncesinde idi. Bismarck'n ayrlmas ile d politikann sevk ve idaresi II. Wil-helm'in eline geti. Lakin II. Wilhelm, benimsedii d politikay da i ledi i gibi tatbik edemedi. Bir defa, 1890 ylnda sresi biten 1887 Alman-Rus antlamasn, Rusya'nn isteine ramen yenilemedi. Bu Rusya'nn Almanya'dan koparak Fransa'ya dnmesine sebep oldu. kinci olarak, Wilhelm'in ngiltere'yi Almanya'nn yanna ekmek iin harcad abalar da hibir netice vermedi. nc olarak, II. Wilhelm, gayet aktif bir smrgecilik politikas takip ederek, Almanya'nn hemen btn dnyaya yaylmasna ve dier devletlerle atmalar girmesine sebep oldu. Ksacas, Alman d politikas radikal bir deime geirdi ve bunun sonunda da l tilaf dediimiz ngiltere, Fransa ve Rusya bloku, l ttifak karsnda bir denge unsuru olarak ortaya kt. l t i l a f antlama ile gerekleti. Bunlar: 1894 Fransz-Rus ittifak; 1904 ngiliz-Fransz smrge antlamas ve 1907 ngiliz-Rus smrge antlamasdr. (173)

171. Armao lu, 20.Yzy l Siyasal Tarihi, 1984, s.27 172. Armao lu, 20.Yzy l Siyasal Tarihi, 1984, s.27 173. Armao lu, 20.Yzy l Siyasal Tarihi, 1984, s.28-29

91

c. Bloklarn atmas: 1904-1914 1904'l yllardan itibaren artk Avrupa, l ttifak ve l til af devletleri olarak iki bloka blnm bulunuyordu. Bu bloklama, Birinci Dnya Harbi'nin kmasnda en byk amillerden birini tekil edecektir. nk, 1904 ylnda ngiliz-Fransz antlamasnn imzalanmasndan itibaren bloklar tam bir atma iine girdiler ve atmalar Birinci Dnya Harbi'nin patlak vermesi ile sonuland. atmalarn ana noktalar u ekilde zetlenebilir: Fransa, 1904 ngiliz-Frans z antlamas ile dnyann en byk deniz gcne sahip ngiltere'yi y a n n a almay baard. Bu durumda, karada gl Fransa ve Rusya ile denizde gl ngiltere, Almanya'n n kar s nda yer ald lar. Bu birlemeden korkan II.Wilhelm, ngiliz-Fransz mnasebetlerini bozmaya gayret gsterdi ise de, buna muvaffak olamad ve ngiliz-Fransz yaknlamas giderek daha da g kazand. Ayrca, Almanya ve Avusturya'nn karlarnda yer alan bu gl bloktan daha stn duruma gemek iin silahlanmaya ynelmeleri, l tilaf devletlerini de ayn ekilde bu yarn iine soktu. Bu yar neticede her iki taraf da stnlk kompleksine srkledi ve en kk meselelerde dahi bloklarn kar karya gelmeleri neticesini dourdu. 1914 yaz geldiinde iki blok arasndaki gerginlik artk doruk noktasna ulamt. Bu atmosfer ierisinde 28 Haziran 1914 gn, Avusturya-Macaristan veliahtnn bir Srpl tarafndan ldrlmesi gibi basit bir suikast olay, Birinci Dnya Harbi'nin patlamasna yetti. - Bloklarn atmas olaynda gze arpan bir dier nokta da, Balkanlar da Avusturya ile Rusya arasndaki kar atmas olmutur. (174) 2. Byk Devletlerin Osmanl Topraklar zerindeki Emelleri: Osmanl Devleti, 1699'dan itibaren bilhassa Rusya'nn tehdidi altna girmeye balad. Buna XVIII. yzyldan itibaren Avusturya'nn tehdidi de eklendi. Osmanl Devleti XIX. yzyla kadar bu devletlerle mcadele etti ve bu mcadelede genellikle kendi gcne gvendi. G ve kudretini giderek kaybeden ve zayflayan devlet, varln korumak, dalma ve yklmasn nlemek iin bir denge politikas takip etmeye mecbur kald. Bu politika: 1791-1878'e kadar Rus tehlikesine kar, ngiltere'ye dayanma; 1888-1918'e kadar da Rus-ngiliz tehlikesine kar, Almanya'ya dayanma eklinde oldu. (175) Balkan Harbi neticesinde Osmanl Devleti'nin Avrupa'da topraklarnn paylalmasn tamamlayan Avrupa devletleri, Birinci Dnya Harbi balad zaman, Anadolu'nun paylalmas i ini de ana izgileri bakmndan tamamlam bulunuyorlard. Bu antlamalarn ounu Osmanl Hkmeti de renmiti. in ilgin taraf; Osmanl Devleti kerse veya ktrlrse byk devletlerin alaca pay tespit etmi ve paylarn brlerine nceden tan tt rm olmalaryd. Bu durum tarihte ilk defa vaki oluyordu. (176) a. Devletlerin Osmanl Devleti zerindeki Paylar : Rus pay, iki ksmdan teekkl ediyordu. Birincisi; Trabzon-Van Gl izgisinin dou ve kuzeyinde kalan blge ile eski Musul vilayetinin s n rlar na kadar uzanan kesim idi. kincisi; Sivas, Diyarbak r, Ergani-Maden ve dolaylaryd.
174. Armao lu, 20.Yzy l Siyasal Tarihi, s.36-37 175. Armao lu, 20.Yzy l Siyasal Tarihi, s.43 176. Bayar, Yusuf Hikmet, Trk nk lab Tarihi TTK Bas mevi, Ankara, 1951, (4.Cilt) c.II Ks.III s.466-467 92

Fransz Pay, Karadeniz k y lar ile Ereli-Bolu-Sivas- Di-yarbakr-Trabzon arasnda kalan blge ile Fransz irketlerinin elinde bulunan Marmara ve Ege Denizi ile zmirAfyon-Bursa izgisi aras nda kalan blgelerdi. Ayrca, Suriye ve Lbnan'da, Frans z payna den nfuz alanlar n te kil ediyordu. ngiliz Pay da, iki ksma ayrlmaktayd. Bunlarn birisi, Osm anl Devleti'nin Trk, dieri Arabistan ksmndadr. Trk ksm nda olan , zmir-Aydn demiryolu boyunca uzanmaktadr. Arabistan ksmndaki ngiliz blgesi ise, hemen btn Arap Yar madas 'n iine almaktadr. Alman Pay, genel olarak stanbul blgesi darda kalmak zere Anadolu ve Badat demiryollarnn iki tarafdr. talya'ya ise, Mula'dan gneye inen izginin aasnda kalan kesimler ile Antalya civar braklmt. Btn bu paylamalara ramen, byk devletler Osmanl Devleti'nin kendilerine yapacaklar ittifak teklifleri kar s nda, hereyden habersiz gibi davranabileceklerdi. Halbuki 1914 y l bas nda Osmanl Devleti'ne Almanya'n n 20, Fransa'n n 30 y l mr tan d klar belgelerle sabitti (177) b. Paylama Konusunda Byk Devletlerin Dnceleri: 1913 ylnda ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya hkmetleri Anadolu'nun fiili ve kesin biimde paylalmasna kardrlar. Bununla birlikte, Osmanl Devleti'nin artk kendini to-parlayamayacana inandklar iin, bu iin er ge gerekleeceini de dnmektedirler. Ancak bunu, elden geldii kadar geciktirmeyi kendi menfaatleri ynnden uygun bulmaktadrlar. ngiltere ve Fransa'y paylama iine atlmaktan alkoyan balca dnce, Rusya'y stanbul ve Boazlar' almaktan alkoymak imkanszl ile paylamada Almanya'nn da mutlaka bir pay alaca ve Akdeniz'de sler elde ederek Hind ve in yollarn tehdit edecei endiesidir. Almanya da o srada fiili ve kesin paylamann aleyhinde bulunmaktadr. Bunun sebepleri, Almanya'nn stanbul'daki bykelisi Von Wangenheim'in 13 Mays 1913 tarihli raporunda ak olarak belirtilmitir. Raporun zeti yledir : (1) Almanya'nn Msr'a yakn bir yere yerlemesi, onu, o srada, kendisi iin uygun olmayan artlar iinde, ngiltere ile bir atmaya gtrebilir endiesi; (2) Almanya'nn Anadolu'ya yerlemesi iin artlarn uygun olmamas ve hatta Rusya, Fransa ve ngiltere gibi ve onlarn derecesinde belirli bir menfaat blgesine bile sahip bulunmamas; (3) Almanya'nn Osmanl lkesi iindeki okul, hastane ve benzer kurumlar, ngiltere ve Fransa'nnkilere nisbeten azdr ve o derece kk salm deildir. Bilhassa Almanya'nn gz dikebilecei Alman demiryollar blgesinde (Eskiehir, Ankara, Konya vs.) bunlar yok denecek kadar nemsizdirler. Yani Almanya, Anadolu ve Badat demiryollarnn getikleri yerlerde Rusya'nn Dou Anadolu'da, Fransa'nn Suriye'de ve ngiltere'nin Gney Irak ve t r l Arap illerinde yapm olduklar gibi, kaleyi ieriden fethedecek derecede para, propaganda, okul, hastane ve bunlara benzer vas talara henz sahip olamam ve taraftar da kazanamam d u rumda bulunmasdr.
177. Bayar, Trk nk lab Tarihi, c.II Ks.III s.466-475 93

Bu aklamalardan da anlalaca gibi Almanya, Anadolu'nun paylalmas iinde, ngiltere ve Fransa kadar ekingendir ve paylamay geciktirmek iin iddetli bir tavr taknma izlenimi vermektedir. Rusya'da, ngiltere, Fransa ve Almanya gibi dnmekte ve Osmanl Devleti'nin dalmasn, kesin ve fiili olarak paylalmasn, gelien siyasi durum muvacehesinde menfaatleri asndan uygun bulmamaktadr. Rusya'nn, Boazlar meselesinin zmn ileride daha uygun bir zamana brakarak, Dou Anadolu'da stn bir durum salamaya alt bu dnemde, Osmanl'ya kar tutumunda hasl olan nemli bir deiiklie de iaret etmek gerekir. Balkanllarn galebesi zerine, Osmanl lkesi Almanya'dan ve Avusturya'dan tamamiyle ayrlm bulunmaktadr. Dolaysiyle karayoluyla onlardan bir yardm gelmesini bekleyemez. Deniz yoluna gelince, ngiltere ve Fransa, Rusya'nn dostu ve mttefiki olarak bu yolu da kesmi bulunmaktadr. Buna gre artk Osmanl Devleti fiilen l tilaf tarafndan kuatlm bir durumda olup, l ttifak devletleri ona yardm etmek isterlerse, bunu dorudan yapamayp ancak, dolaysyla, yani l tilaf devletlerine atarak yapabileceklerdir. (178) Bu durum, Rusya ve dier l tilaf devletlerince, Osmanl Devleti'ne ka nemli lde bask imkanlar yaratrken, ayn zamanda Birinci Dnya Harbi'nin ilk yllarnda, Alman askeri yardmlarnn gelmesini gletirmi ve hatta zaman zaman imkansz hale getirmitir. Netice itibariyle byk devletler bu safhada, Osmanl Devleti'nin paylalmasn milli karlar asndan uygun bulmuyorlard. Paylama yerine, her lkenin kendi nfuz blgelerinde menfaatlerini devam ettirmelerini daha faydal gryorlard. Beklenmedik gelimeler karsnda da hazrlkl olmak iin, her devletin ilgi alan n n ak olarak belirtilmesinin, yine menfaatleri as ndan faydal olaca fikrinde birle iyorlard . nk, bu paylama aralar nda atmaya lzum brakmayacakt. F. XIX YZYILDA OSMANLI DEVLET'NN DURUMU : 1789 Fransz htilali ile 1914 Birinci Dnya Savana kadar geen yaklak 120 yllk dnem, Osmanl Devleti'nin gerileme ve yklmasn hazrlayan ok sayda karmak i ve d olaylarla doludur. Bu karmak dnemin nemli olaylarn aadaki balklar altnda aklamak mmkndr. Bunlar : 1. 1789 Fransz htilali ve Osmanl Devleti'ne Etkileri 2. 1815 Viyana Kongresi ve Osmanl Devleti 3. Srp-Yunan syanlar ve 1828-1829 Osmanl-Rus Harbi 4. 1839 Tanzimat Ferman 5. Msr ve Boazlar Sorunu 6. 1853-1856 Krm Sava 7. 1856 Islahat Ferman

178. Bayar, Trk nk lab Tarihi, s.6-8 94

8. 1877-1878 Osmanl Rus Harbi, Ayestefanos ve Berlin Antlamalar 9. Birinci ve kinci Merutiyet 10. Balkan Harbi ve sonrasdr. 1699 ylndan itibaren bilhassa Rusya'nn tehdidi altna girmeye balayan Osmanl Devleti, zaman zaman dier Avrupa devletlerinin de mnferit veya ok ynl tehditlerine maruz kald. Bunlar: a. Boazlar zerinde ngiliz-Rus mcadelesi; b. Balkanlar zerinde Avusturya-Rusya Mcadelesi; c. Msr zerinde ngiliz-Fransz mcadelesi; d. Devletin Orta Dou topraklan zerinde Alman-ngiliz mcadelesidir. (179) Osmanl Devleti'nin bu mcadeleler ve tehditler karsnda takip ettii politika ise, "Denge Politikas" olup u devrelere ayrlmaktadr : a. 1791-1878'e kadar Rus tehlikesine kar ngiltere'ye dayanma; b. 1888-1918'e kadar Rus ve ngiliz tehlikesine kar Almanya'ya dayanma eklindedir. (180) ste, XIX. yzyl olaylarna bu erevede ve zet olarak yer verilecektir. 1. ark Meselesi ve Osmanl Devleti : Osmanl Devletinin bekasna ynelen ve devleti paralanma ve hatta yklma noktasna getiren olaylarn temelinde; "ark Meselesi" yatmaktadr. Bata Balkanlar olmak zere, Osmanl Devleti'nin her yerinde "ark Meselesi" kavramn ve bu kavramn getirdii politik sonular grmek mmkndr. O halde " ark Meselesi" nedir ? Napolyon Bonapart'n alt st ettii Avrupa haritasn dzene koymak ve Osmanl Devleti topraklarnn paylalmasn esasa balamak amacn gden bu politik terim, 1815'te toplanan Viyana Kongresi'nde gndeme getirildi ve resmiyet kazand. (181) Aslnda tarihi menei olduka eski olan ve Avrupa'y fazlasyla megul eden "ark meselesi"ni iki ksmda mtalaa etmek mmkndr. Birincisi : 1071-1683 tarihleri arasndaki "ark Meselesi "dir. Bu safhada, Avrupa savunmada, Trkler ise taarruz halindedir. Bu safhann tarihi geliimi ise u ekildedir : Trkleri Anadolu'ya sokmamak, Trkleri Anadolu'da durdurmak,

179. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi (1914-1995) 11. Bask , s.51 180. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi s.43 181. Karal, Prof. Enver Ziya, Osmanl Tarihi (Nizam- Cedit ve Tanzimat Devirleri) c.V., TTK Bas mevi, Ankara, 1970, s.203

95

* Trklerin Rumeli'ye geiim nlemek, * stanbul'un Trkler tarafndan fethini engellemek, * Trklerin Balkanlar zerinden Avrupa ilerine doru ilerleyiine mani olmak. " ark Meselesi " nin kabul edilen bu hedeflerine ramen, Trkler Anadolu'ya girmi, Rumeli'ye gemi, Balkanlar' zaptetmi ve Viyana kaplarna kadar ilerlemilerdir. Fakat, 1683 tarihinde Trklerin Viyana'da yenilgiye uramasyla "ark Meselesinin ilk safhas bitmi. kinci safhas balamtr. Bu safhada; Trkler savunmada, Avrupa taarruzdadr. 1920 yllarna kadar devam eden bu safhada " ark Meselesi" nin gelimesi u tarzda olmutur: "ark Meselesi" nin kinci Safhas: 1. Balkanlardaki Hristiyan milletleri Osmanl hakimiyetinden kurtarmak. Bunun iin Hristiyan toplumlar isyana tevik etmek ve nce onlarn muhtariyetini, sonra bamszlklarn temin etmek. 2. Birinci maddede belirtilen hususlar gereklemezse, Hris-tiyanlar iin reform istemek ve onlarn lehine Osmanl Devleti nez-dinde mdahalelerde bulunmak. 3. Trkler'i Balkanlar'dan tamamen atmak. 4. stanbul'u Trkler'in elinden geri almak. 5. Osmanl Devleti'ne Asya topraklar zerinde yaayan Hristiyan cemaatlar (aznlklar) lehine reformlar yaptrmak, onlar iin de muhtariyet elde etmek veya mmkn olursa bamszlklarna kavuturmak. 6. Anadolu'yu paylamak ve Trkler'i Anadolu'dan karmakt. (182) Grld gibi Balkan Sorunu, " ark Meselesi"nin ilk hedefi ve bu politik dncenin sonucudur. Bu nedenle; Balkan Sorunu'nu " ark Meselesi" politik kavram iinde deerlendirmek ve ayrca sorunun dier sebeplerini de ortaya koyarak uygulan biimini tespit etmek gerekmektedir. Bu cmleden olarak, Osmanl Devleti'nde, XIX. yzyln ikinci yarsnda aka ortaya kan "ark Meselesinin sebeplerinin bir dieri ve hatta en nemlisi de; Avrupa'nn, kolonilere sahip olmak ve ekonomik nfuz sahalar elde etmek dncesidir. Dier bir ifade ile bu sebepler, maddidir, stratejiktir ve psikolojiktir. Avrupal, bu dncelere bal olarak kendi dndaki dnya milletlerini ve halklarn uyandrmak, medeniletirmek, Hris-tiyanl yaymak, baka devletlerin snrlar iinde bulunan Hristiyanlar ve dier unsurlar kurtarmak gibi bir grevi kendi ii gibi kabul etmitir. (183) 2. Osmanl Devleti'nde Reform Hareketleri: XIX. yzylda Osmanl lkesinde balatlan reformlarn, Trk toplumuna da baz yenilikler getirmekle birlikte Trk ve Mslmanlardan ziyade gayri mslimlerin yararna olduu ve sonuta devleti ykma gtrd tarihi bir hakikattir. 1834- 1914 dneminde yaplan reformlarla Avrupa'nn i ilerimize mdahalesi ve devletin her
182. Trk Milli Btnl erisinde, Do u Anadolu, Trk Kltr Ara t rma Enstts Yay n , No: 56, Ankara, 1986, s.157-159 183. Trk Milli Btnl erisinde, Do u Anadolu, s.159-160 96

ynyle Avrupallarn nfuzu altna girmesi arasnda sk bir ili ki mevcuttur. Her mdahale bir reform projesi, her reform uygulamas bir baka mdahale ve her ikisi ise Bat Emperyalizminin Osmanl Devleti'ne daha fazla nfuzu sonucunu dourmutur. Bylece, devlet ve toplum " fasit bir daire" iine sokularak gnden gne zayflatlm, paralanm ve nihayet yklmtr. (184) Avrupa, kapitlasyonlarla hareket sahasn tamamen daraltt ve 1856 Paris Kongresi ile "denetim ve gzetim" altna ald Osmanl Devleti'nin bekasnn devamllna inanmyor ve mirasna gz dikiyordu. Ancak Avrupallar, mirasn paylalmas konusunda aralarnda ciddi bir anlamazlk kacana inandklar iin "imdilik" kaydyla ve "toprak btnlne" dokunmadan daha az tehlikeli metodlarla hedeflerine ulamay tercih ettiler. Bu metodun esas, reformlardr. Osmanl reformlarnn hedefi; dini ve etnik gruplara daha fazla imtiyaz salamak; bu gruplarn muhtariyet ve bamszlklarn gerekletirmek; imparatorluk snrlar dahilindeki mevcut Trk hakimiyeti yerine dini ve etnik aznlklarn hakimiyetini tesis etmekti. Osmanl Ynetimi'nin ise reformlardan anlad ve bekledii hususlar ok farkl idi. Onlar iin reformlar, devletteki mevcut messeseleri ve nizam yeniletirmek ve aa uydurmak anlamna deil, Avrupai messeseleri ve usulleri lkeye getirmek ve yerletirmek anlamna geliyordu. Bu metodla, Osmanl aydnlar hem gayrimslimleri devlete ve lkeye balayacaklarna, hem devleti ayakta tutacaklarna, hem de Avrupal byk devletleri memnun edeceklerine inanyorlard. Osmanl Devlet adamlar, bu maksatla ve Avrupallarn telkini ile nce 1838'de liberal ekonomik sistemi, 1839'da Tanzimat Ferman ile liberal hukuk sistemini, nihayet 1856 Islahat Ferman ile liberal kltr anlayyla birlikte liberal politik sistemi hedef alan reformlar devlet sisteminde ve lkede tatbik alanna soktular. Bunlarn sonucu olarak, tm gayrimslimlere tabii haklar, siyasi haklar ve kltrel haklar tam anlamyla verilmeye balad. Btn bu teebbs ve uygulamalar, ierisinde bulunulan an da bir gerei ve sonucuydu. Bilindii zere XIX. yzyl Avrupas iin "milletler" ve "milliyetilik" a olmutu. Ayrca, XIX. yzyl "liberalizm", "demokrasi" ve "sosyalizm" gibi birbirini takip eden, tamamlayan ve ou defa birbirine zt olan fikir akmlarnn gelitii ve dnyaya yayld bir adr. Milliyetilik, liberal olsun, otoriter olsun, milli hviyete sahip her devlet ve toplumun esas politikas durumunda idi. (185) Sonu olarak, Osmanl reformlar Avrupal devletlerin Osmanl'larn iilerine mdahale edebilmeleri iin en gzel vasta olmu ve ciddi bir bahane tekil etmitir. 3. 1789 Fransz htilali ve Osmanl Devleti'ne Etkileri : a. Fikir Akmlar ve Etkileri : 1789 Fransz htilali'nin getirdii hrriyetilik ve milliyetilik akmlarnn "Teokratik Devlet Sistemlerini bozguna uratt dnemde Osmanl Devleti, sahip olduu rki yap ve slami devlet zellii sebebiyle balangta milliyetilik
184. Kodaman, Prof. Dr. Bayram, Sultan II. Abdlhamit Devri Do u Anadolu Politikas , Ankara, 1987, s.1 185. Kodaman, II.Abdlhamit Devri Do u Anadolu Politikas , s.109-110 97

akmlarndan fazla etkilenmedi. Fakat bir sre sonra ad geen drt fikir akmnn da tesiri altnda kalmaya balad. Bunun sonucu, lkedeki gayr-i mslim tebaalar nce "milliyeti" oldular ve "milliyetilik" ideolojisini benimsediler; sonra Bab- Ali'den "liberal" ve "demokratik" haklar ve imtiyazlar istemeye baladlar. Bunlarn ilk hedefi; "milli muhtariyet" veya "milli istiklal", nihai hedefleri de; "milli devlet" idi. Bu hedefe, onlar gtrecek her trl fikir akm ancak onlarn milliyetilik fikrinin yardmcs veya vastas olabilirdi. Nitekim, gayr-i mslim aydnlarn, aralarndaki siyasi fikir ayrlklarna ramen, daima birletikleri nokta ve fikir: milliyetilik konusunda olmutur. Ayrca, milli gayelerine hizmet edecek her trl liberal fikri benimseyen Osmanl aydnlaryla ittifak iinde olmalarnn ve onlarla birlikte merkezi hkmetin otoritesini zayflatacak reformlar istemelerinin sebebi, yine "milliyetilik"leridir. (186) b. Napolyon ve Osmanl Devleti'nin Paylalmas Projeleri : Dnya hakimiyeti kurmak dncesiyle hareket eden Napolyon Bonapart, talya ve Avusturya karsnda kazand baarlar sonucunda imzalanan Kampo Farmiyo Antlamas (1797) ile Arnavutluu ele geirmi ve Osmanl Devleti ile snr komusu olmutu. Eski dost ve yeni komu Fransa'nn, fetihler program henz stanbul'da bilinmiyordu. Bab- Ali, hakl olarak, endiede idi. Napolyon, i te bu endieli ortamda ve 19 Mays 1798'de 280 paradan olu an donanmas ve 38.000 ki ilik kuvveti ile bir Osmanl topra olan M s r' igal etmek zere Fransa'dan hareket etti. Bir sre sonra Msr macerasn Kleber'e brakan ve 23 Austos 1799'da tekrar Fransa'ya dnen Napolyon, Fransa'dan Kleber'e hitaben yazd mektubunda; " Msr'a hakim olmamzn ehemmiyetli olduunu benim kadar takdir edebilirsiniz. Her taraftan paralanmak tehlikesine maruz vaziyette bulunmakta olan Osmanl mparatorluu her gn yklmaktadr. Msr'n bu vaziyette tahliyesi bir felaket olacaktr. nk bu eyaletin gnmzde Avrupallar eline getiine ahit olacaz" diyordu. (187) Bu dnceden hareketle yola kan Napolyon, bir ftuhat projesi hazrlad ve bu projeyi Rus ar'na da kabul ettirdi. Proje'nin iki cephesi vard. Uzak ark Cephesi, Ruslarn menfaatine; Akdeniz ve Msr Cephesi de Franszlarn lehine idi. Projenin esas yle idi : "General Masena Kumandasnda bir Fransz Ordusu Ruslar'a katldktan sonra, Orenburg'tan Buhara'ya kadar olan mntkay evvela igal edecek, sonra Afganistan ile ran' igal ederek Hind'e kadar uzanacak ve oradan da ngilizler'i kovarak ar'a byk bir ark mparatorluu kazandracakt. Buna mukabil ar, Franszlar'n Akdeniz'de ve Msr'da kafi olarak yerlemesine ses karmayacakt. (188) Grld gibi, dnyann nfuz blgelerine ayrlmas demek olan bu projenin bir yn Osmanl Devleti'ne ve onun, toprak btnlne ynelikti. Bu nedenle, gerek Rusya ve gerekse Fransa bu projenin gereklemesini salamak iin Avusturya'nn onaynn alnmasnn art olduuna inanyorlard. Avusturya'nn projeyi kabul etmesi ise ona hatr saylr bir menfaat temini ile mmknd. Bu durumu iyi deerlendiren Napolyon, Viyana'dan, Osmanl Devleti'nden almak istedii yerlerin tesbiti ile bildirilmesini istedi.
186. Karal, Prof. Enver Ziya, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar , TTK Yay nlar , 1942 s. 81; Karal, Ord. Prof. Enver Ziya Osmanl Tarihi TTK Yay. 1970 c.V s.42-43 187. Karal, Osmanl Tarihi c.V s.26-43 188. Karal, Selim IIIn hatt- Hmayunlar , s.81-82 Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s. 213-214 98

Napolyon'un isteini uygun ve olumlu gren Avusturya mparatoru Jozef II.de, Avusturya pay olarak; Srbistan, Bosna-Hersek, Bulgaristan ve Eflak-Budan' istedi (189) Rusya, Avusturya ve Venediklilerle balayan ve Napolyon Bo-napart'n siyas ve askeri alandaki faaliyetleri ile devam eden ve Fransz htilali'nin getirdii fikir akmlar ile ekillenen gelimeler, Osmanl Devleti'ni ve zellikle Hristiyan tebaay giderek etkilemeye ba lad . Hu etkilemenin nemli sonulan ise; Srp ve Rum isyanlar ile bu isyanlar n milliyetilik uuru iinde dier Hristiyan tebaa aras nda balamas ve yaylmasdr. (190) 4. Srp syanlar ve Sonular : Napolyon ile ar, Osmanl topraklarn paylamak iin altklar sralarda, Osmanl Devleti, zamanla bnyesinde oluan deiiklikler sebebiyle paralanmaya msait bir duruma gelmiti. Paralanmann ilk byk ve nemli hareketi, Selim III.devrinde balayan ve Mahmut 11. zamannda gelierek muhtar ve prenslik kurulmasyla son bulan Srp isyanlardr. (191) X V I I I . y z y l n sonlanna doru, gerek yabanc devletlerin Srp-lar' Osmanl Devleti aleyhine tahriklerinin artmas ve gerekse Osmanl y n e l i m i n i n bozulmas sonucu Srbistan'da karklklar ve isyan hareketleri ba lad . S rplar' n Osmanl Devleti aleyhine tahrik eden devletlerin ba nda Rusya ve Avusturya geliyordu. Ayrca, X V I I I . yzy l n sonlar nda, 1789 Fransz htilali'nin getirdi i fikir ak mlar da S rplar' Osmanl Devleti aleyhine harekete sevk etti. B t n bu etkilere, Belgrad'da Srplar'a yaplan yenieri zulm de eklenince, S rp isyan iin uygun ortam olgunlam oldu. (192) 4 ubat 1804'de; yenierilere kar balatlan Srp syan'nn ana sebebi; b a k m s z l k elde etmekti. Dier bir ifade ile Srplar' n gayesi; Bosna-Hersek'teki Hristiyanlar Srp htilali'ne katlmalar iin ayaklandrmak ve bylece Karada ile birleip byk bir Srbistan kurmakt. Bu dnce, zaman zaman Avusturya ve zaman zaman da Rusya tarafndan tevik ve destek grd. Daha sonra Osmanl Devleti'nden kopanlan tavizler ve zellikle genel af ilan; Srplar tarafndan muhtar ve hatta bamsz bir Srp Devleti kurulmasnn zaman geldii eklinde deerlendirildi. Bu dncenin sonucu olarak yaplan Srp tekliflerinin Osmanl Devleti tarafndan reddedilmesi zerine, isyanclarn lideri Kara Yorgi, Srp Millet Meclisi'ni (Skupina) toplad. Skupina, Kara Yorgi'yi Ba Knez seerek Srbistan'n istiklalini salayncaya kadar Osmanl Devleti ile savamaya karar verdi.

189. Karal, Osmanl Tarihi c.V s.26-43 190. Mufassal Osmanl Tarihi, stanbul 1960, c.4 s.2248; Mufassal Osmanl Tarihi stanbul 1962. c.5 s.102-103 191. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c.V. s.102-103 192. Kocaba , Sleyman 99

Bu sralarda Ruslar, Eflak ve Bodan'a girdiler ve 1806- 1812 Trk-Rus Harbi de balad. ar, Srp asilerine, Trklere kar beraber savamak iin anlama teklifinde bulundu. Bu teklifin kabul edilmesi ve Rusya'nn Srp asilerine yardm ile isyanlarn yeni bir safhas da balam oldu. (193) Srp asileri, Ruslardan grdkleri destek ve tevikler sonucu, Bosna'ya hcum ettiler. Drina Nehri'ni geen Srplar; Bosna'ya ait Yadar, Rodiyavana ve daha birka nahiyeyi aldlar ve hatta Kuzey Bosna'da bulunan Brdelen Kalesi'ni zapt ederek halkn kltan geirdiler. Brdelen katliamndan sonra, Drina blgesinde bulunan daha birka Bosna arazisi ve halk Srp asilerinin hcum, yama ve basksna maruz kald. Bu olaylar sonucu, Karada ve Srbistanfda yaayan ok sayda Mslman, Bosna'ya iltica etmek zorunda kald. Ancak tm bu gelimelere ve saldrlara ramen Bosna halk, Bosna'y korumak iin saldrlara kar koydu ve mcadelesini srdrd. Hatta, Banaluka ve civarnda Srplar lehine reaya tarafndan balatlan baz ayaklanmalar da bastrd. Srplar'n ve Kara Yorgi'nin gerek amacn balangta anlayamayan Bosnallar, bu amac ksa srede fark ettiler ve Srp saldrlarna kar genel bir harp hazrlna baladlar. 1807 ylnda kaptanlar, beyler ve dier Bosna ileri gelenleri eyaletin merkezi olan Travnik'te toplanarak Vali Mehmet Hsrev Paa'ya Bosna'y ve dinlerini lnceye kadar savunacaklarna dair sz verdiler. Toplant ve alnan kararlardan sonra, ihmal edilen kalelerin tahkimatna baland. Hudut blgelerinde zarar gren halka, mal ve canlarnn gvenliini korumalar iin silah datld. Srbistan'a kar hazrlklar devam ederken 1808 ylnda Srplar, Bosna'daki Ortodoks reay ayaklandrmak iin teebbse getiler ve bunda snrl da olsa muvaffak oldular. zellikle Gradika halknn ayaklanmaya katlmalar btn Sava Nehri boyunca birok Hristiyan halkn da bu ayaklanmaya katlmasna sebep oldu. Bosna beyleri bu isyanlar yer yer bastrmaya muvaffak oldular. 1809 yl baharnda Ruslarla harp yeniden balaynca, Srplar; Karadallarda birlikte BosnaHersek'te taarruza getiler. Kara Yorgi, 1806 ylnda olduu gibi, bu defa da Karada ile birlemek midiyle Yenipazar istikametinde hcumlarn artrd. Gladnia'y ve Bosna'dan Rumeli'ye giden yollarn kavak noktas olan Senice'yi ele geirdi. Bosna halk ve beyleri, Srp saldrlarna kar mcadelelere devam ederken, Osmanl Devleti, Ni'te bulunan Serasker Hurid Paa'y Srp problemini zmek iin grevlendirdi. Bosna Valisi brahim Hilmi Paa ve 30.000 kiilik Bosna Ordusu (Ordunun drtte birini Hristiyan reaya tekil ediyordu.) ile Ni'ten hareket eden Serasker Hurid Paa, koordineli olarak Sirbistan'a hcuma getiler. Bosna ve Osmanl birlikleri, 10 Temmuz 1810'da Drina'y geti ve Belgrad zerine yrd. Ancak, Ruslarn S rplar'a yardm sebebiyle Belgrad ele geirilemedi. Hurid Paa geri ekilmeye mecbur kald. 1810 yl Kasm ayma kadar devam eden bu savalar, k mevsiminin yaklamas sebebiyle nihayet buldu. 1810-1811 yln her iki taraf hazrlkla geirdi. (194) Bu geli meler ve Ruslar'dan gelen yardm ve destekler, tm Srbistan' n bi r idare altnda birletirilmesi midini uyandrd. Karada'da S rplara katld. Kara Yorgi, Napolyon ile mektuplamaya balad ve ona Avusturya'daki btn Srplar' da isyan ettirmeyi vaat etti. Avusturya ise. buna muhalefet gsterdi.
193. Karal, Osmanl Tarihi s.104-105; Eren, Dr.Ahmet Cevat, Mahmut II. Zaman nda Bosna-Hersek, stanbul, 1965, s.39 194. Eren, Mahmut II.Zaman nda Bosna-Hersek, s.38-47 100

Srbistan sorunu, giderek Rusya ve Avusturya arasnda bir anlamazlk konusu halini almaya balad. Kara Yorgi, gelien durumdan da istifade ederek Aralk 1808'de kendisini btn Srplarn bakan ilan ettirdi ve verasete dayanan Srp monarisini kurdu. Avusturya Babakan Metternich, domakta olan Srbistan hakknda unlar syledi: "Domakta olan Srbistan, Rusya ile Avusturya arasnda bir oyuncaktan baka birey deildir. Byle olmaktan ise Srbistan'n Trkler'de kalmas daha hayrldr." Grld gibi Avusturya, blgenin Rusya'nn kontrol altna girmesine kardr. Belgrad'taki Rus temsilcisinin dncesine gre de: "Byk devletler yannda Srbistan Umman'da bir katre" idi. (195) Ruslar, 1812 Bkre Antlamasna kadar Srplarla ibirlii yapmaya devam ettiler ve antlama metnine Srbistan'n muhtariyeti hakknda yoruma ak bir de madde koydurttular. (196) Bkre'te Antlamasnda yer alan ve Srplar'a baz imtiyazlar verilmesini ngren bu gelime, nemli bir yenilik idi ve uluslararas bir vesikada ilk defa yeralyordu. Rusya, bununla mteakip safhalarda yapaca mdahaleler iin hukuki gereke hazrlanm oluyordu. (197) Bahse konu antlamann sekizinci maddesi Srbistan ile ilgili olup Srbistana; iilerine serbesti kazandrmakta; sorunlarn Osmanl Devleti ile karlkl grmeler yoluyla zlmesini ngrmekte ve kapal da olsa muhtariyete varan bir bamszlk getirmekte idi. (198) Srplar, Bkre Antlamasnn kendilerine salad imkanlarla yetinmediler ve tepki gsterdiler. Dier bir ifade ile Kara Yorgi'nin liderliinde bamsz olmalarn istediler. Bu istekler ve gelimeler, Osmanl Devleti'nin Srbistan'a mdahalesini gerektirdi. Osmanl kuvvetlerine yenilen Kara Yorgi, Srbistan' terk etti ve Avusturya'ya snd. Srplar daha sonra toplanan Viyana Kongresi'ne bir heyet gnderdiler ve Avrupa Devletleri'nin lehlerine mdahalelerim istediler. Avusturya, muhtar veya bamsz bir Srbistan'n kullanlmas inisiyatifini Ruslar'a kaptrd iin konuya muhalif oldu ve Srplarn istedii sonu da bu sebeple alnamad. Viyana Kongresi'nden bir sonu alamayan Srplar, tekrar isyan ettiler ve hareketleri Ruslar tarafndan desteklendi. Rusya ile yeni bir sava istemeyen ve blgeye ynelik muhtemel bir Rus mdahalesine engel olmak isteyen Osmanl Devleti, Milo Obrenovi'i Ba Knez tand ve Srplar'a baz imtiyazlar verilmesini kabul etti. Buna gre; halk tarafndan seilecek on iki knez, dier knezleri seecekler; adaleti salayacaklar ve vergi toplayacaklard. Ayrca kilise ve okullar iin de geni lde haklar tannd. (199) Srp syan, Osmanl Devleti'nin ierden paralanma ve dalmaya balamas; devletin kendi tebaasndan bir toplulua kar ilk defa olarak mcadeleyi terk etmesi ve onun isteklerini kabul etmek zorunda kalmas; hepsinden nemlisi Srbistan' n imtiyazl bir prenslik durumuna gelmesi ve devletin bunu resmen tanmas, Osmanl Devleti iin adeta bir dnm noktas tekil etti.
195. 196. 197. 198. 199. Karal, Osmanl Tarihi c.V, s.105-106 Karal, Osmanl Tarihi c.V, s.107 Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.243 Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.252; Mufassal Osmanl Tarihi, c.V, s.2864 Kocaba , Avrupa Trkiyesinin Kayb , s.67 101

Srplar'n bu durumu ve elde ettikleri sonular; dier Hristiyan reaya iin Osmanl Devleti aleyhine kt rnek tekil etti ve Srbistan'n bamszlk hareketi; zellikle Yunan bamszlk hareketini tahrik etti. (200) Bu gelimeler, bamsz Yunan Devleti'nin kuruluunu a-buklatrd ve 1829'da imzalanan Edirne Antlamas ile Yunanllar bamszlklarn elde ettiler. Bamsz bir Yunan Devleti'nin kuruluu, Osmanl Devleti'nin dalmasnn da balang noktasn oluturdu. Yunan Krall'nn kurulmas, eitli milliyetlere bal topluluklardan kurulmu olan Osmanl Devleti halk iin bir rnek ve emsal tekil etti. Ksacas, Osmanl Devleti, 1829 Edirne Antlamas ile sadece toprak kaybetmekle kalmad, artk Rusya'y yenmek ve onu zararsz duruma sokmak iin besledii tm mitlerini de kesin olarak kaybetti. Bundan byle Osmanl evleti'nin devam, kendi kuvvetinden ok, devletler arasndaki muvazene prensibinin yrrlk deerine bal idi. (201) Grld gibi Srp syanlar, s n rl bir faaliyetten ziyade bir milli akmlar mcadelesi ekline dnm ve tm Bal-kanlar' ve Balkanl Uluslar ksa srede etkisi altna alm t r. Srplar, 1804 ylndan itibaren her frsatta Bosna-Hersek halkn da isyana tevik etmiler ve zorlamlardr. 1809 Trk-Rus Harbi'nde Ruslarn yannda yer alan ve Karadallar ile mterek hareket eden Srplar, Bosna-Hersek halk zerinde bask yaptlar ve onlar kendi saflarnda harekata zorladlar. Ancak, bu tahriklerin Bosna-Hersek halk zerinde balangta pek tesiri olmad. Bunda halkn ounluunun Mslman olmasnn etkileri bykt. Ne var ki, Osmanl ynetim hatalar ve zamanla gelien milli akmlar, bu blge halkn da etkilemeye ve Osmanl Dev-leti'ne cephe almaya zorlad. (202) 5. 1828-1829 Osmanl-Rus Harbi ve Edirne Antlamas : a. Harp ncesi Durum ve Harbin Sebepleri : Avrupa byk devletleri, Avrupa'nn mevcut statkosunu korumak ve ikinci bir Napolyon felaketi ile karlamamak maksadyla; Eyll 1815'de " Kutsal ttifak " kurdular. Kutsal ttifak, meruluk esasna dayanyordu. Bu fikrin bas taraftan ise Avusturya Babakan Metternich idi. (203) Dier taraftan Rusya, hem Kutsal ttifak' n hararetli yesi olarak kalmak istiyor ve hem de ayn zamanda Osmanl Devleti'nden kopaca topraklarla bymek ve glenmek emelini devam ettiriyordu. Bu maksadn gerekletirmek isteyen Rusya, Osmanl Devleti'nin Ortodoks mezhebinden olan Rumen, Srp ve Yunan tebaasnn milliyetilik duygularn kkrtmakla sonu alnacan dnyordu. Bu dnce, Kutsal ttifak'a aykr olmasna ramen, bu yola girmekte tereddt edilmedi. Uygulamann balangcn da, 12 ubat 1821'de balayan Yunan isyan tekil etti.
200. c.V.s.2865 201. 202. 203. Kocaba , Avrupa Trkiyesinin Kayb , s.67; Mufassal Osmanl Tarihi, Karal, Osmanl Tarihi, c.V. s.121-122 Kocaba , Avrupa Trkiyesinin Kayb , s.85 Armao lu, Prof.Dr. Fahir, Siyasi Tarih (1789-1960) Ankara, 1975, s.45

102

Osmanl Devleti, ilk yl yabanc mdahalesi olmadan Yunan isyan ile mcadele etti. Ancak, daha sonra cereyan eden gelimeler ve ngiltere'nin Rusya ile mterek hareket etmeye karar vermesi, olaylarn seyrini deitirdi. Nihayet 4 Nisan 1827'de Rus-bakentinde imzalanan bir protokol ile Osmanl Devleti'ne bal muhtar bir Yunanistan'n kurulmasna karar verildi. Bu karara Fransa'da katld ve devlet arasnda 6 Temmuz 1827'de Londra Antlamas imzaland. Osmanl Devleti'nin bu antlamay reddi zerine; ngiliz, Fransz ve Rus mterek donanmas Mora'y abluka altna ald ve 18 Kasm 1827'de Navarin'de bulunan Os-manl-Msr donanmasn da yakt. Franszlar, ksa sreli olmak kaydyla, Temmuz-Ekim 1828'de Mora'y igal ettiler. (204) 1804 y l nda balayan ve 1812'de Bkre Antlamas ile muhtariyet kazanan Srplar'n isyanndan sonra, 1821'de balayan ve 1827 Londra Antlamasyla muhtariyet kazanan Yunan isyannn; Avrupa tarihinde nemli bir yeri vardr. Bu nem; 1815 Viyana Kongresi'nde alnan ve lkelerin toprak btnlne riayeti esas kabul eden statkonun ve dolaysyla Avrupa haritasnn ilk defa olarak bozulmasndandr. Viyana Kongresi'nden sonra statkoyu devam ettirmek isteyen devletler, yeni uyanan milliyet ve demokrasi fikirleri ile mcadeleyi esas alm iken, Osmanl Dev-leti'nde ayn mahiyetteki bir hareketi bastrmak iin meru devlete yardm edecekleri yerde ihtilalcilere yardm ettiler. Bu, silahlar ile savunduklar sisteme kars indirilmi ar bir darbe idi. (205) Navarin olay ve abluka ile yetinmeyen ve Osmanl Devleti zerindeki emellerinden vazgemeyen Rus ar Nikola, basklarn daha da arlatrlmas gerektiini ngiltere'ye bildirdi. Londra'ya bildirilen 6 Ocak 1828 tarihli Rus Notas; Eflak ve Budan'n igali stanbul ve skenderiye'nin abluka altna alnmas, Mora'nn kurtarlmas ve savunulmas, Yunan Devleti Bakan Kafodistriya'nn para yardmyla desteklenmesi, Yunan So-runu'nun devlet arasnda grlmesi konularn kapsyordu. (206) Rusya'nn asl amac ise, Padiah II. Mahmut'un balatt reformlar nlemek ve Osmanl Devleti'nin tekrar glenmesine engellemekti. Bunun iin ortam msait duruma getirilmiti. Nitekim Etniki Eterya Derneinin Bakan ve Rus ar'nn Yaveri Alek-sandr spilanti'nin, 6 Mart 1821'de etrafna toplad; asilerle Prut Nehri'ni geerek Eflak'a girmesiyle balatlan Yunan isyan devam ediyordu ve iyi bir harp sebebiydi. Ayrca, Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu otorite zaafiyeti ve zellikle Haziran 1826'da yenieriliin kaldrlmasndan sonra yeni ve dzenli bir ordunun henz kurulamam olmas, Rusya asndan mspet artlan oluturuyor ve adeta harbe tevik ediyordu. (207) b. 1828-1829 Osmanl-Rus Harbi: Nihayet, 26 Nisan 1828'de Rusya Osmanl Devleti'ne sava at. 7 Mart'ta Prut Nehri'ni geen Rus ordular, ayn zamanda Anadolu snrlarndan da hcuma balad. Anadolu'daki Rus ordular Erzurum'a kadar ilerledi. Avrupa cephesinde ise

204. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.275-276 205. Esmer, A. kr, Siyasi Tarih, stanbul, 1944, s.107 206. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.270 207. Kocaba , Sleyman, Tarihte Trk-Rus Mcadelesi, stanbul, 1989, s.202-203 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, c.III, s.23

103

harp, Avrupa Devletleri'nin tahminlerinin aksine, sratli gelimedi. Yeni sistemle yetitirilmi Osmanl kuvvetleri Varna, umnu ve Silistre'de baarl savalar yaptlar. Rus ordusu, byk kayplar pahasna ilerleyebiliyordu. Hatta Ekim ve Kasm aylarnda Eflak ve Budan'a (Romanya'ya) geri ekilmek zorunda kald. Bu durum, bar grmelerine ortam hazrlad ise de, grmelerden bir sonu al namad. Bunun zerine, Avrupa ve Dou Anadolu'da Osmanl-Rus Harbi yeniden balad. Slistre'yi alan Rus ordusu, 20 Austos 1829'da Edirne'ye girdi. Byk zaiyat vermi ve ypranm olarak Edirne'ye giren Rus ordusu, 20.000 kiiden ibaretti. (208) Harp, Rusya'ya pahalya malolmutu. Harp iin 100 milyon ruble harcanm, 50.000 Rus askeri lmt. Edirne'ye ulaabilen birliklerde de hastalk balamt. Bebin asker tifs, stma ve veba sebebiyle hasta durumda idi. Hastalk sebebiyle ok sayda Rus askeri lm ve halen de lm vakalar devam ediyordu. Ayrca Rus ordusunun ikmal durumunu da olduka kt idi. Donanmalaryla anakkale Boaz'n da abluka altna alan Ruslar'a stanbul yolu almt. Fakat geri blgeleri emniyette deildi. Rus ordusu bu durumda iken, Makedonya'da henz dalmam Osmanl Birlikleri mevcuttu. Ayrca 30.000 kiilik Arnavut ve 40.000 kiilik Bosna Birlii, her an Edirne zerine gelebilirdi. (209) Ne yazk ki bu birlikler Edirne'nin imdadna gelmedi, gelemedi.nk gelmek istemediler. Rus ar Nikola, kazanlan baarlara ramen g durumda bulunuyordu. Sava, Rusya'da i karklklara sebep oldu ve elde edilen neticeler ngiltere ve Avusturya'y endielendirdi. ve d tehlikeler ile Rus ordusunun anavatandan fazla uzaklam ve ypranm olmas ar Nikola'nn Osmanl bar teklifini kabul etmesini salad ve Edirne'de bar grmelerine baland. (210) c. Edirne Bar Antlamas (14 Eyll 1829) : (1) Ruslar, Tuna nehrinin azndaki adalar hari Balkanlar'da alm olduklar topraklar iade edeceklerdi. Prut nehri, sava ncesinde olduu gibi iki lke arasnda s n r olacakt. ( 2 ) Dou Anadolu'da Poti, Anapa ve Ahska Rusya'ya b raklacakt. (3) Rus ticaret gemileri boazlardan serbeste geebilecekler ve Ruslar Osmanl topraklarnda serbeste ticaret yapabileceklerdi. (4) Eflak ve Budan'a yeni haklar tannacak; bu eyaletlerdeki Trk etkinlii sona erecekti. (5) Srbistan'a tannm olan haklar devam edecekti. (6) Osmanl Devleti, on taksitle denmek zere 10 milyon duka altn tazminat olarak deyecekti.

208. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.227 209. Kocaba , Tarihte Trk-Rus Mcadelesi, s.219 210. Karal, Osmanl Tarihi.c.V s.120

104

(7) Osmanl Devleti, 4 Nisan 1826'da Yunanistan probleminin zlmesi konusunda ingiltere ile Rusya arasnda imzalanm olan ve Yunanistan'a bamszlk kazandran Sen- Petersburg protokoln tanmaya kabul edecekti. (211) d. 1829 Tarihli Edirne Bar Antlamasnn nemi: Bu antlama, Osmanl Devleti'nin 1774 tarihli Kaynarca Antlamasndan sonra imzalad en ar antlamadr. Barn arlk noktasn "Bamsz bir Yunan Devletinin kurulmas tekil etmektedir. Osmanl Devleti bu tarihe kadar bir ok savalar ve lke topraklarn kaybetmitir. Ancak, devletin kendi bnyesinden bir unsurun bamszln kaybetmesi ilk rnei tekil etmektedir. Bu rnek, Osmanl Devleti'nin tarihinde ok nemli bir dnm noktasdr ve dalmasnn balangcdr. nk eitli milliyetlere bal topluluklardan kurulmu olan Osmanl Devleti halk, bundan sonra bu rnei hedef alacak ve devlet birbirini takip eden kopmalara sahne olacaktr. Dier bir nemli sonu da; Osmanl Devleti artk Rusya'ya tek bana kar koyamayacan anlayacak ve bekasn devletleraras denge politikalarnda aramaya balayacaktr. ( 2 1 2 ) 6. Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn syan (1831-1840) : a. syann nemi: Yunanistan'n bamszl bir Akdeniz olay idi. Rusya, bu devletin kurulmas ile Osmanl Devleti zerindeki basklarn arttrm ve Balkan yarmadasndaki Slavlar arasnda nfuz ve itibar kazanmt. ngiltere, Yunan Devletinin kurulmasyla Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn etkinliini de nlemiti. Fransa ise, Akdeniz devleti olduu iin, Akdeniz'de dengenin kendi aleyhine bozulduunu beyan ederek bir Osmanl topra olan Cezayr'a gz dikmi ve 5 Temmuz 1830'da blgeyi igal etmiti. Osmanl Devleti, bir yl ara ile kaybettii Mora yarmadas ve Cezayir olaylarnn acsn ekerken, Napolyon'un Msr' igal ettii srada Kavala'dan sevkedilen birliklerle Msr'a giden ve daha sonra vali olan Mehmet Ali Paa'nn isyan ile karlat. Msr isyan balangta devletin bir i sorunu statsnde iken ksa zamanda uluslararas bir grnm kazand. (213) b. syann Sebebi ve Gelimeler : Osmanl Devleti'nin merkezi ynetimi bir i k dnemi yaarken, M s r'da Mehmet Ali Paa nemli bir g olarak ortaya kmaya balad.

211. Karal, Osmanl Tarihi.c.V s.120-121 212. Karal, Osmanl Tarihi.c.V s.121-122 213. Karal, Osmanl Tarihi.c.V s.122-125 105

1828-1829 Osmanl-Rus savanda padiah II.Mahmut Msr'dan yardm istedi. Mehmet Ali, Anadolu valiliinin kendisine, Rumeli seraskerliinin do olu brahim Paa'ya verilmesi artyla yardm edeceini bildirdi. Bu teklifler yaplmad iin o da yardm etmedi. Ayrca Yunan isyan srasnda vadedilmi olan Girit, Trablusam ve Suriye valiliklerini istedi. II.Mahmut, yalnz Girit valiliini verdi. Bunun zerine Mehmet Ali Paa olu brahim Paa komutasnda Suriye zerine bir ordu gnderdi. Suriye'yi igal eden Mehmet Ali kuvvetleri 21 Aralk 1832'de Konya'ya kadar ilerledi. Osmanl ordularn malup eden bu kuvvetlerin stanbul zerine ilerlemesi ve hatta padiah tahttan indirme tehlikesi ortaya kt. Gelien durum zerine Padiah II.Mahmut Rus yardm teklifini kabul etmek zorunda kald. ubat 1833'de bir Rus filosu ve 5 Nisan 1833'de de 15 bin kiilik bir Rus ordusu stanbul'a geldi. Bunun zerine Avrupa devletleri duruma mdahale ettiler ve Ktahya'ya kadar gelmi olan Mehmet Ali Paa kuvvetlerinin ekilmesini istediler. Neticede, 14 Mays 1833'de Ktahya'da bir uzlama yapld. Bu uzlamaya gre; Mehmet Ali'ye am, oluna da Adana valilikleri ek olarak verildi. ngiltere, Fransa ve Avusturya'nn bu olayda Mehmet Ali Paa'y tutmalar II.Mahmut'u endieye evketti. Bu endie, padiah Rusya ile 1833'de Hnkar skelesi Antlamasn yapmaya mecbur etti. (214) Hnkar skelesi Antlamas, Osmanl tarihinin dnm noktalarndan biri oldu. Osmanl Devleti, bir valisinin isyanna kar koyabilmek iin, adeta Rusya'nn himaye ve yardmna snd. Bu durum dier Avrupa byk devletlerini endielendirdi ve "ark Meselesi" olarak ifadesini bulan Osmanl Devleti'nin geleceinin byk devletlerce birlikte ele alnmas sonucunu dourdu. Bir sre sonra ve 1834'de Lbnan'da Mehmet Ali'ye kar balatlan bir isyan sebebiyle Osmanl Devleti ayaklanmay destekledi. Osmanl Devleti'nin tutumu, gerginlii yeniden gndeme getirdi ve sonuta Mehmet Ali bamszln ilan etti. Bunun zerine Osmanl Devleti ile Msr arasnda sava balad. 21 Nisan 1839'da iki taraf ordular Urfa yaknlarndaki Nizip blgesinde karlat. Osmanl Ordusu savas kaybetti ve stanbul yolu tekrar Mehmet Ali ordularna ald. Malubiyet haberi stanbul'a gelmeden II.Mahmut vefat etti ve yerine olu Abdlmecit padiah oldu. Abdlmecit Mehmet Ali'ye bar teklif etti ise de kabul edilmedi. Neticede Avusturya, Fransa, Prusya, Rusya ve ngiltere Bab- Ali'ye mterek bir nota vererek ark Meselesi'ni kendi aralarnda zdklerini bildirdiler. Osmanl Devleti'nin de tek bana Mehmet Ali ile herhangi bir anlama yapmamasn istediler. Fransa hari, bahse konu drt devlet temsilcileri 15 Temmuz 1840'da Londra'da "Londra Protokolu"nu imzaladlar. Bu devletler daha sonra ayn konuda Osmanl Devleti ile de bir anlama yaptlar.

214. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.293-295 106

Mehmet Ali, Londra'da tespit edilen artlar, biraz da Fransa'ya gvenerek reddetti. Fakat sava balaynca, Fransa onu yalnz brakt. Trk ve ngiliz kuvvetleri Msr ordusunu Suriye'den ekilmeye mecbur etti. ngiliz donanmas da skenderiye'ye demirledi. Sonuta Mehmet Ali bara raz oldu ve Padiah'da Londra ve stanbul Antlamalarndaki esaslar bir fermanla Mehmet Ali'ye bildirdi. (215) c. 1841 Boazlar Szlemesi ve Boazlarn Yeni Stats: Msr isyan sonunda Osmanl Devleti'nin tam bir knt iine dt ortaya knca Boazlar meselesi nemli bir konu olarak n plana kt. nk, Akdeniz'in dou kaps durumunda olan stanbul ve anakkale Boazlar, devletleraras ilikiler ve dengeler asndan hayati nemi haizdi. Aslnda, bu safhada boazlar, ngiltere veya Rusya'nn kontroluna girebilirdi. Fakat, bu gler kar karya gelmemek iin ve dengelerin muhafazas maksadyla bu trden uygulamaya teebbs etmediler. (1) 1841 Tarihine Kadar Boazlarn Stats : ( a ) 1535 kapitlasyonlaryla Fransz bayra tayan ticaret gemilerine t m Trk limanlarna girip kmak msaadesi verildi. Bu msaadeler zaman zaman dier devletlere de tannd. (b) 1774 Kk Kaynarca Antlamas Rus ticaret gemilerine Boazlardan serbeste geebilmek hakkn tand. (Md: 11) (c) 1798 ve 1805'de Rusya ile yaplan ittifak antlamalarnda Rus sava gemilerinin Boazlardan geeceine dair hkmler konuldu. 1806'da iki devlet arasnda kan sava bu antlama hkmlerini geersiz kld. (d) 1809'da ngiltere ile imzalanan ittifak antlamasnda Boazlarn tm devletlerin sava gemilerine kapal tutulmas prensibi kabul edildi. (e) 1829'da Edirne Antlamasna , Boazlarn btn devletlerin ticaret gemilerine ak tutulaca hkm kondu. (Md: 7) (f) 1833 tarihli Hnkar skelesi Antlamasnn gizli maddesinde, Osmanl Devleti'nin anakkale Boazn Rusya lehine kapatacana, yani hibir yabanc sava gemisinin hibir sebep ve bahane ile anakkale'den giri yapmasna msaade etmeyecei hususuna yer verildi. (216) Bundan da anlalyor ki, Osmanl Devleti bu dnemlerde Boazlar Statsnn sorumluluunu Avrupa byk devletleri ile paylama durumuna girmitir. Msr meselesinden sonra ise, boazlar, Rusya'nn kontrolnden alnm ve tekrar Avrupa byk devletlerin taahhd altna verilmitir. (2) 1841 Boazlar Szlemesi: 13 Temmuz 1841'de imzalanan Londra Boazlar Szlemesinin esaslar yledir : (a) Osmanl Devleti, bar durumunda eskiden olduu gibi yabanc devletlerin sava gemilerini Boazlardan geirtmemeyi taahht eder.

215. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.301-302 216. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.309-310

107

(b) Osmanl Devleti, eskiden olduu gibi dost lkelerin el-ilerinin hizmetinde bulunan hafif sava gemilerinin Boazlardan geiine izin verebilir. (c) Osmanl padiah, dostluk ilikeri iinde bulunan tm devletleri, ibu antlama hkmlerine uymaya davet eder. ( d ) Antlama iki ay iinde onaylanr ve imzac tm devletler, antlama hkmlerine uymay taahht ederler. (217) Grld gibi; bu antlama ile Boazlarn bar zamannda sava gemilerine kapall uluslararas ykmllk altna alnmtr. Boazlarn kapall kavram yalnz bar zaman ile snrldr. Osmanl Devleti savaa girdii takdirde Boazlan istedii gibi tasarruf edebilecektir. Yani, diledii devletin sava gemilerine aabilecektir. Nitekim, bu prensip Krm Savaanda uygulanacak, ngiliz ve Fransz sava gemilerinin Karadeniz'e gemelerine izin verilecektir. Sonu olarak; 1841 ylnda Osmanl Devleti zerindeki Rus nfuzu ve basks gerilemi; Fransa'nn Msr zerindeki etkinlii ortadan kalkm; Hnkar skelesi Antlamas hkmleri sona ermi; ngiltere ise en kazanl lke durumuna gelmitir. (218) 7. Krm Sava (1853-1856) : a. Savan Sebepleri : Osmanl Devleti ile Rusya arasnda balayan ve Avrupa devletlerinin itiraki ile kollektif bir grnm kazanan Krm Sava'nn Osmanl Devleti asndan iki ana sebebi vardr. Bunlardan Birincisi: Rusya'nn Osmanl Devleti'ne kar deien politikas; kincisi: kutsal yerler sorunudur. Rusya, 1853 ylndan itibaren Mehmet Ali Paa bunalm srasnda takip etti i zayf bir Osmanl Devleti zerinde etki alam kurma politikas n brakarak, bu devleti ykma politikas takip etmeye ba lad . Bunu gerekletirebilmek iin de kutsal yerler sorununu kulland . Osmanl Devleti, Hristiyanlarca kutsal saylan Kuds ve evresinde Katolik ve Ortodokslar'a eitli ayrcalklar tanmt. 1853 ylna gelindiinde ayrcalklar konusunda Rusya ile Katolikliin dnya apnda savunuculuunu yapan Fransa atmaya baladlar. Bu durumu bahane eden ve asl amac "Hasta adam" gzyle bakt Osmanl devleti'ne ve onun bekasna son vermek isteyen Rusya, ngiltere'ye mirasn paylalmas teklifinde bulundu. Ancak, Osmanl Devleti'nin toprak btnlnn muhafazasndan yana olan ingiltere bu teklifi kabul etmedi. Bunun zerine Rusya, tek bana harekete geerek, Osmanl Devleti'ne bir ittifak teklifinde bulundu ve bu devletin snrlar iinde yaayan Or-todokslar'n koruyuculuunun Rusya'ya braklmasn nerdi. Osmanl Devleti ngilizlerin de desteine gvenerek Rus isteklerini reddetti. (219) b. Savan Anlam ve nemi: (1) Krm Sava, Osmanl devletine yardm etmekten ok, Avrupa'nn siyasal stats ile ilgili idi.

217. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.311-313 218. Sander, Siyasi Tarih, s.221-222 219. Sander, Siyasi Tarih, s.223-224 Karal, Osmanl Tarihi, c.V s.221-227 108

(2) ngiltere iin nemli olan husus, Avrupa'daki g dengesiydi ve bunun ngiltere aleyhine bozulmasna izin verilemezdi. (3) Bu nedenle, Avrupa'nn statkosu tek tarafl iradelerle deil, "Avrupa uyumu" iinde diplomasi yoluyla yaplmalyd. (4) zellikle 1848 ylnda kan Macar ayaklanmasnn Rusya tarafndan kanl bir ekilde bastrlmasyla yara alan Avrupa zgrlkleri korunmal ve dengelerin Rusya'nn tek bana bozmasna gz yumulmamalyd. (5) Fransa'ya gre baarnn anahtar ngiltere ile anlamaktan geiyordu ve Krm Sava bunun iin bir frsatt. (6) ngiltere ile Fransa'nn ortak dncesi ise Rusya'nn Avrupa dnda tutulmasyd. (7) Bylece Avrupa Byk Devletleri Koalisyonu su sonulan salayabilirdi : ( a ) Rusya, Avrupa dnda tutulabilir ve byk devlet statsnden indirilebilirdi. (b) (c) (d) Polonya (Lehistan) yeniden kurulabilirdi. Osmanl Devleti zamansz bir dalmadan kurtulabilirdi. Fransa Avrupa'da yeniden stn duruma gelebilirdi.

(8) Tm bunlara kar Prusya bata olmak zere merkezi Avrupa devletleri bu dncelere karyd. (9) zellikle Avusturya, sava sonunda yaplacak antlamadan ve ortaya kacak yeni statkodan endieli idi. (10) Ksacas; batl devletler "neye" kar savaacaklarnn bilincinde olmakla birlikte "ne" iin savaacaklarn tam bilmiyorlard. Dolaysyla, gerek bar antlamas hemen hemen hibir sorunu zemedi. (220) c. Savan Balamas ve Gelimesi : Rusya'nn stanbul'da grevli elisi Menikof Rus isteklerinin reddedilmesi zerine 19 Mays 1853'te stanbul'dan ayrld. Rus ordular sava dahi ilan etmeden 22 Haziran 1853'de Eflak ve Budan' igale baladlar. ar, bu hareketinin bir sava balangc kabul edilmemesi gerektiini aklad ve bu teebbsn bir gvenlik tedbiri olduunu belirtti. Ancak, bu durum Avrupa'nn statsn deitirmeye ynelikti. Bunun zerine Avusturya'nn teklifi ile Viyana'da bir konferans topland. Fakat toplantdan sonu alnamad. Bu srada stanbul'da, Rusya'ya kar sava ilan iin halk padiaha bask yapmaya balad. Ekim 1853'te Rusya'ya bir nota verildi ve Eflak ile Budan'n 15 gn iinde boaltlmas istendi. Rusya bu notaya kay ts z kald ve tan nan srenin sonunda sava fiilen balad.

220. Sander, Siyasi Tarih, s.224-225

109

Savan balangcnda Osmanl ordusu Balkalar'da baarl oldu. Fakat, Batum'a yardm gtren Osmanl donanmas 30 Kasm 1853'te Rus donanmas tarafndan Sinop aklarnda ba-trld. Ruslar'n bu ani hareketi ve Karadeniz'de durum stnl salamalar Boazlard ve stanbul'u tehlikeye drd. Bu durum Avrupa devletlerini endielendirdi. ngiltere ve Fransa devreye girerek taraflar uzlatrmak istedi, ancak yaplan teklifi Rusya reddetti. Bunun zerine Fransa ve ngiltere Rusya'ya bir ltimatom verdiler ve taraflardan u isteklerde bulundular : Rusya'dan : (1) Eflak ve Budan'dan ekilmesi; (2) Osmanl Devletinin lke btnlne riayet etmesi; (3) Ortodokslarn himayecilii iddiasndan vazgemesi istendi. Osmanl Devleti'nden de : (1) Vatandalarna eit haklar tanmas ve tatbik etmesi; (2) Hristiyanlar'a olumsuz muamelede bulunulmamas ; (3) Karma mahkemeler kurulmas; (4) Hristiyan tebaadan vergi alnmamas talep edildi. ar, ltimatomu ve istekleri kabul etmedi ve Rus ordusuna Tuna nehrini geerek ilerleme emrini verdi. ngiltere ve Fransa, 12 Mart 1854'te Rusya'ya sava ilan ettiler. ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti lehine savaa girerken Avrupa kamuoyunu tatmin edecek ve zel menfaatler salayacak tedbirleri almay da ihmal etmediler. Bu maksatla 12 Mart 1854'te stanbul'da; 10 Mays 1854'te Londra'da ve 14 Haziran 1854'te de; Avusturya ile antla malar imzalad lar. Avusturya ile yaplan antlama Tuna eyaletlerinin Rus ordusundan boaltlmasn ngryordu ve Avusturya, gerekirse asker gndermeyi taahht etmekteydi. Bu nedenle 15 Mart 1855'te Sardenya'da ittifaka kat ld n aklad. Sava devam ederken Osmanl lkesinin Epir, Etolya ve Teselya eyaletlerinde Rum halknn isyan hareketleri balad. Yaplan ikazlar dikkate alnmad ve bunun zerine Franszlar Pire limanna asker kararak Yunanistan' abluka altna aldlar. Bu hareket Yunanistan' tarafszla mecbur etti ve Rusya da bir mttefini kaybetti. (221) Sava Tuna, Kafkas ve Karadeniz'de younluk kazand. Tuna cephesinde durum nce Osmanllar lehine geliti. Fakat, bir sre sonra Rus ordusu Silistre'ye kadar ilerledi. Bunun zerine ngiliz ve Frans zlar Gelibolu yarmadasna asker kardlar ve kan birlikleri Varna blgesine sevkedildi. Bu srada Avusturya'da Rusya'y bask alt na ald. Rus ordusu Silistre nlerinden ekilmeye mecbur kald . Mteakiben de Eflak ve Budan' tahliye ederek savunmaya geti. Mttefikler, Rusya'y bara zorlamak iin Krm yarmadasnda da bir cephe amaya karar verdiler. 20 Eyll 1854'te 30 bin Frans z, 21 bin ngiliz ve 60 bin Trk askerinden oluan mttefik kuvveti 89 harp ve 267 nakliye gemisiyle Krm'a
221. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.317-319 110

karld. Ancak K r m Sava dnld gibi ksa srede tamamlanamad. 1855 ilkbahar nda 140 bin ki ilik bir mttefik kuvveti daha blgeye kar ld . Ruslar malup oldu ve ekilmek zorunda kaldlar. Kafkas cephesinde ise Ruslar baar kazandlar ve Kars' ele geirmeye muvaffak oldular. Bu srada ar Nikola ld, yerine geen II. Aleksandr bar istemek zorunda kald . Bar artlan Avusturya tarafndan kendisine verilen bir ltimatomla bildirildi. II. Aleksandr istenen artlar esas tutarak bar teklifini kabul etti. nce 15 Mays'dan 14 Haziran 1855'e kadar Viyana'da bar iin haz rl k gr meleri yapld ve Paris Konferans esaslar tespit edildi. (222) d. Paris Kongresi ve Antlamas (30 Mart 1856): Krm Sava'n sona erdirmek iin Osmanl Devleti, ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya ve Piyemonte temsilcileri Paris'te toplandlar. Tamam 34 madde olan bar antlamas 30 Mart 1856'da imzaland. Paris Antlamasnn getirdii balca hususlar unlard : (1) Taraflar sava srasnda igal ettikleri topraklar iade edeceklerdir. (2) Osmanl Devleti Avrupa devletler topluluunun bir yesi olacak, toprak btnl ve bamszl Avrupa devletlerinin ortak garantisi altna konacaktr. (3) Osmanl Devleti ile antlamay imzalayan devletlerden biri veya birka arasnda anlamazlk karsa, taraflar kuvvet kullanmadan nce, dier imzac devletlerin aracln kabul edeceklerdir. (4) Osmanl padiahnn 28 ubat 1856'da ilan ettii "Islahat Ferman" devletlere tebli edilecek ve devletler de bunu kabul edeceklerdir. Bu ferman, ilgili devletlere, Osmanl Devleti'nin i ilerine karma hakk vermeyecektir. (5) Boazlarn kapalln ngren 1841 Boazlar Szlemesi esaslarnn devamll kabul edilecektir. (6) Karadeniz tarafsz olacak ve askerlikten tecrit edilecektir. Karadeniz'deki tm tersaneler yklacak ve hibir devletin donanmas bulunmayacaktr. (7) Tuna'da ulam serbestisi yeniden kurulacak ve bunu srekli klmak iin antlamay imzalayan devletlerin temsilcilerinden bir "Tuna Komisyonu" kurulacaktr. (8) Eflak ve Budan'a muhtariyet verilecek ve muhtariyet devletlerin ortak garantisi altna alnacaktr. Her iki eyaletin de birer meclisi olacak ve hibir devlet Eflak ve Budan'n i ilerine karmayacaktr. ( 9 ) S rbistan' n daha nce Osmanl Devletlinden alm olduu hak ve imtiyazlar devletlerin ortak garantisi altnda olacak ve Osmanl Devleti izinsiz olarak Srbistan'a askeri mdahalede bulunmayacaktr. (223)

222. Karal, Osmanl Tarihi c.V s. 317-319 223. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.341-363; Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.9495 111

e. Paris Antlamasnn Genel Sonular : (1) Antlamann Avrupa iin nemi, Rusya tarafndan bozulan uluslararas dengenin tekrar tesis edilmesidir. (2) Osmanl Devleti asndan ise: Balangta Rus tehlikesi bertaraf edildi; Osmanl Devleti, devletler genel hak ve hukukundan faydalanma imkan elde etti; Avrupa konseyine girme hakkn kazand. Ancak, toprak btnl ve bekas Avrupa byk devletlerinin kefillii altna girdi. Karadeniz'de Rusya ile ayn muameleye tabi tutulmas hakszlk olarak ortaya kt. Keza devletin tamamen bir i meselesi olan Islahat Ferman'na antlama metni iinde yer verilmesi, mteakip yllarda i ilerine mdahale zemini hazrlad. (3) ngiltere, Akdeniz ve Hindistan'a giden ticaret yollarn gvenceye ald. zellikle Rus Karadeniz donanmasnn yok edilmesi, ngiltere'nin smrgeleri ve Akdeniz ticareti iin deerli bir garanti oldu. (4) Fransa'da ngiltere gibi ekonomik karlar elde etti. Dou Akdeniz'e ynelik Rus tehlikesi bertaraf edildi ve Napolyon dneminde Fransa'ya kar kurulmu olan devletler cephesi paralanm oldu. (5) Piyemonte, talya Birlii konusunu Avrupa siyasetinin gndem konusu olmasn salad. (6) Rusya, kuvvetli bir devlet olduunu kantlad. Osmanl Devleti konusunu ileri bir dneme erteledi. Sonu olarak ; Paris Antlamas ile yeniden kurulan uluslararas denge 1870'de Prusya'nn Fransa'y malup etmesi ve Alman Milli Birli i'nin kurulmasna kadar devam etti. Bu tarihten itibaren Avrupa'da Alman stnl dnemi balad. (224) 8. Birinci Merutiyet Dnemi ve 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi: a. Genel: XIX.yzyln ikinci yarsndan itibaren, Osmanl Devleti'nin mukadderatnda rol oynam birbirine paralel olay serisi dikkat eker. Her seride ise, er nirengi noktas mevcuttur. Bunlar u ekilde belirtmek mmkndr: (1) Buhranlar (Krizler) Serisi : - Msr Meselesi - Krm Meselesi - 93 Harbi (1877-1878 Osmanl-Rus Harbi) (2) Islahat Serisi: - Tanzimat Ferman - Islahat Ferman - Birinci Merutiyet

224. Karal, Osmanl Tarihi c.V s. 247-248

112

(3) Antlamalar Serisi: - 1841 Londra Antlamas - 1856 Paris Antlamas - 1878 Berlin Antlamas Buhranlar serisi, Osmanl Devleti'nden byk kopmalara, toprak kayplarna sebep oldu. Islahatlar serisi, Osmanl toplumunu alt st etti ve onu yeni blnmelere hazrlad. Antlamalar serisi ise, Osmanl Devleti'ni byk devletlerin menfaat ve mcadele sahas haline getirdi. Btn bu olup bitenlerin etkileri lke genelinde ve ksa zamanda kendini gsterdi. (225) 1839'da Glhane Hatt- Hmayunu ile balayan ve otuzyedi yl sren "Tanzimat Devri" siyasi ve sosyal adan bar devri getirmedii gibi, Osmanl Devleti'ni de Avrupa'nn ekonomik smrgesinden kurtaramad. Osmanl ynetimi; Tanzimatla i bar ve denge salanamaynca 1856'da bir de "Islahat Ferman" yaynlad. Ancak, Osmanl Devleti yneticilerince konuya sadece slahat fikri ve uygulamas ynnden yaklalmaktayd. Fransa htilali'nin ortaya att fikir akmlar dikkate alnmad. Hristiyan unsurlarn cahil olduuna hkmedildi ve devletten ayrlacaklarna ihtimal verilmedi. Avrupa byk devletlerinin Osmanl Devleti hakknda takip ettikleri siyaset ve tebaaya ynelik tahrik ve tevikleri doru olarak deerlendirilemedi. (226) Neticede isyanlar patlak verdi. Srp isyanlar (1804- 1813), muhtar bir Srp Beylii'nin kurulmasna; Yunan isyanlar (1821-1827) bamsz bir Yunan Devleti'nin kurulmasna; Eflak ve Bodan olaylar (1858-1866) Romanya ad altnda milli ve yar bamsz bir devletin kurulmasna; Karada isyanlan ise Karada'n geni muhtariyet haklar elde etmesine sebep oldu. Bunlardan baka Tuna vilayetinde Bulgarlarn (1848), Girit adasnda Rumlar'n isyanlar da bu blgedeki Hristyanlara idari haklar kazandrd. Dier bir ifade ile muhtar ve bamsz devletlerin kuruluu sonucunu dourdu. Dolaysyle, ounluu Hristiyanlarla meskun Osmanl eyaletlerinin devletten ayrlmasna veya devlete zayf ve zoraki balarla bal kalmasna sebep oldu. (227) Balkanlardaki gelimelerin temelinde; Fransz htilali'nin getirdii milliyetilik ve hrriyetilik akmlarnn haricinde Avrupal byk devletlerin uyguladklar siyasetin ve yaylmaclk politikalar n n da nemli rol oldu. Bu husus zellikle XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha belirgin ekilde ortaya kt.

225. Kodaman, Prof.Dr. Bayram, Sultan II. Abdlhamit Devri Do u Anadolu Politikasi, Trk Kltr Ara t rma Enstits Yay nlar , No: 67, Ankara, 1987, s.118-119 226. Karal, Ord. Prof. Enver Ziya, Osmanl Tarihi TTK Bas mevi, Ankara 1977, c.VII, s.228 227. Karal, Osmanl Tarihi c.V s. 247-248 113

1 Eyll 1870'de Fransa'y Sedan Sava'nda malup eden ve Alman birliini gerekletirerek 18 Ocak 1871'de Alman m-paratorluu'nu ilan eden Bismarck'n, Alman birliini kuvvetlendirmek iin Fransa'nn yalnz braklmasn esas alan ve bunu salamak iin Rusya ile Avusturya-Macaristan'n Balkanlarda genilemesine gz yuman politikas; Bosna-Hersek isyan ile 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi'nin nemli lde hazrlaycs oldu. (228) Bismarck politikasnn bir sonucu olarak toplanan Londra Konferans ile Rusya, Paris Antlamas'nn Karadeniz'de hkmranlk haklarn tehdit eden hkmlerinden kurtuldu. Bu Rus baars, Rusya'nn dnda yaayan Slavlar arasnda ve bilhassa Osmanl Devleti'nin Ortodoks tebaas arasnda byk evk ve heyecan yaratt. Bu suretle Panislavizm yeni bir hz alm oldu. Rusya'nn, Balkan politikasnn esasn tekil eden "ya otonomi ya otonomi" fikri, Bismarck politikasyla g kazand ve Slavc tahriklerinde etkisiyle 1875'te, Hersek isyannn kmasna sebep oldu. 1859'da talya'da, 1866'da Almanya'da malup olan ve artk bu blgelerde tekrar nfuz kazanmak mitlerini kaybeden Avusturya-Macaristan da, genileme mitlerini Balkanlara evirdi ve politikas, Bismarck tarafndan da destek grd. Bismarck'n Avusturya'y desteklemesinin amac ise; Almanya'y Orta Avrupa'da hakim unsur yapmak; Balkanlarda Rus ve Avusturya menfaatlerinin atmasndan faydalanarak her iki devlete de Almanya'nn dostluunu lzumlu klmak; gelimekte olan ve gnn birinde balayaca kanlmaz olan Alman-Slav emperyalizm mcadelesinde Avusturya'nn genilemesiyle yeni nfuz blgeleri kazanmakt. Bu sebeple kendisini yeter derecede kuvvetli hisseden Avusturya, 1875'den itibaren, Balkanlar'da, snrna bitiik Osmanl eyaletlerinde reform yapma hakkna sahip bulunduundan sz etmeye balad. Ayn yln Austos aynda Avusturya mparatoru'nun Dalmaya kylarna yapt seyahat srasnda, Karada Prensi'ni ve Hersek'ten gelen Hristiyan heyetini kabul etmesi, Avusturya'nn harekete getiini gsteriyordu. Bu seyahatin sonunda Hersek isyannn balamas dikkat ekiciydi. (229) Bosna-Hersek olaylarn, Karada ve Srbistan ayaklanmalar takip etti. ok gemeden Bulgaristan'da duruma kart. Balkan olaylar bu durumda iken, stanbul'da softalarn ayaklanmas balad. Sultan Abdlaziz tahtndan indirilerek yerine V. Murat geirildi. Ancak, V. Murat da deli olduu iddias ile tahttan indirilerek, 31 Austos 1876'da, II. Abdlhamid padiah ilan edildi. (230) Osmanl Devletinin Kanun-u Esasi'ye yneldii bu gnlerde stanbul, yeni bir Islahat Konferansna sahne oluyordu. 23 Aralk 1876'da alan bu konferansa 'Tersane Konferans" da denir. Konferansn amac, Balkanlarda slahat yapmak ve sorunlar esasa balamakt. te konferansn devam ettii bir srada, 23 Aralk 1876'da toplar atlmaya balad. Hkmet; Babali nnde halka, Kanun-u Esasi'yi ilan ettiini aklad..
228. Armao lu, Dr. Fahir, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, Tisa Matbaas , Ankara, 1984, s.19-23 229. Karal, Osmanl Tarihi c.VII s. 64, 76-78 230. Balkan Harbi, Gn.kur. Harp Tarihi B k.l Yay n (1912-1913) Ankara, 1970 c.I, s.17-19 114

Devlet, Merutiyet idaresine geiyordu. Bylece dnya nnde vaat ve slahat konusunda son kozlar oynanyordu. Kanun-u Esasi'ye gre seimler yapld ve 240 (180 Mslman, 60 Hristiyan) mebustan oluan Osmanl Meclisi, 19 Mart 1877'de Dolmabahe Saray'nda topland. Mebusan Meclisi ve Ayan Meclisi (Senato)'nden oluan bu iki meclis, Meclis-i Umumi adn ald. Mebuslar, 4 ylda bir yeniden seileceklerdi. Trke, resmi dildi ve Trke bilmeyen mebus seilemezdi. (231) Btn bu gelimeler ve I. Merutiyet'in ilan da dahil, alnan tedbirler ve verilen tavizler, Balkanl lar ve destekisi olan lkeleri tatmin etmedi. Nihayet, 1877-1878 Harbi, gene Ruslarn " Slav kardelerini koruma ve Ortodokslua yardm", hatta btn Hristiyanlarm hamisi olma gibi sloganlarla ald. Harp Osmanl Devleti'nin yenilmesi Romanya, Bulgaristan'n kaybedilii ve Edirne'yi de alan Ruslar'n stanbul'un bir kenar mahallesi olan Ayastefanos'a (Yeilky) kadar gelmeleri ve Dou Anadolu'da da Erzurum'u ele geirmeleri ile sonuland. (232) Bu harp sebebiyle bunalml ve kukulu gnlerin balamasn bahane eden Abdlhamit II, kendisine tannan yetkilere dayanarak, Meclis-i Mebusan' belirli olmayan bir sre iin kapatt. Meclisin kapatlmas ile I. Merutiyet dnemi sona erdi ve stibdat dnemi balad. Ruslarla yaplan bar grmeleri sonunda ve 3 Mart 1878'de artlan ok ar olan Ayastefanos (Yeilky) Bar Antlamas imzaland. (233) b. Ayastefanos (Yeilky) Bar Antlamas(1878): 3 Mart 1878'de Ayastefanos'ta Rusya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan Ayastefanos Antlamas, 29 maddeden ibaret olup antlamann 6 nc maddesi Bulgaristan Prenslii ile ilgilidir. Bu maddede Makedonya ismi ak olarak belirtilmemekle birlikte, Makedonya'nn da Byk Bulgaristan topraklar kapsamna girdii grlmektedir. Buna gre; Edirne ve Selanik Trklerde kalyor, skp, Manastr, Ohri ve Teselya'da Yeniehir blgeleri Bulgaristan'a terk ediliyordu. Bulgar Prenslii, Osmanl idaresinden alnp Rus himayesine sokuluyordu. Bylece Makedonya ve evresi 500 yldan beri ilk defa Osmanl egemenliinden km oluyordu. Antlamann dier hkmlerine gre; Balkanlarda Romanya, Srbistan ve Karada tam bamsz devletler oluyor ve Karada'n da snrlar geniletiliyordu. Bosna-Hersek ise Avusturya ve Rusya'nn gzetimi altnda muhtariyete kavuuyordu. (234) Ayastefanos Antlamasyla Byk Bulgaristan olarak ortaya kan Bulgar Prenslii, Tuna'dan Adriyatik'e kadar, Bulgaristan'dan baka Rumeli ve Makedonya blgelerini de iine alarak byrken; Avrupa Trkiye'si ise iki ayr ve birbirinden uzak paraya blnd. Batda Arnavutluk, douda ise Trakya (Edirne Vilayeti ve stanbul) brakld. (235)
231. Aydemir, evket Sreyya, Makedonyadan Orta asyaya Enver Pa a, stanbul, 1972, c.I s.56 232. Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Pala, c.I s.65-69 233. Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi c.I s.92-93 234. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.387-390 235. Aram, Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, sander Yay nlar , stanbul, 1975, s.26-27 115

Ksacas, Balkanlar paralanyor ve Osmanl Devleti bir Tuna ve Balkan Devleti olmaktan kyordu. (236) Keza, Dou Anadolu'da Batum, Kars, Ardahan, Elekirt ve Beyazt blgelerinin Rusya'ya verilmesi ve antlamann 16 nc maddesi gereince de Dou Anadolu'da yaayan Ermeniler iin slahat yaplmas kararlatrld. zellikle Ermeni konusunun byle bir antlamada ilk defa gndeme getirilmesi, Ruslar'n, bundan sonra Dou Anadolu'da Ermeniler'i Osmanl Devleti'ne kar kullanmak dncelerinin bir sonucuydu. (237) Dou Avrupa'nn durumunu alt st eden bu antlama, Avrupa byk devletlerinin iddetli tepkisine yol at. nk, antlama sadece Osmanl Devleti'ne zarar vermekle kalmyor, douda karlar bulunan Avrupa devletlerinin hesaplarn da bozuyordu. - ngiltere, boazlarn ve Hindistan yolunun emniyetinin tehlikeye dmesinden; - Avusturya-Macaristan, Rusya'nn durum stnln salamasndan; - Bismarck (Almanya) ise, gneyde Latinler, kuzeyde Slavlar arasnda skp kalmaktan ve de hepsinden nemlisi Kuzey De-nizi'ni Akdeniz'e balayacak karayolunun (Hamburg- Selanik ve Hamburg-Adriyatik yolu) Slav unsuru tarafndan kapatlmasndan byk endie duymaya balamtr. - Bu sebepledir ki, Alman rkn tehdit eden Ayastefanos Antlamasndan ngiltere ve Avusturya kadar Almanya da rahatszlk duydu. Bu kar atmalar, Makedonya'nn bir sre sonra Osmanl egemenliinde kalmasn salayacak yolu at. Ayastefanos Antlamasyla ortaya kan durumun dzeltilmesini ve tehlikenin ortadan kaldrlmasn salamak zere Bismarck, "namuslu bir arabulucu" rol oynad ve Rusya'ya kongre teklifinde bulundu. Rusya Bismarck'n kendisinden yana olaca umuduyla kongre teklifini kabul etti ve neticede Ayastefanos Antlamasn tasfiye eden Berlin Antlamas imzalad. (238) c. Berlin Antlamas (l 878): 13 Temmuz 1878'de imzalanan ve tamam 64 madde olan Berlin Antlamasnn, Balkanlar ve Dou Anadolu ile ilgili maddeleri zetle u ekildedir: (1) Romanya, Srbistan, Karada bamsz oluyorlard. (2) Tuna deltasndaki adalarla Dobruca topraklar ve Toli kazas Romanya'ya veriliyordu. Ni ve Pirot, Srbistan'a ekleniyordu. Karada'a baz arazi paralar terkediliyordu. (3) Bulgaristan, Ayastefanos Antlamasna gre, daha dar bir prenslik halinde teekkl ediyordu. Balkan silsilesi kuzeyindeki topraklar Tuna'ya kadar Bulgar Prensliini tekil edecekti. Bu silsilenin gneyine den ve Edirne vilayeti snrlarna kadar gelen arazi "arki Rumeli Vilayeti" adyla hukuken Osmanl hakimiyetine ve idareten Bulgaristan'a braklyordu. Ayastefanos Antlamasnda Byk Bulgaristan'a verilen Makedonya (Manastr ve Kosova vilayetleri) Trkiye'ye kalyordu. (4) O zamana kadar fiilen Osmanl idaresinde bulunan Bosna-Hersek vilayeti, Avusturya-Macaristan mparatorluu'na geiyordu. Bu vilayet stnde Trkiye'nin gya ekli bir hkmranl tannyordu.
237. Y lmaz, Dr. Veli, Trk-Ermeni Sorununun Tarihi Geli imi, Harp Akademileri Yay n , 2 nci Bask , 1993, s.17 238. Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, s.35-37; 41 116

(5) Girit adas, Osmanllar'a braklmakla beraber, orada 1868 antlamas ile kabul edilen i slahatn yaplmas taahht ediliyordu. Fakat hi hesapta olmad halde Yunanistan'a da Teselya snrnda arazi terkediliyordu. (239) ( 6 ) Dou Anadolu'da ise Kars, Ardahan, Batum Rusya'ya brakld. Elekirt ve Dou Bayazt blgeleri Osmanllara iade edildi. ( 7 ) Ermeni konusuna 61 nci madde ile: "Bab- Ali Ermenilerle meskun vilayetlerde, mahalli ihtiyalarn lzum gsterdii slahat vakit geirmeksizin icray; Ermenilerin Krtlere ve erkezlere kar huzur ve gvenini salamay taahht eder. lgili devletlerin temsilcileri, taahht edilen slahat ve emniyet tedbirlerinin yerine getirilip getirilmediini zaman zaman kontrol ve hkmetlerine rapor eder" hkmne yer verildi. (240) Bu olay ile Balkanlar'dan sonra doudan da tehdit altna giren Osmanl Devleti, yeni araylar iine girecek ve bekasn devam ettirmek iin denge politikas uygulamalar yannda Almanya ile yaknlk kurmaya alacaktr. (241) 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi neticesinde Osmanl Devleti dep-rasyon geirdi ve yklma noktasna geldi. Devlet, Makedonya hri Balkanlar'daki tm varln ve 287. 500 Km2 lik topram kaybetti. Daha da nemlisi, ngiliz-Trk ilikilerinde yeni bir dnem balad ve bu tarihten itibaren devletin paralanmas ynnde ngiltere'de aba harcamaya balad. Bunun ilk admn da Kbrs adasn igal msaadesi almas ve 4 Haziran 1878 Antlamas ile Kbrs' geici kaydyla igal etmesi tekil etti. (242) d. 1878 Berlin Antlamasndan sonra Balkanlar'n Durumu: Berlin Antlamasndan hemen sonra Romanya Prensi Karol, 1881'de kralln ilan etti. Srbistan Prensi Milan da bir yl sonra ayn ekilde kendisinin kral olduunu bildirdi. Bylece Balkanlarda, iki krallk ortaya kt. 18 Eyll 1885'te, Berlin Antlamas gereince bir Hristiyan vali ynetiminde Osmanl devletine bal olan "Dou Rumeli" ayakland. Ayaklanma neticesinde Bulgarlar, Filibe'de ynetimi ele aldlar ve blgenin Bulgaristan'a balandn ilan ettiler. Osmanl Devleti olay protesto etmekle yetindi. Dou Rumeli'nin Bulgaristan'a ilhak, baka Srbistan olmak zere dier Balkanl uluslar huzursuz etti. Bunlar, dengenin Bulgaristan lehine bozulduunu ileri srdler. bununla kalmad Srp Kral Milan, Dou Rumeli'de hak iddia ederek, 14 Kasm 1885'de, Bulgaristan'a sava ilan etti. Srplar savata Bulgarlara yenildiler, ancak mcadele devam etti. Artk beklenen sonu ortaya kt. imdi Balkanlar, Osmanllar bir yana brakp kendi aralarnda toprak kavgasna baladlar. (243) Blgenin en hararetli unsuru Bulgarlar idi. Ayastefanos Antlamas ile kendilerine verilen topraklarn Berlin'de kap-tnlmasndan huzursuzdular. Amalar; bu topraklar tekrar almak ve Byk Bulgaristan' gerekletirmekti. (244)
239. Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.403; esmer, A. kr, Siyasi Tarih, stanbul 1944, s. 394,395 240. Y lmaz, Trk Ermeni Sorununun Tarihi Geli imi, s. 20 241. Y lmaz, Trk Ermeni Sorununun Tarihi Geli imi, s.20 242. Erim, Siyasi Tarih Metinleri,s.379-401 243. Artu, brahim, Balkan Sava , stanbul, 1988, s. 32 244. Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Pa a, c.I s.341 117

Bulgarlar, 1894'de "Makedonya-Edirne" adl bir cemiyet kurdular ve bamsz Bulgaristan' gerekletirmeyi dndler. Bu cemiyetin tuttuu yolu beenmeyen baz Bulgarlar da iddet taraftan olan baka bir cemiyet kurdular. Bulgar ordusunun subaylar, btn retmenleri ve papazlar, bu komitelere girerek geni apta almaya baladlar. Fakat aralarndaki fikir ayrl, Bulgarlar kendi aralarnda arpmaya kadar gtrd. Bunda Osmanl Devleti'nin takip ettii siyasetin de etkisi vard. (245) Avusturya-Macaristan'm Srbistan zerinde uygulad ekonomik bamllk ve basklarn bir sonucu olarak, 1905 ylnda Srbistan ile Bulgaristan arasnda Ekonomik birlii antlamas imzaland. Bu anlama, ileride ortaya kacak olan Balkan ittifaknn balangcn tekil etti. (246) Bu gelimeler devam ederken Yunanistan da bo durmuyor, Berlin Antlamas ile kendisine verilmeyen Yanya'y istiyordu. Osmanl Devleti'nin savama kararll ve byk devletlerin mdahalesi ile Yunanistan bu isteinden bir sre iin vazgemek zorunda kald. Girit'in bamszlk istei, dier bir ifade ile Yunanistan ile birlemek arzusu iki devlet arasndaki siyasi durumun tekrar gerginlemesine sebep oldu. Girit, 1896'da yeniden ayakland. Yunanllar, Girit'e asker kardlar. Byk devletler araya girdi ve Girit'e zerklik verildi. Ancak Girit zerklik deil, bamszlk istiyordu. Btn bu gelimeler ve Yunan ordusunun Osmanl hududuna taarruzu sonucu 1897 Nisan'nda Trk-Yunan sava balad. Yunan kuvvetlerini malup eden Osmanl ordusu, Atina istikametinde ileri harekata geti. Avrupallarn mdahalesiyle ate kesildi. Osmanl Devleti savan galibi olmasna ramen neticede istediini elde edemedi ve hatta Girit'e daha geni haklar tand. Girit konusu, Balkanlar'da ortaya kacak olaylar iin de rnek tekil edecekti. (247) Sonu olarak; bu dnemde Balkanl uluslar milli birliklerini kuvvetlendirmeye, i sonularn zmeye ve daha fazla toprak teminine ynelik gayretlerini srdrmeye altlar. Ksacas, Balkan Sava'nn hazrlklarna baladlar. 9. kinci Merutiyet Dnemi (1908-1912): Makedonya'da slahat isteyen ve Islahat programnn uygulamadaki yetersizliini bahane eden Avrupal byk devletlerin, blgeye getirdikleri yeni mali uygulamalar ile Makedonya'y tamamen kendi kontrollarna almalar, Osmanl subaylarnda ilk reaksiyonu ve kendini buluu balatt. (248) Makedonya'da balatlan "Genel Borlar" (Duyunu Umumiye) uygulamas aslnda stanbul da dahil tm lke genelinde uygulanyordu. Yabanc irketler ve kapitlasyon memurlar her yerde grnr olmutu. Ayrca kara birliklerinin dzenlenmesi grevi, bata Von der Goltz Paa olmak zere Alman Askeri Heyetine; Deniz kuvvetlerinin tekilatlandrlmas grevi ngiliz Amirali Felix Woodsfa; Jandarma tekillerinin sorumluluu da bir talyan generale verilmiti. zetle, bir zamanlar kudreti tartlmaz Osmanl Devleti; imdi her ynyle Avrupallarn elinde son nefesini vermek zereydi. (249)

245. 246. 247. 248. 249.

T.S.K Tarihi, c.I s.95-96 Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, s.58 Artu, Balkan Sava , s.33-34 Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Pa a, c.I s.443 Artu, Balkan Sava , s. 46-47 118

Bu gelime ve uygulamalar sonucu ortaya kan uyan, Ab-dlhamid ynetimine kar tepkiye yol amaya balad. Bata subaylar olmak zere aydnlar, vatan ve milleti iinde bulunduu durumdan kurtarma dncesine sevk etti. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin glenmesi ve soruna sahip kmas sonucunu dourdu. Gelimekte olan kurtulu fikrinin parolas, "ya hrriyet, ya lm" eklinde ifadesini buldu. Tekilatlanmann bata gelen nclerini; Binba Enver (Paa), Resneli Kolaas (Kdemli Yzba) Niyazi, Binba Fethi (Okyar), Yarbay Cemal (Paa) ve saylar yaklak 2000'i bulan dier subaylar tekil ediyordu. Selanik'te bulunan Talat Bey de rgtn Avrupa'daki temsilcileri ile temas salyordu. ttihat ve. Terakki Cemiyeti tarafndan balatlan mcadele devam ederken, 9 Haziran 1908'de ngiliz Kral Edward ve Rus an 2. Nikola arasnda vuku bulan ve Osmanl Devleti'nin paylalmasn da konu alan "Reval" (Estonya) grmesi, II. Merutiyet'e varan ayaklanmann kvlcmn tekil etti. Mevcut Osmanl ynetiminin, Reval kararlarna kar koyacak g ve cesaretten yoksun olduunu ileri sren ttihat ve Terakki Cemiyeti, 12 Haziran 1908 gn, Binba Enver Bey'in Selanik'i terkederek tek bana dalara kmasyla ihtilali balatm oldu. Binba Enver'in Selanik'te balatt hareketi, 15 Haziran'da 150 kii ile Manastr'dan hareket eden Resneli Niyazi Bey'in hareketi takip etti. Makedonya'da balatlan hrriyet mcadelesini, Abdlhamit'in kar tedbirleri takip etti. Bu tedbirlere ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin cevab ise sert oldu. Nitekim, Sultan Abdlhamid tarafndan ihtilali bastrmak iin gnderilen Arnavut emsi Paa, 24 Haziran 1908'de, Selanik'te Temen Atf tarafndan, herkesin gz nnde tabanca ile vurularak ldrld. Bir sre sonra Manastr'da bulunan Ordu Komutan Osman Paa da ttihatlar tarafndan daa karld. Benzer olaylarn giderek artmas sonucu, i ve d basklara daha fazla dayanamayan Abdlhamid, 24 Temmuz 1908'de ikinci defa merutiyet idaresini kabul etmek durumunda kald. Bylece Balkanlarda zlemeyen sorunlarn beii olan Makedonya, II. Merutiyet'in dousuna da yataklk etmi oldu. Merutiyetin idaresi, tm lkede olduu gibi Makedonya'da da yeni bir dnemin habercisi oldu. Anayasa yeniden yrrle konuldu ve seim almalar balat ld . imdi Mslman, Hristiyan herkese din ve rk fark gzetmeksizin milletvekili seilme hakk tannd. II. Merutiyet'in ilanndan be ay sonra, 17 Aralk 1908'de stanbul'da alan mecliste, seimle gelen 260 milletvekilinin dalm yleydi; 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Srp, l Ulah olmak zere 133 gayri mslim ve 127 de Trk milletvekili mevcuttu. Merutiyetin ilan ile Osmanl yurttalarn oluturan her milletten milletvekili seilmi ve memleketin ynetimini ellerine almlard ama iin garip taraf, Trkler mecliste 133'e kar 127 ile aznlktaydlar. (250)
250. Ilgar, hsan, (eviren), Balkanlarda Bir Gerillac , Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Beyin An lar , stanbul, 1975, s.77; Artu, Balkan Sava , s.49 119

Ancak tm mcadelelere, iyi niyetlere ve hogrye ramen, II. Me rutiyet'in de kendisinden bekleneni verecei endieleri mevcuttu. Bunun aksini beklemek aslnda yanltc ve hayali olurdu. nk yllardr bamszlk mcadelesi veren Balkanl devletlerin esas gayeleri, slahat deil, kurduklar devletlerini glendirmek ve geniletmekti. Makedonya iin verdikleri mcadelenin esasn bu dnce tekil ediyordu. Merutiyet idaresi, olsa olsa onlar iin faaliyetlerini daha ak ve korkusuzca yapmak ortam salam olurdu. Byk devletlerin dncelerinde de nemli bir deiiklik olmamt. (251) Nitekim gelimeler ve uygulamalar bu dnceyi hakl kld. Daha Merutiyetin ilanndan 5 ay sonra, 5 Ekim 1908'de Avusturya, Bosna-Hersek'i topraklarna katt. Abdlhamid olay protesto ile yetinirken Srplar, blgede 2 milyon Srpl'nn Avusturya igalinde kald iddiasyla daha byk tepki gsterdiler. Benzer tepki, Karada tarafndan da geldi. Sanki birbirlerini bekliyorlarm gibi ayn gn, yani 5 Ekim 1908'de Bulgaristan Prenslii de bamsz bir krallk olduunu ilan etti. Babali tarafndan bu olay da protesto ile geitirildi. Bunlar, bir gn sonra zerk Girit'in, Yunanistan'a katldn bildirmesi haberi takip etti. Osmanl ynetimi, birlemeyi kabul etmediini bildirdi ise de, sorun zmsz kald. Merutiyet ynetiminin ileri yalnz darda deil, ierde de iyi gitmiyordu. ttihat ve Terakki Partisi'ne kar Eyll 1908'de "Ahrar" ismiyle muhalefet bir parti kuruldu. Ahrar partisi, ttihat ve Terakki'ye kar ykc bir muhalefete balad. Tm bu gelimeler ve olaylar lkeyi, 13 Nisan 1909 (eski tarihle 31 Martta)'da stanbul'daki avc taburlarnn ayaklanmasyla balayan 31 Mart Vak'asna gtrd. stanbul'da balayan isyan ttihat ve Terakki'yi ayaa kaldrd. syan bastrmak iin Selanik'ten bir askeri kuvvet stanbul'a hareket etti. Tekil edilen bu birliin iinde Binba Enver, Kolaas Mustafa Kemal, Yzba smet Bey de bulunuyordu. lerledike byyen ve Haraket Ordusu ad verilen bu kuvvete, Mahmut evket Paa komuta ediyordu. Haraket Ordusu'nun stanbul'a geliini mteakip 10 gn iinde, 24 Nisan 1909'da, ayaklanma bastrld. Padiah Abdlhamid 11, 27 Nisan 1909'da tahttan indirilerek Selanik'e gnderildi ve yerine 60 yandaki kardei Mehmet Reat getirildi. Artk bu tarihten itibaren ttihat ve Terakki Cemiyeti lkenin ynetimine hakim olmaya balad. (252) II. Merutiyetin ilan ve ttihat ve Terakki Partisi'nin ynetime el koymasn takip eden dnemde ortaya kan nemli gelime, Makedonya Mirasnn Balkanllar asndan paylalmasn kolaylatrd. Bunlar; Arnavut syan, Kiliseler Kanunu ve Balkan ttifakdr. Arnavutlar, baz ayrcalklara sahiptiler. Baz vergiler alnmaz, gnlller dndakiler askere gitmezlerdi. Silah tamalar da serbestti. Osmanl Devleti'ne en sadk tebaa idi. Fakat II. Merutiyetten sonra ttihat ve Terakki Ynetimi, yeni anayasay eit ekilde Arnavutlara da uygulamaya giriince, ilikiler bozuldu. Buna gre Arnavutlar da dierleri gibi btn vergileri vermeye ve asker olmaya zorlandlar. O tarihe kadar Osmanl Trk' gibi Bulgar'a, Srp'a, Karadal'ya, Rum'a kar elde silah den Arnavutlar, 1909'da ayaklandlar. Bu durum Osmanl Devleti asndan nemli bir kayp saylrd. (253)
251. Balkan Harbi, c.I s.41 252. Artu, Balkan Sava , s.50-52 253. Artu, Balkan Sava , s.55 120

kinci nemli konu; "Kiliseler ve Okullar Kanunu" dur. Abdlhamid, ilk gnden itibaren Balkan politikasnn esasn; "Balkanllar birbirine drmek" temeline oturtmutu. Bylece Osmanl egemenliindeki Balkanllar, birbirleriyle mcadele etmekten devlet otoritesine kar mcadele etmeye frsat bulamayacaklard. Bu politikann bir sre iin faydas olduu ve elde kalan son Balkan topraklarnn kopmasn geciktirdii sylenebilir. Abdlhamid'in tahttan indirilmesinden sonra ttihat ve Terakki; bu politikaya da el att. Onlara gre karde milletler olarak kabul ettikleri Balkanl'lar arasndaki "Kilise Kavgas" bir zme kavuturulmalyd. Bu dnceden hareketle; 3 Temmuz 1910'da "Kiliseler ve Okullar Kanunu" kar ld . Hangi kilise ve okulun kime ait olduu akla kavuturuldu. Bu uygulama ile Balkanl 'lar arasnda y llard r devam eden ve bir araya gelmelerine temelde engel olan en nemli anlamazlk ve mcadele konusu zme kavuturuldu. Dier bir ifade ile Osmanl ynetimi, kendi elleriyle Balkanllarn aralarnda anlamalarna ve Osmanl'ya kar birlemelerine en uygun imkan ve ortam salad. (254) nc konu; Balkan ittifaknn kurulmasdr. Bu ittifakn kurulmas iin gerekli artlar artk olumu durumdayd. Birlemelerine en byk engeli tekil eden dini sorun yani kiliseler konusu beklemedikleri tarzda zlmt. imdi artk ibirlii yapabilirlerdi. Osmanl'ya kar bir ittifak kurabilirlerdi, ittifak konusunda da gelimeler sratli oldu. Srp bakenti Belgrad'daki Rus elisi Hartwing ve Bulgar Bakenti Sofya'daki Rus Elisi Nakliudof, Rusya'dan aldklar talimat gereince, 1910 yl yaznda Bulgarlarla, Srplar' bir ittifak etrafnda toplamak iin teebbse getiler. Bu almalar nihayet birbuuk yl sonra yani 13 Mart 1912'de sonularn verdi. Bulgarlar ve Srplar, Makedonya konusunda anlamaya vardlar. Yaplan anlamaya gre, Osmanl Devleti ile yaplacak bir sava sonucu; Kuzey Makedonya Srplara, Gney Makedonya ise Bulgarlar'a verilecekti. Anlamazlk kmas halinde Rus ar'nn hakemliine ba vurulacakt. Bu anlamay haber alan Yunanistan da sratle faaliyete geti ve Srp-Bulgar antlamasndan 2 ay sonra benzer bir antlama da Yunanllarla Bulgarlar arasnda yapld. Antlamada toprak paylamndan bahsedilmemekle birlikte, taraflar kendilerine gre hesaplar iindeydiler. Her iki taraf da Makedonya'dan nemli bir pay alacan hesap ediyor ve deerlendiriyordu. Sonunda, Karada da kervana katld. Baz kk toprak istekleri karlanr ve kendisine para yardm yaplrsa krkbin sava ile Osmanllar'a kar savaabileceini aklad. Buna oktan raz olan Bulgarlar, Austos 1912'de de Bulgar-Karada szl antlamasn gerekletirdiler. Siyasi ittifak antlamalarn askeri ittifak grme ve antlamalar izledi. 11 Mays 1912'de Bulgar-Srp; 22 Eyll 1912'de de Bulgar-Yunan gizli askeri antlamalar yapld. Selanik'te srgnde iken Kiliseler ve Okullar Kanunu'nun kabul edildii haberini duyan ve ban iki eli arasna alarak "Eyvah!.. imdi Yunanllarla Bulgarlarn el ele vererek zerimize ul-lanmalarn bekleyin. Ben bu birlemeye otuz sene binbir bahane ve sebeple mani olmutum" diyen Abdlhamid'i bu yn ile tarih hakl karacak ve Makedonya mirasnn paylalmas, Balkan Harbine kalacakt. (255)

254. Artu, Balkan Sava , s. 71 255. Artu, Balkan Sava , s. 68-71

121

10. Balkan Sava (1912-1913): Balkan Sava ncesinin en nemli siyasi olaylarndan biri de talya'nn 29 Eyll 1911'de Osmanl Devleti'ne sava ilan etmesi ve bir Osmanl topra olan Trablusgarb'a asker karmasyd. Trablusgarb'da baarl olamayan talya, bir sre sonra Rodos ve oniki Aday' igal etti. Osmanl Devleti'nin talya ile sava durumunda olmasn frsat bilen Balkan devletleri aralarnda kurduklar ittifak, yaknlama ve tavrlaryla muhtemel bir savan sinyallerini vermeye baladlar. Gelien durum karsnda Osmanl Devleti talya'ya bar teklifinde bulundu. ki devlet arasnda 18 Ekim 1912'de UI Antlamas imzaland. Bu antlama gereince; Trablusgarp talya'ya terkedildi; oniki Ada ise Balkan Sava sonulanncaya kadar koulu ile talya'ya brakld. (256) Balkan Harbi; Karada'n daha fazla bymek; Srp, Bulgar ve Yunanllarn ise eitli sebep ve gerekelerle kendilerinin sayd Makedonya'y ele geirmek temel dncesinden kmt. Dier bir ifade ile harbin sebebi; Makedonlar hari devletlerini kurmaya muvaffak olan Balkanl uluslarn, kurduklar devletlerini bytmek ve glendirmek arzularnn bir sonucuydu. (257) 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi ve onu tamamlayan Berlin Ant lamas; nasl ar toprak ve nfus kayplarna maloldu ise, Balkan Harbi ve onu sonulandran 1913 Londra Antlamas da Osmanl Avrupas'nda oynanan trajedinin son perdesini tekil etti. (258) 16 Ekim 1912'de Osmanl Devleti'nin harp ilan ve 18 Ekim 1912 gn de Balkan Devletleri ordularnn taarruzu ile balayan Balkan Harbi, eitli faslalarla yedi buuk ay devam etti ve ayakta kalan son kale kodra'nm da dmesi sonucu 23 Nisan 1913'de son buldu. Osmanl Devleti, harbin sonunda Makedonya dahil atalca ve Gelibolu yarmadas dnda kalan tm topraklar kaybederek 1350'ler de Sleyman Paa'nn Avrupa'ya ayak basmasndan nceki gnlere dnd. (259) Balkan Harbi'nde toprak igalleri konusunda en karl kan devlet Yunanistan oldu. Balkan Harbi'nin ve Makedonya sorununun lideri Bulgaristan olmasna ramen Bulgaristan, arln ve dikkatini Dou Trakya istikametine ynelttiinden, Makedonya'da daha az toprak igal edebildi. Neticede kuzeybat blm hari btn Makedonya, Yunanllar tarafndan igal edildi. Makedonya'nn Yunanllarn eline gemesinde Rum etelerinin de nemli katks oldu. Artk, Yanya da, Selanik de Yunanllarn elindeydi. Ksacas, harbin kmasndan ksa bir sre sonra Yunanllar Selanik vilayetini, Srplar da skp ve Manastr vilayetlerini ele geirerek Makedonya'nn igalini tamamladlar. Balkanlardaki bu ani ve beklenmedik gelime ve zellikle Srbistan'n Arnavutluk topraklarn da alarak Adriyatik Denizine ulamas, bata Avusturya olmak zere Avrupa byk devletlerini harekete geirdi.

256. 257. 258. 1971, s.277 259.

Erim, Siyasi Tarih Metinleri,s.448-449 Balkan Harbi (1912-1913) Gnkur. Harp Tarihi B k.l , Ankara, 1970 c.I s.39 Aydemir, evket Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Pa a, c.II stanbul, Artu, Balkan Sava , s. 21, 97, 297 122

talya'nn da Avusturya'nn yannda yer almas ve bu iki devletin tevikiyle Arnavutluk, 28 Kasm 1912'de bamszln ilan etti. talya ve Almanya tarafndan desteklenen Avusturya'nn karsna bu defa da Fransa tarafndan desteklenen Rusya kt. Bu gelimeler, olayn boyutlarn geniletti. ngiltere'nin olaya mdahale etmesi ve bar yoluyla meselenin hallini nermesi ve bu teklifi Almanya'nn da desteklemesiyle, 12 Aralk 1912'de Londra Konferans topland. Bar grmelerine zaman zaman ara verilmekle birlikte, Balkan Harbi'nin Birinci dnemini sona erdiren bar antlamas 30 Mays 1913'te Londra'da yapld. (260) 30 Mays 1913 tarihli Londra Antlamas hkmlerine gre: - Yunanistan, Selanik ve Gney Makedonya ile Girit' i; - Srbistan, Orta ve Kuzey Makedonya'y; - Bulgaristan ise Trakya'y, Kavala ve Dedeaac dahil olduu halde btn Trakya sahillerini ald . - Osmanl Devleti'nin hududu da Mdye-Enez hatt olarak tespit edildi. (261) Londra Antlamas ve Makedonya mirasnn paylalma ekli, Balkanl uluslar tatmin etmedi. Paylama, karlkl endie ve gvensizlikleri de getirdi. Nitekim Londra Bar Antlamas'ndan bir gn sonra 31 Mays 1913 te, Selanik'te muhtemel bir Bulgar tehdidine kar Srp, Yunan Antlamas imzaland. Buna gre, Bulgarlarn silah zoruyla snrlarnda bir deiiklie kalkmas halinde, iki devlet ortaklasa hareket edeceklerdi. Romanya da Yunanistan ve Srbistan'n yannda yer almay uygun buldu. (262) Bulgar Kral Ferdinand ve General Savafov, Babakan Daneffe dahil haber vermeden Bulgar ordularn Makedonya'da bulunan Srp ve Yunanllarca hcuma geirdiler. Bu suretle kinci Balkan Harbi balam oldu. 30 Haziranda balayan harp, 15 Austos'a kadar srd. Bulgaristan, Trkiye'de dahil olmak zere drt cepheden taarruza maruz kald. Sava sonunda malup olan Bulgaristan 15 Austos 1913'te Yunanistan, Srbistan, Romanya ve Karada ile Bkre Antlamasn imzalamaya mecbur kald. Harp o kadar sratle cereyan etti ki, byk devletler mdahale imkan dahi bulamadlar. (263) kinci Balkan Sava'n sona erdiren ve Bulgaristan ile dier Balkanl devletler arasnda imzalanan Bkre Antlamas'na gre Makedonya'nn durumunu yeniden dzenledi. Buna gre; Yunanistan, Kpir'in tamamn. Selanik, Drama. Kavala ile birlikte Gney Makedonya'nn hepsini ald . Manastr, stip, skp, Pritine blgesi (Orta ve Kuzey Makedonya) Srplar'a verildi.

Bulgaristan'a ise Makedonya'nn kk bir blm ile Dedeaa blgesi brakld. (264) Bkre Antlamasndan sonra, Osmanl Devleti ile Balkan Devletleri arasnda da ayr ayr bar antlamalar imzaland. Bunlardan birincisi, Bulgaristan ile yaplan 29 Eyll 1913 tarihli stanbul Antlamasdr. Buna gre Trk- Bulgar snr yaklak
260. Armao lu, Siyasi tarih, (1789-1960) s.337-339 261. Esmer, Siyasi Tarih, s.420 262. Artu, Balkan Sava , s.313 263. Esmer, Siyasi Tarih, s. 421 264. Trkgeldi, Ali Fuat, Grp ittiklerim, Ankara, 1951, s.105-108; Erim Siyasi Tarih Metinleri, s.450 123

Meri nehri oldu. Osmanl-Yunan bar ise, 14 Kasm 1913'de imzalanan Atina Antlamas ile gerekletirildi. Bu antlama ile Osmanl Devleti, Yunanistan' Balkanlar'da ele geirdii topraklarn, bu devlete ait olduunu kabul etti. (265) Osmanl Devleti, Balkan Sava ile ilgili olarak son antlamay da 13 Mart 1914'de Srbistan ile yapt. ki devletin ortak snr kalmadndan, bu antlamada daha ok Srbistan'da kalan Trkler'in durumu konusuna yer verildi. (266) Bu arada nemli, olan olaylardan ve gelimelerden biri de "Bat Trakya Geici Trk Hkmeti" nin kurulmasyd. 29 Eyll 1913'de Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda yaplan stanbul Antlamas ile Edirne dahil Dou Trakya'nn Osmanl Devleti'ne verilmesine karlk Bat Trakya Bulgarlara braklmt. Bat Trakya Geici Trk Hkmeti bu duruma kar kt ve antlamay tanmadn ileri srd. Aradan geen sr iinde Geici Hkmet btn blgede tekilatn kurdu ve 30000 kiilik bir de savunma gc oluturdu. Bu gelimeler zerine Bulgarlar, blgede ynak yapmaya balad. Bunun zerine Sadrazam Sait Halim Paa hkmeti, Bat Trakya Geici Trk Hkmeti zerine bask yaparak blgenin boaltlmasn salad. Bylece Austos 1913'n ilk gnlerinde, Bat Trakya'da byk mitlerle balayan bu kurtulu mcadelesi de ay sonra Ekim sonlarnda ac bir dkrkl ile sona erdi. Blgede bir younluk oluturan Trkler ve yzyllardr Trk hakimiyeti altnda kalan bu topraklar da Makedonya gibi hudutlar dnda brakld. 1912 Ekiminde balayan, sonradan Romanya'nn da katlmasyla btn Balkanlar kapsayan byk kavga, Austos 1913'de yani 10 ay gibi ksa bir sre sonunda bitti. Bu byk kavga neticesinde mirastan en byk pay Yunanistan ald. Osmanl Devletinin Balkanlardaki 5 vilayeti, Selanik, Manastr, Kosava, Yanya ve kodra'nn paylalmas sonucunda; Yunanistan : Srbistan : Bulgaristan : 50. 000 Km2, toprak ve 1. 600. 000 nfus; 30. 000 Km2, toprak ve 1. 200. 000 nfus; 18. 000 Km2, toprak ve 100. 000 nfus; 150. 000 nfus kazandlar.

Karada: 5. 000 Km2, toprak ve

Ayrca Arnavutluk bamszln ilan etti ve kodra'y da topraklarna katt. (267) Balkanl dier uluslar, byk miras aralarnda pay ederken ve Makedonya'y adeta yutarlarken, burann asl sahibi olan Makedon halkndan hi bahsedilmedi. Ege adalar hakknda, byk devletler Londra'da ubat 1914'de u esaslar tespit ettiler: Meis hari talya'nn igal ettii adalar onda; mroz, Bozcaada hari dierleri Yunanistan'da kalacakt. Ancak bu karar hukuki bir neticeye balanamadan Birinci Cihan Sava balad. (268)

265. 266. 267. 268.

Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.457-488 Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s. 489-497 Artu, Balkan Sava , s. 319-321,331 Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.450 124

NC BLM BRNC DNYA SAVAI (1914-1918) A. SAVA NCES DURUMU VE SAVAIN SEBEPLER: 1. Genel Durum: kt'ada 4 yl 3 ay sreyle devam eden ve yaklak 350 milyon insann katld; 70 milyon insann zayiatna; 25 milyon insann lmne; dnemi itibar ile Fransa'nn 4. 000 yllk masrafna (1175 milyar Frank) sebep olan ve siyasi sonular itibar ile de bir bar ve iktidar dneminden ok gelecekte benzeri mcadelelere ortam hazrlayan Birinci Dnya Sava'nn Avrupa ve insanlk tarihinde ayr bir yeri ve nemi vardr. (269) Avrupa, Napolyon savalarndan sonra 1914 ylna kadar geen dnemde tm ktay saran byle bir savaa tank olmad. O halde Avrupa byk devletleri, yaklak 100 yl sonra neden yeniden " Topyekun" bir savaa srklendiler? Avusturya veliaht Franz Ferdinand'n, 28 Haziran 1914'te bir Srp komitacs olan Gav-rilo Prencip tarafndan ldrlmesi diplomatik bunalm ile balayan gelimeler bunu aklamaya yetmez. Buna, daha nceki 10 yl boyunca uluslararas ilikilerin durumunu da hesaba katmak gerekir. Avrupa, 1904-1914 yllar arasnda drt kez genel sava tehlikesi ile kar karya kald. Bunlardan; Birincisi: 1905-1906'da Franszlar'n Fas'taki yayln durdurmak iin Almanya'nn yapt giriimlerdir. kincisi: Avusturya-Macaristan'n ubat-Mart 1909'da Bosna-Hersek'i topraklarna katmas zerine yine Almanya'nn gerekletirdii teebbslerdir. kendi

ncs: Temmuz-Austos 1911'de Almanya'nn Fas'ta yaratt kinci Fas Bunalm ile ilgili gelimelerdir. Drdncs:1912-1913'de Rusya ile Avusturya-Macaristan mparatorluu arasnda Balkanlardaki menfaat atmalarnn ortaya kard gelimelerdir. Acaba bu kararszlklarn derinlerde yatan sebepleri nelerdi? Birincisi: Milliyeti duygularn bazen milli aznlklarn protesto gsterileri eklinde, bazen byk devletlerin yaylmac milliyetilikleri biiminde ortaya kmas; kincisi ise: Ekonomik (ktisadi-parasal) karlarn atmas idi. Neticede; milliyetilik akmlar ve maddi menfaatler siyasal bunalmlarla btnleerek, dnce biimlerinin (konseptlerin) olumasna yolat ve toplumlar savaa srkledi. (270)

269. Renouvin, Pierre, Birinci Dnya Sava , leti im Yay nlar , (ev.; Teoman Tundo an) stanbul, 1993, s. 12 : Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, Harp Akademileri Yay n , 1993, s. 26 270. Renouvin, Pierre, Birinci Dnya Sava . 125

2. Sava Hakknda Dnceler: a. Devlet Bakanlarnn ve Hkmetlerin Dncesi: Genelde hepsi, 4 kez kapy alan genel savan ok gemeden patlak vereceini dnyorlard. Bazlar sava " olaan " buluyor; bir ksm ise "zorunlu" sayyordu. "Zorunlu" szcn ilk kez II. Wilhelm, Belika Kral ile Kasm 1913'de yapt grmede kulland. Ksacas, herbirinin temel gayreti; kendi gvenliini salama ynnde ittifaklarn glendirmekti. b. Kurmaylarn Dncesi: Grevlen, Kara Kuvvetlerini ve Deniz Kuvvetlerini sava g-sleyebilecek dzeye getirmekti. Almanya, Fransa ve Rusya arasndaki Kara Kuvvetleri donanm ile Almanya, ngiltere arasndaki Deniz Kuvvelerini glendirme yar, diplomatik gerilimin ve bu dncenin sonucuydu. Bu gelimeler, gerilimin artmasna sebep oldu. nk, hkmetler yeni askeri ykleri halka kabul ettirebilmek iin, "milliyeti" duygular uyandrmak zorunda kalmlardr. Silahlanma yarnda stn durumda olan taraf, kendini muhtemel harbin galibi gibi gryordu. te 1913'te Alman Genelkurmay'nn dncesi bu idi. c. Halklarn Dncesi: Bar arlarndan ok milliyeti propagandaya kulak veriyorlard. Bu sebeple gelien durum ve artlar iinde sava ihtimaline kar kaderci bir boyun ei iine girdiler. Hatta baz evreler, psikolojik gerilimden kurtulmak iin bir an nce savaa girilmesini ister duruma gelmilerdi. Ksacas, akln ve mantn yerini hissiyat almaya balamt. Bunun yannda; Fransa'nn Berlin Bykelisi, 12 Haziran 1914'te yle yazyordu: " u andaki ortamda bizim iin tehdit oluturacak bir eyin bulunduunu dnmyorum; hatta, tersine, olumlu bir hava seziyorum" diyebilmiti. Adeta Balkan Harbi ncesi Osmanl Devleti Dileri Bakannn " Balkanlar'dan imanm kadar eminim" dedii gibi. Oysa 15 gn sonra Avusturya Veliaht ldrlecek ve dnya savana yol aan bunalm balayacakt. (271) Sonu olarak; 1914 Temmuz'undaki bunalmda iktisadi karlarn basks, yerini, gvenlik, gllk ve saygnlk faktrlerine brakt. Bu, adeta bir boy lme idi. Nitekim; Avusturya ve Almanya g kullanmaya dayal dnce ve planlarndan; Rusya'nn da tilaf Devletleri yannda savaa itiraki konusundaki kararlna ve iki cepheli tehdide maruz kalma tehlikesine ramen vazgemediler ve sava tercih ettiler. 3. Avrupa Devletleri'nin Milli G Unsurlarnn Durumu: a. Genel: Alman d politika faaliyetlerini Avrupa k tas dna ta-rmamaya bilhassa dikkat eden Bismark' n aksine, Almanya'nn

271. Renouvin, Pierre, Birinci Dnya Sava s.8-11.

126

bir dnya devleti olmasn isteyen II. Wilhelm, 1890 ylnda sresi sona eren 1887 Alman-Rus Antlamasn, Rusya'nn isteine ramen yenilemedi. Bu durum, Rusya'nn Almanya'dan koparak Fransa'ya dnmesine sebep oldu. kinci olarak Almanya'nn ngiltere'yi yanna ekme abalar hibir sonu vermedi. nc olarak, II. Wlhelm, gayet aktif bir smrgecilik politikas takip ederek, Almanya'nn hemen btn dnyaya yaylmasna ve dier devletlerle atmalar iine girmesine sebep oldu. Ksacas, Alman d politikas radikal bir deiim geirdi ve bunun sonunda l tilaf dediimiz ngiltere, Fransa ve Rusya bloku l ttifak karsnda bir denge unsuru olarak ortaya kt. l tilaf, antlama ile gerekleti. Bunlar; 1894 Fransz-Rus ittifak: 1904 ngiliz-Fransz smrge antlamas ve 1907 ngiliz-Rus smrge anlamalardr. Bu devletler, patlak veren sava srasnda ayr ayr bar yapmamay taahht ettiler. (272) Savan kaderi; dorudan doruya kara ve deniz kuvvetlerinin gcne, savaanlarn ve komutanlarn niteliine balyd. Btn bu gler, savan Avrupa'da devam ettii dnemde, yani ABD'nin harbe girmesinden ve Rusya'nn 1917'de harpten ekilmesinden nce nasl geliti ? imdi bunu aklayalm. b. Kara ve Deniz Kuvvetleri: (1) Kara Kuvvetlerinin Durumu: Austos 1914'de, ttifak Devletleri (Almanya, Avusturya- Macaristan) 147 Piyade ve 22 Svari Tmenini seferber ederken, tilaf Devletleri 167 Piyade ve 36 Svari Tmenini seferber edebiliyordu. ngiltere, ilk safhada 5 Piyade Tmeni sevkedebildi. Rusya ise, demiryolu ann yetersizlii sebebiyle Sibirya, Trkistan ve Kafkaslar'da konulandrd Tmenlerini Avrupa cephesine kaydramama s k nt s iindeydi. Almanlar n 87 Piyade, 11 Svari Tmenine karlk Franszlarn 72 Piyade 10 Svari Tmeni mevcuttu. Ayrca ar sahra topusu, makineli tfek, motorlu tat aralar bakmndan Alman ordusunun ak bir stnl vard. Bu askeri g savan ilk iki ylnda srekli deiiklikler geirdi. ngiltere, 1914 Austosu ile 1915 Nisan arasnda gnll toplama yolu ile 1 milyon insan silah altna ald. 1916 ylnda Almanya, asker toplama konusunda glklerle karlamaya balad. Fransa, re ayrlanlar ve yardmc snflan da cepheye gndermeye balad. Dolaysyla orduda, fiziki durumu iyi olmayan birok asker grev yapar hale geldi. Buna karlk Rusya, ald yardmlarla da glenerek cepheye asker evkinde sknt ekmedi. ngiltere'nin ise 1916'da cephelerde 70 tmene varan bir askeri gc olutu. (273) (2) Deniz Kuvvetlerinin Durumu: Gler oran kesinlikle tilaf Devletleri ynnde arlkl durumda idi. Rus donanmas; 8 zrhl, 22 kruvazrden olumaktayd. Ancak bu g, Karadeniz ve Baltk Denizi'nde mahsur kalm durumda idi. Fransa ile ngiltere arasndaki anlamalar gereince; Fransa, 21 zrhl ve 30 kruvazrden oluan deniz gcn Akdeniz'de toplamt.
272. Dr.Y lmaz, Birinci Dnya HarbindeTrk-Alman ttifak , s.7 273. Renouvin,Birinci Dnya Sava , s.12-13 127

ngiltere'nin, Kuzey Denizi'nde bulunan 28 zrhl, 4 sava kruvazr ve 8 zrhl kruvazr de dahil olmak zere Toplam: 64 z rhl s , 10 sava kruvazr, 108 kk kruvazrne karlk Almanlar'n 40 zrhls, 4 sava kruvazr ve 50 kk kruvazr mevcuttu. Dier bir ifade ile ngilizlerin 32 byk deniz birliine kar, Almanlar'n 23 byk deniz birli i vard. XX. yzyln bandan beri Amiral Tirpitz'in abalar ile byk gelime gsteren Alman deniz gc itilaf devletleri deniz gc ile mukayese edildiinde yetersiz kalmaktayd. Bu zaafiyet, byk sava gemilerinin retimi uzun yllar alaca dncesiyle denizaltlarla telafi edilmeye allacakt. Bunun iin de iki yl gerekliydi. (274) c. Siyasi Durum: Taraflar, gler dengesini kendi lehlerine evirmek iin savan balamasn takip eden gnlerde Avrupa'nn tarafsz devletlerini saflarna ekme mcadelesini srdrdler. Keza, tarafsz devletlerin hibiri balayan sava ortamnn dnda kalma ansna sahip deillerdi. nk, toprak statsnde ortaya kacak bir deiikliin, tarafsz devletlerin karlarn ve gvenliini de etkilemesi kanlmazd. Bu gruba giren devletlerin iki zellii vard: Birincisi: Irkda olan bir ulusal aznl yabanc bir devletin egemenliinden kurtarmak; kincisi: Ya da ayn durumdaki halk kitlesinin yaad topraklar kendi lkesine katmak. Bu devletler; Osmanl Devleti, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve talya idi. Romanya (7. 500. 000 Nfus): Romanya'nn gz; Rusya kontrolundaki Besarabya ile Avus-turya-Macaristan kontrolndeki; Erdel, Temavar ve Bukanova topraklarnda yaayan Romence konuan halklardayd. ttifak Devletleri, 1883 tarihli Avusturya-Macaristan- Romanya Antlamasn bozmad takdirde Besarabya'y Romanya'ya vereceklerini vadederken; tilaf Devletleri Erdel blgesinin de kendisine verilebilecei vaadinde bulunuyorlard. Buna ramen 3 Austos 1914'te Romanya tarafszln ilan etti ve 1916 y l na kadar bu devletlerle pazarln srdrd. Bulgaristan (4. 700. 000 Nfus): kinci Balkan Sava'nda (1913) yenilen Bulgaristan, alma umudunu kaybetmemiti. Bulgaristan'n gz; Romanya'ya terk ettii Dobruca ile Yunan ve Srp Makedonya'sndayd. Srbistan'n kritik durumundan faydalanmak isteyen Bulgaristan, tarafszln 1915 ylna kadar koruyacaktr. Yunanistan (4. 800. 000 Nfus): Makedonya'da elde ettii topraklar Bulgar isteklerini sonusuz brakarak muhafaza etmek istiyordu. Ayrca, Dou Trakya ile Bat Anadolu ve Ege adalarna
274. Renouvin, Birinci Dnya Sava , s. 14 128

gz dikmiti (Megalo-Idea). Tarafszl geici olarak dnen Venizelos'un gnl tilaf Devletleri'nin yan idi. Ancak, Yunan Kral Kostantin, Alman mp. II. Wilhelm'in kaynbiraderi idi. Kral, sava Almanya'nn kazanaca fikrindeydi. talya (36 Milyon Nfus): talya'nn tavr daha baka idi. nk 36 milyon nfusa sahip bu devletin bir askeri gc ve Akdeniz'de ok nemli stratejik bir konumu mevcuttu. Tm siyasi evreler, Avrupa'daki savan talyanlar'n milliyeti zlemleri iin elverili bir ortam yarattna inanyorlard. Zira, Avusturya-Macaristan mp. nu talyan halkn yaad topraklan terk etmek zorunda brakabilirdi. Bu blgeler zellikle Trentino ve Trieste blgeleriydi. Bazlar ise, tilaf Devletleri'nin yannda yer almak durumunda kaybedilen lke topraklan yannda tm Adriyatik kylarnn da talya'nn kontroluna girecei midinde idiler. talyan kamuoyu ise farkl grlere sahipti. Bunlardan Birincisi: Savaa katlma tarafnda olanlard. (Saclar, Liberaller, Farmasonlar, Hristiyan demokratlar vb. ) kincisi: Tarafszlard. (Solcu liberaller, katolikler, sosyalistler ve sendikaclar vb. ) Dolaysyla hkmet 1915 banda iki taraf ile de grt. Nihayet 26 Nisan 1915'te tilaf Devletleriyle bir gizli antlama imzaland. Bu antlamaya gre: Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun talyanca konuulan topraklar ile Dalmaya kylarnn byk blm talya'ya verilecekti. Bu vaat talya'y t tifak Devletleri'ne yaknlatrd. (275) d. ktisadi Gler: Savaan tm lkelerde harbin ksa srecei dncesi mevcuttu. Bu dnce ilk aylarda iktisadi etkinlii yavalatt. Her lke mevcut stoklan ile yetinme hesaplar iinde hareket etti. Uzun srecek bir harp ortamnn ufukta grnmesi ciddi sorunlar da birlikte getirmeye balad. Bu durum; ivedilikle bir sava sanayii yaratmay gerektirdi. Zira ordular tm lkelerde bir cephane ve gere sknts ekmeye balad. Kaynaklar ise yeterli deildi. Ayrca sivil halkn ihtiyalarnn karlanmas gerekiyordu. Seferberlik; hem sanayi hem de tarmda alan gen ve dinamik nfusu sava alanlarna angaje edince bu sektrlerin randmanlarda otomatik olarak dt. zel teebbsn yetersizlii de buna eklenince sknt daha da artt. Bu durum; devletlerin retim birimlerini denetleme zorunluluunu getirdi: Ancak ekonomik s k nt lar iki taraf iin ayn deildi. ttifak Devletleri, tarafsz lke kaynaklarndan faydalanrken tilaf Devletlerinin hem bu kaynaklar ve hem de ABD'nin tm kaynaklarndan faydalanma imkan ve ans vard. Bu avantaj yaratan unsur; tilaf Devletleri'nin Deniz Egemenlii idi. Nitekim ngiltere ve Fransa 1909'da Uluslararas Deniz Hukuku Konferans ile belirlenen kurallar hie sayarak, zellikle tarafsz lkelerin ticaret gemilerini denizde denetleme hakkn elde ettiler. Almanya ise bu tehdide kar denizalt saldrlaryla cevap vermek zorunda kald. Grld gibi "ktisadi savan yk" tarafsz lkelere yklenmi oldu.

275. Renouvin, Birinci Dnya Sava , s. 15-17 129

Tm armatrler; t i l a f Devletleri'nin gemilerine el koymas ve Alman denizalt tehlikesine maruz kald lar. Armatrler zellikle Almanya'y iddetle protesto ettiler. nk hem maldan hem de candan oluyorlard . Neticede bu iktisadi savatan en fazla Almanya zarar grd ve 1915 ylndan itibaren besin maddelerini karneye balamak zorunda kald. (276) e. Moral Gler: Bu konuda iki nemli husus sz konusu idi. Birincisi: Halkn ve parlamentonun harbi desteklemesi idi. Nitekim halk ve parlamentolar bu destei vermekle birlikte hkmetlerin daha enerjik tutum sergilemesini istediler. kincisi: Ulusal birlii tehdit edebilecek glerdi. Bunlar da iki grupta toplamak mmknd. Birincisi: Aznlklar (Milli Aznlklar); kincisi ise; Sosyalizmin enternasyonalist lksyd. Savaan lkeler arasnda bu glklerle karlamayan tek lke Fransa oldu. nk Fransa 1789 hadisesi ile Milli Devlet olma niteliine kavumutu. Almanya'nn topraklar ierisinde 5 milyon yerli olmayan insan yayordu. ngiltere; rlanda'daki zel durumla urayordu. Rusya'da; 25-30 milyon insan aznlk durumundayd. Avusturya-Macaristan ise ok uluslu bir imparatorluktu. Grld gibi milliyeti hareketler, savaan tm devletler iin, rakiplerinin faydalanaca hassas noktalar haline geldi. Uluslararas Sosyalist teekkller balangta mensubu olduklar lkelerin hkmetlerine destek verdilerse de Eyll 1915'ten itibaren tutumlarm deitirmeye baladlar. Hatta ulus duygusunu uluslararas lkden stn tutan Benito Musolini, Ocak 1915'te partiden karld. Keza, ulusal aznlklarn etkinlikleri de 1916 ylnn ikinci yansndan itibaren balad. (277) Geen sre iinde ve 1917 ylnn Mart ile 2 Nisan arasnda gerekleen birbirinden tamamen bamsz iki olay; yani arlk Rejimi'nin devrilmesi ve ABD'nin mdahalesi, kurmaylarn ngrlerini tamamen alt st etti ve bu olaylar Birinci Dnya Harbi'nin dnm noktasn oluturdular. (278)

B. G MERKEZLER VE DURUMLARI l. Genel: G merkezi ve stnlk kavram, Avrupa'da yaklak yz'er yl ara ile deiiklie uram ve farkl lkelerde toplanmtr. Avrupa'nn G Merkezleri srasyla yledir; a. XV. ve XVI. Yzyllarda nce Portekiz ve mteakiben spanya;
276. Renouvin, Birinci Dnya Sava , s. 18-19 277. Renouvin, Birinci Dnya Sava , s. 19-23 278. Renouvin, Birinci Dnya Sava , s. 60 130

b. XVII. Yzylda Hollanda; c. XVIII. Yzylda Fransa; d. XIX. Yzylda ngiltere ve belirli lde Almanya'dr. e. XIX. Yzylda stnlk Avrupa'dan Amerika'ya gemi olup, halen devam etmektedir. (279) stnlk mcadelesi zaman iinde deniz ve kafalardaki boyutlarn aarak kt'alar aras mcadeleye dnt. zellikle Amerika'nn ve Uzak Dou'nun paylalmasndan kaynaklanan mcadeleler Dnya harplerine sebep tekil eden nemli olaylarda beraberinde getirdi. Bu nedenle, Birinci Dnya Sava byk devletler arasndaki bir dizi krizin yaratt ortamda meydana geldi. Ancak esas neden bunlarn egemenlik alanlarn geniletme abalardr Almanya 1875 ile 1914 yllar arasnda milli gelirini katna karm ve dnya sanayi retiminin yaklak altda birine sahip olmutur. Dnya ticaretindeki pay bunun biraz altndayd ama smrgelerdeki pay yok denecek kadar azd. Bu nedenle aktif bir d politika ile ilgi alanlarn geniletmeye alyor ve bunu yaparken ngiltere, Fransa ve Rusya ile sk sk kar karya geliyordu. ngitere zellikle 1897'de balayan byk Alman donanma programndan ve ertesi y l ilan edilen Berlin-Badat demiryolu projesinden rahats z olmu tu. Bunlardan Birincisi: deniz stnln; kincisi ise: Hindistan yolunu tehdit ediyordu. Fransa ise 1870 Sedan savanda Alzas ve Loren'i kaybettiinden beri kendisinden daha byk bir sanayi ve insan gcne sahip olan Almanya'y ancak iki cepheli bir sava iinde yenebileceini biliyordu. Uzun abalardan sonra 1894'de Rusya ile yaknlamay baard. 1904 ylndaki Fransz-ngiliz ve 1907 ylndaki Rus-ngiliz antlamalar merkezi devletler karsndaki ittifak elle tutulur hale getirdi. (280) 2. G Merkezleri: Coraf snrlarna gre Birinci Dnya Harbi, byk lde bir Avrupa harbidir. Osmanl mparatorluu, Japonya ve ABD d-nda, bu harbe katlan btn devletler Avrupa devletleridir. Sosyal ve ekonomik dzeyi hari, bu harp, siyasi ve askeri adan da, gene byk lde bir Avrupa harbidir. Ekonomik ve sosyal boyutu bakmndan ise, tam bir dnya harbidir. nk, harbin ekonomik ve sosyal etkileri dnyann hemen her yerinde hissedilmi ve ya-anmtr. Buna karlk askeri ve siyasi etkinlikleri, daha ok Avrupa kt'as ile snrl kalmtr. Yukardaki ereveye daha dar bir coraf ve askeri adan bakldnda, harp, Avrupa bile deil, bir bat Avrupa harbi karakterindedir. (281) Bu harpte taraflar grup halinde toplanmlardr. Bunlardan Birici Grup: tilaf Devletleri (ngiltere, Fransa, Rusya, Srbistan, Belika ve Japonya); kinci Grup: ttifak Devletleri (Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu); nc Grup: Tarafsz devletler eklindedir. Tarafsz devletler de kendi aralarnda gruba ayrlrlar. Bunlardan Birinci Grup: Osmanl mparatorluu ve Bulgaristan gibi harp baladktan sonra ttifak Devletlerine katlan lkelerdir. kinci Grup: talya, Portekiz, Romanya, Yunanistan ve

279. Sander, Siyasi Tarih, s. 66-67; 71-72; 79-85; 114; Amerikan Tarihinin Aa Hatlar s.123-127; 142 280. Akad, Mehmet Tanju, 20. Yzy l Sava lar , c.I s.55-56 281. Bo u lu, Mahmut, 1. Cihan Harbi, Kasta Yay nevi, 1997, s.5 131

ABD gibi 1915'ten sonra tilaf Devletleri yannda harbe katlan lkelerdir. nc Grup: Hollanda, Danimarka, sve, Norve, spanya gibi harp sresince tarafsz kalan devletlerdir. (282) C. SAVAIN BALAMASI VE GELMELER 1. Genel: Birinci Dnya Sava, Byk Srbistan hlyas ve Panislavist propagandann heyecan iinde bulunan Srplarn hazrlad bir suikast ile ve Avusturya-Macaristan veliahd Aridk Ferdinand' in ei ile birlikte, 28 Haziran 1914' te Princip adl bir Srpl tarafndan Saraybosna' da ldrlmesi zerine balad. Bosna-Hersek1 in Avusturya tarafndan ilhaknn bir tepkisi olan bu olay karsnda, Avusturya, Rusya'nn da savaa gireceini hesaplayarak, Almanya' nn desteini saladktan sonra, 23 Temmuz 1914' te Srbistan' a 48 saatlik bir ltimatom vererek gayet ar isteklerde bulundu. Rusya'nn desteini salayan Srbistan bu isteklerden birounu reddetti ve hemen seferberlik ilan etti. Bunun zerine Avusturya 28 Temmuz' da Srbistan' a sava ilan etti. ngiltere diplomatik yoldan sava nlemek istedi, fakat bir sonu elde edemedi. Bunun zerine Rus ar, askerlerin basks ile, 31 Temmuz'da seferberlik emrini verdi. Bu ise gerek anlamda Birinci Dnya Sava'nn kmasna sebep oldu. Almanya, Rusya'nn seferberlik ilan ettiini duyunca, hemen 31 Temmuz gn bir ltimatom vererek Rusya'dan 12 saat ierisinde seferberliini kaldrmasn istedi. Rusya, bunu reddedince, Almanya 1 Austosta Rusya'ya sava ilan etti. Bundan sonra Fransa' dan Almanya ile Rusya arasnda kacak savata Fransa'nn tarafsz kalp kalmayacan sordu. Fransa buna mulak bir cevap vererek, hemen seferberlik ilan etti. Almanya, daha nce hazrlanm olan Schli-effen planna gre; Fransa ile kacak bir savata Belika'dan geerek Fransa' yi igal edecek ve sonra da Rusya' ya saldracakt. Bu sebepten Belika' dan Alman askerlerinin gemesini istedi. Belika bunu kabul etmeyince, Almanya 3 Austos'ta Fransa' ya sava i l a n ederek Belika'yi igale balad. ngiltere kar kylarda geli en olaylar zerine 4 Austos gn Almanya' ya sava ilan etti. Avusturya'da 6 Austos'ta Rusya'ya resmen sava ilan etti. Uzak Douda Japonya, Avrupa devletleri arasndaki bu durumdan faydalanarak Asya' da daha h zla yaylmak istedi. 15 Austos 1914' de Almanya' ya bir nota vererek in Denizi'ndeki donanmas n geri ekmesini istedi. Bu isteine cevap alamayan Japonya' da 23 Austosta Almanya' ya sava ilan ederek. Kasm ayna kadar Pasifk'deki Alman smrgelerini igal etti. Bylece sava ksa srede dnyaya yaylm oldu. (283) 2. Avrupa Cephesi Savalar: a. Birinci Dnya Savann Corafyas ve Askeri Cepheleri: Askeri adan bu harbin dnm noktas, Ren ve Sen nehirleri arasnda ve Paris'in 40-50 Km. kadar dousunda, Sen nehrinin Marn kolu zerinde younlaan ve Franszlarn lehine mevzii muharebelere dnen bir harp zellii arzeder. Nitekim, 1914-1918 dneminde, Sen ve Ren nehirleri arasnda, taraflarn bu blgelerde muharebeye katlan kuvvetleri toplam olarak 350-400 tmen civarndadr. Bu, dier Avrupa ve Trk cepheleri ile bu cepheler dnda kullanlan tm kuvvetlerin (700 tmen) yarsndan daha fazla demektir.

282. Bo u lu, 1. Cihan Harbi, s.46-47 283. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.16-17; Belen, Fahri, Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi, Ankara, 1964, s. 26-29; Esmer, A. kr, siyasi Tarih, s.440 132

Bu harp, dier bir boyutuyla ve 1917 yl itibariyle Atlantik'de bulunan 100-120 Alman denizaltsnn ngiltere'yi dize getirip sava sona erdirebilecei bir harp zellii tar. (284) Birinci Dnya Harbi'nin Avrupa cephelerindeki savalar mevzii muharebelere dnnce, savan kaderi Avrupa yerine Orta Dou bgesine yneltildi ve stratejik kuatma manevralar uygulamalarna geildi ise de, harbin sonucunu yine Avrupa cephelerindeki gelimeler tayin etti. (285) Bylece, Birinci Dnya Harbi, Avrupa corafyas dnda Orta Dou'daki Trk cephelerinde, Afrika'da, Uzak Dou ve Pasifik'teki Alman mstemlekelerinde de cereyan ederek, genelde byk bir corafyay kapsad. Byle bir corafyada, ou Avrupa ve Orta Dou'da; 2-3 adedi de Afrika ve Uzak Dou'da olmak zere yaklak on be civarnda kara cephesi ve bir seri deniz cephesi olumutur. Bu cephelerden, kara cephelerinde 700-800 tmen; deniz cephelerinde de kara cephelerinde kullanlan bu kuvvetlere denk gte kuvvetler mcadele etmilerdir. (286) b. Birinci Dnya Savann Dnm Noktalar: Harbin ilk dnm noktas, 1914'teki Birinci Marm Meydan Muharebesi; kinci Dnm Noktas, Ekim 1917 Rus ihtilali ve Rusya'nn savatan ekilmesi; nc dnm noktas, ABD'nin 2 Nisan 1917'de savaa katlma karar almas; Son dnm noktas da , yine 1918'deki kinci Marm Meydan Muharebesidir. (287) c. 1914 Yl Durumu: Almanlar, balangta Ruslar'n Avusturya-Macaristan ordular tarafndan harekete gemelerinin nlenecei varsaymndan hareketle; Dou Cephesi'ne yalnz 9 Tmen ayrdlar. Kesin sonucu ksa srede (Be ya da alt ay) Fransa cephesinde almay ve mteakiben Dou Cephesi'ne dnerek birka muharebe ile Ruslar' malup edeceklerini dnyorlard. Manevrann esasn da stratejik kuatma manevras tekil ediyordu. Almanya'nn Fransa'ya kar dnd plann esas Schlieffen Plan zerine bina edilmiti. Bu plana gre; seferberliini iki haftada tamamlayabilecek olan Fransa 39 gnde sava d braklacak ve mteakiben dou cephesine dnlerek seferberliini geni corafyas ierisinde en az alt haftada ve glkle tamamlayaca deerlendirilen Rusya'ya taarruz edilecekti. Plan gereince Almanlar, sekiz ordudan birini Rus cephesinde savunmada tutarken; yedi ordu ile Belika ve Lksemburg zerinden Fransa'ya hcuma getiler. Ama, Fransz ordularn Paris'in gneyinde ve dousunda evirip ember iine alp imha etmek iken Alman ord u l a r ehrin dousuna d tler ve Fransz ordular tarafndan 9 Eyll 1914'de Marn nehri zerinde durduruldular. Marn nehrinde durmak zorunda kalan Almanlar, bu nehrin 50 Km. kadar ku-zeyinde, gene Sen nehrinin bir baka kolu olan Aisne nehri gerisine ekildiler. Bu sonu, byk bir zaferi karmalarna sebep oldu ve ayn zamanda bu cephedeki muharebelerin mevzii muharebelere dnmesine de yol at. Daha sonraki safhalarda bu cephedeki ordular svire'den Man Denizi'ne kadar 800 Km. 'lik bir hat zerinde tertiplendiler. (288)
284. Bo u lu, 1. Cihan Harbi, s.5-7 285. Y lmaz, Dr. Veli 1. Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak , 1993 s. 186-187; 205-207 286. Bo u lu, 1. Cihan Harbi, s.23-26 287. Bo u lu, 1. Cihan Harbi, s.8 288. Akad, Mehmet Tanju, 20. Yzy l Sava lar , Kasta Yay nlar , stanbul, 1992, (2 cilt) c.I s.58-76 Renouvin, Birinci Dnya Sava , s.24-29 Bo u lu, 1. Cihan Harbi, s.27-28 133

d. 1915 Yl Genel Siyasi ve Askeri Durum: 1914 ylnda savaa tutuan Alman ve Avusturya kuvvetleri, cephede kar karya gelmilerdi: svire'den Kuzey Denizi'ne kadar Fransz ordularnn sol kanad, Belika ordusu ile ngiliz yurt d kolordusu tarafndan destekleniyordu. Rus ordular Baltk Denizi'nden Romanya snrna kadar yerlemiti. Srp ordusu da Tuna ve Sava nehirleri boyunca savunma tertibi almt. Dier ifadeyle Almanya, Rusya' ya ve Fransz-ngiliz-Belikallar'a; Avusturya-Macaristan ise, Srplar' a ve Ruslar' a kar cephe alm ve tertiplemilerdi. (289) 1915 ylna girerken, Osmanl Devleti ve mttefikleri stn kuvvetler tarafndan sarlm durumdaydlar. (290) Marn malubiyetine ramen Alman Genel Karargah batda kuvvetli bulunmak prensibine bal kalmtr. Fakat, Avusturya'nn kendi cephesinin takviye edilmesini istemesi ve Alman dou cephesinde yksek rtbeli komutanlarn da bu cephede Ruslar'a darbe indirilmesini talep etmeleri neticesinde, bu istein yerine getirilmesi cihetine gidilmi ve kuvvetler paralanmtr. (291) Alman harp plann alt st eden gelimelerden biri de, Srbistan1 in, AvusturyaMacaristan karsnda gsterdii basanlar olmutur. Srbistan, Avusturya'nn nemli miktarda kuvvetini cephesinde tutarken, Ruslar 2 ordu ile Prusya'ya, 7 ordu ile de Galiya'ya saldrdlar. Prusya'daki Alman ordusu ekilmeye, Avusturya ordusu da Galiya'y brakarak Karpat dalarn tutmaya alt. Prusya' da ekilen Alman ordularnn bana getirilen General Hindenburg ve kurmay bakan General Ludendorf un yksek sevk ve idaresi neticesinde, bir Rus ordusu Masoria bataklklarnda tamamen imha edildi ve bir Rus ordusu da Prusya dna atld. Tanenberg zaferi Rus istilas n bir sre durdururken, Avusturya ordular da Karpat dalarnda tutunmaya muvaffak oldular. Bu gelimeler. Dou cephesinin nem kazanmasna yol at ve Almanlarn Bat cephesinin zararna bir orduyu daha bu cepheye kaydrmalarna sebep oldu. Neticede, Bat cephesindeki muharebeler tamamen mevzi muharebeleri durumuna girdi. Douda da, iddetli souklar balad iin nemli bir gelime kaydedilemedi. (292) Mays 1915 ilkbaharndan itibaren hareketler biraz daha genileyerek devam etmitir. Alman ve Avusturya ordularnn 200 kilometre ilerlemeleri ile neticelenen Grli yarma harekat neticesinde: Rus taarruzlar krlm; Galiya kurtarlm; Ruslar stanbul Boaz' na karma yapamam; Romanya yatm ve Bulgaristan Almanya ile antlama yoluna gitmitir. Fakat btn bunlara ramen Rus ordular imha edilememitir. (293) Bu yln nemli siyasi olaylar ise zet olarak u ekildedir: ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda, stanbul ve Boazlar Ruslar'a brakan antlama ile talyanlar' tilaf Devletleri lehine savaa sokmak iin yaplan Londra Antlamas ve bunu takiben lalyanlar' n tilaf Devletleri tarafnda, Bulgarlar'n ise ttifak Devletleri yan nda harbe kat lmalar nemli gelimelerdir.
289. Renouvin, Prof.Pierre, Birinci Dnya Sava , Alt n KitaplarYay nevi (ev: Adnan Cemgil)1982, s.192 290. Belen, Fahri, Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi, 1915 Y l Hareketleri, Gnkur, Bas mevi, Ankara, 1964, c.II s.1 291. Belen, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi c.II s.1 292. Belen, 20.Yzy lda Osmanl Devleti, s.211-212 293. Belen, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi c.II s.3 134

3 nc Trk ordusu, Sarkam taarruzi harektn yapt sralarda, Rusya, Trk kuvvetlerini Kafkas Cephesi'nden baka bir cepheye ekmeye zorlamak iin, kendi mttefiklerinden Osmanl Devleti'nin bat snrlarnda askeri bir teebbse gemelerini istemiti (27-29 Aralk 1914). Bu istek zerine, esasen daha nceden anakkale Boaz'n deniz kuvvetleriyle geerek stanbul'u almay dnm olan ingilizler, Boaz'a taarruzu kararlatrmt. Bu kez Rusya, kendisinden nce ngilizlerin stanbul'a girmelerini istemediinden mttefiklerine verdii 4 Mart 1915 tarihli bir nota ile stanbul ve Boazlar'n kendisine braklmasn ve bu takdirde Osmanl Devleti'nin baka blgeleri hakknda ngiliz ve Fransz isteklerinin kabul edileceini bildirmiti. Bu istekleri kabul grmedii takdirde Ruslar'n Almanlar'la anlaabileceini dikkate alan ngilizler, 12 Mart 1915 tarihli muhtra ile stanbul ve Boazlar' Ruslar'a vermeye muvafakat etmilerdi. Franszlar'n muvafakati da bunu takip etmiti (10 Nisan 1915). 1915 ylnn ilk aylarnda, bir yandan Ruslar'n Avrupa Dou Cephesi'nde taarruza geerek, gerek Almanlar igal ettikleri topraklardan ekilmeye mecbur etmek ve gerek Avusturyallar Ga-liya'da Karpatlar'a kadar atmak; br yandan Fransz ve n-gilizler'in Bat Cephesi'nde stanbul'u ele alarak taarruza gemek amac, ilk azda Merkezi Devletlerden uzak olmay dnen talya'y tilaf Devletleri arasna kaydrmt. Esasen talya, Avusturya ve Macaristan' in talyanlarla meskun topraklan zerinde teden beri iddiada bulunduundan, 26 Nisan 1915'te de Londra'da bir antlama imzalamt. Bylece talya bir ay sonra tilaf Devletleri safnda savaa katlyordu (20 Mays 1915). Sonuta, Avrupa harekat alanlarnda, Dou, Bat ve Balkan (Srbistan) harekat alanlarndan baka bir de talya harekat alan alm oluyordu ki, bunun tabii sonucu olarak Avusturya ve Macaristan' in bir k s m kuvvetleri talya Cephesi'ne balanm oluyordu. Ayn zamanda Fransa'n n talya s n r ndaki kuvvetleri serbest kalm oluyordu. Bu y l n nemli bir dier siyasi olay da, Bulgaristan'n Merkezi Devletler safnda yer almas ve 12 Ekim 1915'te Srbistan'a kar harbe balamasdr. Ayrca, denizlerde balayan mcadele ve batrlan baz yk ve yolcu gemilerinde birka Amerikan vatandann lmesi, ABD ile Almanya arasndaki mnasebetlerin bozulmasna sebep olmutur. (294) e. 1916 Yl Siyasi ve Askeri Durumu: Bu y l n ilk yarsndaki siyasi olaylarn banda; tilaf Devletleri'nin Osmanl Devleti'ni paylamak iin yeniden yapm olduklar antlamalarla; Mekke erifi'nin Devlete kar isyan; Romanya'nn tilaf Devletleri yannda savaa katlmas; Amerika Birle ik Devletleri'nin tilaf Devletleri'ni siyasi bakmdan desteklemesi ve bu devletlere malzeme, silah, cephane yardm yapmas ve talya'nn Almanya'ya harp ilan etmesi gelmektedir. (295)

294. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1973, kinci Bask , s.114-120; Y lmaz, Birinci Dnya HarbindeTrk Alman ttifak , s.108-109 295. Belen, 20.Yzy lda Osmanl Devleti, s.278-285 135

1915 y l , Almanya ile mttefiklerine parlak zaferler kazanma frsat vermi ve bu gelimeler nihai zaferin belirtileri gibi grlmtr. tilaf Devletleri ise daha fazla d krklna uramlardr. (296) 1916 y l ise daha ok ypratma harpleri ile gemitir. Bu harpler ana hatlar ile yledir: tilaf Devletleri, 1915 yl sonunda, Almanya'nn bir cepheden br cepheye kuvvet kaydrmalarn nlemek iin Bat, Dou ve talya cephesi olmak zere cephede birden taarruza gemeye karar vermiler ve taarruz tarihini de, gerekli hazrlklar yapmak iin Temmuz 1916 olarak kararlatrmlardr. (297) Alman Genel Kurmay Bakan Falkenhayn'da buna karlk Bat cephesini ypratmak ve tilaf Devletlerini ar kayplara uratmak iin, Verdun kesiminde bir taarruza karar vermi bulunuyordu. Bu sebeple Alman taarruzu 1916 ubat'nda balad ve Haziran sonuna kadar devam etti. Almanlar, iddetli taarruzlara ramen Verdun'u teslim alamadlar ve neticede Franszlar 275. 000, Almanlar ise 240. 000 kii kaybettiler. Alman taarruzlarnn baarszl zerine tilaf Devletleri, Haziran sonlarndan itibaren Somme nehri kesiminde geni bir taarruz balattlar. Fakat bu taarruzlar, Almanlarn kuvvetli mukavemeti neticesinde istenen neticeyi salayamad. Verdun savalar zerine Rusya, Nisan ay sonlarndan itibaren Galiya'da yaklak 150 kilometrelik bir cephede taarruzlara balad. Avusturyallarn bu taarruzlar neticesinde g durumda kalmalar zerine, Almanya ve Osmanl Devleti bir ksm kuvvetlerini bu cepheye gnderdiler. etin muharebelerin cereyan ettii Galiya Cephesi, ttifak Devletleri'nin aleyhine bir gelime gsterdi. Ayrca, Avusturya'nn 1916 Nisan'nda talya'ya kar balatt taarruz, balangta baarl olmusa da devam ettirilememitir. Ayn ekilde balayan talyan mukabil taarruzlar da bir sre sonra yavalam ve hatta tamamen durdurulmutur. ttifak Devletleri'nin Avrupa cephelerinde yaptklar harplerin, aleyhte bir gelime gstermesi zerine, Alman Genelkurmay Bakan Falkenhayn azledilerek yerine Hindenburg getirildi. 1916 Kasm'nda da Avusturya-Macaristan mparatoru FranoisJoseph'in lm zerine yerine Kari geti. (298). 1916 yl ttifak Devletleri asndan bir baar yl kabul edilebilirse de, Verdun ve Somme muharebeleri ar zayiata sebep oldu. Asker kayplarnn karlanmas meselelerinin haricinde, malzeme sknts da hissedilmeye balad. Alman topusu, Somme'de ilk defa stnln kaybetti. tilaf Devletleri bu muharebelerde hafif toplarn haricinde, 900 ar top ve 1. 100 havan topu kullanarak adeta "malzeme harbi" yaptlar. Almanlar, Somme muharebelerinde 267. 000 er ve 6. 000 subay kaybettiler. Bu kayplar Alman ordusunun gcn zedeledi ve bir daha eski kudretini elde etmesine frsat vermedi. Almanya'nn yeni Genelkurmay Bakan Hindenburg ve General Ldendorf, kumanday ele alr almaz bu tehlikeleri nleyecek areleri aramaya baladlar. Birliklerdeki asker eksikliini, silah fabrikalarnda ve geri hizmetlerde altrlanlarn bir blmn silah altna alarak karlayabileceklerini umdular. Bunlarn yerini doldurmak iin, "Yardmc yurt hizmeti" mkellefiyeti ve sanayideki retimi artrmaya ynelik "Sava Ofisi" gibi messese ve mkellefiyetlerin kurulmas yoluna gidildi. Hatta, Belika halk arasndan zorla Alman fabrikalarnda altrmak zere ii toplatlmasna bile karar verildi.

296. Renouvin, Birinci Dnya Sava , 1982 Bas ml , s.257 297. Renouvin, Birinci Dnya Sava , 1982 Bas ml , s.279 298. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1973, kinci Bask , s.121-122 136

Buna karlk tilaf Devletleri'nin elinde daha byk bir ihtiyat kuvveti vard. Fransz ordusu'nun byk kayplar vermesine ramen, ngiliz ordusu da ar ar gelimekteydi. Ayrca Rus cephesi de iyi bir durumda grnyordu. tilaf Devletleri Bloku, 1917 banda Genel Kar Taarruza geecek gteydi. (299) f. 1917 Yl Siyasi ve Askeri Durumu: (1) Genel Siyasi Durum: 1917 ylnn en nemli siyasi olaylar, Rus ihtilali; Amerika Birleik Devletleri'nin Almanya'ya kar harbe katlmas; Osmanl Devleti'nin tilaf Devletleri tarafndan paylalmas hakknda yaplan Senjok de Morbiyen antlamas ve Yunanistan'n tilaf Devletleri yannda savaa girmesidir. (300) (2) Rus htilali (Ekim 1917): anakkale ve stanbul Boazlar'nn kapanmas ve Kuzey Buz Denizi'nin de kn donmas neticesinde, Rusya'nn ekonomik durumu olduka sarslmt. Keza, Alman ordularnn Rus topraklarna girmesi ve Rus ordularnn urad yenilgiler, bu sarsnty daha da arttrmt. Bu olaylar ve gelimeler Rusya'da Bolevik htilaline yol at (301) Rusya ve Dou cephesindeki olaylar zet olarak yle geliti: Mart 1917 balarmda, Petersburg'da, zellikle savatan bkm olan Rus askerlerinin nclk ettii bir ayaklanma balad ve 157 16 Mart gecesi Rus ar' II. Nikolay tahttan ekilmek zorunda kald. Daha sonra Burjuva - Demokratlar ve ll Sosyalistler Kerenskiy'in nderliinde iktidara getiler. ttifak Devletleri Rusya'daki gelimeler zerine beklemeye karar verdiler; itilaf Devletleri ise Rusya'nn savatan ekilmesini nlemei baardlar. Bu safhada, Almanya'nn Flandres'da ve Avusturyallarn da sonzo'da tm kuvvetleriyle savunmaya gemelerini bir frsat olarak deerlendiren Rus yneticileri ittifak devletleri ordularna kar son bir taarruz harekatna giriti. Kerenskiy saldrs ad verilen bu saldr, Avusturya cephesinde snrl lde baarl olmasna ramen; Alman cephesinde herhangi bir etkinlik gsteremedi. Alman ve Avusturyallarn 19 Temmuz 1917'de balayan kar taarruzlar sonucu btn Rus cephesi sarsntlar geirmee balad. Eyll balarnda ttifak Devletleri ordular Petersburg'a doru ilerlemeye baladlar. Bunun zerine, 7/8 Kasm 1917'de ikinci ve asl ihtilal balad. Neticede ar'n tahttan indirilmesi ile iki geici hkmet olutu. Bunlardan biri; askeri birliklerin de yer ald, ihtilalciler (Duma) tarafndan kurulan geici hkmet; dieri ise, Sosyalistler tarafndan kurulan geici hkmettir. Ancak, bu iki geici hkmet aralarnda birleerek Petersburg Sovyeti'nin kontrol altnda yeni bir geici hkmet kurulmasna karar verdiler. Bu geici hkmette adalet bakan olarak grev yapan Kerenskiy, ayn zamanda ihtilalin de lideri durumunda idi. ngiltere ve Fransa kurulan yeni hkmeti hemen tandlar. Fakat ihtilal, ekonomik ve mali durumu dzelteceine tamamen ktletirdi ve bunun sonucu Rus ordusunun disiplini tamamen bozuldu. Ayrca, Rusya'daki Rus olmayan uluslar da bamszlklarn istemee baladlar: Finlandiya, Ukrayna ve Grcistan'da ulusal hkmetler kuruldu. Bu srada Kerenskiy, babakan olarak tm ynetimi ele geirmeye muvaffak oldu ve yukarda belirtilen Kerenskiy genel saldrsn balatt ise de, ortaya kan baarszlktan faydalanan Lenin, 16/18 Temmuz 1917'de Bolevik ayaklanmasn balatt. Lenin'in balatt ayaklanma askerlerin hkmete bal kalmalar
299. Renouvin, Birinci Dnya Sava , 1982 Bas ml , s.290-296 300. Belen, 20.Yzy lda Osmanl Devleti , s.307-313 301. Belen, 20.Yzy lda Osmanl Devleti , s.311, Kurat, Trkiye ve Rusya 137

nedeniyle baarl olmad ise de, savatan bkm olan halk, giderek Boleviklerin tarafn tutmaya balad. Bolevik nderlerinden birisi olan Trocki, Petersburg Sovyeti'nin yrtme komisyonu bakanlna seildi ve bunun zerine Bolevik ayaklanmas yeniden balad. 7 Kasm 1917'de balayan Bolevik ayaklanmas baar salayarak lkenin ynetimini ele geirdi. Lenin, Bolevik hkmetinin bakanlna getirildi. Bakanla getirilen Lenin Rusya'nn hemen 1. Dnya Harbinden ekilmesine karar verdi ve Aralk 1917'de ittifak Devletleri ile bar grmelerine baland. (302) (3). Brest-Litovsk Bar Antlamas (3 Mart 1918): Bolevik ihtilalini gerekletiren yeni Rus ynetimi, savatan ekilme kararnn yannda; arlk Rusya'snn tm gizli antlamalarn da dnya kamuoyuna aklad. Bu aklama ile Osmanl mparatorluu'nun paylalmasn ngren antlamalar da ortaya km oldu. (303) Bunlar: Anadolu'nun Akdeniz kylarn talyanlara verilmesini ngren 1915 tarihli Londra Antlamas; tarihte ilk defa Boazlar Blgesinin Ruslar'a braklmasn esas alan 9 Mart 1915 tarihli ngiltere, Fransa ve Rusya arasndaki gizli antlama; Gney ve Gneydou Anadolu ile Suriye, Musul, Klikya ve Lbnan blgelerini Fransa'ya, ran, Irak ve tm Arap Yarmadasn ngiltere'nin nfuzuna brakan Skys-Picot Antlamas idi. (304) Rus yneticileri bu aklamalardan sonra ttifak Devletleri nez-dinde bar teklifinde bulundular. Almanya, 27 Kasm'da Rusya'nn bar teklifini kabul ettiini aklad. Bunun zerine Rusya ile Almanya, Avusturya- Macaristan mparatorluu, Osmanl Devleti ve Bulgaristan arasnda 15 Aralk 1917'de grmelere baland ve 3 Mart 1918'de Brest-Litovsk Bar Antlamas imzaland. (305) Bu antlamaya gre: a. Osmanl, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan Devletleri ile Rusya Devleti arasndaki sava durumu sona erecekti. b. Taraflar, dier tarafn hkmeti veya devlet rgt ve askeri aleyhine her eit kkrtma hareketinden vazgeeceklerdi. c. Rusya, Dou Anadolu'da igal ettii yerler ile Ardahan, Kars ve Batum'dan hemen ekilecekti. d. Rusya, yeniden kurduu da dahil olmak zere, btn ordularn terhis edecekti. e. Baltk Denizi'nde ve Karadeniz'de ticaret gemileri serbeste dolaabileceklerdi. f. Rusya; Ukrayna ile hemen bar yapacak ve bu devletin drt mttefik devletle aralarnda yapt anlamalar kabul edecekti. g. Rusya, Polonya, Litvanya, Estonya, Letonya'y boaltacakt. Ayrca Letonya ve Estonya halkndan tutuklanan ve g ettirilenleri serbest brakacakt. h. Almanya'nn istei zerine Baltk Denizi'nde kys bulunan dier devletler de bu andlamaya katlmaya davet edilecekti.
302. ok, Dr. Co kun, Siyasal Tarih (1789-1950), 6.Bask , Ankara, 1967, s.303308 303. Kurat, Trkiye ve Rusya, s.325-326 304. Belen, 20.Yzy lda Osmanl Devleti , s.283-284 305. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.139-140 138

. Taraflar, ran ve Afganistan'n siyasi ve ekonomik bamszlklar ile topraklarnn btnlne uyacaklard. k. Asker ve sivil sava esirleri karlkl olarak geri verilecekti. (306) Grld gibi bu antlama ile Sovyetler, Polonya, Litvanya, Estonya ve Letonya'dan ekiliyorlar ve buralarn gelecei Merkezi Devletler'in iradesine braklyordu. Ayrca 1878 Berlin Antlamas ile Ruslar'a terkedilen Kars, Ardahan ve Batum vilayetleri Osmanl Devletine iade ediliyordu. Nihayet Ukrayna, Almanlarn yardm ile bamszlna kavuuyordu. Sonu olarak; Brest-Litovsk bar Merkezi Devletler iin byk bir baar ve kazant. Ancak, 1918 yazndan itibaren olaylarn gelimesi, Merkezi Devletlerin ve zellikle Alman, Avus-turya-Macaristan ve Osmanl imparatorluklarnn kn bir gerek haline getirdi. (307) tifak Devletleri, 9 Aralk 1918'de Romanya ile de bir Atekes Mtarekesi yapmlar ve mtarekeyi 7 Mays 1918 tarihli Bkre Bar Antlamas ile tamamlayarak bu lkenin de sava d kalmasn salamlardr. Bkre Antlamas ile Romanya, Kar-patlar'da Avusturya-Macaristan yararna baz snr deiikliklerine raz olmu; btn Dobruca'y Bulgaristan'a brakm buna karlk Besarabya'y elde etmitir. Fakat, gerek Bkre Antlamas ve gerekse Brest-Litovsk Antlamas ttifak Devletleri'nin yenilmesi zerine hkmsz kalmtr. (308) (4) Amerika Birleik Devletleri'nin Almanya Aleyhine Savaa Girmesi (2 Nisan 1917): 1917 yl ilkbaharndan itibaren Rusya'daki Bolevik ihtilali Rusya'y fiilen sava d brakrken, ortaya kan boluu Birleik Amerika doldurmutur. Birleik Amerika'nn I. Dnya Harbi'ne katlmas, Almanya'nn 1915 ylndan itibaren balatt denizalt savann bir neticesidir. (309) Almanlar 1917 yl ierisinde denizalt savana hz verdiler. Bu ise Amerika Birleik Devletleri tarafndan ho karlanmad. Yine bu srada Almanya, Amerika ile aras iyi olmayan Meksika ile ibirlii yapmak zere harekete geti. Bunu kendisine kar bir Alman komplosu olarak nitelendiren Amerika, iki ticaret gemisinin batrlmas zerine, Monroe Doktrini'ni bir tarafa brakarak, 2 Nisan 1917'de Almanya'ya sava ilan etti. A. B. D. 'nin ypranmam kuvvetlerinin Avrupa' ya kmas zerine, savan seyri Anlama Devletleri'nin lehine gelimeye balad. Bu srada ise Avusturya-Macaristan mparatorluu'ndaki askeri, siyasi ve ekonomik i karklklar, bu devletin ayr olarak bir bar arzulamasna sebep oldu. Bu ise Almanya'y mkl mevkiye drd. Alman halk da savan uzamasndan ve istenen sonucun bir trl alnamamasndan dolay savatan bkmaya ve sava aleyhine dnmeye balad. Bylece merkezi devletler maddeten ve manen zlmeye balam oldular. (310)
306. ok, Dr. Co kun, Siyasal Tarih s.308-309, Siyasi Tarih 1995 s.503, Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.503-509 307. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995 s.139-140 308. ok, Siyasal Tarih, 1967, s.308-309 309. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1973 s.132-134 310. Y lmaz, Dr.Veli Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.25 139

Mttefikler 8 Austos 1918'de Amiens Nehri nlerinden 600'den fazla tank ve saylar 1,5 milyonu bulmu Amerikan askerleri ile takviyeli ordularyla Bat Cephesi'nde kesin sonulu genel taarruza baladlar. Bu genel taarruzu mttefiklerin 19 Eyll'de balattklar Filistin ve Irak Cephesi ile 30 Eyll'de Selanik Ordusu ile Makedonya cephesindeki taarruzlar takip etti. Bu kesin sonulu taarruzlar neticesinde 30 Eyll 1918'de Bulgarlar bar teklifinde bulundular. Bunu, Almanya'nn yeni Babakan Baden Prensi Max'n Avusturya ile birlikte Wilson'a yapt bar teklifi takip etti. Wilson, bar iin ilk art olarak igal altndaki topraklarn boaltlmasn istedi. Almanlar art kabul etti. Ancak daha sonra Almanya'nn kaytsz-artsz teslimi ngrld. Ekim'in ilk yarsnda Almanlar, Sigfried hattn kaybedip HundigBrundig hattna ekildiler. Genelkurmay Bakan Ludendorf, kaytsz-artsz teslimi kabul etmemekte srar edince grevinden alnd ve Wilson'un isteklerine boyun eildi. Almanlar, 8 Austos taarruzundan 11 Kasm'daki atekese kadar 385 bin esir ve 6615 top kaybettiler. Bu, Alman askeri gcnn etkinliini kaybetmesine ve lkesinin igaline sebep oldu. (311) lk olarak 29 Eyll 1918'de Bulgaristan mtareke yaparak teslim oldu. Bulgaristan'n teslim olmas Osmanl mparatorluu'nun durumunu ok zayflatt. Nitekim Osmanl mparatorluu da 30 Ekim 1918'de Mondros Mtarekesi imzalayarak savatan ekildi. Bunu 3 Kasm'da Avusturya'nn, 11 Kasm' da da Almanya'nn yenilgiyi kabul edip teslim olmas izledi. Bylece, 4 yl sren, milyonlarca insana ve milyarlarca liralk maddi kayba sebep olan Birinci Dnya Sava sona ermi oldu. Bundan sonra bar antlamalar yaplmaya baland. (312) D. OSMANLI DEVLETNN DURUMU VE SAVAA KATILMASI 1. Harp Balangcnda Osmanl Devleti'nin Durumu: kinci Viyana kuatmasndan sonra Avrupa'nn btn hz ile Osmanl Devleti aleyhine balatt mukabil taarruzu, gittike iddetini arttrm ve Avrupa' nn fikir hareketleri ile teknik ve teknoloji alanndaki ilerlemelerine yabanc kalan Osmanl Devleti, bu taarruzlar neticesinde, birok topraklarn kaybetmenin yannda ayrca maddi ve manevi kayplara da uramtr. Islahat ve Tanzimat hareketleriyle kurtulu areleri aranld halde, yeterli olmayan gayretler, eitli engelleyici faktrler ve Avrupa' nn sratli gelime ve ilerleyii karsnda; yenilik hareketleri arzu edildii kadar verimli olamam, Osmanl lkesinin paylalmas, blnmesi ve geri kalmas nlenememitir. Rusya'nn Boazlar'a hakim olmak ve Akdeniz'e inmek emellerinden ekinen ngiltere ve Fransa ile ayn ittifak iinde 1853-1856 Osmanl-Rus seferine katlan devlet, Krm Harbi'nden galip ktktan sonra, yirmibir senelik bir sulh devresi geirmitir. Bu sre zarfnda Osmanl Devleti, mali, itimai ve idari glklerle karlam ve uygulanan Tanzimat Hareketi de arzu edilen neticeleri verememitir. Balkanlar'da kar kl klar devam etmi, Srbistan ve Karada harpleri ile Bulgar isyan, Rusya ile Avusturya'nn istila planlarn uygulamalarna frsat vermitir.
311. Akad, 20.Yzy l Sava lar , c.1 s.110-112 312. Renouvin, 1.Dnya Sava , 1993, s.126; Y lmaz, Dr. Veli, Yak n Dnya Harp Tarihi, zetleri, s.25 140

Osmanl Avrupa'snda slahat isteyen Avrupa byk devletlerinin isteklerine kar, merutiyet yolu ile yenileme ve kalknmay hedef tutan Osmanl Kanunu Esasisi, 23 Aralk 1876 tarihinde ilan edildi ise de, bu teebbs de byk devletleri tatmin etmedi. Gelimeler, devletin yalnz kalmasna sebep oldu ve Rusya'nn Osmanl Devleti'ne harp amasna yol at. 1877-1878 harbinde stanbul nlerine kadar gelmeye muvaffak olan Rusya, 3 Mart 1878'de Ayastafanos (Yeilky) Muahedesi ile Byk Bulgaristan' kurmaya muvaffak oldu ise de, 13 Temmuz 1878'de toplanan Berlin Kongresi, Rusya'nn elde ettii menfaatleri hafifleterek, Avrupa'da Trakya, Makedonya ve Arnavutluk'un Osmanl Devleti'nde kalmasn salad. Berlin Kongresi'nden sonra, bir ay devam eden ve Osmanl Dev-leti'nin galibiyetiyle neticelenen 1897 Yunan Harbi, Dou Rumeli Eyaleti'nin Bulgaristan ile birlemesi, Ermeni-Bulgar isyanlar, Girit ve Yemen ayaklanmalar dnda devlet, 33 senelik bir sulh devri geirdi. Buna ramen, Makedonya'da karklklarn devam etmesi, dier olaylar ve ayaklanmalar ile her konuda kendini gsteren d mdahaleler, uyum salanabilmesi iin aresiz geni tavizler verilmesine ve i siyasi durumun ktye gitmesine sebep oldu. Btn bu gelimeler, Rumeli'nin karlat byk tehlikeler ve II. Abdlhamid ynetimine kar gsterilen tepkiler, Gizli t-tihad ve Terakki Frkas'nn kurulmasna, bu cemiyet mensuplar ile bir ksm ordu birliklerinin birlikte hareket etmesine yol at ve 1908 ylnda kinci Merutiyet ilan edildi. Merutiyet'in ilanndan sonra kurulan siyasi partiler arasnda ortaya kan mcadeleler, Avusturya'nn igali altnda bulundurduu Bosna ve Hersek'i ilhak, Bulgaristan prensliinin istiklalini ilan etmesi, Girit olaylar, 31 Mart Vak'as, Arnavutluk ve Yemen ayaklanmalar, yeni ynetim kadrolarnn devlet ynetimindeki tecrbesizlikleri, ordunun siyasete karmas ve aznl klar n milli ihtiraslar devleti temelinden sarst. Devletin en buhranl ve hassas okluu bu dnemde, talya frsattan istifade ederek 1911'de Trablsgarb vilayeti ile Bingazi sancana baskn tarznda taarruza balad. 1912 y l nda da drt Balkan Devleti aralarnda anlaarak Osmanl Devleti'ne harp ilan ettiler. Neticede; Bat Trakya, Makedonya, Epir Balkan devletleri tarafndan paylald. Arnavutluk'a istiklali tannd. Afrika'daki Osmanl hakimiyetine son verildi. Ege Denizi'ndeki Osmanl adalar talya ve Yunanistan tarafndan igal edildi. Rumeli'de 7. 5 milyon nfusun barnd be byk vilayet ile Bat Trakya' daki sancaklar, Afrika'da 1. 5 milyon nfusa sahip bulunan geni bir saha kaybedildi. Bunlarn dnda Rusya, Ermeni meselesini bahane ederek Dou Anadolu'ya sahip olmak istedi ve 1914 ylnda Osmanl Hkmeti, Dou vilayetlerinde slahat yapmay kabule mecbur edildi. (313) Avrupa politikasna az ok vakf olan II. Abdlhamid, Almanya'ya daha yakn grnmek ve msaid davranmakla birlikte, devletin mukadderatn Avrupa devletlerinin hi birisine balamay uygun grmeyerek, daha ziyade aralarnda mevcut rekabetlerden istifade etmeyi ve bu rekabetlerin neticelerini devletin karlar na kullanmay bir lde baarmaya muvaffak olmutur. Mesleki tahsil ve ihtisaslarn Almanya'da tamamlam olan gen kurmay subay nesli ise, byk lde Almanya'ya eilim gstermi ve her alanda bu devlete dayanmann
313. Belen, General Fahri, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, (1914 y l hareketleri) Gn.kur, Bas mevi, 1964, c.I s.1,2 Y lmaz, Dr.Veli Birinci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak , s.51-52 141

ve onunla i ve kader birli i yapmann tek kurtulu yolu olabileceini dnmtr. Kamil Paa'nn iktidardan drlmesinden sonra, devletin mukadderatna kesin ekilde hakim olan ttihad ve Terakki Frkas, esasen askerlerin meydana getirdii ve ellerinde bulundurduu bir siyasi teekkl olduu iin, bu hal devletin d politikas nda da derhal tesirini gstermeye balamtr. D ar dan gelen mdahale, bask ve tahriklerin de tesiriyle, ieride de birok isyanlar ve T r k olmayan unsurlarla anlamak ve uzlamak durumunda kalan devlet ynetimi, Ocak 1914 ylma gelindiinde, tamamen Talat-Enver-Cemal lsnn eline gemi bulunuyordu. (314) 2. Birinci Dnya Harbi ncesinde Osmanl Devleti'nin ttifak Denemeleri: Osmanl Devleti gerileme devrinde ve zellikle Balkan Harbi'nden sonra, ok yalnz kald. Byk devletlerce bir kuvvet saylmamakta, adeta yk telakki edilmekteydi. Bu sebeple, byk devletlerin Osmanl Devleti ile ittifak yapmak istememeleri tabii idi. nk, her devletin, ittifak yapaca devletten bekledii, kendisi g bir durumda kalnca ondan yardm grmektir. Bunun iin de, o devletin genel olarak i ve ekonomik durumu az ok gvenli olmaldr. Byle olmazsa, ittifak edenler glerini zayf ve istikrarsz olan korumak ve ayakta tutmaya sarfetmek durumunda kalabilirler. Osmanl Devleti, ittifak gerektiren faktrler bakmndan, devletlerin kendisine olan gvenini kaybetmi olmann dezavantajlar ierisinde, taraftar devletler arayna giriti. (315) 3. Osmanl Devleti'ni ttifak Teebbsne Sevkeden Dnceler: Osmanl-talya savan, Almanya'nn mttefiki olan talya karm ve bu olay Balkan Harbi'ne yol amt. Balkan Harbi, Rusya'nn teebbsyle kmtr. Bu sebeple, Osmanl Devleti, Fransa ve ngiltere' nin bu savata Rusya' ya yardm ettiine inanmt. Nitekim, Fransz Babakan Puankare, "Her ne sebeple olursa olsun, Balkanlarda kacak bir harpte, Fransa ile Rusya birlikte hareket edecektir" ifadesini kullanmtr. Bundan baka, Osmanl-talya sava srasnda Rusya' nn, 1909'da talya ile yapm olduu antlamaya dayanarak, Boazlarn almasn istemesine, Fransa az ok yardmc olmutur. (316) Btn bu gelimeler, Osmanl Devlet adamlarnn, l tilaftan uzaklamalarna sebep oldu.

314. Y lmaz, Birinci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak , s.53; Aydemir, evket Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Pa a, c.II s.496-498: Mhlman, Carl, Das Deutche-Trkische Waffenbndnis Im Weltkriege (Dnya Harbinde Trk-Alman Silahl ttifak ) Leipzig, 1940, s.10-13 315. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nk lab Tarihi, TTK Bas mevi, Ankara, 1951 (4.Cilt) c.II Ks.IV s.504 316. Bayur, Trk nk lab Tarihi, c.II s.508 142

Almanya; kinci Merutiyet'ten beri, zellikle stanbul'daki bykelisi Baron Maral'n zekas sayesinde, Osmanl idarecilerini, bu devletin hakiki ve saf dostu olduklarna ve Osmanl arazisinde Almanya'nn hi gz bulunmadna inandrd. Balkan Sava'ndan sonra Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda mterek bir s n r da kalmad iin, Osmanl Devleti idarecilerinden Alman-Avusturya ittifakna kar eilim artmaya balad. Akdeniz'de gleri az olan bu devletlerden Osmanl Devleti'ne zarar gelmeyecei inanc meydana geldi. Dolaysyle 1909 balarndan 1911 sonbaharna kadar Almanya'ya dayanmak ve ona gre bir siyaset gtmek, Osmanl Devleti'nce baz bakmlardan en doru yol olarak kabul edildi. Ancak, Osmanl-talyan ve Balkan Savalar ve onlarn neticesinde kaybedilen topraklar, Osmanl Devlet adamlarna, Almanya'nn Osmanl Devleti'ni ne kendi mttefiklerine ne de Bal-kanl lar'a kar koruyabilecek bir durumda olmadn, hatta Almanya'ya gsterilen yaknln, rakiplerini kzdrarak ve kukulandrarak bal bana bir tehlike kayna haline gelebileceini gsterdi. Neticede, Osmanl Devlet adamlarnda iki temel fikir belirdi: Birincisi, Almanya ile Osmanl Devleti'ni her durumda korumay salayacak kesin ve ak bir antlama yapmakt. kincisi; yakn gelecekte Osmanl Devleti'ne zarar verebilecek ve bilhassa bunlardan Akdeniz'e hakim olanlar yla yaknlk kurmak ve mmknse anla makt . ngiltere ve Rusya ile antlama teebbsleri de bu gibi d ncelerden kaynakland . Bir de ortada u husus vard: Almanlar umumiyetle paralar n yeni endstri kurmak ve kendilerine ticaret alanlar salamak iin kullanmay tercih ediyorlard. Franszlar ise paralarn faize yatrmay, yani bor vermeyi uygun buluyorlard. Bu bakmdan bor almak isteyenlere kar Fransz borsas Alman piyasasna oranla daha elverili idi. Gnlk giderlerini bile d borlardan salayan Osmanl Devleti ise, bu yzden Fransa'ya yaklamaya muhtat. Bu devlete yaplan ittifak teklifi, bor para alma ve Fransz dostluunun Osmanl Dev-leti'ni ngiltere ve Rusya'ya kar da koruyabilecei midi ile yapld. (317) a. Rusya le ttifak Teebbsleri: Rusya ile olan uzun tarihi mnasebetlerimizde, Rusya' nn Osmanl Devleti'ne kar izledii siyasetin daima iki ehreli olduu grlr. Birincisi, milli siyaset, dieri dosta siyasettir. Rusya, milli siyasetiyle, Osmanl Devleti'nin paralanmasn ve topraklarnn kendisine katlmasn; dosta siyaseti ile de, zayf ve zararsz bir Trkiye'nin Rusya iin kuvvetli bir komudan daha iyi olaca dncesinden hareket ederek, dier devletlerle taksimini deil, olduu gibi kalmasn esas kabul eder. Fakat, bunun da temel art, zayf ve Rusya' nn gndeminde olan bir Trkiye' dir. Tarihi emellerinden byk bir ksmn Osmanl Devleti' nin zararna tahakkuk ettirmi olmasna, belki de btn Anadolu'nun ele geirilmesi Rusya'nn hlyasn tekil etmesine ramen, Birinci Dnya Harbi'nin ilk aylarnda veya gnlerinde bu devlet ile de ittifak teebbsnde bulunulduunu grmekteyiz. Nitekim, Talat Paa Sazonov'a Enver Paa general Leontiev'e Rusya ile ittifak teklifinde bulunmulardr. Sazonov'un hatralarna gre; Talat Paa, Rus ar'n selamlamak iin Krm'a geldiinde Sazanov' a zetle u szleri sylemitir: "Size ok ehemmiyetli bir teklifte bulunacam, Rusya hkmeti, Osmanl Devleti ile bir ittifak imzalamak ister mi?" Sazonov bu teklife arr ve teklifin ciddiyetle ele alnacan belirtir. Ayrca Osmanl lkesine bir yabanc devletin yerlemesinin tehlike ve mahzurlarna deinir ve Almanya'nn, Osmanl Devleti ilerinde hkmedici duruma gelmesi hususunu dile getirir.
317. Bayur, Trk nk lab , c. II, s. 508

143

Sazonov, iki hafta sonra bykeli kanalyla ald mektuptan; Talat Paa'nn cretkar teebbsnden gen Osmanl hkmetinin ekinmi olabileceini ve bu teebbsn sonu vermeyeceini renir. (318). Enver Paa'nn ittifak teklifi ise, 2 Austos 1914 tarihli Trk-Alman ittifak antlamasnn imzalanmasndan sonradr. (319) b. ngiltere ile ttifak Teebbsleri: ngiltere'ye iki defa ittifak teebbsnde bulunuldu. lki Osmanl-talyan Harbi ve Ruslar'n Boazlar'dan harp gemilerini geirmek istemeleri zerine yapld. kincisine ise Ruslar'n Dou Anadolu'da Ermeniler'i bahane ederek baz haklar elde etmek iin basklarn arttrmalar zerine teebbs edildi. Ne var ki Osmanl Devleti'nin her iki bavurusu da, ittifaktan ok bir koruyucu aramak gayesine ynelikti. Tekliflerden biri 21 Ekim 1911'de resmi hibir sfat olmayan eski maliye bakan Cavid Bey tarafndan, bir mektupla Bahriye Nazr Churchil'e yapld. Bu mektuba Churchill'in cevab: "imdilik yeni siyasi balar altna giremeyiz" eklinde olmutur. (320) Ayrca Londra bykelisi Tevfk Paa, ngiliz Dileri Bakan Grey'e, ikinci bir ittifak teklifinde bulunur. Bu teebbs zerine ngiliz yetkililerinin dnceleri zetle yledir: " Osmanl Devleti'nin kalan ksmnn btnlnn korunmas ngiliz menfaatlerine uygundur. Anadolu'nun menfaat blgelerine ayrlmas ise bize yarar salamaz, tam tersine olarak, Hindistan bir yana braklsa bile, Akdeniz' deki g dengesini bozar ve bizim Msr ile Basra Krfezi' ndeki durumumuzu tehlikeye drebilir. ngiltere, kmekte olan Osmanl Devleti'ni ksa srede gl bir duruma getirebilir. Fakat, dier devletlerin menfaat atmalar ve Anadolu'nun coraf konumu, ngiltere'nin bu ii tek bana stlenmesine imkan vermez. Eer Osmanl Devleti slah edilecekse, bu, btn devletlerin yardm ve desteiyle yaplmaldr. Bugnk durumda bizim Osmanl Devleti ile ittifak kurmamz, dier Avrupa devletlerini bize kar birletirebilir ve bu durum her iki devleti de gsz brakabilir. Osmanl Devleti'nin l tilafa girebilmesi iin de, Rusya ve Fransa' nn dncesini almak gerekir. Ancak, ngiliz-Osmanl ittifak iin geerli olan hususlar bu teebbs iin de geerlidir denilebilir. nk l ttifak bu yaknlamay kendisine yneltilmi bir meydan okuma olarak deerlendirebilir. Osmanl Devleti varln devam ettirebilmek iin nc bir yol deneyebilir. Bu yol; btn byk devletlerin Osmanl Devleti'nin tarafszln kabul ederek, bamszlna ve toprak btnlne sayg gsterecek bir antlama yapmalar ile mmkndr " eklinde ifade edilebilir. Osmanl Devleti'nin varlnn bu yolla korunabileceini kabul eden ngiltere, ittifak iin yaplan bu ikinci teklifi de bylece sonusuz brakmtr. (321)

318. Kurat, Prof.Akdes Nimet Trkiye ve Rusya s.225-242: Bilsel, M.Cemil, Lozan, stanbul, 1933 c.I s.142-144 319. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Osmanl mparatorlu unun Siyasi ve Askeri Haz rl klar ve Harbe Giri i, Gnkur Yay n Seri No:3 ankara, 1970, (3.Cilt) c.I s.36 320. Bilseli Lozan, s.138-139 321. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nk lab Tarihi, c.II Ks.III s.104-106 144

c. Bulgaristan ile ttifak Teebbsleri: Bulgaristan ile ittifak teebbsne, 29 Eyll 1913te, Osmanl-Bulgar bar antlamasnn mzakereleri srasnda balanm ve bu teebbsler Birinci Dnya Harbi'nin kna kadar devam etmitir. Bulgarlar bu ittifak ile Makedonya zerindeki milli emellerini gerekletirmeyi ve kinci Balkan Harbi ncesinde olduu gibi bir Srp-Yunan ittifak karsnda yalnz kalmamay istemilerdir. Osmanl Devleti de, Balkan devletlerinin kendisine kar ikinci bir ittifak kurmalarn nlemek ve Romanya'y da kazanmaya alarak Balkanlar'da hasm kuvvetlerin durumundan faydalanmay dnmtr. Ne var ki, Bulgarlar ittifak antlamasn Birinci Dnya Harbi iinde dahi imzalamadlar ve devaml olarak Osmanl Devleti'nden toprak koparmak fikrini muhafaza ettiler. Bunda, Rusya'nn ve Romanya'nn da durum ve tutumlarnn nemli etkisi olmutur denilebilir. (322) d. Yunanistan le ttifak Teebbsleri: ttihat ve Terakki Hkmeti, Yunanistan' milli dman sayarak ikinci bir harbi daha gze almasna ramen, bu devlet ile de bir ittifak denemesinde bulundu. 1914 Nisan aynda Almanya'nn Yunanistan ile ittifak yapma yolunda bir teklifi vaki oldu. Almanya, adalar zerindeki hakimiyetimizi Yunanllar'n kabul etmeleri art ile Yunanistan'la savunmaya dayanan bir ittifak hakknda, Osmanl Devleti'nin reyini sordu. Byk devletlerle bu konuda mzakereler yaplrken, Almanya'nn aracl ile Yunanistan'la yaplacak byle bir ittifak, Cavit Bey'e gre hem uygun deildi, hem de Balkanlar' da saldrya urayacak olan Yunanistan ile sze dayanan bir taviz karlnda yaplm olacakt. Mzakereler bir mddet devam ettikten sonra Sait Halim Paa ile Venizelos'un Brksel'de bir araya gelerek buna bir ekil vermeleri kararlatrld. Fakat Birinci Dnya Harbi' nin balamasyla bu teebbs sonusuz kald. (323) e. Fransa le ttifak Teebbsleri: Fransa ile tarihi bir dostluu bulunan Osmanl Devleti, bu devletle Cavit Bey vastasyla ittifak teebbsnde bulundu. Bu teebbsler neticesinde de devlet ar fedakarlklara katland. 1914 Temmuz'unda Fransz donanmasnn manevralarna katlmaya davet edilen Cemal Paa tarafndan da, Fransz yetkililerine ittifak teklifinde bulunuldu. Ne var ki; Cezayir, Tunus, Madagaskar ve Fas rneklerinden sonra, Suriye'yi de kendine ilhak etmeyi dnen Fransa, Osmanl Devleti'nin bekasn deil kendi menfaatlerini n planda tuttuundan, yaplan ittifak teebbsleri sonusuz kald. Bunun zerine Osmanl devleti Almanya'ya yaklat. Zaten Osmanl Hkmetinde Sadrazam Sait Halim Paa, Harbiye Nazr Enver Paa, Dahiliye Nazr Talat Bey gibi Alman taraftar olan kuvvetli yeler vard. Avusturya'nn teklifi ile bir ittifak yapmak zere Osmanl Devleti ile Almanya arasnda 27 Temmuz'da stanbul'da grmeler balad ve 2 Austos 1914'de Osmanl Devleti ile Almanya arasnda ittifak antlamas imzaland. (324)

322. Bilsel, Lozan, c.I s.136-137 323. Bilsel, Lozan, c.I s.137 324. Y lmaz, Dr. Veli I.Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak , s.17 145

4. 2 Austos 1914 Tarihli Trk-Alman ttifak Antlamas: "Majesteleri Osmanl Sultan ve Majesteleri Alman mparatoru, Prusya Kral, Trk ve Alman mparatorluklar arasnda bir savunma ittifak tekil edilmesini kararlatrmlardr... Bahsekonu Antlamann maddeleri yledir: (1) Bu iki g, halihazrda Avusturya-Macaristan ve Srbistan arasndaki atmada, kafi bir tarafszlk izlemeye karar vermilerdir. (2) Rusya, etkin askeri mdahalelerde bulunur ve bu durum Almanya iin Avusturya-Macaristan'la ittifak nedeni (Casus Foederis) oluturursa, bu ittifak nedeni Trkiye iin de geerli olacaktr. (3) Harp durumunda, Alman Askeri Heyeti Trkiye' nin emrine verilecektir. te yandan Trkiye, Ekselanslar Harbiye Nazn ve Ekselanslar Askeri Heyet Bakannn birlikte vardklar antlamaya uygun olarak, yukarda sz edilen Askeri Heyet'e Ordunun (Trk Ordusu) genel ynetimi konusunda gerek bir etkinlik salayacaktr. (4) Almanya, Osmanl arazisi Rusya tarafndan tehdit altna dt takdirde icabederse Osmanl topraklarn silahl olarak muhafazay taahht eder. (5) Her iki imparatorluu da, halihazrdaki anlamazlklardan doabilecek uluslararas atmalarda korumak amacyla yaplan bu antlama, yukarda ad geen yetkililerce imzalanmasn mteakiben yrrle girecek ve kar l kl vecibelerle 31 Aralk 1918'e kadar yrrlkte kalacaktr. (6) Bu antlama, yukarda belirlenen tarihten alt ay ncesine kadar taraflardan biri tarafndan iptal edilmezse, be yllk yeni bir dnem daha yrrlkte kalacaktr. (7) Bu belge, Majesteleri Osmanl Sultan ve Majesteleri Almanya mparatoru, Prusya Kral tarafndan tasdik edilecek ve tasdiknameler imza tarihinden itibaren bir ay zarfnda karlkl teati edilecektir. (8) Bu antlama gizli kalacak ve ancak iki yksek tarafn muvafakati ile kamuoyuna aklanabilecektir. (325) Bu Trk-Alman ttifak Antlamasnn ilk maddesi nemliydi. Birinci maddede, "Bu iki g halihazrda Avusturya-Macaristan ve Srbistan arasndaki atmada kafi bir tarafszlk izlemeye karar vermilerdir" denmekle beraber, ikinci maddede, "Rusya messir askeri mdahalelerde bulunur ve bu durum Almanya iin AvusturyaMacaristan' la ittifak sebebi (Casus Foederis) oluturursa, bu ittifak sebebi Trkiye iin de geerli olacaktr" deniliyordu. Almanya 1 Austos 1914'te Rusya'ya harp ilan etmi ve Trk-Alman ttifak Antlamas 2 Austos 1914'te imza edilmi olduuna gre, daha imza gn "Casus Foederis" Osmanl Devleti iin yrrle girmi demekti. nc maddede, "Harp durumunda, Alman Askeri Heyeti Trkiye' nin emrine verilecektir. te yandan Trkiye, sz edilen Askeri Heyet'e ordunun genel ynetimi konusunda gerek bir etkinlik salayacaktr. " denilmekteydi.

325. Y lmaz, Dr. Veli I.Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak , s.66; Politishes Archiv des Auswerigen Amts, Bonn, Vertrage Band. Nr.94 146

Bu madde ile Trkiye'de grevli Askeri Heyet'e dahil Alman subaylarna Ordu'da fiili komuta makamlarna getirilme hakk salanm t . Askeri Heyete salanan fiili nfuz Almanya'ya Osmanl ordusunu her an harbe srklemek imkan vermekteydi. Beinci maddedeki hkm ise, kalc bir nitelik tamakla birlikte, antlamann Avusturya-Srbistan ihtilafndan doacak durumlar karlamak iin yaplm olduu aka grlmekteydi. Dier bir ifadeyle, Rusya o tarihte deil de daha sonraki bir safhada Osmanl Devleti'ne saldrsayd, bu saldr Avusturya-Srp itilaf ile ilgili olmad iin Almanya, "Ben ie karmam" diyebilirdi. Grld gibi Almanya, antlamay milli menfaat ve politikasnn dnda, kendisi iin yk ve tehlikeli olmaktan karmak imkan elde etmiti. "zet olarak Osmanl-Alman ttifak, Alman-Rus sava baladktan sonra, yani Almanya iin yalnz faydas ve Osmanl iin de sadece zarar olabilecei bir srada bile bile imzalanmtr. " (326) Birinci Dnya Sava balaynca Osmanl Devleti bu ittifaka ramen hemen savaa girmeye taraftar olmad ve tarafszlm ilan etti. Ancak her ihtimale kar da seferberlik hazrlklarna giriti. Fakat Almanya'nn basklarna dayanamayan Osmanl Devleti, 29/30 Ekim 1914'de, donanmann Alman Amirali Souchen komutasnda Odessa ve Sivastopol limanlarn topa tutmas ile fiilen savaa katlm oldu. Bu olay sonucu resmen l ttifak devletleri yannda yer alan Osmanl Devleti, 12 Kasm 1914'de ngiltere, Fransa ve Rusya' ya sava at. (327) 5. Osmanl Devleti' nin Savalar ve Alan Cepheler: Osmanl mparatorluu'nun savaa girmesi, Avrupa'da balam olan savan Asya'da yaylmasna sebep oldu. Osmanl mparatorluu bu sava ierisinde birok cephelerde arpt. a. Kafkas Cephesi: Bakomutan vekili Enver Paa, 20 Aralk 1914' te Ruslar' arkadan evirmek iin 150. 000 kiilik bir ordu ile Sarkam zerine hcuma geti. 19 Ocak 1915'e kadar sren savata yolsuzluk, alk, hastal k ve hepsinden nemlisi taarruzun iyi planlanmam olmasndan, Trk ordusu 90. 000 kiilik kayp verdi ve istedii sonucu alamad. Ruslar, 1916 ylnn ubat ayndan Austos ayna kadar Erzurum, Mu, Bitlis, Trabzon ve Erzincan' aldlar. Bylece Osmanl-Alman plan olan ran' dan Hindistan'a varma teebbs gerekleemedi. Ancak, Rusya'nn Mart 1917'de Bolevik htilali sebebiyle savatan ekilmesi neticesinde Rusya ile Aralk 1917'de Erzincan'da bar antlamas yaplmtr. Bu antlamadan sonra, blgede bulunan Trk 2 nci ordusu birlikleri Filistin Cephesine gnderilmi olup, blgede yalnz 3 nc ordu braklmtr. 3 nc ordunun 1918 ylnda icra ettii harekat sonucunda Trk birlikleri 17 Eyll 1918' de Bak'ye kadar olan blgeyi ele geirmilerdir. Bu durum Mondros Mtarekesine kadar devam etmitir.

326. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nk lab Tarihi, c.II Ks.IV 1952 s.646 327. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri 147

b. Kanal Cephesi: Almanya'nn kkrtmas zerine Osmanl Devleti Filistin zerinden bir ordu gndererek Svey Kanal'n ve Msr' ele geirmeye karar verdi. Bu i Bahriye Nazr ve Suriye'deki 4 nc ordu komutan Cemal Paa'ya verildi. Trk ordusu byk glklerle Svey Kanal'na kadar geldi ise de, 1915 ubat' nda bu hareket baarszlkla sonuland. c. anakkale Cephesi: ngiltere ve Fransa stanbul'u alarak, Osmanl m-paratorluu'nu daha balangta sava d brakmak, mttefikleri bulunan Rusya'ya bu deniz yolundan yardm ulatrmak ve bat cephesindeki yklerini hafifletmek iin anakkale'de bir cephe amaya karar verdiler. ngiliz Bahriye Bakan Churchill'in olan bu dnce, ngiliz ve Fransz gemilerinin 19 ubat 1915'de Kumkale ve Seddlbahir tabyalarn dvmeye balamalar ile tatbikat sahas na dkld. anakkale Savalar 2 safhada cereyan etmi tir. Bunlar, deniz ve kara harekat safhasdr. Deniz Harekat Safhas: 3 Kasm 1914'de 2 ngiliz gemisi Erturul ve Seddlbahir, 2 Fransz gemisi Kumkale ve Orhaniye tabyalarn 17 dakika sre ile ate altna aldlar. Bu ilk deniz harekatdr. ngiliz ve Franszlar 19 ubat 1915'de ve 25 ubat 1915 tarihlerinde de anakkale Boaz'n gemeyi denediler. Bunlar snrl ve cebri keif trnden hareketlerdi. Asl deniz taarruzu 18 Mart 1915fde icra edildi. Fakat bu deniz hcumunda 3 muharebe gemisi, 2 muhrip, 7 mayn arama gemisi kaybeden tilaf Devletleri, amfibi harekata karar verdiler. Kara Harekat Safhas ( 25 Nisan 1915-9 Ocak 1916): tilaf Devletleri'nin; 25 Nisan 1915'te Seddlbahir'e asl, Ar-burnu'na tali ve Kumkale'ye gsteri taarruzu eklinde donanma desteinde balattklar kara harekat, Trk birliklerinin mukavemeti neticesinde sonusuz kald. zellikle Mustafa Kemal' in yksek sevk ve idaresinde cereyan eden Arburnu ve Anafartalar muharebeleri sonunda tilaf Devletleri planlanan hedeflerine ulaamadlar. Seddlbahir ve Arburnu blgelerinde 3 Km. den fazla ilerleme kaydedemeyen tilaf Devletleri kuvvetleri, aldklar yeni takviyeler sonucu 6 Austos 1915'de de Suvla Blgesine karma harekat icra ettiler. 9 Austos'ta 1 nci Anafarta, 21 Austos'ta da 2 nci Anafartalar muharebelerini kaybeden tilaf Devletleri birlikleri 28 Aralk 1915'te ekilmeye baladlar ve 9 Ocak 1916'da blgeyi tamamen tahliye ettiler. Yaklak bir milyon insann mcadele ettii anakkale Savalarnda tilaf Devletleri toplam: 38. 000 l, 142. 000 yaral; Trkler: 55. 000 ehit ve 100. 000 yaral vermilerdir. d. Galiya ve Avrupa Cephesi: 1916 Mart'nn ilk gnlerinde balayan Verdim taarruzu, Haziran 1916 ay ortalarna kadar devam etmi ve taraflar yaklak 800. 000 kii l vermilerdir. Almanlar, bu muharebelerde 42 cm. lik havan toplan kullanmalarna ramen, Fransa cephesini yaramamlardr.
148

Ruslar, 1915'ten itibaren Sibirya demiryolunu ift hat durumuna getirmiler ve bu yolla Amerika ve Japonya'dan byk lde yardm grmlerdir. Ayrca, Arkanjelsk limanna tren yolu uzatmakla da ngiltere ve Fransa'dan yardm almay baarmlardr. Bylece kolordu mevcutlarn 35'ten 60'a ykseltmilerdir. 4 Haziran 1916'da Avusturya kuvvetlerine taarruz eden Ruslar, btn Bakovina'y istila etmiler ve 100. 000 kadar da esir almlardr. Bu durum karsnda Almanlar, Verdun taarruzundan vazgeerek buradan ektikleri kuvvetlerini Ruslar'a kar kullanmaya karar verince, Alman Ordular Bakumandanl Trkiye'den bir kolordu istemitir. Enver Paa, Alman teklifini kabul ederek, anakkale Boaz'n lzumunda savunmak zere Gelibolu yarmadasnda braklan 19 ve 20 nci tmenlerden kurulu XV nci Kolorduyu (32. 017 mevcutlu), 13-22 Austos 1916 tarihinde Galiya' ya hareket ettirmitir. Yakup Sevk Paa kumandasndaki XV nci Kolordu Austos ay ortalarna doru Galiya'daki Graf Botmer Ordular Grubu'na katlmtr. Sonbaharda Romanya, tilaf Devletleri safnda harbe girince, 15 nci Tmen, 25 nci Tmen ve 26 nci Tmen'den kurulu olan ve Hilmi Paa kumandasndaki VI nci Kolordu (27. 000 mevcutlu) Mareal Mackenzen emrine verilmitir. 1915 y l Ekim aynda Alman ve Avusturya kuvvetlerine Bulgar ordusu'nun katlmas neticesinde Srbistan'n igali tamamlanm ve tilaf Devletleri'nin ilerlemelerine kar da Makedonya Cephesi kurulmutur. Almanlar, bu cepheden baz birliklerini tekrar Fransa cephesine kaydrnca, bu kuvvetlerin yerine Trk birliklerinin gnderilmesini istemilerdir. Bu teklifi kabul eden Enver Paa, 2 nci Ordu emrine gitmekte olan 50 nci Tmene, 30 Austos 1916 t a r i h i n d e verdi i emirle Makedonya Cephesi'ne katlmasn bildirmitir. Eyll sonuna doru 50 nci Tmen, Strumca' daki 2 nci Bulgar ordusu'nun emrine girmi ve 46 nci Tmen de Aralk ay ortalarna doru ayn birlie katlmtr. Her iki tmen Abdlkerim Paa kumandasnda, XX nci Trk Kolordusunu tekil etmilerdir. Bunlardan baka, 177 nci Trk Alay da Beleow Ordular Grubu'ndaki Bele mfrezesine katlmtr. Btn bu birliklerin tamam, 5 nci Ordu'nun birlikleri idi. Bylece, Galiya Cephesine XV nci, Romanya Cephesine VI nci ve Makedonya Cephesine XX nci Kolordu ile takviyeli 177 nci Piyade Alay tahsis edildiler. Toplam 115 bini bulan bu birliklerin en sekin sb. ve erlerden olumas ve maksat d kullanl, Anadolu!nun savunmasn zayflatmtr. e. Filistin Cephesi: ngilizler, 1917 yl sonlarnda Kuds' igal ettikten sonra 9 Aralk 1917'de uzun bir duraklama devri geirdiler. Bu duraklamann sebebi, ok yal geen mevsim artlar ile ngilizler'in geri ikmal ve idari faaliyetlerine ynelik hazrlklarn tamamlayamamalarndan kaynaklanyordu. Yldrm Ordular Grubu da ordu olarak (4 nc, 7 nci ve 8 nci Ordular) cephede bulunduruluyordu. Ancak birlik mevcutlar ok azd. Yldrm Ordular Grubuna verilen vazife, "Filistin'i azim ve srarla mdafaa etmekti. " Her an bir ngiliz taarruzunun beklendii bu cephede, ordular grubunun Trk ve Alman birliklerince desteklenmesi ve cephede alk eken askerlerin ihtiyalarnn karlanmas en nde gelen meselelerden birini tekil ediyordu. Eyll 1917 tarihi itibariyle 7 nci ve 8 nci ordularn piyade mevcutlar 8. 500 kii, tmenlerin ortalama personel mevcutlar da 1.
149

500 kiiden ibaretti. General Von Seeckt'in, Temmuz 1918 tarihi itibar ile General Ludendorf'a gnderdii rapora gre, Hicaz Kolordusu hari Yldrm Ordular Grubu'nun toplam personel mevcudu 50. 000 kiidir. Savunulacak cephenin genilii ise, yaklak 100 Km. dir. Buna karlk ngilizler'in bu cephedeki kuvvetleri (Msr'dakiler dahil). 467. 650 insan, 159. 500 hayvan ve 556 toptan kuruluydu. Nihayet 19 Eyll 1918'de balayan ngiliz taarruzlar sratle gelimi ve ngilizler Ekim 1918'de am'a girmilerdir. Bu durum karsnda Liman Paa, 2 Ekim 1918'de verdii emirle 7 nci Ordu ve 20 nci Kolordularn geri kalan kuvvetleriyle ve Mustafa Kemal Paa'nn emir ve komutasnda Halep'i savunmasn. istemitir. 7 nci Ordu bilahare Halep'in kuzeyine ekilerek Katma' ya ekilmi ve Toros Dalar dousunda savunmay tasarlamtr. Uygulanan bu plan gerekletirilmi ve ngiliz taarruzlar bu hatta durdurulmutur. f. Irak Cephesi: 1917 y l sonlarnda Irak Cephesi'nde 13 ve 18 nci kolordulardan kurulu olan 6 nci Ordu bulunmakta idi. Ordu karargah Musul'da konulandrlmt. zellikle svari gc yetersiz olan 6 nci Ordu, ngilizler karsnda olduka zayf durumda bulunuyordu. ngilizler'in bu blgedeki gc, 280. 000 kiisi geri hizmet tekilleri olmak zere 450. 000 insan ve 408 top gcne ulamt. Harp sonuna doru Trk Ordusu'nun miktar 150. 000, ngiliz birliklerinin miktar ise 890. 000'e kmtr. Bu cephedeki olaylar, zetle yle geliti: Osmanl Devleti savaa girer girmez ngilizler, Abadan petrollerini korumak ve kuzeye doru ilerleyerek Rusya ile birlemek, bylece Trk kuvvetlerinin ran'a girerek Hindistan yolunu tehdit etmesini nlemek zere, Basra'ya karak Badat'a kadar geldiler. Fakat 22-24 Kasm 1915'te Ktesifon'da Trk kuvvetleri ngilizleri yenerek, geri pskrtt. 29 Nisan 1916'da Kt-l Amara'daki ngiliz kuvvetlerini kuatan Trk kuvvetleri balarnda komutanlar Towshend olmak zere 18. 000 ngiliz askerini esir aldlar. Bylece Irak dmandan temizlendi. Fakat ngilizler Basra' dan yeni kuvvetler karaya kardlar. Bu defa baar kazanarak 11 Mart 1917'de Ba dat' ald lar. Trk ordusu'nun Svey harekat baarszlkla sonulannca, ngilizler Svey ve Aden'den kuzeye doru ilerlemeye baladlar. Bu hareketlerinde ngilizler Araplardan, zellikle Mekke Emiri Hseyin'den byk yardm grdler. 1918 Eyll ve Ekim aylarnda Amman, Beyrut ve am' aldlar. te taraftan 447. 000 kiilik bir ngiliz kuvveti Musul'u almak iin harekete geti. Bu srada ise Bulgaristan savatan ekildi. Bunun zerine ngiltere ve Fransa Trakya zerinden stanbul'u almak iin hazrlklara giriti. lk olarak 29 Eyll 1918'de Bulgaristan mtareke yaparak teslim oldu. Bulgaristan'n teslim olmas Osmanl mparatorluu'nun durumunu tehlikeye drd. Bu durum zerine, Talat Paa'nm banda bulunduu son ttihat ve Terakki kabinesi ekildi.

150

Yerine Sadrazam olan zzet Paa, hemen mtareke yaplmas iin harekete geti ve 30 Ekim 1918'de Mondros Mtarekesi imzaland. Bunu, 3 Kasmda Avusturya'nn, 11 Kasmda da Almanya'nn teslim olmas izledi. Bylece 4 yl sren ve milyonlarca insana ve milyarlarca liralk maddi kayba sebep olan Birinci Dnya Sava sona ermi oldu. Bundan sonra bar antlamalar yaplmaya baland. (328) E. BRNC DNYA SAVAINI SONA ERDREN GELMELER VE BARI ANTLAMALARI: 1. Wilson Prensipleri: tilaf Devletleri'nin 5 Eyll 1914'te imzalad pakta "Balak" deil, "Ortak" olarak katlan ve 2 Nisan 1917'de savaa fiilen itirak eden A. B. D., itilaf Devletlerine salad deniz gc destei; ekonomik destek; mali ve moral destek sonucu savan belirleyicisi oldu. (329). Savaa girdikten ksa bir sre sonra tm lkelerin bar zlemi iinde bulunduklarn tespit eden A. B. D Cumhurbakan Woodrow Wilson, sava sona erdirecek ve dnyann yeni statkosunun tespitinde esas alnmasn dnd prensipleri 14 madde halinde 8 Ocak 1918'de kongrede aklad. Bunlarn herbirinin z yleydi: "a. Ak bar antlamalar ve gelecekte de ak diplomasi. b. Karasular dnda savata ve barta denizlerin mutlak serbestisi. c. Btn ekonomik engellerin mmkn olduu kadar kaldrlmas. d. Milli silahlanmalarn azaltlmas iin gerekli ve yeter garantiler. e. Smrge isteklerinin ilgili haklarn menfaatleri ile yetkileri sonradan tespit edilecek olan smrgeci devletin istekleri ayn derecede gznnde tutulmak suretiyle mutlak bir tarafszlkla zmlenmesi. f. Btn Rusya topraklar boaltlacak ve devletlerin de yardm ile Rusya'ya kendi gelimesini salamak iin her trl imkan verilecek. g. Belikaya tam ve bamsz egemenliinin geri verilmesi. h. gal edilen Fransz topraklarnn boaltlmas ve Prusya'nn 1871 de AlsazLoren meselesinde yapt hatann dzeltilmesi suretiyle barn teminat altna alnmas. i. talyan snrlarnn milliyet prensibine gre dzeltilmesi. k. Avusturya-Macaristan mparatorluu halklarna muhtar gelime imkanlarnn verilmesi. 1. Romanya, Srbistan ve Karada topraklar boaltlacak ve Srbistan'a denizden mahre verilecek. Balkan devletlerinin mnasebetleri milliyetler prensibine gre dzenlenecek. m. Osmanl mparatorluu'nun Trk olan ksmlarnn egemenlii salanacak, fakat Trk olmayan milliyetlere muhtar gelime imkanlar verilecek. anakkale Boaz devaml olarak btn milletlerin gemilerine ak olacak ve bu, milletleraras garanti altna konacak.

328. Y lmaz, Dr. Veli, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s. 17-25. 329. Renouv n, 1. Dnya Sava , 1993, s. 70-71. 151

n. Bamsz bir Polonya kurulacak. o. Byk ve kk, btn devletlere siyasi bamszlklarn ve toprak btnlklerini karlkl olarak garanti altna almak imkanm salamak amac ile, bir milletler tekilat kurulacak. "(330) Wilson bu 14 noktay, gerek bir bar esas alarak tespit etmi ve Amerikan Kongresi'nde vermi olduu muhtelif demelerle geniletmiti. Taraflar arasnda atekes grmeleri baladnda bu demelerin miktar 27'yi bulmutu. Wilson 11 ubat'ta verdii demete: "Devletlerin yeni topraklar alamayacaklar; sava tazminat ve cezai tazminat alnamayaca; uluslarn kendi geleceklerini kendilerinin ortaya koymas" prensip ve grlerine aklk kazandrmt. (331) Wilson'un nem verdii nemli konulardan biri de, bir milletler aras bar tekilatnn kurulmas idi. Denizlerin serbestisi konusu da nem. verdii esasl noktalardan biriydi. Bu ilke, Amerika'nn btn dnya ile ticaretini yakndan ilgilendiriyordu ve Amerika'y savaa srkleyen de Almanya'nn bu ilkeyi ihlal etmesi olmutu. Bununla birlikte, bar konferasnda bar artlar dzenlenirken, Wilson'un bu ilkelerine ok az nem verilecek ve bu da onun iin byk hayal krkl olacaktr. Avrupa'nn tecrbeli ve haris ihtiyar diplomasisi Yeni Dnya'nn tecrbesiz idealizmine boyun emeyecektir. "(332) 2. Paris Bar Konferans (18 Ocak 1919): Birinci Dnya Sava'n sona erdiren bar antlamalar, mttefik, ksmen mttefik ve ortak devlet gibi farkl gruplara ayrlm 32 devletin temsilcilerinin katld Paris Bar Konferansnda hazrland. Bu devletler, Merkezi Devletlerle savam veya onlara sava ilan etmi devletlerdi. Konferans 18 Ocak 1919'da, yani Alman maparatorluu'nun kuruluunun yldnm gn ald. Konferansn kararlarna hakim olan devletler ise; Amerika, ngiltere, Fransa ve Japonya idi. Bu devletlerin babakan ve dileri bakanlarndan oluan bir "Onlar Konseyi" kuruldu. Fakat konseye en ok ngiltere ve Fransa hakim oldu. Konseye bizzat katlan Wilson'un temel dncesi, uluslararas ilikilerde bar ve gvenlii salayacak ve onu srekli klacak bir Milletler Ce-miyeti'nin kurulmasyd. Buna kar ngiltere ve Fransa'nn dncesi ise, bartan ok bar dzeninde kendi milli menfaatlerinin en iyi ekilde gereklemesini salayacak durum ve artlarn oluturulmasna ynelikti. zellikle Fransa'nn amac; Almanya'nn her ynyle etkisiz hale getirilmesini salamaktr, ingiltere; Alman donanmasn ortadan kaldrmay ve Almanya'nn Avrupa'nn statkosunu tekrar bozmasn nleyecek tedbirleri almay istiyordu. talya, konferansta fazla dikkate alnmad ve etkili olamad. ngiliz Babakan Loyd George ve Fransa Babakan Cle-menceau, Wilson'un Milletler Cemiyeti talebini ve cemiyetin statsn hemen kabul ederek Wilsor' A. B. D gndermeyi baardlar. Mteakiben de dnyann yeni statkosunu ve onun prensiplerini kendi dnce ve menfaatlerine gre ekillendirdiler. (333)
330. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s. 138-139. 331. ok. Siyasal Tarih, 1967, s. 367. 332. Armao 1u, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.138-139. 333. Armao 1u, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.145-146

152

3. Versailles Bar Antlamas (28 Haziran 1919): Esaslar Paris Bar Konferans'nda tesbit edilmi olan bar antlamasn tilaf Devletleri Almanya'ya 28 Haziran 1919'da Versailles saraynda bir ltimatom eklinde imzalattlar. Almanlarn "Diktat" adn verdikleri 440 maddelik barn esas noktalar yledir: a. Snrlar: Almanya, Belika'ya Eupen, Malmedy ve Moresnet blgelerini; Fransa'ya Alsace ve Loren'i veriyordu. Ayrca Saar blgesi de Fransa'ya veriliyor, ancak 15 yl sonra burada plebisit yaplarak nihai durum ortaya kacakt. Polonya'ya Poznan ve Bat Prusya verildi. Burada bulunan Danzig koridoru serbest blge olacakt ve Milletler Cemiyeti'nin himayesi altna girecekti. Yukar Silezya'da plebisit yaplacakt. 1920'de yaplan plebisit sonunda, burann kuzey ksm Danimarka'ya, gney ksm Almanya'ya geti. b. Siyasi Hkmler: Belika'nn tarafszl kaldrld. Ren Nehri'nin dou ve bat kylarnda 50 km. lik bir alan askersizletirildi. Yani Ren blgesi askerden arndrld. Almanya'nn Avusturya ile birlemesi taahht altna alnd. Avusturya, ekoslavakya ve Polanya'nn bamszlm tand. c. Smrgeler: Almanya tm denizar topraklarndan vazgeti. Bu topraklarda Milletler Cemiyeti'nin kontrolunda yeni smrgecilik rejimlerinin kurulmas kararlatrld. Togo ile Kamerun ngiliz-Fransz mandasna; Tanganyika ngiltere mandasna; Ruanda-Urundi Belika mandasna; Gney-Bat Alman Afrikas Gney Afrika Birliine; Mariana, Marshall ve Caroline adalar ile in'deki Kiaochow Japonya'ya; Yeni Gine'nin Almanya'ya ait olan ksm ve Salomon'lardaki Alman adalar Avustralya mandalarna brakld. d. Silahszlanma: Almanya'da mecburi askerlik kaldrlyordu. Alman ordusu 100 bine indirildi. Deniz kuvvetleri snrlandrld. Tm gemilerini mttefiklere teslim etmesi kararlatrld. Uak ve denizalt yapmas yasakland. e. Tamirat Borlar: Sava tazminat olarak 1921 yl itibari ile 56 Milyar Dolarlk bir mali yk getirildi. Ancak ayn yl bu bor 33 Milyar Dolara indirildi. Bu miktarlar Almanya'nn deme gcnn ok stnde idi ve borlanma Almanya'y ekonomik ykntya mahkum etti. (334)

334. Armao 1u, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.145-146 153

4. Saint Germain Bar Antlamas (10 Eyll 1919): Avusturya-Macaristan mparatorluu sava sona ermeden paralanmt. Dolaysyle bar antlamas Avusturya ile yaplmt. Antlamaya gre; a. Avusturya; Macaristan, ekoslavakya ve Yugoslavya'nn bamszln tanyordu. b. Ayrca Galiya'y Polonya'ya; Hrvatistan' Yugoslavya'ya; Tirol ve Triesta'y talya'ya; Bukovina'y Romanya'ya terk ediyordu. c. Zorunlu askerlik kaldrlyor ve ordusu 30 bin kiiye indiriliyordu. d. Sava tazminat demeyi ve Almanya ile birlemeyi kabul ediyordu. Bu antlama ile Avusturya kk bir cumhuriyet haline geldi. (335) 5. Neuilly Bar Antlamas (27 Kasm 1919): Bulgaristan ile yaplan bu antlamaya gre; a. Bulgaristan Gney Dobruca'ya Romanya'ya; Gmlcine ve Dedeaa' Yunanistan'a, Tsaribrod ile Sturmitsa blgesini Yugoslavya'ya veriyordu. b. Mecburi askerlik kaldrld ve ordu mevcudu 25 bin kiiye indirildi. Deniz ve hava kuvveti bulundurmas yasakland. c. Tamirat borcu olarak, 1920'den balayarak 27 y lda 2 Milyar 250 Milvon altn frank demesi kararlatrld. (336) 6. Trianon Antlamas (4 Haziran 1920): "Savata yenilen Avusturya-Macaristan mparoturluu'nun paralanmasyla ortaya kan dier bir devlet de Macaristan idi. Mttefikler, Avrupa'nn yeni bamsz devleti olan Macaristan' yenilen devletlerden sayarak, onunla 6 Haziran 1920'de Trianon Andlamas'n yaptlar. Buna gre: a. Macaristan; ekoslavakya'ya Slovakya'y, Romanya'ya, Transilvanya'y, Yugoslavya'ya Hrvatistan' veriyordu. b. Macaristan; mttefiklere ar bir sava tazminat vermeyi ve baz ekonomik ykmllkleri kabul ediyordu. c. Macaristan'da zorunlu askerlik kalkyor ve ordu 35 bin kiiye iniyordu.

335. Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s. 139; Uarol, Siyasi tarih, 1995 s.511 ok, Siyasal Tarih, 1967, s.317-318 336. Armao 1u, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.148 154

Bu andlamayla da Macaristan; bamszl kabul edilmekle beraber denize k olmayan, kk bir devlet haline getirilmi oldu. " (337) 7. Sevr Bar Antlamas (10 Austos 1920): tilaf Devletleri Osmanl mparatorluu ile yaplacak barn esaslann 24 Nisan 1920'de San Remo'da tespit ettiler. 11 Mays'ta tetkik iin Osmanl hkmeti heyetine verdiler. Ancak heyet bar artlarn ok ar bulduu iin itiraz etti. Fakat stanbul'da padiahn bakanlnda toplanan bir saltanat urasnda bar artlan kabul edildi. Bunun zerine Badatl Halil Paa, Filozof Rza Tevfik ve Bern elisi Reat Halis'ten kurulu bir heyet Demokrasi adnda bir Fransz harp gemisiyle Fransa'ya giderek Paris'in Sevr mahallesinde 10 Austos 1920'de bar antlamasn imzaladlar. tilaf Devletleri asndan bir lde "ark Meselesinin zmn ngren Sevr Antlamas; s n rlara, stanbul ve Boazlara, ordu tekilatna, mali, adli ve ekonomik esaslara dair ihtiva ettii hkmlerle devleti paralyor, Trkler'e kalan kk bir blgeyi de Avrupa'nn kk bir smrgesi haline getiriyordu. Buna gre: a. Snrlarn Durumu: ( 1 ) Edirne, zmir'in bir ksm, Urfa, Antep ve Adana'nn bir ksm Trkiye'den ayrlyor; (2) Erzurum, Trabzon, Bitlis ve Van vilayetleri bamsz Ermenistan'a ilave ediliyor; Snrn Trkiye tarafnda kalan kesimi gayriaskeri duruma getiriliyordu. (3) Antlama hkmleri tatbik edilmedii takdirde stanbul tilaf Devletleri tarafndan igal edilecekti. Ve stanbul'da bir "Boazlar Komisyonu" bulunacakt; bu komisyon emir veren (Egemenlik hakk olan), bayra olan, zabta kuvvetlerine hkmeden, vergi alan bir hkmet halini alacakt. Bu hkmetin idaresini, yani Boazlar Komisyonu'nu Trkler hari olmak zere ngiltere, Fransa, Japonya, talya, Yunanistan ve Romanya temsilcileri tekil edecekti. (4) Antlamann imzalanmasna ramen mttefik igal ordular Trkiye'yi terk etmeyeceklerdi. (5) stanbul vilayeti, zmit blgesi, Bursa ve Balkesir vilayetlerinin kuzey kesimleri ve anakkale asayiin temini iin ngiliz, Fransz, talyan igal kuvvetlerinin emrine verilecekti. Bu igal kuvvetlerinin iaesi Trkiye btesinden karlanacakt. (6) gal kuvvetleri gerekli grdkleri tahkimatlar ykabilecekler, toplarn nakline msait olan kara ve demiryollarn tahrip edecekler ve masraflar Trkiye tarafndan denecekti. ( 7 ) Bu blgelerdeki igal kuvveti komutanlar yerli halk t tuklayabilecek, hapis ve idam edebileceklerdi.
337. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.511-512; ok, Siyasal Tarih, 1967, s.319 155

b. Ordunun Durumu: (1) Padiahn emrinde kurmay subaylar dahil Vatikan'da olduu gibi 700 asker bulunacakt. Ekalliyetleri muhafaza etmek ve i gvenlii salamak iin de 35 bin kiilik bir jandarma gc tekil edilecekti. karklklarn artmas durumunda 15 bin kiilik bir takviye kuvveti bulundurulabilecekti. Ancak, bu birliklerde ar top ve silah bulunmayacakt. (2) Trkiye'nin kullanabilecei en byk top kk apta da toplar olacakt. (3) Trk birliklerinin komuta heyetinin yzde onbei, yabanc subaylardan oluacakt. Keza Trkiye polisinin yzde onbei de yabanc polislerden tekil edilecekti. Trkiye hibir seferberlik faaliyetinde bulunamayacakt. Seferberlie hizmet eden yol, demiryolu inaas yasaklanacakt. (4) Trkiye 7 gambot ve 6 torpido dnda hibir deniz gc oluturamayacakt. Tm sava gemileri tahrip edilecek ve tahrip masraflarn Trkiye karlayacakt. (5) Trkiye'de kalacak gemilerin torpil kovanlar bulunmayacak ve bu gemilerdeki 77 mm. den daha byk apl toplar imha edilecekti. (6) Trkiye sava gemisi satn alamayacakt. (7) Silahlardan tamamen tecrit edilen Trk ordusu Uluslararas Kontrol Heyeti tarafndan sevk ve idare olunacakt. c. Mali Hkmler: (1) Sevr Antlamasnn mali yn Trkiye'nin mali bamszln ortadan kaldryor ve srekli vergi verir duruma getiriyordu. (2) Maliye Bakanl'nca hazrlanacak Mali Muvazene Kanunu (Bte) Maliye Komisyonu tarafndan incelenecek ve onaylanacakt. Onaylanmayan hibir mali hususun mecliste geerlilii olamayacakt. Elde edilen gelirlerle; Maliye Komisyonumun maalar, Trkiye'de kalacak igal kuvvetlerinin iaesi ve mtarekeden itibaren Trkiye'de bulunan igal birliklerinin iae masraflar ncelikle karlanacakt. (3) Tahrip olunacak tahkimatlarn, batrlacak gemilerin, bozulacak ve tahrip edilecek kara ve demiryollarnn tahrip masraflar bu vergi gelirlerinden denecekti. (4) Tm bunlar dendikten sonra kalan para ile Trkiye'nin ihtiyalar karlanacakt. d. Ekonomik Hkmler: (1) Harpten nce hak sahibi olan ve harbe itirak eden mttefik devletlerin tamam kapitlasyon haklarndan faydalanacaklard. Buna gre lkede iki snf halk oluacakt. mtiyazlardan faydalanan gayrimslimler ve tm glkleri stlenen Trkler. Ksacas Trkler retecekler ve vergi verecekler, yabanclar da tm imkanlardan yararlanacaklard. (2) Bu uygulama ile yatrmlar kalkacak; lkenin kalknma hakk elinden alnacak; ticaret hakk snrlandrlacakt. e. Adli Hkmler: (1) Trk kanunlarnn tatbikine imkan verilmeyecekti.
156

(2) Kapitlasyonlarn hukuki yn ngiltere, Fransa, talya ve Japonya temsilcilerinden oluan bir komisyon tarafndan kanun layihas haline konulacakt. Trkiye de bu kanunu tatbik edecekti. (338) Sonu olarak Sevr Antlamas; Trkiye'yi serbest denizden mahrum, Anadolu'nun nisbeten fakir ve yalnz bana bekasn devam ettiremiyecek bir kesine atlm gelecei karanlk bir lke durumuna sokuyordu. Ksacas Anadolu'daki Trk varlna son veriliyor ve Trk Milleti cemiyet durumuna indiriliyordu. 8. Birinci Dnya Sava'nn Sonular: 1789 Fransz htilali ile balayan ve 1815 Metternich Sistemi ve 1871 Alman stnl dnemi ile devam eden Avrupa'nn deiken statkosu, tm dnyay etkileyen Birinci Dnya Sava facias ile de istikrara kavuamam ve hatta Winston Churchill'in ifadesiyle Avrupa Bunalmndan "Dnya Bunalm"na dnmtr. Birinci Dnya Savann sonular drt blmde aklanabilir: Birincisi: Endstri, iiler ve hkmet arasndaki siyasal ibirlii deneyleri; Faistler, komnistler ve baz demokrat politikaclar tarafndan arzulanan yeni bir devlet anlayn getirdi. kincisi: Sava ve sava sonrasnn ac ve olumsuz propagandalar ok yaknda yeni bir savan geleceini haber veren nefret duygular yaratt. ncs: Sava ve bar salama abalarnn ortak etkisiyle, sava ncesi dneminin refahnn temeli olan "kredi sistemi" zedelendi. Alman maliye ve paras mahvoldu. Alman halk bugn 14 bin Mark olan bir ekmee yarn 24 bin Mark demek zorunda kald. Dolaysyla 1919 yl koullar, bugn de devam eden, para deerlerinde byk dalgalanmalar dnemini balatt. Drdncs: Demokrasi dnyasnn g ve etkisi, bir daha geri gelmemek zere, A. B. D. geti. Bunun en belirgin sonucu borlanma olup; 1914'de A. B. D. 'nin Avrupa'ya 6 Milyar Dolar borcu varken, 1918 ylna gelindiinde Avrupa Amerika'ya 14 milyar Dolarn stnde borlanm durumdayd. te bu dnemde balayan borlanma, enflasyon ve sava korkusu gnmze kadar devam eden oluumlar olarak varln srdrd ve srdrmeye devam etmektedir. (339) DRDNC BLM BRNC VE KNC DNYA SAVAI ARASI DNEMNN NEML OLAYLARI A. GEC BARI DNEM (1919-1929) 1. Geici Bar Dneminin zellikleri: Birinci Dnya Sava'n sona erdiren bar antlamalar ile Avrupa'nn ve dnyann siyasi haritas yeniden izildi ve gler dengesi tekrar dzenlendi. Ancak, Rus arl'nn 1917 ihtilali ile yeni bir ehre kazanmas; Avusturya-Macaristan mparatorluu ile
338. Tarih-III s.163-167; Erim, Siyasi Tarih Metinleri, s.525-691 339. Sander, Siyasi Tarih, s.290 157

Osmanl mparatorluu'nun tarih sahnesinden ekilmeleri; Avrupa'da Alman stnlnn k; Uzak Dou'da Japonya'nn uluslararas platformda etkin ekilde yerini almas ve hepsinden nemlisi A. B. D. 'nin dnyann yeni lideri konumuna ykselmesi gelecee ynelik yeniden yaplanmalar etkiledi. arlk Rusya'snn yklmas ve yerini komnist rejime ter-ketmesi, yeni Rusya'nn ileride btn dnyada kuvvetler dengesinin kkl ekilde deitirilmesine zemin hazrlad. Ancak, bu lke bu safhada i sorunlarm zmek iin kabuuna ekilmeyi tercih etti. Osmanl mparatorluu'nun ykl ise Orta Dou kuvvetler dengesinde boluk yaratt. Ortaya kan boluk ngiltere ve Fransa tarafndan makul ekilde deil kendi milli menfaatlerine gre doldurulmaya alld. Alman mparatorluu'nun ykl da, Mttefikler tarafndan Alman milletinin cezalandrlmas eklindeki uygulamalara sahne oldu. Almanya'nn kuvvetler dengesinde brakt boluun olumsuz hissiyatla doldurulmak istenmesi, denge yerine dengesizlii getirdi. Bylece, bar antlamalar harita zerinde bir dzen yaratmakla snrl kald. Bunun iindir ki, bar 1929-1930 yllarna kadar glkle korunabildi. Tm bu olumsuz gelimelere ramen 1925-1930 yllar arasndaki dnemde gerek anlamda bir bar dnemi yaanabildi. Bunun sebebi ise, 1925 ylnda imzalanan Locarno Antlamas idi. Fakat Locarno Antlamalaryla gelen bar dnemi de uzun mrl olamad ve 1929'da balayan dnya ekonomik buhran ve siyasi buhranlar sebebiyle kinci Dnya Sava'nn gelii hazrland. (340) 2. Kk Antant: Avrupa'nn yeni statkosunun oluturulmasnda nemli rol alan Fransa, kendini gvende hissetmiyordu. Bu nedenle, daha 1919 ylnda ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri ile iki ittifak antlamas imzalad. Ancak, ngiliz-Fransz Antlamas 20 Kasm 1920'de onaylanmasna ramen, Fransz-A.B.D.Antlamas onaylanmadndan, bu ittifaklar geersiz kald. Bunun zerine Fransa, 7 Eyll 1920'te Belika; 19 ubat 1921'de Polonya ve 25 Ocak 1924'te ekoslovakya ile ayr ayr ittifak antlamalar imzalad ve bylece "Kk Antant" meydana geldi. Muhtemel Alman tehlikesini iki tarafl tehditle bertaraf etmeye ynelik bu giriimler Fransa'ya beklenen gveni vermedi. Bu gvensizlik durumu "Locarno Antlamasna kadar devam etti; Ayrca, Fransa ve dier devletler dnya bar iin daha geni kapsaml bir kuruluun gerekliliine inanarak dikkatlerini yeni bir tekilat olan "Milletler Cemiyeti"ne ynelttiler. (341) 3. Milletler Cemiyeti: a. Kuruluu: Paris Ban Konferansnn 25 Ocak 1919'da yaplan toplantsnda; uluslararas bar ve gveni salayacak ve devam ettirecek bir Milletler Cemiyeti kurulmasna karar verildi. Bu karar yerine getirmek iin bir komisyon kuruldu. Komisyonun hazrlad szleme 28 Nisan 1919 tarihinde Konferans Genel Kurul'unda kabul edildi ve bylece Milletler Cemiyeti kurulmu oldu.
340. ok, Siyasal Tarih, 1967, s. 323; Armao lu, 20. Yzy l Siyas Tarihi, 1995, s. 151-152; Harp Okulu Siyas Tarih Notlar , s. 143. 341. Uarol, Siyas Tarih, 1995, s. 521-522. 158

20 yl sreyle dnya milletlerine hizmet veren bu cemiyet tm abalara ramen kinci Dnya Sava'nn kmasn engelleyemedi. Sava sonras 18 Nisan 1946'da Cenevre'de toplanan konferans, XXI nci Genel Kurul Toplantsyla cemiyetin dalmasna karar verdi. Her sava sonras antlamalarna nsz olarak konmas artn getiren Milletler Cemiyeti Yasas; Bir Balang Blm ve 26 maddeden olumaktayd. (342) b. Milletler Cemiyeti'nin Mahiyeti ve Organlar: Milletler Cemiyeti Szlemesi'nin balang blmnde, cemiyetin genel amalar ile yelerinin yklendikleri sorumluluklar yle belirlenmitir: "Uluslar arasnda ibirlii gelitirmek ve uluslararas bar ve gvenlii salamak iin, savaa bavurmamak konusunda birtakm ykmllkler kabul etmek, gizlilikten uzak, adaletli ve onurlu uluslararas ilikiler srdrmek; Hkmetlerce, bundan byle eylemsel davran kural kabul edilen uluslararas hukuk kurallarna kesinlikle uymak; rgtlenmi halklarn karlkl ilikilerinde adaleti korumak ve andlamalardan doan btn ykmllklere titizlikle sayg gstermek... " Szlemenin 26 maddeden oluan, yelik ve rgtn yaps, barn srekliliini salamak, andlamalar, uluslararas ibirlii ve uluslararas ynetim, szleme hkmlerinin deitirilmesi gibi hususlar belirleyen, metnine gre ise: (1) Cemiyete ye kabul Genel Kurulun te iki ounluunun kararyla olacakt (Madde 1). (2) Cemiyet, bir Genel Kurul, bir Konsey ve bunlara yardm eden bir Srekli Sekreterlikten oluacakt (Madde 2).

(3) Cemiyet yeleri, barn srekliliini salamak iin, ulusal silahlarn en dk bir dzeye indirilmesi zorunluluunu kabul ediyorlard (Madde 8). (4) Cemiyet, yeleri arasndaki kacak anlamazlklarda hakemlik yapabilecek ya da bunlar Konsey'de inceleyecekti (Madde 12). (5) Barn srekliliini salayan hakemlik andlamalar gibi uluslararas ykmllkler ve Monroe Doktirini gibi blgesel anlamalar, bu szleme'nin hibir hkmyle badamaz saylmayacakt (Madde 21). (6) Savatan sonra bamszlna kavuan ve kendi kendilerini ynetme yeteneinden henz yoksun halklarn oturduu lkelere, kendi kendilerim ynetmeye yetenekli olacaklar zamana kadar, cemiyet adna ynetimlerine bir mandater seilebilecekti (Madde 22). (343)

342. Ero lu, Prof. Dr. Hamza, Devletler Umumi Hukuku Kitab , Ankara, 1979, s. 144-145. 343. Uarol, Siyas Tarih, 1995, s.524, ok, Siyasal Tarih, 1967, s.324-327 159

c. Milletler Cemiyeti'nin Baarszlk Sebepleri: (1) Cemiyetin bnyesinde sava nleyici tedbirlerde boluklar mevcuttu ve meyyideler yetersizdi. (2) Szlemenin 10 nc maddesi mtecavizi tayin etmediinden, bu madde bar korumada yetersiz kalyordu. (3) nemli konularda oy birlii prensibinin uygulanmas, politik ve hukuki sorunlarn zmn engelliyordu. (4) Bar koruyacak ve devaml klacak uluslararas zihniyet yetersiz ve noksand. Habeistan olay, 1937 Japon taarruzu ve l Eyll 1939 tarihinde Alman ordularnn Polonya'ya taarruzu ile balayan kinci Dnya Sava, Milletler Cemiyeti'ni etkisiz duruma getiren gelimeler oldu. (344) 4. Locarno Antlamas: Birinci Dnya Sava'n sona erdiren antlamalar ve Milletler Cemiyeti'nin kurulmasna ramen Fransa'nn Almanya'dan gelebilecek muhtemel tehlikelere kar endieleri devam etti. Bu endienin temel sebebi; Versay Antlamas ve Fransa'nn Almanya'y ekonomik bakmdan kertmek iin izlemi olduu tamirat borlar sorunu idi. Borlarn tecili konusunda netice alnamaynca Fransa 1922'de Almanya'nn Rhur sanayi blgesini igal etti. Bu durum, taraflar tekrar sava durumuna getirdi. Ancak, Amerika ve ngiltere gerginlii gidermek iin araclk teebbsnde bulundular. Sonunda Amerikal Charles G. Daves'in deme plan, 1924 Austos'unda Londra'da imzalanan bir protokol ile kabul edildi. Daves Planna gre; Almanya'nn 250 milyon dolardan balamak zere ve artan miktarda yllk taksitler halinde Fransa'ya deme yapmas kararlatrld. Buna karlk Fransa'da Rhur blgesini boaltmay taahht etti. Daves Plan drt yllk bir deme sistemini iermekteydi. Bu sebeple 1929 ylnda tamirat borlar tekrar gndeme geldi. Tartmalar tekrar balad ise de, 1930 Ocak'nda Young Plan kabul edildi. Bu plana gre; Almanya'nn ylda 391 milyon olmak zere 22 taksitle 26 milyar Dolar deme yapmas kararlatrld. Ancak, 19291930 dnya ekonomik buhran demeleri gletirdi. 1932'de yaplan bir toplantda Almanya'nn toplam 750 milyon Dolar deme yaparak tamirat borlar sorununun sona ermesi kararlatrld. Almanya ve Fransa arasnda ortaya kan tamirat borlar sorununun uzlamaya dnmesi iki lke arasndaki ilikileri olumlu ynde etkiledi ve bir gvenlik ortam oluturdu. Alman Hkmeti ubat 1925'te Fransa'ya bir nota gndererek karlkl gvenlik pakt kurulmasn teklif etti. Bunun zerine 5 Ekim 1925'te Fransa, Almanya, ngiltere, talya, Polonya, Belika ve ekoslovakya arasnda svire'de Locarno'da bir konferans topland. Konferansta hazrlanan antlama esaslar l Aralk 1925'te, Londra'da imzaland.

342. Ero lu, Prof. Dr. Hamza, Devletler Umumi Hukuku s.146-147 160

Devletleri savatan korumak ve anlamazlklarn zmlenmesini ngren Locarno Antlamasna gre:

bar

yollarla

a. Almanya Fransa ve Belika snrlarnn kesin ve srekli olduunu kabul ediyordu. Anlamazlk kmas durumunda sorun Birlemi Milletler Cemiyeti'ne intikal ettirilecekti. ngiltere ve talya'da tespit edilecek statkonun kefili olacaklard. b. Tm anlamazlklar Bar yolu ile zmlenecekti. c. Bu antlama, Almanya'nn Milletler Cemiyeti'ne ye olmasyla yrrle girecekti. Almanya 1926'da Milletler Cemiyeti'ne ye oldu ve tekrar uluslararas ibirliine girmi oldu. Locarno Antlamas ile Avrupa'da yeni bir dnem balam oldu. Ancak bu durum uzun srmedi. 1929 dnya ekonomik bunalm, Hitler ve Musolini faktrleriyle tekrar yeni ivmeler kazanmaya balad. (345) 5. Kellogg Pakt: Fransa, Locarno Pakt'n imzalad halde, dou snrlarnn gvenliinden endie duyduu iin, bu yolda yeni ve baka garantiler elde etmek istedi. Fransz dileri bakan Briand, 20 Haziran 1927'de A. B. D. ile srekli bir bar pakt yapmay ve bunda her iki devletin karlkl ilikilerinde savaa bavurmayacaklar prensibine yer verilmesini istedi. Halbuki, Birinci Dnya Sava'ndan sonra Monreo siyasetine geri dnm bulunan A. B. D. iin bu teklif uygun deildi. nk, bu teklifin kabul edilmesi, Amerika'nn, Amerika dndaki dnya sorunlarna ynelmesine yolaacakt. Dolaysyla A. B. D., Fransa'nn nerisini reddetti. Buna karlk Amerikan dileri bakan Kellogg, btn byk devletlerin, muhtemel bir sava lanetleme pakt imzalamalarn nerdi. Fransa neriyi kabul etti. Bunun zerine Kellogg, bu neriyi Sovyetler dnda t m dier byk lkelere de sundu. neri, Almanya tarafndan derhal; ngiltere tarafndan, Byk Britanya mparatorluu'nun nemli blgelerinde serbest kalmak artyla kabul edildi. Nihayet 27 Austos 1928'de byk devletler ile Belika,Polonya ve ekoslovakya Paris'de toplanarak Kellogg Pakt ad verilen antlamay imzalamaya karar verdiler Daha sonra Sovyet Rusya ve belli bal tm devletler de bu pakta katldlar.Paktn esas,hukuki olmaktan ok ahlaki idi ve "savan lanetlenmesi"diye zetlenebilirdi Ancak paktn kapsam savunmaya ynelik mcadeleler ile Milletler Cemiyeti erevesi iine giren savalara izin veriyordu. Tamam maddeden oluan Kellog Pakt ile ilgili antlamann ilk iki maddesi yle idi: a. Antlamay imza eden devletler,devletler aras antlamazlklarn zmlenmesi iin savaa bavurmay lanetlediklerini ve sava birbirleriyle ilikilerinde milli siyasetin bir arac olarak kabul etmediklerini, b. mzac devletler nitelii ve kayna ne olursa olsun aralarndaki her trl antlamazlk ve ekimelerde bar yollarndan baka bir yol izlememeyi esas aldklarm kabul ve ilan ederler. Fakat,tm aba ve gayretlere ramen,baz kk baarlar hari bu antlama ile getirilen prensipler de barn srekliliini salamaya yeterli olamamtr. (346)*
345. ok, Siyasal Tarih, 1967, s. 327-328; Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.525-526 346. * ok, Siyasal Tarih, 1967, s.328-329 161

B. BRNC DNYA SAVAI'NDAN SONRA LKELER VE DURUMLARI : 1. Tuna ve Balkanlar : Avusturya-Macaristan'n Birinci Dnya Sava sonunda yklmasyla bu imparatorluun topraklar zerinde be devlet ortaya kt. Bunlar : Avusturya, Macaristan, ekoslovakya, Yugoslavya ve Romanya'dr Yunanistan ve Bulgaristan'n da katld bu grup, iki sava arasnda revizyonist ve antirevizyonist olarak uluslararas ilikilerde ve ittifaklarn oluturulmasnda farkl grntler sergilediler Dier bir ifade ile Birinci Dnya Sava sonrasnda statkonun korunmas ve statkonun deitirilmesi ynnde iki kutup olumutur. Bunlardan Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan statkonun deitirilmesinden yana bir tutum takip etmilerdir.
Avusturya :

Saint Germain Antlamas ile Avusturya, demografik yapdan yalnz Alman unsuruna dayal milli bir devlet statsne kavutu. Ancak, szkonusu antlama hkmleri Avusturya'y ekonomik adan tam bir knt iine soktu. mparatorluun paralanmasyla sanayiye dayal ekonomik yaps dald ve tarm sektrnn desteini kaybetti. Ayrca imparatorluktan kopan devletler Viyana ile ilgilerini tamamen kestiler. Daha ilk gnlerden itibaren bekasn tehlikede gren Avusturya ilk frsatta Almanya ile birlemeyi esas alan bir politika takip etmeye balad. Ancak, Versay ve Saint Germain Antlamalar siyasi ittifaklar engelledii iin Avusturya, ekonomik antlamalar tercih etti. Almanya'nn yannda talya ile de ekonomik yaknlamaya giden Avusturya, Milletler Ce-miyeti'nin basksna maruz kald. Bunun yannda Milletler Cemiyeti Avusturya'ya ekonomik bunalmdan kmas iin yardm yapmaya karar verdi ve Avusturya ekonomisi alnan yardmlarla 1925'den itibaren dzene girmeye balad. Fakat hibir zaman tam bir istikrara kavuamad ve 1929 dnya ekonomik buhran Avusturya'y iflasn eiine getirdi. Bunun zerine 1931'den itibaren Almanya ile Gmrk Birlii'ne gidildi. Bu gelimeler Fransa'nn tepkisine yol at ise de, 1933'de Almanya'da Nazi Partisi'nin iktidara gelmesiyle Almanya'nn lke zerindeki nfuzu giderek artt ve 1938'de Hitler tarafndan ilhak edildi.

Macaristan :
Mtarekeden sonra Macaristan'n i durumu kart. Tran-silvanya'nn Romanya'ya terki Macaristan Cumhuriyeti'ni olumsuz ynde etkiledi Lenin, ii ve askerlerin de desteiyle Macaristan bir Sovyet Cumhuriyeti haline getirdi. Bunun zerine Macar asilleri harekete getiler Amiral Horthy, 1919 Kasm'nda Budapete'ye girdi ve Komnist rejime son verdi Ancak, Trianon Bar Macaristan' paralad ve deprasyon geirmesine sebep oldu Bu nedenle Macaristan iki sava aras dnemin en revizyonist taraftan lkesi oldu. 1920 ylnda tekrar krallk rejimine dnen Macaristan 5 Nisan 1927'de talya ile bir dostluk antlamas imzalad. Amac; Kk Antant'n kendisine ynelik tehdidinden kurtulmakt. 1933'de Hitler'in iktidara gelmesi Macaristan'n talya'dan ok Almanya'ya yaknlamasna sebep oldu. ekoslovakya: ekoslovakya 1918 Ekim'inde kuruldu. Mcadelenin liderlerinden Masaryk Cumhurbakan, Kramar Babakan ve Bene Dileri Bakan oldular. ekoslovakya iki sava dnemi arasnda demokrasiyi en iyi tatbik eden lkelerden biri oldu. Daima bat ile btnlemek isteyen ekoslovakya nemli problemle karlat. Bunlar; ekonomik bunalm, aznlklara dayanan etnik bnyenin muhafazas, Macaristan ve Almanya'dan kaynaklanan d tehditdir. 1921 yl itibari ile 13, 5 milyon nfusa sahip olan ekoslovakya halknn; 6, 5 milyonunu ek'ler, 2, 2 milyonunu Slovaklar, 3, 1 milyonunu Almanlar, 747 binini
162

Macarlar, 459 binini Polonyallar ve 180 binini Yahudiler tekil ediyordu. zellikle Slovaklarn Maceristan ile Almanlar (Sdetler blgesinde)'n Almanya ile birlemek istemesi yeni ek devleti iin en byk tehlikeyi oluturmutur. Tehditler karsnda balangta Kk Antant ve Fransa'ya yaknlaan ekoslovakya, beliren Alman tehdidi karsnda Rusya'ya dayanmaya balamsa da 1938'de paralanmaktan kurtulamamtr. (346) * Yugoslavya: Birinci Dnya Sava srasnda, 1918 Haziran'nda, Srbistan, Karada ve Avusturya-Macaristan'n gney Slav eyaletleri temsilcileri Corfu Pakt'n imzalayarak, Karageorgevich ailesinin hkmdarl altnda bir birlik kurmaya karar vermilerdi. 1918 Ekim'inde Zagreb'de Yugo-Slav (Gney Slav) Milli Konseyi kuruldu ve Kasm aynda da Karada Milli Meclisi Karada Kral Nikolo'y tahtndan indirerek Srbistan'a katldn ilan etti. 1921 Anayasas ile de Srp-Hrvat-Sloven Krall kuruldu ve bana da Srbistan Kral Aleksandr getirildi. (347) Kuruluunun ilk yllarndan itibaren yeni krallk iki nemli mesele ile karlat. Birinci mesele, memleketin tabii bir limana sahip olmasyd. Adriyatik'teki iyi limanlardan Fiume'yi nce ele geirmi, lakin Mussolini talya'snn basks altnda 1924 anlamasyla Fiume'yi talya'ya terk ederek ancak ok kk bir ksm almt. Zara Liman da yine talya'nn elindeydi. Arnavutluk kylarna gz koyduysa da, Faist talya, Arnavutluu nfuz ve himayesi altna ald. Kendisi iin en tabii mahre sayd Selanik'ten faydalanmak iin Yunanistan'la 1923'de bir anlama yaptysa da, Selanik'teki bu serbest blgenin kullanlmasndan iki devlet arasnda eitli olaylar kt ve 1925 ylnda buradan da ekildi. Bu gelime Yunanistan'la mnasebetlerini bozdu ve Srp-Hrvat-Sloven Krall 1918 tarihli Srbistan-Yunanistan ittifakn feshetti. Bylece tabii liman meselesi zmlenmemi olarak kald. Karlalan ikinci mesele, ierde Srp-Hrvat atmas oldu. Yeni Kralln topraklar, Srbistan, Karada, Hrvatistan-Slovenya, Dalmaya, Bosna-Hersek ve bir ksm Banat'tan meydana gelmiti. Lakin bunlarn iinde, nfusun yarsn tekil eden Ortodoks Srplarla, nfusun te birini tutan Katolik Hrvatlar arasndaki geimsizlik II. Dnya Sava'na kadar srd. Srplar'n ve Hrvatlar'n tarihi gelimeleri birbirinden ayr olmutu. Hrvatlar yeni krallk iinde de Habsburg egemenlii zamannda olduu gibi, tam bir muhtariyet istediler. Halbuki Srbistan, Pi-yemonte'nin talya Birliin'de oynad rol oynamay ve gney Slav birliinin kendi etrafnda toplanmasn istiyordu. Hrvatlar istedikleri muhtariyeti alamaynca, memleketin politik hayatna bir sre katlmadlar. Hrvatlar'n lideri Radi, 1925 ylnda Milli Eitim Bakanln kabul ettiyse de, 1928 Haziran'nda Skupina'da (Yugoslav Parlamentosu) bir tartma srasnda Karadallar tarafndan vurularak ldrld. Bunun zerine btn Hrvat milletvekilleri Skupina'dan ekilerek Zagreb'de bir Hrvat parlamentosu kurdular. Kral Aleksandr Hrvatlar'la anlamak istedi. Hrvatlar, federal bir sistem kurulmasn isteyince, Aleksandr bunu kabul etmedi ve 1929 ylndan itibaren parlamentoyu feshederek diktatrlk rejimine balad. 1931 anayasas ile tek parti sistemi kabul edildi ve memleketin ad Yugoslavya oldu. Fakat Kral Aleksandr Fransa'y ziyarete gittiinde, 1934 Ekim'inde Mar-

346. * ok, Siyasal Tarih, 1967, s.331-353; Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 490496 347. Meydan Larousse, c.12, S.833; Yugoslavien, Beograd, 1954, s.33 163

silya'da Hrvat tethiileri tarafndan ldrld. Aleksandr'm olu Peter kk olduundan Prens Pol naib olarak memleketi idareye balad. Yugoslavya, 1935 Mays' ile 1939 ubat' arasnda, Srplar, Slovenler ve Bosna Mslmanlarnn meydana getirdii ve Dr. Milan Stoyadinovi'in lideri bulunduu Yugoslav Radikal Birlii Partisi'nin diktatrl altnda yaad. Muhalefette ise, Dr. Vlas-ko Maek'in Hrvat Kyl Partisi bulunuyordu. Hrvat muhalefeti 1939 'da ok kuvvetli bir hale gelince Stoyadinovi istifa etti ve 1939 Austos'unda Hrvatlar kltrel ve ekonomik alanlarda geni bir muhtariyet elde ettiler. Kral Aleksandr zamannda Yugoslavya, zellikle Macaristan'n revizyonizmi karsnda, Fransa ile yakn mnasebetler kurdu ve Kk Antant'n bir yesi oldu. 1934 ubat'nda da Trkiye, Yunanistan ve Romanya ile, Bulgaristan'n revizyonizmi ile talya tehlikesine kar Balkan Antant'n kurdu. Lakin, Aleksandr'm lmnden sonra Stoyadinovi zamannda Yugoslavya'nn Nazi Al-manyas ve Faist talya ile mnasebetleri sklat. Hatta 1937 Ocak aynda da Yugoslavya, Bulgaristan'la bir "daimi dostluk" antlamas imzalad. (348) Yugoslavya'nn II. Dnya Sava srasnda Almanya, talya, Macaristan ve Bulgaristan tarafndan igali sonucunda Yugoslav Kral ve Hkmeti Londra'ya snd. Daha sonra Tito nderliindeki kuvvetler basan kazand ve lkenin byk blm igalden kurtarld. 7 Mart 1945'de Millet Meclisi'nin ilk toplantsnda Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti ilan edildi. Yugoslavya Sosyalist Federasyonu, 6 cumhuriyet ve 2 muhtar blgeden meydana geliyordu. Bu Cumhuriyetler srasyla; Srbistan, Hrvatistan, Slovenya, Karada, Makedonya ve Bosna-Hersek'dir. Muhtar blgeler ise kuzeyde Voyvadina ve gneyde bulunan ve nfusunun ekseriyat Trk- Mslman olan Kosova'dr. (349) Romanya: Birinci Dnya Sava'ndan topraklarn en fazla genileterek kan lkelerden biri Romanya oldu. Avusturya'dan Bukovina'y, Macaristan'dan Banat', Rusya'dan Besarabya'y ve Bulgaristan'dan Dobruca'mn bir ksmn ald. Bu suretle Romanya, kendisine muhasm birinci kuak lkelerle evrilmi oldu. Bu durum Romanya'y statkonun korunmasn isteyen devletler grubuna ve zellikle de Fransa'ya kaydrd. Romanya, Fransa ve Polonya ile yapt antlamalarla Rusya'ya; Kk Antant ile Macaristan'a; 1934 Balkan Antant ile de Bulgaristan'a kar gvenliini glendirmeye alt. (350) Bulgaristan: Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava'ndan en fazla toprak kaybna urayan devletler grubunda yer alan Bulgaristan, statkonun deimesinden yana bir politika takip etmitir. Makedonya sorunu sebebiyle Yugoslavya; Bat Trakya ve Dedeaa nedeniyle Yunanistan; Dobruca ile ilgili olarak da Romanya ile sorunlar bulunan Bulgaristan, d sorunlarn yannda rejim, toprak reformu ve gmenler konularnda da i meselelerle karlamtr. Trakya zerinde baz isteklerde bulunmakla birlikte bu dnemde Bulgaristan'n en iyi mnasebetler iinde bulunduu lke Trkiye oldu.

348. Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 496-498 349. Esmer, A. kr, Siyasi Tarih, stanbul, 1944, s.518 350. Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 498-499 164

1930 ylnda Bulgar Kral Boris'in talya kralnn kz ile evlenmesi, iki lke ilikilerini sklatrd. Bu durum Bulgar-Yugoslav ilikilerini olumsuz ynde etkiledi. (351) Yunanistan: Batl devletler iinde Yunanistan'n en yakn mnasebette bulunduu lke ngiltere oldu. Bu politikann uzants olarak Yunanistan, ngiltere'ye dayand ve Anadolu'yu igale yneldi. Fakat buna muvaffak olamad. Yunanistan bu dnemde de d politikasnda ngiltere'yi esas unsur olarak almakta devam etti. Mttefikler Birinci Dnya Sava srasnda Almanya taraftar bir politika izleyen Kral Kostantin'i hkmdarlktan uzaklatrdlar ve yerine olu Aleksandr' geirdiler. Bundan sonra lkenin kaderi Venizelos'un eline geti. 1920'de Venizelos'un seimleri kaybetmesi ve Aleksandr'n lm zerine Kostantin tekrar hkmdar oldu. Bu tarihlerde Yunanistan'n Anadolu maceras baarszlkla sonuland ve bunun olumsuz sonular Kostantin'e yklendi. Venizelos tekrar greve getirildi ise de Mays 1924'te cumhuriyet ilan edildi. Bundan sonra Yunanistan kargaa iine girdi. Cumhuriyet hkmetleri deiiklii, askeri darbeler birbirini takip etti. 1928 ylnda Venizelos tekrar greve getirildi ve 1932 y l na kadar istikrarl bir dnem yaand. 1930'lu yllarda ahali deiimini sonulandran Yunanistan ve Trkiye arasnda Atatrk ve Venizelos arasndaki hogrl yaknlama ile dostluk dnemi balad. Bu dostluk 1934 Balkan Antant ile pekitirildi. talya'nn Arnavutluk zerinde kontrol ve himaye kurmas ve Akdeniz'de genilemek arzular Yunanistan' endieye sevk etti. Keza Makedonya sorunu Yunanistan ile Bulgaristan arasnda srekli atma ortam yaratt. (352) 2. Baltk lkeleri: Finlandiya: Bu lke XII. yzyldan XIX. yzyln balarna kadar sve'in egemenlii altnda yaamtr. 1807 Tilsit Antlamas ile Napolyon tarafndan Rusya'nn nfuz alanna terk edilmitir. Bamszlklarna dkn olan Finler, 1905'de ayaklandlarsa da baar elde edemediler. 1917 Rus ihtilali sonunda bamszlklarn ilan ettiler. Ancak, 1918'dc bir darbe ile Bol evikler iktidar tekrar ele geirdiler. Bunun zerine General Mannerheim komnistlere kar mcadeleye balad ve drt aylk bir mcadele sonunda komnistleri lkeden uzaklatrmay baard. Bunun zerine lkede krallk ilan edildi ve Friedrich Kari Von Hesse Kral oldu. 1918 ylnda Finlandiya'da cumhuriyet ilan edildi. Ekim 1920'de yaplan Dorpart (Tartu) Antlamas ile Rusya Finlandiya'nn bamszln tand. Dou Karelia Rusya'ya brakld, Petsama liman Finlandiya'ya verildi. Bundan sonra kendi i sorunlar ve ekonomik kalknmas ile uraan Finlandiya, 1939'larda Almanya ve Rusya arasnda rekabet alan durumuna geldi ve 1940'larda Sovyetler tarafndan igal edildi..
351. Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 500-501 352. Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 501-502 165

Estonya, Letonya, Litvanya: Etnik kkeni Alman olan bu Baltk lkesi uzun yllar ve srasyla Ttonlarn, Polonya'nn ve sve'in egemenlii altnda kalm, Deli Petro dneminde de Rus egemenlii altna girmitir. XIX. yzyln milliyetilik ve hrriyetilik akmlar bu lke halklarn da etkilemitir. 1905-1907 yllar arasnda kan ayaklanmalar netice vermemitir. Fakat 1915-1918 yllar arasnda bu topraklar da Alman igali altna alnmtr. 1918 yl sonunda her lke bamszln ilan etmitir. Ancak, Rus Bolevik ihtilali bu blgeleri de etkilemi ve Estonya Rus generallerinden Yudeni tarafndan merkez olarak kullanlmtr. Sovyet Rusya i savatan sonra bu lkelerin bamszlklarn resmen tanmtr. Bunun iin ubat 1920'de Estonya ile Dorpart; Temmuz 1920'de Litvanya ile Moskova ve Austos 1920'de Letonya ile Riga Antlamalar imzalanmtr. ki sava aras dneminde bu lkelerde rejim bunalmlar yaanm, Estonya ve Letonya 1934'lerden itibaren Faizmi rnek alarak diktatrlk ynetimlere gemilerdir. Litvanya ise byk komusu olan Sovyet Rusya, Almanya ve Polonya'nn basklarna maruz kalm, ancak her ne kar da mcadeleye devam etmitir. Litvanya'nm Sovyet Rusya ile mcadele sebebi rejim olmasna kar, Polonya ile mcadelesi eski bakenti olan Vilna ehrinin paylalmas olmutur. 1926 ylnda Sovyet Rusya ile bir saldrmazlk antlamas yapmay baarmasna ramen Vilna sorunu nedeniyle Litvanya komusu Polonya ile 1927'li yllarda savan eiine gelmitir. Bu lkenin Almanya ile olan meselesi ise Memel blgesi idi. Halk Alman olan Memel, sava sonunda Litvanya'ya braklmt. Halk, bir sre sonra Almanya'ya katlmak isteyince gelimeler iki lke arasndaki mnasebetleri olumsuz ynde etkilemitir. Hitler'in iktidara gelmesiyle Memel sorunu n plana kan konulardan birini tekil etmitir. Polonya: Birinci Dnya Sava'nn balamasyla birlikte Polonya, iki kutuplu bir bamszlk mcadelesine sahne oldu. Joseph Pilsudski Almanya taraftar, Roman Dmowski ise Rusya ve tilaf Devletleri taraftar bir mcadeleye giritiler. Pilsudski taraftarlar 1916 ylnda Polonya'nn bamszln ilan ettilerse de lke tamamen Almanya'nn kontrol altna girdi. Pilsudski buna tepki gsterince Almanlar tarafndan hapsedildi. Sava sona erince Mttefikler Polonya'nn bamszln ilan ettiler ve Dmowski'yi Polonya'nn szcs olarak tandlar. Bamszln ilk gnlerinden itibaren tekrar Pilsudski ve Dmowski taraftarlar arasnda mcadele balad. Mcadele, sa grl Pilsudski'nin 1926'da iktidar ele geirmesine kadar parti mcadelesi eklinde devam etti. Bu siyasal mcadelelerin yannda ekonomik skntlar, toprak reformu, ii-iveren ili kileri Polonya'nn nemli i meselelerini tekil etti. Polonya'nn d politikas , Almanya'da Nasyonal Sosyalizmin iktidara gelmesine kadar Fransa'ya dayanmtr.
166

Hitler'in iktidara gelmesinden sonra Sovyet Rusya Batllarla ibirliine balaynca, Polonya'da Almanya ile ilikilerini dzeltmek zorunda kalmtr. zellikle Danzig koridoru sebebiyle aralarnda anlamazlk bulunan Polonya ve Almanya, 26 Ocak 1934'de bir saldrmazlk pakt imzalamlardr. Ancak, bu pakt geici olup, 1939'da Polonya'nn Almanya tarafndan igali ile sona ermitir. (353) 3. Orta Dou: ngiltere, Birinci Dnya Sava srasnda Arap halkn Osmanl Devleti aleyhinde isyana tevik etmek iin zellikle Mekke erifi Hseyin'i kullanmtr. Bir taraftan byk bir Arap mparatorluu veya Arap Devletleri Federasyonu kurmay vaad ederek Araplarn bamszlk duygularn kkrtan ngiltere, dier ynden 1916 ylnda Rusya ve Fransa ile yapt antlamalarla Orta Dou blgesinin kendisi ile Fransa arasnda paylalmasn kabul ettirmeyi baarmtr. Fakat Boleviklerin arln gizli antlamalar aklamas, Orta Dou'daki ngilizFransz planlar iin souk bir du etkisi yaratmtr. Hicaz Kral Hseyin, olu Faysal' byk mitlerle Paris Bar Konferans'na gndermi ve Faysal'n konferansta Arap bamszln iddetle savunmasn salamtr. Ancak, ngiltere ve Fransa Hseyin'in Suriye zerindeki monarisini tanmamlar ve hatta tm Arap lkelerinde manda rejimlerinin kurulmasna karar vermilerdir. 20 Nisan 1920'de toplanan San Remo Kon-ferans'nda Amerika'nnda konferansa katlmamasndan faydalanan ngiltere ve Fransa Orta Dou' daki manda rejimlerini aralarnda paylatlar. Buna gre Suriye ve Lbnan blgeleri Fransa; Irak, rdn ve Filistin blgeleri ngiltere mandalar oldular. Bylece bamszlk ve Byk Arap mparatorluu ulalmas gereken zor bir hedef haline dnt. Araplarn ngiltere ve Fransa tarafndan aldatlmalar iki sava aras dneminde Orta Dou'nm srekli bir kaynama iine dmesine sebep oldu ve bu olumsuz gelimelerin sonulan gnmze kadar devam ederek blgenin dnyann nemli kriz blgelerinden biri durumuna gelmesine yol at. Bu dnemde blge lkeleri ve durumlar zet olarak yledir: Suriye ve Lbnan: San Remo Konferansndan bir ay nce Mart 1920'de am'da mahalli bir toplant yapld ve toplantda Filistin ve Lbnan' iine alan Byk Suriye Krall ilan edildi. Hicaz Kral Hseyin'in olu Faysal'da Suriye Krall'na getirildi. Fakat, San Remo Konferans bunu tanmad gibi Filistin'i Suriye'den ayrarak Lbnan ve Suriye Fransz Mandas'na verildi. Fransa, Suriye zerinde kontrol kurmak maksadyla blgeye 90. 000 kiilik bir askeri g evketti. Fransz Generali Gouraund Temmuz 1920'de am'a girdi ve Faysal' blgeden uzaklatrd. Suriye'nin tepkisi ile karlaan Fransa, Lbnan topraklarn iki misline kard ve Suriye ile Lbnan' birbirinden ayrd. Ayrca geri kalan Suriye topraklarn da eyaletlere ayrarak federal bir sistem kurdu. Suriye'de bulunan Drziler'e de Nisan 1922'de bamszlk hakk tand. Fakat Gouraud'dan sonra Suriye Yksek Komiserlii'ne getirilen General Sarrail, Drziler'in bamszlk hakkn ellerinden alnca, 1925 ylnda Drziler ayakland. Ayaklanma iki yl srd.
353. ok, Siyasal Tarih, 1967, s.342-353; Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 505-511 167

Uygulad politikann hatal olduunu anlayan Fransa, Mays 1926'da Lbnan'a ve Mays 1930'da da Suriye'ye szde bir bamszlk hakk vererek her iki lkede cumhuriyeti ilan etti. 1936'da talya'nn Habeistan' igal etmesi ve mteakiben Almanya ile Orta Dou lkelerine ynelik propaganda balatlmas zerine Fransa, Eyll 1936'da Suriye ve Kasm 1936'da Lbnan ile birer ittifak antlamas yaparak her iki lkeden de ekilmeyi kabul etti. Ancak, Fransa Parlamentosu bu antlamay onaylamad iin kinci Dnya Sava iinde ve sava sonrasnda Fransa-Suriye ili kileri gerginliini muhafaza etti. Filistin: Araplar iin bir nemli olay da Filistin'in Suriye'den alnarak ngiltere'nin mandas altna konmas ve ngiltere'nin de, Filistin'de bir Yahudi Devleti'nin kurulmasna sempati ile bakmas oldu. Yahudilerin Filistin'de bir anavatana sahip olma faaliyetleri, yani "siyonizm" hareketi, 1880'li yllarda Rusya'da ortaya kan Yahudi aleytar uygulamalarla balad. Rusya Yahudileri'nin Filistin'e g etmeye balamalar ve Budapete'li yahudi gazeteci Dr. Theodor Herz'in 1896'da yaynlad "Yahudi Devleti" (Judenstaat) adl eseriyle hz kazand. 1897'de "Dnya Siyonist Tekilatmn da kurucusu olan Herz, Amerika ve Avrupa'daki nfuzlu ve zengin yahudilerin de desteiyle Filistin'de bir Yahudi Devleti kurulmas almalarn srdrd. Yahudilerin sava srasnda Bakan Wilson nezdinde yaptklar etkili giriimler "Balfour Deklerasyonu" adl bir belgenin yaynlanmas ile sonuland. ngiliz Dileri Bakan Balfour, 2 Kasm 1917'de, Siyonist Federasyonu Bakan zengin bankac Lord Rothschild'e gnderdii bir mektupta, ngiltere'nin Filistin'de bir Yahudi anavatannn oluturulmasn kabul ettiini resmen bildirdi. Bu deklarasyon, 1918 yl iinde, srasyla, Fransa, talya ve A. B. D. tarafndan da kabul edildi ve desteklendi. Bu gelimeler ve Yahudilerin Filistin'e g etmelerine gz yumulmas, Araplarn sert tepkilerine sebep oldu. Olaylar, Araplarla Yahudilerin silahl atmalarna yol at. Bu atmalarn en nemlileri 1921, 1929, 1933 ve 1937- 39 yllar arasnda oldu. Hitler'in iktidara gelmesi ve Yahudi aleyhtar bir politika takip etmesi, Almanya'nn Filistin'deki Araplar Yahudiler aleyhine kkrtmasna ve Araplara gizli olarak para ve malzeme yardm yapmalarna ortam hazrlad. Gelien olaylar karsnda ngiltere tarafndan eitli zm yollar denenmi ise de, bunlardan bir sonu alnamamtr. Bunun zerine ngiltere Mays 1939'da yaynlad bir planda, on yl iinde Filistin'e bamszlk vereceini vaad etmi ve ayrca blgeye ynelik Yahudi gn be y ll k bir sre iin 75 bin says ile s nrlandrmtr. Bu tedbirler de beklenen sonucu vermemi ve Filistin, kinci Dnya Sava'na bu koullarda girmitir. Irak: San Remo Konferans ile Irak'n manda idaresi ngiltere'ye verildi. Ayrca 1916'da ngiliz-Fransz paylama antlamasnda yaplan bir deiiklik ile de Musul Fransa'dan alnarak ngiltere'ye devredildi. Keza Musul petrollerinden bir ksmnn Fransa'ya verilmesi ve petrollerin Suriye zerinden bir Pipe-Line hatt ile geirilmesi kararlatrld. ngiltere, San Remo Konferans srasnda igali altnda bulunan Irak'n bana Faysal' geirdi. Bir sre sonra rak' federal bir sisteme dntrmek isteyince Yasin
168

Haimi, Hikmet Sleyman (Mahmut evket Paa'nn kardei), Rait Ali Geylani ve Kamil adrc gibi Osmanl Devleti'nde hizmet etmi olan ngiliz aleytar aydnlarn tepkisi ile karlat. Daha ilk gnlerde balayan Irak milliyetilii karsnda ngiltere, 10 Ekim 1922'de yaplan bir antlama gereince Irak'a i ve d ilerinde geni yetkiler verdi. Ancak, milliyetilerin basklar devam edince Aralk 1927'de yaplan ikinci bir antlama ile daha geni yetkiler tannd. Nihayet 30 Haziran 1930 Antlamas ile Irak'a tam bamszlk verildi. Bamszlna kavuan Irak 1932'de Milletler Cemiyeti'ne ye oldu. Irak'ta 1936'da General Bekir Stk ve Hikmet Sleyman tarafndan bir hkmet darbesi yapld ve askeri ynetim ibana geldi. Bu askeri ynetim Trkiye taraftar bir politika takip etti ve 1937'de Sadabat Pakt'na katldlar. 1937'de Bekir Stk Trkiye'de yaplan bir tatbikata giderken Musul'da rakipleri tarafndan ldrld ve bundan sonra Irak'n ynetimi koyu bir ngiliz taraftar olan Nuri Said'in eline geti. Irak i ilerinde iki nemli sorun ile kar karya gelmi olup, bunlardan Birincisi; bir Krt devletinin kurulmas, kincisi ise; mezhep mcadeleleridir. Birinci Dnya Savann hemen ertesinde ngiltere; Kafkaslar, Trkiye, ran ve Irak zerinde bir Krt devleti kurmay dnm ise de bunda muvaffak olamamtr. Ancak, Musul anlamazl srasnda, 1925'de Dou Anadolu'da bir Krt ayaklanmasn kkrtmaktan geri kalmamtr. Daha sonra Orta Dou'ya iyice yerleen ngiltere, 1932'de Irak'ta kan Krt ayaklanmasna kar Irak' n yannda yer almtr. Ayrca mezhep kavgalar eklinde ii-Snni mcadelesine sahne olan Irak, 1933 ylnda da byk bir Sryani ayaklanmasyla karlam olup, ayaklanmay iddetli bir ekilde bastrmay baarmtr. rdn: rdn, Kral Faysal'n Byk Suriye Krall'na dahildi. Fakat Faysal Franszlar tarafndan Suriye'den karlnca, Eyll 1922'de Milletler Cemiyeti rdn Devleti'nin kurulmasn devletin, ngiltere'nin mandasna verilmesini kararlatrd. Politik hayat olaysz geen rdn, ekonomik ynden tamamen ngiltere'ye baml kalmtr. ngiltere daha sonra rdn' manda rejimi yerine antlamalarla ynetmeyi tercih etmi ve 20 ubat 1928'de bu ynde bir antlama imzalanmtr. Antlama ile ngiltere'nin rdn'deki yetkileri belirlenmitir. rdn, 22 Mart 1946'da ngiltere ile yapt bir antlama ile bamszln kazanm ve rdn Emirlii, rdn Krall olmutur. 15 Mart 1948'de yaplan bir antlama ile de rdn'n yeni ad Ha-simi rdn Krall olmutur. Msr: ngiltere, Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'na katlmas zerine iki Osmanl topra zerinde himaye hakk kullanmtr. Bunlar; Msr ve Kbrs'tr. 5 Kasm 1914'de Kbrs' ilhak eden ngiltere, 18 Aralk 1914'de de Msr zerinde egemenlik kurmutur. ngiltere'nin Msr zerinde egemenlik kurmas ve smrge askerlerini burada toplamas Msr ve Msr milliyetilerinin tepkisine yol amtr. Sava sonras bamszlk hakkndan mahrum kalan Msr, Said Zagll'n kurduu Vafd Partisi koordinatrlnde ve 1919 yl balarnda tm lke genelinde ayaklanma
169

ba latm t r. ngiltere, bata Zagll olmak zere Msr lider kadrolarn Malta adasna srgne gndermitir. Ancak, bu tedbirler ayaklanmay daha da iddetlendirmi tir. Neticede, ngiltere, Zagll' serbest brakmak ve M s r'a bak ms zl n tanmak zorunda kalmtr. ubat 1922'de yaynlanan bir deklarasyonla Msr'a bamszlk verildi. ngiltere Msr'n bamszln ilan etmekle birlikte Msr, Svey Kanal ve Msr'daki yabanclarn haklarnn savunulmas grevini zerine ald ve ayrca Sudan zerindeki kontrol elinde bulundurmaya devam etti. Msr Krall'na getirilen L Fuad ile deklarasyondan memnun kalmayan Vaft Partisi taraftarlar arasnda i mcadeleler iddetlendi. ngiltere zaman zaman kral, zaman zaman da Vaft Partisi'ni tuttu. Bu durum talya ve Almanya'nn Orta Dou iin tehdit oluturmalar ve zellikle de talya'nn Nil Vadisini tehdit etmeye balad 1936'l yllara kadar devam etti. ngiltere, Kral Fuad'n 1935 ylnda lmesi ve 1936 seimlerini Vaft Partisi'nin kazanmas zerine 26 Austos 1936'da Msr ile bir ittifak antlamas imzalad. On yl iin imzalanan bu antlama gereince ngiltere Msr'dan ekilmeyi kabul etti ve buna kar Svey Kanal'nda devaml asker bulundurma hakkn elde etti. Ayrca, Msr'n bir saldrya uramas durumunda antlama gereince ngiltere Msr' savunacakt. 1937 ylnda Msr'da kapitlasyonlar kaldrld ve Msr Milletler Cemiyeti'ne ye oldu. Arabistan Yarmadas: Birinci Dnya Sava sonrasnda Arabistan Yarmadasndaki en nemli gelime Suudi Arabistan'n kurulmas oldu. slamiyetin tutucu kolunu tekil eden Vahhabiler, Suud ailesinin liderliinde ve yarmadann bat ksmndaki Necd blgesinde egemen durumda idiler. XIX. yzylda Osmanl Devleti'ne kar ayaklanan Vahhabiler, Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn sekiz yllk bir mcadelesi sonucu kontrol altna alnabildi. Fakat Osmanl Dev-leti'nin zayflamas bunlar zerindeki kontrol da zayflatt. Bunun zerine Necd Sultan Abdlaziz bni Suud, XX. yzyln bandan itibaren komu kabilelerle mcadele ederek topraklarn geniletti. Sava ile birlikte, Necd Sultan ile Mekke erifi Hseyin arasnda bir rekabet balad. Hseyin 1916 ylnda ngiltere ile yapt bir antlama ile kendisini Arap lkelerinin Kral ilan etti. Bu durum Suudiler ile Hseyin arasndaki gerginlii daha da arttrd. Savatan sonra, Hseyin'in bir olunun Irak, dier olgunun Suriye ve kendisim de Hicaz Kral olmas, Haimi ailesine Arap dnyasnda stnlk kazandrd. Nihayet, 3 Mart 1924'de Trkiye'de hilafetin kaldrlmas zerine Hicaz Kral Hseyin'in 7 Mart 1924'de kendisini halife ilan etmesi gerginlii daha da trmandrd. Abdlaziz Austos 1924'de Hicaz'a sava at. Suud kuvvetleri Mekke'ye girdi ve Hseyin ngilizler'in yardm ile Kbrs'a kat ve 1931 ylnda orada ld. Hseyin'in olu Suudilere kar bir sre dayand ise de Aralk 1925'de Cidde ve mteakiben tm Hicaz blgesi Suudiler'in eline geti. Abdlaziz Ibni Suud, Ocak 1926'da kendisini Hicaz Kral ve Necd Sultan ilan etti. 1932'de ise tm bu topraklar zerindeki Suud egemenlii Suudi Arabistan adn ald. Hicaz'n Suudi kontroluna girmesi Irak ve rdn ile olan ilikileri olumsuz ynde etkiledi. ngiltere Ibni Suud ile 20 Mays 1927'de "Cidde Antlamas'n imzalayarak, Suud'u, Necd Sultan ve Hicaz Kral olarak tand. Bunda sonra Suudiler ile Irak ve rdn ilikileri de normale dnd. Suudi Arabistan ile Irak 2 Nisan 1936'da arap kardeliine dayanan bir saldrmazlk antlamas imzaladlar. Suudi Arabistan 1933 ve 1936 yllarnda Amerikan petrol irketi Aramca'ya (Arabian-American Oil Company) petrol imtiyazlar vererek A. B. D. 'nin Orta Dou'ya girmesini salad.

170

Arap Yarmadasnda Osmanl Devleti'ne en fazla sadakat gsteren Yemen olmutur. Osmanl Devleti'nin yklmas Yemen'in bamsz olarak ortaya kmasn salam ise de, ngiltere'nin Yemen'in Hudeyde limann igal etmesiyle olaylar balamtr. Yemen mam' Yahya 1925 ylnda Hudeyde'yi ngiltere'den geri almay baard. Ancak, Aden blgesi sorun olmaya devam etti. Bunun zerine Yemen ngiltere'ye kar talya faktrn kulland. 2 Eyll 1926'da Yemen ile talya arasnda bir dostluk ve ticaret antlamas imzaland. Bundan sonra talya Yemen'e silah ve teknik yardmlarn srdrd. talya'nn Habeistan'a yerlemesi zerine Yemen ile talya arasnda 15 Ekim 1936'da 25 yllk bir antlama daha imzaland. Bu antlama ile talya, Kzldeniz'in Hint Okyanusu'na alan Mendep Boaz'na egemen olma avantajn salad. nk boazn br kys Eritre blgesi de talya'nn elinde idi. Kuzeyinde kurulan Suudi Arabistan Krall'nn muhtemel tehditlerine kar ngiltere ile de ubat 1934'de bir dostluk antlamas imzalayan Yemen, hem ngiltere'nin dostluunu kazand, hem de ngiltere bu lkenin bamszln tanm oldu. kinci Dnya Sava srasnda tarafszln koruyan Yemen, talya-Almanya Bloku'na kar daha fazla yaknlk gsterdi. ran: ran, 1907 Antlamas ile Rusya ve ngiltere arasnda nfuz blgelerine ayrlmt. Rusya'da arln yklmas zerine, ngiltere tek bana ran zerinde nfuz kurmak istedi. 9 Austos 1919'da ran ile ngiltere arasnda varlan bir anlamaya gre; ran'n ynetimi ve askeri tekilatnn dzenlenmesi grevi ngiltere'ye verildi. ran milliyetileri bunu tepki ile karladlar ve ran Meclisi de antlamay onaylamad. Savatan bkm olan ngiliz kamuoyunun da etkisi ile ngiltere ran zerinde baskl olamad. ran 26 ubat 1921'de Sovyet Rusya ile bir dostluk antlamas imzalad. Bu antlama ile Sovyetler ran'n bamszlk ve toprak btnlne sayg gstermeyi taahht ettiler. Bahse konu Anlamann zellikle 6 nc maddesi nemli olup buna gre; bir nc devlet veya onun mttefiki, Sovyet Rusya'ya kar ran' tehdit eder veya ran topraklarn bir harekat ss olarak kullanrsa ve ran da buna engel olamazsa Sovyet Rusya ran topraklarna askeri kuvvetlerini sokmak hakkn kazanyordu. Bunun esas amac, ngiltere'ye ynelik olmasyd. 1 Ekim 1927'de Sovyet Rusya ile ran arasnda 1921 Antlamas hkmlerini de teyid eden yeni bir tarafszlk ve saldrmazlk antlamas daha imzaland. Iran Harbiye Bakan Ahmet Rza Han 1923 ylnda bir hkmet darbesi ile babakanl ele geirdi. 1925 ylnda da ran ah Ahmet'i tahttan indirerek Kaar ailesinin ran'daki egemenliine son verdi. ran Meclisi Aralk 1925'de Muhammed Rza Pehlevi'rin babas olan Ahmet Rza Han' ran ehinah ilan etti. Rza Pehlevi'nin amac ve bu darbeleri yapmasnn sebebi, Atatrk gibi, ran'da kkl inklaplar yerletirmek ve reformlar gerekletirmek idi. Bu nedenle Pehlevi dneminde Trk-ran ilikileri ok olumlu bir safhaya girdi. ran'n Sovyet Rusya ve ngiltere ile olan ilikileri ise iyi bir gelime gstermedi. zellikle Abadan petrolleri ile gerginleen durum ve Pehlevi'nin 1907 Antlama hkmlerini feshetmesi, ngiltere'nin Basra Krfezine donanma gndermesine ve iki lkenin sava durumuna gelmesine sebep oldu.
171

Nihayet Milletler Cemiyeti'nin arabuluculuu ile anlamazlk zmlendi. 29 nisan 1933'te ran ile Anglo- Persian Petrol irketi (APOC) arasnda yaplan bir antlama ile ngiltere'nin ran petrollerinden alaca hisse arttrld. 1933'de Hitler'in iktidara gemesi ve hem batllara hem de Rusya'ya kar cephe almas zerine ran d politikasn Almanya tarafna yneltti. Almanya ile ran arasndaki yaknlama ekonomik mnasebetleri de olumlu ynde etkiledi. Almanya'nn 1941 ylnda Sovyet Rusya'ya taarruzlar sonucu, ran, Sovyet Rusya ve ngiltere tarafndan igal edildi. Afganistan: Afganistan Temmuz 1880'de ngiltere ile imzalad bir antlama ile bu lkenin nfuz alanna girdi ve 1907 ngiliz- Rus Antlamas ile de bu stat Rusya tarafndan kabul edildi. Birinci Dnya Sava'ndan sonra Afganistan ngiltere'nin nfuz ve vesayetinden kurtulmaya muvaffak oldu. ubat 1919'da Afganistan'n bana koyu bir ngiliz aleyhtar olan Emir Amanullah geti. Mays 1919'da Cihad- Mukaddes ilan eden Ama-nullah ordusu ile Hindistan zerine yrd ve ngiltere iin byk bir tehdit oluturdu. ngiltere 140 bin kiilik bir kuvvet kullanarak ve 16 milyon ngiliz liras harcayarak Amanullah' Hindistan'dan karmay baard. Fakat 8 Austos 1919'da yaplan Ravalpindi Antlamas ile de Afganistan'n tam bamszln tanyarak bu lkeden ekilmek zorunda kald. 28 ubat 1921'de Sovyet Rusya ile de bir dostluk antlamas imzalayan Amanullah, Sovyetler'in Afganistan' tanmasn salad ve ayrca Ruslar'dan ekonomik yardm temin etmeyi baard. Fakat Sovyetler'in Trkistan, zbekistan, Trkmenistan, Hive ve Buhara blgelerini Bolevikletirmek iin faaliyete gemeleri, Sovyet-Afgan ilikilerini de olumsuz ynde etkiledi. Bu blgelerden kaan Trkler Afganistan'a sndlar. Amanullah Han, Enver Paa'nn Trk aleminde balatt ayaklanmalar desteklemekten de ekinmedi. Hatta 1922'de bir Orta Asya Konfederasyonu kurmak iin harekete geti. Enver Paa'nn lm bu dncenin gereklemesini nledi ve Ruslar tm Orta Asya'y kontrollar altna aldlar. Ruslar, Afganistan ile ilikileri bozmadlar ve ekonomik ynden bu lkeyi nfuzlar altna almak istediler. 10 Nisan 1927'de Sovyet Rusya ile Afganistan arasnda bir tarafszlk ve saldrmazlk antlamas imzaland. Amanullah Han da ran ah gibi Atatrk kendisine rnek alarak lkesini adalatrmak istedi ve bu konuda nemli reformlar gerekletirdi. Amanullah'n reformlar tutucu evrelerin tepki ve ayaklanmalarna sebep oldu ve Amanullah lkeyi terk etmek zorunda kald. 1929 ylnda Muhammed Nadir Han baa geti ve o da Amanullah'n yolunu takip etti. Ayrca Trkiye ve Almanya ile yakn ilikiler kurmaya alt. 1933'te yerine geen olu Muhammed Zahir ah da ayn politikay takip etti. 1941'de ran'n ngiltere ve Rusya tarafndan igal edilmesi sonucu Afganistan da bu iki lkenin basksna maruz kald. kinci Dnya Sava sonunda ise Afganistan, tekrar Sovyet nfuzu altna girdi. (354)

354. ok, Siyasal Tarih, 1967, s.329-331; Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 511-522 172

4. Amerika Birleik Devletleri ve nziva Politikas: Bugn dnyann g merkezi ve dnya stnlnn lideri olan A. B. D. halk, zgrln ve bamszlk mcadelelerinin deerini bizzat kendi bamszlk mcadelesinde yaayarak tecrbe kazanm tarihi bir misyona sahiptir. Nitekim Birleik Devletler halk, Avrupa'nn boyunduruundan kurtulurken kendi balarndan geenlerin bir tekrar gibi grnen olaylara kar byk ilgi ve alaka gstermitir. 1822 ylnda, kamuoyunun byk basks ile Cumhurbakan Monroe'ye bamszlk mcadelesinden yeni km olan Kolombiya, ili, Meksika ve Brezilya lkelerini tanma yetkisi verilmi ve bunlar Avrupa Kt'asndan tamamiyle kopmu bamsz lkeler olarak kabul edilerek, bunlara eli teatisine giriilmitir. Bu tarihlerde bir ka Orta Avrupa lkesinde yeniliklere kar korunmak amacyla "Kutsal ttifak" olarak bilinen ortak bir birlik tekil edilmiti. ttifak, halk hareketlerinin kendi smrgelerine yaylmasn engelemeye ynelik bir teebbs idi ve Amerika'nn takip ettii kendi kendini ynetme ilkesine tamamen ters idi. ttifakn dikkatini spanya ve bunun Yeni Dnya'daki smrgeleri zerine evirmesi, A. B. D. 'nin Gney Amerika'daki yeni hkmetlerin bekas konusundaki gvenini ciddi ekilde sarst. Washington, Hamilton, Jefferson, John Adams ve dier Amerikan liderleri tarafndan benimsenen "Uzak durma siyasetimi yllardr izleyen Birleik Devletler tarafndan bu tr teebbsler yadrgand ve irkin hareketler olarak grld. Bunun zerine Amerikan Cumhurbakan Monroe, 2 Aralk 1823'de "Monroe Doktrini" olarak bilinen prensiplerini kongreye sundu. Monroe doktrininin ngrd hususlar yle idi: a. Elde ettikleri ve srdrdkleri zgr ve bamsz durumlar ile Amerika Kt'alar bundan byle Avrupa devletlerinden herhangi birinin koloniletirme isteklerine konu olamaz. b. Kutsal ttifak Devletleri'nin siyasal sistemi Amerika'nnkinden tamamen farkldr. Kendi sistemlerini bu yarm krenin herhangi bir yerinde yaymak iin yapacaklar herhangi bir giriimi bar ve gvenli imiz iin tehlikeli grrz. c. Avrupa lkelerinin herhangi birinin mevcut kolonilerine, ya da ona tabi olan blgelere hi mdahale etmedik ve etmeyeceiz. d. Avrupa devletlerinin kendilerini ilgilendiren sorunlar yznden yaptklar savalarda hibir zaman taraf tutmadk ve byle bir davran siyasetimize de uymaz. " (355) Monroe Doktrini Amerikan siyasetinin adeta deimeyen Anayasas olmu ve bu nedenledir ki Birinci Dnya Sava'na dahi Almanya tarafndan gvenliinin yakn bir ekilde tehlikede olduunu grd iin girmitir. Ancak, Amerika, bu savaa bir ortak olarak deil, taraf olarak katlm ve savatan ekilme hakkn daima muhafaza etmitir. (356) Keza, Monroe Doktrini dnya politikasnda Birleik Devletler'in siyasetini akla kavutururken bu ilkelerden sapma temayl gsteren liderlerine msamaha gstermemitir. Nitekim, Bakan Wilson, Birinci Dnya Sava'n sona erdiren antlamalar ve zellikle de Versay Antlamasn ve ona bal Milletler Cemiyeti Pakt'n Amerikan halkna kabul ettirebilmek iin youn bir aba gstermitir. Bu amala; 22 gnde
355. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.67-68 356. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.68,124; Renouvin, Birinci Dnya Sava , 1993, s.71 173

8. 000 mil yol katederek ve 37 sylev vererek Amerikan kamuoyunu ikna etmek istemi, ancak buna muvaffak olamamtr. Hatta bu geziler srasnda fel olmutur. Tm bu gayretlere ramen Amerikan Senatosu, Versay Antlamasn ve Milletler Cemiyeti Pakt'n onaylamamtr. Bu iki belge iin Senato'da Kasm 1919, Ocak 1920 ve Mart 1920'de defa oylama yaplm, lakin hi birinde tasdik iin yeterli oy ounluu salanamamtr. Bu sonu; hasta durumda olan Wilson' ok zm ve "imdi onlar ne kaybettiklerini ac bir tecrbe ile reneceklerdir. Dnyann liderliini kazanmak iin elimize bir frsat gemiti. Fakat bu frsat kaybettik ve yaknda bu kaybn nasl bir trajedi olduunu greceiz. " diyerek endielerin ifade etmitir. (357) Amerikan halk, 1920 cumhurbakanl seimlerinde Birinci Dnya Sava'na damgasn vuran ve aklad 14 prensip ile tm dnyann dikkatim zerinde toplayan Wilson'n yerine Monreo Doktrini'ni savunan Cumhuriyetilerin aday Warren G. Harding'i Bakanla seerek Wilson politikas yerine muhafazakar politikay tercih etmitir. (358) Monreo Doktrininde olduu gibi, Versay'dan sonra da Amerika, Milletler Cemiyeti ve Avrupa ile ilgisini tamamen kesmemekle birlikte, Latin Amerika ve Uzak Dou ile daha fazla ilgilendi. Bu dnemde Avrupa'nn Uzak Dou ile ilgisi azalrken Japonya yeni bir g olarak blgede etkin rol almaya balad. Dolaysyla Japonya Amerika iin bir rakip lke ve endie konusu oldu. 1922 Washington Konferans ile Japon deniz gcnn snrlanmasnda, bu durum nemli bir faktr oluturdu. Bununla birlikte, Uzak Dou'da Japonya ile Birleik Amerika arasnda srtme ve atmalar 1931 ylndan itibaren yeni bir boyut kazand. (359) 5. Silahszlanma Antlamalar: a. Washington Deniz Silahszlanmas Konferans: Bu konu, dorudan doruya Uzak Dou'da Amerika ile Japonya arasndaki rekabetten domutur. Japonya, Avrupa'nn iinde bulunduu durumdan faydalanarak zellikle in zerinde etkili olmu ve 1915 ylnda bu lke ile yapt bir antlama ile birok hak ve imtiyazlar kazanmtr. Amerika iin nemli bir pazar olan Uzak Dou'daki Japon stnl Amerika'y rahatsz etmitir. Bu blgedeki ekonomik menfaatlerini korumak isteyen Amerika, byk bir deniz silahlar yapm program uygulamaya balamtr. Ancak, Japonya da buna ayn ekilde bir programla cevap vermitir. Fakat bu yar her iki lke kamuoyu tarafndan tenkitlere maruz kalmtr. Konuyu bar yollarla zmek isteyen Amerika Cumhurbakan Harding, Kasm 1921'de ilgili devletleri Washingtor'da bir toplantya davet etmitir. Konferans, birok antlamalar imzalayarak 6 ubat 1922'de sona ermitir. Bu antlamalardan Birincisi; A. B. D., ngiltere, Fransa ve Japonya arasnda imzalanm olup, 'Drtl Antlama" adm alr. Buna gre taraflar; birbirlerinin Pasifik'teki lkelerine karlkl saygy taahht ediyorlard. Bu, Amerika iin, Japonya'nn yaylmac emellerine kar Filipinler'in korunmas idi.

357. Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 530-531 358. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.126-127 359. Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s.532-533 174

kinci Antlama; 6 ubat 1922'de A. B. D., ngiltere, Japonya, Belika, in, talya, Hollanda ve Portekiz arasnda imzalanan "Dokuz Devlet Antlamas" (NinePower Treaty)dr. Bu antlama ile devletler, in konusunda uygulayacaklar politika ve prensipleri tespit ettiler. Buna gre; Taraflar, in'in egemenliine, bamszlna, toprak ve idare btnlne sayg gsterecekler ve tm in topraklarnda ticaret ve endstriyel frsat eitlii prensibini uygulayacaklard. nc Antlama ise; yine 6 ubat 1922'de Birleik Amerika, ngiltere, Japonya, Fransa ve talya arasnda imzalanan "Deniz Silahlarnn Snrlandrlmasna ait antlama idi. Bu antlama ile; 35. 000 tonu gemeyecek olan ve Capital ships denilen byk gemiler bakmndan her devletin sahip olabilecei deniz gc snrlandrld. (360) b. Londra Deniz Silahszlanmas Konferans: 1922 Washington Antlamalar byk tip gemilerle ilgili esaslar kapsamna alm, kk tonajl gemiler antlamann kapsam dnda kalmt. Birleik Amerika kk tip gemi retiminin de kontrol altna alnmas iin Haziran 1927'de Cenevre'de ikinci bir deniz silahszlanmas konferans toplanmasn salad. Ancak, bu konferansa Fransa ve talya katlmamakla birlikte ngiltere de mparatorluk deniz yollarnn uzunluunu ileri srerek birok gemi iin snrlamaya yanamad. Cenevre Konferansnn baarszl Amerikan-ngiliz ilikilerini olumsuz ynde etkiledi. Keza, ngiltere'nin kara silahlar konusunda Fransa'y; Fransa'nn da deniz silahlar iin ngiltere'yi desteklemesi ngiltere ile Amerika arasnda bir deniz silahlar yarna sebep oldu. Fakat 1928'de Kellog Pakt'nn yaplmas ve 1929'da ngiltere de i Partisi'nin iktidara gelmesi ngiliz-Amerikan ilikilerinin normale dnmesine imkan verdi. Bunun sonucu olarak; Ocak 1930'da Londra'da nc defa bir deniz silahszlanmas konferans daha topland. Konferansa Amerika, ngiltere, Fransa, Japonya ve talya katld. 22 Nisan 1930 Londra Antlamas ile kruvazr ve daha kk tonajl gemilerde lkelere ayrlan tonajlar tespit edildi. Uak gemilerinin oran iin de Washington Antlamas esaslar kabul edildi. Fransa ve talya bahsekonu antlamann tonajlar ve oranlar ksmn imzalamadlar. Tm gayretlere ramen bu baarl sonu uzun mrl olmad. 1931 ylndan itibaren uluslararas buhranlarn pepee kmas ile deniz ve kara silahlarnda yarma tekrar balad. (361) 6. Sovyet Rusya ve Batllar: Locarno Antlamasnn hemen ncesinde bir ngiliz gvenlik politikacs yle diyordu: "Avrupa bugn esasl unsura blnmtr: Galipler, Maluplar ve Rusya... Rusya'ya ramen ve belki de Rusya dolaysyla, bir gvenlik politikas tespit etmek zorundayz. " 1925'de Avrupa'nn nisbeten bar dnemine girdii srada belirtilen bu gr, Batllar iin daha Bolevik ihtilalinin hemen ertesinde ortaya kmt ve dikkat ekiciydi. (362) Bolevik ihtilali ile arlk Rusyas tasviye edildikten sonra arlk taraftan askerler ayaklandlar ve lke bir i sava dnemine girdi. Sibirya'da Amiral Kolchak, Gney Rusya'da Denikine ve Wrangel Boleviklere kar sava srdrdler. Bu srada
360. Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s. 534-536 361. Armao lu, Siyasi Tarih, 1975, s.537-538; Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.142 362. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.163 175

Mttefikler Bolevik aleyhtarlarn desteklemek istediler ve Aralk 1918'de Fransa Odessa limanna yeni kuvvetler kard. Fakat Batllarn abalar bir sonu vermedi ve Bolevikler 1921 ylnda tm lkeye egemen oldular. Bunun zerine Mttefikler de Rusya'daki kuvvetlerini ekmek zorunda kaldlar. Fakat Polonya meselesi Rusya ile Batllar arasnda atma konusu olmaya devam etti. Polonya ban antlamalar sonunda bamszln elde edince, 1772 Polonya'sn tekrar gerekletirmek istedi. Rusya'nn iinde bulunduu i savatan faydalanan Polonya, 1920 yl balarnda Ukrayna'ya girdi. Sovyetler buna kar koydular ve ayrca yaz ortalarnda Varova'ya kadar ilerlediler. Bunun zerine ngiltere ve Fransa Polonya'nn yardmna kotular ve Rus-lar' Varova nlerinde ar bir yenilgiye urattlar. Sovyet Rusya ile Polonya arasnda 19 Mart 1921'de Riga Bar Antlamas imzaland. Bu antlamaya gre Polonya dou snrlarn biraz daha geniletme imkan buldu ve Curzon izgisi ile tespit edilen hatta kadar geniledi. Batllarn bu davran Sovyet Rusya'da bir korku ve endie ve kendisini ortadan kaldrmak gibi bir dnce ortaya kard. Aslnda, Sovyetler de Batllara gvence veremediler. Batllar bir sre Sovyetler'i resmen tanmaktan kandlar. Buna ramen Ocak 1924'te talya, ubat 1924'de ngiltere, Ekim 1924'te Fransa ve 1933'te de A. B. D. Sovyet rejimini tandlar. Batllarn en ok endie duyduklar konulardan biri de Rusya ile Almanya arasnda imzalanan 16 Nisan 1922 tarihli Rapallo Antlamas oldu. Bu antlama iki devlet arasnda normal diplomatik ilikilerin kurulmasn ve savan sonular itibari ile her trl iddialarndan vazgemeyi kapsamaktayd. ierin'in 1929'da Dileri Bakanlna gelmesiyle Sovyet Rusya d politikada kollektif gvenlik politikas dnemini balatt. Ancak, 1933'te Hitler'in iktidara gelmesi, Sovyet Rusya iin byk bir endie kayna yaratt. (363) C. TRKYE VE DI POLTKASI (ATATRK DNEM) (1919-1938) 1. Milli Mcadele Dnemi: Trkler, 1600'l yllardan itibaren dnya egemenlii ile ilgili stnlklerini Osmanl mparatorluumun doal bnyesi iinde kaybetmeye baladlar. Bu durum, Birinci Dnya Sava'nn sonuna kadar devam etti. Sava sonunda da hemen tm varlklarn yitirme noktasna geldiler. Bu sre iinde Osmanl mparatorluu zaman zaman toprak ve nfus kaybna urad ve giderek kld. Ancak, 1828-1829 Osmanl-Rus Harbi'ni sona erdiren 1829 Edirne Antlamas ile Yunanistan bamszln elde etti ve devletten ayrld. Yunan bamszl Osmanl mparatorluu iin bir dnm noktas tekil etti. Milliyetler prensibi (ok ulusluluk) zerine bina edilen devlet, mteakip kopmalara ve blnmelere engel olamad.
363. Dnya Tarihi Ansiklopedisi, s.291-292; Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.165-169, ok, Siyasal Tarih, 1967, s. 342-347 176

Nitekim Yunan bamszln, 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi sonunda dier tebaa'nn bamszlklar takip etti. Sava sona erdiren 1878 Berlin Andlamas ile Srbistan, Karada ve Romanya bamsz devletler oldular ve Osmanl Devleti'nden ayrldlar. Keza, balangta muhtariyete kavuan Bulgaristan da 1908'de kinci Merutiyetin ilan zerine bamszln ilan etti. Bylece, Osmanl demografik yapsnn nemli bir unsuru olan tebaa, Osmanl mparatorluunu terk etmi oldu. Hatta bununla da yetinmeyerek, her yeni kurulan devletin yapt gibi bymek ve glenmek arzularna uydular ve 1912 Balkan Sava ile Balkanlar'daki Osmanl egemenliine tamamen son verdiler. imdi sra cemaad'n durumuna gelmiti. Cemaad, Osmanl demografik yaps ierisinde ayr bir konuma ve ayrcala sahipti. Ancak, bu grubunda gelecei, tebadan bamszlk faktr hari pek farkl olmad. Cemaad'n younluk tekil ettii Arap alemi ve Orta Dou blgesi, Birinci Dnya Sava sonunda tamamen tilaf Devletleri'nin kontrolne girdi. Bu sonu Osmanl m-paratorluu'nun kn hazrlad ve bylece devletin temel unsurundan biri olan millet faktr etkinliini ve hatta varln kaybetti. En kuvvetli unsurunu nemli lde yitiren devlet, sahip olduu lke ve egemenlik faktrlerini de 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesi ve onu tamamlayan 10 Austos 1920 Sevr Antlamas ile kaybederek hukuken ve fiilen ortadan kalkt. Osmanl mparatorluu'nun sona erdiini, 15 Mays 1919'da Samsun'a hareketinden nce kendisini ziyarete giden Mustafa Kemal'e, son Osmanl Padiah Vahideddin u ifadelerle aklad: Gryorsun, ben artk lkeyi ve milleti nasl kurtarmam gerektii konusunda tereddt iindeyim. nallah millet tehlikeyi farkeder ve hazrlkl olur da, bu kt durumdan hem kendisini, hem de beni kurtarr. "(364) Bu ifadeler ayn zamanda ferdi otoriteye dayanan egemenlik faktrnn de sona ermesi demekti. a. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi ve nemi: Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda Birinci Dnya Sa-va'n sona erdirmeyi ngren mtareke, Bahriye Nazn Albay Rauf Bey, Reat Hikmet ve Sadullah Beylerden oluan Osmanl heyeti tarafndan Mondros limanndaki Agamemnon muharebe gemisinde imzaland. Mtarekenin maddeleri yle idi: " Madde 1- Karadeniz'e gemek iin anakkale ve Karadeniz Boazlarnn almas ve Karadeniz'e gemenin salanmas, anakkale ve Karadeniz Boazlarnn mttefikler tarafndan igali. Madde 2- Osmanl sularndaki btn torpil tarlalar, torpito ve kovan yerleri ve dier engellerin yerleri gsterilecek, bunlar taramak veya kaldrmak iin istenildii zaman yardm edilecektir. Madde 3- Karadenizdeki torpil mevkileri hakknda mevcut bilgi verilecektir. Madde 4- tilaf Devletleri'ne ait harp esirleri ile, Ermeni esir ve mevkuflar stanbul'da toplanacak, kaytsz ve artsz itilaf hkmetlerine teslim olunacaktr.

364. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yay n , 1989, c.I, s.16. 177

Madde 5- Hudutlarn muhafazas ve i gvenliin korunmas iin lzumu grlen kuvvetlerden maadasnn derhal terhis, ibu askeri kuvvetlerin miktar ve durumlar, Osmanl Devleti ile mzakere edildikten sonra, mttefikler tarafndan kararlatrlacaktr. Madde 6- Osmanl kara sularnda zabta ve buna benzer hususlar iin kullanlacak kk gemiler mstesna olmak zere, Osmanl sularnda veya Osmanl Devleti tarafndan igal edilen sularda bulunan btn sava gemileri gsterilecek, Osmanl limanlarnda mevkuf bulundurulacak. Madde 7- Mttefikler, emniyetlerini tehdit edecek durum zuhurunda herhangi bir stratejik bir stratejik noktay igal hakkm haiz olacaklardr. Madde 8- Bugn Osmanl igali altnda bulunan btn liman ve demiryollarndan tilaf Devletleri tarafndan istifade edilmesi ve itilaf Devletleri ile sava halinde bulunan devletlere kapatlmas, Osmanl gemileri de ticaret ve ordunun terhis hususlarnda benzer artlar iinde faydalanacaklardr. Madde 9- tilaf Devletleri'ne Osmanl tersane ve limanlarnda btn gemilerin tamirleri iin kolaylk gsterilecektir. Madde 10- Toros tnellerinin mttefikler tarafndan igali. Madde 11- ran kuzey batsnda ve gney Kafkasya'daki Osmanl kuvvetlerinin derhal savatan evvelki hudut gerisine alnmas hususunda evvelce verilen emir icra edilecektir. Gney Kafkasya'nn evvelce Osmanl kuvvetleri tarafndan boaltlmas emredildiinden, kalan ksm mttefikler tarafndan mahalli durum tetkik edilerek istenilirse boaltlacaktr. Madde 12- Hkmet muhabereleri mstesna olmak zere, telsiz telgraf ve kablolar n itilaf memurlar tarafndan murakabesi. Madde 13- Bahri, askeri ve ticari madde ve malzemenin tahrip edilmemesi. Madde 14- Memleketin ihtiyac salandktan sonra kalan kmr, akaryakt ve deniz levazmnn Trkiye kaynaklarndan satn alnmas iin kolaylk gsterilmesi (Mezkur maddelerden hi biri ihra olunmyacaktr. ) Madde 15- Btn demiryollarna itilaf murakabe subaylar memur edilecektir. Bunlarn arasnda bugn Osmanl Devleti'nin murakabesi altnda bulunan gney Kafkas demiryollar serbest ve tam olarak, tilaf memurlarnn idaresi altna konacaktr. Ahalinin ihtiyac dikkate alnacaktr. bu maddede Batum'un igali dahildir. Osmanl Devleti Baku'nun igaline itiraz etmiyecektir. Madde 16- Hicaz, Asir ve Yemen'de, Suriye ve Irak'ta bulunan birlikler en yakn tilaf komutanna teslim olunacaktr ve Ki-likya'daki kuvvetlerin muhafazas iin lzumlu olandan maadas 5 nci maddedeki artlara gre geri ekileceklerdir. Madde 17- Trablus'ta ve Bingazi'de bulunan Osmanl subaylar en yakn talyan birliklerine teslim olunacaklardr. Teslim olmadklar takdirde Osmanl Hkmeti muhabere ve yardm kesmeyi taahht eder. Madde 18- Msr'da dahil olduu halde Trablus ve Bingazi'de igal edilen limanlar en yakn tilaf muhafaza birliine teslim edilecektir. Madde 19- Alman, Avusturya deniz, kara subaylar ve sivil memurlar ve teb'asnn bir ay iinde, uzak olanlarn bir aydan sonra mmkn olan en ksa bir zamanda Osmanl memleketini terk etmeleri gerekir.
178

Madde 20- Terhis edilecek Osmanl kuvvetlerine ait tehizat, silah, cephane ve nakil vastalarnn kullanma tarzna ait verilecek talimata riayet olunacaktr. Madde 21- Mttefiklerin menfaatlerini korumak iin iae nezareti yannda tilaf mmessilleri bulunacak ve kendilerine bu bapta lzum grlecek btn bilgiler verilecektir. Madde 22- Osmanl harp esirleri tilaf Devletleri yannda muhafaza edilecek. Sivil harp esirleri ile, askerlik a dnda olanlarn terhisleri dikkate alnacaktr. Madde 23- Osmanl Devleti merkezi hkmetlerle btn ilikilerini kesecektir. Madde 24- Alt vilayette "aslnda alt Ermeni vilayeti" karklk zuhurunda bu vilayetlerin herhangi bir ksmn igal hakkn tilaf Devletleri muhafaza ederler. Mays 25- Mttefiklerle Osmanl Devleti arasndaki sava 1918 yl Ekim aynn 31 nci gn vasati mahalli saat ile le vakti sona erecektir. mzalar: Arthur Galthorpe, H. Rauf, Reat Hikmet, Sadullah"(365) Osmanl Padiah artlar ar bulmakla birlikte, dier mttefik hkmdarlar gibi tahtn kaybetmedii iin mtarekeden memnun idi. Babakan zzet Paa da Trk heyetinin iyi karlanmas sebebiyle Amiral Galtrop'a teekkr mektubu gnderdi. ki devlet arasndaki dostluk ilikilerinin bir daha bozulmamasn diledi. Yldrm Ordular Grubu Komutan Mustafa Kemal ise, bir yandan hkmeti uyarrken dier taraftan ordunun takviye edilmesini istiyor ve lkenin savunulmasnda srar ediyordu. Tekliflerinin dikkate alnmadn gren Mustafa Kemal, komutay hemen teslim etmek zere yerine grevlendirilecek kiinin sratle gnderilmesini talep etti ve mteakiben de stanbul'a gitmek iin yola kt. (366) 25 Maddeden oluan Mondros Mtarekesi, Osmanl Devleti'nin devlet olma zelliini ortadan kaldran; Ordu bamszln yok eden; tilaf Devletleri'ne Osmanl topraklarm igal hakk salayan zelliklere sahipti. Mtarekenin en nemli maddesi de, tilaf Devletleri'ne lkenin stratejik noktalarn igal hakk salayan 7 nci maddesi idi. Nitekim 7 nci madde hkmlerine dayanarak Franszlar; 7 Aralk 1918'de Antakya'y, mteakiben skenderun'u, 20 Aralk'da Adana'y, 29 Aralk'da Tarsus'u igal ettiler. ngilizler; 13 Ocak 1919'da Kilis, 15 Ocak'da Antep, daha sonra Urfa ve Mara blgelerini igal ettiler. Ancak ngilizler, bu blgeleri bilahare Franszlar'a terk ettiler. talyanlar ise; 22 Mart 1919'da Antalya ve Burdur, 11 Mays'da Bodrum, 12 Mays'da Fethiye ve Marmaris'i igal ettiler. Nihayet 15 Mays 1919'da da Yunanllar zmir'i igal ederek ilk iki gn iinde 2. 000 civarnda Trk' katlettiler.
365. Belen, Em. General Fahri, Trk Kurtulu Sava , Ankara, 1973, s.11-14; Soysal, smail, Trkiyenin Siyasal Andla malar , c.I (1920-1945) s.12-14 366. Belen, Trk Kurtulu Sava , s.15-17; Trk stiklal Harbi (Mndros Mtarekesi ve Tatbikat ) c.I Ankara, 1962, s.48-56; Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989, c.III, s.1-2 179

tilaf Devletleri'nin igalleri devam etti ve bir sre sonra tm lke genelinde yaygnlat. (367) b. Kongreler, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Almas ve Milli Politika: Atatrk 19 Mays 1919'da Samsun'a kndan T. B. M. M. 'nin alna kadar geen dnemdeki nemli milli faaliyetler unlardr: (1) Amasya Tamimi (22 Haziran 1919), (2) Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Austos 1919), (3) Balkesir Harekat Milliye Kongresi (26-31 Temmuz 1919), (4) Alaehir Kongresi (Harekat Milliye ve Reddi lhak Byk Kongresi) (16-25 Austos 1919), (5) Sivas Kongresi (4-11 Eyll 1919), (6) Amasya Mlakat (20-22 Ekim 1919), (7) Sivas Komutanlar Toplants (16-29 Kasm 1919), (8) Son Meclisi Mebusan ve Misak- Milli (28 Ocak 1920) (368) Misak- Milli (Milli Ant): Misak- Milli'nin esaslar; Amasya Tamimi, Erzurum ve Sivas Kongreleri kararlar ve 20-22 Ekim 1919 tarihli Amasya M-lakat'na dayanr. (369) Bu tamim, kongre ve mlakatta oluan fikirler; 12 Ocak 1920'de, stanbul'da toplanan son Osmanl Meclis-i Mebusan' tarafndan grld. Meclis'in 28 Ocak tarihli oturumunda kabul edilen metin, 17 ubat 1920 tarihinde akland. Milli Ant anlamn tayan " Misak- Milli" ye gre: (1) " Osmanl Devleti'nin 30 Ekim 1918 tarihli mtareke imzalad tarihte dman ordularnn igali altnda bulunan Arap memleketlerinin durumunun, halkn serbeste verecekleri oya gre belirlenmesi gereklidir. Bu mtareke hududu iinde Trk ve slam ounluu bulunan ksmlarn tm, hi bir ekilde ayrlk kabul etmez bir btndr. (2) Halkn oyu ile ana vatana katlm olan sancakta (Elviyieyi Selase, Kars, Ardahan, Batum) gerekirse halkn oyuna bavurulmasn kabul ederiz. (3) Trkiye barna braklan Bat Trakya hukuki durumunun saptanmas da halkn tam bir hrlkte verecekleri oya uygun olmaldr. (4) Hilafet merkezi ve Osmanl Devleti'nin bakenti olan stanbul ehriyle Marmara Denizi'nin gvenlii her trl zedelenmeden masun (korunmu) olmaldr. Bu esas kabul edilmek artyla Akdeniz ve Karadeniz boazlarnn dnya ticaret ve ulamna almas hususunda bizimle dier btn ilgili devletlerin birlikte verecekleri karar geerlidir. (5) tilaf Devletleriyle, dmanlar ve baz ortaklar arasnda kararlatrlm olan anlama esaslar dairesinde aznlklarn haklar , komu memleketlerdeki Mslman halk n ayn haktan yararlanmalar art yla tarafmzdan kabul ve temin edilecektir.
367. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri; s.27-28; Grgl, Dr. smet Ana Hatlar yla Trk stiklal Harbi, Kasta Yay nlar , stanbul, s. 20 368. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri; s.28 369. Nutuk, c.I s.242-249 180

(6) Milli ve iktisadi gelimemiz imkan dairesine girmek ve daha ileri ve dzenli bir ekilde i grmeye muvaffak (baarl) olabilmek iin her devlet gibi bizim de gelimemizin salanmas sebeplerinin temininde stiklal ve tam bir hrle sahip olmamz hayat ve beka (var olma) esasdr. Bu sebeple siyasi, adli, mali gelimemize engel olan kaytlara karyz. Hissemize decek olan borlarmzn denmesi artlar da bu esasa aykr olmayacaktr. " (370) Mebuslar Meclisi, M. Kemal Paa tarafndan hazrlanm olan Erzurum ve Sivas kongrelerinde alnan kararlar benimseyen, milli snrlar iinde tam bamsz yeni bir Trk devletinin esaslarn kapsayan Misak- Milli'yi kabul etmekle byk bir grevi yerine getirmi oldu. Bu kongre ve toplantlarda milli hudutlar tespit edilmi, vatann ve milletin varlna ynelik tehlikelere kar tedbirler dnlm, fikirler ve alnan kararlar Trk Milleti'ne maledilerek kurtulu iin Trk milliyetilii esas alnmtr. Bu cmleden olarak, milli hudutlar 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi imzaland tarihte ordularn bulunduu hatlar esas alnarak belirtilmitir. Trk stiklal Sava'nn ana hedefi olan ve daha sonraki Atatrk dneminde de Trk d politikasnn ruhunu oluturan "Misak- Milli" nce Erzurum ve Sivas kongrelerinde kabul edilip ekillendikten sonra 28 Ocak 1920'de Osmanl Meclisi Mebusan tarafndan da kabul edilerek resmilemi ve hukukilemitir. Ancak bu gelimeler tilaf Devletleri'ni rahatsz etmitir. Bunun zerine tilaf Devletleri 16 Mart 1920'de stanbul'u igal ettiler ve Osmanl Meclis-i Mebusan'n dattlar. Bu durum, 23 Nisan 1920'de Ankara'da T. B. M. M. 'nin al ile yeni bir dnemin balamasna kadar devam etti. (371) Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Almas: TBMM, 23 Nisan 1920'de en yal ye olan Sinop Milletvekili erif Bey'in (Alkan) bakanlnda toplanarak, onun u konumasyla almalarna balamtr: "Burada bulunan saygdeer insanlar! stanbul'un geici kaydyla yabanc kuvvetler tarafndan igal olunduu ve tm te-melleriyle halifelik makamnn ve hkmet merkezinin bamszlnn yok edildii hepimizce bilinmektedir. Bu duruma ba emek, ulusumuzun bize sunulan yabanc kleliini kabul etmesi demektir. Ancak, tam bamszlk ile yaamak iin kesin olarak kararl bulunan ve ezelden beri zgr ve bana buyruk yaam olan ulusumuz klelik durumunu son derece sertlik ve kesinlikle reddetmi ve hemen vekillerini toplamaya balayarak yksek meclisinizi meydana getirmitir. Bu yksek meclisin en yal yesi olarak ve Tanrnn yardmyla ulusumuzun i ve d tam bamszlk iinde al n yazsnn sorumluluunu dorudan doruya yklenip kendi kendisini ynetmeye baladn tm cihana ilan ederek Byk Millet Meclisi'ni ayorum". Szleri ile greve balamtr. (372) Atatrk T. B. M. M. nin alnn ertesi gn (24 Nisan 1920) mecliste yapt konumada Milli Hududu u ekilde aklamtr: "Vatanmzn hududu olacak bu hududu ihtimal teferruatiyle bilmeyen arkadalarmz vardr. Ksaca izah edeceim. Dou hududuna sancak (Kars, Ardahan ve Batum) dahildir.

370. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, c.1/1, Yksek retim Kurumu Yay n , Ankara, 1989, s.82-83 371. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri; s.28-29 372. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, 1989- s.92; Gen Osmani Kemal Zeki, htilal Meclisi stanbul, 1980, s.73 181

Bat hududu; Edirne bizde kalacak ekilde gemektedir. Gney hududu; skenderun gneyinden balar, Halep ile Katma arasnda Cerablus Kprs'ne ular ve dou kesiminde de Musul Vilayeti, Sleymaniye ve Kerkk blgelerini iine alr. " (373) Hudutlar da dahil olmak zere Misak- Milli ile tespit edilen hedefler, 23 Nisan 1923'te toplanan ve milli hakimiyet esasna dayanan T. B. M. M. ve hkmeti tarafndan safha safha gerekletirilmitir. Milli Politika: Atatrk Osmanl dneminde izlenen siyasetin yeni Trkiye'nin siyasi politikas olamayacan belirtmitir. nk, "Osmanl Devleti'nin izledii siyaset milli olmad gibi ayn zamanda belirsiz ve istikrarsz bir siyasetti. eitli milletleri ortak ve genel bir ad altnda toplamak ve bu deiik uluslar eit haklar ve koullar altnda bulundurarak gl bir devlet kurmak parlak ve ekici bir siyasal grtr. Ama aldatmacadr. Dahas hibir snr tanmayarak dnyadaki btn Trkleri bir devlet olarak birletirmek, ulalamayacak bir amatr. Bu, yzyllarn ve yzyllarca yaamakta olan insanlarn ok ac, ok kanl olaylar ile ortaya koyduu bir gerektir. " diyen Mustafa Kemal, Panislamizm ve Pan-turanizm politikalarnn dnyada baarya ulaamadn vurgulamtr. Szlerine daha sonra yle devam etmitir. "Bizim aklk ve uygulanabilirlik grdmz siyasal yntem milli siyasettir. " Dnyann bu gnk genel koullan ve yzyllarn kayalarda ve karakterlerde yerletirdii gerekler karsnda hayali olmak kadar byk hata olamaz. Tarihin dedii budur; bilimin, akln, mantn dedii byledir. Ulusumuzun gl, mutlu ve salam bir dzen iinde yaayabilmesi iin, devletin btnyle ulusal bir siyaset takip etmesi ve bu siyasetin i bnyemize tam uyumlu ve dayal olmas gereklidir. Ulusal siyaset demekle anlatmak istediim udur: Ulusal snrlarmz iinde her eyden nce kendi gcmze dayanarak varlmz koruyup ulusun ve yurdun gerek mutluluuna ve bayndrlna almak; geliigzel, ulalamayacak istekler peinde ulusu uratrmamak ve zarara sokmamak, uygarlk dnyasnn uygarca ve insanca davrann ve karlkl dostluunu beklemektir. "(374) Ulus ve devlet olarak yaanlan ac gereklerin bir analizi olan bu konuma, Yeni Trk Devleti'nin izleyecei ulusal, bar ve gereki bir politakann da temelini oluturmutur. te bu temel politikadan hareketle nce stiklal mcadelesi verildi ve mteakiben de modern Trkiye Cumhuriyeti ile nklaplar gerekletirildi. c. stikll Harbinin Mahiyeti: stiklal Harbi, yalnz askeri ve siyasi, alanda yaplm bir mcadele olmayp; Osmanl mparatorluu'nun yklmakta olduunu gren Trk Milleti'nin, her bakmdan bamsz bir devlet ve ada bir toplum durumuna gelme mcadelesidir. Mustafa Kemal'in nderliinde, birok cephelerden taarruz ve mdafaay gerektiren bu mcadele ve gayretin heyet-i umumiyesi stiklal Harbi'ni tekil eder. (375)

373. Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989, c.I s.28-29 374. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, c.1/1, s. 93 M.emal Atatrk, Nutuk, (3.Cilt) c.II Milli E itim Bas mevi, stanbul, 1981, s.433-437 375. Tarih-IV (Trkiye Cumhuriyeti), T.T.T Cemiyeti, stanbul,1934, s.56 182

stiklal Harbi'nin amalarn u ekilde aklamak mmkndr: (1) Osmanl Saltanat yklrken ve yerine Trk Milleti ve bamsz bir Trk Devleti kurarken, Trk yurdunu yabanc igallerinden kurtarmak; (2) Osmanl Devleti'nin zayflamas ile tamamen ortaya km olan iktisadi ve adli istiklalsizliini yeni Trk Devleti'ne sirayet ettirmemek; (3) Ferdi iradenin (Tek adamn hkmdarl) yerine milli iradeyi hakim klmak; (4) amzda devlet ve toplum idaresinde muvaffakiyetsizlii rneklerle dorulanm olan dini esas ve kanunlar, yalnz fert ile tanr arasndaki mnasebetlere hasrederek; medeni, itimai ve siyasi kanunlar ve messeseleri Trk Milleti'nin ihtiyalarna ve zamann hukuk ve siyaset nazariyelerine gre yeniletirmek suretiyle, yeni Trk Milleti'ni laik prensiplere istinat ettirmek; (5) Laik bir devlet ve modern bir toplumda yeri kalmayan ve icraatta ise fayda yerine zarar vermeye balam olan "Hilafet" messesesini ortadan kaldrmak; (6) Zaman iinde etkinliini kaybetmi olan ark Me-deniyeti'nden dorudan doruya Bat Medeniyeti'ne gemek; (7) Orta zaman medeniyetinde nemli bir yer tutan ve temeli "hurafi" esaslara dayanan an'ane, dnce, alkanlk ve messeseleri terk etmektir. te bu nemli hedeflere ulald takdirde Trk Milleti: (a) Birinci Dnya Sava'nn sonularndan ve snrl baarlarndan faydalanmak isteyen tilaf Devletleri'ne ve onun destekleyicilerine kar toprak btnln, milli egemenliini ve bamszln temin edecek; (b) Asrlarca uygulad baarsz ynetim ve istismar edici uygulamalarla ykln hazrlayan "Saltanat ve Hilafet" sistemine nihayet verecek; (c) ktisadi hayatn ve gelimesini bir ok balarla balayarak refah ve saadetini olumsuz ynde etkileyen kapitlasyonlardan ve bunlara dayanan mali messeselerden kurtulacak; (d) arkn uhrevi zihniyetini ve feodal itimai tekilatn bertaraf ederek hrriyet ve istiklalini kazanm olacaktr. (376) Laik milli mcadelenin ilk vazifesi; doal olarak, lkeyi igal eden yabanc gleri milli hudutlarn dna atmak ve milletin mdafaa ve mcadele arzu ve ifadesini engellemek isteyen padiah ile hkmetini etkisiz duruma getirerek milli birlii korumak idi. Bunun iindir ki dahili ve harici glere kar balatlan mcadele be yla yakn devam etti. (377) d. Sevr Antlamas (10 Austos 1920): Kitabn nc blmnde ayrntl olarak aklanan ve Osmanl mparatorluu ile tilaf Devletleri arasnda Birinci Dnya Sava'n sona erdirmeyi ngren, ancak imparatorluu fiilen, hukuken ve resmen sona erdiren Sevr Antlamas, 10 Austos 1920'de imzalanmtr. (378)

376. Tarih-IV s.56-57; Tarih-III s.201 377. Tarih-IV s.57 378. Tarih-IV s.64-65; Nutuk-II, s. 750-766; Gen Osman, htilal Meclisi, s.151153 183

Tatbik olunmayarak tarihe karan ve 433 maddeden oluan Sevr Antlamas'na tepkiler ve gelimeler yle olmutur: Mustafa Kemal, Trk Milleti'nin siyasi istiklalini; hukuki, iktisadi ve mali varln yok etmeye ve dolaysyla yaama hakkn inkar ve ortadan kaldrmay amalayan Sevr Antlamasn tamamen yok kabul etmitir. (379) T. B. M. M. ve onun hkmeti de antlamann imzalanmasndan 9 gn sonra, imzalayanlar vatan haini ilan ederek tepkisini gstermitir. (380) San Remo Konferans ve Sevr Antlamas'nn ilk nemli gelimeleri, Anadolu'da i isyanlarn balatlmas; 15 Mays 1919'da zmir'e kan ve Milne hattnda (Milne Hatt: Ayvalk Soma-Akhisar bats-Manisa kuzeyi-Salihli bats-demi- Aydn dousundan geen ve Menderes nehrini takip eden hattr) bekleyen Yunan ordusunun ileri harekata geirilmesi ve Dou Anadolu'da da Ermeni faaliyetlerinin younlamas eklinde ortaya kmtr. (381) gallerle koordineli olarak lke iinde yaayan Hristiyan unsurlarnn faaliyetleri de dikkat ekici olmutur. zellikle bunlardan "Mavri Mira Cemiyeti" ile "Pontus Rum Cemiyeti" nin almalar nem arzetmekte idi. stanbul Patrikhanesinde kurulan Mavri Mira heyeti vilayetlerde eteler kuruyor, propagandalar yapyor ve Rum okullarnda izcilik tekilatlar oluturuyordu. Pontus Rum Cemiyeti'nin amac da Karadeniz kylarnda kurulmas dnlen Pontus Devleti ile ilgili bulunuyordu. Bu cemiyetin 'Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyeti" ile yakn ilgisi vard. Ermeni Patrikhanesinin de benzer faaliyetleri mevcuttu. Hristiyan unsurlarca kurulan bu teekkllerin dnda Milli Birlie kar ortaya kan teekkller de vard. Bunlardan "Krt Taali Cemiyeti", yabanclarn himayesinde bir Krt Hkmeti kurmak istiyordu. Gene stanbul'dan idare edilen ve Konya Blgesinde faaliyet gsteren 'Taalii slam Cemiyeti" ile lkenin her yerinde ubeleri bulunan "Hrriyet ve tilaf Cemiyeti" ve ayrca "Sulh ve Selamet Cemiyeti" gibi zararl cemiyetler bulunmaktayd. Bunlara reaksiyon olarak ve lke genelinde Milli Mdafaa teekkllerinin ortaya kt grlr. Bunlar; Edirne taraflarnda 'Trakya Paaali Cemiyeti", Dou Anadolu vilayetlerinde "Vilayeti arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyetleri", zmir yresinde "Reddi lhak Cemiyeti" gibi milli cemiyetlerdir. (382) e. stiklal Savann Askeri ve Siyasi Cepheleri: stiklal Sava'nn askeri ve siyasi cepheleri vardr. Ancak asl olan iki cephe nem arzeder. Bunlardan birincisi: Cephe, kincisi: D Cephe'dir. Cephe de iki kutupludur. Bunlar; i isyanlarla gelen tehdit ve igal kuvvetlerinin varldr. gal kuvvetlerine kar cephe sz konusudur. Bat Cephesi, Yunanllarca; Gney Cephesi Franszlar'a; Dou Cephesi, Ermenilerce kar almtr. (383)
379. 380. 381. 382. 383. Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989, c.III s.22-23 Genosman, htilal Meclisi, s.151 Belen, Trk Kurtulu Sava , s. 184-185,240 Tarih-III s.174-176; Nutuk.c.I s.2-8 Tarih-IV, s.57; Nutuk c.II s.450 184

Milli siyasetin baarsn milli gce; d siyasetin baarsn ise i tekilata ve dahili siyasetin muvaffakiyetine bal olduunu belirten Mustafa Kemal, Milli Mcadelede ncelii i isyanlarn giderilmesine ve devletin tekilatlandrlmasna vermitir. (384) Amac; devlet kurmann tesinde kurulacak devletin bir hukuk devleti ve adalk vasfn haiz olmasn dnen Mustafa Kemal, T. B. M. M. 'nin toplanmasn mteakip, devletin yaplanmasn salayacak olan Tekilat- Esasiye Kanunu'nu ( lk Anayasa) 20 Ocak 1921'de yrrle koyarak bu yolda en nemli admn atlmasn salamtr. Tamam 23 maddeden oluan Tekilat- Esasiye Kanunu'nun Birinci maddesi ile 1876 tarihli Kanuni Esasisi'nin nc maddesinde yer alan ve Osmanl hanedanna ait olan egemenlik yetkisi bundan byle kaytsz-artsz Trk Milletine verilmitir. (385) Devletin temel faktrnden biri olan ( temel faktr: lke, Millet, Egemenlik) egemenlik faktrnn Trk Milletine verilmesi hadisesi, aslnda en byk inklaplardan biridir. Milli mcadelenin konsept (dnce) ve doktrinleri (prensipleri) bu ekilde belirlendikten sonra, sra stratejinin (gcn) oluturulmasna ve icraatna gelmitir. 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesi'nin imzaland srada Trk ordularnn bulunduu hatlarla, Milli Hudutlar; T. B. M. M. nin Ankara'da toplanmasyla Milli Egemenlii ve mcadeleyi yapacak olan Anadolu insann, yani Trk Milleti faktrlerini n plana karmay baaran Mustafa Kemal, Milli Mcadelenin Stratejisini de yle aklamtr: "Tatbikat safhalara ayrmak ve kademe kademe hedefe varmak. " Bunun iin; "Trk ata yurduna ve Trk'n istiklaline tecavz edenler kimler olursa olsun, onlara tm millete mukabelede bulunulacak ve mcadele edilecektir. " gr esas alnmtr. (386) (1) Dou Cephesi Harekat (29 Eyll - 7 Kasm 1920): l nci Dnya Sava'nn sona ermesi ve blgede bulunan Trk 3 nc Ordusunun 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi gereince Kafkasya'y boaltmas sonucu Kafkaslar'da, Ermenistan bata olmak zere Grcistan, Azerbaycan ve Nahcivan Cumhuriyetleri kuruldu. Bu boaltma s ras nda muhtemel Ermeni saldr ve tecavzlerine kar da Trk halk n korumak maksadyla Ardahan Batum blgesinde Acara ura Hkmeti, Kars-Oltu-Sarkam-Kazman blgelerinde ise Gney Bat Kafkas Geici Hkmeti kuruldu. Ancak bu iki hkmet 3 ay sonra ngilizler tarafndan datld. Bu olaydan sonra blgenin Ermeni saldrlarna kar savunulmas, karargah Erzurum'da bulunan 15 nci Kolordu (Kazm Karabekir Kolordusu) tarafndan saland. 10 Austos 1920 Sevr Anlamas hkmlerine dayanarak Byk Ermenistan' kurmak isteyen Ermeni tedhi hareketleri sonunda blgedeki durum giderek gerginleti.

384. Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989, s.105; Nutuk c.II 1981, s.463-464 385. akar, Do. Dr. Mjdat, 1982 Anayasas ve nceki anayasalar, stanbul, 1994s.284-287 386. Nutuk, c..1973, s.14-15 185

T. B. M. M. Hkmeti artan Ermeni katliamlarna ve yaylmaclna son vermek amacyla 20 Eyll 1920'de blgede bir askeri harekat yaplmasna karar verdi. Bu cephede bulunan Trk 15 nci Kolordusu drt tmen ile svari ve topu alaylarndan olumaktayd. Muharip personel says, 13. 000 kii idi. Ermeniler ise toplam 12 alaydan oluan drt tmene sahiptiler. Muharip personel mevcutlar; 15. 000 idi. Ancak doudaki kuvvetlerimize kar kullanabilecekleri mevcut 10. 000 kii kadard. 29 Eyll 1920'de balayan dou cephesindeki harekat neticesinde; 30 Eyll'de Sarkam blgesi 30 Ekim'de Kars ve 7 Kasm 1920'de Gmr Ermenilerden kurtarld. 3 Aralk 1920'de Gmr Anlamas imzaland. Bu anlamaya gre; 10 Austos 1920'de stanbul Hkmeti tarafndan imzalanan Sevr Anlamas ile Ermeniler'e braklan dou illeri (Trabzon, Erzurum, Bitlis, Van) ve 1878 Berlin Anlamas ile Rusya'ya braklan Kars ve dolaylar da Trkiye'ye brakld. Ayrca Ermenistan Hkmeti Sevr Bar Anlamas'nm hkmlerini de geersiz saydm aka ifade etti. (387) Trkiye-Ermenistan (Gmr)Bar Antlamas(2 Aralk 1920): 1. " Trkiye ile Ermenistan arasnda sava durumuna son verilmitir. 2. Trkiye ile Ermenistan arasndaki snr, aa Karasu'nun dkld yerden balayarak Aras Irma Keka kuzeyine dek Ar-paay, mteakiben Karahan DeresiTignis bats-Byk Kimli do-usu-Kzlta-Byk Akbaba Da izgisinden oluur. Nahvan, ahtaht ve arur blgesinde daha sonra bir plebisitle saptanacak ynetim biimine ve ynetimin kapsayaca topraklara Ermenistan karmayacak ve ad geen blgede imdilik Trkiye koruyuculuunda bir yerel ynetim kurulacaktr. 3. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, ikinci maddede szgeen snr ile Osmanl snr arasnda bulunup i bu And-lama uyarnca Trkiye'de kalacak olan ve zerine Trkiye'nin tarihsel, etnik ve hukuksal ilikisi inkar edilemez topraklarn hukuksal durumu konusunda, Ermenistan Cumhuriyeti istedii takdirde, asl halknn tmyle geri dnmesinin gerekleebilmesi iin, andlamann onaylanmasndan sonra yl geince plebisite bavurmay kabul eder. Bir alt komisyon bunun biimini belirleyecektir. 4. tilaf Devletleri'nin kkrtma ve zendirmeleri sonucu olarak, dzen ve gvenlii bozucu durum ve eylemlere bundan byle olanak braklmamas yolundaki iyi niyeti nedeniyle, Erivan (Ermenistan) Cumhuriyeti i gvenlii korumaa yetecek dzeyde, hafif silahl jandarma kuvveti ve lkeyi savunmaya ayrlan sekiz da ya da sahra topu ile yirmi makinal tfee sahip cretle tutulacak bin beyz askerden oluan bir birlikten fazla bir askersel kurulua izin vermemei ykmlenir. Ermenistan'da zorunlu askerlik hizmeti olmayacaktr. lkeyi d dmanlara kar savunmak iin tahkimat yapmak ve bu tahkimata istedii sayda ar toplar yerletirmekte Ermenistan Cumhuriyeti zgrdr. Bu ar toplar arasnda, hareket halindeki orduda kullanlabilecek onbe santimetrelik obsler ile onbe santimetrelik uzun toplar ve daha kk apta her trl ar ateli silahlar bulunmayacaktr. 5. Barn yaplmasndan sonra Erivan'da yerleecek Trkiye'nin Siyasal Temsilci yada Bykelisi'nin yukarda sz edilen konularda her zaman denetleme ve soruturma yapmasna Erivan Hkmeti izin vermei i bu Andlama ile kabul etmitir. Buna karlk, Ermenistan Cumhuriyeti istemde bulunursa, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Ermenistan'a silahl yardmda bulunmay ykmlenir.
387. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.29-30; Em.General Kaz m, stiklal Harbimiz. (4.Cilt), stanbul, 1995, s. 116 186 Karabekir,

6. Taraflar, Byk sava srasnda dman ordularna katlarak kendi devletine kar silah kullanm ya da igal altndaki topraklar zerinde toptan krmlara katlm olanlar dndaki gmenlerin eski snr iindeki yurtlarna dnmelerine izin verir. Bylece, lkelerine dneceklerin en uygar lkelerdeki aznlklarn yararlandklar haklardan btnyle yararlanmalarn, karlkl olarak ykmlenirler. 7. Altnc maddede sz geen gmenlerden ibu Andlamann onay ve onay belgelerinin veriimi gnnden sonra bir yllk sre iinde yurtlarna dnmeyenler, o Maddenin verdii olanaktan yararlanamayacaklar gibi tasarruf haklarna ilikin savlar da geerli olmayacaktr. 8. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, iki yldan beri silah altnda tutmak zorunda kald Ordunun byk harcamalar gerektirmi olmasna karn, Ermenistan'a kar girimek zorunluluunda kald sava nedeniyle hakk olan zarar gi-deriminden, benimsenip aklanan insancl ve hukuksal ilkelere uymak isteiyle, vazgemitir. Bundan baka, Taraflar Byk sava srasnda ortaya kan zararlar ve tasarruf haklarndaki deiikliklerin gerektirdii zarar gideriminden de aklanmlardr. 9. Trkiye Byk Millet Hkmeti, Erivan Cumhuriyetine, kinci Maddede belirlenen snr iinde, egemenliini btnyle gelitirmek ve glendirmek zere, itenlikle yardmda bulunmay ykmlenir. 10. Erivan Hkmeti, Trkiye Byk Milletince kesinlikle reddilmi olan (Sevr) Andlamasn hkmsz sayp bunu ve kimi emperyalist hkmet ve siyasal evreler elinde bir kkrtma arac olan Avrupa ve Amerika'daki Temsilci Heyetlerini geri armay, iki lke arasnda her trl yanl dnceleri ortadan kaldrmak iyi niyetiyle ykmlendiini aklar. Ermenistan Cumhuriyeti bar ve esenlik iinde gelimesini salama ve Trkiye'nin komuluk haklarna saygl olma dorultusundaki iyi niyetlerinin bir kant olmak zere, emperyalist amalar giderek, iki ulusun bar ve esenliini tehlikeye sokan haris, sava ki ileri hkmet ynetiminden uzak tutmay ykmlenir. 11. Ermenistan Cumhuriyeti'nin topraklar zerinde yaayan Mslman halkn haklarn korumak ve onlarn dinsel ve kltrel zellikleri iinde gelimelerini salamak iin, toplumsal biimde rgtlenmelerini, Mftlerin dorudan doruya Mslman toplumunca seilmesini ve yerel mftlerin seecekleri Bamft'nn memurluk grevinin Trkiye Byk Millet Meclisi er'iye Vekaletince onaylanmasn kabul ederek ykmlenir. 12. Taraflardan her biri, kar Tarafla ilintili kii ve mallarn kendi demiryollar ve genellikle tm ulam yollar zerinden zgrce gemelerini ve teki Tarafn denize ya da herhangi bir lkeye transitini, hi bir biimde, engellememei ykmlenir. Trkiye Hkmeti, erur, Nahivan, ahtaht ve Culfa yoluyla ran, Maktu ve Ermenistan arasnda transit ilerinin serbestliini salar. Ermenistan Hkmeti, Azerbaycan, ran, Grcistan ve Trkiye arasnda eya, araba, vagon ve tm transit ilerinden vergi almama ykmlenir. Trkiye Devleti, varlk ve yaamna Emperyalistler tarafndan giriilmesi kesinlikle beklenen ykc kkrtmalara kar koymak zorunluunda bulunduundan, genel barn gereklemesine dein, ulam serbestliini bozmamak koulu ile, Drdnc maddede sz edilen saydan fazla silah sokulmasn nlemek iin, Erivan Cumhuriyeti iindeki demiryollar ve ulam yollarn denetim ve gzetim altnda bulunduracaktr. Emperyalist devletlere ilintili resmi olmayan heyetlerin bu lkeye girme ve szmalarna Taraflar engel olacaklardr.
187

13. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Devletin bamszl ve toprak btnln tehdit edebilecek saldrlara kar, ibu Andlamann Erivan Cumhuriyetine salad haklara zarar gelmemek koulu ile Ermenistan iinde geici olarak askersel nlemler alabilir. 14. Erivan Cumhuriyeti'nce her hangi bir Devletle yap lm olan tm Andlamalarn Trkiye'yi ilgilendiren, ya da Trkiye'nin karlar na zararl hkmlerini geersiz saymay bu Cumhuriyet kabul eder ve ykmlenir. 15. Taraflar arasnda Andlamann imzasndan sonra ticaret ilikileri balayacak ve Taraflar Bykeli ve Konsolos atlayabilecektir. 16. Telgraf, posta, telefon, konsolosluk ve ticarete ilikin batlar AltKomisyonlarca ibu Andlama hkmleri uyarnca yaplacaktr. Bununla birlikte, komu lke ve igal altndaki topraklar ile Ermenistan arasnda demiryolu, telgraf ve posta ulamnn bu Andlama imza edilir edilmez, balanmasna Trkiye Hkmetince izin verilecektir. 17. Bu Andlama gereince Ermenistan'n olup Trk Ordusu igali altnda bulunan topraklarn boaltlmas ve tutsaklarn geri verilmesi ve deitirilmesi, Andlamada Ermenistan Hkmetine ilikin ykmllklerin yerine getirilmesinden sonra gerekletirilecektir. Alkonulan siviller ve Devlet ileri gelenleri geri verilecektir. Tutuklularn geri verilmesi ii Alt-Komisyonca yerine getirilecektir. 18. bu Andlama bir ay iinde onaylanarak, onaylanm rnekleri Ankara'da teati edilecektir. Bu hkmlere olan inanla, yukarda adlar yazl yetkili Temsilciler ibu Bar ve Dostluk Andlamasn imza etmilerdir. Andlama iki rnek olarak 2 Aralk 1920 gn Gmr (Alek-sandropoD'de dzenlenmitir. Anlamazlk knca, Trke metnine bavurularak zmlenecektir. " (388) T. B. M. M. Hkmeti ile Rusya arasnda 16 Mart 1921'de Moskova; Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan ve Rusya ile 13 Ekim 1921'de imza edilen Kars Andlamalaryla Gmr Anlamas teyid edildi. Dou Cephesinde kazanlan bu zafer sonucu ok miktarda cephane ve silahla birlikte iki tmen kadar kuvvet, bat cephesinde Anadolu'yu igale alan Yunanllar'a kars kullanmak zere kaydrld. (389) (2) Gney Cephesi Harekat: ngiltere ile Fransa 15 Eyll 1919'da ikili bir anlama yaparak Ortadou'yu nasl paylaacaklarn tespit ettiler. Irak ve Filistin ngiliz Mandas, Suriye ve Lbnan'da Fransz Mandas altna sokuldu. Antep, Mara ve Urfa'da el deitirerek Fransa'ya geti. Franszlar, Ermenileri de kullanarak blgeyi kontrol altna almak istediler ve Ermeniler'in her trl insanlk d eylemlerine gz yumdular. Bu durum Franszlar'a kar byk bir tepkinin domasna ve blgede milli glerin direnmesine, dolaysyla da bir cephenin almasna neden oldu. Doan takma adyla topu komutan Kemal Bey, Tufan takma adyla Yzba Osman Bey, Sinan Paa takma adyla Ratp Bey byk kahramanlklar gsterdiler. Nide'de bulunan 11 nci Tmende milli gleri destekledi.

388. Soysal, Trkiyenin Siyasal Andla malar i c.I (1920-1945) s.19-23 389. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.30; 188

Mara Savunmas: Franszlar'n ehrin kalesindeki Trk Bayran indirmeleri, susuz kiileri ldrmeleri, Mara ileri gelenlerini tutuklamalar tepkileri artrd. St mam'n, "Kalesinde bayra dalgalanmayan lkede cuma namaz klnmaz" sz, halk Franszlar'a kar harekete geirdi. 20 nci ve 3 nc Kolordumdan subaylarn gelii ve Mustafa Kemal'in Ankara'dan yaynlad bildiriler neticesinde Mara Halk 11 ubat 1920'de mcadeleye balad. 72 gn sren mcadele sonunda Franszlar yenilgiye uratld ve ehir Franszlar'dan temizlendi. Urfa Savunmas: Franszlar benzer hareketleri Urfa'da da uyguladlar. Ali Sait Bey'in Jandarma komutan olarak Urfa'ya atanmasndan sonra halkn rgtlenmesi daha da sratlendi. bin ki ilik bir askeri g oluturuldu. 7 ubat 1920'de Fransz komutanlna ehrin boaltlmasn isteyen bir ltimatom verildi. 9 ubat'ta ehrin yars kurtarld. 10 Nisan'da ehir tamamen temizlendi. Antep Savunmas: Franszlar'n tevik ve desteiyle ehirde bir Ermeni Polis rgt oluturuldu. Akyol Camii'ne aslan Trk Bayra indirildi ve kadnlara saldrlarda bulunuldu. Bu durum zerine Antep'te; Ku-vay Milliye Tekilat kuruldu ve tm. Salih, "ahin" takma adyla Kuvay Milliye K. lma getirildi. ehir 27 blgeye ayrld. Antepliler, Ermeni ktalarnn ehirden karlmas, Trk idaresine Franszlar'n karmamas eklindeki taleplerini Franszlara bildirdiler. Franszlar bu notay reddettiler. Mart 1920'de 8000 piyade, 200 svari ve l topu ile 16 makineli tfekten oluan bir kuvvetle Antep'e saldrdlar. ahin Bey ve grubu byk bir diren gsterdiler. ahin Bey'in ehit olmasndan sonra Mustafa Kemal'in emriyle Kl Ali Bey Blge sorumluluuna getirildi. 1 Nisan, 1920'de Fransz taarruzlar yeniden balad. 1921 ylna kadar mcadeleyi srdren Antep Halk, 6 bin civarnda ehit verdi ve ehir 9 ubat 1921'de teslim oldu. Pozant Sava: Ermeniler ile birlik olan Franszlar, Adana ve Pozant blgelerinde de ilerlemek istediler. Glek Boaz'n kontrol etmek isteyen bir Fransz taburu, tabur K. ile birlikte esir edildi. Bu blgedeki sava, Ankara Antlamasna kadar srd. (390) (3) Bat Cephesi: (a) Yunan leri Harekat ve Birinci nn Muharebesi (6-11 Ocak 1921): 15 Mays 1919'da zmir'e kan Yunanllar, ileri hareketa devamla Milne Hatt olarak ifade edilen Ayvalk- Soma-Akhisar-Aydn hattna ulatlar. 22 Haziran 1920'de iki koldan tekrar ileri harekata geen Yunanllar, Kuzey Grubu ile 30 Haziran 1920'de Balkesir; 8 Temmuz 1920'de Bursa'y igal ettiler. Salihli- Afyon istikametinde ilerleyen Gney Grubu ise, 29 Austos 1920'da Uak blgesini ele geirdi.

390. Belen, Trk Kurtulu Sava .257-267; Dr. Veli Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.30-31 189

6 Ocak 1921 tarihine kadar Uak ve Bursa blgesinde hazrlklarn srdren Yunanllar, Trk-Bat Cephesi birliklerinin Etem Kuvvetlerinin Tenkili harekat ile megul olmasndan da faydalanarak, nn-Eskiehir istikametinde taarruza baladlar., Yunanllarn iki tmen kadar kuvvetle Bursa-nn istikametinde balattklar taarruzlar, Aksu-Dimboz hattndan itibaren takviyeli 24 nc Tmen tarafndan karland. 6-10 Ocak 1921 tarihleri arasndaki muharebeler, rtme ve emniyet kuvvetleri harekat eklinde cereyan etti. 10 Ocak 1921'de nn mevzileri blgesinde icra edilen muharebeleri kaybeden Yunan birlikleri tekrar ilk k arazisi olan Bursa blgesine geri ekildiler. Birinci nn Muharebesinin en nemli sonucu Ankara Hkmetinin 21 Ocak 1912'de toplanan Londra Konferansna davet edilmesidir. (b) kinci nn Muharebesi (23 Mart-1 Nisan 1921): Birinci nn Muharebelerinden malup olarak Bursa blgesine ekilen 3 nc ve Uak blgesinde bulunan l nci Yunan Kolordular, Trk Kuvvetlerimin kuvvetlenmesine imkan vermeden imhasn salamak; Eskiehir ve Afyon stratejik blgesini ele geirmek, Sevr Antlamas hkmlerini zorla Milli Hkmete kabul ettirmek maksadyla; taarruz harekat iin hazrlklarna devam ettiler. Yunanllarn bu taarruzlarndan nce Trk Kuvvetlerinin konumu yle idi: Bat Cephesi: Alb. smet komutasnda, karargah Eskiehir'de olarak; gneyden kuzeye 11, 24, 61 nci P. Tmleri birinci hatta; 3 nc P. Tm. ve 1 nci Svari Tugay rtme grevini mteakip ihtiyatta olacak ekilde, nn mevzilerinde savunma iin tertiplendi. Gney Cephesi: Alb. Refet Bele komutasnda 4, 8, 23 ve 57 nci P. Tmenleri ile Afyon blgesinde, l ve 2 nci Svari Tmenleri ile Uak blgesinde savunma iin tertiplendi. Yunanllar, 23 Mart 1921 gn, Bursa'daki 3 nc Kor. ile Bursa-nn-Eskiehir istikametinde; Uak blgesindeki 1 nci Kor. ile-Uak-Eskiehir-Afyon istikametinde ve ayn anda iki koldan taarruza getiler. Uak-Afyon istikametinde taarruz eden Yunan Kolu, 24 Mart'ta Dumlupmar mevzilerini ele geirdi. Eskiehir istikametinde iki koldan ilerleyen Yunan Kuvvetleri ise 26 Mart'ta nn mevzileri ile temasa getiler. kinci nn Muharebeleri ok kanl olarak drt gn srd. nn mevzilerinin sa kanadnda (Metris Tepe) zzettin Bey, sol kanadnda ise Arif Bey Grubu vard. Dman 27 Mart'ta nn mevzilerine taarruza balad. 28 Mart'ta Metris Tepe ve Kanl Srt dt. Geceleyin yaplan Trk kar taarruzlar sonu vermedi. Muharebeler sngyle yapld. Mustafa Kemal, bir tabura bile muhta olan bu cepheye Meclis Muhafz Taburunu (900 mevcutlu) trenle nn Blgesine yetitirdi. 30 Mart'ta kanl muharebeler cereyan etti. 31 Mart'ta Trk kar taarruzu ile Kanl Srt geri alnd. kinci nn Muharebelerinde de sonu alamayan Yunan Birlikleri, tekrar Bursa blgesine geri ekilmeye baladlar. ekilen Yunan Birlikleri, Bat Cephesi ve Gney Cephesi'nden gelen svari birlikleri tarafndan takip edildi. kinci nn Muharebesi sonucunda milletin T. B. M. M. Ordusu'na inanc artm ve bu durum i
190

ve d tahrikler sebebiyle kan ayaklanmalar da azaltmtr. (c) Ktahya-Eskiehir Muharebeleri (10-24 Temmuz 1921): Yunanllar, Aslhanlar ve Dumlupnar Muharebeleri ile Ktahya-Eskiehir Muharebeleri arasndaki aylk zaman iinde, Anadolu'daki kuvvetlerini 11 tmene kartarak daha da glenmi bir durumda 10 Temmuz 1921'de Bursa-Eskiehir; Bursa-Tavanl-Ktahya; Uak-Dumlupnar-Seyitgazi istikametlerinde ayr koldan taarruza getiler. 1, 3, 4 ve 12 nci Gruplar ile bir Mrettep Kolordu olmak zere; 20 tmen ve 4 sv. tmeninden oluan Trk Kuvvetleri ise nn-Ktahya-Der mevzilerinde savunma iin tertiplenmilerdi. Trk Ordusu'nun imha edilmesini ve Afyon, Eskiehir, Ktahya gibi stratejik noktalarn igalini amalayan Yunanllar; nn ve Ktahya tahkim edilmi mevzilerine atmak yerine, zayf kuvvetlerle tutulmu olan Trk Kuvvetlerini gney kanattan kuatmak zere harekata baladlar. I ve II nci nn Muharebelerinin aksine, Bursa Blgesin'de hareketsiz grnen Yunan Ordusu, Afyon Cephesin'de balangta 12 nci, mteakiben de 2 nci Trk Kolordular blgesine taarruza geti. Afyon'u igal eden ve 12 nci Kor. ya byk zayiat verdirerek Afyon dousuna ekilmeye zorlayan Yunanllar, mteakiben taarruzlarn Altnta-Seyitgazi istikametinde younlatrdlar. Yunan taarruzlarnn gelimesi ve Bat Cephesi'nin giderek kritik bir durum almas zerinde Bat Cephesi birliklerinin nce Eskiehir-Seyitgazi hattna daha sonra da Sakarya dousuna ekilmesine karar verildi. Bu muharebelerde iki nemli durum dikkati ekmektedir. Birincisi; Yunan Bursa grubunun ge harekata balamas sebebiyle Bat Cephesi K. lnn birliklerin kullanlmasnda tereddte dmesidir. kincisi ise; birliklerin yaya olmalar sebebiyle i hat manevrasnn salad avantajlardan istifade edilememesidir. (d) Sakarya Meydan Muharebesi (23 Austos-13 Eyll 1921): Ktahya-Eskiehir Muharebelerinden sonra cephenin kritik bir durum almas zerine, Bat Cephesi Birliklerinin dmanla arada byk bir mesafe braklarak (100 Km. ) Sakarya Nehri Dousu'na ekilmesine ve bu hatta savunmasn devam ettirmesine karar verildi. 22 Temmuz 1921'de Sakarya Nehri Dousu'na ekilmeye balayan Trk Ordusu, gneyden kuzeye 5 nci Svari Kolordusu (al Da gneyinde), 12 nci, l nci, 2 nci, 3 nc, 4 nc Gruplar ve Mrettep Kolordu l nci hatta olacak ekilde tertiplendi. 14 Austos'ta ileri harekata geen Yunan Ordusu ise, 23 Aus-tos'tan itibaren 3 nc Kolordusu ile Sakarya Nehri dousundaki Trk Kuvvetlerini tespit, l nci Kolordusu ile Haymana istikametinde, 2 nci Kolordusu ile Mangal Da gneydousunda kuatc taarruza balad. Fakat bu taarruzlarnda basan salayamad. Kuatma taarruzunda baar salayamayan Yunan kuvvetleri, siklet merkezini ortaya kaydrarak Trk savunma mevzilerini Haymana istikametinde yarmak istedi. 6 Eyll'e kadar sren yarma teebbsnde de baarl olamaynca, bulunduu hatlarda kalarak savunmaya karar verdi. Ancak Trk Ordusu'nun 10 Eyll'de balatt genel kar taarruzla buna da mani olundu. Bu durumda Yunan Ordusu iin geri ekilmekten baka hal tarz kalmyordu. 13 Eyll'e kadar Sakarya Nehri'nin dousunda tek Yunan askeri kalmad. Sakarya'dan ekilen Yunan Ordusu, EskiehirAfyon dousu hattna kadar ekilerek, bu blge de savunma iin tertiplenmeye balad.
191

Trk Ordusu bu muharebeler sonunda 26. 000 zayiat verdi. Birlik mevcutlarna gre er zayiat % 35-40, subay zayiat oran % 70-80 arasndayd. Yunanllar ise 16. 000'i l olmak zere 46. 000 zayiat verdiler. Bu zaferin askeri sonular kadar siyasi sonular da byk oldu. Zaferden sonra 20 Ekim 1921'de Trk-Fransz Ankara Antlamas; 13 Ekim 1921'de Trk-Sovyet Kars Antlamas imzaland. Bylece bugne kadar askeri cephede savamak zorunda kalan Trk Milleti ve Ordusu, sadece Yunan Cephesi ile savamak imkann elde etti. Ayrca lkeyi igal altnda tutan galip tilaf Devletleri ile antlamalar yaplarak Sevr Antlamas fiilen hkmsz duruma getirildi. Sakarya Meydan Muharebesinin bir nemli zellii de; Atatrk'n, 5 Austos Bakumandanlk Kanunu ile Meclisin tm yetkilerine sahip olarak 12 Austos 1922'den itibaren muharebeleri yerinde sevk ve idare etmesi ve Trk Ordusunu zafere ulatrmasdr. Keza Atatrk'n, Meclis'ten ald yetkilerle ilk defa seferberlik ilan edilebilmi ve Tekalif-i Milliye Emirleri ile ordunun ihtiyalar karlanabilmitir. (391) e. Trk-Sovyet likileri: Gmr Antlamas'n mteakip Gney Kafkasya'ya giren Trk Kuvvetleri, Grcistan ile temas haline geldi. Temmuz 1920'de n-gilizler'in Batum'u terketmesi zerine burasn Grcler igal etmilerdi. Batum'un Grcler tarafndan igali, Brest- Litovsk Ant-lamas'na aykr idi. 1920 yl iinde nce Azerbaycan, mteakiben de Ermenistan'da birer Bolevik Hkmet kurmaa muvaffak olan Sovyetler, Grcistan'daki Menevik Hkmeti'ni devirmek istemilerdi. Sovyetler'e kar Ankara Hkmeti'nin yardmn isteyen Grcler, M. Simeon Medivani'i, 8 ubat 1921'de Ankara'ya eli olarak gnderdiler. Mustafa Kemal ile temasa geen Grcistan elisi, Trk Ordusu'nun geici olarak Batum'u igal etmesini istedi. Nitekim, Sovyet Kuvvetleri 20 ubat'da Grcistan' igale baladlar. Bunun zerine Ankara Hkmeti 22 ubat'ta Grcistan'a bir ltimatom vererek, Brest-Litovsk Antlamas ile Trkiye'ye verilen ve halen Grcler'in elinde bulunan Artvin ve Ardahan'n iadesini istedi. Talebin Grc Hkmeti tarafndan kabul edilmesi zerine Kazm Karabekir komutasndaki Trk Ordusu, Sovyet kuvvetlerinin blgeye gelmesinden bir hafta nce ve 11 Mart'ta Batum'u kaytsz- artsz igal ettiler. Bu srada Sovyetler de Grcistan' igale baladlar. 25 ubat'da Tiflis'i boaltmak zorunda kalan Grcistan Hkmeti, 17 Mart'da Ruslar'la yapt antlama ile Batum'un Sovyetler tarafndan igalini kabul etti. Grc Hkmeti ayn gn tilaf Devletleri gemileri ile lkeyi terketmek durumunda kald ve 19 Mart'da Grcistan'da Sovyet Cumhuriyeti ilan edildi. Batum'un Grcler tarafndan Sovyetler'e terkedilnesi zerine halen blgeyi igal etmi bulunan Trk kuvvetleri ile Sovyet kuvvetleri arasnda atma tehlikesi ortaya kt . Bu tehlike, 16 Mart 1921'de, Moskova'da Ankara Hkmeti ile Sovyet Hkmeti aras nda imzalanan Moskova Antlamas ile sona erdi. (392)

391. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.32-35; Belen, Trk stiklal Sava , s.274, 280, 297, 308, 320, 345 392. Gnlbol, Prof.Mehmet, Trk D Politikas , Blm I s. 26-27 192

(1) 16 Mart 1921 Tarihli Moskova Antlamas: Sovyetler'in genel siyasetini dikkate alan Trkiye Byk Millet Meclisi, Bekir Sami Bey Bakanlnda Moskova'ya bir heyet gndermiti. Bu heyet, Sovyetler ile Ankara Hkmeti arasnda yaplacak antlamaya esas olacak baz hususlar tesbit etmi ve bylece 20 Austos 1920'lerde iki hkmet arasnda olumlu gelimeler balamt. Ancak, Sovyet Dileri Komiseri Chicherin'in Kafkasya'da Trkiye'ye ait baz blgelerin Ermenistan'a verilmesini istemesi zerine antlamann imzalanmasndan vazgeilmiti. Daha sonra Mustafa Kemal, Ali Fuat Paa'y Moskova eliliine tayin etmiti. Ali Fuat Paa heyeti 14 Aralk 1920'de Ankara'dan ayrlmt. Keza, Chicherin'de Ekim aynda Grcistan'n Ankara elisinin kardei olan M. Budu Medivani'yi Ankara'ya eli olarak grevlendirmiti. 19 ubat 1921'de Ankara'ya gelen Medivani, Mustafa Kemal'e itimatnamesini sunmutu. Bundan sonra Trk-Sovyet ilikilerinin gelimesi iki tehlike ile karlat. Bunlardan Birincisi: Trk-Sovyet grmelerinin yapld srada Enver Paa'nn Moksova'da bulunmas idi. ikincisi ise; Komintern'in teebbs ile Bak'de Dou Milletleri Kongresinin toplanmas idi. Ancak, her iki sorunda Trk-Sovyet grmelerinin olumlu sonulanmasna engel olamad. Bunda, Trk ordularnn Dou'da Ermeniler'i; Bat'da, Birinci nn Sava'nda Yunanllar' yenilgiye uratmalarnn ve dolaysyla Ankara temsilcilerinin Moskova'daki pazarlk gcn artrm olmasnn salad etki idi. (393) Neticede iki lke arasnda 16 Mart 1921'de Moskova Antlamas imzaland. Bu antlamaya gre: " 1. Taraflardan herbiri, dierine zorla kabul ettirilecek bir bar anlamasn ve milletleraras bir akti tanmamay taahht etmilerdir. 2. Trkiye tabirinden ne anlalaca tespit edilmi tir. "Trkiye tabirinden 28 Ocak 1920'de stanbul Mebusun Meclisi tarafndan tanzim ve btn devletlerle, basna tebli olunan, Milli Misak'n gsterdii topraklar anlalmaktadr. " Milli Misak, bu suretle ilk defa olarak milletleraras bir antlamada yer almtr. 3. Trkiye'nin dou snn tespit edilmitir. Bu antlamaya gre snr: Karadeniz kysnda Sarp Ky-avat dann sular ayran izgisi-Kars ve Ardahan sancaklarnn kuzey snrlar Ara talvegi - Karasu dkmdr. 4. Batum Liman ve yukarda belirtilen snrn kuzeyinde kalan arazi geni bir muhtariyet verilmek suretiyle Grcistan'a braklmtr. 5. Nahcivan, muhtar olmak art ile Azerbaycan'a braklmtr. 6. Boazlarn btn milletlerin ticaretine ak olduu kabul edilmitir. Bu hkm temin edecek tzn, Boazlar ve Karadeniz'de kys bulunan devletlerin tekil edecei bir komisyon tarafndan hazrlanmas kabul edilmitir. 7. ki memleket arasnda evvelce imza edilmi olan (arlk Rusya ve Osmanl Devleti zamannda) anlamalarn hkmsz olduu kabul edilmitir. 8. Kapitlasyon usulnn ve bu usul ile ilgili olan her trl ilikilerin hkmszl ilan edilmitir. " (394)

393. Tarih-IV, s.101; Gnlbol, Trk D Politikas , Blm-I s.27-29 394. Dr. Grgl, Ana Hatlar yla Trk stiklal Harbi, s.173-174; Sosyal, Trkiyenin Siyasal Andla malar , c.I s.27-31 193

Trk Heyeti, Moskova'da bulunduu srada orada bamszlm yeni kazanm bulunan Afganistan temsilcileri ile de temaslarda bulundu ve bu devletle 1 Mart 1921'de bir dostluk antlamas imzaland. Bu antlama ile: 1. Maddi ve manevi menfaatleri tamamen mterek olan bu iki karde devlet ve millet, eskiden beri mevcut olan manevi balarn ve tabii ittifaklarn resmi bir anlama ile belirtmeye karar verdiklerini; 2. Birbirlerinin bamszlklarn tandklarn; 3. Taraflardan birine yaplacak bir tecavzn, dier tarafa da yaplm saylacan ve tehdidi bertaraf etmeyi kabul ettiklerini; 4. Kltrel balar glendirmek iin Trkiye'den Afganistan'a retmen ve subaylarn gnderilmesi hususunda mutabakat salandn; 5. Trkiye ve Afganistan arasnda zaten mevcut olan dostluk balarnn daha da kuvvetlendirileceini kararlatrmlardr. Trk-Afgan Antlamas 1928 tarihinde Ankara'da yenilenmi ve yeni antlamada ittifak taahhd tadil edilmitir. (395) (2) Kars Antlamas (13 Ekim 1921): Moskova Hkmeti, Moskova Antlamasnn onayna ramen Trkiye'ye fiilen dostluk gstermeye balam olmakla birlikte, Kars Antlamas'n imzalamakta acele etmemitir. Ancak, Sakarya Zaferi'nin kazanlmasndan sonra ve Trk Milli Mcadelesinin baars kantlannca tereddt ortadan kalkm ve antlama imzalanmtr. 16 Mart 1921 Tarihli Moskova Antlamasnn bir benzeri olan Kars Antlamas, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan uluslar adna da kabul edilip imzaland iin nemlidir. Dier bir ifade ile 13 Ekim 1921 Tarihli Kars Antlamas; 2 Aralk 1920 Gmr ve 16 Mart 1921 Moskova Antlamalarn teyid eden bir belgedir. (396) f. Trk-Fransz likileri ve Ankara Antlamas (20 Ekim 1921): Dou sorununda ngiltere, Yunanistan ve talya ile milli menfaatleri uyumayan Fransa, Sevr Antlamas'nn imzalanmasndan 3 ay nce Gney Cepnesi'nde geici bir mtareke yaparak Trk Milli Hkmeti ile ikili ilikilere balamt. Ancak, yeni Trkiye Devleti'ni bir siyasi mevcudiyet olarak kabul etmelerine ramen Milli Hkmet'in Fransa ile ilikileri daha ileri gtrmesi mmkn olmamt. Sakarya Zaferi'nin kazanlmas ve Sovyet Rusya ile Ankara Hkmeti arasnda imzalanan Moskova Antlamas, Trk-Fransz ilikilerini de olumlu ynde etkiledi. Fransa Cumhuriyeti, eski bakanlarndan Msy Franklen Buyyon'u gayriresmi olarak Ankara'ya gnderdi. 9 Haziran 1921'de Ankara'ya gelen Buyyon, Mustafa Kemal, Dileri Bakan Vekili Yusuf Kemal Bey ve Genelkurmay Bakan Fevzi akmak ile iki hafta kadar devam eden grmelerde bulundu. zellikle, Mustafa Kemal ile Franklen Buyyon arasnda yaplan grmelerde esas olarak "Misak- Milli" konusu ve yeni Trk Devleti'nin mevcudiyeti ele alnd. Franklen Buygon ve

395. Tarih-IV, s.104 396. Sosyal, Trkiyenin Siyasal Andla malar , c.I, s.40-46 194

Fransa, "Misak- Milli"yi ve yeni devletin varlm anlamalarna ramen Yunan ileri harekatnn sonucunu ve dolaysyle Sakarya Zaferi'ni grmeden kesin bir teebbste bulunmadlar. Nihayet, Zafer, Franszlar'n bu tereddtn ortadan kaldrd ve iki lke arasnda Ankara Antlamas imzaland. (397) Ankara Antlamasnn maddeleri zet olarak yledir: "Madde l- ki taraf ibu anlamann imzalanmasndan sonra aralarnda harp halinin son bulacan bildirirler. Ordulara, mlkiye (sivil) memurlarna ve halka, bu anlama derhal bildirilecektir. Madde 2- bu anlamann imzasndan sonra iki taraf sava tutsaklar, tutuklu bulunan Trk veya Fransz elemanlar serbest braklacak ve kendilerini tutuklu yapanlar tarafndan bu hususta gsterilecek en yakn ehre yollanacaktr. bu madde, btn tutuklulara ve tutsaklara aittir. Madde 3- bu anlamann imzasndan itibaren en ok iki ay iinde Fransz ktalar, 8 nci Maddede bildirilen izginin gneyine ve Trk ktalar, bu izginin kuzeyine ekileceklerdir. Madde 4- nc maddede bildirilen sre iinde meydana gelecek boaltma ve igal, iki taraf askeri komutanlklarnca atanacak bir karma komisyon tarafndan kararlatrlacak esasa ve igal koullarna gre yaplacakt r. Madde 5- ki taraf boaltlan arazide, arazinin igalinden sonra tam bir genel af ilan edeceklerdir. Madde 6- Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Misak Milli'de resmen tannan aznlk hukukuna bal kalacaktr. Madde 7- skenderun blgesi iin bir usul ve zel ynetim kurulacaktr. Bu blgenin Trk rkndan olan halk kltrlerinin gelimesi iin her trl kolaylktan yararlanacaktr. Trk dili orada resmi durumda olacaktr. Madde 8- nc Maddede bildirilen snr yle aklanmtr: Snr izgisi, skenderun krfezi zerinde Payas mevkiinin hemen gneyinde olmak zere seilecek bir noktadan balayacak ve aa yukar Meydanekbez'e doru gidecektir. Demiryolu istasyonu ve bu mevkii Suriye'ye kalacaktr. Oradan "Mersevi" mevkii Suriye'ye "Karnebi" mevkii ile Kilis ehrini Trkiye'ye brakmak zere gneydouya doru dnecektir. Oradan o-banbey stasyonu'nda demiryoluna varacaktr. Bundan sonra Badat demiryolunun platformu Nusaybin'e kadar Trk arazisi zerinde kalacaktr. Oradan Nusaybin ile Cezirei bni mer (Cizre) arasndaki eski yol Trkiye'de kalacaktr. Bu yoldan yararlanmak iin her iki memleket ayn hukuka malik olacaklardr. obanbe-ile Nusaybin arasndaki demiryolunun istasyon ve mevkileri demiryolu platformunun ksmlarndan bir ay zarfnda bu izgiyi saptamak zere iki taraf delegelerinden bir komisyon kurulacaktr. Bu komisyon, ayn zamanda ie balayacaktr. Madde 9- Osmanl slalesinin kurucusu Sultan Osman'n atas Sleyman ah'n Caber Kalesi'nde olan Trk mezar adyla tannan trbesi, btn ilgili bina ve eyalaryla, Trkiye'nin mal olarak kalacak ve orada ufak bir koruma mfrezesi bulundurulacak ve Trk Sanca ekecektir.
397. Nutuk, c.I 1981, s. 620-622 195

Madde 10- Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Pozant ve Nusaybin arasndaki Badat demiryolu paras iletme hakk, Adana ilinde yaplm bulunan ubelerin iletme haklaryla beraber btn ticaret ve ulatrma ilerinin Fransa hkmetinin gsterecei bir Fransz grubuna vermesini kabul eder. Trkiye'ye Meydanekbez'den obanbey'e kadar Suriye arazisinde demiryoluyla askeri ulatrma yapacaktr. Para ve ubeler zerinde esas itibariyle hi bir tarife deiiklii yaplamaz. Gereinde kurula aykr hareket edilebilmesi hususunu iki hkmet beraberce incelemek hakkn korurlar. Madde 11- Bu anlamann onaylanmasndan sonra Trkiye ile Suriye arasnda bir gmrk anlamas yaplmas iin karma bir komisyon kurulacaktr. Bu anlamann koullar ve sresi bu komisyon tarafndan belirtilecektir. Anlamann yaplmasnda taraflar serbeste hareket edeceklerdir. Madde 12 - Krk Suyu, Halep kenti ile kuzeyde kalan blge arasnda her iki taraf, hukuk anlaylar iinde paylalacaktr. Halep kenti blgesinin ihtiyacna yetecek ekilde kendi masraflaryla Trk tarafndan Frat'tan dahi su alabilecektir. Madde 13- Kylerden ve yar gebe halktan 8 nci maddede bildirilen hattn te veya beri tarafnda bulunan meralardan yararlanmak hakkn veya emlak ve araziye malik bulunanlar, eskisi gibi haklarn kullanmakta devam edeceklerdir. Bunlarn iletme ihtiyalar serbeste ve hi bir gmrk veya mera vergisi ve ne de sair bir vergi vermeksizin bu izginin bir tarafndan dier tarafna yavrularyla beraber hayvanlarn, aletlerini, tohumlarn ve zirai rnlerini gtrebileceklerdir. Ankara'da iki nsha olarak dzenlenmitir. " (398) Ankara Antlamas ile tilaf Devletleri Cephesi bozulmu ve yeni Trk Devleti Fransa tarafndan tannmtr. Bu anlama sonunda Gney Cephesindeki sava resmen sona ermi ve Trkiye'nin Gney hududu belirlenmitir. Nihayet bu antlama ile Trk milli emellerinin hakll ilk defa olarak bat devletlerinden birisi tarafndan da resmen hakl grlm ve onaylanmtr. Antlamann imzalanmasn mteakip iki lke ayn dzeyde temsilcilerini karlkl gndererek siyasi ili kilerine sreklilik kazandrmlardr. Fakat, bu antlama ile Fransa ve Trkiye arasndaki askeri harekat sona ermi olmasna ramen, Lozan mzakeresinde Fransa, tilaf Devletleri safndaki yerini ve durumunu muhafaza etmitir. (399) g. Byk Taarruz ve Sonular: Sakarya Meydan Muharebesinden sonra taarruz gcn kaybeden Yunan ordusu, Eskiehir-Afyon hattna ekildi ve bu hatta savunma iin tertiplendi. Yunan ordusu Hac Anesti'nin emrinde 3 kolordu ile bir svari tmeni ve ordu bal birliklerinden ibaretti. Ayrca ordu, kolordu ve igal blge komutanl emrinde mstakil 9 piyade alay bulunuyordu. Trk Ordusu'nun Bat Cephesi kuruluunda kuzeyden gneye Kocaeli Grubu, 2 nci ve 1 nci Ordular ile 5 nci Svari Kor. su vard. Her iki ordu da siklet merkezinin Eskiehir-Afyon arasndaki blgede oluturarak Marmara ve Ege Denizine kadar olan yerlerde kuvvet tasarrufunda bulunmutu.

398. Dr. Grgl, Ana Hatlar yla Trk stiklal Harbi, s.174-177 399. Tarih-IV, s.105-106 196

Bat Cephesi komutanlnn taarruz plan; Dman, tali taarruz kuvvetleri ile Eskiehir-Afyon hattnda tespit ederken, asl taarruz kuvvetleriyle, Afyon gneybats- Dumlupnar-Ktahya istikametinde taarruzla imha etmek dncesine dayanyordu. Bat Cephesi komutanlnn 26 Austos gn gneyden kuzeye l nci ve 2 nci Ordular taarruz kademesinde, asl taarruz Afyon istikametinde olmak zere balayan taarruzlar ile iil ve Tnaz tepe hari Yunan savunma hatlar elegeirildi. 27 Austos gn l nci Ordu dmann cephesini yararak Sincanl Ovasn ele geirdi ve Afyon'u dman igalinden kurtard. 2 nci Ordu tespit taarruzlarna devam etti. Garp Cephesi K. l dmann ekilmesini nlemek maksadyla; Dumlupnar istikametini kapayarak dman ember iine almaya karar verdi. 28 Austos gn l nci Or., lbulak Da blgesini (Kor. Hedefleri) ele geirdi. 2 nci Ordu ise dmanla temas salayamad. 29 Austos'ta yaplan muharebelerde l nci Ordu tarafndan Dumlupnar mevzileri ele geirildi ve dman 3 P. Tm. ile Kaplang Mevzisine ekildi, l ve 2 nci Ordularn ileri istikametinde devam eden muharebeleri neticesinde 29 Austos gecesi Byk ve Kk Adatepe blgesinde dman kuatld. 30 Austos 1922 tarihinde icra edilen Bakumandanlk Meydan Muharebesi sonucunda; 7 Yunan Tmeni kadar kuvvet imha edildi. Yunan Afyon Cephesi Komutan Trikopis ile imhadan kurtulan Yunan birlikleri zmir istikametinde ekilmeye devam etti. Trk Ordusu, Yunan Ordusu'nun ekilmesine frsat vermeden imhasn salamak mak-sadjyla; l Eyll gn takip harekatna geti. 2 Eyll gn 4 nc Kolordu Trikopis'i Uak blgesindeki 5000 askeri ile birlikte esir ald. 9 Eyll 1922'de zmir'e giren Trk ordusu 16 Eyll'e kadar zmir civarndaki blgeleri Yunanllardan kurtard. Bursa istikametinden ekilen ve takip harekatndan kurtulabilen son Yunan birlikleri de-18 Eyll 1922'de Bandrma'dan vapurlara binerek tahliye edildiler. Harbin neticesinde; 15 Mays 1919'dan beri Bat Anadolu'yu igal altnda bulunduran Yunan kuvvetleri, kesin sonulu muharebe ile yenilgiye uratld. Byk Taarruz, Bakomutanlk Meydan Muharebesi ve Takip harekat ile stiklal Harbinin askeri cephesi nemli lde tamamland. Askeri zaferi Mudanya Mtarekesi (11 Ekim 1922) ve Lozan Bar Antlamas (24 Temmuz 1923) takip etti. (400) (1) Mudanya Mtarekesi (11 Ekim 1922): Trk ordular, 9 Eyll 1922'de zmir'e girip zmir ve Bursa'y Yunan igalinden kurtardktan sonra Trakya'y da Yunan Or-dusu'ndan kurtarmak maksadyla; stanbul ve anakkale istikametlerinde ileri harekatna devam etti. Trk Ordusu'nun bu muazzam baars karsnda skntya den ngiltere Babakan Lloyd George, Trkiye ile fiilen savaa karar veren bir tavrla, smrgelerinden asker toplanmas iin taleplerde bulunmaya balad. (401) ngiltere'den gelebilecek muhtemel tehdit ve tehlikeleri bertaraf etmek isteyen Mustafa Kemal ve Trk Genelkurmay da, n-gilizler'i iki cepheli bir harekete mecbur brakmak iin Elceziro Ko400. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.36-37; Belen; Trk stiklal Sava , s. 418-429 401. Nutuk, c.II s.677 197

mutanln takviye ederek Musul'a ynelik bir harekata karar verdi. Bu tarihte, ngiltere'nin smrgelerinden beklenen destei almas pheli olmakla birlikte, byle iki cepheli bir tehdidi devam ettirmesi de olduka gt. (402) Bu sralarda, stanbul'da bulunan Fransz Fevkalede Komiseri General Pelle, zmir'e giderek Mustafa Kemal ile grmek istedi. Trk ordusunun tarafsz bir stats olan blgeye (Boazlar Blgesi) girmemesini tavsiye etti. Milli Hkmetin byle bir blge tanmadm belirten Mustafa Kemal, Trk ordusunun Trakya'y kurtarmadan durdurulmasnn imkansz olduunu belirtti. General Pelle ile Mustafa Kemal arasndaki grmeler devam ederken, Fransa Hkmeti tarafndan grevlendirilen ve ngiltere ile talya'nn da grevlendirilme konusunda onay alnan Franklen Bouillon zmir'e geldi. Bouillon'un geliinden ve grmelere balanmasndan ksa sre sonra tilaf Devletleri Dileri Bakanlar imzal bir nota alnd. Bu nota'da iki ana konu vard: Biri; Askeri harekatn durdurulmas; dieri, konferansa ve bara aitti. Mustafa Kemal, 29 Eyll 1922'de bu nota'ya verdii cevapta; Mudanya Konferans'na katlmay kabul ettiini, ancak Meri nehrine kadar Trakya'nn Trkiye'ye derhal iade edilmesini istedi. (403) Mudanya Konferans'na Bakomutanlk namna fevkalede yetki ile Bat Cephesi Ordular Komutan smet Paa grevlendirildi. Bu grevlendirilme, 4 Kasm 1922'de Ankara Hkmetin'ce de uygun bulunarak tilaf Devletleri'ne bildirildi. (404) 3 Ekim 1922 gn Mudanya'da yaplan toplantya; ngiltere adna General Harrington, talya Hkmeti adna Monbelli, Fransa Hkmeti adna General Charpy ve Yunanistan adna da Mozarakis itirak ettiler. 11 Ekim 1922!de mzalanan Mudanya Mtarekesi'nin maddeleri zet olarak yledir: "1. Szlemenin yrrle girmesi zerine Trk-Yunan silahl kuvvetleri arasndaki arpmalar durdurulacaktr. 2. Bu szlemenin yrrle girmesinden sonra Yunan kuvvetleri Adalar Denizi (Ege) azndan Trakya ile Bulgaristan snrnn kesitii yere dek Meric'in sol kys gerisine ekilecektir. 3. Bar yaplncaya dein her trl karkln nlenebilmesi iin Karaaa da dahil olmak zere Meric'in sa kysnda tilaf Devletlerince saptanacak yerlere tilaf Devletleri'nin askerleri yerletirilecektir. 4. Dou Trakya'nn Yunan askerleri tarafndan boaltlmasna bu mtarekenin yrrle giriinden itibaren balanacaktr. Boaltma yaklak 15 gn iinde yaplacaktr. 5. Jandarma da dahil olmak zere Yunan mlki memurlar ivedi bir biimde ekilecek ve ekildikleri yerleri tilaf Devletleri'nin temsilcilerine; onlar da vakit geirmeden TBMM Hkmeti memurlarna terk edecektir. Bu ilem 30 gn iinde tamamlanacaktr.
402. Trk stiklal Harbi, Gney Cephesi, c.IV, Gnkur, Bas mevi, Ankara, 1966 s.265-282. 403. Nutuk, c.II s.678-679 404. Nutuk, c.II, s.681 198

6. TBMM Hkmeti'ne devredilen yerlerin gvenliini salamak iin ulusal jandarma gleri gnderilecektir. Subaylar da dahil olmak zere jandarma gc 8000 kii olacaktr. Bar andlamas yaplncaya dein TBMM Hkmeti Dou Trakya'ya asker ge-irmeyecektir. Bar konferansna kadar hatta konferans sresince anakkale ve Kocaeli blgesinde belirlenen bir izgide duracaktr. 7. tilaf Devletleri askerleri bulunduklar yerlerde Bar yaplncaya kadar kalacaklardr. 8. Atekes andlamas 14-15 Ekim 1922 gece yars yrrle girecektir. Mudanya Atekes Andlamas 15 Ekim'de yrrle kondu. Dou Trakya'nn teslim alnmas grevi Bakomutan Mustafa Kemal Paa tarafndan Refet Paa'ya verildi ve Refet Paa Dou Trakya Valilii'ne atand. 19 Ekim'de stanbul'da greve balayan Refet Paa bar salanncaya kadar TBMM Hkmetinin bir temsilcisi olarak bu burada grevini srdrd. " (405) Mudanya Mtarekesi'nin Milli Mcadele'deki yerini ve nemini yle aklamak mmkndr: Mudanya Mtarekesi'nin imzalanmas ile Trk stiklal Mcadelesinin askeri yn tamamland. Misak- Milli ile tesbit edilen Dou Trakya, yeni bir savaa gerek duyulmadan Trkiye'nin snrlar iine alnd. ngiltere, yeni Trk Devleti'nin siyasal varln kabul etmek zorunda kald. ngiltere'de Babakan Cloyd George'un grevinden ayrlmasna sebep olan siyasi gelimeler yaand. Ksacas; akl, mantk ve milli imkanlarn uygun ve etkin kullanm ile lke millet ve ordu, yeni tehlikelere maruz braklmadan onurlu bir bar dnemine girildi. (2) Lozan Antlamas (24 Temmuz 1923): 22 Kasm 1922 gn svire'nin Lozan ehrinde balayan ve 24 Temmuz 1923 tarihinde bir antlama ile sona eren Lozan Bar Antlamasnn Trk tarihinde ayr bir yeri ve nemi vardr. Bu antlama, bir yandan Birinci Dnya Sava'ndan malup olarak kan ve 30 Ekim 1918'de Mondros Mterakesi'ni, 10 Austos 1920'de de Sevr Bar Antlamasn imzalayan Osmanl mparatorluu'nun siyasal mirasn zme ulatrrken; dier yandan yeni Trk Devleti'nin Misak- Milli ilkeleri erevesinde medeni dnyada erefli yerini almasn salad. Dier bir ifade ile Lozan Antlamas, yenen ve yenilen devletler arasndaki ilikileri deil, 1914-1918 savann galibi devletler ile 1919-1922 yllar arasnda Kurtulu Savan kazanan Trkiye arasndaki ilikileri eit koullar iinde dzenleyen bir antlamadr. Ksacas, Trkiye'nin taraf olarak katld bu antlama, Anadolu'nun tapusunun Trkler'e ait olduunu kantlayan tarihi ve uluslararas bir belge olup, geerlilii gnmzde olduu kadar gelecekte de devam edecek olan bir kymet ve nemi haizdir. Bu konferansta; ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya Devletleri bir tarafta, Trkiye dier tarafta idi. Boazlarla ilgili konularn grlmesi srasnda Karadeniz'de sahili bulunmas sebebiyle Sovyet Rusya ve Bulgaristan da itirak ettiler. Amerika Birleik Devletleri ise konferansa mahit olarak katld. Belirli konularn grlmesi srasnda Belika ve Portekiz devletleri de konferansa arld. (406)

405. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, I/1 s.167-168 406. Soysal Trkiyenin Siyasal Antla malar , c.I s.67; Tarih-IV, s.125 199

Konferansta Trkiye'yi; smet Paa Bakanlnda Trabzon Milletvekili Hasan Bey ile Sinop Milletvekili Rza Nur Bey temsil etti. ngiltere'yi Lord Curzon (ikinci dnemde Horace Rum-bold), Fransa'y General Pelle, talya'y Montagne, Yunanistan' ise Venizelos temsil ettiler. (407) Lozan Konferans 4 ubat 1923'de kesintiye uramakla birlikte, 23 Nisan 1923'de grmelerin tekrar balamasna karar verildi. (408) 24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Andlamas eit metinden olumaktadr. Birincisi: Bar Andlamas, ikincisi: O'nu tamamlayan ekler; ncs ise, Trkiye ile kimi Batl Devletler arasnda verilen mektuplardr. Lozan niversitesinde byk bir trenle imzalanan Lozan Andlamas yalnzca Yakndoudaki scak sava bitirmekle kalmam, Yeni Trkiye Devleti ile Batl Devletler arasndaki tm ilikileri yeni batan dzenlemitir. 143 Maddeden oluan Lozan Bar Andlamas siyasi hkmler, mali hkmler, iktisadi hkmler, ulam yollan ve salk ile ilgili hkmler ve bir de bunlarn dnda kalan alanlar ilgilendiren e itli hkmleri ieren be ana blme ayrlmt. (409) Lozan Bar Andlamas'n yle zetleyebiliriz: (a). Snr sorunu: (1). Gney Snr: 20 Ekim 1921 Ankara tilafnamesi ile saptanmt. Bu snr, Lozan'da da onaylanmtr. (2). Irak snr: ingiltere'nin mandas altnda bulunan rak'la olan snr sorunu Lozan'da zmlenememitir. Buradaki anlamazlk konusu Musul'du, ngiltere Musul'u brakmak istemiyordu. Bu nedenle Irak snr sorunu ngiltere ile Trkiye arasnda dokuz aylk bir sre iinde zmlenmek zere ertelenmitir. (3). Bat Snr: Bat snr Msak- Milliye gre izildi. Kurtulu Sava ncesinde kaybedilen topraklar tm abalara karn alnamad. Mudanya Mtarekesi ile saptanan Meri Nehri iki lke arasnda snr olarak kabul edildi. Karaaa sava tazminat olarak Yunanistan'dan alnd. mroz, Bozcaada ve Tavan Adas Trkiye'de kalrken, Balkan Savalar srasnda Trkiye'den alnan Ege Adalar Yunanistan ile talya'nn egemenliine brakld. Ancak, Yunanistan'n egemenlii altna giren Midilli, Sisam, Sakz ve Nikarya adalarnn askerden arndrlmas ve buralarda herhangi bir askeri tesis kurulmamas kayt altna alnd. (b). Kaptilasyonlar: Osmanl Devleti'nin kimi Batl Devletlere ekonomik nedenlerden dolay verdii kaptilasyonlar daha sonra yargsal ve ynetsel alanlara da yaylm ve yzlerce yl Osmanl Devleti'nin gelimesine, glenmesine engel oluturmutu. Lozan Antlamasyla Kaptilasyonlar tmyle kaldrlmtr. Bu haklardan yararlanarak Trkiye'de kurulan yabanc ticaret kurulularnn da Trk yasalarna uymas zorunluluu getirilmitir.

407. Tarih-IV; s.125; Sosyal, TrkiyeninSiyasal Antla malar , c.I s.69; Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, I/1 s.181 408. Trk nk lap Tarihi I/1 s.180/181 409. Trk nk lap Tarihi I/1 s.180/181 200

(c). Aznlklar: Yeni Trkiye Devleti'ninin s n rlan iinde yasayan tm az nl klar n Trk yurtta olduu benimsenmitir. Dou Trakya'daki Trklerle Anadolu'daki Rumlarn kar l kl olarak deitirilmesi. stanbul'daki Rumlar ile Trakya'daki Trkler'in bu deitirme dnda tutul mas salanmtr. (d). Sava Tazminat: Trkiye'nin kar t b u l u n a n devletler Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Savas 'na kat lmas ve savatan yenik olarak ayrlm bulunmas nedeniyle Trkiye'nin sava tazminat demesini istemilerdir. Trkiye bunu kabul etmemitir. Anadolu'da byk ykmlara neden olan Yunanistan'n sava tazminat demesi gerektiini belirtmitir. Trkiye'nin bu istei hakl bulunmutur. Yunanistan'n ekonomik bakmdan ok zayf durumda olduunu gren Trkiye, Karaaa ve evresinin verilmesiyle bu isteinden vazgeeceini belirtmitir. Bu istek benimsenmi ve Karaaa ve evresi Trkiye'ye braklmtr. (e). Devlet Borlar: 1854 ylnda balayp Birinci Dnya Sa-va'nm sonuna kadar batdan alnan borlar byk bir miktar tutuyordu. Devlet deyemedii bu borlar yznden Dyun-u Umu miye (Genel Borlar Ynetimi) gibi yabanc bir kurumun lkesinde kurulmasna bile izin vermiti. Fransz htilali'nin glendirdii milliyetilik hareketleri sonucu Osmanl Devleti'nde yaayan bir ok ulus, Batllarn da yardmyla bamszln kazanmt. Bu devletlerin egemen olduu topraklara harcanan borlar Yeni Trkiye Devleti'ne detmek hakkaniyete uymuyordu. Bu nedenle yeni Trkiye Devleti'nin temsilcileri, borlarn Osmanl Devleti'nden ayrlan devletler arasnda pay edilmesini istemitir. Bu istek uzun tartmalara neden olmu ise de sonunda benimsenmitir. Trkiye'ye den miktarn dzenli taksitlerle denmesi kararlatrlmtr. Batllar, Trkiye'nin deyecei parann altn ya da Sterlin olmasn istemilerdir. Trkiye temsilcileri Frank ya da Trk parasyla borlar deyemeyeceklerim belirtmilerdir. Trk nerisi benimsenmitir (f). Boazlar: Asya ile Avrupa'y bir birine balayan; olduka stratejik bir konuma sahip olan Boazlar; tarih boyunca gncelliini koruyan bir sorun olarak bar grmelerinde yer almtr. Lozan Konferans'nda da ele alnan bu sorun geici olarak yle bir zme balanmtr. Boazlardan gei; Bar zamannda askeri nitelik tamayan gemiler ve uaklar Boazlardan serbeste geebilecektir. Herhangi bir sava annda Trkiye savata yer al r ise Boazlar zerinde istedii gibi davranma hakkna sahip olacaktr. Tarafsz gemi ve uaklara dmana yardm etmemek kouluyla gei hakk verebilecektir. Trkiye savata tarafsz ise askeri nitelik tamayan gemilerin ve uaklar n boazlardan gemesi serbest olacakt r. Askeri nitelik tayan gemi ve uaklar ise Karadeniz'de kys bulunan devletlerden en gl donanmaya sahip devletin gemisinden ve uandan fazla gemi ve ua bar zamannda geirmeyecektir. Bunun dnda askeri nitelikli gemi ve uaklar ser este geebilecek; ancak bu geiten doacak sonu Trkiye iin sorumluluk dourmayacaktr. Boazlarn savunmas: Boazlarn her iki yakasndaki 15 Km. lik bir alan askersizletirilecektir. Boazlardan geileri, bakanln Trkiye'nin yapaca uluslararas bir kurul dzenleyecektir. (410) Lozan Antlamasnn nemini Atatrk u ekilde aklamtr: "Osmanl Devleti, eski antlamalar ad altnda bir takm ayrcalk haklarnn esiri idi. Hristiyanlara birok ayrcalklar tanmt. Osmanl Devleti'nin topraklar zerinde
410. Trk nk lap Tarihi I/1 s.181-183; Sosyal, Trkiyenin Siyasal Andla malar , c.I s.85-245; ; Tarih-IV, s.127-128 201

yaayan tebaa'y yarglama hakk yoktu. Kendi lkesinde yaayan Trk unsurlardan ald vergiyi tebaa'dan alamazd. lkeyi bayndr hale getiremez; demiryolu, okul yaptramazd. Tm bu teebbslere yabanc devletler engel olurdu. " (411) Lozan, tm bunlar deitirdi. Atatrk'n ifadesi ile Lozan, "Osmanl devrine ait tarihte ei grlmemi bir siyasi zafer eseridir (412) Bata snrlar olmak zere Lozan Antlamasnda baz dier antlamalara atfta bulunulmutur. Lozan Antlamasnn atfta bulunduu antlamalardan bazlar unlardr: 1. 2. 3. 20 Ekim 1921 Tarihli Ankara Antlamas, 30 Mays 1913 Tarihli Londra Antlamas, 14 Kasm 1913 Tarihli Atina Antlamasdr.

Lozan Antlamasn tamamlayan iki nemli antlamada; 1936 tarihli Montr ve 1947 tarihli Paris Antlamalardr. 1947 Paris Antlamas ile; Oniki adalar, Gney Sporadlar, Dodekanez adalar talya'dan Yunanistan'a gemitir. (413) 17 (30) Mays 1913 tarihli Londra Andlamasnn 5. maddesi: "Osmanl mparatoru ve mttefik devletler hkmdarlar ilan ederler ki, Ege Denizi'ndeki Osmanl adalar hakkndaki karar, Girit hari, Almanya, AvusturyaMacaristan, Fransa, ngiltere, talya ve Rusya tarafndan verilecektir. " (Bulgar, Yunan, Karada, Srp ve Osmanl delegelerinin imzaladklar bu Andlamann 4. maddesi ile Trkiye Girit zerindeki btn egemenlik haklarndan vazgeiyordu. ) 13 ubat 1914 tarihinde (yukarda saylan) alt byk devletin Atina Sefirleri tarafndan Yunan hariciyesine verilen ortak nota: "Trkiye ile Balkan devletleri arasndaki 17 (30) Mays 1913 tarihli Londra Andlamas'n 5. maddesi ve Trkiye ile Yunanistan arasndaki 1 (14) Kasm 1913 tarihli Atina Andlamas'nn 15. maddesi, Ege Adalan hakknda karar yetkisini Alt Devlete vermitir. Sonu olarak: alt devlet Bozcaada, Gkeada ve Meis adalarn Trkiye'ye; igal altndaki dier btn Ege adalarn Yunanistan'a vermeyi kararlatrmlardr. Byk devletler ayrca Yunanistan'a verilen adalarn tahkim edilmemesi ve askeri veya bahri amalarla kullanlmamasna ve adalarla Anadolu arasnda kaakln nlenmesinde etkin nlemler alnmasna da karar vermilerdir. Devletler bu artlarn salanmas iin Yunan hkmeti zerinde nfuzlarn kullanmay taahht ve Yunanistan'dan bu adalarn mslman aznlklarnn korunmasnda tatminkar garantiler vermesini talep eder.
411. Nutuk, c.I, s.702 412. Nutuk, c.I, s.767 413. Parla, Reha, T.C. Lefko e Bykelili i Mste ar , Lozan ve Montr, Lefko e, Nisan 1987, s.2-6 202

Adalarn Yunanistan'a kesin terki, Yunan askerlerinin (gney Arnavutluk'tan) ekilmesinden sonra olacaktr. ekilme, 1-31 Mart 1914 tarihleri arasnda tamamlanacaktr. Alt Devlet, Yunanistan'n yukardaki kararlara sadakatla uyacan mid ederler. 14 ubat'ta Sadrazam ve Hariciye Nazr Said Halim Paa'mn Paris, Londra, Roma, St. Petersburg, Berlin ve Viyana sefirlerine gnderdii telgraf genelge: "6 Byk Devlet sefirlerinin bugn verdikleri nota yledir": "Babali.... Ege adalar konusunda karar yetkisini 6 Devlete brakmtr. " 6 Devlet, dikkatli bir inceleme ve grmeler sonucu, Yunanistan'n Gkeada ve Bozcaada'y Trkiye'ye geri vermesini ve halen igal altndaki dier adalan muhafaza etmesini kararlatrmlardr. Meis adas da Trkiye'ye braklacaktr. Ayrca Yunanistan'n Trkiye'ye, adalar tahkim etmeyecei, askeri ve bahri amalarla kullanmayaca yolunda tatmin edici gvenceler vermesini de kararlatrmlardr. 6 Devlet, bu artlarn yerine getirilmesi ve idamesinde Yunanistan zerinde nfuzlarn kullanacaklardr. Adalardaki mslman aznlklarn korunmas iin de Yunanistan'dan tatminkar garantiler istenecektir. 6 Devlet, Babalinin bu kararlara sadakatle uyacana gvenirler. " (414) Baz sorunlar Lozan Bar Konferansnda zme kavuturulamamtr. Bu sorunlarn balcalar unlardr: (1). Musul Sorunu: En nemlisi Musul sorunu idi. Petrol ynnden olduka zengin olan bu blgeyi ngiltere, Trkiye'ye brakmak istemedii gibi, Hakkari'yi de ele geirmek istedi. Sorunun zm uzun tartmalardan sonra Milletler Cemiyeti'ne brakld. Ancak, Cemiyet Musul'u Irak'a, dolaysyla da ngiltere'ye; Hakkari'yi de Trkiye'ye brakt. (5 Haziran 1926). (2). Boazlar Sorunu: Boazlar sorunu ve Boazlarn Trk egemenliine geii 1936 Montr Szlemesi ile mmkn oldu. (3). Hatay Sorunu: Trkiye-Fransa arasnda yaplan 1921 Ankara Antlamas ile Hatay Trkiye snrlar dnda braklmt. Bu sorun Lozan'da Trkiye lehine zmlenemedi. Mustafa Kemal'in balatt bilinli ve sistemli alma sonunda ve 1939 ylnda Hatay milli snrlar iine alnd. (4). Ege Adalar: Balkan Savalar neticesinde kaybedilen Ege adalar (mroz ve Bozcaada hari), Trk heyeti tarafndan bar masasna getirildi ise de olumlu bir sonu alnamad. Daha nce yaplan antlamalar, zellikle devletler hukuku asndan adalarn statkosunu deitirmeye msaade etmedi. (5). Yunanistan ile olan nfus deiimi: Bu sorun, daha sonra 30 Ocak 1923'de Trkiye ile Yunanistan arasnda yaplan Etabli Antlamas ile zme kavumutur. Antlamaya gre; Bat Trakya Trkleri ile stanbul Rumlar mbadele kapsam dnda tutulmutur. (415)

4 1 4 . Parla, Lozan ve Montr, s. 5. 415. Trk nk lap Tarihi, I/1, s.184; Uarol, S yasi Tarih, 1995, s.556-557 203

2. Lozan Antlamasndan Sonra Trk D Politikas: (1923-1932): a. Genel: Yeni Trk Devleti; Lozan Antlamas ile Trk Vatan'nn btnln; Trk Devleti'nin istiklalini temin ettikten sonra, ada Uygarlk yolundaki nklaplar sratle hayata geirmek iin yeni bir dnemi balatt. Bu dnem, Cumhuriyet Dnemidir. (416) l Kasm 1922'de Saltanat kaldrarak, egemenlii kendisine maleden Trk Milleti; 29 Ekim 1923'de de Cumhuriyeti ilan ederek, byk bir uygarlk hamlesi yapmay baard. Cumhuriyet ile birlikte devletin yaplanmasna arlk veren Trk Milleti, 20 Nisan 1924 Anayasas'm uygulamaya koyarak, devletin tam bir hukuki stat kazanmas yolundaki kararlln da kantlam oldu. Ksacas; Trkiye Cumhuriyeti Devleti, u temel nitelik zerine bina edildi. Bunlardan Birincisi; ok uluslu imparatorluktan milli dev-leete; kincisi: Yan Bamsz Osmanl mparatorluumdan Tam Bamsz Trkiye Cumhuriyetine; ncs: Kiisel Egemenlikten Milli Egemenlie geitir. Tm bunlarla varlmak istenen hedef ise adalama, yani modernlemedir. (417) Bunun da esaslar, 1924 Anayasas ile tespit edilerek hayata geirilmee balanmtr. b. Tekilat Esasiye Kanunu ve Temel Hkmleri (20 Nisan 1924 Anayasas): (1). Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. (2). Trkiye Devletinin resmi dili Trkedir; bakenti Ankara'dr (Bu madde 5. 2. 1937'de-2115 sayl Kanunla u ekli almtr: Trkiye Devleti; Cumhuriyeti, Milliyeti, Halk, Devleti, Laik ve inkilapdr; Devlet dili Trke'dir. Bakenti Ankara'dr). (3). Hakimiyet kaytsz ve artsz milletindir. (4). Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegane ve hakiki mmessili olup, milletin hakimiyet hakkn millet namna kullanr. (5). Yasama yetkisi ve yrtme erki Byk Millet Meclisi'nde belirir ve toplanr. (6). Meclis, yasama yetkisini bizzat kullanr. (7). Meclis, yrtme yetkisini kendi setii Cumhurbakan ve onun tayin edecei Bakanlar Kurulu eliyle kullanr. Meclis, hkmeti her zaman denetleyebilir ve drebilir. (8). Yarg hakk, millet adna usul ve kanuna gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr. (9). Tekilat Esasiye Kanunu'nun Devletin Cumhuriyet olduuna dair olan birinci maddesinin hibir suretle tadil ve deitirilmesi dahi teklif edilemez. (Madde. 102) (10). 1876 tarihli Kanuni Esasi ile muaddel maddeleri ve 20 Nisan 1921 tarihli Tekilat Esasiye Kanunu ve ona sonradan eklenmi tm maddeler tadil ve iptal edilmitir.

4 1 6 . Tarih-IV, s.131 417. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, Yksek retim Kurulu Yay n , No: 5 Ankara, 1986, s.34-43 204

Bu anayasann en nemli zelliklerinden biri de kuvvetler ayrl prensibinin esas alnm olmasdr. (418) Bu anayasa ile yeni Trkiye Cumhuriyeti Devleti'ni ve Trk Milletini modern ve ada bir toplum yapmak; yani milleti, Bilgi toplumu, Bilim ve Teknoloji toplumu, ve Ekonomi toplumu haline getirme gayretleri srdrlrken; dier taraftan ve zellikle Lozan'dan gelen sorunlar bata olmak zere; tarihten ve corafyadan kaynaklanan problemlerle karlalmtr. Bu nedenle Trk d politikasnda 1923-1938 dnemini, 1923-1932 ve 1932-1938 olmak zere ikiye ayrarak incelemek daha uygun dmektedir. c. 1923-1932 Yllar Arasnda Trk D Politikas: Trkiye, 1923'den sonra Avrupa'nn gl devletleri ile komu durumuna geldi. lkenin Dou blgesinde Sovyetler Birlii, Irak'n Stats ve Kbrs vastasyla ngiltere, Suriye'nin stats nedeniyle Fransa, Oniki Ada ve Meis adasn elinde bulundurmas sebebiyle talya, Trkiye ile snrda olmulard. Gl devletlerle komu olmas, Trkiye'nin gereki ve istikrarl bir politika takip etmesini gerekli kld. Ayrca lkenin corafi konumu ve daima sahip olduu stratejik nemi, byle bir politikay daha da zorunlu hale getirdi. Nitekim Mustafa Kemal, l Mart 1924 tarihinde Mecliste yapt bir konumada Trkiye Cumhuriyeti'nin d politika ile ilgili dncesini yle aklad: "Cumhuriyetin d siyasetle ilgili vehesi, gerek ve samimi olarak barn ve antlamalarla tesbit edilen esaslarn korunmasna yneliktir. " (419) Fakat, Atatrk'n ortaya koyduu bu politikann hayata geirilmesinde, basta ngiltere olmak zere Bat l devletlerin tarihten gelen alkanlklar sebebiyle, geici de olsa baz sorunlar canl tutmak ve devam ettirmek istedikleri grld. Bu sorunlar arasnda; ngiltere ile Musul; Fransa ile Osmanl Borlar ve Hatay; Yunanistan ile ahali deiimi; Yabanc okullarn durumu ve Ankara'nn Bakent olmas, bata gelen konular arasnda idi. (420) (1) Bakent Sorunu: Milli Mcadele srasndaki tecrbelerden sonra, stanbul'un, yeni Trk Devleti'nin bakenti olmasnn uygun ve mmkn olmayaca gerei ortaya kmt. Nitekim, tarihi, corafi ve stratejik sebeplerle Lozan'dan sonra Trk yneticilerinin ilk dnd konulardan biri bakenti Ankara'ya tamak oldu. Bilhassa tilaf Devletleri, zellikle de ngilizler, siyasi ve askeri etkinliklerini stanbul zerinde daha fazla ve kolaylkla kullanabileceklerini dnerek, Bakentin stanbul'da kalmas iin bask yapmlardr. ngiltere, Fransa ve talya bakent stanbul'da kald taktirde Byk eli atayacaklarn, Ankara'ya nakledildii aktirde ise, Orta eli gndereceklerini ilan etmilerdir. Buna ra-men, T. B. M. Meclisi 13 Ekim 1923'te kabul ettii bir kanunla Ankara'y yeni Trk Devleti'nin bakenti yapt. Bundan sonra byk devletler elilik konusunda bir sre daha srar ettiler, ancak Ankara Hkmeti'nin kararll karsnda bu srarlarndan vazgetiler. (421)
418. Tarih-IV s.164 akar, 1982 Anayasas ve nceki Anayasalar, s.272273; 283 419. Prof. Gnlbol ve Dr. Sar, Trk D Politikas, s.61-62 420. Armaolu, Prof. Dr.Fahir, 20.Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980) Ankara, 1983 s.321; Prof Gnlbol, Trk D Politikas, s.63 421. Prof. Gnlbol, Trk D Politikas, s.63 205

(2) Aznlk Okullar ve Yabanc Okullarn Kontrol Altna Alnmas Sorunu: Lozan Bar grmelerinin en nemli konularndan biri de, Trkiye'de bulunan tm eitim kurumlarna hakim olma prensibi idi. Lozan Antlamasna EkMektuplar, tilaf Devletleri'nin yabanc okullarda yaplacak retim konusunda Trkiye'nin iilerine karmalar ynnde bir vesile tekil etmitir. Bunun zerine Trk Hkmetleri, dini eitim veren yabanc okullara kar tavizsiz bir uygulama cihetine gitmiler ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun esaslarn aynen tatbik etmekten ekinmemilerdir. Lo-zandan sonra kabul edilen zel Okullar Talimatnamesi hkmleri gereince Trke'den baka bir dilde retim yapan okullarda, zellikle tarih ve corafya derslerinin Trk retmenleri tarafndan ve Trke olarak okutulmas gerekiyordu. ngiltere, Fransa ve talya, Lozan mektuplarn n plana kararak Trk Hkmeti'nin yabanc okullarda retim ilerine ka-ramayacan iddia ettiler. Amalar, Trkiye'de zel haklar rejimini tekrar hayata geirmek olduundan bu tr iddia ve talepler Trk Hkmetleri tarafndan iddetle reddedildi. Hatta, okullardaki halar ve Hris-tiyanlkla ilgili tablolar indirmeyen Fransz ve talyan okullar kapatld. Bu uygulama Trkiye ile Fransa arasnda notalarn verilmesine, lkeler arasndaki ilikilerin gerginlemesine neden oldu. Trkiye, talya ve Fransa'ya hi bir taviz vermedii gibi, 1928 ylnda Bursa Amerikan Koleji'nde iki mslman rencinin Hris-tiyan olmas zerine bu okulu da kapatt. Bursa Amerikan Koleji'nin kapatlmas Trk-Amerikan ilikilerinin de ar ekilde gerginlemesine sebep oldu. Gelimelerin bu boyutlara gelmesine ramen Trkiye hakl tutumunu srdrd ve hatta hkmet prensiplerine aykr davranan okullar kapatt. Ayrca, bitirme snavlarnn eliliklerde yaplmas geleneim kaldrd. 1926 ylndan itibaren de musevi okullarndaki eitimi Trke'ye evirtti. Aznlk ve yabanc okullarn Cumhuriyet'in ilk bes-alt ylnda tamamen kontrol altna almay baaran Trkiye, daha sonra da ayn titiz politikasn srdrd. (422) (3) Trk-Yunan likileri: Lozan Konferans'nda, Trkiye'de kalan Rumlarla, Yunanistan'da kalan Trkler'in deiimi konusu da grme kapsamna alnm ve bu konuda 30 Ocak 1923'te bir szleme ve protokol imzalanmt. (423) 30 Ocak 1923 tarihli szlemeye gre; Trkiye'de kalan Rumlarla, Yunanistan'da kalan Mslman-Trkler'in deiimi yaplacak; ancak, 30 Ekim 1918'den nce stanbul belediye snrlar iinde yerlemi ("etabli") bulunan Rumlarla, Bat Trakya Trkler'i bu deiimin dnda tutulacak; uygulamay salamak iin de Trk ve Yunan temsilcilerinin de bulunaca bir milletleraras karma komisyon kurulacakt.

422. Prof. Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1983, s.325-327; Prof. Gnlbol, Trk D Politikas, s.65-72 423. Bilsel, Cemil, Lozan, c.II, stanbul 1933, s.666-672 206

Bu komisyon tekil edildi ve Ekim 1923'ten itibaren almalarna balad. Ancak, iki taraf arasnda "yerlemi" yani "etabli" ifadesinin kapsam konusunda anlam anlamazl kt ve mesele Milletler Cemiyetine havale edildi. Sorun Milletler Cemiyeti'nde de zme kavuturulamad ve iki lke arasndaki ilikiler gerginleti. zellikle Yunan Hkmeti'nin Bat Trakya'da bulunan Trkler'in mallarna el koyarak buralara Trkiye'den gelen Rumlar' yerletirmesi ve buna karlk olarak da Trk Hkmeti'nin stanbul'daki Rum halkn mallarna el koymas, ili kileri daha da t rmandrd. Bu olumsuz gelimelere ramen Trkiye ve Yunanistan, l Aral k 1926'da imzaladklar bir anlamayla ahali deiimi konusunun eitli ynlerini zme kavuturdular. Fakat, bu seferde anlamann uygulama safhasnda baz anlamazlklar ortaya kt . Trk-Yunan ilikileri yeniden gerginleti ve hatta iki lke arasnda tekrar sava tehlikesi belirdi. Bu gerginlik ortam ierisinde yeni bir savas gze alamayan Yunanistan Babakan Venizelos'n t u t u m u n u yumuatmas zerine Trkiye'de buna olumlu bir tavrla karlk verdi. Neticede iki lke ahali sorununu yeni esaslara gre zmleyen 10 Haziran 1930 tarihli antlamay imzaladlar. Bu antlama ile; yerleme tarihleri ve doum yerleri ne olursa olsun, stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trkleri'nin tamam "etali" kapsam iine alnd. Ayrca, her iki lkenin aznlklarna ait mallar konusunda da birok dzenlemeler yapld. Bylece 6-7 yldr devam eden anlamazlk sona erdi. Venizelos'un 10 Haziran Antlamas'n Yakn ark'ta yeni bir dnemin balangc olduunu beyan eden aklamalar zerine Trkiye, kendisini Ankara'ya davet etti. Venizelos'un Trkiye'yi ziyareti iki lke arasndaki gelimeleri dostluk'a dndrd. Venizelos'un ziyareti srasnda, 30 Ekim 1930'da taraflar arasnda antlama daha imzaland. Bunlar; Dostluk, Tarafszlk, Uzlama ve Hakemlik Antlamas; Deniz Kuvvetlerinin Snrlanmas Hakknda Protokol; kamet, Ticaret ve Seyrisefain Szlemesidir. Trkiye Babakan smet nn de Ekim 1931'te Yunanistan' ziyaret ederek, TrkYunan dostluunu glendiren adm atm oldu. Bylece, Trk-Yunan ilikileri 1954 y l na kadar srecek bir yaknlk dnemine girdi. Bu ilikiler 1954 ylnda Kbrs uyumazl ile yeni bir boyut kazanmaya balad. Trk-Yunan ilikilerinde ortaya kan yaknlk ile ilgili olarak en dikkat ekici konu, dostluk giriimlerinin halklara maledilmeyip hkmetler dzeyinde kalmasdr. (424) (4) Trk-Ingiliz likileri ve Musul Sorunu: Bu dnemde, Trkiye ile ngiltere arasndaki en nemli sorunu Musul Meselesi tekil etti. Birinci Dnya Sava'ndan nce Musul blgesi, petrol varl sebebiyle, ngiltere, Fransa, Almanya ve hatta Amerika Birleik Devletleri arasnda rekabet konusu oldu. Blge, 1916 tarihli Sykes-Picot Antlamas ile Fransa'ya brakld. Nisan 1920 San Remo Konferansnda Fransa, kendisini Orta Dou'daki menfaatlerini desteklemesi sebebiyle, Musul blgesini ngiltere'ye terketti. Lozan Konferans srasnda Trkiye, Musul'un iki temel gereke ile Trkiye'ye braklmasn sitedi. Birincisi: 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi imzaland srada Musul, Trk
424. Prof. Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1983, s.325-327; Prof. Gnlbol, Trk D Politikas, s.65-72 207

ordularnn kontrol altnda ve milli hudutlar iinde bulunuyordu. kincisi: Musul ve Sleymaniye blgeleri tarihi adan olduu kadar halknn byk ounluunu halen Trklerin tekil etmesiydi. ngiltere, tm bunlara itiraz etti. Bunun zerine Lozan Antlamas'nn 3. maddesi gereince, sorunun zm, dokuz ay iinde bir sonuca ulatrlmak zere Trk-ngiliz ikili grmelerine braklmt. Bu grmeler 19 Mays 1924'de, stanbul'da balayan Hali Konferas ile gndeme getirildi. Ancak, grmelerde bir sonuca varlamad. Trkiye'nin Musul ve Sleymaniye blgelerinin kendi hudutlar iinde kalmasnda srar etmesi zerine ngiltere, bu fikre yanamad gibi, Hakkari blgesinin de Irak'a braklmasn istedi. stanbul Konferansnn sonusuz kalmas, Trkiye'nin hakl davasnda taviz vermemesi ve ngiltere'nin Trk-Irak snrlar blgesinde snr olaylarn kkrtp, karklklar karmaya balamas, Trk-ngiliz ilikilerini gerginletirdi. Bunun zerine taraflar, Lozan Antlamasnn "Anlamazlk halinde konunun Milletler Cemiyetine gtrlmesi" hkmne uyarak, sorunu, bu cemiyetin zmesini istediler. Ancak, Trkiye sorunun Milletler Cemiyeti'de zmne taraftar deildi. Bunun iki hakl sebebi vard. Birincisi: Trkiye henz bu cemiyetin yesi deildi; kincisi: Cemiyete ngiltere hakimdi ve kan kararlarda olduka etkili idi Tm bu olumsuzluklara ramen Trkiye, Milletler Cemiyeti faktrn kabul etmek durumunda kald. Milletler Cemiyeti Eyll 1924'de konuyu ele ald. Trkiye, Musul ve Sleymaniye blgelerinde Plebisit yaplmasn teklif ettiyse de, ngiltere bunu kabul etmedi. Milletler Cemiyeti konu ile ilgili bir komisyon oluturdu. Tahkik Komisyonu, hazrlad raporu Eyll 1925'de Milletler Cemiyetine sundu. Komisyon raporunda Musul halknn hibir tarafa katlmakszn bamsz kalmak istediini bildirdi. (425) Buna ramen Tahkik Komisyonu, Milletler Cemiyeti Meclisine u tavsiyelerde bulundu: 1. Musul, Irak'n bir paras saylacak ve Irak, 25 yl sre ile ngiliz Mandas altna konacaktr; 2. Trkiye ile Irak arasndaki snr, Brksel'de tespit edilen hat olacaktr. (426) Milletler Cemiyeti Meclisi, komisyonun teklifini aynen kabul etti. Milletler Cemiyeti'nin karar Trkiye'de byk tepkilere sebep oldu. Hatta, Trkiye ile ngiltere arasnda sava havas esmeye balad. Fakat, Atatrk'n ortaya koyduu gerekilik prensibini esas alan Trkiye, henz savatan yeni km olmas ve harap olan lkenin ekonomik ve sosyal meselelerinin zm beklemesi gibi sebeplerle lkeyi yeni bir savaa srklemek istemedi. Bu sebeple, 5 Haziran 1926'da ngiltere ile bir anlama imzalayarak Milletler Cemiyeti kararn kabul etmek durumunda kald. Bu anlama, bugnk Trk-Irak hududunu izmi ve Musul sorununa son vermitir. (427)

425. Prof. Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi,1983, s.321-322 426. Prof. Gnlbol, Trk D Politikas, s.75 427. P r o f . A r m a o l u , 2 0 . Y z y l S i y a s i T a r i h i , 1 9 8 3 , s . 3 2 2 - 3 2 3 208

5 Haziran 1926 Tarihli Trk ngiliz Anlamasna gre; 1. Trkiye ile Irak arasndaki snr esas itibari ile Milletler Cemiyeti Meclisi tarafndan Brksel'de tespit edilen hat olacaktr; fakat, bu hatta Trkiye lehine baz deiiklikler yaplacakt; 2. Andlamann 14. maddesine gre de, Irak Hkmeti, Musul zerindeki haklarndan vazgeen Trkiye'ye 25 yl sre ile petrolden alaca gelirin % 10'unu verecekti. Daha sonra, 1926 Antlamasna ek notalarda ngrlen esasa uygun olarak, Trkiye 500 bin ngiliz liras kar l nda petrol zerindeki hakkndan feragat etmitir. (428) 1926 ylnda Musul konusunda varlan anlamaya ramen Trk-ngiliz ilikileri normal bir seyir takip edemedi. Bunun be nemli sebebi vard. Bunlardan Birincisi: Musul sorunu kendi lehine zmlemek isteyen ngiltere'nin blge halkn Blclk ynnde isyana tevik etmesi; kincisi: Hakkari blgesindeki halk isyana sevk etmesi ve Nasturi isyanna sebep olmas; ncs: 1925 ylnda kan eyh Sait isyann organize etmesi ve ynlendirmesi; Drdncs: Terakki Perver Cumhuriyet Frkas'nn Gen Trkiye Cumhuriyeti'ne kar bir kar devrim hareketi alarak desteklemesi; Beincisi: Musul sorununun adil ve doru olmayan bir ekilde zmlenmesidir. (429) Nihayet, 1929 ylnda ngiltere'nin Akdeniz Filosu stanbul'u ziyaret etti. Bu ziyaret Trk-ngiliz ilikilerindeki olumlu gelimenin ilk admn tekil etti. Amiral Field'in Ankara'ya giderek Atatrk ve dier ileri gelenleri ziyaret etmesi, Trk-ngiliz ilikilerindeki olumsuzluu yumuatt. (430) Bu ziyaretten ksa bir sre sonra Sovyet Dileri Bakan Yardmcs Karahan'da Ankara'y ziyaret etti. Bu son ziyaret Sovyet Rusya'nn Trk-ngiliz yaknlamasndan kaynaklanan bir endiesinin sonucuydu. (431) (5) Trk-Fransz likileri: Fransa ile Lozan'dan arta kalan asl sorun, Osmanl borlar konusuydu. Fakat bu sorun dier baz meselelerle birleince Trk-Fransz ilikilerinin normal bir duruma gelmesi gleti. Ksacas; Trkiye ile Fransa arasnda nemli konu ve zm sz konusu oldu. Bunlardan Birincisi: Trkiye-Suriye Snr, kincisi: Trkiye'deki misyoner okullar, ncs: Borlar sorunudur. (a) Trkiye-Suriye Snr Sorunu: 21 Ekim 1921 tarihli Ankara tilafnamesi'nin 8. maddesine gre, l ay sonra Trkiye ile o srada Fransa'nn "Mandat" ynetimi altnda bulunan Suriye arasndaki snr izmek iin bir karma komisyon kurulacakt. Fakat komisyon Eyll kurulabildi ve snrn izilmesinde de anlamazlklar kt. Daha sonra Trkiye ile Fransa arasnda 30 Mays 1926'da Dostluk ve yi Komuluk Szlemesi imzaland. Bu anlamada; Trkiye-Suriye snr izildii gibi; Trkiye ve Fransa arasndaki anlamazlklarn barc yollarla zlmesi; ve ayrca taraflardan birine saldr olmas halinde dierinin tarafsz kalmas konusunda mutabakata varld. Ancak bu antlama 18 ubat 1926'da parafe edilmesine ramen Fransa antlamay hemen imzalamad. Trkiye ile ngiltere arasndaki Musul anlamazlnn zmlenmesini bekledi.
428. Gnlbol, Prof.Dr. Mehmet ve Sar, Dr.Cem, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938) Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1973, s.70 429. Dr. Y lmaz, Anadoluda Trk Varl ve Gneydo u Olaylar , s.86-90, 103119 430. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi c.I/2 s.101 431. Prof. Gnlbol, Trk Siyaseti, s.80 209

(b) Trkiye'deki Misyoner Okullar Sorunu: Trk-Fransz ilikilerinde sknt yaratan konulardan biri de Trkiye'deki misyoner okullarnn durumu oldu. Sorun, Trkiye'nin belirledii prensipler erevesinde zme kavuturuldu. (c) Borlar Sorunu: Osmanl mparatorluu, tahvil karmak suretiyle en ok Fransa'dan bor almt. Lozan Konferans'nda Osmanl Borlar konusu da gndeme geldi. Antlama'nn 46. maddesinde, bunlarn Trkiye tarafndan deme esaslarnn, bor tahvillerinin sahipleri ile Trkiye arasnda yaplacak grmelerde tesbitine karar verildi. ounluunu Franszlar'n oluturduu alacakllarla Trkiye arasndaki grmeler hem uzad ve hem de gerginliklere sebep oldu. Nihayet 13 Haziran 1928'de imzalanan antlamalarla, denecek borlarn miktar ve deme ekli bir formle baland. Bu antlamalarla, Osmanl Duyn-u Umumiyesi de tarihe kart. Fakat 1929 Dnya ktisadi bunalm Trkiye'nin deme glkleriyle karlamasna yol anca, alacakllarla grmeler tekrar balad. 22 Nisan 1933'de Paris'te imzalanan yeni bor szlemesi ile istemlere devam edildi. Ayrca, bir Fransz irketi tarafndan iletilen Adana- Mersin demiryolunu 1929'da Trkiye'nin satn almas talebine Fransa balangta kar kt ise de, Haziran 1929'da yaplan bir anlama ile tren yolu Trkiye'ye teslim edildi. Dier taraftan, Frnasz bayran tayan Lotus gemisi ile Trk bayra tayan Bozkurt adl yk gemisi 2 Austos 1926'da Midilli adasnn 5-6 mil anda arpt. Ortaya kan "Bozkurt-Lotus Davas" ile ilgili sorun da iki lke arasnda nemli bir krize sebep oldu. Tm bu sorunlar zldkten ve zellikle Almanya'da 1933 ylnda Nazi Partisi'nin iktidara gelmesiyle Trk-Fransz ilikileri olumlu ynde gelimeye balad. (432) (6) Trkiye-talya likileri: Lozan'dan sonra Trkiye ile Mussolini talya's arasnda ticari ilikiler nemli bir gelime gstermekle birlikte, siyasi ilikiler 1928 ylna kadar ayn olumluluk iinde devam etmedi. Bunun balca sebebi; talya'nn eski Roma mparatorluu'nu tekrar hayata geirmek iin yaylma politikasna ynelmesidir. talya'nn Dou Akdeniz'e ynelik oluturduu tehdit, Trkiye iin daima kayg yaratt. Hatta, 1925 ylnda Trkiye'nin Musul blgesini igale teebbs etmesi, talya'nn da Anadolu'ya asker karaca tehdidi ile karlat. Fakat, 1926-1927 yllar, Trk-talyan ilikilerinde bir dnm noktas yaratt. talya'nn Arnavutluu nfuzu altna almas, Yugoslavya'da korku yaratt. Bunun zerine Yugoslavya, 1927 ylnda Fransa'nn Alman tehlikesine kar ekoslavakya ve Romanya ile imzalad Kk Antant'a katlma karar verdi. talya, bunun zerine Yunanistan ve Trkiye ile ilikilerini yumuatmaya balad ve Kk Antant'a kar l bir ittifak fikrine yneldi. Ancak, bu srada Trk-Yunan ilikilerinin iyi durumda olmamas l bir blo-kun kurulmasn engelledi. Nihayet Trkiye ile talya arasnda doan yaknlama, 30 Mays 1928'de iki lke arasnda bir Tarafszlk ve Uzlama Antlamas ile sonuland.
432. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyas Tarihi, 1983, s. 323-325. 210

Bu gelimelere ramen talya'nn yaylmac bir politika izleme dncesinden vazgememesi, Trkiye'yi, Birinci Dnya Sava sonunda kurulan statkonun devamlln isteyen Fransa ve ngiltere'ye yaknlamaya evketti. Aslnda bu yaknlama, Trkiye'nin talya'dan duyduu kayglarn bir sonucuydu. (433) (7) Trk-Sovyet likileri: Milli Mcadele dneminde Trkiye'nin Bat ile diyalogu geli tike Trk-Sovyet ili kileri gerilemeye balamtr. Musul bunalm srasnda Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda 17 Aral k 1925'de bir Dostluk ve Tarafszlk Antlamas imzalanm olmasna ramen, yaknlama u z u n srmemitir. Ksacas; Trkiye Bat ile ilikilerini dzeltme yoluna girince, Trkiye ile Sovyetler arasnda tekrar bir mesafe ortaya kmtr. Trkiye, Sovyetlerle ilgili ilikilerini belirli bir seviyenin stnde tutmaya gayret ettii halde, baz konular srtme yaratmaya devam etmitir. Hlasa bu konular balk altnda toplamak mmkndr. Bunlar: Ticari mnasebetler, komnizm meselesi ve Trkiye'nin Bat ile ilikilerini dzeltmesi ve gelitirmesidir. (434) Ticari mnasebetlerin gelitirilmesi konusunda Sovyet Dileri Bakan Chircherin ile Trk Dileri Bakan Tevfk Rt Aras arasnda Kasm 1926'da Odessa'da yaplan toplantda gr ayrlklar ortaya kt . Bu gr ayrlklar iki noktada toplanyordu. Birincisi: Sovyetlerin baz Trk mallarn ithal emek istememeleri; kincisi ise: Trkiye'nin baz ehirlerinde (stanbul, zmir, Trabzon, Mersin, Erzurum, Konya, Kars, Artvin'de) Sovyet Ticaret Mmessili i'nin ubeler amak ve bunlara lke d haklar tanmak istemesi idi. Bu isteklere ramen Trkiye ile Sovyetler arasnda 11 Mart 1927'de, Ankara'da, bir Ticaret ve Seyrisefain Antlamas i m z a l a n d . Bu Antlamada; Sovyetler Birlii'nin Trkiye'den yapaca ithalata yllk deer tahditeri konulmas; Trkiye'de Kars ve Artvin hari yukarda belirtilen ehirlerde Sovyet Ticaret Mmessilliinin ubeler kurmas ve bunlara baz diplomatik imtiyazlar tannmas; buna karlk, Sovyetler'in, Trkiye'nin talebi zerine, nc bir devlete gnderilecek mallarn gmre tabi olmada taraf devletlerin lkelerinden transit olarak gemesi ilkesine riayet etmesi kabul edildi. Antlamaya konan bu son hkm ile Batum limannn Trkiye tarafndan kulanlmas imkan salanm oldu. (435) (8) Trk-Alman likileri: Almanya'da 1933 ylnda Nazi Partisi iktidara gelinceye kadar, her iki lke de kendi i ve d sorunlaryla ilgilenmek zorunda kaldklarndan, iki lke arasnda Birinci Dnya Sava'ndaki ibirliinin hatralarndan baka herhangi bir gl iliki mevcut olmad. Yani, 1923-1932 yllar arasnda Trk-Alman ilikileri normal siyasi temasla snrl kald. (436) (9) Trk-Bulgar likileri: Birinci Dnya Sava'nda Osmanl mparatorluu ile ayn cephede yer alan Bulgaristan, 1919'da imzalamak zorunda kald, Nyll Antlamas hkmlerine kar honutsuzluk iindeydi. Bu durum, Bulgaristan'n zellikle 1930'lardan
432. 433. 434. 435. 436. Prof. Armano lu, 20. Yzy l Siyas Tarihi, 1983, s. 323-325. Prof. Gnlbol, Trk D Politikas , s.85-88 Prof. Armano lu, 20. Yzy l Siyas Tarihi, 1983, s.329 Prof. Gnlbol, Trk D Politikas , s.82-83 Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, c.I/II, s.103 211

itibaren Revizyonist, yani statkonun deitirilmesini isteyen lkeler safna ekmeye balad. Dolaysyla, statkonun bozulmasn milli menfaatleri nedeniyle istemeyen Trkiye ile yollar ayrlma temayl gsterdi. Ancak, Bulgaristan ile Trkiye arasnda bugnde yrrlkte olan, 18 Ekim 1925 tarihli Dostluk Antlamas ile Oturma Szlemesi, Ankara'da imzaland. Dostluk Antlamas, iki lke arasnda "bozulmaz bir dostluk" ve Devletler Hukuku ilkelerine uygun bir biimde diplomasi ilikilerinin kurulacan; bir Ticaret, bir Oturma ve bir de Hakemlik anlamas imzalanacan belirtmektedir. (437) Dostluk Antlamasnn ekindeki Birinci Protokol ile: Trk Hkmeti Lozan Antlamasnda Mslman olmayan aznln, korunmas iin kabul ettii hkmlerden Trkiye'deki Bulgar aznlm, buna karlk Bulgar Hkmeti, de Nyll Bar Antlamas'nda Bulgaristan'daki aznlklar iin kabul ettii hkmlerden Mslmanlar (Trkleri) yararlandrmay y-kmlenmilerdir. Oturma Szlemesinin 2. Maddesi'nde "Serbest G" ve gmenlerin menkul mallarn yanlarnda gtrmek, gay-nmenkullerini ise tasfiye edip parasn dar karma hakknn tannmas, Bulgaristan'daki Trkler asndan hala zel bir nem tamaktadr. Dier yandan, Trkiye ve Bulgaristan arasndaki ilk Ticaret szlemesi 1928 ylnda; Tarafszlk, Uzlama, Adli tavsiye ve Hakemlik Antlamas da 1929 ylnda imzalanmtr. (438) (10) Trkiye'nin Doulu Devletlerle ve slam lkeleri ile likileri: Trkiye, 1923'den itibaren batllama (modernleme) yolunda hzl bir yap deiikliine ynelirken, Dou ve islam alemi ynndeki ilikilerini de srdrmtr. Bu erevede, Mays 1928'de Afganistan Kral Amanullah Han Trkiye'yi ziyaret etmi ve 25 Mays 1928'de Ankara'da Trk-Afgan Dostluk ve ibirlii Antlamas imzalanmtr. ki devlet arasnda "ebedi" dostluk kuran bu antlama, esaslar itibar ile 192] Antlamasndan pek farkl deildir. Trkiye, ran ile de 28 Nisan 1926'da Gvenlik ve Dostluk Antlamas; 29 Kasm 1928'de buna Ek Protokol; 23 Ocak -1932'de de Uzlama, Adli Tavsiye ve Hakemlik Antlamalarn imzalad. Bylece, hem dostluk balan glendirildi ve hem de iki lke arasndaki s n r kesin olarak tesbit edilerek s n r anlamazlklarna son verildi. Haziran 1934'de ran Hkmdar Rza ah Pehlevi'nin Ankara'y ziyareti, Rza Pehlevi ile Atatrk arasndaki kiisel dostluun tesinde iki lke arasndaki dostluk balarn da pekitirdi. Trkiye'nin, Orta Dou'nun Arap lkelerinde bu dnemde dorudan ve etkili ilikileri olmamakla birlikte, Trk Milli Mcadelesi ve Atatrk, ngiltere ve Fransa'ya kar bamszlk mcadelesi yrten bu blgelerde rnek tekil etti.

437. Soysal, Trkiyenin Siyasi Antla malar , c.I, s.253 438. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, c.I/II s.104 212

Bu arada, baz Arap lkeleri ile diyalog erevesinde ilikiler kuruldu. 1931 ylnn yaznda Irak Kral Faysal ve ayn yln sonuna doru Babakan Nuri Sait Paa Ankara'y ziyaret etmilerdir. (439) d. 1932-1939 Yllar Arasnda Trk D Politikas: Trkiye, yukarda da belirtildii gibi 1923-1932 devresinde, bir taraftan i yaplanmasn dzenlerken, dier taraftan Lozan Bar Antlamas'nn uygulamaya konulmasndan kaynaklanan sorunlarn zm ile megul olmutur. Trkiye bu meselelerini halletmeye alrken dnya devletleri de Birinci Dnya Sava'nm doal sonucu olarak tekrar iki kutuplu bir dnya ortamna srklenmekteydiler. zellikle, 1930'lardan itibaren savatan malup ve madur olarak kan talya ve Almanya, statkonun deitirilmesini isteyen revizyonist bir politika takip etmeye baladlar. Buna karlk, bata ngiltere ve Fransa olmak zere savan galibi olan devletler ise, Versailles sisteminin devamnda srar ettiler. Bu bakmdan, 1932'den itibaren uluslararas alanda statkonun korunmasn isteyen ve buna karlk deitirmek dncesinde olan iki grup ortaya kt. Kollektif bar ve gvenliin korunmasndan yana olan Trkiye ise, antirevizyonist bir politikay milli menfaatleri asndan daha uygun bularak bat l larla ibirliine nem vermeye balad. zellikle, talya'nn 1985- 1936'dan itibaren Dou Akdeniz'de ortaya ckard tehlike ve yaylmaclk politikas, Trkiye'nin statkocu gruba ynelmesinde nemli bir etken oldu. (440) Trkiye'nin bu dnemdeki d politikas be nemli nokta zerinde topland. Bunlar: (1) Milletler Cemiyeti'ne ye olma, (2) Balkan Antant, (3) Montreux Boazlar Szlemesi, ( 4 ) Sadabat Pakt, (5) Hatay'n Anavatan'a katlmasdr. (1) Trkiye'nin Milletler Cemiyeti'ne ye Olmas (1932): Trkiye'nin uluslararas ibirliine katlmasnda en nemli gelime, 1932 ylnda Milletler Cemiyeti'ne ye olmasdr. Trkiye ngiltere'nin Milletler Cemiyeti'ne egemen olmas sebebiyle bir sre cemiyete girmek istemedi. Ayrca, Sovyetler Birlii'nin de Cemiyete girmek istememesi ve keza Trkiye'nin balangta bu lke ile iyi ilikiler iinde bulunmas, Trkiye'yi etkileyen bir faktr oldu. Fakat Trkiye'nin 1930'lardan itibaren d politikasnda yeni gelimeler balad. Nitekim, Dileri Bakan Tevfik Rt Ara, Silahszlanma Konferans'nn 13 Nisan 1932 tarihli oturumunda Trkiye'nin Milletler Cemiyeti ile de ibirlii yapmaya hazr olduunu aklad. Bunun zerine Milletler Cemiyeti Konseyi Temmuz 1932'de 43 devletin ittifak ile Trkiye'yi yelie kabul etti. Sovyetler Birlii balangta
439. Prof. Armano lu, 20. Yzy l Siyas Tarihi, 1983, s. 332-333 440. Prof. Armano lu, 20. Yzy l Siyas Tarihi, 1983, s.335 213

Trkiye'nin yeliinden rahatszlk duydu ise de, bu lke de Nazi Almanyas'nm ortaya kmas ve Japonya'nn Manurya'ya saldrmas zerine 1934 ylnda Milletler Cemiyeti'ne katld. Trkiye, Milletler Cemiyeti'nin yesi olduktan sonra, bann korunmas yolundaki alma ve gayretleri ile daima cemiyete rnek katklarda bulundu. (441) (2) Trkiye'nin Balkan Devletleri ile likileri ve Balkan Antant (9 ubat 1934): Yeni devletin yaplanmasnda nemli mesafeler kateden ve ayrca byk inklaplar gerekletirerek adalama yolunda emin admlarla ilerleyen Trkiye, Milletler Cemiyeti'ne girmekle de uluslararas ilikilerde varln hissettirmeye balad. Dnya'daki muhtemel gelimeleri dikkatle takip eden Trkiye, Balkanlar ve Orta Dou'da oluturulacak blgesel gvenlik paktlar ile lkenin geleceini tehdit edebilecek muhtemel gelimelere kar etkin tedbirleri ald. Bu srada Balkan lkeleri arasnda da byk bir yaknlama ve ibirlii balamt. Bu yaknlama, 1934 ylnda Balkan Antant denilen ittifak ortaya kard. Balkan uluslar arasndaki yaknlamann temelini, Trkiye ile Yunanistan arasnda balayan dostluk ve iyi komuluk ilikileri tekil etti. Dier yandan, Locarno Antlamalar, Kellog Pakt ve Kk Antant gibi statkocu ittifaklarn ortaya kmas da, Bal-kanlar'daki ibirliini olumlu ynde etkiledi. Balkan Antant konusunda ilk teebbs, Yunan Babakan Alek-sandr Papanastasiyu tarafndan Dnya Bar Kongresi'nin Ekim 1929'da Atina'da yaplan toplantsnda yapld. Bu fikir, Trkiye dahil tm Balkan milletleri temsilcileri tarafndan uygun grld ve Ekim 1930'da Atina'da Birinci Balkan Konferans ald. Bu konferanslar daha sonra Atina, stanbul, Bkre ve Selanik'te olmak zere her yl tekrarland ve bylece Balkan lkeleri arasnda bir ibirlii olutu. Balkan Konferanslar sonunda; Balkan Ticaret ve Sanayi Odas, Balkan Denizcilik Brosu, Balkan Ziraat Odas, Balkan Turist Federasyonu, Balkan Tp Federasyonu gibi kurulular ortaya kt. 1932 ylnda yaplan nc Balkan Konferans ile bir Balkan Pakt Tasars gndeme geldi. Bu tasar ile ibirili faaliyetleri siyasal bir stat kazand. Fakat Bulgaristan ve Arnavutluk'un revizyonist dncelere sahip olmalar, Balkanlar'daki ibirlii iin en nemli sorunu tekil etti. Trkiye ve Yunanistan, siyasal alanda Balkanlar'da bir ibirlii kurup bu konuda bir paktn yaplmasna karar verdiler ve bu dncelerini Mays 1933'de Bulgaristan'a da bildirdiler. Bulgaristan yaplan teklife olumsuz yaklanca Trkiye ve Yunanistan 14 Eyll 1933'de, Ankara'da bir "Samimi Antlama Pakt" imzaladlar. (442) Bunu, 22 Eyll 1933'te Sofya'da Bulgaristan ile iki lke arasnda yaplm olan 1926 Antlamasn iki yl uzatan belgenin imzalanmas takip etti. Daha sonra, 17 Ekim 1933'te Ankara'da, Trkiye-Romanya Dostluk, Saldrmazlk, Hakem ve Uzlama Anlamas" ile, 27 Kasm 1933'te Belgrad'da 'Trkiye- Yugoslavya Dostluk, Saldrmazlk, Hakem ve Uzlama Anlamas" yapld.
441. Prof. Gnlbol, Trk D Politikas , s.98-103 442. Prof. Armano lu, 20. Yzy l Siyas Tarihi, 1995, s.337-338; Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989, c.III, s.305-306 214

Bylece, Trkiye'nin yapt ikili antlamalar neticesinde be Balkan Devleti dolayl da olsa birbirleriyle anlam oluyorlard. Bu gelimeler zerine Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya, ubat 1934'de Belgrad'da toplandlar ve Balkan An-tant'nn tasars hazrland. 9 ubat 1934'te de, bu tasar Atina'da imzaland. Tasarnn imzalanmas ile Balkan Antant kurulmu oldu. 1934 tarihli Balkan Antant'na gre: 1. Trkiye, Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya; kendilerinin tm Balkan snrlarnn gvenliini, karlkl olarak, gvence altna alrlar. 2. Taraflar, bu antlamada gsterilmi olan karlarn bozabilecek gelimeler karsnda alnacak nlemler konusunda aralarnda grmeler yapmay ykmlenirler. Onlar, bu pakt imzalamam olan herhangi bir baka Balkan lkesine kar, birbirine nceden haber vermeksizin, hibir siyasal eylemde bulunmamay ve anlamay imzalayan dier lkelerin izni olmakszn, herhangi bir baka Balkan lkesine kar siyasal hi bir ykmllk stlenmemeyi ykmlenirler. 3. Bu antlama imzalanmay mteakip yrrle girecek ve onaylanacaktr. Antlama, katlma istei ilgili devletlerce uygun grld takdirde her Balkan lkesine ak bulunacaktr. (443) Balkan Antant, Batllar ve Kk Antant'n kurucusu e-keslovakya tarafndan olumlu karlanmakla birlikte, 1936'dan itibaren Avrupa'daki gelimeler ve BerlinRoma Mihveri'nin etkileri sebebiyle zayflamaya balad. 1936'da Avrupa'da ortaya kan Alman stnl, Romanya'y endielendirmeye ve Pakta kar ilgisini zayflatmaya sebep oldu. Yugoslavya'da, Berlin-Roma mihveri sebebiyle talya ve Bul garistan ile anlama yoluna gitti. Nihayet, talya'nn gittike g lenmesi Yunanistan'nda bu lkeye kar daha yumuak bir po-litika takip etmesine sebep oldu. Netice'de, Mnih Konferans ile ekoslovakya'nn paralanmas Kk Antant'a son vermekle kalmad, 1939 ylnn olaylar Balkan Antant'n da paralad. (444) (3) Montreux Boazlar Szlemesi (20 Temmuz 1936): Trk Boazlar'ndan gei rejimini ve Boazlar blgesinin gvenlii ilerini dzenleyen bu szleme, 1923'de Lozan Antlamas ile birlikte imzalanan Boazlar Szlemesinin yerine gemitir. Trkiye, Lozan Antlamas'yla birlikte imzalanan Boazlar Szlemesinin getirdii kstlamalardan dolay daima kayg iinde bulunmutur. Szlemenin imzaland tarihlerde gncelleini koruyan silahszlanma mitlerine gvenen Trkiye'nin, silahlanma yansnn tekrar balamasyla duymakta olduu huzursuzluk giderek artmtr. Trkiye, duyduu bu huzursuzluu ve Boazlar'n statsnde deiiklik yaplmas yolundaki teklifini konu ile ilgili imzac devletlere duyurduunda, farkl kutuplarda yer almaya balayan bu devletlerin hemen hepsinden ortak bir anlay grmtr.

443. Soysal, Trkiyenin Siyasi Antla malar , c.I, s.445-453; 454-455 444. Prof. Armano lu, 20. Yzy l Siyas Tarihi, 1995, s.340 215

ngiliz Dileri Bakanl'nn 23 Temmuz 1336 tarihli bir memorandumunda konu hakknda u grlere yer verilmitir: "Trkiye'nin Boazlar Szlemesi'nin deitirilmesi ile ilgili talebi hakl kabul edilmektedir. " (445) Boazlar'n stats ve gemilerin gei rejimi ile her zaman yakndan ilgilenen ingiltere'nin Trkiye'yi desteklemesine paralel olarak Balkan Antant Daimi Konseyi'de 4 Mays 1936'da Belg-rad'da yapt toplantda, Trkiye'nin teklifini destekleme karar almtr. Trkiye'nin giriimi Lozan Boazlar Szlemesi'nin dier akitleri tarafndan da kabul edilince, Boazlar'n rejimini deitirecek olan konferans, 22 Haziran 1936'da isvire'nin Montreux kentinde toplanmtr, iki ay kadar sren konferans toplantlarndan sonra, 20 Temmuz 1936'da imzalanan yeni Boazlar Szlemesi ile Trkiye'nin kstlanm bulunan haklar iade edilmi ve Boazlar blgesinin egemenlii Trkiye'ye gemitir. (446) Tamam 29 madde, 4 Ek ve 1 Protokol'dan oluan Montreux Boazlar Szlemesi'nin baz maddeleri zet olarak yledir: 1. "Bar zamannda ve Trkiye'nin katlmad sava halinde, Ticaret gemileri, gndz ve gece, bayrak ve yk ne olursa olsun, salk denetimi dnda, hibir ileme bal olmadan Boazlar'dan gei ve gidi-geli (ulam) serbestliinden yararlanacaklardr. Bu gemiler, Boazlar'dan transit geerlerken, Trk makamlarnca, alnmas ngrlen (Salk denetimi, Fenerler ve amandralar ile kurtarma hizmetleri iin) vergilerden ve harlardan baka, bu gemilerden hibir vergi ya da har alnmayacaktr. (Madde 2, 4)" 2. "Boazlar'a giren her gemi, uluslararas salk kurallar erevesinde Trk yasalaryla konulmu olan salk denetimi iin, Boazlar'n giriine yakn bir salk istasyonunda duracaktr. (Madde 3)" 3. "Sava zamannda, Trkiye savaansa, Trkiye ile savata olan bir lkeye bal olmayan ticaret gemileri, dmana hibir biimde yardm etmemek kouluyla, Boazlar'dan, Trk makamlarnca gsterilecek yoldan ve gndz serbeste geebileceklerdir. (Madde 5)" 4. "Trkiye'nin kendisini pek yakn bir sava tehdidi karsnda saymas durumunda, ticaret gemileri serbest gei ilkesinden yararlanacak, ancak, gemilerin Boazlar'a gndz girmeleri ve geiin her seferinde, Trk makamlarnca gsterilen yoldan yaplmas gerekecektir. Klavuzluk, bu durumda, zorunlu klnabilecek, ancak crete bal olmayacaktr. (Madde 6)" 5. "Karadeniz'e kyda Devletler, 15 bin tondan" yksek tonajdaki sava gemileri ile denizaltlarn, Trkiye'ye nceden haber vermek ve dier baz koullarla, Boazlar'dan geirebileceklerdir. (Madde 11), " 6. "Sava gemilerinin Boazlar'dan gemesi iin, Trk H-kmeti'ne diplomasi yoluyla bir nbildirimde bulunulmas gerekecekti. Bu nbildirimin olaan sresi sekiz gn olacakt; ancak, Karadeniz kyda olmayan Devletler iin bu srenin on be gne kartlmas istenmee deer saylacakt. Bu n bildirimde gemilerin gidecekleri yer, ad, tipi, says ile gidi iin ve olacaksa, dn iin gei tarihleri bildirilecektir. "
445. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi , Yksek retim Kurumu Yay n , c.I/II s.107 446. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, c.I/II, s.107-108 216

"Gei srasnda, deniz kuvvetinin komutan, durmak zorunda olmakszn, her iki Boazn giriindeki bir iaret istasyonuna, komutas altndaki kuvvetin tam bileimini bildirecektir. (Madde 13)" 7. "Boazlar'da transit geite bulunabilecek btn yabanc deniz kuvvetlerinin en yksek tonaj toplam 15. 000 tonu aamayacakt ve bu gemiler, geileri iin gerekli sreden daha uzun sre Boazlar'da kalamayacaklard (Madde 14-16). Ancak, Trk Hkmeti'nin ars zerine gelen sava gemileri bu koullarn dnda kalacakt. (Madde 17). " 8. "Karadeniz'de kys bulunmayan Devletlerin bar zamannda bu denizde bulundurabilecekleri sava gemilerinin toplam tonaj, 30. 000 tonu geemeyecekti; ancak, belli koullarda 45. 000 tona ykselebilecekti. Ayrca bu gemiler, 21 gnden fazla Karadeniz'de kalamayacakt. (Madde 18). " 9. "Boazlar'da transit olarak bulunan sava gemileri tamakta olabilecekleri uaklar, hibir durumda kullanamayacaklard (Madde 15)". "Sivil uaklar ise, Akdeniz ile Karadeniz arasnda geii, Trk Hkmeti'nin gsterecei hava yollarndan yaplacakt (Madde 23). " 10. "Sava zamannda, Trkiye savaan deilse, sava gemileri, belirli koullar iinde, Boazlar'dan serbeste geebileceklerdi. Bununla birlikte, savaan herhangi bir devletin sava gemilerinin Boazlar'dan gemesi yasak olacakt. Trkiye savaan ise veya kendisini pek yakn bir sava tehlikesi tehdidi karsnda sayarsa, Trk Hkmeti tmyle diledii gibi davranabilecekti (Madde 19, 20, 21)". 11. "1923 Lozan Boazlar Szlemesi gereince kurulmu olan Uluslararas Komisyonun yetkileri Trk Hkmeti'ne geecekti. " " Trk Hkmeti, bu szlemenin, sava gemilerinin Boazlar'dan geiine ili kin olan her hkmnn yrtlmesini gzetleyecekti. (Madde 24)". 12. "Szlemenin sresi yirmi yl olacakt. Ancak, bu srenin bitiminden iki yl nce, hibir taraf, szlemeyi sona erdirme n bildirimi vermemise, szleme, bir sona erdirme n bildirimin gnderilmesinden balayarak, iki yl geinceye kadar yrrlkte kalacakt. Ayrca, szlemenin yrrle girmesinden balayarak her be yllk dnemin sona ermeside, taraflardan herbiri, szlemenin bir ya da birka hkmnn deitirilmesini nerme giriiminde bulunabilecekti. (Madde 28, 29)". 13. "Trkiye, Boazlar blgesini hemen yeniden as-keriletirebilecektir. " (447) Grld gibi, bu szleme ile yabanc ticaret ve sava gemilerinin Boazlar'dan geii Trkiye'nin egemenliine braklmtr. Gei rejimi; bar hali, Trkiye'nin girmedii sava hali, Trkiye'nin girdii sava hali ve Trkiye'nin kendisini yakn bir sava tehlikesinde grmesi durumu olmak zere, drt stat tesbit edilmitir. (448) (4) Sadabat Pakt (8 Temmuz 1937): Revizyonist devletlerden talya'nn 1935'te Etyopya'y igali, Dou Akdeniz'deki talyan tehlikesini daha belirgin hale getirdiinden, Trkiye bir yandan ngiltere'yle ibirliini gelitirirken, bir yandan da Orta Dou lkeleriyle yaknln arttracaktr.
447. Dr.Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.883-884 448. Parla, Lozan ve Montr, s.119-128 217

Trkiye, Balkan Antant konusunda olduu gibi, Orta Dou'da da blgesel ibirlii faaliyetinde nclk yapmtr. Nitekim, Trkiye, ran, Irak ve Afganistan, 8 Temmuz 1937'de Tahran'daki Sadabad Saray'nda Sadabad Pakt adn alan antlamay imzaladlar. Pakt'a gre taraflar, aralarndaki dostluk ilikilerini devam ettirmeyi; birbirlerinin iilerine karmamay; ortak snrlarna sayg gstermeyi; ortak karlarn ilgilendiren meselelerde birbirlerine danmay; birbirlerine kar herhangi bir saldr hareketine girimemeyi ve saldrma amacn gden bir siyasi tertibe katlmamay taahht ettiler. rak'taki ngiliz "mandat" ynetimi nedeniyle, bu lkenin dahil bulunduu Sadabad Pakt, Trkiye ile Bat (ngiltere) arasnda kurulmu bulunan dorudan ibirlii ilikisine yeni ve dolayl bir halka daha eklemi oldu. (449) Bu suretle Trkiye, Bat'da Balkan Antant; Dou'da Sadabad Pakt ile Balkanlar, Kafkaslar, Orta dou geninin iki kesinde oluturduu ittifak ve gvenlik sistemi ile hem lke hem de blge ve dnya barna katk da bulunmann ncln yapt. Tm bunlarda Atatrk'n yksek devlet adamlnn, ileri grllnn ve bar severliinin byk katklar oldu. Sadabad Pakt, kinci Dnya Sava'nn kmas ve Orta Dou'da Sovyet tehdidine kar 1955'de Badat Pakt'nn kurulmasyla zayflad ve 1980'de ran-Irak Sava ile de varolu sebebini tamamen kaybetti. (450) (5) Hatay Sorunu ve Hatay'n Anavatan'a Katlmas: Trkiye ile Fransa arasnda 20 Ekim 1921'de imzalanan Ankara tilafnamesi, Suriye snrlar iinde braklan skenderun Sanca'na zel bir ynetim ekli tanmt. Fransa, "mandat" ynetimi altnda bulunan Suriye'ye 1936 ylnda bamszlk vermeyi ka-rarlatrnca skenderun Sanca'nn statsnn ne olaca konusu ortaya kt. Fransa, Sancak' Suriye'ye brakmak isteyince, Trkiye buna kar kt. Trkiye, Sancak'a bamszlk verilmesini 9 Ekim 1936'da Fransa'dan istedi. Fransa ise, 10 Kasm'da bunu kabule yetkisi olmadn bildirdi ve konuyu Milletler Cemiyeti'ne havale etmeyi nerdi. Trkiye de bu teklifi kabul etti. skenderun Sanca'nda olaylarn da kt bir dnemde, Milletler Cemiyeti, 18 Aralk 1936'dan itibaren meseleyi ele ald. Bu srada Trkiye ile yaknlk iinde olan ngiltere'nin de gayretleriyle, Milletler Cemiyeti, skenderun Sanca'nn iilerinde bamsz, dilerinde Suriye'ye bal "ayr bir varlk" olmasn kabul etti. Sancak, Milletler Cemiyeti'nin gzetimi altna konulacakt. Trkiye ile Fransa, bir anlama yaparak Sancak'n toprak btnln ortak gvence altna alacaklard. Bundan sonra Sancak, Hatay adm alacaktr. Fakat Hatay'daki anayasa almalar srasnda Fransz yetkilileri baz glkler kartp tahrikler yapnca olaylar patlak verdi. Trk-Fransz ilikileri yine bozuldu. Suriye'de de Hatay'n ayrlmasna kar gsteriler yapld.
449. Atatrk lkeleri ve nk lap Tarihi, c.I/II s.107; Soysal, Trkiyenin Siyasal Antla malar , c.I, s.582-583 450. Soysal, Trkiyenin Siyasal Andla malar , c.I s.583 218

Avrupa'da bunalmlarn younlamas ve zellikle Almanya'nn 1938 Mart'nda Avusturya'y ilhak, Fransa'nn Trkiye'ye ihtiyacn arttrp tutumunu yumuatmasn salad. 4 Temmuz 1938'de Trkiye ile Fransa arasnda Dostluk Antlamas imzalandktan sonra Hatay sorununun zm kolaylat. 2 Eyll 1938'de Cumhuriyet olan Hatay'n, 1939 Mart'ndan sonra Avrupa'da savaa giden olaylarn hzland bir dnemde, 23 Haziran 1939'da Trkiye ile Fransa arasnda yaplan anlamayla Trkiye'ye katlmas kabul edildi ve Hatay Cumhuriyeti, Temmuz 1939'da Trkiye snrlar iine katld. Dnya'nn, gittike artan sorun ve bunalmlarla yeniden ve hzla bir genel savaa srklendii bu gnlerde, Trkiye'nin silah kullanmadan Hatay' tekrar Anavatan'a balamas rnek bir diplomasi baarsdr. Bu baar da en byk paye ise her zaman olduu gibi yine Atatrk'e aittir. (451) BENC BLM KNC DNYA SAVAI A. KNC DNYA SAVAINA YOL AAN OLAYLAR VE GELMELER 1. Genel: Birinci Dnya Sava'n sona erdiren antlamalar ile onu ta-kibeden 1925 Locarno ve silahszlanma antlamalar, tm gayretlere ramen Avrupa ve dnyada istenilen bar ortamn salamaya yeterli olamad. Keza, 1929 ekonomik buhran da tm dnyay etkiledi ve bar iin srdrlen abalar ve kurulan dengeleri bozmaya yetti. Neticede dnya iki kutba ayrld. Bu kutuplar; statkonun korunmasna taraftar olan ve statkonun deitirilmesini isteyen devletler eklinde ortaya kt. Kutuplama, devletler arasnda anlamazlklara ve atmalara sebep oldu ve dnya yeni bir bunalml dneme girdi. zellikle Almanya'nn tutumu bunda nemli rol oynad. Bu dnemin en nemli olaylarn; Almanya, talya ve Japonya'da totaliter rejimlerin i bana gelmeleri ve genileme siyasetleri tekil etti. (452) 2. kinci Dnya Sava ncesi Siyasi ve Askeri Olaylar: Amerika, ngiltere ve Fransa'nn ticari hakimiyetlerinin verdii rekabet ve milli hrs ile mtemadiyen tahrik edilen Almanya, dnya hakimiyeti savann birinci safhasnda stratejik blgeler (Cebelitark ve Svey Kanal) zerinde hakimiyet elde etmek iin baz planlamalara balad. Alman liderleri, Almanya'nn karadan ve havadan bahse konu stratejik blgelere taarruz edebilecek imkana sahip olduklarnn bi-lincindeydiler. 1933 senesinde, Hitler'in iktidara gelii ile Almanya yeniden silahlanmaya yneldi. Daha 1936'da askerden tecrit edilmi olan Ren blgesine asker gndererek kuvvetinin gcn gsterdi. (453)

451. Atatrkn Sylev ve Demeleri, c.III, s.142 452. Amerika Tarihinin Ana Hatlar , s.143 453. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, 219

Keza, Almanya ve talya gibi totaliter bir rejim ile ynetilen ve genileme siyaseti takip eden Japonya da daha 1930'lu ylarn banda saldrya geti. 1931 ylnda Manurya'ya giren Japonya, in savunmasn bertaraf etti ve bir yl sonra da Manurya'nn kukla hkmetini kurdu. Japonya, bir sre sonra yaylma teebbsn dnyann baka bir stratejik blgesi olan Singapur'a tevcih etti. Mussolini ynetimine teslim olan talya ise, Libya'da snrlarn geniletti ve Etopya'ya iradesini kabul ettirdi (454) Almanya 1936'da talya ve Japonya ile Antikomintern Pakt'm imzalad. Almanya bu Pakt ile talya ve Japonya'ya, mzakere ve ibirlii yapacana dair teminat verdi. Lakin Almanya, komu lkelerin glerini yok ederek ncelikle kendini emniyete almakszn uzaklara taarruz edemezdi. Bu nedenle, programn birinci safhas, 1938'de Avusturya'nn, 1938-1939'da ekoslovakya'nn kansz igali ile tamamland. ekoslovakya'nn igali ile Almanya, Polonya'ya gneyden de komu oluyordu. Bu durumda Hitler, Polonya ile on yllk bir saldrmazlk pakt yapt. 23 Austos 1939'da Sovyet Rusya ile de yeni bir saldrmazlk pakt vcuda getirdi. Bylece Almanya iki cepheli tehdidi bertaraf etme imkann salam bulunuyordu. Almanya l Eyll 1939'da baskn tarznda, harp ilan etmeksizin Polonya'ya taarruz etti. (455) 3. kinci Dnya Savann Sebepleri: l Eyll 1939 sabah Almanya'nn Polonya'ya saldrs ile balayp, 2 Eyll 1945'te Japonya'nn teslim olmas ile sona eren ve 38 milyon insann lmne yol aan kinci Dnya Sava'nn balca sebepleri unlardr: a. Almanya ile ngiltere arasnda dnya siyasetinin yrtlmesi konusunda anlamaya varlamamas; b. Birinci Dnya Sava'nn zmlemeden brakt veya meydana getirdii yeni sorunlar ile bunlarn neden olduu gelimeler; c. Versaille Anlamas ile kurulan dzen ve bu dzeni deitirmek iin gsterilen abalar; d. 1930'lardan itibaren Avrupa gler dengesinde yeni gelimelerin meydana gelmesi (kutuplama); e. Alman askeri ve siyasi gcnn dier devletleri tehdit etmesi; f. Almanya, talya ve Japonya'nn yaylmaclk politikas izlemeleridir. (456) B. KNC DNYA SAVAI'NIN BALAMASI VE GELMELER: kinci Dnya Sava iki blok arasnda cereyan etti. Bunlar: Mihver Devletleri ve Mttefikler'dir. Almanya, talya ve Japonya Mihver Devletlerini; ngiltere, Fransa, Rusya, A. B. D. ve in'de Mttefik Devletler olarak savata yerlerini aldlar. Hemen tm

454. Amerika Tarihinin Ana Hatlar , s.142 455. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.39 456. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.40 220

kt'alarda cereyan eden kinci Dnya Sava, Almanya'nn 1 Eyll 1939'da Polonya'ya saldrs ile fiilen balad ve genel olarak dnem halinde devam etti. Birinci Dnem: Avrupa'da Alman stnl dnemi olup, l Eyll 1939 ile 22 Haziran 1941 tarihleri arasn kapsar. kinci Dnem: Haziran 1941 ile ubat 1943 aras olup, dengenin saland dnemdir. nc Dnem: Eyll 1943'ten savan sona ermesine kadar geen sre olup, Mttefiklerin stnl dnemidir. kinci Dnya Sava'nn nc muharebeleri diyebileceimiz provalar; spanya Sava ve Japonlarn in'e ynelik saldrlardr. 1. spanya Sava: spanya i sava 1936 ylnda Franko komutasndaki falanjist milliyeti glerin seimle ibana gelen Cumhuriyeti "Halk Cephesi" koolisyonuna kar ayaklanmasyla balamtr. Hitler ve Musolini isyann balamasndan hemen sonra Fran-ko'nun emrine birer uak filosu gndererek 13. 500 kiiyi Fas'tan spanya'ya tadlar. Mteakip gnlerde de 200. 000'i geen Alman, talyan ve Arap askeri blgeye sevk edildi. Bunun karsnda Cumhuriyetiler, Rusya'nn destei ve muhtelif lkelerden gelen gnlllerin desteini aldlar. Bu savata Alman Kondor Lejyonu hava taktiklerini ve teorilerini denemek frsat buldu. Bunlar iinde en nemlisi 27 Nisan 1937 ylnda Guernica'nn youn hava bombardman ile yokedilmesiydi. spanya'ya olduka fazla miktarda tank ve zrhl ara gnderilmiti. Ne var ki, bunlar, zrhl birlik teorisine uygun olarak kullanlmad. Tanklar, piyade destek eleman olarak kald. Bu durum, batl gzlemcilerin zihinlerinde yanl imaj brakt ve onlar tankn stratejik bir unsur olmad yanlgsna dtler. Mart 1939'da Falanjistler, yarm milyon l-yaral, bir milyondan fazla srgn ve snrsz tahribata sebep olarak lkeye hakim oldular. Almanlar deney asndan en kazanl kan lke oldu. spanya i sava Hitler'in durumunu glendirdi. Fransa nc bir Faist komuya sahip oldu. Ayrca Akdeniz'deki bu gerginlik Hitler'in Orta Avrupa'da rahat hareket etmesini; Avusturya ile ekeslovakya'y ilhakn kolaylatrd. Ayrca Madrid'i Berlin-Roma Anti Kominterin paktna yaknlatrd. 1940'da elik Pakt adn alacak olan l dayanmann temelleri de atlm oldu. 2. Japonya'nn in!e Saldrlar: in-Japon Sava Japonya'nn in ve Manurya'ya yaylma arzusundan kaynaklanmtr. Sava aslnda herbiri dier ikisine eit derecede dman olan g arasnda cereyan etmitir. Chiang Kai-Shek, bir yandan Japonlarn ilerlemesini nlemeye alrken dier yandan da komnistlerin kkn kazmaya almtr. Japonlar, 1930'larda daha kolay ilerleme kaydetmiler, yerleim birimlerine kar zehirli gaz dahi kullanmlardr. 1937'de Marko-Polo kprs blgesindeki bir olay bahane ederek tekrar saldrya geen Japonlar, 1937'de Nanking, 1938'de de Kanton ve Hankov'u aldlar. Ancak bu savalar klasik askeri taktikler ve strateji asndan zel bir neme sahip deildir. Japonlar'n Manurya zerinden Moolistan'a doru ilerlemeleri,
221

onlar Rusya ile kar karya getirmitir. Bu durum Rusya'y iki cepheli savaa zorladndan 1939 yaznda Stalin'i Hitler ile ittifak yapmaya zorlamtr. Ancak Ruslar, 1939'da Kolkin Japonlar yenmiler ve bylece Japon Kara Kuvvetlerinin modern bir g karsnda baarl olamayacaklarn ortaya koymulardr. Bu malubiyetten sonra Japonlar tekrar Pasifik ve Gneydou Asya'ya yneldiler. Bu da gsteriyor ki, Japonya'nn da tam olarak belirlenmi bir amac yoktur ve bunu destekleyecek strateji olumamtr. 3. talya'nn Habeistan' gali: 1935 ylnda italya sava dahi ilan etmeden Habeistan' igal etmi, bu durum Roma mparatorluu hlyalarn atelendirmi, ancak ikinci snf bir g olduunu unutmutur ki, bu kendisine pahalya mal olacaktr. Yine Ama-Ara dengesinin olmad grlr. 4. Avusturya ve ekeslovakya'nn gali: Hitler, "Mein Kampf" adl eserinde Almanya ve Avusturya'nn birlemesini Cermen neslinin en byk hedeflerinden biri olduunu ifade etmitir. Saint Germain Antlamas 6, 5 milyonluk Avusturya'nn Almanya ile birlemesini engellemesine ramen Alman ordular 11 Mart 1938 gn snr gemeye balad ve len saatlerinde Viyana igal edildi. Bu olaya Bat seyirci kald ve hatta yeil k yakt. Bundan cesaret alan Hitler, gzn ekeslovakya'ya dikti. zellikle ngiltere ve Fransa'dan bekledii destei alamayan ekeslovakya ve onun 1, 5 milyonluk mekanize ordusu, Skoda fabrikalar, toplan, tanklar ve byk cephane stoklar 1938 ylnda adeta Hitler'e hediye edildi. Sra Polonya'ya gelmiti nk ekoslovakya'nn igali ile Polonya taraftan kuatlm durumdayd. (457) 5. Polonya'nn Paylalmas: Eyll 1939 ylnda evvela Alman sonra da Rus ordular tarafndan paralanan Polonya Cumhuriyeti; Versaille Anlamasnn ve Polonya-Rusya harbine son veren 14 Mart 1921 tarihli Riga Bar Anlamas'nn eseridir. l Eyll 1939 sabah Alman ordularnn Polonya'y igala balamas karsnda Polonya fazla dayanamad. nk Almanya yllardan beri askeri hazrlk iindeydi. Almanya, Polonya'ya be tmeni zrhl (panzer) olmak zere, 52 tmenlik bir kuvvetle saldrya geti. Alman hava kuvvetleri ise bu srada Avrupa'nn en stn kuvveti durumunda idi. Polonya ordusu ise, gerek say ve gerekse sava ara ve gereleri bakmndan Alman ordusu kadar gl deildi. Almanya, Polonya'ya saldrnca ngiltere ve Fransa yaptklar ittifaklara ve verdikleri garantilere ramen, hem askeri hazrlklar, hem de corafi konumlar nedeniyle Polonya'nn yardmna gi-demediler. Bunun iin Polonya, Almanya'nn karsnda yalnz kald. Alman ordularnn Varova'y kuatmas zerine Sovyet Rusya'da Polonya zerindeki emellerini gerekletirmek ve 23 Austos 1939 saldrmazlk paktnn gizli protokolne gre
457. Y lmaz, Dr. Veli, Harp Akademileri Konferans Notlar , 1997; Akad, Mehmet Tanju, 20. Yzy l Sava lar , 1992, c.I s.278-280 222

kendisine salad pay almak ve Polonya'daki Ukraynallar ile Beyaz Ruslar' korumak bahanesiyle Polonya'ya taarruza geti. Alman ve Sovyet saldrlar karsnda daha fazla dayanamayan Polonya, 27 Eyll 1939'da teslim olmak zorunda kald. Bylece Polonya Devleti haritadan silinmi oldu. Polonya'nn teslim olmas zerine, 23 Austos 1939 Alman- Sovyet saldrmazlk paktna ek gizli protokola gre, Almanya ve Sovyet Rusya bu lkenin topraklarm 28 Eyll 1939'da Moskova'da imzaladklar bir anlama ile aralarnda paylatlar. Yalnz 23 Austos 1939'da aldklar kararlarda bir deiiklik yaptlar. Bu deiiklie gre, Litvanya'da Sovyet Rusya'ya verildi. Buna karlk, Varova ve Lublin blgeleri Alman igal blgesine katld. Almanya ve Sovyet Rusya 28 Eyll 1939'da Moskova'da yaynladklar ortak bir bildiri ile, Polonya sorununun, Avrupa barna devaml bir temel tekil edecek ekilde zmlendiini, artk savaa devam etmenin gereksiz olduunu bildirdiler. Ancak bu bat arsn gerek Fransa ve gerekse ngiltere reddettiler. Fransa, gerek bar salanncaya kadar silah elden brakmayacan bildirdi. ngiltere ise, Polonya'ya yaplan hakszlklarn dzeltilmesini istedi. Balangta bar arsnn reddedileceini bilen Hitler, verdii emirle Alman ordusunun ngiltere ve Fransa'ya kar harekete gemek zere en ksa zamanda hazrlanmasn istedi. (458) 6. Rusya'nn Baltk Denizi'ne Yerlemesi: kinci Dnya Sava ncesinde, 24 Austos 1939'da, Rusya ile Almanya arasnda saldrmazlk pakt imza edilmesine ramen, eninde sonunda, Hitler'in Rusya'ya saldracan anlayan Stalin, Rusya'nn bat hudutlarn geniletmeye ve Rusya ile Almanya arasnda, Rus hakimiyeti altnda bulunan tampon devletler meydana getirmeye balad. Rusya; karlkl yardm paktlar, ticaret anlamalar ve askeri igaller vastasyla Letonya, Litvanya ve Es-tonya zerinde kontrol tesis ederek bu lkeleri topraklarna dahil etti. Sra Finlandiya'ya gelmiti. Stalin, Finlandiya'dan; Baltk Denizi kysnda deniz sleri, lke iinde baz hava sleri ve Karale Berhaz blgelerinin kira karl kendisine verilmesini talep etti. Finlandiya, Rus isteklerini reddetti ve mzakereler 19 Kasm 1939'da kesildi. 30 Kasm 1939'da, Ruslar, harp ilan etmeksizin Helsinki bata olmak zere Finlandiya'y havadan bombalamaya balad. Rus-Fin Harbi safhada cereyan etti. Birinci safha (Aralk 1939); Rus taarruzlarnn balama safhasdr. Bu safhada, normal harp kurallarna gre hazrlanm olan Rus ordusu, k artlanna gre eitilmi ve tehiz edilmi olan Fin ordusu karsnda baarszla urad. Fin Ordusunun baarsnda, eitim ve tehizatn yannda Motti Taktiim (keif ve tkama, taarruz ve tecrit, imha) uygulamalarnn byk katks olmutur. ikinci safha ise; Ruslar'n yeniden taarruz iin hazrlk safhasdr. Bu safhada (Ocak 1940) Ruslar birinci safhada bozguna uradklar Yldrm Harbi'ni terk ederek mevzi harbi sistemini tatbik iin hazrlklarn tamamladlar. nc safha; Rus taarruzlarnn gelimesi safhasdr. Bu safhada, ngiliz ve Franszlar'dan yardm alamayan Finler, ezici ve ypratc Rus taarruzlar karsnda
458. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.40-41 223

tutunamadlar. Sonuta, Rus istekleri kabul edildi ve 13 Mart 1940'da Fin- Rus Sava sona erdi. Bu savata Ruslar, byk kayp vermelerine (tahminlere gre 200. 000 l) ramen amalarna ulatlar ve Baltk denizi'ni kontrolleri altna almaya muvaffak oldular. (459) 7. Bat Cephesi Savalar: Almanya'nn Polonya'y igali, Fransa ve ngiltere'yi harp ilanna sevk etti. Bununla birlikte Fransa ve ngiltere'nin seferberlii ok yava geliti. Ayrca sanayiinin kapasitesi ihtiyac karlayacak seviyede deildi. 1939-1940 sonbahar yaz mevsimi, taraflarn keif birlikleri arasndaki arpmalar dnda olaysz geti. Ekim aynda Hitler mttefikleri (ngiltere, Fransa) bar grmelerine davet etti. Fakat Mttefiklerin Hitler'in teklifini reddetmeleri zerine, Hitler Bat Cephesi'nin almasna karar verdi. Harekatn maksad, Fransa bata olmak zere Mttefik ordusunun mmkn olduu kadar byk ksmn imha etmek; Fransa. Belika ve Hollanda'da, ngiltere'ye kar yaplacak mteakip hava harekat iin elverili k arazisini ele geirmek ve Ruhr sanayi blgesini mmkn olduu kadar uzaktan emniyete almaktr. Alman Harekat Plan iki safhay kapsamaktayd. Birinci safha: "B" ordular grubu ile Ardenler blgesinden Fransz Cephesini yarmak, daha sonra kuzeye yneltilecek stratejik kuatma ile deniz ve kuatma kuvvetleri arasnda Fransz ordusunu imha etmekti. kinci safha: Gneye ynelerek Paris genel istikametinde taarruzla geri kalan Fransz ordusunu yok etmekti. Fransz Harekat Plan Mojino Hatt'nn geilmeyeceine ve Ar-denler'in byk birliklerin harekatna geit vermeyeceine dayanmaktayd. Harekat iki safhada icra edildi: Birinci safha: Flander Muharebesi (10 Mays-4 Haziran) Alman taarruzlar 10 Mays'ta balad. Belika ve Hollanda'ya icra edilen hava indirme hcumlar neticesinde 14 Mays'ta Hollanda teslim oldu. Asl taarruz arzal Arden arazisi zerinde, dman tarafndan zaptedilmez diye dnlen ksmnda icra edildi. Yarmann gereklemesi zerine Alman ordular Dunkerk'e yneldi. Dunkerk'ten ngiliz birliklerinin kolaylkla ekilmesine Hit-ler, ngiltere ile anlaabilecei dncesiyle msaade etti. Bu safhada Belika, 28 Mays 1940 tarihinde Almanya ile mtareke yapmak zorunda kald. kinci Safha: Somme (Fransa) Meydan Muharebesi: 5 Haziran sabah balayan Alman taarruzlar neticesinde, 9 Haziran'da Sen Nehri'ne ulald. 10 Haziran'da Fransa Hkmeti Paris'i terk etmek zorunda kald . 14 Haziran'da Paris teslim oldu. 22 Haziran'da Almanya-Fransa Mtarekesi imzalanarak Bat Cephesi savalar sonuland . (460)

459. Akad, 20.Yzy l Sava lar , c.I s.280-290; Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.41-42 460. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.42-43 224

8. Balkan Savalar: Fransa'nn Almanya tarafndan igal edilmesinden ksa bir sre sonra, Mussolini Yunanistan' istila etmek iin hazrlklara balad. Mussolini Balkanlar'da balataca bir harekatta Hitler'in desteine ihtiyac olduunu biliyordu. Ancak Hitler'in, yardm teklifini reddetmesi zerine 13 Ekim 1940'da Yunanistan'a kar hazrlanan taarruz plann onaylad. talyanlar 7 tmenli 2 ordu ile taarruza baladklarnda, Yunanistan'n 3-5 tmeni savaa hazr durumdayd. talyanlarn taarruzlar balangta baarl olduysa da bir sre sonra Yunanllar, ngiliz Hava Kuvvetlerinin yardmyla da inisiyatifi ele geirdiler. Yunanllar'n bundan sonra icra ettikleri kar taarruzlarn baarl bir ekilde gelime gstermesi zerine Hitler, Bulgaristan zerinden gneye kuvvet kaydrmaya balam bu durum Yunan baarsn tahdit etmiti. Hitler, diplomatik yollardan Yugoslavya'y kendi tarafna e-kemeyince Mart 1941'de bu devleti istilaya karar vermiti. Bu harekat icra ederken de Mussolini'nin, Almanlarn sa yann korumasn salad. Bu safhada ngiliz takviye kuvvetleri de Yunanistan'a ulam bulunuyordu. Hitler'in direktifi zerine Alman Yksek karargah bir gn iinde Yunanistan ve Yugoslavya'y istila plann hazrlamt. Yugoslavya'y istila iin tekil edilen 2 nci Ordu, Almanya'dan, Fransa'dan ve Rus snrndan toplanan birliklerden oluuyordu. Alman 12 nci Ordusu ise Yu-nanistana taarruz edecekti. Buna karlk Yugoslav Ordusu'nun sefer mevcudu 1. 000. 000 kiiydi. Yugoslavya zerinden icra edilen Alman taarruzlar byk bir baar ile gelimi ve 12 Nisan'da Belgrad, 14 Nisan'da Sarajevo dnce, Yugoslavya kaytsz artsz teslim olmutur. Bu Yldrm Harekat boyunca Almanlar'n toplam kayb sadece 558 kiiydi. Yugoslavya'nn bu kadar sratli dmesi, ngilizleri ve Yu-nanllar' telaa drmt. ngiliz komutam Wilson, Metaxsas hattnn zayf olmas nedeniyle terk edilmesini, bunun yerine Ali-akman hattnn takviye edilmesini teklif ettiyse de Yunanllar toprak terkine yanamadklarndan bu teklifi reddetmilerdi. 6 Nisan 1941'de Almanlar'n 40 nci, 18 nci ve 30 nc Kolordular Hava kuvvetlerinin desteinde taarruza ba lam t . 9 Nisan'da Metaxsas hatt yarlm ve Selanik ele geirilmi ti. Bu esnada Almanlar'n 16 nc Panzer Tmeni Trkiye snrn emniyete almt. Nihayet 2 nci Yunan Ordusu Makedonya Cephesi'nin kmesi zerine teslim olmutur. Almanlar bu arada Trkiye'ye yakn olan Ege Adalan'n da igal etmilerdi. Bundan sonra muharebeler Almanlar'n takip harekatna dnm, 12 Nisan'da Yunan l nci Ordusu teslim olmu, Yunanistan'da kalan dier ngiliz birlikleri 30 Nisan'a kadar Pelopenez'e tahliye edilmi ve Yunanistan'n igali tamamlanmt. Bu muharebelerde Almanlar 5100 kii zayiat verdi, buna karlk ngilizlerin 11. 840 kii zayiat oldu, Yunanllar ise 270. 000 esir verdi. Hitler, Dou Akdeniz'deki ngiliz hakimiyetine son vermek maksadyla Girit'i ele geirmeye karar vermi, bu grev iin bir parat tmeni ve bir da tmenini tahsis etmiti. 20 Mays 1941'de Al-manlar'n havadan icra ettikleri indirme harekat balangta karlalan glklere ramen hzla gelimi, Girit adas 31 Mays 1941'de tamamen ele geirilmiti. Bu muharebede ngilizler'in zayiatnn daha fazla olmasna ramen Alman Parat Tmeni'nin ok fazla zayiat vermesi, Hitler'i bir daha bu ekilde byk hava indirme harekat icra etme konusunda tereddtte brakmt.Balkanlarn tamamen istilasndan sonra Hitler, gzlerim douya evirdi ve Rusya'y istila etmek iin kuvvetlerini yeniden tertiplemeye balad. (461)

461. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.43-45 225

9. Alman-Rus Sava: Hitler srekli olarak Rusya'y paralamay dnm, Stalin'de ayn ekilde tkenmi bir Bat Avrupa'ya mdahale etmek iin uygun zaman bekleyerek kuvvetlerini gelitirmiti. Fransa fethedildikten sonra Hitler, karargah heyetine Rusya Seferi iin plan hazrlama grevini verdi. Hitler ve askeri danmanlar Rusya'y yenilgiye uratmak iin veya drt haftann yeterli olaca kansndaydlar. Hitler'in 18 Aralk 1941 tarihli direktifi bir "Yldrm Harbi ile Rusya'nn ezilmesini" ngryordu. Almanlar'n esas plan; nce Leningrad, Moskova ve Ukrayna'y elde etmekti. Seferin nihai hedefi ise; Kzlordu'nun Bat Rusya'da imhas ve Rusya'nn igali idi. Alman ordular Rusya'y igal etmek iin ordular grubu halinde tekilatland. Plan gereince; Kuzey Ordular Grubu Leningrad, Merkez Ordular Grubu Moskova, Gney Ordular Grubu Kiev istikametinde ilerleyeceklerdi. Alman ordular, 22 Haziran 1941'de harp ilan etmeden baskn tarznda Rusya'ya taarruza balad. Alman taarruzlar Rus birliklerinin hazrlksz bulunmalar ve harekatn birinci gnnde Rus hava kuvvetlerine byk zayiat verdirilmesi nedeniyle balangta sratle geliti, 1 Eyll 1941 tarihine kadar Almanlar, 700 Km. ilerledi ve Moskova'ya 350 km yaklat. Fakat Rusya'nn derinliinin fazla olmas ve Rus kuvvetlerinin ounun geri ekilmesi nedeniyle mukavemet gittike artyordu. Bu arada Ruslar yeni birlikler tekil ederek cepheye sryorlard. Alman taarruzlar kuzeyde Leningrad, gneyde Kiev istikametinde devam ediyordu. Merkez Ordular Grubunun taarruzu Smolensk blgesinde yavalad ve durma noktasna geldi. Bunun zerine Hitler; k gelmeden nce varlacak en nemli hedefin Moskova olmadn, esas hedefin, "Krm' ve Donets havzasndaki endstri ve kmr sahalarn elde etmek ve Rusya'nn Kafkasya blgesinden gelen petrol ikmal yollarn kesmek olduunu" belirten direktifini verdi. Bu direktif zerine, Merkez Ordular Grubu'ndaki birliklerin byk ksm Gney Ordular Grubu emrine verildi. Daha sonra Almanlar Stalingrad blgesini ele geirmek iin taaarruza getiler. Alman taarruzlarnn Stalingrad istikametine ynelmesi zerine Rus taarruzlar balad. Bunun neticesinde Alman ordusu geri ekilmek zorunda kald. 1944-1945 yllarnda Rus genel kar taarruzu devam etti. Ruslar, 22 Nisan 1945'de Berlin'e ula t lar. 25 Nisan'da ehir ku at ld . 7 Mays 1945'tc ise Hitler'in kendi yerine tayin ettii Amiral Doenilz Almanya'n n teslim olduunu bildirdi. Hitler'in byk hayellerle balad Rusya Seferi; hsranla sona ermi oldu. (462) 10. A. B. D. 'nin Savaa Katlmas: A. B. D., Avrupa'da balayan sava karsnda tarafsz kald. ngiltere, Aralk 1940'ta Mihver devletlere kar desteklenmesini ve mali yardmda bulunulmasn isteyince, A. B. D. bu savatan uzak kalmann mmkn olmayacan anlad. Uzak Douda ise Japonya ile aralarndaki menfaat atmas, 1937 ylnda Manurya'nn Japonlar tarafndan igal edilmesiyle balad. A. B. D. 15 Aralk 1938'de in'e 25 milyon dolarlk kredi at. Bu ise in'in mukavemetini artrdndan Japonya'nn tepkisine neden oldu.
462. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s.40-46; Akad, 20. Yzy l Sava lar , c.II, s.350-378 226

Avrupa'da 1939 Mart'ndan itibaren gerginleen siyasi ortam Japonya'nn A. B. D. ile ilikilerini dzeltme teebbslerinde bulunmasna neden olduysa da sonu alnamad. nk, A. B. D. 'nin ileri srd tek art; Japonya'nn in'deki igallere son vermesiydi. II nci Dnya Harbi'nin balamasyla ilikiler daha da ktlemeye balad. A. B. D. savan sonucunu kendi gelecei ynnden ilgiyle izliyordu. Avrupa'da ngiltere yenilecek olursa, Mihver devletler, Pasifik'le birlikte Avrasya'y da kontrol altna alacaklard. Mihver devletlerin zaferi kazanmalarna izin vermek, bundan sonra bu devletlerin tek balarna Amerika ile savamalarna frsat vermek demek olacakt. Bu nedenle, 11 Mart 1941'de "dn Verme ve Kiralama Kanunun"nun kmasyla A. B. D. 1941 Nisan'ndan itibaren Japonya'ya kar yeni bir politika izlemeye karar verdi. ngiltere'ye daha rahat yardm yaplabilmesi iin, Japonya kkrtlmamal ve mmkn olduu kadar uzlama salanmalyd. Ancak bu yeni A. B. D. politikasn bir zaaf olarak deerlendiren Japonya, A. B. D. 'ye kar tutumunu sertletirdi ve Amerika'nn ngiltere ve in'e yapt yard m n kesilmesini istedi. 13 Nisan 1941'de SSCB ile Moskova'da, bir tarafszlk ve saldrmazlk anlamas yapan Japonya, bylece Bat ve Kuzeyini de emniyete ald. 29 Temmuz 1941'de "Vichy" Hkmeti ile bir anlama yaparak Hindi in'indeki sekiz hava ss ile iki deniz ssn kullanma hakkn elde etti. Mteakiben bu blgeye 50. 000 kiilik bir kuvvet sevk etti. A. B. D. ise buna misilleme olarak lkesindeki tm Japon alacak ve mallarn dondurdu, ticareti snrlad. A. B. D. 'nin bu sert tutumu, Japonya'nn Eyll aynda savaa karar vermesine neden oldu. 7 Aralk 1941'de, Japonya, Ha-waii'deki Pearl Harbour'da bulunan Amerikan slerini ani bir hava taarruzuyla bombardman etti. Japonya'nn bu taarruzu ile A. B. D., II nci Dnya Sava'na fiilen katlm oluyordu. 8 Aralk 1941'de Japonya, A. B. D. 'ne ve ngiltere'ye resmen sava ilan etti. 11 Aralk 1941'de de, A. B. D., Almanya ve talya birbirlerine sava ilan ettiler. Bylece A. B. D. 'de 2 nci Dnya Sava'na resmen katld. (463) C. KNC DNYA SAVAININ SONA ERMES: 1. Genel: 1942 yl sonlarna doru sava, Mihver devletlerin aleyhine dnmeye balamt. Bundan yararlanan Mttefikler, 1943 ylndan itibaren, yeni cepheler aarak zafere ulamaya altlar. Mttefikler, Kuzey Afrika'y ele geirdikten sonra, talya'y igal etmek ve Mihver devletlerine kar gneyden bir cephe amak iin 10 Temmuz 1943'de Sicilya'ya karma yaptlar ve Austos ay ierisinde lkenin igalini tamamladlar. talya, 3 Eyll 1943'te, Mttefiklerle bir mtareke yaparak savatan ekildi ve 13 Ekim 1943'te Almanya'ya sava ilan etti. 1944 ylnda Mttefikler, hava stnln de ele geirdiler. 6 Haziran 1944'de Normandiya kylarna karma yaparak "kinci Cephe"yi atlar ve Fransa'nn ilerine doru hzla ilerlemeye baladlar. 24 Austos'da Paris'e giren Mttefikler Eyll ay sonlarnda Ren Nehri'ni geerek Alman topraklarna girdiler. Dou Cephesinde ise Ruslar, 1944 Haziran ay sonlanna doru genel hcuma getiler. Bir yandan batya doru ilerlerken bir yandan da Balkanlar'da harekata
463. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.143-149, Dr. lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri. s.46-47 227

giritiler. Rusya'nn Balkanlar' igal altna almas zerine, ngiltere Yunanistan'a asker kard. Ruslar, Ocak 1945'de yeni bir saldrya geerek Dou Prusya'y, Nisan aynda da Viyana'y ele geirdiler ve Berlin'e doru ilerlemeye baladlar. Bu tarihte Mttefikler de Almanya'daki harekat srdrmekte ve Berlin'e doru ilerlemekteydiler. Bylece Almanya doudan ve batdan Mttefiklerce igal edilmeye baland. Mttefik Kuvvetler'in Berlin'e girmesinden sonra, 30 Nisan 1945'de Hitler intihar etti. 2 Mays'da Berlin, 6 Mays'a kadar da dier Alman kara ve deniz kuvvetleri mttefiklere teslim oldu. 7 Mays 1945'de Alman temsilcileri Reims'de General Eisenhower'in karargahnda, Almanya'nn kaytsz artsz teslim olduuna dair belgeyi imzaladlar. Almanya'nn kesin olarak teslim olmasyla Avrupa'da sava sona erdi. Uzak Dou'da ise sava bir sre daha devam etti. 6 Austos 1945'te, A. B. D. ilk atom bombasn Hiroima'ya, ikincisini de 9 Austos'ta Nagazaki'ye att. Bundan bir gn nce, 8 Austos'ta, Rusya Japonya'ya sava ilan etti ve Manurya'y igale balad. Japonya bu gelimeler karsnda teslim olmaya karar verdi. Japon temsilcileri, Tokyo Koyunda bulunan Amerika'nn Missouri Zrh-ls'nda, 2 Eyll 1945'te, Japonya'nn kaytsz artsz teslim olduuna dair szlemeyi imzaladlar. Bylece, alt yl dnyay ate ierisinde brakan II nci Dnya Sava Almanya ve Japonya'nn teslim olmas ile sona ermi oldu. (464) 2. kinci Dnya Sava Srasnda Yaplan nemli Toplantlar: a. Atlantik Bildirisi (9 Austos 1941): Mttefikler, sava srasnda, savan yrtlmesini salamak ve zafere ulaabilmek iin alnacak nlemleri saptamak maksadyla, eitli toplantlar yapm olup, bu toplantlardan ilki, Bakan Roosevelt ile ngiltere Babakan Churchill arasnda oldu. 9 Austos 1941'de yaplan toplant sonucunda; iki devlet topraklarn geniletmek istemediklerini, btn uluslara snrlar iinde gvenle yaamak olanaklarn salayacak bir barn yaplmasn arzuladklarm bir bildiri ile akladlar Atlantik Bildirisi olarak tannan bu belgede liderler, u hedefleri kabul ediyorlard: (1) Toprak genilemesi olmayacak, (2) zerinde yaayanlarn onaylar dnda hibir toprak deiiklii yaplmayacak, (3) Uluslara kendi ynetim eklini seme hakk verilecek, (4) Kendi kendilerini ynetimden yoksun braklanlara bu haklar iade edilecek, (5) Tm lkeler arasnda ekonomik ibirlii salanacak, (6) Denizlerin kullanmnda eitlik ilkesi esas alnacak, (7) Zor kullanma uluslararas bir siyaset arac olmayacaktr. (465)
b. Casablanca Konferans (14-24 Ocak 1943) :

1943 ylndan itibaren savan durumu Mtetfikler'in lehine dnmeye balaynca, sava sona erdirmek iin Mttefikler arasndaki temaslar sklat ve 14-24 Ocak 1943'de,

464. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.47-48 465. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.147 228

Roosvelt ile Churchill arasnda Casablanca'da bir Anglo-Amerikan konferans topland. Casablanca Konferansnda u kararlar alnd: (1) Mihver devletleri ve bunlarn Balkan mttefikleri ile "Kaytsz-artsz teslim" dnda bir bar yaplmamas, (2) Nihai bar koullar Alman, talyan ve Japon halklarna aklanmadan nce bu lke liderlerinin kesin yenilgiyi dnyay kamuoyu nnde kabul etmeleri gerektii yolunda savaan lke halklarna gvence verilmesi (3) Rusya zerindeki basky azaltmak iin Sicilya adasna karma yaplmas ve Almanya zerindeki basknn arttrlmas; (4) Balkanlar'da ikinci bir cephenin almas iin Trkiye'nin savaa katlmas ynnde gerekli hazrlklarn yaplmas, (5) Almanya'nn savama azim ve iradesi zayflatlnca Avrupa'da bir cephe almas eklindedir. (466) c. Washington Konferans (12-26 Mays 1943): Kuzey Afrika cephesinin kapanmas zerine 12-26 Mays 1943'de; Roosvelt ile Churchill, devam eden savan sorunlarn deerlendirmek iin Washington'da grtler. Buna ifre ad dolaysyla Trident Konferans da denir. Alnan kararlar unlardr: (1) talya'nn sava d braklmasn salamak iin bu lkenin igal edilmesi; (2) kinci cephenin Fransa'da almas hazrlklarnn 1944 ilkbaharnda tamamlanmas; (3) Trk hava alanlarndan yararlanlmas, (4) Sava sonrasnda kurulacak barn korunmas, sorumluluunun A. B. D., ngiltere, Rusya ve in'e verilmesi, (5) Bu drt devletin tekil ettii Dnya Konseyi'ne bal olmak zere Avrupa, Amerika ve Uzakdou Blge Konseyleri kurulmas; Avrupa'da bir konfederasyon oluturulmas ve bunun: Tuna, Balkan ve skandinav federasyonlarn ihtiva etmesi ve Trkiye'nin de Balkan Federasyonuna dahil edilmesi eklindedir. (467) d. Quebec Konferans (11-12 Austos 1943): Bu konferans, talya'da Mussolini'nin iktidardan dmesiyle ortaya kan yeni durumu grmek zere Quebec'de buluan Roosvelt ile Churcill arasnda yapld. Konferansta; Japonya'ya uygulanacak planlar ile diplomatik ve askeri stratejilerin dier ynleri grld. kinci cephenin Balkanlar ve Trkiye yerine Fransa'da Normandiya kylarnda almasna ve cephenin hazrlanmas sorumluluunun da Amerika Birleik Devletleri'ne verilmesine karar verildi. (468) e. Moskova Konferans (19 Ekim 1943): A. B. D., ngiltere, Rusya ve in Dileri Bakanlar 19 Ekim 1943'de son gelimeleri grmek iin Moskova'da toplandlar. Toplant sonucunda: kinci cephenin en ge 1944 ilkbaharnda almasna ve Trkiye'nin savaa katlmasn salamak iin bask

466. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.147, Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.51; Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.192 467. Dr. Y lmaz, , Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.51; Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.192-193 468. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.47, Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.193 229

yaplmasna; drt devletin, savatan sonra da ibirliine devam etmelerine; Mihver Devletleri'nin kaytsz-artsz teslimine; talya'da Faizme son verilmesi siyasetine devama; Avusturya'ya bamszlnn yeniden salanmas arsnda bulunulmasna; sava sulularnn cezalandrlmasna; sava sonras nfuz alan kurma politikas takib edilmemesine; tm smrgelerin uluslararas vesayet rejimi altna konmasna karar verildi. (469) f. Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943): Uzak Dou'daki gelimeleri deerlendirmek maksadyla; Ro-osvelt, Churcill ve Chiang Kai-Shek arasnda; 22-26 Kasm 1943 tarihleri arasnda Kahire'de bir toplant yapld. Konferansta kesin bir sonuca varlamad. Roosvelt ve Churcill Tahran Konferansna bu atmosfer iinde gittiler. (470) g. Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943): Roosvelt, Churcill ve Stalin arasnda yaplan Tahran Konferans sonucunda: (1) Ruslar'n srar zerine kinci Cephe'nin l Mays 1944'te almas kabul edildi. (2) Trkiye'nin savaa sokulmas kararlatrld. (3) Sava sonras bar dzeninin korunmas iin bir milletleraras tekilat kurulmas fikri taraflarca kabul edildi. Ancak, Ruslar drt byk devlet arasna in'in katlmasna itiraz ettiler. (4) Ruslar'n Londra'daki Polonya mlteci hkmetini reddetmelerine ramen der nehrine kadar olan Alman topraklarnn Polonya'ya verilmesi kabul edildi. Tahran Konferas'nn en nemli sonucu ise, zafere doru yaklaldka mttefikler arasndaki gr ayrlklarnn belirmeye balamasdr. (471) h. Moskova Konferans (9-20 Ekim 1944): Normandiya karmasnn baarl olmas zerine Ruslar'da 23 Haziran 1944'de Dou cephesinde genel bir kar taarruza baladlar. Bu taarruz, Rus ordularnn Balkanlar ve Orta Avrupa'y igali ile sonuland. Bu durum ngiltere Babakan Churcill'i endielendirdi. Chur-cill, Sovyet yaylmasn nlemek iin Stalin'le anlamak zere Moskova'ya gitmesine sebep oldu. 9-20 Ekim 1944'de Moskova'da Stalin ile yaplan grmeler sonucunda: (1) Balkan lkelerinin iki devlet arasnda nfuz blgelerine ayrlmasna karar verildi. Buna gre: Romanya, Rusya'm; Yunanistan, ngiltere'nin nfuz alanna brakld. Yugoslavya ve Macaristan % 50 ingiliz, % 50 Rus nfuzu altna terkedildi. Bulgaristan iin bu oranlar % 75 Rus, % 25 ngiliz nfuz alan eklinde belirlendi. Bu oranlarn anlam; ynetimde temsil edilecek siyasal e ilimler eklindeydi. (2) Polonya konusunda uzlama salanamad. Konferansa,
469. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.147, Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.193194 470. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.393 471. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.393-394 230

Londra'daki mlteci Polonya Hkmeti'nin temsilcisi ile Ruslar'n nfuzu altnda bulunan Lubnin Komitesi'nin temsilcileri de davet edildi. (3) Bu konferasm bir nemi de Almanya iin kurulacak Mttefik Kontrol Komisyonu'na Fransa'nn da alnmas ve Montreux Szlemesinde deiiklik yaplmasna karar verilmesidir. (472) i. Yalta Konferans (4-11 ubat 1945): 1815 Viyana Kongresi'nin bir benzeri olan Yalta Konferans; Ro-osvelt, Churcill ve Stalin arasnda dnyann siyasi haritasnn yeniden izilmesi mcadelesinin yapld bir konferanstr. 4-11 ubat 1945 tarihleri arasnda cereyan eden Yalta Konferansnda grlen konular ve sonular zet olarak yledir: (1) Uzakdou: Rusya, Almanya'nn teslim olmasndan ksa bir sre sonra Japonya'ya sava amay ve Uzak Dou savama katlmay kabul etti. Buna karlk Rusya birok tavizler elde etmeyi baard. Gney Sakhalin ile civarndaki adalarn, Port Arthur deniz ss ve Kuril adalarnn Rusya'ya verilmesi; Manurya, in'in egemenlii altnda kalmakla birlikte, Dou in demiryollar ve Gney Manurya Demiryollarnn Rusya ile in tarafndan ortak iletilmesi; 1924'de D Moolistan'da kurulmu, ancak in tarafndan reddedilmi olan Halk Cumhuriyeti statkosunun korunmas kabul edildi. Uzak Dou hakkndaki bu antlama son derece gizli tutuldu ve hatta Chiang Kai-Sek'e dahi bildirilmedi. (2) Almanya: Almanya igal blgesine ayrlacak, fakat ngiltere ve Amerika kendi blgelerinde Fransa'ya da bir ksm brakacaklard. Ayn ekilde Berlin ehri de ortak igal altnda bulunacakt. (3) Tamirat Borlar: Ruslar, Almanya'nn 20 milyar dolar tamirat borcu demesini ve b u n u n yar s n n kendilerine verilmesini; bahsekonu borcun da ya-n s m n iki y l iinde makina, s nai tehizat seklinde menkul sermaye olarak; geri kalan bakiyenin de 10 yl iinde Almanya'nn eitli rnlerinden demesini; Alman ar sanayiinin % 80'nin yokedilmesini teklif ettiler. Rus teklifi Amerika ve ingiltere tarafndan ok ar bulundu ve 20 milyar rakam esas olmak kaydyla deme ekli mteakip mzakerelere brakld. (4) Birlemi Milletler: Burada bahis konusu olan veto ve yelik meselesiydi. Gvenlik Konseyinin devaml yeleri iin veto ilkesi kabul edildi. yelik konusunda ise Ruslar, Trkiye bata olmak zere Rusya ile diplomatik mnasebet kurmam olan Gney Amerika devletlerinin Birlemi Milletler Tekilat'na ye olarak alnmamalarn teklif etti. Mzakereler sonunda; l Mart 1945'e kadar ortak dmana sava ilan etmi olanlar n yelie alnmalarna karar verildi. Bu karar zerine Trkiye, 23 ubat 1945'de Almanya ve Japonya'ya sava ilan etti.
472. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.398-399 231

(5) Polonya Sorunu: Varova'da bulunan geici Polonya Hkmeti'nin en ksa zamanda gizli oya dayanan serbest ve demokratik seimler yapmas kararlatrld. Polonya'nn dou s n rlar iin, 1919 Paris Bar Konferansnda tespit edilen "Curzon izgisi" kabul edildi. Bat snrlar iin Ruslar, Oder-Neisse nehirleri izgisini teklif ettiler. ngiltere Polonya'n n Almanya'dan toprak ilhakna kar olduundan snrlarn tesbiti ii sonraya b rak ld . Ksacas Polonya konusunda zellikle ngiliz ve Rus grleri farkl idi. ( 6 ) Kurtarlan Avrupa Hakknda Deme: Bu demele, eski Nazi Almanyas peyki olan lkelerde demokratik rejimlerin kurulaca a kland .
(7) ran'n Durumu: Bu srada Kuzey ran Rus igali altnda bulunmakta idi. Bu durumdan faydalanmak isteyen Ruslar, petrol sebebiyle blgeyi ran'dan ayrma giriimlerinde bulundular. Rusya'nn bu tutumu karsnda ngiltere honutsuzluunu beyan etti ve meselenin grlmesi sonraya brakld

(8) Boazlar Sorunu: Boazlar statsnn Sovyet Rusya lehine deitirilmesine, konunun Dileri Bakanlar tarafndan ele alnmasna, durumdan Trkiye'nin de haberdar edilmesine karar verildi Sonu olarak: Yalta Konferas'ndan Stalin gayet memnun olarak, Churcill ise, dndklerini elde edememenin znts iinde ayrld Bunun iindir ki, Churcill, hatralarnn Yalta ile balayan ksmna "Demir Perde" adn koymu ve Yalta'y finale olarak nitelendirmitir Gerekten de Yalta Byk ttifak'n sonu oldu ve ibirliinin yerini rekabet ve mcadele ald (473) k. Postdam Konferans (17 Temmuz-2 Austos 1945): 7 Mays 1945'de Almanya'nn teslim olmasndan sonra, bundan nceki konferanslardan farkl olarak, savan nasl bitirileceini deil, barn nasl salanacan konu alan Postdam Konferans, kinci Dnya Sava'nn ve " Byklerin" yaptklar son byk konferans oldu Postdam Konferansnda Grlen Konular unlardr: (1) Polonya Sorunu: Sovyetler, 16 Austos 1945'de Polonya ile yaptklar bir antlama ile PolonyaRusya snrn Curzon izgisi olarak kabul ettirdiler (2) Almanya Sorunu: (a) Almanya'daki t m Nazi messeselerinin ortadan kaldrlmasna,
(b) Amerika, ngiltere, Fransa ve Rusya igal blgelerinde ayr ayr demokratik rejimlerin kurulmasna,
473. Prof. Armao lu, Siyasi Tarih, (1789-1960), 1975, s.711-730: Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.147-148 232

(c) Alman sava sanayiinin bar ekonomisinin ihtiyalarna gre organize edilmesine; (d) Tamirat borcu iin herhangi bir rakam tesbit edilmemesine,

(e) Sovyet Rusya'nn, Amerikan, ngiliz ve Fransz igal blgelerinden herhangi bir tamirat borcu talep etmemesine; (f) Bar ekonomisi iin gerekli olmayan snai tehizatn pek az bir ksmnn Sovyetler'e verilmesine, (g) Alman donanmasnn byk blmnn tahrip edilmesine, (h) Sava sulularnn yarglanmasna karar verildi

(3) Avusturya'nn Durumu:

Avusturya ve bakenti Viyana, Almanya rneinde olduu gibi drt devlet arasnda igal blgelerine ayrld

(4) talya'nn Durumu:

talya'nn 1943 ylndan beri demokrasi yolunda takibettii gelimeler dikkate alnarak bu lkeye bar iin ncelik verilmesi ve bar hkmlerinin mmkn olduu kadar yumuak tutulmas fikri benimsendi Sovyetler'in, Akdeniz ve Kzldeniz'de bulunan talyan smrgelerinden pay istekleri ynndeki talepleri ise ciddiye alnmad.

(5) Sovyet Peykleriyle Bar:

Bu peykler, Sovyetlerin askeri igali altna girmi olan ve hkmetlerinde de komnistlerin egemen olduu Romanya, Bulgaristan ve Macaristan idi. Sovyetler, bar yaplmadan nce, Amerika ve ngiltere'nin bu lkelerdeki hkmetleri tanmalarn istediler Ancak, Amerika ve ngiltere ilgili lkelerle bar yaplmadka, byle bir tanmay ve dolaysyla Rus teklifini kabul etmediler. (6) spanya'nn Durumu:

spanya savaa katlmamakla birlikte Mihver devletleri ile ibirlii yapt iin Birlemi Milletler'e alnmamas gr benimsendi.
(7) ran'n Durumu:

ran'n derhal boaltlmasna karar verildi

(8) Boazlarn Durumu:

Sovyetler, Trkiye'nin zayf olmas fikrinden hareketle serbest gei iin gereken garantiyi salayamadn, bu sebeple Boazlarn Sovyet Rusya ile Trkiye'nin ortak kontrol altna konulmasnn uygun olaca ileri srdler. Ksacas, Boazlar'dan st talep ettiler. Amerika ile ngiltere ise Ruslar'n Boazlar'dan tam gei serbesttisine taraftar idiler. Konu hakknda herhangi bir karar alnmad ve her devletin grn Trkiye'ye bildirmesi kararlatrld
(9) Tuna Nehri:

Tuna Nehri zerinde bulunan tm lkeler Sovyetler'in askeri igali altna girdiinden, Tuna nehri fiilen Sovyet egemenlii ve kontrol altna girmi durumdayd. Bu nedenle

233

Tuna'da gidi-geli serbestisinin salanmas ve statnn yeniden tespitine karar verildi. (474)
D. KNC DNYA SAVAINI 1. Genel: SONA ERDREN ANTLAMALAR:

kinci Dnya Sava, Mays 1945'te Avrupa'da, Eyll aynda da Asya'da sona erince, bu kt'alardaki gler dengesinde byk boluklar meydana geldi. Bunda, savatan yenik kan Almanya, talya ve Japonya kadar, savan galibi olan ngiltere ve Fransa'nn ypranmalarnn da tesiri vard Savatan gl olarak kan iki devlet ise Amerika Birleik Devletleri ve Rusya idi Amerika Birleik Devletleri'nin Japonya'nn teslim olmasndan sonra tekrar inziva politikasna ekilme eilimi gstermesi ve dikkatini i sorunlarna yneltmesi gler dengesini daha da zayflatt. Buna kar Sovyet Rusya ise yaylmaclk politika ve uygulamalarna devam etti. Ksacas, Sovyet Rusya, savatan sonra Avrupa'da istedii gibi hareket edebilecek tek g olarak ortaya kt. (475) O gnlerde dnyann tek atom silah gcne sahip bulunan A. B. D. 'nin de inziva politikasna ekilmesini frsat bilen Rusya, 1948 ylna kadar; Polonya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan, ekoslovakya ve Dou Almanya'ya komnist rejimleri yerletirmeyi baard. Yugoslavya ve Arnavutluk'da ise, sava sona erdiinde zaten komnistler iktidar ele geirmi durumdaydlar. Keza sava srasnda Estonya, Litvanya, Letonya ile Finlandiya'nn baz ksmlar da Sovyet nfuzu altna girmiti. Dier taraftan 1945'te Manurya ve Kuzey Kore'yi igal eden Sovyetler in, inhindi, Malezya, Birmanya ve Filipinler'deki komnist hareketleriyle de tm Dou ve Gneydou Asya'da da etkinlik salamlard Bu gelimeler olurken de, kinci Dnya Sava'nn getirdii sorunlar zmlemek zere Mttefik Devletleri arasndaki kon feranslar devam etmekteydi. (476) 2. Bar Konferanslar ve Paris Bar Antlamas (10 ubat 1947): Paris Bar Konferans 29 Temmuz 1946'da topland. 21 lkenin katld konferansn bakanlna Fransz Dileri Bakan Bi-dault seildi. Konferansta, Almanya ve Avusturya ve Japonya ile yaplacak antlamalar ileri bir tarihe brakld. talya, Macaristan, Bulgaristan, Romanya ve Finlandiya ile ilgili antlamalarn dzenlenmesine karar verildi. Daha balangta Sovyetler Birlii ile dier Mttefikler arasnda gr ayrlklar ortaya kt. Beyaz Rusya, Ukrayna, Yugoslavya ve Polonya Sovyetler Birlii'ni desteklediler Drt byk devlet tarafndan ynlendirilen konferans 15 Aralk 1946'da sona erdi ve tesbit edilen esaslar erevesinde 10 ubat 1947'de Paris Antlamas imzaland. Yenilen devletlere gre, antlamalar zetle yleydi: a. talya ile Bar Andlamas: Balangta Almanya yannda yer alan talya bu bar antlamas ile avantajl bir sonu elde etmi ve en nemlisi de bamszln yeniden kazanmtr.
474. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.403-406; Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.148 475. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 658-659, ; Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.150 476. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.659-660

234

1. Fransa- talya snr, Fransa lehine baz deiikliklerle, l Ocak 1939'daki gibi olacaktr. 2. talya-Yugoslavya snr yeniden izilecekti. talya, Pel-lagosa Adas'n, striya'y Yugoslavya'ya verecekti ve dou snn yaklak olarak sonozo nehirlerine paralel olarak uzanacakt. 3. Triyeste Serbest Blge olacakt ve buras askerden arndrlacakt. 4. talya, Oniki Ada'y Yunanistan'a terk edecekti. 5. talya, 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Andlamas'nn 16 nc maddesi gereince kendisine den btn hak ve karlarndan vazgeecekti. 6. talya, Afrika'daki btn topraklarndan vazgeecek, Arnavutluk ile Habeistan'n bamszlklarn tanyacakt. 7. talyan kara, hava ve deniz gc snrlandrlacak ve kara ordusu 185. 000 kiiye indirilecekti. 8. talya, Sovyet Rusya'ya 100 milyon, Yugoslavya'ya 125 milyon, Yunanistan'a 105 milyon, Habeistan'a 25 milyon, Ar-navutluk'a 5 milyon dolar tamirat bedeli deyecekti. b. Romanya ile Bar Andlamas: 1. Romanya, l Ocak 1941'deki snrna ekilecekti. 2. Romanya, gelecekte Faist nitelikli siyasi, askeri veya yar askeri rgtlere izin vermeyecekti. 3. Romanya ordusu 120. 000 kiiye indirilecekti. Sovyetler Birlii, Avusturya'daki kuvvetleriyle balantsn korumak iin bu lkede asker bulundurabilecekti. 4. Tamirat bedeli olarak Romanya Sovyetler Birlii'ne sekiz y l iinde 300 milyon dolar deyecekti. c. Macaristan ile Bar Andlamas: 1. Macaristan'n snrlar hemen hi deimiyor ve l Ocak 1938'deki gibi braklyordu. 2. Macaristan, en ok 65. 000 ki ilik bir ordu ve 5. 000 ki ilik bir hava kuvveti bulundurabilecekti. 3. Macaristan, tamirat bedeli olarak Sovyetler Birlii'ne 200 milyon, Yugoslavya ile ekoslovakya'ya da toplam 100 milyon dolar deyecekti. d. Bulgaristan ile Bar Andlamas: 1. Bulgaristan'n snrlarnda da hi bir deiiklik yaplmad ve l Ocak 1941'deki durum esas al nd . 2. Bulgar ordusu en ok 35. 000 kara, 5. 000 kiilik hava kuvvetinden oluacakt. 3. Bulgaristan, Yugoslavya'ya 25 milyon ve Yunanistan'a 45 milyon dolar tamirat masraf deyecekti.
235

e. Finlandiya ile Bar Andlamas: 1. Finlandiya s n r , Rusya'ya braklan Petsamo eyaletinin d nda l Ocak 1941'deki s n r olacakt. 2. Finlandiya'nn 34. 000 kiilik ordusu, 4. 500 kiilik donanmas ve 3. 500 ki ilik hava kuvveti bulunabilecekti. 3. Finlandiya, tamirat borcu olarak Sovyetler Birli i'ne 30 milyon dolar deyecekti. (477) Almanya ve Avusturya ile yaplacak bar antlamalar iin Mart 1947'de Moskova'da Mttefik Dileri Bakanlar arasnda bir toplant yapld. Almanya'nn gelecei konusunda antlamaya varlamad ve konferans 24 Nisan 1947'de sona erdi. Bu konferanstan sonra Mttefikler arasndaki ibirlii dnemi sona erdi. Nitekim bir sre sonra Sovyet temsilcileri, Berlin'deki Mttefik Kontrol Konseyi'ne katlmamaya baladlar. Almanya ve Avusturya ile yaplacak bar antlamas konusunda Kasm 1947'de Londra'da ve Mays 1949'da Paris'te Dileri Bakanlar seviyesinde iki konferans ve keza 1951 ylnda ayn konuda Dileri Bakan Yardmclar dzeyinde bir grme daha yapld ise de anlama salanamad Bylece kinci Dnya Sava'ndan sonra, savan galipleri olan Mttefikler'in bar tesis etmek iin yaptklar konferanslar ve Paris Bar Antlamas dnyada genel ve srekli bir bar salamaya yetmedi Bunda, Sovyetler'in yaylmaclk ynndeki dnce ve uygulamalar ile bunlar konferanslara yanstmalarnn nemli rol oldu (478) Sonu olarak; 1945-1951 yllar arasnda srdrlen bar abalar, bar yerine yeni sorunlara ve bloklamalara yol at. E. KNC DNYA SAVAI SIRASINDA TRK DI POLTKASI: kinci Dnya Sava srasnda Trkiye'nin durumu; stratejik mevkiinin nemi dolaysyla, gerek Mttefikler'in ve gerekse Mihver Devletleri'nin kendisini yanlarnda savaa ekmek iin yaptklar basklar karsnda savatan uzak kalmak iin verdii mcadele ile snrldr. Savaan taraflarn bu faaliyetleri karsnda Trkiye'nin politikas ise, yeni Trkiye Cumhuriyeti Devleti'ni sava felaketinden uzak tutarak, zellikle sava somas dnyasnda bekasna ynelik muhtemel tehdit ve tehlikelere kar hazr olma ve koruyaca di-nanizmi ile caydrclk faktrn nplana karma eklinde aklanabilir. Gerekten de Atatrk, ABD'li General Mac Arthur'un, 27-29 Kasm 1932'de kendisi ile yapt grme srasnda kinci Dnya Sava'nn kanlmazl ile talya'nn baarl olamayacan, Almanya'nn ise yine ABD'nin mdahalesi ile yenileceini, Rusya'nn savan galibi olaca eklindeki dahiyane deerlendirmesini yapm ve kendisinden sonra da takip edilmesi gereken politikann ynn belirlemitir.

477. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 662-663, ; Siyasal Tarih, s.384-385 478. ok, Siyasal Tarih, 1967, s.384-386; Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.663664 236

Atatrk, Birinci Dnya Sava'na mmkn olduu kadar ge girilmesi gerektii dncesiyle, o zamanki yneticileri eletirmiti. Bu sebeple, Birinci Dnya Sava'ndan alnan dersler, yaklaan sava karsnda zellikle dikkatli davranlmasn gerektirecekti stelik, byk zorluklarla kurulan ve Misak- Milli'deki gereki hedeflerine hemen hemen tmyle ulat iin kendi durumundan dolay herhangi bir honutsuzluu bulunmayan Trkiye'nin, yeni bir savan dnda kalmas ayrca gerekli grnyordu (479) Atatrk, vefatndan ksa bir sre nce de hasta yatanda yle demitir: "Bir dnya harbi olacaktr Bu harp neticesinde dnyann vaziyeti ve muvazenesi batanbaa deiecektir. te bu devre esnasnda doru hareket etmesini bilmeyip en kk bir hata yapmamz halinde, bamza mtareke senelerinden daha ok felaketler gelmesi mmkndr (480) Atatrk, 10 Kasm 1938'de, kinci Dnya Sava'ndan yaklak on ay nce vefat ettiinde, Trkiye'nin takip edecei yol bu ekilde izilmi durumdayd. 1. Trkiye, Fransa ve ngiltere likileri: Trkiye, Kuzey komusu Sovyetler Birlii ile ilikilerinin deimeye balamas zerine Fransa ve ngiltere'ye daha ok yaklamaya balamt. Bu yaknlama, 19 Ekim 1939'da Ankara'da, Trkiye ile ngiltere ve Fransa arasnda yaplan " Tarafl Karlkl Yardm Antlamas" ile sonuland. Tamam 9 madde, biri gizli olmak zere protokol ile; bir gizli "Askeri Szleme" ve yine gizli bir "zel Antlama"dan oluan bu bir seri antlamalarn muhtevas zet olarak yle idi: a. 'Andlamann amac, saldrya kar koymak iin Trkiye, ngiltere ve Fransa arasnda gerektiinde kar l kl yardm ve destek salamakt. b. Trkiye'ye bir Avrupa devleti saldrrsa, ngiltere ve Fransa Trkiye'ye her trl yardm yapacakt. c. ngiltere ve Fransa bir Avrupa devletinin saldrsna urarsa ve sava Akdeniz'e intikal ederse, Trkiye bu iki devlete yard m edecekti. Sava Avrupa'da olursa; Trkiye, ngiltere ve Fransa yararna tarafszlk politikas izleyecekti. d. ngiltere ve Fransa, Yunanistan ve Romanya'ya verdikleri garantilerin yerine getirilmesi iin savaa girerlerse, Trkiye'de bunlara katlacak ve yardm edecekti. e. Taraflar bu Andlamann uygulanmas sonucu olarak savaa girerlerse mtcireke ya da bar iin birlikte karar vereceklerdi. f. Andlamann yrrlk sresi onbe yl olacakt. " Antlamaya EK-2 numaral protokol da u ekilde idi: "Yukarda ad geen Andlama uyarnca Trkiye tarafndan stlenilmi olan ykmllkler, bu lkenin Sovyetler Birlii ile silahl bir anlamazla srklenmesine neden olacak ya da byle bir sonucu verecek bir eyleme onu zorlamayacaktr. " (481) Bu antlamalarla Trkiye, ngiltere ve Fransa'nn yannda yeri ni alma temayl gstermi ve en azndan onlar n siyasi deste ini saklamtr.
479. Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989, s.133-135 480. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam, Mustafa Kemal, c.III, s.408 481. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 634-635 Soysal, Trkiyenin Siyasi Antla malar , c.I, s.600-609 237

Fakat, Mays 1940'da Almanya'nn Fransa'ya saldrmas ve talya'nn da Fransa'ya sava ilan etmesiyle Trkiye'nin de savaa katlmas zorunluluu ortaya kmtr. Ancak, Trkiye savaa girmedi ve ayrca ngiltere ve Fransa'da Trkiye'nin savaa katlmas konusunda fazla srar etmediler. Trkiye'yi sava tehlikesinden uzaklatran asl faktr, 1925 tarihli Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Pakt idi. Bu pakta gre Trkiye'nin savaa girmesi durumunda Sovyetlerle de bir atmaya girmesi sz konusu olacakt. (482) 2. Trk-Alman likileri ve 18 Haziran 1941 Tarihli Trk-Alman Dostluk Antlamas: 1940 Y l n n sonu ile 1941 y l n n ilk aylarnda Almanya'nn Bal-kanlar'da ve zellikle Romanya ve Bulgaristan'daki faaliyetleri, ngiltere, Trkiye ve Rusya'y endieye sevk etti. Bu olay, bozulmaya halayan Trk-Sovyet ili kilerinin tekrar normale dnmesine de sebep oldu. Almanya'nn Balkanlar ve mteakiben de Orta Dou ve Svey blgesini kontrol etme tehdidi, ngiltere'de korkuya yol at. Bunun zerine ingiltere, Trkiye'nin savaa katlmasn teklif etti. Ancak, Sovyetler'in durumundan emin olmayan Trkiye, ngiltere'nin savaa katlma teklifine yanamad. Keza Almanya'da bu srada Trkiye'nin savaa girmesini istemiyordu. Almanya'nn Balkanlar'da yerlemesini istemeyen ngiltere; Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve hatta Bulgaristan arasnda bir Balkan Bloku oluturulmasn istedi ise de, bu mmkn olmad. Trkiye, oluturulacak Balkan Bloku'na Sovyetler'in de kat lmas n ve hatta A. B. D. 'nin de bu Bloku desteklemesini istedi. Bu fikre Amerika'da l ml bakt ve Roosevelt, ubat 1941'de Ankara'ya bir temsilci gnderdi. Ancak, Amerika, Trkiye'nin talep etti i uak teklifini, ngiltere'de silah ve malzeme yardmn fazla buldular. Trkiye ise, bu konularda gerek gvence istiyordu. (483) Bu srada tam bir denge politikas takip eden Trkiye, Almanya ile de ilikilerim srdrd. 12 Haziran 1940'da iki lke arasnda 42 milyon mark tutarnda mal al verii yaplmas kararlatrld ve bu karar, 25 Temmuz 1940 tarihli Trk-Alman Ticaret Ant-lamas'nn imzalanmas takip etti. Hitler, 28 ubat 1941'de smet nn'ye gnderdii bir mesajda, Alman birliklerinin Bulgaristan'da ngiltere'ye kar baz tedbirler alacan; harekatn, Trkiye'nin toprak btnl ve siyasi bamszl aleyhine asla bir saldr nitelii tamadn, Almanya'nn bu blgede hibir toprak talebinde bulunmayacan, Alman birliklerinin Trk snrndan belli bir uzaklkta duracan bildirdi. smet nn, Hitler'in bu mesajna 17 Mart 1941'de verdii cevapta u grlere yer verdi. "Trkiye, toprana ve btnlne u ve bu devletler grubu arasndaki siyasiaskeri kombinezonlar asndan bakamaz ve dokunulmazl (masuniyeti) olan kutsal hakknn herhangi bir yabanc memleketin zaferi bakmndan mtalaa olunmasn kabul edemez. te bu sebepledir ki milli toprana vaki olacak her tecavze kar koymaa azimlidir. " (484)
482. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.407 483. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.408-409 484. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 638 Soysal, Trkiyenin Siyasi Antla malar , c.I, s.639 238

Bu gelimelerden sonra iki devlet arasnda 18 Haziran 1941'de Ankara'da, "Trk-Alman Dostluk Antlamas" imzaland. 10 yl sreli olan ve maddeden oluan bu Antlamaya gre: "Trkiye Cumhuriyeti ve Alman Reich' topraklarnn dokunulmazlna ve btnlne, karlkl olarak, sayg gsterecekler ve dorudan doruya ya da dolayl olarak, birbirine kar her trl harekttan kanacaklard. " "Trkiye Cumhuriyeti ve Alman Reich' ortak yararlarna olan t m sorunlarda, bunlarn zm iin anlama salamak zere, bundan byle aralarnda dosta temasta bulunacaklard. " (485) Bu antlama ile Trkiye, Almanya'nn kendisine ynelik bulunmamasn; Almanya'da Trkiye'nin tarafszln salam oldu. bir saldrda

Ancak, 18 Haziran'da Trkiye ile bu antlamay yapan ve sa kanadndan emin olan Almanya, 22 Haziran 1941'de yani 4 gn sonra Rusya'ya sald rd . Bu durum A. B. D. ve ngiltere'nin tepkisine sebep oldu ve her iki lke Trkiye'ye ynelik yardm kestiler. Halbuki Trkiye, Almanya ile yapt Andlama ile, Almanya'nn Orta Dou'ya gemesini engellemi ve keza Rusya'nn gneyini de gvenceye almt. Belki'de Anadolu yaylasn savata gemeyi gze alamayan Almanya, Afrika'da Rommel'in Svey kanaln ele geirmesi ve Sovyetler zerinden de Kafkaslar'a el atmas ile Trkiye'yi tecrit edebilirdi. Ancak, zaman ve gelien olaylar buna frsat vermedii gibi, 1942 ylndan itibaren de Almanya, Trkiye'ye kendi yannda savaa ekme gayretlerinden vazgeti. (486) 3. talya'nn Yunanistan'a Saldrmas ve Trkiye: 28 Ekim 1940'da talya'n n Yunanistan'a saldrmas zerine, Trk-ngiliz-Fransz Antlamas gereince Trkiye'nin de savaa katlmas gerekiyordu. Nitekim ngiltere, gelien durum zerine Trkiye'nin savaa katlmasn talep etti. Fakat bu seferde Trkiye Almanya'nn tehdidi karsnda kald. Bu tehdit, Trkiye'nin savaa girmesini nledi. Ancak Trkiye, talya'nn Selanik'i almas veya Bulgaristan'dan Yunanistan'a bir saldr olmas durumunda kendisinin savaa katlacan hem ngiltere'ye ve hem de Yunanistan'a bildirdi. Her iki ihtimal de gereklemeyince Trkiye'ninde savaa girmesi Szkonus olmad. (487) 4. Trk-Sovyet likileri: 1941 Y l n n bandan itibaren Alman-Sovyet mnasebetlerinin tamamen bozulmaya y z tutmas ve 1 Mart 1941'de Bulgaristan' n l Pak'ta kat lmas . Sovyetler'i harekete geirdi. 25 Mart 1941'de Trk Hkmeti'ne bavuran Sovyetler, Trkiye'nin Almanya'ya kar savaa girmesi halinde, Sovyetler Birlii'nin tam bir tarafszlk politikas takip edeceini bildirdiler. Sovyetler, Alman tehdidi karsnda Trkiye'nin desteinin hayati olduunu farkederek, 1939'da Dileri Bakan kr Saraolu'na yaptklar olumsuz hatralarn izlerini silmek ihtiyac duymulardr. (488) Fakat, Sovyetler kinci Dnya Sava'nn sonuna doru, bu zorunluluktan kaynaklanan olumlu politikalarn terketmilerdir. zellikle Yalta ve Postdam
485. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 638 Soysal, Trkiyenin Siyasi Antla malar , c.I, s.639 486. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.410-411 487. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.408 488. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.409-410

239

Konferanslarnda Kars ve Ardahan blgelerinin iadesini ve Boazlar blgesinde de Rusya'ya s verilmesini istemilerdir. Bu isteklerini, 7 Haziran 1945 tarihli Nota ve bunu takibeden dier notalarla vurgulayarak, yaylmac emellerini ortaya koymulardr. (489) 5. Trkiye'nin Almanya ve Japonya'ya Sava lan Etmesi (23 ubat 1945): Trkiye, kinci Dnya Sava'nn sonuna doru, 2 Austos 1944'de, aralarnda herhangi bir sava durumu zuhur etmemekle birlikte Almanya ile diplomatik ve ekonomik ilikilerini kesti. Ancak, bu karar alrken, ngiltere ve ABD'den, sava sonras yap lacak bar konferansnda tam bir mttefik muamelesi greceine dair gvence ald. ngiltere, 25 Nisan 1945'de Mttefikler arasnda San Fransisco Konferansnn toplanacan; bu konferansa ise, l Mart 1945 tarihinden nce Almanya'ya sava ilan etmi olan lkelerin davet edileceini; Trkiye'nin de bu tarihten nce savaa girmeye karar vermesi halinde Birlemi Milletler Bildirisi'ne katlabileceini bildirdi. Trkiye, bu bildiriden gn sonra, 23 ubat 1945'te Almanya'ya ve 3 Ocak 1945'den beri siyasi ve ekonomik ili kilerini kestii Japonya'ya kar sava ilan etti. 27 ubat gn Birlemi Milletler Bildirisini imzalayarak, 5 Mart 1945'te San Fransisco Konferans'na resmen davet edildi. Bylece, Birlemi Milletler rgt 'n n kurucu yeleri aras na da kat lma hakkn elde etti. (490) ALTINCI BLM SOUK SAVA DNEM (1945-1960) A. KNC DNYA SAVAI SONRASI GELMELER 1. Genel: kinci Dnya Sava'ndan nce uluslararas politikann merkezi Avrupa idi. Kt'ann eski ve nl devletleri olan Fransa, Almanya, ngiltere ve talya dnya politikasnda lider rol oynuyorlard. Uzakdou'da Japonya'nn byme ve genileme arzular ve in'in i kargaalar yeni ve belirsiz ikinci bir g merkezini oluturuyordu. Buna karlk Uzakdou ile Bat Avrupa arasnda geni bir alana yaylm bulunan Sovyet Rusya ve yeni dnyann lideri durumunda olan A. B. D. yeni g merkezleri olarak ortaya kma sinyalleri vermekteydi. Bu uyuyan devler, ideolojilerinin bir gerei olarak, iki sava arasndaki siyasal platformlarda yalnzca figran rol oynadlar. ngiliz Uluslar Topluluu'nu oluturan Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve Gney Afrika uluslararas gelimelerden ve ngiliz etkinliinden fazla rahatszlk duymazlarken, Latin Amerika lkeleri A. B. D. 'nin ekonomik gcnden endie duymaya baladlar. (491) kinci Dnya Sava bu grnm kkten deitirdi. Sovyet Rusya ve A. B. D. leri bu savatan dnyann iki byk devleti olarak ktlar. Marksist-Leninist ideolojiyi benimseyen Ruslar, Asya, Avrupa ve dnyann dier blgelerinde nem kazanmaya balayan komnist akmlara dostluk gsterme gereini duyarken; Amerikallar, uluslarn kendi geleceklerine kendilerinin karar vermeleri yolundaki Wilson'cu ilkeyi savunma yolunda hareket ettiler ve komnizmin dnya apnda yaylma hareketine dur demenin gereini dndler.
489. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.415-416 490. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.650-652 491. Mc. Neill, William H., Dnya Tarihi, ev.: Alaeddin enel, Ankara, 1994, 3. Bask , s.570; Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.150-151 240

Kukusuz, bu "Souk Sava", birden ortaya kmad. Amerika, Birinci Dnya Sava'nn sonunda olduu gibi, 1945'de de sava bittiinde askerlerini geri ekip terhis etmeyi ve tekrar inziva politikasna ekilmeyi dnyordu. Barn korunmas iini de "Byk Devletler" arasnda kurulacak salam bir gr birliinin katklaryla Birlemi Milletler tekilatnn stlenmesini istedi. Ancak, 1945'ten hemen sonra bunun mmkn olmayaca grld. zellikle Almanya ve Japonya konusunda ortaya kan anlamazlk ve Stalin Rusya'snn yaylmac politikas, bu zihniyetin denetim altna alnmasna kadar Amerikan askerlerinin Avrupa ve Uzakdou'dan ekilmesini engelledi. Stalin, sava sonras Rusyas'nda, Ortodoks Marksizmi yeniden gndeme getirdi; bu dnce, ileride bir dnya devrimi olaca tezi zerine bina edildi. Ayrca Stalin, Dou Avrupa'nn 1944-1945 yllarnda Rus ordularnn ele geirdii blgelerinde, koalisyon rejimleri kurdu; bu lkelere, iki yl iinde komnist parti diktatrlkleri geldi. Keza Akdeniz'e kmak iin Trk Boazlarn ele geirmeyi, Orta Dou'yu kontrol etmek iin de ran' igale ynelik talep ve uygulamalarda bulundu. Dier taraftan komnistler, Asya'da in'in denetimini ellerine geirmeye balad; ko-mnistlerce yrtlen gerilla hareketleri, teki birok Asya lkesinde de iktidar ele geirme mcadelesine sahne oldu. Benzer gelimeler Bat Avrupa'nn gl komnist partilerince de etkilerim ortaya koydu. Bu uygulamalar, bata Amerika olmak zere ou Avrupa'ly, Moskova merkezli dnya apnda bir devrim hareketinin balamakta olduu ve bunun dnya lkelerini i sava tehlikesiyle kar karya brakaca endiesine sevk etti. Nitekim, Yunanistan'da bir komnist gerilla hareketi balayp, buradaki hkmeti ykma tehlikesi ortaya knca, A. B. D. 'leri gerillalara kar savamak zere mdahaleye karar verdi. Bakan Truman, Mart 1947'de nerede ve ne zaman olursa olsun iktidar ele geirmek iin gce bavurduklarnda komnist akmlara kar klmas ynnde bir politika takibi konusundaki teklifini Amerika Kongresi'nin onayna sunmak ihtiyac duydu. Ksacas, dnya yeni gelimelere ve bunalmlara kar hassas bir duruma geldi. (492)

2. Dou Bloku (Warova Pakt)'nun Olumas: a. Kominform'un Kuruluu ve Amalar: 1947'li yllarda bata Polonya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan, Dou Almanya ve Yugoslavya olmak zere komnist rejimi altna giren birok lke Moskova'dan ynetilen bir blok haline gelmi bulunuyordu. Bu srada, batl lkelerin de aralarnda baz ittifaklar yapmalar zerine, Sovyetler, Demir Perde" blokunu glendirmek ve daha sk ekilde kontrolleri altna almak maksadyla; blok iindeki lkelerle dostluk, ibirlii, saldrmazlk gibi adlarla baz antlamalar vcuda getirdiler. Dier yandan, uluslararas komnizm faaliyetlerini yeniden rgtlemek zere, Avrupa'nn nde gelen komnist partilerini Silezya'da bir konferansta topladlar. Bu toplant n n sonunda, 5 Ekim 1947'de Kominform'un kurulduu ilan edildi ve yaynlanan "Bildiri"de dnyann iki bloka ayrlm olduu akland. (493)
492. Mc. Neill, William H., Dnya Tarihi, s.573-574 493. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.664-665 241

Yaynlanan belgelere gre kominform'un amalar yle idi: (1). ilerin yegane vatan olarak kabul edilen Sovyetler Birli i'nin savunulmas, (2). Amerika Birle ik Devletleri tarafndan temsil edilen emperyalizme kar mcadele edilmesi, (3). Tm dnyay kapsayacak olan bir Sovyetler Cumhuriyeti'nin kurulmas. (494) Uluslararas komnizm hareketini koordine etmek iin kurulmu olan Kominform'un merkezi Belgrad ehri idi. (495) b. Comecon'un Kuruluu ve Amalar: Ayn tarihlerde, Bat'da Marshall Plan'nn ortaya kmas ve Nisan 1948'de Avrupa Ekonomik birli i rgt'nn kurulmas zerine; 5-8 Ocak 1949'da Moskova'da, Sovyetler Birlii, Bulgaristan, ekoslovakya, Macaristan, Polonya ve Romanya temsilcileri arasnda yaplan toplant sonunda Ekonomik Yardmlama Konseyi (COMECON) kuruldu. Kurulua ayn anda Arnavutluk, 1950'de Demokratik Alman Cumhuriyeti, 1962'de Moolistan ve 1972'de Kba katld. Comecon'un belirtilen amac; yelerine ekonomik tecrbe deiimi, hammadde, gda, makine ve donatm yardmlamas salamakt. Ayrca, Sovyetlerin basksyla, 6 Nisan 1948'de Sovyet Rusya-Fin Dostluk ve birlii Antlamas imzaland. Bu antlama ile Finlandiya zerinde de Sovyet nfuzu kuruldu. Mays 1948'de ekoslovakya'da komnistler ynetimi ele geirdiler. Dier yandan, Japonya'nn yenilmesi ve savan sona ermesinden sonra, 1927 ylndan beri iddetli bir mcadelenin devam ettii in'de de komnistler, baarl olmaya baladlar. Komnistler 1949'da "in Halk Cumhuriyeti"ni kurdular. in Devlet Bakan an-Kay-ek de Formoza adasna ekildi. Bu ekilde ortaya iki bamsz in devleti km oldu. Bu gelimelerden sonra NATO'ya kar olmak zere, Dou Bloku yeleri 14 Mays 1955'te Varova Pakt'n kurdular. Blgesel ve kollektif bir savunma ve yardmlama rgt olan Varova Pakt'na; Sovyetler Birlii, Arnavutluk, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Romanya ve ekoslovakya katld. Bu gelimeler sonunda ve Sovyetler Birlii'nin liderliinde po litik, ekonomik ve askeri ynden oluturulan antlama ve paktlarla 'Dou Bloku' ortaya kt ve dnya yeni bir bloklama dnemine girdi. (496) c. Sovyet'lerin ran'a Yerleme abalar: 29 Ocak 1942'de ngiltere, Sovyet Rusya ve ran arasnda yaplan bir antlama gereince: Sovyet ve ngiliz askerlerinin ran'da

494. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.436 495. Harp Okulu Siyasi Tarihi Notlar , s.257 496. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.665 242

konulandrlmasna; Sovyetlere yaplan yardmlarn ran topraklarndan geirilmesine ve antlamann 5. maddesine gre de savan sona erdii tarihten itibaren 6 ay iinde Sovyet ve ngiliz askerlerinin ran topraklarn boaltmasna karar verildi. Bu antlamaya gre 6 Mart 1946'ya kadar ran topraklarnn boaltlmas gerekiyordu. Nitekim, savatan hemen sonra ngiltere ve Amerika ran'dan askerlerini hemen ektiler. Sovyetler'de ise bir hareket grlmedii gibi, Kasm 1945'de ran Azerbaycan'nda Cafer Piaveri adnda bir komnist, lkede ayaklanma kard. Piaveri, Sovyet askerlerinin de yardmyla ran Komnist Tudeh Partisi yeleri ile birlikte 12 Aralk 1945'de Tebriz Valisini grevinden uzaklatrp Muhtar Azerbaycan Cumhuriyetini ilan etti. ran hkmeti bu ayaklanmay bastrmak iin Azerbaycan'a asker evketti ise de, Sovyet askerleri bu mdahaleyi engellediler. ran' n dier blgelerinde de benzer ayaklanmalar karan Sov-yetler'in amac; Basra Krfezine inmek ve Orta Dou'yu Rus nfuzu altna almak idi. Bu gelimeler zerine ran konuyu Birlemi milletler Gvenlik Konseyi'ne gtrd. Ancak, Amerika ve ngiltere Birlemi Mil-letler'in yeni kurulmu olmas ve ypranmas ihtimali nedeniyle ran' yeterince desteklemediler. Bunun zerine ran Sovyetler ile olan sorununu grmeler yoluyla zmek istedi. ran ile Sovyet Rusya arasnda 4 Nisan 1946'da bir antlama yapld. Bu antlamaya gre; Sovyet askerleri ran'dan ekilecek, buna karlk ran, Kuzey ran petrollerini Sovyetlerle birlikte iletip % 51 hissesini de Sovyetler'e brakacakt. Antlama, ran kamuoyunun tepkisine yolat ve ran Meclisi 22 Ekim 1947'de antlamay ittifakla reddetti. Antlamann reddedilmesinde, Amerika'nn ran kamuoyunu desteklemesinin ve muhtemel bir Rus mdahalesi kar s nda ran topraklarnn korunacana dair 20 Eyll 1947'de verdi i teminat n nemli katks oklu. Gelimeler zerine Ruslar, gerilemek zorunda kaldlar ve sorun bu ekilde kapanm oldu. (497) 3. Bat Bloku'nun ve Gler Dengesinin Kurulmas: a. Truman Doktrini: Geleneksel Amerikan d politikasndaki radikal deimenin balangcn Truman Doktrini tekil eder. 1947 baharndan itibaren Amerikallar Sovyet genilemesinin daha da artacan dnmeye ve endielenmeye baladlar. zellikle Sovyetler'in Yunan gerillalarn desteklemeleri ve Boazlar konusunda Trkiye'ye ynelik tehditler savurmaya balamalar bu korkuyu daha da arttrd. Gelimeler zerine Amerikan Cumhurbakan Truman kongrede bir konuma yaparak tehdidin boyutlarn aklad. Truman, Kongre'de yapt bu konumada: "D basklar ve ya silahl aznlklar tarafndan boyun emeye zorlanan zgr insanlarn bu hareketlere kar koymalarna yardm etmek Birleik Devletler'in siyaseti olmaldr" diyordu. Kongre "Truman Doktrini" olarak bilinen bu neriyi destekledi ve Yunanistan ile Trkiye'ye ekonomik ve askeri yardm kapsamnda 400 milyon dolarlk bir denei onaylad. Bu yardmn 300 milyon dolar Yunanistan'a; 100 milyon dolar da Trkiye'ye verildi.

497. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.424-425 243

Truman doktrin ve uygulamalar, sava sonras Amerikan d politikasnda nemli bir yer igal eder ve neticelen gnmze kadar uzanan tarihi bir dnm noktas zellii tar. (498) b. Sava Sonras Kalknma ve Marshall Plan: Birleik Devletler dnyann e itli blgelerinde uygulanmakta olan smrgecilik politikalarna da kar kt ve self-determinasyonu destekledi. Cumhurbakan Truman, 1946'da Fi-lipinler'in bamszlm ilan etti. 1948'de de. Kongre, Puerto Rico'ya kendi valilerini seme hakk n tan d ve 1952 y l nda bu lke Birle ik Devletler ile ortak vatanda l k hakkna sahip zerk bir eyalet oldu. Amerikan liderleri Hindistan, Pakistan ve Birmanya'nn bamszlklarn kazanmas iin ngiltere'yi tevik; Endonezya'nn bamszl iinde Hollanda ile Endonezya arasnda arabuluculuk giriimlerinde bulundu. ngiltere 1947'de Hindistan'dan ekilerek smrgelerin bamszlk yolunu at. Ancak, ngiltere'nin Hindistan'dan ekilmesi k dinsel toplum arasnda i mcadelelere sebep olduysa da 1947'den sonra Hindistan ve Pakistan kendi ynetimlerine kavutular. Daha sonra Seylan ve Burma'dan da ekilen ngilizler, Malaya'da bir sre daha kald lar. Bamszlk olaylarn dier blge ve ktalardaki lkeler de takip etti. 1957 ylnda ba ms zl n ilk defa elde eden Afrika lkesi Gana oldu. Hollandallar 1949'da Endonezya'y; Franszlar'da Suriye, Vietn am ve Cezayir'i terketmek zorunda kaldlar. Ancak, Cezayir, yedi y l sren bir i sava sonunda ve De Gaulle'iin de desteiyle 1962 ylnda bamszln resmen kazand. Gneydou Asya'da Fransz egemenliindeki in Hindi lkesi; Vietnam'a, Kampuya'ya ve Laos'a blnnce, eski siyasal ve kltrel farkllklar tekrar ortaya kt . Ksacas, bamszlk, demokrasi ve liberal kurumlar getirmeye yeterli olmad. Hatta bu lkelerde daha ok tek parti dzeni ve diktatrlkler egemen olmaya balad. (499) 1949 ylnda Cumhurbakan Truman, dnyann yeni geli mekte olan lkelerine Birle ik Devletler'in teknik ve mali yardmn salamak iin "Drt Nokta Program"n ne srd. Bu program uyarnca tarm, eitim, salk, iskan ve benzeri konularda Amerikal uzmanlar Asya, Afrika ve Latin Amerika lkelerinde yard m ve tavsiye al malar na baladlar. Bu k t'alarda bir ok yeni lk e ortaya karken, sava la harap ol mu pek ok Avrupa lkesi de b y k ekonomik s k nt l a r iinde bulunmaktayd. Haziran 1947'de Harward niversitesinde bir konuma yapan A. B. D. 'leri Dileri Bakan George Marshall, Avrupa ekonomilerini tekrar kalkndrmak iin ok geni kapsaml bir program nerdi.

498. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.152-153 Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.441-442 499. Mc. Neill, William H., Dnya Tarihi, s.575-576 Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.153-154 244

Marshall Plan; buna katlmak isteyen her Avrupa lkesine Amerikan mali yardm, malzeme ve makinasn ngryordu. Trkiye dahil 16 Avrupa lkesinin yeleri 22 Eyll'de Amerika'ya sunulmak zere bir Avrupa Ekonomik Kalknma Program hazrladlar. Bu program zerine Amerika 3 Nisan 1948'de D Yardm Kanunu'nu kard. Amerika bu kanuna dayanarak daha ilk ylnda 16'lara (ngiltere, Fransa, Belika, talya, Portekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye, Hollanda, Lksemburg, svire, zlanda, Avusturya, Norve, Danimarka ve sve) 6 milyar dolarlk bir ekonomik yardm yapt. Bu yardm mteakip yllarda 12 milyar dolara ulat. Marshsall plan, Sovyetler ve peyklerine de ak olmakla birlikte, Dou Bloku yeleri buna katlmak istemediler. Marshall yardmlar sonucunda ve y ll k bir sre iinde Av-rupa'daki sanayi retimi sava ncesine oranla % 25, tarmsal retim ise % 14'lk bir art gsterdi. D Yardm Kanununun kmas zerine 16 Avrupa lkesi, 16 Nisan 1948'de Avrupa iktisadi ibirlii Tekilat'n kurdular. Marshall Planna karlk Sovyetler'de peykleri arasndaki ekonomik ilikileri ve ibirliini sklatrmak iin Sovyet Dileri Ba-kan'nn ismine atfen Molotof Plan adn verdikleri ikili ticaret sistemini kurdular. Zira, ekoslovakya bata olmak zere baz peyk lkeler Marshall Plan'na katlmak iin byk istek gstermilerdi. 1948 ubat'ndaki ekoslovak darbesinde bunun byk rol vardr. (500) c. Bat Avrupa Birlii: Peyk lkelerde Sovyetler'in yapt klar komnist mdahaleler iinde Bat l devletler zerinde en (azla etkili olan ve tepki uyandran, ubat 1948'deki ekoslovak darbesi oldu. Bu mdahale ile Sovyetler, ekoslovakya'da mevcut olan Batl anlamdaki demokrasi anlayn ortadan kaldrdlar. Ayrca, bu olay sonunda Sovyetler'in Dou ve Orta Avrupa ile Balkanlar'daki hakimiyeti, egemenlii de tamamlanm oluyordu. Bundan sonra sra Bat Avrupa'ya gelecek demekti. Dolaysyla, ekoslovakya olay Batllar iin bir dnm noktas oldu. Sovyetler'in bu tehdidi zerine ngiltere, Fransa ve Benelux grubu denen Belika, Hollanda ve Lksemburg arasnda, 4 Mart 1948'de Brksel'de balayan toplant, 17 Mart 1948'de "Bat Avrupa Birlii" ni kuran bir antlamann imzalanmas ile sona erdi. Bat Avrupa Birlii Antlamasna Gre; bahsekonu be devlet bir silahl saldrya uradklar takdirde, dierleri her trl vastalarla onun yardmna gideceklerdi. Birlie balangta skandinav lkeleri de dahil edilmek istenmi ise de, bu lkelerin Sovyetler Birlii ile komu durumda bulunmalar ve Sovyetler'i kkrtmak istememeleri sebebiyle ittifaka girmeleri mmkn olmamtr. Bat Avrupa Birlii, Avrupa'daki Sovyet tehdit ve yaylmasna kar alnm ilk askeri tedbirdir. Fakat, Amerika'nn ittifak iinde yeralmam olmas, Bat Avrupa Birlii'ni Sovyetler karsnda bir denge unsuru olmaktan yoksun brakyordu. Lakin, 1948 ylnn gelimeleri, Batllar ve Amerika'y daha geni bir ittifak sistemi kurmaya sevkedecek ve NATO ortaya kacaktr. (501)
500. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.153-154 Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.443-444 501. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.445-446 245

d. Berlin Buhran ve Federal Alman Cumhuriyeti'nin Kuruluu: Marshall Plan uygulamas devam ederken Berlin'de kritik bir durum ortaya kt . ubat 1948'de; ngiltere, Fransa ve Birleik Devletler Almanya ile (Almanya'nn Sovyet i gal blgesinde 175 kilometre ieride) Berlin'deki igal blgelerini birle tirdiler. igal blgesinin ekonomilerini btnletirmek ve birle mi ekonomileri ile Bat Avrupa aras nda yakn bir ili ki kurmak iin Mttefikler bir para reformu akladlar. Bu aklama zerine Sovyetler, misilleme olarak Berlin ile Bat Almanya arasndaki kara ve hava trafiini, nce kstlad ve sonra da tamamen durdurdu. Ayrca, Berlin elektrik santralna el koyarak Bat Berlin'in elektriini kestiler. Bat Berlin'de 2 milyon kadar insan yaamakta idi ve bunlarn beslenmesi gerekiyordu. Sovyetler'in bu davranlarna ngiliz-Amerikan cevab bir hava kprs kurmak oldu. 1948 yazndan balayarak yaklak bir yl iinde ngiliz ve Amerikan uaklar Bat Berlin halkna iki milyon tondan fazla gda malzemesi, yakt, ila ve benzeri ihtiya malzemesi tad. Sovyetler, 1949 ylnda ablukay kaldrdlar. Berlin Buhran, Batllara Almanya'nn tekrar birletirilmesi midinin olmadn gsterdi. Bu sebeple, hi deilse kendi igal blgelerini birletirerek Bat Almanya'y btnletirmek istediler. 1948 Eyll'nde Bonn'da bir Kurucu Meclis topland ve Anayasa almalarna balad. 23 Mays 1949'da da Federal Alman Anayasas ilan edilerek Bat Almanya ve resmi ad ile Federal Alman Cumhuriyeti kurulmu oldu. Federal Alman Cumhuriyeti'nin kurulmasna karlk, Sovyetler'de, kendi igal blgelerindeki Alman topraklarnda Ekim 1949'da Demokratik Alman Cumhuriyeti'ni kurdular. Sovyetler'in Dou Avrupa'da etki alanlarn geniletmeleri ve Yunanistan ile Trkiye'ye tehditlerini izleyen Berlin Bunalm, tm Avrupa'da ve hatta dnyada endielere yol at. Bunun bir sonucu olarak 12 lke askeri savunmalarn muhtemel bir Sovyet saldrsna kar koordine etmek iin Nisan 1949'da Kuzey Atlantik rgt'n (NATO) kurdular (502) Truman ynetimi sresinde Birleik Devletler'in uluslararas sorunlara ilgisi yaln z Avrupa ile s n rl kalmad. 1948 y l nda Birle ik Devletler, 22 Latin Amerika lkesi ile birlikte Amerikan lkeleri rgt'n kurdular. Buna gre; Amerika Kt'as iindeki sorunlar bar yoluyla zlecek, Latin Amerika'da ekonomik ve sosyal gelime iin tedbirler alnacak ve her trl d saldrya birlikte kar konulacakt. (503) e. kinci Gelimeler: Dnya Sava Sonras Dnyamz ekillendiren

kinci Dnya Savandan sonra dnyamz Milletleraras mcadeleler, byk devletlerin atmas ve mahalli savalar sebebiyle nc bir dnya savann eiine geldi. Souk sava atmosferi iinde, heyecenl bir onbe yl geirmek zorunda kalan dnyamz bu dnemde ekillendiren faktrleri u noktalarda toplamak mmkndr: (1). kinci Dnya Savandan sonra ortaya kan ve gnmze kadar devam eden uluslararas politikann ik i sper gc, Birleik Amerika ve Sovyet Rusya oldu.

502. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.154 Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.446-447 503. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.155 246

Birleik Amerika savatan sonra Monroe Doktrini 'ni terkederek bir dnya devleti olma yoluna girdi ve milletlereras politikada birinci plana geti. Keza, 1917 Bolevik ihtilalinden kinci Dnya Sava'nn balamasna kadar ekingen bir politika izleyen Sovyet Rusya'da 1945'ten itibaren uygulad aktif ve yaylmac politika ve gelitirdii teknolojik gelime ile milletleraras politikann birinci planna gemeyi baard. Ksacas, kinci Dnya Savandan sonra milletleraras politikan n yaps deiti ve dnya, iki kutuplu bir grnm kazanmaya balad. (2). Sovyet Rusya'nn milletleraras politikada etkinlik salamasnn bir sebebi de ortaya koyduu komnist doktrin, ideoloji ve uygulamalar oklu. (3). Bu dnemin en nemli geli melerinden biri ise, smrgeciliin tasviyesi idi. Asya ve Afrka'daki smrgelerin hemen hepsi gnmze kadar gecen srede ba ms zl klar n kazand lar. 1956'larda Afrika'da bak ms z devlet say s 6 iken g n m z d e bunlarn says 50'ye ulat. Smrgelerin bamszlklarm kazanmalar uluslararas politikaya nc Blok, nc Dnya veya Balantszlar Bloku denen yeni bir kuvvetin girmesini salad. (4). kinci Dnya Sava'nn en nemli neticelerinden biri de, uluslararas politikann "global" bir nitelik kazanmasdr. (5). Uluslararas ilikilerin global nitelii yerkre ile snrl kalmayp, gnmzde bu ilikiler uzaya doru da geniledi. Dolaysyla Birinci Dnya Sava'nn kara ve denizlerle snrl iki boyutlu harp ve harekat alanlarna, kinci Dnya Savanda uzay boyutu da eklendi ve zaferi havada gl olanlar kazand. Yani, zafer kara ve denizlerden atmosfere tand. Bir zamanlar nasl smrge sahibi olmak byk devlet olmann art gibi telakki edilmi ise, gnmzde de uzayn derinliklerine el atabilmek, byk kuvvet olmann art haline gelmitir. (6). Gnmz dnyasnn en nemli konularndan biri de, ekonomidir. Tarihinin hibir dneminde ekonomik meseleler, uluslararas ilikilerde bugnk kadar arlk kazanmamtr. Ekonomik kalknma; siyasal kuvvet dengesi, gvenlik ve bar konularndan daha fazla nem arzetmektedir. Zengin ve fakir; iktisaden gelimi veya az gelimi lkeler arasndaki farkllklar ekonomik ve ticari mnasebetler ve ekonomik yardm mnasebetleri yoluyla ortadan kaldrmak, uluslararas ilikilerde temel prensip haline gelmitir. (504) B. BRLEM MLLETLER TEKLATI 1. Kuruluu: Milletler Cemiyeti'nin baarlarnn snrl kalmas, insanln, dnya barnn tesisi yolundaki gayretlerini srdrmelerine engel tekil etmemitir. yi organize edilmi milletleraras bir teekkln bar ve gvenlii salamada vazgeilmez olduu gerei ortaya km ve daha kinci Dnya Sava ierisinde bu yolda baarl admlar atlmtr. Bunun ilk admn 14 Austos 1941'de Terre Neuve'de Franklin Roosvelt ile Churcill arasnda imzalanan Atlantik art tekil etmitir. A. B. D. leri, Almanya ve Japonya'ya sava ilan edilmeden nce ngiltere ile mtereken yaynladklar

504. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.419-422 247

beyannamede, daha iyi demokratik dnya dzeninin kurulmas iin milli siyasetlerini mterek amalara yneltmeye karar verdiklerini aklamlardr. Atlantik art milletleraras teekkl ngrmekle birlikte; gelecek barn dnya gvenliini salayacak ekilde yaplmasn, ekonomik ve sosyal ibirliini gelitirmek zere devletlerin birlemelerini ngrmekteydi. 1941 ylnda Sovyet Rusya'nn ve daha sonra A. B. D. nin savaa katlmalar neticesinde, 1 Ocak 1942'de Washington'da Mihver Devletleri'ne kar savaan 26 devlet tarafndan Birlemi Milletler Deklarasyonu imzaland. ngiltere, A. B. D. ve Sovyet Rusya arasnda dzenlenen 30 Ekim 1943 tarihli Moskova Beyannamesi ile de, milletleraras bar ve gvenlii salamak iin bir uluslararas teekkln hemen kurulmas gerektii grne yer verildi. Kurulacak yeni uluslararas teekkln esaslar, A. B. D., ngiltere, in ve Sovyetler Birlii arasnda dzenlenen Dumbarton Oaks Konferansnda gndeme getirildi ve konu 7 Ekim 1944'te akland. ubat 1945'te Yalta'da toplanan l konferansta (A. B. D., ngiltere, Rusya) o tarihe kadar zmlenemeyen Gvenlik Konseyi'ndeki "Veto Hakk"nn kullanlmas zme baland. 25 Nisan 1945'te San Fransisco'da toplanan konferans Birlemi Milletler'in Anayasn (artn) hazrlad ve Mihver Devletlere kar savaan 50 devlet tarafndan 26 Haziran 1945de imzaland. Birlemi Milletler art, 24 Ekim 1945'te Gvenlik Konseyi'nin be daimi yesinin (A. B. D., ngiltere, Fransa, in ve Sovyet Rusya) ve art imzalayan dier devletlerin ounluunun tasdiki ile yrrle girdi. Birlemi Milletler art Trkiye'de 15 Austos 1945 tarih ve 4801 sayl kanunla kabul edildi. artn kabul ile Birlemi Milletler Tekilat, 21 Ekim 1945fte resmen kurulmu oldu. Birlemi Milletler art bir n sz ile 111 maddeden olumaktadr. Ayrca 70 maddeyi kapsayan Milletleraras Adalet Divan Stats'de art'a ekli bulunmaktadr. (505) 2. Birlemi Milletlerin Amalar ve Dayandklar Temel Prensipler: Birlemi Milletlerin esas amac; milletleraras bar ve gvenlii korumak ve devam ettirmektir. kinci nemli amac da; milletleraras ekonomik ve sosyal ibirliini salamaktr. Birlemi Milletler Tekilat ve tekilatn yeleri, artn ngrd amalara ulamak iin bir takm temel prensiplere uymak durumundadrlar. Bu prensipler ksaca yle zetlenebilir: a. Tekilat, tm yelerinin egemen eitlii prensibi zerine kurulmutur. b. yelerin Birlemi Milletler artndan doan hak ve menfaatlerden faydalanabilmeleri iin kendilerine den ykmllkleri iyi niyetle yerine getirmeleri gerekir.
505. Ero lu,Prof.Dr.Hamza, Devletler Umumi Hukuku El Kitab , c.I 1979, Ankara, s.147-148 506. Soysal, Bykeli, smail, Trkiyenin Uluslar aras Siyasal Ba tlar , (2 Cilt) c.II (1945-1990) T.T.K. Yay n , Ankara, 1991, s.37-38; Prof. Ero lu, Devletler Hukuku El Kitab , s149 248

c. yeler arasndaki uyumazlklarn bar yollarla zm esastr. d. yeler, milletleraras mnasebetlerde tehdide ve kuvvet kullanlmasna bavurmaktan kanacaklardr. e. Birlemi Milletler yesi olmayan devletlerin, milletleraras ban ve gvenliin korunmasnn gerektirdii lde, tekilata alnan kararlara uymalar zorunluluu vardr. f. z itibar ile bir devletin milli yetkisi iinde bulunan ilere karlmamas tekilata salanacaktr. (506) 3. Birlemi Milletler Tekilatnn Organlar: Birlemi Milletler Tekilatnn Balca Organlar; a. Genel Kurul, b. Gvenlik Konseyi, c. Ekonomik ve Sosyal Konsey, d. Vesayet Konseyi, e. Sekreterlik, f. Milletleraras Adalet Divan'dr. art ayrca tali mahiyette organlarn kurulabileceini de ngrmektedir. Birlemi Milletlerin asli ve tali organlarnn haricinde Birlemi Milletlere bal ayr tzel kiilikleri bulunan milletleraras nitelikte Uluslararas Uzmanlk Kurumlar ad altnda kurulular da mevcuttur. Birlemi Milletler Tekilat'nn abuk ve etkili hareketini temin iin milletleraras bar ve gvenliin korunmas ve bununla ilgili sorumluluk Gvenlik Konseyine braklmtr. Birlemi Milletler Tekilat'nn yeleri, arta uygun olarak, Gvenlik Konseyi'nin kararlarn kabul etmek ve uygulamakla ykmldrler. (507) C. KUZEY ATLANTK TTFAKI (NATO) 1. Kurulu Sebebi ve Amac: Kuzey Atlantik ttifak (NATO); kinci Dnya Sava sonrasnda Avrupa Kt'asndaki g dengelerinin bozulmas sonucu ortaya kan boluun, Sovyetler Birlii tarafndan doldurulmaya teebbs edilmesi zerine oluturulmu bir ittifaktr. ttifak, 12 lkenin gvenlik ve toprak btnlklerini mtereken salamak maksadyla, 4 Nisan 1949'da Washington'da kurulmutur. ttifakn balangtaki yeleri; ingiltere, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg, Amerika Birleik Devletleri, Kanada, talya, zlanda, Danimarka, Norve ve Portekiz'dir. ttifaka, 18 ubat 1952'de Yunanistan ve Trkiye'nin; 9 Mays 1955'de Federal Almanya'nn ve 30 Mays 1982'de spanya'nn katl ile ye says 16'ya kmtr. Ancak, Fransa ve zlanda NATO'ya askeri adan katkda bulunmamaktadrlar.
506. Soysal, Bykeli, smail, Trkiyenin Uluslar aras Siyasal Ba tlar , (2 Cilt) c.II (1945-1990) T.T.K. Yay n , Ankara, 1991, s.37-38; Prof. Ero lu, Devletler Hukuku El Kitab , s149 507. Ero lu,Prof.Dr.Hamza, Devletler Hukuku El Kitab , s.153-154; smail Soysal, Trkiyenin Uluslar aras Siyasal Ba tlar , c.II, s.39 249

2. NATO'nun Gayesi: NATO'nun hukuki temeli Birlemi Milletler Anayasasnn 51 nci maddesine dayanr. Bu madde; baz lkelerin ortaklaa gvenlik amacyla blgesel savunma dzenlemelerini kurmalarna imkan verir. NATO'nun tekilinde ngrlen gaye: ye lkelere ynelebilecek dman tarruzlarn caydrmak; Taarruz vukuunda savunmak ve kaybedilen topraklar ele geirmek suretiyle ye lkelerin toprak btnln korumaktr. 3. NATO'nun st Dzey Tekilat: a. Genel: NATO, hem politik ve hem de askeri bir ittifaktr. Bu nedenle ittifakn tekilat yaps sivil ve askeri olmak zere iki ana blmden oluur. Tekilatn en yksek politik ve askeri karar organ, Kuzey Atlantik Konseyi'dir. 16 ye lke, konseyde eit sz hakkna sahip olup, burada kararlar oybirlii ile alnr. Konsey, genelde Dileri Bakanlar dzeyinde senede iki defa toplanr. Konseyde yelerin daimi olarak temsili, her lkeden Bykeli dzeyinde atanan personel ile salanr. Konsey, Savunma Bakanlarnn bir araya gelmesiyle topland zaman "Savunma Planlama Komitesi" adn alr. Konsey bazen Devlet veya Hkmet Bakanlar dzeyinde de toplanabilir. Bu tr bir toplant "NATO ZRVES" olarak tanmlanr. b. NATO'nun Askeri Yaps: Tekilatn askeri yaps, ye lkelerin Genelkurmay Bakanlarndan veya onlar adna daimi grev yapan temsilci askeri personelden oluur. Konseye kar sorumlu olan Askeri Komite, ittifakn en st dzeydeki askeri merciidir. Konseye ve Savunma ve Planlama Komitesine askeri konularda bilgi salayan ve nerilerde bulunan Askeri Komite, iki byk Nato Komutanlna direkitf verebilmektedir. c. Byk NATO Komutanlklar: NATO'nun halen Askeri Komiteye bal Atlantik Mttefik Komutanl ve Avrupa Mttefik Komutanl olmak zere iki byk komutanl bulunmaktadr. Ayrca Kanada ve A. B. D. Blgesel Planlama Gruplar da mevcuttur. Savunma Planlama Komitesinin 12 Mays 1992 tarihli kararyla; "CINHAN" adyla bilinen Man Mttefik Komutanl, tekilat ve sorumluluk sahas tadil edilerek l Temmuz 1994 tarihinden itibaren "Afnortwest" adyla Avrupa Yksek Komutanlna balanmtr. Avrupa Mttefik Komutanl (ACE)'nn sorumluluk sahas; ku-zeyde, Norve'in kuzey burnundan Akdeniz'in gney kylarna; Ba tda, Atlantik Okyanusu'ndan Trkiye'nin Dou snrlarna kadar uzanr. "SHAPE" adyla anlan karargah, Belika'nn Mons eh-rindedir ve komutan "Saceur" olarak bilinir. Saceur'un ana ast komutanlklar ise; Kuzeybat Avrupa Mttefik Komutanl AFNORTWEST, Merkezi Avrupa Mttefik Komutanl AFCENT ve Gney Avrupa Mttefik Komutanl AFSOUTH'dur

250

AFSOUTH (Gney Avrupa Mttefik Komutanl)'n n Kuruluu da yledir: (1) LANDSOUT: Bir talyan Generalinin komutasnda talya'n n savunulmasndan sorumludur. (2) LANDSOUTHEAST: Karargah zmir'de olup, bir Trk Generalinin komutasnda Trkiye'nin savunmasndan sorumludur. (3) AIRSOUT: Gney Blgesi Hava Komutanldr. Nato'nun komutanlk yaps; gelien durum ve artlara uygun olarak deiiklie ak bir zellik arzeder. 4. NATO'nun Deimeyen Prensipleri: a. ttifak, savunma amaldr. b. Caydrma iin yeterli bir gc muhafaza etmek esastr. c. yelerin toprak btnl ve bamszl garanti edilerek dnya barma katk devam ettirilir. d. ye lkelerden birine yaplan tecavz, tamamna yaplm kabul edilir. (5 nci madde) e. ttifak, Avrupa'da Amerika'nn konvansiyonel ve nkleer askeri varln zaruri sayar. f. NATO Savunmasnn kollektif tabiat, ibirliine ve entegrasyonuna istinad eder. g. Nkleer silahlarda sfr zme ulancaya kadar, konvansiyonel ve nkleer silahlarn uygun bir kombinasyonunu kullanmaya devam zorunlu grr. Nkleer silahlarn amac siyasi olup, ittifakn gvenliinin en nemli garantisidir. Bu kuvvetler sava ve dengeyi korumak iin asgari dzeyde tutulur. 5. NATO'ya Gre Tehdit Deerlendirmesi: Dou Bloku'nun dalmasndan sonra NATO'nun geleneksel tehdit deerlendirmesi sona ermitir. Bunun yerini Belirsizlik, stikrarszlk, ok ynl tehdit ve riskler almtr. Buna gre; 1990'l yllardan itibaren Trkiye ve NATO iin esas risk, Rusya'nn cepheden planl bir taarruzundan ziyade, blgesel kriz ve at malar n tekil ettii riskler tekil etmeye balamtr. 6. NATO'nun Genilemesi: NATO'nun genilemesinden maksat; karlkl hak ve ykmllkler erevesinde ittifaka tam ye statsnde yeni yelerin kaydedilmesi ve dolaysyla NATO'nun snrlarnn geniletilmesidir. Bu konu ile ilgili gelimeler zetle yledir: a. Londra Bildirisi (Temmuz 1990): S. S. C. B. 'nin dalmas ve V. P. 'nn kmesinden sonra NATO'ya olan gvensizlii ortadan kaldrmak ve gerginlii azaltmak maksadyla, NATO lkeleri, Temmuz 1990 Londra Bildirisini yaynlamlardr. Bu bildiride; NATO'nun Avrupa ve Balkan lkeleri ile askeri ilikileri gelitirmeye hazr olduklar grne yer verilmitir.
251

b. Oslo Bildirisi (Haziran 1992): Oslo Bildirisi ile Avrupada gvenliin tesis edilebilmesi iin blgenin bir btn olarak ele alnmas gerektii ve bunun iinde Dou Avrupa lkeleriyle kapsaml bir diyalog, ortaklk ve ibirliine dayanan yeni ve uzun vadeli bir barn tesisinin art olduu belirtilmitir. c. Brksel Zirvesi (11 Ocak 1994): NATO yesi lkelerin Devlet Bakanlarnn katld bu zirvede, bar iin ortaklk "B10" bildirisi yaynlanmtr. Daha sonra konuya ili kin taslak dokman hazrlanarak "B10" lkelerinin onayna sunulmutur. Dokman, Tacikistan hari NATO yesi olmayan 27 lke tarafndan onaylanarak yrrle girmitir. Ancak, Rusya Federasyonu'nun tekrar toparlanma abalar, Bosna'da cereyan eden gelimeler ve buna kar BM, AGT ve Avrupa Birli i'nin yeterince etkili olamay , "B10" evresindeki gvenlii yetersiz bulan baz Dou Avrupa lkelerini NATO'ya yelik talebinde bulunmaya sevketmitir. Bu lkelerin yelik talepleri, bata Almanya olmak zere dier NATO yelerinin ou tarafndan da olumlu karlanmtr. Bunun sonucu olarak Ocak 1994 Brksel Zirvesi'nde genileme, prensip olarak kabul edilmi ve hazrlk sreci balatlmtr. d. 1996 Yl Gelimeleri: 1996 yl ierisinde, srdrlmtr. genileme ile ilgili almalar safha halinde

Birinci Safhada: Genel nitelikli konular, kinci Safhada: Savunma ve Askeri yaplanma, nc Safhada: Nkleer konularn grlmesi esas alnmtr. Birinci safha grmelerine 15 lke katlmtr. Bu lkeler; Arnavutluk, ek Cumhuriyeti, Estonya, Letonya, Litvanya, Makedonya, Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya, Slovenya, Bulgaristan, Finlandiya, Ukrayna ve Azerbaycan'dr. Bunlardan Bulgaristan dahil 12 lke NATO'ya katlmak istemekte; Finlandiya, Ukrayna ve muhtemelen Azerbaycan katlmay dnmemektedir. 7. NATO'nun Kriterleri: Genilemesine Aday lkelerin Deerlendirme

a. stikrarl ve demokratik bir yapya sahip olmalar, b. Etnik ve blgesel problemlerini zm olmalar, c. Silahl kuvvetlerinin demokratik ve sivil otoritelerin kontrol atnda olmas, d. Serbest piyasa ekonomilerine sahip olmalar, e. NATO kuvvetleri ile uyumlu alabilir olma zellii, f. NATO'nun askeri gcne katk salamalar gibi kriterlerdir. (508)
508. Soysal, Trkiyenin Uluslar aras Siyasal Ba tlar , c.II s.391-467; Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995 s.447-449; NATO El Kitab , Kuzey Atlantik Te kilat , Enformasyon Te kilat Servisi, Paris, 1965; NATO konulu 1997 tarihli Harp AkademileriKonferans Notlar e itli Nato Dokmanlar . 252

8. Rusya-NATO Gvenlik Antlamas (27 Mays 1997): 27 Mays 1997 tarihinde, Paris'te, 16 NATO yesinin liderleri ile Rusya Devlet Bakan Yeltsin arasnda, NATO'nun genilemesine izin veren Gvenlik Antlamas imzaland. Rusya-NATO Gvenlik Antlamasna Gre; a. NATO, yeni ye olacak lkelerin topraklar zerinde askeri altyap oluturamayacak ve Nkleer silah konulandrmayacak. b. NATO, nkleer silah bulundurmamann dnda, yeni ye lkelerde nkleer silah depolar kuramayacak ve Sovyet art silah depolarn da kullanamayacak. c. Antlama ile birlikte, NATO ve Rusya arasnda Ortak Daimi Konsey kurulacak, Konsey vastasyla bar koruma, silahszlanma, terrizm ve uyuturucu kaakl gibi konularda ibirlii salanacaktr. (509) Sonu olarak NATO, Globalleen dnyada, bar ve gvenliin salanmas, ekonomik ve sosyal dengelerin kurulmas yolunda etkin bir g olarak varlm srdrmekte ve ilgi alann yalnz Avrupa ile snrlamayp Asya ve Afrika kt'alarna da uzatarak dnya genelinde bir g olmaya devam etmekte ve zellikle de muhtemel gelimelere bal olarak dinamizmini muhafaza etmektedir. D. YUGOSLAVYA'NIN KOMNFORM'DAN IKARILMASI Rus yaylma ve tehdidi karsnda Bat Blokunun NATO ittifakn kurarak kendisini gl bir duruma getirdii bir srada, Dou Bloku'nda nemli bir atma meydana gelmitir. Bu atma sonunda Rusya 'n n Balkanlarda en kuvvetli kolu saylan Yugoslavya, 28 Haziran 1948'de Kominform'dan karlmtr. Yugoslavya'nn Kominform'dan karlmasnn sebebi; Rusya ile Yugoslavya arasnda balayan ve 1945'ten beri gelimekte olan srtmelerin bir sonucudur. Bu srtmeler 1948 y l bandan itibaren atmaya dnmtr. ki devlet arasnda meydana gelen atmann sebeplerini u noktalarda toplamak mmkndr: 1. Dier peyk lkelerde olduu gibi, Rusya, Yugoslavya'y da kontrol altna almak istemi, fakat Tito buna gz yummamtr. Dier Peyk lkelerde komnist partilerinin iktidara gelmesi, Rusya'nn mdahale ve yardmyle mmkn olmu ve komnist darbeleri Rus kuvvetlerinin himayesi altnda gerekletirilmitir. Halbuki, Yugoslavya'da Tito ve partizanlarnn abalar ile komnistler iktidar ele geirmilerdi. Bu farkllk, Tito'ya, Moskova'ya kar davrannda byk bir bamszlk salam ve Moskova'da bunu hazmedememitir. 2. Tito Yugoslavya'da iktidara sahip olduktan sonra, Moskova'ya dayanmakla beraber, onun kendine zg projeleri vard ve bu projelerde Yugoslavya'ya hem bir bamszlk ve hemde Bal-kanlar'da bir stnlk salama amacm gdyordu. rnein, l Austos 1947'de Yugoslavya ile Bulgaristan arasnda bir ekonomik ve kltrel ibirlii antlamas imzalanm, 27 Kasm 1947'de de bir Alman saldrsna kar bir ittifak yaplmt. 27 Kasm 1947 tarihli ittifakla, Yugoslavya ile Bulgaristan; Macaristan, Romanya ve Yunanistan (General Markos Yunanistan'da duruma hakim olduu takdirde)'n katlmasyla bir Balkan Federasyonu iin ilk adm atmak istemilerdi. Yugoslavya ile Bulgaristan'n bu teebbslerini balangta Rusya olumlu karlamt. Fakat, Tito'nun 8 Aralk 1947'de Macaristan ve 19 Aralk

509. Dnya Gazetesi, 28 May s 1997, s.15

253

1947'de de Romanya ile ayn nitelikte ittifak antlamalar imzalamas Rusya'y endielendirmitir. nk, Rusya, Tito'nun Balkan peyklerini Belg-rad Mihveri etrafnda toplamaya altn grmtr. Rusya, Tito'nun, byk bir federasyonun bana geip, komnist dnyasnn iki numaral lideri haline gelmesinden korkuyordu. 3. Bir dier anlamazlk noktas da Rusya ile Yugoslavya arasnda ortaya kan doktriner gr ayrldr. Rusya kendi sisteminin Yugoslavya'da da aynen uygulanmasn istemi, buna karlk Yugoslavya ise daha farkl bir yol takip etmitir. Tito, 13 Nisan 1948'de Stalin'e yazd mektupta bu konuya yle deinmitir: "Biz burada Rus sistemini tetkik ve tahlil ederek rnek almakta, fakat kendi memleketlerimizde sosyalizmi daha deiik ekillerde gelitirmekteyiz. Bunu byle yapyoruz, zira gnlk hayat artlar bizi bu yola zorlamaktadr". 4. Yugoslavya'da Rus ajanlarnn faaliyetleri de atmann nemli sebeplerinden biri olmutur. Hatta, Belgrad'daki Rus elisi bile Yugoslavya'nn her trl ilerine mdahale etmeye balamtr. Bu durum ise Yugoslavya liderlerini rahatsz etmitir. te bu nedenlerle Rusya ile atan Yugoslavya Kominform'dan karlmtr. Yugoslavya'nn Komnist bloktan karlmas ve Rus-Yugoslav gerginlii, Demir Perde'de nemli gedik amtr. Ayrca bu olayn arkasndan Yugoslavya'nn btn Demir Perde komular bu lke aleyhine iddetli bir kampanya amlar ve hatta Yugoslavya'nn, bu lkelerin bir saldrsna urama ihtimali bile ortaya kmtr. Amerika Birleik Devletleri bu durumdan faydalanmak ve Yugoslavya'y Bat Blokuna ekmek iin bu lkeye geni ekonomik ve askeri yardma balamtr. Fakat Yugoslavya'nn bu durumu 1955'e kadar devam etmi ve Stalin'in lmnden sonra iktidara gelen Kruev Yugoslavya'ya yanamaya balam ve Rus-Yugoslav ilikileri dzelmitir. Bununla beraber Yugoslavya tamamen Moskova'nn paraleline girmeyerek, Afrika ve Asya devletleriyle tarafszlar blokunun ncln yapmtr. (510) E. UZAK DOU ATIMALARI (1950-1954) 1. Genel: Batllar, 1949'da NATO'yu kurmakla, Rusya'nn stnlne karlk bir denge kuvveti meydana getirmilerdi. Ancak Rusya, Batllarn bu tekilatlanmasn hemen kabul etmedi. Bu ittifakn gcn denemek iin, Haziran 1950'de Kore Savan kartt. Bu savata Batllarn dayanma ve glerim gstermeleri sonucunda, Rus yaylmasna kar Bat Bloku bir denge unsuru olarak ortaya kt . Ayrca, NATO esas itibaryla Avrupa'nn ve Kuzey Atlantik'in savunmasn ama aldndan, Rusya bu blgedeki yaylma faaliyetlerini artk daha ileri gtremeyeceini grm ve faaliyet ve yaylma alanlarn Uzak Dou'ya yneltmeye balamtr. Rusya, Amerika Birleik Devletleri'nin kontrol ve gzetimi altnda bulunan Gney Kore'den bu devleti karmak ve Batllara Uzakdou'da bir darbe vurmak iin taarruza gemitir. Ancak her iki teebbsnde de baarl olamamtr. Bundan sonra Komnist in, Fransa'y Hindiini'den karmak iin bu blgede bir i sava kartm ve Dou-Bat ilikilerinde geni bir buhran balamtr. Bu sava sonunda Hindiini'ye Komnistler hakim olamamakla beraber, Fransa'y bu blgeden karmay baarmlar bu blgedeki etkinliklerinin sonular gnmze kadar devam eden olaylarn gelimesine yolamtr.

510. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s. 449-451; Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s. 265-266 254

Rusya'nn ve Komnist in'in Uzakdou'da yaptklar bu teebbsler, Bat ittifaknn yeni tedbirlerle kuvvetlenmesine sebep olmu ve bu tedbirler, Dou Bloku ile Bat Bloku arasndaki dengenin kurulmasnda nemli bir rol oynamtr. (511) 2. Kore Sava (1950-1953): a. Savan Sebepleri: Kore tarihte; gerek Asya'dan Japonya'ya gerekse Japonya'dan Asya'ya yaplan istila hareketlerinde bir harp yolu haline gelmiti. 1904 ylndaki Japon-Rus sava'nda; Rusya yenilince, meydanda rakipsiz kalan Japonlar, 1905'te Kore'yi himayelerine aldlar ve 5 yl sonra 1910'da bir adm daha atarak Kore'yi topraklarna kattlar. kinci Dnya Sava'nda Japonlarn teslim olmasndan sonra ABD, ngiltere ve in arasnda Kore iin uygun bir hal aresi olarak; 38 nci paralelin kuzeyindeki Japon birlikerinin Ruslar, gneyindeki birliklerin ise, Amerikallar tarafndan temizlenmesi kararlatrld. Sonuta Kuzey ve Gney ynetimleri kuruldu. Ancak 38 nci paralel gibi hayali bir hattn iki tarafnda birbirine dman iki grup meydana geldi. Yani, daha dne kadar bir ve beraber olan Kore Milleti, bakla blnm gibi ikiye ayrlarak iki dman kamp halinde birbirinin karsnda yer ald. Meydana gelen bu durum karsnda, Ruslar ii kmaza srklerken zellikle Gney Kore bamszlk istiyordu. ABD konuyu BM' ye gtrd. BM. denetimi alt nda Kore'de bir genel seim yaplmas kararlatrld. Gney kesimde bir seim yap ld . Fakat 38 nci paralelin kuzeyine BM. komisyonu sokulmad. Rusya, bu blgede kendisine tabi bir hkmet kurdu. Gney Kore Hkmeti bozuk olan sosyal, ekonomik ve kltrel sorunlar halletmeye alrken, Rusya ve Kzl in'in de destek ve kkrtmasyla Kuzey Kore, Komnist stratejisine uygun olarak birok alanda gneye saldrya geti. Her tarafta terr, anari ve menf propaganda alabildiine srdrlyor ve sk sk snr atmalar oluyordu. Kuzey Kore'nin istilac emeli dolaysyla hibir tahrik sebebi olmadan Kuzey Kore Silahl Kuvvetleri 25 Haziran 1950 sabah 08. 00'de 38 nci paraleli geerek Gney Kore'ye baskn eklinde taarruza balad. (512) b. Savan Balamas ve Gelimeler: Bu durum karsnda, Amerika Birleik Devletleri'nin istei zerine Gvenlik Konseyi 25 Haziran'da toplantya arld. Rusya, Gvenlik Konseyi'nin toplantsn boykot etti. Bu suretle, Gvenlik Konseyi'nde Rus vetosu ihtimali ortadan kalkm oldu. Bunun zerine, Gvenlik Konseyi, Kuzey Kore'nin Gney Kore'ye saldrmakla, bar bozmu olduuna karar verdi. 27 Haziran 1950'de Gvenlik Konseyi yine Amerika Birleik Devletleri'nin istei zerine, Kuzey Kore'ye zorlama tedbirlerinin uygulanmasna karar verdi. Bunun sonucu olarak da, 16 devletin katlmasyla bir Birlemi Milletler Kuvveti tekil edildi. Trkiye'de bu devletlerden biriydi ve bir tugaylk kuvvetini Birlemi Milletler emrine vermek suretiyle en byk yardm yapan bir ka devletten biri oldu. Esas sorumluluk ise Amerika Birleik Devletleri'ndeydi. Bylece Amerika Birle ik Devletleri ile Rusya Kore Sava dolaysyla tam bir atma iine girmi bulunuyorlard. (513)

511. Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s. 267; Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.670 512. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.53 513. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.454-455 255

Harp balamadan nce Gney Kore Kara Kuvvetleri 6 zayf piyade tmeninden ibaretti. Ayrca iki tmende lke iindeki gerillac larla uramaktayd. Gney Kore Silahl Kuvvetleri'nin mevcudu 100. 000 kiiydi ve son derece e itimsizdi. Kuzey Kore Silahl kuvvetleri ise harp baslarken 13 piyade tmeni, l zrhl tmen, l tank alay, 100'den fazla uak ve 32 para harp gemisinden ibaretti. Orduyu Sovyetler eitmiler ve silahlandrmlard. Sava ncesi Kuzey Kore Gney Kore'ye nisbeten byk bir stnle sahipti. Kuzey Kore'nin 25 Haziran 1950 sabah balayan baskn eklindeki saldrlar bir sel gibi kuzeyden gneye akyor, ehirler harabeye evriliyor, zavall halk cann kurtarma pahasna maln mlkn ve her eyini brakarak a yollara dklyor ve insafszca saldran Kuzey Kore zrhl kuvvetlerinin tekerlekleri altnda ezilerek vahice ldrlyorlard. Baskna uram olan Gney Kore Ordusu ve Amerikan Birlikleri (Mac Arthur komutasnda, Japonya'da 4 Amerikan Tmeni igal kuvveti olarak bulunuyordu. Washington Tokya'daki Mac Arthur'a en ok iki tmenlik Amerikan Kuvvetini kullanma yetkisi vermiti. Bu kuvvetler savan nc gnnden itibaren Gney Kore'nin yannda savaa katldlar) bu saldrlar karsnda mukavemet edemeyerek gneye ekiliyorlard. 26 Haziran'da Gney Kore'nin baehri olan Seoul blgesinde biraz mukavemete maruz kalan Kuzey Kore ordusu sratle derlenip toplanarak yapt ikinci bir hamle ile, 15 Temmuz gnne kadar Chung-Su blgesine vard ve taarruzlarn devam ettirerek 15 Eyll'de Taegu ehri yaknlarna ulat. Gney Kore'yi tamamen igalleri altna almaya pek az bir arazi kalm olduu bir zamanda Amerikan ordusunun denizden ve havadan yapt takviye ve yardmlaryla Kuzey Kore ordusu bu blgede durduruldu ve vakit geirilmeden genel kar taarruz hazrlklarna baland. Bu hatta ksa srede genel kar taarruz yapacak bir gce ulatrlan onbir tmenden ibaret Amerikan ordusu ile ngiliz tugaynn mtereken yaptklar genel kar taarruzla; Kuzey Kore ordusu 30 Eyll gnne kadar Chun-Ju-Seul Hatt kuzeyine atld. Bu kuvvetler taarruzlarna devam ederek 10 Ekim'de Kaesong' ve 20 Ekim'de de Kuzey Kore'nin baehri olan Pyongyang'u ele geirdiler. (514) Bylece, General Mac Arthur komutasndaki Birlemi Milletler kuvvetleri, Kuzey Kore kuvvetlerini geri att gibi, 7 Ekim 1950'den itibaren 38nci paraleli aarak Kuzey Kore topraklarna girmeye balad. Bu savalar srasnda Komnist in'de Kuzey Kore'ye "Gnll" ad altnda muntazam birlikler gndermek suretiyle yardm etti. Bylece, Komnist in'de Kore Savana dolayl bir ekilde katlm oluyordu. Kore Sava, her iki tarafnda hem lehine, hem aleyhine durumlar gstererek bir yl boyunca devam etti. Fakat Rusya unu grd ki, Amerika Birleik Devletleri'nin Gney Kore'den ekilmemek hususundaki karar kesindir ve bu konuda elinden gelen her abay harcamaktadr. Bu durum karsnda uzun srecek bir atmay gze alamad ve 23 Haziran 1951'de mtareke teklif etti. te yandan Amerika Birleik Devletleri de Kore Sava'nn bir kmaza girdiini grd. Esasen Amerika'nn istei Gney Kore'de kalmakt. Bu nedenle, 10 Temmuz 1951'de Birlemi Milletler Komutanl ile Kuzey Kore arasnda atekes grmeleri balad. Grmeler iki yl srd. Ancak, 5 Mart

514. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.53 256

1953'te Stalin'in ld. Rusya'daki iktidar mcadelesi dolaysyla Sovyet ynetimi d ili kileri daha yumuak bir zemine oturtmak istedi. Bunun sonucunda 27 Temmuz 1953'te Panmunjom'da Kore ile ilgili mtareke antlamas imzaland. Bu mtareke anlamas ile, Kuzey ve Gney Kore arasndaki s n r yine 38 nci paralel olarak kabul edildi. (515) c. Kore Sava'nn Sonular: Kore harbini tek cmle ile zetlemek gerekirse "Harp 38 nci paralelde balad ve 38 nci paralelde bitti. " Bu bakmdan, harbin gayesine ulamadn ve 3 yl bou bouna kan dkldn iddia edenlere rastlanmaktadr. Ancak harbi balatann Kuzey Kore olduunu ve amacnn Kore Yarmadasnn tamamn ele geirmek ve Gney Kore Cumhuriyeti'ni ortadan kaldrmak olduunu unutmamak gerekir. Bu bakmdan Kuzey Kore ynnden amacna ulamad. B. M. Kuvvetleri'nin amac ise, Kore'de tek meru hkmet olarak tand Gney Kore Cumhuriyeti'ni kurtarmak ve harbin balangcndaki snrlarn muhafaza etmesini salamakt. Bir istila gayesinin olmadn gryoruz. Ancak sava srasnda 38 nci paralelin kuzeyine geildi. Neticede ise, balang amacna ula ld . Harpten nceki y a k n bir zamana gz atarsak, komnistlerin in, inhindi. Malaya ve Filipinler'deki faaliyetlerini ve bunlar n sonucu glendiklerini grebiliriz. Ayn usulleri Kore'de de uygulama abalar karsnda, dnyann her tarafndan asker, malzeme, para ve dier eitli yardmlarn gnderilmesi, komnistlerin Asya'y ele geirme abalarna byk bir darbe indirdi. Kore Harbi'nden alnan dersleri incelerken, Trk Silahl Kuvvetlen iin bugnde nemli olan baz noktalar zerinde durmak gerekir. Trk Silahl Kuvvetleri ilk defa yabanc milletlerin silahl kuvvetleri ile ayn safta cumhuriyetten sonra baar ile savat. Bu baar, Trkiye'nin NATO'ya girmesinde nemli rol oynad. Trkiye, Koreye balangtan itibaren 4 Tugay gnderdi. Mnavebe ile deitirilen Trk Tugaylar 721'i ehit, 672'si yaral, 98'i hasta ve 175'i kayp olmak zere toplam 1666 ki ilik zayiat verdiler. Amerika, blgeye 250. 000 asker gnderdi ve bunlarn 30. 000'i ld. Sonu olarak Kore Sava'nda Birlemi Milletler kuvvetleri 500. 000; Komnist Blok ise, 1. 500. 000 kii zayiat verdiler. Bu kayplar, hr dnyann sebepsiz saldrya kar koymalarnn bir kantn tekil etti. (516) 3. Asya'daki Dier Gelimeler: 27 Temmuz 1953'de mtareke imzalanmakla beraber, Amerika Birleik Devletleri Komnist in'inde ortaya kmasyla durumun tehlikeli olduunu grdnden, aynen Avrupa'da yapt gibi, bir takm ittifaklar sistemi kurmak suretiyle Rusya'nn ve Komnist in'in Uzak Dou'daki yaylma teebbslerine kar tedbirler almaya balad. Kore Sava'nn sonucu olarak Amerika'nn Uzakdou'da ald ilk tedbir 1951'de Japonya ile bir bar antlamas imzalamasdr.

515. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.454-456 516. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.155-156 Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.61-62 257

Japonya'nn 2 Ey l l 1945'de teslim belgesini imzalamasndan sonra bu memleket Amerika Birleik Devletleri'nin askeri igali alt n a girmiti. Mtetfikler ad na igal komutan General Mac Arhtur, daha ilk gnden itibaren Japonya'da demokratik messeseleri gelitirmek iin faaliyete gemi ve bunda da byk bir baar salamt. Bununla beraber, Japonya'nn Amerika'nn igali altna girmesi, te yandan Rusya'nn ve Komnist in'in Japon kamu oyunu Amerika aleyhine kkrtmalar, Japon kamu oyunda honutsuzluk dourmutur. Kore Sava'nn ortaya kard Asya'daki komnizm tehlikesi Amerika Birleik Devletleri'ni Japonya ile ilikilerini dzenlemeye sevketmitir. Bunun iin de, hereyden nce igal statsne son vermek gerekiyordu. Bu nedenle, Japonya ile barn imzalanmas zorunluydu. Amerika Birleik Devletleri 20 Temmuz 1951'de ilgili devletleri, Japonya ile yaplacak bar hazrlamak zere San- Fransisco'da bir konferansa davet etti. Hindistan, Birmanya ve Yugoslavya daveti reddettiler. Konferansa 52 devlet katld. Konferans 7 Eyll 1951'de almalarn tamamlad ve bar antlamas hazrland. Grmeler srasnda, Rusya barn yaplmamas iin ok aba harcadysa da bunda baarl olamad. Neticede Rusya, Polonya ve ekoslovakya bahsekonu bar antlamasn imzalamadlar. Japonya ile bar antlamas 8 Eyll 1951'de San Fransisco'da imzaland. Bu bar antlamasna gre: a. Japonya; Kore, Formosa, Pescodores, Kuriles adalar ile Sakhalin adasnn gney ksm, Spratly ve Paracels adalar zerindeki her trl hak ve iddialarndan vazgeti. b. Japonya tamirat borcu deyecekti. Fakat ekonomik durumu dolaysyla, bu tamirat borlan ilgili devletlerle Japonya arasnda yaplacak antlamalarla tesbit edilecekti. c. Bar antlamasnn yrrle girmesinden itibaren 90 gn iinde igal kuvvetleri Japonya'y terkedecekti. Son hkmden de anlald gibi, Amerika'nn Japonya'daki kuvvetlerini geri ekmesi gerekiyordu. Fakat, Asya'daki komnizm tehlikesi karsnda Amerika'nn bunu yapmas imkanszd. Bu nedenle bar antlamasnn imzaland 8 Eyll 1951 gn Amerika ile Japonya arasnda ayrca bir Gvenlik Antlamas daha imzaland. Buna gre; Uzakdou'da uluslararas bar ve gvenliin korunmas iin, Japonya, Amerika'ya kendi topraklarnda kara, deniz ve hava kuvvetlen bulundurmak hakkn tand. Ayrca, taraflar, artlar uygun olduu takdirde bu anlamay sona erdirebileceklerdi. Her iki antlamann nemi, Uzak Dou'da kuvvetler dengesinin komnist blok tarafna gemesi karsnda Amerika Birleik Devletleri Japonya'ya dayanma yoluna gidiyor ve bylece Japonya Uzakdou kuvvetler dengesinde tekrar nemli bir unsur haline gelmi bulunuyordu. Amerika Birleik Devletleri'nin Uzak Dou ve Pasifik'in savunmasnda Japonya'ya dayanmas, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi Pasifik memleketlerinde endie uyandrd. Bu iki devlet Japon emperyalizminin tekrar canlanmasndan korkmaktaydlar. nk, Japon bar antlamas silahszlanma konusunda Japonya'ya hibir art yklemiyordu. Amerika Birleik Devletleri, Avustralya ve Yeni Zelanda'nn bu endielerini gidermek iin bu iki devletle Eyll 1951'de bir Gvenlik Antlamas imzalad. mzac devletlerin adlarnn ba harfleri dolaysyla Anzus Pakt adn alan bu antlamaya gre; taraflar Pasifik blgesinde herhangi bir saldrya uramalar halinde birbirlerine yardm edeceklerdi. Amerika Birleik Devletleri Anzus paktn imzalamadan ksa bir sre nce 31 Austos 1951'de Filipinler Cumhuriyeti ile de, karlkl savunma antlamas adn alan bir ittifak antlamas imzalad. Bu ittifak gereince, yine taraflar Pasifik'te bir
258

saldrya uramalar halinde birbirlerine yardm edeceklerdi. 27 Eyll 1953'te imzalanan Kore mtarekesinden sonra Amerika, Kore ile de ayn eklide bir ittifak antlamas imzalamak zorunluluunda kald. nk, 27 Eyll 1953 mtareke anlamasna gre, Kore topraklarndaki btn yabanc kuvvetler 90 gn iinde geri ekilecekti. Halbuki, Amerikan kuvvetlerinin Gney Kore'den ekilmesi, kuzey Kore'nin Gney Kore'ye kar yeni bir saldrya gemesine sebep olabilirdi. Bu nedenle Amerika Birleik Devletleri l Ekim 1953'de Gney Kore ile de bir ittifak antlamas imzalad. Bu ittifak antlamasna gre, her iki tarafn Pasifik'teki blgelerine bir saldr olursa, taraflar birbirlerine yardm edeceklerdi. Ayrca Gney Kore, kendi topraklarnda Amerika'ya kara, deniz ve hava kuvvetleri bulundurma yetkisini verdi. (517) 4. Hindiini Sava: Hindicini buhrannn nedenini, kinci Dnya Sava'ndan sonra btn smrgelerde, Bat smrgeciliine kar uyanan bamszlk hareketleri ile, bu hareketlerin komnistler tarafndan kkrtlmas tekil etmektedir. kinci Dnya Sava'nn bitiminden sonra Fransa, Hindiini'deki Vietnam, Laos ve Kambo smrgelerine tekrar yerlemek istedi. Halbuki sava srasnda Japonlar'nda kkrtmasyla bu lkelerde Fransa'nn egemenliine kar bir milliyeti hareket balamt. Japonya yenildikten sonra bu milliyeti hareketler, milli bamszlk ekline dnt. Bu hareketlerin en etkilisi Vietnam'da Komnist Hohi-Minh'in liderliinde ortaya kt. Japonya'nn yenilgisi ve savatan ekilmesi zerine Hohi-Minh'li Austos 1945'te Vietnam Demokratik Cumhuriyetini ilan etti. Fransa ise, her memlekette de kendi nfuzunu tekrar yerletirmek iin, kendi kontrol alt nda ve bir dereceye kadar muhtariyete sahip bir in-Hindi federasyonu kurmak istedi. Fakat bu teebbs sert tepkilere yol at. Fransz kuvvetleri bu mukavemeti yok etmek iin harekete geti. Laos ve Kamboya'da duruma nisbeten hakim oldu. Vietnam' da nfuzu altna aldysada, Kuzey Vietnam'da Hohi-Minh kuvvetlerini yok edemedi. Bunun zerine 1948'de Vietnam'da eski Annam mparatoru Bao Dai'nin bakanlnda bir hkmet kurdu. 1949'da Fransz Birlii iinde Vietnam, Kamboya ve Laos'a bamszlk tand. Daha sonra Vietnam'n bamszln Amerika ve ngiltere de tandlar. Bunun zerine, Ocak 1952'de Hohi-Minh'de Kuzey Vietnam da bamsz VietMinh hkmetini ilan etti ve hkmeti de Rusya ve Komnist in'i tand. Temmuz 1952'de Viet-Minh kuvvetleri Vietnam'a kar taarruza getiler. Bu saldr srasnda komnist in bu defada Viet-Minh kuvvetlerine yardm etmeye ba lad . 1953'te Vietnam savalar daha ok iddetlendi. Amerika Birle ik Devletleri'nin gerekli yardm yapmamas zerine, Fransa'nn durumu gittike gle ti. Vietnam sava lar devam ederken Laos ve Kamboya'da da komnist gerillalar faaliyetlerini artt rm lard . Bu durum kar s nda Fransa Kuzey Vietnam'dan vazgemek z o r u n d a kald . 27 Temmuz 1952 Kore mtareke antlamasna gre, Kore'nin birletirilmesi sorunu ilgili devletler tarafndan ele alnacakt. Bu sorunu grmek zere ilgili devletlerin Dileri Bakanlarnn 25 Ocak-18 ubat 1954'de Berlin'de yaptklar konferansta, Kore sorunu ile birlikte Hindicini sorununuda ele alacak bir konferansn 26 Nisan

517. Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.269; Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.456-458; Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.159 259

1954'de Cenevre'de toplanmasna karar verildi. Berlin Konferansndan hemen sonra komnist Viet-Minh kuvvetleri, Cenevre Konferans'na kadar mmkn olduu kadar geni topraklar ele geirmek ve konferansta durumlarn kuvvetlendirmek iin harekete getiler ve btn kuzey Vietnam' ele geirdiler. Amerika, Rusya, ingiltere, Fransa, Komnist in, Laos, Kamboya ve Vietnam temsilcilerinin katlmasyla Cenevre Konferans 26 Nisan-20 Temmuz 1954'de topland ve bir anlama imzaland. Buna gre; Hindini sava sona erdirilmitir. Ayrca, 17 nci enlem izgisi ile Vietnam ikiye ayrld. Kuzeyi Viet-Minh, G-neyi'de Vietnam hkmetine brakld. Bylece Vietnam'da demir perde ile ikiye ayrlm oldu. te yandan Kamboya, Laos ve Vietnam bu anlama ile tam bamszlklarna kavutular. (518) 5. Hindicini Savann Sonular: Vietnam savalar, Amerika Birleik Devletleri'nin Uzak Dou ve Pasifik politikasna da etki yapt ve bunun sonucunda da, Kore Sava'ndan sonra almaya balad savunma tedbirlerini daha ok geniletmeye yneldi. Bu politikasnn gerei olarakta; Siyam, Kamboya, Laos ve Gney Vietnam'a yapmakta olduu askeri ve teknik yardm artrd. Fakat, Amerika Uzak Dou'daki komnist tehlikesi karsnda, yardm politikasnn yeterli olmadn grd. Onun amac, Asya ve Uzak Dou'da; bar, gvenlik ve hrriyetin salanmas iin bir kollektif gvenlik sistemi kurmakt. Bu konudaki dncelerini ngiltere ve Fransa'ya da kabul ettirdi. Amerika Birle ik Devletleri'nin Asya'da kurmak istedii kollektif gvenlik sisteminin ilkini, 19 Mays 1954'de Pakistan ile imzalad; "Karlkl Savunma Yardm Antlamas" tekil etmistir. Bu antlama gereince; Amerika'nin Pakistan'a yapaca askeri yardm, Pakistan, Kemir anlamazl dolaysyla Hindistan'n itirazlarna sebebiyet vermemek iin, yalnz savunma amac ile meru mdafaa halinde kullanacakt. Amerika'nn Dou ve Gneydou Asya'daki Komnizm tehlikesine kar kurmak istedii kollektif savunma sistemi ise, 8 Eyll 1954'de Manila Pakt veya Seato Antlamas ile gerekletirmitir. Amerika, ngiltere, Fransa, Yeni Zelanda, Avusturalya, Filipinler, Tayland ve Pakistan arasnda imzalanan bu kollektif savunma ittifak, bu anlamay imzalayan Asya devletlerinin topraklarn, genel olarak Gneydou Asya'y ve 21 nci enlemin gneyinde kalan Gneybat Pasifik blgesinin savunulmasn kapsam iine almaktayd. 1952'de Trkiye ile Yunanistan'nda Nato'ya katlmalar gznnde tutulursa, Seato ile komnist blok, Amerika'nn Atlantik kylarndan balayp Trkiye'nin dou kylarna kadar devam eden ve tekrar Pakistan'n bat snrlarnda balayp Japonya'nn kuzeyine kadar uzanan bir izgi zerinde ember iine alnm olunmaktayd. Bu ember zerindeki boluklardan Yugoslavya ile ilgili boluk, 9 Austos 1954'de Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda imzalanan Balkan ttifak ile kapatld. 1955'de Trkiye, Irak, ran, Pakistan ve ngiltere arasnda imzalanan Badat Pakt ile de ran boluu doldurulmutur. Yine bu ember zerindeki boluklardan biri olan Milliyeti in (Formosa) ile de Ame rika 2 Aralk 1955'de bir ittifak anlamas imzalamtr. (519)
518. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.456; Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.272. 519. Harp Okulu Siyasi Tarih Notlar , s.273; Prof. Armao lu, 20.yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.458-460

260

Birleik Devletler, Asya, Orta Dou, Afrika ve Latin Amerika'ya teknik yardmlarn geniletmeye devam etti. 1958'de kalknma ve yardm iin Birle ik Devletler'in salad bir milyar dolarlk yardm, Kore'yi sava ncesi retim ve tketim dzeyinin ok stne kard . Savan yol at tahribat gidermek ve gerillalarla mcadeleyi desteklemek zere Filipin Cumhuriyetine yaplan geni yardm da ayn ekilde etkili oldu. 1950-1960 yllan arasnda Birleik Devletler 60'dan fazla lkeye makine, ila, kredi ve teknisyen yardm salad ve bu uygulamalar ile Sovyet tehdidinin genilemesini engelledi. (520) F. ORTA DOU OLAYLARI 1. Blgenin Genel Durumu: Birinci Dnya Sava sonrasnda blgenin lkesi yani Trkiye, ran ve Afganistan tam bamszla sahiptiler ve bu konuda byk bir deneyim kazandlar. ki sava aras dnemde drt arap devleti, Suudi Arabistan, Yemen, Irak ve Msr'da bamszlklarn elde etmeyi baardlar. Bunlardan Suudi Arabistan ve Yemen kuramsal olarak ve pratikde de bamszlk vasflarn kazanrken; Irak ve Msr eit ve msavi olmayan antlamalarla ngiltere'ye belirli lde baml durumda kaldlar. Bu bamllk politik olduu kadar bu lkelerde bulunan ngiliz askeri varlndan kaynaklanmaktayd. Fransa'nn zorunlu olarak blgeden kmas Suriye ve Lbnan'a da bamszlk getirdi. Mart 1945'de Msr, Irak, Suriye, Lbnan, Suudi Arabistan, Yemen ve prensipte henz ngiliz mandasndaki Filistin blgesinin bir paras olan Transrdn, Arap Devletleri Birlii'ni kurdular. Bir yl sonra Trans-rdn'de rdn adn alarak bamszln kazand. Tm bu devletlerin ilk hedefi; anlamalar iptal ederek ve yabanc varln sona erdirerek szde bamszl gerek bamszla dntrmekti. Nitekim smrgeci lkelerin bu lke topraklarndan ekilmeleri ile bamszlk sreci ellili yllarn balarnda tamamland. Bamszlk mcadeleleri ayn zamanda Arap dnyasnn geri kalan ksmna da yayld. Libya 1951'de; Sudan, Tunus ve Fas 1956'da; Moritanya 1960'da; Kuveyt 1961'de; Cezayir 1962'de; Gney Yemen (Eski Aden kolonisi) 1967'de; Krfez Emirlikleri 1971'de bamszlklarna kavutular. Bazlar, zellikle Gney Yemen ve Cezayir bamszlklarn uzun ve zorlu bir mcadele sonunda kazanrken; bazlar da bar yollarla ve sk pazarlklarla elde ettiler. Filistin mandasnn sona ermesinden sonra 1948'de kurulan srail'in dnda kinci Dnya Sava sonras dnemde bamsz olan btn yeni devletler Arap devletleriydi. (521) 2. srail Devleti'nin Kurulmas: Arap Yahudilerce kabul edilen menkbelere gre; Hz. brahim'in iki olundan biri olan smail'den Arap Kabileleri, dier olu shak'tan da Yahudi kabilileri meydana gelmitir. Bu kabileler Filistin'i ana vatan olarak kabul etmilerdir Yahudi halk, 3500 sene nce Hz. Musa tarafndan getirilip yerletirildikleri eria Vadisini Allah'n kendilerine vaat ettii topraklar olarak grmlerdir. Kuds, M. . 63 ylnda Roma ordularnn igaline uram ve Yahudiler 100 yl kadar igal altnda kaldktan sonra

520. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.160 521. Lewis, Bernard,Orta Do u, 1996, s.279-280 261

M. S. 70 ylnda ayaklanmlardr. Romal Komutan Titus'un, ayaklanmay iddetle bastrmas zerine Yahudiler dnyann her tarafna g etmeye balamlardr. Romallar tarafndan yurtlarndan kovulan Yahudiler, aradan tam 1850 yl getikten sonra 1917 Balfur Deklarasyonu ile tekrar Filistin'e dnmeye balamlardr. Ortadou'daki en nemli sorun; Arap-srail mcadelesinden kaynaklanan Filistin sorunudur. Bu sorunun temelinde; blgede menfaati bulunan byk devletlerin tutumu ile burada yaayan milletlerin aralarndaki tarihi itilaflardr. Dier bir ifade ile; Orta Dou'da kuvvet muvazenesinin salanmas, petrol kavgas ve Svey Kanal bekilii iin bir srail Devleti yaratlmas gayretleridir. Blgedeki dier sorunlar ise; Lbnan sorunu, hudutlar sorunu, etnik ve dinsel farkllklar meselesi, ekonomik sorunlar ile rejim ve rejim farkllklarndan kaynaklanan sorunlar ve liderlik mcadeleleridir. (522) Arap-srail Mcadelesinin Tarihi Geliimi ve srail Devleti'nin Kuruluu ile lgili Gelimeler yledir: 1897'de Basel ehrinde ilk siyonist kongresi, Hezzel'in ba-kanlnda kuruldu. ngiltere, Hezzel'e, Sina'da bir miktar arazi vermeyi nerdi. Sina yerine Uganda gibi baz yerler de nerildi ise de, Yahudilik ruhu ve heyecann veremeyecei iin, uygun bulunmad. Osmanl Devleti'nde pek az Yahudi'nin yaad Filistin'e 1917 BALFUR Deklerasyonu ile Yahudilerin Filistin'de yerlemesine izin verilince, dnyann eitli lkelerinden Yahudi g balad. Buna ramen, Kasm 1947'de, Birlemi Milletlerce Filistin'de israil Devleti'nin kurulmas yolunda karar alnd gnlerde dahi nfusun ounluunu Filistinli Araplar tekil ediyordu. Nisan 1920'de toplanan Roma Konferansnda, Filistin mandas ngiltere'ye verilmiti. Gsterilen hogr sonucu, Yahudilerin her-gn daha kuvvetli bir unsur haline geldiini gren Araplar, 1921 ylnda ayaklandlar. Mart 1933'te, Yahudiler'in Filistin'e g etmeleri ve toprak sat n almalar protesto edildi. Hitler'in Yahudilerce kar tutumu, onlarn Filistin'e aknn artrm, 1939'da, Yahudi aznl % 29'a ykselmiti. Cann kurtarma gayretine den 40. 000 Arap Filistin'den g etmi; bar yaplnca, bunlarn yurtlarna dn mmkn olamamt. 17 Mays 1939'da, ngiltere'nin yaymlad beyaz kitap ile yalnz be sene iin 75. 000 Yahudi'nin Filistin'e g nerilmi; bunu hem Araplar ve hem de Yahudiler kabul etmemilerdi. 1939 Eyll'nde balayan kinci Dnya Sava dolaysyla ngiliz ordusuna alnan Arap ve Mslman askerlerin tepki gstereceini dnen ngiltere, Yahudi gn nlemi ve bir Yahudi ordusu kurulmasna kar kmt. zellikle Nazi Almanyas'dan kaabilen Yahudilerin Filistin'e sokulmamas karsnda "SternGong" adl y ld rma tekilat kurulmu. ngiliz polis ve memurlarn ldrmeye ve sabotajlara ba lam lard . kinci Dnya Savann sona ermesi zerine, ngiltere'nin Filistin'e kars tutumu deiti. Msr, ngiliz askerlerinin topraklarndan ek ilmesini istedi. Uyuma olana olmaynca, Svey'teki karlarnn korunabilmesi iin Filistin'e nem vermeye

522. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.62-63 262

ve birliklerini buraya nakle balad. Amerikan Yahudilerinin abalar ile, Bakan Truman da, Filistin sorunlaryla ilgilenmeye balad. 25 ubat 1947'de, ngiltere, Fillistin sorununu Birlemi Milletler'e gtrd. 15 Mays 1947'de Filistin zel Komitesi kuruldu ve Filistin'in Arap ve Yahudi olmak zre ikiye blnmesini, manda idaresine son verilmesini ve Kuds iin, milletleraras zel bir rejim uygulanmasn salk verdi. Bu tavsiye, Birlemi Milletlerce ve srailce kabul edildi ise de Araplarca reddedildi. 1948 ylndan itibaren, taraflar arasndaki ilikiler son derece gerginleti. 8 Nisan 1948'de Yahudi tedhiiler, Yasin kynden, kadn ve ocuk ayrt etmeden 254 kiiyi katlettiler. Arap tedhiiler de doktor, hemire, retmen ve rencilerden 77 kiiyi ldrdler. Bu ve buna benzer yldrma hareketleri sonucu, yerli Araplar, komu Arap devletlerine snd ve 700. 000 olan Filistin'in Arap Nfusu 170. 000'e dt. Bylece, srail snr evresinde, Birlemi Milletlerce verilen adrlarda barnan ve adna "Filistin Mltecileri" denilen kitle ve dolaysyla "Filistin Sorunu" dodu. Amerika, 14 Mays 1948'de; dier baz devletler ise mteakip tarihlerde srail Devleti'ni tamdlar. (523) 3. Arap-srail Savalarnn Genel Sebepleri: Arap-srail mcadelesine a kl k kazandrmak ve meseleyi daha objektif ekilde deerlendirebilmek iin; taraflarn amalarn, bu amalarn gereklemesi iin verilen mcadeleleri ve amalarn ne lde gerekletiini bilmek gerekir. srail'in balangtaki amac; blgede bir srail Devleti'nin kurulmas ve bekasnn salanmasyd. Buna karlk Arap Devletleri'nin mterek amac ise; blgede srail Devleti'nin kurulmas n nlemek ve bekas na i m k a n vermemek eklinde idi. srail'in gnmzdeki amac ise, bymek, glenmek ve srail'i blgenin en gl ve modern devleti yapmaktr. Arap alemi iin bir ama belirtmek olduka gtr. te Arap-srail savalarnn temel ve genel sebepleri bu amalarn gerekletirilmesi iin verilen mcadeleden kaynaklanmaktadr. Sorunlarn kkeninde ise siyasi, iktisadi, askeri, coraf ve sosya-kltrel faktrler yeralmaktadr. (524) 4. 1948-1956 Dnemindeki Arap-Israil Savalar: 14 Mays 1948'de srail Devleti'nin kurulmasndan hemen sonra genel bir Arap taarruzu ve dolaysyla Arap-Israil Sava balad. Gerilla mcadelesi eklinde balayan bu sava, Msr, Suriye, rdn, Lbnan, Irak ve Suudi Arabistan'n da katlmasyla bym ve sekiz ay kadar devam ettikten sonra 7 Ocak 1949'da Rodos Adas'nda imzalanan atekes anlamasyla son bulmutur.

523. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.64-65 524. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.65 263

General Necip ve arkadalar, 1952 ylnda, Msr Kral Faruk'u memleketten uzaklatrdlar. 1954'te Albay Nasr, iktidar ele geirdikten sonra ingiliz birliklerini Kanal blgesini terke zorlad. kinci Arap-srail Sava srail ile Msr arasnda cereyan etmitir. Bu sava, 29 Ekim 1956'da, Msr'n Svey Kanal'n mil letirmesi zerine ngiltere ve Fransa ile ortak bir harekat eklinde balamt. srail, ngiltere ve Fransa'nn Msr'a kar giritikleri harekata paralel bir harekat ile be gn iinde Sina Ya-rmadas'nn bvk bir ksmm igal etmi ise de, sava Birlemi Milletler ve Amerika'nn basks zerine 7 Kasm'da sona ermitir. srail, uzun sren mzakere sonucu, 6 Mart 1957'de jgal ettii blgeden ekilerek, verine Birlemi Milletler Seferi Kuvvetleri yerletirilmitir. (525) Svey bunalm, Sovyetler Birlii'ni Msr'da zor kullanma tehdidinde bulunmaya evketti ve bu lkenin Orta Dou'ya hakim olma emellerini de ortaya kard. Bu tehdidi nlemek ve bu blgede istikrar ve bamszl tevik etmek iin Birleik Devletler, sonradan Eisenhower Doktrini diye bilinen bir siyaset uygulamaya balad. Ocak 1957'de Cumhurbakan Eisenhower Kongre'den, ilk nce herhangi bir Orta Dou lkesi tarafndan istendiinde saldry durdurmak iin askeri kuvvet kullanmak yetkisini ve ikinci olarak da, Birleik Dev-letler'den yardm isteyen Orta Dou lkelerine salanmak zere 200 milyon dolarlk bir mebla tahsis etmesini istedi. Kongre, Ei-senhower'in bu iki isteini de kabul etti. Bir buuk yl sonra Cumhurbakan Eisenhower Lbnan'n istei zerine bu lkeye Amerikan deniz piyadelerini gnderdi. Bu istek, Lbnan'n Birleik Arap Cumhuriyeti'ni (Suriye ile Msr'n kurduu birlik) lkede bir isyan tevik edip silahlandrmakla sulamasna yolat. Bir ka hafta sonra Lbnan'da durum dzelince Birleik Devletler kuvvetlerini geri ekti. Buna benzer bir bunalm rdn ile Irak arasnda da ortaya kt ve rdn'n istei zerine ngiliz kuvvetlerinin rdn'e gelmesiyle durum yatt. (526) G. AVRUPA VE UZAK DOU'DA YEN BUNALIMLAR 1. Macar htilali: Polonya'da Stalin devrinde hapsedilmi olan milliyeti komnist lider Wlaydslaw Gomulka, Komnist Partisi genel sekreteri lnce, halka daha geni sz, basn ve din zgrl vaadinde bulundu. 1956 Ekim'inde, Macar halk isyan etti, liberal bir hkmeti ibana getirdi ve Sovyet kuvvetlerinin lkeden ekilmesini istedi. Fakat, Sovyet ordusu ekilecei yerde Macarlar'a saldrarak ayaklanmay bastrd. Amerikan halk Sovyetler Birlii'nin bu hareketini btn dnya halk ile birlikte protesto etti ve binlerce Macar mltecisine kaplarn at. (527) 2. Uzak Dou ve Berlin Bunalmlar: 1958 yl yaz aylarnda, Orta Dou hala huzursuzluklar iinde kaynarken, Uzak Dou'da yeni bir bunalm ortaya kt. in Halk

525. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.65-66 526. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.161-162 527. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.161

264

Cumhuriyeti, Milliyeti inin elinde bulunan Quemoy ve Mtasu adalarn bombalamaya balad. Bu, Taiwan'a yaplmas tasarlanan bir saldrnn hazrl olarak grlyordu. Dileri Bakam John F. Dulles, Birleik Devletler'in, Taiwan' savunmak iin "zamannda ve etkili bir ekilde" harekete geeceini aklad. in Halk Cumhuriyeti'nin bu adalar zerindeki iddialarnn Sov-yetlerce desteklenmesine ramen, Birleik Devletler'in "silahl saldr karsnda geri ekilmeyecei" yolunda Cumhurbakan Ei-senhower'in yapt uyar zerine bombardman ilk nceleri hafifledi daha sonra da durdu. Bununla birlikte, in'liler Taiwan ile civar adalar egemenlikleri altna alma niyetinde olduklarn beyana devam ettiler. Uzak Dou'daki bunalm daha henz yeni bitmiken, 1958 Kasm'nda Sovyet Babakan Khrushchev Bat lkelerine bir ltimatom gnderek Berlin'den kmalar ve burasn zgr, askerden arnm bir ehir haline getirmek iin kendilerine alt aylk bir sre tanndn bildirdi. Khrushchev, bu sre sonunda, Bat Berlin'e giden btn ulam hatlarnn kontroln Dou Almanya'ya devredeceini beyan etti; ondan sonra, Bat'l lkeler Bat Berlin ile irtibat ancak Dou Almanya'nn izni ile salayabileceklerdi. Birleik Devletler, ngiltere ve Fransa bu ltimatoma sert bir cevap vererek, Bat Berlin'de kalacaklarn ve bu ehir ile serbest ulam haklarndan vazgemeyeceklerini ifade ettiler. 1959'da Sovyetler Birlii ltimatomu geri ald ve bunun yerine Drt Byklerin Dileri Bakanlar konferansnda Bat'l devletlerle bulutu. ay sren grmeler nemli anlamalar salamamakla birlikte, Khrushchev'in 1959 Eyll'nde Amerika'y ziyaretine yol at. Bu ziyaret sonunda, Khrushchev ve Cumhurbakan Eisenhower yaynladklar ortak bildiride dnyay ilgilendiren en nemli sorunun genel silahszlanma olduunu ve Berlin sorunu ile "btn nemli uluslararas sorunlarn zor kullanarak deil, karlkl grmelerle ve bar yollarla zmlenmesi gerektiini" belirttiler. (528) H. KNC DNYA SAVAI'NDAN SONRA TRK DI POLTKASI: kinci Dnya Sava'ndan hemen sonra Trkiye'nin d politikasna hakim olan temel dnce, Avrupa dengesinin boluklarndan ve zaafyetinden yararlanarak tam bir yaylmaclk politikas takibeden Sovyet tehdidine kar gvenliini ve bekasn devam ettirme endiesi olmutur. Trkiye, NATO'ya girmekle bu gvenlie kavumutur. Ancak, Dou Asya'da in Halk Cumhuriyeti'nin ortaya kmas sonucunda, Kore Sava ile milletleraras komnizmin dnyann geni bir alannda tehlike yaratmas karsnda, Trkiye, kendi gvenlik sistemini geniletme yoluna giderek Balkan ve Badat ittifaklarnn kuruluunda aktif rol oynamtr. 1945- 1955 dnemindeki bu gelimeler, Trk D Politikasnn temel konularn tekil ederken, 1954 ylnda uluslararas bir boyut kazanan ve gnmze kadar devam eden Kbrs sorunu n plana kmtr. 1. Trkiye'nin NATO'ya Katlmas: 1945-1946 yllarnda Sovyetler'in yaylma politikas uygulamalar ve Trk Dou Anadolusu'ndan toprak talepleri ile Boazlar blgesine yerlemek arzularn resmen aklamalar Trkiye Cumhuriyetini endieye evketti. Egemenlik ve toprak btnln tehlikeye sokan bu gelimeler Trkiye'yi yeni ve kuvvetli bir ittifak aray iine soktu. 4 Nisan 1949'da NATO'nun kurulmas ve ittifak sistemi ile Birle ik Amerika'nn kollektif ittifak sistemini benimsemesi, phe yok ki, en fazla Trkiye iin ferahlatc olmutur.
528. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.162-163 265

Bunun iin Trkiye, kurulduu gnden itibaren bu ittifak sistemine katlp Birleik Amerika'nn ittifakna sahip olmak iin aba harcad. Bu abalarn olumlu sonu vermesi, Trkiye bakmndan s k nt l geen birka y l ald. Trkiye'nin NATO'ya girmesine A. B. D. 'nin taraflar olmasna ramen; Belika, Hollanda, Norve ve Danimarka gibi lkeler, Sovyet tehdidi sebebiyle teklife kar ktlar. Bu devletlerin itirazlar, Trkiye'nin NATO'ya girmesini geciktirdi. Keza, ngiltere de balangta Trkiye'nin NATO'ya girmesine olumlu bakmad. Bunun sebebi; ngiltere'nin tekrar Orta Dou blgesinde nfuz alanlar tesis etmek istemesinden kaynaklanmaktayd. Msr'n ingiltere'ye kar tepkisini de dikkate alan ngiltere, Trkiye'nin gvenlik endielerini kendisinin Svey menfaatleri ile birletirerek Trkiye'nin de katlaca bir "Orta Dou Savunma Sistemi" kurmak istiyordu. Halbuki Trkiye'nin amac, dnyann yeni sper gc durumuna gelen Sovyet tehdidine kar, ondan daha gl durumdaki Amerika'nn ittifakn elde etmek idi. Bunun iinde en uygun olan NATO'ya girmekti. Neticede ngiltere, Trkiye'nin Orta Dou Savunma Sistemine katlmas art ile Trkiye'nin NATO yeliini desteklemeye karar verdi. Dier taraftan, Trkiye'nin, 25 Haziran 1950'de balayan Kore Sava'na bir tugaylk kuvvetle ve hemen katlmas ve Trk birliklerinin gsterdikleri yksek baarlar, Trkiye'ye NATO yelii imkann salayan nemli faktrlerden birini tekil etti. (529) Sovyet ve Komnist tehdidi ile sarslan hr dnya, Trkiye'nin NATO'ya katlmasnn bir kazan tekil edeceini deerlendirdi. Bu sebeple, Eyll 1951'de Ottowa'da toplanan NATO Bakanlar Konseyi, 21 Eyll 1951'de yaynlad bildiri ile, Trkiye ve Yunanistan' da NATO'ya katlmaya davet etme karar aldn aklad. (530) Bu karar zerine, ngiltere Orta Dou savunma sistemini kurma abalarn hzlandrd. 13 Ekim 1951'de, Birleik Amerika, ngiltere, Fransa ve Trkiye, bir Orta Dou Mttefik Komutanl kurulmas hususunda Msr'a teklifte bulundular. Teklife gre, bu komutanla Avustralya, Yeni Zelanda ve Gney Afrika Birlii de katlacak ve Svey Kanal'nda bulunacak askeri kuvvetler, bu komutanlk emrinde olacakt. Bu teklifi, ngiltere'nin Svey'ten ekilmemek iin bulduu yeni bir kombinezon olarak gren Msr, 17 Ekim'de teklifi reddetti. ngiltere Svey konusundaki tasarsn gerekletirememiti. Bunun zerine NATO Konseyi, ayn gn Londra'da imzalad bir protokol ile, Trkiye ve Yunanistan'n NATO'ya katlmalarn kabul etti. Trkiye Byk Millet Meclisi de, 19 ubat 1952 de, Trkiye'nin NATO'ya katlmasna karar verdi. Bu ekilde Trkiye Sovyet tehdidine kar, sadece Birleik Amerika'nn deil, dier 13 lkenin de ittifakn elde etmek suretiyle gvenliim salam olmaktayd. (531)
529. 530. 531. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.517-520 NATO El Kitab , Paris, 1965, s.21 Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.520 266

2. Trkiye ve Kore Sava: Komnistlerin haksz saldrlar karsnda Gney Kore'ye yardm iin teebbse geen B. M. Gvenlik Konseyi, ye devletleri yardma davet etti. Trkiye, A. B. D. 'den sonra ilk defa Kore'ye kara kuvveti gndereceini bildiren lke oldu. Meclis'e danlmadan, deniz ar ve sava iin asker gnderilmesi gibi nemli bir kararn sadece hkmet tarafndan alnm olmas, muhalefeti zd. Bu karar daha sonra Meclis'e getirilerek, Meclis'in tasvibinden geirildi. a. Birinci Trk Tugay ve Kore'ye ntikali: Kore'ye gnderilecek Trk kuvvetlerinin ekirdeini tekil etmek zere Aya'ta bulunan 241 nci P. A., 4 Austos 1950 gn An-kara'daki Sarkla'ya getirilerek sratle tekil ve ikmaline baland. Hkmet tarafndan bir piyade alay ile bir topu taburundan oluan 4500 kiilik bir kuvvet gnderilmesine karar verilmiken, sonradan alnan karar zerine tugay seviyesinde bir birliin gnderilmesine karar verildi ve adna Kore Trk Silahl Kuvvetleri denildi. Bu tugayn kuruluunda; tugay karargah, piyade alay ( taburlu), topu taburu, istihkam bl, uaksavar bataryas, ordudonatm bl, ulatrma bl, muharebe takm, tanksavar takm ve depo bl bulunmaktayd. Piyade alay ve depo bl hari btn birlikler motorluydu. Tugay Komutanlna Tugeneral Tahsin Yazc, Piyade. Alay Komutanlna Piyade Albay Celal Dora atand. Tugayn personelini; Silahl Kuvvetlerin dier birliklerinden, tercihen gnll olanlardan seilmi subay, astsubay, erba ve erler tekil ediyordu. zel olarak tekil edilen bu tugayn mevcudu 259 subay, 18 askeri memur, 4 sivil memur, 395 astsubay, 4414 erba ve er olmak zere 5090 kiiye karld. Kurulu faaliyetleri yaplrken bir taraftan da eitim ve atlarda birliin muharebe gcnn gelitirilmesine nem verildi. Bylece hazrlklar tamamlanm oldu. Ankara'dan demiryolu ile skenderun'a sevk edilen Tugay', ABD'den tahsis edilen be byk tat gemisi Kore'ye gtrecekti. 25 Eyll 1950'den itibaren Trk ve ngiliz muhripleri himayesinde skenderun Limanndan kafile halinde intikale balayan gemiler, skenderun-Svey Kanal- Mendep Boaz-Seylan Adas-SingapurFilipinler-Formaza Adas yolu ile Kore'nin Pusan Limanna 17 Ekim 1950'den itibaren ulamaya baladlar. Tugay birlikleri burada bekletilmeden Pusan'n 95 km. kuzey batsnda bulunan Taegu ehrine alnarak bir klaya yerletirildiler. Taegu'da hafta sre ile tugay yeni batan Amerikan silah, cephane, ara ve gereleriyle donatld. Bu yeni silah ve malzeme ile eitim ve atlar yapld. Trkiye'den getirilen malzemeler geri gnderildi. Bu faaliyetler devam ederken 9 nc Kor. K. lnca Tugaya "En ksa zamanda hazrlklarn bitirilerek, Taegt ile Taejon arasndaki dalarda gizlenen ve frsat bulduka aa inip yollara saldran gerillalar temizlemek, yol ve kprleri emniyette bulundurmak" grevi verildi. Tugay bu grevi 25 nci Amerikan T m e n i n i n emrinde olarak yerine getirmek zere 10 Kasm 1950'de Taegu'dan Changdan bl-

267

gesine hareket etti. 13 Kasm'dan itibaren de bu blgede faaliyette bulunan Amerikan birliklerinden geri blge emniyet sorumluluunu almaya balad. Tugay, 15-19 Kasm 1950 gnlerinde Seul'un 60-100 km. kuzeyinde bulunan 25 nci Tmenin geri blgesini almak suretiyle bu tmenin Sunghon blgesinde toplanmasn ve bir ksm gerillalarn temizlenmesini salad. Bu srada, 8 nci Ordu genel bir taarruza hazrlanyordu. 9 nc Kor. ise bu taarruza Ordu'nun merkezinde katlmak zere hazr bulunuyordu. 9 nc Kor. K. l kuruluundaki 25 nci Tm. K. l nca Tugaya Kunuri blgesinde toplanmas emredildi. 24 Kasm 1950'de, 8 nci A. B. D. Ordusu planland ekilde taarruza balad. 26 Kasm'da in ordusunun ok iddetli kar taarruzlar sonucu taarruzlar evvela duraklad, mteakiben de cephe yarlarak geri ekilme balad. Bu durumda l nci ve 9 nc Amerikan Kor. lar kuatlmakla kar karyayd. 9 nc Kor. nn ihtiyat olan Trk Tugay'na dou yann emniyete alnmas grevi verildi. Trk tugay, Kunuri blgesinde stn dman kuvvetlerine kar verdii muharebelerle cephenin yarlmasn ve ABD. 8 nci Or-dusu'nun imhasn nledi. Daha sonra birok muharebelere katlan Birinci Trk Tugay, 16 Kasm 1951'de blgeye gelen ikinci Trk Tugay'na grevini devrederek Trkiye'ye dnd. kinci Trk Tugay'da 20 Austos 1952'de nc Trk Tugay ile deitirildi. 6 Temmuz 1953'te de Drdnc Trk Tugay blgeye intikal ederek nc Tugay'dan grevi devrald. Kore Sava sresince Trk Tugaylar toplam olarak 721 ehit, 672 yaral ve 1666 kayp verdiler. Ortaya koyduklar kahramanlk rnekleri ile tm dnyann takdirini toplayan Trk birlikleri, Trkiye'nin NATO'ya girmesinde en e t k i n rol oynad lar. (532) 3. Blgesel Paktlar ve Trkiye: a. Balkan ttifak (9 Austos 1954): NATO yelii Trkiye'nin d politikasnda yeni ve aktif bir devir at. Bundan sonra Trkiye Balkanlar ve Orta Dou blgesinde gvenlik ve savunma sistemlerinin daha da glendirilmesine yneldi. zellikle Trkiye tarafndan harcanan abalar sonucunda, 28 ubat 1953'te, Ankara'da; Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda bir "Dostluk ve birlii Antlamas" imzaland. Bu antlama bir ittifak olmamakla birlikte ittifaka doru atlm nemli bir adm idi. Trk Hkmeti, bu gelimeyi bir ittifak haline getirmek iin abalarn 1953- 1954 yllarnda da srdrd. Nihayet 9 Austos 1954'te, Yugoslavya'da Bled'de Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda "Balkan ttifak" imzaland. Balkan ttifakna gre; taraflardan herhangi birine veya dierlerine yneltilen bir saldr, hepsine birden yneltilmi saylacak ve saldrya kar kollektif bir savunma

532.

Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s. 55-62

268

kurulacakt. Ayrca, devletin dileri bakanlarndan meydana gelen bir daimi komisyon tekil edilecekti. Ne var ki bu ittifak, Trk-Yunan ilikilerinin 1955'ten itibaren bozulmas sebebiyle devamlln kaybetmitir. (533) b. Badat Pakt-CENTO (24 ubat 1955): Balkan ttifak'ndan sonra Trkiye, Orta Dou blgesinde de bir gvenlik sistemi oluturulmas iin faaliyete geti. Orta Dou Gvenlik Sistemi tasars, A. B. D. Dileri Bakan John Foster Dul-les'in teebbsleri ile balad. 25-27 Mays 1953'de Orta Dou lkelerini ziyaret eden Dulles, Ankara'ya da urayarak, Sovyet yaylmaclna kar Orta Dou'da bir Savunma Tekilat'nm kurulmas n n nemini belirtti. Fakat, bu dnce Amerika tarafndan devam ettirilmedi. Bunun zerine Trkiye, konuya sahip kt ve almalarn younlatrd. 24 ubat 1955'te Trkiye ile Irak arasnda "Karlkl birlii Antlamas" imzaland. Bu antlama ile "Badat Pakt" kurulmu oldu. (534) Badat Pakt'na gre; iki devlet birbirlerinin iine karmayacak, aralarnda meydana gelen anlamazlklar bar yolu ile zecekler, Antlama Arap Birlii devletleri ile blgenin gvenlii ynnden ilgili tm devletlere ak olacakt. Ancak, Badat Pakt'nn imzalanmas dier arap Devletleri'nin tepkisine yol at. lk tepki olarak Msr ile Suriye, rak' darda brakacak eklide ibirlii yapmaya karar verdiler. Fakat, Badat Pakt, Amerika tarafndan olumlu karland. ngiltere 5 Nisan 1955'te pakta ye oldu. ngiltere'nin yelii pakt glendirdi. 23 Eyll 1955'te Pakistan'n da Pakta girmesiyle ye says drde ykseldi. 3 Kasm 1955'te ran'da Pakta itirak etti. Badat Pakt, bylece Arap devletlerinin kar koymasna ramen, kuruldu ve glendi. Amerika, Arap devletlerinin tepkisini fazla ekmemek iin pakta resmen ye olmad, ama ye devletlere askeri teknik ve ekonomik yardmda bulunacan belirterek pakt n glenmesine alt. Sovyetler Birli i'nin tehdidine ve yaylmasna kar, NATO ile SEATO'yu birletiren Badat Pakt'nn kurulmas Trk-Sovyet ilikilerini daha da gerginletirdi. Ayrca, Irak hari Arap devletleri ile Trkiye arasndaki mnasebetler olumsuz bir seyir takip etmeye balad. Irak'ta 14 Temmuz 1958'de ihtilal oldu. Bu olay zerine Irak hari, pakt yelerinin ve ABD'nin Dileri Bakanlar 28-29 Temmuz 1958'de Londra'da toplandlar. Toplant sonunda Paktn merkezinin geici olarak Ankara'ya tanmasna karar verdiler. 24 Mart 1959'da da Irak, Badat Pakt 'ndan ekildiini resmen a klad. Irak' n ayrlmasndan sonra Pakt' n merkezi, Ankara oldu. 18 Austos 1959'da da Badat Pukt 'n n ad 'Merkezi Antlama rgt" yani "CENTO" olarak deitirildi..

533. 534.

Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.523-524 Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 27 269

CENTO'nun ilk toplants, 7-9 Ekim 1959'da Washington'da yapld. rgt, aslnda savunma amacyla kurulmu olmasna ramen; faaliyetlerini, yeler arasnda ekonomik, kltrel ve teknik ibirlii konularna yneltti. ABD, rgte daha fazla destek vermeye balad. Bu ekliyle 20 yl devam eden rgt, 12 Mart 1979'da Pakistan'n ve ran'n ayrlmas ile dalma noktasna geldi. Trkiye, 13 Mart 1979'da, bu devletlerin CENTO'dan ayrlmas kararlarn saygyla karladn ve bu durumda CENTO'nun blgedeki ilevini fiilen kaybettiini, rgtn ilgili anlama hkmleri gereince sona erdirilmesi iin gerekli ilemlerin yaplacan aklad. Bylece, Badat Pakt'nn bir devam eklinde olan CENTO, hukuken olmas bile fiilen sona ermi oldu. (535) 4. Kbrs Sorunu: a. Konumu ve nemi: Dou Akdeniz'de yer almakta olan Kbrs'n, yzlm 9283 km2 olup Akdeniz'in 3 nc byk adadr. Yunanistan'dan 800 km., Suriye'den 120 km., Svey Kanal'ndan 360 km., Trkiye'den ise sadece 70 km. uzaklktadr. Kbrs, Avrupa'dan Orta Dou'ya oradan da Svey Kanal ile in, Hindistan Uzak Dou ve dier lkelere uzanan ticaret yollarn kontrol altnda tuttuu iin stratejik bir konuma sahiptir. Ayrca Kbrs, kendisine en yakn Akdeniz Adas Girit'ten 555 km. uzakta olup, Anadolu'nun gney sa-hilerini, Svey Kanal'n ve Orta Dou'yu kontrol eder. b. Kbrs'n Tarihesi: (1) 1571 ncesi: Dou Akdeniz'de ok nemli bir yer igal eden Kbrs, tarih boyunca bir ok byk imparatorluun ilgisini ekmi ve igaline uramtr. Bunlar arasnda Fenikeliler'i, Asurlular' , M s r' , Persler'i, Byk skender'i, Roma mparatorluu'nu ve Bizans Imparatorluu'nu sayabiliriz. (2) Kbrs'ta Osmanl daresi: Kbrs, Lala Mustafa Paa komutasndaki ordu ve Piyale Paa komutasndaki donanma tarafndan, 1 Temmuz 1570'de balayp 7 Austos 1571'de Mausa'nn Venediklilerden alnmas ile sonulanan bir seferle Osmanl daresine girdi. Bu tarihte adada ok az sayda Ortodoks Rum vard. nk Venedikliler Katolik idi ve Ortodoks Kilisesi'ne yaama hakk tanmyordu. Osmanl imparatorluu Ortadokslara serbeste kilise kurma ve gelime imkan salad. Bylece adada Ortodoks Kilisesi geliti ve Katolik Kilisesi etkinliini kaybetti. Grlyor ki, bugn Trkler'i yok etmek iin her trl yola bavuran Rumlar, varlklarn yine Trklere bor-uludurlar. Osmanllar Kbrs' fethettii zaman ada nfusu 150. 000 idi. Sefere katlan askerlerden 30. 000'i adaya yerleti. Ayrca karlan bir ferman ile Karaman, el, Darende, Nide, Kayseri, Zlkadriye, Bozok, Alaiye, Teke ve Manavgat'tan toplam 5720 hane Kbrs'a g ettirildi ve Kbrs Beylerbeyilik yaplarak bu eyalete Baf, Ma-usa ve Girne Sancaklar ile birlikte Alaiye, Tarsus, el, Zlkadriye, Sis ve Trablus, am Sancaklar baland. (536)

535. Soysal, Trkiyenin Uluslar aras Siyasal Ba tlar , c.II s. 389-497; Dr. Uarol, Siyasi tarih, s. 735-737 536. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.75-76

270

(3) 1878-1923 Dnemi: 1878 y l nda Ruslar Kars, Ardahan ve Artvin'i igal etti. Bunun zerine ngiltere Osmanl mparatorluu'nu Ruslar'a kar korumak iin Kbrs'n kendisine kiralanmasn istedi. Bu istei kabul etmek zorunda kalan Osmanl mparatorluu, Kbrs'; Ruslar Kars, Ardahan ve Artvin'den karlnca boaltmak zere ngiltere'ye kiralad. Osmanl mparatorluu 1914 ylnda Almanya'n n yannda savaa girince ngiltere aday tek tarafl olarak ilhak etli ini a klad . Daha sonra Ruslar igal ettikleri yerlerden ekilmelerine ramen ngiltere aday boaltmad. (537) Trkiye 1923 ylnda Lozan Antlamas ile (Madde-23) adann ngiltere'ye braklmasn kabul etti. Anlamada yer alan bir madde ile adann statsnde meydana gelecek deiikliklerde sz sahibi oldu. Ayrca 2 yl sre ile adadaki Trkler'e Trkiye'ye g etme ve Trk Vatanda olma hakk tannd. Bu srede ok sayda Trk Trkiye'ye g etti. Kalanlar ise ngiliz idaresine girdi. (538) (4) 1923-1960 Dnemi: Bu dnem Kbrsl Trkler iin en zor dnemlerden biridir. Bir yandan ngilizler'in basksna bir yandan da Rumlar'n tedhi eylemlerine hedef oldular. 1923 ylnda oluturulan yasama meclisi 9 Rum, 3 Trk ve 6 da ngiliz Hkmeti tarafndan atanan 18 yeden meydana geliyordu. Bu, Trkler'e yaplan bir hakszlkt. Bu yetmiyormu gibi 1925 ylnda meclis 12 Rum, 9 ngiliz ve 3 Trk yeden oluturularak hakszlk bytld. Buna ramen Rumlar ENOSS'i gerekletirmek iin ilk isyanlarn 1931 ylnda gerekletirdiler. Bunun zerine meclis fes edildi ve 1933 ylnda 4 Rum, l Trk yeden oluan Danma Meclisi kuruldu. Bundan sonra da Rumlar'n ENOSS iin almalar hzlanarak srd. 1950'li yllarda Yunanistan'n nclnde Self-Determinasyon hakkn kullanmak iin BM'e bavurdular. Bu istekleri adada iki ayr toplumun yaad hatrlatlarak reddedildi. Rumlar ENOSS'i gerekletirmeye hukuken imkan olmadn anlaynca l Nisan 1955'te EOKA terr rgtn kurdular ve ngilizlerle birlikte Trkler'e kar kanl cinayetlerine baladlar. Makarios ve Grivas'n nderliindeki bu rgtn amac; ngiltere'yi adadan atmay mteakip Trkler'i katlederek ENOSS'i gerekletirmekti. Buna kar Trkler de kendilerini koruma ve ENOSS'e engel olmak maksadyla nce VOLKAN Tekilatn, daha sonra da l Austos 1958 tarihinde TMT (Trk Mukavemet Tekilut)'n kurdular. EOKA'nn terr faaliyetleri neticesinde binlerce Trk g etmek zorunda kald . Bu dnemde NATO ve BM'in giriimleri ile ngiltere-Trkiye ve Yunanistan aras nda eitli diplomatik temaslar yapld ve 11 ubat 1959 tarihinde 27 maddelik Zrih Anlamas imzaland. 19 ubat 1959'da ise Londra'da iki toplum liderinin de katlmasyla Londra Anlamas imzaland. Bu Anlamalar esas olan Kbrs Anayas ile ittifak ve garanti anlamas da 15/16 Austos 1960 tarihinde imzalanarak KIBRIS CUMHURYET kuruldu. 16 Austos 1960 tarihinde 650 kiilik Trk Alay ve 950 kiilik Yunan Alay Mausa Liman'ndan adaya kt. Bu anlamalarn ve anayasann esaslar zetle yledir:
537. Prof. Erim, Siyasi Tarih, s. 379, 401-402; Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.76 538. Soysal, Trkiyenin Uluslar aras Siyasal Ba tlar , c.I s.91 271

(a) Kbrs bamsz bir cumhuriyet olacak, Cumhurbakan Rum, cumharbakan yardmcs Trk olacak; ( b ) Resmi dil Trke ve Rumca olacak; (c) Yasama yetkisi % 70 Rum, % 30 Trk'ten oluan temsilciler meclisinde olacak; (d) Cumhurbakan ve cumhurbakan yardmcsnn ayr ayr veto haklar bulunacak; (e) Yrtme organnda 7 Rum, 3 Trk bakan grev alacak; (f) Anayasann temel maddeleri hari Trk ve Rum yelerin ayr ayr 2/3 ounluu ile tadil edilebilecek; (g) dare % 70 Rum, % 30 Trk nisbetinde olacak; (h) Kbrs'n % 60' Rum, % 40' Trk olmak zere 2000 ki ilik bir ordusu bulunacak; ( ) Cumhurbakan ve yardmcs tarafndan mtereken tayin edilecek 2 Rum, l Trk ve l tarafsz yeden oluan bir yksek mahkeme kurulacak; ( j ) KIBRIS'n 5 byk ehrinde Trkler'in ve Rumlar'n ayr belediyeleri bulunacak; ( k ) Trkiye, Yunanistan, ngiltere ve Kbrs Cumhuriyeti arasnda bir garanti ve ittifak anlamas imzalanacak ve bu anlama anayasa hkmnde olacak; ( m ) K br s' n herhangi b i r devlet ile tamamen veya ksmen birle mesi veya taksime dn mesi, ba ms zl n kalkmas olarak kabul edilecek; (n) Her toplum kendi kltr ve dilinde eitim grecek, bu hususta anavatanlarnca desteklenebilecek; (o) Dileri, savunma ve maliye bakanlklarndan biri Trklere verilecektir. (539) Garanti anlamasnda ise Trkiye, ngiltere ve Yunanistan anayasa ile kurulan dzeni garanti ediyor, mtereken veya ayn ayr mdahale hakkna sahip oluyordu. (5) 1960-1963 Dnemi: Bu dnem Kbrs Cumhuriyeti'nin hukuken var olduu dnem olup, esasen sorunsuz bir dnem olarak anlamaz. Rumlar daha balangtan itibaren Cumhuriyet'e inanmamlar, kurulan dzeni ENOSS iin bir atlama tahtas olarak grmlerdir. darede ngrlen % 70-% 30 orann Trklerin % 30'dan fazla olduu tek kurulu olan polis tekilat dnda hibir yerde uygulamadlar. % 90'larn zerinde olan Rum temsiliyetini devam ettirdiler. Anayasada belirtilen ayr belediyeler kurulmasn engellediler. Rum toplumu lehine yasalar karp, bu yasalar cumhurakan yardmcs veto edince de anayasann ilemediini iddia ederek tadilat yapmak

539. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.76-78; Prof. Esmer, Prof.Gnlbol, Trk D Politikas , c.I s.350-386 272

istediler. Yine bu dnemde, yksek mahkemenin bamsz bakanna bask yaparak veto edilen yasalar karmaya altlar. Anayasa'nn tahrifi suretiyle ENOSS'i gerekletiremeyeceklerini anlaynca kanl "AKRTAS PLANI"n yrrle koymaya karar verdiler. (540) (6) 1963-1974 Dnemi: 21 Aralk 1963 tarihinde "AKRTAS PLANI"n uygulamaya koyan Rumlar, saldrlarna 25 Aralk 1963 tarihinde Trk sava uaklarnn ihtar uuuna kadar devam ettiler. lk saldrlarda Trkler sadece Lefkoa'da 92 ehit verdiler. Yarallarn says ise 146 idi. Sava uaklarnn ihtar uuundan sonra Lefkoa'daki saldrlar yavalad. Fakat kylerde iddetlendi. Rumlar 26 Aralk'ta ilk byk katliamlarn Ayvasl'da gerekletirdiler. l Ocak 1964 tarihinde Makarios, Garanti Anlamasn tek tarafl olarak iptal ettiini aklad. Bu dnemde 103 Trk ky katliamdan kurtulmak iin daha byk Trk kylerine g etmek zorunda kald. 24 ubat 1964 tarihinde Ruslarla bir anlama yapan Makarios, turist tama maskesi altnda adaya silah tamaya balad. Bu arada 5000 kiilik bir ordu kurdu. 1964'n Mart aynda Rum saldrlar yeniden iddetlendi. Bunun zerine TBMM. gerektiinde Kbrs'a mdahale karar ald. BM. Gvenlik Konseyi ise adaya Bar Gc gnderme karar ald ve ilk BG. 14 Mart 1964 gn adaya geldi. Bundan sonra Trkiye ve Yunanistan arasnda eitli diplomatik temaslar yapld. Trkiye, Federasyon veya taksim istedi. Yunanistan ve Makarios her iki gre de kar kt. Bu arada adada savunmasz Trkler'e saldrlar devam ediyordu. Haziran aynda Trkiye'nin adaya mdahalesi A. B. D. Bakan Johnson'un mektubu ile ertelendi. Rumlar 6 Austos 1964 tarihinde bir avu niversite rencisi mcahit ile Erenkyl mcahitlerin savunduu Erenky'e Grivas komutasndaki stn kuvvetlerle taarruza getiler. Bu taarruzlar Trk Hava Kuvvetlerinin 9 Austos 1964 tarihinde yapt mdahale ile pskrtld ve Rumlar ate kesmek zorunda kald. Bu muharebelerde Yzb. Cengiz Topel'in ua dt. Cengiz Topel parat ile atlad, ancak Rum blgesine dt. Daha sonra Cenevre Szlemesine aykr olarak esir muamelesi gsterilmeyen pilot ehit edildi. Mdahaleden sonra Trkler'e ynelik saldrlar azalmakla birlikte bulunduklar blgelerde tecrit edilip her trl haklarndan mahrum braklarak yok edilmelerine giriildi. Bu durum 15 Kasm 1967 tarihine kadar srd. 15 Kasn 1967 tarihinde Grivas komutasndaki Rum ve Yunan birlikleri Geitkale'ye saldrarak katliama giritiler. Lefkoa-Limasol- Larnaka arasnda stratejik bir noktada bulunan Geitkale'nin Rumlar tarafndan igali ve buradaki katliamlar Trkiye'nin Yunanistan'a ltimatom verip adaya mdahale karar almasna neden oldu. Bu mdahale de A. B. D. 'nin giriimleri ve btn Trk isteklerinin Yunanistan ve Rum ynetimi kabul neticesinde yaplmad. Soruna grmeler yolu ile zm aranmaya baland. Bu dnemde Geici Kbrs Trk Ynetimi kuruldu ve eitli kesintilerle 1974 ylna kadar srecek olan toplumlar aras grmelere baland. Trkler'i silahla
540. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.76-78; Prof. Esmer, Prof.Gnlbol, Trk D Politikas , c.I s.350-386 273

yok edemeyeceini anlayan Makarios, 1967-1974 dneminde Trkler'e ekonomik ve sosyal basklar uygulayarak adadan ge zorlama ve bu suretle asimile etme politikasn uygulamaya balad. Bu politika ok uzun vadeli olmakla birlikte riski yoktu ve baar ans da olduka fazla idi. (541) c. Kbrs Bar Harekat (20 Temmuz 1974): (1) Harekatn Sebepleri: Yukarda da izah edildii gibi Makerios'un g ettirme ve asimile politikas yava da olsa etkili oluyordu. Ancak EOKA'clarm beklemeye tahamml yoktu. Yunanistan'da ise "Albaylar Cuntas" denilen cunta ynetimi devam ediyordu. Yunan Cuntas da ENOSS iin izlenecek yol konusunda Makarios ile ayn fikirde deildi. 15 Temmuz 1974 tarihinde Yunanl subaylarn komutasndaki "RMMO", Makarios'a kar bir darbe gerekletirdi ve EOKA'c NKOS Sampson'u Cumhurbakanlna getirdi. Esas hedefi Trkleri imha ederek ksa srede ENOSS'i gerekletirmek olan darbe karsnda Trkiye hemen diplomatik giriimlere balad. Darbeyi fiilen destekleyen ve Kbrs Cumhuriyeti'nin anayasasn ortadan kaldran Yunanistan ile grmeye gerek duymayan zamann Trkiye Babakan Blent Ecevit, dier garantr lke ngiltere ile mdahale konusunu grt. ngiltere'nin birlikte mdahaleye yanamamas zerine Trkiye Garanti anlamasnn kendisine tand tek bana mdahale hakkn kullanmaya karar verdi. Mdahalenin amac; Kbrs'ta bozulmu olan bar tekrar tesis etmek; Kbrs Trk Halknn can gvenliini salamak; adaya adil bir dzen getirmek; ENOSS'e engel olmak ve Trkiye'nin gney emniyetini salamak olarak zetlenebilir. (2) Harekatn cras: Kbrs Bar Harekat iki safhada icra edildi. Birinci Safha, 20 Temmuz-14 Austos 1974 tarihleri arasndaki dnemi; kinci safha ise, 14 Austos 1974 ve sonras dnemi kapsar. Birinci safhada kan ve inen birliklerle ky ba blgesi; ikinci safhada ise, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti blgesi ele geirildi. (3) Birinci ve kinci Bar Harekat Arasndaki Gelimeler: (a) Siyasi Gelimeler: Muhtelif tarihlerde yaplan diplomatik giriimler neticesinde, taraflar, 22 Temmuz 1974, saat 1700'de Atekesi ilan ettiler. Mteakiben Cenevre'de Bar grmelerinin yaplmasna karar verildi. lk toplant, 25 Temmuz saat 20. 30'da yapld ve 27 Temmuz'da kesin atekes imzaland. 30 Temmuz 1974 gn 1 nci Cenevre Konferans sonuland ve 8 Austos'ta tekrar toplanlmasna karar verildi. 8 Austos'ta toplanan 2 nci Cenevre Konferansnda Trkiye; yeni bir anayasa yaplmas, federasyona gidilmesi ve Trklere gvence verilmesi taleplerinde bulundu. Yunanistan ise, 1960 Anayasas ile kurulan dzene dnlmesini istedi.
541. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.78-79; Prof. Esmer, Trk D Politikas , c.I s.387-401 274

Trk tarafnn sunduu ift kontroll idare ve federal sistemi ieren iki ayr plan Rum ve Yunan tarafnca reddedildi ve sre istendi. 13 Austos saat 2040'da balayan toplantda istenen 36 ve 48 saatlik bu sre Trkiye tarafndan kabul edilmeyip 14 Austos 1974'te 2 nci Bar Harekat balatld. (b) Askeri gelimeler: 14 Austos 1974 tarihinde balayan ve 16 Austos gn akam sona eren kinci Bar Harekat neticesinde Trk Birlikleri; douda Magosa, batda Lefke, gneyde Lefkoa'ya kadar uzanan Kuzey Kbrs' kontrol altna almay baardlar. (542) d. Bar Harekat Sonras Gelimeleri ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin Kurulmas: (1) KTFD'nin Kurulmas: 1974 ylnda zgrlne kavuan Kbrs Trk Halk, 13 ubat 1975 tarihinde KDFD'yi kurdu. Ancak adada hala daha zgrlne kavuamam Trkler vard. Bunlar adann gney kesiminde kalan Trklerdi. 1975 ylnda Cenevre'de Rum ve Trk Temsilcileri arasnda yaplan grmelerde nfus deiimi anlamas yapld ve Eyll aynda gneyde kalan 65. 000 Trk'n kuzeye gemesi, ayn ekilde kuzeyde kalan Rumlar'dan da isteyenlerin gneye gemesi saland. 1975 ylnda 6 tur sren grmelerde baka bir neticeye varlamad. Daha sonra 12 ubat 1977 tarihinde Denkta ile Makarios arasnda 4 maddelik bir anlamaya varld. Bu anlamann maddeleri yle idi: (a) Bamsz, balantsz iki toplumlu bir Kbrs Cumhuriyeti istiyoruz. (b) Her toplumun ynetimi altndaki topraklar, ekonomik ve toprak verimlilii ile toprak mlkiyeti nda grlmelidir. (c) Dolama, yerleme serbestisi, mlkiyet hakk gibi prensip meseleleri mzakereye aktr. Bunlarn grlmesinde iki toplumlu federal sistem ve Trk Toplumu ynnden doabilecek glkler de dikkate alnacaktr. (d) Federal Hkmetin grev ve yetkileri devletin birlii ve devletin iki toplumlu mahiyetini koruyacak ekilde olacaktr. (2) KKTC'nin Kurulmasn Gerektiren Olaylar ve KKTC'nin Kurulmas: Makarios'un lmnden sonra yerine geen Spiros Kiprianou Trk tarafn tanmadn ve grmeyeceini beyan etti. Fakat daha sonra dtan gelen basklar neticesinde 19 Mays 1979 tarihinde Denkta'la toplantya katld ve bu toplant sonunda BM. Genel Sekreteri'nce 10 maddelik mutabakat metni akland. Burada verilen en nemli karar toplumlar aras grmelere 15 Haziran 1979'da Lefkoa'da devam edilmesi idi. Bu grmeler Rumlar' n ENOSS'e ak bir tutum ierisine girmeleri yznden kmaza girdi. 9 Austos 1980 tarihinde taraflar uzun sren abalardan sonra bir gndem zerinde mutabk kaldlar ve gndem metnini imzaladlar. Bizzat BM. Genel Sekreterinin zel temsilcisi tarafndan okunan bu metin yle idi:
542. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.80-87

275

(1) Mara'n belirli esaslar dahilinde iskana almas, (2)Anayasa meselesi, (3) Toprak meselesi, (4) Pratik nlemler. Fakat Kipriyanou imzalam olduu bu gndemi akland gn kabul etmediini aklad. Hereye ramen Trk taraf grmede srar etti ve 5 Austos 1981 tarihinde yaplan toplantda iyi niyetli ve kapsaml olarak hazrlad nlemler paketini Rum tarafna ve BM'ye sundu. Bu pakette: (1) KTFD snrlarn gsteren bir harita,

(2) Mara'la ilgili harita, (3) Anayasa tasla,

(4) Gvenlik konular, (5) Garantiler yer alyordu. Bu neriler BM. Genel Sekreterinin zel temsilcisi tarafndan olumlu bulundu. Rum taraf ise Trk nerilerini grmeye bile gerek duymadan kabul etmeyeceini aklad. Bundan sonra Rumlar nfus mbadelesi anlamasn tanmadklarn aklayarak btn Rum gmenlerin evlerine dnmesi gerektii tezini savunmaya baladlar. Taktikleri ise anlama isteyen taraf grnp KTFD ve dolaysyla Kbrs Trk Halkn ekonomik abluka altnda tutmak ve Kbrs Cumhuriyeti olarak tannmann avantajlarn kullanarak Trkler'i dnyadan tecrit etmekti. Bylece zaman hep Rumlar'dan yana altndan anlamazl uzatmak suretiyle zaman kazanma yolunu setiler. 13 Mays 1983 tarihinde BM. Genel Kurulu'nda Trkler'in hakkm gasp ederek igal ettikleri sandalyenin avantajn kullanarak Trkler'in aleyhine bir karar karttlar. Trk taraf bu karar kabul etmedi ve KTF. Meclisi, 17 Haziran 1983 tarihinde Self-Determinasyon hakknn bamszlk ynnde kullanlmasna olanak salayan bir karar ald. Daha sonra Rum tarafnn Trkler'in grme arlarn kabul etmemesi ve resmi Kbrs Cumhuriyeti sfatn kullanmakta srar etmesi zerine, KTF. Meclisi 15 Kasm 1983 tarihinde yapt toplantda KKTC'nin kurulmasn oy birlii ile karara balad. KKTC'nin Bamszlk Bildirisi ayn gn Rauf Denkta tarafndan Saray otelinin balkonundan okunarak btn dnyaya duyuruldu. e. Son Gelimeler: KKTC'nin ilanndan sonra Yunanistan ve Rum taraf BM. Gvenlik Konseyi'ne bavurdular. Cumhurbakan R. Denkta'n ayrntl aklamalarna ramen Gvenlik konseyi 541 Sayl karar ile KKTC'nin ilann hukuken geersiz sayd. Trkiye ve KKTC bu karar tanmadn aklad. Bundan sonra iki taraf grtrp anlatrma abalar devam etti. BM Genel
276

Sekreteri Perez De Cuellar'n taraflara sunduu "Anlama Tasla" ve "ereve Anlama Metni" 21 Ocak 1985 ve 20 Nisan 1986 tarihlerinde Rum tarafnca reddedildi. Sebebi ise, bu taslakta Trkler'e eit hak tannmas ve ENOSS'e olanak ta-nnmamasyd. Ancak BM. Genel Sekreteri alm olduu iyi niyet grevi erevesinde almalarna devam etti ve her iki tarafla da ayr ayr defalarca grt. 26 ubat-2 Mart tarihleri arasnda yaplan grmelerden bir sonu kmaynca Genel Sekreter Gvenlik konseyine bir rapor sundu ve Gvenlik Konseyi 649 sayl kararn ald. Bu karar iki toplumdan oluan bir Kbrs Devleti'nin mevcudiyeti esasna dayal bir zm ngryordu. Amacn ise; iki toplumun ilikilerini federasyon, iki toplumluluk ve iki blgelilik esasna gre dzenleyecek yeni bir anayasa oluturmak olarak ortaya koyuyordu. Her iki taraf da bu karar kabul etti. Bundan sonra BM. Genel Sekreteri ve zel temsilcileri iki toplum liderleri ile ayr ayr defalarca grerek iki toplumun isteklerini ieren 100 maddelik fikirler dizisini ortaya koydular. Fikirler dizisindeki ana konular unlard: a. Tam kapsaml amalar, b. Yol gsterici prensipler, c. Federasyonun anayasal ynleri, d. Gvenlik ve garanti, e. Toprak dzenlemeleri, f. Gmenler, g. Ekonomik gvence ve gelimeler, h. Geici dzenlemeler. BM Gvenlik Konseyi 10 Nisan 1992 tarihinde ald 750 sayl kararla taraflar "Fikirler Dizisi" erevesinde grmelerde bulunmak zere New York'a davet etti. Haziran aynda yaplan grmelerin birinci turunda Rum tarafnn istei olan toprak sorunu grld ve BM. Genel Sekreteri yetkisi olmamasna ramen bir harita ortaya koydu. Denkta ise verebilecei en fazla taviz olan 29 ( + )'dan aaya inemeyeceini belirtti. kinci tur grmenin gndem maddesi ise yine Rumlarn istei olan gmenler konusu idi ve Genel Sekreter yine Rum yanls tutumu ile 100. 000 Rum'un kuzeye yerletirilmesini istedi. Bylece hibir ilerleme salanamad ve grmelere 26 Ekim 1992'de devam edilmek zere ara verildi. Grmeler neticesinde Genel Sekreterin verdii rapora istinaden Gvenlik konseyinin ald 774 sayl karar ise Trk tarafnn aleyhine idi. Buna ramen Trk taraf grme srecinden ayrlmayarak Newyork'a tekrar gitti. Bu kez anayasa ve garantiler konusu ele alnd ve Rum tarafnn Trklerin gvencesini azaltc tedbirler zerinde durmas ve Trklerle eit artlarda ortakla yanamamas sonucu bir ilerleme salanamad. Grmelere ileriki bir tarihte devam edilmek zere ara verilmesine ramen Rum Ynetimi Lideri Vasiliu Newyork'tan ayrlmayarak Gvenlik Konseyinden kacak olan kararn Trkler aleyhine olmasn salamaya alt. Genel Sekreter Boutras Gali'nin de abalar sonucu Gvenlik Konseyinden kan 789 sayl karar Trk tarafnn kesinlikle kabul edemeyecei bir karard. Nitekim KKTC ve Trkiye bu karar kabul etmediklerini akladlar.
277

789 say l karar Rum tarafndaki Bakanlk seimlerinden sonra Mart 1993'te taraflar tekrar grmeye aryor ve KKTC aleyhindeki BM kararlan ile KKTC'nn ve Trkiye'nin kabul etmedii Galli haritasna atf yapyordu. Bu arada Rum tarafnda seimler yapld ve ENOSS taraflar EOKA'clarn ve kilisenin destekledii G. Klerides Rum ynetimi lideri oldu. Mart ay sonunda Newyork'ta yeni grmeler yapld. Ancak "Fikirler Dizisi"ni kabul etmeyen ve seim kampanyas boyunca btn Rum gmenlerinin evine dneceini syleyen Kle-rides ile nasl bir sonu alnaca, mitsizlie ynelik bir grnt verdi. Ancak seim sonras Klerides, Denkta ile Newyork'ta biraraya geldiler. Grmede; BM. Fikirler Dizisi'nin balayc olmadn kabul ettiler. Grmelerin Adada devam konusunda prensip kararna vardlar ve Nisan ay ortalarndan itibaren de Adadaki grmelere baland. Ancak, bu grmelerden de sorunu temelinden zecek neticeler ortaya konulamad. Temmuz 1997'de Avrupa Topluluu'nun Gney Kbrs Rum kesimini yelie alma ynndeki karar, sorunun zmn daha da gletirdi. Trkiye ile Yunanistan arasndaki dier nemli anlamazlk konular ise; Ee adalarnn silahlandrlmas, Kta Sahanl, Hava Sahas, Fr Hatt gibi temel sorunlardr. (543) Sonu olarak; gemite olduu gibi 2000'li yllarda da Trkiye'nin "Gvenlik Sorunlar"nn devam etmekte olduu grlr. eitli nedenlerden kaynaklanan bu sorunlar grupta toplamak mmkndr. Bunlardan Birincisi: mparatorluun tasviyesinden kaynaklanan sorunlardr. kincisi: Uluslararas ittifaklardan ve g dengelerinden doan sorunlardr. ncs: lkenin corafyasndan kaynaklanan sorunlardr. Trkiye, her devirde olduu gibi bu sorunlara da yksek devlet tecrbesi ve laik cumhuriyetin faziletleri ile milli menfaatlerine uygun zm yollar bulmakta ve b u l m a y a da devam etmektedir. YEDNC BLM BLOKLAR'DA YAPI DEKL VE YUMUAMAYA (DETANT) DORU A. DNEMLER VE ZELLKLER 1. Genel: kinci Dnya Sava sonundan 1991'de Sovyetler'in dalmasna ve Dou Bloku'nun kne kadar geen srede, dnya, nemli dnem geirdi. Bunlar: a. Souk Sava dnemi (1945-1960); b. Ara Dnem (Yumuamaya Gei Dnemi (1960-1970); c. Yumuama Dnemi (1970-1990)'dir. (544)
543. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.88-91; Milliyet Gazetesi, 26 Mart 1987, s.11; K br s Sempozyumu; Harp Akademileri, 1-2 aral k 1997, stanbul, 1998 544. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, Ankara1983, s.537 278

Ara Dnem'in balca zellii; souk sava hatrlatacak mahiyette atma ve anlamazlklarn ortaya kmasna ramen, milletleraras ili kilerde yumuak bir yapnn gelitirilmesi ve bunun e itli platformlarda kendini gstermi olmasdr. Gelimelere ramen dnyann ok kutuplu bir yapya kavumas hemen mmkn olmamtr. zellikle 1962 Kba Buhran'nn gelimelere etkisi belirleyici olmu ve taraflarn buhranlar daha gereki ynde ele almalar asndan bir dnm noktas tekil etmitir. 1960-1970 aras dneminin en nemli gelimelerinden biri de nc Dnya; AsyaAfrika Bloku; Asya-Afrika-Latin Amerika grubu; Tarafszlar ve Balantszlar gibi gruplamalarn ortaya kmasdr. (545) Sonu olarak bu dnemin ne ml i olaylar arasnda: Kba Buhran : Silahs zlanma abalar ; Bandung'tan Balantszla; Dou Bloku iindeki Geli meler ve Arap srail savalar yer alr. 2. Kba Buhran: Fidel Castro, 1959'da diktatr Fulgencio Batista hkmetini devirerek Kba'nn ynetimini ele geirdi. Fidel Castro, lkede vaad ettii seimleri yapmayarak keyf bir ynetim sistemi uygulamaya balad. Muhtemel bir Amerikan mdahalesine kar da ihtiyac olan destei komnist bloku lkelerden aramaa balad. Bunun zerine 1960 yl yaz aylarndan itibaren Amerika'nn Kba siyaseti sertlemeye balad. Birleik Devletler Kba ekerine geici bir ambargo koydu ve 21 yeli Amerikan Devletleri rgt'nden (OAS) Kba'nn hareketlerini knamalarn istedi. OAS bu olayda Castro rejimini dorudan sulamamakla birlikte, Castro'yu desteklemesi sebebiyle Sovyetler'in bat yarm kresine mdahalesini knad. John F. Kenndy'nin Kasm 1960'da Amerikan Cumhurbakanl'na seilmesiyle Amerika-Kba ilikileri daha da gergin bir dneme girdi. 1961 Nisan'nda, bir grup Kba'l mlteci lkelerine saldrarak Castro'yu devirmek iin baarsz bir giriimde bulundu. Bu saldrya hi bir Amerikal asker katlmamakla birlikte, Amerikan Hkmeti mltecilere eitim ve yardm salamt. Giriim Ei-senhower ynetiminin son zamanlarnda planlanm olmakla birlikte tm sorumluluu, bu harekatn yrrle konmasna izin vermi olmas nedeniyle, Cumhurbakan Kennedy yklendi. 1962 Ekim'inde, Castro hkmetinin, Sovyetler Birlii'ne Kba topraklarna gizlice saldr fzeleri yerletirmesine izin vermesi, dnya kamuoyunu dehete drd. Sovyet teknisyenlerinin denetiminde olan bu sler, Kuzey ve Gney Amerika'nn belli ba l ehirlerine nkleer fzeler atabilecek nitelikteydi. Birleik Devletler bu slerin derhal sklmesini istedi ve Kba'ya sevk edilmekte olan saldr nitelikteki btn askeri malzemeyi abluka alt na aldn ilan etti. Amerikan Devletleri rgt (OAS) bir muhalefetle karlamakszn 20 oyla ald bir kararla ye l -

545. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.537-623 279

kelere Kba'ya sald r silahlar sevkyatna engel olunmas tavsiyesinde bulundu. ki hafta sren gergin bir havadan sonra Sovyet hkmeti slerini skp fzeleri Sovyetler Birlii'ne geri gtrmeyi kabul etti. (546) 3. Silahszlanma abalar: Kennedy y llar nkleer denemeleri snrlandran anlamann imzalanmasna da tank oldu. Fakat Berlin Duvar'nn ykseldii 1961 Austos'unda, Sovyetler Birli i atmosferde nkleer silah denemelerine yeniden balayacan aklayarak, yl nce Sovyetler Birli i, ingiltere ve Birleik Devletler arasnda atmosferik denemeler zerindeki moratoryumu sona erdirdi, l Eyll tarihinde Sovyetler atmosferde bir dizi nkleer denemeye baladlar. Bunlar gibi denemeler geni miktarlarda radyoaktif yalar meydana getirdi ve btn dnyada gelecek kuaklar iin genetik tehlike korkusunu yaratt. Moratoryumun bozulmu olmasna ramen, Cumhurbakan Kennedy, Sovyetler Birlii'ne, gelecekteki btn denemelerin yasaklanmasn gvence altna alacak uluslararas bir denetimi salayacak anlamay imzalamas iin srar etti. neri reddedilince Birle ik Devletler de etkin bir caydrc gc srdrebilmek i, kendisinin de atmosferde denemeler yapmaktan baka seenei ol madiim aklad. Birleik Devletler Hkmeti, bununla birlikte zel bir Silah Kontrol ve Silahszlanma Kurumu meydana getirip bir deneme yasa antlamasn salama abalarn srdrerek silah yar na son verme almalarna devam etti. Bu abalar 1963 Temmuz'unda meyvesini verdi ve Birleik Devletler, ngiltere ve Sovyetler Birlii uzayda nkleer denemeler yapmamak zere bir anlamaya vardlar. Ayn yln sonuna kadar 107 lke antlamay imzalad . Yeralt denemeleri konusu ise daha sonraya b rak ld , nk Sovyetler Birlii bu gibi denemeleri kesin olarak saptayacak yerinde denetimi reddetmeye devam ediyordu. Baz gzlemcilere gre, Sovyet hkmetinin ksmi bir nkleer deneme yasa antlamasn kabule yanamas nedenini Kba'daki fze bunalmnda aramak gerektiine inanyorlard. Bu bunalm dnyay nkleer savan eiine getirmiti. Bir kaza ya da yanl anlamann nkleer bir savaa yol amas olaslna kar bir nlem olarak Washington'da Beyaz Saray ile Moskova'da Kremlin arasnda direkt bir teleks hatt kuruldu Bu hat halk arasnda "scak hat" olarak tannmaktadr Kaza sonucu kacak bir sava ve atmosferin kirlenmesine kar alnan nlemler Amerikan-Sovyet ilikilerine yeni bir yaklam yanstmaktadr 1963 Haziran'nda, Washington'daki Amerikan niversitesinde yapt dikkate deer bir konumada Cumhurbakan Kennedy, souk sava buzlarnn zlmesini nerdi ve u grlere yer verdi. lerimizi o ekilde yrtmeliyiz ki, gerek bir ban kabul etmek Komnistlerin kendi karlarna olsun En nemlisi, hayati karlarmz savunurken, nkleer devletler dman kk drc bir geri ekilme ile nkleer sava arasnda bir seim yapmaya zorlayacak karlamalardan kanmaldrlar Bunun iin, Amerika'nn silahlar kkrtc deildir, dikkatle kontrol edilmektedir, caydrc amaldr ve seici kullanm olanana sahiptir. Silahl Kuvvetlerimiz bara adanmtr ve kendilerine hakim olma disiplinine sahiptirler Birleik Devletler, btn dnyann bildii gibi, hi

546. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s. 164-167 280

bir zaman sava balatan olmayacaktr" Cumhurbakan szlerine son verirken, Amerika'nn enerjilerini "yoketme stratejisine deil, bar stratejisine" ynelttiini ifade etmitir (547) Silahszlanma Konusunda Bir Dizi Antlama Yaplm Olup, bunlarn En nemlileri yle Sralanabilir: a. l Temmuz 1968'de Amerika, ngiltere ve Rusya arasnda imzalanan ve daha sonra 50 devletin daha katld, "Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme" antlamas b. "11 ubat 1971'de imzalanan ve deniz dibinde, okyanus tabannda ve okyanusun yeraltnda, nkleer silahlarla dier kitlesel tahrip silahlarnn yapmm, kullanlmasn, depolanmasn ve denenmesini ve frlatma rampalar inasn yasaklayan "Deniz Yata Antlamas". c. "10 Nisan 1972 tarihli, Bakteriyolojik (Biyolojik) ve Toksit silahlarn gelitirilmesini, retimini ve depolanmasn yasaklayan ve mevcutlarn dokuz ay iinde yokedilmesini ngren anlama. " d . "Amerika ile Sovyet Rusya arasnda imzalanan ve yeraltnda 150 kilotondan daha gl nkleer silah denemesi yaplmasn yasaklayan ve "Eik" Antlamas adn alan 3 temmuz 1974 tarihli antlama " Bu antlamaya gre taraflar, ayrca btn yeralt denemelerinin durdurulmas hususunda bir anlamaya varmak iin grmelerini srdrmeye karar vermilerdir Grld gibi, bakteriyolojik silahlar anlamas hari tutulursa, dier btn anlamalar, karada, havada, suda, yeraltnda, denizlerin dibinde ve uzayn gezegenlerinde, nkleer silahlarn denenmesini, yapmn ve kullanlmasn yasaklamaktadr. Baka bir ifade ile, nkleer silahlarn kullanlamayaca alanlar tespit edilmitir Bu konunun dier bir yn de, alanlarla ilgili ilk anlama, l Eyll 1959'da, Arjantin, Avustralya, Belika, ili, Fransa, Japonya, Yeni Zelanda, Norve, Gney Afrika Birlii, Sovyet Rusya, ngiltere ve Amerika arasnda imzalanan Antartika (Gney Kutbu) Antlamas'dr Bu antlamaya gre" 60 nc Gney Enlemi ile Gney Kutbu noktas arasnda kalan blgelerin askeri maksatlarla kullanlmas, bu blgelerde asker ve silah bulundurulmas, nkleer deneme yaplmas ve nkleer silah stoku yaplmas yasaklanmaktadr Bylece hibir devlet Antartika zerinde egemenlik iddia edemeyecek ve Antartika ancak bar maksatlarla kullanlacaktr (548) 4. SALT-I Antlamas: Tm bu yasaklamalar nkleer silahlarn kullanlma alanlar ile snrl idi. Dolaysyla bir nkleer silahszlanma sz konusu deildi. te Birleik Amerika ve Sovyet Rusya, bu antlamalarn ardndan SALT-I antlamasn imzalayarak, nkleer silahszlanma veya nkleer silahlarn snrlandrlmas yolunda nemli bir adm attlar. Bu gelimeler, uluslararas ilikilerde bir yumuama ortam yaratt ve SALT grmelerinin arkasndan Helsinki Deklerasyonu geldi.

547. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s. 170-171 548. Silahlar n Kontrol ve Silahs zlanma Konular , Genkur.Yay.1989, s.1-9; Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.639-640 281

17 Kasm 1969'da, Sovyet Rusya ile A. B. D. arasnda balayan Stratejik Silahlarn Snrlandrlmas (SALT) grmeleri iki buuk yl kadar srd. Bu sre iinde tartmalarn arlk noktasn, "Stratejik Fzeler denen, ktalararas Balistik Fzeler ile Denizaltlardan atlan Balistik Fzeler (SLBM) tekil etti. Bunlara saldrgan fzeler denilmekteydi ve bilhassa ktalararas fzeler (ICBM) iinde MIRV denen ok balkl ve her nkleer baln ayn hedefe yneltilebildii fzeler vard. Bu saldrgan fzeler konusunda kesin bir antlama yaplmayp, ancak bir "geici" antlama gerekletirilebildi. Buna karlk, fze-savar fzeler denen savunma fzelerinin snrlandrlmasnda kesin bir antlamaya varlabildi. Bu iki eit fzeleri kapsayan SALT-I Antlamas, 26 Mays 1972'de Moskova'da A. B. D. Cumhurbakan Richard Nixon ile Sovyetler Birlii Komnist Partisi Genel Sekreteri Leonid Brejhnev arasnda imzaland. Fze-Savar-Fzeler konusundaki anlamaya gre; taraflar, kendi bakentlerinin 150 kilometrelik bir alan iinde 100 adetten fazla fze-savar-fzeye sahip olmayacaklardr. Keza, bu fzelerle ilgili radarlarn says da iki byk ve 8 kk radar olarak snrlandrlacaktr. Sresiz olan 16 maddelik bu anlamaya gre, taraflar, baka devletlere bu fzelerden vermeyecekleri gibi, baka lkelerde bu fzelerin rampalarndan kurmayacaklardr. "Saldrgan" olarak ifade edilen ktalararas fzeler (ICBM ve (SLBM) konusunda ise, be yl sreli 8 maddelik bir "geici anlama" imzalanmtr. Bu anlama ile taraflar, l Temmuz 1972'den itibaren, ICBM olsun, SLBM olsun, yeni ktalararas fze yapmamay taahht ediyorlard. Bununla birlikte, bu fzelerin de kesin olarak snrlandrlmas hususunda bir anlama yapmak iin mzakerelere aktif olarak devam edeceklerdi. Geici Anlama'ya ek olarak imzalanan bir Protokol ise, denizalt lardan at lan fzelere bir say snrlamas getiriyordu. Buna gre de, Amerika, 44 fze denizaltsndan ve bu denizaltlarda 710 balistik fze rampasndan fazlasna; Sovyet Rusya ise, 62 fze de-nizaltsndan ve bu denizaltlarda 950 fze rampasndan fazlasna sahip olamayacakt. Aslnda, Amerika aleyhine olan bu farkllk, Amerika'nn kendi denizaltlarnn ve ktalararas fzelerinin teknolojik stnlne gvenmesinden ileri gelmekteydi. Fze-Savar-Fze'lerde anlamann kolay yaplmasnn ve bu fzelerin sadece bakentlere inhisar ettirilmesinin sebebi, ABM sisteminin ok karmak ve pahal olmasndan ve ayrca, saldrgan fzeleri havada yakalama yeteneinin de ok fazla olmamasndan ileri gelmekteydi. SALT-I Antlamas, Amerika ile Sovyet Rusya arasndaki mnasebetlerde gerekten bir dnm noktas olmutur denebilir. phesiz bu iki sper-devlet arasnda bir ok konularda gr ayrlklar ve zaman zaman atmalar bundan sonra da devam etmitir. Ne var ki, her ikisinin de bu anlamazlklara, gr ayrlklarna ve hatta atmalara yaklamlar, bunlar iddetlendirmek deil, aksine gerginliklere sebep olmadan zmlemek, buhranlar kontrol altna almak eklinde olacaktr. Nitekim, Amerika ve Sovyet Rusya, SALT-I Antlamasn imzaladktan gn sonra, 29 Mays 1972'de Moskova'da imzaladklar protokol ile iki lke arasndaki temel ilkeleri tesbit ve ilan etmi lerdir. 12 ilkeyi i h t i v a eden bu belgeye gre, her iki taraf, nkleer cada bar iinde bir arada yasamadan baka alternatif olmad n k a b u l ederek, aralar ndaki mnasebetlerin tehlikeli boyutlara varmas n nlemeye; birbirleri aleyhine avantaj sa282

lamamaya; karlkl karlar konusunda birbirlerine devaml temas halinde olmaya; stratejik silahlar da dahil olmak zere tam ve genel bir silahszlanma iin aba harcamaya; aralarnda ticari ve ekonomik, teknik ve teknolojik ibirliini arttrmaya; kltrel mnasebetlerini gelitirmeye; dnya meselelerinde birbirinden daha stn bir durum elde etmemeye ve btn devletlerin egemen eitliine sayg gstermeye alacaklard. "(549) 5. SALT-II Antlamas: 21 Kasm 1972'de Cenevre'de balayan SALT-II grmeleri, olduka zor dnemlerden ve tartmalardan getikten sonra 18 Haziran 1979'da Viyana'da Jimmy Carter ile Leonid Brejnev arasnda imzalanabildi. SALT-II Antlamasnda, hem Amerika ve hem de Sovyetler Birlii, l Kasm 1978 tarihi itibaryla sahip bulunduklar btn stratejik fzelerle, uzun menzilli yani stratejik bombardman uaklarnn miktarlarn bir memorandumda ortaya koydular. Stratejik uaklarda birinci planda gelenler, Amerika iin B-52 ve B-1 uaklar ile, Sovyetler iin Backfre denen Tu-22 M ar bombardman uaklar idi. Dier taraftan tm bu antlamas, hem ktalararas fzelerin (ICBM), hem denizaltlardan atlan fzelerin (SLBM) ve hem de ok balkl olup her baln bamsz olarak ayr hedefe gidebildii fzelerin (MIRV) tarifleri yaplm, spesifkasyonlar belirtilmi ve her eit fzenin de miktar snrlamas yaplmtr. SALT-II Anlamalar, 1922 Washington ve 1930 Londra deniz silahszlanmalar anlamalarndan beri, son 50 yl iinde gerekletirilmi bir silahszlanma anlamas idi. Asl nemli taraf ise, stratejik ve dolaysyla uzun menzilli nkleer silahlan s nrlamas idi. Fakat, SALT-II Antlamas yrrle giremedi. SALT-II Amerikan kamu oyunda ar tenkitlere urad. Bu tenkitler gerek Kongre'den ve gerekse uzman evrelerden gelmekteydi. Bu tenkit ve gelimeler sonunda, Amerika, stratejik stnl Sovyetlere kaptrd. Gelimeler yle bir duruma geldi ki, Kongre'nin SALT-II'yi tasdik etmesi pheli bir grnm kazand. Bu srada, Sovyetler bir hata yaptlar ve 1979 Aralk ay sonundan itibaren Afganistan' igal etmeye baladlar. gal hadisesi zerine, Amerika SALT-II Antlamasn tasdik etmekten vazgeti. nk Afganistan'n Sovyetler tarafndan igali, Orta Doa'da, en az stratejik silahlar anlamas kadar nemli bir stratejik deiiklik yapmaktayd. Kald k i, Sovyetlerin Afganistan' igali Amerikan kamu oyunda, detant ve silahs zlanma konusunda Sovyetler'in samimi olmad ve yumuamay kendi yaylma ve genileme tasar lar iin msait bir frsat olarak grd eklinde de erlendirildi. Netice olarak, SALT-II domadan deil, ama doduktan biraz sonra, ok ksa bir mrle sona erdi. (550) SALT-II Antlamas, Amerikan kongresi tarafndan onaylanmaynca, yrrle konulamad. Bununla birlikte, iki lke aras ndaki grmeler 1982 ylndan itibaren tekrar gndeme geldi. Bu s rada Nkleer silahs zlanma konusunda Helsinki'de de benzer grmeler balatld. (551)

549. Silahlar n Kontrol ve Silahs zlanma Konular , Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, 550. Silahlar n Kontrol ve Silahs zlanma Konular , Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, 551. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.181 283

Genkur.Yay.1989, s.2-4; s.640-643 Genkur.Yay.1989, s.2-32; s.646-647

B. NC BLOK'UN ORTAYA IKII (BANDUNG'TAN BAIMSIZLIA) 1. Genel: 1960'lar n bandan itibaren, milletleraras plotikann yeni bir faktr, Dou ve Bat bloklar n n dnda "Balantszlk" ad ile yeni bir hareketin ve yeni bir uluslararas gruplamasnn ortaya kmas d r. Bu hareket, e itli ekillerde balayp gelitii iin nc Dnya, Asya-Afrika Bloku, Tarafszlar veya Balant s zlar Bloku gibi isimler alm t r. Tm bunlar n balang noktas ise, Nisan 1955'de Endonezya'da toplanan Bandung Konferans'dr. Bandung Konferans, daha nce Hollanda'nn bir smrgesi durumunda bulunan Endonezya'nn 1945-1949 yllar arasnda vermi olduu bamszlk mcadelesi neticesinde bu lke tarafndan ortaya atlan bir gelimedir. Endnezya'mn teebbsleri neticesinde yine bu lkenin Bandung ehrinde yaplan bahsekonu konferans Asya-Afrika Konferans adn almtr. Gerekten de, 1955'li yllarda Asya'da hemen hemen hi bir smrge durumunda lke bulunmazken Bandung Konferans'na katlan 29 lkeden, ancak alt Afrika lkesi bamsz statde bulunuyordu Bunla Msr, Habeistan, Ghana, Liberya, Libya ve Sudan idi. Konferansn amac; yeni bamszlklarn kazanan Afrika ve Asya lkelerinin, Amerika ve Sovyet Rusya gibi iki byk g karsnda varlklarn korumak iin bir birlik ve dayanma salamakt. Bu hareket, balangta dnld gibi, bir Asya-Afrika hareketi ile snrl kalmayp, bunun yerine daha geni apta olmak zere, milletleraras politikada bir "Balantszlk" akm ortaya kmtr. Balantszln, yani hibir bloka veya askeri ittifaka bal olmama hareketinin, ilk tekilatlanmas, Yugoslavya lideri Tito ile Msr Babakan Nasr'n teebbs ile 1961 ylnda olmutur. Bu iki liderin teebbs ile 1-6 Eyll 1961 tarihlerinde Belgrad'da 25 tarafsz ve balantsz lkenin katlmas ile bir konferans topland. Toplantnn sonunda 27 maddelik bir Deklarosyan ile, Amerika ve Sovyet Rusya'ya hitaben bir Bar ars yaynland. Deklarasyonda; her trl kolonileme ve smrgecilie kar geliniyor; smrgelerin bamszlk hareketlerinin desteklenmesi isteniyor; bilhassa Kongo, Angola, Cezayir'in bamszlk hareketleri destekleniyor; Gney Afrika Cumhuriyeti'ndeki rk ayrm mahkum ediliyor; Filistin Arap halk n n tm haklarnn tannmas, yabanc slerin kaldrlmas, genel ve tam bir silahszlanma, btn nkleer silahlar n yasaklanmas, byk devletlerin en ksa zamanda bir silahs zlanma anlamas imzalamalar ve in'in Birlemi Milletlere kabul isteniyordu. Bar ars'nda ise, Konferansn, o gnk milletleraras durumdan d u y duu kayg ve endie ifade ediliyordu. Balantszlarn ikinci toplants, 5-10 Ekim 1964'te Ka-hire'de yapld ve 9500 kelimelik "Bar ve Milletleraras birlii Program" yaynland. Bu program; btn lkelerin, nkleer silahlardan vazgemesini, btn yabanc slerin tasfiyesini, devletlerin birbirlerinin i ilerine karmamalarn, yeni smrgecilik ve emperyalizme kar klmasn ve bu arada da Kbr s'a self-determinasyon hakknn tannmasn istiyordu. Ancak, bu program'n yaynland tarihte Kbrs Rumlar, Trk toplumuna yaptklar saldrlar ve katliamlar ile Kbrs Cumhuriyetini fiilen sona erdirmi bulunuyorlard. Buna ramen, Balantszlarn Kbrs iin "Selfdetermination" hakkndan sz etmeleri, politik oyunlarn ne derece iinde olduunu gsteren msbet bir rnektir.

284

Balantszlarn nc toplants; "Zirve" toplants olarak, 8-10 Eyll 1970'de Zambia'nn bakenti Lusaka'da yapld ve buna 54 lke kat ld . Zirvenin sonunda alt tane karar alnd ki, bunlarn en nemlisi de "Bar, Bamszlk, birlii ve Milletleraras Mnasebetlerin Demokratizasyonu zerine Lusaka Deklerasyonu"dur. Bu deklarasyonda aklananlar, daha ncekilerle ve daha sonra sylenecekler ile fazla bir farkllk gstermemektedir. Ba lant s zlar, gnmze gelinceye kadar, belirli dnemlerle yaptklar toplantlarda aldklar kararlarla, milletleraras politikaya ve onun aktel meselelerine tesir etmeye ve gelimelere kendi dncelerine gre istikamet vermeye almaktadrlar. Balantszlarn mcadeleleri sonucunda ortaya kan gelimelerden en nemlileri; Afrika Birlii Tekilat ve slam Konferansdr. (552) 2. Afrika Birlii Tekilat: 1955 Bandung Konferans srasnda Afrika'da 5 bamsz devlet mevcut iken, Mays 1963'de Afrika Birli i Tekilat kurulduunda bu miktar 31 rakamna ulam idi. Bu devletler ba ms zl klar n ald klar s rada, Batl smrgeci devletler hala Afrika'dan tamamen ekilmemi lerdi. Dier taraftan, yine bu devletler, Bat'nn u veya bu ekilde kendilerini tekrar nfuz veya kontrol altna almasndan korkmaktaydlar. Bu durum karsnda Bat'ya kar denge unsuru olabilecek kuvvet ise, Sovyet Rusya'nn liderlik ettii milletleraras komnizmin emperyalizmi idi. Gelimeler karsnda, yeni bamsz olan Afrika lkeleri, bloklardan kendilerini uzak tutabilmenin aresini biraraya gelmede ve bir Afrika Birliinin teekklnde grdler. Bu abalar ve zaruretler sonucu, 31 Afrika lkesinin temsilcileri (ou devlet bakanlar), 22-24 Mays 1963'de, Afrika'nn en eski bamsz lkesi Habeistan'n bakenti Addis-Abada'da toplanarak, Afrika Birlii Tekilat'n kurdular ve Birliin 33 maddelik bir Anayasas'n da kabul ettiler. Afrika Birlii Tekilat yesi devletler, bloklar karsnda Afrika'nn kiiliini korumay, aralarnda kacak anlamazlklar ve meseleleri byk devletlerin mdahalesine imkan vermeyecek ekilde zmlemeyi ve byk devletleri Afrika ktasndan uzak tutmay ama edinen prensiplerde gr birliine vardlar. Bylece, Afrika Birlii Tekilat, Afrika ktasn bloklar politikasnn dnda tutarak Afrika'ya ayr bir ki ilik verme amacn hayata geirme yolunda ilerlerken, 1963'den yani kuruluundan sonra, Balantszln salad h zl gelimelere katlarak, Balantszlarn mhim bir unsuru haline gelmeye baladlar. (553) 3. slam Konferans: Balantszlar iinde ayr ve mhim bir grubu da, slam lkeleri ve bunlarn oluturduu slam lkeleri Konferans tekil etmektedir. slam Konferans, bir Bandung, bir Ba lant s zlar ve bir Afrika Birlii Tekilat'ndan ok farkl bir ekildi? ortaya kmlardr. Dier bir ifade ile slam lkeleri, Balantszlk hareketi iinde mhim bir nfuz ve etkinli e sahip olmu lard r.
552. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.624-627 553. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.628 285

 slam Konferansnn ortaya k tamamen srail ile ilgili olup, ilk toplantsn yapt 1969 ylndan bugne kadar da, toplantlarnn ve almalarnn arlk noktasn genellikle srail meselesi tekil etmitir. israil igali alt ndaki Kuds'te, Mslmanlarn kutsal yerlerinden olan El-Aksa Camiinde, 21 Austos 1969 akam bir yangn km ve camide baz hasarlar meydana gelmitir. Bu olay, Arap ve Mslman dnyasn harekete geirmitir. Arap dnyas bu yangn israil'in kasden kartta grnde birlemitir. Fakat ksa srede, yangnn, Deni Michael Rohan adnda Avustralyal ar dinci biri tarafndan karld anla lm t r. Yangn haberi zerine Amman, Badat, am, Kahire ve dier Arap bakentlerinde, Israile kar "Cihad", yani "kutsal sava" ilan edilmesini isteyen gsteriler yap lm t r. rdn Kral Hseyin de Arap Birlii liderlerine mesajlar gndererek, hemen bir "Arap Zirvesi" yaplmasn istemitir. Bunun zerine Arap Birlii Dileri Bakanlar 25 Austos 1969'da Ka-hire'de toplanmlardr. Fakat, bu toplantda bir Arap Zirvesi'ne deil "slam Zirvesi"ne karar verilmitir. slam Zirvesi fikri Suudi Arabistan'dan gelmitir. rdn ise, bir Arap Zirvesi'ni srail'e kar daha messir bir tedbir olarak grmtr. slam Zirvesi, 22-25 Eyll gnlerinde Fas' n bakenti Rabat'da topland. Zirveye 36 Mslman lke davet edildi, ancak Trkiye'de dahil 25 lke kat ld . Zirveye, Filistin Kurtulu rgt davet edilmedii iin Irak; Fas ile diplomatik mnasebetleri olmad iin de Suriye zirve'ye i tirak etmediler. Zirve sonunda yaynlanan kararlarda; srail'in Kuds'ten kmas ve Kuds'e, 1967 Haziran'ndan nce 1300 yldr devam eden statsnn iadesi ile srail'in 1967 Haziran savanda igal ettii Arap topraklarndan ekilmesi istendi. Konferansta ayrca, israil'i tanm olan devletlerin, srail ile diplomatik mnasebetlerini kesmeleri grne de yer verildi ise ele, Trkiye ve ran ile Mali, Moritanya, Nijer ve Senegal gibi Afrikal Mslman lkeler bunu kabul etmediler. slam Zirvesi'nin ikincisi; 22-24 ubat 1974'de Pakistan'da Lahore'da yapld. Bu zirvede alnan kararlar da da; Kuds'n "Arap" olarak kalmas; israil'in igal ettii topraklardan ekilmesi ve Filistinlilere, "milli haklarnn tannmas ve kendi vatanlarna sahip olmalar istendi. Ayrca bu toplantda, "slam lkeleri Ekonomik Dayanma"snn esaslar da kabul edildi. Lahore Zirvesi'nin en nemli hadisesi, 1971 Mart'nda ayaklanp bamszlm ilan ederek Banglade adn alan Dou Pakistan'n, dier Mslman lkelerin aracl ile Pakistan tarafndan tannmas oldu. Bundan sonra slam Konferanslar, srail meselesinin dnda, slam dnyasnn meselelerini tartp bu meselelere de zm getirmeye ynelik toplant ve almalarna devam etti. (554) Sonu olarak Bandung Konferans; a. nc Blok'un ortaya kmasnda nemli bir adm olmutur. Ancak, dnya genelinde etkili bir tekilat meydana getirememitir. Yalnz, Asya-Afrika devletleri arasnda bir dayanma ruhu dourmu ve bundan sonra bu devletler zellikle Birlemi Milletlerde etkili rol almaya balamlardr.
554. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.629 286

b. Bandung Konferans'nn bir dier nemi de, kinci Dnya Sava sonrasnn iki kutuplu grntsn deitirmesi ve milletleraras ilikilere yeni bir boyut kazandrm olmasdr. C. AVRUPA GVENLK VE BRL TEKLATI (AGT) VE PARS ARTI: 1. Tarihe: AGK'in douu; AGK'den AGT'e Gei: a. Helsinki Nihai Senedi: Uluslararas ilikilerde byk savalardan veya siyasi gelimelerden (Fransz ihtilali gibi) sonra deien kuvvet dengelerini yeniden kurmak iin ilgili devletler arasnda anlamalar yaplmas usuldendir. Oysa II. Dnya Sava sonunda, deien kuvvet ili kilerini yanstacak bir anlamann yaplamam olmas, zellikle Avrupa'daki siyasi dzeni istikrarszla mahkum eden en nemli etkenlerden biri saylmtr. Bat Almanya'nn Dou Almanya'y tanyan SSCB dndaki Dou Avrupa lkeleriyle ilikilerini kesmesi, ayrca II. Dnya Sava sonrasnda Polonya ve ekoslovakya ile arasnda ortaya kan snrlar tanmamas, Avrupa'daki istikrarszln iki nemli unsurunu tekil ediyordu. ki bloklu bir uluslararas dzende Avrupa'da gvenlii ve istikrar salayacak bir andlama akdetmek abalar 1950 ortalarna kadar gider. Avrupa'da gvenlik ve istikrar fikri, esas itibariyle Dou Bloku'ndan kaynaklanan bir fikirdir. Temelinde Almanya'nn blnml ve Berlin sorunlarnn yer ald souk sava dneminde Avrupa'daki snrlar merulatrma istei yatmaktadr. Bu erevede, 1955'lerde Varova Pakt tarafndan yaplan Avrupa gvenlii anlamas nerisi, dnemin souk sava koullarnda Batllar tarafndan uzun sre kabul edilmemitir. Hatta bu neri, Bat Almanya'nn NATO'ya girmesini nlemeye ynelik bir manevra olarak deerlendirilmitir. Dou Bloku'nun Avrupa gvenliine ilikin nerileri 1960'larn sonlarna kadar devam etmi, ancak Bat, bunlan da dikkate almamtr. 1960'lar sonunda ve 70'ler banda, ABD ve SSCB arasnda stratejik silahlarn snrlandrlmasna ilikin SALT1 An-lamas'nn imzalanmas ve 1969'da Bonn'da iktidara gelen Will Brandt bakanlndaki SDP-FDP hkmetinin Bat Almanya'nn Polonya ve ekoslavakya ile olan Dou snrlarn tanmas ve Dou Almanya ile ilikiye girmeyi kabul etmesi sonucu meydana gelen yumuama ortam, Avrupa'da gvenlik ve istikrar ynnde olumlu bir adm oluturmutur. Bu koullarda Bat, Avrupa gvenlii konusunda grmelere girimeyi kabul etmi, ancak buna paralel olarak "Karlkl ve Dengeli Kuvvet ndirimleri" mzakerelerine de balanmas nerisinde bulunmutur. Dou Bloku'nun da bu neriyi kabul etmesi zerine, Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans, 15 Ocak 1973 tarihinde Helsinki'de almalarna ba lam t r. Hazrlk almalar iki y l a k n bir sre devam eden konferans, 1 Austos 1975'de Helsinki Nihai Senedi'nin (Sonu Belgesi olarak da anlmaktadr) 33 Avrupa lkesi (Arnavutluk hari tm Avrupa lkeleri) ile ABD ve Kanada tarafndan Devlet veya Hkmet Bakanlar dzeyinde imzalanmasyla hayata gemitir. Helsinki Nihai Senedi, II. Dnya Sava sonunda Avrupa'da oluan snrlarn ihlal edilmezliini, dolaysyla meruluunu tanm, Bat Almanya'nn sraryla, snrlarn bar yoldan deitirilebilecei anlaynn Sonu Belgesinde yer almas
287

ilke itibariyle kabul edilmitir. Helsinki Nihai Senedi'nin en dikkat ekici yn, 35 imzac devlet arasndaki ilikilere rehberlik edecek 10 temel ilkenin ortaya konmasdr. AGIK'in anayasas saylan 10 ilke unlardr: (1) Egemen eitlik ve egemenlie sayg, (2) Kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma tehdidinden kanma, (3) Snrlarn ihlal edilmezlii, (4) Devletlerin toprak btnlnn korunmas, (5) Anlamazlklarn bar yollardan zm, (6) iilerine karmama, (7) nsan haklar ve temel zgrlklere sayg, (8) Halklarn eit haklardan ve kendi kaderlerini tayin hakkndan yararlanmas, (9) Devletler arasnda ibirlii, (10) Uluslararas Hukuk'tan doan ykmllklerin iyi niyetle yerine getirilmesi. Nihai Senet'in Gven ve Gvenlik Artt r c nlemler blmnde ise Avrupa'da yumuamann srdrlmesine katkda bulunabilecek baz tedbirler ngrlmtr. 25 binden fazla askeri k u v v e t i n kat ld manevra veya tatbikatlarn nemli kuvvet kayd rm al ar n n btn taraflara nceden bildirilmesi ve tatbikatlara gzlemci davet edilmesi bu nlemlerin nde gelenleri arasndadr. Nihai Senet'in Ekonomi, Bilim ve Teknoloji ve evre Korumas Konularnda birli i ba l kl blmnde, taraflar arasnda ekonomik, ticari, bilimsel, teknolojik ili kilerin gelitirilmesi ve evre korumas alannda i birli inin arttrlmasna ynelik tavsiyeler yer almaktad r. nc Blm: nsanc l ve Dier Alanlarda birlii baln tamakta olup, paralanm ailelerin birle tirilmesi, farkl uluslardan insanlar n evliliklerinin kolaylatr lmas, taraflar arasnda turizmin gelitirilmesi, basn, yay n, radyo ve televizyon arac l yla bilgi deiimine imkan tannmas hususlarn dzenlemektedir. Avrupa Gvenlik ve birlii Konferansnn toplanmas iin srarl taleplerde bulunan Dou Bloku'nun, bununla gtt Avrupa'nn o zamanki snrlarnn tannmas amacna kar l k Bat l lar, insancl alanda ibirlii taleplerini kar neri olarak kabul ettirerek 1990 balarnda Dou Avrupa ve SSCB'deki komnist rejimlerin kmesinde etkin bir rol oynayan insan haklarna sayg kavramna Dou Bloku'nda gncellik kazandrmlardr. AGK, iki Blok yesi devletlerin bir araya gelerek aralarndaki anlamazlk noktalarn tarttklar, bunlara zm aradklar bir mzakere forumu ve bir "konferanslar diplomasisi" olarak domu ve bir tekilata dnt 1994 Budapete Zirvesine kadar bu zelliini korumutur. Bu erevede belirli aralklarla yaplan toplantlarda Nihai Senet'te yer verilen ykmllklerin uygulanma durumunun gzden geirilmesi ve zellikle insani temaslar alan nda ykmllklere uygun hareket edilmemesi keyfiyetinin dnya kamuoyunun dikkatine getirilmesi olana yarat lm t r.
288

H e l s i n k i N i h a i S e n e d i 'n i n k a b u l i l e b a l a y a n v e H e l s i n k i S r e c i o l a r a k d a a n l a n k o n f e r a n s l a r d i z i s i , Be l g r a d ( 1 9 7 7 - 7 8 ) , M a d r i d ( 1 9 8 0 - 8 3 ) V i y a n a ( 1 9 8 6 - 8 9 ) , H e l s i n k i ( 1 9 9 2 ) v e B u d a p e t e o l ma k z e r e i md i y e d e i n y a p l a n b e i z l e me ( F o l l o w- u p ) toplantsndan olumaktadr. Daha sonra Gzden Geirme (review) toplants adn alan toplantlarn 1996'dan beri Viyana'da yaplmas kararlatrlmtr. Nihai Senet, uluslararas hukuk asndan balayc bir belge olmayp, siyasi balaycla sahip bulunmaktadr. Buna gre, AGT belgelerinde yer alan ykmllklerin yerine getirilmekten kanlmas veya ihlal edilmesi Devletlere hukuken bir sorumluluk getirmemekte, ancak Devletler gerek dier Devletler, gerek kamuoylarnda doabilecek tepkiler nedeniyle ykmllklere aykr hareket etmekten kanmaktadrlar. b. Paris art: AGK'ten AGT'e Gei Srecinin Balangc: 19-21 Kasm 1990'da Paris'te toplanan AGK Zirvesinde kabul edilen Paris art, Souk Savan sona erdiini tescil etmi, balayan yeni dnemin tabi olaca esaslar belirlemi, Avrupa'nn tek siyasi ynetim tarz olarak demokrasiyi benimsemi, bar, istikrar ve adaletin temelinde temel zgrlklere ve insan haklarna dayal demokrasinin yattn vurgulam ve AGK'i yeni koullara uygun olarak yeniden yaplandrmak amacyla atlmas gereken admlar saptamtr. c. Helsinki ve Budapete Belgeleri: Paris art ile balayan AGTteki kurumsallama abalar 1992'de Helsinki ve 1994'de Budapete Zirvelerinde kabul edilen belgelerle daha da gelitirilmitir. 1990'daki Paris Zirvesi Merkezi ve Dou Avrupa'daki deiikliklerin tescil ve souk savan ve blnmln sona erdiini ilan etmi olmakla birlikte, daha sonra Sovyetler Birlii'nin kmesinin dourduu sorun ve belirsizliklerin atmalara yol amasnn nlenmesi, dier bir deyile "deiim ynetimi" grevi, 1992 Helsinki Belgesiyle AGK'e verilmitir. 1992 Helsinki Belgesi, AGK'e; erken uyar, atma nleme ve bunalm ynetimi gibi iddial grevler yklemektedir. Ayn belge ile AGK iinde bir Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii ve Genel Sekreterlik postlar kurulmutur. Bylelikle AGT, Souk Sava sonras dnemde geerli olacak dzenin olu turulmasna katkda bulunacak ba l ca uluslararas kurululardan biri haline getirilmitir. Bu suretle kurumlaan AGK'in AGT adn almas ise 1994 Budapete Zirvesi'nde kararlatrlmtr. 1994 Budapete Belgesi, AGT'in ibirlii ve ortaklk esasna dayanacak yeni bir gelecein yaratlmasnda ve Avrupa'da istikrar ve gvenliin kurulmasnda merkezi bir rol stlenmesini ngrm ve AGT'in glendirilmesini hedef almtr. Budapete Belgesi AGT'in erken uyar, atmalar nleme ve bunalm ynetiminde bir numaral ara olarak nitelendirilmitir. Belge yukar Karaba'a bir bar gc misyonu gnderilmesi imkann ortaya atmtr. Budapete Belgesi'nde ayrca, "Gvenliin Politik-Askeri Veheleri Konusunda Davran lkeleri Rehberi" (Code of Conduct) yer almaktadr. d. 1996 Lizbon Zirvesi: AGT'in her iki ylda bir yaplmakta olan Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi en son 2-3 Aralk 1996 tarihlerinde Lizbon'da gerekletirilmitir. Zirve sonunda kabul edilen "Lizbon Zirve Belgesi", "Lizbon Zirve Bildirisi" ile "21 nci Yzylda Avrupa in Ortak ve Geni Kapsaml Gvenlik Modeli Bildirisinden olumakta, Belge'de ayrca "Silahlarn Kontrolnn erevesi" ve "AGF'in Gndeminin Geniletilmesi" balkl iki belge daha yer almaktadr.
289

Lizbon Zirve Bildirisinde AGT ilke ve ykmllklerine riayet edilmesi gerei vurgulanmakta, AGT blgesinde son dnemde gvenlik alannda kaydedilen gelimeler zetlenmekte, ve bu erevede Avrupa'da Konvansiyonel Kuvvetler Antlamasnn (AKKA) ve bunun yeni siyasi koullara uyarlanmas amacyla 1997 banda mzakerelere balanmas kararnn nemi teyid edilmektedir. zellikle rklk, yabanc dmanl, saldrgan milliyetilikle mcadele edilecei hususlar bildiriye dahil edilmitir. Bildiride ayrca, AGT'in Orta Asya Cumhuriyetlerine verdii nem belirtilmektedir. Lizbon Zirve Bildirisinde, Bosna-Hersek bata olmak zere baz blgesel sorunlara ili kin ifadeler de yer almaktadr. Zirve Bildirisine konulmak istenen Yukar Karaba sorununa ilikin bir paragraf Ermenistan'n kar kmas nedeniyle Bildiri iinde yer almam, buna karlk Bakanlk aklamas halinde Bildireye eklenmitir. Ermenistan'n grleri de ayr bir ek halinde Belgede yer almtr. Zirvede kabul edilen, "21 nci Yzylda Avrupa in Ortak ve Kapsaml Gvenlik Modeli" balkl Bildiri ise AGT blgesinin yeni gvenlik mimarisi iin yaplacak almalarn bir ilk admn oluturmaktadr. Szkonusu bildiride, gvenlii tehdit eden risk ve tehditler arasna, Trkiye'nin srarl giriimleri zerine, terrizm, rgtl su, uyuturucu ve silah kaakl konular da dahil ettirilerek, bunlarla birlikte mcadele edilmesi hususu vurgulanmtr. Gvenlik Modeli Bildirisinde; AGT ilke ve taahhtlerinin uygulanmas iin dayanma iinde hareket edilmesi, kuvvete bavurulmamas, gvenlii tehdit edilen lkelerle danmalar yaplmas, tm AGT devletlerinin gvenlik endielerine nem verilmesi her lkenin kendi gvenlik balantlarn seme hakkna sahip bulunmas, ilikilerde aklk gibi ykmllkler tekrar edilmekte; ileriye ynelik uygulamalar blmn de ise, uygulamalarn gzden geirilmesine devam edilmesi, uygulamaya riayet edilmedii takdirde ibirliine dayal yeni aralar gelitirilmesi, AGT ve dier uluslararas kurulular arasnda ibirlii modalitelerinin belirlenmesi ve bir "Avrupa Gvenlik art" hazrlanmasnn deerlendirilmesi hususlar ngrlmektedir. "Silahlarn Kontrolnn erevesi" balkl belgede bar ve istikrar tehdit eden tehlikeler saylrken terrizm konusuna ela yer verilmekte, terrizmle mcadelede tam bir ibirlii yaplmas ngrlmektedir. "AGIF"in Gndeminin Geniletilmesi" balkl belgede ise uluslararas camiann terrizmle mcadelesi iin ilave nlemler alnaca belirtilmektedir. e. AGT yesi lkeler: AGT'in Haziran 1997 itibari ile Yugoslavya hari 54 yesi b u lunmaktadr. Yugoslav Federal Cumhuriyeti'nin yelii 1992 y l nda Kdemli Memurlar Komitesi (yeni ad yla st Dzeyli Konsey)tarafndan anlan Devlet Bosna-Hersek sorununda AGT ykmllklerine aykr davranmaya devam tetii gerekesiyle "oy-dama" yntemi ile askya alnmtr. AGT blgesine olan yaknlklar ve kltrel, ekonomik, tarihi ve siyasi ilikeri nedeniyle, Akdeniz lkeleri (srail, Msr, Fas, Tunus ve Cezayir) ile Japonya ve Kore Cumhuriyeti ise AGT yesi olmamakla beraber, "birlii Ortaklar" stats altnda AGT iinde zel bir yere sahiptirler. AGT'in yakn ibirliinin bulunduu baz uluslararas kurulularn temsilcileri ile Hkmet D Kurulular da belli bal AGT toplantlarna katlmakta ve sz hakkna sahip bulunmaktadrlar.
290

2. AGT'in Balca Organlar ve Mekanizmalar: a. AGT'in Organlar: (1) zleme ve Zirve Toplantlar: AGT lkeleri Hkmet veya Devlet Bakanlar iki ylda bir dzenlenen Zirve Toplant lar vesilesiyle biraraya gelerek bu kuruluun gelecekteki grev ve yetkilerine ilikin kararlar almaktadrlar. Szkonusu Zirve toplantlar ncesinde ise, taraf lke temsilcilerinin katlmyla, AGT'in faaliyet alanna giren tm konularn grld zleme ve Zirve sonunda kabul edilecek belgenin yazm almalarnn gerekletirildii Hazrlk toplantlar yaplmaktadr. (2) Bakanlar Konseyi: Ylda bir kez Dileri Bakanlar dzeyinde toplanmaktadr. AGT'in en nemli karar alma ve yrtme organdr. (3) st Dzeyli Konsey: Asgari ylda iki kez Prag'da toplanmas ngrlmtr. Bakanlar Konseyi toplants ncesinde ek bir toplant daha yapmaktadr. Ayrca ylda bir kere Ekonomik Forum ad altnda toplant dzenlemektedir. AGT lkelerinin st Dzeyli Konseye, Dileri Bakanlar Siyasi Direktrleri veya buna t e k a b l den yksek grevliler seviyesinde kat lmalar beklenmelidir. An lan Konsey, AG T'in nemli politik konular n n ve bteni n tabi olaca esaslar n tart ld bir organdr. (4) Daimi Konsey: AGT bnyesindeki olaan siyasi danma ve karar alma organdr. Haftada bir kez Viyana'da Daimi Temsilciler dzeyinde toplanr. Gerektiinde olaanst toplantlar da gerekletirebilir. (5) Dnem Bakan: AGT'in genel sorumlulua sahip icra makamdr. Bir nceki ve bir sonraki Dnem Bakanlarnn da katlmasyla oluan Troika kendisine yardmc olur. 1997 yl itibariyle Danimarka'nn stlendii Dnem Bakanlnn sresi bir yldr. Dnem Bakan gerekli olan durumlarda sorunlarn zm iin kiisel temsilci grevlendirmek yetkisine sahiptir. (6) Genel Sekreter: AGT'in ynetiminin tm ynlerine faal bir biimde katlr ve siyasi konularda Dnem Bakannn en yakn yardmcsdr. Dier uluslararas kurulularda grldnn aksine, AGT'te esas sorumluluk Dnem Bakanna verilmi, Genel Sekreter kuruluun idari ilerinden sorumlu tutulmu, siyasi konularda ise Dnem Bakanna yardmc bir rol stlenmitir. (7) Ulusal Aznlklar Yksek Komiseri: Bu makamn oluturulmas 1992 Helsinki Zirvesinde kararlatrlmtr. Souk Savan sona ermesini takiben AGT blgesinde silahl atmalara dnme eilimi tayan ulusal aznlk sorunlarnn erken bir aamada nlenmesi ve bar yoldan zmlenmesine katkda bulunmak, Yksek Komiserin balca grevi olarak saptanmtr. Yksek Komiser grevini kamuoyunun bilgisinden uzak ve nispeten gizli bir biimde yrtr. Aznlk sorunlarnn zmne ilikin tavsiyelerinin kamuoyuna aklanmas ilgili devlet veya kurumlarn takdirine kalmtr. Yksek Komiser, terrizme bulaan veya terr ve iddet hareketlerine msamaha gsteren kii veya kurulularla temasa girmez ve onlarn taleplerini kabul etmez. Yksek Komiser yl sreyle ve konsensusla atanr. (8) AGT Demokratik Kurumlar ve nsan Haklar Brosu (ODIHR): Merkezi Varova'dadr. 1990 Paris Zirvesinde komnist rejimi terkeden lkelerde yaplmas ngrlen serbest seimlere ili kin ykmllklerin uygulanmasn salamak amac ile "Serbest Seimler Brosu" ad alt nda kurulan Bro, daha sonra insan haklar ve demokrasi konular n da ierecek ekilde geni lemi ve AG T'in insani boyutunun balca organ haline gelmitir.

291

(9) atmalar nleme Merkezi: AGT blgesinde atma riskini azaltmak amacyla kurulmutur. Balca grevi gven ve gvenlik arttrc nlemlerin uygulanmasna destek vermektir. Merkezi Viyana'dadr. Merkezin Direktr AGT Genel Sekreterine bal olarak almaktadr. (10) AGT Parlamenterler Asamblesi (AGT-PA): Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat Parlamenter Asamblesi (AGT-PA) aslnda AGT kurumlar arasnda yer almamaktadr. Kurulu almalarna ili kin Madrid Konferansnn (23 Nisan 1991) Nihai Kararlar erevesinde 3-5 Temmuz 1992 tarihlerinde Budapete'de dzenlenen 1. Genel Kurul toplantsyla faaliyetlerine balamtr. Esasen, Yeni Bir Avrupa in Paris art'nn (1990) "Yeni Yaplar ve Kurumlar" blmnde Asamblenin kurulmas arsnda bulunulmu, Helsinki Belgesi'nin (1992) Zirve Deklarasyonu blmnde de AGT- PA'nn kuruluunun memnuniyetle karland ve Parlamenterlerin AGT srecine aktif ekilde katlmnn beklendii kaydedilmitir. AGT-PA 312 yeden olumaktadr. Bakanln Temmuz 1996'dan itibaren spanya Meclis Bakan Javier Ruperez stlenmitir. 9 Bakan yardmclndan biri, 1992'den 1995'e kadar Ankara Milletvekili Ulu Grkan tarafndan yrtlmtr. Budapete toplantsnda, Asamblenin Kopenhag'da kk bir sek-retaryasnn oluturulmas kararlatrlmtr. Sekretaryann bana, Genel Sekreter unvanyla, Amerikal Spencer Oliver getirilmitir. AGT-PA Trk Grubu 8 Milletvekili kontenjanna sahiptir. AGT-PA'da kararlar oy okluu ile alnr ve tavsiye niteliindedir. AGT-PA Genel Kurul toplantlar her yl Temmuz aynda yap lmaktad r. AGIT-PA Bakan Javier Ruperez'in bakanlnda bir AGT-PA Heyeti 28 Nisan-2 Mays 1997 tarihleri arasnda Trkiye'yi ziyaret etmi tir. b. AGT Misyon ve Mekanizmalar: (1) AGT Misyonlar: Bunalm veya atma hallerinin bulunduu ye lkelerde belli bir grev ynergesiyle grev yapmak zere ve ilgili lkenin de mutabakatn almak suretiyle kurulurlar. Uzman ve bamsz eilimli kiilerden oluurlar. htilaf blgelerinde yaptklar incelemeler sonunda edindikleri bulgular AGT organlarna iletirler ve baz durumlarda zm nerileri de sunarak anlamazln giderilmesine alrlar. (2) AGT Mekanizmalar: Viyana Mekanizmas: Temeli 1989 Viyana Sonu Belgesiyle oluturulan, 1990 ylnda Kopenhag'dan ve 1992'de gerekletirilen Helsinki zleme Toplantsnda daha da gelitirilen ve son olarak 26 Kasm-1 Aralk 1993 Roma Bakanlar Konseyi Kararlar nda yeniden gzden geirilen Viyana Mekanizmas; Bilgi Deiimi, kili Grme stemi, AGT lkelerini Bilgilendirme ve AGT Toplantlarnda Bilgi Verme usullerinden olumaktadr. Kendisinden bilgi deiimi talebinde bulunulan veya ikili grmeye davet edilen ye lke bu istekleri yerine getirmek ykmll altndadr. Viyana Mekanizmasnn esas itibariyle hkmetler aras bir dzeyde ilemesi ve bamsz uzman veya raportrlerden oluan nc bir taraf ngrmemesi nemli bir eksiklik olarak deerlendirilmi ve bu husus Moskova Mekanizmasyla giderilmeye allmtr.
292

Moskova Mekanizmas: Moskova insani boyut mekanizmas ksaca u ekilde tarif edilebilir. (a) Gnll Mekanizma: Buna gre, herhangi bir AGT devleti, kendi lkesindeki bir insani boyut sorununu incelemek veya bu sorunun zmne katkda bulunmak zere bir uzmanlar misyonunu davet edebilir. Misyon en fazla uzmandan oluur. Misyonun kuruluundan AGT Sekreteryas ve tm AGT devletleri haberdar edilir. Misyon, kuruluundan itibaren hafta iinde grevini tamamlayarak gzlemlerini ilgili devlete sunar. lgili devlet de bu gzlemleri, aldktan en ge iki hafta sonra dier devletlere bildirir ve bu gzlemlerin nda neler yaptn veya yapacan anlatr. (b) Zorunlu Mekanizma: Bu mekanizmaya gre, 1989 Viyana Sonu Belgesiyle oluturulan Viyana Mekanizmasnda ngrlen 1nci (bilgi talebi) ve 2 nci (ikili toplant) aamalarndan geildikten sonra, Viyana mekanizmasn iletmeye balam olan devlet, ilgili AGT kurumuna bavurarak, mekanizmann uyguland devletin bir uzmanlar misyonunu lkesine davet edip edemeyeceini aratrmasn ister. lgili devlet bu davet nerisine olumlu cevap verirse, gnll mekanizmada olduu gibi en fazla kiilik bir misyon kurulur ve ayn kurallar uygulanr. lkesinde bir insani boyut sorunu bulunduu iddia edilen devlet eer aratrmann balanndan itibaren en ge 10 gn iinde uzmanlar misyonunu oluturmaz ise zorunlu mekanizma yrrle konulabilir. Buna gre, sreci balatm olan devlet, en az 5 dier devletin desteiyle bir raportrler misyonu kurulmasn salayabilir. (c) zellikle Ciddi Durumlarda Uygulanabilen Zo runlu Mekanizma: Eer bir AGT yesi baka bir AGT yesinde ortaya kan bir durumun AGT insani boyut taahhtlerinin yerine getirilmesine ynelik zellikle ciddi bir tehdit oluturduuna karar verirse, 9 dier devletin desteiyle raportrler misyonu atanmas srecini dorudan doruya balatabilir. Mevcut hkmlere gre kiilik raportrler misyonu atanmas ileminin en ge 14 gn iinde tamamlanmas gerekmektedir. (d) st Dzeyli Konsey veya Daimi Konsey'in Uzman Ve ya Raportr Misyonu Atayabilmesi: Herhangi bir AGT devletinin talebi zerine st Dzeyli Konsey veya Daimi Konsey, yukardaki hkmlerden ayr olarak keza ki ilik b i r u/manlar veya raportrler misyonu atayabilir. I. Moskova Mekanizmasnn letildii lkeler: Moskova Mekanizmas, Moskova Belgesinin nc paragraf uyarnca Demokratik Kurumlar ve nsan Haklar Brosu'na bildirilen uzman saysnn 1992 Mays'nda 45'i bulmasyla ope-rasyonel hale gelmi ve bu tarihten itibaren Hrvatistan ve Bosna-Hersek, Estonya ve Moldova'ya ynelik olarak uygulanmtr. II. Moskova Mekanizmasnn Yaptrm Gc: nsan haklarn ihlal eden ve Moskova Mekanizmasnn uygulanmasna kar kan devlete kar uygulanabilecek en nemli yaptrm, Ocak 1992'de Prag Bakanlar Konseyinde kabul edilen "oybirlii eksi-bir" (consensus-minus-one) kuraldr. Bu kural gereince AGT, insan haklarn vahim boyutlarda ihlal eden ve bunu dzeltmeyen bir ye lkeye kar harekete geme yetkisine sahip klnmtr.
293

Bu kural ilk defa Mays 1992'de yaplan st Dzeyli Konsey toplantsnda BosnaHersek hakknda kabul edilen deklerasyon vesilesiyle Yugoslavya'ya kar uygulanmtr. Deklerasyonla Yugoslavya'ya bu konudaki tutumunu deitirmesi iin Haziran 1992 sonuna dek sre tannm, bu srenin sonunda tutumunu deitirmedii, AGT ykmllklerine aykr davranmaya devam ettii ve bu tutumunu deitirmek iin aba da gstermedii saptandndan bu lkenin AGT yelii 1992 Temmuz'unda askya alnmtr. (3) Gvenliin Askeri Boyutu le lgili Mekanizmalar (a) Genel AGK/AGlT'in hedeflerinden biri de AIT blgesinde ibirliine dayanan gvenlii glendirmektir. Bu anlay, AGT yesi tm Devletlerin, bireysel veya toplu halde, gvenliklerini, dier ye Devletlerin gvenlikleri aleyhine glendirmemeleri taahhdn iermektedir. Bununla birlikte AGT ye lkelere gvenlik garantileri salamamaktadr. AGT iinde gvenliin askeri boyutu kapsamnda ngrlen balca mekanizmalar "Gven ve Gvenlik Arttrc nlemler", "Avrupa'da Konvansiyonel Silahl Kuvvetler Antlamas (AKKA)", "Gvenliin SiyasiAskeri Veheleri ile lgili Davran lkeleri (Code of Conduct)" ve "Ak Semalar Antlamasdr. (b) Gven ve Gvenlik Arttrc nlemler (GGA) lk olarak Helsinki Nihai Senedi'nde yer alan Gven ve Gvenlik Artrc nlemler, ye lkelerin zamannda ve ak bilgilere sahip olamamalar nedeniyle, askeri faaliyetlerin yanl anlalmas veya yanl hesap edilmesinden doan dmanlklarn ve silahl atma risklerinin azaltlmasn amalamaktadr. Helsinki'de ngrlen ilk GGA'ler: - Manevralarn nceden bildirilmesi, - Gzlemci mbadelesi, - nemli askeri hareketliliklerin nceden bildirilmesi, - Askeri delegasyonlar daveti gibi dier nlemleri kapsamaktayd. Szkonusu nlemler 1984-86'da Stokholm'de toplanan "Avrupa'da Gven ve Gvenlik Arttrc nlemler ve Silahszlanma Konferansnda gelitirilmi ve denetleme nlemleriyle takviye edilmitir. GGA'ler, 1990 ve 1992 Viyana belgeleri ile daha da gelitirilmitir. GGA'ler, daha sonra 1994'te oluturulan "Gvenlik birlii Forumu"nda (AGF) srekli olarak ele alnmaya ve gelitirilmeye balanmtr. GGA'lerin uygulanmas, yllk uygulamalarn deerlendirilmesi toplantlarnda gzlenmektedir. (c) Avrupa'da Konvansiyonel Kuvvetler Antlamas (AKKA): 1973 ylnda AGK mzakerelerinin balamasna mukabil, Batnn talebi zerine NATO ve Varova Pakt arasnda "Karlkl ve Dengeli Kuvvet ndirimleri" (KDK) mzakereleri de balamtr. 1973-1989 yllar arasnda Viyana'da cereyan eden KDK mzakereleri bu tarihten itibaren yerini " Avrupa da Konvansiyonel Kuvvet ndirimleri Mzakereleri" ne (AKKUM) brakm, bu mzakerelerin sonunda 17 Kasm 1990 tarihinde bu kez hukuken balayc nitelikte AKKA Antlamas imzalanmtr.

294

Szkonusu Antlama, Atlantik'ten Urallara kadar uzanan bir alan iinde, NATO ve Varova Pakt arasnda, iki blokun byk silahlar ve tehizat sistemlerine eit tavanlar ngren bir mekanizma kurmaktadr. Buna gre tavanlar yle saptanmtr: - 20. 000 tank - 20. 000 top - 30. 000 zrhl sava arac - 6. 800 sava ua - 2. 000 saldr helikopterleri Antlama, ayrca her lke iin ulusal tavanlar da ngrmektedir. 1992 Helsinki Zirvesi sonucunda ise, bu kez siyasal balaycla sahip bir "Avrupa'da Konvansiyonel Silahl Kuvvetlerin Personel Gc Mzakereleri Nihai Senedi" imzalanm, hem bu Nihai Senet, hem de AKKA Antlamas 17 Temmuz 1992 tarihinde yrrle girmitir. Souk Sava sonrasnda SSCB'nin dalmas ve Varova Pakt'nn sona ermesi dolaysyla meydana gelen deiiklikler zerine RF'nin talebi zerine AKKA Antlamasnn yeniden gzden geirilmesi srecine balanmtr. (d) Ak Semalar Antlamas (ASA): ASA AGT iinde resmen mzakere edilmemesine ramen, askeri konularn akl ve effafl ilkesi nedeniyle AGTle yakndan ilgilidir. 24 Mart 1994 tarihinde, AGT bakanlar, Ak Semalar konusunda bir Bildiri kabul etmilerdir. Ak Semalar Antlamas, gven, nceden kestirilebilirlik ve istikrar gelitirmek amacyla antlamaya taraf lke topraklar zerinde havadan silahsz gzlem uularna dayanmaktadr. (e) Gvenliin Politik-Askeri Veheleri Konusunda Davran lkeleri Rehberi (DR) (Code of Conduct): 1994 Budapete Zirvesi Belgesinde kabul edilen DR'de kuvvete bavurulmamas, gvenlii tehdit edilen lkelerle danmalar yaplmas, dier AGT Devletlerinin toprak btnl ve siyasi bamszlna kar uluslararas hukuka aykr bir ekilde kuvvete veya tehdide bavuran lkelerin desteklenmemesi, tm AGT Devletlerinin gvenlik endielerine nem verilmesi, her lkenin kendi gvenlik balantlarn seme hakkna sahip bulunmas, ilikilerde effaflk, askeri, yar askeri ve i gvenlik kuvvetlerinin demokratik, siyasi kontrol gibi ilkeler ngrmektedir. 3. 21. Yzylda Avrupa Gvenlik Modeli: a. Tarihe: "Gvenlik Modeli" dncesi, Ekim-Aralk 1994'de Budapete'de yaplan AGT izleme Konferans ncesinde ilk kez Rusya tarafndan ortaya atlmtr. Bu giriimin, ncelikle, Souk Savan sona ermesinden ve Varova Pakt'nn dalmasndan sonra Rusya'nn duyduu gvenlik endiesinden ve NATO'nun douya genilemesini nlemek arzusundan kaynaklandn sylemek mmkndr. Rusya, "21. Yzyl iin Avrupa kapsamnda yeni bir gvenlik modeli" gelitirilmesi yolundaki bu neriyi yaparken, ilk nce AGT'in rolnn ve etkinliinin artrlmas, AGT'e dier Avrupa kurulularnn (NATO, AB, BAB) stnde merkezi bir rol verilmesi ve BM Gvenlik Konseyi'ni artran bir cra Komitesi ile
295

donatlmas gibi dnceler ortaya atm, ancak daha sonraki aamalarda, dier lkelerin itirazlarn dikkate alarak daha esnek bir tutum izlemitir. Bununla birlikte model hakknda RF ile NATO arasnda kavramsal farkllklar devam etmektedir. RF Dileri eski Bakan Kozirev'in model hakknda ortaya koyduu neriler AGT'e taraf devletlerce kabul edilmemi, buna karlk, Budapete Zirvesinde "Avrupa Gvenlik Modeli" konsepti hakknda bir karar alnm, Zirve deklerasyonunun 13. pa-ragrafnda, Avrupa'daki h zl deiim nda, AGT blgesinde, 21. yzyl iin kapsaml bir gvenlik modeli zerinde bir tartma balatlmasnn nemli grld belirtilmi, tartmada, AGT'in gvenlik, istikrar ve ibirliine katklarnn gznnde bulundurulaca kaydedilmitir. "21. Yzylda Avrupa in Bir Ortak ve Kapsaml Gvenlik Modeli" baln tayan Budapete Kararnn z, model zerinde bir tartma balatlmasndan ibaretti. Kararda, AGT iinde balatlacak tartmann, gvenliin tm vehelerini kapsayaca vurgulanmtr. Kararn balnda "Avrupa iin" gelitirilecek gvenlik modelinden sz edilmekte ise de, modelin tm AGT alann kapsamas, ayrca "gvenliin blnmezlii" (the indivisibility of security) ile "ortak ve kapsaml gvenlik" (common and cop-rehensive security) ilkeleri dorultusunda oluturulmas konusunda anlay birlii olumutur. Aralk 1996'da Lizbon'da gerekletirilen AGT Devlet veya Hkmet Bakanlar Zirvesi sonunda kabul edilen Lizbon Belgesinde, "21. Yzyl'da Avrupa in Ortak ve Kapsaml Gvenlik Modeli" balkl bir bildiri de yer almaktadr. Bildiride; AGT ilke ve taahhtlerinin uygulanmas iin dayanma iinde hareket edilmesi, kuvvete bavurulmamas, gvenlii tehdit eden lkelerle danmalar yaplmas, uluslararas hukuka aykr bir ekilde kuvvete veya tehdide bavuran lkelerin desteklenmemesi, tm AGT devletlerinin gvenlik endielerine nem verilmesi, her lkenin kendi gvenlik balantlarn seme hakkna sahip bulunmas, ilikilerde aklk gibi ykmllklere temas edilmektedir. Sz konusu Gvenlik Modeli Bildirisinin ileriye ynelik uygulamalar kapsamnda ise uygulamann gzden geirilmesine devam edilmesi, uygulamaya riayet edilmedii takdirde, ibirliine dayal aralar gelitirilmesi, AGT ile dier ilgili uluslararas kurulular arasnda ibirlii modalitelerinin belirlenmesidir "Avrupa Gvenlik art" hazrlanmasnn deerlendirilmesi hususlar ngrlmektedir. Gvenlik Modeli Bildirisi'nde, Trkiye'nin giriimleri sonucu, terrizm de tm AGT camias iin giderek daha fazla endie yaratan bir tehdit olduu vurgulanmaktadr. b. Gvenlik Modelinin ilkeleri: Gvenlik Modeli konusunda NATO iinde kabul edilen ilkelere gre, model aadaki hususlar iermelidir: (1) AGT alannn tmn kapsamal ve tm AGT yesi lkelerin aktif katlmyla gelitirilmeli, yeni duvarlara ve farkl gvenlik dzeylerine sahip blgelere yol amamaldr. Bu bakmdan, hi bir devlet, rgt ya da gruplama, AGT blgesinde bar ve istikrarn korunmas iin bir dierinden stn bir sorumluluk tamamal, AGT blgesinin herhangi bir blmn etki alan (sphe-re of influence) olarak grmemelidir. ( 2 ) AGT yesi tm devletlerin ve bal bulunduklar rgtlerin, her bir ye devletin, ittifak anlamalar dahil, gvenlik dzenlemelerini semekte ya da deitirmekte zgr olma hakkna sayg gstermeleri gereklidir. Bu ilke snrlayc
296

biimde yorumlanmamaldr. Blgesel veya Atlantik-tesi rgtlere katlma ve ayrlmann tmyle gnll nitelii, Avrupa yaplarnn temel bir zellii olarak kalmaldr. Aklk ve effaflk bu balamda nemli ilkelerdir. (3) Model, eitli Avrupa gvenlik kurulular arasndaki ilikinin tanmlanmas sorununa eilmeli, bununla birlikte, sz-konusu rgtler arasnda bir eit hiyerari yaratmaktan kanmaldr. Bunun yerine modele ilikin tartma bu kurulularn karlkl glendirici ve birbirini tamamlayc zellii zerinde yo-unlamal, aralarndaki ibirliini, AGT kural ve ilkelerine tam sayg gsterecek ekilde tevik etmelidir. (4) NATO'nun yeri ve rol, Gvenlik Modeli kapsamnda deiiklie uramamaldr. Model, NATO'nun gerek istikrar salayc roln, gerek yeni kazand askeri- gvenlik konularnda ibirlii ve geniletilmi bir diyalog forumu olma i levini etkilememelidir. (5) Gvenlik Modeli, AGT alan dndan kaynaklanabilecek risk ve tehdit unsurlar n gzard etmemelidir. AGT lkelerine komu birok blge, istikrarszlk ve huzursuzluk kaynadr. (6) Gelitirilmeye allan Ortak Avrupa Gvenlik Mimarisi kavram, dier hususlarn yansra, bir silahlarn snrlandrlmas rejimini, AGT alan ierisinde ortak sorun ve tehditlere zamannda ve etkili bir ekilde karlk verilebilmesini salayacak iyi dnlm mekanizmalar ve kapsaml ibirlii yntemlerini iermelidir. Bu tr mekanizmalar gelitirilirken, gvenliin blnmezlii ilkesinden saplmamas nem tamaktadr. (7) Terrizm, saldrgan milliyetilik, yaylmaclk, yabanc dmanl ve rklk gibi gvenlik ve istikrar bozucu tehditler ile bunlarla mcadele etmek iin gerekli tedbirler ve ibirlii yntemleri, Gvenlik Modelinin kapsamna dahil edilmelidir. 21. Yzyl Avrupa Gvenlik Modeli ile ilgili almalar Vi-yana'da AGT erevesinde yrtlmektedir. c. AGT'te Karar Alma Usulleri: AGT'te kararlar oydama (konsenss) ile alnmaktadr. Kapsaml siyasi taahhtler reten bir forum olarak AGT'in oydama ilkesinden vazgemesi zor grnmektedir. Bununla birlikte, kimi zaman AGT ilkelerinin ihlal edilmesini nlemeye ynelik somut admlar atlamamas, AGT'in inandrcln etkilemekte ve "konsenss" usul bunun nedenleri arasnda grlmektedir. Oydama ilkesinin baz durumlarda yumuatlmas tartmalar balam, ancak konunun yeterince olgunlamad grlmtr. Oydama ilkesinden vazgeilmesi konusu, AGT Parlamenterler Asamblesinin de gndemine girmi bulunmaktadr. AGT'in etkin bir kurum haline gelebilmesi, AGT blgesindeki sorunlarn zm iin taraf devletlerin gerekli siyasi iradeyi gstermeleri ve ihtiya duyulan mali kaynak ve personeli salamalaryla dorudan ilikili olduuna gre, karara katlmayacak bir lkeyi uygulamaya mecbur etmenin nasl mmkn olabilecei en etin soruyu oluturmaktadr. Bu nedenle de, oydama kuralndan ancak ok zel durumlarda, AGT ilke ve normlarnn ciddi ekilde ihlali hallerinde vazgeilebilmektedir. Buna rnek, YFC'nin (Srbistan-Karada) yeli inin "konsensus eksi bir" kural yla askya alnmas olmu tur. Budapete ve Lizbon Zirvelerinde kabul edilmek zere nerilen ve AGT bnyesinde oydama kural nedeniyle zme balanamayan
297

sorunlarn, ihlalci lkenin itiraz dikkate alnmakszn, BM Gvenlik Konseyi'ne getirilmesi AGT iinde BM Gvenlik Konseyi gibi arlkl yelik sisteminin hakim olaca mekanizmalar oluturulmas yolundaki neriler ou lkelerin itirazlar nedeniyle karara balanamamtr. Trkiye de bu deiikliklere kar kan lkeler arasnda yer almtr. d. AGTten Beklentiler: Vladivostok'tan Vancouvcr'a kadar uzanan bir alanda, Avrupa, Amerika ve Asya k tas na mensup 54 yesi ile AGT dnyann en geni kat l ml uluslararas rgtlerinden biridir. ye says NATO, Avrupa Konseyi, Avrupa Birlii gibi kurululardan daha fazla olan AGT, buna ramen szgeen kurulular kadar messeseleemcmitir. AGT'in organ ve mekanizmalar ile ilgili kurallar henz tan olarak yerlemediinden, bu organ ve mekanizmalarn yetkileri, ne ekilde ileyecekleri ve birbirleriyle ili kileri bakmndan baz boluk ve elikiler mevcuttur. te yandan, AGT'te kararlarn "oydana" (consensus) ilkesine gre alnmas ynteminin AGT'in ileyiini gletirdii; alnan kararlarn hukuki deil siyasi olmas dolaysyla balayclnn zayf olmas (rgtn etkinlii asndan ileri srlen balca eletirilerdir. AGT'in ortaya kan baz uyu mazl klar n zmnde yetersiz kald da ifade edilmektedir. AGT'in daha etkin hale getirilmesi iin BM, NATO, Avrupa Konseyi gibi dier kurulularla ibirliini gelitirecek mekanizmalarn kurulmas istenmektedir. AGT'in karar alma ve uygulama yntemlerinin daha kolay ve balayc nitelie dntrlmesi iin baz Devletlerce ileri srlen neriler ise AGT lkelerinin byk ounluunca, egemenliklerinin ciddi biimde sn rland r labilece i kaygs ile imdiye kadar kabul grmemitir. Btn bu eksikliklerine ramen, bir konferans diplomasisi (AG K) iken dahi Souk Savan bitmesine olumlu katklarda bulunan AG T'in, rgt haline geldikten sonra oluturduu meka ni z ma l a r l a , b i r yandan insan haklan ihlallerinin izlenmesi, ekonomik, bilimsel, t e k n i k ve evre alanlar n d a i birli i salanmas gibi klasik dier yandan atmalarn nlenmesi, bunalm ynetimi gibi yeni ilevleriyle uluslararas ilikilere yapt etki kmsenemez. Bunun bir rnei rgtn Bosna-Hersek sorununun zmndeki katksdr. AGTin bundan byle de eitli blgesel uyumazlklarn zmnde ve demokrasi ve insan haklan uygulamalarnn zayf olduu ye lkelerde olumlu katklarda bulunabilecei beklentisi hakimdir. 4. AGT Paris art: Souk Sava'n sona erdiini tescil etmek, balayan yeni dnemin tabi olaca esaslar belirlemek ve AGK'i yeni koullara uygun olarak yeniden yaplandrmak amacyla 19-21 Kasm 1990'da Paris'te toplanan AGK Zirvesinde kabul edilen Paris art demokrasiyi Avrupa'nn tek siyasi ynetim tarz olarak benimsemi, temel zgrlkler ve insan haklarna dayal demokrasinin bar, istikrar ve adaletin temelinde yattn savunmutur. Paris art Blmden baret Olup, yledir: a. Birinci Blmde: 'Demokrasi Bar ve Birlik in Yeni Dnem" balkl bu-blmde demokratik rejimin temel ilkeleri sralanmakta, demokrasinin salam temellere oturtulmasnn bar ve gvenliin de gvencesi olduu teyit edilmektedir.
298

(1) 'nsan Haklar, Demokrasi ve Hukukun stnl" alt balkl blmde tek ynetim sistemi olarak demokrasinin kurulmas, salamlatrlmas ve glendirilmesi taahhdnde bulunulmakta, demokratik ynetimin dzenli olarak yaplan hr ve adil seimlerle ifadesini bulan halk iradesine dayal olduu vurgulanmaktadr. nsan haklar ve temel zgrlklere saygnn garanti altna alnd belirtilmektedir. Buna gre herkesin dnce, vicdan, di n ya da inan zgrlne, rgtlenme ve toplant dzenleme zgrlne ve seyahat etme zgrlne sahip bulunduu, hi kimsenin keyf tutuklamaya, gzaltna alnmaya ve ikenceye maruz braklmayaca; herkesin hakkn bilmeye ve kullanmaya, hr ve adil seimlere katlmaya, adil ve ak yarglanmaya tabi tutulaca ifade edilmektedir. (2) "Ekonomik zgrlk ve sorumluluk" alt bal altnda, ekonomik zgrlk, sosyal adalet ve evre sorumluluu refah iin vazgeilmez unsurlar olarak saylmakta, pazar ekonomisinin gelitirilmesini ortak hedef olarak saptand belirtilmektedir. (3) "Devletler arasnda dostane ilikiler" alt balnda, BM yasas ve Helsinki ilkeleri erevesinde herhangi bir lkenin toprak btnlne ve siyasi bamszlna kar kuvvet kullanmak veya kuvvet kullanm tehditlerinde bulunulamayaca taahht edilmektedir. (4) "Gvenlik" blmnde Avrupa'da Konvansiyonel Kuvvetler Antlamasnn imzalanmas memnuniyetle karlanmakta, saydamln ve gvenin artmasna yol aacak yeni bir dizi "Gven ve Gvenlik Arttrc nlemler"in kabul onaylanmaktadr. (5) "Birlik" alt bal altnda, Almanya'nn tek bir devlet altnda birlemi olmasnn memnuniyetle karland belirtilmektedir. (6) "AGK ve dnya" blmnde AGK lkeleri ile dnyadaki tm lkeler arasnda dayanmann nemi vurgulanmaktadr. b. kinci Blm: "Gelecek in Ynlendirici lkeler" baln tamakta, gvenlik, insan haklar, ekonomi, evre ve kltr alanlarnda halklarn ihtiya ve arzularnn gerekletirilmesi iin yaplmas ngrlen ibirliinin kapsayaca hususlara yer vermektedir. (1) "nsani Boyut" alt bal altnda AGK'in insani boyutu ile ilgili hkmlerinin btn ile uygulanaca ve grlecei vurgulanmakta; ulusal aznlklarn daha iyi korunmas iin ibirliinin arttrlmas, her eit rk ve etnik nefret, Yahudi dmanl, yabanc dmanl, ayrmclk ve dini ideolojiler gerekesine dayal zulm ile mcadele edilecei taahht edilmektedir. (2) "Gvenlik" altbal altnda AKKA ve Gven ve Gvenlik Artrc nlemlerin daha ileri gtrlecei vurgulanmaktadr. Ayrca, terrizmin her eylemi, metodu, tatbiki caniyane olarak tanmlanmak suretiyle knanmakta; terrizmin, hem ikili, hem de ok tarafl ibirlii yoluyla yokedilmesi iin kararllk ifade edilmektedir. Uyuturucu madde kaaklna kar da keza ortak hareket edilecei belirtilmektedir. (3) "Ekonomik birlii" alt blmnde, pazar ekonomisine dayanan ekonomik ibirlii vazgeilmez unsur olarak tanmlanmaktadr.
299

(4) "evre" alt balnda evre sorununun ivedilikle zmlenmesi, hava, su ve toprakta salam bir ekolojik dengenin tesisi istenmektedir. (5) "Kltr" alt balnda ortak Avrupa kltrnn ve ortak deerlerin, Kta'nn blnmezliine son vermedeki katklar vlmektedir. (6) "Gmen iiler" alt bal altnda, gmen iiler ve ailelerinin sorunlarnn, ekonomik, kltrel ve sosyal ynleri kadar insani boyutunun da olduu kabul edilmektedir. (7) "Akdeniz" alt balnda Avrupa'da meydana gelen temel siyasi deiikliklerin Akdeniz blgesine olumlu yansmalarnn bulunaca belirtilmekte, blgede devam eden gerginlikten endie duyulduu vurgulanmaktadr. (8) "Hkmet d kurulular" ( N G O ) alt bal alt nda anlan kurum, grup ve fertlerin AGT'in faaliyetlerine ve yeni yaplarna katlmalarnn gerektii belirtilmektedir. c. nc blmde ise, o zamana kadar bir konferanslar diplomasisi olan AGK'in kurumsallatrlmas amacyla yaratlmas ngrlen mekanizmalar aklanmaktadr. Buna gre, Viyana'da "atma nleme Merkezi" (M), Varova'da "Serbest Seimler Ofisi (imdiki Demokratik Kurulular ve nsan Haklar Ofsi'nin ilk ad ), Prag'da bir Sekretarya kurulmutur. Paris art ayrca, Devlet ve Hkmet Bakanlarnn muntazam Zirve Toplantlar, Dileri Bakanlar Konseyi ve Kdemli Memurlar Komitesi gibi siyasi ve karar alma organ oluturmaktadr. Paris art, tm AGT belgeleri gibi hukuki bir nitelik tamayp siyasi balaycla sahiptir. Baka bir deyimle, AGT ilke ve ykmllklerinin ihlali halinde, ihlal eden Devlete hukuki sorumluluk yklenememekte, ancak ihlale neden olan Devlet AGT iindeki eitli mekanizmalarla sorgulanabilmektedir. Hukuki bir yaptrm uygulanmamakla beraber, AGT hkmlerini ihlal eden bir Devletin AGT forumlarnda eletirilmesi, kukusuz o Devlet iin istenmeyen bir husustur. (555)

555. Trk D i leri Bakanl Konferans Notlar . Haziran 1997, Harp Akademileri Komutanl ; Soysal, smail, Trkiye'nin Uluslararas Siyasal Ba tlar , c. 11, s. 7 59: Avrupa Konvansiyonel Kuvvet Mzakereleri (AKKUM) Dokman , Genkur.Yay.1989

300

SEKZNC BLM YEN VE YAKIN DNYA OLAYLARI A. ORTA DOU OLAYLARI VE GELMELER 1. 1967 Arap-srail Sava: a. Savatan nceki Olaylar: Yurtlarndan karlan veya kaan Filistinliler, bu durumun ba sorumlusu olarak Yahudileri gryorlard. Hem intikam almak, hem de yldrarak yerlerine dnmek iin snr ap gerilla faaliyetinde bulunurlarken, dnyada gidecek baka yeri olmayan sraillileri, daha zorlayc tedbirlere ve kar tedhi iin, Filistin mlteci kamplarn havadan ve karadan basknlarla tahribe zorluyorlard. 13 Kasm 1966'da tank ve zrhl aralardan kurulu bir srail Birlii, rdn hududunu geerek 4000 nfuslu Samu Kyne hcum etti ve ky halkn yok etti. 7 Nisan 1967'de, Suriye topularna yaplan srail hava taarruzuna Suriye uaklar da karmak zorunda kald. Yaplan hava savanda alt Suriye ua drld. 10 Mays 1967'de, srail Genelkurmay Bakan General Rabin, durumun byle devam etmesi halinde, emrindeki kuvvetlere am'a taarruz ederek Nurettin At-tasi rejimini ykacan bildirdi. Alnan bilgiler ve Rus haber alma tekilatnn raporlar, srail birliklerince Suriye'ye byk apta cezalandrma hareketinin planlanmakta olduunu gsteriyordu. Byle bir hareketten srail'i vazgeirmek, Sina'da kuvvetli bir Msr ordusunun varl ile mmkn olabilirdi. Halbuki, Sina Yarmadas'nda, Birlemi Milletler kuvveti bulunuyor, Msr- srail birliklerinin atmalarna engel oluyordu. 16 Mays 1967'de, M s r, 17 Mays'ta rdn, 18 Mays'ta da Irak ve Kuveyt olaanst hal ilan ettiler. 19 May s'ta, 1956 Antlamas ile arm- eyh ve Sina blgelerine yerle tirilen Birlemi Milletler kuvvetlerinin blgeleri ve gzetleme yerleri, M s r ordusu tarafndan devir ol nd . 20 Mays 1967'de, srail ksmi seferberliini tamamlad. 21 Mays'ta Msr, ihtiyatlarn silah altna ard. 22 Mays Pazartesi gn, Msr, Tiran Boaz'n srail gemilerine ve srail'e stratejik madde tayan btn gemilere kapatt. Bylece, srail, uluslararas su yollarndan faydalanamayacak; Eylat yolu ile alnacak mal ve zellikle petrolden yoksun kalacakt. 23 Mays'ta srail Babakan Levi Ekol, Tiran Boaz'ndan geen srail gemilerine yaplacak mdahalenin, savaa sebep olacan bildirdi. 26 Mays 1967'de Bakan Nasr, aka savatan bahsetmeye balad. Amerika, Msrllarn ll davranarak, ilk atei amamasn rica etmi; Rusya, Msr'a sava balatmamasn tavsiye etmitir. Irak ve baz arap lkeleri, Araplara yaplacak srail taarruzunu destekleyecek devletlere petrol vermeyeceklerini ilan ettiler. Msr istihbarat, srail birliklerinin az ve muharebe gcnn zayf olduunu tespit etmiti. Bu yzden dikkatler, srail ordusundan ok Amerika ve ngiltere
301

zerinde toplanmt. Moe Dayan'n Savunma Bakanl'na getirilmesi bile, Bakan Nasr' etkilememiti. Halbuki, Msr'n askeri hazrlklar tamamlanamam olup; hava kuvvetlerinin eitimi de yetersiz bir dzeyde idi. Petrol dahil, her trl ikmalini yapt Akabe Krfezi'nin kapatlmas ve btn ihtiyatlarn silah altna alnmas, srail ekonomisini sarsm; olaylarn gelimesini bekleyemez hale getirmiti. Kuds'te bir deme veren srail Dileri Bakan Eban, Tiran Bo-az'ndan gemilerin serbest geiine ait bir zm yolunu kabule hazr olduklarn; zorunlu kaldklar takdirde, bu ablukay tek bana kaldrmak zere harekete geeceklerini syledi. 24 Mays'ta, Amerikan 6 nc Filosu, Dou Akdeniz'e yanam; Rusya, Akdeniz filosunu pekitirmeye balamt. 30 Mays 1967'de rdn, Msr ile savunma anlamas imzalad. Suudi Arabistan ve 150 tank ile takviye edilmi Irak birlikleri, rdn'e gelmeye balad. Bunlar bir hafta iinde ynaklarn tamamlayabileceklerdi. Bu husus, i hat sava yapacak olan srail iin byk nem tayordu. (556) b. Taraflarn Harp ve Harekat Planlar: srail'i kuatan Arap Devletlerinin ve bunlara fiilen katlanlarn silahl kuvvetleri toplam 537. 000 er, 2. 504 tank ve 957 uakt. Halbuki srail Silahl Kuvvetleri 264. 000 er, 800 tank ve 300 uaktan ibaretti. srail'in harekat plannn esas; rdn ve Suriye Cephelerinde savunma asl kuvvetlerle Sina'daki Msr ordusuna taarruzu ngryordu, i hat manevras uygulanacakt). General Moe Dayan, rdn ordusunun muhtemel taarruzuna kar, merkez kesimindeki birlik komutan Gn. Narksis'e 'Takviye steyerek Genel Kurmay' rahatsz etme, diini sk ve birey isteme" talimatn vermitir. srail Anavatan'nn savunulmas grevi de sivil savunma rgtne verilmi olup, s n r blgeleri boaltlmamtr. Araplarn plan ise; Sina Yarmadas, Suriye ve rdn'den ayn anda taarruz etmek fikrine dayanyordu. Harekat, 5 Haziran 1967 gn saat 1815'de srail'in baskn tar-zndaki taarruzu ile balamtr. Harekat planland ekilde ve sratle gelimitir. rdn ve Suriye Cephesinde tespit, Msr Cephesinde ise taarruz harekat icra eden srail ordusu; 9 Haziran 1967 gn, yani 5 gn iinde Portsaid Liman-smailiye ve Svey hattna ulat ve tm Sina yarmadasn igal etti. Msr ordusunun imha edilmesini mteakip rdn ve Suriye Cephesinde taarruza gecen srail birlikleri; 7 Haziran tarihine kadar rdn Nehri'ne ulatlar. Suriye Cephesinde ise 6 Haziran gn taarruza geen srail, 10 Haziran tarihine kadar Golan Tepeleri (Kuneytra) blgesini ele geirdi.

556. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.66-68

302

Birlemi Milletlerin, 10 Haziran 1967 gn saat 1930'da "atekes" ars zerine arpmaya son verildi. (557) c. Savan Sonular: (1) rdn kesiminden yaplacak Arap ordularnn taarruzu ile ikiye blnmeye uygun olan srail snr dzeltilmi; Svey kanalna kadar olan topraklar ele geirmekle, srail'in i hat manevra olanaklar oalmtr. (2) srail snrlarnn Arap Devletleri aleyhine daha da genilemesi, hem Filistin Mltecileri Sorunu'nun zmlenmesini bekleyen kitleyi oaltm ve hem de Arap halknn kin duygularn artrmtr. (3) Arap ordularnn, tekilatlanm ve modern silahlarla donatlm srail ordusu karsndaki yenilgisi, Arap devletleri arasndaki ibirlii zorunluluunun domasna sebep olmutur. (4) Arap lkeleri, genileyen srail snrnn kendi topraklarna da dayanaca endiesiyle, mmkn grd btn olanak ve kuvvetlerini Msr veya Suriye emrine vermitir. (5) srail'in, ihtiyac olan silahlar Amerika Birleik Dev-letleri'nden salamas; Araplar, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ile daha sk i birliine sevk etmitir. Bu da, Orta Dou'da Sovyetler Birlii'nin yerlemesi sonucunu dourmutur. (6) Arap lkelerine malzeme gnderilmesi ve personelinin eitilmesini salamak amacyla Orta Dou'ya yerleen Ruslarn Akdeniz'de kurduu deniz sleri, NATO ve Trkiye iin hayati nem tayan Akdeniz egemenliini hissedilir derecede etkilemitir. (558) d. karlan Dersler: (1) Araplar arasnda lk birlii olumamt. (2) srail'de ise, milli uur teekkl etmi; herkes, bu savan kayb halinde srail'in yok olacana inanmt. (3) Araplar arasndaki din ve rejim fark, ayn trden bir kitle olmalarn engelliyordu. (4) srail'in ise byle bir problemi yoktu. (5) Krallk, eyhlik ve parlamenter dzen ile ynetilen Arap devletleri arasnda, ortak davada ok gerekli olan karlkl gven gerei gibi salanamamtr. (6) Araplar, ortak dmana kesin darbeyi vurmay salayacak ibirlii fikrinden yoksundu. Ortak bir bakomutan yoktu. Suriye, taarruz edip zerine asker ekecek yerde beklemeyi tercih etmi; rdn ise, Kuds civarnda oyalanmt. Bylece srail nce Msr' yenilgiye uratm ve sonra da buna seyirci kalan rdn ve Suriye'ye ynelmitir.

557. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.68-69 558. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s. 69 303

(7) srail, byk tehlikelere ramen, siklet merkezi yerinde mmkn olduu kadar kuvvetli bulunma prensibine uymu; yurt iini korumak iin sadece 12 uam brakmak cesaretini gstermitir. (8) srail'in kk bir lke olmas, sefer grevini alan personelin ok ksa zamanda birliklerine katlma olanan veriyordu. Bu olanak alnan tedbirlerle daha da oaltlm; 72 saat iinde, birliklerin seferberliinin tamamlanmas ve harekete hazr duruma getirilmesi mmkn olabilmitir. (559) 3. 1973 Arap-srail Savalar: a. Sava ncesi Siyasi Durum: 1967 Savandan sonra mitlerini; B. M. toplantlarna ve ABD-Hus grmelerine balam olan Araplar, sorunun srncemede kaldn anlamlar ve mitsizli e d m lerdir. Bu gelimeler ve gemite yaplan hatalar, igal edilen Arap topraklarnn kurtarlmas iin tek yolun, Topyekn Mcadele olduu grnde birlemelerine yol amtr. Bata Msr, Suriye ve rdn olmak zere Araplar bu dnce altnda Asken hazrlklarn artrmaya baladlar. b. Askeri Hazrlklar: 1967 Savandan yenilerek ve toprak kaybedilerek kan Msr, rdn ve Suriye savatan sonra aldklar silah ve gereler ile ordularn yeniden donattlar ve tekilatlandrdlar. srail'de ayn dnem iinde, ABD ve Fransa'dan ald modern silah ve tehizat yannda bunlarn bir ksmn kendi imkanlaryla imalata balad. Msr, kanal geme glkleri sebebiyle sulardan geme eitimlerine arlk veriyordu. srail ise, Kanaln hemen dousunda 1967 ylndan beri glendirdii "BAR LEV HATTI" ile bu kesimde oyalama muharebeleriyle gereken zaman kazanacan ve bu sre iinde Suriye-Lbnan kesimindeki Arap ordularna taarruz ederek bunlar sratle sava d brakacan mit ediyordu. Msr ile Suriye arasndaki uzakln 300 km. oluu ve Msr-srail arasnda Kanal ile ln bulunuu srail'e i hat manevrasn uygulama olanan veriyordu. srail; Golan Tepeleri, rdn Nehri bat yakas, Gazze eridi ve arm El eyh zerindeki isteklerinden dn vermiyordu. Bunun zerine bar abalarndan midini kesen Msr Devlet Bakan Sedat ile Suriye Devlet Bakam Esat, l Nisan 1973'de buluarak srail'e kar uygulanacak askeri harekatn planlar hakknda gr birlii saladlar. Msr ve Suriye sava hazrlklarn gizleyebilmek iin, 1973 sonbahar tatbikatlarnn apn byk tuttular ve tatbikat maskesi altnda birliklerin ynaklarn tamamladlar, seferberlik ilan etmeden ihtiyatlarm silah altna aldlar.
559. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.70

304

Msr ve Suriye'de bulunan Sovyet askeri grevlilerinin ve ailelerinin havayolu ile tahliyesinden phelenen srail, 6 Ekim 1973 saat 03.00'de srail Silahl Kuvvetlerini alarma geirdi. c. Taraflarn Kuvveti ve Harekatn Cereyan Tarz: 6 Ekim 1973'te, Kara Kuvvetleri personel mevcudu, Msr'n 325. 000, Suriye'nin 112. 000 olmak zere 473. 000 iken; srail'in bar mevcudu 105. 000 idi. Ancak, srail etkin seferberlik sistemiyle 48-72 saat zarfnda personel mevcudunu 300. 000'e kard. Bu sava, hukuken Msr, Suriye ve srail arasnda cereyan etti. Lbnan ve rdn savaa hukuken katlmaktan kandlar. Ancak bu savata tm Arap lkeleri tam bir dayanma iinde Msr ve Suriye'ye mali, siyasi ve askeri yardmda bulundular. Harekatn Cereyan Tarz: Msr ve Suriye ordular, srail'in en byk bayramn kutlad gn (Yem Kipur), yani 6 Ekim 1973 gn saat 1400'de taarruza Suriye Cephesi'ndeki taarruzlar Golan mevzii derinliklerinde durduran ve i hat harekat yapan srail, ncelii Suriye Cephesi'ne verdi ve 9 Ekim sabah Golan Cephesi'nde 11 Tugay toplayarak kar taarruza geti. 22 Ekim 1973'de srail, Hermon Da'nn en hakim yeri olan 2201 Rakml tepe blgesini ele geirdi ve Suriye topraklannda 20 Km. derinlik, 40 Km. genilikteki araziyi igal etti. Sina Cephesi'nde kanal gemeye muvaffak olan Msr l ve 2 nci ordular, BAR-LEV savunma hattn ele geirdiler ve Kanaln 10-15 km. kadar dousuna ilerlediler. 14 Ekim gn 5 piyade tmeni, l mekanize tmen ve drt zrhl tugay (70. 000 personel, 700 tank) ile srail'in ikinci savunma mevzilerine taarruza getiler. Ancak, Suriye Cephesi'nde durumu lehine evirmeye baaran ve 4 zrhl tugayn Sina Cephesi'ne kaydran srail, ksa srede bu cephede de durum stnl salamaya muvaffak oldu. 16 Ekim 1973'de Sina Cephesi'nde genel kar taarruza geen srail, 18/19 Ekim gecesi Svey Kanal batsna 2 tugay kadar kuvveti geirmeyi baard. Msr, srail taarruzlarn smailiyeKahire yolunun 5 Km. kadar dousunda durdurabildi. BM. 'in 22 Ekim ve 24 Ekim tarihli Atekes kararlarna uymayan srail, 26 Ekim gn Bar Gcnn gelmesiyle atekese uydu. Bunda SSCB. 'nin blgeye tek tarafl kuvvet gnderme kararll da etkili oldu. Atekes karar yrrle girdiinde, Msr 3 nc ordusuna mensup 20. 000 kii ile 200 tanktan mteekkil birliklerinin Anavatanlar ile balants kesilmi bulunuyordu. Bu sava sonunda Msr 500, Suriye 500, Irak 120 tank, srail ise 600 tank kaybetmitir. 3. Arap-srail Savalarnn Sonular: Kk tarihin derinliklerine inen ve yaklak 3500 yllk bir gemie sahip bulunan Arap-srail Sorunu; 1850 yllk bir aradan sonra, 1917 ylndan itibaren tekrar balam ve 1948 ylnda srail Devleti'nin kurulmasyla iddetlenmitir. Taraflar amalarn gerekletirmek iin Milli G Unsurlarn her alanda ve frsatta kullanmlarsa da; bu konuda verilen 4 sava dahi kesin sonu almalarna yetmemitir. Keza Msr'n ABD. 'nin yannda yer almas ve Camp David Antlamalar dahi soruna kesin ve kalc zmler getirmeye kafi gelmemitir. Sorunun halihazr ve gelecekteki muhtemel gelimesi ve objektif bir deerlendirme
305

yapabilmek iin; tekrar ama kavramna bakmakta yarar grlmektedir. srail iin ama tahakkuk etmi olup, tespit edilen ama dorultusunda srail Devleti kurulmu, bekas iin gerekli artlar nemli lde salanmtr. Araplar ise; balangta tespit edilen amalan gerekletirememilerdir. Dier bir ifade ile srail Devleti'nin kurulmasn engelleyememiler ve bekas n n devamlln salayan artlar ortadan kaldramamlardr. (560) 4. Lbnan Sorunu: Lbnan, kark etnik yapya sahip bir devlet olmasna ramen sosyal yapnn gerektirdii dengenin kurulmasyla, Orta Dou'nun en dzenli ve yaam koullan yksek olan lkelerinden biri idi. lke istikrar, Arap-srail atmas sonucu Lbnan'a gelen Fi-listinliler'in oalmasyla bozulmaya balad. zellikle 1970'lerden itibaren mslmanlar, demografik stnl elde ettiler ve bu stnl egemenlik faktrne yanstarak lke ynetimini hristiyanlardan alma mcadelesini balattlar. Sonuta; lkede balayan Mslman- Hristiyan ayrm ve mcadelesi, 13 Nisan 1975'den itibaren i savaa dnt. (561) 1975-1976 Lbnan i sava; Lbnan, Suriye, Msr, Kuveyt ve Suudi Arabistan devlet bakanlarnn 17-18 Ekim 1976'da Riyad Toplantsnda aldklar kararlarla yeni bir boyut kazand. Bu antlamann ana unsuru yle idi: a. Lbnan'da 21 Ekim'den itibaren atekes yrrle girecek ve savaan taraflar, 1975 Nisan'ndan nceki hatlara ekileceklerdir. b. Lbnan iin 30. 000 kiilik bir Arap Bar Gc tekil olunacaktr. Bu g esas itibari ile Suriye askerlerinden olumutur. c. FK gerillalar Lbnan'da kalmaya devam etmekle beraber, Lbnan'n egemenlik ve gvenliine sayg gstereceklerdir. Bu sonuncu arta FK gerillalar hibir zaman uymadklar gibi, srail'de bunu bildiinden, Litani nehrine kadar olan Gney Lbnan topraklarn kendi kontrol altna alp, bu topraklar kendisi iin "Gvenlik Blgesi" ilan etmitir. (562) srail kuvvetleri daha sonra Beyrut'u kuattlar ve bunun sonucunda, Filistin Kurtulu rgt Lbnan' terk etmek zorunda kalmtr. FK unsurlar, Lbnan'a kan Amerikan, Fransz ve talyan askerlerinden oluan 2. 000 kiilik Bar Gc himayesinde, 21 Austos 1982'cle Beyrut'tan ayrldlar. FK'y Lbnan' terke muvaffak olan srail, 1985 ylnda kademeli olarak blgeden ekilmeye balad, israil'in ekilmesi Ms-lma- Hristiyan mcadelesini tekrar balatt. Bunun zerine, Suriye Lbnan'a mdahale etmek iin harekete geti. Ayrca, ran'da dolayl olarak mdahaleye katld. 1989 yl sonlarndan itibaren ise, FK tekrar Gney Lbnan'a yerlemeye balad. Sonu olarak; 1975 ylnda balayan Lbnan sorunu, eitli aamalardan geti. 1992 ylndan itibaren srail ile FK arasnda balayan olumlu gelimeler zerine de olaylar

560. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.70-73 561. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.787-788 562. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s. 868 306

iddetini kaybetmeye balad. Fakat, Lbnan, 1976 Riyad Antlamas ile blgeye 30 bin kiilik bir askeri g gndermeye muvaffak olan Suriye'nin belirli lde eyaleti durumuna geldi. (563) 5. ran-Irak Sava (1980-1988): a. Sava ncesi Olaylar ve Gelimeleri: Orta Dou, Kuzey Yanmkrenin en hassas, karmak ve istikrarsz bir blgesidir. Birinci Dnya Sava'ndan sonra blgedeki Osmanl mparatorluunun egemenliinin kalkmas ile daha ok batl lkelerin kendi karlar dorultusunda meydana getirdikleri yapay kk devletlerden bazlar; bir taraftan birbirleriyle, dier taraftan kendi i bnyelerinin elikili yaplar nedeniyle srekli mcadele ve atma halinde olmulardr. slam dnyasnn Orta Dou kesimi; deiik sistemlerin, d politika kavramlarnn, kendi iinde de dmanlklarn ve kar atmalarnn egemen olduu ok hassas bir blgedir. Bu bakmdan blgede meydana gelecek ok kk bir olay bile btn dnyann dikkatlerini bir anda buraya ekebilmektedir. Orta Dou; Asya-Avrupa ve Afrika ktalarnn dm noktalarnda oluu; dnyann en zengin petrol yataklarna sahip bulunuu, kta arasndaki kara ve deniz ulatrma yollarn kontrol etmesi sebebiyle byk bir stratejik potansiyele sahiptir. Bu durum blgenin nemini artrmaktadr. kinci Dnya Sava'n izleyen yllarda blgede gler dengesinin deimesine paralel olarak Sovyetler Birliinin etkili rol oynamaya balamas, Amerika Birle ik Devletleri'nin dnya devleti siyaseti izlemesi, blgede var olan uyumazlklarn daha da artmasna sebep olmutur. Blgesel olaylar: (1) Iran ah Muhammet R za Pehlev ile Irak Devlet Bakan Saddam Hseyin, Cezayir Devlet Bakan aracl ile 6 Mart 1975'te Cezayir Antlamas'n imzalad lar. Bu Antlama ile ran, Irak'n kuzey kesiminde devlet glerine bakaldran Kurt Lideri Molla Mustafa Barzani'ye salamakta olduu destei kesmesi karlnda Badat'tan at-l-Arab blgesi zerinde avantajlar elde etti. O zamanki ran ordusunun gc de, antlamann imzalanmasnda etkili oldu. Ancak Irak bir bakma istemeyerek ver dii dnlerden memnun olmadndan konuyu daima gndeme getirdi ve iki lke arasndaki mterek snrlarda zaman zaman snr atmalar vukuu buldu. (2) ubat 1979'da ran'da ahl k Rejimi devrilerek yerine dini esaslara dayanan Humeyni rejimi kuruldu. slam Devrimi ran'da ahlk Rejimi'ni tasfiye etti ve kendi sisteminin yerlemesini salayacak tedbirler almaya ba lad . (3) ran 1979 yl boyunca, Gney rak'taki iileri kkrtmak amacyla aktif propaganda faaliyetlerine yneldi. (4) Irak, misilleme olarak Kuzistan blgesindeki Araplar yeni tesis edilmeye allan ran slam Rejimine kar isyana t e vik etti. (5) ki taraf arasnda gerginli in artmas na paralel olarak 4-13 Eyll 1980 tarihleri arasnda s n r at malar fas lalarla balad ve devam etti.
563. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s. 871-872 307

(6) 16 Eyll 1980'de ran Genelkurmay Bakan Cezay r-Antlamas'nn snr dzeltmesi ile ilgili hkmlerini tan mad klar n aklad. (7) 17 Eyll 1980'de Irak Devlet Bakan, 1975 Cezayir Antlamas'n fesh ettiini, at-l Arap Irma'nn tamamen Irak egemenlii altna alnacan ileri srd. (8) 18 Eyll 1980'de ran Dileri Bakanl, ran'n toprak btnlnn korunacam aklad ve anlamazlktan A. B. D. 'yi sorumlu tuttu. (9) 19 Eyll 1980'de snr atmalar Kasr- irin'den Kuzistan Eyaleti'ne kadar yayld. Basra Krfezi'nde iki tarafn sava gemileri arasnda hasmane davranlar ve kk apl atmalar oldu. (10) 20 Eyll 1980'de FK Lideri Yaser Arafat, iki devlet arasnda arabuluculuk giriiminde bulundu. Ayn gn Irak sava gemileri at-l Arap'taki ran gemilerine saldrarak, bazlarn batrd. Bu gelimelere paralel olarak ran, Irak snrn sava blgesi ilan etti ve ksmi seferberlik tedbirlerini yrrle koydu. b. Savan Sebepleri: (1). slam devriminin ilann mteakip, ran'n yeni sistemi yerletirme abalar ve muhalefet gruplar ile mcadeleye girimesi, Irak tarafndan milli menfaatlerin gerekletirilmesi iin en uygun ortam olarak deerlendirilmitir. Bu deerlendirme Irak'n sava karar vermesinde esas sebep olmutur. (2). Irak, yukardaki deerlendirmeye paralel olarak u hususlar elde etmek iin savaa karar verdi: (a). ki lke arasndaki snrn Irak lehine dzeltilmesi. (b). at-l-Arap Nehri'nin tamamen kendi kontrolne verilmesi. (c). Hrmz Boaz'nn kontroln salayan ve ayn zamanda zengin petrol yataklarn ihtiva eden Abu Musa, Kk Tomb ve Byk Tomb Adalar'nn Araplarn kontrolne verilmesi. (d). Irak, bu toprak isteklerine ilave olarak, aadaki politik taleplerini de gerekletirmek istiyordu:
(I). Araplar arasndaki liderliin ele geirilmesi, (II). Araplarn youn olduu Kuzistan blgesinin kontrolnn ele geirilmesi; (III). Kuzeydeki Krtlerin ve gneydeki iiler'in faaliyetlerine engel olunarak, i istikrarn salanmas ve Baas Rejimi'nin kuvvetlendirilmesi, (IV) Humeyni Rejimi'nin yklmas ve ran'n zayflatlarak blgede Irak hakimiyetinin tesisi. (3). ran balangta i sorunlaryla ilgilenmesi sebebiyle yalnzca elde mevcut avantajlar korumak durumunda kalmtr. Ancak rak'taki Krt ve ii topluluklarn desteklemekten ve kendi rejimini ihra etmek iin faaliyet gstermekten geri kalmamtr. (4) Sorunun kiisel yanda vardr. Humeyni srgne gnderildii zaman bir sre Irak'ta kald. Ancak bu lkede yer alt yer st Mslman rgtlerle ilikisi nedeniyle Eyll 1978'de kovuldu. Bu da iki lider arasndaki ahsi bir kinin domasna sebep oldu.

308

d. Taraflarn Kuvveti ve Tertibat: ran:

(1) ran Silahl Kuvvetlerinde byk lde Sb. ve Astsb. tasfiyesine gidilmesine ramen, eski birlikler mevcut konu ve kurulularn muhafaza ettiler. kuruldu. (2) Ordunun yannda slam rejiminin bekas iin Devrim Muhafzlar ordusu

(3) ran Kara Kuvvetleri, Devrim Muhafzlarna ilave olarak 4 Zrhl Tmen, 2 MknzTm., 3 P. Tm, l P. Tug., 2 Hv nd Tu, l zel Grev Tu ndan meydana geliyordu. (4) ran Deniz Kuvvetlerinde, toplam 22 000 personel bulunuyordu (5) ran Hava Kuvvetleri ise 80 000 personelden meydana geliyordu Bu kuvvetin elindeki hava harp aralar, 466's muharip olmak zere 621 uak, 205 adedi taarruz helikopteri olmak zere 806 adet helikopterdir. Irak:

(1) Kara Kuvvetleri, 4 Zh. Tm, 2 Mknz. Tm., 6 P. Tm., l Zh. Tug., 3 zel Grev Tugayndan meydana geliyordu. (2) Irak Deniz Kuvvetlerinde 3000 personel bulunuyordu. (3) Irak Hava Kuvvetleri'nde ise 16. 000 personel bulunuyordu. Bu kuvvetin elindeki Hava Harp vastalar 423 adedi muharip olmak zere 660 uak ile 303 adet helikopterden oluuyordu.
Mukayese:

ran'n elindeki silahlarn byk ksm A B D . , Irak'n elindeki silahlarn byk ksm ise Rus yapsyd ran slam Devrimi esnasnda tasfiye edilen uzman personel ve A. B D. personeli hari tutularsa hava ve deniz kuvvetlerinde stnle sahipti. Kara kuvvetlerinde ise bir denge sz konusu olmasna karlk, ran insan gc bakmndan stnd.
d. Savan Cereyan Tarz:

22 Eyll 1980 gn balayan ve sekiz yl boyunca devam eden bu sava drt safhada incelemek mmkndr Birinci Safha: Irak'n taarruz safhasdr. (22 Eyll 1980-5 Ocak 1981) ran Silahl Kuvvetleri'ni hazrlksz yakalayan Irak, savan bu dneminde baarl taarruzlar gerekletirerek Kasr- irin-Sumar-Mehran-Susangerd-AhvazHrremehir-Abadan hattna kadar ilerlemeye muvaffak oldu. Irak Kuvvetleri bu hattan daha douya ilerleyemedi ve 13 Kasm 1980 tarihinden itibaren cephede genel bir durgunluk hakim oldu. kinci Safha: ran'n Kar Taarruzlar (5 Ocak 1981- Haziran 1982) Devlimin yaratt kargaa ortamndan syrlarak kendini toplayan ran, fanatik insan gcne dayanan insan dalgalar stratejisi ile Irak Kuvvetleri'nin ilerlemesini durdurdu. ran ilk defa 5 Ocak 1981'de siklet merkezi Susangerd olmak zere bir kar taarruza girimise de baar elde elemedi. Baarsz bu ilk taarruzdan sonra NisanTemmuz 1981 aylarndaki Bahar Taaruzlar, Eyll gn Abadan Taaruzu, 29 Kasm 1981 gn Bostan Taaruzu, ad altnda bir dizi kar taarruzla igal edilen
309

bir ksm araziyi geri almasnn yann, genel kar taarruz iin hazrlklarn srdrd. 1981 y l sonlarnda bar abalarnn younlamas zerine ran bar n masa banda deil, muharebe sahasnda elde edileceim ifade etti. ran, 22 Mart 1982 gn ilk genel kar taarruz olan Fetih Harekt'n balatt. Drt safhadan oluan ve 2 Nisan 1982'ye kadar devam eden harekt sonunda; Dezful ve Shush blgeleri batsndaki eski snra iyice yaklat. kinci genel kar taarruz iin bir ay hazrlanan ran, 30 Nisan 1982 gn balatt Beytl-l Mukaddes adl taarruzla Susangerd Gneyi-Ahvaz-Karun Nehri batsnda, s n ra kadar olan blge ve Hrrem ehrini geri ald. Irak, 25 Mays 1982'de savan balangcndaki siyasi s n r n gerisine ekildiini ilan etti. Bu harekattan sonra bar grmeleri yeniden younlam ise de ran savaa devam edeceini a klad . ran, bara raz olmak iin Irak' n 150 milyar dolar sava tazminat demesini, Saddam Hseyin'in ynetimden uzaklatrlmasn ve Irak'ta slami rejim kurulmasn istedi. Ancak Irak bu artlar kabul etmedi. nc Safha: ran' n inisiyatifi ele geirmesi ve ypratma harbi safhasdr. (Haziran 1982-ubat 1988) Bu safhada ran, cephenin muhtelif kesimlerinde, zaman zaman yapt bilinsiz taarruzlar ile snrl basanlar kazand. Hava kuvveti ve zrhl birlik acsndan nemli zaafiyetleri bulunan ran, ksm baarlarn kesin sonu alc bir genel kar tararuza d-ntremedi. ran daha ok zrhl birlik harekatna imkan vermeyen, gneyde sazlk ve bataklk bir blge olan Mecnur Adalar ve FAO Blgesi ile kuzeyde Krtlerin youn olduu dalk kesimlerde baar kazand. ran'n FAO Yarmadasndaki ilerlemesi esnasnda Ummel-Kasr- ele geirmesi, Irak'n krfez ile olan balantsnn btnyle kesilmesi tehlikesini yaratm ise de, ran'n harbi sin neticeye gtrecek kuvvetinin bulunmamas ve Irak'n blge akviye etmesi ile tehlike bertaraf edilmeye alld. Drdnc Safha: Fzeler Sava Safhas (ubat 1988 Savan Sonu) Bu safha; Krfez'de bekilik grevinin A. B. D. tarafndan yaplmas safhasdr. ran, gerek fzelerle ve gerekse baz deniz st harp silah ve vastalar ile blgedeki kk Arap lkelerine saldrlarda bulunmas; Suudi Arabistan'da olaylar karmas; A. B. D. 'nin uyarlarna nem vermemesi gibi nedenlerle yalnz kald. A. B. D. ile ran arasnda yer yer atmalar meydana geldi ve A. B. D. baz ran sust vastalarn batrd. Irak bu durumdan istifade ile FAO Adasn geri ald. ki tarafn manevra unsurlar, bu safhada nemli bir harekat icra etmemelerine karlk, temas hatt boyunca youn topu ve fze atlarna devam edildi. Hava kuvvetleri karlkl olarak askeri ve ekonomik hedefleri vurmaya balad. Bu safhada daha ok kentler ve buralarda yaayan siviller zarar grd. ran, savan bandan beri kendisini destekleyen Suriye ve Libya'nn da desteini ekmesi ile yalnzla dt ve inisiyatifini yitirerek kendi topraklarn savunmak zorunda kald. Uluslararas dzeyde bar yolundaki basklarn younlat bu ortamda ran, sava sona erdirmek iin daha nce ngrd baz koullardan vazgeti ve bylece atekes srecine girildi. Birlemi Milletler Genel Sekreteri'nin yrtt arabuluculuk
310

al malar n n ardndan, Gvenlik Konseyi'nin 598 sayl kararn temel alan bir atekes antlamas imzaland . Savaan taraflar, Cenevre'de bar grmelerine oturdu, ancak bir sonu alnamad. e. Savan Sonular: Genel: (1) 1980-1988 yllar arasnda devam eden sava, btn dnyay ilgilendiren gelimelere sahne olmutur. Blge, dnya t-rol retiminin % 70'ini retmesine karlk, dnya petrol tketiminin % 4'n tketebilmektedir. Bu sebeple petrol, bakmndan da baml lkeler, bu stratejik hammadde kaynann kesintisiz ithali iin bir takm tedbirler aldlar. Bu tedbirler baz devletler tarafndan kuvvet kullanm eklinde de grld. Dnya petrol fiyatlar iki ynl olarak savan etkisine maruz kald. (a) ran ve Irak sava ara ve gereci alabilmek iin petrol fiyatlarn drdler. (b) Dier petrol reten lkeler ise azalan petrol retimine paralel olarak fiyatlar artrdlar. (2) Sanayilemi ve gelimi lkeler bata olmak zere sava ara ve gerelerinin retimini artrp, taraflara satarak ekonomilerini sava sresince rahatlattlar. (3) Orta Dou lkeleri herbiri ayr llerde olmak zere savatan etkilendi. Ancak ran'daki rejimin, rejim ihrac lks sebebiyle, Irak byk destek kazand. Bu destek maddi ve manevi alanlarda kendini gsterdi. ran Asndan Sonular: (1) ran sava esnasnda lke iindeki muhalefeti tasfiye etti ve slam Devrimi lkede yerleti. (2) Petrol retim tesisleri Irak'n ve A. B. D. 'nin harp aralar tarafndan tahrip edilerek petrol retimi dt. (3) Dnyada h zla yalnzla srklenerek, desteksiz kald. ( 4 ) Savatan nceki blgesel g olma durumunu kaybetti. Komu lkeler zerindeki nfuzu azald. (5) Byk miktarda personel, ara, silah ve malzeme kaybna urad. Ekonomik tesisleri hasar grd. (6) Silahl kuvvetlerin iindeki baz imtiyazl gruplarn ya-rardan ok zarar verdiini grd. (7) Harp silah ve aralar bakmndan da baml olman, harp esnasnda giderilemeyecek sonularn grerek, harp sonras, dnemde giderici tedbirler almaya alt. (8) Yetimi ve uzman personelin nemi ortaya kt. (9) Baskn prensibinin ihlal edilmesi halinde, elde edilecek baarlarn snrl olaca tespit edildi. (10) Hava kuvvetlerinin ve fzelerin nemi ortaya kt.

311

Irak Asndan Alnan Sonular: (1) Suni olarak ngiltere tarafndan kurulan Irak bir devlet olarak varln ispat etti. (2) Saddam Hseyin Rejimi, lkede kalc olarak yerleti. (3) Byk devletlerin destei ve Orta Dou'daki dier devletlerin maddi ve manevi yardmlaryla sava esnasnda srekli olarak silahlanarak, sava sonunda blgesel g olabilecek artlara sahip oldu. (4) Irak ekonomisi byk ykler altna girdi ve artan d borlar demede sorunlarla karlat. (5) Modern harp silah ve vastalarna sahip olmann tek bana zaferi getirecek bir unsur olmad grld. Modern tehizatn yannda nitelikli ve cesur personele olan ihtiya ak bir ekilde ortaya kt. (6) Aznlklardan (muhasm lkedeki) istifade iin, bar zamannda tedbir alnmas gerei ortaya kt. (7) Irak bu harpte, lkesindeki baz unsurlarn muhasmla ibirlii yapmasnn sonularn grerek, harbin bitmesine ramen bu unsurlar kontrol alt na alma gayreti gsterdi. (8) NBC silahlarnn kullanlmas (zellikle kimyasal) halinde eitimsiz personelin ar kayplar verecei ortaya kt. (9) Bir lkenin iinde bulunduu kt duruma ramen, ksa srede toparlanarak, saldrlara kar koyaca grld. Bu sebeple sava kararlarnn hayati olmas ve milli bekaya ynelik tehditlere kar koymak iin alnmas gerektii ge de olsa anlald. (10) Sava balatmann kolay, ancak sona erdirmenin zor olduu grld. Trkiye Asndan Ortaya kan Sonular: Trkiye, dnya ve blge barnn korunmas prensibini daima muhafaza etmesine ve bu yoldaki bar abalarna azami gayreti gstermesine ramen, savan sonular Trkiye'yi de olumsuz ynde etkilemitir. (1) Trkiye iin petrol boru hattnn nemi ortaya kt. (2) Savaan taraflara yaplacak yardmlarn, yardm eden lkeyi de soruna taraf lke durumuna drebilecei grld. Bu bakmdan Trkiye en doru politikalar uygulayarak soruna taraf olmamaya alt. (3) Irak'a yaplan yardmlar, Trkiye ekonomisine % 15 orannda enflasyon yk getirdi. (4) Irak; dnlenin aksine askeri bakmdan savatan glenerek kt. Buna ramen Trkiye Orta Dou'da bir istikrar unsuru olarak dnya platformundaki yerini ald ve blgesel g olarak ortaya kmaya balad. (5) Irak saldrlarndan kaan ayrlk unsurlarn Trkiye ekonomisine yk fazla oldu. (6) Petrol ithalatnda bir kaynaa balanmann mahzurlar grld. (7) Trk Silahl Kuvvetleri harbin sonularn analiz etme ve hakim faktrleri tespit ederek gerekli tedbirleri almak iin almalara balad. (8 ) Yurt iindeki harp sanayinin temel baz ara ve mhimmat yapma almalar gelitirildi.
312

Sonu olarak; memleket ii istikrarn nemi; dier lkelerin zayf anlarndan istifade ile balatlan harekatn hedef lkeyi beklenilenin aksine kuvvetlendirdii; modern harp silah ve aralanna ramen insan faktrnn nemli olduu; snrlarn deiemeyeceinin anlald; savaa taraf olmayan lkelerin grnrde bara taraftar, ancak gerek durumda ise atmalarn srmesini istedii; muhtemel bir harpten sonra hem yenenin hem de yenilenin kayplara urad ortaya kt. (564) 6. Krfez Harekat: a. Kriz ncesi Siyasi ve Askeri Gelimeler: Austos 1988'de sona eren ran-Irak Savanda beklentilerini elde edemeyen Irak Liderlii, yeni araylar iine girmek iin askeri gcn terhis etmemi, iki yl sre ile milli gelirinin yarsna yaknn silahlanmaya ayrarak, Austos 1990'a gelindiinde nicelik bakmndan blgenin en byk, dnyann ise drdnc byk ordusunu meydana getirmitir. ran-Irak Sava'nda kendisini destekleyen Kuveyt'e ses karmayan Irak, sava sonunda snr meselelerini gndeme getirerek askeri bask yolu ile Kuveyt'ten taviz koparmak istemitir. Irak Lideri Saddam Hseyin, Mays 1990'da Badat'ta toplanan Arap Birlii Zirve Toplants'nn kapan konumasnda; Kuveyt ve BAE'yi kendilerine kar "Ekonomik Sava" uygulamakla sulamtr. Irak Lideri'nin Irak Devrimi'nin 22 nci yldnm trenlerinde de tekrarlad iddialara gre Kuveyt; (1) Irak aleyhtar bir politika izlemekte, (2) Snr anlamazlklarn srncemede brakmakta, (3) Irak'a ait Rumelia blgesinden petrol kararak satmakta,

(4) OPEC kotasn aan retimde bulunarak petrol fiyatlarnn dmesine sebep olmakta idi. Saddam ayrca; Krfez lkelerinin sava srasnda Irak'a verdikleri 108 milyar dolar borcun silinmesini istemitir. 22 Temmuz 1990'da Msr Devlet Bakam Hsn Mbarek'in arabuluculuk giriiminin sonusuz kalmas zerine Irak, 23 Tem-muz'dan itibaren Kuveyt snrna kuvvet kaydrmaya balamtr. Irak ve Kuveyt arasndaki gerginliin devam ettii bu dnemde, Cenevre'de toplanan OPEC yeleri, petroln varilini 18 dolardan 21 dolara kararak Irak' bir lde tatmin etmeye almlarsa da Irak sonutan memnun kalmamtr. Irak ve Kuveyt yetkilileri 31 Temmuz 1990'da Cidde'de son olarak bir araya gelmiler ve bu toplantda Irak, Kuveyt'ten aadaki taleplerinin karlanmasn istemitir: (1) at-l Arap azndaki Bubilyon ve Warba adalarnn 99 yl sreyle Iraka kiralanmas,
564. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s. 93-101

313

(2)

Rumelia'dan karlan petrole karlk, Irak'a derhal 2. 4 milyar dolar tazminat denmesi

Bu taleplerinin Kuveyt tarafndan kabul edilmemesi zerine, Irak 2 Austos 1990 gn Kuveyt'i igal etmi ve 8 Austos gn de, Kuveyt'in Irak'n 19 nc vilayeti olduunu ilan ederek bu lkeyi ilhak etmitir. Dolays ile 1990 Yl, Orta Dou iin bir dnm noktas ve blgede yeni bir dnemin balangc oldu. Bu tarihten itibaren Orta Dou olaylar srail-Arap sorunu olmaktan kt ve tamamen bir dnya olay haline dnt. Temmuz 1990'dan itibaren, Irak'n Ku-veyt ile yaratt krizin, 2 Agustos'tan sonra Kuveyt'in igaline d-nmesi Krfez Sava'na sebep oldu. Arap Dnyas bu savata ikiye blnd. Msr, Suudi Arabistan ve Krfez lkeleri Amerika'nn yannda yer alrken; rdn, F. K. _. Libya ve Yemen, Saddam Hseyin'i (Irak') desteklediler. Fakat, bundan daha nemlisi, Irak' n, Kuveyt'e saldrmasndan hemen sonra, konuyu bir Arap- srail sorunu haline getirmek istemesiydi. Amerikan Hava Kuvvetleri, 16 Ocak 1991 sabahndan itibaren Irak topraklarn bombalamaya balaynca, Irak'da 17 Ocak'tan itibaren Suudi Arabistan ve srail'e Scud fzeleri gndermeye balad. Irak'n amac; srail'i tahrip edip, savaa girmesini salamak ve bu suretle Arap dnyasnn tepki ve desteini kazanmak idi. Bunu farkeden Amerika, israil zerinde bask yaparak, Scud fzelerine cevap vermesini nledi. Bu baskya, dier Batl Devletler de katldlar ve Amerika srail'i savunmak zere, bu lkeye Patriot fzeleri gnderdi. (565) b. Irak'n Kuveyt'i galinin Sebepleri: Harplerin sebepleri gerek ve grnrdeki (zahiri) sebepler olarak daima deiiklik gstermitir. Krizin zahiri sebepleri; Kuveyt'i Irak'n taleplerini karlamamasndan doan sebeplerdir. Ancak Irak'n Kuveyt'i igalinin, taleplerinin yerine getirilmemesine kar bir tepkiden ziyade, kendi milli hedefleri dorultusunda oluturulan uzun vadeli plann bir paras olduu anlalmtr. Krizin gerek sebeplerini; ekonomik sebepler, toprak talepleri, Arap Liderlii gibi ayr balk altnda incelemek mmkndr. Ekonomik Sebepler: (1) ran'la yaplan sava sonras ekonomisi kme noktasna gelmi olan Irak ynetimi, zengin petrol yataklarna sahip Kuveyt'in igalini kendileri iin yegane k yolu olarak gryorlard. Eer Irak Kuveyt'te kalabilseydi; dnya petrol rezervlerinin % 20'sine, petrol retiminin % 9'una sahip olacak ve blgenin en gl lkesi haline gelecekti. (2) Kuveyt'in canlandrabilirdi. bat bankalarnda bulunan paralar Irak ekonomisini

(3) Petroln kendi kontrolnde toplanmas Irak'a OPEC yeleri arasnda fiyatlar belirlemede durum stnl salayacakt. ( 4 ) Krizin savaa dnmesinde Bat dnyasnn, zellikle A. B. D. 'nin blgedeki ekonomik karlar da rol oynamtr.
565. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s. 70-73; 103-110

314

Toprak Talepleri: Birinci Dnya Sava sonrasnda, Osmanl Devleti'nin topraklar bllrken; ngiltere ve Fransa snrlan cetvelle izmiler ve bylece Arap lkelerinin birbirleriyle srekli ekime iinde olmalarn salamlard. Kuveyt'e Krfez'de 310 millik bir ky tahsis edilmesine karlk, Irak'a 36 millik ky eridi verilmitir. Irak'a ait kylar bataklklarla evrili olduundan kullanlamamakta ve Kuveyt'e braklan Bubilyon ve Warba adalar Irak'n Krfez'e kn engellemektedir. Bu yzden, Irak petroln Trkiye ve Suriye zerinden Akdeniz'e, S. Arabistan zerinden Kzldeniz'e aktmak zorunda kalmaktadr. Konuya bu ynden baklnca, Irak'n Basra Krfezi'ne k imkan elde etme amacna ynelik stratejik mlahazalar krizin ana sebeplerinden biri olarak grlmektedir. Arap Liderlii Meselesi: Krizin sebeplerinden birisi de, blgede sratle glenen Irak'n Arap Liderliini ele geirmek istemesi ve uzun vadede Arap milliyetiliine dayanan byk bir Arap Birlii kurma hayallerinin olduudur. Bu sayede ran Sava srasnda Arap aleminde kaybettii prestiji tekrar kazanabileceini dnen Saddam'n kiisel zellikleri ve Irak'n ynetim ekli de krizde rol oynamtr. (566) c. Krfez Krizinin Savaa Dnmesi: Krfez Krizi, BM. Gvenlik Konseyi'nin ald tm kararlara ve diplomatik giriimlere ramen, bar yollarla bir zme kavuturulamamtr. BM. Gvenlik Konseyi'nde Irak'dan yaptrm uygulamas karar alnm ve rak'la petrol alm ve ticaret durdurulmutur. Trkiye'de bu karara uygun olarak, petrol boru hattn kapatarak, rak'la olan ticaretini dondurmutur. Drt ay sren ekonomik ambargodan bir sonu alnamaynca, Gvenlik Konseyi Irak'a son bir imkan tandn bildirdi ve 15 Ocak 1991 tarihine kadar Kuveyt'ten ekilmesini istedi. Aksi halde Kuveyt Hkmeti'yle ibirlii yapan devletlere tm yollar kullanma yetkisi vereceini a klad. A. B. D. ve ortaklar (Koalisyon Kuvvetleri) Gvenlik Konseyi'nin 678 sayl bu yetki kararn 17 Ocak 1991'de kullanmaya baladlar ve Krfez Sava bylece balam oldu. (567) d. Sava ncesinde Askeri Durum ve Ynaklanma: ok Uluslu G'n kara harekatna balad 24 ubat 1991 tarihi itibariyle, Irak'n Kuveyt harekat alannda 42 tmeni bulunduu ve bu birliklerin kademe halinde derinlikte savnuma iin tertiplendii deerlendirilmitir. Birinci kademede nizami orduya ait Zh. /Mknz. unsurlarla takviyeli piyade birlikleri; ikinci kademede Zh. ve Mknz. blgesel ihtiyatlar; nc kademede ise Cumhuriyet Muhafzlarndan oluan evik stratejik ihtiyatlar bulunmaktayd. Irak'n bu harekata 200. 000 kadar cumhuriyet muhafz olmak zere 360. 000 kadar bir kuvvet tahsis ettii tahmin edilmektedir. Gl bir orduya ve NBC silahlarna sahip olduu deerlendirilen Irak'n, Kuveyt'i igalini mteakip Suudi Arabistan snrnda ynaklanmaya balamas zerine A. B. D. ve dier Batl/ Arap lkeleri, blgede karlarn ve gvenliklerini korumak ve tehdidin yaylmasn nlemek maksadyla, Suudi Arabistan'n da ars ile 5 Austos 1990 tarihinden itibaren blgedeki askeri ynaa balamlardr. rak' caydrmak, BM. Gvenlik Konseyi kararlarn uygulamaya zorlamak, blgedeki lkeleri tehdide kar korumak ve gerektiinde blgede kabilecek bir savaa
566. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s. 104-105 567. Krfez Krizi Harp Akademileri yay n , 2. Bask , 1992 s. 21-96 Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.105 315

hazrlkl bulunmak maksadyla; A. B. D. nderliinde yrtlen ve 5, 5 ay sren ynaklanma harekatna l Kalkan (Desert Shield) ad verilmi ve bylece koalisyona katlan 20'den fazla devletin kara, deniz ve hava birliklerinden oluan ok uluslu koalisyon kuvvetleri tekil edilmitir. Ayrca 10'dan fazla lke bu kuvvetlere deiik katklarda bulunmutur. Krfez Krizi'nin savaa dnt 17 Ocak 1991'de ok Uluslu G'n ulat kuvvet seviyesi yaklak olarak; 750. 000 personel, 3. 300 tank, 1700 top, 4000 tanksavar sistemi, 530 taarruz helikopteri, 2500 kadar muharip uak ve 210 gemi kadardr. Bu kuvvete A. B. D. katks, yaklak 460. 000 asker, 2000 tank ve 480 uakt. (568) e. Harekatn cras: Irak'a verilen mhletin dolmas zerine, Koalisyon Kuvvetleri 17 Ocak 1991 gn saat 01. 20'de youn bir elektronik harp uygulamas ile birlikte Irak'a kar hava harekatna balam ve ksa srede hava hakimiyetimele geirmitir. Bu suretle l Frtnas (Desert Storm) Koduyla anlan Krfez Sava balamtr. A. B. D. 'li Orgeneral Norman Schvvarzkopf tarafndan sevk ve idare edilen harekatn siyasi hedefi "Kuveyt'in kurtarlmas ve meru ynetiminin kurulmas" olmakla beraber, "Irak'n bir daha kom-ularnn varln ve A. B. D. karlarn tehdit edecek duruma gelmemesi" harbin temel ilkesini oluturmutur. Hava bombardmanlar gece/gndz aralksz 6 hafta devam etmitir. Bu sre zarfnda ok uluslu g gnde ortalama 2500 olmak zere 100. 000 sortinin zerinde grev icra etmitir. Bu dnem iinde, ok Uluslu G'n hava taarruzlar balangta Irak'n harp potansiyelini oluturan stratejik hedefler ile hava_meydanlar, hava savunma tesisleri, komuta- kontrol, muhabere tesisleri ve ulatrma hatlarnn tahribine, bilahare Irak Kara Kuvvetlerinin muharebe gcn zayflatmak maksadyla; bata Cumhuriyet Muhafz Birlikleri olmak zere, cephedeki birliklerin ar silahlarnn, ikmal tesislerinin ve engel sistemlerimi) tahribine ynelmitirHava harekat sonunda; Irak'n muharebe gc % 30-40 orannda zayflatlm ve kara harekat iin uygun artlarn olumas salanmtr. Irak, hava harekat sresince srail ve Suudi Arabistan'a Scud Fzeleri atmaktan baka nemli bir etkinlik gsterememi, 110 ua ran'a snmtr. Koalisyon Kuvvetleri'nce 24 ubat 1991 gn saat 03. 30'da bala t lan Kara Harekat, 100 saat gibi ok ksa bir srede baar ile sonulanmtr. Harekat plan , ana hatlar yla Kuveyt'teki Irak Kuvvotleri'ni tali kuvvetlerle tespit ederken, Krfez'deki Kuveyt kylarna ve Faylaka Adasna amfibi harekat ve buna paralel olarak asl kuvvetlerle (A. B. D. Kolordusu) Kuveyt batsndan Basra (Frat) is tikametinde kuatma harekat eklinde zetlenebilir. Planda, siklet merkezinin Irak'n zayf blgesinde tesis edilmesinin salad baskn yannda, ok Uluslu G, 17. 000 kiilik bir amfibi gc uzun sre denizde tutmak suretiyle Irak'n kuvvetlerin nemli bir blmn bu blgeye tahsis etmesini salamtr. Kara harekatyla Irak kuvvetlerinin ounluu imha ve esir edilmiler, Irak 27 ubat 1991'de BM. Gvenlik Konseyi'nin btn artlarn kabul ettiini aklam, 28 ubat gn saat 07. 00'den itibaren atekes salanm ve 3 Mart 1991 tarihinde atekes anlamas imzalanmtr.
568. Krfez Krizi Harp Akademileri yay n , 2. Bask , Ek-A, Ek-B; Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.105-106 316

Harekat sresince ok Uluslu G'n Deniz Kuvvetleri Krfez'de tam bir Deniz Hakimiyeti salayarak, deniz topusu ve fzelerle kara harekatn desteklemilerdir. (569) f. Harbin Sonular ve Alnan Dersler: (1) Krfez Sava, 6 Mart 1991'de Irak'n kytsz- artsz teslimi ile sona erdi. Ancak, blgedeki sorunlar ve mcadele bitmedi. Blgeye bar getirmek ve sorunlar kkten zebilmek iin A. B. D. Bakan Bush, 6 Mart 1991 gn Kongre'de yapt bir konumada u 4 nokta ve ilkeye yer verdi. Bunlardan birincisi: Blgede bir gvenlik ve istikrar sisteminin kurulmas; kincisi: Blgenin silahszlandrlmas; ncs: zellikle Irak'n silahszlandrlmas; Drdncs de: Blgenin doal kaynaklarnn, blgenin refah iin kullanlmasdr. Bu drdnc ilke ile Trkiye'nin Dicle ve Frat sular da iin kapsamna girmektedir. (2) Savan sonunda Irak'n blgedeki birliklerinin yarsndan fazlas muharebe d b rak lm ; tanklarnn % 65'i, ZPT/ ZMA'larnn % 27'si, toplar n n % 59'u, fze hanerlerinin % 40', fzelerinin % 15'i tahrip edilmi veya ele geirilmitir. Irak 80. 000-100. 000 l/yaral ve 180. 000 esir vermitir. Hcumbotlarnn ve yardmc gemilerinin % 70- 80'ini, helikopterlerinin % 20'sni, muharip uaklar n n % 50'sini kaybetmi tir. (3) Irak ekonomik hedeflerine ulaamad gibi mevcut potansiyelini de kaybetmitir. Bu sava dolaysyla, Irak'n on yl sren sava sonundaki kazanlar ran'a iade edilmi, Irak'n toprak btnl bozularak 36 nc paralelin kuzeyi ile 32 nci paralelin gneyinde merkezi otorite yok olmutur. (4) Ayrca gelimi lkelerin, hammadde kaynaklarnn rizikoya atlmas demek olan hibir giriime izin vermeyecekleri ortaya kmtr. (5) slam lkeleri zerinde, zellikle Krfez'de, ran etkisi artmaya balamtr. Krfez Krizi ve Sava'ndan askeri ynden alnan dersler genel hatlaryla yle sralanabilir: (a) Harekat mterek ve birleik harekatn sevk ve idaresiyle ilgili olarak baarl bir rnek tekil etmitir. (b) Hava gcnn nemi bir kez daha anlalmtr. (c) Teknoloji ancak eitimle birleince gerek bir stnlk sebebi olduunu ortaya koymutur. (d) Elektronik harp imkan ve kabiliyetinin muharebe gcne katks kantlanmtr. (e) Lojistik destek baarnn anahtar olmutur. (f) Stratejik ynak ve tertiplenme hatalarnn, operatif ve taktik sahada dzeltilemeyecei bir kez daha kantlanmtr. (g) Moral, yenilgi ve zaferin temel nedenlerinden biri olmutur. ( h ) Hedef tesbiti ve istihbarat artk ekil deitirmitir. ( ) Yeterli alt yap ve ulatrma vas talar ynaklanma sresini k saltm t r.
569. Krfez Krizi, 3. Kitap s.1-38 Ek-A, Ek-B; Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.106-107 317

( i ) En nemlisi de, uzaya hakim olan gcn zaferin galibi olaca ve stnl nn tart lamayaca ispatlanm t r. (570) g. Krfez Sava Sonras Gelimeleri: Krfez Sava, kara harekatnn tamamland 28 ubat 1991 tarihinde fiili olarak sona ermiti. Ancak savan resmen sona ermesi, BM Gvenlik Konseyi'nin atekes koullarn ieren 687 No. lu kararnn 6 Nisan 1991'de Irak tarafndan kabul edilmesiyle gereklemitir. Bu karara gre Irak; kimyasal ve biyolojik silahlar ile 150 km. den fazla menzile sahip balistik fzelerinin yerlerini, miktarlarn ve eitlerini BM Genel Sekreteri'ne, nkleer silah hammaddelerini Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu'na bildirmeyi ve BM denetiminde bunlar yok etmeyi, sava tazminat demeyi, Kuveyt snrna BM gc yerletirilmesini kabul etti. Irak'a konulan ekonomik ambargo zellikle genel ithalat ve petrol sat alannda Irak ekonomisini felce uratt. Atekesin hemen sonrasnda Kuzey Irak'ta Krtler, Gney Irak'ta ise iiler ayaklandlar. ran yanls iiler'in ayaklanmas Irak ynetimi tarafndan bastrld. Daha sonra Kuzeyde geni apl bir harekata girien Saddam glerinin saldrlarnda, yaklak 200 bin Kuzey Iraklnn ld, 250. 000 Krt ve Trkmen'in Trkiye snrna yldklar bilinmektedir. Trkiye, snrlarn tamamen amamakla birlikte snra ylan Kuzey Irakllarda gereken gda ve shhi yardmlar insani dncelerle ulatrd. 7 Nisan 1991'de ncirlik'ten havalanan ABD nakliye uaklar havadan yardm balattlar. Bu arada snmaclar snr gemeye baladlar. Trkiye'ye giren Kuzey Irakl says 400 bine kt. ABD. Kuzey Irak'l ilticaclar yeniden evlerine dndrmek maksadyla, 12 Nisan 1991 gn, 36 nc enlem Kuzeyinde helikopter ve sava ua kullanmamas iin rak' uyarm ve 'Kurtarma Operasyonu" ad altnda Gneydou Anadolu zerinden blgeye 8 bin asker sevketmitir. Bylece Kuzey Irak'ta "Gvenlik Blgesi" oluturulmu oldu. ABD. askerleri 15 Temmuz 1991'de Kuzey rak' boaltarak merkezi Silopi'de olmak zere tekil edilen "EK G"e katldlar. eki G unsurlar 1997 y l nda blgeyi ve Trkiye'yi terkettiler. 1991 Nisan'dan itibaren Irak Krdistan Cephesi ile Saddam Hseyin arasnda yaplan zerklik grmelerinden sonu alnamad ve 1992 banda bu diyaloga ara verildi. Krfez Krizi'nden sonra ABD'nin Ortadou Politikasnn temel esaslar; Saddam Hseyin'in iktidarnn snrlandrlmas ve Arap-srail ihtilafnn zme kavuturulmas eklinde ortaya kmtr. Tm abalara ramen, Saddam Hseyin ynetimi halen ibandadr. Blgede Arap-srail ihtilaf zmlenmedike silahlanmann kontrol altna alnmas imkansz olduundan, ABD. Dileri Bakan J. Baker kriz sonras Orta Dou'ya bir seri bar ziyaretleri balatt. Bu mekik diplomasisi sonucunda, Orta Dou Bar Konferans'nn ilk turu 30 Ekim 1991 gn Madrit'de yapld. Daha sonra Washington ve Moskova'da sren bu toplantlarda; Araplar'n "bara karlk
570. Krfez Krizi, 3. Kitap s.32-39 Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri s. 108; Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.863-864 318

toprak" talepleri ve srail'in "bir kar toprak vermeme" inad yznden olumlu bir sonu alnamad. Ancak; srail ve Filistin temsilcilerinin ayn masaya oturtulmas bile gelecek iin bir bar umudu dourdu. Kuzey Irak'ta oluturulan gvenlik blgesi iinde "provide comfort" harekat ile Saddam tehdidinden tecrit edilen Krtler bir parlamento kurarak Ekim 1992'de oybirlii ile federe devlet olma karar aldlar. Ekim 1992'de Trkiye Kuzey Irak'ta geni apl bir snr tesi harekat icra ederek, bir gvenlik kua oluturmutur. Bu harekatta blc terr rgt PKK'nn 4000'in zerinde zayiat verdii aklanmtr. ABD 36 nc paralel kuzeyi ve 32 nci paralel gneyini Irak uaklar iin uua yasak blge ilan etmitir. ABD'de ynetim deiikliini frsat bilen Saddam, nabz yoklamaya balayp BM kararlarn ihlal etmeyi denemitir. Yasak blgede bir Irak jeti drlmtr. Bakan Bush'un son gnlerinde verdii kararla, 13 Ocak 1993 tarihinde Irak'a 100 uakla hava saldrs yaplm, 17 Ocak gn 48 fze ile Badat civarnda askeri hedefler vurulmutur. ABD ve mttefiklerinin kararll karsnda Irak tek yanl olarak atekese uyacan ve BM gzlemcilerinin kendi uaklaryla Irak hava sahasnda umasn kabul ettiini bildirmitir. Yeni ABD Bakan B. Clinton krfez politikasnda bir deiiklik olmayacan ifade etmitir. Blgedeki belirsizlikler devam etmektedir. Irak'n ekonomisi iflas noktasna gelmi, toprak btnl tehlikeye girmi, dnya ile irtibat kesilmitir. Blgede meydana gelen otorite boluu btn Orta Dou gvenliini olumsuz etkilemektedir. Siyasi evrelerin ortak kans, Saddam rejimi devrilmedike Irak'n dnya ile entegrasyonunun gereklemeyecei yolundadr. (571) B. ASYA'DAK GELMELER 1960 ile 1990 yllar arasnda Asya'da meydana gelen gelimeler arasnda olay dikkat ekicidir. Bunlar; Vietnam Sava, Afganistan' n igali ve in Halk Cumhuriyetindeki gelimelerdir. 1. Vietnam Sava: 1965 ylnda balayp 1973 ylnda sona eren ve sekiz yl devam eden Vietnam Sava, Amerika'nn Kuzey Vietnam ile mcadelesidir. Bu sava, Amerikan tarihi bakmndan olduu kadar, uluslararas ilikilerin gelimesi asndan da son derece ilgin ve nemlidir. Vietnam Sava, bir sper gcn, 17 milyonluk bir kck lkede nasl kmaza girdiinin de ac bir hikayesidir. Bu, ayn zamanda, ar tabiat artlarndan yararlanan gerilla taktiinin, en mkemmel konvansiyonel silahlar karsndaki zaferinin de bir ifadesidir. Amerikan halk son yzyl ierisinde ilk defa, manasz ve amasz bulduu bu sava dolaysyla federal hkmete kar bakaldrlmtr. Amerika'nn Vietnam'a mdahalesi yava yava gelien bir politikann neticesidir. Temmuz 1954'deki Cenevre Antlamas ile Laos, Kamboya, Kuzey ve Gney Vietnam bamsz devletler olmulard. Bylece Kuzey Vietnam, Asya'daki byk komnist blokun bir ileri karakolu durumuna gelmiti. Bu durum, tm Hindicini iin bir tehdit ve tehlike oluturmutu. 1954 ylndan itibaren Amerika Fransa'n n yerine bu blgede etkin g olarak sorumluluk stlendi.

571. Dr.Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.109-110 319

Vietnam'n, zaman iinde komnist liderlerin ynetimine gemesi A. B. D. 'yi endieye sevk etti. Bunun zerine Birleik Devletler blgeye askeri danman gndererek Gney Vietnam' resmen desteklemeye balad. Danmanlarn says 1963 ylnda 13 bini buldu. Fakat, bu tedbir tehlikeyi ortadan kaldrmaya yeterli olmad. A. B. D. Bakan Johson, Kongrenin onayn alarak 5 Austos 1963'de Vietnam'a asker gndermeye karar verdi. Vietnam'a asker gnderilmesi A. B. D. 'nin kendi i bnyesinde alkantlara sebep oldu. Gelimeler Nixon'un Cumhurbakan seilmesine kadar srd. (572) Nixon, Cumhurbakan olarak dilerine ncelik verdi ve Birle ik Devletler'in siyasetini yeniden ynlendirdi. Nixon, Temmuz 1969'da ynetime yol gsterecek geni ilkenin ana hatlarn izen " Nixon Doktrini"ni u ekilde tanmlad: "Bunun temel tezi, Birleik Devletler'in, mttefikleri ve dostlar n n savunma ve gelimesine katlaca, fakat btn planlarn tasarlanmasn ve dnyadaki zgrlklerin tm savunmasn stlenmeyeceidir. Gerekten gerekli ve bizim de karmza uygun grldnde yardm edeceiz. " (573) Kampanya srasnda Nixon Vietnam'daki sava sona erdirmeyi vaad etmiti, bu nedenle bir taraftan gl bir askeri kampanyay srdrp mzakere ile varlacak bir bar antlamasn salamaya al rken, dier taraftan Amerikan askerini yava fakat srekli olarak geri ekmeye balad. Amerikallar'n ou Cum-hurbakan'nn bu tedrici ekilme siyasetini desteklemekle birlikte, giderek artan sayda Amerikal savaa derhal son verilmesini istiyordu. Bu grte olanlar bunu ou kere ok geni "bar" gsterilerinde aklyorlard. Anlama nihayet 1973 Ocak aynda saland ve iki ay sonra son Amerikan askeri de Vietnam' terketti. Bununla birlikte, Vietnam'llar arasnda arpmalar srd. Amerika'n n bu savaa katlmas 57. 000 askerinin hayatna 300. 000'den fazla yaral ya ve 135 milyar dolardan fazla bir harcamaya mal oldu. (574) 2. Sovyetlerin Afganistan' gali: Sovyetler Birlii'nin Aralk 1979'da Afganistan' igali, 9 yl srecek bir maceraya atlmasna; Sovyetlerin dalmasna varan gelimelere ve hem i ve hem de d etkilere maruz kalmasna sebep oldu. (575) Afganistan krallkla ynetilen bir devlet idi. lkede 1973 ylnda Cumhuriyet ilan edildi. Ancak, Cumhuriyetin ilan ile birlikte ynetim Sovyetler Birlii'ne yaklaan bir tutum sergiledi ve lke i karklklara srklendi. 28 Nisan 1978'de komnistlerin bir hkmet darbesi gerekleti ve Afganistan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu. 5 Aralk 1978'de, Sovyetler ile Afganistan arasnda Dostluk, yi Komuluk ve birlii Antlamas imzaland. Bu gelimelerden ksa sre sonra lkede Sovyet yanls iktidara kar ulusal direni hareketi balad. Bunun zerine iktidarda bulunanlar Sovyetler'den yardm talep ettiler. Bu talep zerine ve ksa srede Afganistan'a ok sayda Sovyet uzman ve askeri geldi. Sovyetler, 27 Aralk 1979'da lkeyi fiilen igal ettiler. Sovyetler'in igal hareketi, ok sayda Afganl'nn Pakistan ve ran'a snmasna sebep oldu. Pakistan, bu durum zerine BM'lere ve slam Konferans'na bavurarak, Afganistan'daki gelimelerin nlenmesini ve Sovyet askerlerinin ekilmesini istedi. Ancak, bu giriimlerden sonu alnamad.
572. 573. 574. 575. Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.673-676 Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.176 Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.176 Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.895 320

lkenin igali milli direnie yol at. Afgan mcahitleri Sov-yetler'e byk kayplar verdirdiler. Mcahitlerin direnileri, evre lkeler ve Bat dnyasn da harekete geirdi. nk, Afganistan'n Sovyet kontroluna girmesi, onlarn, Hint Okyanusu'na ve keza ran zerinden Basra Krfezi'ne kmalarna imkan vermekteydi. Bu durum, Bat lkelerini olduu kadar, ran, in ve Pakistan gibi evre lkelerini de tehdit eden bir durum yaratmaktayd. Keza, dnyann dier sper gc Amerika gelimelerden en ok endie duyan lke idi. A. B. D., Sovyetler'in bu teebbs zerine SALT-II Antlamasn onaylamaktan vazgeti ve 5 Ocak 1980'de bu lkeye yapt tahl ihracatn da durdurdu. Dolaysyla Afganistan'n igali, dnyann iki sper gcn bir kere daha kar karya getirdi. gal, mahalli olmaktan kp bir dnya sorunu haline dnt. Fakat tm bu gelimelere ramen Sovyetler, 1985 ylnda Afganistan'daki askeri etkinliklerini daha da arttrma yoluna gittiler. Giderek artan Sovyet tehdidi ve etkinlii, Afgan mcahitlerinin direniini ortadan kaldrmaya yetmedi. 1982 ylnda BM'ce ele alnan Afganistan sorunu; Afganistan, Pakistan, A. B. D. ve Sovyetler Birlii arasnda yaplan grmelerle zme kavuturulmaya allmakta idi. Ancak, grmeler uzun sre devam etti ve sorun 14 Nisan 1988 Cenevre Antlamas ile zmlendi. Cenevre Antlamasnn imzalanmasndan sonra, Sovyet askerleri 1988-1989 yl iinde Afganistan'dan ekildiler. Sovyetler'in ekilmesinden sonra lkede "mcahit" gruplar birleerek bir hkmet kurdular. Fakat bir sre sonra iktidar iin i ekimeler balad. Afganistan olay BM. temsilcisi Perez de Cuellar'n siyasi iler yardmclarndan Diego Cordovez'in gayretleri ve alt yllk bir abadan sonra zme kavutu. Amerikan Dileri Bakan Schultz ile Sovyet Dileri Bakan evardnadze arasnda 21-23 Mart 1988'de Washington'da yaplan toplantlarda son przleri giderildi ve Afganistan ile ilgili antlamalar 14 Nisan 1988'de Cenevre'de imzaland. Bu antlamalar 4 esas belgeden meydana gelmektedir. Bunlar: a. Karlkl Mnasebetlerin lkeleri Konusunda kili Anlama ile; Afganistan ve Pakistan, birbirlerinin egemenlik, siyasi bamszlk, toprak btnl ile gvenlik ve balantszlk ilkelerine sayg gstermeyi ve birbirlerinin ii lerine karmamay taahht etmekteydiler. b. Milletleraras Garantiler Konusunda Deklerasyon ise; Amerika ile Sovyetler Birli i arasnda imzalanm o l u p , Afganistan ile Pakistan'n ii lerine karmayacaklarn ve birinci belgedeki ilkelere sayg gstereceklerini belirtiyorlard . c. Mltecilerin Kendi istekleri ile Dnmelerine Dair Anlama da; mltecilerin serbeste evlerine dnmelerinin salanmas hususundaki tedbirleri kapsamaktayd. d. Dier lgili Konular Anlamas ise; bu anlamalarla ilgili dier konularn ne ekilde ele alnacan belirtmekteydi. Bu antlamalarda dikkati eken nokta, Sovyetler'in Afganistan'dan ekilmesine dair herhangi bir ifadenin yer almam olmasdr. Buna gre, Sovyetlerin blgeden ekilmesi, ikinci belge olan "Garantiler Deklarasyonu" erevesinde gerekleecekti. Bununla, Sovyetler'in prestijleri korunmaya allmt.
321

Nitekim, Sovyetler'in Afganistan'dan ekilmeleri konusunda Amerika ile bir takvim tespit edildi ve 120. 000 kiilik Sovyet igal kuvvetinin 15 ubat 1989'a kadar ekilme ilemini tamamlamas kararlatrld. Afganistan sorunu Sovyetler Birlii asndan da nemli sonular dourdu. gal olay, baarszlk ve hezimetle neticelendi. Baarszlk, Sovyet peykleri arasnda olumlu tesirler yaratt ve bu lkelerde Sovyetler'e kar bamszlk mcadelesine yol at. Bu nedenle Afganistan hezimeti Sovyetler Birlii'nin dalmasnda nemli rol oynad. (576) Sovyet igali, lkede, gnmzde de devam eden sorunlarn bir lde temelini tekil etti. Nitekim, Afganistan 1997'de ar dinci Taliban rgtnn lkeyi sarsan olaylarna sahne oldu. Taliban rgtnn faaliyetleri tm dnyay ve zellikle de Sovyetler'i yakndan etkiledi. Mcadele bir sre sonra Taliban ile zbek asll general Raid Dostum kuvvetleri arasnda i atmalara dnt. Taliban rgt'nn zellikle Tacikistan' da hedef olarak almas, Sovyetler'i daha da endielendirdi. Gelimeler zerine Bamsz Devletler Topluluu Gvenlik Konseyi 27 Mays 1997'de Moskova'da topland ve Afganistan'daki gelimeleri grt. Rusya ile BDT yesi Orta Asya lkeleri Tacikistan, zbekistan ve Trkmenistan Taliban rejiminden kaanlarn mlteci akmna kar snrda nlemlerini artrdlar. Tacikistan ve Krgzistan'da 30. 000 kiilik Rus askeri alarm durumuna geirildi. Sonu olarak Afganistan ne zaman sona erecei tahmin edilemeyen bir i kargaa ortamna girdi. (577) 3. in'de Yeni Yaplanma: in Halk Cumhuriyeti l Ekim 1949'da kuruldu ve Chou En-lai Babakan oldu. Chou, 8 Ocak 1976 ylnda 78 yanda ldnde, in Komnist Partisi iinde " lmllar" ve "radikaller" olmak zere iki kutup olutu. Radikalleri; 82 yandaki Mao Tse-Tung'm ei Chian Chin ynetiyordu. Chou lnce, Babakanla Deng aoping'in gelmesi beklenirken, Hua Kuo-feng Babakan oldu. Mao, 9 Eyll 1976'da 72 yanda lnce, ei Chiang ynetiminde etkinliini devam ettirmek istedi. Ancak, Babakan Hua, hem parti bakanln ve hemde Askeri Komite Bakanln ele geirdi. Bunun sonucu olarak Mao'nun ei ve taraftar tutukland. Bu, radikallerin mcadeleyi kaybetmesi demekti. in Milli Kongresi, ubat 1978'de, 1985 ylna kadar gerekletirilecek Drt Modernizasyon Programn kabul etti. Bu program ile; Tarm, Endstri, Bilim, Teknoloji ve Savunma alanlarnn, 1985'e kadar ada artlara kavuturulmas ngrlmekteydi. Fakat, programn maliyeti 600 milyar dolar bulmaktayd. Bu maliyet in'i yabanc sermaye teminine yneltti. Komnist Partinin Mart 1978'de Deng aoping'i Babakan yardmclna semesi sonucu in, nce Japonya yanat ve iki devlet arasnda ubat 1978'de 60 milyar dolarlk bir ticaret antlamas imzaland. Bu antlama, in ve Japonya arasnda 1937'den beri devam eden sava halini de sona erdirmi oldu. Austos 1978'de in ile Japonya arasnda " Bar ve Dostluk" antlamas imzaland ve Ekim 1978'de de Deng aoping Japonya'y ziyaret etti. Bylece, Mao'nun lmnden iki yl sonra in, batya almaya balad. 1978 y l ndan itibaren de Amerika ile yaknlamaya balayan in, bu lkeden silah sat n al m n ba latt .
576. Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.895-902; Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 795-797 577. Dnya Gazetesi, 28 May s 1977, s. 15 322

Ksa srede Liberal ekonomi sistemini bir yaam tarz kabul eden ve reform alannda nemli gelimeler kaydeden in'de zamanla olumsuz sonular da ortaya kmaya balad ve bu durum politik gelimelere yansd. 1989 ylnda, Partinin st kademesinde hem "ideolojik ayrlk" ve hem de "kuak farkll" ortaya kt. Olumsuz gelimeleri renci hareketleri takip etti. lke, sratle bir i atmaya srklendi. atmalar, sert tedbirlerle bastrld. Ancak, olaylarn kanl bir ekilde bastrlmas tm bat dnyasnda sert tepkilere yol at. lk tepki in ile geni bir ekonomik ve ticari ilikiye girimi olan Amerika'dan geldi. Zira, in'deki Liberalleme Amerika asndan in'deki komnizmin sonuna doru gidiinin adeta bir habercisiydi. imdi ise, bu umut sona eriyordu. Bakan Bush, 5 Haziran 1989'daki demecinde; Amerika'nn in ile ilikilerini devam ettireceini, fakat askeri yardm ve temaslarn durdurulacan, hkmetten hkmete ticaretin askya alnacan aklad. Amerikan Kongresi ise, daha sert tedbirler alnmasn istedi ve 29 Haziran 1989'da ekonomik ambargo karar ald. Avrupa Topluluu'da, Amerikan kongresi kararlarna benzer kararlar almakta gecikmedi. in'deki i kargaa devam ederken, Sovyet Lideri Gorbaov da Mays 1989 ortalarnda in'i ziyaret etti. Gorbaov, 17 Mays'daki basn toplantsnda; rencilerden mektup aldn, durumlarn takdirle karladn, gelimelere dardan mdahale edilmemesi gerektiini aklad. 1990-1991 Krfez Sava, in'in Bat ile ilikilerini dzeltmesine imkan salad. zellikle, " veto" hakkn kullanmayp ekimser kalmas ve Irak'a uygulanan yaptrmlara katlmas, Bat'nn in'e kar tutumunu deitirmesini salad. Ancak ilikiler beklenen dzeyde gelime gstermedi ve bu durum in'in Bat'ya ynelik yaknlama arzusunu olumsuz ynde etkiledi. (578) C. SOVYETLER BRL'NN DAILMASI LE ORTAYA IKAN DURUM VE GELMELER 1. Sovyetler Birlii'nin Dalmas: 1991 yl dnya tarihi iin yeni bir dnm noktas tekil etti. nk bu tarihten itibaren Avrupa ve Asya'nn siyasi haritas yeniden deiti. 1917'de temelleri atlan ve 1922'de kurulan Sovyetler Birlii ortadan kalkt ve yerini, gelecei henz belli olmayan Bamsz Devletler Topluluu (BDT)'na brakt. (579) Sovyetler Birlii'nin k, Avrasya'nn merkezinde jeopolitik bir boluk yaratt. Yakn an bu gl mparatorluu'nun iine dt durum Bat Avrupa ve Uzak Asya ular arasnda kalan blgede yeni skntlar ve belirsizlikleri de beraberinde getirdi. Blgenin yakn gelecei tpk yakn gemii gibi tartma konularna sahne oldu. Dou Bloku'nda meydana gelen bu boluk, Bat Avrupa lkeleri zerindeki tehdidi kaldrrken, uzun dnemde ciddi ve yeni politik gelimelerin olabilecei endiesini de muhafaza etmektedir. (580) Sovyetler Birlii'nin ve Warova Pakt'nn kn daha iyi anlayabilmek iin olaylarn gelimesini ksaca belirtmek gerekir. Gelimeler zetle yle olmutur:
578. Amerikan Tarihinin Ana Hatlar , s.180-181; Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.902-906 579. Sabah Gazetesi (Avrasya Haritas ), Aral k 1991. 580.Brezinski, Zbigniev, Kontroldan km Dnya, ev.: Haluk Menemencio lu,Trkiye Bankas Yay nlar , Aral k 1994, s 174 323

Stalin 5 Mart 1953'de lnce yerine olduka uzun bir mcadele sonunda ve 1957 ylnda Nikita Kruev tek bana Sovyet iktidarn ele geirmeyi baard. Kruev dneminde Dou-Bat ilikileri ok sert ve tehlikeli boyutlara ulat. 1958'de balayan Mao, Kruev mcadelesi, 1958'de Kruev'in bir saray darbesiyle iktidardan drlmesi ile sonuland. Kruev'in yerine 18 yl iktidarda kalacak olan Leonid Brejnev geti. Brejnev dneminin en nemli olay ise, l Austos 1975'de 35 lkenin imzalad Helsinki Nihai Senedi veya dier adyla Helsinki Deklarasyonu oldu. Sosyalist Blok'un temellerini sarsan Helsinki Nihai Senedi; Mart 1985'de iktidara gelen Gorbaov'un ortaya att Glasnost (Aklk) ve Perestrokya (Siyasi sistemin, devlet rgtnn ve hkmet organlarnn yeniden yaplanmas) fikir ve uygulamalar ile btnleince dalma kanlmaz oldu. nk, Dou-Bat ilikilerine bir yumuama ve yaknlk getirilmek istenen Helsinki Nihai Senedi'nin yrrle girmesi, Dou Avrupa'daki tm Sovyet uydusu lkelerinde aydnlar ve milliyetileri harekete geirdi. nsan haklar ve hrriyet hareketleri eklinde balayan gelimeler zamanla Moskova'nn hegemonyasna kar bamszlk mcadelesine dnt. Ancak, bunlar patlama eklinde deil, yava yava gelien bir seyir takip etti. Ksacas, Gorbaov iktidara geldiinde Sovyet komnizminin yapsn deitirmeye karar vermiti. Bu deime veya yeniden yaplanma iki koldan olacakt. Bunlardan; Birincisi: Siyasal iktidarn veya devlet yapsnn de-itirilmesiydi. Bunun iin hedef, komnist iktidarn varlna son verilerek halkn egemenliinin hakim klnmas idi. kinci hedef ise; ekonomik yapda radikal deiikliklerin gerekletirilmesiydi. Bu suretle Sovyet Sistemi'ni glendirmeyi dnen Gorbaov, Amerika ile rekabet dzeyine ulaacan umuyordu. Bu iki ana hedefin yannda silahszlanma gayretlerini de gzard etmedi. Bir bakma Sovyetler Birlii'ni kurtarmak iin her yolu denedi. Ancak, tm abalar tarih iindeki mrn tamamlam olan Sovyetler Birlii'nin dalmasn nlemeye yetmedi. Gorbaov iktidarnn drdnc yl tanmlandnda, Sovyetler Birlii'nin siyasal yapsnda zlmeler balam bulunuyordu. Bu zlmeler, 1991 yl sonunda dalmaya dnt. (581) "Glasnost " ve " Perestrokya" ilkelerinin 1987 ylndan itibaren uygulanmaya konulmasndan hemen sonra Baltk lkeleri bata olmak zere bamszlk ilanlar ba lad . Baltk lkeleri 23 Austos 1939'da Nazi Almanyas ile Sovyetler Birlii arasnda imzalanan Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamas ile Sovyet Rusya'ya terkedilmiti. Bu lkelerden Litvanya Parlamentosu 11 Mart 1990'da; Letonya Parlamentosu 4 "Mays 1990'da; Estonya Parlamentosu'da 8 Mays 1990'da lkelerinin bamszlklarn ilan ettiler. Ancak, bamszlk ilanlar Sov-yetler'in dalmasn istemeyen Gorbaov bata olmak zere Rus yneticileri tarafndan tepki ile karland. Mcadele 21 Austos 1991'de Gorbaov'u devirmek iin giri ilen darbe gnne kadar devam etti. Bu lkeler ayn gn bir kere daha bamszlk ilannda bulundular. (582)
581. Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.911-917 582. Sabah Gazetesi (Avrasya Haritas ), Aral k 1991. Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.923-925

324

Bu arada 23 Austos 1990'da da Ermenistan, Sovyetler Birlii iinde kalmakla birlikte, bamszln ilan etti. Gorbaov, lkede gerginliin giderek artmas zerine 16 Mart 1991'de bir halk oylamas yaptrd. Oylamada; halkn, " Eit egemenlik ilkesi ierisinde bir federasyon" isteyip istemedii soruldu. Baltk lkesi ile Grcistan, Ermenistan ve Moldova'nn boykot ettii halk oylamasna kat lan dier 8 lkeden evet oyu kt. 11 Haziran 1991'de, Rusya Federasyonu Cumhuriyeti, Rusya Anayasas'nn Birlik Anayasas'ndan stn olduu iddias ile egemenliini ilan etti. Boris Yeltsin Rusya Federasyonu Bakan seildi. Radikal Komnistler 16 Austos 1991'de Gorbaov'u kar bir hkmet darbesi yapt lar. Gorbaov, Krm'da oturmak zorunda b rakld. Ancak, Boris Yeltsin kar bir hareketle Gorbaov'un Moskova'ya gelmesini ve grevine devem etmesini salad. 19 Austos 1991'de Kremlin. Saray'nda 1917'den ncesi Rus bayra ekildi. Gorbaov gelimeler z e r i n e Komnist Parti Genel Sekreterliini b rakt ve 24 Austos 1991'den itibaren sadece Devlet Bakanl grevini stlendi. Gelimeleri, yeni bamszlk ilanlar takip etti. Sovyetler Birlii'nin dalmasndaki en byk gelime Ukrayna'nn b i r halk oylamas ile 24 Austos 1991'de bamszln aklamas oldu. 25 Austos 1991'de de Beyaz Rusya'nn bamszlk ilan birlii F; tamamen dalmasn salad. 29 Austos 1991'de, Sovyet Kom n i s t Partisi Yksek Sovyet karar ile resmen kaldrld. Bu karardan sonra Trk Cumhuriyetleri'nden Azerbaycan 30 Austos 1991'de; zbekistan ve Krgzistan 31 Austos 1991'de; Trkmenistan 27 Ekim 1991'de; Kazakistan 16 Aralk 1991'de bamszlkla ilgili halk oylamalar yapld ve oylama sonunda ilgili lke ve halklarnn byk ounluu bamszlklarn istediler. (583) 2. Birleik Devletler Topluluu (BDT)nun Kuruluu: a. Minsk Zirvesi (8 Aralk 1991): Bu gelimeler Sovyetler Birlii'ni tam bir dalma noktasna getirdi. Nitekim, Rusya'nn asl unsurlarn tekil eden Rusya Federasyonu, Beyaz Rusya ve Ukrayna devletleri 8 Aralk 1991'de Sovyetler Birlii'nin sona erdiini, yerine Bamsz Devletler Topluluu (BDT)'nun kurulduunu ve topluluun merkezinin de ayn zamanda Beyaz Rusya'nn bakenti olan Minsk olduunu akladlar. Sovyetler Birlii Devlet Bakanln sembolik de olsa devam ettiren Gorbaov bu karar tanmadn belirtti ise de esas da deiiklik olmad. b. Alma-Ata Zirvesi (21 Aralk 1991): BDT'nin kurulmas kararn, Sovyetler Birlii'ni oluturan 15 Cumhuriyetten onbirinin katld Alma-Ata zirvesi takip etti. 21 Aralk 1991'de Kazakistan'n bakenti Alma-Ata'da yaplan bu toplantya; Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan, Azerbaycan, Tacikistan, Ermenistan ve Moldovya kat ld lar. Grcistan ise gzlemci olarak i tirak etti. (584)
583. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s.799 584. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 800-801; Sabah Gazetesi, Aral k 1991 325

(1) Alma-Ata Zirvesinde Alnan Kararlar: (a) Zirveye katlan 11 ye devlet, Birleik Devletler Topluluu'nun Sovyetler Birlii'nin yerini almasna karar verdiler. Alnan bu karar bir protokol ile belirlendi ve protokoln da tm taraflarn parlamentolar tarafndan onaylandktan sonra yrrle girmesi esas alnd. (b) Toplantda, Rusya Federasyonu'na Birlemi Milletler rgt Genel Kurulu'nda ve Gvenlik Konseyi'nde Sovyetler Birlii'nin yerine temsil yetkisi verildi. (c) Rusya'nn, Birlemi Milletler'de Beyaz Rusya ve Ukrayna dndaki dier BDT yesi lkelerin karlarn savunmas yetkisi kabul edildi. (d) Toplantda BDT'nin Kurumlarnn oluturulmas ile ilgili bir protokol hazrland ve toplant sonunda da " Alma-Ata Deklerasyonu" yaynland. (2) Alma-Ata Deklarasyonu'nda Aklanan Konular: (a) Bamsz Devletler Topluluu'nun, ortak bir siyasi ve ekonomik alana sahip olduu; (b) Uluslararas barn korunmas sorumluluunu stlendii; (c) ye cumhuriyetlerin birbirlerinin toprak btnlne gsterecekleri ve mevcut Cumhuriyet snrlarnn deimeyecei; sayg

(d) Cumhuriyetlerin egemenlii ilkesinin korunaca ve birbirleriyle eit statye sahip olacaklar; (e) Topluluun bar, zgrlk ve insan haklarna saygl olaca; (f) Uluslararas hukuka sayg gsterilecei ve Sovyetler Birlii'nin taahht ettii uluslararas ykmllklerin gereinin yerine getirilecei; (g) Bamsz Devletler Topluluu'nun uluslararas hkmi ahsiyeti (tzel kiilii)" bulunmad Deklarasyonda aklanmtr. Ayrca, zirvede kabul edilen bir protokol ile de BDT'nun kendi i bnyesindeki yemden yaplanmann esaslar belirlendi ve akland. Buna gre de; yeler arasnda koordinasyonu salamak iin, kuruluun en st siyasi organ olarak, toplulua ye cumhuriyetlerin devlet bakanlarndan oluan ff Devlet Bakanlar Konseyi" kuruldu. Ayrca, hkmet bakanlar dzeyinde de bir konsey oluturuldu. Devlet Bakanlar Konseyi'nin 31 Aralk 1991'de toplanarak Sovyetler Birlii'ne ait tm kurumlarn varlna son verilmesi ve bunun yerine yeni kurumlarn oluturulmasnn grlmesine karar verildi. Alma-Ata Zirvesi ile Sovyetler Birlii'ni oluturan 15 Cumhuriyet, 21 Aralk 1991'de Sovyetler Birlii'ne fiilen son vermi oldu. Bunlardan 11 Cumhuriyet, her cumhuriyetin bamszl ve eitlii ilkesi sakl kalmak kaydyla, aralarnda yeni bir yaplanma yoluna gittiler. Nitekim, bu tarihlerde Gorbaov'u da devreden karmay baaran Rusya Federasyonu Bakan Boris Yeltsin, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin daimi be yesinden drdnn devlet bakanlarna bir yaz gndererek, Konsey'de Sovyetler Birlii'ne ait olan grevin ve yerin Rusya Federasyonu'na verilmesini istedi. Bu istek zerine 22 Aralk 1991 gn, Sovyetler Birlii temsilcisi son defa olarak Birlemi Milletler Genel Kurulu ve Gvenlik Konseyi toplantlarna katlarak, bu tarihten itibaren yerini Rusya Federasyonu temsilcisine brakt. (585)
585. MilliyetGazetesi, 22-23 Aral k 1991, s.4; Sabah Gazetesi; 22 Aral k 1991 326

23 Aralk 1991'de Amerika Birleik Devletleri Bakan, bamsz Devletler Topluluu'nun kuruluu sebebiyle Boris Yeltsin'i kutlad. Ayn gn, Avrupa Topluluu'da yaynlad bildiride; " Eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin uluslararas hak ve ykmllklerinin Rusya tarafndan gerekletirilmesine devam edileceini" aklad. ngiltere Babakan da benzer bir aklamada bulundu. Bu aklamalardan sonra Sovyetler Birlii hukuken de mrn tamamlam; Onun yerine uluslararas platformlarda da temsil yetkisi BDT'ye gemi oldu. Sovyetler Birlii Devlet Bakan Gorbaov'un 25 Aralk 1991'de Devlet Bakanl'ndan ekildiini belirten aklamasn; 26 Aralk 1991'de Sovyet Parlamentosunun Sovyetler Birlii'nin resmen son bulduunu onaylamas gelimeleri takp etti. (586) Bu aklamalardan sonra Sovyetler Birlii, 69 y ll k tarihi mrn fiilen, hukuken ve resmen tamamlam oldu. Sovyetler Birli i'nin tarih sahnesinden ekilmesi, hem Rusya ve hem de uluslararas politika ve kuvvet dengesi mnasebetlerinde yeni bir dnemin balamasna yol at. Bu, ayn zamanda dnyann yeniden yaplanmas ve dolaysyla yeni g merkezlerinin ortaya kmas demekti. 3. Dou Bloku'nun Dalmas: Gorbaov'un iktidara gelmesiyle balatlan a kl k ve yeniden yaplanma uygulamalar sonucunda; a. Macaristan Komnist Partisi, 9 Ekim 1989'da Marksizm'i terketti ve Macaristan Sosyalist Partisi adn ald. 23 Ekim 1989'da Macaristan'n resmi ad Macaristan Cumhuriyeti olarak deitirildi ve ok partili sisteme geildi. b. Polonya'da, Polonya Komnist Partisi Merkez Komitesi 6 Ocak 1990'da kendisini feshetti ve Sosyal Demokrasi Partisi adn ald. c. Bamszlk konusunda rnek mcadelelere sahne olan e-koslavakya'da devletin ad , 29 Mart 1990'da ekoslavakya Federal Cumhuriyeti olarak deitirildi ve 26 Kasm 1990'da lkede Komnist Partisinin nclne son verildi. d. Bulgaristan'da, 15 Ocak 1990'da Komnist Partisi'nin hakimiyetini ngren Anayasa maddesi deitirildi ve parti Bulgaristan Sosyalist Partisi adn ald. e. Romanya'da, 20 Mays 1990'da ilk defa demokratik ve serbest seimler yapld. f. Dou Almanya, 3 Ekim 1990'da Bat Almanya ile birleti. g. 12 Aralk 1990'da Arnavutluk'da yeni partilerin kurulmasna izin verildi. h. 21 Mart 1990'da bir Uzakdou lkesi olan Moolistan'da Komnist Partisi'nin etkinliine ve nclne son verildi. lkede ok partili siyasi hayata geildi.

586. Milliyet Gazetesi, 26 Aral k 1991, s.4; Soysal, smail, Trk D Politikas ncelemeleri in K lavuz (1919-1993) stanbul, 1993, s. 110 327

Dou Bloku'nu oluturan bu devletlerde balayan sistem deiiklii, ok partili hayatn balamas ve pazar ekonomisine gei uygulamalar; Gorbaov'un bekledii btnleme ve glenme abalarn dalmaya gtrd. Bu dalma, lkelere bamszl ve Blok'tan kopmalar getirdi. Nitekim bu gelimeler zerine, Dou Bloku lkelerini ekonomik ynden birbirine balayan COMECON (Karlkl Ekonomik Yardm Konseyi), 28 Haziran 1991'de ye devlet temsilcilerinin Budapete'de toplanp kuruluun feshine ilikin protokol imzalamalaryla sona erdi. COMECON'un feshi kararn, NATO'ya kar kurulmu olan Varova Pakt'nn l Temmuz 1991'de son verilmesi karar takip etti. Bylece, Sovyetler Birlii'nin dalmasn Dou Bloku'nun dalmas olay takip etmi oldu. (587) Sonu olarak; a. Yakn a'n iki sper gcnden biri olan Dou Bloku 1991 ylnda tam bir knt iine girdi. Bu olay 21. yzyln banda tarihin yeni bir dneminin de balangcn tekil etti. Ksacas, Avrupa ve Asya'nn siyasi haritas deiti. b. Sovyetler Birlii'nde ilk kopmalar Baltk lkelerinde (Es-tonya, Letonya ve Litvanya) meydana geldi ve bunu dierleri takip etti. c. Asl Rusya'y oluturan Cumhuriyetten (Moskova Rusyas, Ukrayna Rusyas ve Beyaz Rusya) zellikle Ukrayna Rusyas'nn bamszln ilan etmesi, Sovyetler'in sonunu getiren en nemli gelime oldu. d. Eski Sovyetler'in dalmas, Trkiye'ye ek olarak be Trk Cumhuriyeti'nin daha tarih sahnesine kmasn salad. Bunlar; Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan ve Kazakistan olup, ayrca Azerbaycan'a bal zerk bir cumhuriyet olan Nah-civan ile Trkiye'nin ilikileri yeni bir ivme kazand. e. Avrupa ve Asya haritas 1991'de yeniden deiirken, deiiklik Sovyetler'in dalmasyla snrl kalmad. 1989'da Almanya birlemesini tamamlarken, Yugoslavya paralanmaya balad. f. 1991 Haziran'nda Slovenya ile Hrvatistan bamszlklarn ilan ederken, Srbistan arlkl Federal Ordu ile Hrvatlar arasnda i sava balad. g. Bosna-Hersek ile Makedonya Avrupa Topluluu'na bavurarak bamszlklarnn garanti edilmesini istediler. Bu gelimeler Yugoslavya'y paralanmaya 'gtren gelimelerin balangcm tekil etti. h. Kafkaslar'da ise, Ermenistan'n bir Azerbaycan topra olan Karaba'a saldrmas, Kafkaslar' nemli bir problem sahas durumuna getirdi. Ksacas dnyamz, Dou Bloku'nun dalmas ile tam bir kaos ve istikrarszlk dnemine girdi. Bozulan g dengeleri, yerini, balangta belirsizlie brakt. Ancak, geen zaman iinde dnyann yeniden yaplanmas " Globalleme " kavram iinde ve A. B. D. 'nin liderliinde yeniden ekillendirilmeye baland.
587. Dr. Uarol, Siyasi Tarih, 1995, s. 803-804; Soysal, Trk D Politikalar ncelemeleri in K lavuz, s. 107 . 328

329

4. Yugoslavya'nn Paralanmas ve Bosna-Hersek'teki Gelimeler: a. Genel: Osmanl Devleti'nin tarihinde ayr bir yeri olan ve gnmzde de canlln muhafaza eden Bosna-Hersek sorunu ile ilgili olaylarn ve gelimelerin, gerek Trk ve Avrupa ve gerekse dnya tarihinde nemli bir yeri vardr. Dier bir ifade ile Bosna-Hersek olaylarn Balkan yarmadas genel kapsam ierisinde deerlendirmek gerekir. nk Bosna-Hersek sorunu " ark Meselesi" kavram ierisinde ve Trkler'in Balkanlar'dan atlmas fikri ve uygulamalar ile balar. Olaylar, Balkanlar'daki Slav-Germen mcadelesi ile devam eder ve daha sonra L' Dnya Sava'nn k sebebini oluturur. Hatta II. Dnya Sava'na da zemin oluturarak gnmze kadar uzanr. Gelimelere bu adan bakldnda blgede ayr hadisenin cereyan ettii ortaya kar. Bunlardan birincisi; Trkler'e kar Avrupa'nn baz byk devletleri ve bu devletler tarafndan kkrtlan ve ynlendirilen Balkanl uluslarn mcadelesidir. kincisi; bata Germen ve Slav unsuru olmak zere Avrupa devletlerinin blgeye ynelik politikalar ve bunun sonucu olarak ortaya kan uygulamalardr. ncs; Dnya Harplerine varan olaylarn ve buhranlarn balang blgesini tekil ederek konuya uluslararas bir boyut ka-zandrmasdr. Gnmzde ise Dnya kamuoyunu yakinen ilgilendiren ve dnyay yeni maceralara srkleyen bir grnme sahip olmasdr. Bu evreler ve olaylarla ilgili gelimeler ve sonular ise ksaca yledir: Birinci Safha (Trklere kar mcadele safhas): Bu safhann en nemli olay "ark Meselesi" dir. Mcadele ortam bu dnce sistemine bina edilmitir. BosnaHersek Sorunu da ark Meselesi iinde Trkleri Avrupa'dan atma fikrinin doal sonularndan biridir. 1875'li y llarda nfusunun te ikisi Mslman olan BosnaHersek'te 1800'li y llar n banda baz reform istekleri ile balayan huzursuzluklar Osmanl Devleti'nin reform konusunda yeterli bir politikas n n bulunmamas ve nceden hazrlanm planlarnn mevcut olmamas nedeniyle olumlu admlarn atlmasn engelledi. Reform uygulamalar ve uygulamadan doan hatalarla geen zaman ierisinde hrriyetilik ve milliyetilik fikirlerinin etkisi ve buna baz Avrupa devletlerinin tahrik, tevik ve desteklerinin de eklenmesiyle, blgede huzursuzluk, asayisizlik kontrol edilemeyecek boyutlara ulat. Reform istek ve uygulamalaryla balayan isyanlar d glerin tahrikleri ve yeni fikir akmlarnn tesiriyle beslenmeye ve ekil deitirmeye balad. (588) 1829 y l nda Yunanistan'n bamszlk ilan ve Srbistan'a verilen tavizler BosnaHersek'i de muhtariyet ve bamszlk istemeye yneltti. Bosna-Hersek'in bamszlk mcadelesi 1878 Berlin Antlamas'na kadar devam etti. Bu Antlama ile Avusturya'ya braklan Bosna-Hersek, 1908 y l nda Avusturya tarafndan ilhak edildi. Berlin Antlamas ile Karada, Romanya ve Srbistan bamsz, Bulgaristan prenslik olarak Osmanl Devleti'nden ayrlrken, Bosna-Hersek'in bu haklardan istifade edememesi dikkat ekiciydi. Bamszlk bekleyen Bosna-Hersek el deitirme sonucuyla karlamt. Bamszlk alamamasnn belki de en byk sebebi, halk n n ounluunun Mslman olmasyd. kinci Safha (Cermen-Slav Mcadelesi Safhas):
588. Bosna-Hersek, Harp Akademileri Yay n , stanbul, 1992, s.153; Tr Milli Btnl iinde Do u Anadolu, Trk Kltr Ara t rma Enstits Yay n , No: 56, Ankara, 1986, s.157-159 330

Bu mcadele her iki unsurun Balkan Yarmadas'n kontrol alt na alarak Selanik ve Adriyatik kylarna ulamak gayretlerinin b i r sonucuydu. Bu hedefin gereklemesi iin verilen mcadele sonunda Osmanl Devleti Balkanlar'dan atld, blgede yeni devletler teekkl ettirildi ve hepsinden nemlisi de Balkan Yarmadas dnyann en huzursuz ve istikrarsz blgelerinden biri durumuna getirildi. Halen gnmze kadar devam eden bu mcadele Osmanl Devleti ve Balkanl uluslar iin Balkan Harpleri faciasna; bir sre sonra da tm insanlk iin I. Dnya Harbi felaketine sebep oldu. nc Safha (Dnya Harpleri Dnemi): Bu dnem ark Meselesi uygulamas sakl kalmak ve devam etmek kaydyla Avrupa ve Dnya Devletlerinin karlkl boy ltkleri bir alan oldu. I. Dnya Harbi sonunda yaplan anlamalarla Avrupa'nn haritas yeniden izilirken, Yugoslavya Devleti yaratld ve Bosna Hersek'de bu yeni devlet hudutlar iinde yerini alarak varl n srdrmeye devam etti. Her iki Dnya Harbi sonunda Bosna Hersek'e hakettii bamszlk hakk t a n nmad . Bunun sebebi tarihidir, rkidir ve de dinseldir. (589) Her iki Dnya Sava sonunda da Balkanlarda izilen harita hakkaniyetten ve milletlerin ounluundan uzak, byk devletlerin istedikleri gibi izildiinden, Avrupa'da doacak bir siyas istikrarszlkta Balkan mozayiinin dalaca bekleniyordu. zellikle bnyesinde alt milleti barndran Yugoslavya'nn 1990 ylna kadar dalmadan varln srdrebilmesinin iki nedeni vard: 1. Tito'nun gl liderlii sayesinde Ba lant s zlar iinde elde ettii baar, 2. Dald ve zayflad takdirde Dou Bloku'nun penesine deceinden endielenen Amerika Birleik Devletleri tarafndan salanan siyasi destek. (590) b. Yugoslavya'y Paralanmaya Gtren Olaylar: Dou Bloku'nun dalmas ve Avrupa'da g dengesinin deimesiyle istikrarszlk bagsterdi. Tito'nun Mays 1990'da lm ile de zayf balarla bal Yugoslavya mozayii atlamaya balad. Merkezi ynetim zayfladka federal cumhuriyetler aras anlamazlklar, zerk blge itilaflar, komu devletlerle anla mazl klar artmaya ba lad . 1987 yl sonunda koyu bir Srp milliyetisi olan ve "Byk Srbistan" hayali peinde koan Slobodan Milosevi, Srbistan Komnist Partisi liderliine getirildi. Milosevi'in geliiyle birlikte blgedeki olaylar farkl bir grnm kazand. Bunun sonucunda Slovenya ve Hrvatistan bamszlklarn ilan ettiler. Srbistan, bamszlk ilanlar karsnda merkezi bir federasyonun srdrlmesini savundu. Eyll 1990'da Voyvodina ve Kosova'nn zerkliini kaldran bir anayasay ilan ederek "Byk Srbistan" emelini gerekletirmenin admlarn atmaya balad. Byk Srbistan'n domakta olduunu gren Bosna-Hersek ve Makedonya ise, temkinli bir politika izlemenin yolunu tuttu. Birleme ile daha da glenen ve Avrupa'nn liderliine soyunan Almanya, gzn dalan Yugoslavya'dan nfuz blgeleri salamaya evirdi.

589. Bosna-Hersek, Harp Ak.Yay n , s.153-155 590. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.113 331

Mevcut konumu ile Bat ve Dou Avrupa arasnda bir koridor oluturan Almanya, bu koridorun Adriyatik Denizi ve dolaysyla Akdeniz'le irtibatn tamamlamak iin Avusturya'nn gneyinde kendine yakn bir Slovenya ve Hrvatistan yaratmann zamannn geldiini grd ve bu lkelerin bamszlk ilanlarn destekledi. Bunlar ilk tanyan ve Avrupa Topluluu lkelerince tannmalarn salayan Avrupal oldu. Avrupa: ierisinde birtakm honutsuzluklara ramen Almanya lehine olan bu gelimeleri kabul etti. Avrupa iindeki mcadelenin bu ekilde sonulanmasndan sonra sra " ark Meselesi"nin Trkleri Balkanlardan atma admna gelmiti. Bu admn gereklemesi iin Srp Milliyetilii kanlmaz frsatt. 1980 ylnda Srp Bilimleri Akademisi tarafndan u hedefler ak olarak ifade edildi: 1. Etnik bir btnlk ve saflk arz eden " Byk Srbistan" meydana getirilmelidir. 2. Etnik sala, Sancak Blgesi'ndeki Trk asll Mslmanlarla Bosna-Hersek'teki Mslman ve Hrvatlar ve Kosova'daki Mslmanlar temizlenerek ulalacaktr. 3. Temizlik, Mslman ve Trkler'in kitle halinde imhas ve sa kalabilenlerin de Trkiye'ye srlmesi ile temin edilebilecektir. Byk Srbistan'n gereklemesi halinde Srp, Hrvat ve Mslmanlar arasnda bir mcadelenin kanlmaz olaca bir gerekti. Bundan Sloven ve Hrvatlar karldnda geride Mslman, Trk ve Srp mcadelesi sahnede kalacakt. Bu mcadeleyi krkleyici etkenleri devreye sokmak gerekiyordu. Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Yugoslavya'y paralamaya gtren olaylar n banda l ml bir politika takip ederek yumuak bir konfederasyondan yana olduunu gstermi ti. Fakat Bat basn organlarnda Srp ve Hrvat liderleri Bosna- Hersek'i aralarnda payla p kk bir kesimini Srp-Hrvat s n r arasnda tampon bir islam blgesi oluturmak maksadyla gizlice anlatklar eklinde yaz lar ortaya k nca, Bosna-Hersek de bamszlk yolunu seti. Bamszlk kararna en byk tepki Bosna'daki Srplar ve Srbistan'dan geldi. S rbistan; Bat 'n n destei karsnda Slovenya ve Hrvatistan' gzden karm; Karada, Bosna-Hersek, Makedonya, Voyvodina ve Kosova'dan oluacak "Yeni Yugoslavya"nn peine dmt. Bosna-Hersek bamsz olursa Srbistan ve Karada arasndaki Mslmanlar da etkileyecek, Karada ile fiziki temasa engel olacakt. Bu yzden Bosna-Hersek'i bamszlk ilanndan vazgeirmek iin birtakm caydrc nlemler ald . Ancak bu nlemler Bosna- Hersek'i bamszlk ilanndan vazgeirmedi. Bosna-Hersek Cumhuriyeti; Yugoslavya'dan ayrlan dier cumhuriyetlerle birlikte 9 ubat 1992'de Trkiye Cumhuriyeti tarafndan resmen tannd. Bu tanma Bosna-Hersek Mslma nlar n n ba ms zl k yol u n d a k i en byk destei oldu. (591 )

591. Dr. Y lmaz, Yak n Dnya Harp Tarihi zetleri, s.113-114; Bosna-Hersek, Harp Ak.Yay n , s.157-172 332

Makedonya'da Eyll 1991'de bamszln ilan etti. Tm tarihi boyunca Srbistan'n kanad altnda yaam olan 600 bin nfuslu Karada, Nisan 1992'de Srbistan ile birlikte "Yeni Yugoslavya"y kurdu. Bosna Sava, B. M. 'nin, Avrupa Topluluu'nun ve NATO'nun arac lk ve bar abalarna ramen, Srplar'm inanlmaz vaheti ve Mslmanlara uygulad zulm ve etnik temizlik hareketleri ile, b u u k y l srd. Amerika, bu i savaa bulamaktan ka nd . Fakat 1996 Temmuz ayndan itibaren soruna el a t t ve uygulad bask politikas ile, Kas m ay nda "Dayton Anlamas"n Bosna, H rvatistan ve S rbistan'a kabul ettirdi ve Aralk aynda da Paris'te "Bar anlamas" imzaland . Bu anlama ile Bosna'nn %49'u Srplara veriliyordu. Bu anlamann uygulanmasn kontrol iin de, Bosna'ya 60. 000 ki ilik ok Uluslu bir NATO kuvveti gnderildi. (592)

591. Prof. Armao lu, 20. Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s. 928-929 333

334

5. Kafkaslar'daki Gelimeler: Sovyetler Birlii'nin Kafkas Cumhuriyetlerini iki ksmda ele almak gerekir. Birincisi: Grcistan'daki gelimelerdir. kincisi ise, "Kafkas geni" denilen, Ermenistan, Azerbaycan ve Ka-raba arasnda meydana gelen ve gnmzde uluslararas bir nitelik kazanarak devam eden kriz ve gelimelerdir. a. Grcistan: Glasnost ve Perestroyka ile ilgili gelimeler, biraz ge olmakla birlikte 1989 ylndan itibaren bu lkeyi de etkilemeye balamtr. Grcistan'n Sovyetler Birlii'ne katlnn 68. yldnm olan 25 ubat 1989'da Tiflis'te 15. 000 kiinin katld protesto gsterileri yaplmtr. Sovyetler'in protesto edildii bu gsteriler, Grc milliyetiliinin lideri durumunda olan, Milli 'Demokratik Parti tarafndan dzenlenmitir. Grcistan'da balayan milliyetilik hareketlerini, Abkhazia ve Osetya'daki milliyeti gsteri hareketleri takip etmitir. Grcler, bir yandan lke iindeki Rus varl ile mcadele ederken, dier taraftan Abkhazia ve Osetya blgelerinde meydana gelen etnik milliyetilik hareketleri ile uramak zorunda kalmlardr. Bu drtl mcadele devam ederken, bir dier milliyeti lider Zviad Gamsakhurdia da sahneye kmtr. Bylece, lkede saylar 16'y bulan milliyeti ve hrriyeti gruplar birbirleriyle mcadeleye balamtr. Bunun sonucu olarak 1990 y l tam bir karmaa iinde gemitir. Grcistan'n Aralk 1990'da bamszlk iin ayaklanan Gney Osetya'y ilhak karar, Moskova-Grcistan ilikilerinin gerginlemesine sebep olmutur. Bu srada ve Kasn 1990'da Zviad Gamsakhurda ayn zamanda Cumhurbakanl grevini de yrten Meclis Bakanlna seilmitir. Gamsakhurdia, seimden sonra tam bir diktatrlk havas iinde lkeyi ynetmeye balad. Bu durum, lkede honutsuzlua sebep oldu. Honutsuzluk Aralk 1991'de Tiflis'te isyan getirdi. Ayaklanmalar zerine Gamsakhurdia Ocak 1992'de Tiflis'i terketti ise de lkede i sava tehlikesi ortaya kt . Bunun zerine Askeri Konsey, Grcistan' n ynetimini ele ald. Askeri konsey, Mart 1992'de bir Devlet Konseyi kurdu ve bakanlna da eski Sovyetler Birlii D i leri Bakan ve aslende Grc olan Eduard evardnadze'yi getirdi. Ekim 1992'de yaplan seimlerde, evardnadze, oylarn % 90'nn alarak Meclis Bakan ve dolaysyla Devlet Bakan oldu. (593) b. Kafkas geni: Sovyetler Birlii'nin en sadk cumhuriyetlerinden bin olan Ermenistan Eyll 1991'de bamszln ilan etti. Azerbaycan'n bamszlk hareketi ise, Ermenistan ile patlak veren Karaba sorunu ile birlikte ve bundan doan atmalar iinde geliti.
593. Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.935 335

Aslnda bir Trk topra olan Karaba, Sovyetler Birlii'nin kurulmas ile birlikte Azerbaycan topraklar iinde "zerk" bir blge haline getirildi. Ayrca Karaba'n Zengezur kesimi de Ermenistan'a verildi. Stalin zamannda balatlan uygulama ile Karaba'n Ermeni nfusu hzla ykseldi. 1917 ylnda Karaba'da 317. 861 Azeri Trk'ne kar 243. 627 Ermeni yaarken; 1997'lerde blge nfusunun % 75'i Ermeni ve % 25'i de Azeri ekline dnt. Sovyetler'deki geli melere paralel olarak, 1987'den itibaren demografik stnl bahane eden Ermenistan. Karaba'n kendisine balanmasn istedi. Bu istek Ermeni gsterileri ile desteklendi. Bunun zerine ubat 1988'de Karaba'n Ermenistan'a katlmas kararlatrld. Karar alan Sovyet Karaba Parlamentosunun 140 yesinden 110'u Ermeni idi. Moskova, Ermenistan'n ve Karaba Ermenileri'nin bu isteklerini reddetmekle birlikte, Karaba Azerileri de harekete geti. Bu durum, Ermeni-Azeri atmasna sebep oldu. atmalar, ksa srede Azerbaycan'a da srad. 1989 ylnda gelimeler tamamen Ermeni-Azeri atmas halini ald. Gelimeler zerine Azerbaycan Yksek Sovyeti (Parlamento), Eyll 1989'da kabul ettii bir yasa ile Azerbaycan'n egemenliini a klad . Bununla; Azerbaycan Sovyetler Birlii'nden ayrlyordu ve Azerbaycan s n rlar n n dokunulmazl ve Karaba zerindeki Azeri egemenlii vurgulanyordu. Bu kanunun kmasna nderlik eden Azerbaycan Halk Cephesi, Ekim 1989'da Yksek Sovyet'cede onayland. Buna gre; Azerbaycan, Sovyetler Birlii iinde siyasal, ekonomik ve kltrel egemenlie sahip olacak, milli bayra bulunacak ve halkna da Azeri Trkleri denecekti.

336

337

Azerbaycan'daki gelimeler zerine Ermenistan'da da Ermeni Milli Hareketi kuruldu ve hareketin bakanlna Levan-Ter-Petrosyan getirildi. eli meler zerine Moskova harekete geti ise de sorunu srekli bir zm getirilemedi. atmalar tm blgeye yayld. Ermenistan, 23 Austos 1990'da bamszln ilan etti. Ancak, Ermenistan' n Sovyetler Birlii'nden ayrlmas sz konusu deildi. 1989 y l ndan itibaren Trkiye-Azerbaycan ilikilerinde nemli geli meler balad. Trk-Azeri ilikileri Ermenistan'da Trkiye'ye yaknlamaya sevk etti. Ancak, Ermenistan'n hala Trk Dou Anadolu blgesinden toprak taleplerinde bulunmas temayl, Trkiye'nin tepkilerine yol at. Azerbaycan, E y l l 1989'da egemenliini ilan ettikten sonra i bnyedeki sorunlarna a rl k verdi. 7 Haziran 1992'de yaplan seimler sonucunda 3. 9 milyon semenin % 60 oyunu almaya baaran Ehulfez Elibey Azerbaycan Cumhurbakan seildi. Trkiye, Azerbaycan' n bamszln 9 Kasm 1991'de resmen tandn a klad . Elibey'in Cumhurbakanl dneminde Trk-Azeri ilikileri nemli bir gelime iine girdi. Fakat, bu gelimelerden Rusya rahats zl k duymaya balad. Cumhurbakan Elibey, Hseyinov'un ayaklanmas zerine 18 Haziran 1993'de Bak'den ayrld ve Nahcivan'daki kyne ekildi. Azerbaycan Meclisi, 18 Haziran 1993'de Azerbaycan Komnist Partisi'nin eski Genel Sekreteri Haydar Aliyev'i Devlet Bakanl na, Hseyinov'u da Babakanla seti. Bu suretle Azerbaycan'da Haydar Aliyev dnemi balad. Azerbaycan, 24 Eyll 1993'te de Bamsz Devletler Top-luluu'na katld. Azerbaycan'da 3 Ekim 1993'de Cumhurbakanl seimleri yapld. Haydar Aliyev, 4 milyon semenden % 98. 8'inin oylarn alarak Cumhurbaskan oldu. (594 ) 6. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri: Sovyetler'in Dou Avrupa ve Baltk Cumhuriyetlerindeki gelimelerin, Orta Asya'daki Trk Cumhuriyetlerinde ayn iddetde olmad grlr. Bu lkelerdeki milliyetilik hareketlerinin belirgin zellii; dil ve kltr milliyetilii eklinde kendisini gstermesidir. Siyasal nitelikli alkantlar bu cumhuriyetlerde, Bat'daki kadar etkili olmamtr. Ancak, bu lkelerdeki gelimeler, hi bir zaman Sovyetler Birlii'ndeki dalma srecinin gerisinde deildir. (595) Bu cumhuriyetlerdeki ekimserliin sebebi, Sovyetler'in uygulamalar ve her dnemdeki iddetli basklardr. D. KRESELLEME VE ULUS-DEVLET "Souk Sava Dnemi"nin sona ermesi ve zellikle de Sovyetler Birlii'nin dalmasnn ardndan "Yeni Dnya Dzeni", "Globalleme" ya da " Kreselleme " kavramlar, amzn en sk kullanlan szckleri haline geldi ve bu konuda eitli grler ortaya atld. Bunlardan bazlar yledir: Amerika'nn tannm yazarlarndan Charles Krauthammer'e gre; " Yeni Dnya Dzeni; Bush ynetiminin Souk Sava'n bitiminden sonra tmyle Amerika'nn liderlii altna giren dnyay tanmlamak iin kulland bir deyimdir. Sovyetler'in
594. Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.937-939; Dr. Veli Y lmaz, Trk- Ermeni Sorununun Tarihi Geli imi, Harp Akademileri Yay n , 1993, s.3031 595. Prof. Armao lu, 20.Yzy l Siyasi Tarihi, 1995, s.939 338

blgeye

ynelik

sahneyi terk ettii bu ortamda Amerika artk istediini yapabilir, dnyay kendi dzeni dorultusunda yeniden ekillendirebilir ve hatta Uluslararas Para Fonu (IMF) ve Birlemi Milletler Tekilat bu amala kullanlabilir " eklindedir. (596) Yine Amerikal Prof. Paul Kenndy, " 21. Yzyla Hazrlk" adl kitabnda yle diyor: " Yerel ynetimler ve ulusal hkmetler lkenin ekonomik yazgs zerinde denetimi giderek yitiriyorlar. Biyoteknoloji, lazer, robot, sper bilgisayar gibi gelimi teknolojiler okuluslu firm a l a r n t e k e l i n d e olacak. Kresellemeyi savunanlarn ngrd s n rs z d n y a asl nda okuluslu irketlerin yneticilerinin dnyas oimaya adayd r. Bu y n e t i c i l e r de ke n di l e ri m sadece hissedarlara kar sorumlu hissederler. Kreselle me yanl lar dikkatlerini Kuzey Amerika, A v r u p a ve -Japonya z e r i n d e yo unla t r rken yem mali ve ticari devrime h a z r olmayan dnya < nfusunun bete drdn grmezlikten geliyorlar. " P a u l K e n n d y ' y e gre halen dnyamzda en nemli sorun zengin k u z e y l e f a k i r gney aras nda h zla byyen uurum. Kenndy yle diyor: " Yoksul gneyin piyasa ekonomisini yan sra mu-azzam sosyal yatrmlara ihtiyac var. Ancak Bat tarafndan dayatlan tketim kltr sorunun bu yann dikkate almyor. " (597) Prof. Kenndy 'nin Ulusal s n rlar konusundaki aklamalar da dikkat ekici olup, yledir: Kemedy'e gre ulusa l s n rlar kalkmyor. Aslnda daha byk ulu s al birimler bellinde s n rlar yeniden iziliyor. rnein AB (Avr u p a Birli i) NAFTA ( K u z e y Amerika Serbest Ticaret Blgesi) ve APEC (Pasifik lkeleri Ekonomik birli i) gibi bloklar bir yandan kreselle meden sz ederken, dier yandan d a kar koruyucu nlemler alyorlar. Sermayenin g n m zd e badndrc bir h zla dolam ise byk f i r m a l a r n yat r m yapmalarndan ya da mal satlarndan de il, ounlukla speklasyondan kaynaklanyor. (598) Kenndy, toplumlarn 21. Yzyla hazrln nemli sebepten dolay ciddi buluyor ve bunlar yle aklyor: 1. n s a n l a r aras ndaki rekabet art k her alanda byktr. T e k r a r d n m e y e n , t e k r a r e itilmeyen ve tekrar kalplanmayan l k e ve i n s a n l a r 21. y z y l n rekabetine davanamayacaklardr. 2. Demografi ve evre sorunlar., dnya, bu nfusumuz ile bizleri tayamaz duruma gelmitir. areleri bizim bulmamz ve uygulamamz arttr. 3. Savalar ve ekimeler artk dnyann ve insanlarn kaldraca boyutlarn tesinde gelimektedir. Sosyal, siyasal ve dinsel huzursuzluklar ve atmalar sadece kt olan kaynaklarn daha fazla israf edilmesine neden olacak, sonuta kimse nemli bir kazan salamayacaktr. zlerek sylemek gerekirse; politik liderlerin dnyadaki karklklar nlemek ve durdurmak iin fazla anslar yoktur.

596. Balc , Ergun Cumhuriyet Gazetesi, 9 Nisan 1996 (Yeni Dnya Dzeni ve Globalle me konulu Makale) 597. Ergun, Balc . Ayn kaynak 598. Kennedy, Prof. Paul, 21. Yzy la Haz rlanmak, Harp Akademileri Yay n , Aral k 1993, s.17-19 339

Bizler de kendimizi bu karklklara gre hazrlamak zorundayz... " (599) Eski A. B. D. Bakan Carter'n Ulusal Gvenlik Danman Brezezinski'de, " Kontroldan km Dnya" adl kitabnda, ekonomik eitsizlik zerinde durarak dnya nfusunun 2000 y lnda 7 milyara ulaacan, bu miktarn yaklak 5. 5 milyarnn yoksul ya da az yoksul lkelerde toplanaca grne yer vermektedir. Kuzey ile gney arasnda hzla byyen uurumu gstermek iin 1960'larda zengin lkelerin fakir lkelerden 30 kat daha zengin olduunu; 1990'larda ise bu farkn 150 kata ktn belirtmektedir. Brezezinski, kuzey ve gney arasnda ekonomik eitsizliin bymesinin yan sra gneyde nfusun hzla artmas sonucunda kitlelerin her trl kktenci akma ak olaca ve gelimelerin byk glere yol aaca grne yer vermektedir. (600) Cafer Tayyar Sadklar'da " 2000'li Yllar, Dnya ve Trkiye" adl kitabnn sonu blmnde "Globalleme" konusunda u grlere yer vermektedir: Aratrmalarmz; sratle deien dnyann 2000'li yllara gelindiinde bir " yeni dnya dzeni" ne kavuamayacan gstermektedir. "Dzen" kavram yerini " belirsizlie " terketmitir. H zla deiim yeni dzensizlikler ve beklentiler ortaya karmaktadr. Bu de i im srecinin dnyay nereye gtreceini imdiden kestirmek zordur. Ancak, baz deerlendirmeler yapmak olanamz da vardr. delecek yzy lda stratejik stnlk salayan ekonomik faktrlerin, b u g n m z n kaynak ve faktrlerinden ok deiik olaca bekleniyor. Doal kaynaklar, sermaye birikimi, igc, nitelii artk st n l k salayan unsurlar olmaktan kacaklar. Belki de 21. yzy l da kaynaklarn bulunmamas b i r avantaj olabilecektir. Japonya bunun ilgin bir rneini sergiliyor. Japonya doal kaynaklara sahip olmad halde zengin, Arjantin ise sahip olduu halde zengin deildir. 21. Yzylda sermaye birikimi de eski zelli ini kaybedecektir. ok uluslu irketler, zengin lkelerdeki sermayeyi 3. Dnya lkelerine ta maktad rlar. Ancak bu konuda " lke riski" kavram gndeme gelecektir. Teknoloji de anlam deitirecektir. Gemite ekonominin galipleri yeni rnleri icat edenlerdi. 21. yzylda ise stnl yeni r n teknolojilerinden ok, yeni proses teknolojileri salayacakt r. Yeni rnler kolayca taklit edilebilir. Nitekim 20. yzy lda video ve video kameray Amerikallar, faks Hollandallar icat etti. Ancak yeni proses ve uygulamalar sayesinde bu rnler Japon rnleri haline gelivermi tir. Bu konudaki bir gr yledir; "Ba ar ya giden yol yeni rnler icat etmek ise, i gcnn en zeki yzde 25'inin e itimi byk bir nem ta r. Bu gruptan bir ki i yar n n yeni rnlerini icat edecektir. Ancak, ba ar ya giden yol rnleri en kaliteli ve en ucuza retmek ise, nfusun alt yzde 50'sinin e itimi daha da nem kazanacakt r. nk nfusun bu ke599. Kennedy, Prof. Paul, 21. Yzy la Haz rlanmak, s.55. 600. Ergun, Balc . Ayn kaynak, Y ld zo lu, Ergin, Cumhuriyet Gazetesi, 20 Eyll 1995, (Globalle me, Ulusal Devlet ve Direni Sorunu Konulu Makale) 340

simi yeni prosesleri iletecek veya kullanacaktr. Bu alt yzde elli, renmesi gerekeni renemezse, yeni yksek teknoloji prosesler uygulanamaz. " Bylece eitimin nemi bir daha vurgulanm oluyor. Sonuta, ifade edilmek istenen udur; dnya ekonomik sahnesinde yeni oyuncular, yeni kurallar eskilerin yerini alacaktr. Bu deiim sreci iinde die-di rekabet edecek olan ekonomik g; Japonya, Avrupa Birlii ve ABD olacaktr. Bu rakipten kimin kazanacana gelince, u anda ibre Japonlar'm tarafnda. Her ne kadar, Amerika hepsinden fazla zenginlie sahip olsa da, stratejik konum Avrupallardan yana... Bugnk artlar en fazla Avrupa'y deiime zorluyor. Bu deiim basks sebebiyle Avrupa kazanmaya en gl aday olarak grlyor. Gelecee k tutmak isteyenler deiim rzgarlarnn ne taraftan estiini iyi alglamaya mecburdurlar. nsan saduyusunun doal felaketler dnda, dnya savalar gibi facialar nleyecei varsaylabilir. ekilen byk aclarn unutulmas mmkn deildir. Bu varsaymdan hareket ederek 2000'li yllarda dnya ve bulunacaklar konum iin, olumlu bir resim vermek mmkndr. " (601) Sonu: Bu dokman ile ilgili yaptmz almalar ve tesbit edilen esaslar dikkate alnarak "Globalleme" ve " Ulus- Devlet" kavramlar konusunda bir deerlendirme yapmak mmkndr. Buna gre diyebiliriz ki, insanlk tarihi belirli dnemlerden gemitir ve her dnemde dnyamzda blgesel veya global g merkezleri ortaya kmtr. Bunlardan ilki; Orta Dou blgesinin stnl dnemidir. Bu stnlk zaman iinde Anadolu, Akdeniz ve Msr medeniyetleri eklinde ortaya kmtr. Genelde blgesel ve kt'asal nitelik tayan bu stnlk, 1600'l y llardan itibaren Avrupa'ya gemitir. Balangta denizlerde balayan Avrupa stnl, mteakiben k t'alara da intikal etmitir. zellikle Amerika'nn ve Uzak-Dou'nun paylalmasndan kaynaklanan mcadeleler, neticede, Birinci ve kinci Dnya Harpleri'ne sebep tekil eden olaylar da beraberinde getirmitir. Daha sonra ABD'nin ve Sovyetler'in arlkl olduu dnya g merkezleri ve bu yndeki mcadeleler, dnyay bir nkleer savan eiine getirirken, insanln da bir lde felaketini hazrlamaya balamtr. Sovyetler'in dalmasndan sonra ise, dnya nce ABD'nin hakim olduu tek kutupluluu, mteakiben de belirsizlik ortamna srklenmitir. Gnmzde ise dnyamz tam bir aray iine girmi grnmekle birlikte, sratle " Globalleme" ve " Ulus-Devlet" mcadelesi ortamna srklenmektedir. Byle bir mcadeleye dnyann tahamml etmesi olduka zordur. nk, gemite olduu gibi ne ulus-devletler ve ne de globalleme zihniyetinde olan mparatorluk yaplarnn, gelecein dnyasnda hakim ve stn rol oynamalar olduka zordur. Bunun en nemli sebebi, insanlarn hr ve bamsz olma arzularnn, tahakkm kabul etmeme ynndeki iradeleridir.
601. Sad klar, Prof.Cafer Tayyar, 2000li y llar, Dnya ve Trkiye, Kltr Bakanl Yay n , Ankara, 1995 s.283-284 341

Trkiye'nin

O halde, dnyamz, ulus-devlet yaplarnn korunmas hususundaki hassasiyetini muhafaza ediyor demektir. Yaplacak i, Byk Atatrk'n de ifade ettii gibi; insanlar birbirine yaklatracak, onlar birbirine sevdirecek, karlkl maddi ve manevi ihtiyalarn temin edecek yksek insanlk felsefesini etkin ve hakim klmaktr. (602)
602. Sylev ve Demeler, c.II s.306

342

BBLYOGRAFYA
Akad, Mehmet Tanju, Osmanllarn Stratejik Kasta Yaynlar, stanbul, 1995; 20 nci valar, Kasta Yaynlar, (2 Cilt) stanbul, 1992. Sorunlar, Yzyl Sa

Andonyan, Armaolu,

Aram, Balkan Harbi Tarihi, Sander Yaynlar, stanbul, 1975. Prof. Dr. Fahir, Siyasi Tarih (1789-1960), kinci Bask, Sevin Matbaas, Ankara, 1973; Siyasi Tarih (1789-1960), Ayyldz Matbaas, Ankara, 1975; 20 nci Yzyl Siyasi Tarihi, Tisa Matbaas, Ankara, 1984; 20 nci Yzyl Siyasi Tarihi, C. 1-2 (1914-1995), Geniletilmi kinci Bask, Alkm Yaynevi, 1995.

Artu, Atatrk,

brahim, Balkan Sava, Kasta Yaynlar, stanbul, 1988. Atatrk'n Sylev ve Demeleri (3 Cilt), Atatrk Kltr Dil ve Tarih Kurumu Aratrma Merkezi Yayn, 1989; Nutuk, Clt-I, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1973; Nutuk, Clt-II,Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1981. evket Sreyya, Makedonya'dan Orta Asya'ya Enver Paa, (3 Cilt), stanbul, 1971. Atatrk lkeleri ve nk lp Tarihi-II, Kurulu Yay nlar , No: 5, Ankara, 1986. Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. III. Yksekretim

Aydemir, - - - - - - - - -

Amerikan Tarihinin Ana Hatlar, Amerikan Basn ve Kltr Merkezi. Atatrk lkeleri 1989; C.II,Yayn ynlar, Ankara, 1986. ve nklp Tarihi C.I/1, Ankara, No.5, Yksekretim Kurumu Ya

- - -

Arap-srail Harpleri, Gnkur.HTS. Ett Bakanl Yaynlar, Ankara, 1979. Ergun, Cumhuriyet Gazetesi, 9 Nisan Dnya Dzeni ve Globalleme Konulu Makale). 1996 (Yeni

Balc ,

Baykara ,

Prof.Dr.Tuncer, Osnanllar'da Medeniyet Kavram, Akademi Kitabevi, zmir, 1992.

343

Bayur,

Yusuf Hikmet, Trk nklb kinci Bask, TTK.Basmevi,Ankara,1984;

Tarihi,C.I,Ksm-II

C.II, Ksm III (Trablusgarp ve Balkan Savalar, Osmanl Asyas'nn Paylalmas in Anlamalar), TTK. Basmevi, Ankara 1951; C.II,Ksm IV (Fikir Cereyanlar, nklp Hareketleri, Didimeler, Birinci Genel Savan Patlamas), TTK. Basmevi, Ankara, 1952, (II.Bask, Ankara,1983); C.III, Ksm.I, (1914- 1918 Genel Sava, Savan Balamasndan 1915 Kna Kadar), TTK. Basmevi, Ankara, 1983. Belen , Em. General, Fahri, Birinci Cihan Harbi, 5 Cilt, Gnku.r. Basmevi, Ankara, 1965; Harbinde Trk

Balkan Sava (1912-1913), Harp Akademileri Basmevi, stanbul, 1971; Trk Kurtulu Sava, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1972. Byktay , Bilsel, Brzezinsk , - -- -- -- -- -Em. General, mer Halis, Timur'un Anadolu Seferi ve Ankara Sava, Ankara, 1931. M. Cemil, Lozan, Ahmet hsan Matbaas, stanbul, 1933, C.I ve C.II. Zbigniew, Kontrolden km Dnya, ev.: Haluk Menemenciolu, Trkiye Bankas Yaynlar, Aralk, 1994. Belgelerle Aralk 1988. Trk Tarihi Dergisi, zel Sayjstanbul, Harp Tarihi

Balkan Harbi (1912-1913),C.I, Bakanl Yayn, Ankara, 1970.

Gnkur.

Balkanlar'da Bir Gerillac,ev: hsan Ilgar, Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Bey'in Anlar, stanbul, 1975. Bosna-Hersek, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 1992. Birinci Dnya Harbi'nde Trk Harbi (Osmanl mparatorluu'nun Siyasi ve Askeri Hazrlklar ve Harbe Girii) Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar, Seri No.3, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1970,C.I. Birinci Dnya Harbi Avrupa Cepheleri (Galiya Cephesi) Genelkurmay Harp Dairesi Resmi Yayn, Seri No:3, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1967, C.VII, Ks.I. Birinci Dnya Harbi'de Trk Harbi Cephesi) 1914-1918, Genelkurmay Askeri Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Seri nelkurmay Basmevi, Ankara, 1973, C.III, Ks.I. (Irak-ran Tarih ve No:3, Ge

- --

- --

- --

Birinci Dnya Harbi'nde Trk Harbi (Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekat), 1914-1918, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Ba kanl Askeri Tarih Yaynlar, Seri No.3, Ge nelkurmay Basmevi, Ankara, 1978, C.VI.

344

---

Birinci Dnya Harbi'nde Trk Harbi (Sina, Filistin Cephesi, Harbin Balangcndan kinci Gazze Muharebeleri Sonuna Kadar) Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Askeri TarihYaynlar, Seri No: 3, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1979, C. IV, Ksm-I. Birinci Dnya Harbi'nde Trk Harbi (Deniz Harekat) Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar Seri No. 3, Genelkurmay Basmevi, An kara, 1976, C. VIII. Birinci Dnya Harbi'nde Trk Harbi (Hava Kuvvetleri Harekat) Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar, Seri No. 3, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1969 C. IX. Mahmut, 1. Cihan Harbi, Kasta Yaynlar, stanbul, 1997. Celal, Kore Savanda Trkler, stanbul, 1963. Dnya Tarihi Ansiklopedisi, Milliyet Yayn, 1991. Dnya Gazetesi, 28 Mays 1997. Dr. Ahmet Cevat, Hersek, stanbul, 1965. Mahmut II. Zamannda BosnaDil

---

---

Boulu, Dora, - - - - Eren, Ergun, Erim,

Mustafa, Atatrk Devri Trk Eitimi, Tarih Corafya Fakltesi Yayn, Ankara, 1982.

Ankara

Prof. Dr. Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri (Osmanl mparatorluu Ant lamalar ), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn, TTK. Basmevi, Ankara, 1953, C. I. Prof. Dr. kr, Siyasi Tarih, stanbul, 1944; Trk D Politikas (1939-1945 Dnemi), Prof. Esmer ve Prof. Sander, Ankara, 1977.

Esmer,

Erolu, Erz, Genosman, Gnlbol,

Prof. Dr. Hamza, Devletler Umumi Hukuku El Kitab. Ankara, 1970. Prof. Dr. Mehmet, Hristiyanlaan Trkler, Trk Kltr Aratrma Enstits Yayn, 1983. Kemal Zeki, htill Meclisi, stanbul, 1980.

Grgl,
345

Prof. Dr. Mehmet ve Cem Sar, Trk D Politikas (1919-1939) C. I, Drdnc Bask, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1977; Trk D Politikas (1945-1965) Prof. Gnlbol, Haluk Ulman, Sual Bilge ve Duygu Sezer, Ankara 1977: Trk D Politikas (1965-1973 Dnemi) Prof. Gnlbol, Prof. Krkolu, Ankara, 1977; Atatrk ve Trkiye'nin D Politikas (1919- 1938) Prof. Gnlbol ve Gem Sar, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1973. Dr. smet, Ana Hatlaryla Trk stiklal Harbi, Kas-ta Yaynlar, stanbul, 1985. Gnaltay, - - nan, - - Ord. Prof. emsettin, Yakn ark, Elam ve Mezopotamya, TTK. Yayn, Ankara, 1937. Harp Okulu Siyas Tarih Notlar, 1971. Kmran, 2000'li Y llara Girerken Trkiye'nin nndeki Engel ve Ufuklar (Konferans), Harp Akademileri Yayn, Ocak 1996. kibinli (2000'li) Y llara Doru Yeni Ekonomik Sper G; in, Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei Dergisi (Yay n No: TSADT/95, 7- 182), stanbul, Temmuz 1995. Yugoslaven, Beograd, 1954. John, Yirminci Yzy l n ve Modern Can Sonu, ev.: Mehmet Harmanc, Sabah Kitaplar, stanbul, 1993. General Kazm, stikll Harbimiz, 4 Cilt, Emre Yaynlar, stanbul, 1995. Prof. Dr. Enver Ziya, Osmanl Tarihi (Nizam- Cedit ve Tanzimat Devirleri, 1789-1856), TTK Basmevi, kinci Bask, C. V, Ankara, 1961; C. VII (Islahat Ferman, 187M876), TTK. Basmevi Ankara, 1956; C. VIII (Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri), TTK. Basmevi, Ankara, 1983. Kennedy, - -- -Kocatrk, Kodaman, Prof. Paul, 21. Yzyla Hazrlanmak, Harp Akademileri Yayn, Aralk, 1993, (Tercme). Kbrs Sempozyumu (1-2 demileri yayn, stanbul, 1998. Kbrs Bar yn, stanbul. Harekat, Aralk Kara 1997), Harp Aka Ya

- - Lukas, Karabekir, Karal,

Harp

Akademisi

Prof. Dr. Utkan, Atatrk ve Trk Tarihi Kronolojisi, T. . Tarihi Enstits Yayn, 1973. Prof. Dr. Bayram, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, No. 67, Ankara, 1987. Sleyman, Avrupa Trkiyesinin Kayb ve Balkanlarda Panislavizm, stanbul, 1986;
346

Kocaba,

Tarihte Trk-Rus Mcadelesi, stanbul, 1989. Kprl, Kymen, Kramer, Kural, Prof. Dr. Fuat, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Banur Matbaas, Ankara, 1972. Prof. Dr. Mehmet, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara, 1963. S. N., Tarih Smer'de Baslar, , TTK. Basmevi, Ankara, 1990. Prof. Dr. Akdes Nimet, niversitesi Dil Tarih No. 180, Ankara, 1970. ev.: Muazzez lmiye Ankara Yayn,

Trkiye ve Rusya, Corafya Fakltesi

- -Lewis, Mhlman, - - -- -- -- -- -Ortayl, -

Krfez Krizi, Harp Ak. Yayn, Kitap 1, 2, 3, 4, 5, stanbul. 1992. Bernard, Orta Dou, ev.: Sabah Kitaplar, istanbul, 1996. Mehmet Harmanc,

Cari, Das Deutsche-Trkische Waffenbndnis m Weltkriege (Dnya Harbinde Trk-Alman Silahl ttifak ), Leipzig, 1940. Meydan Louresse, C. 2, C. 12. Mufassal Osmanl Tarihi, C. 4, 1960; C. 5, 1962. Makedonya, 1992. Harp 6 Cilt, Gven Yayn, Bas mevi, istanbul,

Akademileri

Milliyet Gazetesi, 26 Aral k 1991, S. 4.

1991, S. 4; 22-23 Aral k Tekilat, Er-

NATO El Kitab, Kuzey Atlantik formasyon Tekilat Servisi, Paris, 1965. "NATO" Konulu 1997 Tarihli Konferans Notlar, stanbul, 1997. Harp

Akademileri Osmanl Ankara m ni

lber, kinci Abdlhamit Dneminde paratorluu zerinde Alman Nfuzu, versitesi Basmevi, Ankara, 1981.

Osmanolu, gel, nsoy, - - Parla, Renouvin,

Aye, Babam Sultan Abdlhamit (Hat ralar m), Yaynlar, Kent Basmevi, Ankara, 1984.

Seluk

Prof. Dr. Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime a lar , stanbul, Do. Dr. R fat, Trk-Alman k tisadi Mnasebetleri (1871-1914), Enderim Yay nlar , Unsal Matbaas, stanbul, 1982. Politisches Archiv des Auswertigen Amts, Band Nummer 94. Bonn. Reha, Lozan ve Montr, kinci Bask, Lefkoe, 1987. Prof. Dr. Pierre, Birinci Dnya Sava (ev.: Adnan Cemgil), Alt n Kitaplar Yaynevi, 1982; Birinci Dnya Sava, ev.: Teoman Tundoan. letiini Yaynlar, stanbul, 1993.
347

Sadklar, Sander, Sanders, Soysal,

Prof. Cafer Tayyar, 2000'l Y llar, Dnya ve Trkiye, Kltr Bakanl Yay n , Ankara, 1995. Prof. Dr. Oral, Siyas Tarih, mge Kitabevi, Ankara, 1995. lk alardan 1918'e,

Liman von, Trkiye'de Be Yl (Tercme), Baha Matbaas, stanbul, 1968. smail, lamalar, 1989; Trkiye'nin Uluslararas C. I (1920-1945), TTK. Siyasal Basmevi, AndAnkara,

Trkiye'nin Uluslararas Siyasal Batlar, (1945-1990), " TTK. Basmevi, Ankara, 1991; Trk D Politikas ncelemeleri iin Klavuz (1919-1993) stanbul, 1993. Sun, Smer, Sakar, Trkgeldi, Tofller, Toffler, Tuncer, Turan, - - Selim, Birinci Dnya Harbi Ankara, Genelkurmay Basmevi. zetleri (1914-1918), Milletleraras nceki Ana

Prof. Dr. Faruk, Seluklular Devrinde Byk Fuar (Yabanin Pazar ), stanbul, 1985. Do. Dr. Mjdat, 1982 yasalar, stanbul, 1994. Anayasas ve

Ali Fuat, Grp i ittiklerim, kinci Bask, TTK. Bas mevi, 1951. A l v i n ve He d , Yeni B i r Uygarlk Yaratmak, Zlfi Dicleli, nk lp Yay nevi, stanbul 1994: ev.:

nc Dalga, ev.: Al Seden, Altn Kitaplar, Yaynevi, 1981; Gelecek Korkusu, ev.: Selami Sargut, Alt n Kitaplar Yay nevi, 3. Bask, 1981. Dr. Hner, Metternich'n Osmanl Politikas , Ankara, 1996. Prof. Dr. Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971; Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1973. Tarih-I, Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar, T. T. T. Cemiyeti, stanbul, 1932. Tarih-II, Orta Zamanlar, T. T. T. Cemiyeti, stanbul, 1931. Tarih-III, T. T. T. Cemiyeti, stanbul, 1933. Tarih-IV, Trkiye Cumhuriyeti, T. T. T. Cemiyeti, stanbul, 1934. Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, No. 56, Ankara, 1986. Trk Tarihinin Ana Hatlar, (Mslmanl n kt ve Yay ld Tarihlerde Ortaasya'nm Umumi Vazyeti) T. T. T. Cemiyeti Yay n , No. 35, Ankara. Talat Pasa'nn An la r (Bask ya Hazrlayan: Mehmet Kasm),
348

- - - - - - - - - - -

- - - - -

Say Yaynlar, Birinci Basm, stanbul, 1986. Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi Osmanl Devri ( k i n ci Viyana Ku atmas ndan Nizam- Cedit'in Tek i l i n e Kadar Olan Devre. (1683-1793) C. II I . . Ks. IV, Ge n e l k u r m a y Askeri Tarih ve Stratejik Et d Bakanl Askeri 'Tarih Yay nlar . Seri No: 2, Gnkur. Bas mevi; Ankara, 1982: C. III. Ksm V. ( 1793-1908), Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Harp Tarihi Yaynlar, Seri No. 2, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1978; I. Kitap, C. III, Ksm VI, Genelkurmay Basmevi Ankara, 1971; C. V. (3 Cilt) 3 nc Kitap (anakkale Cephesi Harekat) (Haziran 1915-Ocak-1916), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Askeri Tarih Yaynlar Seri No: 3, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1980; C. X (Birinci Dnya Harbi dari Faaliyetler ve Lojistik), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1985; Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, C. I, Gnkur. Basmevi, Ankara; Trk stiklal Harbi, Dou Cephesi, C. III, Gnkur. Basmevi, Ankara, 1965; Trk stiklal Harbi Bat Cephesi, Gnkur. Yayn, C. II, Ks. 5, C. II, Ks. III, C. III, Ks. IV; Trk stikll Harbi, Gney Cephesi, C. IV, Gnkur. Yayn, 1966.

Uarol, Ulman, Uzunarl,

Dr. Rfat, Siyasi Tarih, Filiz Kitabev, stanbul,1995. H., Birinci Dnya Savana Giden Yol, Ankara, 1972. Ord. Prof. Dr. smail Hakk, Osmanl Tarihi (Karlofa Antlamasndan XVIII. Yzyln Sonuna Kadar), c. IV, Birinci Blm, kinci Bask. TTK. Bas mevi. Ankara. 1978. C. IV. Ksm II (XVIII. Yzyl), TTK. Basmevi, Ankara, 1983. Dr. Cokun, Siyasal Tarih, (1789-1950), BanurMatbaas, Ankara, 1967. Tahsin, Trk Siyasi Tarihi, Ankara, 1958. David, anakkale Olay, (ev.: M. kinci Bask, Milliyet Yaynlar, Haziran, 1970. Ali Kayabal)

ok, nal, Walder, Wallach,

Jehuda. L., Bir Askeri Yardmn Anatomisi, (ev.: Fahri eliker), Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1977. H. G., Ksa Dnya Tarihi, Varlk Yaynlar, ev.: Ziya shan, stanbul, 1962.
349

Wells,

William, Yeliseyeva,

Mc. Neill, H., Dnya Bask, Ankara, 1994.

Tarihi,

ev.:

Alaaddin

enel,

3.

N. V. ve A. Z. Manfred, Yakn alar Tarhi, ev.: zdemir nce, Ergim Tuncal, stanbul, 1978. Ergin, Cumhuriyet Gazetesi, (Globalleme, Ulus Devlet ve Direni Konulu Makale), 20 Eyll 1995. Dr. Veli, l nci Dnya Harbi'nde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, stanbul, 1993; Anadolu'da Trk Varl, Harp Akademisi Yayn, stanbul, 1993; Komutanlk ve Liderlik zerine, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 1994; Yakn Dnya Harp Tarihi zetleri, Harp Akademisi Yay n , stanbul, 1993; Trk-Ermeni Sorununun Tarihi Geli imi, Harp Akademisi Yaym, 1993; kinci Dnya Sava Doktrin Strateji ve Uygulamalar, Harp Ak. Konferans Notlar, stanbul, l 997.

Yldzolu,

Ylmaz,

350