KEMAL ATATRK ve ADA TRKYE I

JOHANNES GLASNECK ARF GELEN

NSZ YZYILIMIZIN yirminci ve otuzuncu yllarnn gazeteleri gzden geirildii zaman, dar ve zayf yzl, akr ve etkili gzl bir adamn resimleri ile sk sk karlalr. Gl bir kiilii anlatan, ok belirgin bir yzdr bu. lk resimlerinde niforma ile grlr, banda tatarlarn krk apkas, kalpak vardr. Sonraki resimlerinde yalnz sivil kyafettedir. ou zaman silindir apka ile k bir frak, ara sra da en modern ngiliz kesimi hafif bir yaz elbisesi iindedir. Her gazete okuru iin bir kavramdr bu insan: Mustafa Kemal Paa(1) ya da Kemal Atatrk (2), 1919-1923 yllarnda, Trk Ulusal Kurtulu Sava'nn nderi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk devlet bakan. Ksa zamanda yaam ve yapt ile ilgili kitaplar da ortaya kt. Burjuva gazetecilerin ve yaymclarn onun iin yazdklar, artc, merak verici ve cokulu, tek szckle coturucuydu. Onun iin ok kii yazd, kiilii konusunda ok yorumlar yapld. Ancak burjuva basn bir noktada gr birliindeydi: Bu Trk generali ve devlet adam, ''tarih yapan kiilerdendi''. Onlar iin bu, daha ok yalnz bir sekin grubun, yalnz birka sivrilmi ''byk kii''nin dnya olaylarn belirledii sav konusunda bir kantt. Halk yn ise uyuuk ve tembeldir, bu trl insanlarn elinde yorulan bir hamurdur. Ancak onlarn sesi, bu yn uykusundan uyandrr. Ama dnen okur iin, Trkleri yabanc boyunduruundan kurtaran ve yeni bir devlet kuran bu Mustafa Kemal yalnz myd, sorusu ortaya kmt. Hangi koullar onun byle stn bir rol oynamasn salam, hangi kiisel deneyimler ona bu rol yerine getirme olanan vermiti? Mustafa Kemal'in yaamnn ve yaptnn yorumlan biimi, yazarn siyasal grne ve ou zaman milliyetine bile balyd. Alman tekel basnnn, yazileri brolarnda oturanlar, Trk Kurtulu Sava'n, yalnzca dnya savann bir uzants olarak gryor, Mustafa Kemal'in Yunanllar ve onlarla birlikte tilf Devletlerini uratt yenilgiler konusunda iin iin glyorlard. Alman gazeteleri, Birinci Dnya Sava'nn ''Alman-Trk silah arkadalndan'' bktrncaya kadar sz ediyorlard. Mustafa Kemal'in Alman militaristleri ile anlamazlklar, ounlukla utan konusu olduu iin deinilmeden geitiriliyordu. 1933'ten sonra Goebbels'in propagandaclar ayrca, ''iki byk ulusal kahraman arasnda benzerlikler'', yani Hitler ile Kemal arasnda benzerlikler bulup karma konusunda byk aba gsteriyorlard. Batl lkelerde bu konu deiik bir duruma getirilmi ve getirilmekte; Hitler, Mussolini ve Lenin'in yanna Atatrk de konularak, btn bu kiiler, ''otoriter'' ya da ''totoliter'' rejimlerin benzer temsilcileri olarak nitelenmektedir. Dnya proletaryasnn nderi ve Sovyetler Birlii'nin kurucusu Lenin'i, anti-emperyalist Trk Kurtulu Sava'nn nderi Atatrk', emperyalizmin en hayduta, en gerici ve en ok kana susayan

biiminin temsilcileri derekesine koymak, tarihi kabaca deitirme anlamna gelmekle kalmaz; ayn zamanda, gerek Sovyetler Birlii'ni, gerek uluslararas ii hareketini ve ulusal kurtulu hareketini lekelemek, kk drmek gibi kt niyetli bir giriimi anlatr. Coku verici yazlar ve biyografiler de Kemal Atatrk' bir ''bozkurt'', ''at stndeki hayalet'', hatta bir ''ikinci Cengiz Han'' yapyordu. Bunlara gre, bu kii, Trk soyunun gerek temsilcisidir; Mool-Tatar ve Osmanl atalarnn orta Asya steplerinden saldr gibi, Trklerin yzyllar sren yenilgilerinden sonra bu kez Asya'nn Avrupa'ya kar saldrsn yrtmek iin gelmitir. Yakp ykc, anlalmaz bir doa kuvveti gibi ''Uygar Bat'ya'' kar bakaldrmtr. Avrupa ve Amerika'daki bir burjuvann, byle ykleri okurken srtndan souk terler dklm olmas gerekir. nk Mustafa Kemal, zel yaamnda, bu yazarlar tarafndan, yaman bir acmasz kii diye gsterilmitir. Byle bir bak biiminin temelinde ''Boazii'ndeki hasta adamn'' yeniden ayaa kalkmasn uzun sre olanaksz sanan ngiliz smrgecilerinin kzgnl ve d krkl yatyordu. onlara, gre, Trk halknda bamsz bir politika yrtecek g ve yetenek yoktu. Bundan dolay, Mustafa Kemal gibi emperyalist bar buyrultusuna kar dikilmi birisi, ancak bir ''haydut'', ''ete ba'' ya da ''Moskova ajan'' olabilirdi. Halifelii, fesi ve peeyi kaldran adam, tutucu yazarlar iin dinsiz, nerdeyse Bolevik bir ykc, liberaller iin ise akll bir reformcu, halknn gerek babas saylrd. Mustafa Kemal'e kar anlay, en ok Fransz burjuva biyografi yazarlar arasnda grlr. Burjuva cumhuriyetiler ve demokratlar, ona, Jl Sezar dneminin Galli zgrlk savas Vercingetorix ile, kralclarn Vendemiaire ayaklanmasn bastran gen Napolyon Bonaparte ile, hatta nl Paris komncleri ile karlatrdlar. Ama bylesine coturucu yazlar, efsaneler ve karlatrmalar, Kemal Atatrk olayn aklamaktan uzaktr. Tarihsel gerek, onun oluum izgisini ve bu kiilie tarihte birinci derecede bir rol oynama olanan veren koullarn aratrlmasn ister. Daha onun yaad zamanlarda uluslararas devrimci ii hareketinin yaynlarnda buna ilikin temel noktalar vard. Ayrca Sovyet tarih bilimi de uzun sredir en yeni Trk tarihi ile youn biimde uramakta, bunda, Kemal Atatrk'n, ald yerin zerinde durmaktadr. Elinizde bulunan alma bu aratrma sonularna dayandrlmtr. stelik ilk Trk devlet bakannn yaam yks, tarihsel yn yannda, gnmz ilgilendiren ok gncel bir yan da ierir: Mustafa Kemal, bundan 40 yl nce, Trkiye'yi emperyalist smrgeci devletlerin ve ierdeki feodal gericiliin siyasal, ekonomik ve ideolojik vasiliinden kurtarma giriimine geti. Onun bu yoldaki baarlar kadar, yapamadklar, eksikleri ve yanllar da, gnmzde Asya ve Afrika'nn gen ulusal devletlerindeki devlet adamlarnn kaynaklandklar ve her zaman kaynaklanabilecekleri

deneyimler hazinesinde toplanmtr. Bu kitapta, Kemal Atatrk'n biyografisinde, gerek tarihsel ve gerekse gncel eye hakkn verme giriiminde bulunulacaktr. BR PADAHIN BR GENERAL SULTAN ABDLHAMD'E BAKALDIRMA Kemal Atatrk, 1881'de, Selanik'te dodu. Babas gmrk memuru Ali Rza Efendi ve annesi kyl kz Zbeyde Hanm, oullarna Mustafa Kemal adn verdiler. Ali Rza, o vakitler Selanik'i de egemenlii altnda bulunduran padiahn hizmetinde nemli bir varlk sahibi olamamt. Osmanl mparatorluu'nun ba, memurlarna az ve dzensiz aylk dyordu. Mustafa'nn babasnn bir gn at kk kereste ticarethanesi de gelime gstermedi ve bylece aile gsterisiz kk-burjuva yaantsnn tesine geemedi. Annesi, Trk kyllerinin byk ounluu gibi Allah'a ve onun Peygamberi Muhammed'e, Mslmanlarn dinsel ba Sultan Halife'ye (3) iten ve sarslmaz bir inan besledii, Kuran'n yazd eski det ve geleneklere sayg gsterdii ve uyduu halde, Mustafa Kemal, sonradan, babasn, dinle ilgilenmeyen, buna karlk Bat Avrupa'nn liberal dncelerine istekle sarlan, zgr dnceli bir kii olarak nitelemitir. Kk Mustafa okula gnderilecei zaman, bu yzden anne ile babann grleri birbirlerinden ayrlr. O zamanlar Osmanl mparatorluu'nda eski ile yeni arasndaki savamn nasl olduunu gsteren kk, ama ayrc nitelikte bir rnek. Zbeyde, olunun, olan ocuklarn eski gelenee gre Kuran rendikleri bir din okuluna gitmesini istiyordu. Ali Rza ise, ocuklara ada bilimlerin ilkelerine gre ders veren emsi Efendi'nin zel ilkokulunu ye tutuyordu. Baba, usta bir manevra ile sorunu zd. Szde annenin isteklerine uyuyormu gibi, Mustafa'nn her zamanki dinsel trenle mahalle camiinin yanndaki din okuluna girmesine raz oldu. Bir sre sonra ocuu bu okuldan ald ve emsi Efendi'nin yanna verdi: Anne buna kar artk direnmedi. nk onun iin nemli olan dinsel tren nasl olsa yaplmt. Bir sre sonra Ali Rza ld. Hi bir geliri olmayan Zbeyde, Mustafa ile kz Makbule'yi alarak, kye, erkek kardeinin yanna tand. Orada iki yl kaldlar. ocuklar her trl tarla ii yapyorlar, zellikle fasulye tarlalarn bekleyerek kargalar kovuyorlard. Ama olunun hi bir eitim grmeden bymesi anneyi tedirgin ediyordu. Bu yzden, onu, Selanik'e, kent okuluna yollad. Orada teyzesinin yannda kalyordu. Ancak Mustafa bir gn arkadalarndan biriyle kavga ettii iin Arapa retmeninden kan akncaya kadar dayak yediinden okula gitmekten vazgeti. Anne, olunun gelecei konusunda byk zntler iindeydi. Olu din adam olmak istemiyordu. Babasnn dnd gibi onu ticaret okulunda okutmak iin para yoktu. Ama on iki yandaki Mustafa seimini yapmt bile: Subay olmak istiyordu. Komunun olu Ahmet'i ssl askeri renci

niformas ile caddede caka ile yrrken grd zaman, onu kskanmamal myd? Hele Selanik'te says bol olan subaylar? Mustafa da byle bir niforma giymek istiyordu. Askeri okulun parasz olduunu bilecek yatayd da. Trk kk burjuvazisinin birok genci bu ykselme olanandan yararlanyordu. Zaten onlar iin gerekte baka olanak da yoktu. Zbeyde, olunun niyetini renince korktu. Olunu, kanl askerlik mesleine terk etmek istemedi ve onun niyetine sert biimde kar kt. Ama baarl olamad. Mustafa, annesinden habersiz, babasnn bir dostuna bavurdu ve bu kii giri snavna alnmas iin ona yardmda bulundu. Mustafa snav kaznd ve sonra da olupbittiyi annesine bildirdi. On iki yandaki bir ocuk iin artc olan bu kararllk ve direme, sonralar yetikinlik dneminde onun en belirgin karakter zellikleri olarak gelimitir. 1893'te Selanik Askeri Rtiyesi'nde oktandr zledii niformay svazlayan taze askeri renci, bununla daha sonraki tm yaam iin nasl nemli bir adm attn lebilecek durumdan henz ok uzakt. Askerlikten sonra hangi yce amalarn geleceini de bilebileek yetenekte deildi. Annesi Zbeyde, Mustafa'nn asker olmak istemesinden duyduu kukularda elbette haklyd. Vaktiyle Atlantik'ten Krm'a, Viyana kaplarndan Hint Okyanusu'na kadar uzayan byk Osmanl mparatorluu, artk eski byklnn yalnzca glgesini yanstyordu. Padiah, Araplarn, Krtlerin, Ermenilerin, Bulgarlarn, Yunanllarn, Srplarn ve Arnavutlarn zgrlk abalarn ezmek iin ordusunu imparatorluun bir kesinden tekine yollamak zorunda kalyordu. Askerler, ounlukla Trk kyllerinden meydana geliyordu. Onlarn yaam dzeyi, bir hayvannkinden pek iyi deildi. Subaylar da dk aylk alyor, ok zaman bu kk ayl alabilmek iin aylarca beklemek zorunda kalyorlard. Askerlik grevine arlan kyllerin ou, dalara kayorlar ya da kendilerini sakatlyorlard. nk imparatorluun uzak illerinde grev almak, lme atlmak demekti. rnein Yemen'e gnderilen askerlerden her zaman ancak yzde 20'si yaknlarnn yanna dnebiliyordu. Geri kalanlar, ayaklanan Bedevilerin kurunlarna kurban gidiyor, salgn hastalklar tarafndan alp gtrlyor, ya da yalnzca iyi beslenmemekten dolay lyorlard. Osmanl mparatorluu son anlarn yayordu. ''Boazii'nin hasta adam'' deyimi tamamen yerindeydi. Vaktiyle herkesi titreten imparatorluun, topraklarn birbiri ardndan yitirmi olmasnn ve Avrupal byk devletlerin oyunca haline gelmesinin nedenleri nelerdi? Kapitalizm ve burjuva ulusal devlet anda okuluslu Osmanl Devleti, Habsburg monarisi gibi an doldurmutu. Bu, iki ynden byleydi. nce, bir halkn adn deil, Osmanl hanedannn adn tayan bu feodal devlet, gney Slavlarnn, Ermenilerin ve Araplarn, hatta bizzat Trklerin burjuva ulusal gelimesi iin bir engel haline gelmiti. ok sayda gruplar, Osmanl yabanc egemenliine kar ulusal-devrimci bir hareketi yrtyorlard: 1893-94'te gerek Trkiye'ye, gerekse Avusturya-Macaristan'a

kar gney Slavlarnn feodal ve yabanc boyunduruktan kurtarlmas iin savaan '' Makedonya Devrimci rgt'' meydana geldi. Suriye'de 1904'ten bu yana Arap illerinin Osmanl mparatorluu'ndan ayrlmas yolunda aba gsteren Arap Vatan Birlii vard. Szde henz Trkiye'nin olan, ama 1882'den bu yana ngiliz smrge beyleri tarafndan igal altnda tutulan Msr'da Mustafa Kamil, 1907'den sonra da Ulusal Parti, ngilizlerin kaytsz koulsuz ekilmelerini istiyordu. Siyasal alandaki bu merkez gler, ekonomik olaylar yanstyordu. Osmanl mparatorluu'nda da pamuk ve ipek ileyen manfaktrler meydana geldi. Sonradan bunlara ttn ve hal fabrikalar eklendi. Trk olmayan burjuvazinin, zellikle Rumlarn ve Ermenilerin elinde, d ve i ticaretten gelen sermayeler toplanyordu. Osmanl Devleti'nin an doldurmuluunun ikinci yanna, geri kalm feodal toplum dzenine bylece deinmi oluyoruz: Bununla ilgili olarak, zellikle, Anadolu'yu, imparatorluun Trk olan ekirdek blgesini gzden geirmek istiyoruz. Trk zanaatlar henz ortaa loncalarnn etkisinden kurtulamamlard. Zanaatlar ve tccarlar, Mslman olmayan tccarlarn rekabetiyle ba edemiyorlard. Eski bir gelenek gereince varlkl Trkler ounlukla memurluk ve askerlik gibi meselelerle urayorlard. Ticaret sermayesinin sanayi alanna yatrld seyrek durumlarda sz konusu olan da, Ermeni ya da Rum giriimleriydi. Ulusal bir ereve bunun yannda da i pazar bulunmad iin, sanayi retiminin zayf filizleri ok dar lde gelime gsterebiliyordu. Nfusun balca blmn meydana getiren Trk kyls, devlet ile byk toprak sahipleri ''Ya verirsin, ya lrsn!'' biimindeki eski kurala gre kendisini soyuyorsa, pazardan ne satn alacakt? Geri 19. yzyl boyunca lkenin feodal yaps deimiti. D dmanlarn basks altnda daha ok dayanabilmek iin, padiahlar, zel ordular bulunan byk toprak sahiplerinin zerkliini ortadan kaldrmlard. Ancak bu kiiler topraklarn gene de istedikleri gibi kullanabiliyor ve kyllerin rnnn bir ksmn alyor, onlar kendi hizmetlerinde altryorlard. Hkmet, atl birlikleri kurmak ve sava hizmeti yapmakla ykml olan timarlar da kaldrmt. Bunun yerine yeni bir srekli ordu kurmu, devlet hazinesine ksa zamanda para salamak iin de topraklar ''iyi hizmet grm'' saray memurlar ile mltezimlere datmt. Bylece 19. yzylda aalar denilen yeni bir byk toprak sahipleri snf dodu. Bunlar kyl nfusun ancak yzde 5'ini meydana getirmekle birlikle, tm topraklarn te-ikisine sahiptiler. Bir kye egemen olan aa iin kylnn salad vergi ve hizmetlere, bir de devletin ald ''aar'' ekleniyordu. Ancak devlet memurlar aylarca aylk alamadklar iin -srekli savalar yznden devlet hazinesi ou zaman botu-, kendi balarnn aresine bakyorlard.; Normal bir resmi grevi yerine getirirken halktan rvet istiyor, kylerde ve kentlerde yaayan korumasz halk aldatyorlard. Kyllerin elinde teknik yenilikleri benimsemek ve bylece tarlalardan alnan

rn ykseltmek iin hi bir olanak yoktu. 1928'de (!) bile Trk kylsnn yzde 85'i, aatan yaplan saban kullanyordu. Birok kyl, talihini kentte denemek iin topraklarn terk ediyor, ya da dalara karak kendilerini ezenlere ve padiahn zaptiyesine kar savamak iin birlikler kuruyordu. 19. yzyln halk edebiyat, kyllerin bu trl birok acl snf kavgalarn dile getirir. Bunlarn banda da, eylemleri trklerde sylenen Anadolu Robin Hood'lar vard. Kyllerin durumu ve memurlarn kt ynetimi, ada bir gzlemcinin ylesine anlatt durumdan lkeyi kurtaramyordu: ''lke, byk verimliliine karn... pek az bayndr hale getirilmi, topraklarn ou ormanlardan yoksun edilmitir; haberleme arac, sanayi, ulatrma vb. yoktur. Trk kentleri, insann tasarlayabilecei en kltrsz ve en perian bir yaam iindedir. Tek szckle, lke her bakmdan yzyllarca geri kalmtr.'' (4) Bylesine geri bir toplumsal-ekonomik yap dolaysyla padiah ile egemen feodal snf, imparatorluun hzl kn durdurabilmek iin gerekli maddi olanaklardan yoksundu. Bu yzden Krm Sava'ndan (1854-1856) bu yana, Osmanl hkmeti, Paris ve Londra'dan bor para alyordu. 1876'da stanbul hkmeti, devlet borlar 200 milyon sterline ulat iin devletin iflasn ilan etmek zorunda kald zaman, yabanc sermayeye btn kaplar ald. Kemal Atatrk'n doduu 1881 ylnda 20 aralk gn, Avrupa'nn parababalar, padiah hkmeti ile ''Osmanl Dyun-u Umumiyesi''nin (genel borlar ynetiminin) kurulmas konusunda anlatlar. Bu ynetim, artk Trk maliyesini ve tm ekonomik yaamn denetliyordu. Fransz, ngiliz ve daha sonra da Alman sermayesi, Trk ekonomisinde gittike genileyen bir etkiye sahip oldular. O vakitler, Trk hkmetinin bulunduu yere gre verilmi ad ile "Babli", yabanc irketlere birbiri ardndan imtiyazlar datyordu: demiryollar, tramvay iletmeleri, limanlar, gaz ve elektrik iletmeleri, var olan birka maden iletmesi ve hafif sanayi iletmeleri bunlarn eline geti. Bunun yannda zerklii daraltan ''kapitlasyonlar'' vard. Byk devletlerin yurttalar ya da onlarn ''korunumu'' altnda bulunan nfus gruplar, Trk adliyesinin dna karlmt. Onlar iin zel, daha dk gmrk resimleri ve vergiler uygulanyordu. Fransa ve Rusya, istedikleri zaman Katolik ya da RumOrtodoks Hristiyanlarn karna, Osmanl mparatorluu'nun iilerine karmak hakkna sahipti. Makedonya, Lbnan ve Ermenistan gibi blgelerin, byk devletlerle uyuma halinde saptanm zel ynetim durumlar vard. Byk devletlerin Trkiye'de ekonomik yaylmasnn iki toplumsal sonucu u oldu: Artk lkeye bol bol akp gelen Avrupa'nn ucuz tketim mallar, bunlarla rekabet edemeyen yerli zanaatlar kkten ykt. Alk ve salgn hastalklarla birlikte gittike artan isizlik, yava yava btn Trk kentlerine yayld. te yandan mallarnn satn srdren ya da parasal ilemlerini gerekletiren yabanc tekellerin temsilcilerinden, Dou Asya

rneine gre ''komprador burjuvazi'' dediimiz yeni bir tabaka meydana geldi. Bunlar da ounlukla Rum, Ermeni ya da Yahudi kkenliydi. Padiah, egemen feodal snfn temsilcisi olarak bylece lkenin ekonomisini, etkinlik alanndaki ulusal ve toplumsal kurtulu hareketlerini daha iyi ezebilmek iin Avrupa mali burjuvazisinin arad sermaye yatrm alanlar, hammadde kaynaklar ve sat pazarlar yolundaki hrsna kurban etti. Ancak ekonomik bamszln yitirilmesi, siyasal bamszln otomatik olarak yitirilmesi sonucuna henz gtrmedi. stanbul'un paalar, bunu, byk devletler arasndaki karlkl rekabete borluydular. ngiltere, Hindistan'la olan balarn gvenceye almak iin Osmanl mparatorluu'nu nemli bir karakol olarak gryordu. Bu yzden dolaysz egemenlik alann da Msr ve Aden zerindeki teki Arap topraklarna yaymak abasndayd. Bununla birlikte Suriye ve Lbnan'da gl ekonomik, siyasal ve zellikle ideolojik etkiye sahip olan Fransa gibi teki emperyalist devletler, soygunun nemli bir payn elde etmeden nce, ''Boazii'nin hasta adam''nn btnln savunma roln oynuyordu. stanbul'u ve Boazlar alarak Akdeniz'e kmak iin yol elde etmek isteyen Rusya'nn arlk hkmeti de byle davranyordu. Londra'nn byle bir plana kar gl ve almaz grnen direnii, padiah ngiltere'nin kollarna itmektense, bu devlete kar destekleme yoluna gtrd. Dnyann bllmesine zamannda yetiemeyen Alman emperyalistleri, doksannc yllarda Badat demiryolu politikas ile ve Osmanl ordusuna verdikleri Krupp toplaryla Trkiye'yi yarsmrge durumuna getirmek isteyince, ngilizlerin ve Ruslarn hegemonya isteklerine kar 300 milyon Mslmann ve onlarn halifesi olan Trk padiahn koruyucusu olduklarn resmen ilan etmek zorunda kaldlar. Bylece, Osmanl politikas iin biraz daha manevralarla ayakta durma olana vard. 1876'dan balayarak hkmet eden Abdlhamid II, bu sanatn ustas olduunu gsterdi. Gen Mustafa Kemal de, ksa bir sre sonra bu padiahn rejimi ile atacakt. Abdlhamid tarihe ''kanl sultan'' olarak geti. Kendisinden nceki padiahlar zamannda ''Gen-Osmanllar'' hkmette kilit noktalarn elde etmilerdi. Bunlar, bata eitimde ve ynetimde olmak zere baz reformlar yaptlar. Osmanl mparatorluu'nun kn durdurmak iin Avrupa'nn burjuva uygarlnn yeniliklerinden yararlanabileceklerine inanyorlard. En byk baarlar, Sadrazam Mithat Paa tarafndan hazrlanan ve 1876'da ilan edilen anayasa idi. Ama Abdlhamid, ilk olarak seilen Osmanl parlamentosunu datmak ve anayasay yrrlkten kaldrmak iin, tam o sralarda kan Trk-Rus savandan yararland. ''Gen-Osmanllar'' lkeden kovdu, zindanlara att, ya da Arap llerine srgn etti. Mithat Paa'y da bu llerde haince ldrtt. Abdlhamid, gerici feodal kliin varln uzatmak iin mutlak hkmdar olarak lkeyi ynetti. D politikada byk devletlerin rekabetinden ustalkla yararlanmakla birlikte, lke iinde daha geni burjuva zgrlkleri ve ulusal

zgrlkler isteyen halklarn her kprdann sk skya kovuturdu. rnein ''vatan'' szn syleyenleri bile cezalandryordu. Trkler, Araplar ve teki milliyetler, ulusst bir nitelii olmayan ''vatan''n yurttalar olarak deil, padiahn kullar saylmak zorundaydlar. Padiah, bu politikann arac olarak, yalnz halk deil, hkmet rgtn de gzetleyen gizli polislerden ve hafiyelerden meydana gelme sk bir a kurdu. Abdlhamit, polis ve cinayet yklerini ok severdi. Conan Doyle'n btn SherlockHolmes romanlarn yaynlanndan hemen sonra Trke'ye evirtiyordu. Akamlar bir perdenin ardnda oturan mabeyinci bunlar ona okurdu. Halkn ayaklanmas ve kendisine suikastlar yaplmas konusunda Abdlhamid'in duyduu korku, ok gln grnen bir cinnete kadar vard. Boazn Avrupa yakasnda kendisine yeni bir kk, Yldz Saray'n yaptrd. 100 hektarlk bir alana yaplan, katl bir duvarla evrili bu sarayn iinde kklerin, pavyonlarn, haremin ve parklarn yannda ahrlar, savunma tesisleri ve 15 bin kiilik, en iyi donanml bir saray koruma gc vard. Padiah burada aylarca srecek bir kuatmaya dayanabilirdi. Abdlhamid, bu sarayda, yannda srekli olarak tabanca bulundurur, yemeinde zehir olup olmadn birka kez incelettirir ve terzi lsn alrken yanna yaklaamad iin ok biimsiz elbiseler iinde dolard. Ama gene de her cuma gn trenle yaplan cuma namaznda bulunmak iin selaml terkederek Yldz Saray'nn kapsndan kard. Herhangi bir stanbul camisine kadar giderek kendini tehlikeye atmak istemediinden sarayn yaknnda Yldz Camisi'ni yaptrd. Arabas camiye giden ksa yolu hzla geerken padiah saa sola selamlar verirdi. Camide kendisini hazrol durumuna gemi koruma askerleri, saray memurlar ve kordiplomatlar beklerdi. Abdlhamid zamannda hkmet yntemleri, Ermenilerin ulusal kurtulu abasna kar uygulanan kanl toplu ldrmelerden, nde gelen muhalefeti susturmak iin datlan rvetlere kadar deiiyordu. Yalnz 1890-1898 yllarnda 150-200 bin Ermeni ldrld. zellikle, Trk halknn, Mslmanln btn yaam alanlarna koyduu ynergelerin karanlndan kurtulmasn nlemek amacyla uygulanan sansr korkuntu. Abdlhamid, liberal dncelerin yerlemesini tehlike olarak gryordu. Bu yzden, yklmakta olan imparatorluu ayakta tutma ve belki de yeniden topraklar ele geirme yolunda Mslmanl bir birletirme arac olarak dnyordu. Yldz Saray, ateli bir panislmizm propagandasnn merkezi olmutu. Mslman din adamlar, hocalar ve ulema, (5) fanatik derviler ve gezgin vaizler saraya girip kyordu. Bunlar, Osmanl mparatorluu'nun her yannda ve hatta imparatorluun snrlar dnda, tek kurtulu yolunun sarslmaz bir inanta ve halife iin zveriye hazr bulunmakta olduunu Mslmanlara anlatyorlard. Sultan halifenin, btn Hristiyanlara ve Avrupllara kar ''kutsal sava'' hazrlnda olduu dncesini demagojik bir ustalkla yayyorlard. Din yobazl, uyanan ulusal bilinci, toplumsal

yoksulluk zerinde dnmeyi insanlarn kafasndan skp atmalyd. Abdlhamid gibi dar kafal ve yobaz bir despot bile, ada doabilimin ve tekniin yeniliklerine tamamen kapal olamazd. Tahtn, feodallerin ve din adamlarnn topraklarn ve gelirlerini korumak iin becerikli bir memur rgt, zellikle de gl bir ordu gerekliydi. Bu yzden memur yetitirecek orta dereceli okullar, maliye, hukuk, adalet, ticaret, mhendislik, polis ve tp alanlar iin meslek okullar ald. Padiah, buralarda Avrupa rneine gre retim yaplmasn, istemeyerek ve kuku iinde kabul etti. Ordu konusunda da elikili duygular tayordu. Bir yandan donanmann stanbul'da Hali'ten kmasn ve ordu birliklerinin krsal yerlerde talim yapmasn yasaklamt. Kendisini devirme niyetlerinin sakl olabilecei askeri manevralarn ise sz bile edilemezdi. te yandan genel askeri okullarn, sava akademilerinin, askeri tp okullarnn, veteriner, istihkm ve topu subay yetitirecek okullarn gelitirilmesine yardmc olmutu. Becerikli subay sahibi olmak isteyince, bu okullarda matematik, fizik, kimya, tp ve zellikle modern yabanc dillerin retilmesine izin vermek zorundayd. Ama bylece subaylar Bat Avrupa'nn gelimi kapitalist lkelerinin btn alanlarda Osmanl mparatorluu'ndan ne kadar stn olduunu anlayacak duruma gelmezler miydi? Bundan da nasl bir sonu karrlard? te byle bir okula gitme olana bulan gen Mustafa'nn daha sonraki yaam yolunu imdi gene izleyelim. Selanik askeri okulunda Mustafa, en ok matematie kar gsterdii ilgi ile dikkati ekti. Matematik retmeninin ad da Mustafa idi. kisini ayrt etmek kolay olsun diye retmeni ona, onurlandrc ikinci ad olarak, ''olgunlam'' anlamna gelen ''Kemal'' adn verdi. Mustafa Kemal, 1895'te Manastr askeri lisesine getikten sonra, Franszca retmeninin nceleri ar uyarlar ile karlat. nk bu alanda bilgisinde nemli eksikler vard. Eksiklerini gidermek iin Selanik'te geirdii yaz tatillerinden yararland. Franszlarn dominikan kilisesine gitti ve rahiplerden ders ald. Franszca bilgisi ona yeni bir dnyann kaplarn at. O zamanki okul arkadalarnn ou gibi Voltaire'in, Montesquieu'nn, Rousseau'nun yasaklanm olan yaptlarn, Mirabeau'nun konumalarn ve Robespierre zerine bir biyografi okudu. Gen adam daha nceleri bulank bir duygu sarmt: Ayaklanmak, isyan etmek istiyordu. imdi bu duygudan besleniyor ve daha belirgin izgiler kazanyordu. Voltaire, ona, feodal din adamlarnn mutlakiyetin nemli bir g dayana olduunu ve bununla savalmas gerektiini retmiti. Montesquieu'nn ''gler dalm'' ve hatta Rousseau'nun ''halk zerklii'', ona, Abdlhamid'in despotizmi karsnda ulalmas gereken seenekler olarak grnyordu. Fransz aydnlanmas, onu, halkn gizli duran gcne ve eitilebilirliine inandrd. Dnyay gereki olarak, mistik rtsnden syrarak grmesini rendi. Gen Mustafa Kemal, askeri eitimi ve siyasal incelemeleri yannda baka eylerle de urayordu. Manastr'da, daha sonra da 1899'da girdii stanbul Harp Okulu'nda edebiyata kar sevgisi olduunu anlad. Franszca, kk,

acemice iirler yazd, konuma sanat zerinde altrmalar yapt ve gnl ilerine de tam bir hz verdi. Kendi aklamasna gre, bu yzden almalarn bir sre ast. Annesi, ikinci kez, hem de varlkl bir adamla evlendii iin, gzel giyime, rakya, sigaraya verecek para buluyor, elence yerlerini de ziyaret ediyordu. Onun belgelerle tantlanabilen baz nemli karakter izgileri o sralarda belirdi. O zamanki okul arkadalarndan biri, Mustafa Kemal'in her zaman bakalarndan uzak durduunu, sk dostluklar kurmadn, ama bakalarna kaba ve kat da davranmadn anlatr. Arkadalar arasnda fazla belirgin olmamakla birlikte, baz arkadalarnn ona gven duymas da bu zelliinden ileri geliyordu. Harp okulunun mdr 1902'de Mustafa Kemal iin yargsn yazd. Buna gre Mustafa Kemal, stn baarlar dolaysyla kurmay subay yetitiren harp akademisi iin ngrlyordu. Okul mdr yazsnda, Mustafa Kemal'in ''gl bir kiilie sahip bir gen olduu, ok yetenekli bulunduu, ama kendisiyle sk ilikiler kurma olana bulunmadn'' (6) belirtiyordu. Mustafa Kemal'de salkl bir hrs vard; ''bir

ey olmak'' istiyordu. Bununla birlikte, kiisel tutkularn, her zaman, urunda aba gsterdii hedefin altnda tutuyordu. Bu hedef sevdii askerlik uras ya da ''vatann kurtarlmas'' olabilirdi. Harp akademisinde gen subaylarn kk bir gizli rgt ile karlat. Gen subaylar, yasaklanan ''vatan'' szcn kendilerine parola yapmlard. Kemal bu subaylara katld. rgtn gizli toplantlarnda tam bir cokunluk iinde konuuyor, elyazs ile kardklar gizli gazetede ok sayda makaleler ve iirler yazyordu. Bylece subaylar, lkenin ynetiminde ve politikasnda bulunan eksiklerle ilgili grlerini akademinin teki rencilerine duyurmak ve onlar kendi yanlarna ekmek istiyorlard. Mustafa Kemal de, gr ve dnceleri benimsemekle kalmyor, siyasal olaylarn iine karyordu. 1904 ve 1905 yllarnda harp akademisinde byle zayf ve yoklayc biimde canlanan eyin, gerek burada ve gerekse bakentin teki askeri okullarnda bir gelenei vard. Mustafa Kemal'den nceki askeri renci kuaklar da, Trk aydnlatclar brahim inasi'nin (1826-1871), Ziya'nn (1825-1880), zellikle Namk Kemal'in (1840-1888) yasaklanm kitaplarn okuyordu. 1848 ubat'nda Paris barikatlarnda savaan inasi, daha sonra Ziya, Trkiye'de anayasal bir hkmet biimi istemilerdi. Namk Kemal, 1863'te, Montesquieu'nn Esprit des Lois adl yaptn evirdi ve Mithat'n 1876 Anayasas'nn hazrlanmasna katld. Sansrn verdii olanak apnda ve sresinde, ngiltere'nin parlamenter hkmet biimini vd, bunun, Kuran'dan alnan slam hukuk dzeni olan eriatla tamamen uyuabileceini ortaya koydu. Namk Kemal, 1873'te ''Vatan'' adn tayan bir yurtseverlik dram yaynlad. Bununla, askeri okullarda en ok okunan yazar durumuna geldi. Abdlhamid bu dram yasaklaynca, elde oaltlm

kopyalar askeri renciler arasnda elden ele dolat. Mustafa Kemal de onu coku ile okudu ve yasaklanmasna fkelendi. Yapt, ondaki vatan kavram tamamyla Osmanl ve Mslman olmakla birlikte, genlik arasnda yurtseverlik duygusu ve ulusal bilin uyandrd. Namk Kemal iin henz bir ''Trk'' ulusu yoktu. Fransz burjuva devriminden gelen, Namk Kemal tarafndan Osmanlcaya aktarlan ''zgrlk'' ve ''vatan'' kavramlar, 1889 Mays'na -byk Fransz rneinden yz yl sonra- stanbul askeri tp okulunun drt rencisini, ''ttihat ve Terakki'' (Birlik ve lerilik) adl gizli bir rgt kurmaya gtrd. Bylece, yazarlarn ideolojik olarak hazrladklar ''Jn Trkler hareketi'', siyasal bir etken olmaya balad. Bu hareket, sz geen askeri okullarda, zellikle harp akademisinde ksa zamanda yayld. O sralarda yurtdna srlm ''Jn Trkler''de, Paris'te Ahmet Rza'nn evresinde toplanmt. Ahmet Rza, Auguste Comte'un olgucu toplumbilimine gre ''dzen ve ilerleme'' kavram altnda Osmanl mparatorluu'nda gerekli deimeleri gerekletirmek istiyordu. Ancak donuk ve gerici Fransz burjuvazisi ideologlarnn kaleminden kma bu trl reeteler stanbul'daki insanlar iin are deildi. rgtn ekirdeine ynelmi ok sayda tutuklamalar ve srgnler karsnda, padiahn zorla drlmesine 1896'da karar verildi. Ama dzenlemeye ihanet edildi; 1896-97 yllarnda verilen askeri mahkeme kararlar gizli rgtn almalarn sona erdirdi. Reform szleri veren ve

paradan da saknmayan Abdlhamid, lke dndaki Jn Trklerin byk bir ksmn yurda dne raz etmeyi baard. 1904-1906 yllarnda stanbul'da kurulan ve Mustafa Kemal'in de yesi olduu yeni gizli rgtlerin yrtcleri gene ordunun aydnlaryd. Jn Trkler hareketinin ideologlar -retmenler, hekimler, yazarlar ve filozoflarve ordu aydnlarnn temsilcileri, padiahn feodal-dinsel rejimi karsnda, burjuva-ulusal karlar temsil eden kiilerdi. Denebilir ki, bunlar, henz ortada olmayan Trk burjuvasnn yerini almlard. Bu durum karsnda Jn Trkler muhalefetinin program epeyce dar ldeydi. Ezilen her ulusun burjuva milliyetilii gibi, bir ilerici ve bir de gerici yan vard. Jn Trklerin, Abdlhamid'in mutlakiyeti rejimini ortadan kaldrmak ve 1876 Anayasas'n yeniden yrrle koymak istemeleri bunun ilerici yanyd. Osmanl mparatorluu'nun btn insanlarna ayn burjuva zgrlkleri verilmeli ve Mslmanlk ada yaam koullarna uydurulmalyd. Mustafa Kemal'in de alt gizli gazete, tekkelerin kaldrlmasn, adaletin, Kuran'n buyrultularndan kurtarlmasn, zellikle de kadnn pee ve haremden kurtulmasn istiyordu. Jn Trkler Avrupa'nn byk devletlerinin vasiliine kar da savayorlard. Programn gerici yan, Trk olmayan halklarn bamszlk savann ortak ''Osmanl vatanna'' ihanet olarak grlmesiydi. lkenin btnln korumak, en yce hedef diye kabul ediliyordu. Jn Trkler, geni halk ynlarnn, zellikle kyllerin

yoksulluuna kar da anlay gstermiyorlard. Rejimin devrilmesi iin halka bavurmay dnmyorlard. 1904-05 yllarnda harp akademisinde kararlatrlan gizli szlemenin sonu abuk geldi. Gizli eyler dzenleme kurallarnda acemi olan Mustafa Kemal ve arkadalar, Abdlhamit'in gizli polisinin hemen phesini ektiler. Akademi komutanna dzeni salama buyruu verildi. Komutan gizli rgtl balanabilecek bir dncesizlik diye grp ya da bu trl abalara kar yaknlk duyduu iin olsa gerek, bir gn onlar gizli gazeteyi yazarken yakalam olduu halde, bu genleri koruyordu. 11 Ocak 1905'te Mustafa Kemal harp akademisini bitirdi diplomay ve kurmay yzba rtbesini ald. Notlarna gre, 13 kiilik kurmay snfnn beincisiydi. Gen yzbalarn, kesin grev buyruunu alncaya kadar geen birka haftalk zaman vard. Bu zamandan yararlandlar, stanbul'da bir oda kiraladlar, orada toplanarak tartmalar yaptlar ve gazeteyi karma iini srdrdler. Ama aralarna yeni katlan bir subayn muhbir olduu anlald ve bir gn grup tam toplant halinde iken polis hepsini birden tutuklad. Mustafa Kemal ve arkadalar despotlua kar olan baz kimselerin diri kmad nl ''kzl zindan''da iki ay hcre tutuklusu olarak kaldlar. Sonra, Mustafa Kemal, bir daha asla siyasal faaliyette bulunmamak koulu ile, am'da bulunan 30'uncu svari alayna atand. Arkadalar da gene byle uzak illere gnderildiler. Bu hogrl ilemi, o zamanki okul komutannn etkisine borlu olduklar anlalyordu.

Mustafa Kemal, Suriye'de yapt ilk birlik hizmeti ile, Osmanl hkmetinin uygulamalarn hemen rendi. Askeri rencilerin cokunlukla tarttklar, kanl gerek karsnda solup kalyordu. Durmadan bozulan bir ynetimin hizmetindeki Trk alaylar, Arap kylerinde dolayor, oralarda konaklyor, halkn varn younu yama ediyor, ykntya uratlan kylerde umutsuzluk ve fke brakarak gidiyordu. Ayaklanan Drz boylarna kar ''ceza yrylerine'' geiyorlard. Mustafa Kemal, buna fkeleniyor, orada devletin vergilerini toplama perdesi altnda yaplanlar salt bir soygunculuk olarak niteliyordu. Halkn kukularna karn, onlarla eitli konumalar yapyordu. Bu kimseler ona, devlet adna onlar yok etmeye ynelmi bir ynetimin buyruklarn yerine getiremeyeceklerini sk sk anlatyorlard. Bylece Mustafa Kemal, Arap halknn padiah rejimine kar duyduu, almaz dmanl rendi. Osmanl ''birliini'' -Abdlhamid'e kar baarl bir devrim yaplsa bile- salamann olanakl olup olmad konusunda iinde pheler uyand. Kla avlusunda geen ve penceresinden gzledii kk bir olay, ondaki bu kukular glendirdi: Bir Trk astsubaynn talim srasnda bir arap askerini nasl dvdn grd. Mustafa Kemal, astsubayn mahkemeye verilmesini istedi. Trk'n vicdannn onun kendi iinde ayaklandn bir Arab, eski bir kltrn halkndan olan kiiyi dvme hakkn her astsubaya tanyan Osmanl egemenlik sisteminin ktln

grdn sonradan anlatyordu. Kemal'in dncelerinde bu, ancak ulusal bir Trk Devleti'nin ve yabanc halklara boyun edirmekten vazgemenin, Trk halkna daha iyi bir gelecek salayabilecei inancn dourdu. Mustafa Kemal Suriye garnizonlarndaki subaylar arasnda kendisi gibi Abdlhamid'in rejimini devirmeye hazr birok kimse buldu. Eski kapalln yava yava amaya balamt. ounlukla grlerini anlatmak iin arkadalaryla saatlerce konuuyordu. Bir gn arkada Yzba Mfit'le am pazarnda dolarken, orada kk bir dkkn ileten Dr. Mustafa Bey'le tantlar. Bu hekimin tp okulunda devrimci almalar yznden zindana atld ve sonra da am'a srld anlald. orada kendisi gibi dnenleri evresine toplam ve kk bir gizli rgt kurmutu. ki subay, 1906 Kasm aynda hi duraksamadan onlara katldlar. Bu grup kendisine, ''Vatan ve zgrlk'' adn vermiti. Mustafa Kemal ksa zamanda onlarn ba durumuna geti. rgt, Dou Akdeniz kylarnda, Beyrut, Yafa ve Kuds'te bulunan 5. Kolordu'nun subaylar arasnda byk saygnlk kazand. Mustafa Kemal'in o zamanki roln fazla bytmek istememekle birlikte, ''Vatan ve zgrlk'' rgtnn 1908 devrimini ciddi biimde hazrlayan ilk askeri komite olduunu belirtmek gerekir. 5. Kolordu'nun subaylar, Suriye'nin kendi hedefleri iin asla elverili olmadn hemen anladlar. Bakentten ok uzaklarda bulunuyorlard. Mustafa Kemal, Makedonya'daki 3. Kolordu'da harp akademisinden eski arkadalarnn birounun bulunduunu biliyordu. Makedonya'nn byk kenti Selanik, stanbul'a ok daha yaknd. Oradaki eitli karmak milliyetler, yabanc subaylar tarafndan ynetilen Makedonya polisi, Abdlhamid'in casuslarndan korunmak iin gizli rgtlere gvenlik salayabilirdi. Bunun iin ''Vatan ve zgrlk'' komitesi, Kemal'i skenderiye

ve Atina zerinden Selanik'e, bir ube rgt kurmak zere yollad. Mustafa Kemal, yksek rtbeli subaylarn da ''Vatan ve zgrlk'' rgtnn amalarna yaknlk duymalar yznden, doduu kentte drt ay kalabildi. Burada bir kurmay albay ona kolordu komutanndan ''salk izni'' ald ve bylece niformas ile serbeste dolama olana buldu. Padiahn gizli polisinin, Kemal'in nerede bulunduu sorusuna yarlk Yafa liman komutan, onun Sina lnde grevli bulunduu karln veriyordu. Gerekten de Kemal, garnizonuna bir svari bl ile Msr snrndan dnd. Padiahn casuslar, Selanik'te ayn adla dolaan subayn baka biri olmas gerektii sonucuna vardlar. Kemal, Selanik'te, adlar bize kadar gelen be subay ve retmenle ''Vatan ve zgrlk'' komitesinin Makedonya ubesini kurdu. Alt kii, devrim yolundan asla dnmeme konusunda bir topu subaynn tabancas zerinde ant itiler. Her biri, nl Karbonari yntemine uygun drt-be kiilik yeni bir komite kurdu. Bunlarn yelerini teki komitelerin yeleri tanmyordu.

Padiahn polisi, Suriye'deki grevine dndkten sonra Kemal'i ok daha sk biimde gzaltnda bulundurduu iin kendisi imdi daha dikkatli davranmak zorundayd. Bununla birlikte, 1907 ylnn Eyll aynda, Makedonya 3. Kolordusu kurmayna atanmasn salad. Ancak ''Vatan ve zgrlk''n yneticisi devrimci eyleminde zoraki bir kesinti yapmak zorunda kald iin, Makedonya'da Mustafa Kemal'den bamsz bir komite daha kuruldu. Bu komitenin ilk ve en etkili yeleri arasnda Selanik Posta ve Telgraf Mdrl Baktibi Talat Bey, Kurmay Albay Cemal Bey vard. Her ikisi, sonradan Jn Trkler hkmetinin yesiydiler. Bu rgt, kendine, nce, ''Hrriyeti Osmaniye Cemiyeti'' adn verdi; ama 27 Eyll 1907'de Ahmet Rza'nn Paris'teki rgt ile birleerek, tarihsel bir isim haline gelen ''ttihat ve Terakki'' adn ald. Ahmet Rza, Makedonyal subaylarn 1905 Rus Devrimi'nin deneyimlerine dayanarak ana hedef olarak kabul ettikleri, Abdlhamid ynetiminin zorla yklmas ilkesine byk bir duraksamadan sonra raz olabildi. Dardaki rgt ile Makedonya'daki ''ttihat ve Terakki'' komitesinin gerek ibirlii hibir zaman salanamad. Yeni komite, 3. Kolordu zerinde etkisini abucak yayd. Selanik dnda ilk hcreler Manastr, Resne, Ohri, skp, Serez, Edirne ve Drama'da kuruldu. Komitenin yeleri, toplantlar ve dosyalarn gvenlikle saklanmas iin talyan Bykelilii'nin korunumu altnda bulunan Selanik'in iki talyan mason locasndan yararlanyorlard. Bylece polisin elinin yetiebildii yerden uzak kalyorlard. ''ttihat ve Terakki''nin birok yesi, bu trl pratik dnceler dolaysyla localarn yesi oldular. Komite, Selanik'in i yaamna egemen olan dnmelerden, yani Mslman olmu Yahudilerden para yardm alyordu. Ksa bir zaman sonra ''ttihat ve Terakki'', Mustafa Kemal'in ''Vatan ve zgrlk'' komitesinden ok daha byk bir rgt durumuna geldi. Her iki grup arasnda balant, daha nce salanmt. Mustafa Kemal, iki ayr grubun varlnn ortak devrimci sorun iin pek az yararl olacan anlad. Bu yzden her iki grup, birlemeye karar verdiler. ''ittihat ve Terakki''nin arl bu birleme ile ilgili olarak, ''Vatan ve zgrlk'' adnn tamamyla ortadan silinmesinde kendini gsterdi. Mustafa Kemal, Selanik-skp demiryolunun

denetimiyle grevli olduu iin haber ulatrmada ''ttihat ve Terakki''ye yararl oluyordu. 1908 ylnn nemli haftalarnda ve aylarnda ise olaanst bir olay ortaya kmad. Rusya'da Bolevik Partisi'nin nderliinde iilerin ve kyllerin arln temellerini sarst 1905 devrimi ile Asya'da burjuva-demokratik devrimler a balamt. Bunlar, Dou'nun gerek yerli feodal gericilie ve gerek yabanc emperyalizme kar bakaldran halklarnn ulusal uyann gsteriyordu. Rusya'daki olaylarla birlikte ran, in ve Trkiye'de de devrimci kvlcm parlad. 1907'de lke ar bir ekonomik bunalm ve alkla karlat. Artk Osmanl mparatorluu'nda halk ayaklanmalarnn sonu gelmiyordu. Askeri birlikler ve garnizonlar aylarca aylk verilmemesi

yznden ayaklanmlard.Baz birlikler, Yemen'e gidecek gemilere binmekten kandlar. Bu ayaklanmalarn ou, baar ile sonuland iin sivil halk da hemen bunlara katld. Bitlis, Van, Erzurum ve teki kentlerde halk, rveti, memurlara kar ayakland, valileri grevden att ve yeni buyruklara uymay kabul etmedi. Ordu yneticileri, ''gvenemedikleri'' birlikleri halka kar kullanmaya cesaret edemediler. 1908 yazna kadar, ayaklanmalar, Anadolu ve Suriye'nin de dna tat. Bakentte bile ayaklanmalar ve bakaldrmalar grld. ''ttihat ve Terakki'' komitesinin subaylarna gre, zaman, eyleme gemek iin olgunlamt. stanbul'daki km rejimin imparatorluun ayakta kalmasn salayamayaca kansndaydlar. ngiltere Kral Edward VlI'nin 9 ve 10 Haziran 1908'de ar Nikola II ile Reval'de bulumasndan sonra Trkiye'de herkes, iki eski rakibin birlemesinin Avrupa'daki Trk topraklarnn yitirilmesine gtreceinden korkuyordu. Abdlhamid, Makedonya'ya, ''ttihat ve Terakki'' komitesinin peine den ve birok subay tutuklayan bir aratrma komisyonu gnderince, devrimin balamasn bizzat salam oldu. Bu olay zerine gen Enver Bey, tutuklanmamak iin Resne dalarna kt. Birka gn sonra, 4 Temmuz 1908'de Binba Niyazi Bey, iyi silahlanm 200 kiilik bir blkle onu izledi. Ama onun nedeni yalnzca tutuklanmaktan kurtulmak deil; Manastr belediye bakanna yazd gibi, ''vatan kurtarmak''t. stanbul hkmetinden ve illerin yetkililerinden, 1876 Anayasas'nn derhal yrrle konmasn istedi. Bunun zerine 3. Kolordudaki komiteler aka ortaya ktlar. Btn kolordu, sonunda da Trakya'da bulunan 2. Kolordu, ayn zamanda, Arnavutluk ve Makedonya kurtulu hareketi, Niyazi'nin isteine katld. Ayaklanmay bastrmak zere Anadolu'dan Selanik'e gnderilen birlikler de Jn Trklerin yanna geti. 21 Temmuz 1908'de Yldz Saray'na, padiahn anayasann yrrle giriini ilan etmemesi halinde yzbin kiilik bir ordunun stanbul'a yryeceini bildiren bir telgraf geldi. 23 Temmuz'da Abdlhamid boyun edi ve ''zgrlk, eitlik, kardelik ve adalet'' diye haykran ok byk bir insan kalabal sokaklar doldurdu. Kalabalk, anayasaya ballk and iilmesini nazrlardan istiyordu. 19 Temmuz 1908'de Enver, bu devrimin ''kahraman'' olarak yenmi kii davran ile Selanik'e girmiti. Olympus Palace Oteli'nin balkonundan

anayasann yeniden kabul ediliini ilan ederken, arkasnda duran subaylar arasnda Kaymakam Mustafa Kemal de bulunuyordu. Savama ilk balayanlardan biri olduu halde kalabaln hi tanmad, ikinci ya da nc srada biri olarak yer alyordu. ''ttihat ve Terakki'' komitesinin ar basan i evresinin dnda kalmt. Arkadalar arasnda askerlik yeteneklerinden ve bilgisinden olduu kadar devrim konusundaki grevseverlii bakmndan da sayg grmekle birlikte, srekli olarak kuku ve eletiriler ne srd, devrimin bundan sonraki gelimesi konusunda

kuku dolu yarglarda bulunduu iin komitenin nderlerinde gvensizlik uyandrmt. JN TRKLERLE ATIMA Lenin, daha 1908 Austosu'nda, 1908 burjuva Jn Trkler devriminin ''ancak yarm bir zafer ya da zaferin yalnz kk bir paras'' (7) olduunu belirtmiti. Yarmlnn bir yan, anayasann yeniden kabulnden sonra Abdlhamid'e hi dokunulmamasyd. Bu, ona ve feodal-dinci saray kliine Jn Trklerin partisinin iktidarna kar 13 Nisan 1909''da kar-devrimci bir darbeyi sahnelemek olanan verdi. Yobaz hocalar stanbul garnizonunun askerlerini kkrttlar. Askerler ok sayda subay ldrdler, parlamentoyu kuattlar ve anayasa ile zedelenen eriatn, kutsal slam hukukunun korunmasn istediler. Abdlhamid bu konuda byk bir istekle gereken sz verdi ve yaman bir gericiyi sadrazamlk grevine getirdi. Ama kar-darbe fazla gecikmedi. Enver Bey, Mustafa Kemal ve komitenin teki subaylar, 2. ve 3. kolordu birliklerinden bir ''Harekt Ordusu'' kurmas iin Mahmut evket Paa'y harekete geirdiler. Bu ordunun kurmay bakan Mustafa Kemal'di. Byle bir grev iin stn askerlik yeteneklerini daha nce de kantlamt. stanbul halkna yazlan bildiri de onun kaleminden kmt. 24 Nisan 1909'da ksa bir arpmadan sonra Harekt Ordusu stanbul'a girdi. Enver, ilk svari birliinin banda kente girerek ''devrimin'' kurtarcs olarak grnmeyi dzenlemiti. Abdlhamid tahtn yitirdi. Yerine, tamamyla ''ttihat ve Terakki'' komitesinin elinde olan Mehmet Reat geti. Ancak 1908 devriminin teki ''yarml'' daha nemli sonular verir nitelikteydi. ttihat ve Terakki Partisi, 1909 ilkyaz programnda, ''halkn kendi egemenliinin kurulaca ve kuvvetler ayrlna dayal anayasa sisteminin tam olarak gerekletirilecei'' szn verdi. (8) 17 Aralk 1908'den sonra Osmanl mparatorluu'nun gene bir parlamentosu vard. Anayasa da btn yurttalarn yasa nnde eit olduunu, toplanma zgrln, basn ve haberalma zgrln gvenceye balyordu. Artk yazarlar ve yaymclar olduka serbest halde toplumsal, felsefi ve ayn zamanda dinsel sorunlar zerinde yazabiliyorlard. Ortak tartmalarnn ana konusu, gelecein Trkiyesi'inin nasl olmas gerektii zerinde toplanyordu. Btn halk ynna, 1908 devrimi, hi bir yarar salamad. Feodal aar, balangta sz verildii halde kaldrlmad ve Aydn ilinde kan bir kyl ayaklanmasn Jn Trkler acmasz bastrdlar. 1872'de ilk cret savamn veren iiler, nceleri sendikalar ve 1910'da da Osmanl Sosyalist Partisi'ni kurdular. Ama hemen ardndan, egemen Jn Trklerin evreleri, iilerin grev yapmasn

yasakladlar ve rgtlerini de yeniden dattlar. Anayasann tand siyasal zgrlklerin yalnzca kt stnde bulunduu

anlald. 1912 Temmuzu ile 1913 Aralk ay arasndaki ksa bir aralk dnda 1918'e kadar iktidarda ttihat ve Terakki Partisi bulundu. Daha dorusu gerekte partiye ve lkeye snrsz olarak egemen olan kii vard: Enver, (9) 1913'ten balayarak Harbiye Nazr, 1914'ten sonra padiahn damad; Cemal, 1914'ten sonra stanbul askeri valisi, daha sonra Bahriye Nazr ve Suriye'de ''padiahn vekili''; Talat, Dahiliye Nazr ve 1916'dan sonra sadrazam. Parlamento, padiah, sadrazam ve teki nazrlar, plak diktatrl gizleyen bir incir yaprayd. Byk toprak sahipleri ile rveti memurlarn byk ksmnn yeni kiilerden korkacak bir durumu yoktu, onlarn buyruuna girdiler. Jn Trklerin nderleri iin nemli olan, i reformlar yapmaktan ok, imparatorluun kn btn aralar kullanarak nlemekti. Anayasann buna yeterli olmadn anlaynca, Abdlhamid'in yntemlerine bavurdular. Aradaki tek fark, Abdlhamid'in gze arpmayan srgnleri ye grmesine karlk, imdi daraalarnn yerden ot gibi bitmesiydi. 23 Temmuz 1908'de ve onu izleyen gnlerde stanbul'da ve btn Osmanl mparatorluu'nda Mslmanlarla Hristiyanlar, Trklerle Ermeniler, Bulgarlarla Rumlar sokaklarda sarma dola olmulard. nsanlar gerek bir kardelik cokunluu sarmt. Jn Trkler, deiik dinler ve milliyetler arasnda fark olmadn ilan etmilerdi. Ama ''Osmanllk'' bayra altnda, halklarn zgrce, eite ve bar biimde birlemesi yolundaki d hemen ortadan kayboldu. Jn Trklerin nderleri bundan ne anladklarn, iktidar gvence altnda sandklar andan sonra aa vurdular. 16 Austos 1909'da bir yasa ile, etnik ya da ulusal temele dayal siyasal kurulularn meydana getirilmesi yasakland. 1908 devrimine ksmen etkin biimde katlm eitli Balkan halklarnn kulpleri ve dernekleri bylece kapatld. Ayn yln 27 Eyll'nde ''soygunculuu ve ayaklanmay nleme yasas'' bunu izledi. Hkmet, artk Balkanlar'daki ete denilen silahl birlikleri silahsz duruma getiriyor, datyor ve silah tamay ar cezalara uratabiliyordu. Jn Trklerin nderlerinin tek istei, btn imparatorlua, Arnavutlara, Bulgarlara, Ermenilere, Krtlere ve Araplara, Trk dilini zorla kabul ettirmekti. Trke her yerde ve btn okullarda resmi dil oldu. Yalnz Trke konuabilen parlamentoya ye seilebiliyordu. Talat, bu politikay partinin gizli bir toplantsnda yle aklad: ''mparatorluu Osmanllatrma grevinde baar salamamza kadar eitlik sz konusu olamaz...'' (10). Bu, hem gereklikten uzak, hem de serven demekti ve Birinci Dnya Sava'nn gsterdii gibi, Trk halknn da varln tehlikeye soktu. Ermenilere kar giriilen yeni toplu ldrmeler ve Arnavutlar cezalandrma seferleri, bunlara bizzat katlmak zorunda kalan Mustafa Kemal'de ''Osmanlclk'' konusunda duyduu kukular glendirmekten baka bir etki yapmad. Bununla birlikte, Mustafa Kemal'in yaamnn bu blmne ilikin belgeler, Jn Trklerin politikas iin olumlu bir seenek sahibi olduunu ileri srmemize olanak vermiyor. Ancak kesin olan bir nokta var: 1908'den sonra olup bitenler onu derin bir d krklna uratt, nderlere kar eletirileri

ac ve ineleyici bir biime girdi. Bir gn Selanik'te Cafe Gnogno'da arkadalarnn nnde yapt uzun bir konumada, siyasal bir kiiliin asl byklnn ne olduunu aklarken, bunun vatan kurtarmak olduunu, kendi gsteriini sergilemek saylamayacan belirtti. ok iyi ilikiler kurduu Cemal'in dikkatini, Jn Trklerin politikasnn servenciliine ekerek yle dedi: ''Gerekilik duygusu btn alanlara girememitir. Aramzda, ham hayallar ve eskimi uydurma eyler peinde koan ok sayda kimse var.'' (11) Mustafa Kemal partinin ynetimine kar bir kta daha bulundu ve bunu, 1909 yaznda ttihat ve Terakki Partisi'nin ilk ak kongresinde delege olarak yapt. Zamann nderlerinin yeniden seilmesini nlemek istiyordu. Konumasnda yle dedi: ''Biz subaylar, partide kaldmz srece ne gl bir parti, ne de gl bir ordu meydana getireceiz. 4. Kolordu'da subaylarn ou ayn zamanada parti yesidirler ve 3. Kolordu iin birinci snf bir askeri birliktir denemez. Ayrca, gcn orduya dayandran bir parti asla halkta yank bulamaz. Bunun iin partide kalmak isteyen btn subaylarn ordudan ayrlmalar gerektiine imdi burada karar verelim.'' (12) Geri kongre byle bir karar verdi, ama nderleri zellikle bunun dnda brakt. Mustafa Kemal, gene Enver ile adamlarnn siyasal bakmdan oyununa gelmiti. Kendisi karara uydu, partiden kt ve subay olarak kendini grevine verdi. Bir sre komuta ettii 38. Piyade Alay'nn subaylar ve erleriyle iyi ilikisinin bulunmas, parti tarafndan gizli rgtlkle sulanmasnn nedeni oldu. Kendisini daha iyi gzaltnda bulundurmak iin stanbul'da Harbiye Nezareti'ne atamasn yaptlar. Mustafa Kemal'in kiisel yenilgisi, Trkiye'de burjuva devrimini ''yarm zaferlerden'' teye gtrmek isteyen herkesin yenilgisiydi. Lenin o sralarda Trk halk ile birlikte Mustafa Kemal'in tutmas gereken yolu gstermiti: ''Devrimlerde bylesi yarm zaferler... yeni, ok daha nemli, daha sert, isavan daha byk halk ynlarn kapsayan dnmleri iin en salam gvencedir.'' (13). Bununla birlikte Jn Trklerin bir noktada hakkn yemeyelim: Onlar ok ar bir miras yklenmilerdi. Osmanl mparatorluu yalnzca i kle kar karya deildi. Emperyalist devletlerin ve tekellerin pazarlar, sermaye yatrmlar, etkinlik blgeleri ve smrgeler bulma yolundaki savam da yzyln bandan bu yana iddetlenmi, Osmanl mparatorluu'nun varln tehlikeye sokmutu. Yerel bir bunalmn bir dnya atmasna dnmesi her an olanaklyd. Yabanclarn gznde Trkiye'yi saldr iin daha byk bir hedef haline getiren 1908 devriminden sonra, nce Avusturya-Macaristan, 1878'den bu yana igal altnda bulundurduu Trklerin Bosna ve Hersek illerini kendi topraklarna katt. Rus Dileri Bakan zvolski, bir zarar dentisi karlnda bu katma raz oluverdi. denti, Rus sava gemilerine boazlarn almasna Avusturya'nn kar koymayacana sz vermesinden baka bir ey deildi. zvolski, talyanlarn Trablusgarp' ele geirmelerine raz olmakla, onlarn da ''onayn'' salad.

Ama bu devletler, dnya hegemonyas urundaki savam konusunda yalnzca ileri karakol arpmalar veriyorlard: Almanya ve ngiltere asl

taraflar meydana getiriyordu; ''l ittifak'' ile ''itilf1' da onlarn nclndeki askeri mttefiklerdi. Dnyann yeniden bllmesini isteyen Alman tekelleriyle onlarn diplomatik yardmclar, ngiliz mparatorluu'nun ana balant hatlarna -Svey Kanal ve Hint Okyanusudoksannc yllardan bu yana tehlike olacak kadar yaklamay becermilerdi. Bu konuda Alman Dileri Bakanl u reeteye gre davranyordu: ''nemli olan, ngiltere ile Rusya'nn Asya'daki rekabetinden kendi karmza ylesine yararlanmaktr ki, ngiliz aslan nnde hemen yle bir eilmekle, Rus ays nnde yle bir nazik selamla, ran krfezinde bulunan Kuveyt'e inmek iin kendimize bir yol aalm.'' (14). Deutsche Bank tarafndan denetim altnda bulundurulan Anadolu Demiryollar irketi 1902'de Konya'dan ran krfezine uzanacak demiryolunu yapma imtiyazn ald. Deutsche Bank, Trk maliye ekonomisinde o gne kadar sren ngilizFransz stnlne de son verdi. Birinci dnya Sava'ndan nce yaplan yabanc sermaye yatrmlarnn yzde 60' Fransa'ya, yzde 25.4' Almanya'ya dyordu. ngiltere'nin bu alandaki pay ise yzde 14.5'e dmt. Osmanl mparatorluu, Alman finans- kapitaline 20 milyon Trk Liras borlanmt. Krupp firmas, Osmanl ordusuna silah, cephane vermek iin uluslararas silah irketlerinin yarmasn aka kazand. Bu konuda, Feldmareal von der Goltz'un (18831895) askeri kurulundan bu yana Trkiye'de srekli olarak kalan ok saydaki Alman askeri danmanlar, Krupp'a yardmc oldular. Alman emperyalistleri ''bar szma'' yolu ile, ngiltere'nin Msr'da elde ettii gibi stn bir durumu Trkiye'de kendilerine salamak isityorlard. Yalnz ekonominin, ordunun ve ynetimin en nemli komuta noktalar Almanlarn elinde bulunursa, Osmanllarn szde bamszl korunabilir ve korunmalyd. Bu durum karsnda Jn Trklerin nderleri nasl davranyordu? Birok yurtsever subay ve aydnn umut ettii gibi, yabanc etkisini uzaklatrmak iin aba gsteriyorlar myd? Bylesi umutlar bounayd. Jn Trkler, kaba ''Osmanllatrma'' politikas ile bu olana bizzat yok ediyorlard. mparatorluk snrlar iindeki teki halklarn gemlerini elde tutabilmek iin, Alman emperyalistlerinin yardmn gereksiniyorlard. Sonu: Enver Paa ve klii, Alman bankalarndan eski hkmdarlara gre daha ok bor para aldlar, Krupp'tan daha ok silah satn aldlar ve son olarak da 1913'te, Osmanl ordusunu yeniden rgtlemek zere General Liman von Sanders bakanlnda yeni bir resmi Alman askeri kurulunu stanbul'a getirdiler. Bylece Trk genelkurmaynda, topu birliklerinde, istihkm birliklerinde ve sava sanayiinde btn nemli grevler Alman askerlerinin eline geti. Bununla Mustafa Kemal'in umutlar da gereklememiti. Geri ordunun yeniden rgtlenmesinin mutlak gerekliliini o da gryordu, ama

Trkiye'nin bunu kendi gc ile baaracana inanyordu. nce Selanik'te bir subay yetitirme kurumunun komutan olarak, sonra bir piyade alaynn komutan olarak ve en sonunda da stanbul'da Harbiye Nezareti'nde byk bir tutku ile kendisini bu greve vermiti. 1910'da Picardie'de Fransz manevralarna katld, Alman generali Litzmann'n takm ve blk arpmalarna ilikin iki kitabn Trkeye evirdi. stleri ile ttihat ve Terakki'nin nderleri tarafndan sevilmez olmutu. nk dilekelerinde, sunularnda ve kiisel

grmelerde, Almanlarn stn etkinlii yznden lkenin bamszlnn tehlikeye girdii konusuna onlarn dikkatini ekiyordu. yl askeri atae olarak alt srada Enver'in Berlin'le kurduu sk siyasal ve parasal ba dolaysyla zellikle onu hedef alyordu. Kemal muhalefetinde yalnz deildi. Jn Trklerin partisi iinde itilaf dostu gl bir kanat da vard. Yaknmalarnda ve uyarmalarnda, onlardan ve Cemal Paa'dan anlay gryordu. Mustafa Kemal, o sralarda, stanbul'un askeri evrelerinde, Alman emperyalistlerinin kart olarak ylesine tannmt ki, zamann Avusturya askeri ataesi Pomiankowski anlarnda bundan sz etmitir. Ancak ngilizlerden ve Franszlardan yana bir politikann taraftarlar ile ayrld nemli bir nokta vard: Bir eytann baka bir eytanla uzaklatrlmasn deil, vatannn her trl emperyalist hegemonyadan arnmasn istiyordu. Bununla ilgili nemli bir kant belgesi var. 1910'da 3. Kolordu, Arnavutluk ayaklanmasn bastrdktan sonra, kolordu subaylar birlikte oturuyorlard. Alman danman, zaferin erefine kadeh kaldrd. Bunun zerine Mustafa Kemal ayaa kalkt ve gen bir yaverin Almana evirdii karl alayl biimde verdi: ''Trk subay olarak Arnavutluk'un teslim alnmas gibi nemsiz bir olay iin kadehimi kaldramam. Bunu yaparsam, zntden baka bir ey duymam. Kendi snrlar iinde kazand bir baardan dolay Trk ordusu iin, Osmanl ordusu iin deil byle bir ey yoktur-, kadeh kaldrlrsa benim buna zlmem gerekir. Beni dinleyin, arkadalar: Osmanl ordusunun deil, Trk ordusunun, Trk ulusunun bamszln kurtaraca gn gelecektir. O zaman ordumuzun erefine gsmz kabararak ve mutlulukla ieceiz!'' (15). Grkemli bir gelecek grnm, ama hepsi bu kadar. Dnya emperyalizmi henz gcnn en yksek noktasnda bulunuyor ve Asya ile Afrika halklarn siyasal ve ekonomik boyunduruu altnda smsk tutuyordu. Byle bir grnmn gerek olabilmesi iin nce dnya tarihi bakmndan kkl deimeler olmalyd. nce Trk kyls asker kl iinde, kendisi iin hi de nemli olmayan bir sorun iin, Osmanl mparatorluu'nun ayakta kalmas iin ok kanlar dkecekti. 27 Eyll 1911'de talyan birlikleri, smrge olarak kendi topraklarna katmak zere Trklerin Trablusgrap iline saldrdlar. talyan emperyalistleri Trkiye'nin bllmesinde geri kalmak istemiyorlard. Zayf Trk

garnizonlarnn ksa zamanda stesinden gelindi. Ama talyanlar lkenin iine doru yaylmak istediklerinde, Arap bedevi airetlerinin sert direnmesi ile karlatlar. talyan birlikleri ''ceza olsun diye'' 3.000 Arab ldrdler, aileleri toptan yok ettiler, kadnlar ve ocuklar kltan geirdiler. Lenin, daha o zaman, karaparasnn i taraflarnda Arap airetlerinin talyan katmna raz olmayacaklarn grmt. Bu halklarn nnde uzun ve dikenli bir yol gryordu, ama gnn birinde smrge efendilerinin stnlne son vereceklerine kesinlikle inanyordu. Jn Trkler kabinesi, Trablusgarp' yitirmek istemedi, slam dnyasndaki saygnln yitirmekten kayg duyuyordu. talyan donanmas Dou Akdeniz'e

egemen olduu iin hkmet karayolu ile Trablusgarp'a bir subay grubu yollad. talya'ya kar savata komutay Enver zerine ald. Mustafa Kemal de Anadolu, Suriye Msr zerinden Trablusgarp'a geti. Msr'da bedevi klna girdi. nk ngiliz makamlar Trablusgrap snrn kapatmlard. ngiliz gizli servisi, arkadalarndan ikisini tutuklad. Snr istasyonundaki Msrl subaya, Mustafa Kemal'in tam bir kiilik tanmlamas bildirildi: ince ve uzun boylu, mavi gzl, ak sar sal, ok az arapa bilir. Tren istasyona girdii zaman Msrl subay Mustafa Kemal'i hemen buldu. Ama ngilizlere olduu kadar talyan emperyalistlerine de kini vard; mavi gzl Trk hemen brakt ve ayn belirtileri tayan bir Berberi'yi tutuklad. 9 Ocak 1912'de Mustafa Kemal Tobruk nndeki ilk arpmada baarl oldu. Bu arada binbala ykseltildi ve Derne nlerinde bulunan Arap savalarnn komutasn ele ald. Karargh, Trk Bakomutan'nn, Yarbay Enver'in ssl adrnn kurulu olduu yerde bulunuyordu. Yrekli bedeviler lm iyice gze alarak talyan mevzilerine saldryor, birok kk baarlar salyorlard. Gene de bu sava kazanamazlard. Yaknda bulunan talya'dan silah ve asker getiren yeni gemiler durmadan Trablusgarp limanlarna giriyordu. talyan gemi toplar Derne vadisini bir mezara evirdi. Enver, halifenin temsilcisi olarak Arap eyhlerinden sayg bekliyordu. talyanlarn gene denize doru atlacaklarna kesin inan iinde, birinin ardndan baka bir byk plan hazrlyordu. Planlarn Kemal ile grtke, aralarnda sert tartmalar kyordu. Daha nceki yllarda da sz edilen siyasal nedenler yznden birbirlerinden ok uzaklamlard. Enver, karakter bakmndan kendisinden ok deiik olan Kemal'i, ayn zamanda kiisel dman ve rakibi olarak gryordu. Pomiankowski, Enver'i ''doutan akll ve becerikli, kiilik bakmndan metin ve yrekli, alakgnlllk maskesi altnda lsz biz tutkuyu gizleyen'' kii olarak tanmlar. Ama onda ''olabilen ve eriilebilen konusunda alacak bir sezgi eksiklii bulunduunu'' da anlatr. (16) Buna karlk Mustafa Kemal iin yalnz kesin gerekler ve saylar sz konusudur. Enver, talihe gvendii halde, Kemal stn bir satran oyuncusu gibi her gerek olana nerdeyse matematiksel bir incelikle tartar ve dmann yaplabilecek kar klarn

hesaplard. Enver'in her strateji kararna kar eletirici, bazen de ineleyici szlerini ne srverirdi. Trablusgarp serveni bu iki insan arasndaki ayrl, bir daha giderilemeyecek lde derinletirdi. Trablusgarp'n acmasz l gnei altnda kanl arpmalar bir yla yakn srd. 1912 Ekim aynn ortasnda Trk subaylarna, Balkan bloku devletlerinin -Karada, Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistan- Osmanl mparatorluu'na kar birbiri ardndan ilk Balkan savan balattklar haberi ulat. arlk Rusyas, meydana getirdii Balkan blokunu, yaklamakta olan dnya atmasnda, zellikle Avusturya-Macaristan ve Almanya'ya kar kullanmay dnyordu. Ama alet ustasnn elinden kayd. Emperyalist Rusya sava hazrln yapmadan, Balkan devletleri, ulusal hedeflerine ulamak, Arnavutluk, Makedonya, Trakya zerindeki Trk

egemenliine son vermek iin hareket geti. Babli, Roma ile abucak bar yapmak zorunda kald ve subaylar Trablusgarp'tan geri ard. Mustafa Kemal, 1912 Kasm sonunda bakente vard zaman, her ey olup bitmiti. Trk ordusuna hzl ve yok edici bir yumruk vurulmutu. Bulgarlar, stanbul'un 40 km. batsnda bulunan atalca hattna erimilerdi. ''Avrupa Trkiye'' artk yoktu. 3 Kasm 1912'de Osmanl hkmeti, bar antlamasnda araclk yapmalar iin byk devletlere bavurdu. Mustafa Kemal, stanbul sokaklarnda tarifsiz bir sefaletle karlat. Paralanan ordu ile birlikte yaral dolu arabalar, Makedonya'daki yurtlarn terk eden onbinlerce Mslman Trk kente akn ediyordu. Kemal, yetersiz ve rveti ordu komutanlar ile valiler konusunda yeteri kadar uyarlarda bulunmutu. Ama ykln bu lye vardna kendisi bile inanmak istemiyordu. Salk ilerinin ve geri hizmetlerin daha sava balangcnda korkun bir durumda bulunduunu kendisine anlatmlard. Bir mil tede insanlar alktan lrken, koyunlar vagonlarda alktan telef oluyor, budaylar ambarlarda ryordu. Sokaklarda, cami avlularnda, kentin kenarnda aceleyle kurulmu adrlarda konaklayan insan ynlar arasnda kolera ve tifo yaylmt. Souk kuzey rzgrlar gerisini tamamlyordu: 191213 knda alk, hastalk ve souk, onbinlerce insan silip sprd. Mustafa Kemal, bu perianln ortasnda, Selanik'ten kam olan annesini ve kzkardeini gnlerce arad. Sonunda onlar bir gmen kampnda buldu. Annesi yalanm, gzleri nerdeyse grmez olmutu. Onlar stanbul'da bir yere yerletirdi. Sonra Harbiye Nezareti'ne giderek geldiini bildirdi ve 25 Kasm 1912'de yeni bir grev ald. O gne kadar Gelibolu yarmadasn Bulgar saldrlarna kar tutmu olan Bolayr Kolordusu'nun kurmaybakan olmutu. Ama imdilik atekes vard. 1912 Aralk ay ortasndan bu yana Londra'da, savaan

taraflar ile byk devletler, bar koullar zerinde grmeler yapyordu. Gerek Avusturya-Macaristan, gerekse Rusya, bencil nedenlerden dolay gl bir Bulgaristan istedikleri iin, Avrupa'daki hemen btn topraklar elinden alnmak istenen Trkiye'nin zararna byk devletler arasnda bir uyuma meydana geldi. 1912 Temmuzu'ndan bu yana ttihat ve Terakki'nin grev almad Kmil Paa Kabinesi, teslim olmaya hazrd. Trablus'tan henz dnm olan Enver, bir hkmet darbesi yapmak iin bu durumdan yararland. 23 Ocak'ta kk bir subay grubu ile kabinenin topland odaya girdi, korkulu nazrlardan birini vurdu ve Kmil Paa'y ekilmeye zorlad. Enver'in Harbiye Nazr olduu, Mahmut evket Paa'nn Jn Trkler kabinesi, bar antlamas koullarn kabul etmedi ve 3 ubat'ta sava yeniden balad. Enver'in sava plan, Bolayr'n kuzeyinde bir kara hareketinin destei ile Gelibolu Yarmadas'ndan k yaparak kuzeye doru Bulgar cephesini yarmak, kuatlm olan Edirne'yi kurtarmak ve bylece de stanbul nndeki Balkan ordular cephesini ykmakt. Mustafa Kemal, bir sava gemisinde yaplan durum grmesinde gene Enver'le kar karya geldi. Bulgar mevzileri ok iyi -hem de derinliine- pekitirildii ve dman, i

hattaki gl yedek birlikleriyle harekete geebilecei iin, plann uygulanmas olanakszd. Bu yzden Enver, konuulacak bir kii deil, buyruklar yerine getirilecek biriydi. Saldr fiyasko ile sonuland. karma birlii, geride 6.000 l brakt. Sa kalanlar da gemilere katlar. Mustafa Kemal'in yannda bulunduu birlikler er saysnn yarsn yitirdi ve k mevzilerine geri atldlar. Jn Trkler hkmeti, Kmil Paa kabinesinin kabul etmek istedii bar koullarn imzalamak zorunda kald. lk Balkan Sava, Avrupa'da vaktiyle ok gl olan Osmanl mparatorluu'ndan geriye yalnz stanbul ile, Enez-Midilli hattna kadar bir toprak parasnn kalmas biiminde sona erdi. 1913 yaznda Balkan devletleri kinci Balkan savanda ganimet kavgas yznden zlme gsterdikleri iin, Trkiye, bu frsattan yararland ve Edirne'yi geri ald. Bu yzden Enver nn artrd. stanbul'un btn vitrinlerinde onun resmi u altyaz ile grlyordu: ''Edirne fatihi!'' 10 Austos 1913 tarihli Bkre Bar ile Trkiye, Edirne ile birlikte Meri'e kadar Dou Trakya'y geri alyor ve bugn de geerlikte bulunan snr iziliyordu. Balkanlarda Osmanl egemenliinin k, Jn Trklerin inanlr olmayan devlet lks ''Osmanlcl'' da kesinlikle ortadan sildi. Jn Trklerin ideologlar arasnda hemen ''Trklk'' akm yayld. Yaymclar ve eitimciler uzun sredir, pek az dikkati ekmekle birlikte, romantizmle kark bir Trk milliyetiliini savunuyorlard. Eskiden Anadolu kylsn tanmlamak iin kullanlan, kmsemeli ''Trk'' szn gene onurlandrdlar. Trk halk dilini edebiyata sokma, okumularn dilini Farsa ve Arapa elerden artma abas gdyorlard. Trk toplumunda Mslmanlkla ilikinin kuruluundan nceki eski Trk halk yaam ve

sanat zerinde duruluyordu. 1912'de Trk Yurdu dergisi kmaya balad. Ayn yl ''Trk Oca'' denilen kulp kuruldu. Yazar Ziya Gkalp (1875-1924), gen Trk aydnlarnn fikir nderi oldu ve Mustafa Kemal'i de ok etkiledi. Gkalp'n grlerinin temel dncesi, Trk ulusunun ulusal kltrn yeniden bularak yenilemesi gerektiinde toplanyordu. Bu arayta nderlii, bir dnr sekinler grubu yapacakt. Ancak bundan sonra Avrupa uygarlnn nemli edinimlerini -Ziya Gkalp yaygn bir sanayilemeden yanayd- Trk kltrne katmak olana vard. Bu hedefe, aydnlarla halk arasnda kurulacak sk bir ba ile ulalabilirdi. Bu burjuva-milliyeti ideoloji, Trkiye'nin, in, ran ve smrge lkeler gibi emperyalizme kar byk burjuva-demokratik hareketlerin ve ayaklanmalarn arifesinde bulunduunu gsteren bir iaretti. Bu ideolojinin snfsal bencillii ve burjuva snrll, Ziya Gkalp'in toplumun gelimesi iin asl eyi milliyetilikte grmesinden ileri geliyordu. Ona gre, Trkiye'de sanayileme ile birlikte kendini gsterecek olan sosyalizm de kanlmas gereken bir eydi: ''Yalnz siyasal sava srasnda deil, ekonomik savamda da ulusal lkler snfsal lklerden her zaman nde gelmelidir.'' (17). zellikle bu gr, 1919'dan sonra Kemal Atatrk'n siyasal tutumunu belirlemitir.

Oysa bu sralarda Lenin, ezilen halklarn ulusal kurtulu savamnn, emperyalizme kar uluslararas snf savamnn bir paras olduunu belirtmitir. Bundan dolay ezilen lkelerin sosyalistlerinden, burjuvademokratik ulusal kurtulu hareketini kesinlikle desteklemelerini, ayn zamanda da kk ulus snrllna, bencillie, hareketin kendi kabuu iinde kalmasna ve soyutlanmasna kar savamalarn istedi. Ayrca ezilen uluslarn sosyalistleri, ezilen ulusun iileri ile ezen ulusun iileri arasnda birlik kurmal ve bunu savunmalydlar. ''Trkln'' burjuva milliyetilii iin tipik olan gerici elerini, ovenist ''Pantrkizm'' ya da ''Turanclk'' ortaya koyuyordu. Ziya Gkalp'in yaptnda bu da vard. 1911'de yazd ''Turan'' adl iirinde, Trklerin vatannn, ne Trkiye, ne de Trkistan, byk ve lmsz lke Turan olduu grn buluruz. Jn Trklerin nderleri, burada yatan, Anadolu'dan Orta Asya ve Moolistan'a kadar Trke konuan btn halklarn birletirilmesi olana konusundaki dnceye sarldlar. Talat Paa, ''Bu bizi Sar Denize kadar gtrebilir!'' diyerek Turancla hemen siyasal bir patlama gc verdi. (18). ttihat ve Terakki Partisi'nin egemen evreleri- Birinci Dnya Sava'nn arifesinde, herkesin kendi ulusal toplumu zerindeki dncelere olan ilgisini, saldrgan bir yaylma programna doru ynelttiler. Enver, bunu ancak Alman emperyalistlerinin yardm ile gerekletirebilirdi. nk program ilk planda Rus egemenlii altnda bulunan blgeleri (Kafkasya, Krm, Orta Asya) iine alyordu. nl Trk yazar Halide Edip'in anlarndan anlaldna gre, byle servenli bir program zamann burjuva Trk

aydnlarnn byk bir ksm kabul etmiyordu. Mustafa Kemal'in, Enver'in politikasn eletirisi arasnda bunlar da sayabiliriz. 27 Ekim 1913'te, Mustafa Kemal, Sofya'da Trk askeri ataelii grevine balad. Atatrk zerine kitap yazanlardan bazlarnn belirttii gibi, Enver Paa'nn, bylece tedirgin edici bir eletiriciyi ordudan uzaklatrmak istedii akla yakn geliyor. Daha nce Abdlhamit zamannda da grlen bir uygulamayd bu. Ama Enver Paa, eskiden olduu gibi imdi de Harbiye Nezareti'nin ataeler dairesindeki yaz masalarna Kemal'in raporlarnn gelmesini, stanbul'da olup bitenler konusunda ok sayda arkadann Kemal'i srekli olarak haberdar etmesini nleyemedi. Sofya Elisi Fethi Bey, Kemal'i, Bulgar bakentinin kibar, feodal-burjuva toplumuna soktu. Kemal, bir generalin kz ile iliki kurmak istedi, ama olumlu karlk alamad. Sofya salonlarndaki kadnlar onu fazla ''taral'' buluyorlard. Kendisi gerekten bu toplum iin fazla diri ve yaln kiiydi. Onu etkileyen ve zendiren bir ey vard: u Bulgar kadnlarnn serbest, bilinli ve peesiz dolamas. Harem ve pee ile kk drlm Trk kadn bakmndan byk bir eliki. Sonralar Bulgaristan'la ilgili bir izlenimini daha aklamt. Bir gn dans ay srasnda bir kahvede oturuyordu. ef garsonun bir kylye servis yapmadn ve onu dar atmak istediini grd. Kyl dar kmaynca adam bir polis ard. Ama polis de bir ey yapamad, kylnn deyecek

paras vard. Bunun zerine kyl yle dedi: ''Utanmyor musun? Sen ve Sofya halk, hatta btn Bulgaristan, benim tfeimin ve sabanmn glgesinde yayorsunuz. Oysa sen, yannda yemek yeme hakkn bana tanmaktan kanyorsun demek?'' (19) Kemal bu olay anlatrken, Trk kylsnn de bu bilince erimesi gerektiini, Trkiye'nin efendisi olmasn szlerine ekledi. Sofya'da geirdii gnler, Mustafa Kemal'de yalnz Trk halknn, kylnn, Trkiye'nin alnyazsn iyiye doru yneltebilecei dncesinin yerlemesine yardm etti. ALMAN KOMUTASI ALTINDA 1914 Temmuzu'nda stanbul'un darack ve tozlu caddelerinde, sokaklarnda oturan insanlar tropik bir scak altnda terliyordu. Boazn kylarnda ise yln en scak mevsiminde bile her ey gzeldir. Karadeniz tarafndan serin bir rzgr eser. Boaz, tablo kadar gzel kylar ve masmavi gkyz ile dnyamzn en gzel kelerinden biridir. Bu yzden 1914 ylnn gerginlik dolu bu Temmuz gnlerinde bile Tarabya otelleri ile deniz kysndaki villalar dopdoluydu. Trk ve Msrl prensler, yksek rtbeliler, egemen lkelerin elileri, zengin Rum ve Ermeni bankerler, tccarlar ve fabrikatrler, yaz burada geiriyorlard. Yeniky'de Sadrazam Said Halim Kk ile Tarabya'da Alman

Bykelisi'nin yazl arasnda, iyi giyinmi aylaklarn gznden uzak, nemli grmeler oluyordu. Bykeli Wangenheim, 22 Temmuz'da Harbiye Nazr Enver Paa'y kabul etti. Enver Paa kendisine bir ittifak nerisi yapmt. tilaf yanls nazrlar da bundan haberdar etmemiti. 28 Temmuz'da, byk dnya atmasnn balangcndan drt gn nce, Sadrazam Said Halim neriyi resmen tekrarlad. Bir yanda ingiltere, Fransa, Rusya, te yanda Almanya ile AvusturyaMacaristan olmak zere taraflar arasndaki rekabet ylesine sertlemiti ki, barut fsnn patlamas iin kk bir kvlcm yeterliydi. Bu kvlcm, Sarayevo'da Avusturya veliahd Franz Ferdinand'n Srp milliyetileri tarafndan ldrlmesi oldu. Alman emperyalistleri, urunda aba gsterdikleri ''gnete yer kapma''da kendilerine yardmc olur diye, anlamazln zmlenmesi iin istekle alyorlard. 1 Austos 1914'te, Lenin'in szleriyle sylersek, ''soyguncu byk devletlerin iki grubu arasnda smrgeleri paylama, baka uluslar kleletirme, dnya pazarlarnda stnlkler ve ayrcalklar salama sava''(20) balad. Enver Paa'nn evresindeki Jn Trkler klii kenarda kalmak istemiyor, topraklar ele geirmek amac gdyordu. tilafa katlma ya da hi deilse tarafsz kalma konusunda ngiltere, Fransa ve Rusya'dan neriler geliyordu. Trk ortaklk paylarn ve tahvillerini ellerinde bulunduran Fransz ve ngilizler, kabineye kadar ellerini uzatyorlard. Ama daha nce grdmz gibi, bu yarta

emperyalist Almanya epeyce nde gidiyordu: Ordu, stratejik bakmdan en nemli olan demiryolu ve hatta Jn Trklerden nemli iktidar sahipleri Alman etkisi altndayd. Bu yzden, Almanya'nn douda siyasal amalar olmadn, yalnzca ekonomik amalar gttn, Orta Avrupa devletlerine katlrsa Osmanl mparatorluu'na topraklar konusunda gvence salama ve belki de bunlar geniletme sz verdiini syleyen Wangenheim'a da inanyorlard. Almanya, Rusya'nn ve doudaki ngiliz slerinin tersine Trk snrndan uzakt ve bu yzden en az tehlikeli grnyordu. Trkiye'yi blmek iin Londra, Paris ve Petersburg'da planlar yapld da ok iyi biliniyordu. Bu deerlendirme, iktidar sahibi Jn Trklerin en tehlikeli yanl hesaplarndan biri olarak kendini gsterdi. Bunu ancak onlarn milliyeti dar grll ve ovenist ele geirme tutkusu ile aklama olana var. Yakn ve Ortadou, Alman emperyalizmi iin balca yaylma blgelerinden biriydi. Buray ele geirme ya da isteme -ksmen deimi yntemlerle de olsaemperyalizmin iktidar gcnn srekli savam hedefi olmu ve olmaktadr. Alman tekelci burjuvazisi ve saldrlarn planlanmasnda ve yrtlmesinde rol oynayan merkez kurulular, Dileri Bakanl ile Genelkurmay, daha ilk Emperyalist Dnya Sava'nda Trkiye'yi yalnz kendi etki alanlar iinde bir yar-smrge durumuna dntrmeye ve zellikle Osmanl mparatorluu'nun Arap blgelerini smrge egemenlii altna almaya

kararlydlar. rnein 1915 Kasm'nda Yukar Silezya Kmr ve elik Sanayii, ''merkez devletleri Almanya ve Avusturya-Macaristan'n Balkan devletleri ve Trkiye ile askeri bakmdan bir konvansiyon, ekonomik bakmdan ticaret ve gmrk antlamalar yoluyla olabildii kadar uzun bir sre iin Flamanya'dan ran Krfezi'ne kadar uzanan smsk bir devletler bloku halinde birlemesini''(21) istedi. Bunun dnda Trkiye, daha servenli Alman planlar iin esiz bir s meydana getiriyordu: ran ve Afganistan yoluyla ngiliz Hindistan'na ve Msr yoluyla Orta Afrika'ya girmek, buralarda byk, balantl bir smrge imparatorluu kurmak. Alman tekelleri iin sava, sava-ncesinin Badat demiryolu politikasn srdrmek iin de baka bir arat. Birok belgeler, Alman finanskapitalinin Osmanl mparatorluu iin itilafn finans-kapitali kadar tehlikeli olduunu tantlyordu. Badat demiryolu yaylmasnn, Osmanl mparatorluu'ndaki halk ynlarnn smrlmesinin gerici niteliini daha savan ortasnda grmeleri ve gzler nne sermeleri bakmndan ii hareketi iinde Alman solcularna onur salamtr. Rosa Luxemburg, Berlin kadnlar hapishanesinde unlar yazyordu: ''Alman emperyalizminin en nemli harekt alan Trkiye, burada yollar aan da, Almanya'nn dou politikasnda arlk noktasn meydana getiren Deutsche Bank ile onun Asya'da giritii byk iler olmutur. ... Bu yoldan ... iki trl sonu elde ediliyor. Anadolu'nun kyl ekonomisi, Avrupa, zellikle Alman banka ve sanayi sermayesinin yararna ileyecek iyi dzenlenmi bir smrme srecinin hedefi haline geliyor. Bylece Trkiye'de Almanya'nn 'kar alanlar' geniliyor. Bunlar, gene Trkiye'nin siyasal 'korunmas' iin temel ve frsat salyor. Ayn zamanda kyllerin ekonomik

smrs iin gerekli emme aygt, Trk hkmeti, Alman d politikasnn uslu bir aleti, khyas durumuna giriyor.''(22) 2 Austos 1914'te Almanya ile Osmanl mparatorluu gizli bir ittifak kurdular. Ama Trk kabinesindeki tarafszlar ve tilaf yanllar, emperyalist Almanya'nn yanbanda savaa girmeye henz karar veremiyorlard. Alman askeri danmanlar ise Enver Paa ile birlikte Trk ordusunun saldrlar iin planlar hazrlyorlard. Bunlar, Alman tekel sermayesinin yaylma zelliklerine tpatp uygun dyordu: Kafkas snrndaki bir saldr, Bak'y merkez devletlerinin eline geirecek, ran ve Hindistan kapsn aacaktr. Svey kanalnda Trklerin harekete gemesi, Alman mali ve snai devlere Msr zerinde egemenlik salayacak, zlenen byk Afrika smrge imparatorluunun temelini atacaktr. Ayn zamanda, bu hareketlerle, Avrupa'da, Alman ve Avusturya silahl kuvvetlerinin hareketleri desteklenebilecek; nk ngiliz ve Rus yksek komutanl, Avrupa'nn ana cephelerinden birliklerini ekmek zorunda kalacakt.

1914 Austosu banda Genelkurmay Bakan V. Moltke'nin zerine, Trkiye'nin savaa girmeye zorlanmas iin stanbul'daki Alman ilgilileri youn bir etkinlie giritiler. 10 Austos 1914'te Akdeniz'de ngilizlerin kovalamasndan kaan ''Goeben'' zrhls ile kk ''Breslau'' zrhls anakkale Boaz'na girdi. Bu durum, Enver Paa'nn evresindeki Alman yanllarn glendirdi. Bahriye Nezareti tarafndan Londra'daki ArmastrongVickers tersanesine sipari edilen ve tamamlanm olan ''Sultan Osman'' ve ''Readiye'' sava gemilerine, ngiliz hkmeti savan balamasndan hemen sonra elkoymutu. Enver, Talat ve Cemal, ''Goeben'' ile ''Breslau''nun szde satn alndn ve Trklerin hizmetine sokulduunu kabul ettirdiler. Alman komutan Amiral Souchon'u da Trk donanma komutanlna atadlar. 29 Austos 1914'te iki Alman amirali, 15 deniz subay ve 281 deniz topusu daha Trk bakentine geldiler. Bunlar boazlardaki mstahkem yerlerin ynetimini aldlar. Trk ordusunda ve donanmasnda btn kilit noktalarn elde eden Alman subaylar, ordunun seferberlik durumuna gemesi iin hzla ilerletiyorlard. Trkiye daha fazla hareketsiz kalrsa, Enver'i grevlerini brakmakla korkutuyorlard. Bu srada Trk hkmetinin tilaf Devletleri'yle yrtt gizli grmeler l noktaya gelmiti. Trkiye, tarafszlnn bedeli olarak, kapitlasyonlarn kaldrlmasn istemiti. Ama mttefikler, zellikle dengesiz anlamalarla saladklar ekonomik ayrcalklar feda etmek istemediler. imdi Enver, hl daha kararsz olan kabine ounluunu, sava serveni iine ekmek iin kesin darbeyi indirebilirdi. 22 Ekim 1914'te donanma komutan Amiral Souchon'a u gizli buyruu imzalad: ''Trk donanmas Karadeniz'de deniz stnln salayacaktr. Rus donanmasn bulunuz ve sava ilan yapmakszn bulunduu yerde ona saldrnz.''(23) 29 Ekimde, Trk sava gemileri, Karadeniz'de Ruslarn Sivastopol, Odesa, Feodosiya ve Novorosisk limanlarn topa tuttu. Petrol ve buday depolar alevler iinde kald. Dnte de bir Rus mayn gemisi ile bir torpido botu

batrdlar. Hemen ardndan, tilaf Devletleri, Trkiye'ye sava ilan etti. Enver Paa'nn evresindeki Jn Trkler kliinin yardm ile Alman Yksek Komutanl, dnyann yeniden paylalmas yolunda, Alman emperyalistlerinin savana Osmanl mparatorluu'nu sokmay baarmt. Mustafa Kemal, Sofya'daki ateelik masasnda, 1914 ylnn yaz ve gz aylarnda stanbul'da geen olaylar kuku iinde izliyordu. Almanya'nn yannda savaa srklenilmemesi iin durmadan uyarlar yapyordu. Alman ordular henz Paris'e doru durdurulmaz sanlan yryte iken, Almanya ile mttefiklerinin yenileceini haber vermiti. Soukkanl hesap yapan bir kii olarak, ngiltere, Fransa ve Rusya'nn, Alman yldrm sava stratejisini baarszla uratmak ve sonunda sava kazanla bitirmek iin gerekli ok daha byk insan ve gere kaynaklarna sahip olduunu gzler nne seriyordu. Hem bu sava onun vatanna ne getirecekti? Analar,'', Balkan

savalarnda lenler iin hl gzya dkmyorlar myd? Byle yararsz bir sorun iin daha ok insan yok olmal myd? Snr boylarnda yaayan halk, rnein Rumlar, Ermeniler ve Araplar, frsat geldii zaman Trk egemenliini ykma ann bekleyen; ada bir sava iin ulam yollar tamamyla yetersiz olan; tarm verimsiz halde duran, sanayii ne ar silah, ne de gerekli cephaneyi yapabilen bir devlet, sava nasl baar ile yrtebilirdi? Ama Harbiye Nezareti Mustafa Kemal'in sunularn ''zamana uymaz'' nitelikte diye bir kenara itiyordu. Cemal Paa'nn bile Enver'in yoluna girdiini grecekti. Mustafa Kemal, bu savan, gerek, emperyalist niteliini henz grmyordu. Ar basan olgularda onun iin bilinmeyen eylerdi. Kendisi yalnz resmi Trk aklamasna gre Ruslarn kard ve Karadeniz'de geen bir ''atma''y biliyordu. Enver Paa ile General Liman von Sanders arasnda yaplan, btn Trk ordusunu Alman askeri kuruluunun ''gerek komutas'' altna sokan gizli anlamadan da haberi yoktu. Ama ksa bir zaman sonra bu gerekle kar karya gelecekti. Sava ktktan sonra askeri atee Mustafa Kemal, Sofya'nn diplomatik salonlarndaki sessizlikten sklmaya balamt. Artk Osmanl mparatorluu'nun geleceine inanmyordu. Padiahn ilan ettii, btn Mslmanlarn ''kutsal sava''n bir maskaralk olarak gryordu. Ama Trk subay olarak Trk yurdunu yabanc devletlerin saldrsna kar savunmay da grev biliyordu. Savaa bu anlam veriyordu. ''Bakomutan Vekili''(24) ve Harbiye Nazr Enver Paa'ya kendisini orduya almas iin yazd. Ama Enver, onun Sofya'da kalmasn uygun buldu. Kemal dileini birok kez yineledi. Hibir karlk gelmeyince, kendi bana yaln bir asker olarak cepheye gitmek zere en nemli teberisini toplad. O srada Harbiye Nezareti'nden bir telgraf ald; 2 ubat 1915'te 19. Piyade Tmeni Komutanl'na atanmt. Bu 19. Tmenin nerede olduunu bilen birisine bakentin askeri makamlarnda rastlayncaya kadar bir sre geirmek zorunda kald. Tmen henz kuruluyordu ve anakkale boazndaki savunma grevini alan, General Liman von Sanders ordusuna balyd.

Mustafa Kemal, Harbiye Nezareti'nin koridorlarnda dolarken eski muhalifi, imdiki Bakomutan Vekili Enver Paa'ya da rastlad. Aralk aynda Enver, Kafkas ordusunun komutasn bizzat yklenmiti. Baron von Wangenheim ve Trk ordusunun Alman Genelkurmay Bakan General Bronsart ile olan anlamas gereince, Pantrkizmin ve Panislamizmin ele geirme planlarn gerekletirmek istiyordu: 19 Aralk 1914'te saldrya geen ordunun ilerleme yn Azerbaycan-ran-Hindistan'd. Ama hangi koullar altnda! En yakn tren istasyonuna 600 km uzakta, 2 bin metre ykseklikte bir plato stnde, eksi 20-25 derece soukta, drt gn yetecek ekmei ile 100 bin kii saldrya balad. Hatta 9. Kolordu birbuuk metre karn iinde daha hzl ilerleyebilmek iin paltolar Erzurum'da brakmt. 14 gn iinde bu ordu.

Sarkam Meydan Sava'nda Rus birlikleri tarafndan neredeyse yok edildi. 80 bin kii souktan ve alktan ld, 8 bin kii tutsak oldu ya da ldrld. Bunlar, bir acemi asker tarafndan, gerekte yabanc, Alman tekellerinin krlar uruna lme itildiler. Napolyon'u taklit etmeyi seven bu adam, imdi Mustafa Kemal'in karsnda duruyordu. Zayflam ve bitik bir durumda grnyordu. Mustafa Kemal, ona, ''Biraz yorgunsun galiba?'' diye sordu. ''Hayr, pek deilim'' karl geldi. Kemal, biraz daha at konuyu: ''Neler oldu?'' Bakomutan Vekili aklad: ''Yenildik, iyice yenildik.'' Kemal soruturuyordu: ''Peki genel durum, o nasl?'' ''ok iyi'';(25) diye ksa bir karlk geldi. Herhalde bu, onun kiisel durumuna ilikindi. nk vicdansz servenci Enver, Alman Genelkurmay'na ve Deutsche Bank'a dayanarak, devletin en gl adam olmutu. Durum deitiinde, dayanaklar ortadan kalktnda, ne olacakt acaba? Mustafa Kemal, daha sonra yeni ordu komutan General Liman von Sanders'e greve balang ziyareti yapt. General, karsndakinin Sofya'dan henz geldiini renince, Bulgaristan'n Almanya yannda savaa girmek iin ne zaman karar vereceini sordu. Mustafa Kemal, Bulgarlarn nemli bir Alman baarsn beklediklerini syledi. Alman generali fkeli bir tavr taknd ve kibirli bir glmseme ile sordu: ''Bulgarlar, Alman ordusunun baarsna hl inanmyorlar m?'' Kemal, tam bir soukkanllkla ''Hayr'' diye karlk verdi. Liman von Sanders, bir mttefikin davasna kar gsterilen bu gven eksikliinden dolay fkesinden kzarm durumda yaknd. Mustafa Kemal'in onun fkesine katlmadn anlaynca, pheci biimde sordu: ''Bu konuda sizin grnz ne?'' Kemal bir an duralad. Ne de olsa henz komutanl kesinlik kazanmamt. Ama te yandan, ilgili kiilere Trkiye'nin savaa girmesi konusunda grn o kadar sk ve o kadar aklkla sylemiti ki, bunlar artk geri alamazd. Bylece konutu: ''Bulgarlarn hakl olduunu sanyorum.'' Bunun zerine general ayaa kalkt ve Kemal dar kt.(26) anakkale Boaz'ndaki tmenine ulat zaman, boazn girii nnde ngiliz-Fransz donanmas toplanm, ky mstahkem yerlerini bombardman ediyordu. Boazn giriine egemen olan Seddlbahir ve Kumkale istihkmlar susturulmutu. Mttefik yksek komutanl, Rusya ile balant yolunu yeniden amak ve Trkiye'yi safd brakmak iin stanbul'a ulamay tasarlyordu. Ancak mttefikler tarafndan da askeri harektn siyasal

hedefleri vard. arlk hkmeti, baarl bir anakkale harektnn boazlar ngiltere ile Fransa'nn etkinlik alanna sokacandan korkuyordu. stanbul'un alnmas ise emperyalist Rusya'nn ana hedeflerinden biriydi ve 1914 gznde ngiliz Dileri Bakan Grey tarafndan Rusya'ya bunun sz

de verilmiti. Fransa'da cepheyi rahatlatmak iin Rus yardm gerekliydi. imdi Rus Dileri Bakan Sasonov, resmi szlemeler yaplmas konusunda mttefikleri sktryordu. ngiltere ve Fransa, 18 Mart 1915'te, gizlice alnp verilen notalarla, Trkiye'nin yenilmesi halinde stanbul ile boazlar blgesinin Rusya'ya braklmasn kabul ettiler. Buna karlk arlk hkmeti de Asya Trkiyesi konusunda ngiltere ve Fransa'ya ''zel haklar'' tand. Bylece byk devletler Trkiye'nin paylalmas iin ilk adm atmlard. 18 Mart 1915'te, Mttefik donanmas, 16 byk sava gemisi ile yarmay salamak iin anakkale Boaz'na girdi. Ancak ky bataryalarnn atei, denizalt torpidolar ve maynlar dolaysyla ngiliz-Fransz donanmas drt sava gemisi yitirdi, tekiler de ar hasar grd. Saldr pskrtlmt. Ama btn belirtiler, Mttefiklerin Gelibolu Yarmadas'na bir kartma yaparak donanmaya stanbul yolunu ama giriiminde bulunacaklarn gsteriyordu. General Liman von Sanders komutasndaki 5. Trk Ordusu'nun savunmaya hazrlanmak iin yeterli zaman vard. Mustafa Kemal, Eceabat'ta yedek olarak bekleyen komutasndaki 19. Tmen'in alaylarn srekli yryler ve eitimle hareket halinde tutuyordu. 5. Ordu'nun alt tmeni Bolayr'dan Bezika koyuna kadar tm ky izgisini kapatamad iin, bir kartma durumunda bunlarn en tehlikeli yerlere en ksa yoldan gtrlebilmesi gerekliydi. 25 Nisan 1915'te sabahn erken saatlerinde ngiliz gemi topusunun grlts Mustafa Kemal'i tmen kararghnda uyandrd. lk kartma harekt ile ilgili haber hemen ulat. ou Avustralyal, Yeni Zelandal ve Hintli olan 81 bin kiilik ngiliz birlikleri, sava gemilerinin ate korumas altnda Arburnu, Kabatepe ve Seddlbahir'de Gelibolu Yarmadas'na, Asya yakasnda da Kumkale'de karaya karld. Arburnu'ndan gelen haberler Mustafa Kemal'i kayglandryordu. Dman burada bulunan 9. Tmen'in zayf gvenlik hatlarn yarmay ve tepeleri amay baarrsa, boaz kysndaki Eceabat'a olduka kolaylkla ilerleyebilirdi. Bu yzden Mustafa Kemal hemen karar verip buyruk almadan harekete geti. Trk yurtseveri olarak, dmann ierilere doru yolunu kapamay grev biliyordu. Bu znel onurlu tutum ne kadar ok saygdeer olsa da, Mustafa Kemal, bu tutumla bile nesnel bakmdan Alman tekellerinin ve Trk gericilerinin isteklerini yerine getiren kii olmaktan te gemiyordu. Mustafa Kemal tmeni alarma geirdi ve Arburnu ynnde yrye soktu. Darack yarmada zerindeki nemli tepeleri mutlaka ngilizlerden nce ele geirmek zorundayd. Kendisini ar ar izleyen alaylarn nnde kurmay ile atn sryordu. Gemi topusunun ar atei arasnda, kayalarn ve allarn zerinden Kocaimen tepesine ulald. Buradan denizdeki dman gemilerini grebiliyordu. Henz gerilerde bulunan birliklerin on dakika dinlenmesi buyruunu verdi. Bu arada kendisi, subayla birlikte en yakn tepeye,

Conkbayr'na gitti. Conkbayr'nn gneyinde bulunan 261 numaral tepeye keif iin daha nce yollad bln hzla koarak geriye katn grd. Bundan sonraki nemli anlarn anlatlmas iin sz Mustafa Kemal'in kendisine brakalm: ''Onlara bardm: 'Niin kayorsunuz?' Cevap verdiler: 'Dman!' 'Nerede?' 'Orada' diyerek 261 numaral tepeyi gsterdiler. Doruydu. ngilizler 261 numaral tepeye avc hatlar ile yaklayorlard. Hibir engelle karlamadan ilerliyorlard. Durumu gz nne getirin!.. Dman imdi bana kendi birliklerimden daha yaknd. Biraz daha ilerleyince, birliklerim ok nazik bir duruma deceklerdi. Bilmiyorum, mantksal bir dnmenin sonucu muydu, yoksa doal bir drt m; kaanlara bardm: 'Dmandan kalmaz!' 'Cephanemiz kalmad!' 'Cephaneniz yoksa, sngnz var!' Sng takmalarn emrettim. Sonra askerlere bardm: 'Yere yat!' Emir subayn, arkadan gelen piyade alay ile da topu bataryasnn en ksa yoldan Conkbayr'na yneltilmesi iin geriye yolladm. Askerlerim kendilerini yere atnca, dman birlikleri de mevzilendiler. Bize arpmay kazandran bu and. ...Dman bir ara kararsz kald. Bu arada 57. Alay Conkbayr'na ulat.''(27) lk taburlar geldii zaman, Mustafa Kemal, kar-saldrya balad. Trk askerleri dman adm adm gerilettiler. Mustafa Kemal, dman gene denize pskrtmek istiyordu. Ama btn gn srekli olarak yeni ngiliz blkleri karaya ktlar ve tepeye doru saldrlarda bulundular. Tmen Arburnu'na yaklatka, gemi topusunun ldrc atei saflarda ylesine byk yarklar ayordu. Akama doru sava grlts azalp da askerler bitkin halde ksa bir dinlenme yaparken, Mustafa Kemal, ana hedefine ulatn saptad. ngilizlerin sefer ordusu Eceabat'a doru hzla szamam ve bylece baskn baarszla uramt. Mays ortasna kadar saldrlar ve kar-saldrlar srp gitti. 19. Tmen ve bu arada hzla getirilen pekitirmeler Arburnu evresindeki kayalk tepelere smsk yerletiler. Sonunda cephe tam bir mevzi sava durumuna girdi. Harbiye Nezareti'nde fazla nem verilmeyen Mustafa Kemal, arpmalarn ilk gnnden balayarak kendisinde gerekte neler sakl olduunu gsterdi. Liman von Sanders'in verdii dn tersine, arpma durumunu en n izginin olabildii kadar yaknna srd ve keiflerde bulunduu, askerlerle konutuu mevzilerden hibir zaman ayrlmad. Bylece sava alannda durumu yakndan biliyor, sonra da abuk kararlar veriyor ve bunlar da atike uyguluyordu. Sorumluluktan kamyor, tersine, onu aryor ve bamsz davranyordu. Austos 1915'te bu durumu bir daha tantlad. Mttefik Bakomutanl sonucu elde etmek istiyordu. 6 Austos'u 7 Austos'a balayan gece Arburnu'nun kuzeyine 70 bin asker daha getirdi ve Suvla Koyu'nda karaya kard. Trk birliklerinin sa kanad bu yzden kuatlm ve kme tehlikesine girmiti. Bu srada Yeni Zelandallarla Avustralyallar da

Conkbayr, Kocaimen hattna doru saldrdlar. Daha nceden bu tepeler tam anlam ile yerle bir edilmiti. Burada da Trk birlikleri yalpalamaya balad. Mustafa Kemal, son yedekleri de savaa sokmak zorunda kald. Gene

de Kocaimen elden gitti. stanbul'da padiahn kamas iin hazrlklar yaplyordu. Ermeni tccarlar, en iyi pencere nlerini ok yksek fiyatlarla kiralamlard bile. Buralardan ngiliz ve Franszlarn girii gzelce seyredilebilecekti. Bu nazik durumda, Liman von Sanders, 7. ve 12. Tmenleri, Saros Krfezi'nden pekitirme olarak yolladnda, komuta birlii yoktu. Bu tmenlerin komutan uzak bir yerde bulunuyordu. Mustafa Kemal, ordu kurmaybakanna telefon etti: ''Bir frsatmz daha var. Bunu karrsak, belki de ok ksa zamanda genel bir k ile kar karya kalacaz. ...Harektn ynetiminin tek elde bulunmas iin btn birlikleri tek bir komuta altna sokmaktan baka bir are yok.''(28) 8 Austos'u 9'a balayan gece, Liman von Sanders, kendisinin zorla saygsn kazanan Albay Mustafa Kemal'i, tmenden meydana gelen ''Anafartalar Grubu''nun komutanlna atad. Durumu yeniden dzeltmek iin 10 Austos gn saat 4.30'da kar-saldr balad. Gn aarmak zereydi. Ama askerler mevzilerden kmakta kararszlk gsteriyorlard. Daha nceki gnlerde kendilerinden ok ey istenmiti. Daha fazla beklemek ise, ngiliz kara ve deniz bataryalarnn ateini ekmek demekti. O anda Mustafa Kemal ilk asker olarak mevziden frlad ve askerlere bard: ''Askerler! Ben nden gideceim. Kamm yukar kaldrp da iaret verdiimde, hep birlikte dmann stne atlacaz!''(29) Dman mevzilerine doru dimdik yryerek 15 adm att, sonra iareti verdi. Onu rnek alan askerler frladlar. ngiliz siperlerine saldrdlar ve kanl bir yakn arpma ile dman k mevzilerine pskrttler. Bu arada Kemal'in sa gsne bir kurun rastlamt. Ama saati, bu arapnel parasn zararsz brakt. Mustafa Kemal, ''Anafartalar Grubu''nun banda daha sonraki arpmalarda da stn bir komutan olarak deer kazand. Onun abas ve kt giyimli ve iyi beslenemeyen Trk askerlerinin artc dayankll ile, anafartalar arpmalarnda ngiliz sefer ordusu zafere ulaamamt. zellikle 8 ve 9 Austos gnlerinde ok kararsz davranan ngiliz komutanlnn saysz yanllklar da buna eklendi. ngilizler, austos sonunda her trl saldrdan vazgetiler. Aralkta da geeden ve sisten yararlanarak Gelibolu Yarmadas'ndaki kprbalarn boalttlar. tilaf Devletleri'nin ok byk umutlarla balayan anakkale giriimi, baarszlkla sonulanmt. Ama Trk ordusu da l ve yaral olarak 250.000 insann yitirmiti.

Mustafa Kemal, vatann etki alanna ve igal blgelerine dntrerek paralamak zere gelen d dmana kar savamakla kalmyordu. Kendi lkesindeki dman ona gittike daha tehlikeli grnyordu: Alman militaristleri ve halk dman Jn Trkler rejimi. Aralk 1915'te stanbul'a dndkten sonra orada ailesinin yannda geirdii birka aylk zaman iinde, halknn hak edilmemi durumu onda iyice bilinleti. Kibirli Prusya subay tiplerine her yerde rastlyordu. Bunlarn Trk subaylarna ve askerlerine kar ikinci snf insanlarm gibi davrandklarn grnce ulusal gururu kabaryordu. Ona gre, imparatorluk Almanyas ile yaplan ittifak Trkiye iin

bir yk olmutu. Askeri becerileri dolaysyla saygsn esirgemedii Alman subaylarna raslamas bile onu bu grten uzaklatrmyordu. Mesleinde hzla ykselmesi de onu martmad. stanbul gazeteleri onu ''Anafartalar kahraman'' ve ''bakentin kurtarcs'' diye vd, 1 Nisan 1916'da generallie ykseltildii halde kendisi, Trkiye'de dzene kar gelen bir insand hep. ''En yksek sava efendilerine'' krkrne boyun eerek dnyay onlarn at oynataca meydan yapmak isteyen Prusya-Alman subaylarndan, ''silah arkadalar''ndan onu ayran da buydu. Mustafa Kemal, ou zaman olduu gibi imdi de dncelerini saklamyordu. Alman vasiliini kabul etmediini Liman von Sanders'e birka kez sezdirmiti. Durum yarglamasnda Enver Paa ile anlaamad iin iki kez grevden ekilmek istediini bildirdi. stanbul'da sava istemeyen baka kimselerin de bulunduunu fark etti. Halkn byk ounluu iin sava, ar bir ykt. Enver sevilmez olmutu. Motorlu aralara binmi polis kordonu ile kpkrmz otomobil iinde sokaklardan hzla geerken, stanbul halk onu honutsuzlukla seyrediyordu. Kendisini drmek amac ile dzenlenen darbeler durmadan ortaya karlyordu. Vaktiyle Abdlhamid'in bana geldii gibi, srekli olarak ldrlme korkusu iindeydi. Bu durum, Mustafa Kemal'i, nde gelen politikaclarn dikkatini, karlalan kt duruma ekmeye yneltti. Ama gizli dncelerden uzak kald. Hariciye Nazr'na gitti ve ona bakomutanln iyimser raporlarnn dpedz yalan olduunu anlatt. Trkiye'nin bir fiyaskoya doru gittiini, en ksa zamanda ayr bir bar antlamas yaplmas gerektiini syledi. Hariciye Nazr ise, Enver Paa'ya tam gveni olduunu bildirdi. Mustafa Kemal'e, asker olarak eletirilerini Genelkurmaya yneltmesini syledi. Kemal, alayl bir glmseme ile nazra yle dedi: ''Genelkurmay, ilk i olarak beni ordudan uzaklatrmaya alan Alman askeri kurulundan baka bir ey deildir.'' (30). Birka gn sonra, nazrn, kabinede, kendisinin cezalandrlmasn istediini iitti. Ancak bu, hkmet iin ok tehlikeli bir eydi. ''Anafartalar kahramannn'' bakaldr, geni bir kamuoyu tarafndan renilirse ne olurdu? Bu can skc uyarcdan kurtulmak iin Harbiye nezareti onu gene cepheye

yollad. 1916 yl banda Mustafa Kemal, Kafkas cephesinde 16. Kolordu'nun komutasn ele ald. Burada -18 Mart 1917'de 2. Ordu Komutanl'na atand- Temmuz 1917'ye kadar kald. Bu sre iinde, Aralk 1915'te yapt ktmser uyarlarnda ok hakl olduunu yaayarak anlad. Uzun sava, Osmanl mparatorluu'nun gcnn stndeydi. Tarmda alacak erkek kalmamt. 1913'te ilenen topraklarn ancak yzde 47'si, 1917'de ilenir durumdayd. Yk hayvanlarnn saysnda yzde 85 azalma olmutu. Bylece hububat retimi dmt. Sava srasnda ekmek fiyat 50 kat pahallanmt. 1918'de bir iinin gnlk creti ancak 250 gram ekmek almaya yetecek kadard. Hububatn az yetitii Suriye ve Lbnan'da alk kmt. Yalnz 1915-16 knda, burada 150.000 insan alktan ld. Sada solda yalnz kalm binlerce ocuun alnyazs korkuntu. Bunlar bitkin bir hayalet halinde pazarlara kadar geliyor, orada ou alktan ve dermanszlktan can veriyordu. lmeden nce byk aclar ekiyor ve baryorlard. Onlarla ilgilenen tek kimse yoktu. Her sabah lleri

toplanarak, hep birlikte bir yere gmlyordu. Halk alk ekerken, varlkl tabakalar gerek bir zenginleme sarholuu iindeydi. Orduya verilen mallar ve yiyecek maddesi istifilii ile, geni bir kk tccar ve byk iadam tabakas, salkl beslenme halindeydi. Bylece Anadolu'da ulusal Trk burjuvazisi palazlanmaya balad. Halk gibi sade Trk askeri de ac ekiyordu. Padiahn ordusunda bir milyon insan vard. Trk askeri, paavralar iinde, yetersiz beslenme halinde, her eyden habersiz, Allahn ve ''kumandann'' buyruuna uyarak, Alman emperyalistlerin ve onlarn Trk yardaklarnn ele geirme planlar iin yem olarak tam anlam ile kurbanlkt. rnein, Trkiye'deki Avusturya askeri temsilcisi Feldmareal Pomiankowski'nin, Trk askerini ve ''alayl subay'', ''iyi bir yk hayvan'' ile karlatrmas ilgi ekicidir. Koleradan, tifodan, alktan ve souktan lenlerin says, savata lenlerden ok daha yksekti. Askerler buyruk yerine getirmekten gittike geni lde kanyor ya da birliklerden kayorlard. Liman von Sanders, 1917 yl sonunda kaaklarn saysn 300.000 olarak kestiriyordu. Bunlarn bir ksm daa kt, yerel makamlara kar savaan ve bar isteyen ete birlikleri meydana getirdi. 1915 yl sonunda askeri ve ekonomik bitkinliin belirtileri oalmaya balad. Svey Kanal'na doru giriilen iki saldr baarszla urad. 1917 yl banda ngiliz birlikleri Filistin'de bulunuyordu. ran'daki 6. Trk Ordusu'nun abalar da bouna olmutu. Bu arada Irak'ta ngiliz ordusu, Badat'a bir saldr hazrlamak iin zamandan yararland ve 1917 Mart'nda buray ele geirdi. Mustafa Kemal'in Nisan 1916'da gittii Kafkas sava alannda Trk ordusunun durumu iler acsyd. 1915 ylnda Dou Anadolu'da Alman hkmetinin bilgisi ve onay erevesinde nefretle karlanan toplu Ermeni ldrmeleri yaplmt. Trk hatlarnn ardnda Ermeni halknn ulusal

kprdann ezmek iin Jn Trklerin nderleri zalimce kan dktler. Bir milyon Ermeni erkei, kadn ve ocuu Kuzey Arabistan'a srlrken yolda ld. Ermenilerin meydana getirdii sefalet kervanlar, Mslman halk arasnda da tifo hastaln yayd ve ordu insansz kalan topraklar zerinde kendisi iin hibir ey bulamaz oldu. Derken, 1916 ilkyaznda Rus saldrs geldi. Erzurum ve Trabzon'la birlikte btn Anadolu Rus ordularnn eline geti. Mustafa Kemal, bilinen eylem gc ile alk, souk ve tifodan krlan asker ynlarndan orduya benzer bir ey meydana getirmeye giriti. la, taze birlikler ve cephane istedi. Askerleri daha salkl konak yerlerine gtrd ve orduya mal satanlardan sahtekrlar astrd. Ama btn abas bounayd. Ordunun sava gc gzle grlrcesine azalmt. 1917 gzne kadar ordu, yalnzca alk, hastalk ve souk yznden 60.000 insan yitirdi. Bu sava alannda bir ordu komutan iin, ne denli yetenekli olursa olsun, baar salama olana yoktu. Ancak Rus askerleri de sava yorgunu idiler ve devrimci kaynay arn Kafkas ordusunu da sard. Bylece 2. Ordu tam bir kten kurtuldu. Ama Kemal Atatrk'n yaam zerine kitap yazan baz burjuva yazarlarn grne gre, kahramanlar, her zaman zafer kazanmak zorunda olduklar iin, bu yazarlar, Austos 1916'da, 2. Ordu'nun giritii,

Bitlis ve Mu kentlerinin geri alnd kar saldry Mustafa Kemal'in byk bir zaferine evirdiler. Gerekte saldr, ok ksa zamanda Rus kar saldrs ile nlendi ve Mu elden kt. 1 Mays'ta buras -arpma olmadan- yeniden ele geirildi. nk Rus birlikleri baz yerleri isteyerek boaltmlard. Bu trl efsaneler yayma yerine, Mustafa Kemal'in Kafkas cephesinde Rus ubat devrimini yaadn saptamak daha nemlidir. ok sayda Rus tutsan ve kaan sorguya ekerken byk komu halkn ynlar arasnda devrimci ortam gzleyebilmiti. Mustafa Kemal 1917 ilkyaznda am'a gitti. Trk Bakomutanl onu Hicaz'daki birliklerin bana getirmek istiyordu. 5 Haziran 1916'da bu blgenin Arap boylar, Haimiler soyundan Mekke erifi (31) Emir Hseyin'in nclnde padiaha kar ayaklanmlard. ngiliz hkmeti, 24 Ekim 1915'te Adana-Musul izgisine kadar uzanacak byk bir Arap imparatorluunun bamszl iin Hseyin'e sz vermiti. Bununla birlikte 1916 ilkyaznda ngiltere ile Fransa, Hseyin'in haberi olmadan Sykes-Picot Antlamas'n imzalad. Buna gre, Irak ve Suriye, ya bu iki byk devlete balanacak, ya da onlarn korunumu altna sokulacakt. Daha sonra, 2 Kasm 1917'de ngiltere Dileri Bakan Lord Balfour, Arap Filistini'ni Yahudilerin ''ulusal yurdu'' olarak dnya siyonist kongresine ''verdi''. Dnya tarihinin en utan verici ve en ar sonular veren kandrma manevralarndan biri. ngiliz subaylar, bu arada nl Albay Lawrance, bedev savalarn rgtlediler. Bunlar da Trk garnizonlarn basyor. Hicaz demiryolundaki

nbetilere saldryorlard. Ayaklanma, Kuzeye doru yayldka Sina cephesinde savaan Trk ordusunun yan taraf gittike tehlikeli duruma dyordu. Medine'de hl, Hicaz demiryolu ile gereksinmeleri salanan 15 topu taburu vard. Bakomutanlk bu balanty ayakta tutmak iin, Sina cephesinde ngilizlere kar salanamayan ok sayda insan ve gereci feda etti. Mustafa Kemal, Arap blgesindeki durumu dikkatle inceledi. Sonra da komutanl geri evirdi. Bunun yerine, btn Trk birliklerinin Hicaz'dan alabildiine abuk geri ekilmesini ve bunlarla Sina cephesinin pekitirilmesini nerdi. Burada yaknda byk ngiliz saldrs balayabilirdi. Mustafa Kemal, Arap blgelerinin bir daha geri gelmemek zere elden gideceini ok iyi gryordu. Bunu, 4. Ordu Komutan ve Suriye Genel Valisi Cemal Paa da deitiremedi. Mustafa Kemal, Halep zerinden am'a giderken Jn Trklerden olan bu eski savam arkadann Arap dman terr adaletinin izlerini yolda grd: Arap gizli derneklerinin nderlerini astrd byk kent meydanlarnda daraalar; Trk ordusundan kaan Arap fellahlar toplu halde ldren polis birliklerinin silah sesleri. Ermenistan Dalarnda olduu gibi, Arap lnn kenarnda da, halklarn Osmanl boyunduruunu daha fazla tamaya istekli olmadklarn grd. Kendisi bu durumdan askeri k yolunu, cepheleri ksaltmada ve ulusal Trk topraklarn tilaf emperyalistlerinin ele geirme tutkusundan korumak iin gleri bir yere toplamada gryordu. Ama Enver Paa, eski muhalifinin nerilerini kabul etmiyordu. Trkler asndan sava ulusal bir savunma savana dntrmeyi ve ayn zamanda bylece Jn Trklerin rejimini

ortadan kaldrmay tasarladn, Mustafa Kemal'in bu nemli 1917 ylndaki baka eylemlerinde de greceiz. Mustafa Kemal henz am'da iken, bir gn yaveri ona, bir bedevinin kendisiyle grmek istediini bildirdi. Adamn zerinde silah aramas yapld ve sonra da kendisini ieri aldlar. Elinde, Hseyin'in olu ve erif ordusunun komutan Faysal'n bir mektubu vard. Faysal iin, ngiliz dostlarna pek gvenmeme konusunda birok nedenler vard. Ayrca, Avrupa'da savan sonucunu etkileyecek ekimelerin nasl bitecei de henz belli deildi. Bu yzden, Faysal, Arap illerinin zerklii ya da bamszl konusunda sz alabilmek iin Trkiye'deki muhalefet gruplar ile balar kuruyordu. Faysal'n danman albay Lawrence bu konuda sonradan yle yazyordu: ''Asl hedefimiz, genelkurmayda Mustafa Kemal nclndeki Alman aleyhtar gruptu. Bunlar, Osmanl mparatorluu'nun Arap illerine kendi geleceini saptama hakkn asla vermemek iin ulusal Trklk konusunda ok inatydlar.'' (32). Kemal, fazla duraksamadan haberciye, ertesi gn gelip yant almasn syledi. Gen generalin giritii i, tehlikeli bir oyun, bakomutanna, padiaha kar ihanet demekti. Ancak Osmanl sarayna kar btn balardan syrlm, kendisini yalnz Trklerin

ulusal karlarna vermi sayyordu. Haimilerin amalar da onu pek ilgilendirmiyordu. Trklerin ulusal davasnn yararna olacaksa, Araplar da byk feodal-slam imparatorluunu isterlerse kursunlard. Kemal'in Faysal'a verdii yant bu anlamda kaleme alnmt. Lawrence bunu bize yle aktaryordu: ''Mustafa Kemal, Araplar kendi bakentlerine (am) yerleir yerlemez, Trkiye'nin btn honutsuz kiilerinin onlara katlacaklarn ve Enver ile onun Anadolu'daki Alman mttefiklerine saldrmak iin k noktas olarak Arap blgesinden yararlanacaklarn yazyordu. Mustafa, Toroslarn dousundaki btn Trk silahl kuvvetlerinin kendisine katlacan, bylece drudan doruya stanbul zerine yrme olanan elde edeceini umut ediyordu.'' (33). Bu haberleme birka zaman srd, ama pratik bir sonu vermedi. Mustafa Kemal 1917 yaznda ve gznde byle yksek planlar gerekletirebilecek durumda deildi. Etkisi henz ok azd. Enver'in, Almanya'da Ordu Yksek Ynetimi Genel Karargh'nn ba olarak diktatr yetkilerine sahip bulunan Alman generali Ludendorff'un kararlar, onun hareket zgrln hl kstlyordu. 7 Temmuz 1917'de Halep blgesinde toplanan 7. Ordu'nun komutasn ele ald. Alman generali ve eski Genelkurmay Bakan von Falkenhayn'n emrindeydi. Ludendorff, Enver'le anlaarak Falkenhayn' Trkiye'ye ''Yldrm'' Ordular grubunun banda Badat' tekrar ele geirmek iin yollamt. Enver'in Irak cephesi konusundaki iyimser raporlar, Trk hkmeti ve ''ttihat ve Terakki'' komitesini rahata uyutmutu. Badat'n dmesi, bylece gkten der gibi gelmiti. Merkez devletlerinin saygnl dt; nk ok vlen ''Berlin-Badat'' ekseni nereye gitmiti? ran krfezinde nemli bir k noktas elden gidince, ran', Afganistan' ve Hindistan' ele geirme planlar nasl gerekletirilecekti? Komite ynetimi ve hkmet, bakomutan vekilini, askeri bakmdan acemiliinden dolay drmeyi ciddi olarak tarttlar. Kendisini tutanlar, onun yerine elverili bir aday olmadn

ne srdler. Bu grmelerde ilk kez olarak Mustafa Kemal'in de ad geti. Ama onun da Enver gibi gen olduu, ''hakkndaki yarglarn ok deiik olduu, pek kiilie sahip bulunmad ve kamuoyunda da hemen hi tannmad'' (34) ileri srld. Ama bunun ardnda, komitenin bu bilinen muhalifinin ordunun bana geer gemez, siyasal bakmdan lkeyi kkl bir deiime zorlayabilecei korkusu yatyordu. Enver'in ekilmesi istekleri kesildi, komite sert tartmal bir grmeden sonra Badat'n tekrar ele geirilmesini istedi. Trk subay topluluunun geni evreleri daha balangta yldrm plann kukuyla karladlar ve ''klk deitirmi bir Alman finans giriimi'' diye adlandrdlar. Alman emperyalistlerinin, Osmanl mparatorluu'nu eskisinden daha ok etki altna alabilmek iin onun askeri zayflndan nasl yararlandklarn gryorlard. Daha nceki uygulamann tersine,

Yldrm Ordular grubunun yalnz bakomutan, bir Alman generali olmakla kalmyordu. Grubun kurmaylar kurulu da, 64 Alman subayndan meydana geliyordu. Bunlar, o gne kadar Trkiye'de alanlarn dnda Almanya'dan yeni gelmiti. Kurmaylar kurulunun 11 Trk subay, yalnz kk rtbeli kimselerdi. Ayrca ''Paa II'' adn tayan 4.500 kiilik bir Alman yardm birlii getirilmiti. Bunlar, makineli tfek, mayn deyici, da topusu, haberalma, nc ve pilot blkleri gibi zel birlikleri meydana getiriyordu. Halep'in gneyinde ve kuzeyinde bulunan askeri yollar Falkenhayn'n emrine verilmiti. Trk topra zerinde ok sayda yabanc birlik kullanlmasna kar duyulan gvensizlik, ksmen sivil makamlara kadar yaylan edilgin bir direnmenin yer yer gelimesi sonucunu dourdu. Mustafa Kemal, Falkenhayn'n komutasna sokuluunun ilk gnnden balayarak kendisiyle ayrla dt. Kendini beenmi Prusya militaristlerinin rnek tipi olan, stelik de Verdun yenilgisinin lekesini tayan birinden buyruk almak ona zor geliyordu. Falkenhayn, haar ve szdinlemez Trk paasn, eski bir smrgeci detine gre kazanmay denedi. Kendisine bir kutu deerli altn para yollad. Mustafa Kemal, nce bir yanllk olup olmadn ve parann deme ktibine verilip verilmeyeceini sordu. Falkenhayn'n yaveri bunun kiisel bir armaan olduunu syleyince, Mustafa Kemal paralar sayd ve biimine uygun bir alnd kd dzenledi. Bir sre sonra altnlar geri yollad ve karlnda bir makbuz istedi. Mustafa Kemal'in, Halep'te, Enver, Cemal, Falkenhayn ve tekileri ile birlikte katld bir durum grmesinde, sert tartmalar kt. Filistin cephesine komuta eden Cemal, bu cephenin pekitirilmesini ve Falkenhayn tarafndan Frat rma boyunca Badat ynnde nerilen saldrya giriilmemesini istedi. Mustafa Kemal, tm giriimi gerek d olarak niteledi; nk Frat kenarndaki ngiliz birlikleri drt kat stnd ve ezici bir ate gcne sahipti. Sz verilen Alman havan toplar ise daha hl ortada yoktu. Eer Badat zerine yrnrse, ngilizler Sina yarmadasndan Filistin'e doru ilerleyeceklerdi. Bizce daha nceden bilinen strateji anlayn burada da

yineledi: Savunmak, saldrmamak; toplamak, datmamak. Falkenhayn'n, bir saldrnn gerekten olanaksz bulunduunu anlamas iin drtbuuk ay gemesi gerekliydi. Bu arada, Mustafa Kemal'in, bir yanda Enver'le, te yanda Falkenhayn'la anlamazl gittike byd. Ayrca Mustafa Kemal ile Cemal'in de grleri gittike birbirinden ayrlyordu. Cemal'i ilgilendiren tek ey, Suriye'deki durumuna Falkenhayn' kartrmamakt. Oysa Mustafa Kemal, vatann bir Alman smrgesi durumuna dren zararl ittifaka kar kiisel davran ile protestoda bulunmak istiyordu. Bu konuda hibir kiisel zveriden kanmyordu. Mustafa Kemal, Enver Paa'ya, belki kendi grn kabul ettirebilir diye,

durumun arln bir kez daha anlatt. Bakomutan Vekili'ne verdii 20 Eyll 1917 tarihli rapor, Osmanl mparatorluu iin bir uyarmadr ve baz ksmlarn burada aktarmaya deer. Mustafa Kemal nce lke iindeki ekonomik ve siyasal durumu tanmlyor: ''Halk savatan bkmtr. Evlerde yalnz kadnlar, ocuklar, hastalar ve asker kaaklar kalmtr. Herkes, yaayabilmek iin gerekli birazck rn salamak zere ok almaktadr. ama hkmet memurlar, byk alk makinesini -Trk ordusunudoyurmak iin bu pek az eyi de onlarn ellerinden almaktadr. Halk alktan lme tehlikesi ile burun burunadr. Hkmet memurlarnn ve ordu tmenlerinin meydana kt yerde gvenlik olmadn yaamn kendisi rettii iin, halk kendi iine kapanyor ve yardmda bulunmak istemiyor. Bu yzden diyebiliriz ki, halk ile hkmet arasnda hibir ba yoktur.'' Daha sonra ekonominin ve maliyenin bir kargaaya benzediini, bu koullar altnda en namuslu devlet memurunun bile rvete kendini kaptrdn anlatyor. Askeri konulara deinirken, tilaf Devletleri'nin merkez devletlerine gre savaa daha ok dayanabileceklerini belirtiyor: ''Ordumuz son derece zayftr. Bugn iin birliklerin says, savan bandaki birlik saysnn bete-biri kadardr. lkenin ikmal kaynaklar, artk a kapatacak durumda deildir. lkenin yiyecek maddesi ve donatm olarak salayabilecei her eye sahip bulunan komutamdaki 7. Ordu bile, yeterince gl deildir. rnein, bana gnderilen yeni birlikler, 17-20 yalarndaki ocuklardan, 55 yanda savama isteinden yoksun ve alnyazsnn boyun edirdii insanlardan meydana geliyor. Hepsi hasta, iyi beslenememi ve perian grnte - sava alanndan ok hastaneye yollanmas gereken insanlar...'' Kemal'in raporu daha sonra yle: ''Gelecekte hedefimiz, saldrmak deil, savunmak olmaldr. Trkiye'yi savunmak zorundayz. Artk Osmanl mparatorluu iin tek asker bile feda edilmemeli, Trkiye iin saklanmaldr.'' Hicaz komutanln geri evirmesine temel olan da bu dnceydi. Bundan da, Trklere ancak Trkler tarafndan komuta edilebilecei sonucuna vard. ''Btn kaynaklarmz onlarn (AlmanlarnJ.G.) eline verirsek, bizi bir Alman smrgesi haline getirebilirler'', diye sert biimde kar kyordu. lkenin bamszl iin Alman emperyalistlerinin en byk tehlike olmas bakmndan, bamszlk zerinde titizlikle durmasn Enver'den yrekten istiyordu. Sonra Alman ''silah arkadalarna'' kar saldrlarnn en serti geliyordu: ''Onlarla daha fazla ibirlii yapmamz hibir bakmdan onlar daha insafl yapmayacaktr. Tersine, gelecekteki smrgeletirme planlarn gerekletirmek iin, bu onlar

daha da yreklendirecektir. Daha imdiden Falkenhayn, Araplar Almanya'dan yana kazanmak iin propaganda yapmak zere Alman subaylarn onlara yolluyor. Bizzat kendisi bana, Araplarn Osmanlarn dman olduunu, bu yzden Almanya iin, gelecekteki Almanya iin kolayca kazanlabileceklerini syledi. Falkenhayn, btn Arap lkelerini

Alman egemenlii altna sokmann dn gryor...'' Bylece, Falkenhayn'n askeri planlar zerinde bir daha duruyor. Falkenhayn, Badat'a saldrmann olanakszl kesinletikten sonra, 7 Eyll 1917'den bu yana, Yldrm Ordular grubunun birliklerini Filistin cephesine yollamay ve orada bir saldrya gemeyi tasarlyordu. Bununla Alman egemenliini Osmanl mparatorluu zerinde daha ok salamlatrmak istiyordu. ''Falkenhayn, kendi amac iin son Trk askerini bile feda etmek ve son Osmanl altnn bile harcamak istiyor.'' (35). Enver'in 2 Ekim 1917 tarihli yant, anlalaca gibi, umut krcyd. Kendisi Falkenhayn'n savalk becerisine gveniyor ve Mustafa Kemal'den, onun da buna inanmasn istiyordu. Mustafa Kemal ise ngilizlerin stnl karsnda Falkenhayn'n yeni plann salt bir ham hayal olarak gryordu. Onun iin, ekim aynda 7. Ordu'nun komutasn brakmaktan baka yol kalmamt. Ayn zamanda, bir gnlk buyruk yaymlayarak, yerine gelecek olan da kendi yetkisiyle atad. Falkenhayn, Mustafa Kemal'i cezalandrmak iin bakaldrma nitelii tayan bu dosyay istedi. Enver de kendisini gene Kafkas cephesindeki 2. Ordu'ya yollamak niyetindeydi. Ama inat general bunu da kabul etmedi. Enver g durumda kalmt. Yalnzca Alman komutasnda almak istemedii iin saygn bir generali cezalandrrsa, lkenin bugnk ortamnda kamuoyunun sert tepkisi ile karlaabilir ve Kemal'i de bir ulusal kahraman yapabilirdi. Bu yzden ona sresiz hastalk izni verdi. Bylece Mustafa Kemal, ekim ortasnda stanbul'a geldi. Daha nce Cemal'le konumu, o da kendisine ayn davranta bulunacan sylemiti. Ama iktidar dkn Suriye padiah vekili, grevinde kalmas iin Enver tarafndan kolayca kandrld. Mustafa Kemal, Cemal'in kendi deyiine gre, bu davran uygun grmedi. Bakentte oktandr dnd bir plan uygulad. Annesinin yanndan ayrld ve Pera Palas Oteli'ne yerleti. Daha ocukluundan bu yana ailesiyle ya da dostlaryla birlikte ayn evde oturmaktan holanmadn sonradan aa vurmutu. Yalnz kalmay ye gryordu. Onu, annesinin grlerinden ayran koca bir dnya vard. Onun yaknmalarndan da usanmt. Bir yandan da annesinin doru sayd biimden baka trl dnd ve davrand iin onun duygularn incitmek istemiyordu. Bu yzden yerel ayrlk ona en iyisi grnd. Cephelerden gelen haberleri merakla izliyordu. Korktuu ey olmutu. 31 Ekim 1917'de Filistin'e ve orada bulunan Yldrm Grubu'na kar ngiliz saldrs balad ve aralk aynda Kuds'n ele geirilmesiyle geici olarak sona erdi. Falkenhayn yenildiini kabul etme zorunda kald. ubat 1918'de Almanya'ya dnd. Yerini Liman von Sanders ald. Yldrm Ordular grubu ile ilgili olaylar, tilaf Devletleri'nin casusluk rgtlerince de biliniyordu. Trkiye ile Almanya arasndaki ''kardee

ilikilerin'' aynen srp gittiini dnya kamuoyuna gstermek iin Babli,

Osmanl tahtnn veliaht Vahdettin'i imparator Wilhelm II'yi ve Alman Genel Karargh'n ziyaret iin Avrupa'ya yollamaya karar verdi. Mustafa Kemal'in de veliahta elik etmesi istendi. Bu istei kabul etti. nk bylece imparatorluk Almanyas'nda durumun ne olduunu Hindenburg, Ludendorff ve Wilhelm II'nin azndan bizzat renmek iin kendisine esiz bir frsat kmt. 15 Aralk 1917'de yksek konuk, Spaa'da byk genel karargha vard ve bilinen askeri trenlerle karland srada, Yksek Genel Komutanln kurmay subaylar, Fransz ve ngiliz birliklerine kar Bat cephesinde bir dizi saldr planlarnn zerinde alyorlard. Bununla ''zafer barn'' zorla salamak istiyorlard. Enver Paa, bu saldrlarn baarl olacana ve bylece Osmanl mparatorluu'nun knn de nlenebileceine kesinlikle inanyordu. Byk Sosyalist Ekim Devrimi'nin ve Lenin'in btn halklara ve hkmetlere ynelttii, toprak katmalardan ve koullardan arnm bir bar yaplmas arsnn sonucu olarak, Alman-Sovyet Rusya bar grmeleri balamt. Dou cephesinde silahlar susmutu. Ayrca ABD'de, savata henz acemi olan yalnzca alt tmenini Fransa'ya yollad. Durumu kendi karlarna deitirmek iin, zaman, merkez devletlerine elverili grnd. Enver yle dnyordu: u mzmz adam Alman askeri mekanizmasnn etkileyici gcn ve komutasn bizzat grp inanmal. Ama Mustafa Kemal, mzmz insan deildi. Gemi sava yllar, ona, Alman mttefikin insan ve gere yedeklerinin gittike artan bir hzla azaldn retmiti. ABD'nin savaa girmesi ve smrgelerin kullanlmas, tilaf Devletleri'ne silah retimini ok glendirme ve yedekler yma olana salamt. Alman ve Avusturya iileri gl grevleriyle emperyalist savaa son verilmesini istiyorlard. i ve kyl iktidarn kurmu olan Rusya da, karde snflarn rnek etkisini gsterdi. Dou cephesinde askerlerin kardelikler kurduu haberleri, Alman ordusunda da devrimci dncenin nasl yayldn gsteriyordu. Trkiye, imparatorluk Almanyas'na zincirlenmiti. Onunla birlikte askeri yenilgisinin ykm iine srklenmek zorunda myd? Mustafa Kemal, bu durumu son anda deitirebilecek zayf bir umut n, veliaht Vahdettin'in kiiliinde grd (36). Abdlhamit'in ve tahttaki padiahn bu en gen kardei 55 yandayd, ama sarayn bozuk yaamnn sonucu, 70 yanda biri gibi grnyordu. Mutlakiyetiliin en gerici yanls ve Jn Trklerin dman olarak n yapmt. Kardei Mehmet V. Read'n hastal dolaysyla, yakn zamanda tahta gemesi bekleniyordu. Bu gsz ve iradesi zayf insan, kendisinden yararlanmak iin etki altna alnabilirse, Trk politikasnda temelli bir deiim salanr myd? Mustafa Kemal, hi deilse bir denemede bulunmaya karar verdi ve gezi srasnda lkenin gerek durumu konusunda veliaht aydnlatt. Veliaht, Enver ile Talat'a kar nefretini birka kez dile getirdi.

lk grmelerde Hindenburg ile Ludendorff, veliaht etkilemek amacyla genel durumun iyimser bir grnmn izdiler. Bat cephesinde balayacak byk saldry belirttiler. Mustafa Kemal daha kesin aklamalar gelsin diye sabrszlkla bekledi. Alman askerlerinin, mttefikin ruhsal durumunu dzeltmek istedikleri izlenimine vard. Bu yzden Ludendorff'a anszn ynelttii soru ile konumaya kart: ''Saldrnn hangi hatta kadar gtrlebilecei hesaplanyor?'' Alman Genelkurmay Bakannn tasarlanan askeri harekt ayrntlar ile ona aklamasn elbette bekleyemezdi. ne att soru, askeri eitim grmemi prens Vahdettin'in dikkatini, Almanlarn durumunun zayflklarna ekmeyi hedef alyordu. Ksa bir dnme anndan sonra Ludendorff yantlad: ''Saldrmz yrtrz ve olaylarn nasl gelieceine bakarz.'' Kemal, Ludendorffun yantn prense sonradan yle yorumlad: ''Anlalan silahlarn kaderini Tanr'nn buyruuna brakyor. Bizim bakomutanln, Alman ordusunun yardm ile verdiimiz kurbanlarn baar ile sonulanacana inanmakla, bo bir eyin peinden kotuu konusundaki inancm bu, daha da pekitiriyor.'' Alman Yksek Genel Komutanl'nn planlarnn hi bir bakmdan gereklere dayanmad konusundaki izlenimi daha da yerleti. Wilhelm II, otelinde, prense kar ziyarette bulunmak zere geldiinde veliaht, Mustafa Kemal'in salk vermesi zerine, unlar syledi: ''Trkiye'nin yedii yumruklar azalmyor, gittike byyor. Ksa bir sre daha bu byle giderse, Trkiye kecektir. Majestelerinin aklamalarnda, bu yumruklarn azalmasnda yardmc olunaca umudunu veren kesin belirtiler bulumadm. Bu konuda beni birazck yattrabilecek aklamalarda bulunmak ister misiniz?'' Wilhelm II, Mustafa Kemal'in anlattna gre, u karl verdi: ''Sayn veliaht, sizde kukular uyandrmaya alan insanlar bulunduunu bildiimi sanyorum. Ben, Alman imparatoru olarak size yakn zaferden sz ettiim halde, hl daha kuku duyabilir misiniz?'' Elbette Wilhelm II, bu szlerle, Mustafa Kemal'i hedef almt. Onun Falkenhayn ile olan kavgalar genel kararghta biliniyordu. Bunun dnda imparator zerinde de daha ilk tantmada olumsuz bir izlenim brakmt. mparatorun, ''Ah,16. Kolordu! Anafarta!'' diye telgraf slubunda syledii szlere Mustafa Kemal karlk vermemiti. Bu yzden Wilhelm II, Almanca olarak gene sordu: ''Siz, 16. Kolordu'ya komuta eden ve Anafartalar Sava'n kazanan Mustafa Kemal misiniz?'' imdi daha nazik bir dille karlaan Mustafa Kemal, kaba bir terslik daha gsterdi ve ''Evet, ekselans!'' diye karlk verdi. Oysa saray kurallar ''Majeste'' ya da ''Sire'' demeyi gerektiriyordu. mparatorun, Vahdettin onuruna verdii bir yemekten sonra Mustafa Kemal, Hindenburg'a yaklat. Planlanan bat saldrsnn hedefi konusunda ynelttii soruya Hindenburg karlk vermedi; bunun yerine nazik bir davranla kendisine bir sigara uzatt. Ayn akam Kemal, imparatora kukularn durmadan bildirmesi ve Trkiye'de gerekleri tanyan insanlarn daha hl bulunduunu anlatmas konusunda Vahdettin'i bir daha raz etti.

Spaa'da kalndktan sonra cepheye bir gezi yapld. Trk konuklarn Alman askeri gcne olan gveninin pekitirilmesi isteniyordu. Ama Mustafa Kemal,

Vahdettin gibi kurmay kararghlarnda harita incelemekle yetinmedi. Protokole aykr olarak siperlere kadar gitti ve topu gzetleme yerlerine trmand. Kendisine elik eden subaylar, onun sorularn yalnzca geitirdiler. Alman birliklerinin gerekten dayanp dayanamayacaklar konusunda salam bir inanca varmak istiyordu. Alman cephe subaylar, kendileri gibi sava en n hatta tanm bir kimse ile karlatklarn anlaynca, dilleri zld. Ona, piyade eksii olduunu, boluklar doldurmak iin atlar alnan svari askerlerinin en n siperlere gnderildiini anlattlar. Bunun iin gerekli yedek birlikler de eksikti. 1918 ilk yaznda ve yaznda Alman saldrlarnn stratejik hedefine ulaamamasnn balca nedenlerinden biri, gerekten de fazla yedek birliklerin olmayyd. Mustafa Kemal, Spaa gezisi konusunda zetle yle diyordu: ''O srada elde ettiim genel izlenim, savaa girdiimiz anda sylediimi dorulad. Bu gre gre, Alman ordusu ve onunla balant kuran klik, yenileceklerdi (37). Almanya'nn yannda Trkiye iin yalnzca ykma gtren bir yol bulunduuna artk kesinlikle inanmt. Yurda dnnden ksa bir sre sonra eski bbrek arlar gene balad. Birka aylk bir tedavi iin Viyana ve Karlsbad'a gitmek zorunda kald. Orada iken padiahn ld ve 3 Temmuz 1918'de Vahdettin'in Mehmet VI olarak tahta kt haberini ald. Henz tamamen iyilemedii halde yeni padiah, Trkiye'ye dnmesi buyruunu verdi. Dner dnmez, Mehmet VI, kendisini kabul etti. Padiah, Enver Paa'nn Bakomutan vekili rtbesini geri ald. imdi Enver, yalnzca, Genelkurmay Bakan olarak grev yapyordu. Bu durum karsnda Mustafa Kemal, tasarlar iin salam umutlar grd ve kendine zg biimde, dorudan doruya hedefe doru atld: ''Ordunun bakomutanln bizzat zerinize alnz ve beni de yaverlie deil, Genelkurmay Bakanl'na ataynz. Her eyden nce gerekli olan, orduyu ele almaktr. Gerekli nlemleri almak iin bu, nkouldur (38). Padiah ordunun teki subaylarnn da byle dnp dnmediini sordu ve sonra onu savd. Mustafa Kemal padiahn yantn gnlerce bouna bekledi. Padiahn karar veremedii anlalyordu. Mustafa Kemal'e grev verilmesi, Enver'in dmesi, ''ttihat ve Terakki''ye kar ak sava ve hepsinden nce tilaf Devletleri'yle hemen bar grmeleri demekti. En sonunda Mustafa Kemal, bizzat bir grme isteinde bulundu. Grmede ok sktrc bir tutum ald ve hatta padiaha, eer silahl gc eline almazsa, szde padiah olmakla kalacan syledi. Silahl g, baka birinin, Enver'in elindeydi. Vahdettin'in yant baka syleyecek bir ey brakmad: ''Ben, ekselans Talat ve Enver Paa ile ne yaplmas gerekli olduu konusunda grtm'' (39). Sonra gzlerini kapad; yapt el iareti konuun gitmesi anlamna geliyordu. Mustafa Kemal, 23 Eyll 1918'de padiahn yaverliine

atanmasn, Vahdettin'in bo bir incelii olarak deerlendirdi. Vatannn bundan sonraki durumundan duyduu kuku, dncelerini veliahta ve daha sonraki padiaha amasna gtrmt. Ama bu kiinin, kendinden ncekilerin ou gibi, dnmekte yetersiz, yalnzca kendi cann kurtarmaya alan st kapal bir entrikac olduu anlalyordu. Bu srada ulusal bilinci olan birok Trk'e yeniden umut veren olaylar gemiti. 7 Kasm 1917'de Rus ii ve kylleri Sovyet iktidarn kurdular.

Daha nce belirtildii gibi, Sovyet Devleti, ilk kararnda, ''bara ilikin kararnamede'', btn savaan halklardan ve hkmetlerden, toprak katmndan ve koullardan artlm bir bar konusunda derhal grmelere giriilmesini istedi. Hemen ardndan halk komiserleri konseyi, ''Rusya'nn ve Dou'nun btn Mslman emekilerine bir arda bulundu. Gen Sovyet Devleti, bu arda, Rus arlnn ele geirme politikasn kesinlikle yeriyordu: ''stanbul'un alnmas konusunda devrik arn yapt, yklan Kerenski'nin de onaylad gizli antlamalarn yrtldn ve yok edildiini ilan ediyoruz. Rusya Cumhuriyeti ve hkmeti, Halk Komiserleri Konseyi, yabanc lkelerin ele geirilmesine kardrlar. stanbul, Mslmanlarn elinde kalmaldr. Trkiye'nin bllmesine ilikin antlamann yrtldn ve yok edildiini ilan ediyoruz.'' ar, Dou halklarnn ayaklanmasn istedi ve onlara, dostlarnn ve dmanlarnn kimler olduunu aka gsterdi: ''Sizi boyunduruk altna alacak olanlar Rusya ve onun devrimci hkmeti deil, Avrupa emperyalizminin haydutlar, yurdunuzu kendi 'smrgesi' durumuna sokanlar, yama edenler ve soyanlardr.'' (40). Emperyalist smrgeci efendilerin devrilmesini isteyen ar, in'den, Hindistan'a ve Yakndouya kadar her yerde hemen yank buldu. Trk halknn karlarna yarayan bir politika iin imdiye kadar nceden sezilmemi olanaklar, ortaya kmt: Yzyllardr bir tehlike olan arlk yklmt; imdi btn gleri, ngiliz, Fransz ve Alman emperyalistlerine kar sava iin kullanma olana vard. Bunun dnda gen Sovyet Devleti ile bir ittifak da kurulabilirdi. Ancak byle bir politikann yrtlmesi iin, egemen olan byk devlet ovenisti Jn Trkleri ve feodal-dinci padiahlk rejimini silip sprecek devrimci bir deiim gerekliydi nce. Asl bu gler, Alman yandalar gibi, Rusya'nn sava-d kalmasn kendi elegeirme planlarn gerekletirmek iin byk bir frsat sayyorlard. Kars, Ardahan ve Batum blgelerini Osmanl mparatorluu'nun geri almasn salayan 3 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk Bar, stanbul'daki iktidar sahipleri iin yalnz bir balang demekti. Nisan 1918'den bu yana Brest-Litovsk'ta saptanm hattn ilerisine kan, Eyll 1918 ortasnda da Bak'y ele geiren alt tmeni, Trkiye'nin dou snrna topladlar. Bunun zerine Sovyet

hkmeti, Brest Bar'nn Trkiye'yi ilgilendiren maddelerini yrrlkten kaldrd. 1918 yaznda burjuva Trk milliyetileri arasnda, emperyalist bir ele geirme politikasna kar kan, Enver'in hedeflerini ''deli samas'', ''serven'' ve ''serap'' olarak niteleyen ok sayda sesler duyuluyordu. 21 Haziran 1918'de balayan ''Trk Oca'' kongresinde demokratik bir muhalefet, bir tzk deiiklii salamay baard. Buna gre, kuruluun tek alma alan olarak Trkiye saptand. Yazar Halide Edip'in 30 Haziran 1918 tarihli bir makalesi dikkatleri toplad. Makale, program adna benzeyen u bal tayordu: ''Kendi Bamzn aresine Bakalm!'' Gittike antiemperyalist bir nitelik kazanan ''Trkiye milliyetilii'' Mustafa Kemal'in grlerine de uygun dyordu. Alman Yksek Komutanl ve onun arkasnda bulunan tekeller, tutkulu baklarn Grcistan'n mangan ve bakr madenlerine, Bak'nn petrolne dikmilerdi. Ludendorff, bu zenginliklerin yalnz Trk dostlara braklmas iin

Alman birliklerini Kafkasya'ya da kard. Btn bunlar, merkez devletlerinin knt arifesinde bulunduu bir zamanda oluyordu. 18 Temmuz 1918'den bu yana, Fransz, ngiliz ve Amerikan birlikleri, Fransa'da savan ana cephesinde stn glerle saldryorlard. Cephe hattn yardlar ve Alman ordularn gerilemeye zorladlar, 15 Eyll'de tilaf birlikleri Makedonya cephesini ykt ve Bulgaristan teslim oldu. Filistin'de her an yeni bir ngiliz byk saldrs balayabilirdi. Oysa oradaki Trk birlikleri yeni takviye almyorlard, gereleri yoktu, hibir ey salayamyorlard. Halep-am demiryolu, kmrszlkten haftalarca ilemiyordu. Her ey Kafkasya'ya gnderiliyordu. ktidar sahibi Jn Trkler, bir ayaklar mezarda olduu halde, deli gibi nlerini grmez durumda Turanclk planlarnn peinde kouyorlard. 19 Eyll gn, ngilizler'in Filistin cephesini yerle bir ettii gn, Enver Paa, Dou ordular grubuna u telgraf yollad: ''Bak'nn ele geirilmesiyle salanan elverili durumdan, ran'daki harektmz iin tam anlam ile yararlanlmaldr.'' (41). Ama Enver'in lgnl ran'da durmak bilmedi. Kafkasya'daki Alman-Trk anlamazlklarn sona erdirmek iin yaplan 23 Eyll 1918 tarihli bir gizli protokolde yle deniyordu: 'Osmanl mparatorluk hkmeti, Kafkasya'nn kuzeyinde ve Trkistan'da bamsz devletlerin kurulmasna alacan ve bu devletlerle bir ittifak gerekletirmek zere elinden geleni yapacan kabul eder...'' (42) Oysa bu tmceler, zerine yazldklar kttan bile deersizdiler. Aralarnda Enver Paa'nn da bulunduu Trk resmi grmecileri, daha Berlin'de iken, Yldrm Ordular grubunun yenilgisi gerekleti. 8. Ordu artk yoktu, 4. Ordu ile 7. Ordu'nun kalntlar (1000 kii!) 30 Eyll'de am' boaltt ve kuzeye doru ekildi. Ordular grubunun 100.000 askerinden ancak 17 bini Halep'e ulat.

ngilizlerin uak saldrlar ile Bedevi svarilerinin basknlarndan cesareti krlan, savatan bkan ve kaan Trk askerlerinin bu onulmaz kargaas iinde Mustafa Kemal de srekli olarak hastalnn aclarn ekiyordu. 7 Austos 1918'de gene 7. Ordu'nun komutan olmutu. Yldz Camisi'ndeki bir selamlk srasnda padiah onu bu greve atamt. Mustafa Kemal, bu phe gtrr komutanl kime borlu olduunu ok iyi biliyordu. Padiahn yanndan ayrlarak gene caminin byk i blmesine geldii zaman, orada Enver'e raslad. ''Aferin'', dedi ona, ''kutlarm seni, oyunu kazandn.'' Sonra ciddi bir sesle unlar ekledi: ''Benim bildiim kadar ile, Suriye'de ordular, birlikler ve durumlar yalnz szde vardr. Beni oraya yollamakla, gzel aldn.'' (43) Mustafa Kemal'in bir yl nce brakt ayn ordu komutanln ciddi bir kar koymaya bavurmadan kabul etmesi alacak bir ey gibi grnr. Ama anlalan, Osmanl mparatorluu'nun k annda bir silahl gcn banda bulunmak istiyordu. Bununla ilgili olarak 20. Kolordu komutanna, imparatorluunun yenilii ve k acsnn, Trklerin yerletii blgelerde yeni bir devletin kurulmas ile giderilebileceini syledi. Genliinden bu yana,

deneyimler, Mustafa Kemal'e, ancak bir Trk ulusal devletinin halkn yeniden douunu salayabileceini retmiti. 1918 ylnn gz gnlerinde Arap kyllerinin, kentlerde zanaatlarn ve tccarlarn Osmanl egemenliine kar dmanln bir kez daha yaad. Askerleri, ayaklanm olan Halep'e giden yolu binbir glkle aabildiler. Mustafa Kemal ancak kentin kuzeybatsnda birliklerini yeniden dzene koyabildi ve Toroslarn gney yamalarnda rastgele ka, normal ekilme arpmalar biimine soktu. 7. Ordu'nun birlikleri imdi ulusal Trk topraklarnn gney snrna erimiti. flas etmi Talat Paa Kabinesi 7 Ekim'de, Enver Paa'nn evresindeki tm Jn Trkler klii ile birlikte ekilmek zorunda kald. Mustafa Kemal, Halep'ten derhal padiah sarayna bir telgraf ekerek, mutlaka bar yapmaya hazr yeni bir hkmetin zzet Paa tarafndan kurulmasn nerdi. Byle bir kabinede Harbiye Nazrl'n zerine almak istiyordu. zzet Paa sadrazamla atand ve ona, bar yapldktan sonra kabinede kendisiyle birlikte almay umut ettiini bildirdi. Yeni hkmetin ba, Mustafa Kemal gibi, 1914 savana Trkiye'nin girmemesini istemiti. Artk tilaf Devletleri'yle grmelere balad. Trkiye, 30 Ekim 1918'de dmanlar ile Mondros atekes antlamasn imzalad. Antlama, Alman birliklerinin hemen boaltlmasn da ngryordu. Bu yzden General Liman von Sanders ertesi gn Yldrm Ordular grubunun bakomutanln Adana'da Mustafa Kemal'e devretti. Ama Alman militaristlerinin ekilmesine sevinmek iin zaman yoktu. imdi Mustafa Kemal'in grevi, Mondros Antlamas'n uygulamak ve ordu grubunu silahszlandrmakt. Atekes, Trk hkmetini,

mttefiklere Boazlar amak, orduyu silahszlandrmak, donanmay dmana terketmek, henz igal altnda olan Arap blgelerini boaltmak ve bundan sonraki askeri harekt iin -zellikle Sovyet Rusya'ya kar- kendi topraklarn serbest tutmak ykmllklerini getiriyordu. Mondros Antlamas, mttefiklere, gvenlikleri tehlikede olursa, Trkiye'nin btn stratejik noktalarn igal etmek, demiryollarnda ve limanlarda denetim subaylar bulundurmak hakkn veriyordu. Mustafa Kemal, imdi asl Trkiye'nin ulusal bamszlnn en byk tehlike karsnda olduunu aka gryordu. tilaf Devletleri'nin Sovyet hkmeti tarafndan aklanan gizli antlamalar Anadolu'yu da iine alyordu. Anadolu'nun gneydousundaki Kilikya'y Fransa istiyordu. Trabzon, Erzurum ve Erzincan kentleriyle birlikte tm Dou Anadolu, tilaf Devletleri'nin koruyuculua altndaki bir Ermenistan'a balanyordu. ngiltere ve Fransa, Sykes-Picot Antlamas'na kzan talyan emperyalistlerine, Nisan 1917'de, zmir, Antalya ve Konya ile birlikte gneybat Anadolu'nun geni blgelerini de katma ve etki alan haline getirme konusunda sz vermilerdi. Haziran 1917'de, tilaf Devletleri yannda savaa giren Yunanistan da,Trk ganimetinin paylalmasna katlmak istiyordu. Enver, Talat ve Cemal, lkeyi bir ykma srkledikten sonra, bir Alman torpidobotu ile kaarken, Mustafa Kemal yeni bir savama, halknn ulusal kurtuluu yolundaki savama balad. Henz her ey kkten umutsuz durumdayd. Halk, savan aclar yznden duygusuz hale gelmiti. Gene de

Mustafa Kemal gney Anadolu'nun baz kentlerinde, Antep, Mersin ve Mara'ta, halka silah datt. Silah ve cephane depolar kurmak iin dalara nbetiler yollad. Atekes antlamasnn ak olmayan maddelerinin akla kavuturulmas iin hkmete srekli bask yapt. nk bunlar, tilaf Devletleri'ne Anadolu'yu da para para igal etmek bahanesini salyordu. Ancak 7 Kasm 1918'de, Yldrm Grubu datld ve onun son komutan da bakente dnd. 13 Kasm 1918'de, bulutlu, yamurlu bir sonbahar gnnde Mustafa Kemal, yaveri ile birlikte, Haydarpaa'da treni terk eder. Boaz zerinden stanbul'a ve Hali'e baknca, sisin ardnda mttefik yk gemilerinin ve zrhllarnn siletlerini grrler. Bunlar da atekes koullar gereince henz Boaz'a girmektedir. Kemal, bir Trk iin utan verici olan bu oyunu sessizce seyreder. Yzbinlerce Trk ve Arap kyls, asker kl iinde anakkale Boaz'nda, Kafkas dalarnda ve Arap llerinde niin canlarn vermiti? lkeyi ykma srkleyen bir yabanc devlet ile halk dman kk bir klik iin. Ac ile doludur, bulank dnceleri datmak iin birden silkinmek zorunda kalr. Trk kylsn asker olarak tanmtr. Soyguna urayan bu halkta ne kadar ok gizli gler bulunduunu bilir. Bunu bildii iindir ki, kendisine elik edeni de emperyalist bymenin grntsnden

uzaklatran u szleri syler: ''Geldikleri gibi gideceklerdir.'' (44)

KEMAL ATATRK ve ADA TRKYE II

ULUSAL KURTULU SAVAI'NDA NDER STANBUL'DAN ERZURUM'A 8 ubat 1919 gn stanbullular garip bir oyun seyrettiler. General Franchet d'Esperey, Fransz birliklerinin banda kente zafer yry ile girdi. Geri ngilizler ondan haftalarca nce gelmilerdi ama, bunun geliinde olaanst bir ey gze arpyordu. stanbul'a girerek Bizans mparatorluu'na son veren Sultan Mehmet II'nin 1453'te yapt gibi, bir kr atn zerinde hal deli caddelerden Ayasofya'ya doru yryordu. Kentin Beyolu tarafnda oturan Rumlar, Fransz generaline bu at armaan etmilerdi. Bu, alnyaznn terse dndn Trklere gstermeliydi: ngiliz, Fransz ve talyan subaylar ile Rum ve Ermeni tccarlar, imdi kendilerini stanbul'un efendileri olarak gryorlard. Trkler onlarn buyruklarna uyacaklard. stanbul'un Trk halk, korkulu ve rkek haldeydi. Vaktiyle grkemli ve zengin olan kent, yabanc igal birliklerinin ganimeti olmutu. Caddelerde devriyelerin ayak sesleri nlyordu. Boaz'dan yana ngiliz donanmasnn top namlular korkutucu oluyordu. Mttefiklerin yksek komiserleri kente yerletiler. Mondros atekes antlamasnn yerine getirilmesi iin ne yapmas gerektiini Osmanl hkmetine buyuruyorlard. Padiah, 11 Kasm 1918'de Ahmet Tevfik Paa'y sadrazam yapmt. Savatan nce Londra'da Trkiye Bykelisi olarak bulunduu iin Babli'ye ngiltere'nin yaknln salayacan umut ediyordu. Bu ulusal bilinsizlik ruhu, istanbul aydnlarnn, burjuvazinin ve saray memurlarnn geni evrelerini de sarmt. ok sayda yeni siyasal parti ve dernek kuruldu. Jn Trkler ise ttihat ve Terakki Partisi'ni datmak zorunda kaldlar. Alman militaristleri ile yaptklar ibirlii ve teslim olu onlar iyice lekelemiti. Ancak imdi onlarn yerine geen politikaclar, Alman hegemonyasn, hemen ngiliz ya da Amerikan hegemonyas ile deitirmekten baka bir ey dnmyorlard. Sultan Mehmet VI'nn enitesi ve ''Hrriyet ve tilaf1' partisinin nderi Damat Ferit Paa, ngiliz koruyuculuunun dn gryor, bunun yardm ile Osmanl mparatorluu'nun varln srdrmeyi umut ediyordu. Padiahn evresindeki feodal-dinci evrelerde de ''ngiliz Muhipleri Dernei'' kk sald. Bu dernein balca temsilcilerinden biri Dahiliye Nazr, Abdlhamid II'nin eski bir hafiyesi Ali Kemal'di. Trkiye'nin kendi kendini ynetemeyeceini, igal ordular ile birlikte uygarln gelmekte olduunu sylemekten yorulmuyordu. teki partiler, rnein ulusal liberaller, Osmanl Demokratik Partisi ve sosyal- demokratlar, Trkiye'nin bamszln koruma abalarna giritiler. Onlar, bunun bar yoldan salanabileceine inanyorlar ve Wilson'un 8 Ocak 1918 tarihli ''14 maddesine'' gveniyorlard. Wilson, bu maddelerde, ''Osmanl mparatorluu'nun Trk blmlerinin srekli egemenliinin gvencesinden'' sz etmiti(45). Hatta Aralk 1918'de kurulan ''Wilson

Birlii'', Trkiye iin Amerikan mandas yalvarmalarnda bulunuyordu. stanbul'da bulunan Rum aznl rgtleri de ok etkin davranyordu. rnein ''Trabzon Blgesinin Ayrlmas Dernei'' adnn ortaya koyduu gibi, Rumlar, igal altndaki lkeyi Mttefiklerin tasarladndan da daha ok paralamak iin aba gsteriyordu. Bu trl siyasal derneklerin ardnda nemli ekonomik karlar saklyd. lkenin tm d ticaretini elinde bulunduran stanbul komprador

burjuvazisinin eitli gruplar, ncelik kazanma kavgas iindeydi. Trk olmayan kompradorlar, Ermeni, Rum ve Yahudi tccarlar, Trkiye'nin tamamen paralanmasndan baka bir ey istemiyorlard. Trk kompradorlar, imparatorluun ayakta kalabilmesi iin yabanc mandas urunda alan partileri destekliyorlard. Savatan nce ngiliz ve Fransz piyasas ile balantl olarak byk ticaret kurulular, bu devletlere ynelmilerdi. Oysa Trk kompradorlarn byk ksm, savatan nce ve sava srasnda Alman ve Avusturya-Macaristan ile byk iler yapmlard. Ama bu devletler artk onlar ''koruyamyordu''. O halde Amerikan mandas iin almaktan daha iyisi var myd? Siyasal partilerin programlarn ve tasarlarn Mustafa Kemal de inceledi. Sava sonrasnn ilk knda stanbul'un sessiz kenar semti ili'de bir ev kiralamt. Eski bbrek ars onu ikidebir yataa dryordu. Sonra gene canland. Birok geceler konyak ve sigara ierken eski sava arkadalar ile uzun uzun konuuyordu. Cepheden dndkten ksa bir zaman sonra gene politikaya dalmt. zzet Paa'dan sonra sadrazamla getirilen Tevfik Paa'ya gvenoyu vermemeleri iin parlamenterleri hazrlamak istedi. Ulusal bir politikay sarslmaz ve atike yrtecek bir kabine kurulmasna almalar iin onlardan ricalarda bulundu. Bu arada zzet Paa'nn yeniden sadrazam olmasn ve kendisinin de Harbiye Nazr olmasn aklndan geiriyordu. Sonunda meclise bizzat gitti. Birka arkadann yardm ile milletvekillerinin ounu evresine toplad. ve onlara grn anlatt. Bazlar, Tevfik Paa'ya gvenoyu verilmezse padiahn meclisi datacan syledi, bir ksm da Mustafa Kemal'in dedii gibi davranacaklarn bildirdiler. Ama Mustafa Kemal, resmi oylamay grnce bir kez daha dkrklna urad. Bunun zerine bir kez daha padiahla grmek istedi. 22 Kasm 1918'de selamlktan sonra Vahdettin kendisini kabul etti ve aklamalarn dinledi, ama bunlar hem onaylamadn, hem de uygun grmediini syledi. Sonra ordunun gerek imdi ve gerekse gelecek iin ona bal olup olmadn sordu. General, kocam tilkinin bir ey planladn ok iyi anlad. Ancak bu konuda, padiah, ordunun kendisine kar kabileceinden korkuyordu. Mustafa Kemal kendisini yattrd. Onu kukulandrmann ne yarar olabilirdi? Padiah ayn gn eski Bahriye Nazr Rauf Bey ile de grt. Deniz subay olan Rauf (Orbay) Bey,(46) Mustafa Kemal'in orduda grd sayg gibi donanmada sayg gryordu. Kemal'le yapt grmeden ksa bir zaman sonra padiah, meclisi datt ve yeniden

kardei Abdlhamid'in mutlakiyeti yolunu tuttu. Bu darbe ile ordu ve donanmann kendisine ball konusunda kesin gven bulmak istiyordu. Geri Mustafa Kemal, Enver Paa'nn eski yandalarndan meydana gelen meclisin deeri konusunda da fazla umut beslemiyordu. Ama 17 Kasm 1918'de, Vakit gazetesine verdii bir demete, hkmetin bar antlamasn hazrlarken Mebusan Meclisi'ne dayanmasnn gereklilii zerinde durmutu. Bu haftalar iinde, ulusal bamszln korunmas iin saraydan hibir yardm beklenemeyecei inancna vard. Yabanc desteini umut ettikleri iin bakentin eitli siyasal gruplarndan da uzak durdu. Derken u sonuca vard: ''Gereken gcn yalnz ulus olabilecei kansna kesinlikle vardm. ... Bylece yaplabilecek tek eyin kenti terk etmek, halkn sinesine gidip orada almak olduuna karar verdim.''(47). Bu karar, Mustafa Kemal'i gerekten byk tarihsel bir kiilik yapacaktr. Halk olmadan kendisinin bir ey olmadn ve hibir ey yapamayacan ok

iyi seziyordu. Ancak geni bir halk hareketi, ona, yeteneklerini ve becerilerini Trk ulusunun yararna gelitirme olana verebilirdi. 1918-19 k aylarnda Anadolu'nun eitli yerlerinden sk sk haberler ald. Bunlar, bu trl, tilaf emperyalistlerinin ele geirme isteklerine kar ynelmi bir halk hareketinin olutuunu gsteriyordu. Mustafa Kemal'in iliki halinde olduu teki yurtsever dncede subaylar da, bu haberlerle etkileniyor ve coku duyuyorlard. Bylece, Ankara'da bulunan 20. Kolordunun Komutan Ali Fuad Paa (Cebesoy) ile daha 20 Aralk 1918'de, ordunun datlmasn durdurma, gen ve yetenekli subaylar Anadolu'ya yollama ve ulusal direnme yandalarn orada grevlerinde brakma konusunda anlat. Kzm Karabekir Paa, komutasnda bulunan Erzurum'daki 15. Kolordu'ya hareket etmeden nce, birliklerini ulusal kurtulu savana vermeye hazr olduunu bildirdi. Halk, her yerde yabanc askerlerin ortaya kmas sonucu, Trkiye iin durumun ne kadar ciddi olduunu anlad. Yalnz stanbul boaznn iki yakasnda ve anakkale Boaz'nda 35.000 ngiliz, 28.000 Fransz ve 4.000 talyan askeri vard. ngilizler ayrca Samsun'u ve stanbul-Konya tren yolunu igal etmilerdi. Kasm ve aralk aylarnda Suriye'den kuzeye doru kaydlar ve Mara, Antep ve Urfa'y igal ettiler. Ocak 1913'te Paris'te bar konferans balad. ngiliz, Fransz ve Amerikan emperyalistleri, yenik den rakiplerine emperyalist bir bar zorla kabul ettirmek istiyorlard. Kukusuz grmelerin arlk noktas, tilafn ba dman olan emperyalist Almanya ile yaplacak bart. Bu arada zellikle ngiliz ve Fransz karlar birbiriyle atyordu. ngiliz emperyalistleri, Alman donanmasn teslim alma ve Alman smrgelerinin byk ksmn

elde etme yoluyla sava hedeflerinin en nemlilerine erimilerdi ve Avrupa'da Fransa'nn hegemonya abalarna kar bir denge olmak zerine gl bir Almanya'y ayakta tutmak istiyorlard. Buna karlk Fransa, Almanya'nn paralanmas, Ren snr ve sava demeleri urunda aba gsteriyordu. Bununla birlikte, bar konferans ile salanacak dzenin Rusya'daki gen Sovyet devletine kar mdahale iin bir temel olmas konusunda gr birliindeydiler. Trkiye konusu bu durum karsnda henz ikinci derecede rol oynuyordu. Ancak '' bykler'', Wilson, Lloyd George ve Clemenceau, konuyu aralarnda daha inceden inceye grmlerdi. ngiltere, Arap blgelerinin ounu ele geirmiti. Yakndou'daki askeri gcne dayanarak, Fransa ve talya ile, 1916 ve 1917 yllarnda yaplan gizli blme antlamalarnda, bu devletlere sz verilen baz eyleri yeniden pazarlk konusu yapmaya kararlyd. zellikle Lloyd George, Fransa ve talya'nn asl Trk yurdunda (Anadolu) etkinlik kazanmasn nlemek istiyordu. Bu yzden ngiliz diplomasisi Wilson'un, Boazlar blgesinde uluslararas bir devlet kurma ve Ermenistan' Karadeniz'den Akdeniz'e kadar geniletme nerisini destekliyordu. Lloyd George, ayrca Amerikan delegasyonuna, ABD'nin bu blgeler zerinde manda kabul etmesini nerdi. Bylece Sovyet Rusya'ya kar bir mdahaleye ABD'nin daha fazla katkda bulunmasna alyordu. Lloyd George, talyanlarn isteklerini daraltmak iin, Trakya'nn ve zmir'in Yunanistan'a verilmesi konusunda ubat 1919'da Babakan Venizelos'un ne srd istekleri elverili buluyordu. talyan emperyalistleri, sava srasnda szn aldklar ganimetin hi deilse bir ksmn gvenceye almak iin 29 Nisan 1919'da askerlerini Antalya'ya kardlar ve Konya'ya doru yrye getiler. Almanya sorununun ve Sovyet Rusya'ya mdahale planlarnn

ncelii yznden Trkiye'nin alnyazsn izme ii, Paris Bar Konferans'nda daha bir sre sallantda kald. Bununla birlikte, tilafn yksek konseyi, zmir'in Yunanllar tarafndan igalini onaylad. Bunun, Mondros Antlamas'nn 7. maddesine dayandrlmas dnya kamuoyunu aldatma abasndan baka bir ey deildi. Sonradan mttefikleraras bir aratrma komisyonunun saptad gibi, ne mttefiklerin, ne de zmir ve evresindeki Hristiyan Rumlarn gvenlii tehlikeye girmiti. 15 Mays 1919 sabah Yunan deniz piyadeleri, ngiliz, Fransz ve Amerikan gemilerinin koruyuculuu altnda, zmir rhtmna ktlar. Rum halk, limana akn etti. Birlikler ''Yaasn Venizelos!'' sesleriyle karland. Atina ovenistlerinin ''Byk Yunanistan'' dn gerekletirebilecekleri gn gelmi miydi? Her eye karn, Trkler iin, o gn, uzun bir aclar ve kovuturmalar dnemi balyordu. Kentin garnizonu stanbul'dan gelen bir buyruk zerine kladan kmad ve sessizce bekledi. Oysa Yunan deniz piyadesi klaya ate at ve klay teslim etmek zere kapya kan Trk komutann da ldrd. Trk askerlerinin ou ulusal bakmdan kkrtlm Rumlarn kurban oldular. En sonra Rumlar caddelerde Trk hemerilerine

kar byk taknlklar yaptlar. Trkler 300 l ve 200 yaral verdi. Aralarnda vali de olmak zere 200.000 tutsak Yunanistan'a gtrld. Trkiye'de bir korku ve fke haykr her yeri kaplad. Bunun ardndan ulusal kurtulu hareketi ilk yce noktasna ulat. Ancak hareketin balangc ok daha gerilerdedir; Ekim Devrimi'nin Trk iileri ve kylleri zerindeki etkilerinden de ayr deildir. Padiah hkmeti, Rus devrimi konusundaki gerein halktan saklanmas iin her eyi yapm olmas yannda, bu gerein, Osmanllarn halk zindanna ulamas iin yeteri kadar yol vard. Sava srasnda Rus Kafkas ordusunun igalinde bulunan Dou Anadolu'nun Trk halk Ekim Devrimi'ni bizzat yaamt. Rus askerleri toplantlar dzenleyerek Trk kyllerine, Petrograd'da iktidarn iilerle kyller tarafndan alndn, bar ve toprakla ilgili tarihsel kararlar anlatyorlard. Askerler birer propagandac olmulard. Trabzon'un caddelerinde ve evlerinde birok asker halkla Trke olarak ''zgrlk'' ve ''devrim'' zerinde konuuyorlard. Brest- Litovsk barndan sonra yzbinlerce Trk sava tutsa ve sivil, Sovyet Rusya'dan yurtlarna dnd. Kasm 1918'de snklktan dnen ilerici aydnlar ve sava srasnda Almanya'nn ve Avusturya-Macaristan'n fabrikalarnda alm iiler bunlar izledi. Bunlardan ou, Rusya'daki Ekim Devrimi ve Alman Kasm Devrimi konusundaki haberleri yaydlar. Bar ve topraa ilikin kararlar, ''Rusya'nn ve Dou'nun btn emeki Mslmanlarna'' arsn Trke'ye evirdiler, bylece bunlarn yaylmasnda yardmc oldular, ubat 1918'de, Trkiye Komnist Partisi'nin rgts Mustafa Suphi, Trk iilerine Marksizm-Leninizmin grlerini ilk kez tantan komnist Yeni Dnya gazetesini kurdu. 14 emperyalist devletin mdahalesine kar Sovyet Rusya'nn kahramanca savam byk ilgi ve derin bir yaknlk grd. nk bunlar, Trkiye'yi de boyunduruk altna sokmaya alan devletlerdi. Mays 1919'da stanbul'dan Yalta'ya gelen Trk denizcileri yle dediler: ''Trkiye'de Bolevizm, halkn byk ilgisini gryor. Boleviklerin her yeni zaferi Trk proletaryasnn sevincini artryor.''(48). Sava tutsaklndan yurduna dnen Trk deniz askerleri, stanbul Deniz Harbokulu'nda arkadalarna sosyalizm ile ulusal kurtulu sava arasndaki banty en ak biimde aklyorlard. yle

diyorlard: ''Rusya'da sade insanlarn hakk iin savaan byk bir adam var. Biz de bu yola gidersek, Trkiye'yi igalcilerden kurtaracaz.''(49). Savan aclar Trk halkn umutsuzluun kenarna kadar getirmiti. Ama byk komu lkede olup bitenler, Trk kylsne ve iisine yeniden umut ve bir cesaret verdi. Eski ve yeni ezicilere kar ayaklanma gcn buldular. stanbul'daki mttefik yksek komiserleri, Anadolu'da henz biimsel bir mezarlk sessizlii buluyorlard. Doadaki yaam gibi, 1918-19 knda lkenin geni yaylalarnda ve dalarnda insanlarn yaam da donmu

grnyordu. Ama bu sessizlik, yanltcyd. Orada burada insanlar, karanln koruyuculuunda bir araya geliyorlar, gryorlar, baka kylere haberciler yolluyorlard. Savata asker kaaklarnn zenle saklad tfekler yeniden ortaya karld. Ordunun gizli silah depolarndan kyller, tilaf devletlerinin elkoymak istedii sava aralarn alp getiriyorlard. Denetleme subaylarnn kolu, geni lkenin her kesine kadar uzanamad. Servencilerin tipinde kyafetlere brnm insanlar dalarda saklandklar kelerden ktlar. Bunlar, uzun yllardr iftlik sahiplerine, zengin tccarlara, padiahn memurlarna ve jandarmaya kar kk bir apta sava yrten etelerdi. Dnya savanda kaaklarla saylar ok bymt. Yoksul kyller onlar iyi karlyor, gereksindikleri eyleri ve haberleri onlara ulatryorlard. 1919 yl banda Anadolu kyllerinin bu yeralt almasnn belirtileri, Osmanl hkmetinin ve yksek komiserlerin bilgisine kadar ulat. iftlik sahiplerine ve vergi memurlarna yaplan basklar oald. Toros dalarnda ilk kurunlar nlad ve igalcileri dikkatli olmaya zorlad. Trakya ve Dou Anadolu'da, halklarn kendi durumlarn bizzat saptama temeli zerinde adaletli bir bar isteyen direnme komitelerinin haberleri geldi. ete birlikleri, bu hakkn gerekirse zorla savunulacan gsteriyordu. Yunanllar, zmir'den lkenin ilerine doru ilerlemek istediklerinde, kyl direniinin btn arln herkesten nce duydular. Ayvalk'tan, Bergama, demi, Nazilli ve Aydn'a kadar 40.000 kiilik eteler cephesi yerden biter gibi dodu. Yunanllarn ilk saldrsn bunlar duyurdu. nk bu blgedeki normal Trk birlikleri, birka yz kiiyi gemiyordu. ok sayda yurtsever subay etecilerin yardmna kotu, cepheye biraz da top ve makineli tfek getirdiler. Sava ve danman olarak bu subaylar byk ilgi grd. Ama nc olarak deil, Halkta subaylara kar gvensizlik ve nefret derinlere kk salmt. Ne de olsa, savan ktlklerinin Trkler zerine gelmesinden ve milyonlarca Trk kylsnn cann yitirmesinden onlar da sorumluydular. Bu yzden eteci birlikleri, nderlerini halktan gelen kiilerden setiler. Onlarn kahramanlklar azdan aza yayld. Halk, onlara, cesur anlamna gelen "efe" adn verdi. Bunlarn en baarl olan Demirci Mehmet Efe'ydi. Dank eteci topluluklarndan bir tmen meydana getirdi ve bylece Aydn cephesini kurdu. Demirci Efe, Nazilli'nin bir kynde demircilik yapyordu. Savata ordudan kat, dalarda bir direni grubu rgtledi ve Jn Trklerin rejimine kar yl baarl bir kk sava verdi. Ancak bu yaygn ve dank kyl hareketini kim ynetmeliydi? Rusya'da bunu ii snf ve onun ncs Bolevikler yerine getirmiti. Trk iileri de cepheye kotular, protesto toplantlar dzenlediler, geceleyin ve siste stanbul'daki depolardan silah kardlar. Demiryolcular, sonra bu silahlar mttefiklerin denetiminden ararak Anadolu yaylasna tadlar. Ama

Osmanl mparatorluu'nda sanayi gibi ii says da azd: 13 milyonluk

nfusun ancak 150 bini. Ayrca btn bunlar kk iletmelerde dank durumdaydlar ve bir partileri yoktu. Mttefikler ile Yunanllar, stanbul, zmir ve Adana gibi Trk sanayi merkezlerini de igal ettiler. Trk proletaryasnn yzde 70'i buralarda toplanmt ve bu yzden dolaysz silahl kurtulu savana giremiyordu. Proletaryann olduu gibi, kyllerin de kurtulu savanda ynetimi bizzat yklenecek bir rgt yoktu. Anadolu'nun i taraflarnda ulusal Trk burjuvazisi de pek az gelimiti. Hafif sanayi alannda birka kk iletme vard. Bunun dnda el zanaatlar ile ticaret yaygnd. Bunlarn karlarn aydnlar, memurlar ve askerler, yani yzyllarca eski bir gelenee gre varlkl Trklerin girebildii mesleklerin insanlar temsil ediyordu. Bu tabakalarn ulusal amac, stanbul ve zmir komprador burjuvazisinin ve onlarn yabanc destekilerinin ekonomik stnlnden kurtulmakt. tilaf askerlerinin varl, onlara, yabanc sermayenin itahnn sava dolaysyla daha da arttn aka gsterdi. Her yerde, zellikle tilaf devletlerinin toprak istekleri ile karlalan kentlerde ''haklar savunma dernekleri'' meydana geldi. Kasm 1918'de ''Trakya Mdafaai Hukuk Cemiyeti'', zmir, Adana cemiyetleri ve son olarak da Mart 1919'da Erzurum'da ''Dou Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti'' kuruldu. Buralarda bir araya gelen kimseler, birok toplumsal tabakay ve siyasal gr temsil ediyorlard. Bir kenarda Avrupa giyimli avukat, doktor ve tccar, onlarn yannda sarkl din adam, hoca, bir kenarda Krt eyhinin yanbanda liberal bir iftlik sahibi ve subay -hatta bazen komuta sahibi bir general- oturuyordu. Bat-burjuva rneine gre yenilemi Trkiye'nin temsilcileri, dar kafal dincilerle ve snrsz padiahlk egemenlii yandalar ile atyordu. Ama bir noktada grleri birleiyordu ve bu, onlar, birbiriyle kaynatryordu: Vatann bamszln ve dokunulmazln korumak istiyorlard. nceleri yalnz toplantlarla, bildirilerle ve galip devletlerin temsilcilerine verdikleri sunularla bu yolda altlar. Ancak igal devletlerinin zora dayal eylemleri, Wilson'un ''adaletli'' barndan gerekte ne beklenebileceini onlara ksa zamanda retti. Baz dernekler artk ulusal silahl gleri destekliyordu. Bu dernekler ve eteler birbirlerinden ayr, az ok kendi kafalarna gre alyor ve savayordu. Ynetici bir merkez yoktu. Anlatlan snfsal durum dolaysyla, subaylarn yurtsever fikirli kesimine ve ayn zamanda Mustafa Kemal'e byle bir merkez olma olana dodu. Daha nceden bildiimiz gibi, Mustafa Kemal, Anadolu'ya ulamak iin bir yol aryordu. Ancak bunu da hkmetin geni yetkisi ile donanm halde yapma olana erevesinde istiyordu. Bu yzden bir sre stanbul'da kald. Bu srada hkmette ve zellikle Harbiye Nezaretinde bulunan arkadalar da bu ynde alyordu. Emekli bir general, Mustafa Kemal'in, Jn Trklerden yana olmad konusunda Dahiliye Nazr'n inandrd. Nazr da ona, bir frsat kar kmaz gen generali tekrar kullanmaya sz verdi. Mttefik denetim subaylar Dou Anadolu'daki ''karklklar''dan yaknyorlard. Sonunda ngiliz Yksek Komiseri, Babli'ye bu konuda bir

nota verdi. 4 Mart 1919'dan bu yana sadrazam olan Damat Ferit, hemen Dahiliye Nazr'n ard: ''Asayi derhal salanmaldr. Yoksa tilaf devletleri ie karr, bunun da ar sonular olabilir. Ne diyorsunuz?'' Nazr sz konusu yere yetenekli bir kii yollamay nerdi. Bunun zerine Damat Ferit sordu: ''Acaba kimi nerirsiniz?'' Cevap:

''Aklma Mustafa Kemal geliyor.''(50) Damat Ferit, nerilen aday zerinde soruturma yapmak ve kendisini grmek istedi, Genelkurmay Bakan Fevzi Paa (akmak), Mustafa Kemal'in Almanlarn ve Enver Paa'nn mu halifi olduunu daha nce ngiliz irtibat subaylarna sylemiti. Damat Ferit de, Bahriye Nezareti'nden ayn bilgiyi ald. Mustafa Kemal ile ''Cercle d'Orient'' kulbnde yemek yedikten sonra iyice rahatlamt. Kemal'in yantlar onda gven uyandrd ve sadrazam, Mustafa Kemal'in Dou Anadolu'daki olaylar incelemekle grevlendirilmesi iin Harbiye Nazr'na buyruk verdi. O anda Kemal'in bir dostu daha, Genelkurmay Bakan Yardmcs eyleme geti. Mustafa Kemal'in 9. Ordu Mfettilii'ne getirilmesini Harbiye Nazr'na nerdi. 30 Nisan'da padiahn bu konudaki buyruu kt. Damat Ferit tarafndan da imzalanan yazda, Mustafa Kemal'e, denetleme blgesinde ''asayii ve dzeni'' yeniden kurmas, btn sava gerelerini zel depolara en ksa zamanda toplamas ve bunlar iyi gzettirmesi buyuruluyordu. Her eyden nce de baz yerlerde meydana gelen, silahl gnll birlikleri kuran ve ordudan da resmi olmayan bir destek gren kurullar yasaklamal ve datmalyd. Bunlar yerine getirmek iin yetkilere gereklilik duyuyordu. Mustafa Kemal, bunlar Genelkurmay kinci Bakan'na yazdrd. kinci Bakan bunlar yazarken sarard ve Harbiye Nazr'nn mhrn de glkle koydurabildi. Mustafa Kemal, gerekte, btn Anadolu'nun genel mfettiliine atanm oluyordu. Denetleme blgesindeki askeri ve sivil makamlara buyruk vermekle kalmayacak, bunlara komu illerde de ayn eyi yapabilecekti. Btn Anadolu'nun kolordular ve valileriyle yazmada bulunabilecekti. stanbul'daki en yksek makamlarla da yazma yetkisi vard. Hareketinden bir gn nce padiah, yeni atanan ordu mfettiini kabul etti. Kendisi de henz ona tam olarak gveniyordu. Mehmet VI, Enver'e kar duyduklar ortak nefreti, biraz inat ve anlalmaz olan generali padiahn kiiliine balayabilecek kadar gl bir zincir sayyordu. Yldz Saray'nda geen grme srasnda padiah, sarayn penceresinden grlen ngiliz gemilerini gstererek, lkenin ve ulusun nasl kurtarlabilecei konusunda herhangi bir yol gremediini ekingenlikle syledi. Mttefiklere kar Trk ordusunun ya da halkn sabotajna ve zora bavurmalarna izin verilmemesi konusunda Mustafa Kemal'e sk tembihlerde bulundu. Mustafa Kemal, Yldz Saray'ndan Genelkurmay'a gitti. Burada Fevzi ile teki subaylar, Anadolu kurtulu hareketinin desteklenmesi konusunu

grmlerdi. Mttefiklere artk hi bir silahn teslim edilmemesini salamak istiyorlard. Toplanan silahlarla ulusal silahl kuvvetlerin donatlmasn gerekli gryorlard. Bu kuvvetler igal devletlerinin yapabilecekleri yeni mdahaleler karsnda kar-saldrya geebilirlerdi. Mustafa Kemal, oraya gelir gelmez subaylarn grmesine canl biimde katld. Onlarla gizli bir telgraf ifresi zerinde de anlat. Anadolu'da bir ''ulusal ynetimin'' nasl meydana getirilebilecei konusu tartlrken Mustafa Kemal yle dedi: ''Ben, bunu gerekletirmek iin Anadolu'ya gidiyorum. Buradan verilen buyruklar yerine getirmeyeceim'' (51) 16 Mays 1919 gn akam ordu mfettii, 23 subaylk kurmay ile kk ''Bandrma'' vapuruna bindi. Herkesin yz ciddi ve dnceliydi. Birka saat nce Yunanllarn zmir'i igal ettii haberi gelmiti. Yannda bulunanlardan bazlar sordu: Paa imdi ne yapacak? Padiahn buyruklarna m, yoksa

ulusal vicdanna m uyacak? ''Bandrma'' vapuru Trkiye'nin Karadeniz kys boyunca gn yol ald. Derken 19 Mays 1919'da Samsun Liman'nda demirledi. Mustafa Kemal Anadolu toprana ayak bast. Bekleyiler ve ac verici belirsizlik sona ermiti. Btn gc ile iine giriti. Varndan hemen sonra telgraflar ilemeye balad. Mustafa Kemal nce Anadolu ve Trakya'da bulunan alt kolordunun hepsi ile balantya geti. Birliklerin kararghlar henz duruyordu, ama askerler datlmt. Her birliin ok az sayda askeri vard. Yalnzca Erzurum'da Karabekir'in 15. Kolordusu ile, Svas'ta onun komutasnda bulunan 2. Kolordunun bir lde gl drt tmeni vard. Daha ilk telgraflar, ald buyruun biimine ve zne aykr dyordu. Mustafa Kemal, zmir blgesinde durumu soruturdu, birlikleri glendirmek iin ne gibi olanaklar grdklerini kolordu komutanlarna sordu ve gnll birliklerinin kurulmasn tevik etti. 29 Mays'ta kolordu komutanlarna gerilla savana hazrlanmalarn aka buyurdu. Meslek subay olarak dzensiz birliklerden fazla bir ey beklemiyordu, ama bir ordunun yeniden kurulmas olanaksz bulunduu iin baka bir are grmyordu. Samsun'da yerel ''Mdafaai Hukuk Cemiyeti'' Mustafa Kemal'le bizzat iliki kurdu. Mustafa Kemal, yerel askeri ve sivil makamlara, her yerde byle ulusal rgtler kurulmas buyruunu verdi. Ancak, Samsun'da ngiliz birlikleri bulunduu iin Mustafa Kemal burada yalnz bir hafta kald. Sonra genel kararghn ierilere doru, nce Havza'ya, daha sonra da Amasya'ya kaydrd. Oradan 18 Haziran 1919'da Trakya'da bulunan kolordu komutanna ve yerel ''Mdafaai Hukuk Cemiyeti''ne u ifreli telgraf yollad: ''Ulusal bamszlmz boan ve vatanmzn paralanmas iin zemin hazrlayan tilaf Devletlerinin yaptklarn, merkez

hkmetinin dk ve vurdumduymaz davrann biliyorsunuz. Bir ulusun alnyazsn bu karakterde bir hkmete emanet etmek, kendini ykla terk etmek anlamna gelir.'' Bu bile, padiaha ve halifeye kar bakaldrmak demekti. Svas'ta bir kongre yaplacan, bu kongrenin Trakya ve Anadolu'daki ulusal rgtleri birletireceini bildirince, bu durum daha aka belirdi. Telgraf u szlerle sona eriyordu: ''Tam bamszlmz elde edeceimiz gne kadar ulusla birlik halinde btn gcmle alacama, kutsal bildiim her ey zerine and itim.'' (52) Birka gn sonra kolordu komutanlar ve valiler Mustafa Kemal'den, zmir'in igaline kar byk ve etkili gsteriler hazrlama, tilaf Devletlerine ve Babli'ye protesto telgraflar yollama buyruu aldlar. Kemal'in almalar gerici valilerde ve generallerde gvensizlik uyandrd. stanbul'dan bu konuda nlemler alnmasn istediler ya da grevlerinden ekildiler. stanbul hkmeti ile ngiliz Yksek Komiseri, Mustafa Kemal'i karklklar iinde olan Anadolu'ya yollamakla yanl bir ey yaptklarn hafta sonra anladlar. Kendisi ulusal rgtleri bastracana, yenilerini kurmak iin devlet rgtn kullanyordu. Orduyu silahszlandraca yerde ordunun datlmasn durduruyor ve gnll birlikleri kuruyordu. 5 Haziran 1919'da Mustafa Kemal, stanbul'a dnmesi iin Harbiye Nezareti'nin ilk istemini ald. Ordu mfettii, ivedi ileri dolaysyla bundan balanmasn istedi. Harbiye Nazr ve padiahla telgraflamay haftalarca srdrd, hareketini durmadan erteledi. Ama yeni Dahiliye Nazr Ali Kemal, btn valilerden, Mustafa Kemal'den artk hi bir buyruk almamalarn isteyince durum gerginleti. Zaman sktryordu. Paris'te Trkiye'nin gelecei grlyordu. Ulusal

rgtler, kurtulu savan dzenlemek iin birlemeliydiler. Mustafa Kemal 21-22 Haziran 1919 gecesi Amasya'da, Svas'ta tm rgtlerin genel kongresi ve Erzurum'da dou illerinin bir kongresi iin delegeler yollanmasn isteyen bir genelge hazrlad. Bylece, 30 Mays 1919'da bir kongre toplanmas kararn alan ''Dou Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti'ni desteklemi oluyordu. Kemal'in o gece yaverine yazdrdklar, askeri bir buyruktan daha te bir eydi. Birok yerel derneklerin daha nce ilan ettii, halkn geni tabakalarnn istedii eyleri bir program halinde yeniden dzenliyordu. Amasya Genelgesi'nin ilk drt maddesi unlard: ''1. Yurdun btnl, ulusun bamszl tehlikededir. ''2. stanbul'daki hkmet, zerine ald sorumluluun gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum, ulusumuzu yok olmu gibi gsteriyor. ''3. Ulusun bamszln, gene ulusun kesin karar ve direnii kurtaracaktr. ''4. Ulusun durumunu ve davrann gz nnde tutmak ve haklarn dile getirip btn dnyaya duyurmak iin her trl etkiden ve denetimden kurtulmu ulusal bir kurulun varl ok gereklidir.'' (53). Erzurum'da Karabekir Paa, Mustafa Kemal ile srekli iliki halindeydi,

genelgeyi onaylad ve Erzurum Kongresi iin 23 Temmuz 1919'da delegeleri arma iini zerine ald. Telgraflara verilmeden nce Kemal yannda bulunan baz yksek rtbeli askerlere de genelgeyi gsterdi. Ankara'daki 20. Kolordu'nun Komutan Ali Fuat Paa genelgeyi imzalad. Savunma ilerini dzenlemek iin 23 Mays'ta zmir'den bu blgeye koan Rauf Bey de oradayd. O da imzalad. 3. Kolordu Komutan Refet Paa (Bele) glk kard. Bu k giyimli, her zaman eletirici ve kendini stn gren svari subay, sz konusu drt maddede ulusal savunmaya ardan daha baka eyler de bulunduunu anlayacak kadar zekiydi. Kemal'e, sz konusu olan eyin, lkenin savunmasn dzenlemek mi, yoksa yeni bir hkmet kurmak m olduunu sordu. Ali Fuat, hi olmazsa belgenin altn parafe etmeye onu raz etti. Bu olay, direnmenin ynetici kiilerinin deiik siyasal grlerde olduunu daha imdiden gsteriyor. Bunlarn ou, Mustafa Kemal'in tersine, efendileri padiah dokunulamayacak ve yerinden oynatlamayacak bir g olarak gryorlard. Ancak imdilik bunun nemi yoktu: Mustafa Kemal, nce, ordu ileri gelenlerini bundan sonra ataca admlar iin kazanmt. Asker aydnlar tarafndan dzenlenmesi ve yrtlmesi, bu kiilerin de henz zayf olan ulusal burjuvazinin karlarn temsil etmesi, Trk kurtulu devriminin tipik bir zellii olmutur. kinci Dnya Sava'ndan sonra birok Asya ve Afrika lkesinde de olaylar byle gemitir. Damat Ferit Paa'nn, 12 Haziran 1919'da, Paris'te, galip devletlerin forumu karsna kmas, Mustafa Kemal'in, padiahlk rejiminin Trk halknn ulusal karlarn temsil edecek yetenekte olmad grn pekitirdi. Ferit Paa'nn stanbul'dan hareketinden nce toplanan bir ''saray konseyi'', Trkiye'nin byk bir devletin koruyuculuu altna girmesine karar verdi. Sadrazam bu ''koruyuculuk'' altnda Osmanl mparatorluu'nu kurtarmak istiyordu. Bylece imparatorluun sava ncesi ''topraklar'' konusunda gvence, hatta Bat Trakya ve Ege adalar ile bu topraklar byltmek bile istedi. Yalnz Arap topraklarna zerklik vermeye hazrd. Ferit Paa bu szleriyle, Fransz Babakan Clemenceau'nun glmsemelerinden ve alaylarndan baka bir ey salayamad. Mustafa Kemal ise, Trk halknn, byle gerek-d amalar iin

ayaklanmadn biliyordu. Yedi yl sonra, o zamandaki dncelerini yle anlatt: ''Gerekte o sralarda Osmanl mparatorluu'nun temelleri sarslmt. Varlnn sona ermesi tehlikesi vard. Btn Osmanl topraklar paralanmt. Bir avu Trk'n korunabilecei birka merkez blge elde kalmt. ... Bu koullar altnda verilecek tek bir karar vard, o da yeni bir Trk devleti kurmakt. Bu devlet, ulusal egemenlie dayanacak, her trl koulun dnda ve hi bir snrlamas olmayan bir bamszla sahip olacakt.'' (54). Bu plann uygulanmas ancak birok aama halinde olacakt. Daha balangta btn istemleri ilan etmek, ona gre, amaca pek uygun deildi. Subaylarn ounun ve slam geleneklerinin bandan henz

kurtulamam geni halk tabakalarnn padiaha ballk tutumu iinde bulunmas karsnda, rnein ''cumhuriyet'' szn bu dnemde yalnz sylemesi bile olanakl deildi. Kemal Atatrk'n byk devlet adaml yeteneklerinden biri de, bu gerekleri bilmesinde kendini gsterir. Burjuva snfnn birok teki temsilcilerinden daha ileri grl olduu iin, antiemperyalist halk hareketinin gcn anlad ve ondan yararland, ama her zaman iin o anda gerekletirilebilen ksmi hedeflere doru yrd. Mustafa Kemal, 26 Haziran 1919'da gn aarrken Amasya'da, arkadalar ile birlikte Erzurum Kongresi'ne gitmek zere otomobile bindi. Her ey ok gizli yrtld, hareket konusunda bir sonraki yerlere hi bir haber gnderilmedi. Atl bir kk birlik, otomobil kervann koruyordu. Mustafa Kemal, merkez hkmetinin kendisini zararsz hale getirmek istediini eitli belirtilerden dolay biliyordu. Kendisinin grevden alnmasn ngiliz Yksek Komiseri istemiti. Dahiliye Nazr Ali Kemal, bakaldran generalle ilgilerini kesmesi iin ok sayda memuru yola getirmiti. Mustafa Kemal'in yolculuk srasnda urayaca Svas'ta, kendisini ''isyanc ve hain'' diye gsteren afiler duvarlara yaptrlmt. Svas'ta bulunan ve onu tutuklamak isteyen Elaz Valisi Ali Galip'in darbesinden glkle kurtulmutu. teki memurlarn duraksamas ve nl paay alklayan kalabaln sevin haykrlar, onu bundan alkoymutu. Otomobil kervan 2 Temmuz'da Erzincan'dan geerken otomobilde ona padiahn bir telgrafn uzattlar. Padiah, mttefiklerin yapt k dolaysyla grevini derhal terketmesini ve stanbul'a dnmesini istiyordu. Ertesi gn Erzurum'a vardnda onu bir telgraf daha bekliyordu. Bu kez de Harbiye Nazr kendisini geri aryordu. Dou illeri kongresi iin delegelerin hepsi henz seilmemiti. Birounun padiaha bal memurlarn gz nnde gizlenmesi gt ve gizli yollardan Erzurum'a ulamaya alyorlard. Mustafa Kemal, kongre yerinin saldrlardan korunabilmesi iin evredeki nemli stratejik noktalar askerlere tutturdu. Srekli olarak iini brakmak ve telgrafhaneye gitmek zorunda kalyordu: stanbul'dan birbiri ardna gelen telgraflar mors iaretleri olarak ktlara dklyordu: ''stanbul'a geliniz!'' - Harbiye Nazr; ''izin alnz!'' - Padiah; ''Anadolu'nun herhangi bir yerinde kalnz, ama yerinizden kprdamaynz.'' Verdii yantlar hep ayn idi: ''Gelemem. Ulusumuz bamszlna kavuuncaya kadar Anadolu'da kalacam.'' Mustafa Kemal, glnl oyunu ordu mfettilii ile daha fazla srdremeyeceini anlad. ''Mdafaai Hukuk Cemiyeti''nin Erzurum blmn, Kzm Karabekir ve Rauf gibi arkadalarn yanna toplad ve onlara, u aklamada bulundu: ''Gze aldmz grev, resmi makamlarn ve niformann koruyuculuu altnda gizlice yrtlebilecek grevlerden

deildir. Bu yntemi belli bir noktaya kadar izlemek olana vardr, ama artk zaman gemitir. Ak meydanlara gitmek, ulusun haklar adna sesi ykseltmek ve ulusu byle bir ar iin tamamen kazanmak zorunluluu

vardr.''(55). Orada hazr bulunanlara, bundan byle kendisiyle birlikte olmann tad tehlikeyi belirtti. Ama hepsi kendisine gvendiklerini sylediler. Mustafa Kemal 8-9 Temmuz 1919 gecesi, grevinin resmen sona erdii haberini aldnda, Harbiye Nazr'na ve padiaha, grevinden ekildiini ve ayn zamanda ordudan da ayrldn telgrafla bildirdi. ki telgraf yolda karlamt. Mustafa Kemal, ayn gece, iinde yetiip byd niformay kard. Onu bir daha hi giymeyecekti. Erzurum Valisi ona sivil elbise ve siyah bir krkl kalpak buldu. Mustafa Kemal, padiahn koruyuculuunu feda edebildi ve etmeliydi; ama ok yaknda halkn koruyuculuuna kavuacana inanyordu. ULUSAL DEVRMN BALANGICI 23 Temmuz 1919'da Dou illeri delegeleri Erzurum'da kongre iin toplandlar. Saylar -35- kadar, toplant yeri de gsterisizdi: Bir okulun dersanesi. Delegeler, Mustafa Kemal'i kongre bakanlna setiler. A konumas iin sz ald. Konumasnda tilaf emperyalistlerinin paylama planlarn yerdi ve Trk halkn galip devletlerin yumruuna kar, hakkn, kendi geleceini ulusal temelde saptama yoluyla savunmaya ve ne srmeye ard. stanbul'un isyanc diye ilan ettii generalin ilk nemli konumasyd bu. Bundan byle ulusal dava iin szlerinin inandrma gcn srekli olarak, gittike daha gl ve daha ustalkla kullanacakt. Mustafa Kemal, bu konumasnda, Trk Kurtulu Sava'nn dnya tarihinin hangi koullar altnda getiini anlamaya baladn tantlad. Trklerin ayaklanmasn btn ezilen uluslarn ayn andaki hareketinin bir paras olarak niteledi ve bu arada, Msr, Hindistan, Afganistan ve Irak gibi lkelerin adn and. Rus halknn mdahaleci birliklere kar verdii baarl savam belirtti ve Ekim Devrimi'nin dncelerinin saldrgan devletlerde bile yayldn syledi. Halknn kurtulu savan destekleyen etkenleri bu gereklerde gryordu. Kongre, 7 Austos 1919'a kadar, ''Dou Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti''ndeki btn Dou Trkiye yurtsever rgtlerini iine alan bir ynetmelik hazrlad. Bir de ''temsilciler kurulu'' seti. Kurulun bakanln gene Mustafa Kemal yklendi. Hukuksal niteliini belirtmek iin de dernekler yasas gereince 24 Austos 1919'da kurulun kaydn Erzurum il makamlarna yaptrd. Erzurum Kongresi bir bildiri ile Trk topraklarnn blnmezliini ve dokunulmazln ilan etti, tilaf Devletlerinden ''30 Ekim 1918''de, atekesin imzaland gn snrlarmz iinde kalan lkenin bllmesi planndan tamamen vazgeilmesini'' istedi(56). Bununla, kongre Osmanl gemiinin altna ayrc bir izgi ekti ve Arap topraklar zerindeki egemenlii istemediini gsterdi. nk atekesin ektii izgi aa yukar etnik snra da uygun dyordu. Ancak ''savunma ve direnme ilkesi'' yalnzca

''Rumlarn ve Ermenilerin rgtlenmesine'' kar kyordu. lkenin dousunda bulunan Ermeni aznln delegeleri de zel haklar onaylamak istemediler. Onlarn

milliyetilii burjuva kkenliydi ve bu yzden -anti-emperyalist karakterinin belirginliine karn- ovence eilimlerden arnkt. Geri kongre, padiahla ve halifelie balln yineledi, ama ''merkez hkmetinin de halkn iradesine uymas gerektiini''(57) istedi. Bundan dolay Erzurum'da delegeler stanbul hkmetinden, bir ulusal meclisin toplanmasn ve lkenin btn ileri ile ilgili kararlarn bu meclise sunulmasn istediler. Merkez hkmet, ulusal Trk topraklarn koruyamazsa, kongre ya da temsilciler kurulu, ''geici bir ynetim'' kurmaya yetkili olacakt. Baka bir deyile, kongre, gerektii takdirde, kar-hkmet olarak ortaya kma tehdidinde bulunuyordu. stanbul hkmeti, Erzurum Kongresi karsnda hareketsiz kalmad. Eylemini ustalkla Mustafa Kemal'in kiilii zerinde younlatrd. Ulusal rgtn ba koparlmalyd. nce eski generali bakan olarak grmek istemeyen baz delegeler ortaya kt. Bu grubun szcsnn padiahn paral ajan olduu sonradan anlald. 30 Temmuz gn Kzm Karabekir, Mustafa Kemal'i toplant salonundan dar ard. Ona bakentten gelen bir telgraf gsterdi. Telgrafta isyanc generalin tutuklanmas ve stanbul'a yollanmas kendisine buyuruluyordu. Koyu tutucu, padiaha bal Osmanl generalinin eski bir tipi olan Karabekir, bir an duraksad. Amasya'da Kemal'e sz vermiti. Bu sz tutmay dnyordu. stanbul'dan gelen buyruk, yasal grnmyor, ulusal karlarn deil, tilaf eliyle yazdrlm gibi geliyordu. Bylece buyruu yerine getirmedi. Hkmetin bu abas da suya dmt. Bu kez mttefikler bizzat ie kartlar. Erzurum can skc bir konu olmutu, bu yzden Svas genel Trkiye kongresi mutlaka nlenmeliydi. Svas Kongresi iin Erzurum delegesi seilmi olan Mustafa Kemal yola kmadan nce Fransz Yksek Komiseri harekete gemiti. Bir Fransz subay heyeti, Svas Valisini ziyaret etti. Binba Brunot, valiye kt: ''Burada kongre yapmaya kalklrsa, be-on gn iinde bu blge igal edilir.'' (58). Vali kararszlk gsterdi ve Mustafa Kemal'e, kongrenin Erzurum'a kaydrlmasn telgrafla bildirdi. Ama Mustafa Kemal ve Temsilciler Kurulu bundan rkmediler: ''Svas'n Franszlar tarafndan igali Binba Brunot'nun ileri srd gibi kolay deildir.'' (59) diye telgrafla yant verdiler. Ancak ngilizler Brunot'nun ltimatomuna arlk kazandrdlar. Batum'dan getirdikleri drt taburu Samsun'a kardlar. Ulusal silahl kuvvetlerin bir gsterisi, onlar, burada hi tutundurmad. Ama en byk tehlike Gneydeydi. Malatya'ya bir ngiliz binbas geldi. Daha nce tandmz Elaz Valisi ile birlikte dalarda dolaarak birka yz atl ve

silahl Krt' toplad. Ali Galip, bu kuvvetle, stanbul'dan gelen 3 Eyll tarihli buyruk gereince, Svas'a doru yrmek ve kongreye katlanlar tutuklamak istiyordu. lkenin her yanndan Svas'a doru yola kan delegelerin byle buyruklardan haberi yoktu. Ama kendilerinin peinde koan hkmete bal memurlara ve jandarma devriyelerine sk sk rastlyorlard. Delegelerin bazlar binbir glkle ve dolak yollardan Svas'a ulat. Yolda temsilciler kurulunun arabas da durduruldu. Birka jandarma, Mustafa Kemal'e ve arkadalarna, nlerindeki Erzincan geidinin Krtler tarafndan tutulduunu syledi. Jandarmalar il merkezinden takviye almak istiyorlard. Ama bu ne kadar srerdi? Temsilciler kurulu, zamannda Svas'a varmazsa ne olacakt?

Mustafa Kemal, hafif makineli tfeklerle donatlan bir otomobili hzl srle geide doru nden yollad, kendisi baka bir otomobille arkadan onu izledi. Yolculuk balad. Ama ne bir kurun geldi, ne de ortada bir Krt grnd. Jandarmalar, en nemli delegeleri durdurmak iin, hikyeyi uydurmular myd yoksa? Kongre planland gibi 4 Eyll 1919'da Svas Lisesi'nde ald. Anadolu'nun btn illerinden ve stanbul'dan delegeler gelmiti: adamlar, tccarlar, serbest meslek insanlar, liberal byk toprak sahipleri, dinsel topluluklarn eyhleri, subaylar, memurlar ve stanbul'un kompradorlar. Bunlarn arasnda emeki halkn temsilcileri bulunmuyordu. Onlar o srada zmir cephesinde Yunanl igalcilere kar savayorlar, ya da Toros dalarnn uurumlar arasnda gl Fransz alaylarna basknlar yapyorlard. O gnlerde Franszlar, burada, ngilizlerin yerini alm, Kilikya'y igale balamt. Erzurum'da olduundan daha ok gr ayrlklar kt, daha sert tartmalar oldu. Kongrenin balamasndan nce Rauf Bey, Bekir Sami Bey ve bakalar, Mustafa Kemal'in toplant bakanlna seilmesine kar ktlar. Ama gizli oyla yaplan seimde yalnz kar-oyla bakanla seildi. Tartmalarn en serti, Trkiye'nin Amerikan koruyuculuuna verilmesi konusunda kt. Trk komprador burjuvazisinin temsilcileri, daha kongreden nce byle bir zm iin ok aba gstermilerdi. Mustafa Kemal de, stanbul'dan ok sayda mektup alyordu. Bunlarn biri tannm yazar Halide Edip'ten gelmiti. Mektuplarda kendisinden byle bir zm kabul etmesi isteniyordu. Oysa ulusal Kurtulu Sava'nn gerek bir temsilcisi olarak onu buna raz etme olana yoktu. 20 Austos 1919 tarihli bir yazda koruyuculuk sorunu konusunda temel grn belirlemiti: ''unu belirtmeliyim ki, ben, Franszlarn ya da herhangi bir yabanc devletin koruyuculuuna snacak kadar klm olanlardan deilim. Benim iin dayanlacak tek g ulustur ve ben gcm yalnz ondan alyorum.'' (60). Svas'ta koruyuculuk yandalarnn saldrlarn pskrtmek kolay olmad. Bekir Sami'den baka Rauf, Ali Fuat, Refet ve smet (nn) gibi en yakn

evresindeki subaylar da Amerikan koruyuculuu istiyorlard. Refet, bu grubun davrann yle aklyordu: ''Amerikan koruyuculuuna ncelik tanyarak ulamak istediimiz hedef, ngiliz koruyuculuundan kurtulmaktr. ...Amerikan gvencesini kabul etmenin gerekliliini her bakmdan zorunlu gryoruz. 500 milyon lira borcu olan, devleti ykntya uram bulunan, topra az verimli, geliri en ok on-on be milyon olan bir halkn, yabanc yardm olmakszn varln srdrebilmesi 20. yzylda olanakszdr.'' (61). Btn bu szler, sava dolaysyla zayflayan ve borlanan ngiltere'nin yerini almak ve Yakn-Dou'da egemenlik kurmaya girimek zamannn geldiini kabul eden Amerikan emperyalistlerinin ok houna gidiyordu. Bakan Wilson tarafndan douya gnderilen King-Crane komisyonu da Trkiye zerinde Amerikan koruyuculuunu o sralarda uygun grmt. te yandan Amerikan Dileri Bakanl buna kar kt. Trkiye'nin sesi, Amerikan kamuoyu zerinde her halde ok etkili olabilirdi. Kongrenin ounluu -Anadolu ulusal hareketinin temsilcileri- ise, koruyuculuk grn benimsemedi. Ancak Mustafa Kemal, ulusal glerin paralanmamas iin, Erzurum bildirisinin 7. maddesinin kongre tarafndan onaylanmas ile yetindi. Bu madde, lkenin snrlarna sayg gsteren ve emperyalist niyetler beslemeyen herhangi bir devletin teknik ve ekonomik

yardmn kabul etmeye Trkiye'nin hazr olduunu aklyordu. Kongre, ayrca, koruyuculuk yandalarn susturmak iin, ABD'den bir aratrma komisyonu gnderilmesinin istenmesine karar verdi. Ancak Mustafa Kemal, bu konuda bir yaz gnderilip gnderilmediini sonradan anmsayamamtr. Mustafa Kemal, mttefiklerin ve Trk hkmetinin kongreye kar dzenledii oyunlarn belgelerini delegelere gsterince, koruyuculuk tartmas hemen unutuldu. En byk tehlike Malatya'da bulunan Ali Galip'ten ve onun toplad Krtlerden geliyordu. Ama Mustafa Kemal tarafndan gnderilen birka svari bl Malatya'ya yaklanca Krtler dalara katlar, Ali Galip de tilaf birliklerine snarak Urfa'ya kat. Geri kalan belgeler, padiah hkmetinin, halkn ulusal isteklerini bomak iin nasl baya yollar dndn ortaya koydu. Kongrenin banda baz delegeler, politika ile uramann kongrenin amacna uygun olup olmayaca konusunu ne srmlerdi. Ulusal bir programn hazrlanmasnn ne kadar gerekli olduunu olaylar onlara retti. Kongrenin 11 Eyll 1919'da kabul ettii bildiri, Erzurum kararlarna geni lde uygun dyordu. Svas'ta delegelerin ounluu, koruyuculuk konusundaki geici uyumaya karn, belirgin bir anti-emperyalist tutum gsterdi. Bu, savunma ve direnme ilkesinin yalnz Rumlarn ve Ermenilerin toprak planlarna ynelme erevesinden kmasnda kendini gsteriyordu. imdi delegeler, bu direnmenin, ''her trl mdahaleye ve her trl igale kar'' olduunu ilan ediyordu (62). Bylece Svas Kongresi emperyalist

byk devletlerin elegeirme politikasna kar dorudan doruya tutum almt. zellikle Aydn-Manisa-Balkesir cephesindeki ete savana da yasal bir biim verildi. Kongre, ulusal silahl kuvvetlere dayanma ve ulusal iradenin egemenliini kurma yolundaki kararlln aklad. Svas bildirisi, gerek stanbul hkmetinin, gerekse Mttefik yksek komiserlerinin eline gitti. Kongrede kurulan genel Trk birlii, ''Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'' adn ald. ''Rumeli'' ile Trkiye'nin Avrupa'daki ksm kastediliyordu. Temsil kurulu 13 ye ile daha da geniletildi. Mustafa Kemal gene bakand. Svas Kongresi ile ulusal hareket byk bir baarya ulat: Tm Trkiye erevesinde birlemekle kalmad, btn snrllna karn, ok geni halk tabakalarnn onaylayabilecei bir de program ortaya koydu. Bunun dnda tutulabilecek olanlar yalnzca padiahn evresinde toplanm olan ve ulusal kurtulu hareketine kar kan feodal beyler, din adamlar ve komprador burjuvazinin bir kesimi idi. Kongre dalmadan nce, 11 Eyll'de, padiaha ballk telgrafn da kabul etti. Ama Mehmet VI, dikkatle inceledikten sonra, bu telgrafta birka saygl szn ardnda glkle gizlenebilmi ok sert istekler bulunduunu anlad: Sadrazam Damat Ferit'in grevden uzaklatrlmas, Ali Galip'in ve teki ''hainler topluluu''nun cezalandrlmas, halkn ve ordunun isteklerine uygun yeni bir kabinenin kurulmas. Kolordu komutanlar da buna benzer telgraflar yolladlar. 11-12 Eyll gecesi Anadolu ile stanbul'dan yalnz telgraf memurlarnn yant geliyordu, Damat Ferit ile padiahn kprdadklar yoktu. 12 Eyll sabah saat 5'te stanbul Telgraf Mdrl Svas'tan son haberi ald: ''Ulus, yasalara uygun bir hkmet kuruluncaya kadar merkez hkmetle btn ynetimsel ilikilerini, stanbul ile her trl posta ve telgraf balantlarn kesmeye karar vermitir.'' (63).

Bakent bir gecede topran yitirmiti. Temsil kurulu, lkenin hkmet rgtn eline almaya balad. Almas gereken direnmeler oktu. stanbul ile her eye karn bir uyumaya varlmasn isteyenlerin cephesi, kurulun iine kadar uzuyordu. Bu kiiler, byle bir ama iin igalcilere kar silahl savamdan vazgemeye bile hazrdlar. eitli kentlerde, zellikle Trabzon ve Konya'da, valiler ve dernekler bu istekle aka ortaya ktlar, temsil kurulundan buyruklar almaktan kandlar. Ama Mustafa Kemal, gc ve kararll ile kurul yelerini kendinden yana ekti. Birok valiye, belediye bakanna ve polis memuruna iten el ektirdi. Bunlarn yerine ulusal davaya gnll kimseler geti. Bylece temsil kurulu, halkta gven ve enerji yaratt. Birok yerde halk, eski belediye bakanlarnn uzaklatrlmasna ve yenilerinin seilmesine etkin olarak katld. Eyll 1919 sonunda temsil

kurulu ile yerel rgtler, mttefiklerin igal etmedii blgelerde btn resmi makamlarn almasn denetliyordu. Ferit Paa Kabinesi'nin durumu sallantdayd. Mttefiklerle padiah, bu hkmeti drmek gerektiini anlamaya baladlar. Hkmet, Svas'ta, ulusal iradenin gsterisine kar iledii entrikalar dolaysyla iyice lekelenmiti. zmit evresinde eteler bakente yryecek kadar tehlikeli olmulard. Temsil kurulu stanbul'la balantl telgraf hatlarndan yalnz birini kestirmemiti. Bu yoldan her gn lkenin drt kesinden kabinenin ekilmesi istekleri geliyordu. Ferit Paa'nn son eylemleri, umutsuzca davranlard. Boleviklerin gruplar halinde Trkiye'ye szaca, ulusal hareketin de Bolevik bir rgt olduu sylentisini yayyordu. Bu da yarar salamaynca, 27 Eyll akam Mustafa Kemal'in Selanik'te alt sralarda eski arkada olan birini telgraf bana yollad. Bu kii, Mustafa Kemal'i hkmetle anlamaya raz etmek iin sekiz saat bouna aba gsterdi. Sonra alnp verilen telgraflar padiaha gsterdi. 1 Ekim 1919'da Damat Ferit Paa ekildi. Mehmet VI, ertesi gn Ali Rza Paa'y hkmeti kurmakla grevlendirdi. ngiliz dostu yeni sadrazam kendinden nceki kadar lekeli deildi, ama kabinesinde padiahn evresinden alt eski koyu gerici paa vard. Damat Ferit'in yklndan sonra birok nde gelen subayn ve Kemal'in teki yandalarnn srtndan byk bir yk kalkm gibi oldu. Padiah efendilerine kar isyanc olmaktansa, yeni hkmetle anlama olanana ncelik veriyorlard. Mustafa Kemal yeni hkmetin niyetlerine kar kukulu olmakla birlikte, onunla ibirlii denemesinde bulunmaktan baka are de gremiyordu. Ali Rza, belgelenen ulusal iradeye ve temsil kuruluna dayanmaya, ulusal meclis iin seimler yapmaya hazr olduunu ilan ettikten sonra, 7 Ekim'de temsil kurulu, hkmetle tam gr birlii halinde bulunduunu aklad. Kendi asndan da, hkmetin ilerine karmamay ykmlendi ve bakentle balanty yeniden kurdu. Ama bu gr birlii aldatcyd. Hkmeti ilgilendiren ey, her eyden nce ''mdafaai hukuk cemiyetleri''nin ve temsil kurulunun dalmasyd. Ulusal hareketin temsilcileri de, parlamentonun toplanmas kesinletikten sonra kendi ulusal rgtlerinin gereksiz olduu hayaline kaplmlard. Ancak Mustafa Kemal, padiah hkmeti ile yapt btn grmelerde kurulun ayakta kalmas ilkesine bal kalyordu. Bylece kurul, denebilir ki, devlet iinde devlet olarak kald. Bununla birlikte Mustafa Kemal baka nemli bir konuda grn kabul ettiremedi. Ulusal hareketin nderleri,

parlamentonun toplanaca yer konusunda gnlerce tarttlar. Mustafa Kemal, stanbul'un buna elverili bir yer olmad grnde tamamen yalnz deildi. Mttefikler orada gemilerin toplar ile parlamentoyu her an bask altna alarak kendi isteklerini kabul ettirebilirlerdi. Bu yzden Anaolu'nun iinde gvenli bir yer seilmesini nerdi. ounluun da, hi

deilse szde, nemli bir gerekesi vard: Parlamentoyu -bylece de bakentistanbul'dan uzaklatrnca, Trkiye'nin Boazlardan vazgetii izlenimi uyandrlacakt. O zaman Mttefikler, bar antlamasnda ayrma planlarn gerekletirmekten geri kalmayacaklard. Kukusuz hkmet de, toplanma yerinin stanbul olmasndan yanayd. Mustafa Kemal, yenilgiyi kabul etmek zorunda kald. Seimlerden nce lkede durum iyice gerginleti. ''Hrriyet ve tilaf1' Partisi'nin ve ''ngiliz Muhipleri''nin propagandaclar, lkeye yayldlar. Cepleri para doluydu ve bunu cmerte datyorlard. Baz yerlerde ''kkrtmalar'' rnlerini verdi. Kurtulu hareketinin adamlarna, Kemalistlere kar ayaklanmalar oald. Padiahn paral adam erkez Anzavur'un eteleri, Kuzey-Bat Anadolu'da tedhiilik yapyorlard. Hristiyan halka kar giriilen taknlklarda da padiahn ajanlarnn parma vard. Genellikle byle ''karklk kaynaklarn'' tilaf birlikleri igal ediyor, bu da padiahn iine geliyordu. Silahl direnmeyi krmak iin, hkmet, baz yerlere etecilerin nderlerini haince ldren jandarma blkleri gnderiyordu. Gen subaylar grevlerinden uzaklatryor, normal ordunun kalntlarn ele geirmek iin yal padiah uaklarnn atamasn yapyordu. Ama hkmetin kolu yeterince uzun deildi ve Mustafa Kemal, stanbul'un buyruuna bakmadan btn subaylarn grevlerinde kalmasn istedi. Aralk ay banda seimler bitti. 175 milletvekilinden 116's ulusal kurtulu hareketi yanls olarak ortaya kt. stanbul'a gitmeden nce tek tek ya da kk gruplar halinde Ankara'ya geldiler. Temsil kurulu, 27 Aralk 1919'da, buraya yerlemiti. Eski ''Angora'', skc, tozlu ve boz Anadolu yaylasnn ortasnda bulunuyordu. Kocaman bir kayann yamalarna yapmt. Kk Asya'dan geen ok sayda fetihi, tarih-ncesinde burada kaleler kurmutu. Eski bir Seluk kalesinin kocaman duvarlar ile evrili olan kayalk, nemli ulam yollarnn birleme noktasyd. Mustafa Kemal, Svas'tan daha merkezi olduu iin buray seti. Burann gerek stanbul'la, gerekse lkenin bat ve gney cepheleriyle tren balantlar vard. Mustafa Kemal, delegelere, Svas ve Erzurum ulusal programnn ilkelerini kavratmak iin gnlerce aba gsterdi. Sonunda masaya oturup, parlamentoda kabul edilmesini isteyecekleri Trk bar programn onlarla birlikte hazrlad. Svas ve Erzurum grlerini z biimde ieren bu program taslana ''Misakmilli'' (ulusalantlama) dendi. Milletvekilleri parlamentoda ''Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'' grubunu meydana getirmeyi de ykmlendiler. Sonra buradan stanbul'a gittiler. Onlarla birlikte, meclis grup bakan setikleri Rauf da gitti. Mustafa Kemal, birka yakn arkada ile kendisine karargh olarak setii Ankara Tarm Okulu'nda kald. Kendisi de milletvekili seilmiti. Ama padiahn ve mttefiklerin egemenlik blgesine girmekten saknyordu. 1920 ylnn bu ilk haftalarnda, durumu, hi de zenilecek gibi deildi. Ulusal hareket ne olacakt. Meclisin sonu gelmeyen tartmalar iinde kaybolup gidecek miydi? Uzaklardaki Ankara'da ''ete

ban'' artk saymayan ve eski bakentte meclisin almasn drt gzle bekleyen ok kimse vard. Ama

Trkiye'nin gelecei gene orada deil, yabanc igalcilere kar halkn savat cephelerde belirlendi. Ulusal hareket yeni ve nemli drtlerini cephelerden ald. Ali Rza hkmeti bir eyi baaramad: eteci birliklerini denetimi altna almay. Bu yzden ngiliz Bakomutan General Milne, Bat Anadolu'da izdii hattn kilometre gerisine Trk birliklerinin ekilmesini aylarca bouna bekledi. Bylece Yunan birlikleri bu hatta kadar geleceklerdi. 3 Kasm 1919'da Osmanl Harbiye Nazr'na bunun iin buyruk yollamt. Ama Nazr buyruu nasl yerine getirebilirdi? Padiahn buyruu zerine eteci birliini datmak ve Demirci Mehmet Efe'yi tutuklamak zere Aydn'a bir jandarma binbas geldii zaman, binbann kendisini tutukladlar ve Ankara'ya yolladlar. ngiliz ve Fransz komutanlklarnn fkesi gnden gne byyordu. ngiliz denetleme subaylar, lkenin ilerinde izinsiz birlik hareketlerini gryorlard, ama protestolar fayda vermiyordu. Subaylar, stanbul'dan gizlice Anadolu'ya geiyorlard. Silah depolarndan top kamalar yok oluyordu. Btn bu olanlardan, mttefikler, merkez hkmetinin Harbiye Nazr'n sorumlu tutuyorlard. Neredeyse Mttefik yksek komiserlerinin kaplarnn nnden silah alnyordu. Gelibolu Yarmadas'ndaki Akba'ta Fransz askerleri, beyaz orducu General Wrangel'in Kzlordu'ya kar yapt sava iin ayrlm olan byk bir silah ve cephane deposunu bekliyordu. 26-27 Ocak 1920 gecesi, kimsenin gremedii birka mavna, boaz geti. Trk eteciler Fransz nbetilerinin stne ullandlar ve depoyu boalttlar. 8.000 tfek, 40 makineli tfek ve 20.000 sandk mermi mavnalarla tand ve hi bir zarar grmeden Asya yakasna ulat. etecilerin eylemleri, bunlarn ardnda tek bir ynetimin bulunduunu gittike daha belirli olarak gsteriyordu. Eyll 1919'da temsil kurulu, ''Bat cephesi''ni kurmu, ynetimini de 20. Kolordu komutan Ali Fuat Paa yklenmiti. Temsil kurulu, eteci birliklerine resmi bir ad da verdi: ''Kuvay-i Milliye'' (ulusal kuvvetler). Bunlara kolordu komutanlar tarafndan silah, cephane ve ikmal salanyordu. Ancak bu komutanlarn, birliklerin i ilerine karma yetkisi yoktu. Mustafa Kemal ile kurtulu hareketinin teki nderleri, yeniden gl ve dzenli bir ordu kurmak iin byk abalar gsteriyordu. Kesin zafere ulamann tek olanann bu olduunu kabul ediyorlard. dzeni salamak ve gvenceye almak iin en iyi ara, eski subaylar tarafndan ynetilen bir ordu olabilirdi. Gnn birinde eteciler, kurulmasna allan burjuva devlet iin tehlike de olabilirlerdi. Ancak onlardan vazgeilemiyordu. Dzenli birliklerin kurulmas ii ok yava ilerliyordu. Halkn subaylara kar duyduu gvensizlik ok fazlayd, askerlik ubelerinin nnde kuyruklar meydana gelmesi beklenemezdi. Bu

arada temsil kurulu, ulusal kuvvetleri gevek biimde bir araya getirmek ve komutas altna sokmakla yetindi. Birok birliklerde subaylar ''askeri danman'' olarak kalyor, komuta gc gene ''efelerin'' elinde bulunuyordu. Mustafa Kemal'in Ankara'ya yerletii gn, ulusal kuvvetler Kilikya'da Fransz igal birliklerine kar harekete getiler. Toroslar'n madenleri, pamuk ve meyve ynnden zengin olan Adana ovas, Fransz smrgecilerini ekmiti. Onlarn grevlendirdii General Gouraud yzlerce Trk kyn yakm ve binlerce zgrlk savasn vurdurmutu. Bir de ''Ermeni lejyonu''nu silahlandrd. Lejyon, Fransz sngsnn koruyuculuu altnda, Trk

halkndan cn alacakt. Ama bu trl misillemeler direnmeyi boacak yerde, gl bir halk ayaklanmas biimine gtrd. 17 Aralk 1919'da Mara halk ayakland. Btn evreden gelen ulusal atl birlikler kente saldrd. On sekiz gnlk savatan sonra dman garnizonu kenti terk etmek zorunda kald. Fransz Bakomutanl tarafndan takviye olarak gnderilen Cezayir Tmeni, ayaklananlarca yok edidi. 9 ubat'ta Urfa ayakland. ki ay sonra burada kuatlan garnizon da beyaz bayrak ekti. Antep de ayakland ve Fransz birlikleri her yerde g duruma dt. Sonunda, 30 Mays 1920'de, Franszlar, Kemalistlerle haftalk bir atekes zerinde anlatlar. Kilikya'da ulusal Trk ahlannn baarsna, ayn biimde Fransz smrge rejimine kar savaan Suriye yurtseverleri de katkda bulundular. Ocak 1920'de Kilikya'ya Fransz birliklerinin ve sava gerelerinin gnderilmesini nlemek iin Halep-skenderun demiryolunu ie yaramaz hale getirdiler. Arap snr komutanlar Trk blgesine silah ve cephane yolladlar. 12 Ocak 1920'de son Osmanl Parlamentosu topland zaman, nemli siyasal-askeri gerginliklerin ve atmalarn getii gnler yaanyordu. Milletvekilleri bu grevi yerine getirebilecekler miydi. Bu soruya onlarn eylemleri karlk verir. nce bunlar, ''Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'' olarak bir grup meydana getirmeye cesaret edemediler. Buna karlk parlamentonun toplanmasyla gerek ''cemiyet''in, gerekse ulusal kuvvetlerin gereinin kalmadn ne srdler. Birok milletvekili, feodaldinci saray evrelerinin etkisi altna girdi. Onlar iin sultann karsna kabilmek, bir nazrla grebilmek ulusal karlar savunmaktan daha nemliydi. Mustafa Kemal'in, o zaman, Ankara'dan bu durumu gzlerken duyduu fke, yedi yl sonraki szlerinde bile kendini duyuruyordu. Milletvekillerini ''inansz adamlar'', ''korkaklar'', ''cahiller'' diye niteliyordu. Sonra szlerini yle srdrd: ''Cahildiler, nk kurtuluun tek etkeninin yalnz ulusun kendisi olduunu ve her zaman da olacan anlayamyorlard. Hkmdar nnde el pene durarak, yabanclarn yaknln kazanmaya alarak, yumuak ve uysal davranarak byk hedeflere ulalabileceine inanacak kadar budalaydlar.'' (64).

Meclisin enerjik bir davrannn ne kadar nemli olduu, 20 Ocak gn Mttefik yksek komiseri, Ali Rza hkmetine, Harbiye Nazr ile onun Genelkurmay Bakan'nn ''gnah listesi''ni verdii zaman anlald. Yksek komiserler, her iki paann, 48 saat iinde grevden ekilmesini istediler. Mustafa Kemal bu ltimatomu ''imparatorluun siyasal bamszlna giriilmi bir suikast'' olarak niteledi ve hkmetten, temsil kurulu adna ltimatomun geri evrilmesi dileinde bulundu. Ama hkmet teslim oldu, paalar grevden ekildiler. Bunun zerine Mustafa Kemal meclise bavurdu: ''ngilizler'in nazrlarn seilmesine kararak ve bu konuda basklar yaparak imparatorluun bamszlna kar giritikleri saldry i ve d dnyaya kar enerjik biimde ve olabildii kadar abuklukla geri pskrtmek en byk grevinizdir.'' (65). Ertesi gn, 23 Ocak'ta temsil kurulu, ulusun bamszln koruyamad iin hkmetin drlmesini istedi. Rauf kaamak bir yant verdi. Meclis, hkmete kar hibir giriimde bulunmad. Ama Ankara'dan ulaan zorlayc isteklerin sonu gelmedii iin Meclis 28 Ocak 1920'de ''Misakmill''yi kabul etti. Bununla, bar antlamasnn koulu olarak, lkenin blnmezlii ilkesi, Mondoros atekes antlamasnn snrlar iinde lkenin siyasal, adli, parasal ve ekonomik bamszl ilan ediliyordu

(66). Erzurum ve Svas yapt imdi ulusal meclis tarafndan da onaylanmt. Bu arada ngiliz emperyalistlerinin bakente ve Meclis'e bir yumruk daha vurmaya hazrlandklarn gsteren belirtiler oald. ''Misakmill'' isyanc Trklere kar duyduklar honutsuzluu arttrd. 19 ubat 1920'de General Milne, Mttefiklerin karar gereince stanbul'un Trkiye'nin bakenti olarak kalacan; mttefik birliklerine kar, Yunanllara kar olduu gibi, Trk birliklerinin harektnn derhal durdurulmasn istemek zorunda kaldn hkmete bildirdi. Bu istemlerin yerine getirilmemesi halinde bar koullar sertletirilecekti. Buna karlk temsil kurulu, Yunanl igalcilere kar savan zmir kurtuluncaya kadar srdrleceini ilan etti. Meclis'ten de - bouna olmakla birlikte- bir ltimatomla Kilikya'nn Franszlar tarafndan boaltlmas isteminde bulunmasn istedi. Trk direnii son bulmad iin ngilizlerin Akdeniz filosu stanbul Boaz'na girdi. 3 Mart'ta Yunan birlikleri zmir'in dousundan saldrya getiler. 10 Mart'ta Lord Curzon Avam Kamaras'nda, stanbul'daki durum karsnda mttefiklerin hareketsiz kalamayacan syledi. Ayn gn Meclis'teki nde gelen milliyetilerin tutuklanmas buyruu verildi. 1919 yazndan bu yana Yakndou'da siyasal-stratejik durum deimiti. Amerikan Senatosu, Milletler Cemiyeti tzn ve bununla birlikte gelimi lkeler zerindeki koruyuculuk ilkesini onaylamad. ABD'nin Trkiye'nin paylalmasnda imdilik rakip olmad anlalyordu ve Amerikan koruyuculuu konusu da tartlmaz oldu. Lloyd George,

''Trklerin stanbul'dan srlmesi'' ve bir ''Karadeniz Cebelitark'' kurulmas yolunda ngiliz emperyalistlerinin ne srd eski istei gerekletirebilecek miydi? Halifenin stanbul'dan karlmasna kar Hindistan ve Msr'n Mslman kamuoyunun sert protestolar, Fransa ve talya'da gsterilen muhalefet dolaysyla, Londra, baka bir taktik semek zorunda kad. Sultan, halifeyi kendine bal bir alet durumuna getirdikten sonra kendisi de stanbul'da neden kalmasnd? Boazlara fiili olarak sahip olmak, stanbul'da bir Trk hkmetinin bulunup bulunmamas sorunundan daha nemliydi. Bu yzden ngiliz hkmeti, ubat 1920'de, Londra'da alnan mttefikleraras kararlar onaylad: stanbul padiahn oturduu yer olarak kalacak, Boazlar uluslararas ve tarafsz bir statye girecekti. ngiltere, bu ''uluslararas hale getirme'' iinde terazinin kefesinde ar basmak istiyordu ve basabilirdi. Babakan Lloyd George ve Dileri Bakan Lord Curzon iin daha nce yaplmas gereken kk bir gzellik ameliyat vard: Ankara'daki ''ete ba''nn ve onun ''etelerinin'' ''can damar'' kesilmeliydi. Bunun iin en iyi are ngiliz emperyalistlerine gre, stanbul'un ''ceza olsun diye'' igal edilmesiydi. Bakent elde olunca, hkmeti, Londra'nn iradesi altna sokma olana vard. ''Yakndou ngiliz mparatorluu'' gerekleebilirdi. Lloyd George hkmetinin bu konudaki kararnn, ngiliz hkmet evrelerinin en ar sonular douran yanl kararlarndan biri olduu anlald. Mustafa Kemal, ngiliz hkmetinin 10 Mart tarihli kararlarn gizli yollardan renmiti. 13 Mart'ta nde gelen milletvekillerinin acele Ankara'ya gitmelerini istedi. zellikle, bir hkmetin kurulmasna katlmaya yetenekli saydklarna bu konuda bavurdu. Bavurusunu u tmce ile tamamlad: ''tilaf Devletlerinin kkl zor nlemlerine giriecei phe gtrmyor.'' (67). gn gemiti ki, stanbul'dan kt haber geldi. Mustafa Kemal, 16 Mart gn leden nce telgraf bana arld. Telgraf haberi okuduu zaman,

her eyin beklenmi olmasna karn, alacak bir suskunluk oldu: ''ngilizler ... u anda stanbul'un igali iin harekete getiler. Bilginize, Manastrl Hamdi.'' Sonra bir telgraf daha. Harbiye Nezareti'nin telgraf memuru Ali bildirdi: ''ngilizler sabahleyin saldrdlar, yedi l ve 15 kadar yaral var. ngiliz askerleri u anda devriye geziyorlar. Tam imdi ngiliz askerleri nezarete giriyorlar. Girdiler. Nizamiye kapsnda bulunuyorlar. Balanty kesiniz. ngilizler burada.'' (68). ngiliz Deniz Piyadesi 1918 Kasm'ndan bu yana igal ettii noktalardan dar doru yayld, btn hkmet binalarna, klalara, postanelere ve telgrafhanelere girdi. Ulusal hareketin 150 tannm taraftar, bunlar arasnda birok milletvekili, gazeteci ve yazar tutukland. Milliyetilerin Meclis'teki nderleri Rauf Bey ile Kara Vasf Bey de tutuklananlar arasndayd. ngilizler bunlar, Malta'ya srd. Parlamentoyu darmadan ettiler. Devrimci sendikalar ve komnist gruplar gizli kalma yolunu tuttular.

2 Nisan 1920'de ngiliz ajan ve kurtulu hareketinin amansz dman Damat Ferit Paa yeni bir hkmet kurdu. stanbul'un ''ceza olsun diye'' igali, Kemal'in siyasal taktiinde byk bir deiiklik meydana gelmesi sonucunu dourdu. galin ve Meclis'in datlmasnn Anadolu'daki ulusal harekete sava ilan demek olduunu anlamak iin, igal ordusu tarafndan yaymlanan resmi bildiriyi okumak yeterliydi. Bildiri, padiahn buyruklarn dikkate almayan, halk silah altna aran ''belli kiiler''den sz ediyordu. gal birlikleri hedeflerinin Trk ynetimi altnda kalan blgelerde ''padiahn saygnln'' glendirme olduunu aklyordu (69). Temsil kurulu bu meydan okumay kabullendi. Mustafa Kemal'in bugne kadar taktii, zellikle stanbul hkmeti zerinde bask yapmak olduu ve bunu yaparken genellikle var olan yasalar gz nnde tuttuu halde, imdi asl iki devrimci admn att. Temsil Kurulu, 19 Mart 1920'de yeni ve olaanst yetkilerle donatlm bir millet meclisinin seileceini ilan etti. Meclis, Ankara'da toplanacak ve lkede iktidar zerine alacakt. Padiah ile sadrazam ancak tutsak ya da tilaf Devletlerinin ajanlar olarak kabul edilebilirdi. Temsil Kurulu, hemen geici hkmet ynetimini zerine ald. Mttefikler, eskiden olduu gibi padiah devletin asl ba olarak grseler de, eylemleriyle iktidarn, milliyetilerin eline gemesini abuklatrmlard. Mustafa Kemal'in Ankara Tarm Okulu'ndaki brosu bir gecede tekrar ulusal hareketin tek buyruk yeri olmutu. Mttefiklere, ayrca da tarafszlara ve slam dnyasna protestolar ve bildiriler yazld, gnderildi. Ama Trk halknn yaam haklarnn kabaca inenmesine temsil kurulu yalnz szle deil, zellikle eylemlerle karlk verdi. Mustafa Kemal bu nlemlerin ounu daha nce hazrlad iin, imdi bunlar abucak ve dman artacak gibi uygulanyordu. Trk eteleri, Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya'da Anadolu demiryolunu bekleyen ngiliz birliklerini evirdiler ve Anadolu'dan kmaya zorladlar. Mttefik denetim subaylar tutukland ve Malta'da kapatlan milliyetiler serbest braklmad srece rehine olarak gzaltna alndlar. stanbul'un 150 km uzanda iki kpr havaya uuruldu. Bylece, Anadolu'yu bakente balayan tek demiryolu zarara uratld. Eyll 1919'da bir kez olduu gibi, sivil ve askeri makamlar merkez hkmetle btn balar kestiler. Ankara'da artk hkmet almasnn yalnz kk balanglar sz konusu

deildi. Ulusal davaya bal olan herkes, stanbul'dan buraya kayordu. Tutuklanmaktan kurtulabilen milletvekilleri de burada toplandlar. ok sayda yazar ve gazeteci geldi. Aralarnda Halide Edip ve Yunus Nadi de vard. Bunlar ilk Anadolu Haber Ajans'n kurdular. stanbul'dan, Mustafa Kemal'i Harbiye Nezareti'nde son dakikaya kadar desteklemi olan iki eski arkada, General Fevzi (akmak) ve Albay smet (nn) de geldi. Ankara,

stanbul'dan gelen mlteci aknn sdramyordu. Aydnlar ile Kemal, birbirlerini pek sevmiyorlard. Mustafa Kemal, onlarda, zellikle asker disiplinini eksik buluyordu, Ama en iyi kiileri dava iin kazanmt ve onlar sonu gelmeyen tartmalara sokmaktan, bir keye sktrmaktan dolay seviniyordu. Grlerde ok ayrlklar vard. Ama hi biri, yaamak iin savatklarn unutmuyordu. Ulusal kurtulu hareketine kar i ve d gericilii yok etme seferi balamt bile. ngiliz igalciler, skynetim altnda bulundurduklar stanbul'da saysz tedhi eylemleri iliyorlard. 27 ta krma iisi, etecilere yardm ettikleri phesi uyand iin hemen kuruna dizildi. gal birliklerinin komutan General Wilson, ngilizlerin, Yunanllarn, talyanlarn ve Franszlarn, Anadolu'nun ilerine doru youn bir saldrya gemesini planlad. Ama belki de bundan vazgeilebilirdi. Damat Ferit ile padiah, ''yangn'' sndrmek iin paylarna deni yapyorlard. 11 Nisan'da stanbul'un en yksek din yetkilisi olan eyhlislamdan bir karar karttlar. Bu fetva, Mustafa Kemal ile yandalarn isyanc olarak ilan etti. Mminlerin, bu isyanclar ldrmesi dinsel bir grev olarak gsterildi. ngiliz uaklar fetvay, bildiriler biiminde btn Anadolu zerine attlar. Hocalar bunu camilerde ve meydanlarda okudular. Bu, i savaa aryd. Bir hafta sonra padiah, halkn aznda ''Halife Ordusu'' adn alan ''dzen birlikleri' kurdurdu. Gerici hocalarn kkrtmalar etkisiz kalmad. Anadolu zerinde bir ayaklanma dalgas esti ve Ankara'ya kadar yaklat. ''Byk Millet Meclisi'' seimleri olurken halife ordusu kanl eylemlere giriti. Kemal yanllarn tala ezdi, gzlerini oydu ve ast. Ama sonunda yaptklarn gene ayn karlkla dedi. Trkiye'de siyasal-askeri didimenin boyutlar birka ay ncesine gre daha aklkla belirdi. Sertleen snf kavgas, henz kararsz olan birok kiiyi karar vermeye zorlad: ya stanbul'dan yana- bylece de feodal-dinci gericilikten ve ngiliz emperyalistlerinin iradesine teslim olmaktan yana- ya da Ankara'dan yana -ulusal devrimin gelimesi yolunda. Bu ortam iinde 23 Nisan 1920'de Ankara'da ''Byk Millet Meclisi'' topland. GERCLK VE LERCLK ARASINDA BYK MLLET MECLS 23 Nisan 1920, Mslmanlarn balca dua gn olan cumaya rastlad. Mustafa Kemal, bu gn, rastgele sememiti. Bu gn, halka, gn kutsal niteliini gsterme bakmndan Mslmanln kurallarnn ve kutsallklarnn btn ekiciliini tayordu. Anadolu'nun btn camilerinde Mminler, halifenin ve lkenin, dmanlarn elinden kurtulmas iin dua etmek zere toplandlar. Ankara'nn Hac Bayram Camii'nde 338 milletvekili bir araya geldi. 233' yeni seilmi, 105'i de datlan stanbul Parlamentosu'ndan gelmiti.

Milletvekilleri duadan sonra, nlerinde peygamberin bayra olduu halde tren yry ile toplant binasna gittiler. slam detine gre binann kap eiinde iki kurban kesildi. Milletvekili sralarna bakld zaman ok alacal bir grnmle karlalyordu. Beyaz sarklarn yannda krmz fesler, Krtlerin, Lazlarn ve erkezlerin ulusal giysileri, Avrupai elbiselere karyordu. Milletvekilleri arasnda 100 memur, 50 subay, 50 din adam vard. Bunlar iftlik sahipleri ile tccarlar izliyordu. Meclis'te bir tek zanaat usta vardr. Bunun dnda ne kent kk-burjuvas, ne de ii ve kyller temsil ediliyordu. Millet Meclisi anti-emperyalist ulusal savata en nemli organd, ama snf temeli bakmndan da burjuva bir iktidar aracnn ekirdei olma yolunda geliiyordu. Toplantnn alndan sonra ilk sz Mustafa Kemal ald. Delegelere, atekesten Ankara'da Millet Meclisi'nin toplanmasna kadar geen olaylarn geni bir zetlemesini yapt. Sonra da konumasnda gelecein hkmet yaps zerinde durdu. 24 Nisan 1920'de milletvekilleri, kendisini ''Byk Millet Meclisi'' bakanlna setiler. Aklamalarnn ana dncesi, yalnz Byk Millet Meclisi'nin ulusun egemenliini temsil ettii gryd. Her zaman da belirttii gibi, parlamentonun bu hakkn baka hibir g kstlayamazd: ''Byk Millet Meclisi, ulusun btn ilerini yrtmede snrsz hakkn kullanr.''(70). Burada, Rousseau'nun, daha genliinde rendii halk egemenlii retisinin rencisi olduunu gsterdi. Bunlar sylerken, eskiden olduu gibi imdi de padiah -halen gerekte tilaf Devletlerinin tutsa olsa bile- en yksek egemen kii diye gren birok milletvekilinin ufuklarnn ok tesine gidiyordu. Kemal, hkmet yapsna ilikin konumasnn yalnz bir yerinde padiahn durumuna deindi. stanbul'un kurtuluundan sonra, ona, ''yasalar erevesinde onurlu ve kutsal bir yer salayacakt.''(71). Eski general burada gene usta bir siyasal taktiki olduunu gsterdi. Bir yandan padiahlk yanllarn birazck yattrm, te yandan da gelecek iin kendini serbest brakmt. Padiah ''yasalarn hkmleri erevesine'' sokmann kesin anlam, onu, Millet Meclisi'nde toplanm ulusal iradenin buyruuna vermekti. O halde padiahn gelecei henz sallantdayd. Ancak bu sorunun zmlenmesinden daha nemli olan eyin, iyi ileyebilen bir hkmet mekanizmas meydana getirme gereklilii olduu anlalyordu. nk daha 22 Nisan'da temsil kurulu, btn sivil ve askeri makamlara yollad bir genelgede, ertesi gnden balayarak en yksek yasal yetki makam olarak yalnz Millet Meclisi'ne bavurmalarn istemiti. Mustafa Kemal, Fransz Devrimi'nde kk-burjuva jakobenlerinin ideolou Rousseau'nun etkisinde kaldn bu konuda da gsteriyordu. 24 Nisan konumasndaki en nemli grlerini 4 Mays'ta bu nokta ile ilgili olarak yle zetledi: ''Byk Millet Meclisi, yasama ve yrtme yetkisini kendisinde birletirmitir. ...Byk Millet Meclisi, kendi setii ve temsilci olarak grevlendirdii yelerine yrtme grevleri verir. ...Byk Millet Meclisi Bakan, ayn zamanda cra Vekilleri Heyeti'nin de (yrtme grevlileri kurulu) bakandr.''(72). Mustafa Kemal bununla, birok Avrupa

burjuva anayasalarna girmi olan, Montesquieu'nn kuvvetler ayrl ilkesinden ayrlr. 25 Nisan 1920'de geici bir yrtme komisyonu ve 3 Mays'ta srekli bir yrtme komisyonu milletvekilleri arasndan seildi. Byk Millet Meclisi'nin

bu ''hkmeti'', ''Komiser'' denilen on bir yeden meydana geliyordu. Bunlar arasnda Mustafa Kemal Bakan, Bekir Sami Bey Dileri Komiseri ve Fevzi Paa da Savunma leri Komiseri idi. Albay smet, kurulda, Genelkurmay Bakanl grevini almt. Kurtulu Sava'nn sonlarna doru ''komiser'' sznn yerini ''vekil'' deyimi ald. Millet Meclisi daha ilk gnlerde Ankara'da Trkiye'nin siyasal geleceine ilikin sert tartmalarn getii yer oldu. Atatrk'n yaamyksn yazm olan eitli yazarlarn ne srd gibi, daha o zamanlar, Meclis zerinde diktatrce yetkiye sahip bulunduu doru deildir. Tersine kendisi, Meclis'te ak ve gizli muhalifleriyle her gn didimek zorunda kalyordu. Meclis'te kendisini birka aydnla, gen subaylar ve memurlar destekliyordu. Meclis dnda ise en yakn asker arkadalar yannda zellikle ete birliklerinin nderleri ondan yana idiler. Ama milletvekillerinin ounluu bekleyici ve eletirici bir tutum taknmlard. slam hukukunu bilen hocalarla birok geceler onlar kendi grne ekmek iin konuuyor ve iiyordu. Her yolu deniyordu: onlara yaknlk gsteriyor, saldryor, ricalarda bulunuyordu. Yakn evresinde bulunan birok kimsenin siyasal konulardaki grn elden geldii kadar dinlemeye alyordu. Ancak ondan sonra bir yargya varyor ve bu yargsn onlarla bir daha tartyordu. Mustafa Kemal'in Ankara'da milletvekilleriyle yapmak zorunda kald etin savamn en iyi tant, Meclis'in kendi durumu, yetkileri konusunda bir temel yasa, bir anayasa kabul etmesine kadar dokuz ayn gemi olmasdr. Bu amala kurulmu olan anayasa komisyonu, halifeliin ve padiahln ayakta durmas karsnda, Meclis'in ancak geici bir nitelik tayabilecei sonucuna vard. Ama Mustafa Kemal, bu kurumlarn adnn anayasada gemesini bile nlemek istiyordu. Hukuksal ince bulular konusunda Meclis'te yaplan srekli kavga, 1920 yl yaznda daha geni blgelere yaylmakta olan igalci Yunan birliklerine kar btn sertliiyle yrtlmek zorunda kalnan Ulusal Kurtulu Sava'n desteklemeye de uygun dmyordu. Bu yzden Mustafa Kemal, 25 Eyll 1920'de, Meclis'in gizli bir oturumunda ak bir yneltme yapma giriiminde bulunmaya karar verdi. O anda neyi syleyip, neyi syleyemeyeceini de ok iyi biliyordu. Ayn zamanda bu konuma, onun ana hedefinin cumhuriyet olduunu da daha nceki konumalarndan hibirinde grlmemi biimde aklkla gsterdi. yle dedi: ''Trk ulusunun ve onun tek temsilcisi olan yce Meclis'in, vatann varln ve bamszln gven altna almaya alrken, halifelikle ve monari ile bylesine geniliine uramas doru deildir. Ulusun yksek

karlar, u anda bundan asla sz edilmemesini gerektirmektedir. Eer imdiki halifeye ve padiaha ballk duymak ve bal kalmak gerektiini aklamak sz konusu ise, bu bir hain kiidir; vatana ve ulusa kar karak dmanlara alet olmaktadr. Eer ulus onu halife ve padiah olarak grrse, onun buyruklarna uymak ve bylece dmann planlarn gerekletirmek ykmll altna girmi olacaktr.'' Mehmet VI'y tahtndan indirerek yerine baka bir padiahn seilecei konusundaki kar-gerekeyi, bunun iin gerekli gcn elde olmadn ve bu yoldan vaktiyle Muhammed'in yerine geme konusunda grld gibi bir eit halifelik kavgasnn krklenebileceini syleyerek ustalkla boa kard. Konumasn ok anlama gelen u szlerle bitirdi: ''Eer sorunu kesinlikle zme gtrmeye giriirsek, u anda bunu yapamayz. Bir gn elbette bunun da zaman gelecektir.''(73). Mustafa Kemal, Meclis'e yeni bir

anayasa tasars sundu. Ocak 1921'de Yunan birliklerine kar salanan ilk askeri baarlar onun ve yandalarnn Meclis'teki durumunu geni lde glendirdi, bylece sonunda, tasar, 20 Ocak 1921'de, Meclis tarafndan kabul edildi. Yeni Trkiye'nin bu ilk anayasasnn en nemli maddeleri yledir: ''1. Egemenlik kaytsz artsz ulusundur. Ynetim sistemi, halkn gerekten ve bizzat kendi yolunu kendi bulmas ilkesine dayanr. ''2. Yrtme ve yasama gc, Byk Millet Meclisi'nin varlnda toplanmtr ve onda deyimlenmesini bulur. Meclis, ulusun tek ve gerek temsilcisidir. ''3. Trk devleti Byk Millet Meclisi tarafndan ynetilir ve hkmet Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti adn tar. ''4. Byk Millet Meclisi, illerin halk tarafndan seilen yelerden meydana gelir. ''5. Byk Millet Meclisi seimleri iki ylda bir yaplr..."(74). Bu yasa henz feodal-dinci gericilie kar kesin bir zafer saylamazd, ama bu yolda nemli bir adm olarak ortaya kyordu. Adna baknca deil, ama zne gre dikkate alnnca, burada, sz konusu olan, burjuva-cumhuriyeti bir anayasann temel izgileriydi. Baz noktalarda dna klm olmakla birlikte, Asya ve Afrika'nn btn gen ulusal devletlerinde bu trl devlet hukuku hkmleri bugn ne kadar doal grnyorsa, o sralarda byle dnceler yzyllar boyunca yabanc smrgeciliin ve yerli feodalizmin boyunduruu altnda ezilmi halklar iin ylesine yeni ve devrimci bir nitelik tayordu. Enver Paa rejiminin kendi serven politikas iin ktye kulland 1876 tarihli eski Osmanl anayasasn, Mustafa Kemal, ''baykularn yuva yapmasndan baka bir ie yaramayan bir yknt''(75) olarak niteliyordu.

Bu sralarda iteki snf atmas iinde gnn balca sorunu, feodalmutlakiyeti gericilie kar ve Trk devletinin burjuva bir yeni biim almas yolunda savamd. Ancak Mustafa Kemal'in giritii politikaya kar soldan gelen bir muhalefetin de kendini duyurduu gereini grmezlikten gelemeyiz. Bunda geni halk ynlarnn, ulusal bamszlk yannda toplumsal bamszlk iin de sava verme abas kendini gsteriyordu. Byk Millet Meclisi'nde bu muhalefetin szcleri olarak ''Yeil Ordu'' yandalar ortaya kt. ''Yeil Ordu'', karakteri bakmndan, programnda sosyalizmi, milliyetilii ve Mslmanl birletirmeye alan bir kyl partisiydi. Genellikle -nceleri Mustafa Kemal'in bilgisi ve onay erevesinde- ulusal silahl kuvvetlerin yeni birliklerinin kurulmas ile urayordu. ok sayda ete birlii, toplu olarak, ''Yeil Ordu''ya katlmt. Ethem Bey'in 6 bin kiilik ''Seyyar Kuvvetleri'' de bunlar arasndayd. rgtn Byk Millet Meclisi'nin yeleri arasnda, says 85'e kan yanda vard. Eskiehir'de parti, etelerin Yeni Dnyas adl bir gazete karyordu. Gazetenin alt balnda ''Mslman- Bolevik gazete'' deniyordu. Partinin program, en bata ''Anadolu ve Rumeli Mdaafai Hukuk Cemiyeti'nin yapt gibi ulusal savan yalnzca yabanc ezicilere kar deil, ayn zamanda yerli smrclere kar da yrtlmesi konusunda emeki ynlarn duyduu gl istein bir kantyd. Kzl Ekim'in etkileri, asl bu programda aklkla kendini gstermitir. kinci maddede bile, ''Yeil Ordu''nun lkenin kendi iindeki her trl emperyalist etkilere ve zellikle sermayenin boyunduruuna da kar kacana yer verilmitir. Parti, Avrupal emparyalistlere ve onun Trk ajan olan padiahlk rejimine kar bir devrimci

sava istiyordu. Bu savata, Kzl Ordu ile sk ibirliini kanlmaz sayyordu. Bunun dnda ''Yeil Ordu'' kendini dzenli ordunun -smrc aznln ordusunun- kart olarak gryor ve halkn ounluunun ordusu, yani bir halk milisi grn savunuyordu. eteci birlikleri bunun temeli olabilirdi. ''Yeil Ordu'' bir toprak reformu iin de aba gsteriyordu. Devlet, topran mlkiyeti hakkn kendine almal ve topra kyllere datmalyd. Sanayide de devletin etkili almas ngrlyor, ancak bu arada belli snrlar iinde zel sermayenin de alabilecei kabul ediliyordu. Her eyden nce zenginliin ve sermayenin pek az elde ylmasnn nlenmesi gerekli grlyordu. Bunun iin birok nlemler yannda ileri bir gelir vergisi sisteminin etkili olabilecei kabul ediliyordu. ''Yeil Ordu'', kapitlasyonlar kaldrmak ve d borlar tanmamak kararndayd. te yandan ''Yeil Ordu'' emekiler iin yallk ve sakatlk gvencesi getirmek istiyordu. Kemalistlerin hedefleriyle, Millet Meclisi'nden ''ulusal grup'' tarafndan temsil edilen ''Yeil Ordu''nun hedefleri arasnda devletin yaps sorunu bakmndan da nemli ayrlklar bulunuyordu. Ulusal grup, burjuva ''Byk Millet Meclisi'' yerine, devletin en yksek organ olarak bir ''Byk Halk Sovyeti''

nerdi. Bu sovyet, genel ve dolaysz seimlerle meydana gelmeliydi. Buna karlk Kemalist ounluk, yrrlkte bulunan dolayl seim -iki basamak halinde yaplan seim- hukukunda kalmakta direndi. Sovyet dncesi, illerin ve ilelerin zynetiminde de uygulanmalyd. Bu neri, Ocak 1921'e kadar tartld. Ama sonra, Mustafa Kemal'in kiisel abas ile ortadan kaldrld. rgtn ad, Mslman kardeliin sanca saylan yeil bayraktan geliyordu. ''Yeil Ordu'', programn, ''gerek iman''a gtrecek yol olarak gryordu. Muhammed'in ve ilk halifelerin zamanndan kalma demokratik geleneklerin yeniden canlandrlmasn istiyordu. Trk devriminin ana gcn kyllerde grmesi ve iilerle kyllerin devrimci ittifak dncesinin programda yer almamas, partinin kk burjuva ynetimi bakmndan belirgin bir nitelik saylrd. Bu rgt, yalnzca ulusal silahl kuvvetleri meydana getirme ii ile urat srece, Kemal, ona hibir bakmdan kar kmamt. Ama parti, demokratik reformlar iin propaganda yapt lde gvenilmez duruma dt. Kemal de i reformlar gerekli gryordu. Ama devlet bakan olarak daha sonraki hkmet uygulamalarnda da grld gibi, kendisi, yalnzca feodal- teokratik devletin burjuva tipte yeniden biimlendirilmesi erevesinde kalan reformlar dnyordu. ''Yeil Ordu'' programnn kabul ettii biimde sosyalist ynl bir gelime, her eye karn olanakl grnd halde, Mustafa Kemal iin bu, kabul edilebilir nitelikte deildi ve yle kald. Baka birok konularda bir burjuva politikann dna kan Kemal Atatrk'n devlet adaml etkinliinin snrlar, bu noktada, daha o zaman belirmiti. Daha sonralar ''ulusal grup'' milletvekillerinin grlerini ''garip ve abartlm'' olarak niteledi. Kemalist basn, ''Yeil Ordu''nun yabanc bir devletle gizli ilikiler iinde olduuna -bununla Sovyet Rusya kastedilmi oluyordu-, devleti ykmay planladna ilikin sylentiler yaymaya balad. Bu propagandaya dayanarak Millet Meclisi, nce maliye ve sonra da ileri Bakan olarak hkmette bulunan partinin Genel Sekreteri Hakk Behi Bey'i grevinden ekilmeye zorlad. Ancak 4 Eyll 1920'de, Meclis, ''Yeil Ordu''nun sol kanadnn yesi olan Nazm Bey'i 89'a kar 98 oyla yeni ileri Bakan olarak seti. Mustafa Kemal, bunda, milletvekillerinin nemli bir ksmnn

demokratik gler tarafna kayd tehlikesini grd. Bu yzden, Meclis ve Bakanlar Kurulu Bakan olarak ie balamadan nce kendisini ziyaret etmek isteyen yeni bakan kabul etmedi. Mustafa Kemal, Nazm Bey'i, yabanc evrelerle iliki kurmak ve onlar iin casusluk yapmakla sulad. Nazm Bey grevden ekildi ve Kemal, Meclis'ten, bakanlarn seimi konusunda yeni bir yasann karlmasn salad. Bundan byle Meclis, Bakanlar Kurulu'nun bakan olarak yalnz Mustafa Kemal'in nerdii kimseleri bakanla seebiliyordu. ''Yeil Ordu''nun kk burjuva nderlii, hkmetin basksna boyun edi ve Eyll 1920'de partiyi bizzat datt. Partinin sol kanad, kasm aynda, Trkiye Komnist Partisi'ne katld.

Bu parti, 1918-19 kndan bu yana stanbul, Eskiehir, Samsun, Svas, Erzurum, Zonguldak, Trabzon ve baka yerlerde meydana gelen eitli legal ve illegal sosyalist gruplardan oluuyordu. Bunda demiryolcularla stanbul'da kentin ulam iletmelerinin iileri barol oynuyordu. Komnist gruplar, maden iileri arasnda, ticaret filosunun denizcileri arasnda, demiryolu yapmnda ve tekstil iletmelerinde alan iiler arasnda propaganda yapyorlard. Trk ii hareketinin merkezleri birbirinden epeyce uzakt. Asl bu yzden rgtsel bir birleme son derece gerekli grnyordu. Bu tek tek gruplar, 14 Temmuz 1920'de, yuvarlak olarak 500 yeyi kapsayan tek bir rgt halinde Ankara'da birletiler. Sayca henz zayf olan Trk proletaryasnn bu devrimci ncs, srgnde yaayan Trk komnistleri ile 10 Eyll 1920'de Bak'de Trkiye Komnist Partisi'nin birinci kongresi iin bir araya geldi. 74 delegeden 51'ini Anadolu'nun komnist gruplar yollamt, tekileri yurtdndan geliyordu. Kongrenin belgelerinde, nc Enternasyonal'e katlan, partinin ana grevi olarak yabanc mdahalecilerin kovulmasn ve yerli smrc snflarn yok edilmesini ilan eden, tek bir Trk Komnist Partisi'nin kurulmas kararlatrld. Trk komnistleri, Komnist Enternasyonal'in ikinci kongresi (19 Temmuz - 7 Austos 1920) tarafndan ulusal sorun ve smrge sorunu iin hazrlanan ilkeleri Trkiye'nin koullarna gre yaratc biimde uyguladlar. Bildirilerinde, Trk halknn igalcilere kar giritii silahl savamn burjuvazi tarafndan balatlmakla birlikte, nesnel olarak devrimci olduunu akladlar. Bu savamn, uluslararas proletaryann ve Trkiye'nin emeki ynlarnn karlarna uygun dtn, nk byk-kk btn uluslarn zgrl ve bamszln ezen dnya emparyalizmini zayflattn bildirdiler. Kyl hareketinin desteklenmesi ve devrimciletirilmesi konusunda Enternasyonalin yapt neriyi de Bak Kongresi dikkate ald. Trkiye Komnist Partisi'nin tarm program, bamszln kazanlmasndan sonra hkmetin en bata gelen grevinin, feodal byk toprak sahiplerinin topraklarna el koymak ve daha sonra bunu topra az olan ve olmayan kyllere datacak kyl komitelerine teslim etmek olduunu ngryordu. Kongrenin daha sonraki genel demokratik istekleri, padiahln ortadan kaldrlmasn, ynetimin halk tarafndan seilmi memurlara devredilmesini, genel seim hakkn, parasz okul ykmlln, kadnn eit saylmasn ve daha nce ''Yeil Ordu'' tarafndan konulan ilkeleri iine alyordu. Bu programn gerekletirilmesi iin, iilerle kyller yannda btn teki yurtsever tabakalar kapsayan geni bir ulusal cephenin kurulmas gerekli grlyordu. Kongre, zellikle iiler iin sendika kurma ve grev hakk, sekiz saatlik ign ve iverenlerle toplu szlemeler yapma hakk istiyordu.

Kongre, partinin merkez komitesini seti ve Trk ii hareketi iinde Marksizim-Leninizm grlerinin ncs Mustafa Suphi'yi bakanla atad.

Aralk 1920'de partiye hkmet tarafndan kurulu izni verildi ve parti merkez komitesi, merkezin Ankara'ya tanmasn kararlatrd. Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi, Ankara'da, Byk Millet Meclisi'ne emperyalistlere kar savata her trl destei gstereceini bildirdi. TKP'nin kuruluu, lkenin tarihinde nemli bir aama niteliini tayordu. Emeki ynlara, yaplmakta olan Ulusal Kurtulu Sava'nn tesinde lkenin mutlu geleceini grme olana veren siyasal alma alanna adm atma gc salanmt. Parti, ulusal savata ncl yklenme ve programn gerekletirme bakmndan henz ok zayft, ama yabanc igalcilere kar kazanlan zaferde yeleri nemli bir rol oynamt. Burada, Kafkas blgesinde komnistlerin, sava tutsaklndan yurtlarna dnmekte olan kimselerden, sonradan Yunanllara kar savaa katlan gnll birlikleri meydana getirdiklerine deinmekle yetinelim. ''Yeil Ordu''nun ve Trkiye Komnist Partisi'nin kuruluu, ulusal kurtulu hareketinin demokratik, sosyalist kanadn glendirme ve onu rgtsel bakmdan bamszlatrma abalarna rnek saylrd. Onun kar kutbu olarak, burjuva bir devlet rgt kurmaya balam bulunan ''Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'' kabul edilebilir. D dmana kar sava, n planda bulunduu iin henz kartlar btn sertliiyle birbiriyle atmyordu. Anti-emperyalist hareket, Trk burjuva milliyetiliinin ynn deitirmesi sonucunu da dourdu. Kemal'in ulusal egemenlik dncesi, yeni ve ilerici bir ''Trklk'' grn de iine alyordu. Birinci Dnya Sava gnlerinde kazanlan ac deneyimler, Ziya Gkalp ile topik Turanclk lksnn teki milliyeti ideologlarn etkisiz hale getirdi. Bu ok yaygnlaan nesnelleme, Kemal'e, Millet Meclisi'ni gereki bir milliyetilik kavramnn kabul edilmesine gtrme olanan salad. Ankara'da Meclis'te yapt ilk konumalarndan birinde, Abdlhamid ve Enver Paa tarafndan uygulanm olan Panislamizm ve Pantrkizm ovenliini kabul etmeme gerekesini biimlendirdi: ''Panislamizm ya da Pantrkizm politikasnn baarl olduu, ya da bunlarn dnyann herhangi bir blgesinde uygulama alan bulabildii tarihte grlmemitir. Dnya egemenlii grnden hareket ederek bir devlet kurmak tutkusunun sonularna gelince ... tarih, bu konuda birok rneklerle doludur. Bizim iin ele geirme hrslar sz konusu olamaz.''(76). Baka bir konu ile ilgili olarak da Osmanllarn yaylma politikasnn bizzat Trk halkna bile byk aclar getirdiini dinleyicilere anmsatarak yle dedi: ''Son 45 yl iinde birbuuk milyon evladmzn Yemen'de ehit dtn ve bir daha geri dnmediini de biliyor musunuz? Balkanlar, Suriye'yi ve teki lkeleri anmsayn!''(77) ''Ulusal politika'' ad altnda anlalmasn istedii uydu: ''Kendi ulusal snrlarmz iinde ulusun ve lkenin gerek mutluluu ve iyilii iin, her eyden nce, ulusal varlmz koruyabilmek iin, kendi gcmze dayanarak almak, ... halk geree uymayan hedefler peine komaya yneltmemek, ... nk byle yaparsak, ona yalnz ktlk yapm oluruz; uygar dnyadan uygarca bir insanlk ilemi, karlkla dayanan bir dostluk beklemek.''(78)

Bu, gereki, ulusun karlarna uygun, barsever bir d politika programyd. Bundan dolay yeni Ankara hkmetinin ilk d politika eylemi

de, 26 Nisan 1920'de, ortak emperyalist dmana kar savata dostluk ve karlkl yardm ilikilerinin kurulmas iin Sovyet hkmetine bavurmak oldu. ulusal bamszlk ve Trkiye'nin egemenlii savamna bu ilikilerin nasl yardmc olduunu baka bir yerde anlatacaz. Ama Byk Millet Meclisi'nin, stanbul'un igal edildii 16 Mart 1920 gnnden sonra padiahlk hkmetinin yabanc devletlerle imzalad btn anlamalarn ve szlemelerin geersiz olduunu ilan eden 7 Haziran 1920 tarihli karar da bu amaca hizmet etti. Ulusal hareket, Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti ile d emperyalistlerle iteki feodal dmanlara kar sava baar ile sonulandrmasn kolaylatran nemli bir araca kavumu oluyordu. HER YERDE DMAN VAR! Ancak, o gne ulamak iin almas gereken uzun ve zor bir yol vard. 1920 ilkyaznda ve yaznda ulusal savamn kmesi zaferden daha yakn grnyordu. Kemalistlere kar karlan fetvann neden olduu ayaklanmalar, al yangn gibi yaylyordu. Kuzeybat Anadolu'da, Bolu ve Dzce blgesinde ba gsteren ayaklanmalar en tehlikeli olanlaryd. Burada erkez Anzavur harekt halindeydi. Nisan 1920'de nc kez bakaldrd ve toplar, makineli tfekleri bulunan 500 kiilik bir birlikle ulusal silahl kuvvetlere saldrd. Padiah, kendisini paa rtbesiyle dllendirdi. Buna karlk, Mustafa Kemal ile teki milliyeti nderler hakknda gyabi idam karar kartt. Anzavur'un birlii yannda, ''Halife Ordusu''na katlan 4.000 isyancdan meydana gelme bir yn tredi. Ankara, bunlara kar, 24. Tmeni yollad. Bu tmen, dzenli ordunun Orta Anadolu'da bavurulmaya hazr tek birlii oluyordu. Tm Ankara, tmenin ilerleyiini byk umutlarla izliyordu. Ama tmenin getii her insan oturan yerde mezzin minareden yle haykryordu: ''Kardelerinize kurun atmak m istiyorsunuz?'' (79). Askerler aknla ve kukuya dmlerdi. Sonunda tmen halife ordusu ile kar karya gelince, halife ordusu, parlamenterler aracl ile iki cephe arasnda komutanlarn bulumasn nerdi. Komutan Mahmut Bey, yardmclar ile birlikte, belirtilen yere hareket etti. Ama daha oraya varmadan kar taraf ate at, tmen komutan ehit dt. 24. Tmen'in ruhsal durumlar zaten bozulmu olan askerleri iin bu, ya hemen oradan kamak ya da teslim olmak konusunda bir iaretti. Tmenin btn donanm Halife Ordusu'nun eline geti. Bu durum karsnda Ankara'y hedef alan tehlikenin nlenmesi iin tek dayanak olarak, eteci birlikleri vard. Arkadaki tm topraklarn yitirilmesi tehlikesini gze almamak iin, zmir cephesini babo brakmaktan baka

are grnmyordu. Anzavur'a daha nce nemli yumruklar indirmi olan Ethem Bey, ''seyyar kuvvetleri'' ile birlikte getirildi; birka taburla Aydn cephesi komutan Demirci Efe'nin verdii atl birlikler de geldi. Bu ''dzensiz birlikler'' dmana kar direnmek iin dzenli birliklerden ok daha elveriliydi. Bizzat Mustafa Kemal yle demiti: ''Ulusal birliklerin devrimin hedeflerini daha kolay kavrad ve fesatlarn szlerine kanmadklar saptanmtr. Bundan dolay bu devrimin ruhu iinde eitilmemi birliklerle,

nazik anlarda bitkin ve isteksiz olan, Osmanl ordusunun deersiz kalntlar olduklarn sylememiz gereken birliklerle, devrimi iyi bir sonuca gtrmek ok zordu.'' (80). Ama eteci birlikleri de imdi, yerine getirilmesi tamamen olanaksz bir grevle kar karya bulunuyorlard. Yalnz Ankara'nn kuzeybatsnda ayaklanma ba gstermekle kalmad. Orta Anadolu'nun dou kesiminde de ayaklanmalar bunu izledi. Tokat ve Yozgat kentleri geici olarak Halife Ordusu'nun eline geti. Baz Krt boylar da gneyden ilerlemeye baladlar. Ankara'daki ulusal hkmetin durumu gnden gne, haftadan haftaya gittike daha nazikleti. Kentlerin ve oturma yerlerinin elden kt haberleri durmadan oald. Mustafa Kemal'in, arkadalar ile konuarak geirdii akamlarda, sekreter yeni telgraflar getirdike, yalnzca ho olmayan beklenmedik durumlar sz konusu oluyordu. Mustafa Kemal'in yannda bulunanlara okuduklar, ounlukla unlar oluyordu: ''Oras Ankara m? Buras x kenti. Ben belediye bakan. Milliyeti dman Halife Ordusu yaklayor. Kentteki kargaal duyabiliyorum. Sanyorum, kentin halk onlara katlacak. Teller kesilmeden nce bana bir buyruk verebilecek misiniz?'' (81). Tek kk teselli noktas, telgraf memurlarnn cesaretle ve ylmadan, ounlukla son ana kadar, yurtseverlik grevlerini yerine getirmeleriydi. te buna ilikin bir kant: ''Oras Ankara m? Ben x kentinin telgraf memuru. Balant kesilmitir. Ama ben kentten iki saat uzaklkta bir yere bir alet yerletirdim, geceleyin size hizmette bulunabilirim. Belediye bakannn kardevrimcilerle konumasn dinledim. onlarla anlamaya vard... O bir haindir.'' (82). Mustafa Kemal'in yz o gnlerde solgun ve yorgun grnyordu. Stma atei onu sk sk yataa dryordu. evrede sk sk silah sesleri duyuluyordu. Btn nde gelen milliyetiler artk darda silahsz tek adm atmyorlard. Btn bu tehlikelerin ortasnda, sonu gelmeyen hukuksal kukularla, yeni anayasaya ilikin almalar kendisi iin bir ikence haline getiren milletvekilleriyle uzun uzun oturuyordu. Bu arada oturma yerini Tarm Okulu'ndan istasyon binasna ve sonunda da il idaresinin kendisine armaan ettii ankaya denilen bir kenar semtteki villaya tamt. Burada, kendisini, Lazlardan meydana gelen bir muhafz gcne evreletmiti. Karadeniz kysndan gelme sert bakl,

bykl adamlar, stne fieklikler, sarlm uzun siyah niformalar iinde, evin nnde aa yukar gidip geliyorlard. Bo zamanlarnda villann hemen ardnda yaylmaya balayan geni bozkr zerinde koyun otlatyorlard. Kemal'in evresindekilerden bazlar cesaretini yitirmiti. ok zaman douya doru, rnein Svas'a ekilmenin uygun olup olmad tartlyordu. Ama Mustafa Kemal kararn deitirmedi. Sayca Halife Ordusu'ndan kk olmakla birlikte, eteciler cesaretlerini yitirmediler. Durmadan kar saldrlar iin klar yapyor ve milliyetilere kar olan birliklere, yiite basknlarda bulunuyorlard. Mustafa Kemal, Ankara Mfts ile Anadolu'nun 152 teki din adamndan padiahn fetvasn geersiz ilan eden bir kar-fetva almt. stikll Mahkemeleri almaya balad ve sulu olduu anlalan halk dman ibirlikileri mahkm ettiler. Ama en nemlisi, ulusal silahl kuvvetlerin dayankll idi. Haziran ay iinde bu kuvvetler stnl ele geirmeyi baardlar; ayaklanma merkezlerini evirdiler, zmit ve stanbul'a doru ilerlediler. syanclarn moral gc krld.

Gericiliin hizmetine soktuu dinsel yobazlk, ancak ksa srelerde Anadolu kyls ile zanaatlar zerinde daha stn bir etki salayabilmiti. Bu insanlar, Halife Ordusu'nun Tanr adna iledii korkun ktlkleri, bu ''ordu''nun saflarn doldurmak iin ngiliz parasnn nasl datldn grdler. Fetvalar ve kar-fetvalar yaadlar, hocalarn kar taraf iin nasl savatklarn duydular. Sonra da padiah hkmetinin tilaf Devletleri'nin bar koullarn kabul edecei, ''nk tamamyla yok olmaktansa zayf bir varlk olmann ye grld'' haberi yaylnca, birok kimse, padiah ve halifenin vatann iyiliine olmayan kt bir davaya kendisini verdiini anladlar. Ondan sonra geni halk ynlar arasnda padiahn saygnl hzla azald. O gne kadar smsk kk salm slam inanc bile ar bir sarsnt geirdi. Emeki ynlar arasnda ulusal kurtulu ve toplumsal ilerleme grleri yayld. Halife Ordusu artk yoktu. Ulusal kuvvetleri uratran ayaklanmalar orada burada hl bagsteriyordu. Ama bu kuvvetler, onlar kendi gleri altna soktular. Hatta Refet Paa'nn svari birlikleri stanbul ynnde ngiliz kararghna bir mil kalncaya kadar ilerledi. Mustafa Kemal, bu ilerlemeyi durdurdu. Yunanllarn saldr hazrlklar artk gzden kamayacak kadar apak duruma gelmiti. 22 Haziran 1920'de frtna koptu. Alt Yunan tmeni zmir'den douya doru yrye geti, baka tmenler de Trakya zerine yrdler. Paray ve donatm ngiliz hkmeti veriyordu. Ama ngilizler'in yeteri kadar askeri yoktu. ngiliz halknn bar zlemi ve proletaryann birok devrimci eylemi, Lloyd George hkmetini, orduyu datmaya zorlamt. Geri kalan birliklerin de ngiliz mparatorluu'nun kendisinin tehlikeye girdii baka noktalarda kullanlmas zorunluluu

vard. ngiliz smrge askerleri, Hindistan'da, Afganistan snrnda, Irak'ta ve Msr'da ulusal ayaklanmalara kar savayorlard. Ulusal-devrimci dalga ngiliz bakentinin kaplarna kadar dayanmt: rlanda halk kendisini ezenlere kar ayakland. Mttefiklerin durumu gittike ktleiyordu. Fransa'da da ordu dalyordu. Askerler ve denizciler, Sovyet Rusya'ya kar mdahaleye katlmaktan kandlar. Fransz smrge birlikleri Suriye'ye ylm, Faysal'n Arap krallnn bamszln sona erdirmekle urayordu. Proleter devriminin arifesinde olduu sanlan talya da, tamamyla eylem yetersizlii iindeydi. Yunan Babakan Venizelos, Mttefik Yksek Konseyi iin en zor zamanda bir kurtarc melek gibi grnd. Yunan ordusunu Mttefiklere yem olarak sundu. Mttefikler gereken silahl gle ortaya kamaz durumda kalrlarsa, ilkyazda San Remo'da, hazrlanan ar bar koullarn, Osmanl mparatorluu'na nasl kabul ettirebilirlerdi? Bu bar, Trk halkna zorla kabul ettirilmek isteniyorsa, Mustafa Kemal ile hesaplamak zorunluu vard. Mustafa Kemal'in kuvvetleri stanbul'a yaklamaya balad srada, bu durum daha da nem kazanmt. Lloyd George ile Clemenceau, sunulan teekkrle kabul ettiler. Venizelos ile Atina'daki Yunanl ovenistler de kendi hedeflerinin peindeydiler: Gelecein ''Byk Yunanistan' iin yeni yerler ele geirmek istiyorlard. O an iin Yunanistan'n gll ne kadar etkileyici grnse de, daha ilk gnden balayarak giriimin zayf bir yan vard: Gerek Paris, gerekse Roma, onayn pek gnlden kopar gibi vermemiti. Fransz hkmeti, Kilikya'da Kemalistlerle yaplan geici atekesin de tantlad gibi, her eye karn, sonunda Ankara'y tanmadan yaplamayacan artk anlyordu. Avrupa da kendisinin yardmndan olmamak iin Lloyd Geoge'u

desteklemek zorundayd. talyan emperyalistleri ise, birliklerini Gneybat Anadolu'dan ekmeye hazrlanyordu. Yunan birlikleri birka hafta iinde dikkate deer baarlar salad. Balkesir'i, daha sonra Bursa'y ele geirdiler, Eskiehir-Afyonkarahisar'n tam batsndaki bir hatta kadar ilerlediler. ngilizler de, Marmara Denizi'nin gney kysna asker kararak kendilerini desteklediler. 20 ile 27 Temmuz 1920'de Yunan birlikleri Trakya ile Edirne'yi de igal etti. Kurtulu Sava'nn daha banda Trakya Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin almalarn baltalayan Cafer Tayyar komutasndaki 1. Kolordu, ciddi bir direnme gstermeden teslim oldu. Trk askerleri sayca, cephane ve donanm bakmndan dmanlarndan daha zayftlar ve ar kayplar verdiler. Halife tarafndan kandrlan isyanclara kar aylarca sren sava ok eye mal olmu ve etkili bir savunmann dzenlenmesi iin gerekli olan gc alp gtrmt. Ulusal silahl kuvvetler hl en dayankl olanlard. rnein Demirci Efe'ye saldran Yunan tmeni, pek az baar elde edebilmiti. Daha Nazilli'nin dousunda iken durdurulmutu. Mustafa Kemal cephe blgesine bizzat gitti ve orada ok sayda, cesaretini

yitirmi ve dank hale gelmi birlie rastlad. Dmann karsna, yeni cephelerin karlabilmesi iin komuta yapsn yeniden kurmak amacyla almalar yapt. Yunanllar, kendileri ve Mttefikler iin almas g blgeye doru imdilik daha fazla ilerlemenin ikmal hatlar gvence altna alnmadan ok tehlikeli grnmesi karsnda siperlere yerletiler. Cephe yeniden siper sava halinde donduruldu. Kemal, henz Ankara'ya dnmemiti ki, Byk Millet Meclisi'nde kendisine kar sert saldrlarda bulunulduunu grd. Baz milletvekilleri, yenilgiden sorumlu olanlarn cezalandrlmasn istiyorlard. Dolayl olarak bu saldrlar onun kendisine kar yneltiliyordu. Bir milletvekili, yenilginin btn dnyada,''Anadolu savunmasnn adna ne denirse densin, bunun bostan korkuluundan baka bir ey olmad'' izlenimini uyandracan haykrd. 26 Temmuz 1920 gn gizli bir oturumda Mustafa Kemal, Meclis'te dile getirilen kukular ele ald. Onun iin sz konusu olan, bir panii nlemek, milletvekillerinin sessizlik ve sabr gstermeleri iin uyarda bulunmakt. Cephe birliklerini Yunan birliklerinin karsna karmak yerine, i karklklar bastrmak iin kullanmasnn doru olduunu onlara anlatt. tilaf emperyalistlerine ve onlarn Yunanl yardmclarna kar baar ile kabilmek iin nce ulusun birlik haline gelmi ira desinin salanmas gerekiyordu. Bu konuda yle dedi: ''lkede dzenlik gvence altna alnmad, ulusun birlii ve i ball kurtulu dilei iinde salanmad srece, bir d dmann lkede yaylmasn durdurmaya almak olanakszdr ve aslnda byle bir abadan nemli bir baar da beklenemez. Eer lke ve ulus, benim salk verdiim tutumu taknrsa, dmann herhangi bir zamanda bundan salad ve ok byk bir blgenin igal edilmesi sonucuna gtren bir baarnn her zaman ancak geici bir nitelii bulunabilir. Birliini ve iradesini ortaya koyan ve her zaman koruyan bir ulus, kendisine saldran kibirli herhangi bir dman, iledii haddini bilmezlikten piman olma yoluna er ge gtrebilir.'' stanbul hkmetinin kkrtmalar yoluyla birok birliin sava ruhunu yok ettiine de dikkati ekti. Meclis'ten u dilekte bulundu: ''lkemin btn yardm kaynaklarn kullanmak iin gerekli gce ve aralara sahip olunsa bile, ciddi bir askeri rgtn meydana

getirilmesi ve baar olanaklarnn gvenceye alnmas iin zamana da gereksinme vardr.'' (83). Mustafa Kemal ile yandalarnn 1920 yazndaki yenilgiden kardklar sonu burada kendini gsteriyor. Kendileri, vurucu bir ulusal orduyu kurmann kanlmaz olduunu kabul ediyorlard. Ancak byle bir ordu lkeyi kurtarabilirdi. Padiah ordusunun kalntlar ile olduka bamsz ulusal silahl kuvvetlerin yan yana bulunuu, gerekte btn sorumlular tarafndan anlalan byk bir engeldi. Bu yan yana oluun nasl ortadan kaldrlaca -eski dzenli ordu temeli zerinde mi, yoksa eteci birlikler temeli zerinde mi- konusu henz tartlyordu. Ama bu sorunun zmlenmesinin daha fazla geciktirilemeyecei zaman noktas

da yaklayordu. Ordunun rgtlendirilmesiyle de i olup bitmiyordu. Para, cephane, silah ve donatm aralar yoktu. Trk Kurtulu Sava'nn en kahramanca blmnden birini, Trk iileri, kylleri ve askerleri, orduyu, gerekli ara ve gerele donatma abas gstererek yazdlar. stanbul'daki silah depolarnda eski ordunun silahlarnn byk bir ksm bulunmakla birlikte Anadolu'nun i taraflarnda mttefiklerin topladklar top kamalar da bu depolara getirilmiti. Depo iileri yaamlarn tehlikeye atarak mttefiklerin gzetimi altnda bulunan depolardan ve iliklerden silah ve top kamalar kardlar. Yakalanan olunca sava mahkemesinin karsna karlyor ve idam edilme tehlikesi ile kar karya kalyordu. Gizli bir rgt, sava gerelerini teslim alyordu. Kmr uvallar ve saman ykleri iine gizlenen silahlar geceleyin servenli bir biimde, ana caddeleri gzetleyen ngiliz nbetilerinden ve yan yollar tutmu olan Yunan nbetilerinden karlarak yerine ulayordu. ou zaman bu yoldan insan da tanyordu: stanbul'u terk eden yksek okul ve askeri okul rencileri. Bunlar ulusal kuvvetlere katlmaya gidiyorlard. Anadolu'nun demiryolu iliklerinde demirciler yeni top kamalar yapmak iin eki sallyordu. Btn bu abalar ok grkemli olmakla birlikte, kan emilmi ve soyguna uram lke, ada bir sava baar ile srdrmek iin gerekli btn gereleri salayabilecek durumda deildi. Temmuz yenilgisinden sonra Ankara'da yaygnlamaya balayan cesaretsizlik ve ktmserlik, 10 Austos 1920'den sonra yerini bir kzgnlk duygusuna ve savama kararllna brakt. O gn padiah hkmeti, Paris'in kenar semti Sevres'de tilaf Devletleri tarafndan nne konulan emperyalist bar diktasn imzalamt. Lloyd George, daha nce, 21 Temmuz 1920'de, Avam Kamaras'nda, ''Trkiye'nin tamamyla paralanmas gerektiini ve bundan znt duymak iin de bir neden bulunmadn'' (84) aklamt. Antlama, egemen bir Trk devleti yapnts ayakta braklmakla birlikte, bamsz bir Trkiye'nin sonu anlamna geliyordu. stanbul ile ardnda kalan nemsiz bir toprak paras dnda Trkiye'nin Avrupa'daki topraklar Yunanistan'a braklyordu. Padiahn oturduu yer, gene stanbul olacakt, ama Trkiye bar antlamasn tam olarak yerine getirmezse, Mttefiklerin bu hkm deitirme yetkisi vard. Trkiye, bu konuda alnabilecek her karar peinen tanyordu. Bylece padiah ile hkmet, boaz kenarndaki bakentte, her an buyruk yerine getirmeye hazr durumda bekleyecekti. Boazlar barta ve savata btn ticaret gemileriyle sava gemilerine ak tutulacakt. Trkiye'nin ancak ikinci derecede rol sahibi bulunduu bir Boazlar komisyonu, bu amala Akdeniz ile Karadeniz arasnda bulunan su yolu denetimini stne alyordu. Artk ngiliz donanmas bu sularda her an

grlebilir ve Sovyet Rusya kylarna kar baskda bulunabilirdi. Boazlar

blgesi askersiz duruma getiriliyor ve Mttefikler buray igal altnda tutma hakkn koruyorlard. Arap topraklarnn elden k ve 1814'ten nce talya'nn kendine salad toprak katmanlarnn (On iki Ada) tannmas, ngiltere'nin ald yerlerin (Kbrs, Msr) kendinin saylmas, artk Ankara'da hi kimseyi artmyordu. Ama asl Anadolu snrlar iinde kalan Trkiye de, daha baka zararlara uruyordu. zmir blgesi Yunan egemenliine giriyordu - yalnz be yl sreyle kentin bir d kalesinde Trk bayra dalgalanabilecekti. Dou illeri, rnein Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis, tilaf Devletleri'nin koruyuculuu altnda bulunan Ermenistan'a braklyordu. Burann asl snrn ABD Bakan Wilson izecekti. Onun hakemliine Trkiye hi ses karmadan boyun eecekti. Bunun gibi bir de zerk Krdistan kurulacakt. Krdistan'n Trkiye'den tamamyla ayrlp ayrlmayaca konusu zerinde Milletler Cemiyeti sonradan karar verecekti. Trkiye'nin geri kalan yerleri, gerekte lkeyi tilaf Devletleri'nin yar smrgesi durumuna dren daha baka egemenlik snrlamalar altna alnyordu. Sevres Antlamas her eyden nce Trkiye'yi savunmasz duruma sokuyordu. Padiahn yalnzca 700 kiilik bir muhafz gc ile 35.000 kiilik jandarma birlii bulundurmasna izin veriyordu. Nefret edilen kapitlasyonlar snrsz olarak yeniden getiriliyor ve lkenin gmrk zerklii elinden alnyordu. Bir Fransz-ngiliz-talyan parasal iler komisyonu, lkenin parasal ilerini zerine alyordu. lkenin btesini bu komisyon hazrlayacak, hkmetin ald borlar ve verecei imtiyazlar, hukuksal geerliklerini kazanmadan nce, onaylayacakt. Devletin btn gelirleri komisyonun yetkisi iinde kullanlacakt. Byk devletlerin Hristiyan aznlklar konusundaki eski mdahale hakk da lmszletiriliyordu. Bu antlama, Trkiye'nin her trl askeri, hukuksal ve parasal karar verme zgrln elinden alrken, ayn gn yaplan l bir szleme, bu boyunduruk altna alma sistemini ekonomik bakmdan tamamlad. Szlemede ngiltere, Fransa ve talya, bunlardan son iki devletin belli ayrcalklara sahip zel etki alanlar elde etmelerini kararlatrd. talya, Antalya ve Konya blgesine, Fransa da Kilikya ile Bat Krdistan'a bylece sahip olacakt. ngiltere, bununla, emperyalist rakiplerini ''yattrmak'' istiyordu. nk Fransa, sava srasnda kendisine vaat edilen deerli petrol blgesi Musul'u, San Remo'da, gene ngiltere'ye brakm, talya'ya ayrlm olan zmir de Yunanistan'a verilmiti. Bu arada belirtmek gerekir ki, Fransa ile talya bu teselli dllerinden honut kalmamlar ve Sevres Antlamas'ndan sonra Trkiye sorununda ngiltere'ye glkler karabilecekleri an gzlemeye balamlard. l szleme, her iki devlete kendi blgelerinde ekonomik imtiyazlar tanyordu. Ayrca bu devletler, sz konusu blgelerde ynetim ve polis rgtn ''yeniden dzenlemeye'' yetkiliydiler. Bu, etkinlik blgeleri

ynetiminin Fransa ve talya'ya verilmesi, bylece onlar iin ekonomik smrnn kolaylatrlmasndan baka bir anlama gelmiyordu. l szleme, bu emperyalist soygun sistemine ta giydirmek iin de, talya ile Fransa'nn sz konusu blgeleri askeri bakmdan igal etmesini ngryordu. Bu blgeler ancak iki devletin ngiltere ile anlama halinde, Trklerin bar antlamasn yerine getirdiini saptamalarndan sonra boaltlacakt. O halde

boaltma zaman, imzac devletlerin isteine bal kalmt. Bu hkm ile birlikte stanbul'un ve boazlarn srekli igali, savunmasz braklan Trkiye'yi her zaman iin bask altnda tutacakt. stanbul'un siyasal evreleri umutsuzluk ve bitkinlik iine dmt. Gazeteler siyah matem ereveli olarak kyor ve gsterili biimde haber veriyorlard: ''Uzun zaman kara paras zerinde yldz gibi egemen olan imparatorluun sonu demektir bu!'' Buna karlk Ankara'da, Osmanl mparatorluu'nun oktandr l olduu ok iyi biliniyordu. Kemalistler onun ardndan yas tutmuyorlard. Bunun yerine, Sevres Antlamas'nn ulusal Trk devletini emperyalist boyunduruun altna sokmak isteyiine kar kyorlard. Byk Millet Meclisi, 7 Haziran 1920 tarihli kararna bal kalarak, ulusal antlama temeline dayanlmadan yapld iin antlamay geersiz ve yokmu diye ilan etti. 19 Austos 1920'de, Meclis, antlamay onaylayan saray konseyi yelerinin vatan haini olduunu bildirdi. Padiahn temsilcileri Paris'te tilaf devlet adamlar nnde bel bkerken, ulusal, devrimci Trkiye'nin elileri Moskova'da Sovyet hkmeti ile grmeler yapyordu. Gerek Yunan saldrsnn, gerekse Sevres Antlamas'nn, Trklerin bamszl bakmndan meydana getirdii byk tehlikelerin ortasnda Mustafa Kemal, yrekliliini ve Trk halknn gcne olan inancn yitirmedi. Dmann vurular sertletike, o da ayn biimde daha inat ve daha sert oluyordu. Halide Edip, Mustafa Kemal'in Sevres diktasna nasl tepki gsterdiini bize yle anlatyor: ''Onlar (Yani ngiliz emperyalistleri J.G.) bizim de onlar kadar yaman olduumuzu anlayacaklardr. Bizi kendileri ile eit deerde grerek davranmak zorunda kalacaklardr. Bamz onlarn nnde asla eilmeyecektir. Son insanmza kadar onlara kar savaacaz ve sonunda uygarlklarn balar stnde paralayacaz.'' (85). Dounun tm ezilen halklar onun sesi ile sanki haykryormu gibiydi. Lenin, Sevres Antlamas'nn imzalanmasndan ksa sre nce yaplan, Komnist Enternasyonalin kinci Kongresi'nde konuurken, halklarn bu gl isteini yle dile getirmiti: ''1.25 milyar insan iin, 'ileri' ve uygar kapitalizmin onlara zorla kabul ettirmek istedii klelik iinde yaamas olanakszdr ve bu insanlar yeryz nfusunun yzde 70'ini meydana getirmektedir.'' (86). Ankara hkmeti, Sevres Antlamas'na kar yaygn bir propaganda kampanyas gelitirdi Bylece, ulusu Yunanl igalilere kar

silahl bir savam iinde eskisinden daha smsk biimde birlik haline getirmeyi baard. Artk dzenli ordu birliklerinin kurulmas konusunda da elle tutulur ilerleme salanyordu. eitli olaylar buna yardmc oldu. Ekim 1920 balarnda bu kez Konya'da olmak zere, gerici ayaklanma gene bagsterdi. Kk garnizon kendini kahramanca savundu, ama sonunda stn g karsnda boyun edi. Padiah hkmeti tarafndan kkrtlm olan ayaklanma ile dman, glkle yeniden kurulan Trk cephesini bir yumrukla arkadan vurarak ykmak istiyordu. Trk komutanl, eitli cephelerden ve Ankara'dan birlikleri yrye geirdi. Bunlar, 6 Ekim'de, Konya'y ve evresini isyanclardan temizlediler. Dzenli birliklerin etkinlii ykseldi. te yandan Bat Cephesi Bakomutan Ali Fuat (Cebesoy) Paa, ''Seyyar Kuvvetler'' komutan Ethem Bey'in salk vermesi zerine, szde tecrit edilmi bulunan Yunan tmeni zerine bir saldrya giriti. Saldr gerei gibi hazrlanmamt ve Trk birliklerinin yenilgisi ile sona erdi. Cephe biraz daha

douya kaydrld. Saldr Genelkurmay'n istei dnda olduu iin, Trk komutasnda deiiklikler yaplmas gerei ortaya kt. Ali Fuat Paa grevinden alnd ve Moskova'ya Bykeli olarak gitti. Savunma Bakan Fevzi Paa, Genelkurmay Bakanl grevini de ek olarak yklendi. Bat cephesinin kuzey ksmn bundan byle daha nceki Genelkurmay Bakan smet, gney ksmn da Refet ynetiyordu. Kendisi burada ayrca gl svari birlikleri de kuracakt. Bu amala kylerden ok sayda at ve gere toplad. Elkoyma birliklerinin basknlar ve zora bavurma eylemleri halkn honutsuzluunu kazand. Birok yerde Kemalistlere kar gsteriler yapld. Bylece, ete birliklerinin datlmas ve yeni bir dzenli ordunun kurulmas yolunda Mustafa Kemal zerinde daha ok baskda bulunan kiiler, nemli cephe komuta yerlerine geldiler. 8 Kasm 1920'de, hkmet, etelerden dzenli birlikler meydana getirmeye ve dzensiz silahl kuvvetler sistemini ortadan kaldrmaya karar verdi. Bu karar, burjuva glerin ulusal hareket iinde kesinlikle stnlk kazandklarnn bir belirtisiydi. Demokratik kyl ya da proleter kanat ok zayft ve pek az rgtlenmiti. ''Yeil Ordu''nun bana gelenler bunu daha nce de gstermiti. Ulusal kuvvetlerin en byk ksm, bunu izleyen haftalarda dzenli orduya katld. Yeniden silah altna alnanlarla bu ordu daha da glendi. eteci birliklerinin nderleri, emperyalistlere kar zafer kazanmak iin birlik halinde ve sk biimde ynetilen askeri bir rgtn ne kadar nemli olduunu bizzat anladlar. Trk Bakomutanl etecilerin birok birliklerini tamamyla orduya katt. rnein Halife Ordusu'nun yenilmesinde stnlk gsteren brahim Sreyya Bey'in birlii 3. Svari tmeni ve Sar Efe'nin birlii 33. Topu Alay oldu. Demirci Efe gibi teki ete nderleri tekrar dalara ktlar ve Yunan cephesinin ardnda igalcilere kar gerilla savan srdrdler. Dzenli

silahl birliklerin says 1920 ylnn sonunda 90 bine kt. Burjuva tarihiler ou zaman, etelerin ulusal sorumluluk duygusunu anlatan gerei grmezlikten gelirler. eteler, ulusal kurtuluu, daha sonralar geni halk ynlarnn toplumsal isteklerini gerekletirebilmek iin nemli bir grev ve temel koul saymlard. Buna karlk birok tarih yazar, eteci birliklerinin datln, yalnzca erkez Ethem Bey'le ilgili olaylara balarlar. ''1. Seyyar Kuvveti''nin komutan, yeni bakomutan smet'in buyruklarn yerine getirmekten ve bu yzden de birliini dzenli orduya vermekten kanmt. 27 Kasm 1920 gn akamndan sonra Ethem, Bakomutana hibir haberi bildirmiyor, dorudan doruya Mustafa Kemal'e bavuruyordu. Bunun dnda ''Tm Seyyar Kuvvetler ve Ktahya Blgesi Komutan'' rtbesini de zerinden atmt. Ethem, Ktahya'da kararghn kurdu ve evrede sivil ynetimi de yrtt. Komutasnda 3.000 kadar atl, 100 ar makineli tfek ve 4 top vard. Kardeleri de kendisini destekliyordu. Tevfik yardmcsyd, Reid de milletvekili olarak Byk Millet Meclisi'nde kardeinin davas yolunda alyordu. Anti-emperyalist savata byk hizmetler grm olan Ethem, te yandan ulusal devrimci hareketi kendi kiisel hedefleri iin kullanmak istedi. Kendisi bir servenciydi, kiisel iktidardan baka bir ey dnmyordu. Ordunun bana geerek Ankara hkmetini devirmek amac gtt aka ortaya kmt. smet ve Refet, Ethem'e kar zor yoluyla harekete gemek istediler. Mustafa Kemal ise iyilik yolundan bir birleme salamak abas gtt. Her i kavga,

dmanlarn iine yaryordu. Bu yzden Kemal, Ethem'i Ankara'ya ard. Ethem yola kmadan nce yakn arkadalarndan bazlarna, smet'i Bat Cephesi Komutanl'ndan uzaklatrmad takdirde Mustafa Kemal'i Byk Millet Meclisi'nin kaps nnde asacan syledi, ankaya'da Mustafa Kemal'in villasna girdii zaman, Kemal yatakta hasta yatyordu.Ethem'in muhafzlar evin iine daldlar, kendisi de kapy vurmadan Kemal'in odasna girdi. ri yapl erkez'in yabans ve korku verici bir kalb vard. Ethem, nazike syledii ilk szlerden sonra isteini aklad. Mustafa Kemal, ''olanaksz'' dedi. Muhafzlarnn, Ethem'in iareti zerine ate etmeye hazr durumda beklerken evin kuatldn da biliyordu. Ethem, pencereden dar bakarken, g durumda bulunduunu anlam oluyordu. Mustafa Kemal'i ldrseydi, kendisinin de leceini biliyordu. Zorla glmsemeye alt, selam verdi ve adamlar ile birlikte evi terk etti. Ama Ankara'dan ayrlmad. Bir otele yerleti ve Mustafa Kemal'e kar fesatla giriti. Mustafa Kemal, hastalktan kalktktan sonra, Ethem ile kardeini, smet'le grmek zere Eskiehir'e gitmeye ard. Ama yolda Ethem treni terk etti. Kemal'in, Ethem'in nerede olduunu sormas zerine kardei Reit yle dedi: ''Ethem u anda birliklerinin banda bulunuyor.'' (87). Mustafa Kemal, grmelerde bulunmak zere Ethem'e bir heyet yollad. Ama bu da bouna oldu.

Bunun zerine, Ethem'in birliini silahsz duruma getirmek zere piyade ve svari birliklerinin Ktahya'ya hareket etmesi ve hazr olmas iin bakomutanla buyruk verdi. 27 Aralk 1920'de Byk Millet Meclisi Hkmeti u karar ald: ''1. Birinci Seyyar Kuvvetler, btn teki birlikler gibi, hibir kayt ve koula bal olmakszn, hkmetin ynetmeliklerine ve buyruklarna uymak, askeri disiplin altna girmek zorundadr... ''3. Yukardaki kararlar Genelkurmay Bakanl uygulayacaktr.'' (88). Bu nlemler, cepheden ekilen birliklerin Ktahya'ya doru saldrya gemesiyle uygulanmaya baland. Kent ele geirildi, Ethem'in birlikleri datld, bir ksm kendisiyle birlikte kat. Ethem, bundan sonra gerek karakterini gsterdi. stanbul'a sadrazama yle bir telgraf ekti: ''u anda Millet Meclisi'nin bir karar ile saldrya uram bulunuyorum. Birliklerim, hem kendimi savunmaya, hem de saldrmaya yetecek durumda olmakla birlikte, cephede ve yan tarafta Yunanllarla iliki halinde bulunduum iin, Yunan Bakomutanl ile nasl bir davranta bulunulaca konusunda anlam olmakla birlikte, sizin yksek onaynz almay da gerekli gryorum.'' (89). Ethem, kiisel tutkusu yznden hain olmutu. Birka gn sonra, ne savunma, ne de saldr iin hibir kuvvet sahibi deildi. eteciler, nderlerinin Yunanllar tarafna getiini anlaynca, onu terkettiler. Ethem olay da bylece kapanm oldu. Ancak Byk Millet Meclisi, Ethem'in ihanetinden yararlanarak sol glere kar ldrc bir yumruk indirdi. Ankara'da ve teki kentlerde ''Trk Halk Komnist Partisi''nin (''Yeil Ordu''nun kapatlmasndan sonra parti kendine bu ad verdi) ve sendikalarn nderlerini tutuklatt. 28-29 Ocak 1921 gecesi srgnden Ankara'ya dnmekte olan Mustafa Suphi ile 15 arkada Trabzon'da haince ldrldler. Kemalistler, bu anti-komnist politika ile ulusal cepheye byk zarar verdiler ve Trk halkna dman olanlarn entrikalarn kolaylatrdlar. Bylece Trk Kurtulu Sava'nn dnyadaki

ilerici glerden grd moral-siyasal destei de zayflattlar. te yandan, sayca zayf olmakla birlikte Trk halknn geleceini temsil eden Trkiye Komnist Partisi'ni tmden yok etmeyi baaramadlar. Komnistler, emperyalizme ve padiah gericiliine kar gl savam srdrdler. Bu arada Yunan Bakomutanl Ethem olayndan cesaret alarak 6 Ocak 1921'de Bursa'dan Eskiehir ynnde bir saldrya balad. Bununla, Kuzeyden Gneye giden nemli Anadolu demiryolunu ele geirmek istiyordu. Ethem'e kar giriilen savala ok sayda birlik cepheden uzaklatrld iin, Trk tarafnn durumu nazikti. Bu durumda Mustafa Kemal, eldeki btn birlikleri bu saldrya kar bir araya getirmeye karar verdi. Cephenin geri kalan ksmlarnda yalnzca zayf kuvvetler kald. Dmana kar koyabilmek iin tek olanak buydu.

10 ve 11 Ocak 1921 gnleri, nn stasyonu yaknnda bir meydan sava oldu. smet komutasndaki Trk birlikleri, ar kayplar vererek de olsa, dman durdurmay ve daha sonra Bursa'daki k siperlerine kadar geri pskrtmeyi baardlar. Yeni ulusal Trk ordusu, ilk zaferini kazanmt. Bu zafer, tilaf Devletleri ve padiah zerinde etkisini gstermekten geri kalmad. Padiah daha 1920 gznde, Kemalist isyanclarn sonunu silahla getirme yolunda Damat Ferit politikasnn baarszla uradn grmt. Bu yzden Eyll 1919'da olduu gibi, Damat Ferit'in yerine gene Ali Rza'y getirdi. Bu, 22 Ekim 1920'de olmutu. stanbul'un gerici evreleri, anlama politikas perdesi altnda, i paralanmalardan yararlanmay denediler. Ankara'da Millet Meclisi'nde, padiahla uyuma konusunda kan her frsat byk bir istekle kullanacak milletvekillerinin bulunduunu biliyorlard. Ali Rza Paa, Trk kamuoyunda tannm ve henz fazla lekelenmemi iki kiiyi zel bir grevle yollad. Bunlar, Dahiliye Nazrl'na atanan eski sadrazam zzet Paa ile Bahriye Nazr Salih Paa idi. Kendilerinin yola kt haberi bile birok yerde, stanbul ile Ankara arasndaki anlamazln bar yoldan zmlenecei umudunu yeniden uyandrd. Mustafa Kemal, kamuoyundan bu kany silmek amacyla, iki politikac ile bulumaya hazr olduunu aklad. Buluma, 5 Aralk 1920'de, Bursa yaknndaki Bilecik'te oldu. Byk Millet Meclisi Bakan, kendisiyle grenlerin dikkatini, ne stanbul hkmetini, ne de byle bir hkmetin yeleri olarak iki paay tanyamayaca noktasna ekti ve bu nedenle grmenin yalnzca zel bir nitelik tadn belirtti. stanbullu nazrlar bu gre katldlar. Bununla birlikte, onlarn nermek istedikleri, ey yaptklar gezinin tede beride uyandrd umutlarla hibir ynden uygun dmedi. Ankara'dan, stanbul hkmetini tanmasn ve onun buyruu altna girmesini istediler. Ancak bundan sonra Sevres Antlamas'n deitirmeye ve Dou snr ile zmir blgesi konusunda Trkiye'ye dnler vermeye hazr bulunan Mttefiklerle grmelere balanabilirdi. Bu trl grmelerle Yunan ve tilaf birliklerinin ekilmesi salanabilirdi. Oysa bu trl grmelerin baar ile sonulanaca konusunda Mttefiklerden gelen resmi bir sz yoktu. Bu durumda -Ethem yznden i anlamazlklarn en ileri noktaya ulat bir zamanda- byle tutarsz bir grme nerisine gvenilseydi, ulusal direnme ve birliklerin ruhsal durumu iin tehlikeli bir durum ortaya kabilirdi. Mustafa Kemal yreklilik dolu bir atiklikle duruma egemen oldu. stanbul'a dnmelerine izin veremeyeceini iki paaya bildirdi. Kendisiyle birlikte Ankara'ya gitmeliydiler. Ankara'da zzet ile Salih'e esiz bir incelikle davranld; ama kendilerini Mart

1921'e kadar Ankara'dan dar brakmadlar. Bu arada basn, iki nazrn lkenin iyilii ve kurtuluu yolunda daha etkili ve verimli almak iin Byk Millet Meclisi Hkmeti'ne katld haberini yayd. Bylece geziden stanbul hkmetinin bekledii propaganda etkisi boa karlm oldu. Mustafa Kemal zaman kazanmt.

Bu zaman, askeri durumun dengeye kavuturulmas iin kullanld. nn Zaferi'nden sonra tilaf Devletleri'yle grmeler iin hazrlklara da baland. eitli eler, durumu Ankara'nn yararna olmak zere deitirmiti. Trk ordusunun baars yannda, Denikinle birlikte tilaf Devletleri'nin destekledii beyaz muhafzlardan General Vrangel'i ortadan silip spren Kzl Ordu'nun da zaferleri vard. Londra ve zellikle Paris, dikkatli olmak gerektiini anladlar. Bolevizmin uzun zaman iin Rusya'da kk sald anlald. Moskova ile Ankara arasndaki iliki gittike sklat. Ulusal devrimci hareket, Dou halklar arasnda Sovyet Rusya'nn ve Kemalist Trkiye'nin zaferleriyle daha gl olarak alevlendi. Kuzey Afrika smrge imparatorluu zerinde de bunlarn etki yapmamas olanakszd. Fransz hkmetinin Kilikya cephesini ayakta tutmak iin gerekli paras ve askeri yoktu. Bu yzden Kemalist Trkiye yararna bir dn yaplmasn isteyen sesler, Paris'te oald. slam dnyas bylelikle honut edilebilirdi. Bunun sonucu olarak Fransa, aralk aynda, Mttefik Yksek Konseyi'nin Londra Konferans'nda, Sevres Bar Antlamas'nn deitirilmesi ve Trkiye'ye kar Yunanistan'n artk desteklenmemesi nerisi ile ortaya kt. Padiahn zayf hkmeti artk tamamyla ngiliz etkisi altna girdii iin, Yunanistan'n galip gelmesi halinde, ngiltere'nin imdiki stn durumu kesinlikle yerleecek ve Fransa, bu duruma raz olmayacakt. Yunanistan'da bir i politika olay Fransa'nn bu dnne neden hazrlam ve ngiltere'nin de duraksama gstermeye balamas sonucuna gtrmt. Aralk 1920'de tilaf dostu Venizelos drld. Kendisi 12 Haziran 1917'de emperyalist Almanya'nn houna giden bir tarafszlk politikas izlemi olan Kral Konstantin I'i tahttan ekilmeye zorlam, Yunanistan' da tilaf Devletleri'nden yana savaa komutu. 19 Aralk 1920'de Wilhelm II'nin enitesi olan Konstantin yeniden Yunan tahtna kt. Mttefik Yksek Konseyi'nin Atina'ya yollad sert notalara karn, bu i olmutu. Mttefikler, kraln yeniden tahta karlmas halinde kendilerinin ''hareketlerinde tekrar serbest kalacaklarn'', daha dorusu misillemede bulunacaklarn akladlar. lk nlem olarak, yaptklar para yardmn kestiler. 1920 yaznda Yunanistan tilaf Devletleri'nin verdii ''grev'' zerine harekete geerek Anadolu'da saldrsna girimiti, ama mttefikler'' artk ''hareketlerinde tekrar serbest'' duruma geldikleri iin, imdi bu ''grev'' kesinlikle sona ermi bulunuyordu. Ama bu konuda henz bir karar verilmemiti. Fransz gazetesi Temps, Wilhelm II'nin enitesi iin para ve insan feda etmekten vazgemesini, artk Trkleri kendine dost edinmesini hkmetten istiyordu. Venizelos'un dmesi, bekleme durumundan karak Sevres Antlamas'nn deitirilmesi yolunda etkin bir politikaya girmesi iin Paris'in k yapmasna neden oldu. Artk Dou'daki ngiliz-Fransz-talyan birlik cephesi yalnzca szde vard. Bu koullar, Ankara'da, Trk ulusal hkmetinin bundan sonraki askeri ve diplomatik eylemlerine yarar salad. Ancak bu yoldaki almalarn baarya ulamas iin, Ankara hkmetinin Sovyet Rusya'y bu arada gvenilir bir dost ve mttefik olarak kazanmas da en byk rol oynad.

TRK-SOVYET DOSTLUU YOLUNDA Ulusal Kurtulu Sava'nda Trk halknn yardmna komas, Rusya'daki ilk ii ve kyl devletinin d politika ilkelerine uygun dyordu. Svas Kongresi'nden hemen sonra, 13 Eyll 1919'da, Sovyet hkmeti, ''glk ve sorumluluk dolu bir anda ar bir snav iinde bulunan siz Trkiye'nin tm iileri ve kyllerinin, ortak bir gle Avrupal haydutlar kovmak ve yok etmek, lkede mutluluunu sizin mutsuzluunuzun stne kurmaya alm olan kimseleri gsz hale getirmek iin kardelik elinizi bize uzatacanz umut ederek'' ars ile Trk emekilerine bavurdu(90). Mustafa Kemal, bir anti-emperyalist ve anti-feodal ittifak kurma yolundaki bu arya, Boleviklerle balant kuracak olan elilerini yolladn bildirerek karlk verdi. ki Trk subay Krm'da Denikin'in askerleri tarafndan yakaland. Buna karlk, Kemal'in Ekim 1919'da yollad Halil Paa, beyaz muhafzlarn ve mdahaleci birliklerin kordonunu geerek 1920 ilkyaznda Moskova'ya ulat. Halil Paa Sovyet hkmetine, Sovyet Rusya ile bir dostluk ve ittifak antlamas yapmaya hazr bir ulusal hkmetin Anadolu'da kurulmakta olduunu bildirdi. Osmanl Padiahl ile Rus arl arasnda 200 yl sren savalardan sonra bu karar, son derece devrimci nitelik tayordu. Bu karar, Kzl Ekim'den bu yana, halklarn yaamnda hangi byk deiikliklerin meydana geldiini gsteriyordu. Lenin'e ilk resmi mesaj, 26 Nisan 1920'de, yeni kurulmu olan Byk Millet Meclisi hkmeti adna Mustafa Kemal tarafndan kaleme alnd. Mustafa Kemal, mesajnda, Erzurum ve Svas kararlarnn ortaya koyduu biimde Trkiye'nin d politikasnn ilkelerini aklad. ''Trkiye'nin, emperyalist hkmetlere kar Sovyet Rusya ile birlikte savamay ykmllk saydn ve emperyalist dmanlarn Trkiye'ye kar giritii saldrlar dolaysyla yaplan savata Sovyet Rusya'nn yardmn umduunu'' belirtti (91). Bu mesaj, dnyann ilk sosyalist ii ve kyl devleti tarafndan, dnya emperyalizmine kar btn devrimci glerin birlikte gitmesine ilikin olarak ilan edilen politikaya ulusal devrimci Trkiye'nin yantn meydana getirmi oluyordu. Bundan dolay, Sovyet hkmetinin ''Rusya'nn ve Dou'nun 'btn emeki Mslmanlarna'' yapt 3 Aralk 1917 tarihli arnn 11 Mays 1920'de Byk Millet Meclisi'nde okunmasna almazd. Milletvekilleri ary cokun alklarla onayladlar. ki lke arasnda diplomatik ilikiler ve dosta ibirlii konusunda grmelere balayacak bir heyeti Moskova'ya yollamaya karar verdiler. Dileri Bakan Bekir Sami Bey bakanlndaki bu heyet, 19 Temmuz 1920'de Moskova'ya geldi. Bundan nce Byk Millet Meclisi Hkmeti, 26 Nisan tarihli mesajna Lenin'in verdii yant almt. Bunda yle deniyordu: ''Sovyet hkmeti, Trk halknn bamszlk ve egemenlik yolunda verdii kahramanca sava canl bir ilgiyle izliyor ve Trkiye'nin zor gnler yaad u sralarda, Trk ve Rus halkn birletirecek anlamann dayankl bir temelini atmaktan dolay

mutluluk duyuyor.''(92). Sovyet Rusya, Byk Millet Meclisi hkmetini hukuksal olarak tanyan ilk devlet oldu ve kapitlasyonlar, parasal denetimi ve arln uygulad biimde Trkiye'nin iilerine karma politikasn kabul etmediini ilan etti. 24 Austos 1920'de her iki lkenin delegeleri bir Sovyet-

Trk dostluk anlamasnn metnini Moskova'da parafe etmiler, Sovyet Rusya'nn Trkiye'ye silah, cephane ve altn vermesini ngren bir szleme imzalamlard. 22 Eyll'den sonra Sovyet silah getiren gemiler srekli olarak Trabzon'a geliyordu. Erzurum'da Trk hkmeti temsilcilerine 200 kilo kle altn teslim edildi. Bu Sovyet yardmnn deeri, o sralarda Kzl Ordu'nun Polonyal mdahalecilere kar yapt etin savunma sava iinde bulunmas karsnda ok daha yksek saylabilir. Ancak yapt giriimde Mustafa Kemal'i salt maddi yardmdan daha ok ilgilendiren bir ey vard. Onun siyasal eylemleri gibi konumalar da, burjuva- milliyeti bir politikac iin alacak kadar derin ve kapsaml olan tarihsel bir gerekten hareket ederek eylemde bulunduunu tantlar. Kendisi, az gelimi lkelerdeki proleter devrim ile emperyalist smrgecilik boyunduruuna kar ortaya kan ulusal kurtulu hareketi arasndaki nesnel bantnn bilincindeydi. Ankara'da Byk Millet Meclisi'nde 14 Austos 1920'de yapt bir konumada, Rus Ekim Devrimi'nin emperyalist sisteme byk bir yumruk vurduunu ve bylece Dou'nun halklar iin kurtulua giden yolun almasn kolaylatrdn belirtmitir. Kendisi aynen yle diyordu: ''Devrim (Rusya'da -J.G.), btn insanl emperyalizmin ve kapitalist sistemin zalim basksndan ve zorlamasndan kurtarmay kendine grev yapmt. ... Batl emperyalistler, onlara (yani Boleviklere -J.G.) kar btn olanaklarn ve btn aralarn kullandklar halde, Ruslar, bugn devrimin kazandrdklarn baar ile savunuyorlar. Boleviklerin birbirini izleyen zaferleri, zellikle son olarak Polonya'da kazandklar zafer, yaptklar devrimin gerekten mutlu, grkemli ve son derece nemli meyveleridir. Bolevizm ... imdi de bizim varlmza yumruk vuran ortak dmanlara kar zaferler elde ediyor. Bu zaferler bizim de minnet borcumuzu hak ediyor.'' Konumasnn baka bir yerinde de ''Bolevik Hkmetini'', ''bize elini uzatan ve halkmzla bir ittifak kuran'' hkmet olarak vyor.(93) Bu grlerden kan pratik bir varg, Mustafa Kemal'in, Bak'de, 1-9 Eyll 1920'de toplanan Dou Halklar Birinci Kongresi'ne Trk ulusal hareketi temsilcilerinin resmi olmayan katlmasn onaylamasnda kendini gsterdi. Kemalist heyetin bakan brahim Tali Bey (ngren), kongre srasnda, Trk hkmetinin ''Anadolu'nun yrekten gelen itenlikle uzatt eli, Sovyet Rusya'nn ayn itenlikle tutmasndan mutluluk duyduunu'' syledi(94). Kongre, bamszl iin Trk halknn yapt anti-emperyalist savaa yrekten katldn bildirdi, ama zaferin iilerin ve kyllerin her trl

smrden kurtulmas anlamna gelmeyeceine iaret etti. Gttkleri i politikann da gsterdii gibi, Kemalistler, asla komnist deildiler. Politikalarnda, anti-demokratik ve anti-komnist eilimler kendini aka gsteriyordu. Bununla birlikte, Sovyet hkmeti, deiik toplum ve devlet dzenine sahip devletlerin birbirleriyle bar ilikilerde bulunmasn ve -nde gelen emperyalist dnya devletlerine kar yaplan savamn yksek kar uruna- bu devletlerin gerek siyasal ve gerekse askeri bakmdan sk ibirlii iinde alabilmelerini olanakl ve gerekli kabul ediyordu. Mustafa Kemal de, burjuva kkenli Trk milliyetilerinin Rus proleter devrimcileriyle yan yana olabildikleri lde, bunu aklama abas iindeydi. Bu konuda yle diyordu: ''Bizim ... ilkelerimiz, herkes tarafndan bilinmektedir. Bunlar Bolevik ilkeleri deildir. Bizim ortak kanmz odur ki, ulusumuzun yaam ve kalknmas bu anlaylarn konularn gsterir. ... Bu ilke, Bolevik ilkesinin kartdr. Hakl olarak kendimize milliyeti diyoruz. Ama bizler, btn uluslara sayg duyan, onlar onurlu kabul eden ve onlarla ibirlii yapan milliyetileriz. Biz, btn uluslarn istemlerini yerinde gryoruz. Her eye karn, bizim milliyetiliimiz, bencil, kibirli bir milliyetilik deildir.'' Bu ilerici, antiemperyalist milliyetilik gr asndan, her iki hareketi birbirine balayan eyi gsteriyordu: ''Bolevizm, ulus erevesinde, dikkatini ezilen snfa yneltir. Bizim ulusumuz da ezmenin ve kleletirmenin hedefi olmutur. Ulusumuzun, insanln kurtuluundan yana olan glerden yardm grmesinin nedeni de budur.''(95). Trkiye'de bamsz bir Komnist Partisi'nin bulunmasnn kabul edilmeyiinin gerekesini, lkenin ancak salam bir siyasal birliin var olmas halinde kurtarlabileceine balyordu. Bununla, Mustafa Kemal, Ziya Gkalp'in grlerini siyasal programna alm oluyordu. Bu grlere gre, snf savamndan vazgeilmeli ve halkn btn yeleri gl bir dayanma duygusu ile birlemeliydi. Bu savlara bugn iin de Asya ve Afrika'nn gen ulusal devletlerinin nder gruplarnda sk sk rastlarz ve bunlar ou zaman halkn btn glerinin, ar siyasal ve ekonomik grevlerin yerine getirilmesi iin gerekli olan yaygn ve baarl oluumunu engeller. Trk-Sovyet Antlamas'nn ana izgileri, daha 24 Austos 1920'de hazrlanm olduu halde, antlamann imzalanabilmesi iin Mart 1921'e kadar beklemek gerei ortaya kt. Bunun da sulusu Kafkasya'daki durum oldu. Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'da kar-devrimci gler, 1918 gznde burada karaya karlan tilaf Devletleri birliklerinin yardm ile Sovyet iktidarn tekrar devirmilerdi. Kafkasya, Sovyet Rusya'ya kar yaplan mdahaleler iin arka destei salamak bakmndan ie yaryordu. Ancak 1920 ilkyaznda Kzl Ordu, Kuzey Kafkasya'da Denikin'in silahl kuvvetlerini yok ettikten sonra durum deimeye balad. Bu baarlar Kafkasya'nn te yanndaki devrimci hareket iin de elverili ortam meydana getirdi. 28 Nisan 1920'de Bak proletaryas silahl bir ayaklanma srasnda Msavatlar Partisi'nin kar-devrimci hkmetini devirdi ve Azerbaycan'da Sovyet iktidarn yeniden kurdu. Msavatlara kar yaplan savaa, Kasm

1918'de Trk birliklerinin ekilmesinden sonra Azerbaycan'da kalan ve daha sonra Kemalist harekete katlan bir grup Trk subay da katlmt. Mustafa Kemal, Azerbaycan'da Sovyet iktidarnn kurulmasna kar ilgi gsteriyordu. 6 ubat1920'de Kzm Karabekir'e Sovyet Rusya ile birlikte Dou'ya doru kaplar amak iin Kafkas baraj projesini boa karmak gerektiini yazd. Byk Millet Meclisi hkmeti, Sovyet hkmetine yollad 26 Nisan 1920 tarihli yazda, Azerbaycan'n Sovyet cumhuriyetleri evresine girmesini nermeye hazr olduunu bildirdi. Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikiler daha karmak biimde olutu. Geri 7 Temmuz 1920'de ngiliz birlikleri Kafkasya'y terk etmiti. Ama burjuva-milliyeti ''Tanak'' Partisi'nin egemenlii altnda bulunan Ermenistan, gene tilaf emperyalistlerinin ubesi olarak kkrtmalarda bulunuyor, bu glerden siyasal ve parasal yardm da gryordu. Bununla birlikte, Erivan'n tilaf Devletleri'nin askeri yardmna ne kadar gvenebilecei, teden beri pheliydi. Mays 1920'de, Tanak hkmetinin halk dman politikasna kar, Ermeni ii ve kylleri eitli yerlerde devrim komiteleri meydana getirdiler. Devrimciler, bir kez daha yumruk

yediler ve Ermenistan'da beyaz tedhi her yeri kasp kavurdu. Erivan hkmeti lkeyi d politika servenlerine de srkledi. 24 Eyll 1920'de, Sevres bar ile kendisine vaat edilen Trk topraklarn ele geirmek iin Trkiye'ye kar savaa girdi. Daha nce de Ermenilerle Trkler arasnda silahl atmalar olmutu. Trk taraf, en iyi dzenli birliklerini, 69 topu ve 200 makineli tfei bulunan Kzm Karabekir komutasndaki drt tmeni Dou snrna ymt. Osmanllarn milliyetler politikasnn en ar kalt da burada bulunuyordu. Trklerle Ermeniler arasnda uzun yllar krklenmi olan kin, ikide-bir durmadan alevleniyordu. Karabekir gibi, Trk askerleri de, Ermenileri, yok edilmesi gereken eski dmanlar olarak gryorlard. Sovyet hkmeti, birka kez, silaha bavurulmamasn Ankara'dan istedi ve Trkiye ile Ermenistan arasndaki snrn uluslarn kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi hakkna uygun biimde saptanmas konusunda araclk yapma nerisinde bulundu. Sovyet hkmetinin bu giriimi, kendi hkmetlerinin de kmasna neden olduu ulusal bir ykmn kurban olmak yolunda bulunan Ermeni ii ve kyllerinin karnayd. Mustafa Kemal, Austos 1920'de, Byk Millet Meclisi'nde konuurken, ''Sovyet hkmeti, bizim Ermenistan'da daha fazla ilerlememizi, istenmeyen ve amaca uygun dmeyen bir durum olarak gryor.''(96) dedi. Gerekten de yaz aylar srasnda sava hareketleri durduruldu. Ama 28 Eyll'de, Trklerin Dou ordusu, yeniden ilerlemeye balayan Ermeni birliklerine kar saldrya geti. Bu sefer srasnda Trk Silahl Kuvvetleri, Brest-Litovsk barnn Batum'la birlikte Trkiye'ye brakt Kars ve Ardahan blgesini ele geirdiler. Oysa Sovyet hkmeti bu bar uzun zaman nce geersiz saymt. 8 Kasmda Tanak hkmeti, tilaf

Devletleri'nin askeri yardmda bulunaca yolundaki btn umutlar boa kt iin, bir atekes antlamas yapmak zorunda kald ve 2 Aralkta da Aleksandropol Bar Antlamas'n imzalad. Aleksandropol -Trklerin Gmr dedikleri yer- bar, byk dnya olaylarnn yannda yalnzca bir ayrnt olarak kald. Tanak hkmeti antlamay imzalad gn, lkesi bulunmayan bir hkmet durumuna gelmiti. Ermeni halknn, Boleviklerin ncl altnda, 29 Kasm'da balam olan yeni bir silahl ayaklanmas bu kez baarya ulat. Ermeni Devrim Komitesi, Lenin'den yardm dileinde bulundu ve 2 Aralkta 11. Kzl Ordu birliklerinin yardm ile devrimciler Erivan' ele geirdiler. Hkmet dald ve komutasndaki birlikler Sovyet iktidarnn tarafna geti. Lenin, bu 2 Aralk 1920 gn, Ermenistan Devrimci Askeri Komite Bakan'na u telgraf yollad: ''Emperyalizmin boyunduruundan kurtulan emeki Sovyet Ermenistan'n sizin kiiliinizde selamlarm. Ermenistan, Trkiye ve Azerbaycan emekileri arasnda kardelik dayanmasn kuracanzdan hi kuku duymuyorum.''(97). Sovyet hkmeti, Trkiye ile grmelerini de bu telgrafn ruhu iinde srdrd. Trk taraf Aleksandropol bar zerinde direnme gsterdii ve Sovyet Ermenistan'nn kendisi tarafndan igal edilmi eitli blgelerini boaltmak istemedii iin grmeler nce glkler iinde geti. Bunun dnda, Trkiye, Batum konusunda da hak iddia etti. Buna karlk Sovyet hkmeti, bu nemli liman kentinin Grcistan'n bir paras olduunu sk sk belirtti. Ancak Ankara hkmeti, Kafkasya'da tilaf Devletleri'yle birlikte Sovyetler'e kar bir blok meydana getirmek iin altn ne sren Bat Avrupa basnnn btn sylentilerini yalanladktan sonra, bu sorunlar da

zararsz duruma geldi. Sylentilerin tersine Trk hkmeti, tilaf Devletleri'nin stanbul'un aracl ile ortaya kan bar yoklamalar konusunda Sovyet hkmetine bilgi verdi. Bir ticaret anlamas yaplmas ile ilgili olarak balam bulunan Sovyet-ngiliz grlerinde ngiltere'nin ne srd siyasal koullar konusunda da Trkiye'ye bir Sovyet notas ile bilgi verildi. Londra, Sovyet Rusya'nn Asya devletleriyle ilikilerini kesmesini istiyordu. Sovyet taraf bu yakksz istei kabul etmedi. Henz giderilmeyen gr ayrlklarna karn, ortak anti-emperyalist savamn nesnel temeli zerinde, Trklerle Sovyetler arasnda gvene dayanan ilikiler meydana gelmiti. Bylece, tasarlanan antlamann imzalanmas iki hkmet iin de olanakl grnyordu. Bu yzden Ocak 1921'de bir Trk heyeti Moskova'ya geldi. Heyetin banda ktisat Bakan Yusuf Kemal (Tengirek) bulunuyordu. Sovyet heyetine ise Dileri Halk Komiseri G. V. ierin bakanlk ediyordu. 26 ubat 1921'de resmi grmeler balamadan nce iki heyet, anlamann nasl bir biim almas gerektiini inceledi. Trk grmeciler bir askeri ittifak nerdiler. Trkiye'de ok sayda sade insan, ancak zafer kazanm

Kzl Ordu'nun kendi lkesini saysz dmanlarndan kurtarabilecei kansndayd. Ama Sovyet Rusya, bu dnemde, byle bir ittifaka giremezdi. nk tam o sralarda lke, ngiltere ve teki kapitalist devletlerle ticaret anlamalar imzalamak iin grmeler yapyordu. Bylece Sovyet hkmeti, savan, kar-devrimin ve d mdahalenin sonucu olarak Orta Rusya'da binlerce insan kasp kavuran al nlemek istiyordu ve nlemek zorundayd. Sovyet Rusya'nn Trkiye'ye kar anlamaya dayanan yardm ykmllklerine girmesi, tasarlanan ticaret anlamasn yeniden boa karma konusunda Londra iin szde bir neden ortaya karm olacakt. Bu yzden Sovyet taraf, 22 ubat'ta, yalnzca bir dostluk ve kardelik antlamas yapabileceini resmen aklad. Bununla birlikte, Trk Kurtulu Sava'n artk para ve silahla desteklemeye hazrd. Moskova'da Trk-Sovyet komisyonu antlama metni zerinde altklar srada, Londra'da Dileri Bakan Bekir Sami Bey, tilaf Devletleri'nin temsilcileri Lloyd George, Briand ve Sforza, ayrca Japonya ve Yunanistan'n birer delegesi ile kar karya oturuyordu. talyan Dileri Bakan Kont Sforza, Lloyd George'u, Sevres Bar Antlamas'nn koullarn bir kez daha tartmak zere harekete geirmeyi baarmt. Yunan ve Trk delegeleri de bu tartmada hazr bulunacaklard. Mustafa Kemal, padiahn heyeti gibi resmen arlmad takdirde Ankara'nn temsilci yollamasn kabul etmedi. Lloyd George, bu istei dilerini gcrdatarak kabul etmek zorunda kald. Bylece ulusal hkmet artk tilaf Devletleri tarafndan resmen tannm oldu. 21 ubat'ta Londra Konferans almalarna balad zaman Trkiye'deki gerek iktidar durumu ortaya kmt. Sadrazam ayaa kalkt ve Ankara Byk Millet Meclisi heyetinin btn Trk ulusunu temsil ettiini aklamak zorunda kald. Londra gazeteleri, ngiliz diplomatlarnn Sevres Antlamas'nn ''deitirilmesi'' niyetinde olduklarn hibir kukuya yer brakmadan bildiriyordu. Yusuf Kemal'in Moskova'da grmeler yapt gnlerde, Londra basnnn, Moskova, Petrograd ve Rusya'nn baka yerlerinde silahl ayaklanmalar kt konusunda srekli olarak uydurma haberler yaymlamas garip deil miydi? Sovyet hkmeti, bir nota ile, tilaf

Devletleri'nin Moskova ile Ankara arasnda ayrlklar karmak amacyla aka manevralar evirmek istediine Ankara'nn dikkatini ekti. Ancak o srada Londra'da Trkiye'ye tannmak istenen eyler son derece de nemsizdi: Mttefikler, Boazlar'da silahszlandrlan blgenin biraz kltlmesine, Boazlar Komisyonu'na iki Trk yenin alnmasna, silahl kuvvetlerin saysnn 35 binden 75 bine karlmasna ve zmir blgesinde mttefik subaylarnn ynetecei bir jandarma gcnn kurulmasna hazr olduklarn bildirdiler. Yunan igali de yalnz zmir kenti erevesinde olmak zere snrlandrlacakt. Trkiye onlarn isteine boyun eerse, Milletler Cemiyeti'ne alnmasn da mttefikler kabul ediyordu. Ermeni ve Krt

sorununda da -Kafkasya'da Sovyet iktidar kurulduktan sonra tilaf Devletleri'nin bu konularda artk bir etkisi yoktu- dnler vermeye hazrdlar. Bu neriler, Trakya ve zmir'i snrlar iine almyor, stanbul'un igalini bundan byle de mttefiklerin keyfine brakyor ve ekonomik ve parasal denetimi eskisi gibi smsk srdryordu. Bunlar kabul etmek ''Misakmilli''ye ihanet anlamna gelirdi. Trk heyeti, mttefiklerin nerilerini Ankara hkmetine vermek zere yurda hareket etti. Ama Mustafa Kemal'in yant vermesine meydan kalmadan, Yunan birlikleri, 23 Mart 1921'de, btn cephe boyunca saldrya geti. Atina heyeti, Londra'da Sevres Antlamas'na ilikin her deiiklii geri evirmi ve Yunanistan'n Trkiye'ye bar koullarn silah gc ile kabul ettirecek kadar gl olduunu ne srmt. Oysa Foch, Wilson ve Townsend gibi mttefik askeri uzmanlar, bunu olanaksz gryorlard. Suriye Yksek Komiseri Fransz Generali Gouraud, deneyimlerine dayanarak Yunanllara kar kt. Kilikya'da Antep kentini (9 ubat 1921'de) teslim olmaya zorlamak iin alt aylk bir zaman gerekmiti. Franszlar byk bir yreklilikle savaan Trkleri, silahlar ile birlikte serbest brakmak zorunda kalmlard. Byk Millet Meclisi, kente zafer kazanm anlamna gelen ''Gazi'' adn verdi. Gouraud, tm Anadolu'yu igal edebilmek iin byle yzlerce, binlerce ''Antep''in ele geirilmesi gerektiini syledi. Bunun iin de milyonluk bir ordu gerekliydi. Byle bir ordu da yoktu. Fransz Babakan Briand, Gouraud'u destekledi: Mustafa Kemal'in askerleri, dnya savandaki padiah askerlerinden ok baka trlyd. Ama Yunanl delegeler btn bu szlere aldrmadlar. Ankara'daki ''haydut yzba'' ile hesaplaacak kadar gce sahip olduklarna hl inanyorlard. Mustafa Kemal'le ilgili bu szn asl sahibi ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon'du. Kendisi ile Babakan -Yunanllar konferans srasnda bunu yeterince aklkla grmlerdi- eskisi gibi Yunanistan' ngiltere'nin Boazlar'daki emperyalist karlarnn en iyi khyas sayyorlard. Londra Konferans'nn yuvarlak masasnda Mttefikler bir baarszla uramlard ve bununla Moskova grmelerini engelleyemediler. Ancak kulislerin ardnda olup bitenler daha tehlikeliydi. Bekir Sami Bey, Trklerin ulusal karlarn iyi temsil edemediini burada gsterdi. Bir kuzey Kafkasya prens ailesinden gelme Bekir Sami Bey'i, 1920 yaznda Moskova'da geirdii gnler, ii ve kyllerin yeni devlet ve toplum dzeni ile kar karya getirmi, bylece onu Sovyet iktidarnn korkun bir dman durumuna sokmutu. Kendisi Kafkas halklarnn, Kzl Ordu'nun yardm ile, iftlik sahiplerinin ve kapitalistlerin rejmini bir daha dirilmemek zere ortadan kaldrmakta olduunu grmt. Mustafa Kemal'in Sovyet Rusya ile olan dostluk politikas bu sreci desteklemekten baka bir ey yapmyordu.

Bylece Bekir Sami, Batl devletlerle Sovyetler'e kar bir blok meydana getirme yolunu amak amac ile Mustafa Kemal'in sylediklerinin tersine, ''Misakmilli''nin ilkelerinden uzaklamaya balad.

Bu tutum, ayn zamanda, ngiltere'nin Dou politikas karsnda giritii rekabetten dolay Ankara ile Sovyetler'e kar byle bir blok urunda anlamaya hazr olan Fransz Babakan Briand'n niyetlerine ok uygun dyordu. 11 Mart 1921'de Briad ile Bekir Sami bir szleme imzaladlar. Buna gre Kilikya'da dmanlklara son verilecek ve Fransz birlikleri geri ekilecekti. Buna karlk Bekir Sami, 10 Austos 1920 tarihli l antlamann Fransa iin ngrd etkinlik blgesinde Fransz emperyalistlerine ekonomik ayrcalklar tand. Bununla ilgili olarak Ergani bakr madenlerinin iletme imtiyaz, bir Fransz finans grubuna veriliyordu. Fransz subaylar, Trk jandarmasn eitecekti. Bir gn sonra Kont Sforza ile varlan szleme de buna benziyordu: Bekir Sami, bu kez talya'da kendiliinden l antlamann ayrcalklarn tand. talya kendi etkinlik blgesinde ekonomik ncelik elde ederek, talyan finans-kapitali, Ereli kmr madenlerinin iletilmesine katlabilecekti. Buna karlk talyan hkmeti, zmir ile Trakya'nn geri verilmesi yolundaki Trk isteini desteklemeye hazrd. Bekir Sami'nin Sovyet dmanl, onu, halknn karlarna ihanet eden biri yapmt. Bu nokta, Lloyd George ile yapt grmede de kendini gsterdi. ngiliz Dileri Bakanl'nn bu grme iin hazrlayarak ona yollad tutana, hibir zaman Mustafa Kemal'e gstermemi olmas dikkati eker. Bu tutanak, sonradan Trkiye Dileri Bakanl'nn dosyalar arasnda da bulunamamtr. Trke'ye evrilmesi iin tutana bakanln resmi evirmenlerine deil, Halide Edip'e vermitir. Halide Edip tutanan ieriini bize anlatyor (98). Bekir Sami, Yunanllarn sava sona erdirmesini ve Anadolu'yu boaltmasn salamas yolunda Lloyd George'u uzun zaman bo yere sktrdktan sonra -Halide Edip'in szlerine gre- ''alacak bir neride'' bulundu. Kafkas halklarnn Trkiye'ye bal bir tampon devlet meydana getirmek zere birlemesini nerdi. Gerekirse, btn bu halklar, Trklerin nclnde bolevizme kar sava iin seferber duruma getirme olana vard. Trkiye btn kalbi ve ruhu ile ''batl lkeler'' iin savaacakt. Bunun iin kendisi ngiliz yardmn istiyordu. Lloyd George, btn Kafkasya'y Trkiye'nin koruyuculuu altna sokacana sz verdi. Bu nerisi ile Moskova'da yaplmakta olan Trk-Sovyet grmelerini baltalamak amac gdyordu. Sz konusu grme ile ilgili baz noktalar dnya basnna yansd ve yle bir sorunun ortaya atlmas sonucunu dourdu: Trk politikasnn gerek yz hangisidir. Londra'da gsterilen mi, yoksa Moskova'daki mi? Dileri Bakan ierin, Moskova'da bulunan Trk heyetine bu soruyu yneltti. Heyet, Sovyet Rusya ile bir anlama imzalamak konusunda Mustafa Kemal'in abalarnn drstln belirtti. Byk Millet Meclisi, Bekir Sami'nin Briand ve Sforza ile yapt szlemeleri kabul etmedi. Btn lkede yurtsever gler Bekir Sami'nin politikasna kar kmlard. Dileri Bakan'n ''her eye karn, bar yanls'' diye niteleyen Mustafa Kemal, onun grevden ekilmesini salad. Moskova'da delege olarak bulunan Yusuf Kemal, Dileri Bakan oldu. Moskova'da, Londra'da olduu gibi Trk topraklar ve Trkiye'nin toprak zenginlikleri zerinde grmeler yaplmamt. Sovyet bakentinde kar

karya oturanlar, iki eski rakip olan Rusya ile Trkiye arasnda yeni bir iyi

komuluk ilikisi kurmaya alan eit taraflard. Lenin her akam grmelerin gidii konusunda telefonla ierin'den bilgi alyor ve ou zaman da ortaya kan glkleri hemen gidermek iin ie el atyordu. Lenin, Sovyet Rusya ile Kemalist Trkiye arasnda yaknlamann temeli olarak, ''her iki halkn son yllarda emperyalist devletler yznden anlatlamayacak kadar ok ac ektikleri'' olgusunu belirtiyordu. Ayrca 28 ubat 1921'de ii ve kyl delegelerin Moskova Sovyet'i nnde yapt konumada, u noktalara dikkati ekti: ''Bugnk halklarn soygun politikasna gsterdii direnmenin beklenen bir ey olduunun, emperyalist hkmetlerin Trkiye'yi mahkm ettii soygunun, en gl emperyalist devletleri oradan elini ekmeye zorladnn, Trk iilerine ve kyllerine anlatlmas ii baarlmtr. Bu, Trk hkmeti ile yaplmakta olan grmeleri ok byk bir kazanm olarak kabul etmeye bizi gtryor.'' (99) 16 Mart 1921'de Sovyet Dileri Bakan ierin ile Trk heyeti Bakan Yusuf Kemal, iki lke arasndaki dostluk ve kardelik antlamasn imzalad (100). ''Kardelik'' szc, bu antlamann sava iinde, kardein karde yannda olduu ve ayn dmana kar direndii bir savata doduunu belirtir. Antlamann giriinde ortaya konduu gibi, taraflardan birinin stesinden gelmesi gereken glkler lsnde, teki tarafn da ortak antiemperyalist sava iinde ktleir. Bundan dolay dosta bir ibirliine byk gereklilik vardr. Bu sralarda Sovyet hkmeti tarafndan yaplan teki antlamalar gibi bu da, uluslararas ilikilerin yeni bir tipini canlandrr. Burada toprak blmeleri, parasal ve maddi deerler, etkinlik blgeleri, baka lkelere saldrma ile ilgili askeri szlemeler vb. sz konusu deildir. 1917'den nce, diplomatik sahnede yalnz emperyalistlerin egemen olduu sralarda olaan saylan bunlard. Sovyet iktidarnn ortaya k sahneyi deitirdi: Emperyalist toprak katmalarndan ve zarar dentilerinden arnm bar, baka halklar boyunduruk altnda tutanlara kar dostluk ve ibirlii Sovyet bar politikasnn ilkeleri daha batan bu yana byleydi. Bu politika, Trkiye ile yaplan antlamada da ifadesini buldu. Her iki devlet nce ktlklerle dolu gemii ortadan sildiler. Trkiye'nin dou snrlarn, 1918'e kadar Rusya'nn elinde bulunan Kars, Ardahan ve Artvin blgelerinin Trk topraklarna katlmasn salayacak biimde saptadlar. Trkiye'de, Batum zerinde Grcistan egemenliini tand ve daha ne buraya girmi olan birliklerini tekrar geri ekti. Bylece Sovyet hkmeti, iki lke arasndaki dostluk ilikilerini ve Kafkasya'daki gerek durumu dikkate alm oldu. Ayrca Trkiye'yi arlk dneminin btn parasal ykmllklerinden kurtard. Daha nceki eitlie dayanmayan Rusya-Trk antlamalar ile kapitlasyon rejimi kaldrld ve hl Sovyet Rusya'da bulunan Trk sava tutsaklar ile sivillerin geri dnmesi

konusunda szlemeler yapld. Her iki devlet, gelecekteki ilikileri konusunda u noktalar saptad: Baka birisine iradesi dnda zorla kabul ettirilen hi bir bar antlamas kabul edilmez. Sovyet hkmeti, Trkiye ile ilgili, Byk Millet Meclisi hkmeti tarafndan bizzat kabul edilmemi hi bir uluslararas szlemeyi dikkate almamay ykmlendi. Antlamann 4. maddesi, smrge boyunduruuna kar yaplan kurtulu sava iin kkl bir siyasal nem tayordu. Bu maddeyi burada aynen vermek yerinde olur: ''Dou halklarnn ulusal kurtulu hareketi ile, yeni bir toplumsal dzen iin alan Rusya

emekilerinin savam arasnda bir bant bulunduunu saptayan taraflar, bu halklarn zgrlk ve bamszlk hakk ile, kendileri iin isteklerine uygun bir hkmet biimi seme hakkn tanrlar.'' (101). ki taraf, iyi komuluk ilikileri kurmak iin, kendi topraklar zerinde teki devletin hkmeti imi gibi davranan ve ona kar savamak isteyen hi bir rgtn varln kabul etmemekte anlamlard. Bu hkm, zellikle, stanbul'da tilaf Devletleri'nin kanatlar altnda yerleen Beyaz Rusya snt topluluuna kar ynelmiti. Antlama gereince yakn gelecekte zmlenmesi gereken teki konular da iki devlet arasnda gvenceli ve serbest ulam balantlarnn kurulmas, konsolosluk antlamalar ile ekonomik ve parasal sorunlarla ilgili szlemelerdi. Antlama, Boazlar konusunda yalnzca, bu sorunun Karadeniz'de kys olan btn devletlerin bir konferansnda zmleneceini sylyordu. Ancak bununla ilgili olarak ne Trk egemenliine, ne de stanbul'un gvenliine bir zarar gelmemeliydi. Her iki heyet ayn gn, Trkiye'ye bundan sonras iin yaplacak karlksz para yardm ile askeri yardmn erevesi konusunda anlatlar (102). Kan aktan, sava yznden son derece bitkin duruma den Trk halk, kendisine, kar gzetmeden, yalnzca Sovyet iktidarnn yardm ettiini aka grd. kz arabalar, eekler ve develer, zerinde Rusa yazlar bulunan balyalar ve sandklar Karadeniz limanlarndan lkenin ilerine doru aralksz tad. Yalnz 1921 ylnda bu yoldan 33.273 tfek, 327 makineli tfek, 54 top, 20.000 gaz maskesi ve ok sayda cephane cepheye ulat. Ankara hkmeti, baka lkelerden daha baka sava gereci satn almak iin kullanmak zere 10 milyon altn ruble ald. 3 Ekim 1921'de Trabzon Liman'nda Trk denizcileri ayyldzl bayra, Sovyet Bakomutanl tarafndan Trk deniz kuvvetlerine verilmi olan iki torpidobota ektiler. Moskova Antlamas, Trk halkna, yapt Kurtulu Sava iinde hem siyasal-moral, hem de maddi yardm salad. Trkiye'nin kuzey snrn gvenlik altna ald ve Trk Bakomutanl'na, douda bulunan birliklerini de Yunanl igalcilere kar savaa sokma olanan verdi. Demek oluyor ki, genellikle antlama, Trkiye'nin siyasal ve askeri durumunun dzeltilmesine geni lde yardm etti. Bu konuda Mustafa Kemal yle diyordu: ''ki devlet arasnda yaplan antlama ile,

emperyalizmin saldrsna kar savata doal bir ittifak olarak grnen bir dayanma meydana geldi.'' (103). Ama gerek Byk Millet Meclisi'nde, gerekse yksek rtbeli Trk subaylar arasnda, Trkiye'nin Sovyet Rusya ile sk bir ba kurmasna kar olanlar bulunuyordu. Bunlar, tm Trk-Sovyet antlamasn baltalamak iin Trk birliklerinin Sovyet Ermenistan'ndan ekilmesini nlemeye altlar. Ancak 11. Kzl Ordu Komutanl'nn sert bir ltimatomu zerine, Kzm Karabekir, Gmr'y boaltmaya raz oldu. Bu glklerin ortadan kaldrlmasndan ve Byk Millet Meclisi'nin 22 Temmuz 1921'de Moskova Antlamas'n onaylamasndan sonra, SovyetTrk ilikileri hzl bir gelime gsterdi. Antlamann 14. maddesi, Sovyet Rusya'nn, Kafkasya cumhuriyetlerinin de antlamay kabul etmesi iin gerekli giriimlerde bulunacan saptamt. Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan, Trkiye ile grmeler yapmaya hazr olduklarn akladlar. Sovyet Ermenistan hkmetinin, Ankara'ya yollad bir notada, Ermeni ve Trk halk arasnda ulusal bar ve dostluu kurmay, ktlk dolu ovenizme kesinlikle son vermeyi hedef aldn bildirdi. 26 Eyll 1921'de,

Kars'ta, Sovyet Cumhuriyetleri Federasyonu, Rus Sovyeti temsilcisinin de katld bir Kafkas -Trk konferans topland. Bunun sonucu olarak Trkiye ile Kafkasya Cumhuriyeti arasnda 13 Ekim 1921 tarihli dostluk antlamas imzaland. Genellikle bu, Moskova Antlamas'na uygun dyor, bunun dnda Kafkasya blgesinde halklarn birlikte yaamasna ilikin birok sorunu da zme balyordu. Kafkasya halklarna kar Mustafa Kemal'in ulusal politikas, gerek Jn Trklerin Ermenilere kar uygulad ovenist yok etme politikasnn, gerekse Azerbaycan'n Trkiye'ye katlmas hedefini gden Pantrkizm politikasnn sona erdirilmesini ilke kabul ediyordu. Kemal'in Pantrkizmi kabul etmemesi politikas, yalnzca byle bir eyin biimsel olarak ilan edilmesi olarak kalmad, Azerbaycan konusunda pratik olarak da uyguland. Daha nce Lenin'e yollad 26 Nisan 1920 tarihli mektubunda, Azerbaycan'n Sovyet cumhuriyetleri evresi iine girmesi iin alacan zerine aldn grmtk. Mustafa Kemal, Azerbaycan'n Trk halknn, yzyllar boyunca, Osmanl Trklerinden ayr bir ulusal gelimeden gemi olduunu anlyordu. Trkiye ile birleme, tarihsellie aykr, gerici bir yanl grt. ki ulusun emperyalist sisteme kar ortak savam, Byk Sosyalist Ekim Devrimi tarafndan gndeme konulmutu. Bu yzden Mustafa Kemal, 14 Ekim 1921'de, gven yazsn kendisine veren Sovyet Azerbaycan elisine yle karlk verdi: ''Azeri Trklerinin derdi bizim kendi derdimiz ve onlarn sevinci bizim sevincimiz olduu iin, onlarn isteklerine erimi olmalar, zgr ve bamsz yaamalar, bizi ok sevindiren bir durumdur. Azerbaycan Trklerinin de Trkn mutluluu ve ezilenlerin kurtuluu iin kan dkmeye hazr olduunu sylemeniz, Trkn ve ezilenlerin gcn arttran ok deerli bir

szdr. Bana inann ki, Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti, iki karde ulus arasndaki balar glendirmek iin btn gc ile aba gsterecektir...'' (104). Ukrayna Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti de Ankara ile grmelere giriti. Austos 1921'de Kzl Ordu'nun nde gelen ordu komutan M.W Frunze'yi olaanst bykeli olarak Trkiye'ye gndereceini bildirdi. Yalnzca bu aklama bile Trk kamuoyunu etkiledi: Bu aklama, ok yakna kadar gelen stn Yunan gcne kar kesin meydan savann Ankara'nn yaknlarnda yapld bir srada duyulmutu. Bu durumda en tannm Sovyet kiiliklerinden birinin Trkiye'de olaanst bykeli olmas, birinci derecede siyasal bir gsteri olarak deerlendirilebilirdi. nk Frunze'nin Ankara'ya yapt yolculuk, ancak Sakarya Meydan Sava ile ilgili olarak kabul edilebilirdi. SAKARYA'DA DNM NOKTASI Londra Konferans, Trkiye'nin geleceini, en ince diplomasinin bile akla kavuturamayacan tantlamt. Trkiye'nin gelecei, yeniden asker niformas kuanan Trk kyl ve iilerinin elindeydi. onlarn nderi Kemal Atatrk'n elindeydi. Mttefikler yeil konferans masasnda Trkiye'nin bamsz ulusal geleceine raz olmadan nce, Trklerin kendisi ''Boazii'nin hasta adam'' efsanesini kesinlikle ykmak, vatann topraklarn Yunanl igalcilerden korumak zorundaydlar. Atina da, bu sralarda, silahlarnn kesin zaferi iin hazrlk yapyordu. Savan ynn belirleyen 1921-22 yllarnn kanl askeri oyunu, perde halinde olutu. 23 Mart 1921'de Yunan ordusu General Papulas komutasnda Bursa ile Uak arasndaki cephede saldrya balad zaman birinci perde ald. Hedef, gene, Ankara'y Badat demiryoluna balayan nemli demiryolu birleme noktas Eskiehir ile bunun 140 km. gneyinde bulunan Afyonkarahisar'd. Yunanllarn kuzey grubunun balangtaki ilk baarlarndan sonra, General smet, bunlar, nn'de durdurdu. 31 Mart'ta kar saldrya geti ve 1 Nisan'a balanan gece dman k mevzilerine geri ekilmeye zorlad. Yunan birlikleri gneyde Afyonkarahisar' almay ve gneye doru biraz daha ilerlemeyi baardlar. Yunanllarn sol kanad tehlikeli biimde geniliyordu. Mustafa Kemal, bu yzden, nn yaknnda serbest kalan be tmenin gneye gnderilmesi buyruunu verdi. Gney cephesi komutan Refet Paa, bu birliklerle dmann kanadna yklenecek ve onun Afyon ile arkasn kesecekti. nce Refet Paa'nn karsnda yalnz bir Yunan alay vard. Refet Paa grevini baaracak gte olmadn gsterdi. Saldry gerei kadar enerjik biimde yrtemedi ve bu yzden Yunan alay takviye kuvvetleri gelinceye kadar dayanabildi. Bylelikle Afyon'u alm olan birliklerin kuatmadan kurtulmas ve Dumlupnar'da -Afyon'un batsnda- salam mevzi alarak Refet'in birliklerinin btn saldrlarn ar kayplar verdirerek pskrtmesi olanan salad. Bundan dolay Refet, askerlerin ve Trk

kamuoyunun gvenini yitirdi. Bunun zerine hemen grevden alnd ve btn Bat Cephesi smet'in komutasna verildi. Ufak tefek, sevimli ve ar iitmesi yznden biraz rkek olduu izlenimini veren smet Paa, Mustafa Kemal gibi bir halk kahraman olmak iin gerekli stn yeteneklere sahip deildi. Ama askerlik mesleini ok iyi biliyordu; savata kavray gcn kolayca yitirmezdi, drst ve gvenilir bir almas vard. Askeri konularda, daha sonra da siyasal konularda Mustafa Kemal iin vazgeilmez bir dayanak olmutu. Ayn ad tayan yerde iki zafer kazand iin 1934 ylnda Millet Meclisi ona ''nn'' soyadn verdi. Yunanllarn Mart saldrs hedefine ulamamt. Ama Trk birlikleri de, dman kovalayacak ve kesin yumruu indirebilecek gte deildi, bitkin dmt. kinci nn Meydan Sava'nn siyasal etkisi, snrl askeri baarsndan daha byk oldu. Trk ulusal ordusu kadar btn Trk halk da kendi gc konusunda gven kazand. Bekir Sami gibi her eye karn bar yapmak isteyenlerin sesi eskisine gre daha ok zayflad. Bu arada Yunan Bakomutanl ikinci byk vuruu hazrlyordu. 18 ile 45 ya arasnda bulunan btn erkekler seferber edildi. Trakya ve Bat Anadolu'daki Rum aznlndan bile -devletler hukukuna tamamyla aykr olarak- asker topland. Atina hkmeti, Yunan halkn ''Elenizm'' ve ''Avrupa'' sloganlar ile bir ha seferi cokusuna sokmaya alt. Bylece, byk bir yoksulluk iinde yaayan Yunan ii ve kyllerinin ekmek ve toprak isteyen haykrlar boulmak isteniyordu. General Papulas, temmuz aynda Yunanistan'n hazrln tamamlad. Elindeki silahl gler, 97.000 asker, 5.600 makineli tfek ve 345 toptan meydana geliyordu. Buna karlk, Trk tarafnn 55.000 askeri, 440 makineli tfei ve 162 topu vard. Silah teknii stnlne, bir de tamaclk stnl ekleniyordu. Trkler ikmal iini daha ok iki tekerlekli kz arabalar ile yerine getirmek zorunda kald halde, Yunanllarda 500 kamyon, 3.000 at arabas ve 2.000 deve vard. Bu, geni aptaki ngiliz gere yardmnn bir sonucuydu.

9 Temmuz 1921'de genel olarak Ankara ynnde yry balad zaman, Kral Konstantin cepheye bizzat gitti. Asya gneinin yakcl ve kurakl iinde saldrgan, uzun kuzey-gney demiryolu nnde iyi pekitirilmi Trk siperleri zerine ilerledi. Trk askerleri, birka gn, inatla savundular, sonra geri ekilmek zorunda kaldlar: 12 Temmuz'da Afyonkarahisar, 17 Temmuz'da Ktahya dt. smet, Eskiehir zerin yaplan saldrlara kar birlikleriyle hl dayanyordu. Ama Mustafa Kemal, onun kararghna kotu. Neye mal olursa olsun, stratejik bakmdan nemli bir noktay tutmaktan ve orduyu kurtarmaktan daha nemli bir ey var myd? Eer bu nemli tutamak yeri demiryolu ile birlikte elden karsa, bunun moral sarsnts byk olacakt. Bu yol iki yl boyunca ordunun candamar, savunmann belkemii olarak deerini ortaya koymu ve bugne dek hep baar ile savunulmutu. Ama Mustafa Kemal her zaman olduu gibi yalnz

soukkanl hesaplamalarla karar veriyordu. Nazik durumlarda onun gl yan buydu ve hep byle oldu. Douya doru, Sakarya rmann arkasna ekilme buyruunu verdi. Dmandan kopuma baarlabilince, orduyu daha douda yeniden dzenleme olana dodu ve Yunan birlikleri, plak ve dalk yksek yaylada bir kez daha yeni yerleme hatlar kurmaya zorland. Bir dizi sert svari saldrlar ile Yunanllar aknla uratld ve ordu da geri ekilme durumuna geebildi. Anadolu'nun plak ve kayalk topraklar zerinde yorgun ve umutsuz asker dizileri akp gidiyordu. ok sayda l ve elden giden deerli gere yannda 6.000 kii dmann eline tutsak dt. Askerlerin yry kollar yannda ve onlarla birlikte halk da, abucak sarp sarmalad birka ev eyas ile ykl arabalar ve kanlardan meydana gelme sonsuz kervanlar halinde ayaklanmt. Kentlerde ve kylerde insanlar Yunanllardan kayordu. Eskiehir'den ayrlan son trenlerden birinde Mustafa Kemal vard. Ankara'da kendisini neler bekliyordu? Cephe hatt imdi Ankara'nn 50 km. uzandan geiyordu. Baz resmi makamlar baka yere g etmeye hazrlanyorlard bile. Halk bir panik havasna girmek zereydi. Mustafa Kemal Byk Millet Meclisi'ne girdii zaman, toplant salonu gerginlikten atrdyor gibiydi. Muhalefet, imdi srann kendisine geldiini grd: Mustafa Kemal askeri bakmdan yenilince, siyasal bakmdan da ii bitik demekti. te artk padiahla ve Mttefiklerle bir anlamaya varlabilirdi. Ancak bunu salayabilmek iin askeri harektn ynetiminden dorudan doruya Mustafa Kemal'i sorumlu tutmak gerekiyordu. imdiye kadar bu sorumluluk yalnz Bat Cephesi Komutan smet'in, yeni anayasa gereince hkmet bakanl grevini yklenmi olan, ayn zamanda da Genelkurmay Bakan ve Savunma Bakan olarak grev yapan Fevzi'nin zerindeydi. Bu yzden eitli konumaclar krsye karak st kapal belirtmelerle kendini gsterme yar yaptlar: ''Ordu nereye gidiyor? Ulus nereye gtrlyor? Bu olaylarn elbette bir sorumlusu vardr. Bu nerededir? Onu gremiyoruz. Bugn iinde bulunduumuz zc durumun, korkun halin gerek sorumlusunu ordunun banda grmek isterdik.'' (105). ok gemeden, konumaclardan biri, komutay yklenmesini Mustafa Kemal'den dorudan doruya istedi. Kendisinin ounluu meydana getiren yandalar da sz ald ve ayn istekte bulundu. Yalnz arada nemli bir fark vard; kendi yandalar, bir gven duygusundan hareket ederek ordu bakomutanlnn ona verilmesini istiyorlard. 4 Austos 1921'de Millet Meclisi'nin gizli bir oturumunda, Mustafa Kemal, aadaki nergeyi vererek, kendisine yaplan neriyi yantlad: ''Meclis yce yelerinin, genel olarak beliren dilek ve istekleri zerine bakomutanl kabul ediyorum. Bu grevi kiisel olarak zerime almaktan doacak yarar hzla elde edebilmek iin ve ordunun maddi ve manevi gcn alabildiine hzla oaltmak, tamamlamak ve ynetimini bir kat daha pekitirmek iin Trkiye Byk Millet Meclisi'nin sahip olduu yetkiyi, fiili olarak kullanmak koulu ile zerime alyorum. Yaantm boyunca, ulusal egemenliin en bal bir hizmetlisi olduumu, ulusun gz nnde bir kez daha dorulamak iin bu yetkinin ay gibi ksa bir sreyle kstlanmasn ayrca neriyorum.''

(106). Oysa muhalefet bunu istememiti. Bu geni yetkilere kar kmaya balad. Ama buna karlk eski Osmanl rtbesi ve makam olan ''bakomutan vekillii''ni nerdi. Bylece Mustafa Kemal'in kartlar iyzlerini iyice ortaya koydular: Onlar salam bir sava ynetimi deil, yalnzca yenilgiye urasn diye ona bu sorumluluu yklemek istiyorlard. Mustafa Kemal, kendisini ay sreyle bakomutanla atayan bir yasann kabul iin meclis ounluunun oyunu salamay baard. imdi buyruklar yasa gcndeydi. Mustafa Kemal bu diktatrce yetkileri ne yolda kullanacakt? Eskiye ballktan kurtulamayanlar, onun padiah olmak istediinden baka bir eye inanmyorlard. Yaam yksn yazanlarn bazlar da, Kemal Atatrk', yalnzca iktidara susam bir diktatr olarak grdler. Onun kiiliindeki bir bilinlilik ve egemen olma dknl izgisi byle bir sanya gtrebiliyordu. Ama byle bir bak biimi, onun iin kiisel bir iktidarn sz konusu olmadn tamamyla gzden karr. Ulusal hareketin, hkmetin, ordunun ve en sonunda da devletin bana geerken, her zaman iin bunu, yalnz, bu yoldan halkna ve lkesine en iyi biimde hizmet edecei inancnda olduu iin yapyordu. Onun bu inancnn kayna burjuva bir dnceler dnyasyd ve bundan dolay da zorunlu olarak snrlyd. Ama bu inan itenlikliydi ve tm yaam boyunca yaptklar bunun belgesi saylr. Artk krk yana gelmi olan Mustafa Kemal'i siyasal almas yannda bedensel zayflklar ve aile anlamazlklar ypratyordu. teden beri ektii bbrek arlarna bir de stma eklenmiti. Sk sk hastalanarak yataa dyordu. Hekimlerin sylediklerinin tersine, almaktan yorgun den sinirlerini iki ve sigara ile yattryordu. Uykuyu hi grd yoktu. Her gece Ankara'da ''sergerdeler'' diye adlandrlan bir grup yakn arkada ile iki sofrasnda oturuyor ve oyun oynuyordu. Sabahlar tanyeri aarrken yapt at gezintisinden sonra gene devlet ilerinin bana oturacak kadar dinti. En yakn politika ve askerlik arkadalar bu elencelere katlmyor ve bunlar uygun grmyorlard. Mustafa Kemal'in kendisi de, ''sergerdelerin politikaya karmasna izin vermiyordu. Bunlardan biri politikaya karmaya kalknca, yaptnn cezasn lmle demiti. ou zaman evindeki grltden kamak iin bu evrede bulunuyordu. Uzak bir akrabas olan sevgili Fikriye, ankaya'da gnlerin elden geldii kadar iyi gemesini salamak iin onun urunda elinden geleni yapmt. Ama annesi stanbul'dan gelerek yanna yerletikten sonra evde her gn gene kavga vard. Annesi, Mustafa Kemal'e ok bal olan kzla uyuma yoluna gitmiyordu. Kz yoksul olduu iin anne onu oluna ''uygun bir e'' olarak grmyordu. Ama evdeki bu skntlar artk gene unutulmutu. Bakomutan, ankaya'daki kkn brakarak, cepheye hareket edecei gne kadar Ankara istasyon binasna yerleti. elikten bir gle kendini ie verdi. Tek bir hedef tanyordu: ok nemli olan Yunan saldrsn geri pskrtmek iin ulusun btn glerini bir araya getirmek. 7 ve 8 Austos'ta ''sava gereksinmelerine ilikin on buyruk'' kard. Buna gre lkede her ev, bir

takm, amar, bir ift orap ve bir ift ayakkaby askerler iin hazrlamak ve ulusal sava gereksinmeleri komisyonlarna teslim etmekle ykmlyd. Bu komisyonlar, tccarlarn ya da halkn depolarnda bulunan tekstil, deri ve saralk mallarnn, yiyecek maddelerinin, motorlu tat arac ile bunlara ilikin paralarn, telefon hatlarnn ve stratejik bakmdan nemli baka maddelerin yzde-krkna el koyabiliyorlard. Ayrca ekim ve yk hayvanlar ile drt ve iki tekerlekli arabalarn yzde-yirmisi de bunlara ekleniyordu. Halk ayda bir kez, elinde kalm bulunan tat aralar ve yk hayvanlar ile askeri yk tamak zorundayd. Askeri bakmdan ie yarayan silahlarla cephane gn iinde teslim edilmek zorundayd. Ordunun giyimi ve bakmna yarayan sahipsiz mallara el kondu, silah ve tat arac yapabilen btn iyerlerinin bir listesi hazrland. ''stiklal mahkemeleri'', bu buyruklarn yerine getirilmesini denetim altnda bulunduruyordu. Eldeki btn birlikler, doudan ve gneyden, artk Anadolu'nun kalbinden geen Bat cephesine kaydrld. 18 ile 55 ya arasnda btn erkekler zorunlu askerlik hizmetine alnd. Bu buyruklar, yoksul kyllerle kk zanaatlar iin ar bir yk meydana getiriyordu. Ama lkenin bamszl konusunda karlalan tehlikenin stesinden gelmek ve igalcileri kovmak iin baka are yoktu. Trk halk, bu hedefe ulamak iin varn younu veriyordu. Gece gndz yollarda kz arabalarnn aa tekerleklerinin gcrts duyuluyordu. ounlukla yiyecek maddesi ve cephane ykl aralar -bu arada Sovyet Rusya'dan gelen ykleryzlerce kilometre yol alyordu. Tarla ileri gibi cepheye yaplan tama ileri de hemen yalnzca kadnlarn elinde bulunuyordu. Kadnlar kz arabalarn sava hattna kadar sryorlard. Sonra ar top mermilerini birer birer omuzlarna alarak topu siperlerine kadar tayorlard. ou zaman top mermisi ile birlikte en kk ocuklarn da srtlarna smsk balyorlard. Mustafa Kemal, 12 Austos'ta, askeri harektn ynetimini yklenmek zere genel kararghna hareket etti. Srtnda hi bir rtbe iareti tamayan, sade askerin giydii boz renkli talim niformas vard. Yalnzca Byk Millet Meclisi'nin Bakan olarak ksa sre iin bakomutanl zerine almt. Cepheye doru atn srerken, yere dt ve kaburga kemiklerinden tanesi krld. Yaralar acele sarldktan sonra, gene genel karargha gitti: 23 Austos'ta Byk Yunan saldrs balamt. Yakn tarihin en uzun ve en kanllarndan olan yirmi iki gnlk Sakarya Meydan Sava'n ynetti. nsan ve gere ynnden daha stn olan, Kral Konstantin tarafndan bizzat komuta edilen Yunan ordusu, 100 km uzunluunda bir cephede yrye geti. Bu akn nasl durdurulabilirdi? Mustafa Kemal, Trk kylsnn inatla ve metinlikle kendini savunabileceini biliyordu. Vatann var olmas ya da yok olmasnn sz konusu olduunu, zaferin kazanlmasndan sonra kendilerinin yoksul yaamnn iyilemesini umut edebileceklerini, askerlere, sk sk, gerei gibi anlatmt.

Bakomutan taktiini buna dayandryordu. Genel kararghta -alak tavanl bir kyl kulbesinde- toplanan komutanlara, herhangi bir savunma hattn tutmann sz konusu olmadn anlatt. ''Hatt- mdafaa yoktur, sath- mdafaa vardr ve bu sath btn vatandr (bir savunma hatt yoktur, bir savunma yzeyi vardr ve bu yzey btn vatandr). Yurttalarmzn kan ile sulanmam bir kar toprak feda edilemez. Her kk ya da byk birlik, siperinden atlabilir. Ama her byk ya da kk birlik, tutunabildii ilk yerde dman karsnda cephesini yeniden kurar ve sava srdrr'' dedi (107). Mustafa Kemal, burada, ulusal-devrimci bir kurtulu savann taktiini gelitirdi. General Papulas'n sava plan, Trklerin zayf olan sol kanadn aarak Ankara'ya doru yrmekti. Saldrganlar Sakarya Irma'n getiler, birok yerde Trk hatlarn yardlar ve arpma halinde tepeden tepeye geerek Ankara'ya gittike yaklatlar. Bu arada 21 uak kendilerini destekliyordu. Trklerin ise bir tek ua vard. Sakarya'nn dousundaki arazi zerinde ok sayda tepe zincirleri vardr. Geri Trk birlikleri Mustafa Kemal'in buyruu gereince gerilediler, ama her defasnda daha sonra gelen tepelerde yeniden siper aldlar. Yunanllar ve Trkler kzgn bir yaz gneininin altndayd. Su hemen hi yoktu ve ok glkle uzaklardan salanyordu. Askerlerin yiyecei ou zaman bir avu msr tanesinden meydana geliyordu. Trk taraf iin durum gnden gne daha nazikleti. Balangta batya ynelen Trk cephesi gneye doru dnd. nk dman srekli olarak Trklerin sa kanadn dolanmaya ve yarmaya alyordu. Artk dman Ankara'ya, sa kanattaki Trk birliklerinin byk blmnden daha yaknd. Ankara'da oturanlar top seslerini gittike daha iyi iitiyorlard. Trk askerleri, savunma-ekilme-kar-saldrnn ldrc gidi-geliine daha ne kadar dayanabileceklerdi? Kan dken birliklerin srekli olarak pekitirilmesi iin kullanlan yedek birlikler ne zaman bitecekti? Yunanllarn gc, saldrlarn srdrmek iin daha ne kadar yetecekti? Korkun didimenin on beinci gecesi, 7 Eyll 1921 gn akam, genel karargha ldrc bir suskunluk kmt. Bir gn nce stnlk salayan bir tepe elden gitmiti. Meydan savann sonu belli olmu ve ekilme buyruunu verme zaman gelmi miydi? Mustafa Kemal, sigarasn birbiri ardndan ierek, yar-karanlk odada rahatszlk iinde bir aa bir yukar dolayordu. Ara sra haritaya bir gz atyor ve ikiz kardemiesine kendisine benzeyen Albay Arif ile durumu gryordu. Sabaha kar saat ikide bir ses, subaylar ve nbetileri tavan uykusundan uyandrd. Sylenenler, Bakomutana yneltilmiti: ''Fevzi Paa sizi telefona rica ediyor.'' Mustafa Kemal bitiik odaya kotu. Orada bulunanlar ak duran kapdan Mustafa Kemal'in sesini duyuyorlard: ''Ben Mustafa Kemal, siz misiniz paam? Ne var? Gnn bizim iyiliimize mi sonulandn sylyorsunuz? Duyduklarm doru mu? ...Yunanllarn gc sona m erdi? Ne? Yunanllar geri ekilmeye mi balyor?'' (108). Mustafa Kemal, yanl iitmemiti. Trk askerlerinin stn sava morali ve

dayankll karsnda, say bakmndan daha gl olan Yunan birliklerinin saldr gc krlmt. Tutsak edilen bir Yunan askeri yle dedi: ''Bize Ankara'nn saldrdmz dan ardnda olduunu sylediler. Oysa 16 gn geti, henz Ankara grnmyordu.'' (109). Meydan savann bu dnm noktasna kadar Yunanllar 18.000 l vermilerdi. Trklerin l says 13 bindi. Mustafa Kemal kar-saldr buyruunu verdi; nce cephenin sa kanadndan.. Ksa bir topu hazrlndan sonra Trk birlikleri ileri atldlar. Bununla birlikte, ancak gnlerce sonra dman dize getirmek olana saland. General Papulas, Trklerin sol kanatta yark amalar halinde kendi ordusunun tmn bekleyen tehlikeyi zamannda anlad. Bu yzden geri ekilme buyruunu verdi. 13 Eyll'de Sakarya'nn dousunda tek bir Yunan askeri kalmamt. ou eski etelerden olan Trk svarisi dmann arkasna kadar sokuldu, demiryollarn, cephane ambarlarn ve petrol depolarn havaya uurdu. Dman geride ok sayda sava malzemesi brakt. Az kalsn bir Trk devriyesi Kral Konstantin'i tutsak ediyordu. Bu korkulu durumdan sonra kral, gvenlik kaygs iinde zmir'e ekildi ve vapurla Atina'ya dnd. Ordular da geri ekilirken Trk kylerini yaktlar ve yok ettiler. Halide Edip, tamamyla yklm bir kyde yal bir kadnla konuurken, ''Bana ters gelen bir ey var, kzm'', dedi kadn ''eskiden derdik ki, Allahn bize yollad tek dert jandarmalardr. Sonralar bizim nasl ezildiimizi padiah bilmez ki derdik. Ezilmek mi? u grdklerimizle karlatrlnca, eskiden cennet varm. Ey Allahm, Yunanllara yalvardm, geri kalanlara bir dam braksnlar diye. Gldler ve btn bunlar yapmalar iin onlar buraya Avrupa'nn yolladn, bizi artk hi bir vakit rahat brakmayacaklarn sylediler. Bu Avrupa denilen adama sylemeli, kzm, biz zavall kylleri rahat braksn. Ona ne yaptk ki?''(110). Yenik Yunan ordusu Eskiehir-Afyonkarahisar'n dousunda siperlere yerleti. Trk birlikleri de ok bitkindi, dman daha fazla kovalayamazd. Baar yeteri kadar bykt: Ankara kurtulmu, daha da nemlisi, stratejik ncelik dmann elinden koparlp alnmt. Artk bir saldrya gemek iin siperlerini asla terk edemezdi. Mustafa Kemal'in Ankara'ya dn bir zafer alayna benzedi. Her eyden nce feodal-dinci muhalefetin eletiricileri susmulard. Millet Meclisi, Mustafa Kemal'e 'mareal' rtbesini ve eski Osmanllardan kalma, bir bakma ''zafer kazanm'' anlamna gelen ''Gazi'' adn verdi. Sakarya Meydan Sava, Anadolu'da emperyalist devletlerin toprak alma politikasna kar nemli bir vurutu. Dou'nun halklar Gazi'yi smrge boyunduruuna kar bir n sava olarak gryorlard. Onun zaferleri kurtulu umuduna ve abasna g katt. Asya ve Afrika'dan gelen saysz kutlama yazlar, Kemal'in masasnda yn haline geldi. Bunlar arasnda anti- emperyalist kurtulu hareketinin nl adlar bulunuyordu: Hint Ulusal Kongresi'nin nderi Gandi, Msr'da Vaft Partisi'nin kurucusu ve nderi Said Zaglul, Fasl Rif boylarnn Fransz ve spanyol smrgecilerine kar yapt savan nderi Abdlkerim, ngiliz egemenliine kar kan ran ah Rza

Pehlevi ile Afganistan Kral Emanullah. Sakarya zaferi smrge devletlerin emperyalizme kar sava cephesini glendirdii gibi, Trkiye sorununda tilaf Devletleri'nin kurduu ittifak da kesinlikle datt. Roma, Antalya blgesinden talyan birliklerini temmuz sonunda tam bir sessizlik iinde ektikten sonra, 20 Ekim'de, Fransz temsilcisi Franklin Bouillon, Ankara hkmeti ile bir antlama imzalad. Bu antlama, Fransa ile Trkiye arasnda lkenin gneydousunda bar yeniden salyordu. Bouillon ile grmeler haziran ayndan beri uzayp gidiyordu. Ancak Sakarya zaferinden sonra Fransz hkmeti, Trkiye'yi, eit haklara sahip grme tarafls olarak tanmaya hazrd. Trk-Fransz anlamas, Kilikya'da Fransz birliklerinin ekilmesini, Trkiye'ye 200 milyon frank sava zarar dentisi verilmesini, Suriye-Trk snrnn saptanmasn ve Suriye'nin skenderun sancandaki Trk halk iin zel haklar tannmasn ngryordu. Bununla Fransa, gerek Sevres Bar Antlamas'ndan, gerekse

Trkiye'de etkinlik blgeleri kurulmasna ilikin l anlamadan vazgemi oluyordu. Trk taraf yalnzc Franszlarn baz ekonomik isteklerinin dikkate alnacana sz veriyor, ama bu konuda bir ykmlle girmiyordu. Anlama, Fransz-ngiliz kartlklarn derinletirdi ve Londra ile Paris arasnda sert notalarn alnp verilmesine neden oldu. Franklin Bouillon antlamas ile Fransz emperyalistleri, ngiliz rakiplerine, sava srasnda sz verdikleri Musul petrol blgesini gzlerinin nnde ardklarndan ve yenik Almanya karsnda onlarn isteklerini yeteri kadar desteklemediklerinden dolay bir eit fatura sunuyorlard. Ankara hkmeti iin anlama, henz diplomatik bakmdan tannm saylmamakla birlikte, gene de uluslararas arlnn geni lde artmas anlamna geliyordu. Bunun dnda, silah ve asker de bat cephesindeki sava iin serbest duruma geliyordu. Sakarya zaferinde Sovyet Rusya'nn yapt siyasal, parasal ve askeri teknik yardm da nemli bir rol oynamt. Mustafa Kemal, zafer dolaysyla Millet Meclisi'nde 19 Eyll 1921'de yapt uzun bir konumada, Sovyet halknn bugn, yarn ve her zaman Trkiye'nin dostluuna gvenebileceini zellikle belirtti. Aralk 1921 ile Ocak 1922 arasnda Frunze'nin Trkiye'ye yapt ziyaret bu dostluun etkileyici bir gsterisi oldu. Halk ve resmi makamlar, onun iin scak bir karlama hazrl yaptlar. Frunze, Byk Millet Meclisi'nde bir konuma yapmak ve cepheyi ziyaret etmek zere arlyd. Frunze Meclis'te yapt konumada, Sakarya Meydan Sava'na bir kez daha deindi. Sovyet insanlarnn Yunan ilerlemesinden dolay znt duyduklarn, ama Trk ordusunun gnn birinde dmana ldrc yumruu indireceinden hibir zaman kuku duymadklarn syledi. Sakarya Meydan Sava'nn, bu umudun gerek bir temele dayandn alacak kadar abuk kantladn belirtti. Frunze, daha sonra Anadolu ordusunun kahraman askerlerini, subaylarn ve komutanlarn

zaferlerinden dolay kutlad. Cepheye yapt gezide, Trk Bakomutanl, kendisine birliklerin durumu, donanm ve silahlanma durumu konusunda bilgi verdi. Frunze, Trkiye'nin Sovyet yardm olmadan igalcilere kar kesin zafere ulaamayacan saptad. Bundan dolay Trk tarafnn kendisine bildirdii yeni sava gereleri isteklerini hkmetine olumlu gr ile birlikte ulatrd ve Trk hkmetine 1.1 milyon altn ruble verildi. Ziyaret, 2 Ocak 1922'de Ukrayna Sovyet Cumhuriyeti ile Trkiye arasnda Moskova Antlamas rneine uygun bir dostluk ve kardelik antlamasnn imzalanmas ile sona erdi. Frunze'nin ziyareti, i politika atmalarnn sertletii bir zamana rastlamt. Mustafa Kemal, daha nce, 10 Mays 1921'de hkmet almalarnn desteklenmesi iin, ''Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grubu'' adn alan ve 151 milletvekilini kapsayan bir meclis grubu meydana getirmiti. Grubun amac, ''misakmilli''yi gerekletirmek ve yeni anayasa erevesinde devletin bundan sonraki kuruluu konusunda almakt. Cumhuriyet istemini st kapal biimde ieren bu ikinci amaca kar kan bir grup milletvekili ile ''Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti''nin birka yerel rgt vard. Bir muhalefet partisinin olutuu aka anlalyordu. Daha sonra bunlara ''kinci Grup'' ad verildi bu grup, lkede feodal-dinci evrelerin karlarn temsil ediyordu. Sakarya Meydan Sava'ndan sonra ngilizler tarafndan Malta'da enterne edilen kiiler serbest braklnca, muhalefet yeni gler kazand. Bunlarn

nde gelen ikisi, Rauf Bey ile Kara Vasf Bey, Bakanlar Kurulu'na seildiler. Geri bunlar nce Kemal'in ''Birinci Grup'una'' katldlar, ama gerekte ''kinci Grup''la birlikte alyorlard. ''Maltallar'', nce, ''Misakmilli''nin hedeflerine askeri bir zaferle ulamann olanakl olup olmad sorusunu ortaya attlar. Onlara gre, Trk ordusu geri baarl savunma yapabilmiti, ama dman vatann topraklarndan kovamamt. yleyse bu hedefe tilaf Devletleri'yle diplomatik grmeler yapma yolundan yaklamak gerekliydi. Austos 1921'den bu yana Savunma Bakanl iini yrten Refet Paa da ayn gr savunuyordu. Mustafa Kemal ise, zaferin artk grnrde olduu bir zamanda lkenin alnyazsn diplomatik bir hayvan pazarlna brakmann, halkn yapt tarifsiz zverilere ihanet anlamna gelecei grndeydi. Bu yzden, byle bir konunun Bakanlar Kurulu'nda ve meclis grubunda grlmesine bile izin vermeyi kabul etmedi. Bundan dolay da Rauf ile Refet, Ocak 1922'de grevlerinden ekildi. Bunun zerine muhalefet taktiini deitirdi. Mecliste baz milletvekilleri, Sakarya Meydan Sava'ndan sonra aylar getii halde neden hl ordunun saldrya gemediini sordu. Ordunun saldr gcnn anlalabilmesi iin hi deilse belli bir kesimde ilerlemek zorunda olduunu ne srdler. lkenin her yerinde yaplan bu tr bir propaganda orduya kadar ulat. Bunun ardnda devrimci sabrszla benzeyen bir ey deil, byle ksmi bir

saldrnn ordunun eksik olan saldr gcn ortaya koyaca kans yatyordu. Ama Kemalistler byle bir kkrtmaya kendilerini kaptrmadlar. Sakarya Meydan Sava, ordunun saldrda da baarl olabilmesi iin onu gerektii gibi donatmak ve yetitirmek iinin ok geni kapsaml ve uzun sren hazrlklar istediini gstermiti. Mustafa Kemal'in grne gre, ancak bu koullar salandktan sonra bir saldrya gemi riski gze alnabilirdi. Ancak onun grlerine baklrsa, bu, bir snrl giriim deil, Yunanl igalcileri yok etmek ve lkeyi kesinlikle kurtarmak amacn gden genel bir saldr olarak yrtlmeliydi. Millet Meclisi'nin 4 Mart 1922'de yapt gizli oturumda Mustafa Kemal, bu grlerini ortaya koydu. Bu arada zellikle dman karsnda ktmser, kararsz ve uyumaya yanama durumunun sz konusu yaplmasn asla kabul etmedi. Ulalmak istenen hedefe erimenin, hem ulusun hem de zellikle Meclis'in btnlemi iradesine ve yrekliliine bal bulunduunu belirtti. Onun iin en nemli olan ''ierdeki cephe'' idi: ''Bu, btn lkenin ve btn ulusun meydana getirdii cephedir. Gzle grlebilir cephe, dorudan doruya dmanla kar karya bulunan ordunun silahl cephesidir. Bu cephe sallanabilir. deimelere urayabilir, yarlabilir. Ama byle bir olanak, asla bir lkenin, bir ulusun yok olmasna neden olamaz. Asl nemli olan, lkeyi temellerine kadar ke gtrebilen ve ulusu klelie sokabilecek i cephenin ykldr. Bu gerei bizden daha iyi tanyan dmanlar, yzyllardr ve imdi bu cepheyi ykmak iin alyorlar. Bu konuda u gne kadar baar elde etmilerdir... Kesinlikle ne sryorum ki, '' - bu szlerle bir kez daha teslim olmak isteyenler topluluuna saldryordu- ''istemeyerek de olsa dmanlara bu konuda en kk bir umut bile verilirse, ulusal davann zaferi bu yzden gecikmeye urayacaktr.'' (111). ZAFER VE BARI Genel saldr hazrln yapmak anlatlamayacak kadar gt. lke, baz ksa

aralklar bir yana, on bir yldr sava iinde bulunuyordu. Toplanabilecek pek az ey varsa, sava gereleri toplama yasalar ne ie yarard? Yalnz Bat Anadolu'da 27 kent ve 1.400 ky yok edilmiti. Verimli blgeler dmann elinde bulunuyordu. Tarm iin igc, alet ve tohumluk yetersizdi. Topraklarn yzde-ellisi ileniyordu. ounlukla Franszlarn ya da ngilizlerin elinde bulunan kmr ve maden iletmelerine, demiryolu iliklerine, tekstil fabrikalarna ve belediye kurulularna hkmet el koydu ve bunlar ordunun silahlanmas iin iletmeye balad. Ama bu iletmelerin says son derece azd. Bunun yannda gerekli yedek para ve teknik personel de yoktu. Anadolu'nun ticaret sermayesi, resmi makamlarn tand birok ayrcalklara karn, sanayi iletmeleri kurma eilimini pek gstermiyordu.

Bu yzden devletin balca gelir kayna gene kyllerin verdii vergilerdi. ktisat Bakanl'nn belgelerine gre, kylnn dedii vergiler, i adamlar ile tccarlarn dedii vergilerin on be katyd. Ulusal Kurtulu Sava srasnda, geni halk ynlarnn durumu iyileme gstermedi. Byk Millet Meclisi Hkmeti, snfsal durumuna uygun olarak, yoksul kyllerin yararna gerekli mlkiyet deiikliklerine girimeye istekli deildi. Bu durumda kk iftilerin elinde 3-5 hektarlk arazi, bir ift kz ve birka kkba hayvan vard. Kyller kendi topraklar olmad iin byk iftilerden ya da byk toprak sahiplerinden kiraladklar toprak paralarn iliyorlard. Peki, erkekler cephede savarken, yal kimselerle kadnlar, toprak kirasn deyebilecek lde tarlalar nasl ilesinlerdi? Bunun sonucu olarak birok ky insan topran yitirdi. Sonra da kentlere gittiler ve orada dilenci ordusunun oalmasna yardm ettiler. Savan ykn en ok kk ve orta iftiler ekti. Sava gereci toplama komisyonlarndan geri kalan da vergiler alp gtrd. rnn yzdeyirmisini ''aar'' olarak, feodal ondalk olarak, devlete ayni olarak teslim etmek zorundaydlar. Mustafa Kemal, kylnn, Anadolu'nun efendisi olduunu geri sk sk sylyordu. Ama hkmet uygulamasna bu ilke hi girmedi. Hkmetin 1921'de kard ve kyllere baka eyler yannda kredi, kurtarlm blgeler iin tohumluk ve ilenmemi araziyi kullanma hakk szn veren yasalar, daha ok byk iftilere yarad. Byk iftiler, sava srasnda ulusal, Kemalist hareketin balca toplumsal dayanaklar haline geldi. Byk toprak sahiplerinin nemli bir ksm da, Ankara hkmetini destekledi ve etkiledi. Destek salayanlar, 19. yzylda saray memurluundan gelerek byk toprak sahibi olanlard. Buna karlk, eitli gebe boylarnn soylu takmnn da aralarnda bulunduu, lkenin dousundaki feodal toprak aalar, padiahn evresinde toplanan feodaldinci gericiliin dayanaklar olarak kald. Gnde 12 ile 16 saat alarak ordu iin elbise, deri eya ve cephane reten, silahlar ve tat aralarn onaran iilerle zanaatlar, kck gndeliklerinden yzde 6 orannda ek sava vergisi vermek zorundayd. 1921-22 yllarnda Trk sendikaclk hareketi byk bir gelime gsterdi. Tek tek gruplar birleerek btnlemi bir ''Trkiye iler Birlii'' meydana getirdi. Eyll 1921'de Byk Millet Meclisi madencilik i yasasn kabul ettii zaman, bu onlarn ilk baars oldu. Bu yasa, maden iilerine sekiz saatlik ign ve haftada bir gnlk tatil tanyordu. Ayn ay iinde, 29 Eyll'de, hkmet, hapisteki Trk komnistleri iin af kard. Komnist Partisi tekrar yasal durumuna dnd. stanbul'da igalcilerin ekilmesi iin emeki gsterileri dzenlendi,

Anadolu'da iiler daha yksek cret ve siyasal haklar istediler. 1922 yaznda Anadolu'da toplumsal hareket ylesine bir ereveye ulat ki,

Ankara hkmeti yeniden terre bavurdu ve 12 Temmuz 1922'de Trkiye Komnist Partisi'ni tekrar yasaklad. Austos aynda, parti, kongresini gizli olarak yapmak zorunda kald. Bu trl toplumsal koullarn ve atmalarn taban stnde Mustafa Kemal'in ynettii ulusal, anti-emperyalist kurtulu sava, sonuca gtren son aamasna girdi. Trk ordusu hzla yeniden dzenlendi, yeni silahlar ve yeni birlikler, zellikle svari birlikleri cepheyi pekitirdi. Ancak Mustafa Kemal'i, bir kez daha silaha sarlmann gerekten gerekli olup olmad sorusu uzun sre uratrmt. nce Dileri Bakan Yusuf Kemal'i sondaj grmelerinde bulunmak zere Paris ve Londra'ya yollad. Bara her eye karn ulamak isteyenler grubunun tersine, Mustafa Kemal, ''Misakmilli''nin biimlendirdii gibi, barn lkeye tam zgrlk ve bamszlk getirmesi gerektii grne smsk balyd. Trkiye sorununda ngiliz emperyalistlerinin biraz daha yumuamas umutlar belirmi bulunuyordu. Hint Ulusal Kongresi 27 Aralk 1921'de, ngiltere'nin Trkiye'ye yaplan hakszl ortadan kaldrmamas halinde Hindistan'n bamszln ilan etme korkutmasnda bulunduu bir karar kabul etmiti. Yeni Delhi'deki ngiliz Kral Vekili, bu uyarnn ciddilii konusunda Lloyd George'un dikkatini ekti. Babakan, artk bu Hint grn -ayn biimde ngiliz smrge imparatorluunun baka blmlerinde de ortaya konan bu gr- grmezlikten gelemeyeceine inanyordu. Mart 1922'de, Paris'te toplanan tilaf Devletleri Dileri Bakanlar Konferans, bir atekes anlamas ve ilerideki bir bar anlamas iin Ankara ve Atina'ya yeni koullar nerdi. ngiltere de artk Anadolu topraklarndan Yunanllarn ekilmesinden yana olduunu aklyor, ama te yandan, Dou Trakya ve anakkale Boaz zerinde Yunan egemenliine gene bal kalyordu. Bar grmelerine balayabilmek iin bir atekes ngrlyordu. Atekes, iki tarafn birliklerinin pekitirilmesini ya da yer deitirmesini yasaklyor, birlikleri bir denetim komisyonunun gzetimi altna sokuyordu. Bu nerilerin amac gerektiinden de akt; Sakarya'da yenilen Yunan ordusu bir soluk almal ve Trk ordusunun igalcileri zorla kovmasna engel olunmalyd. Mustafa Kemal'in nerisi zerine Ankara hkmeti atekes nerisini ilke olarak kabul etti, ama kendisi de nemli bir koul ne srd: Atekesin yrrle girmesiyle ayn zamanda Yunanllar Anadolu'nun boaltlmasna balamal ve bu i drt ay iinde tamamlanmalyd. Ankara, bu koullar altnda bar anlamas zerinde grmelere hazr olduunu bildirdi. Ancak Yunan taraf bunu kabul etmeye hazr deildi. Bu yzden 1922 ilkyaznda yaplan bu temaslar, belirgin bir sonu vermedi. Bununla birlikte, Kemalistlerin politikas, bir art puan daha salamay baarmt: nce dnya kamuoyunun gznde barseverliklerini tantlamlar, te yanda da metinlikleriyle tilaf Devletleri'ni Sevres Antlamas'ndan daha ok uzaklamaya doru gtrmlerdi. Dmana ayn zamanda birlik halindeki bir i cephe ile kar kma konusunda Mustafa Kemal'in Byk Millet Meclisi yelerine yapt ar,

nce hi bir etki yapmad. 5 Mays 1922'de Bakomutan'n yetkilerinin nc kez olarak ay daha uzatlmas oya konduu zaman, milletvekillerinin ounluu buna kar kt. Bylece ordu basz kalmt.

Mustafa Kemal, hastal dolaysyla oturuma katlamamt. Oylamadan sonra hkmet ekilmek istiyordu. Bylece ar bir ii politika bunalm bagsterebilirdi. 6 Mays'ta, Mustafa Kemal, muhalefetin savlarn boa karmak iin meclis krssne kt. Son olarak padiah ve tilaf Devletleri'yle bir uyuma salamaya alan ''kinci Grup'' milletvekilleri, bakomutanln uzatlmasna ilikin yeni bir yasann gereksiz olduunu sylemilerdi. Mustafa Kemal'i, Meclis'in haklarn saymamakla suladlar. Ordunun saldrya gemesinin olanaksz bulunduunu, ordunun gsterdii duraksamann da bunun en iyi kant olduunu yeniden ne srdler. Mustafa Kemal, eletiricilerin herbirine sert ve anlalmamas olanaksz yantlar verdi. Bu arada, Millet Meclisi'nin kurulmasnda, bizzat kendisinin geni lde altn ve bundan dolay da onun onurunu kltmeye kendisinin raz olmadn, tersine, bu onuru daha da yceltmek istediini syledi. Ordu saldrya geecekti, ama bunun iin gerekli tamlk derecesine henz ulamamt. Bir konumacnn, asl grevinin politika yapmak olduu yolundaki savna da yle yant verdi: ''Btn lkenin, btn ulusun olduu gibi, bizim de biricik grevimiz, yurdumuzda bulunan dman sngmzn gc ile kovmaktr. Bu hedefe erimediimiz srece, politika bo bir laftan baka bir ey deildir.'' (112). Mustafa Kemal'in, ordu ynetiminde bir bunalmn kkrtmacl yaplrsa, nne geilemeyecek bir yakmn meydana gelebileceini sylemesi, amacna ulat. 177 milletvekili, bakomutanlkla ilgili yasann uzatlmasndan yana oy kulland, on bir tanesi muhalefette kalmakta direndi ve 15'i de ekimser kald. Bylece askeri harektn srdrlmesi gvenceye alnm oldu. ''kinci Grup'' iinde bir araya gelmi olan stanbul komprador evrelerinin ve feodal-dinci gericiliin etkisi, gene de ar basyordu. Bunlar, Bakanlar Kurulu Bakan ve bakanlarn meclis tarafndan gizli oylama ile dorudan doruya seilmesi koulunu getiren bir yasay, 8 Temmuz 1922'de geirdikleri zaman dikkate deer bir baar elde ettiler. Bylece Millet Meclisi Bakan nerme hakkn yitiriyordu. Ama bu yeni yasadan sonra da yrtme ile yasama birlii gene ayakta kald. Mustafa Kemal, Meclis Bakan olarak onayn bildirmedii srece, Bakanlar Kurulu Bakan'nn kararlar uygulanamyordu. Meclis, 12 Temmuz'da, Rauf Bey'i babakanla seti. Rauf Bey, bu grevi, 4 Austos 1923'e kadar zerinde bulundurdu. Kendisi Mustafa Kemal'in ''Birinci Grubu''ndan olmakla birlikte, zaman getike Meclis'te gerici elerin gvenilir adam durumuna geldi. Onun bu greve getirilmesi, Trk devletinin gelecekteki siyasal olumas zerindeki sert snf atmalarnn kaca konusunda bir n iaret oluyordu. Haziran 1922 ortasnda, Bakomutan, saldr plann hazrlamak

bakmndan ordunun istenilen duruma geldii tansna vard. Bunu bilenler, drt kiilik bir evrede snrl kald. Her eyden nemli olan, dman gerek stratejik ve gerekse taktik ynden baskna uratmakt. Bu yzden Mustafa Kemal, bir ara ileri Bakanl'na ykselen, Sofya'da geirdii gnlerden bu yana eski arkada Fethi Bey'i, Fransz ve ngiliz diplomatlar ile yeniden grmeler yapmak zere Paris ve Londra'ya yollad. Yunan hkmet evreleri, bu olay karsnda sinirlendiler. Anlaldna gre, imdi Paris'ten baka Londra da Atina'y atlayarak Ankara ile anlama yoluna gitmek istiyordu. Bu sinirlilik, Yunan ovenistlerini, yaptklar yardmlarn karlnn denmesini isteme amac gden eylemlere gtrd. ''Averof' zrhlsn Karadeniz'e yolladlar ve

gemi burada 7 Haziran 1922'de hibir korunmas olmayan Samsun kentini bombardmana tuttu. Temmuz sonunda zmir'deki Yunan yksek komiseri, Bat Anadolu'da bamsz bir ''yonya'' devleti kurmak iin Atina'dan direktif ald. Bundan birka gn sonra Yunan hkmeti, stanbul'a doru yollamak amacyla Trakya'ya birliklerini yd. Bununla, kentin, Kemalistlere mttefikler tarafndan geri verilmesi nlenmek isteniyordu. Ama tilaf, buna kar kt. Ege blgesinde gler ilikisini Atina'dan daha gereki biimde deerlendirdi. Ancak Lloyd George, 4 Austos 1922'de, Avam Kamaras'nda yapt bir konumada Yunan tarafna gene moral destek vermeyi, amacna uygun grd. Yunanllarn Kk Asya'da gsterdii beceriklilii vd ve bu kk lkeyi aresizlik iinde brakmayacana sz verdi. Ama bu canlandrc szler de, Yunan ordusunun sava gcn dzeltmeye elverili deildi. Yunan halk, tilaf yanls politikas ile hkmetin onlar nereye gtrdn imdi ok aka gryordu. lke ekonomik bir kntnn kenarna gelmiti. Yunanistan'n her yerinde savaa kar gsteriler gittike yaygnlayordu. Birok asker, cepheye gitmekten kanyor, ya da ordudan kayordu. gal altndaki Bat Anadolu caddelerinde buyruklar uygulamadklar iin zincirle balanan askerleri jandarmalarn gtrdkleri sk sk grlyordu. Yunan subaylar, Trk nfusunun varnn younun yama edilmesi ve onlara eziyette bulunulmas iin kendi askerlerini ayartyorlard. Bunun sonucu olarak, igal kuvvetleri, evrelerinde almaz bir dmanlk duvar rd. Bu arada Yunan komuta subaylar da siyasal entrikalar iinde birbirlerini yiyordu: Kral Konstantin yanllar ile eski Babakan Venizelos yanllar birbirleriyle kavga halindeydiler. Bakomutan Hac Anesti, korkusundan zmir'den dar kamyordu. Kendisinin cinnet geirdii sylentileri dolayordu. Gnn birinde organlarnn camdan olduu, kalknca krlaca kuruntusuna kapld iin yataktan kmamakta diretti. Buna karlk Trk ordusunun durumu 1922 yl yaznda, gerek Yunanllarla, gerekse gemi yllarla karlatrld zaman, ok daha iyi grnyordu. ki tarafn birliklerinin gler durumu imdi aa yukar terazinin kefelerini dengeliyordu. Bununla birlikte sava gereleri ynnden daha nceki gibi gene Yunanistan'n

stnl sryordu. Ancak Trk taraf da daha gl svari birliklerine sahipti. Gene de nemli olan, moral stnlkt. Komnistlerden tutun da Mustafa Kemal'in evresindeki burjuva-milliyeti nderlik grubuna kadar Trk ulusal hareketi iindeki btn siyasal akmlar, lkenin bamsz ve egemen olmas isteniyorsa, dmann Trk topraklarndan kovulmasnn zorunlu olduu noktasnda birleiyorlard. Trk askeri, Trkiye'nin ulusal varl urunda anti-emperyalist bir kurtulu sava yapyordu. Yunanllarda kendi mttefikleri tarafndan terk edilmi olma duygusu yaygnlat halde, Trk askerleri kendilerini Dou'nun btn ezilen uluslarnn ncs olarak gryorlard. Ankara hkmeti, Sovyet Rusya'nn dostluu yannda Afganistan'n anlama ile saptanm desteini kazanmt. Hindistan'n ve btn Yakndou'nun Mslmanlarndan maddi ve manevi yardm gryordu. Avrupa devletlerinin ilerici gleri de ondan yana kyordu. Fethi Bey, Londra ve Paris'te, ngiliz ve Fransz memurlar ile tartrken, Mustafa Kemal Ankara'dan ayrld. Gazeteler, iki ordu futbol takmnn manda bulunmak istediini yazdlar. Bu futbol ma, 28 Temmuz'da yaplmt. Ancak seyirciler arasnda Mustafa Kemal ile smet Paa'nn

yannda ordu ve kolordu komutanlar bulunuyordu. Ertesi gece Bakomutan, kendileriyle planlanan saldrnn ayrntlarn grt. Trk ordusunun ana gleri, Afyonkarahisar blgesinde bir baskn saldrs ile dmann gney gruplarn yok edecek, sonra da tm dman cephesini kertmek amacyla kuzeybatya ynelecekti. Mustafa Kemal Ankara'da yeniden iinin banda bulunduu srada, birlikler hazr durumda olmalar gereken yerlere kaydrldlar. Yry kollar ve tat aralar yalnz geceleyin hareket halinde bulunuyordu. Gndzn aalarn altna ya da ky evlerinin avlularna saklanyorlard. Yunan keif uaklar Trklerin tarafndan pheli bir hareket haberi veremiyordu. Gerekte ise ok sayda birlik cephenin kuzey blmlerinden Afyonkarahisar blgesine getirilmiti. 20 Austos'ta Mustafa Kemal otomobille Konya zerinden Akehir'e genel karargha geldi. Onun Ankara'dan ayrldn bilen ancak birka kii vard. Gazeteler ise, Gazi'nin 21 Austos'ta ankaya'daki kknde bir ay verdiini yazdlar. leden sonra ay verilirken arl olanlarn hepsi, ev sahibinin bitiik bir odada almakta olduu kans iinde bulunduruldular. Kendisi ise bu srada genel karargh cepheye doru iyice kaydrd ve saldr gnn saptad. 26 Austos 1922'de sabaha kar Trk bataryalar, Afyonkarahisar'n gneybatsnda, Dumlupnar'n iki yannda bulunan, pekitirilmi ve tepelerde bulunan, Yunan mevzilerine ate at. Bunun ardndan on iki Trk piyade ve svari tmeni ileriye atld. Baskn baarl olmutu. ki gn iinde dmann Afyon'un gneyinde 50 km ve dousunda 20 km'lik bir alana

yaylan pekitirilmi cephesi kertildi. Kuzeye doru ekilen Yunanllar, kendilerini kovalayan Trklerle balanty yitirdiler. Trk birlikleri ise, Yunan ordusunun zmir'de bulunan taban ile balantsn kesmek zere cephenin yarlmasndan sonra kuzeybat ynnde ilerledi. Yunan Bakomutanl durumu kavrad zaman vakit ok geti: Yunanllarn ana birlikleri yandan kuatldklarn grdler: 12.000 kii teslim oldu. Aralarnda yeni atanm Anadolu Bakomutan General Trikopis de vard. gal ordusunun teki kalntlar 300-400 km uzaktaki Akdeniz'e doru kayordu. Kaanlar adm adm peinden izleyen Trk svarisi, Yunanllar arasnda tam bir panik meydana getirdi. Zafer gnnde gne batarken, Bakomutan yolun kenarnda durmu, enesini eline dayam, nnden geen sonsuz tutsak kollarn gzlyordu. Yznde zafer kazanm kiinin glmsemesi deil, yorgunluk ve ezginlik okunuyordu. Fevzi Paa'nn sonradan anlattna gre, Kemal'in acl yz anlatm ve uzun suskunluu, yannda bulunan subaylar iin dayanlacak gibi deildi. Sonunda olduu yerde doruldu ve duygularn anlatmak iin uygun szler arad: O srada nnden geen ve savan neden olduu kurbanlar, ona, insanclln ve barn barbarlk ve fetih tutkusu zerinde zafer kazanaca gne kadar daha yaplacak ne kadar ok eyin bulunduunu gstermesi bakmndan korkun bir simge olarak grnyordu. Mustafa Kemal'in, Dumlupnar Meydan Sava'ndan sonra, 1 Eyll 1922'de kard bir gnlk buyruk, u szlerle sona eriyordu: ''Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!'' (113). Trk ordusunun ilerleyiinin bir yerde zayflayp duraca konusunda Yunan Bakomutanl'nn umudu bounayd. Yunan birlikleri Alaehir'de

ilerlemekte olan Trklerin nn bir kez daha kesmek istediklerinde ykm tamamlanm oldu: Bu meydan sava Yunanllarn 14.000 tutsak daha vermesine neden oldu. Normal birlikler olarak deil, ancak kaaklar yn halinde Yunanllar zmir limannda bulunan gemilere eritiler. Trk svari birlikleri Akdeniz'e uzanan byk yolu dokuz gn iinde amlard. 6 Eyll'de Bursa'y, 9 Eyll'de zmir'i aldlar ve 18 Eyll'de Anadolu topranda artk tek bir Yunan askeri bulunmuyordu. Mustafa Kemal zmir'e yaklat srada, Mttefik konsoloslarnn mesajn ald. Konsoloslar, kenti ona ''teslim etmeye'' hazr olduklarn bildirdiler ve Hristiyan halka insanca davranlmasn istediler. Bakomutan fkelendi ve yumruu ile masaya vurdu: Bu konsoloslarn, bir Trk kentini Trk ordusuna teslim etmeye ne haklar vard? lk Trk atllar zmir'in rhtm duvarlar nnde atlarn durdurduklar zaman, dikkate deer bir ngilizFransz sava filosunun limanda demir atm durumda bulunduunu grdler. Ama grkemli Trk zaferi onlar haraketsizlie mahkm etmiti.

Blk komutan Temen erafeddin, bir Fransz amiralinin kendisine doru geldiini grd. Amiral uzun bir konuma yapt. Trk temenin bundan anlayabildii, Hristiyan Rum ve Ermeni halk korumas gerektiiydi. Amiral szlerini bitirir bitirmez, rhtm zerine tfek mermileri yamaya balad. evredeki evlerden Ermeniler ate amt. Ertesi gn Yunanllar tarafndan karld sanlan bir yangn oldu. gn sren yangn eski liman kentinin byk br ksmn kl haline getirdi. Halk kurtarabildii eyas ile rhtma snmaya alt. Trklerle Yunanllar arasndaki kin bylece bir kez daha korkun bir noktaya ulat. Mttefiklerin insancl szleri salt ikiyzllkt. Onlarn kendisi, emperyalist bir Dou politikas ile Yunanllarla Trkler arasnda ylesine bir dmanl krklemilerdi ki, sonucu bylesine kanl taknlklarla kapanacakt. Mustafa Kemal, zmir'de geirdii ilk gnlerde evresinde grd aknlk ve korku grnmleri yannda, ho bir olayla da karlat. 10 Eyll'de, zmir'e varndan ksa bir sre sonra, gen, iyi giyimli ve bakml bir kadn kendisiyle grmek istediini bildirdi. nce alrken kendisini rahatsz ettii iin onu geri evirecekti. Ama kadn diretti. Sessiz ve gzel bir kenar semt olan Bornova'da genel karargh ile birlikte kendisinin konuu olmas dileinde bulundu. Zengin bir tccar ve armatr olan babas orada oturuyordu. Kadnn ad Latife idi; Fransa'da hukuk renimi yapmt ve ksa bir sre nce oradan dnmt. Milyonlarca Trk gibi o da vatann kurtarcs ''Gazi''ye byk sayg duyuyordu. Ona iinde kendisinin resmi bulunan, boynunda tad bir madalyon gsterdi. Birka gn sonra Mustafa Kemal, Latife'nin yangnlardan uzak kkne tand. Gen kadn hem gzel ve akll, hem de belirgin siyasal grlere sahip biriydi. Her eyden nce Trk kadnnn hak etmedii kt toplumsal durumdan kurtulmasnda etkili olmak istiyordu. Mustafa Kemal, Ankara'ya dndkten sonra annesini zmir'e yollad. Latife, Ocak 1923'te ld gne kadar ona bakt. Bundan ksa bir zaman sonra, 29 Ocak 1923'te Mustafa Kemal, Latife ile evlendi. Sevgilisi Fikriye'yi, tutulduu akcier tberklozu yznden 1922 gznde bir Alman sanatoryumuna yollamak zorunda kalmt. Mustafa Kemal'in evlenme haberi onun ruhsal ve bedensel kn tamamlad. Yunan yenilgisi, ngiliz Ortadou mparatorluu'nu Kk Asya'ya kadar yaymak konusunda Lloyd George'un yapt giriimin kesin fiyaskosu

anlamna geliyordu. Ama Londra'da henz bunu anlamak isteyen yoktu. Trk birlikleri, iki koldan anakkale Boaz'na ve zmit Yarmadas'na doru ilerliyordu. Halkn gl gsterilerle igalcilerin ekilmesini istedii stanbul ile Trakya'y da kurtarma amac gdlyordu. Paris ile Londra'nn imdi gene nerdii yeni bar grmelerinin nkoulu olarak Mustafa Kemal, Trkiye'nin Avrupa'daki topra Trakya'dan da Yunan birliklerinin ekilmesini istedi. ngiliz emperyalistleri Boazlardaki durumlar iin korku

duyduklarndan dolay Mustafa Kemal'den, 1920'de Mttefiklerle padiah hkmeti arasnda anakkal Boaz ile stanbul Boaz'nn iki yannda topraklar iin kabul edilen tarafsz blgenin mutlaka Trk ordusu tarafndan dikkate alnmasn istediler. Bunun zerine Trk Bakomutan, kendi hkmeti ile byle bir blge konusunda anlama yaplamad iin tarafsz blgeyi tanyamayacan bildirdi. tilaf Devletleri'nin nde gelen politikaclar ve askerleri, Trklerin ilerlemesine nasl kar koyulaca konusunda gr birliinde deildiler. ngiliz ve Fransz sava bakanlklar, anakkale Boaz boyunca uzanan tarafsz blge gibi dar bir alanda, Trklere kar baar ile direnme gsterilebileceini olanaksz gryorlard. Savunma durumu almak iin gerekli derinlik yoktu. Ayrca, eldeki on iki tabur, byle bir devin yerine getirilmesi bakmndan sayca gerektii kadar gl grnmyordu. ngiliz Kabinesi'nin 15 Eyll 1922'de yapt toplantda gene de Lloyd George gibi kkrtclar ve sava elebalar etkili oldular. Sovyetler'e kar militan bir mdahale politikasnn ncln yapan Winston Churchill, Avrupa'nn yeniden bir Trk yaylmasna urayaca korkusunu yaymaya alt: ''Trklerin Avrupa'da ellerinden henz aresiz Hristiyan topluluklarnn kan silinmemi, babo ve yola gelmez istilaclar olarak yeniden ortaya kmas, savata geen btn bu olaylardan sonra, Mttefikler iin en ar bir utan kayna demekti. Hibir yerde zafer Trkiye'ye kar olduu kadar tamlkla kazanlmam, hibir yerde zafer sahiplerinin gcne kar Trkiye'de olduu kadar kibirlilikle kafa tutulmamt.'' (114). ngiliz smrge beylerinin, gzlerinde en ok kleler olarak acnabilecek, kk grlen Trklerin uyan karsnda duyduu fke, bundan daha ak biimde anlatlamazd. Lord Curzon bile, bu sesleri fazla sert buldu ve daha yumuak olunmasn salk verdi. Ama Lloyd Geroge ile Churchill, szlerini kabul ettirdiler. Kabine, Trklerin tarafsz blgeye girme konusundaki her giriimine sert biimde kar konulmasna, btn Akdeniz Filosu'nun Boazlar'a gnderilmesine, zayf duruma den Asya kysna derhal asker ve gere takviyeleri karlmasna karar verdi. Fransa, talya, ngiliz dominyonlar, Romanya ve Yugoslavya'dan da bu harekete katlmalar istendi. ngilizlerin bu arsn, dnya basn, ''Call of war'' ''savaa ar'' - diye adlandrd. Kk Trk birlikleri anakkale tarafsz blgesine girdii zaman durum iyice gerginleti. ngiliz birlikleri henz ate ama buyruu almamlard, ama Trkler onlara ate amak iin kk bir olanak bile vermedi. Trk birlikleri, bar niyetlerini gstermek iin tfeklerin namlularn aaya doru evirmilerdi. ngilizler bu taktik karsnda yle armlard ki, Trklerin kendi siperleri nnden gemelerine gz yumdular. Bununla Trk taraf, mttefik tarafsz blgesini tanmadn gstermiti. 15 Eyll'den birka gn sonra ngiliz emperyalistleri, sava tutumlarn terk etmek zorunluluunu duydular. Yaptklar ''Call of war'' yalnz Avustralya ve Yeni Zelanda'da olumlu bir yank bulmutu. Kanada ve Gney Afrika, yant

vermekte duraksama gsterdiler. in en g yan da, Fransz emperyalistlerinin, ngiliz karlar uruna yeni bir Dou savana srklenmeye istekli kmamalar oldu. Babakan Poincare o sralarda Fransz yksek finans evreleri adna, Almanya'y zor nlemleri ile -rnein Ruhr blgesinin igali yoluyla- sava dentilerini vermeye zorlama plann uyguluyordu. Fransa btn siyasal ve askeri aralarn bu hedef zerine younlatrmt. ngiliz notasna verdii yant, Fransz birliklerinin tarafsz blgeden ekildii noktasnda toplanyordu. Onlar da talyanlar izledi. Fransz Yksek Komiseri Pelle ve onun ardndan Franklin Bouillon, grmeler yapmak zere zmir'e Mustafa Kemal'e kotular. Yugoslavya ve Romanya, Fransa'ya uyarak ngiltere ve Yunanistan urunda askeri bir mdahaleye katlmay kabul etmediler. Sovyet hkmeti de konuya el att. Verdii bir nota ile Lloyd George hkmetine, balca ilgililerle uyuma halinde bunalm bar yoldan zme uyars yapt. Sovyet hkmeti, Trk halknn savan bir var olma ve bamszlk sava, Trkiye'nin siyasal ve ekonomik zgrlklerini yok edecek, onun egemenliini baz Avrupa devletlerinin egemenlii altna sokacak olan Sevres Antlamas'na kar bir sava olarak gryordu. Rus halknn btn gnl, bu savata Trklerden yanayd. Trklerin zaferi, bu ulusun bir diktaya boyun edirilmeyeceini, onunla eit haklara sahip bir devlet olarak bar konusunda grmeler yapmak gerektiini tantlamt. Bu d politika biimlemesi ngiliz kabinesi zerinde souk bir etki yapt. 1920 yaznn ans da buna eklendi. O zaman ngiliz ii snf, atike bir kar koymada bulunarak, ngiliz emperyalistlerinin lkeyi Polonyal beyaz muhafzlarn yannda Sovyet Rusya'ya kar bir sava servenine srklemesine engel olmutu. 6.5 milyon ngiliz sendikal iisinin imdi de hkmetin karsna karak, yeni bir Dou sava karmasna engel olmaya almas beklenen bir eydi. Bir ngiliz-Trk savann ngiltere'nin Asya topraklarndaki Mslmanlar arasnda uyandraca sert tepkileri de hesaba katma zorunluluu vard. Derken Lord Curzon, Poincare ve Sforza ile grmek zere Paris'e gitti. Artk Trkiye'ye zorla kabul ettirilecek bir savatan sz edilemezdi. ngiltere, artk Trakya'y Trkiye'ye geri vermeyi amalayan Fransz ve talyan gr ynnde eilim gsteriyordu. 23 Eyll 1922'de tilaf Devletleri bir bar konferans iin arda bulundular ve Mudanya'da bir Trk-Yunan atekes antlamas iin grmeler yaplmasn nerdiler. Trakya'nn Trk makamlarna verilmesi koulu, Trk birliklerinin bar konferansnn sonuna kadar Boazlar geemeyecei hkmn iine alyordu. Mustafa Kemal, nemli bir karar alma durumundayd. Eyll ortasnda toplam gc ancak 12.000 kii olan ngiliz birliklerini anakkale Boaz'ndan ve stanbul'dan kovmak, askeri ynden tamamyla olanakl grnyordu. Daha sonra Trk askerleri, ''misakmilli''nin gereini tam

olarak yerine getirmek zere Yunanllara kar Trakya'da zafer kazanncaya kadar sava srdrmek zorundayd. Kemal'in evresindeki subaylarn ou, zaferi tamamlamann ateine tutulmulard. Ama Bakomutan, olumlu ve olumsuz yanlar tartt. ok kimse savan srdrlmesinden yana kt: ngilizlerin zayf askeri durumu, mttefikler arasndaki anlamazlklar, dnyadaki ilerici glerin Trkiye'ye moral destek salamas gibi noktalar vard. te yandan Mustafa Kemal, Trk halknn, anlamazlkla ilgili teki halklar gibi besledii bar

zlemini dikkate ald. Yeteri kadar insan ldrlmemi miydi? Kesin zaferden sonra, ulusal istemlere bar yoluyla ulama olana yok muydu? ngiliz aslann kana susayncaya kadar kzdrmal myd, yoksa ona ''onurlu bir ekilme'' frsat vermek siyasal bakmdan daha akllca olmaz myd? ngiltere ile olan iliki, Mustafa Kemal iin stn bir rol oynuyordu. Trkiye'nin, emperyalist devletler oyununda, ngiltere'nin kartlar tarafna asla geemeyecei inancna Birinci Dnya Sava'nda varmt. Yaamnn sonuna kadar bu gre bal kald. Bununla birlikte, Ulusal Kurtulu Sava, Sovyet Rusya ile doal olarak anti-emperyalist ynde bir ittifak meydana getirmiti. ngiliz emperyalistleri buna karlk Yunanl istilaclarn ardnda desteki olmutu. 12 Eyll'de Halide Edip'e kendi ineleyici slubu iinde yle dedi: ''Salam insan kavray adna bana syleyiniz, ngiliz hkmetinin gl yardm ve istei olmasayd, Yunanllar zmir'e nasl kabilirlerdi? Onlarn ak istei olmadan Yakndou'da herhangi bir ey olabilir miydi. Bizim Yunanllara kar deil, ngilizlere kar savatmz bin kez dorudur.'' (115). Siyasal aklllk ve onun burjuva snfsal durumundan gelen, emperyalistlerle uyumalara gitme eilimi, ngiliz emperyalizmi ile herhangi bir biimde dorudan doruya kar karya gelmekten onu alkoymutur. Bu yzden ayn 12 Eyll 1922 gn zmir'de, ngiliz temsilcisine, Ankara hkmetinin kendisini ngiltere ile sava halinde grmediini bildirdi. Btn bu eler, Mustafa Kemal'i, 29 Eyll'de Mttefiklerin grme nerisini kabul etmeye ve Marmara Denizi kysndaki Mudanya'ya smet Paa'y atekes grmeleri iin Trk temsilcisi olarak yollamaya gtrd. Drt yl nce Mondros'ta olduu gibi imdi de bir Trk temsilcisi Mttefik generallerinin karsna oturmutu. Ama zaman deimiti. O vakitler padiahn Bahriye Nazr olan Rauf Bey Mondros'ta galip devletlerin koullarn kabul etmekten baka bir ey yapacak durumda deildi. Mudanya'da ise istemleri ne sren yeni Trkiye'nin temsilcisi smet idi: Meri kysnda Trk snrna kadar Trakya zerinde Trk egemenliinin yeniden kurulmas ve Yunan birliklerinin derhal ekilmesi. Ancak ngiliz temsilcisi General Harrington, Trakya'nn yalnz Trk sivil ynetimine verilmesine razyd. Bar yaplncaya kadar lke mttefiklerin igali altnda kalacakt. Bunun zerine smet, Trk birliklerinin 6 Ekimde yeniden ileri

yrye geecekleri korkutmasn yapt. Paris'te yeniden yaplan Fransz-ngiliz grmelerinden sonra ngiliz temsilcileri, Trakya'nn Yunanllar tarafndan boaltlmasn da kabul ettiklerini akladlar. 11 Ekim 1922'de smet, General Harrington, Fransz ve talyan temsilcileri atekes belgesini imzaladlar. Mttefik generalleri, ''Carysfort'' zrhlsnda grmeleri uzaktan izleyen Yunan heyetini daha nce armlard. Yunanllar balangta antlamay imzalamaktan kandlar, ama antlamaya uymak zorundaydlar. Bu da, Dou anlamazlnn asl oyuncularnn Yunan milliyetileri deil, mttefikler olduunun baka bir kantyd. Mudanya Antlamas, Yunanllar'n 14 gn iinde birliklerini Meri Irma'nn, yani snrn arkasna ekmelerini ve Aralk 1922 bana kadar Trakya'nn Trk ynetimine verilmesi gerektiini saptyordu. Geri Trkiye bar yaplncaya kadar burada birlik bulunduramayacakt ama, 8.000 kiilik jandarma birlii yerletirebilecekti. Mttefikler, Gelibolu Yarmadas'n ve stanbul evresindeki blgeyi bar yaplncaya kadar igal altnda bulundurdular. Bu arada unu da belirtmelidir ki, Lloyd George, Trkiye politikas fiyaskosunu

babakanlk koltuunu yitirmekle ve Kral Konstantin de ''Byk Yunanistan dnn sonunu tahtn yitirmekle dedi. Yakndou'da silahlar sustu. Trk halknn yaama istei, Kk Asya'y kleletirme yolunda emperyalistlerin kurduu kaba planlardan daha gl olduunu ortaya koymutu. Komnist Enternasyonalin IV. Kongresi, Trkiye'nin zafer kazanm halkn kutlad: ''3. Enternasyonalin IV. Kongresi... Batl emperyalistlere kar kahramanlk dolu bamszlk savandaki baarsndan dolay Trkiye'nin ii ve kyl snfna en candan selamlarn yollar. Trk arkadalar! Kleletirilmi tm Dou'ya ve btn smrge lkelere devrimci bir bamszlk hareketinin canl rneini gstermi olanlar sizlersiniz (116). Yabanc emperyalistlerin yenilgisini yerli-feodal gericiliin yenilgisi izledi. Bunlar nce, padiaha yeniden soydan gelen haklarn verilecei zamann geldiini sandar. Sadrazam Tevfik Paa, ancak kle ruhlu bir padiah uann gsterebilecei dar kafallkla, 17 Ekim 1922'de Mustafa Kemal'e yollad telgrafta, kazanlan zaferin stanbul ile Ankara arasndaki her trl anlamazl ve ikilii ortadan kaldracan ve ortak bir bar heyeti kurulmas gerektiini bildirdi. Ankara'da Millet Meclisi'ndeki ''kinci Grup'' da, ''ulusal birlii'' bu taban zerinde kurmak ve padiah anayasal monarinin banda grmek istiyordu. Mustafa Kemal, eski sava arkadalar, yl nce Trkiye'nin bamszlnn korunmas yolunda ortak savam iin Amasya'da ant imi olan evre ile danmalarda bulundu: Rauf Bey, Refet Paa ve Ali Fuat Paa. Ama imdi bunlarn grleri birbirinden ne kadar ok uzaklamt! Mustafa Kemal monarinin artk sonunu

hazrlamak istedii halde, Rauf yle konutu: ''Ben btn kalbimle ve ruhumla tahta ve halifeye balym. nk babam padiahn iyiliklerini ok grmtr ve kendisi Osmanl mparatorluu'nun nianlarn tayan kiilerdendi. Bu iyiliklerin ans benim kanmda dolamaktadr. Ben bir nankr deilim ve olmak da istemem. Padiaha bal kalmak benim iin bir ykmllktr.'' Refet de ona katld: ''Bizim iin gerekten padiahln ve halifeliin dnda baka bir hkmet biimi sz konusu olamaz.'' (117). Halk paalardan ok baka trl dnyordu. Refet, 19 Ekim'de, Ankara hkmetinin temsilcisi olarak Trakya'nn ynetimini zerine almak iin stanbul'a vard zaman buna inanmak frsatn buldu. Sokaklar ulusal davann zaferini ve Mudanya Atekes Antlamas'n kutlayan insanlarla dolup tayordu. Her yerde zaferin onuruna kurban edilecek koyunlarn korkulu melemeleri duyuluyordu. Gsterilerin sonu gelmiyordu. Gsteriler srasnda ikide bir u haykr nlyordu: ''Padiaha lm! Yaasn Mustafa Kemal!'' Padiah kliinin ihanetlerine kar halkn yllardr birikmi fkesi birden boanmt. Kalabalk, Mehmet VI'nn tannm yandalarn zorla sokaa karyor ve dvyordu. Ulusal hareketin amansz dman, eski Dahiliye Nazr Ali Kemal, kalabalk tarafndan taland. Mttefiklerin askeri polisine, seyirci kalmaktan baka bir i dmyordu. Padiah ile sadrazam, ssz kalan Yldz Saray'nda korkudan titriyorlard. General Harrington'a, saray bekleyen ngiliz birliklerinin oaltlmas iin yalvarrcasna ricalarda bulundular. stanbul'da olduu gibi btn Trkiye'de halk byle dnyordu: Padiahlk tahtnda bulunan hainin zamannn dolduu kabul ediliyordu. Mustafa Kemal, halkn iradesine dayanarak, uzun zamandr gtt son hedefe, burjuva-cumhuriyeti bir devletin kurulmasna doru nemli bir adm

daha atmay baard. Bu frsat, ona Mttefikler saladlar. Mttefikler, 28 Ekim 1922'de, hem Byk Millet Meclisi hkmetini, hem de padiahn kabinesini bar konferans iin Lozan'a ardlar. ngiliz emperyalistleri, padiah drmeye henz raz deildiler. Padiah onlara Boazlar zerinde ngiliz koruyuculuunun kurulmasnda yardm etmek olanan bulamazsa bile, bu yoldan Lozan'da tek bir ulusal Trk hkmetinin karsnda kalnm gibi hareket ederek daha gl bir durumdan k yapma olana vard. ngiliz smrge politikasnn eski ''bl ve egemen ol!'' ilkesi burada da uygulama alanna sokuldu. Mustafa Kemal, Millet Meclisi'ndeki gl dinci grubun nasl silahsz duruma getirilebileceini dnyordu. Bununla ilgili olarak Avrupa burjuva devrimcilerinin eski bir kuralna bavurdu. Buna gre, din ile devlet birbirinden ayrlmalyd. Bu uyuma yolu ile Rauf Bey'i de kendi grnden yana kazanmay baard. Mustafa Kemal ona yle dedi: ''Halifelikle padiahl birbirinden ayracaz ve padiahl kaldracaz. Siz meclis

krssnde, bu nlemin onaylanmas yolunda aklamalar yapacaksnz.'' (118). 30 Ekim 1922'de Rauf, Millet Meclisi'ne bu neriyi getirdi. Bunun ardndan sert bir tartma balad. Geni halk ynlarnn isteklerini dile getiren Kemalist grubun birok konumacs, padiah hkmetinin ulusal davaya ihanetten dolay mahkeme nne karlmasn istediler. Muhalefetin iki szcs, padiahln kaldrlmas nerisini aka geri evirdiler. ''Birinci Grup''un aralarnda Mustafa Kemal'in de bulunduu 80 milletvekili, sonunda bir nerge verdiler. nerge, Osmanl mparatorluu'nun ykldn ve yeni bir Trk devletinin doduunu belirtiyor, Anayasa gereince egemenlik haklarnn ulusun olduunu onaylyordu. Daha sonra oturum ertelendi. Mustafa Kemal, uzun zamandr slam tarihini youn biimde inceliyordu. Toplad bilgileri daha sonra 1 Kasm 1922'de padiahlk ve halifelik konusunda yapt belli amaca ynelik uzun bir konumasnda deerlendirdi. Dinci eler, slam hukukunun dinsel ve layk gcn blnmesini kabul etmediini ne sryorlard. Muhammed'in ardndan gelen ilk halifeleri, Osmanl padiahlar gibi layk ve dinsel egemenlii bir tek kiide temsil ettiklerini sylyorlard. Mustafa Kemal, yalnzca kendilerine zg bir alanda ok bilmi hocalarla yara girmekten ekinmedi. slamlkta layk ve dinsel gcn birbirinden kolaylkla ayrlabilecei konusundaki tarihsel aklamasn yapt. Mool hkmdar Hlagu, 1258'de, Abbasi soyundan son halifeyi Badat'ta ldrmt. 1517'de Msr' ele geiren Trk padiah Sultan Selim II, her trl layk gten syrlm olan, Kahire'de Memlk sultanlarnn saraynda bir emekli gibi mrn doldurmakta bulunan Abbasi torunlarndan birinden bu rtbeyi alp, kendine mal etmeseydi, halifelik bir daha layk gle donanm halde bulunmayacakt. Halifelikle padiahln ayrlmas ve padiahln kaldrlmas nergesi ayn gn grlmek zere, anayasa, hukuk ve din ileri komisyonu temsilcilerinden meydana gelen bir komisyona gnderildi. Mustafa Kemal, bir keye oturdu ve tartmalar izledi. Kendi tarihsel savlarnn dar kafal dincileri inandramadn grd. Tartma, geni lde temsil edilen hocalarn, halifelik gibi yce bir durumun zedelenemeyeceini tantlayan trl ince bululu savlar arasnda uzayp gitti. Konunun sonu gelmeyen bir tartma iinde dalp gitmemesi iin Kemal ie karmak zorunda kald. Bir

srann stne kt ve yksek sesle konumaya balad: ''Efendiler, egemenlik ve padiahlk bilimsel bir tartma sonunda hi kimse tarafndan hi kimseye verilebilecek bir ey deildir. Egemenlik, padiahlk, gle elde edilir, iktidar yoluyla ve zor yoluyla, Osmanllar zor yoluyla Trk halknn egemenliini ve padiahl ele geirmilerdir. Bu egemenlik alt yzyl srmtr. Ama imdi Trk ulusu ayaklanmtr, egemenlii zorla ele geirenleri duvarlarnn iine kapamtr, egemenlii ve padiahl bizzat eline almtr. Bu artk olup bitmi bir eydir. Artk sz konusu olan,

egemenlii ve padiahl ulusun elinde brakmak isteyip istemediimizi renmek deildir. ... Buraya toplanm olanlar, Meclis ve herkes, sorunu tamamen doal kabul etselerdi, sanyorum bu amaca daha uygun derdi. Aksi halde gerek nasl olsa kendisini gsterecek, ama bu durumda belki de baz kafalar kesilecektir.'' (119). Bylece Mustafa Kemal, lkedeki gerek iktidar koullarn feodal gericilie aka anlatmt. Komisyon bakan, uyarc szleri ok iyi anlyordu. Karlk verdi: ''Balaynz, biz konuya baka bir adan bakyorduk. imdi aydnlandk.'' (120). Yasa tasars abucak hazrland ve Millet Meclisi'nin gece oturumunda kabul edildi. Yasaya gre, tek kiinin egemenliine dayanan stanbul hkmeti, 16 Mart 1920 gnnden sonra -stanbul'un tilaf Devletleri tarafndan igal edildii gn- varln yitirmiti. kinci madde dinci muhalefete verilen bir dn ieriyordu: Halifelik varln srdrecekti. Ancak Millet Meclisi'nin, Osmanl soyundan gelen, ''eitim ve karakter bakmndan'' en uygun birini ''Mslmanlarn halifeliine'' seme yetkisi vard. Trkiye, bununla, gerekten bir cumhuriyet olmutu ama henz byle bir adla nitelenmiyordu. Trk ulusal kurtulu devrimi, feodal dzenin en gl kalesi saylan ve son yllarda yabanc emperyalizminin ajanln yapm bulunan alt yzyllk padiahl ortadan kaldrd. Son Padiah Mehmet VI Vahdettin'in sonu, hi iyi olmayan bir biimde ve abucak gerekleti. 4 Kasm'da Tevfik Paa Kabinesi dald ve ulusal hkmet Boaz kylarndaki eski bakentin ynetimini zerine ald. Mehmet VI'nn, Millet Meclisi kendisini halifelik makam iin uygun bulur mu bulmaz m diye daha fazla beklemesinin gerei kalmamt. 16 Kasm'da Meclis, Vahdettin'i vatana ihanet suundan mahkemeye vermeyi kararlatrd. Vahdettin daha fazla vakit kaybetmedi. Daha o gece Sultan Selim'in saf altndan meydana gelen Hazine dairesinde ne varsa hepsini birka bavula koydurdu ve ngiltere'nin, onun deerli kiiliinin korunmas iini stne almasn General Harrington'dan rica etti. stanbul zerinde henz gecenin karanl dururken, on kiilik kk bir grup - padiah, olu, bir doktor, bir berber ve birka haremaas- bir yan kapdan Yldz Saray'n terk etti. Darda iki ngiliz salk arabas ve iinde askeri bir elik grubunun bulunduu nc bir otomobil bekliyordu. Bir ngiliz askeri, padiah, ambulansn iine itti. Sonra limana gittiler. 17 Kasm 1922 gnyd ve son Osmanl padiah ''Malaya'' adl ngiliz sava gemisi ile bir daha dnmemek zere Trklerin yurdunu terk etti. Ertesi gn Millet Meclisi Ankara'da, Vahdettin'i yerinden uzaklatrd ve yeeni Abdlmecid'i btn Mslmanlarn dinsel ba olarak seti. Ancak bu ''Kemalist'' halifenin alnyazs, Trk tarihinin ayr bir blmn daha meydana getirir. Mustafa Kemal'in evresindeki asker aydnlarn elinde bulunan Ulusal Kurtulu Sava nderlii, ayn gnlerde, zaferin meyvelerinden halk ynlarn uzak tutma abas iindeydi. Ekim aynda nde gelen komnistleri

ve sendika yneticilerini tutuklatt, kt ilemlere uratt ve mahkeme nne kard. ilerin siyasal ve sendikal rgtlerini datt. Komnist Enternasyonal bu duruma kar ''Trkiye'nin ii ynlarna yapt arda'' u tutumu taknd: ''Trkiye Komnist Partisi, emeki ynlarn emperyalizme kar savanda ulusal burjuva hkmetini desteklemitir. Hatta ortak dman karsnda kendi programn ve lksn geici olarak feda etmeye hazr olduunu gstermitir. Trk hkmetinin Komnist Partisi karsndaki tutumu, ii ve kyl snfnn, yardmmz elde etme amacyla bize sz verdii reformlar isteyecek snf bilincine varm temsilcilerini etkisiz hale getirmek ve ayn zamanda Lozan Konferans'nda gerek bir burjuva hkmeti olarak ortaya kmak istemesiyle kendini gsteriyor.'' (121). 9 Kasm 1922 gn saat 12.30'da Simplon Ekspresi tam zamannda stanbul'dan ayrld. Bu trenle Trk bar heyeti Lozan'a hareket etti. Heyetin banda, Mustafa Kemal'in Trkiye'yi Lozan'da temsil etmeye en uygun bulduu smet Paa bulunuyordu. Kendisi Mudanya'da da bu ii baar ile yapmt. Ancak bunun sonucu olarak Rauf Bey'le olan anlamazlk daha da derinleti. Rauf Bey, Lozan'a kendisi gitmek ve smet'i de yalnzca danman olarak gtrmek istemiti. Trk heyeti, Lozan'da toplanan yabanc gazetecilerin ok ilgisini ekti. Daha al gn olan 20 Kasm'da Trk heyeti onlara ilk cokulu haberi salad. smet, Trk heyeti iin ayrlan yerlere oturmay kabul etmedi. teki delegeler iin hazrlanan koltuklarn aynsn istedi. nce, aceleyle ancak bylesi yerlerin hazrlanabildii sylendi. Bunun zerine smet, gerekli koltuklar getirildikten sonra, tekrar geleceini syleyince, eksik koltuklar abucak bulundu. tilf diplomatlar, grmeler iin Lozan'da geirecekleri alt ay boyunca, Trk Heyeti bakannn bu sertliini ve inatln sk sk anlamak ve grmek frsatn bulacaklard. Mttefikler, burada Sevres Antlamas'nn yeniden gzden geirilmesinin sz konusu olduu varsaymn srdrme konusunda bouna aba gsterdiler. smet, ar iitme zelliini yerine gre kullanyor ve bu trl oluturmalar duymazlktan geliyordu. Buna karlk, kendisi, Trkiye'nin yalnz Mudanya Atekes Antlamas'n grmelerin k noktas olarak kabul ettiini ve burada yaplacak eyin yalnz bar yeniden getirmek deil, ayn zamanda yzyllarn hesabn da temizlemek, yani Trklerin bamszln ve egemenliini snrlayan her eyin ortadan kaldrlmas olduunu aklad. Trk ulusal kurtulu hareketinin program milli misak- ve bununla birlikte yeni ulusal Trk devletinin snrlar, devletler hukuku asndan tannmalyd. Trkiye ile mttefikler arasndaki anlamazln ana noktas buydu. Mttefikler, Kk Asya'y dorudan doruya kendi smrge egemenlikleri altna sokmaya ilikin ana hedeflerinden vazgemek zorunda kalmlard, ama yeni Trkiye'yi, gene byk devletlerin ayrlmaz siyasal, ekonomik ve parasal bamll iine sokulmu ve kltlm bir Osmanl mparatorluu olarak grmekten baka bir ey istemiyorlard. Verilmesi gereken toprak dnlerini,

Trkiye'nin bamszlnn feda edilmesi ile detmek istiyorlard. Ancak bunu salayabilmek iin yeniden silahlara bavurmak gerei vard. nk sz konusu olan blgeler artk Trklerin elinde bulunuyordu. Bu plann baka bir zayf yan da, ngiliz emperyalistlerinin artk Fransz rakipleri kadar, kapitlasyonlar, parasal gzetim ve aznlklarn karna iileri karma hakk yoluyla Trkiye'nin sistematik bir denetim altnda bulundurulmasna kar ilgi gstermemesiydi. ngiliz politikas Lozan'da balca iki hedef gdyordu:

ngiliz filosu iin Boazlarn ak olmasn salamak ve petrol bakmndan zengin Musul blgesini Irak'taki ngiliz koruyuculuk blgesine katmak. Mustafa Kemal ile smet, kendi grme taktiklerini tilf Devletleri'nin bu trl gr ayrlklar zerine kurdular. Byle bir davran biimi ne kadar yerinde olursa olsun, ngiliz isteklerine kar geni lde olumlu davranarak, ''Misakmilli''nin gereklerinden nemli bir tanesini gndemden kardklarn ve Sovyet heyetine -kendi ulusal dileklerinin kabul ettirilmesi iin bu heyetin desteine her zaman gvenebilirlerdi- glk gsterdiklerini gzden uzak tutmamaldr. Lord Curzon, Lozan'da Boazlarn silahszlandrlmasn, bar ve sava zamanlarnda ticaret ve sava gemilerine ak tutulmasn istedi. Yalnzca Boazlar Komisyonu'nun almalarna katlan Sovyet heyeti, anakkale ve stanbul Boazlar blgesinde de Trk egemenliinin eksiksiz olarak korunmasn savundu. Ticaret gemilerinin Boazlardan serbeste gemesini savundu, ama Trklerin olmayan btn sava gemilerine kapal tutulmasn istedi. Sovyet Dileri Bakan ierin, hkmetinin grn, Sovyet Cumhuriyetlerinin gvenliinin, Mondros Atekesi'nin (1918) tilf Devletlerine sava gemilerini Karadeniz'e yollama izni vermesinden bu yana srekli olarak tehlike karsnda bulunmasna dayandrd. tilf Devletleri, bu yoldan, Denikin ve Wrangel'e yardm etmi, tilf birlikleri bylece Odesa, Nikolayev, erson, Svastopol ve Batum'u igal etmilerdi. Trk heyeti ise ierin'den habersiz Lord Curzon ile grmeler yapt. ngiliz plannda birka deiiklik yaplmasn salad, ama ilke olarak onu kabul etti. Lozan'da kabul edilen Boazlar Szlemesi yle oluyordu: Her lke, Karadeniz'e, belli zamanda en gl olan Karadeniz devletinin sahip bulunduu gte bir sava filosunu gnderebiliyor, bununla birlikte her biri 10.000 tondan daha ar byk sava gemisinden fazlas Karedeniz'e giremiyordu. Boazlarn kylar 15 ile 20 km derinliinde bir izgiye kadar silahszlandrlyordu. Ancak Trkiye, stanbul'da, 12.000 kiilik bir garnizon bulundurabiliyordu. Sovyet hkmeti, Boazlar Anlamas'n imzalamad; nk bununla emperyalist devletlerin saldrganca niyetlerinin yeniden deyimlendiini ve Trk halknn egemenlik haklarnn zedelendiini kabul ediyordu. ngilizlerin ikinci nemli istei olan Musul sorunu zerinde smet ile Lord Curzon arasnda sert sz arpmalar oldu. Sonunda sorunun grme-d braklmas gerekleti. Musul, gene ngiliz igali altnda kald, geleceinin

kesinlikle saptanmas daha sonraki bir uyumaya brakld. Bu konuda ngiltere'nin durumu daha glyd, nk askerleri Musul'da bulunuyordu. Ocak 1923'te ilk grme dneminin sonuna doru, grmelerin arlk merkezi, Fransz emperyalistlerinin en ok ilgi gsterdii sorunlar zerinde topland. Trk heyeti, ngiltere karsnda yumuamt, ama Fransa karsnda bunu gerekli grmedi. Uluslararas durum, Trkiye'nin davran bakmndan elveriliydi. Poincare hkmeti Ruhr blgesi servenine balam ve bu yzden ngiltere'nin honutsuzluunu kazanmt. O halde smet, bu nedenle, Lord Curzon'un Fransz isteklerini biraz gnlszce destekleyeceini hesaba katabilirdi. Bylece Yunanllarn yenilgisine karn, ngiliz emperyalistleri Lozan Konferans'nda nemli baarlar elde edebilmilerse de, Franszlar bu ite asl kaybeden taraf olmutu. Poincare hkmeti, smet Paa'nn, 20 Ekim 1921 tarihli Franklin-Bouillon anlamas ile Paris'in balatt Trklere kar dostluk politikasn onurlandrmasn bouna bekledi. Bu umudun ardnda

Fransz finanskapitali bulunuyordu. Daha nce baka bir yerde de deinildii gibi, (122) Fransz finans kapitali, Trkiye'de yaplan tm yabanc yatrmlarnn yzde 60'n elinde bulunduruyordu ve Osmanl hkmetinin de ba alacaklsyd. Ancak, Trk taraf hibir eilme gstermedi. Hibir koula bal olmayan parasal zerklik istedi, Osmanl Dyunu Umumiyesi'nin eski haklarnn yeniden verilmesini kabul etmedi, kapitlasyon rejimi ile buna bal olarak yabanc devletlerin ekonomik nceliklerinin tamamen kaldrlmas zerinde direndi. Trkiye, yeni imtiyaz anlamalar ile iktisat politikasnda ellerini balatmaya raz deildi. Emperyalist devletlerin -bu alanda zellikle Fransa'nn- Osmanl devletinin iileri konusunda hakem rol oynamasn salayan her trl zel aznlk hakkn da kabul etmedi. smet, ayrca, antlamasnn imzalanmasndan sonra mttefik birliklerinin derhal ekilmesini de istedi. Lozan Konferans, 4 ubat 1923'te, bu trl gr ayrlklar yznden almalarna ara vermek zorunda kald. Trk Millet Meclisi'nde, muhalefet, smet Paa'nn geri dnn frsat bilerek, kendisinin grmeleri yrtme biimine kar sert saldrlara geti. Heyet, mttefikler tarafndan ne srlen anlama tasarsn kabul etmedii iin sulanyordu. Meclis grmeleri 6 Mart'a kadar srd. Sonunda, Trkiye'nin ulusal isteklerinin en geni lde karlanmasn dileyen Mustafa Kemal taraftarlar stn ktlar ve mttefiklerin anlama tasars geri evrildi. Mustafa Kemal, Byk Millet Meclisi'nde, 6 Mart 1923'te yapt konumada, Trkiye'nin isteini genel olarak, ''kapsaml ve gvenlikli biimde ulusun ve lkenin bamszlnn ve haklarnn her trl ynetimsel, siyasal, ekonomik, parasal ve baka konularda tannmasn salamak, geri alnan blgelerin tamamen boaltlmasn gerekletirmek'' diye tanmlad (123). Batl lkelerin, grme masasna dnmekten baka yapacak bir eyi yoktu.

Fransz finanskapitalinin Trkiye'deki gvenlii iin yeni bir sava servenine srklenmeye, ne ngiltere, ne de Lozan konferansnn teki yeleri herhangi bir istek gsterdiler. stelik arka planda yeni bir rakip daha ortaya kmt: Amerikan tekelci sermayesi. 1922'de ''Standart Oil Company of New Jersey'', Musul petrol kaynaklarnn yzde 25 payn ele geirdi. Trk hkmeti, Yakndou'daki bu yeni emperyalist elikisinden de kendi hesabna yararlanmaya alt. Bu amala, 9 Nisan 1923'te, Amiral Chester tarafndan ynetilen Ottoman-American Development Company adl irkete, 4.500 km demiryolu yapma imtiyaz ile demiryolunun her iki yanndaki 20 km'lik alan iinde bulunan madenlerin iletilmesi hakkn verdi. Bu haber, Bat Avrupa finans evrelerinin, zararna da olsa, Trkiye ile anlamay abuklatrmasn salad. Anlalan, taktik manevra olarak Chester imtiyaz etkisini gstermiti. Ancak Trkiye'nin ulusal bamszl asndan bu imtiyaz bir riziko meydana getiriyor ve Boazlar sorunundaki uyuma gibi, Kemalistlerin anti-emperyalist politikasndaki elikileri bir kez daha gsteriyordu. lkedeki ilerici glerin sert eletirilerine urayan Chester imtiyaz, 1923 yl sonunda geersiz ilan edildi. 23 Nisan 1923'te, Lozan Konferans yeniden topland. Grler birbiriyle bir kez daha sert biimde att, ama mttefikler artk gerileme durumunda bulunuyorlard. 24 Temmuz'da, smet, anlama belgesinin altna imzasn koymay baard. Anlamada, ayrca, ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya, Belika ve Portekiz'in de imzalar vard. Genel olarak anlama, Trkiye'nin egemen,

bamsz devlet olarak devletler hukuku asndan tannmas anlamna geliyordu. Yunanistan ve Bulgaristan karsnda sava-ncesi snr yeniden kabul edildi. Asya snrlar Sovyet Rusya ve Fransa ile 1921'de anlald gibi brakld. Yalnzca Musul sorunu gene ak brakld. Trkiye'nin savunma zerklii ile ilgili her trl snrlama -Boazlarn askersiz hale getirilmesiyle Yunanistan ve Bulgaristan snrnda 30 km geniliindeki bir alann askersizletirilmesi dnda- ve Trk ordusunun gcnn snrlandrlmasna ilikin koullar kaldrld. Kapitlasyon rejimi ile yabanclarn parasal denetimi ve zel aznlk haklar da kalkt. Aznlklarla ilgili hkmler, devletler hukukunun balayc genel llerine uygun duruma getirildi. Anadolu'daki Yunan aznl, Yunanistan'n Trk halk ile dei-toku edilerek Yunanistan'a yerletirilecekti. Bununla birlikte demiryolu imtiyazlar ile baka birka yabanc giriim eskisi gibi kalacakt. Yalnz bunlar iin normal alma koullar kabul edildi. Trkiye'nin, henz gerekletirilmemi imtiyazlar yeniden geersiz saymas hakk da tannd. Trkiye, Osmanl devlet borlarnn bir ksmn (140 milyon Trk Liras) zerine almay ve ou Bat Avrupa bankalar olan alacakllarla deme biimi zerine anlamay kabul etti. Ancak Fransann istedii, altn olarak demede bulunma kouluna raz olmad. Yabanc igal birlikleri, Trk topraklarn

terk edecekti. 6 Ekim 1923'te Trk ordusu yeniden stanbul'a girdi. Trk ulusal hareketi, emperyalist egemenlikten kurtulmaya ilikin ana hedefine temelde ulamt. Ama Boazlar stats ve Osmanl borlarnn kabul edilmesi, emperyalistlere verilen dnler demekti. Trk hkmeti, konferansta uygulad zikzakl yola karn, Sovyetler Birlii'nin siyasal ve moral desteini her zaman grd. Mustafa Kemal'in ad, Trk halknn baarl Kurtulu Sava ile ayrlmaz bir btnlk meydana getirdi. Kemal'in karakteri iin belirleyici olan nokta, Lozan grmelerinin yapld aylarda bir tek dnceye bal kalmasyd: Trk ulusu kendine mutlu bir gelecek kurabilmek iin bar gereksiyor. Lozan'da grmelere ara verildii zaman, Trk ovenistleri onu Musul ve Badat zerine bir sefer iin ayartmak istediler. Yugoslav Kral ona, Selanik'i ve Bat Trakya'y Yugoslavya ve Trkiye arasnda paylamak iin Yunanistan zerine birlikte saldrmay nerdi. Kendisinin eski muhalifi Enver Paa, byle kulak fslamalarna kukusuz boyun eerdi. Oysa Mustafa kemal, serven adam deildi. Savam srdrmek istiyordu, ama askeri bir fatih olarak deil. 16 Ekim 1922'de gelecekteki bar iin programn Bursa'da taslak olarak izmiti: ''buuk yl sren bu kavgadan sonra, savammz bilimsel alanda, eitim ve iktisat alannda srdreceiz. Bunda baarya ulaacamza da inanyorum. Esnaf olacaz, zanaat olacaz. Bu greve bundan byle saduyumuzun btn gleriyle kendimizi vereceiz.'' (124).

KEMAL ATATRK ve ADA TRKYE III

TRKYE EHRESN DETRYOR Lozan'da henz grmeler srdrlrken, lkenin bundan sonraki gelecei konusunda Trkiye'de tartmalar balamt. Mustafa Kemal, ''Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'' yerine imdi bir siyasal parti, ''Halk Partisini'' kurdu. Haziran 1923'te yeni seimler yapld. kinci Millet Meclisi'nin 286 milletvekilinin tm, Kemal'in ''Halk Partisi''ndendi. Ama feodal-dinci gericilik henz teslim olmamt. Geri artk padiahlk yoktu, ama her cuma gn Halife Abdlmecit, eskiden atalarnn yapt gibi cuma namazn klmak ''selamlk'' iin stanbul'da arabasn sryordu. Grevi hibir siyasal gerei yerine getirmesini ngrmyordu. Ama Mustafa Kemal'in tuttuu yoldan honut olmayanlarn hepsi gzlerini halifeye evirmilerdi: stanbul'un padiaha bal memurlar, yabanc sermaye ile balantl olan kompradorlar, byk toprak sahipleri, Anadolu'nun dousundaki airet reisleri ve zellikle Mslman din adamlar, hocalar ve ulema ordusu. Trkiye'nin gelecekteki devlet biimi konusunda daha hl bir aklk yoktu. stanbul gazeteleri, halifenin devlet bakan olaca anayasal bir monarinin propagandasn yapyorlard. ''Halk Partisi''nde byk etkiye sahip bulunan Rauf Bey ile yandalar da bu gr temsil ediyordu. Mustafa Kemal'in devlet adaml, zamann nesnel gerekliliklerini anlamasndan ileri geliyordu. Bu, anti-emperyalist halk hareketinin tilaf emperyalistleri ile bunlarn Yunanl mttefiklerine kar zafer kazanmas olanan salamt. Ama zaferle, ulusal egemenlik ve bamszlk henz tam olarak gvence altna alnmamt. lkenin az saydaki nemli retim alanlarn elinde bulunduran yabanc sermaye, geni halk tabakalarn henz bilgisizliin ve Ortaa geriliinin emberi iinde tutan feodal dinci gericilik, gen ulusal Trk devleti iin srekli bir tehlike olarak ayakta duruyordu. Trk tarihinin bu yeni dneminin banda da tarihin gndeme koyduu grevleri kavramada Mustafa Kemal'in sahip olduu, aklk gerekten etkileyicidir. Mustafa Kemal'in o zaman kurmaya balad yapt, Trk halknn bar, demokrasi ve toplumsal ilerleme urunda bugn yapt savam ve ayrca gnmzn tm ulusal kurtulu hareketi iin deerli bir kalt olarak ortadadr. Bundan 50 yl nce sz konusu olan, Byk Sosyalist Ekim Devrimi'nin dolaysz etkisi altnda, ulusal bamszl ekonomik bamszlkla pekitirmek iin ulusal, anti-emperyalist bir hareketti. Hareketin programnda, ulusal bir sanayiin kurulmas ve emperyalist devletlerin stn durumu karsnda gerilii ortadan kaldracak toplumsal reformlar bulunuyordu. Bu Kemalist programn bugn iin bile ne kadar gncel olduunu, 1969'da yaplan komnist ve ii partileri Moskova danma toplants kantlar. Toplant, ulusal kurtulu hareketi iin u ana grevi saptad: ''Birok bamsz Asya ve Afrika devletinde siyasal bamszl ve egemenlii pekitirmek ve savunmak grevi yannda, ekonomik geriliin almas, ulusal bir sanayii de iine alan bamsz bir ulusal ekonominin kurulmas ve halkn yaama dzeyinin ykseltilmesi, toplumsal gelimenin balca sorunlar haline gelmitir.''(125) Bundan

dolay, Trkiye'de, ii snfn, aydnlarn ilerici tabakalarn ve kylleri kapsayan bugnk demokratik hareketin her zaman iin Kemalizmin z dncelerine sarlmas yerinde bir eilimdir. 50 yl nce ulusal hareketin banda bulunan yurtsever subaylarn ele aldklar ey, burjuva-demokratik devrimin grevlerini yerine getirmekten baka hibir ey deildi. Bu nderlik grubu, grevini yaparken, yeni filizlenmekte olan ulusal Trk burjuvasnn ve liberal toprak sahiplerinin karlarn temsil ediyordu. Geri Lenin, smrge ve baml lkelerde, burjuvaziyi, onurlu, mert ve drst, demokrasiyi temsil etmeye yetkin gryordu. Ama burjuvann siyasal istikrarszln ve gericilikle anlamaya varmas olanan da belirtmiti. Kemal'in ve Kemalist hareket iindeki nc glerin eylemlerini bu temel teorik belirleme asndan deerlendirmelidir. Tamamen burjuva bir nderliin, kapitalizmden sosyalizme gei demek olan amzda ulusal, anti-emperyalist bir hareketi hangi noktaya kadar ileri gtrmeye yetenekli olduu sorusunu aada yantlandracaz. 6 Ekim 1923'te Trk birlikleri tekrar stanbul'a girdikten sonra, Millet Meclisi, lkenin yeni bakentinin Ankara m olaca, yoksa Boaz kysndaki eski bakentte mi kalnaca konusunda karar verme durumundayd. Meclisin ounluu Ankara iin ve bununla birlikte de ulusal, anti-feodal devrim iin olumlu olan karar vermiti. Ankara, Anadolu'nun merkezinde bulunuyordu ve bir d saldrya kar stanbul'dan daha iyi korunabilir durumdayd. Ayrca stanbul gemile ok sk balant halindeydi ve bu bakmdan yeni Trkiye'nin bakenti olarak pek sz konusu olamazd. Byk padiahlarn parlak gnlerinden kalma solgun yzl ruhlar, henz eski Trk stanbul'un saraylarnda, camilerinde ve medreselerinde dolayordu. Oysa yeni devlet bir aile soyuna ya da inanca deil, Trk ulusuna dayanmalyd. Bundan dolay onun bakenti de Trk vatannn kalbinde olmalyd. Padiahln kaldrlmasndan sonra, 13 Ekim 1923'te Ankara'nn Trkiye'nin bakenti ilan edilmesi, Osmanl gemii ile bir ban daha kesilmesi demek oluyordu. Gene o gnlerde gazeteler, ''Halk Partisi''nin ve Mustafa Kemal'in cumhuriyeti ilan etmek istediini bildiriyorlard. 20 Ocak 1921 tarihli Anayasa bile, cumhuriyeti bir nitelik tayordu. Ama padiahn tahttan indirilmesinden sonra bile Kemalistler, feodal-dinci gericiliin gl durumu karsnda, son sonuca da varmaya ve yeni rejime uygun bir ad vermeye cesaret edememilerdi. Bu arada cumhuriyet dncesi slam dnyasnda geni bir n kazanm ve zellikle Franszlarn koruyuculuk blgeleri Suriye ve Lbnan'da Arap milliyetileri tarafndan savunulur olmutu. Kafkasya ve Orta Asya'da Sovyet cumhuriyetlerinin kurulmas da rnek olma ynnde etkisini gsteriyordu. Mustafa Kemal artk karar verme zamannn geldii kansna vard. Lozan bar, ona ve ''Halk Partisi'' iindeki ilerici glere yeni g katmt. Bugnk bulank durum hep byle srp gidemezdi. Rauf, Refet, Ali Fuat ve

Kzm Karabekir stanbul'da oturuyorlar, halifeyi anayasal monarinin hkmdar olarak getirmeye alyorlard. Mustafa Kemal tan yuvarlanmasn balatmak iin ekim ay sonunda, Austos 1923'ten bu yana grevde bulunan Fethi Bey'le Kabinesinin grevden ekilmesi konusunda anlamaya vard. Henz yrrlkte olan Anayasaya gre bizzat kendileri bakan nerebilen milletvekilleri, btn Meclis'in kabul edebilecei bir bakanlar listesi zerinde birleemiyorlard. Bu yzden Mustafa Kemal'den t dileinde bulundular. 29 Ekim 1923 gnnn le saatlerinde Mustafa Kemal'in onlarn nne srd ise, hkmetin yeniden kuruluuna ilikin bir neri deil, bir Anayasa deiikliiydi:''Trk devletinin hkmet biimi cumhuriyettir... Trkiye Cumhuriyeti'nin bakan, Byk Millet Meclisi Genel Kurulu tarafndan yeleri arasndan ve drt yllk bir yasama dnemi iin seilir... Cumhuriyetin bakan devletin de bakandr... Babakan, devlet bakan tarafndan milletvekilleri arasndan seilir...''(126). Babakan da bakanlar seer. Bundan sonra da tm kabinenin Meclis tarafndan onaylanmas gerekir. Bunun ardndan yaplan Meclis grmelerinde, Trk devletinin biiminin gerekten en ksa zamanda aa kavumas gerektii dncesi arlk kazand. Milletvekilleri byk bir ounluk yasaya olumlu oy verdiler ve hemen ardndan da Mustafa Kemal'i Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk bakan setiler. Mustafa Kemal, smet'i babakan atad. Ayn gnn akam 100 top atm ile Trkiye'nin bir cumhuriyet olduu ilan edildi. Top sesleri, halifeyi, Osmanl nianlar tayan kiileri ve Rauf Bey'in evresindeki generalleri, kendi planlarn hazrladklar bir srada korkuttu. Btn Dou'da gerici Mslman din adamlar kendi kendilerine sordular: Banda bir devlet bakannn bulunduu bir cumhuriyette halifelik gibi bir kurumun yeri ne olacakt? Artk halifeliin gnleri de sayl myd? Halife dostu stanbul basn, Trk ulusal bilincini halifeliin kar urunda hazrlamaya alyordu. rnein Tanin gazetesi, halifeliin olmad bir Trk devletinin slam dnyasnda artk hibir arla sahip olamayacan yazyordu. Oysa bu, bilerek sylenmi bir yaland. Artk halifeliin, Trkiye'de btn gerici glerin topland noktay meydana getirmekten ve devletin bamszln tehlikeye atmaktan baka bir anlam yoktu. smet ile Mustafa Kemal, halifenin ''kutsal sava'' iin yapt arya karn Arap ve Hint Mslmanlarnn 1914 ile 1918 arasnda ngiliz ordusunun saflarnda Trklere kar savatklarn, 1920 ylnda Trkiye'yi kanl bir i savaa srkleyen eyin, halifenin fetvas olduunu anmsattlar. Mustafa Kemal, halifelii salt ''tarihsel bir an'', Trk halkn ktlklerle dolu gemie balayan bir zincir olarak niteledi. Hukukun, eitimin ve toplumsal yaamn geni alanlarnn yeniletirilmesi isteniyorsa, halifelik yklmas zorunlu olan nemli bir kale saylrd. Dardan gelen mdahaleler, halifeliin lm-kalm savamn hzlandrd. 24 Kasm 1923'te stanbul gazetesi, Aa Han'n Trk hkmetine yazd bir mektubu yaymlad. Aa Han, bu mektubunda, slam dnyasnn dinsel nderliinin iktidar yetkilerini elinde tutmas gerektiini ve halifenin dnyasal devlet gcne eit tutulmasn istiyordu. Mektup, Milli Meclis'i

ayaa kaldrd. nk bununla bir ngiliz uyruklusu, Trkiye'nin i ilerine karyordu, Mustafa Kemal, Aa Han', halifeyi Trkiye'de ulusal harekete kar kullanmak ve bylece onu zayflatmak iin halifeden yararlanmak isteyen bir ngiliz ajan olarak niteledi. Aa Han'n kiiliine ilikin bilgilerin yardm ile milletvekillerini savlarnn doruluu konusunda inandrmak Mustafa Kemal iin kolay bir iti: Bir Hintli prens ailesinden gelen Aa Han, Mslman smailiye mezhebinin ba olarak halknn skntlarndan ok uzakta, ngiltere'de ya da Riviera'da yayor, ngiliz politikaclar ile sk iliki halinde bulunuyordu. Bombay Liman'na girdii zaman, 9 top atm ile selamlanyordu. Mustafa Kemal, 1924 ylnn balarnda bir manevra srasnda smet'le ve nde gelen askerlerle halifeliin kaldrlmas iin nasl davranlaca konusunda grmelerde bulundu. 1 Mart 1924'te Meclis'in yeni alma dnemi ald srada, milletvekillerinin dikkatini deve ekti: Cumhuriyet yerine oturmal, dinsel ve laik diye blnm olan eitim sistemine btnlk kazandrlmal ve slam dini siyasal bir ara olma durumundan kurtarlmalyd. 3 Mart gn eitli milletvekilleri yasa nerisinde bulundular. neriler uzun ve sert bir grmeden sonra kabul edildi. Birinci yasa, halifelik makamn kaldrd ve Osmanl soyunun btn insanlarn yurtdna srd. kinci yasa, din ilerini ve dinsel tesisleri yneten bakanlklar kaldrd. Bu, Mslman din adamlar snfnn topraklarnn, mallarnn ve her trl kurulularnn devletletirilmesi anlamna geliyordu. nc yasa da, tm eitim ilerini ve kurulularn Eitim Bakanl'na balyordu. Bundan byle hibir din okulu bulunmayacak, yalnz laik okullar olacakt. Devletin laikletirilmesinin ve dinden ayrlmasnn temeli bylece atlmt. Baz milletvekilleri, Mustafa Kemal'e, son anda, bizzat kendisinin halifelik rtbesini almasn nermilerdi. slam dnyasnn eitli evrelerinden de buna benzer neriler gelmiti. Mustafa Kemal, byle geree aykr bir tasary ancak alay ederek bir kenara itebilirdi. yle soruyordu: rnein kendisi ran ve Afganistan halklarn, onlarn hkmdarlarn, kendi buyruklarna uymaya nasl yneltebilirdi? ''Ne anlam, ne de varlk gerekesi olan byle hayal stne kurulu bir role girmeyi gln'' olarak niteledi (127). Mustafa Kemal'in bunda ne kadar hakl olduunu, daha sonraki yllarda yeni bir halifeliin diriltilmesi iin gsterilen baarsz giriimler tantlad. Halifelik, dounun ortaa feodal sisteminden bir parayd ve bu sistemle birlikte tarihe kart. 3 Mart 1924 tarihli yasalar, Trk devletine her konuda en yksek yetkiyi getirdi, bunun yannda da ulusal egemenlii glendirdi ve Trk halkn halifeliin devletst grevlerinin yknden kurtard. Gerici bir dnm tehlikesi imdilik atlatlm ve ilerici reformlarn yolu almt. Devletin hukuksal geliimi, daha nceki btn yasama kazanmlarn bir araya getiren 20 Nisan 1924 tarihli anayasann ilan edilmesiyle tamamland.

Bu anayasa, baz deiikliklerle, 1961 ylna kadar yrrlkte kald. Buna gre Trkiye Cumhuriyeti, parlamenter bir demokrasiydi. Dolayl seim hakk erevesinde seimler yaplyordu. Semen iin servet bildirimi kalkmt, ama kadnlara seme hakk verilmedi. Hkmet uygulamas, her burjuva cumhuriyette olduu gibi burada da halk ynlarnn byk ounluu zerinde burjuva aznln diktatrlnn sz konusu olduunu yldan yla daha aka ortaya koydu. Bu genel yasallk Trkiye'de, 1924'te adn ''Cumhuriyet Halk Partisi''ne eviren Halk Partisi'nin 1924-25 ile 1930 arasndaki ksa dnem dnda tek bana iktidar olmasnda kendini gstermiti. Sendikalar ok sk bir hkmet denetimi altna sokulmutu. Kemal Atatrk'n byle bir egemenlik sistemi iin ortaya koyduu gerekede, ulusal ve antiemperyalist eler henz nemli bir rol oynuyordu. Kendisi, Trkiye'nin nnde bulunan byk grevlerin yerine getirilebilmesi iin btn ulusal glerin bir araya getirilmesini istiyordu. Bu amala Cumhuriyet Halk Partisi, hedefinin ''snf savam yerine, toplumsal dzeni ve birlik ruhunu koymak, eitli karlar ahenkli biimde dengeletirmek'' olduunu ilan etti (128). Mustafa Kemal de, halkn kendi kendini ynetmeye henz yetenekli olmadna inanmt. Kendini, halknn babas, eiticisi olarak gryordu. Halkn yaratc gcn bilgisizliin ve karanln zincirlerinden kurtarmak istiyordu. Bu yzden adalar onu bazen de ''istemeyerek diktatr'' olmu kii diye adlandryordu. rnein Byk Millet Meclisi seimleri iin aday listelerini kendisi hazrlyordu. Gazi tarafndan saptanan milletvekillerine itirazda bulunmaya hi kimse cesaret edemezdi. Mustafa Kemal'in byk erkesinin ve geni halk ynlar tarafndan sevilmesinin hangi temele dayandn, Dileri Bakan Tevfik Rt (Aras) 1929 ylnda kendisi ile yaplan bir konumada yle yorumlad: ''Semenler iin Gazi, igal birliklerini kovan bar isteyen ve Anadolu kyl ocuklarnn Arabistan, Yemen ya da Makedonya iin lmesine artk izin vermeyen bir kurtarcdr.'' (129). Trk iileri arasnda komnist bir hareketin kprdanlar, sendikalarn almalar ve ayn zamanda ete birliklerinin siyasal etkinlii daha Kurtulu Sava srasnda gstermitir ki, Trk halknn byk blkleri, srekli olarak politika yapmaya tamamyla yeteneklidir. Ancak Kemal, kendi toplumsal durumu -1916'dan bu yana hep paa rtbesini tayordu- ve kendi ''Halk Partisi''nin temsil ettii snf karlar dolaysyla bu trl demokratik ve toplumsal akmlara her zaman yabancyd, onlara dmand ve onlar ezdiriyordu. Bu yzden, anayasada yer alm burjuva zgrlkleri uygulamada geni lde snrlandrlmt. 1931 tarihli basn yasas yalnz padiahlk ve halifelik, komnizm ve ''yabanc devlet grleri'' iin propaganday deil, hkmet iin yaplacak her ciddi eletiriyi de cezaya balyordu. Kemal Atatrk ynetimindeki yeni Trkiye'ye ilikin burjuva kkenli aklamalarda, bu rejimin ok eitli yorumlar vardr. Bu yorumlar, ''parlamenter demokrasi''den, ''faizm''den, ''Trkleri Bat rneine gre ada bir halk yapmaya girimi Doulu despotizm''e kadar bir dizi

yaktrmalara varr. Ancak yalnzca u ya da bu grn n plana iten bu trl tanmlamalarla konunun zne inme olana yoktur. Mustafa Kemal'in evresindeki ulusal nderlik tabakas, gerekten de diktatrlk yntemlerini uyguluyordu. nce bu yntemlerin arlk merkezi, yeni burjuva-ulusal dzenin dmanlarna, ierde feodal-dinci gericilie ve yabanc sermayeye kar yneltilmiti. Bunlar ulusal bamszl korumal ve glendirmeliydi. Bu ynden gen Trkiye Cumhuriyeti nesnel olarak eitli lkelerde tedhii ve faist rejim kuran uluslararas finans-kapitale ters dyordu. Faizm, Sovyetler Birlii'ne kar ele geirme ve yok etme seferi, kk ve iyi gelimemi devletlerin egemenlik altna alnmasn hazrlamak ve yrtebilmek iin finans-kapitalin saldrgan evrelerine hizmet ediyordu. O halde Atatrk Trkiyesi'nin ''faizm'' etiketi ile donatlmas sz konusu olamaz. Mustafa Kemal, Halk Partisi iin ada Trkiye'nin niteliini belirleyen alt ilke koymutu. Bunlar arasnda milliyetilik, tamamyla Ziya Gkalp anlamnda, birinci sray alyordu. Bu ilkenin iki yan vard: Birincisi ulusal Trk devletinin bamszlk ve egemenlii, sonra da snf elikileriyle hibir bakmdan paralanmam Trk ulusuna ilikin topik bir gr. Bu ilkenin pratik siyasal deyimlenmesi, tek parti sistemiydi. Bu sistemin yardm ile askerlerden ve memurlardan meydana gelme kk bir tabaka hkmet ediyordu. Cumhuriyetilik ilkesi ile her trl feodal-mutlakiyeti yeniden dirilme abalarna kar konulacakt. Devrimcilik kavramnn ardnda, dnya kltrnn ve uygarln edinimlerinden Trk halkn yararlandrma abas yatyordu. Halklk, hem halkla birlikte olmak, hem de Trk halknn kendi kltrne ve tarihine ynelme anlamna geliyordu. Devletilik, devlete ekonominin desteklenmesi, laiklik de din ile devletin ayrln ilan ediyordu. Bu ilkelerin ne lde gerekletirildii bir yana, Kemal Atatrk'n yapt hizmet, bunlar ortaya koymasyd. Bunlar, ortaa Osmanl gemiinden syrlarak 20. yzyln dnyasna kendi gleriyle srama yapmas iin Trk halkna yaplan bir ar anlamna geliyordu. Burjuva-demokratik devrimin, anayasada ve bu ilkelerde somut olarak deyimlendii program, Trkiye'nin bundan sonraki gelimesi iin ok nemli olan ve znt kayna meydana getiren bir eksikliini de ortaya koyuyordu. Geni halk ynlarnn her demokratik hareketinin snrlandrlmas ve bastrlmas. Hangi gerekeye dayandrlrsa dayandrlsn, bu snrlandrma, gen Trk cumhuriyetinin emperyalizm karsnda durumunu zayflatacakt. Ayn zamanda Kemalistlerin kapitalist bir kalknma yoluna girdiini aka gsteren bir iaretti. Kemalizmi geriye doru bakarak gzden geirince, bu olumsuz yannn bugn bile gzden kamas olanakszdr ve gzden karlmamas zorunludur. Ancak geni halk ynlarnn eylemci duruma getirilmesi, bugn iin az gelimi lkelere toplumsal ilerleme ve emperyalist vurulara kar baarl biimde korunma yolunu aabilir. Byle bir gelimenin kayna, o zamann Trkiyesi'ndeki daha nce belirtilen snfsal gler ilikisinde bulunuyordu. Bu iliki, proleteryaya ve onun

devrimci partisine, burjuva-demokratik devrimin baar ile tamamlanmas iin gerekli hegemonyay yklenme olana vermiyordu. Gnmzde ise yirmi yllaryla karlatrld zaman dnya sosyalizminin esiz biimde byyen arl, Asya ve Afrika'nn eitli lkelerinde devrimci-demokratik nc glerin ayn toplumsal koullar altnda tam anlamyla ilerici nlemleri geni halk tabakalarnn yardm ile ve onlarn karna gerekletirmeye yardmc olmaktadr. Yalnz bu aradaki olaylarn nne gemi olduk. Halife Abdlmecit ile geri kalan Osmanl prensleri ve prensesleri, Dou ekspresi ile tahtndan indirilmi hkmdarlar srsne katldklar svire'ye posta edilmiti. Ama lkedeki gerici muhalefet henz ayaktayd. Ekonomik durumun bozukluu, halkn baz tabakalarnda honutsuzluu arttrd. Kar devrimciler Rauf Bey'in ynetimi altnda bir araya gelmeye baladlar. Rauf ile Kzm Karabekir, Refet, Ali Fuat ve Halide Edip'in kocas Dr. Adnan (Advar) gibi dnce arkadalar, Mustafa Kemal tarafndan kendilerini keye sktrlm sayyorlard. Bunlarn, Kemal'in muhalifleri durumuna gelmesinde kiisel nedenler arasnda, iktidara bizzat katlma istei nemli bir rol oynuyordu. Bunun yannda kkl bir siyasal ayrlk da sz konusuydu: Kemal'in tersine, Rauf, Lozan bar ile ulusal devrimin tamamland kansndayd. ''Salam ltlere'' yeniden dnlmesini istiyor, Kemal'in tasarlad reformlar hie sayyordu. Bu grubun kkrtmalar, 1924 yl yaznda ve gznde Halk Partisi'nin paralanmas sonucunu dourdu. 17 Kasm 1924'te, ''Cumhuriyeti Terakki Partisi'' meydana geldi. Kzm Karabekir, partinin bakan, Ali Fuat da genel sekreteri oldu. Her ikisi de daha nce askeri komutanlklardan ekilmilerdi. Millet Meclisi'nin 25 milletvekili yeni partiye katld. Partinin program, ''baz kiilerin despota eilimlerini'' yeriyordu. Kukusuz bununla Mustafa Kemal'in kendisi kastedilmiti. Parti, cumhuriyeti, demokrasiyi ve liberalizmi benimsiyordu. Bunlarla parti, her eyden nce slam dininin mdahalesinden ve onunla laiklik politikasndan korunmasn anlyordu. Mustafa Kemal'le ulusal kurtulu hareketine birlikte balam olan tm eski paalar bl, devrimi durdurmak amacyla imdi aka onun karsna geiyorlard. Sz konusu olan gerekten buydu; muhalefet partisinin eylemlerinde ''terakki'' ile ilgili hibir ey sezilmiyordu. lkenin btn gerici gleri bu partinin saflarnda toplandlar: stanbul kompradorlar, ii bitmi padiah memurlar, yobaz derviler ve ulema, ayrca feodal byk toprak sahipleri ve airet reisleri, Jn Trklerin ''ttihat ve Terakki'' Partisi'nin yandalar da yeniden canlandlar ve Kzm Karabekir'in partisinin saflarna akn ettiler. Parti, yzyllardan bu yana kardevrimcilerin yapt gibi, ''dinsel grlere ve inan mezheplerine sayg'' slogan altnda taburlarn meydana srd. Partinin halifeliin yeniden kurulmas yolunda aba gsterdii ak bir srd. Millet Meclisi'nde milletvekilleri smet hkmetine saldryordu. 21 Kasm 1924'te hkmeti ekilmeye zorladlar. Mustafa Kemal, bakanl Fethi Bey'e verdi. Kendisi ''lml'' biliniyordu. Muhalefet imdi daha byk bir hareket zgrlne kavutu. smet'in ekilmesini Halk Partisi'nin

zayflnn bir belirtisi sayd ve bu yzden daha yrekli hale geldi. stanbul basn, Kemal'in reform programna kar zehir dolu yazlar yaynlyordu. Hocalar kylerde, tanrsz Ankara hkmetine kar ayaklanma d veriyorlard. Mustafa Kemal, bu sralarda ar bir kiisel bunalm geiriyordu. Ar hasta yatan eski sevgilisi Fikriye'nin Ankara'da kendini ldrd haberini ald. Yakn akrabalarn bu arada bakente getirmi olan kars ile ilikisi gittike ktleiyordu. Latife durmadan dikleniyor ve onun siyasal grlerine kar kyordu. Austos 1925'te Latife'den ayrld. Eskisinden daha ok alkole, oyuna ve pheli kadnlarn arkadalna kendini verdi. Gnlk hkmet ileriyle pek az ilgileniyordu. Ama bunun yerine tasarlad reformlar hazrlyordu. Tarih, iktisat, tarm ve eitim konusunda ok sayda kitap okuyor, yabanc gazeteleri srekli olarak izliyordu. 11 ubat 1925, Mustafa Kemal'i iinde bulunduu sanlan hareketsizlikten ekip ald. Douda Krt airetleri, eyh Sait'in nclnde ayaklanmlard. Harput, Bitlis ve Mara'tan, Trk garnizonlarn karmlar, Diyarbakr' bask altna almlard. Krtlerin bir ksm gebe, bir ksm da demiryolunun, karayolunun ve sanayiin bulunmad Dou Anadolu'nun yaban dalarnda ifti olarak yayordu. Babadan oula geen feodal soylu snf eyhlerin egemenlii altnda bulunuyordu. Bu snf, Osmanl mparatorluu'nda yzyllar boyunca belli bir zerklik salamt. Ama cumuhriyet ynetimi altnda bunun sonu gelmiti. Yeni devlet gc, zel haklar kabul etmiyordu ve bunlarn hepsini kendi egemenliine ald. Hkmet, Krtlerin, mahkeme karsnda ve resmi makamlar nnde Trk dilini kullanmasn istiyordu. Krt obanlarnn ve iftilerin de iinde bulunduu kt iktisadi durum ve ulusal isteklerinin dikkate alnmamas, feodal eyhlere bu kiileri kendi gerici seferleri iin kullanma olana verdi. Yaban atl srleri, ''Kahrolsun Ankara'nn cumhuriyeti dinsizleri! Yaasn padiah! yaasn halife'' yollu sava haykrlar ile Krdistan vadilerinden frladlar. Diyarbakr'n kale duvarlarna, Abdlhamid'in olu Selim'in padiah ve halife yaplmasn isteyen afiler yaptrld. Mustafa Kemal tehlikeyi grd: Ayaklanma yaylrsa, kardevrimin zaferi ile sonulanabilirdi. Belki de bu ite muhalefetin parma vard. Hkmet, ayaklanmann btn Trk topraklarna yaylmasn nlemek iin, feodal ''aar'' vergisini kaldrmaya karar verdi. Bu atlm baarl oldu, hareket yerel erevede kald. Ancak Fethi Bey, ok daha atlml nlemlere itilebilecek biri deildi. Bu yzden Mustafa Kemal, 3 Mart 1925'te, smet Paa'y yeniden babakanla getirdi. Hemen ertesi gn Byk Millet Meclisi ''Dzeni Koruma Yasasn'' kabul etti. Bu yasa, ''isyanclarn, gericilerin ve ykc elerin'' hesabn grmek zere hkmete olaanst yetkiler tand. Krtlere kar yedi tmen harekete geti. 63 gn sren kanl bir savatan sonra ayaklanma bastrld. Bu ceza seferinden sonra, geriye, yanan kyler, dmdz edilen tarlalar ve saysz l kald. Ayaklanmann, aralarnda eyh Sait'in de bulunduu en nemli nderleri saklandklar yerlerde ele geirildiler. Askerlerin ardndan istiklal mahkemeleri kuruldu ve bunlar

isyanclar iin ok sayda lm karar verdi. 25 Haziran 1925 gn Diyarbakr'n zerine gecenin karanl kerken Krt ayaklanmasnn korkun sonu yaand. Cami nndeki byk meydanda daraalar kararmakta olan gkyzne doru uzanyordu. O gece isyanclarn 46 nderi asld. Mahkemenin yapt incelemelerde, syanc Krt eyhlerinin ''Terakki Partisi'ne'' byk umutlar baladklarn gsteren belgeler ortaya kt. Bu durum, hkmete, feodal-dinci gericiliin bu rgtn yok etme frsatn salad. 3 Haziran 1925'te hkmet partiyi yasaklad ve partinin nde gelenlerinin milletvekilliklerini kaldrd. 150 kii yurtd edildi. Dr. Adnan ile Halide Ebip de Trkiye'yi terk ettiler. stanbul'da ok sayda muhalif gazete kapatld. stiklal mahkemeleri, gazeteciler iinde byk cezalar verdi. Daha nce ksmen balam olan reformlarn engel grmeden gereklemesi iin artk yol akt. 4 Mart 1925'te ilan edilen sert nlemlerin ana atlm sadan gelen dmanlara yneltilmi olmakla birlikte, iktidarda bulunan ''Halk Partisi'', Krt ayaklanmasn ktye kullanarak ayn zamanda ii hareketine kar ilemlere giriti. 1923-1925 yllarnda Trkiye Komnist Partisi devletin kovuturma nlemlerinin ksa bir sre iin gevemesini, rgtn yeniden kurma ve dnya gibi gazeteleri yaynlama yolunda kulland. Komnistler zellikle sendikalarda baarl almalar yaptlar. Sendikalar, gl grevler yoluyla hkmeti, maden iilerinden sonra baka meslek gruplarna da haftada bir gnlk tatili -pazar gnnn dinlenme ile geirilmesi Trkiye'de bilinmeyen bir eydi- kabul etmeye zorladlar. 1925'te, Komnist Partisi, ikinci kongresini yapt. Ama bunun hemen ardndan, Austos 1925'te hkmet, dzeni koruma yasasn, Komnist Partisi'ne kar da uygulad. Komnist gazeteler kapatld ve birok parti yneticisi hapse atld. Kk gruplar halinde dalan, srekli olarak tutuklanma tehlikesi karsnda bulunan Trk komnistleri ise savamlarn yeraltnda da srdrdler. 1937-38'de parti, ksmen yeniden rgtlenmeyi baard. Trk komnistleri bir halk cephesi program ile kamuoyunun karsna ktlar, ama gene tutuklandlar ve uzun hapis cezalarna arptrldlar. Bunlarn arasnda tannm ozan Nzm Hikmet de vard. Trk komnistleri, burjuva-demokratik devrimi, iilerin ve kyllerin yararna, Kemalistlerin ona verdii erevenin dna karmak iin aba gsterdiler. Buna karlk, kardevrim, bu devrimi durdurmak ya da yeniden geersiz hale getirmek iin alyordu. Bu amala, Krt ayaklanmasndan sonra dikkate deer iki giriimde daha bulunuldu. Bunlarn birincisi, kardevrimin ''Terakki Partisi''nin kapatlmasndan sonra fesatlk yntemlerine bavurmas oldu. Mustafa Kemal'in evresindeki muhaliflerle eski Jn Trkler komitesinin yeleri arasnda balar kuruldu. Mustafa Kemal'in ldrlmesinden sz ediliyordu. Kzm Karabekir, Ali Fuat, Refet gibi generaller ve Rauf, bu gre katlmadlar. Ama kapatlan

''Terakki Partisi''nin etkin bir yesi, Ziya Hurid adl eski bir milletvekili, bu plan gelitirdi. Bamszlk sava gnlerinde Mustafa Kemal'in en gvendii arkada Albay Mehmet Arif de kendisini destekledi. Ziya Hurid, adamlarndan ikisini silahlar ve bombalarla, Mustafa Kemal'in 16 Haziran 1926 gn ziyaret edecei zmir'e yollad. Bunlar, Gazi'nin zmir'e girince nnden gemesi gereken bir otele yerletiler. in tamamlanmasndan sonra suikastlar motoru ile bir Yunan adasna gtrecek olan kayk kukuland ve ikyette bulundu. Polis, Kemal'in varndan nceki gece suikaste hazrlanan kiileri tutuklad. Yaplan soruturma, ok yaygn bir suikast giriimini gn na kard. Terakki Partisi'nin btn nde gelen kiileri tutukland. Yalnz Rauf Bey, vakit gemeden yurtdna kaabildi. Ayrca, Jn Trkler dneminde sorumluluk yerlerinde bulunmu btn kiiler de, mahkemeye verildi. Mustafa Kemal, artk ayn zamanda ilericiliin dmanlar olan siyasal muhalifleriyle kesinlikle hesaplamaya iyice kararlyd. Jn Trklerin eski Maliye Nazr ve Enver, Talat ve Cemal'den sonra en gl adam Cavit Bey'in balanmasn salamak iin ok sayda Fransz, Amerikan ve ngiliz bankas stne doru yrynce, bu niyeti daha da glendi. Yabanc sermayenin, Trk gericilerinin yardm ile lkede eski etkisini korumak ya da yeniden kazanmak istediini gsteren bundan daha ak bir kant gerekli miydi? Haziran 1925'te, zmir'de, nce suikaste dorudan doruya katlanlarla Terakki Partisi'nin pheli nderleri stiklal Mahkemesi'nin karsna karldlar. Mahkeme, 15 kiiye lm cezas verdi. Bunlarn arasnda Ziya Hurid, Albay Arif ve Jn Trklerin eski nazr da vard. Kzm Karabekir, Refet, Ali Fuat ve Cafer gibi generallerin susuzluuna karar verildi; suikastten sulu olduklar konusunda kantlar ortaya konamamt. Ayrca Mustafa Kemal, tannm ve hl daha sevilen generallerin mahkm edilmesinin orduda huzursuzluk yaratabileceinden ekiniyordu. Ama bu drt paa susuz bulunmalarna karn, dava yznden lekeli duruma dtler ve politikadan ekildiler. kinci dava Ankara'da grld ve zellikle ''ttihat ve Terakki'' komitesine kar yneltildi. Mahkeme srasnda, nce Trkiye'yi savaa ve ykla srklemi olan, sonra ise sorumluluktan kaan ve iktidar ele geirmek zere yeniden frsat kmas iin bekleyen Jn Trkler kliinin tm servencilii gzler nne serildi, Cavid Bey ile Jn Trkler politikacsna daha lm cezas verildi. Rauf Bey, yokluunda on yl kale hapsi cezasna arptrld. Kardevrimin ikinci, ama daha zayf k, 12 Austos ile 17 Kasm 1930 arasnda varln srdren ''Serbest Frka''nn almalar erevesinde gerekleti. Fethi Bey, partiyi Mustafa Kemal ile anlaarak kurmutu. Bu giriimle ilgili olarak sz konusu olan, parlamenter demokrasi konusunda bir deneme yapmaktan ok, Trk ticaret burjuvazisinin iktisadi hayata, devletin el atmasndan dolay duyduu honutsuzluu nleme abasyd. Bu yzden Fethi Bey de zellikle smet'in iktisat politikasn eletiriyor ve zel giriim iin daha geni etkinlik alan istiyordu. Fethi'nin partisi ok byk

ilgi grd. lkede onun konutuu her yere binlerce insan akn akn geliyordu. Gelenlerin arasna havada bir eylerin kokusunu sezen koyu inanl din adamlar da katld. Bunlar, gazete brolarna ve polis karakollarna halkn saldrlarda bulunmas iin kkrtmalar yaptlar. Kanl atmalar oldu. ''Serbest Frka'', kendinden nceki ''Terakki Partisi'' gibi btn gericilerin topland bir kazan haline geldi. Bundan dolay Fethi Bey partiyi datt. Ayn gnlerde hkmet 1930 yaznda Edirne'de kurulmu olan ''i ve Kyl Partisi''ni de komnist hedefler gtt iin yasaklad. imdi Kemal Atatrk'n reform almalarna dnelim. 1925 yaznda eskiyi diriltme deneyimi yok edildikten sonra, Kemalistler, ulusal burjuvademokratik devrimi srdrme olana buldular. Bu almalar, toplumsal yaamn en nemli deilse bile baz nemli alanlarnda ve yllar getike byyen ve glenen bir younluk iinde yapld. Komnist Enternasyonal'in 5. Kongresi'nde Trkiye Komnist Partisi'nin temsilcisi Temmuz 1924'te Trk devriminin bu oluumunu yle belirledi: ''Milliyeti devrimin snrlarna henz ulalmamtr, ama bu snrlar grlebilmektedir ve en radikal burjuvazi bile bundan tesine gidemez.'' (130). ada bilimin ve tekniin kaynaklarn Trk halkna amak iin, Mslman din adamlarnn eitim ve hukuk zerindeki etkisini ortadan kaldrmak gerekliydi. 3 Mart 1924'te din okullar kaldrlmt. Bundan sonraki yumruk, dinsel tekkelere yneltildi. eitli dervi tarikatlar, bunlar arasnda uzun ve siyah cbbelere, yeil ya da beyaz sarklara brnm ''uluyan'' ve ''oynayan'' derviler, lkenin eitli blgelerinde halk zerinde byk etki sahibiydiler. Yoktan haber verme, byclk ve llerle konuma gibi yollarla, bilimsel olgularn etkisinden uzak kalm halka ''doru yolu'' gsteriyorlard. Bu tarikatlarn eyhleri ve onlarn mridleri de Ankara hkmetinin zararna tlerde bulunmular ve halk halifelik iin ayaklanmaya srklemeye almlard. Bunlar feodal-dinci kardevrimin nc birlii saylrd. Mustafa Kemal -btn Trk aydnlar gibi- burjuva aydnlanmann grlerini benimsemiti ve bu Ortaa kalntsna bir son vermek istiyordu. 30 Austos 1925'te, ok tutucu olarak tannm Kastamonu halk nnde bir konuma yapt. Boinan yerdi ve kutsal kiilerin mucizelerine ve trbelerin doast gcne inanmann ne kadar akla aykr olduunu anlatt: ''Gnmzde trl grnmleriyle bilim, eitim ve uygarlk karsnda, bedensel ve ruhsal iyilemeyi u ya da bu eyhin elinde gren insanlarn uygar Trk toplumu iinde bulunabileceini aa vurmaktan dorusu ekiniyorum. Sizler ve btn ulus bilmelidir ki, ... Trkiye Cumhuriyeti, eyhlerin, dervilerin, mritlerin ve tarikatlarn lkesi olamaz.'' (131). Kastamonu halk Gazi'yi alklad. Mustafa Kemal, Ankara'ya dner dnmez hkmetle birlikte ie koyuldu. Eyll 1925'te hkmet, tekkelerin kaldrlmasna ve mallarnn devletletirilmesine, tarikatlarn da datlmasna ve yasaklanmasna karar verdi. Cbbe ile sar bundan byle yalnz camilerde vaaz veren, nikh kyan ve mezar banda

dua eden slam din adamlar giyebilecekti. 1935'te de bir yasa, dinsel kyafetin yalnzca camilerin iinde giyilebileceini saptad. Tahtlarndan indirilen derviler, ancak birka yerde yeni nlemlere kar kk karklklar karmay baarabildiler. Hi kukusuz, Kemal Atatrk tanrtanmazd. Hkmet uygulamas politikasnda ise, slam inancnn Anadolu kylsnde bulunan derin kklerini dikkate alyordu. Politikasnn hedefi, aka, Mslmanln elinden her trl siyasal, hukuksal ve toplumsal grevi almak ve toplumsal alanda devletin egemenlik stnln eksiksiz kurmakt. 10 Nisan 1928'de Mslmanlk, devlet dini olma niteliini de yitirdi. Bundan sonra atlan adm, Mslman din adamlarnn babakanla bal zel bir dairenin ynetimi altna verilmesi ve ayla balanmasyd. Ayn zamanda, hkmet Trk aydnlarndan ve din adamlarndan, Mslmanl bizzat yeniletirmek ve zellikle ''Trkletirmek'' isteyenlerin abalarn da destekliyordu. Trk milliyetiliinin teorisyeni Ziya Gkalp de bunun dn kurmutu. Millet Meclisi, Kuran'n Trkeye evriltilmesi iin 4.000 Trk Liras para ayrd. Bu yapt Atatrk'n yaad sralarda tamamlanmad. te yandan 30 Ocak 1932'de Ayasofya minaresinden mezzinin sesi ilk kez olarak Kuran'n dilinde nlamyordu. Artk ''Tanr uludur'' diye Trke bir ses duyuluyordu. Birok kulaklar buna alk deildi, yabancyd. Byle bir deiiklik, bireyin yaamna, halifeliin kaldrlmasndan daha etkili biimde giriyordu. Ayn etki, Mustafa Kemal, daha nce sz edilen konumas iin Kastamonu'da ba ak, elinde bir panama apkas ile grnd zaman da olmutu. Dine inanm, Mslman Trkler iin aknlk verici bir eydi bu. Onlarn bana giydii ey festi. Fes, onlar ''inanmayanlardan'' ayryor, slam kurallarnn saptad gibi dua ederken alnn yere demesine olanak veriyordu. Ama sade Trk'n bilmedii ey, fesin daha nceki tarihiydi. Daha 100 yl nce Sultan Mahmut, Yunanllara zg bu ba giyimini, din adamlarnn fkeli direnmesini hesaba katmayarak, sarn yerine orduda ve memurlar iin kabul etmiti. Bunun hemen ardndan ayn rmcek kafallar fesi gerek inancn iareti olarak kabul ediyorlard. Jn Trkler zamannda moda olan Tatarlarn krkl apkas kalpa da, dinsel yasa ile badamaz kabul ediyorlard. Kalpa Kurtulu Sava srasnda Mustafa Kemal ile Trk milliyetileri giyiyorlard. O halde slam din adamlar iin u ya da bu giyim eyas nemli deildi; onlar yalnzca her trl yenilie kar kyorlard. 1925 yl ilkyaznda, Savunma Bakanl, askerlerin gneten korunmas iin onlarn giyecei bir siperlikli kasket kabul ettii zaman, ba rts ile ilgili tartma yeniden balamt. Ama Muhammed Peygamber, ''Savarken yzn gnee dnk olmasn'' istememi miydi? Atatrk'n yaam yksn kaleme alan yazarlardan rfan Orga, kendisinin ve teki gen subaylarn, o vakitler yeni apkay giyince utan duyduunu anlatr. Ailelerinin yanna eve giderken, siperin arka taraf gstermesi iin apkalarn ters eviriyorlarm. ok eski bir nyarg bylesine derine

yerlemiti. Bu durumda, Mustafa Kemal'in fese kar sava amas hi de yanl bir ey deildi. Ekim 1927'deki byk sylevinde bu konuda yle diyordu: ''Kafalarmzn zerinde bilgisizliin, yobazln, ilerilie ve uygarla kar kinin bir iareti gibi duran fesi ortadan kaldrmak ve bunun yerine btn uygar dnyann ba rts olarak kulland apkay koymak, Trk ulusu ile uygarln byk ailesi arasnda dnce bakmndan ayrlk bulunmadn bu yoldan da gstermek gerekliydi.'' (132). Mustafa Kemal, lkede yapt gezi srasnda halka bu dnceyi her yerde anlatmaya alt. Kastamonu'da kalabalk arasnda bir adam gsterdi ve dinleyenlere onun kyafetinin irkinliini anlatt: Bata krmz fes, onun etrafna sarlm yeil sark, bedende ayaklara kadar uzanan uzun ve bol bir mintan, bunun zerinde de Avrupa biiminde bir ceket. nebolu'da belediye binasnda zanaatlarn temsilcileriyle grt. Onlara, Trk halknn kurtulmak zorunda kald sava ve bask ykmnn, Trklerin ve teki Mslman devletlerin gelimelerinde geri kalmalarndan, ilerlemeye ve insanlk kltrne uymay baaramadklarndan ileri geldiini anlatt. Artk yabanc mdahalecilere kar zafer kazanldktan sonra savam gene srdrlmeliydi. Baka are yoktu. Uygarlk, kenarda kalan herkesi yiyip bitiren korkun bir ateti. Mustafa Kemal, ertesi gn gene Panama apkas elinde, nebolu sokaklarnda evresine toplanan byk bir insan kalabalnn nnde konutu. Btn Anadolu'da olduu gibi burada da herkes fes fiyiyordu. Ama birou bunun yannda Avrupa biimi elbiseler, bir ksm da Doulu kl ile Avrupa klnn bir karmn giymiti. Mustafa Kemal, uygar olmak isteyen bir halkn bunu d grnnde de gstermesi gerektiini syledi. Sonra toplulua iki soru yneltti: ''Klmz ulusal mdr? (Hayr! sesleri) Klmz uygar ve uluslararas mdr? (Hayr, hayr! sesler) Ben de size katlyorum. Bu garip karm ne ulusaldr, ne de uluslararas... Arkadalar, Turan klnn peinden komak ve onu yeniden canlandrmaya almak bounadr. Uygar, uluslararas bir giyim bizim ulusumuz iin de yerinde ve uygundur. Biz de onu giyeceiz. Ayaklarda izme ya da ayakkab, bunun stnde pantolon, gmlek, kravat, ceket ve yelek - ve btn bunlarn tamamlanmas iin kenarl bir balk. ok ak olarak syleyeceim: Bu ba rtsnn ad 'apka'dr.'' (133). Mustafa Kemal bunlar sylerken oradakilere apkasn gsterdi ve bana koydu. Hayranlk ve aknlk bykt. Ama kar kan olmad. Mustafa Kemal, insanlarn gvenini kazanacak ve onlar bir konuda inandrabilecek gibi konuma yeteneine sahipti. Ksa bir zaman sonra memurlarn apka giymesi zorunlu klnd. 25 Kasm 1925 tarihli bir yasa, btn Trk erkeklerinin apka giymesini buyuruyordu. Bundan byle fes giyen cezalandrlacakt. Direnme gsterenler de kt. Polis, fesi karmak istemeyen birka yz kiiyi

tutuklad. slam dnyasnda tannm sz geen kiiler, direnmeyi glendirdiler. Hepsi de apka giyen Mslmanlarn inansz olduklarn ilan ettiler. Baz yerlerde de dpedz apka bulunmuyordu. ok garip balklar ortaya kt. rnein bir yerde btn erkekler hep birden Avrupa'nn kadn apkalarn, akgz bir tccarn herkese datt modas gemi eski apkalar giydiler. Trkiye'de ve Yakndou'nun btn blgelerinde bugn iin apka ve Avrupa tipi giyim olaan bir ey haline gelmitir. Ancak Mustafa Kemal Kastamonu'da verdii uzun sylevde yalnz fese deil, peeye ve onunla birlikte kadnlarn toplumsal bask altnda tutulmasna da kar kt. Kadnn kurtuluu ve erkekle hukuksal bakmdan eit tutulmas, tm Trk hukukunun reformundan ayr deildir. Hukuk, Trkiye'de de meydana gelen toplumsal deimelere uyma durumundan oktandr kmt. slam hukuku denilen eriat, 9. yzylda ortaya konmutu. Kuran'a ve slam geleneine dayanyordu. Koyduu hkmler ksmen gkten inmi nitelikte ve bu yzden de dokunulmaz saylyordu. Bunlar ne tartlabilir, ne de deitirilebilirdi. Tm devlet ve toplum yaam, bu hkmlere balyd. 19. yzyln yetmiinci yllarnda 1851 maddeyi ieren bir medeni kanun yaplmt. Ancak bu, yalnz biim bakmndan adat ve Fransz ''code civil''ine benziyordu. erii bin yl ncekinin aynyd. 8 Nisan 1924'te, btn yarglama gc, laik mahkemelerin eline verildi. Ama eskisi gibi dinsel yasa geerlikteydi. Mustafa Kemal, 5 Kasm 1925'te, Ankara'da yeni hukuk okulunu aarken, feodal-mutlakiyeti rejime ve onun eskimi hukuk ltlerine bal kalmann ne kadar byk ktlkler getirdiini bir rnekle canlandrd: ''Dnya tarihinin 1453'te stanbul'un Trkler tarafndan fethi zaferi gibi bir olayn anmsayalm. Btn bir dnyaya karn, stanbul'u her zaman iin Trk halknn mal haline getiren ayn g, hukuk bilimcilerinin sert direncini krmaya ve yine o sralarda bulunmu olan basmevini Trkiye'ye sokmaya yetmemiti. Eski yasalarn ve onlarn bekilerinin, basmcln lkeye girmesine izin vermesinden nce yz yl sreyle incelemeler yapld, kar kmalar oldu, olumlu ve olumsuz tartmalarla g ve enerji tketildi.'' Konumac bundan u sonucu kard: ''Devrimcilerin en gl, en fesat ve en tehlikeli dmanlar khnemi yasalarla onlarn eskimi savunuculardr.'' Mustafa Kemal'in konumas u szlerle en yce noktasna ulat: ''Biz tamamyla yeni yasalar karacaz ve eski hukuk ltlerini kkten yok edeceiz.'' (134). Hukuk reformu olaanst bir yreklilikle ele alnd. Babli'nin eski hukuk danman Kont Leon Ostorog, gen ve hareketli adalet bakannn kendisine, baz yasa maddelerinin deitirilmesi konusunda yllarca danmalarda bulunmak yerine Trkiye iin bir Avrupa yasasnn kabul edileceini syleyince ne kadar atn anlatr. Sonunda, 1907 ylndan kalma ve gelimi bir burjuva-kapitalist toplumun istemlerine uyan svire Medeni Kanunu seildi. 26 hukukudan meydana gelen bir komisyon, svire Yasas'n hazrlad ve Trke'ye evirdi. 17 ubat 1926'da Byk Millet Meclisi bu yasay kabul etti. Ayn yln 4 Ekim gn de yasa yrrle girdi.

1930 ylna kadar Trkiye, ayrca, yeni ceza, ticaret, borlar ve deniz hukuku yasalar ile yeni usul yasalar kabul etti. Bunun iin Alman, talyan ve Fransz yasalar rnek olarak alnd. Halifeliin kaldrlmas ile devletin en st dzeyinde balayan ey, artk toplumsal yaamn btn alanlarna kadar gtrld: slamln devlet ve toplum alanlarnn dnda braklmas. Ayn zamanda, ulusal ve dinsel aznlklarn hukuk alannda ayr ilem grmesine de son verildi. eriat, yalnz Mslmanlar hedef ald halde, yeni yasalar btn yurttalar iin geerliydi. Daha nce ''Mslman olmayanlar'' kendi yaamn, topluluklarnn, Ermeni, Rum-ortodoks ya da Yahudi kiliselerinin kurallarna gre dzenliyordu. Hukuk reformu bylece yeni ulusal Trk devletini salama balad. Medeni Kanun en etkili biimde bireyin zel alanna etkili oldu ve aile yaamnda devrim meydana getirdi. Osmanl hukuku ''inananlar'' ile ''inanmayanlar'' arasnda eitlik tanmad gibi, erkek ile kadn da ayn haklara sahip deildi. Geri Kuran kadn elere de mlkiyet haklar tanyordu, ama kadnlarn yannda erkeklere aka ''ncelik'' veriyordu. Kadnlarn kocalarna boyun emesi gerekliydi. Yalnz Mslmanlar arasnda yaplabilen evlilik, gerekte erkek kadn ''satn ald'' iin, bir eit st rtl ticarete benziyordu. Muhammed'in koyduu kurallara karn, boanma da tek yanl, kadnn zararna olan bir hukuk ilemiydi. Gerekte boanma deyimi konunun ieriine de uymuyordu. nk erkein kadn istememesi yeterliydi. Erkein eine, ''Evimi terket'' ya da ''Artk seni grmek istemiyorum!'' (anlamnda ''bo ol'') demesiyle evlilik bozulmu saylyordu. Dou'nun herkese bilinen ok kadnla evlenme sistemi, Trk kadnnn hukuksal ve toplumsal durumunu daha da ktletiriyordu: ''Hounuza giden kadnlar, iki, ya da drt olsun, alverin''(135) deniyordu Kuran'da. Avrupa kltrne alm olan Trk burjuva ve aydn evrelerinde ok kadnla evlilik oktandr moda olmaktan kmt. Yoksul Trk kyls ile iisinin de ounlukla tek kars vard. nk bir ikinci, nc ya da drdnc kadnla evlenmek iin paras yoktu. Kentlerdeki orta tabaka insanlar ile varlkl kyller iin durum bakayd: Birden fazla kadnla evlenen, bu yoldan ucuz ve ek igc salam oluyordu. Bununla birlikte, ykselen geim giderleri, genel olarak, ok kadnla evlilik saysn azaltmt. Yeni Medeni Kanun, uygar evlilii ve mahkeme yoluyla boanmay getirdi. Bu arada her iki cins eit duruma getirildi ve ok kadnla evlenme yasakland. Artk bir Mslman kadn, ''inanmayan'' biri ile de evlenebiliyordu. Kadnn hukuksal kurtuluu ise henz gereklememiti. Geleneksel Mslman adetine gre kadn, en yakn akrabalar dnda hibir erkek topluluuna yaklaamazd. zellikle bu kurallar, baz yerlerde yirminci yllara kadar ok sk biimde uygulanyordu. Bir kadn evinden ayrlnca -bu

da ancak gndzn olabilirdi- neredeyse polis gzetimi altnda bulunuyordu. araf denilen bir eit rtye sarnmak ve yzn de pee ile kapatmak zorundayd. Yolda giderken kadnn yannda bir erkek bulunmad gibi, kadn bir erkekle de konuamazd. Bunu yaparsa, ya da peesi fazla saydamsa ve araf bedenini fazlasyla sk sarmsa, banazlar tarafndan hakaret edilmesi ve stne tkrlmesi her zaman iin sz konusu olabilirdi. Kendini zamannda saklayamazsa, ''dzen koruyucular''ndan birinin hemen gelip kendisini bir polis karakoluna srkledii olurdu. Mustafa Kemal, Trk kadnlarn, Dou detinin balad bu zinciri bizzat gsterdii bir rnekle krd. Latife ile evlenirken yaplan dnde her trl alkanlklarn tersine kadnlar da konuk olarak armt. Caddelerde ve lokantalarda, peesiz ve Avrupa biimi giyinen kars ile sk sk birlikte grnrd. 1923 yl ilkyaznda, onunla bir yurt gezisi yapmt. ou zaman Latife de seyircilerin akn baklar altnda konumak iin krsye kard. Bu birlikte yaplan gezi, adalar olan insanlar zerinde byk etki yapt. Mustafa Kemal, daha o zaman, kadnn aa plandaki durumdan kurtarlmas bakmndan kendisi iin neyin sz konusu olduunu aklyordu: ''Eer bir toplum iki cinsin yalnz biri iin ada gereksinmelerin karlanmas ile yetinirse, bu toplumun yarsndan fazlas zayflatlm demektir. ... Zamanmzn gereklerinden biri, kadnn durumunu btn alanlarda dzeltmektir. Bunun sonucu olarak kadnlar da, erkekler gibi bilim ve teknik adam olacaklar ve ayn eitim dzeyine ulaacaklardr. Bundan sonra, toplumda ayn safta yryen kadnlar ve erkekler birbirlerinin destekisi olacaklardr.''(136). Mustafa Kemal, toplumsal ilerlemenin gvence altna alnmas iin erkekle kadnn ayn haklar ve grevleri yerine getirdii bir aile yaamn kanlmaz bir koul olarak gryordu. Hkmet fese kar yasal yollarla harekete geti. Ayn eyi pee iin yapmad. Ama kadnn hukuksal bakmdan eit tutulmas ve Kemalistler tarafndan yrtlen propaganda, pee ile araf, kentlerin sokak grnlerinden ksa zamanda silip att. ok sayda kz ve kadn kendilerine tannan olanaklar kulland. Artk brolarda, ticaret yerlerinde, salk ve okul ilerinde, yeni kurulan fabrikalarda alyorlard. Varlkl tabakalarn kzlarna niversitenin kaplar da ald. 1931'de stanbul niversitesi'nden 33 kadn mezun oldu. ortaokullarla liselerde kz rencilerin says 1924'te 773 iken 1932 ylnda 9.231'e ykseldi. 1930'da kadnlar, yerel seimler iin seme ve seilme hakkn elde ettiler. 1934'te ayn hak, Byk Millet Meclisi seimleri iin de kabul edildi. O yl 17 kadn, bir Doulu devletin parlamentosuna ilk kez ye olarak girdi. Eyll 1925'te zmir Valisi bir kabul treni dzenledi. Mustafa Kemal orkestraya bir iaret verdikten sonra valinin yaverinin kzn bir fokstrot

oynamaya ard zaman, zamann Trk toplumu iin aknlk verici bir olay meydana gelmiti. Daha sonraki gnlerde kendisi de ok sayda balo dzenledi ve bylece memurlarn, subaylarn, aydnlarn ve tccarlarn elerini elenceli bir ada yaama altrd. Kylerde ar tarla ileri altnda ezilmekte olan Trk kadnlarnn byk ounluu iin nce hibir ey deimedi. Yoksul kyl, byk toprak sahipleri ile kentlerdeki tefecilerin insafna baml olduu, mlkiyet ilikileri onun yararna deitirilmedii srece, kyn kadnlar da reformlardan yararlanamazd. Kylerde ve kk kentlerde pee daha uzun sre kalkmad. Yeni Medeni Kanun'a kar, kadn, yzyllar ncesinde olduu gibi, erkein alma klesi olarak kald. Pek az sayda kz ve kadn, elerine, babalarna ve erkek kardelerine kar dikelerek kendi haklarn istemek cesaretinde bulunabildi. Daha aydnlk bir gelecein kaps Trk kadn iin gene de alm saylrd. Mustafa Kemal'in en byk hizmetlerinden biri, Trk kadnlarna, 20. yzyln yolunu gstermi olmasdr. Kemal Atatrk'n halknn mutluluu iin savarken gsterdii aba ve kiisel giriim gc daha yaad gnlerde onu btn dnyann sevilen kiilii durumuna getirdi. Sava meydanlarnda yaamn ortaya koymaktan geri durmamt; sark ile fesin gericilik cephesine, apkas ile kar km insand. Trk halkna, yeni bir yaz retmek iin karatahta nnde tebeiri eline alan kii de gene oydu. Halifelikle eriat ortadan kalktktan sonra geri kalm toplumsal-ekonomik koullar yannda Trkiye'yi slam-Osmanl gemiine balayan gl bir ba olarak Arap alfabesi henz duruyordu. Daha 1923 ve 1924 yllarnda, Millet Meclisi'nde Arap alfabesinin yerine Latin alfabesinin alnmas nerilmiti. Sesli harfi bulunmayan Arap alfabesi, sesli harf bakmndan zengin olan Trk dilinin yanstlmasna asla elverili olmayan bir arat. Bu yzden yazmay renmek her Trk iin uzun zaman aba gsterilmesini gerektiren bir iti. Mustafa Kemal, Trkiye'de okur-yazar olmayanlarn saysnn yksek oluunu, halkn aa yukar yzde 90'nn okuma yazma bilmemesini, ksmen yaznn renilmesinde karlalan byk zorluklara balyordu. 1927'de i durumun durulua kavumasndan sonra yaz reformunu yeniden gndeme koyduu zaman, bununla birok ama gdyordu: Bunu, gerek ktlklerle dolu bir gemie, gerekse bilgisizlie kar bir sava kabul ediyordu. Ayn zamanda, bu yoldan uluslararas kltr ve bilim dzeyi ile balant kurmak istiyordu. Ayrca bu reform, Trk dilini Arap alfabesinin, bunun dnda da birok Arapa ve Farsa yabanc szcklerin ve dilbilgisi elerinin emberinden kurtarma konusunda duyulan derin bir ulusal istei de anlatyordu. 1927 yl, uzmanlarn geni aratrmalar ile geti. Mustafa Kemal, sekiz yldan bu yana ilk kez 15 Temmuz 1927'de; salk nedenleri yznden yaz aylarn Dolmabahe Saray'nda geirmek zere stanbul'a gitti. Bir yl sonra, burada, ''Latin harflerinin kabul edilme olanan ve biimini incelemek iin'' bir komisyon toplad. Tartmalar bizzat kendisi ynetti. Komisyonun alt hafta iinde yeni Trk alfabesini hazrlamas daha ok onun bir hizmetiydi.

Alfabe, Latin harflerini iine alyordu, ama Trk dilinin ses hazinesine de uydurulmutu. Alfabenin kapsam bu yzden 32 harfti. Bunlarn 21'i sessiz, 11'i sesli harfti. 9 Austos 1928 gn akam Gazi, milletvekillerini, bakanlar, memurlar, gazetecileri, eitimcileri, tarihileri ve diplomatlar sarayn nnde bulunan parkta bir len yemeine ard. Saat 23'te kendisi len yerinde grnd. Yeni yaz ile birka satr not defterinin bir sayfasna yazd ve gen bir adamdan okumasn rica etti. Ama gen adam bunu okuyamad. Bunun zerine Mustafa Kemal ayaa kalkt ve konuklara doru dnd. Kendilerinden yeni yazy en ksa zamanda renmelerini istedi. ''Arkadalar'', dedi, ''zengin ve ahenkli dilimiz, imdi yeni Trk harflerinin yardm ile gerek deerini gsterecektir. Yzyllar boyunca kafalarmz demir bir emberin iinde hapis tutan ve kendimizin bile zemedii bu anlalmaz iaretlerden kurtulmak zorundayz. .. Yeni Trk alfabesini ok abuk renmek zorundasnz. Onu her yurttamza, erkekler gibi kadnlara, hamallara ve kayklara kadar herkese retin. Bunu bir yurtseverlik grevi, ulusal bir grev olarak bilin!'' (137). Mustafa Kemal, Dolmabahe Saray'n bir okul haline getirdi. Orada, gnlerce, nce 9 Austos akam evresine toplanm olan kiilere olmak zere yaz retti. Kendisi tahtada harfleri akladktan ve bunlarla ilgili rnekler yazdktan sonra, orada bulunanlarn her biri, Babakan smet'ten son yavere kadar tahtann nne geip yeni harflerle adn yazmak zorundayd. Sonra bir duvar tahtas ile tebeiri kuanarak lkede bir geziye kt. Ky meydanlarnda, kahvelerde ve belediyelerde tahtay kurdu, yeni yazy retti ve bu yazda herkesi snavdan geirdi. Babakan ve teki hkmet memurlar onu rnek aldlar. 45 yana kadar her Trk iin yeni yazy renme zorunluluu kondu. Basmevleri yeni alfabeyi ok sayda bast ve gazeteler bunu yaydlar. Byk Millet Meclisi, 3 Kasm 1928'de, yeni Trk yazsn kabul eden ve Trk dili iin Arap yazsnn kullanlmasn yl sonundan balayarak yasaklayan bir yasa kabul etti. Yeni yaz, ayn zamanda, bir dil reformunun da balangc oldu. 1932'de devlet bakannn buyruu zerine Trk Dil Kurumu kuruldu. Bu kurum, Trk dilini birok Arapa ve Farsa szckten temizledi. Eski metinleri, leheleri ve baka Trk dillerini, yabanc szcklerin yerine bunlardan szckler almak amacyla incelendi. Milliyeti ardilcilerden bazlar asl hedefin dna kt. Bununla ilgili olarak, 17. yzylda kurulan ve arlklara gitmekten kendini alkoyamayan Alman dil derneklerini dnelim. Ama kurum, asl amacna eriti: Yaz dili gerekten konuulan Trkeye uyduruldu, sadeletirildi ve bylece teknikle bilimin ada istemlerine yeterli bir ara durumuna getirildi. Bugn bir Trk renci elli yl nce yazlm bir kitab -yeni yazya aktarlm olarak- okurken, bizim orta yksek Almancay okurken karlatmz glklerle karlar.

Yaz ve dil reformu, tm Trk eitimine yeni atlmlar kazandrd. Daha nce belirtildii gibi, Mustafa Kemal, her zaman iin kendini halknn eitimcisi olarak gryordu. Halkn eline yzyllarca eski gerilii yenmek iin gerekli aralar vermek istiyordu. Bu tutumu ile, genliinde yaptlarn okuduu 18. yzyldaki Avrupa'nn burjuva aydnlanma dneminin gerek bir evladyd. Her gn yeni bir okul amann Atatrk'n tutkusu olduu ileri srlr. Kukusuz bu sav, bir abartmadr. lkenin ekonomik gizil glerinin azl ve reformlarn olutuu burjuva snfsal snrlar, byle bir tasary olanaksz yapmt. Buna karn, Kemal Atatrk'n yaamnn son yllarnda, okul alannda yaplm olan iler gerekten artcdr. retmen yetitirme kurumlar, teknik ve tarmsal okullarn meydana getirdii bir sistem, ilkokullar ve ekonomik kadrolarn yetitirilmesine yardm etti. Eskiden bir tek tarm okulunun bulunduu Ankara'da bir lise, kzlar iin ayr bir okul, bir ticaret yksek okulu, bir tp fakltesi, bir hukuk fakltesi ile bir tarih-dil fakltesi, bir hijyen merkez enstits, bir konservatuvar, bir mimarlk ve ehircilik yksek okulu ald. stanbul niversitesi temelden ada hale getirildi. Hkmet, ok sayda yabanc bilim adamn lkeye getirdi. 1933'te Almanya'da kltr barbarl balad zaman, Kemal Atatrk yurdunu terk eden birok Alman profesrne Trkiye'de alma alan salad. Trkiye'ye gelen yeni ruhun simgesi olarak, stanbul'da, nl Ayasofya Camisi'nin mze haline getirildiini ve daha sonra da ''bilimin tapna'' diye adlandrldn belirtmek gerekir. Padiahlarn saraylar da yerli ve yabanc ziyaretilere ald ya da eitli eitim kurumlarnn barnma yeri oldu. Halk eitimi alannda da almalar oldu. Osmanllar ana gre bu alanda belirgin bir ilerleme grld. renci says 1923'te 350 bin iken, kinci Dnya Sava'nn banda 800 bine kt. ''Halkevleri'' ile kentlerde ve kylerde alan okuma salonlar eitim sistemini tamamlad. Yabanc okullar sk bir denetim altna sokuldu. Corafya, tarih ve yurttalk bilgisi derslerinin Trke verilmesi zorunluluu kondu. Trk dilini yalnz Trk retmenler okutabiliyordu. Ancak burada verilen saylar, 14 milyonluk nfus ile karlatrlnca, Kemal Atatrk tarafndan ortaya atlan konularn gerekten henz ne kadar uzak olduu anlalr. Geri yasalara gre genel ve parasz okul zorunluluu vard, ama 1939'da okul anda bulunan ocuklarn ancak yzde 50'si devlet ilkokullarna gidiyordu. 1927'de okur-yazar olmayanlarn oran erkeklerde yzde 87, kadnlarda yzde 96 idi. 1935'te ayn oranlar erkeklerde yzde 76.7, kadnlarda yzde 91.8 dolaynda bulunuyordu (138). 800.000 renci yannda yuvarlak olarak yetikinlerin ancak 1.3 milyonu okuyup yazabiliyordu. Demek ki, devlet bakannn ve teki devlet ileri gelenlerinin yeni yaznn propaganda edilmesi iin yapt ba dndrc geziler, yetikinler arasnda kara bilgisizliin geni lde azalmasn salayamamt. Yeni Trk okulculuunun eitim hedefi, lkenin siyasal, kltrel ve

ekonomik yaamna baarl biimde katlabilmek iin gerekli pratik bilgilere sahip, ulusal bilinte, cumhuriyeti yurttalar yetitirmekti. Atatrk'n koruyuculuu altnda kurulan ''Trk Tarih Kurumu'', yurtseverlik, Anadolu yurdu zerine gurur duyma yolundaki eitimi destekliyordu. Mustafa Kemal, 1932'de, Birinci Trk Tarih Kongresi'nde bir konuma yapt. Bu konumas ile, bundan byle Trk tarihilerinin k noktas yapacaklar ana sav ortaya koydu: Trk halknn tarihi, Mslmanln kabul edilmesiyle ve Osmanl hkmdar soyunun iktidara gemesiyle balamaz, bundan daha eskidir. Kendi halknn kkenlerini aratrmak ve bylelikle Osmanl-slam geleneinden syrlm, kendine zg bir Trk ulusal bilinci salamak yerinde ve deerli bir eydi. Ama bu aba ile ilgili olarak birok Trk tarihisi ovenist bir yola sapt. Akla-aykr, faist rk teorilerine benzer, Trklerin dnyann asl kltr halk olduklar ve Orta Asya'dan dalarak, in'e, Hindistan'a, Yakndou'ya ve Afrika'nn en uzak kelerine uygarlk gtrdkleri yollu savlar ortaya attlar. Smerler ve Hititlerin Trk topluluklar olduuna bir ey denemezdi. Bilim ve sanatn btn teki alanlarnda da reformlar yapld. rnein besteciler, eski Trk folkloruna, klasik ve ada Avrupa mziine yneldiler. slamlk, sanatlarn insan bedeninin resmini yapmasn yasaklamt. Artk bu nyarg da ortadan kalkt. Bunun gzle grnr kantlar, halka sanatta yeni yolu tantmak iin Gazi'nin yaad gnlerde yaplm birok at srtndaki heykelidir. Bu saylanlarla reformlar hi de bitmi deildir. Metrik sistemin, Gregoryan takviminin kabul edilmesi, yer adlarnn Trkletirilmesi ve en son olarak da 28 Haziran 1934 tarihli yasann belirtilmesi gerekir. Bu yasa, efendi, bey ve paa gibi btn Osmanl rtbelerini kaldrd, 1 Ocak 1935'e kadar her Trkn bir aile ad bulmas zorunluluunu getirdi. Kii adlarnda o gne kadar grlen karmaa ada bir toplumsal rgtlenme iin altndan kalklmas olanaksz bir eydi. Evlilik durumu kaytlarnn salanmas, posta datmnda yanllklarn nlenmesi, ya da herkesin babasnn zadna bile benzemeyen rastgele bir ad kendi zadnn yanna koymas halinde, bir aileden gelen yelerin saptanmas nasl yaplabilirdi? Gazeteler ve radyo spikerleri alt ay sreyle soyadlar iin uzun neri listeleri ilan ettiler. Mustafa Kemal de paa ve gazi rtbelerini terketti. Byk Millet Meclisi, ona, ''Trklerin babas'' anlamna gelen Atatrk adn verdi. Trkiye'nin hareketli adalama politikas, Asya ve Afrika'nn smrge ve yar-smrge lkelerindeki btn ulusal bilinte glerin, slam lkelerinin gznde Kemal Atatrk'n ve Trkiye'nin saygnln daha da ykseltti. Bu lkelerdeki ulusal kurtulu hareketi, Orta Asya Sovyet cumhuriyetleri yannda Trkiye'de de yeni bir rnek ve ayn zamanda yalnz emperyalist efendileri yenmenin deil, onlarla birlik halinde olan feodal-dinci gericilii yenmenin de olanakl olduu konusunda kant bulmutu. ran ile Afganistan, artk birok noktada, Trkiye'yi yknmeye deer bir rnek olarak grdler. Arap lkelerinde kltrel, toplumsal ve ekonomik koullar

biraz baka trlyd. Ama buralarda da Kemalist politikann ilkeleri, ulusal kurtulu gleri zerinde verimli etkiler yapt. Bununla birlikte, yabanc bir gzlemci iin Kemal Atatrk'n reformlarnn da snrlar grlr durumdayd. Kukusuz burjuva Trk milliyetileri, Osmanl mparatorluu'ndaki koullara gre nemli bir ilerleme salamlard. Ama kendilerine kalan toplumsal yapda hibir ey deitirmediler. Ne bir tarm reformu, ne de ilerici alma yasalar yapld. Demokratik ve sosyalist hareket bask altnda tutuldu. Trk halknn byk yn kyller, eskiden olduu gibi yoksulluk ve gericilik iinde srklenip gittiler. Bu yzden Trk rnei, gelimesi zayf lkelerin halklar arasnda demokrasi ve sosyalizm dncelerinin yer ettii lde ekici gcn yitirecekti. Ancak son bir yargda bulunma olanana erimek iin Kemalist programn nemli blmlerini, bu arada ekonomi ve d politika alanlarn da incelemek gerekiyor. KTSAD BAIMSIZLIK N Trklerin ulusal kurtulu hareketinin ulat zafer, Anadolu'yu tilaf emperyalistlerinin yar-smrgesi olmaktan korumutu. Lozan'da ngiltere, Fransa ve talya gibi byk devletler, bu zaferi siyasal bakmdan da tanmak zorunda kalmlard. Ama gen Trkiye Cumhuriyeti'nin, emperyalist devletlerin gerek dnya piyasasnda ve gerek bizzat Trkiye'de sahip bulunduklar gl ekonomik ylmalar karsnda nasl ayakta kalmak istedii sorusu henz yantlanmad. Kapitalist dnya ekonomisinde, Trkiye, son derece zayf bir duruma sahipti. Ekonomik bakmdan az gelimi bir lkeydi. El zanaatlar iletmecilii nde geliyordu. Trkiye'ye yatrlm olan yabanc sermaye, Lozan Antlamas'na gre, 63.4 milyon ngiliz lirasn buluyordu. Bu yatrmlarn dalm, emperyalistlerin, yalnzca, Trkiye'nin hammaddelerini kolayca lkeden dar karma olanan kendilerine veren ekonomi dallar gelitirdiklerini tantlar. Toplam yabanc yatrmlarnn yzde 62'si demiryolu irketlerinin, yzde 21'i bankalarla ticari giriimlerin, yzde 8'i belediye iletmelerinin ve yzde 5'i de madenciliin payna der. Sermayenin yalnz yzde 4' sanayi kesimine yatrlmtr (139). Bu kesim de, birka tekstil, deri, yaprak sigara ve sigara, kereste ileme ve yiyecek maddesi giriimlerinden meydana geliyordu. ve d ticaret, yabanc tekellerle ibirlii yapan Ermeni, Rum ve Yahudi tccarlarn elindeydi. Belirgin biimde bir tarm lkesi olan Trkiye'nin 1923 ylnda ABD, Sovyetler Birlii, Romanya ve Bulgaristan'dan 3 milyon ngiliz Liras tutarnda ekmeklik buday ithal etmek zorunda kalmas gerei, savan ykntya evirdii tarmn durumunu tanmlar. Kemal Atatrk, henz bamszlk sava yaplrken, lkenin tam bamszl ve zgrl iin siyasal ve askeri bamszlk yannda, adalet, ekonomi ve

maliye bamszlnn da gerekli olduunu belirtmiti. ''Bu saylan alanlarn birinde lkenin ve ulusun bamszlnn bakas tarafndan ele geirilmi olmas, onlarn bamsz olmad anlamna gelir.'' (140). O halde anti-emperyalist savam, askeri zaferden sonra, en bata ekonomik alan zerinde younlamalyd. Tm ulusun olduu kadar, gelimekte olan Trk burjuvasnn karlar da bunu byle gerektiriyordu. Ulusal ekonomi politikasnn temel izgilerini, 17 ubat ile 4 Mart 1923 gnleri arasnda zmir'de toplanan ''Trkiye Genel ktisat Kongresi'' hazrlad. Mustafa Kemal, kongreyi a konumasnda yle dedi: ''Askeri zaferlerimiz ne olursa olsun, ekonomi alanndaki zaferlerle tamamlanmad takdirde, srekli olamazlar, parlakln ve nemini ksa zamanda yitirirler. Bundan dolay, kesin sonular alabilmek iin... lkenin ekonomik bamszln salamak zere ekonomimizi gelitirmek ve glendirmek gereklidir.'' (141). Bylece zmir Kongresi, yklan lke ekonomisini yeniden kurmak, var olan hammaddelere dayal ve lkeye zg ulusal bir sanayi meydana getirmek ve bunun iin gerekli sermayeyi bulmak, yabanc sermayeyi atmak, bir demiryolu ve karayolu ann yapm ile lkeyi gelitirmek, tarm gelirlerini ykseltmek gibi konularla urat. zel sermayenin bulunmad yerde, dorudan doruya devlet, ekonomi ve ulatrma kalknmasna el atacakt. Ancak Mustafa Kemal, bununla ilgili olarak, kendi kansnca Trk ulusunun birbiriyle savaan snflardan meydana gelemeyeceini, kyllerin, zanaatlarn, tccarlarn ve iilerin ulusal bir birlik meydana getirmesi gerektiini yineledi. Bylece halkn demokratik etkinlii sanayileme programnn gerekletirilmesi srasnda yasaklanm oluyordu. Bu nokta, kongrede bulunan ii heyetinin ortaya koyduu dileklerin dikkate alnmamas ile de deyimlenmiti. nc durumundaki subaylar ve memurlar tabakasna egemen olan burjuva ideoloji, var olan mlkiyet ilikilerine etkili biimde el atlmasn kabul etmiyordu. Dnya ekonomik bunalmnn balangcna kadar lke, savan kendisine at yaralar pek yava iyiletirdi. Bu sre iinde hkmet, eitli nlemlerle var olan ve zel giriimciler tarafndan yeni kurulan fabrikalarda yerli mallarn yapmn zendirmek, ulatrma an gelitirmek ve yabanc tekellerin elinde bulunan imtiyazlar satn almakla yetindi. Bu politikann gz nnde bulundurduu balca nokta yabanc yardmna kar temelden olumsuz bir tavr alnmad halde, tek bir kez bile Osmanllar zamannda olduu gibi geni apta borlanmalara gidilerek yabanc sermayeye baml duruma gelmemekti. Bu yzden Trk devleti, sanayi giriimlerini hemen yalnzca son derece dar olan btesinden ve i borlanmalardan finanse ediyordu. uluslararas para dnyas Ankara'nn anti-emperyalist politikasn byk bir kuku iinde izliyordu ve bundan dolay da Trkiye'de -imdi ok daha elverisiz olan koullar altndayeniden sermaye yatrm yapmaya kendi asndan pek az eilimliydi. Hkmet ok sk tutumluluk nlemleri ile 1925 ylndan sonra srekli olarak bte fazlas salyordu. zel sanayi iin gerekli kredileri salamak

zere 1924'te Trkiye Bankas kuruldu. Bu projeyi, Kemal bizzat destekledi ve kendi varln bu bankann paylarna yatrd. Bankann ilk mdr sonradan iktisat bakan, babakan ve 1950 ile 1960 arasnda devlet bakan olan milletvekili Celal Bey (Bayar) idi. Bankas ile, o gne kadar Trkiye'nin ekonomik yaamna engel olan yabanc bankalar cephesinde ilk yark alm oldu. Bir yl sonra devletin ''Trkiye Sanayii ve Madenler Bankas'' kurulunca bu yark daha da geniledi. Bu banka, Osmanl devletinin mlkiyetinden devir alnan iletmeleri ynetmek, finanse etmek ve yeni iletmeler kurmak amacyla kuruldu. Bylece Ankara hkmet evreleri, zel iletmeler yannda, devlet iletmeleri de kurmak niyetinde olduklarn belirtmi oluyorlard. Banka, en bata devletin byk pay sahibi olarak, yabanc irketlerin paylarn satn alyor ve bylece, zellikle madencilik alanndaki bu irketler karma irketler haline dnyordu. Birka imento, eker ve tekstil fabrikas, Trkiye'de sanayilemenin bu ilk dneminde kuruldu. Bu srada devletin sermaye yatrmlarnn toplam gene de ancak 6.6 milyon Trk Liras tutarndayd. Buna karlk devlet, 1927 ylnda kabul edilen ve 1942 ylna kadar yrrlkte kalan ''Sanayi Tevik Kanunu'' ile zel Trk giriimcilerini destekliyordu. Bu yasann yardm ile zel giriimciler devletin arsalarn ve binalarn parasz elde edebiliyor, vergi baklklar kazanyor, indirimli tat cretleri dyor ve gmrk kolaylklar gryorlard. Yasa, devlet makamlarn, yabanc mallarndan yzde 10 orannda daha pahal olsalar bile satn almada yerli rnlere ncelik vermek ykmll altnda bulunduruyordu. Devletin bu yoldan destekledii iletmelerin says 1927'de 342 iken, 1933'te 1.473'e ykseldi (142). Devlet en bata orta ve byk aptaki iletmeleri dikkate alyordu. Ancak yzde 88'inin elektrik tesisinin bulunuu, bu giriimlerin gelime dzeyini tanmlam olur. Bunlarn yzde 70'i de tarmsal hammadde iliyordu (143). Sanayi Tevik Kanunu, ulusal Trk burjuvasna baka yollardan da yeni hareket alanlar at. Sz konusu fabrikalarda yalnz Trk uyruklu kiilerin ynetici grevlerde bulunabilecei saptanyordu. Ticaret ve esnaflk alanlarnda Rum egemenlii, daha nce Lozan Antlamas'nda kabul edilen gmen dei-tokuu ile krlmt. 1.3 milyon Rum, Kk Asya'y terk etti. Buna karlk 600.000 kadar Trk, Yunan Makedonyas'ndan Anadolu'ya g etti. stanbul'da gene de 80.000 Rum ile 45.000 Ermeni'nin meydana getirdii gl bir aznlk kald. Rum tccarlar, kyllere zorla dk fiyat kabul ettirip onlara verdikleri sanayi mallarn tefeci fiyatna satarak, Trklerin ttn, incir, kuru zm, fndk vb. gibi balca ihra maddelerini satn alma sonucu srekli olarak zenginlemilerdi. Bu Rum araclarn yerini, bu kez Trk eler ald. ulusal aznlklarn elinde kalan ticaret yerleriyle teki giriimlere de, bir dizi yasalar yoluyla srekli olarak artan oranda Trk ynetici ve memur kullanma zorunluluu getirildi. Baz meslekler, rnein belli zanaatlar yabanclara yasak edildi. Trkiye, ekonomik kalknmann bu ilk dneminde, en ok gze arpc

baarlara demiryollar yapm alannda ulat. Daha 1924'te, savata hemen tamamen kullanlmaz duruma gelen demiryollarnn yeniletirilmesine ve yeni yollarn yapmna balanmt. Bylece lkenin dousuna kadar uzanan bir demiryolu a meydana geldi. O gne kadar birbirinden kopuk biimde var olan ekonomi alanlar artk bir balantya kavutu ve bylece ilk kez sanayi ve tarm rnleri iin ulusal bir pazar meydana geldi. Demiryolu yapm, yrtlmesini yerli ve yabanc inaat firmalarna veren devletin tekeli altnda gerekleti. Yabanc firmalar arasnda bir Belika, bir sve Danimarka konsorsiyumu ve Alman Julius Berger - Bau - Union firmas vard. Ancak bu firmalar, Abdlhamid zamanndaki gibi demiryollarndan mlkiyet haklar elde edemiyor, yalnz yaptklar i iin Trk devlet bankalarnn dedii paray alyordu. Mlkiyet sahibi, Trk devletiydi. 1923 ile 1940 yllar arasnda 3.624 km. demiryolu yapld. Bundan baka 1923'te var olan 3.220 km. demiryolu da Trk devleti tarafndan yabanc firmalardan satn alnd (144). Bu ilemler, 1928'de ''Anadolu Demiryolu irketi''nin ve bunun alt irketlerinin satn alnmas ile balad. Bu irketin pay senetleri daha ok Deutsche Bank'n elinde bulunuyordu. Daha sonra, otuzuncu yllarda, ngiliz ve Fransz hatlar satn alnd. Bunlar arasnda Badat demiryolunun savatan sonra Fransz mlkiyetine geen ksm da vard. Kemal Atatrk'n zamannda Trkiye'yi ziyaret eden bir yabancy, demiryolu ve karayolu yapm yannda zellikle birok yeni hkmet binalar, okullar, yksek okullar, hastaneler, tiyatrolar vb. etkiliyordu. Ankara birka yl iinde ada bir byk kent haline geldi. Bu iler iin Atatrk, tannm Avusturyal ve Alman ehir planclar ve mimarlar getirtti. Demiryolu irketleriyle balayan devletletirme dalgas, uzun yllardr yabanc sermayenin egemenlii altnda bulunan ekonomik yaamn teki alanlarna da atlad. Ulatrma alannda Alman sermayesi n srada geliyor, madencilik alan ise, ana ssn Zonguldak kmr madenlerinde kurmu olan Fransz ve talyan tekellerinin egemenlii altnda bulunuyordu. Kentlerin elektrik iletmeleri daha ok Belika irketlerinin elindeydi. Sanayi giriimlerinde ngiliz firmalar, bankaclk alannda Fransz sermayesi yannda Alman sermayesi stnlk salamt. Trkiye'nin ticaretinde ngiliz irketleriyle Amerikan ve Fransz irketleri sz sahibiydiler. 1923 ile 1933 arasndaki dnemde milliletirme yoluyla 142 milyon ngiliz Liralk yabanc sermaye yatrmlar toplam 26 milyona indirilerek yzde 84 orannda azaltld (145). Ama Trk hkmetinin satn almalar krknc yllarn bana kadar srd. rnein 30 Mays 1940 tarihli yasa ile tm kmr madenleri devletin sahipliine geti. Yabanclarn elinde yalnzca bir ksm ticaret irketleriyle banka ubeleri kald. Yeni kurulan Trk bankalar ve yabanc varln devletletirilmesi, yabanc banka ubelerinin etkisini de daraltt. 1863'te Fransz bankerleri tarafndan kurulan ve bir Trk devlet bankas roln oynam olan ''Osmanl Bankas'',

1933'te banknot karma hakkn ''Trkiye Merkez Bankas'na'' brakt ve Maliye Bakanl'nn denetimi altna sokuldu. eitli yabanc banka kurulular, artk eskisi gibi hesaba geirecek para bulamadklar iin Trkiye'den ayrld. 1923'teki yirmi yabanc banka ubesinden 1938'de ancak yedi tane kald. Kemalist hkmet, bu bankalarn almasn, Trkiye ile kendi lkeleri arasnda yaplan d ticarette araclk grevi yapma erevesinde snrlad. Fransz ve ngiliz finans-kapitali, Trkiye'nin davranlarna, otuzuncu yllarn ortasna kadar kendini duyuran, amaca ynelik bir boykotla karlk verdi. eitli tekeller, Trkiye'den ayrldlar. Bir ksm da, rnein Zonguldak kmr madenlerine sahip bulunan Fransz - talyan irketi, giriimlerinde hibir yatrmda bulunmadlar, tersine bunlar devletletirilinceye kadar smrrcesine hoyrata ilettiler. ngiliz - Fransz etkisinin ortadan kalkmas ile meydana gelen ''bolua'' oturmaya bir yandan hazr bulunan Alman tekelleri arasnda bile, te yandan Ankara hkmetinin tutumundan dolay krgnlk grlyordu. 1929'da Reichsbank Bakan Schacht, hazrlad bir raporda Trk hkmeti iin tasarlanan ulusal bir bankann kurulmasn kabul etmedi. Deutsche Bank temsilcileri, Avrupa karlarnn hl srp giden devletletirilmesinde gsterilen ivedilikten yaknyorlard. Trk hkmeti, byk Alman irketlerinin, Deutcshe Bank'n Ergani bakr madenlerinin iletmeye almasnda salad olanak gibi, belli projelere sermaye yatrarak katlmasna izin vermekle birlikte, bu irketler, ksa ya da uzun bir dnemde, paylarnn Trkler tarafndan satn alnacan gz nnde bulundurmak zorundaydlar. IG-Farben irketi bu yzden teki tekellere u d vermek gereini duydu: ''Sz edilen alanlarda yabanc sermaye sahiplerinin yeniden karlar elde etmesi gelecekte sz konusu olmayacaktr. Halen elde bulunan imtiyazlarn kullanlmas da devlet etkisinin artmas karsnda salk verilemez.''(146). Ancak otuzuncu yllarn sonunda, yabanc tekeller, Trkiye'nin sanayi kalknmasn nlemeye yetmedii iin, koyduklar boykotu kaldrmak zorunluluunu duydular. Atatrk'n politikas, 1914'ten nce olduu gibi kapitlasyonlar, parasal denetim ve imtiyazlar yoluyla Trkiye'yi siyasal bakmdan da baml yapmak yolunu tekellere kapadndan, bunlar da yeni ve daha az gze arpan yntemlere bavurduler, ama bu yntemlerle de gene ayn hedefe ulamaya alyorlard. Bu yntemler, bugn ''yeni smrgecilik'' diye tanmladmz eye ok benzer. zellikle Alman ve ngiliz tekelleriyle hkmet evreleri bu yeni taktii uyguladlar. Yeni taktiin arlk noktasn, kanlmaz olduu anlalan sanayileme srecine karmak meydana getiriyordu. Yabanc tekellerle bunlarn hkmetleri, Trkiye'nin devlet olarak bamszlna zenle sayg gsteriyor, ama ekonominin dolayl yolu zerinden lkeyi yeniden kendi emperyalist iktidar alanlarna sokmaya alyorlard. Bu amala Trkiye'nin birinci be yllk plan (1934-1939) iin uzmanlar yolladlar ve sanayi tesisleri verdiler. IGFarben dosyalarnda tekellerin bu taktikleri konusunda ilgin bilgiler vardr. IG-Farben Direktr lgner, 31 Aralk 1936'da bir Trk kimya sanayiinin

kurulmasna IG-Farben'in katlmas konusunda yle yazyordu: ''Trkiye er ge bizzat retime geecei iin, baka lkelerin sanayi gelimesine katlma konusundaki dncelerimiz... Trk hkmetinin srekli olarak hizmetine hazr grnmekle birlikte u yada bu fabrikann yapmn yklenebilecek durumda olup olmadmz, her konuya gre ayr ayr incelemeyi amalyor.'' Trk hkmetinin gvenini bu yoldan kazandktan sonra, ''daha sonralar belli bir etki sahibi olma olana ortaya kabilir. ...Bu olanak, zellikle, Trkiye tarafndan, yalnz bizim iin de ekonomik adan akla-uygun grnen projelerin uygulanmas bakmndan salanabilir.'' (147). Alman tekelleri iin ekonomik adan akla-uygun grnme demek, ancak Almanlarn hazr mallarnn Trkiye piyasasnda satna engel olmayan ve onlar iin rakip saylmayacak sanayi kollarnn kurulmas demekti. Oysa Trkiye, kapitalist sanayi lkelerinden retim aralar satnalma gereksinmesi iindeydi ve bu gereksinme, bugn Asya ve Afrika'nn gen ulusal devletlerinin sanayide ok gelimi sosyalist blok karsnda duyduu gereksinmeden ok daha fazlayd. Bu olgu, nesnel biimde karlalan dnya piyasa durumunun da sonucu olarak yirminci ve otuzuncu yllarda Trkiye iin ekonomide ve politikada kendine zg, ulusal karlara yarayan bir yol tutmann ve bu yolda direnmenin ne kadar g olduunu gsterir. te yandan, yabanc devletlerin ekonomik karlarnn 1914'ten nce olduu gibi siyasal egemenlie gtrmesini nlemek isteyen Kemalist hkmet, kapitalist dnya piyasas ile balarn kopartmamaya da alyordu. Bu yzden yabanc imtiyaz sahiplerinin hepsine tazminat dedi. Trk hkmeti yalnzca devletletirilen demiryollar iin 350 milyon svire Frang dedi. Bylece devlet btesi ar bir yk altna girdi ve halkn zerinde vergilerin arl srekli olarak artt. Baka bir yk de Osmanl devletinin borlaryd. Trkiye'nin bu borlardan deyecei ksm 1928'de 84 milyon Trk Liras tutarnda altn olarak saptand. Dnya ekonomik bunalmndan sonra uluslararas finans-kapital, bor tutarnn geni lde azaltlmasna raz olmak zorunda kald. Trkiye'nin btesi 1956 ylna kadar hep bu borlarn yk altnda kald. Bylece sanayi kalknmasnn finansman da, belli snrlar iinde kald. Ancak sanayi kalknmas, gemiin baka bir kalntsnn daha etkisi altndayd. Trk heyeti, Lozan'da, 1929 ylna kadar eski gmrk tarifelerini uygulamay kabul etmiti. Bu tarifeler ok dkt ve dardan akan ucuz yabanc rnlere kar yerli mallarn korunmasn salamyordu. Gmrk oranlarnn retim ve Trk sanayi rnlerinin ihracat zerinde nasl engelleyici bir etki yaptna ilikin belirgin bir rnek, Trk d ticaret istatistikleridir. hracat, deer olarak 85 milyon Trk Liras'ndan (1923) 155 milyon liraya (1929) ykseldii halde, ithalat her zaman iin ihracattan yuvarlak olarak 70 milyon Trk Liras fazlayd. Ancak 1929 ylnda yeni bir gmrk korunma sisteminin kabul edilmesinden sonra, Trkiye Cumhuriyeti olumlu bir ticaret bilanosuna kavutu (148). Bununla birlikte, Trkiye'nin ekonomik ve sosyal politikasnn asl

sorununu, halkn yzde 85'inin almakta olduu tarma yeni atlmlar salamak meydana getiriyordu. Ancak kylnn yar-feodal zincirlerden kurtulmas halinde, snai alm gc olan bir i piyasaya kavuabilir ve bu da onun gelimesini hzlandrabilirdi. Bununla, ayn zamanda, kyl, yzyllardr sregelen uyuukluktan ve gerilikten kurtulabilir, en kaba bir smrnn hedefi olmaktan karak Trk halk iin mutlu bir gelecein oluumuna katkda bulunacak duruma gelirdi. Daha bamszlk sava srasnda yalnz Trk komnistleri deil, kk burjuva-demokratik ''Yeil Ordu''da mlkiyet ilikilerinin kk ve topraksz kyllerin karna kkten deitirilmesini istemiti. Osmanl dneminde byk toprak sahiplii nde geliyordu. Serbest itfilik iin ayrlan topraklar illere gre nemli deimeler erevesinde, ekilebilen tm alanlarn ancak yzde 15-50'sini meydana getiriyordu. Kyl iletmelerinin ounluu, be-alt yeden meydana gelen her aile bana 2-3 hektar topraa sahipti. Bu topraklar, ounlukla aa sabanla olmak zere, en youn biimde ileniyordu. Ancak Adana, Mersin ve Eskiehir evreleri gibi verimli blgelerde bir kyl iletmesinin ortalama bykl 4, hatta bazen 10 hektar oluyordu (149). Bu yzden kyller, byk toprak sahiplerinin arazilerinde almak zorunda kalyordu. Bu da ounlukla yar-kiraclk biiminde oluyordu. Buna gre byk toprak sahibi, kiracdan rnn yarsn alyordu. Buna, bir de kylnn devlete vermek zorunda olduu aar ekleniyordu. Aar, kylleri hoyrata yamadan geiren vergi mltezimleri tarafndan toplanyordu. Kemal Atatrk'n evresinde toplanan ulusal-burjuva ynetici tabaka, bu soruna eilmeye nasl ve ne lde istek gstermi ve eilmeyi baarmt? Kemal'in niyetleri konusunda, 1 Mart 1922'de Byk Millet Meclisi'nde yapt bir konuma belge olabilir. Bu konumasnda, milletvekillerine, Trkiye'nin asl efendisinin kim olduu sorusunu soruyor ve buna karlk da u yant veriyordu: ''Trkiye'nin asl sahibi, asl efendisi, gerek retici olan kyldr. Bundan dolay kyl, refah, mutluluu ve zenginlii herkesten nce hak eder. O halde Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ekonomi politikas, bu yce hedefin gereklemesine ynelik olmaldr. Denebilir ki, arkadalar, u andaki mutsuzluumuzun ve yoksulluumuzun tek nedeni, bu gerei gz nnde tutmam olmamzdr. Yedi yz yldr kann emdiimiz, dnyann her kesine yolladmz, kemikleri oralarda yabanc toprak altnda ryen, abalarn ve iyiliklerini yedi yzyldr bouna harcadmz, fedakrlklarn nankrlkle, arszlkla ve zorbalkla karladmz, bir uak dzeyine indirmek istediimiz bu soylu sahip karsnda bugn sayg ile eilelim.'' (150). Kemal Atatrk, ok zaman aclarn kyllerin kendilerinden de dinliyor, bu aclar hafifletmek iin tede beride konulara el att oluyordu. Kyl, Kemalist devrimle Atatrk'n szlerine gre ona tannan dzeye

gerekten ykseltildi mi? Gereklere bal kalalm. Kukusuz, 17 ubat 1925'te aarn kaldrlmas, kyl iin byk bir rahatlama olmutu. Bylece btede kyllerin vergi pay yzde 40'tan yzde 10'a indi. Buna karlk devlet, arazi vergisini, zellikle de ttn, alkol, kibrit vb. gibi rnlere konan dolayl vergiyi ykseltti. ok sayda tarm okullar ald, orduda tarm dersi verildi, kyller iin kredi kolaylklar saland, rnek iftlikler ve sulama tesisleri yapld. Btn bu nlemler, tarmda hektar bana den rnn ykselmesine ve ekim alanlarnn bymesine yardmc olacakt. Ksa zamanda baarlar da saland. Trkiye, hububat ithal eden bir lke olmaktan karak hububat ihra eden lke durumuna girdi. Pamuk ekimi, nitelik ve nicelik bakmndan nemli ykselmeler gsterdi. Ayrca ttn, zm ve zeytin gibi teki ihra maddelerinde, merinos koyunu yetitirme alannda, nemli bir gelime saland. Ama yoksul ve topraksz kyller, bu gelimeden bir pay almamlard. Byk Millet Meclisi'nin kard yasalar, ou zaman yalnzca, iletmelerini bytebilen sermayece gl kyllerin yararna oluyor ve bylece Kemalist politikann ak iinde burjuva zengin kyller tabakas meydana geliyordu. Bu durum, zellikle ihra maddelerinin yetitirildii blgelerde sz konusuydu. Kyde kapitalist zel mlkiyet iyice salamlat. Devlet topran kalt yoluyla kiralam olan kiiler bu topraklarn tam sahibi oldular. Oysa kyller, yirmi kat kira bedeli deme karlnda eski Mslman din kurumlarnn topraklarndan bir ksmn elde edebiliyorlard. Rumlarn terk ettii topraklar da sata hazr tutuluyordu. 1938 ylna kadar datlan 1.047.000 hektar devlet ve vakf topraklarndan ancak 210.000 hektarn kk iftiler aldlar. (151). Halk Partisi iindeki ilerici gler, radikal bir toprak reformu yaplmas iin yllarca aba gsterdiler. Ama partide ve hkmette bulunan byk toprak sahiplerinin gc karsnda baarszla uradlar. Ancak 1937'de yaplan bir anayasa deiiklii, iftlik sahiplerinin topraklarnn deme karlnda kyllere verilmesini ngryordu. Bu snrl reform da gereklemedi. Daha sonra sava, Halk Partisi iindeki gerici gler iin, konuyu tm olarak gndemden karma konusunda bulunmaz bir frsat salad. Byk kyl ynnn yaam koullarnn otuzuncu yllarn sonunda, 1923'ten nceki dneme gre, hi deimedii konusunda btn gzlemciler gr birlii iindedirler. Bunun phe gtrmeyen tan Babakan smet nn'dr. Kendisi, Aralk 1936'da, Halk Partisi'nin parlamento grubunda yle bir aklama yapmt: ''Eer toprak onu ileyen kimsenin mal deilse, ondan iyi rn beklememelidir. En zengin blgelerde bile, kyllerin nerdeyse yars toprak sahibi deildir ve bakasn mal olan topraklar zerinde en ar koullar altnda almak zorundadr.'' (152). 1945'te Trk gazeteleri, kyl iletmelerinin ancak yzde yedisinin yeteri kadar toprak sahibi olduunu, ekilebilen alanlarn yzde 35'inin 33.000 byk toprak sahibinin elinde bulunduunu yazyordu.

O halde Kemal Atatrk'n szleri ve vard sonularla bunlarn gereklemesi arasnda geni bir uurum vardr. Bu olguyu, onun teki reformlar ile ilgili olarak daha nce de saptama olana bulmutuk. Burada yalnz karabilisizlie kar yaplan savam anmsatalm. Bunun nedenleri, yalnzca, yllar getike Kemal Atatrk'n hkmet ileri zerindeki etkisinin hastalnn sonucu olarak azalmasnda aranamaz. Trkiye'nin ilk devlet bakannn siyasal uzak grll, bir yandan kkeni eski asker ve memur tabakasna dayanan ve te yandan da liberal iftlik sahipleriyle henz olumakta bulunan byk Trk burjuvazisine en sk balarla bal olan egemen subay ve memur tabakasndan kopamad iin, ounlukla gerekleme durumuna gelememitir. Bu snflar, ulusal devrimden yararlanyordu. nk devrim, o zamana kadar egemen olan yabanc sermaye karsnda onlarn durumunu glendirmiti. Gene de kkl bir toprak reformundan, hem kendi gelirleri bakmndan korkuyorlar, hem de onu, kendilerinin siyasal egemenliini devirebilecek geni bir halk hareketi tehlikesini douraca iin istemiyorlard. Bu yzden, eitli alanlarda balayan reformlarn sonuna kadar gtrlmesi onlar hi ilgilendirmiyordu. Bu tabakalar, otuzuncu yllarda ilerici gelimeyi artk tamamen ortadan kaldrmak amacyla onu engelleme abalarna giritiler. Bu nesnel etkenlere kar, Kemal Atatrk gibi stn bir kiilik de gsz kalmt. Aslnda onun burjuva-milliyeti fikir dnyas da, iilerle kyllerden ok ulusal burjuva ve byk toprak sahipleri snfna daha yaknd. imdi bir kez daha Trkiye'nin sanayilemesi konusuna dnelim. Yirminci yllarda hkmetin btn abalarna karn, sanayileme ok yava yrd. Trk ticaret sermayesinin sanayi alannda deneyimi pek azd. Trl zendirmelere karn, bu ekonomi dalna istemeyerek para yatryordu. Ayrca, rnein balangta yksek kr veremeyen ar sanayi alannda yatrmlara girimek iin sermaye de yoktu. Kylerde i piyasay daraltan feodal kalntlar ve yetimi igcnn eksiklii de yeni engelleyici eler oluyordu. Dnya ekonomi bunalmnn ba gstermesiyle durum daha da ktleti. Trkiye, balca sanayi lkelerinin, bunalmn ykn omuzlarna yklemeye alt, gelimesi zayf kalm lkeler arasndayd. Trk tarmnn ihra rnlerinin fiyatlar srekli olarak dyordu. 1928'de bunlarn fiyat endeksi 1.077 iken, 1932'de 548'e dmt. thal edilen sanayi mallarnn endeksi ise ancak 1.198'e dt (153). Sanayi rnleriyle tarm rnleri arasndaki bu fiyat fark, Trkiye'nin deme bilanosu zerinde ar bir ykt. Trk aydnlar arasnda gl bir anti-kapitalist akm yayld. Az gelimi lkelere kar uluslararas finans-kapitalin uygulad yamaclk politikas, gene Osmanl borlar ynetiminin ve kapitlasyonlarn ansn canlandryordu. 1930 ylnda Serbest Frka'nn uygun grd serbest giriimcilik kalknmas, eitli basn organlarnn kansnca, ancak lkenin ekonomisi zerinde yabanc denetimini yeniden kurabilirdi. Sovyetler Birlii'nin sosyalist planl ekonomi yardm ile izledii baarl sanayileme politikasna yle bir baknca, bunalmlarn sarst

kapitalist dnya ekonomisi yannda yeni bir seenein kesinlikle bulunduu tantlanyordu. Kemalistler, lkenin ekonomik gelimesini ve bamszln gvenceye almak, kapitalist sanayilemenin aclarla dolu tipik yolunu ksaltmak iin, ''devletilik'' adn verdikleri bir devlet sanayileme program kabul ettiler. Bunu da, ei olmayan ve Trklere zg bir nlem olarak gryorlard. Devlet, lkede ok bol olarak bulunan hammadde kaynaklarna, zellikle maden yataklarna ve pamuk rnne dayanarak, kendi mal olan iletmeler kuracakt. Bu iletmelerle sanayide ve madencilikte yalnz devlete zg bir sektr meydana gelecekti. Avrupa lkelerinde bu trl devlet kapitalizmi uygulamalar yeni bir ey deildi. Ancak burada yeni olan, az gelimi bir lkenin, gerilii ve emperyalist yabanc vasiliini yenmek iin devleti bir sanayi kalknma yolunu semi olmasyd. O halde devletilik, geri kalm bir lkenin kendi ulusal sanayiini kurmak iin alnan ve anti-emperyalist eler tayan bir devlet nlemleri sistemi demekti. Kemal Atatrk ve Trk milliyetileri, bu programla ve bununla salanan baarlarla, bylesi sorunlarla ancak ellinci ve altmnc yllarda karlaan Asya ve Afrika'nn birok gen ulusal devletlerine ok ncesinden rneklik yapm oluyorlard. Ama bu program yerine getirebilmek iin Trkiye'nin kendi gleri yeterli deildi. Bir Amerikan uzmanlar grubunun gnderdii teknik yardm, Ankara hkmeti geri evirdi. Bunun yerine parasal ve teknik yardm iin Sovyetler Birlii'ne ynn evirdi. O sralarda Sovyetler Birlii'nin ekonomik ve teknik gleri ABD ile teki kapitalist lkelerin ok daha gerisinde olduu halde, Sovyetler Birlii kapitalist dnyadan farkl olarak, bunalmlardan etkilenmeyen ve srekli olarak ileriye doru gelien bir halk ekonomisine sahipti. Ayrca Sovyetler Birlii, baarl bir siyasal-askeri kurtulu savamndan sonra ekonomik bakmdan da emperyalizmin boucu yumruundan kurtulmaya alan bir devlete, olanaklar erevesinde yardm etmeyi kendisi iin uluslararas bir ykmllk kabul ediyordu. Bu yzden, Sovyet hkmeti, Trkiye'nin dileini kabul etti. nn'nn Moskova'ya yapt ziyaret srasnda iki taraf 8 Mays 1932'de bir anlama yapmay kararlatrd. Anlama gereince Trkiye, 8 milyon dolar tutarnda bir Sovyet kredisi alacak ve bu kredi 1935'te 10 milyon dolara karlacakt. 21 Ocak 1934 tarihli Sovyet-Trk kredi anlamasna gre Sovyetler Birlii bu para karlnda drt yllk bir sre iinde makine ve tehizat verdi. Trkiye, kredinin karln 20 yl iinde geleneksel Trk ihra rnleri olarak faizsiz deyecekti. Bylece Sovyetler Birlii, Trkiye'ye, herhangi bir emperyalist devletten alnan kredilere gre daha elverili kredi koullar salad. Sovyet planl ekonomisinin Trkiye'nin sanayi planlamas zerindeki etkisi de ok belirgindir. Trkiye'nin ilk be yllk plannn hazrlanmas ile ilgili grmelere Sovyetler Birlii Devlet Plan Komisyonu Bakan G.M. Krjijanovski de katld. Kendisi Ekim-Kasm 1933'te Voroilov'un bakanlndaki bir hkmet heyeti ile Trkiye'yi ziyaret etmiti (154). Bununla birlikte Kemal Atatrk'n evresindeki ulusal nc glerin snfsal durumu bakmndan, bunlarn, Trkiye'nin artk ''Moskova'' rneini

izleyecei konusunda basn tarafndan ileri srlen trl tahminleri kabul etmemek iin gsterdikleri ar aba tanmlayc bir rnektir. Btn resmi aklamalarda ve konumalarda, devleti sanayilemenin kapitalist toplum dzeni erevesinde gerekletirilmesi gerektii sk sk belirtiliyordu. rnein Cumhuriyet Halk Partisi'nin 20 Nisan 1931'de ilan edilen ''alt ilkesi''nde yle deniyordu: ''zel almay ve etkinlii temel kabul etmemize karn, balca ilkelerimizden biri, ulusu ve lkeyi elden geldii kadar ksa zamanda refaha gtrmek iin, ulusun genel ve en nemli karlarnn sz konusu olduu yerde devletin her ile etkin olarak ilgilenmesidir...'' (155). ktisat Bakan Celal Bayar, devlete dorudan doruya sermaye birikimini hzlandrma grevini yklyordu. Devlet, ''sermaye ylmn eitli biimlerde desteklemeli'' ve ''bireyin almasnn ya da sermayesinin yetimedii yerde'' mdahalede bulunmalyd (156). Ayrca Kemal de, Trk devletiliini her trl sosyalist eilimden kesin snrlarla ayrd: ''Devletilik, 19. yzyldan bu yana sosyalizm teoricilerinin ortaya koyduu dncelerin aktarlmas deildir (157). Bu devletilii, Trklere zg bir ey olarak tanmlad. Ancak daha sonra, kinci Dnya Sava'nn sonuna doru, Sovyet ordularnn stn zaferleri ile ilgili olarak, Trk hkmet evrelerinden biraz baka renkte sesler duyuldu. Zamann Babakan kr Saraolu, devletilii ''sosyalizmin ada bir tipi'' olarak niteledi. Sosyalizmin ekici gcnn nasl artt, bugn smrge boyunduruundan kurtulmu olan Asya ve Afrika devletleri nderlerinin, vaktiyle Kemalistlerin yapt gibi, kendi devleti sanayi kalknmalar ile sosyalizm arasndaki benzerlikleri geri evirme yolunu tutmamalar bir yana, bilinli olarak byle benzerlikler bulmakta olmalarndan da anlalabiliyor. Asya ve Afrika'nn gen ulusal devletlerinin ounun, altmnc yllarda, bamszlklarn glendirmek iin ekonomide bir devlet sektr yaratmalar, otuzuncu yllarda Trk Kemalizminin salad deneyimler ile bantl olduu kabul edilebilir. Ama aralarnda, Cezayir'in, Msr'n, Suriye ve Burma'nn da bulunduu bu lkelerin bir ksm, devrimci-demokratik glerin ncl altnda, bu devleti ekonomi sektr temeli zerinde tamamen yeni bir politikaya, kapitalist olmayan gelime yoluna girdiler. Leonid Brejnev, Moskova danma toplantsnda, ''Bu, amzda smrge boyunduruundan kurtulan halklarn, kapitalizmi aarak toplumsal ilerleme yoluna girebildiklerine ilikin Lenin savnn yeni ve pratik bir dorulanmasdr'' dedi (158) 1969 ylndaki Moskova danma toplantsnn ana belgesinde, bu yolun gen devletlere ''smrge gemiinden devir alnan gerilii ama ve sosyalist bir gelimeye geme koullarn salama'' olanan verdiine iaret edilir (159) . O halde, ''devletilik'' politikas otuzuncu yllarda Trk halkna da bu olanaklar getirebilirdi. Ama ulusal nc glerin burjuva snfsal durumu, devletilii yabanc sermayeden koruma ve yerli sermayeyi destekleme snrlar iine hapsetti. Trkiye'nin bu sanayileme programnn bilanosu,

byle bir adan baklarak karlmaldr. Trkiye'nin 1934'te ilan edilen birinci be yllk plan, te-biri Sovyet kredisi ile finanse edilen 43.9 milyon Trk Liras deerinde yatrmlar ngryordu (160) Bununla gdlen ama, ynsal gereksinme mallar ithalatnn snrlanmas ve bylece ticaret bilanosunun istikrara kavuturulmasyd. Plan, zellikle tekstil sanayii alannda giriimlerin gerekletirilmesini ngryordu. Bu arada Sovyetler Birlii'nin teknik yardm ile Kayseri ve Nazilli tekstil kombinalar, pamuk ve yn iplii fabrikalar ve dokuma fabrikalar kuruldu. Ayrca kt, cam, porselen, imento ve kkrt retimi iin fabrikalar ve ar sanayi tesisleri yapld. Trk hkmeti, 1936'da, ngiliz, H.A. Brassert and Co. firmas ile, Krupp firmas ile yaplan grmeler baarszla uradktan sonra, 27 milyon Trk liras deerinde bir demir ve elik fabrikasnn satn alnmas iin anlama imzalad. Fabrika, yabanc uzmanlarn grlerinin tersine, stratejik nedenlerden dolay, Karadeniz kysnda deil de, lkenin i taraflarnda Karabk'te, Zonguldak kmr havzasndan 110 km uzaa kuruldu. 1939'da retime balad ve 1941'de tam kapasitesine ulat. Fabrikann kapsam iki yksek frn, birer haddehane, elik ekme, boru ekme tesisi, enerji tesisi ile, kmr ve kok yan rnleri iin bir tesisti. Fabrika ok eitli trde ham demir, ekilli demir ve hazr demir yannda, demiryolu ray, vagon demir paralar vb. retir. Hkmet henz be yllk plan dnemi bitmeden yeni tasarlar hazrlad. Bunlar arasnda limanlarn, ticaret gemiciliinin, enerji santrallarnn yapm ve geniletilmesi ile zellikle zengin maden yataklarnn geni lde iletilmesi vard. kinci Dnya Sava'ndan nceki dnemin son yllarnda, takmr retiminin artrlmas, Divrik'te yeni maden cevheri, Guleman'da byk krom yataklarnn iletmeye almas ve Ergani'de bakr retiminin younlatrlmas baarld. 1933 ile 1939 arasndaki dnemde devlet iletmelerinin says 36'dan 111'e kt (161). Bunlarn iinde, kukusuz devletletirilen giriimler de var. Gerek yenilerinin ve gerekse eskiden beri var olan devlet iletmelerinin ynetimi ve finansman iin iki yeni banka kuruldu. Sanayi ve Madencilik Bankas'nn da birletirilmesiyle 1933'te kurulan Smerbank, sanayi giriimlerini ynetiyordu. 1935'te kurulan Etibank, madencilik ve enerji ekonomisinden sorumluydu. lkenin en byk zel bankas olan Bankas da, devlet iletmeleri iin kredi veriyordu. Bylece Smerbank ile Bankas, ortaklaa tekstil, eker ve cam sanayiini finanse ettiler. Smerbank, ayrca eitli zel iletmelere sermayesi ile geni lde ortak oluyordu. Madencilik sektrnde ok kk retim kapasitesine sahip pek az zel iletme vard. Yeni yatrmlar yalnz devlet eliyle Etibank tarafndan yaplyordu. Smerbank, Atatrk'n lm yl olan 1938'de toplam sermayesi 46.474 milyon Trk liras olan (1933'te bu rakam 9.02 milyondu) fabrikalara

sahipti. 13.643 milyon Trk liras deerinde fabrika da yapm dneminde bulunuyordu (162). Tm ile devlet sektr 1954'te Trkiye'nin sanayi kapasitesinin yzde 32'sini kapsyordu (163). Kemal Atatrk'n ekonomi politikas baz baarlardan yoksun kalmamt. 1933 ile 1938 yllar arasnda lke ileriye doru nemli bir adm atmt. Devleti sanayi kalknmas, eitli alanlarda yeni retim olanaklar getirdi ve darya ekonomik bamll azaltt. Aadaki tablo, Kemal Atatrk'n yaamnn son yllarnda, Trkiye'nin ekonomik gelimesi konusunda bir bilgi verebilir: RETM (164) (TON OLARAK) (Sanayi Kesimleri) 1993 1938/39 Pamuk 760 1.639 Pamuklu mallar 3.805 10.200 imento 11.900 239.600 eker 65.068 94.000 Ta kmr 154.000 216.000 Bakr - 561.000 Cam - 419.000 Kt - 745 Trk sanayii 1939'da eker, imento, kereste, kauuk ve deri rnleri bakmndan yerli gereksinmeyi tam olarak karlyordu. Yerli gereksinme, pamuklu kumalarda yzde 42, ynl kumalarda yzde 83, kt ve mukavvada yzde 32, kkrtte yzde 70 ve cam eyada yzde 63 orannda karlanyordu (165). Ayrca Trkiye'nin bakr ve bakr bileiklerini de artk ithal etmesi gerekli deildi. Hatta bu dviz getiren cevherin ihracatna bile balamt. Krom retimi daha da baarl olarak geliti. Trkiye, kapitalist dnyada, krom reticisi ve ihracats olarak Gney Rodezya'dan sonra ikinci sraya geti. Bu baarlar, Trkiye'nin d ticaret istatistiklerinde de yansyordu. D ticaret a kapanmt ve Trkiye, 1938 yl bir yana, kinci Dnya Sava'nn sonuna kadar srekli olarak nemli lde ihracat fazlas salad. Bylelikle de yabanc alacakllarla ve mallarna el konan imtiyaz sahipleri ile kesin hesaplama yapma olana gerekleti. Sanayileme ile birlikte ithalatn yaps da deiti. retim aralarnn ithalat ykseldi, buna karlk tketim aralar ithalat nemini yitirdi. te birka rnek: 1933'te makine, madeni mallar ve ulatrma aralar ithalat tm ithalatn yzde 28'ini, 1938'de ise yzde 48'ini meydana getiriyordu. Tekstil ithalatnn oran da

ayn dnemde yzde 36'dan 22'ye dt (166). Ekonomik ve politik ynden nemli olan bu deneyimde yanllklar da yok deildi. Bunlar, urada ya da burada elverili olmayan bir yerin seilmesi, yanl hesaplamalarn yaplmas ya da brokrasi rgtnn ok sayda uydurma engeller karmas gibi noktalar olabilir. kinci Dnya Sava'ndan sonra Amerikan ekonomi uzmanlar Trk hkmetine verdikleri bir raporda bu yanllklar iyice abartrken, gttkleri niyet apakt: Devleti sanayileme, Amerikan finans-kapitalinin Trkiye'ye elini kolunu sallayarak girmesine kar gl bir kale olarak duruyordu ve bundan dolay da ktlenmeliydi. 1950'de Devlet Bakan Bayar'n verdii grev zerine Trk ekonomisini inceleyen 'International Bank for Reconstruction and Development''n bir heyeti, 1938'de d kredi almad iin Trkiye'yi sert biimde eletirdi. ''Twentieth Century Fund''n Max Weston Thornburg bakanlnda ayn amala kurulan bir grubu da, Atatrk'n sanayileme yolunda, sz edilen eksiklerden dolay hi de iyi eyler sylemez: ''Trkiye'de grdmz ey, planl bir ekonomi deil, sermayenin ounun, rasgele, hkmet tarafndan saland, kt ynetilmi bir kapitalist ekonomiden baka bir ey deildir.'' (167). Oysa gerekten nemli olan eksikler tamamen bambaka bir alandadr. Bunlar iki kme halinde zetlenebilir. Birincisi, kkl bir toprak reformunun yaplmamas ve sanayi kalknmasnda emekilerin demokratik yoldan kararlara katlmasnn salanmamas, ikincisi de ulusal Trk burjuvasnn Atatrk'n ilkelerinden sapmasdr. Ky halknn byk ounluu eski geri kalm koullardan syrlamamt, sanayi gittike byyen bir talebin drtc esinden yoksundu. Kylerde geni halk ynlarnn durumunun nasl bir gelime gsterdiini, yaam dzeyine ilikin birka rakam kantlar. 1934 ile 1938 yllar arasnda gnlk kalori tketimi yuvarlak olarak 2.560, 1947/48'de ise ancak 2.170 dolayndayd (168). Ellinci yllarn banda kii bana den ulusal gelir 125 dolard. O yllarda ayn rakam talya'da 343, Fransa'da 684 dolar dolayndayd (169). Sz konusu lkelerin hektar bana den verimi de karlatrlnca buna benzer bir oran ortaya kar. Baka bir byk engel de, burjuva-ulusal devlet iktidarnn anti-demokratik politikasyd. Bu devlet iktidar, en bata padiahlk zamanndan kalma eski memur takmndan yararlanyordu. Bu memur takm, teden beri en belirgin olan zelliklerini yeni aa beraberinde aktarmt: rvet ve halk ynlarn bir uurumun dibindeymi gibi kk grmek. ounlukla bamszlk savanda gerekten hizmetleri grlm kiilerden, subaylardan ve aydnlardan km olan en yksek devlet grevlileri de, halk, ynetilecek ve gdlecek hareketsiz bir yn olarak gryordu. Sanayi kalknmasnda ii, geri igcn ortaya koymutu. Ama sorumlulara gre iletmelerin ynetiminde ve gelitirilmesinde iinin yaratc giriimini uyandrmak demokrasi ile yaplacak ok tehlikeli bir deneyim olarak grlyordu.

Haftalk almay 48 saat olarak saptayan, ayn zamanda grevi de cezaya balayan 1937 ylnn i yasasna karn, iiler gene bu yzden siyasal ve toplumsal haklarna bir trl kavuamadlar, zel giriimlerde olduu kadar devlet iletmelerinde de smrldler. kazalarndan korunma, sosyal sigorta ve isizlik sigortas, 1946 ylna kadar tmden savsakland. zel giriimcilerin devletin ekonomi politikasna kar gittike artan eletirileri, halk ynlarnn yaknmalarndan daha baka nedenlere dayanyordu. Kentte ve kyde ok sayda burjuva eler, devlet iletmelerinden dolaysz biimde yararlanyordu. Bunlar, yap giriimcileri, devlet iletmelerine pamuk, yn, eker pancar ve ttn gibi hammaddeleri veren byk toprak sahipleri ile byk iftiler, devlet tarafndan retilen yar-ilenmi mallar yeniden ileyen kk ve orta apta giriimcilerdi. Bu arada Trk olmayan aznlklarn yerine, tm d ve i ticareti ele geirmi olan Trk ticaret ve banka burjuvas da, ekonomik gelime, d ticaretin yararna olduu iin, krlarn ykseltebiliyordu. rnein 1926 ile 1936 yllarnda siyasal nedenlerden dolay mesleinde alma olana bulamayan tannm Trk gazetecisi Ahmet Emin Yalman, kardei ile birlikte bir ticarethane kurduunu ve sermayesini katna kardn anlatr. Byle bir baar gstermesinin balca nedeni de, Amerikan firmalarndan kredi almas ve Amerikan mallarnn ithalatnn byk lde artmasyd. Buna benzer ve daha da byk ticaret ilerini Alman piyasas ile balantl ticarethaneler elde ettiler. ok sayda zel pay sahibi, Bankas yoluyla, bu zel bankann finansmanna katld devlet iletmelerinden temett ekti. Yllar getike eski stanbul ve zmir komprador burjuvazisi ile Anadolu ulusal burjuvazisi arasndaki farklar silinmeye balad. Aznlklarn dta braklmasndan balayarak devletilie kadar uzayan tm kemalist ekonomi politikas, otuzuncu yllarn sonuna doru kendi Trk burjuvasnn meydana gelmesi ile sonuland. Bu burjuvann arl eskiden olduu gibi gene ticaret alannda bulunuyordu, ama bu arada bankacla iyice yerlemiti ve sanayie de girmeye balamt. kinci Dnya Sava bu iki tabakaya yeni kr olanaklar getirdi. nk savaa giren iki taraf da, tarafsz Trkiye'nin stratejik bakmdan nemli hammaddeleri urunda etin rekabet savamlar ile birbirlerine kar kyordu. Trkiye'de sermaye birikiminin bu srecini zel banka biriktirme hesaplar aka gsterir. 1924'te bu hesaplarda toplam olarak ancak 13 milyon Trk Liras varken, bu say 1938'te 227 milyona kt ve 1945'te 528 milyona ulat (170). Trkiye'nin bu yeni ticaret ve finans burjuvazisi, gcn ve bilincini yselttike, ayn lde devletin genel politikasn da etkilemeye balad. Onun iin bamszlk sava ile balam olan ulusal devrim bitmiti. Artk gittike daha gl lde kendi dar snf hedeflerini tm ulusal karlarn zerine karyordu. Devletilii pek yle ulusal bamszl koruma arac olarak deil, daha nce deinildii gibi, bir kr kayna ya da sert eletiri iin hedef olarak gryordu. Yeni burjuvazi, bir kez ayaklarnn stne kalkp dikildikten sonra, devleti ekonomi politikasna neler borlu olduunu ok

abuk unutu. rnein sanayi burjuvazisi iin, kendisinin devlete desteklenen giriimlerinin retim deerinin 1933 ile 1937 arasnda 154 milyondan 259 milyon Trk Liras'na ykselmesi yeterli gelmedi (171). Bundan sonraki kr abalar iin, devletin sanayi sektrn ve ekonomik yaamn devlet eliyle ynetilmesini bir snrlama olarak gryordu. Bundan dolay zel giriim iin daha byk olanaklar ve yabanc sermaye iin bir ''ak kap'' istiyordu. Bu trl grler hkmet evrelerine gittike byk lde girmeye balamt. 1937-38 yllarnda babakanlk yapan ve banka sermayesinin kk, ama etkili grubunun gvenilir adam olan Celal Bayar, zel giriime devlet yardm ile belli bir gelime dzeyine erimi olan btn alanlarda daha geni olanaklar salayan bir yasa kartt. 1939 yl yaznda Halk Partisi'nin organ Ulus, devletin arlnn daha fazla oluuna kar, burjuva evrelerin duyduu honutsuzluu gidermeye alyordu. Gazete, devletiliin bir tanmlamasn yapyordu. Ama bunda, Kemal Atatrk'n kabul ettii ulusal karlar hemen hi sz konusu deildi. Buna karlk, devletiliin tek hedefi, kapitalist birikim srecinin abuklatrcs olarak yorumlanyordu: Devletin ekonomik etkinliinin ''anlam -Ulus'a gre-, devletin eitli snrlamalarla zel giriimin olanaklarn daraltmas ve bu olanaklar kendi etkinlii iin saklamas demek deildir. Devlet, zel giriimin yapamad ileri yerine getirmeli ve bylece zel giriimin her trl gelimesi iin gerekli temeli salamaldr.'' Bu program daha sonra devletiliin siyasal-toplumsal hedefleri konusunda burjuvay yattryor ve bunda Atatrk'ten daha da ileri giderek, apak tutucu bir yne giriyor: Devletin hedefi, ''yaamn btn alanlarnda uygulanacak bir eit sosyalist devlet ekonomisi deildi. Trk devletiliinin toplum biimini deitirmeyi hedef aldn hi kimse ileri sremez.'' Sonunda da zel sermaye iin iyimser bir grn ortaya kyor: ''zel giriimin bugnk durumu ... gelimi lkelerle karlatrld zaman henz ok geridir. Ama bizim ekonomimizde zel giriimin byk bir gelecei vardr.'' (172). Kapitalist gelime ynnn bu ak ve kesin onay, kinci Dnya Sava'ndan sonra ve zellikle 1950'de Bayar'n ''Demokrat Parti''sinin iktidara gemesinden sonra youn biimlere brnd. Devlet sektr, aydnlarn ve kk-burjuvann yurtsever evrelerinin direnmesine karn, bir daha geniletilmedi. Demokrat Parti'nin program, bu sektr, tamaclk, enerji retimi, su enerjisinin dzenlenmesi ve madencilik alanlar erevesinde snrlamay hedef alyordu. ABD ile NATO bundan sonrasn tamamladlar. Ekonomik basknn btn aralarn kullanarak, devlet iletmelerinin zelletirilmesini zorladlar. ABD emperyalizminin gnll bir yardmcs olan ve Bayar'n babakanln yapan Adnan Menderes, ellinci yllarda yabanc sermayenin her dediini yapt ve ok sayda devlet iletmesini satt. Bayar'n babakanl srasnda, 1938'de, ilk kez kapitalist lkelerden geni lde kredilerin alnmas kabul edilince, yabanclara olan borlanmalar birden tekrar ykseldi. Burada sz konusu olan, 16 milyon ngiliz Liras tutarnda bir ngiliz kredisi ile 150 milyon RM'lik bir Alman kredisiydi,

Alman emperyalistleri ile balants yaplan ticaret ii, 1939 ylndaki siyasi olaylar yznden onaylanmad. Ama 1942'de bu i, Trkiye'nin Hitler Almanyas'ndan sava gereleri satn almas iin verilen 100 milyon RM kredi ile yeniden canland. kinci Dnya Sava'nda, Trkiye, yeni ngiliz kredileri daha ald. En sonunda bu durum, 1947'de Ankara'nn egemen evrelerinin Kemal Atatrk'n ilkelerinden kesinlikle vazgemesine ve Truman doktrini erevesinde Amerikan sermayesine btn kaplarn amasna kadar vard. Kemal Atatrk'n giritii, ulusal bamszln ve egemenliin gvencesi hedefini gden sanayileme programnn umut dolu balanglar bylece daha ileriye gtrlmemi oldu. Yirminci ve otuzuncu yllarda geliip serpilen Trkiye'nin byk burjuvazisi, kendi kazan abasn ulusal karlarn zerinde tutuyordu. Bu yzden ellinci yllarn sonuna kadar Kemal Atatrk'n programnn hedeflerine de ulalamad. Grdmz gibi, hafif sanayiin birka dalnda d ithalata bamllk ortadan kaldrld. Bununla birlikte, zengin maden yataklar dolaysyla Trkiye'de kesinlikle olana bulunan gl bir ar sanayinin kurulmas yoluna, Amerikal ''uzmanlarn'' tlerine dayanlarak gidilmedi. Bylece ellinci yllarn sonuna doru Trkiye'nin makine sanayii yurt gereksinmesinin ancak yzde beini karlayabiliyordu. Trkiye az gelimi bir tarm lkesi ve bununla birlikte de ileri dzeyde sanayilemi emperyalist devletlere baml olarak kald. 1957'de tarm, ulusal gelirin bete-drdn salyor ve ihracata da ayn oranda katlm oluyordu (173). Burjuva - demokratik devrimi sonuna kadar tamamlamak ve Trkiye'yi daha kinci Dnya Sava'ndan nce ilerici, demokrasi ve sosyalizm fikirlerine dnk bir ulusal devlet haline getirme konusundaki byk tarihsel frsat, yukarda anlatlan snfsal gler durumu dolaysyla kullanlamad. Devletilik politikas, byk Trk burjuvazisinin meydana gelmesinde nemli bir gelime basama oldu. zellikle Kemal Atatrk'n lmnden sonra byk burjuvazi diktatrln, geni halk ynlar zerinde sistematik biimde kurdu. Ama Kemal Atatrk ile taraftarlarnn, ekonomik bakmdan zayf gelime gstermi lkelere, emperyalist egemenliinden kurtulmak istedikleri takdirde, tutabilecekleri yolu gsteren bir rnei de devletilikle ayn zamanda ortaya koymu olmalar, ortada bir hizmet olarak durmaktadr. Bu arada Kemalist ekonomi politikasnn kardklar ve eksikleri de, gnmzn ulusal kurtulu hareketinin deneyimler hazinesine katlm bulunuyor. BARII BR DI POLTKA Avrupallar yzyllar boyunca ''Trk'' szcn, kana susam bir fetihi kavram ile bantl grmlerdir. Trkler, Viyana nlerinden oktandr uzaklatklar, hatta birbiri ardndan durmadan yenilgilere uradklar zaman bile bu efsane onlar evreliyordu. zellikle 19. yzylda kin besledikleri Osmanl boyunduruundan kurtulmu olan Balkan halklar,

Boazii'nde olup bitenleri kuku ile izliyordu. Bu Mustafa Kemal, padiahlarn izinden gidecek ve Balkanlar yeniden yakp ykacak myd? Ancak Kemal'in daha 1920-1922 yllarnda yapt birok aklamalar, antiemperyalist savam iinde doan yeni Trkiye'nin Osmanllarn ktlklerle dolu mirasndan bu noktada da kurtulmak istediini gsteriyordu. Mustafa Kemal, her ulusun zgr ve bamsz yaama, bu hakk elinde silahla savunma ya da ele geirmeye hakk olduunu kabul ediyordu. 1922'de btn dnyaya u szleri yneltiyordu: ''Biz, ulusal snrlarmz iinde zgr ve bamsz yaamaktan baka bir ey istemiyoruz. Haklarmz inememesini Avrupa'dan istiyoruz. Bizim d politikamzda hangi devlete kar olursa olsun, saldrganca bir niyet yoktur. Ama haklarmz ve onurumuzu savunuyoruz, her zaman da savunacaz. Meclisimiz ve Meclisimizin hkmeti, sava ya da serven dkn olmaktan ok uzaktr. Bunun dnda, onlar, insancllk ve uygarlk dncelerinin yerleebilmesi iin coku ile savamaktadrlar. Bu ilkeler erevesinde srekli olarak, gerek Bat dnyas ile gerekse Dou dnyas ile iyi ilikilerin ve dostluk balarnn kurulmasna alyorlar. Ama baka bir ulus benim ulusumu egemenlii altna sokmak isterse, kendisi bu abasndan uzaklancaya kadar ben onun amansz dmanym.''(174). Dolaysyla, onun iin sava, ancak eer Trk ulusunun yaama haklarnn savunulmasna hizmet ediyorsa, hakl bir eydir. Bu kararl anti-emperyalist tutum, gericiliin yama olarak ve kiisel iktidar tutkusu yznden lkelerini emperyalistlerin eline teslim eden politikac asker trnden de Kemal Atatrk' ayryordu ve ayrmaktadr. Latin Amerika ile siyah Afrika'nn en yakn tarihi bununla ilgili baz rnekler gsterir. Kemal Atatrk, bir devletin d politikasnn onun i yapsna bal olduu grndeydi. Bu gr ile kemal Atatrk, kendisi bunun bilincine varmam olsa da, i politikann nceliine ilikin Marksist - Leninist teori ile uyuum halindeydi. Osmanl okuluslu devletinin d politikasn, halk dman kk padiah kliinin politikas olduu iin, hanedanc olarak, Trkiye Cumhuriyeti'nin d politikasn da, Trk halknn karna yrtld iin, ulusal politika olarak niteliyordu. Daha nce de grdmz gibi, Trkiye Cumhuriyeti, kapsaml bir reform programna girimiti. Bunu gerekletirebilmek iin bar, yaam kadar nemliydi. Kemal, ''Yapacamz ok ey var ve btn bunlar ancak bar zamannda yaplabilir.'' diyordu (175). Baka bir iliki dolaysyla Devlet Bakan dncelerini somut bir grnme brndrmt: Yalnz klla zafere ulaabileceine inanan kimse, sonunda yenilgiye urayacaktr. Asl zafer, sabanla kazanlabilendir. Saban, her zaman klc yenmitir. Onun bu yaln szleri, Kemal Atatrk'n devlet adam olarak bykln gn na karr. Savan bitiminde sonra bir daha niforma giymemesi de, bu davranna ilikin kk bir d grn belirtisi olarak kabul edilebilir. O gnlerde ekilmi fotoraflar, Trkiye'nin ilk Devlet Bakan'n ounlukla sade ve k bir siyasi elbise iinde bize gsterir. Ama Kk Asya'da ezilen talyan emperyalizminin sahneye koyucusu Mussolini'ye, bir gn, asker

izmelerini gene ok abuk giyebileceini sylemesi de, onun bu grnn tamamlar. Ancak Trk ulusal kurtulu hareketinin burjuva bir nitelik tadn da hibir zaman unutamayz. Geri bu hareket birinci planda tilaf emperyalistlerinin boyunduruk altna alma planlarna kar ynelmiti, ama emperyalistlerle uyumalara girme eilimleri kadar, milliyeti ve hatta oven zellikler de ona yabanc deildi. Mustafa Kemal'in, Byk Millet Meclisi hkmetinin kurulmasndan hemen sonra Rusya'ya kar Jn Trklerin yrtt pantrkist ele geirme politikasndan kendini ayrdn daha nce sz konusu etmitik. tilaf Devletlerinin Yunanl yardaklarna kar kazanlan zaferden sonra da bu grn dorulad: ''Byk Millet Meclisi hkmeti, milliyetilik ruhu ile doludur. Bu hkmet gerekidir. Ulusu kayalara arpan, bataklklara gmen ve sonunda onu hayalci lkler peindeki abalarla kurban ederek yok eden trden cinayetlerden kendini uzak tutan bir hkmettir.''(176). Bununla birlikte ulusal nc gler iinde Turanclk ok daha yaygnd ve Mustafa Kemal, pantrkizmden uzaklamann zorunlu olarak ortaya koyduu i politika sonularna varmay baarncaya kadar byk glkleri yenmek zorunda kalmt. Ancak 1931'de, Azerbaycanl, Tatar, Trkmen, zbek vb. diye tanmlanan, g etmi beyaz muhafz ''Rusya Trklerinin'' siyasal nderleri, Trkiye'den karld ve yaynladklar basn organlar yasakland. 1973'te Babakan smet nn artk u aklamay yapt: ''Pantrkizmi olduu gibi Panislamizmi de politikamzdan tamamen silkip attk.''(177). Bylece Trkiye, ayn zamanda 16 Mart 1921 tarihli Sovyet - Trk dostluk ve kardelik anlamasnn bir gereini yerine getirmi oldu. Kemal Atatrk'n ve Trk halknn byk ounluunun istei gereince, Kuzeydeki byk komu Sovyetler Birlii ile olan dostluk, denebilir ki, Trk d politikasnn ke ta haline geldi. Emperyalist devletlerin zincirini kran ve bylece Trk halkna baarl bir ulusal kurtulu sava yapma yolunda elverili olanaklar salayan, Byk Sosyalist Ekim Devrimi olmutu. Sovyet hkmeti, Trk ulusal kurtulu hareketine karde elini uzatm, onu dnya emperyalizmine kar savata doal bir mttefik olarak grmt. Sovyet Rusya, Trkiye'yi eit niteliklere sahip bir lke olarak tanyan ilk devlet olmu ve arlk zamanndan kalma kk drc anlamalar kkten ortadan kaldrmt. 1919-1922 yllarnda d mdahaleye kar Kzl Ordu'nun baarl sava, tilaf emperyalistlerinin Trkiye'ye kar gttkleri yamaclk isteklerinin yerine getirilmesini byk lde gletirdi. Daha sonralar ne srlen, NATO tarafndan da ustaca uydurulan tarihsel yalann ortadan silemedii sarslmaz bir gerek vard: 1919-1923 yllarnda yeni Trk devletinin meydana gelmesinde ilk ii ve kyl devleti ile yaplan ittifak bata gelen nemli bir kouldu. Trk halk, dnyann ilk sosyalist devletinin yeni Trkiye'ye var olma yolunda sava verdii anda her trl diplomatik, askeri ve parasal yardmda bulunduunu hi bir zaman unutmad. Kemal Atatrk,

Cumhuriyet Halk Partisi'nin 4. kogresinde gemie bakarak 1935 ylnda yle diyordu: ''Sovyetlerle dostluumuz her zamanki gibi srekli ve itenlikli oldu. Tarihimizin karanlk gnlerinde doan bu dostluk, Trk halk iin her zaman deerli ve unutulmaz bir an olarak kalacaktr.'' Atatrk aklamasn yaparken, gelecein Trk kuaklarna sanki bir vasiyet brakyordu: ''Trk Sovyet dostluu, bugne kadar dnya bar davas iin yalnz iyilik ve yarar getirmitir. Bundan byle de yalnzca yararl ve iyiliki olacaktr.'' (178). Sovyetler Birlii ile Trkiye deiik toplumsal yapda devletler olduu iin, bunlar arasndaki ilikilerde geici sarsntlar da ortaya kt. stelik yurt iinde kaba, anti-komnist bir bask politikas izleyen ulusal nc tabakann burjuva snf gr, sk sk ve zellikle Atatrk'n mrnn son yllarnda karlkl anlamay bulandryordu. Ama Kemal Atatrk'n gerekilii ve uzak grll, yaad gnlerde Sovyetler Birlii ile genel olarak dostluk ilikisinin ayakta kalmasn gvence altna ald. Atatrk, bir temel ilkeye bal kald: Yalnz ok yanl dostluk ve Sovyetler Birlii'nin yardm, emperyalistlerin eitli yaylma isteklerine kar direnme olanan, Doulu devletler iin olanakl duruma getirebilir. Sovyet Dileri Bakan ierin de Trk politikaclarnn davrann bu anlamda yorumluyordu. Onun kansna gre bu politikaclar, ''yalnz Sovyetler Birlii'nin, Batl sermayenin, en bata ngiliz sermayesinin basksna kar savamda gerekten salam destek ve yardm salayacan gz nnde tutmaldrlar. Trkiye'de bu grn pekimesinde her bakmdan gstermekle yetinmediimiz Trkiye ile olan ilikilerde pratik olarak da girdiimiz dostluk izgisi byk lde yardmc oluyor.'' (179). Trk hkmeti, 1925 ylnda, yurt ayaklanmasndan ve ngiltere ile olan Musul anlamazlndan dolay zor durumda kald zaman, Sovyet yardmnn deeri ok belirgin olarak kendini gsterdi. Ankara'daki Sovyet Bykelisi Y.Z. Zuris, Sovyetler Birlii'nin 1921 antlamasn daha da geniletmek istediini Trk hkmetine bildirdi. Yeni antlama, taraflardan birine kar ynelmi her trl saldrlara, ortaklklara ve dmanca eylemlere katlmay yasaklayacakt. Sovyet diplomasisi, Trkiye ile ran arasndaki dostluun daha da pekitirilmesinde de yardmc oldu. ngiliz taraf, zmlenmemi snr sorunlar dolaysyla aralarnda ufak tefek gr ayrlklar bulunan bu iki lkeyi birbirine drmeye alyordu. Bat Avrupa'nn burjuva basn, oluma halindeki Trk-Sovyet ibirliini baltalamak iin, Trkiye'ye kar szde Sovyet saldrlar hazrlanyormu yolunda sylentiler yayyordu. Bu sylentiler Sovyetler Birlii tarafndan derhal yalanland. Trkiye Dileri Bakan, Austos 1925'te, Bykeli Zuris'e, Sovyetler Birlii ile anlama imzalamaya hkmetinin hazr olduunu bildirdikten sonra, Londra yeni bir manevra ile bunu nleme abasna giriti. Yunan aracl ile Trkiye'ye ve teki Balkan devletlerine, Locarno Antlamas'na katlmalar nerildi. Ama Trkiye bunu kabul etmedi. 16 Ekim 1925'te, ngiltere, Fransa, talya ve Almanya arasnda imzalanan bu antlamann Sovyet dmanlna ynelik amalarn grmt: 21 Kasm 1925'te Moskova'daki Trkiye Bykelisi, Sovyet hkmetine, ''Trk

hkmeti, Sovyetler Birlii ile Trkiye'nin politikasnn bu olay karsnda ayn olmas gerektii grndedir.'' (180) diye bildiride bulundu. Bylelikle ngrlen antlama ynnde artk bir engel kalmamt. 17 Aralk 1925'te iki lke arasnda saldrmazlk ve tarafszlk antlamas imzaland. Antlama unlar ngryordu: ''Madde 1: Taraflardan birine kar bir ya da birka baka devlet tarafndan askeri bir saldrya geilmesi halinde, antlamadaki teki taraf, antlamann birinci taraf karsnda tarafsz kalmay kabul eder. ...Madde 2: Taraflardan her biri, kar tarafa kar her trl saldrdan kanmay kabul eder; bunun gibi, baka bir ya da birka devletle, antlamay imzalayan tarafa ynelmi bir ittifaka ya da siyasal nitelikteki szlemeye katlmamay ykmlenir. ...Ayrca taraflarn her biri, baka bir ya da birka devletin taraflardan birine kar ynelmi dmanca bir eylemine katlmamay da ykmlenir.'' (181). Antlama, Trkiye'nin uluslararas durumunu ve saygnln, Musul anlamazl ile ilgili olarak zellikle ngiliz ve talyanlarn sava korkutmalar karsnda glendirdi. Londra ve Roma basn, antlama konusundaki fkesini ve d krkln gizlemedi. Bir ''Asya tehlikesi'' umacs uydurmak ve ''Sovyetler'in koruyuculuu altnda bir Asya birlii'' kehanetinde bulunmak abasna girdi. Sovyetler Birlii ile Trkiye, bu su uydurmalarna aldrmayarak, ilikilerinin gelitirilmesini srdrd. 17 Aralk 1929'da iki lke, antlamay, taraflardan birine kar tarafn komu lkelerinden hibiri ile, onun bu konudaki onayn almadan siyasal bir anlama yapmama hkmn katarak geniletti. Daha sonralar iki taraf da bu anlamda davran gsterdi. Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda gelimekte olan gvenin baka bir kant, 7 Mart 1931 tarihli ek protokoldr. Bununla Karadeniz'de ve Akdeniz'de iki tarafn donanma birliklerinden meydana gelen glenmelerden karlkl olarak birbirini haberli yapma konusunda anlamaya varld. yi kazanmlarn elde edilmesi sonucu olarak taraflar, 7 Kasm 1935'te, anlamann geerlik sresini on yl daha uzattlar. ki devlet arasndaki sk ibirlii, uluslararas politikann eitli sorunlarnda taraflarn ayn gr benimsemesi ile kendini gsterdi. Bu konuya baka bir yerde ayrca deinilecektir. nde gelen devlet adamlarnn karlkl ziyaretleri yoluyla, bu kiiler arasnda sk bir kiisel iliki de meydana geldi. Ekonomik balar da bunun gibi baarl gelimeler gsterdi. Sovyet hkmeti, Trk iadamlarna nce baz mallarn lisans aranmadan Sovyetler Birlii'nin ihra hakkn verdi. Baz Sovyet mallar da bu yoldan Sovyetler Birlii'ne ithal edilebiliyordu. stanbul'da bulunan Rus-Trk ortak dernei, karlkl ticaretin yrtlmesi ile urayordu. 1925'te Sovyetler Birlii D Ticaret Bankas stanbul'da bir ube at. Bu banka ubesi bunalml 1929 ylnda Trkiye'nin parasal iflasa srklenmekten korunmasnda yardmc oldu. 1927'den bu yana iki yanl ticaret, bir ticaret ve gemicilik anlamas

erevesinde yryordu. Bu, Sovyetler Birlii'nin, bir Yakndou ve Uzakdou lkesiyle yapt bu tr ilk anlamayd. Kukusuz, iki lke arasndaki ekonomik ibirlii, Sovyetler Birlii'nin, Trkiye'nin devlete sanayi kalknmas yolunda yapt ve baka bir yerde daha nce zerinde durulan parasal ve teknik yardm ile en yksek noktaya eriti (182). Ar Sanayi Halk Komiserlii, Kayseri ve Nazilli tekstil kombinalarn kuran ve bu amala 160 Sovyet uzmann altran ''Turkostroy'' adl trst kurdu. Kayseri kombinas 13 ay gibi rekor saylan bir sre iinde kuruldu. ''Turkostroy'', Trk iileri iin yetitirme kurslar dzenledi ve iiler bu kurslarda Sovyetler Birlii'nde giriilen sosyalist sanayilemenin byk baarlar konusunda bilgi sahibi oldular. smet nn, Kayseri kombinasn hem ''Sovyet-Trk dostluunun bir ant'', hem de ''Sovyet sanayiinin durumunu anlatan parlak bir rnek'' olarak tanlad (183). Sovyetler Birlii, Trkiye'ye, tekstil makineleri vb. verdikten baka, Trkiye'nin belli tarmsal rnlerinin srekli alcs olarak da byk bir nem tayordu. Sovyet d ticaret organlar, ok sayda canl kk ba hayvan, yn ve tiftik satn alyordu. Dou illerinde bu ve baka mallarn yzde yz Sovyetler Birlii'ne ihra ediliyordu. Bylesi almlar Trkiye'nin i piyasasn canlandrd ve tarmsal ihra mallarnn fiyat dzeyi ykseldi, bunun sonucu olarak Trkiye'nin kapitalist d ticaret ortaklar da daha yksek fiyat nerileri yapmak zorunluluunu duydular. Daha yirminci yllarda her iki lke arasnda bilimsel ve kltrel balarda kurulmutu. V.V. Barthold, P.M. Jukovski ve N.R. Mar gibi tannm Sovyet Bilim adamlar, Trk tarih ve dil kongrelerinin ve kurumlarnn almalarna katldlar. Ayrca niversite ve yksek okullarda birok konferans verdiler. Sovyet hekimleri, ana ve ocuk salnn korunmas ve genel salk korunmas alannda deneyimlerini Trk meslektalarna aktardlar. Verem, stma, douda ok yaygn olan ve krlk yapan gz hastalna kar savamda onlara yardm ettiler. 1934 ylnda tm uluslar yazarlar 1. kongresine tannm Trk yazar Yakup Kadri de katld. Gene ayn gnlerde, ada Trk tiyatrosunun ncs rejisr Erturul Muhsin, Stanislavski'nin dramaturg alanndaki deneyimlerini tand. Moskova'da Trk mzikilerinin konserleri, Ankara ve stanbul'da Sovyet sanat sergileri, bu ve buna benzer olaylar srp gitti. ok eitli nedenlerle ok yanl gidigeli akm, Trk bilim adamlar ile sanatlarnn Sovyet bilim adamlar ve sanatlar ile balar kurmasn salad. ki lkenin insanlar, yirminci ve otuzuncu yllarda birbirini daha iyi tanmak iin birok olanaklara sahiptiler. Baka lkelere kar Trkiye'nin gtt politikann iki hedefi vard. Birincisi, Lozan Bar Konferans'nda zmlenememi olan sorunlarn aydnla kavumas gerekliydi. Bunun dnda Ankara hkmeti, yabanc devletlerle kendine zg yeni bir anlamalar sistemi meydana getirme konusunda aba gsteriyordu.Bu anlamalar, Trkiye Cumhuriyeti'nin,

onun egemenliinin ve bamszlnn bir eit tannmas anlamna gelmeliydi. Bunlar, eski kapitlasyonlar ve eit olmayan anlamalar anstan hibir dnce tamyor, smsk karlkllk ve eitlik temeline dayanyordu. En g olan eyin, emperyalist Bat devletleriyle ilikilerin normal duruma getirilmesi olduu sonradan anlald. Londra, Paris ve Roma, Lozan Antlamas'nn altna iyi ya da kt imzalarn koymak zorunda kalmlard. nk Kk Asya'y tilaf Devletlerinin Yakndou smrge imparatorluuna katma plan, Trk halknn direnii karsnda baarszla uramt. Bunun ardndan daha da kts geldi: Trkiye'nin milliletirme politikas yabanc finans-kapitalin Trkiye'de uzun yllardr sahip olduu durumu sallantya sokmutu. Bundan dolay ngiliz ve Fransz ekonomi evreleri, Trk tarafnn ticaret balar kurma giriimlerine kar buz gibi souk bir tavrla tepki gsterdi. zellikle ngiliz smrge beyleri, Kemal Atatrk'n reform politikasn nce kuku ve souklukla karladlar. Trk ulusunun herhangi bir yoldan yeniden canlanacan mmkn grmyorlard. ''Boazii'ndeki hasta adam'' emperyalist Yakndou politikasnn karna, iyilememeliydi. Londra'nn i merkezinde ve Downing Street'te, Trk toplumunun ve devletinin yeniden kurulduuna ilikin haberlerin ciddiye alnmas ve Ankara karsndaki taktiin yeniden gzden geirilmesi de pek yava balad. Lozan Konferans, zengin petrol blgesi Musul konusunda verilecek karar ertelemiti. 1924 ylnda ngiliz-Trk grmeleri sonu vermeden kapand iin konu Milletler Cemiyeti Konseyi'ne ve daha sonra da Lahey Yksek Adalet Divan'na havale edildi. ngiltere, Musul'u askeri bakmdan igal altnda tuttuundan dolay iin bandan bu yana daha gl durumdayd. Her iki uluslararas kurulu Musul blgesinin ngiliz koruyuculuu altndaki Irak'a verilmesi gerektiini kararlatrd. Ankara hkmeti, nce her iki karar da kabul etmedi. Blgede halkn ounluunun Mslman Krtlerden meydana geldiini ve Krt halknn byk ounluunun da Dou Anadolu'da yaadn ileri srerek burann kendisinin olmasn istedi. Snrda baz arpmalar oldu. ngiliz uaklar sk sk Krt kylerini bombaladlar. ''Intelligence Service'' ajanlar, eyh Sait syan'nda rol oynadlar. Anadolu'da yaylma hedeflerine ulaamam olan talyan emperyalistleri, bu gergin durumdan yararlanmaya giritiler. Trkiye'nin ana topraklarna bir aknda bulunmak zere oniki adalarda ok sayda asker yna yaptlar. Ama Ankara hkmeti zamannda uyarld ve Trk ordusunu seferberlik durumuna soktu. Bu durumda iken 17 Aralk 1925 tarihli Sovyet-Trk anlamas Trkiye iin deerli bir moral destek oldu. Daha sonraki ngiliz-Trk grmeleri, 5 Haziran 1926'da, bir anlamann imzalanmas ile sonuland. anlama Musul blgesini kesinlikle Irak'a brakyor. Trkiye'ye de 20 yl sreli olarak petrol kaynaklarnn iletilmesinden yzde on orannda kazan pay ile 500.000 ngiliz Liras

tutarnda zarar dentisi verilmesini kabul ediyordu. Fransa ile olan ilikiler de uzun yllar boyunca iyi deildi. Parisli pay sahipleri, Osmanl devlet borlarnn denmesi iin baskda bulunuyorlard. Trk- Suriye snrnda, snr anlamazlklar yznden srekli olarak atma vard. 1928 ve 1929'da bu sorunlar anlamalarla salama baland. Ankara o yllarda birok devletle ticaret, tarafszlk, dostluk ve hakemlik anlamalar imzalad. Almanya ile 1927'de, talya ile 1928'de bu tr anlamalar imzaland. Lozan Antlamas'n imzalamam olan ABD ile de 1927'de diplomatik ilikiler kuruldu. Son olarak, 1930'da, Yunanistan'la da ilikiler normale dndrlebildi. Trk- Yunan gmen dei-tokuu srasnda ortaya kan btn sorunlara zmler bulundu. 26 Ekim 1930'da Yunanistan Babakan Venizelos bir dostluk ziyaretinde bulunmak zere stanbul'a geldi. Bir yl sonra da smet nn bunun karlnda bir ziyaret yapt. Trk ve Yunan halk arasndaki ilikilerin geni lde dzelmesi, Kemal Atatrk'n en byk hizmetlerinden biri saylr. Her iki ulus, Osmanllarn yabanc lkelerdeki egemenlii ve daha sonra da emperyalist Dou politikas dolaysyla Bat dnyasnn gznde ''kanl bakl dmanlar'' diye damgalanmt. Kk bir olay, Kemal Atatrk'n bu konu ile ilgili tutumunu ok iyi aydnlatabilir. 1932 ylnda Amerikan Bykelisi Charles H. Sherrill, Anadolu'daki meydan sava blgelerini kendisiyle birlikte gezmek istediini aklaynca, Kemal, ona, Trkiye'nin Yunanistan'la ilikilerinin itenlikli bir dostluk nitelii almasndan sonra eski zaferlerini anmsamak istemediini bildirdi. Kemal, son savan iki ulus arasnda uzun zaman iin ac duygular brakacan ne sren bykeliye kar karak yle dedi: ''Savan nedenlerini ortadan kaldrn, savan yaralar da iyileecektir.'' (184). Trkiye, ran ve Afganistan arasnda sk dostlua dayanan bir iliki geliti. Ekonomik-toplumsal ve kltrel gerilii ama yolundaki reform politikas, ngiliz emperyalistlerinin entrikalarna kar alnan ortak tavr ve Sovyetler Birlii ile iyi komuluk politikas, bu lkeyi birbirine balad. ah Rza Pehlevi ve Afganistan Kral Emanullah, Kemal Atatrk' ziyaret ettiler. mzalanan birok antlama, lkeyi birbirine balad. ok sayda Trk subay, ekonomi uzman ve retmen Afganistan'a gitti, orada Hinduku Dalar'nn eteklerindeki lkenin Ortaa'dan karak 20. yzyla gtren yola girmesinde yardmc oldular. Trkiye, 18 Temmuz 1932'de, Milletler Cemiyeti'ne girerek Batl devletlerle ilikisini daha da normal duruma soktu. Ancak bu adm atmadan nce, Trkiye'nin grne gre ayrca zmlenmesi gereken iki glk zerinde duruldu. Birincisi Trkiye, Milletler Cemiyeti Konseyi'nde bir yelik istiyordu. 1934'te bu yelii de ald. kincisi, Milletler Cemiyeti'nin daha etkili bir bar arac haline getirilmesi olanan salamak zere saldrgann tanmlanmasnn yaplmam olmasn eletirdi. Trk hkmeti bu srada

Sovyet hkmetine bavurdu ve Milletler Cemiyeti'ne girmesinin Sovyetler Birlii ile olan dostluk ilikisinde herhangi bir deiiklik anlamna gelmediini bildirdi. Kemal Atatrk, yaamnn son yllarnda dnya politikasnn ufuklarnda toplanan ve glgesini Trkiye'nin de zerine sarktan korkutucu bulutlardan dolay durmadan artan kukular gsteriyordu. 18 Eyll 1931'de Japon militaristleri Manurya'ya saldrdlar ve dnyann emperyalist erevede yeniden bllmesi yolunda ak bir savama baladlar. kinci sava kazan, Almanya'da iktidarn Nazilere gemesiyle birlikte Orta Avrupa'da kaynamaya balad. Alman finans-kapitalinin yamac evreleri, Hitler faistlerini hkmete soktu. Bunlar, ''douya alma'' denilen ktlk dolu bir politikay, Weimar Cumhuriyeti'nde ve Wilhelm mparatorluu zamanndaki nclerinden daha sert yntemlerle ve aralarla gerekletirmek istiyorlard. Bu politika, srekli olarak Gneydou'ya doru ilerleme ile de balantlyd. Birinci Dnya Sava'nn sonucundan honut kalmayan talyan emperyalistleri, bu uluslararas gelimeden cesaret alarak, Akdeniz'i bir ''mare nostrum'', bir ''talyan denizi'' yapma hazrlna giritiler. ngiltere ve Fransa, bu sava kazan yznden durumlarnn tehlike altna girdiini gryordu. Gene de bu lkelerin nde gelen hkmet adamlar, geni halk ynlarnn ve burjuvazisinin gereki dnen evrelerinin isteklerini hesaba katmayarak, faist saldrganlarn cephesinden kendilerine doru da gelen tehlikeyi kmsediler. Berlin-Roma-Tokyo mihverine dnler vererek onu yattrabileceklerini umdular. Bu trl dnler, zellikle Alman ve Japon emperyalistlerini, Bat devletlerinin kar blgelerinden vazgeip Sovyetler Birlii ile bir atmaya srklenme yoluna itti. Oysa bar bozanlar duvarlar arasna itmek iin etkili olacak bir tek ara vard: Sovyetler Birlii ile dnyadaki btn barsever gler tarafndan istenen kolektif gvenlik sistemi. Halk iin bar korumak isteyen Kemal Atatrk, Sovyetler'in abalarn destekledi. 1929'da Trkiye, Sovyetler Birlii ile teki baz devletler arasndaki Briand-Kellogg Antlamas'nn yrrle girmesine ilikin Moskova protokoln imzalad. Saldrganlk savan yeren antlama, Austos 1928'de Paris'te imzalanm, ama yl sonuna kadar onaylanmamt. Cenevre'de Milletler Cemiyeti'nin silahszlanma konferansnda da Sovyetler Birlii ile Trkiye birlikte davrandlar. Silahlanmann adm adm azaltlmasna ilikin ubat 1932 tarihli Sovyet nerisini destekleyen konferans yesi tek lke Trkiye olmutu. Trkiye, 3 Temmuz 1933'te, Sovyetler Birlii tarafndan sunulan saldrgann tanmlanmasna ilikin szlemeyi de imzalad. Kemal Atatrk, sava korkutmalar ve kk uluslara kar zor kullanmalarla dolu bir dnyada uyarc sesini duyurdu. Barn inenmesi karsnda ilgisiz kalmay zararl buluyordu: ''nsan, kendi ulusunun

varlna ve mutluluuna nasl dikkat ediyorsa, dnyann btn uluslarnn rahatn ve mutluluunu da ayn biimde dnmek zorundadr. Kendi ulusunun iyiliine nasl deer veriyorsa, btn uluslarn iyiliine yararl olmak iin de elinden gelen her eyi yapmak zorundadr... ok uzaklarda olup bittiini sandmz bir olayn gnn birinde bizim bamza da gelip gelmeyeceini bilemeyiz. Bu yzden insanln tmn tek bir bedenmi gibi grmeli ve ulusu onun iinde bulunan bir organ olarak kabul etmelidir.''(185). Sovyet Dileri Bakan Litvinov tarafndan oluturulan ''barn blnmezlii'' kavramna uygun bu dnceleri, Kemal Atatrk, bir tek szde zetliyordu: ''Yurtta bar, dnyada bar.'' (186). Ekim 1931'de ikinci Balkan Konferans'nn delegelerini selamlarken Kemal, Japon militaristlerinin in topraklarnn byk bir ksmn ele geirmesine ve bu topraklarda akln almayaca kanl eylemlerde bulunmasna izin verdii iin tm emperyalist sistemi gzler nne serdi. yle konutu: ''nsanlar baka birini mutlu yapmak zr altnda birbirini bomasna gtren bir sistem, insanlk-ddr ve son derece istenmeyen bir eydir. nsanlar, ancak, birbirlerine yaknlk duymaya, karlkl sayg ve sevgiye, onlarn maddi ve manevi gereksinmelerinin ok yanl olarak karlanmasna ynetilmi enerji dolu bir etkinlik yoluyla mutlu edilebilir.'' Atatrk, bu szlerden ortaya kan alabildiine insancl tutumuna, eylem iin ne srd istemini ekledi: ''Btn dnyay kaplayan bir bar iinde insanln gerek mutluluu, ancak, bu yce lk iin savaanlarn says ykselince olanakl duruma gelecektir.'' (187). 1919 ile 1923 arasnda geen yllar, Kemal Atatrk'e, emperyalist smrge politikasna yalnzca halkn silahl gc ile kar konabileceini retmiti. Bundan dolay, her zaman Trkiye'nin her saldrya kar ekonomik ve askeri bakmdan gl duruma gelmesini zerine basarak istiyordu. Kurtulu Sava'n anmsarken ve ac da duyarak, Byk Millet Meclisi'nin yelerine yle diyordu: ''Herkese bilinen, haktan nce g gelir yollu gerek, bizi de kuralnn dnda tutmad. Ulusal g, gerek ve kesin zaferine ulamad srece, dnya bar bize kollarn amaz.'' (188). ktidarn nazilere verilmesinden yalnz birka ay sonra, Alman emperyalistlerinin yaylma tutkular ile kar karya bulunduunu Trkiye de grd. Hitler'in Ekonomi Bakan Hugenberg, 16 Haziran 1933'te Londra Ekonomi Konferans'nda, yalnzca Afrika'da bir Alman smrge imparatorluu deil, Dou Avrupa'da da ''yeri olmayan halk'' iin yerleme blgeleri istedi ve bu arada Sovyetler Birlii'ndeki sosyalist toplum dzenine kar sert saldrlarda bulundu. Mstear Dr. Posse de, ayn konferansta, az gelimi lkelerin sanayi kurmalarna kar kt. Bir ''i blm'' nerdi. Buna gre, Trkiye gibi lkeler hammadde ihra eden lkeler olarak bulunduklar durumu koruyacaklard. stanbul ve Ankara basn gibi Londra'daki Trk heyeti de, Trkiye'nin sanayileme politikasna yaplan bu

saldry etkili biimde geri pskrtt. Hitler Almanlarn yaylma hedeflerini zamanndan nce azndan karan Hugenberg'den biimsel olarak kendini ayr gstermise de, Sovyetler Birlii ile birlikte btn dnya kamuoyu alarma geti. Trkiye Dileri Bakan Tevfik Rt (Aras), 13 Temmuz 1933'te, talya'daki Alman Bykelisine'ne, Hugenberg'in grevden ekilmesine karn, ''bir Alman bakannn Douya doru ekonomik yaylmadan sz etmi bulunmasnn bir gerek olduunu ... bunun, ilgililer arasnda ancak gvensizlik ve direnme meydana getirebilecek bir saldr'' sayldn aklad (189). Trk Devlet adamlar iin Hugenberg ile Posse'nin klar dnya, ekonomik bunalmnn kapy almas ile birlikte Tuna blgesine ve Balkanlar'a Aman tekellerinin ihracat hzla ykseltmesinden sonra daha da kuku verici olmalyd. te yandan tekeller, bu lkelerden byk okluklar halinde hammadde satn alyordu. Gney Avrupa devletleri giderek Hitler Almanyas'nn ekonomik bamll iine giriyordu. Trkiye piyasasnda da Almanya birinci sraya srad. 1933'te Trkiye'nin ihracatnda Almanya'nn pay yzde 19 ve ithalatndaki pay da yzde 25.5 idi. 1938 ylna kadar bu oranlar yzde 42.9 ve 47'ye kt (190). Alman Nasyonal Sosyalist Partisi'nin D Politika Dairesi Mdr Alfred Rosenberg ile 1934 ve 1938 yllar arasnda Viyana'da Alman Bykelisi olan Fransz von Papen'in aklamalarndan anlaldna gre, Alman emperyalistlerinin hedefi, Gneydou zerinde ''Alman ekonomik ve siyasal denetimini'' kurmakt. Arnavutluk'u kendi etkinlii altna alm olan, ayn eyleri Macaristan ve Bulgaristan'da uygulayan Mussolini talyas'nn abalar da bu yoldayd. Trk diplomasisi, bu eilimlere kar engeller kurmaya alyordu. Blgesel bir gvenlik antlamas, ''Balkan itilaf'' bu amaca hizmet edecekti. Ama Trk hkmeti, btn Balkan lkelerini bir araya getirmeyi baaramad. 9 ubat 1934'te Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Balkan Antlamas'n imzalad. Bulgaristan ve Arnavutluk bunun dnda kald. Antlama, imzac devletler arasnda statkoyu gvence altna alyor ve taraflardan birinin baka bir Balkan devleti tarafndan ''Balkanl olmayan bir devletle'' ittifak erevesinde saldrya uramas halinde, karlkl yardmda bulunma ykmlln ieriyordu. Bylece antlama, ilk planda, Yugoslav, Yunan ve Romen topraklar ile ilgili olarak Bulgaristan'n ne srd dzeltme isteklerine kar yneliyordu. Bu istekler, talya ve Hitler Almanyas tarafndan destekleniyordu. nk sz konusu istekler, bu iki devletin Balkanlarda yaylma politikasn destekleyici zellik tayordu. Balkan Antlamas, Yugoslavya ve Romanya yoluyla, Fransa'nn koruyuculuu altnda bulunan ''kk itilafa balanyordu. Ama 1941 ylna kadar olan gelimelerin de gsterdii gibi, bu iki ittifak sistemi, Balkanlarn peyk devletlerin av durumuna dmesine engel olacak gte deildi. Bunun balca nedenlerinden biri, Dou ve Gneydou Avrupa iin nemli bir bar etkeni olan Sovyetler Birlii'nin bu sistemin dnda braklmasyd.

Trkiye, Balkan Antlamas'nn imzalanmasndan birka hafta sonra saldrgan devletlerin yaylma hedeflerinin n haberine bir kez daha tank oldu. 18 Mart 1934'te Mussolini, Roma imparatorlarnn ardl biimine brnerek yle dedi: ''talya'nn tarihsel hedeflerinin iki ad vardr: Asya ve Afrika... Gney ve Dou, talyanlarn balca kar alanlardr.''(191). Roma'daki Trkiye Bykelisi derhal mdahalede bulundu. Mussolini, Trkiye'nin uyankln yattrmaya alt: Aslnda bir Avrupa devleti olarak grd Trkiye'yi konumasnn tek hecesinde bile aklna getirmediini syledi. Ama Ankara'nn gvensizliini bu yoldan gideremedi. Trkiye daha ok bir Asya lkesiydi ve yalnz Avrupa ile talyan emperyalistlerinin itah dinmiyordu. Bu yzden Trk hkmeti savunma giderlerini arttrd ve On iki Ada'da bulunan talyan deniz ve hava slerinin burnuna kadar yaklaan Ege kylarnn bir ksmnda gsteri nitelii tayan manevralar dzenledi. Bir yl sonra, Japonya'nn yannda Avrupal saldrgan devletlerin de, zora bavurarak dnyann yeniden bllmesine balamaya hazr durumda bekledikleri daha iyi anlald. Almanya, Versaille Bar Antlamas'nn askeri hkmlerini yrtp atmt ve silahlanma yarn daha ok zorluyordu. talya, Habeistan'a kar, bu lkeyi kendi smrge imparatorluuna katmaya doru ynelik istekler ne srmeye balad. talyanlarn smrge asker srsnn askeri kkrtmalar gndeme gelmiti. Gerek Alman ve gerekse talyan emperyalistleri gerek niyetlerini saklamaya alyorlard. Onlarn szne inanlrsa, gttkleri politika, yalnzca kendi halklarnn zgrlk, eitlik ve yaama alan yolundaki ulusal karlarna hizmet etme amacna ynelikti. Faist diktatrler tarafndan ulusal dncenin asl bu yoldan ktye kullanlmasna ve ikinci bir korkun dnya atmasnn atei ile oynanmasna kar Kemal Atatrk susamazd. 21 Haziran 1935 tarihli bir basn demecinde bu konuda yle dedi: ''Savan ciddiyetini dikkate almayan baz itenliksiz nderler, kendilerini saldrnn ajanlar durumuna soktular. Egemen olduklar halklar, ulusal dnceleri ve gelenekleri kk drmek ve ktye kullanmak yoluyla aldattlar. Bu nazik zamanda anariye kar koymak zere, halk ynlar iin, karar verme yetkisini bizzat ele almak, sorumluluk yerlerini, salam karakter, yksek moral gc ve vicdana sahip insanlara teslim etmek an gelmitir.''(192). Kemal Atatrk bu durum zerinde fazla ktmser bir yargda bulunmamt. 3 Ekim 1935'te faist talya, Habeistan zerine saldrd. Bir yl sonra spanya'da Alman - talyan mdahalesi bunu izledi. Akdeniz artk talyan faistlerinin ''mare nostrum''u olmu muydu? Trkiye'nin bamszl ve toprak btnl bakmndan durum nasld? Trkiye iin tehlikeler grmezlikten gelinecek gibi deildi. Atatrk, kk halklarn haklarn ayaklar ile ineyen Mussolini'ye kar duyduu tiksintiyi hi de saklamyordu. Yabanc gazetecilerin karsnda yle dedi: ''Bu kendini beenmilik dann, masum Habe ''yabanlarn'' bir an bile duraksamadan

yok edebilen, asker izmesi giymi bu srtlann dnyasnda yaamak zornuda kalmam zc deil midir?... Ben halkm iin savatm, ama her eyden nce bu masum ''yabanlar'' iin de savatm.''(193). Byyen talyan tehlikesi karsnda Trkiye'nin gvenliini glendirmek iin Ankara hkmeti imdi hangi giriimde bulunuyordu? nce Milletler Cemiyeti'nin talya'ya kar koyduu -pek zayf olmakla birlikte- ekonomik yaptrmlara katld. Sonra da zellikle byle bir zamanda eskisine gre gerekletirilmesi umudu daha ok olan bir isteme el att: Boazlar gibi nemli bir su yolu kylarnn askerden arnmasn saptam olan Lozan Boazlar statsnn deitirilmesi istemi. Trkiye, 16 Nisan 1936'da, Lozan Konferans'na katlanlar, yeni bir Boazlar stats zerinde grmelere ard. nce Sovyetler Birlii neriyi kabul etti, sonra teki devletler de bunu izledi. Yalnz italya, Trkiye'nin yaptrmlar dolaysyla grmelere katlmay kabul etmedi. Boazlar Konferans 22 Haziran ile 20 Temmuz 1936 gnleri arasnda Montreux'de topland. anakkale ve stanbul boazlar blgesinde Trk egemenliinin tam olarak yeniden salanmas konusunda ksa zamanda gr birliine varld. Trkiye artk yeniden Boazlar blgesinde asker bulundurabilecek ve kylarn savunma iin pekitirilmesini yapabilecekti. talyanlarn yaylma politikas karsnda bu, zorlayc bir gereklilikti. Sovyetler Birlii, Trkiye'nin ve Karadeniz kysnda bulunan btn devletlerin gvenliinin salam bir savunucusu olduunu bir kez daha ortaya koydu. Karadeniz'e ky olmayan devletlerin sava gemileri iin geiin snrlandrlmasn istedi. Buna karlk ngiltere, eski Lozan stats hkmlerinin elden geldii kadar geni lde aynen braklmasna alt ve Karadeniz'in bir ''ak deniz'' olarak kabul edilmesini istedi. Trk heyeti, Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki eski gven ilikisinin tersine, birok noktalarda ngiliz tutumunu destekledi. Sovyetler Birlii, sonunda, Karadeniz devletlerinin gvenliini, henz tam olarak gvence altna almamakla birlikte, artran bir anlamann meydana gelmesini byk glkle kabul ettirdi. Karadeniz'e ky olmayan devletlerin savaa gemilerinin gei hakk, bar zaman erevesinde snrlandrld. Bir sava tehlikesi halinde Trkiye Boazlar kapatabilecekti. Karadeniz'e ky olmayan devletlerin Karadeniz'de bulunan tm sava gemilerinin toplam tonaj 30.000 tonu geemeyecekti. Bu gemiler, Karadeniz'de 21 gnden fazla kalamayacaklard. Bunun dnda Sovyet heyeti, Karadeniz devletlerinin sava gemilerinin bar zamanlarnda istanbul ve anakkale boazlarndan Akdeniz'e tamamyla serbeste geebilmeleri hkmn de kabul ettirdi. ngiliz emperyalistleri daha nce byle bir dzenlemeye srekli olarak kar kmlard. Ama talyan politikas, Akdeniz blgesinde ve Yakndou'da zellikle onlarn durumunu tehlikeye soktuu iin, ngiliz diplomasisi Sovyetler Birlii'nin tutumuna kar ilgisiz kalamad ve bu yzden sz konusu dn vermeye raz oldu. Yakn ve Ortadou'da Trkiye'nin ittifak politikas, talya'nn Kuzeydou Afrika'daki saldrganlk eylemine bir tepki oluyordu. Trkiye, Balkan antlamas sistemini Dou'ya doru geniletmeye alt. ran ve

Afganistan'la olan dostluk ilikilerini daha da pekitirdi. Bu devletin hkmetleriyle Irak hkmeti, talya'nn Habeistan'a saldrs dolaysyla Cenevre'de Milletler Cemiyeti'ne ortak bir protesto notas verdi. Trkiye, Arap lkelerine kar eskisinden daha geni lde yeniden yneldi. Bu, skenderun sanca konusundaki Trk - Fransz anlamazlnn Trk Arap ilikilerini de etkilemesi bakmndan gerekliydi. 1936'da Suriye Fransa anlamas, Suriye zerindeki Fransz koruyuculuunun kaldrldn ilan edince, Ankara hkmeti, Trklerin daha ok bulunduu skenderun blgesinin Arap Suriye'den ayrlmasn ve zerk bir Trk ynetimine verilmesini istedi. Bu konuda 10 Ekim 1921 tarihli Franklin-Bouillon szlemesi ile Lozan Antlamas'na dayanlyordu. Fransa, bu szleme ile, daha ok Trk memurlardan meydana gelen bir zel ynetimin skenderun blgesinde kurulmasn ve burada Trkenin eit nitelikte resmi dil olarak kabul edilmesini ykmlenmiti. Trkiye daha ileri bir hedef olarak, ''misakmilli'' snrlar iinde bulunduunu kabul ettii bu blgeyi kendi topraklarna katmay gz nnde tutuyordu. 1939 ylnda bu hedefe de ulat. En sonunda Milletler Cemiyeti'nin de el att bu anlamazlk sresi boyunca, skenderun blgesinde Trklerle Araplar arasnda arpmalar oldu. Dileri Bakan Aras ve Trk basn, Arap dnyasndan bunun izlerini silmek ve talya karsnda Yakndou lkelerinin elden geldiince ayn tutuma girmesini salamak iin, Arap ulusal hareketine kar sk sk yaknlk gsterme abasnda bulundu. Babakan smet nn, 12 Ocak 1937'de, Trkiye'nin Irak, Yemen ve Suudi Arabistan ile en dosta ilikiler kurmak istediini aklad. Trkiye 7 Nisan 1937'de Msr'la bir dostluk antlamas imzalad. Trkiye'nin btn bu giriimlerinin en yukar noktas, 8 Temmuz 1937'de Tahran yaknndaki Saadabad Saray'nda Trkiye, ran, Afganistan ve Irak arasnda imzalanan antlama, imzac devletlerin birbirlerinin i ilerine karmamasn, ortak snrlarna sayg gstermesini ve uluslararas anlamazlklarda birbirleri arasnda danmalarda bulunmalarn ngryordu. Ayrca saldrganlk da yeriliyordu. Bylece darya kar Trkiye'nin uluslararas durumu sayg uyandrc bir etki yapt. nk Trkiye, Pamir Yaylas'ndan Tuna'ya kadar uzanan iki ittifak sisteminin ortasnda bulunuyordu. Balkan Antlamas'nn zayf yanlarndan daha nce sz etmitik. Saadabad Pakt da, isel kartlklardan dolay paraland iin etkili olamad. Irak, ngiliz mparatorluu'nun khyas roln oynuyor ve bu yoldan ngiltere, pakt, kendi etkisi altna sokmak istiyordu. Buna karlk Afganistan, tam bir tarafszlk politikasna ve Sovyetler Birlii ile olan dostluuna smsk bal kalyordu. Trkiye bu iki kutbun arasnda bulunuyordu. Otuzuncu yllarn ortasndan sonra, rnein Afganistan'n izledii yoldan belirgin biimde uzaklat ve Batl devletlere daha ok yanamaya alt. te yandan da bamszlndan ve Sovyetler Birlii ile olan anlamalarndan vazgemek istemiyordu. Trkiye'nin Montreux'de taknd tavra daha nce deinilmiti. Trkiye, daha Aralk 1935'te, ngiltere'nin bir sorusuna yollad karlkta, talyan

donanmasnn ngilizlerin Akdeniz'deki silahl kuvvetlerine saldrmas halinde ngiltere'ye yardm etmeye, Milletler Cemiyeti tzkleri erevesinde hazr olduunu bildirdi. Ankara, bylelikle talya'nn Akdeniz politikas karsnda durumunu glendirmek istiyordu. Trk hkmeti, ayrca, Bat ile daha sk ekonomik ve siyasal balar kurarak, ekonomik alanda durmadan ykselen Alman etkisine kar koyabilmeyi umut ediyordu. Byle bir ynelme iinde Trkiye, saldrganlar karsnda ngiltere'nin uygulad yattrma politikasnn yedeine srklendi. Bu yzden ngiltere'nin peinden giderek spanya isavanda ''ademi merkeziyet'' (hibir eye karmama) politikasna katld. talya, ngiltere'nin Akdeniz'deki btn dnlerine karn, Arnavutluk ve Korfu iin hazrlad ele geirme planlarndan ve Trkiye'ye kar dmanca tutumundan vazgemedi. Ankara hkmeti, durumun ciddilemesi halinde ngiltere ile bir ittifak kurmay dnyordu. Dileri Bakan Aras, 21 Temmuz 1938'de, basna, Trkiye'nin hi bir zaman ngiltere'ye dman olan bir blokta bulunmayacan aklad. Ona gre ngiltere belki bir arpmay yitirebilirdi, ama bir sava asla yitirmezdi. Ayn sonucu vaktiyle Mustafa Kemal, Birinci Dnya Sava'nn gidiinden karmt. O sralarda Trkiye'nin d politikasndan sorumlu olan yneticilerin, Dileri Bakan Rt Aras ile Mstear Numan Menemenciolu'nun, youn ekonomik ilikiler dolaysyla, Almanya ile dostluk balarn gelitirme yoluna kayd anlalyor. Ama Almanya ile bir ittifak kurmay, Kemal Atatrk de, ulusal glerin byk ounluu da kabul etmiyorlard. Birok Trk subay Prusya'nn ve imparatorluk Almanyas'nn askeri baarlarna byk deer veriyordu. Ama bunlarn ounluu, Birinci Dnya Sava'nda Almanya ile olan ittifakn Trklerin yalnz kurban vermesine ve onur krklna uramasna neden olduunu unutuyordu. Kemal Atatrk, yaam boyunca bu ac deneyimleri hi unutmad ve genliinde bu dersleri hatrdan karmamas iin aba gsterdi. Faist Eitim Bakanl'nn memurlar, stanbul'daki ''Alman okulu''nun da okutmak zorunda olduu Trk tarih kitaplarn inceledikleri zaman byk bir fke ile unu saptadlar: ''Bir Alman-Trk silah arkadalndan ya da Gelibolu'daki etin savalarda Almanlarn komuta ettiinden hibir yerde sz edilmiyor...'' rnein ilkokul 4. snf tarih kitabnda, Birinci Dnya Sava'nn ''Almanlarn Trkiye'nin btn ilerine kart ve Trklere zulm ettikleri'' yazlyd (194). Kemal Atatrk, kendisine kar yaltaklanmaktan geri durmayan Hitler'in hedefleri konusunda hibir zaman hayalci olmad. Dostlarnn yannda, Alman ve talyan tekelci sermayesinin en saldrgan evrelerini temsil eden Hitler ile Mussolini konusunda grlerini sk sk aklyordu: ''Bu byk deliler karsnda dikkatli olmal! Bunlar, kiisel tutkularn doyurmak iin hibir eyden gzlerini krpmazlar. Bu arada dnyann her taraf gibi kendi lkeleri de yerle bir olsa bile, onlar buna aldrmazlar.'' (195).

Emperyalist Almanya da, ngiliz ve Fransz rakipleri gibi, Trkiye'yi, nemli bir stratejik kale ve belirtilerini gsteren yeni dnya atmas iin yedek bir hammadde deposu olarak gryordu. Bu yzden, btn bu devletler, Trkiye'yi kendi siyasal oyunlarnn iine sokmaya alyordu. Burada, Aras ve Numan tarafndan izlenen bloklar arasnda dolambalar yapma politikasnn bu konuda Trkiye'nin bamszln ve toprak btnln korumaya yeterli olup olmad sorusu ortaya kyor. Sorumlu Trk politikaclar, otuzuncu yllarn sonuna doru Sovyetler Birlii ile dostluu gelitirmekten ok, dikkatlerini bu eyyamc politikaya ynelttiler. Bu yzden 1937'de karlkl bir yardm anlamasnn imzalanmas konusunda Sovyetler Birlii'nin yapt neriyi kabul etmediler ve bu neriden, hem ngiltere'yi, hem de Almanya'y haberdar ettiler. O halde lkeyi o gne kadar izlenen kolektif gvenlik politikas yolundan ayrmak isteyen byk gler ie koyulmutu. Atatrk'n 1935'te syledii u szler unutulmua benziyordu: ''Sava bir bomba gibi anszn patlak verince, halklar btn silahl glerini ve parasal olanaklarn saldrya kar birletirmekten geri duramazlar. En ivedi ve en etkili nlemler, gl saldrgana saldrsndan hibir yarar elde edemeyeceini aka anlatacak uluslararas bir rgtn meydana getirilmesi abalardr.'' (196). 1937 ylnda Kemal Atatrk'n salk durumu hzla ktleti. Hekimlerin kar kmalarna karn, gene dostlaryla ve yabanc diplomatlarla gecelerini hep iki sofras banda geiriyordu. Gndzleri de alacak kadar ok sigara ve kahve iiyordu. Eskiden kendisini bbrek ve kalp szlar yataa drd halde, imdi bir karacier iltihab haftalarca, hatta aylarca iinin bandan uzak bulunmasna neden oluyordu. Ama ite bu sralarda ulusal burjuvazinin gerici evrelerinin d politika zerindeki etkisi byd. Byk ticaret ve bankaclk evreleri kendini duyurmaya balad. Trkiye'nin siyasal bakmdan gereksinmesi dolaysyla, yabanc sermayenin Trkiye'ye kar ekonomik ve parasal boykotunu gevetmeye balamas karsnda, lkenin ulusal burjuvazisi ayn lde emperyalist devletlerle balarn glendirdi. 1937 yl gznde nn'nn yerine babakan olan Celal Bayar, bu akmn temsilcisiydi. Bayar'n gerici i politikasnn nereye kadar vardn, daha nce mahkm edilen cumhuriyet dmanlar iin komnistlerin dnda- bir genel af karmas ve Turanc propagandaya yeniden izin vermesi gsterir. Atatrk'n hastal bu gelimeye elverili bir ortam hazrlad. Kendisi ara sra henz alabiliyor ve lke iinde yorucu gezilere kyordu. Ama yakn evresi onda byk deimelerin meydana geldiini anlyordu. Eskiden ok gl olan bellei zayflamt, alma gc dmt. Buna karn, gene de Trk d politikasn yneten kiileri, zellikle Sovyetler Birlii ile olan dostlua zarar getirebilecek temelli yn deitirmelerden alkoyabilecek durumdayd. Hasta yatanda bile hkmet yelerinden bu dostlua nem verilmesini ve sava balayaca iin ekonomik kalknmann abuklatrlmasn istedi. Kemal Atatrk'n bar politikas iki dnya sava arasnda Trkiye'ye uluslararas alanda byk saygnlk kazandrmt. Kemal Atatrk'n d politikasnn kendinden sonra

dnyaya brakt balca retiler, ulusal bamszln ve dnya barnn gvenceye alnmas, Sovyetler Birlii ile dostluk olmutur. Bununla birlikte emperyalizm karsnda snf durumundan ileri gelen eliki, ulusal Trk burjuvazisinin doasnda bulunan bir eydi. Bu eliki, zellikle otuzuncu yllarn sonuna doru eitli d politika eylemlerinde kendini gsterdi. Ayn ey, Alman ve talyan faizminin siyasal tehlikesini ok iyi grmekle birlikte, Almanlarn ekonomik szmasna kar gerekli dikkati gstermeyen Atatrk'n kendi dncesinde de vardr. Bundan baka Atatrk, kinci Dnya Sava arifesinde salam bir bar etkeni olarak grd ngiliz politikasnn nitelii konusunda da hayalci olmutu. KEMAL ATATRK'N LM VE VASYET lm, Kemal Atatrk', yaklamakta olduunu grd ikinci bir toplu ldrmeyi yaamak zorunda kalmaktan korudu. Gl beden yaps, kanlmaz sonuca kar uzun sre dayanmasn salad. 1938 ilk yaznn balarnda bir grip yznden yataa dt. Mays sonunda lkenin gneyine bir gezi yapmak iin gerektii kadar gl duydu gene kendini. Hekimlerin ve dostlarnn sylediklerini dinlemeyip bu yorucu geziye kt ve yzlerce kilometre uzayan bozuk, delik deik yollardan geti. Glmsemesi artk yalnz bir gsteriti. Eskisinden daha dermansz durumdayd. Ama grme masasnda skenderun sanca iin savam yapld nazik bir anda, ulusa ve dnyaya kendini gstermek istiyordu. Fransz gazeteleri onu durmadan ''ii tamamyla bitmi'' diye niteliyodu. 26 Mays'ta geziden dndkten sonra derhal Ankara'dan, Boazii'ndeki Dolmabahe Saray'na gtrld. Yabanc ve Trk hekimler onu kurtarmak iin ellerinden geleni yaptlar. Ama karacier hastal artk durdurulacak gibi deildi. Hasta Kemal Atatrk yaz mevsimini Savarona yatnda geirdi. Bir pazar gn Boaz'da bir sandal gezintisi yapacak kadar gl olduunu sand. Plajlarda serinlenen binlerce insan, kay ve beyaz pantolonlu, mavi denizci ceketli devlet bakann tand. Ona el salladlar ve sevinle peinden haykrdlar. Ama sandaldan dorularak kendisini alklayanlar selamlad zaman yz solgun ve zayft. Bu, onun halk arasnda son kez grnmesi oldu. Temmuz sonunda durumu ylesine ktleti ki, tekrar Dolmabahe Saray'na gtrlmesi zorunlu oldu. 5 Eyll 1938'de noteri yanna ard ve vasiyetnamesini yazdrd. Kzkardeini, kz evlatlklarn -bamszlk savanda lenlerin yetimleri- ve smet nn'nn ocuklarn dndkten sonra, varlnn byk ksmn eit olarak Trk Tarih Kurumu'na ve Trk Dil Kurumu'na brakt. 16 Ekim'de ar bir buhran geldi. Bilincini yitirdi. Gnlk hekim bltenleri bakann durumu konusunda halka bilgi veriyordu. Bir kez daha kendine geldi ve Cumhuriyetin 15. kurulu gnn de farketti. ne bu yldnmnde, ne de Byk Millet Meclisi'nin yeni alma dneminin alnda konuabildi. Kamuoyunun korkular artt. 10 Kasm 1938'de, sabah saat 9'u 5 gee Kemal Atatrk, 57 yanda iken dnyaya gzlerini kapad. Atatrk'n lmnden sonra yaymlanan ilk hkmet bildirisinde, ''Trk vatan byk mimarn, Trk ulusu byk nderini ve

insanlk byk bir evladn kaybetmitir'' (197) deniyordu. Trk halk znt ve aclarla doluydu. Atatrk'n ardndan, onun ackl toplumsal durumlarn dzeltmedii milyonlarca insan da alad. Kendisi, onlar iin de, yabanc boyunduruundan kurtaran insan ve daha iyi bir gelecein umut belirtisiydi. lm haberi aklandktan sonra Trkiye'de caddelerin tm grntsn, gzyalar, atlar, umutsuzlua gmlm insanlar meydana getiriyordu. gn gece lnn bulunduu katafalkn nnden durmadan insanlar geti. Sonra on iki general Trk bayrana sarl tabutu bir top arabasna tad. Atatrk, lk ve gneli bir sonbahar gn, birok acl deneyimlerden getii bir kente, ama en ok sevdii bir kente, stanbul'a veda etti. Cenaze alay eski saraya doru yrd, orada tabut ''Yavuz'' zrhlsna kondu. Trk sava gemileriyle, aralarnda Sovyet zrhls "Moska"nn da bulunduu yabanc sava gemilerinin eliinde Yavuz, Asya kysndaki zmit'e geldi. zel bir tren Kemal Atatrk'n lml kalntsn, yeni Trkiye'nin bakenti, Atatrk'n abasnn asl simgesi olan Ankara'ya getirdi. Tabutun bulunduu top arabasnn getii yolun evresinde stanbul'da olduu gibi sonu grlemeyen bir insan kalabal toplanmt. Cenaze alay Chopin'in cenaze marnn melodilerine gre etkileyici bir sessizlik iinde Etnografya Mzise'ne geldi. l iin burada geici bir dinlenme yeri hazrlanmt. Cenazeye elik eden askeri birlikler, yalnzca Trk Silahl Kuvvetleri'nin her eit kolundan gelmi askerler deildi. Hemen btn Avrupa devletleri, byk devlet adamna ve ordu komutanna son sayg grevini yerine getirmek iin cenaze heyetleri ve askeri birlikler yollamlard. Bunlarn arasnda vaktiyle hkmetleri Mustafa Kemal'e ''haydut'' ve ''haydut ba'' diye baran lkelerin heyetleri de vard. Tabutun ardndan kzkardei Makbule ile yeni devlet bakan, bamszlk sava srasnda ve yeni Trkiye'nin kalknmasnda en yakn alma arkada smet nn de yryordu. Trk tarihinde yeni bir blm balyordu. Atatrk'le birlikte, Trkiye'nin burjuva-ulusal kurtulu hareketinin kahramanlk ve ilerilik dnemi de mezara gmld. nn ve 1950-1960 arasnda Bayar, Atatrk'n adna sndlar, ama onun kaltn ve vasiyetini karn doymu byk Trk burjuvazisinin bu temsilcileri deil, iilerin, kyllerin, aydnlarn ve kk-burjuvann demokratik hareketi yaadmz gnlere kadar getirdi. Kemal Atatrk'n dnya tarihinin byk kiilikleri arasnda saylmas elbette bir abartma olamaz. Ama onun bykl ''tarihi yapan insanlardr'' anlamnda deil, yzylmzn ilk te-birinde dnyann tarihsel geliiminin gereklerini Asya ve Afrika'nn burjuva-ulusal kurtulu hareketinin teki btn nderlerinden daha iyi kavram ve buna gre davranm olmasndadr. Bu ynden kendisi, byk in devrimcisi Sun Yat-sen'in demokratik ve toplumsal dncelerinden daha geride olsa da, antiemperyalist ve anti- feodal in kurtulu hareketinin bu ncs ile

karlatrlabilir. Kemal Atatrk, Byk Sosyalist Ekim Devrimi'nin damgasn bast an eiindedir. Rus iilerinin ve kyllerinin baarsnn smrgecilik altnda ezilen halklara da yeni bir yol atn bu devrimin onlara ulusal kurtulular iin baarl bir sava yrtmelerinde kolaylk saladn grmt. Kendisi iin bundan, sz konusu ilk sosyalist devrimin devlet gc ile, Sovyet hkmeti ile sk dostluk ilikileri kurmak ve onun gibi dnya barnn korunmas yolunda almak sonucu kyordu. Kemal Atatrk, tarihsel bir kiilik olabildi ve bylece kiiiyle tarihin arkn ileri doru evirmeyi baard, nk Trk halknn emperyalist egemenlikten kurtulu, feodal-mutlakiyeti padiahlk rejiminden kurtulu yolundaki abasna kendini verme gereini duydu. Halkn bu abasn bir program olarak ortaya koydu ve emperyalizmin Dou politikasna kar direnmeyi rgtledi. Askerlik alanndaki stn yetenekleri, silahl bir kurtulu savanda tilaf Devletlerinin ok iyi silahlandrlm Yunanl yardm birliklerine kar Trk halkn zafere gtrmesini kolaylatrd. Bununla, emperyalizme kar askeri bir kta bulunmann kural olarak baarya gtremeyeeini kabul eden ve yalnzca zora bavurmakszn direnme yolunu tutan btn ulusal kurtulu teoricilerini de yalanlam oldu. Atatrk'n yapt, ulusal egemenliin salam temellere dayandrlmas isteniyorsa, emperyalizmin hegemonyas ile birlikte yabanc sermayenin en gvenilir ajan olan yerli egemen feodal kliinde ortadan kaldrlmas gerektiini daha sonraki kuaklara retti. Onun devletilik politikas, yani sanayide bir devlet sektrnn kurulmas, etin bir savamla elde edilen siyasal bamszln ekonomik alan asndan gvenceye alnmasnn yolunu gsterdi. Kemal Atatrk'n temel insancl tutumu, Trk halkn iinde bulunduu, slam din adamlarnn darkafallnn ve yobazlnn yzyllardr onu hapis ettii bilisizlikten kurtarmak istemesinde, halka dnya kltrnn ve uygarlnn hazinelerini tantmaya almasnda kendini gsterdi. Atatrk'n kiiliinin ve almasnn snrlar, kendisinin burjuva bir milliyeti olmasyla ve Trkiye'de egemen olan snfsal gler durumuna baml bulunmasyla belirlenir. Gl bir ii snfnn ve devrimci bir proleter-kyl yn partisinin bulunmay, ayrca yirminci ve otuzuncu yllardaki genel dnya durumu, Trkiye'de burjuva-demokratik devrimin yarm kalmasna neden olmutur. Trkiye'deki zel koullar dolaysyla kurtulu savanda olduu gibi yeni bir Trk devletinin kurulmasnda da ncl yklenmesi gereken, ulusal bilinli ou asker olan aydnlar topluluu, gittike geni lde byk toprak sahiplerinin ve olumakta bulunan ulusal Trk burjuvazisinin karlarnn temsilcisi oldu. Bu koullar yznden kkl toplumsal-ekonomik deiiklikler ve eski Osmanl devlet rgtnn demokratik bir yeniletirilmesi gereklemedi. Buna karlk bamszlk savamnn bitiminden sonra halkn her demokratik zgr giriimi bastrld ve anti-komnizm, bir devlet retisi dzeyine getirildi. Egemenlii elde eden ulusal burjuva, emperyalizmle uyumalara girme eilimi gsterdi. Bu tr uyumalar, 1947'den sonraki

dnemin de tantld gibi, Kemal Atatrk ynetiminde ulalan ulusal bamszl ve egemenlii yeniden tehlikeye soktu. Bu bakmdan 1923'ten sonraki Trk tarihi, kapitalist ynde bir gelimenin gen bir ulusal devletin gittii yolu nasl engellediini ve glklere soktuunu gsteren uyarc bir rnektir. Gen general Mustafa Kemal Paa, birok stn yeteneklere ve karakter zelliklerine sahipti. Ancak nesnel toplumsal gereklilikler byle bir kiilii istemeseydi, onun bu yetenekleri ve zellikleri hibir zaman gn na kmayacak ve yeni Trkiye'nin tarihine asla onun bireysel damgasn vuramayacakt. tilaf Devletlerinin haince blme ve boyunduruk altna alma planlarna kar ortaya kan Trk halk hareketi, bir nder ve rgtleyici gereksiyordu. Bu rnekte de Friedrich Engels'in yazd gibi oldu: ''Gereklilii ortaya kar kmaz, adam da hemen bulunmutur.'' (198). Bu adamn da Mustafa Kemal olmas ayn yeri alabilme olanana gerekten sahip bulunan birok baka kiilerden daha gl bir istei ve daha byk bir uzak grll kendinde toplamasndan ileri geldi. Mustafa Kemal'in en ok gze arpan karakter zellii, son derece soukkanllkla her eyi lp bien bir gerekilii, karar verme isteiyle birlikte kendinde birletirmesi, bu arada ok sert, diktatrce yntemleri kullanmaktan ekinmemesindedir. Bu zellii ile baarl bir komutan ve ustaca taktikler kullanan bir politikac olmak iin stn bir uygunlua sahipti. Baz yaamyks yazarlar, kahramanlarnn bu niteliini soyutlatrmlar ve onun gerek bykln, hedeflerini snrlamasnda grmlerdir. Oysa onun gce olan sarslmaz inancn, Trk halknn erdemlerini ve geleceini, Atatrk'n kiisel btnln ve zverisini, insanln srekli ilerlemesi konusundaki inancn da daha ncekilere eklersek ancak o zaman ona kar hakszlk etmemi oluruz. Halk ile olan ilikiside Kemal Atatrk'n tanmlanmas erevesine girer. Kendisi kk burjuva kkenli olduu halde Osmanl mparatorluu'nun st tabakasna ykselmitir. Ona verilen adlar arasnda, general ve paa vard. Halka da bu adan bakyordu. Halka bakarken aaya doru eiliyordu. Gen askere ve yal kylye bir ey anlatabilmek iin onlarla sabrla ve yorulmadan konuabiliyordu. Her zaman iin kendisini halkn ''babas'' sayyordu. Byk Millet Meclisi ona Atatrk, ''Trklerin babas'' soyadn verdii zaman onun bu grne uygun biimde davranmt. Asya ve Afrika halklarnn emperyalist smrge egemenliine kar savam, btn biimleriyle, Byk Sosyalist Ekim Devrimi ile balayan ve kapitalizmin yerine sosyalizmin konulmasn ieren, btn dnyay evreleyen devrimci bir srecin bir parasyd ve bir paras olmaktadr. Komnist enternasyonalin 5. Kongresi'nde Trk delegesi Faruk, ''Mustfa Kemal''i ve ''burjuvazinin ya da feodal sistemin teki temsilcilerini, ayn zamanda dnya proletaryasnn dman olan dnya kapitalizmine kar savamda ezilen Yakndou'nun ncleri'' olarak niteledii zaman bu ilikiye dikkati ekmiti (199). Gnmzde bu savam, eskiden smrge ve yar

smrge olan blgelerin ounda bamsz, gen ulusal devletlerin kurulmas sonucuna gtrmtr. Sovyetler Birlii'nin nderliinde sosyalist bir dnya sisteminin varl, bu baar iin en nemli kouldu. Bugn iin sz konusu devletlerin birou, karmak ekonomik ve toplumsal sorunlar da geni halk ynlarnn karna zecek olan ulusal demokratik bir devrim yoluna girmektedir. Kemal Atatrk'n Asya ve Afrika halklarnn ulusal bamszlk yolundaki savamna verdii drtler, 1947 ile 1964 yllar arasnda ''nc dnya''nn szcs olarak tannm Jawaharlal Nehru'nun yaptlarnda ok ak olarak grlr. Uzun yllar Hindistan babakanl yapan Nehru, 1933 ylnda kz ndira'ya yazd mektuplarda Mustafa Kemal'in, 1919'da ngiliz emperyalistlerine kar umutsuz gibi grnen bir savaa girimi ve bu sava Sovyetler Birlii'nin yardm ile baaryla sonulandrm ''yrekli topluluundan'' hayranlkla sz eder. Nehru, szlerini yle srdrr: ''Ama bu topluluk, her eyden nce zaferini demir gibi kararllna ve zgr olma isteine, ayrca da Trk kyllerinin ve askerlerinin gerekten ok stn olan savalk yeteneklerine borluydu.'' (200). Nehru, Austos 1922'de Kemal'in Yunanl igalcilere kar kazand zafer haberinin ona ve teki Hint milliyeti nderlerine nasl ulatn da anmsar: ''O sralarda oumuz Lucknow blge hapisanesinde bulunuyorduk. Trklerin zaferini, hapishane barakamz ele geirebildiimiz eitli bez ve kt paralar ile ssleyerek kutladk ve hatta akam bir bayram donanmas iin ufak bir giriimde bile bulunuldu.'' (201). Nehru, 1944'te gene ngiliz hapishanesinde ''Hindistan'n Kefi'' adl kitabn yazarken, Kemal Atatrk'n Hint ulusal hareketi zerindeki etkisine dikkatini bir daha yneltti: ''Kemal Paa, Hindistan'da phesiz Mslmanlar tarafndan olduu gibi Hindular tarafndan da sevilirdi. O, yalnz Trkiye'yi yabanc egemenliinden ve blnmekten kurtarmakla kalmam, Avrupal emperyalist devletlerin, zellikle ngiltere'nin oyunlarn da boa karmt. Bunun ardndan gelen din adamlarnn hedef alnd reform politikas kr inanl Mslmanlarn gznde Kemal'in sevilirliini azaltmt, ama asl bu politika onu gen kuaklara, gerek Hindulara ve gerekse Mslmanlara daha ok sevdirmiti.'' (202). Nehru da bu gen kuaklardand ve kendi hkmet politikasnda birok alanlarda, hem bir devlet sektrnn kurulmasnda ve planl ekonomide, hem de karabilisizlie kar savamda ve bar politikasnda Atatrk' rnek almt. Nehru da Hindistan'n koullarn deitirirken burjuva erevenin dna kmam olmakla birlikte, Atatrk'n reformlarnn ''lkenin ekonomik yaamna hi dokunmadn'' ve ''tabanda hibir deime olmadn'' anlamt (203). Kemal Atatrk'n ekimine yardm ettii tohum, kinci Dnya Sava'ndan sonra uzun sre birok lkede yeeriyor ve rn veriyor gibiydi. Ama Trkiye'nin kendisinde bu tohum kurudu gitti. 1947'de Trk hkmeti Truman'n nce 100 milyon dolar tutarndaki ''askeri yardm''n ald 1952'de NATO'ya girdi ve 1955'te daha sonra CENTO olan Badat Pakt'nn

kurucularndan oldu. Bu yllarda Trkiye, Amerikan emperyalistleri tarafndan kurulan askeri bloklarn bir orta direi haline dnt. lkenin egemen snflar yabanc sermayeye btn kaplar atlar. Amerikan tekelleri yannda Bat Alman tekelleri de lkeye yerleti ve bylece Alman emperyalizminin Yakndou genilemesini srdrdler. ABD'nin Trkiye'de 100'den fazla ss vardr. Bunlarn 18'i askeri hava alandr. Eit olmayan anlamalar, Amerikan komutanlklarna, belli durumlarda ''i karklklar'' dolaysyla Amerikan birliklerini kullanma hakkn verir. ABD'ye ve NATO'ya tek yanl yneli, lkenin ekonomik ve toplumsal sorunlarndan hibirini ortadan kaldrmamtr. Tersine, bunlar, Trkiye'yi, byk silahlanma giderlerine, rnein askeri tesisler kurmaya ve ABD'den silah satn almaya zorlamtr. Tarm sorununa zm bulunamamtr, Trk iileri yerli irketlerin yannda Amerikan irketlerinin de smrsne katlanmak zorunda kalmlardr. D borlar 1.7 milyor dolara kmtr. Ellinci yllarda egemen olan Menderes klii, her eyi ile ABD emperyalizmine satld halde, Trk halk Atatrk'n kaltn korudu. Onun gelecekten haber veren szlerini unutmad. Bu szlerini Ekim 1927'de alt gn sren sylevinin sonunda Trk genliine yneltti: ''Memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar, gaflet ve dallet ve hatta hiyanet iinde bulunabilirler. Hatta bu iktidar sahipleri ahsi menfaatlerini mstevlilerin siyasi emelleriyle tevhit edebilirler; millet, fakr- zaruret iinde harap ve bitap dm olabilir. Ey Trk istiklalinin evlad! te bu ahval ve eriat iinde dahi vazifen Trk istiklal ve cumhuriyetini kurtarmaktr.'' (204). Menderes kliini ortadan silip atan, ama Trk halknn balca umutlarn yerine getirmeyen 1960 hkmet darbesinden bu yana, ii snf, lkenin siyasal ve toplumsal yaamnda nemli bir rol oynamaya balad. Silahlanma ve ABD tekelleri ile yerli tekeller tarafndan smrlme politikasnn ykn ilk planda, gerek cretleri durmadan den emekiler tayacakt. Buna bir de sreen isizlik eklendi. Bu yzden yzbinlerce Trk iisi igcn Bat Avrupal giriimciye satmak zorunda kald. Btn bunlar ii snfnn bilincinin glenmesine yardm etti. 3 milyon Trk iisinden 800 bininin yesi olduu sendikalar siyasal bir g haline geldi. Gittike geni llere varan ii eylemleri, eskiden ii snfnn varln bile kabul etmeyen burjuvaziyi, grev ve toplu szlemeler yapma hakkn vermeye zorlad. Yasal Trkiye i Partisi de kuruldu. Bu parti seimlerde baar salad ve 15 milletvekili ile parlamentoda temsil edildi. Son yllarda ve aylarda Trkiye'de snf atmalar sertliini gittike arttrd. iler daha geni lde kyllerin sorunlar iin de savamda bulunuyor, genlik ve renci kurulular ile ibirlii yapyorlar. Birok kyde toprak reformu istemek iin byk kentlere yryler dzenleniyor. Hkmetin grev hakkn kstlama niyetine kar 16 Haziran 1970'te yzbinlerce Trk iisi stanbul'un ve teki kentlerin caddelerinde protesto gsterileri yapt.

Hkmet, polisi ve orduyu harekete geirdi, gstericilerin zerine ate atrd. Sonu: 3 l ve 200'dan fazla yaral. ilerle birlikte rencilerin, aydnlarn, kk burjuvazinin ve hatta ulusal burjuvazinin baz ksmlarnn katld savamn baka bir arlk noktasda, ABD emperyalizmine ve Trkiye'nin NATO yeliine kar giriilen boykotlar ve gsterilerdir. Bugn Trk rencileri ve gen iiler, Trkiye'nin NATO'dan kmas, Trk - Amerikan anlamalarnn kaldrlmas ve 6. Filo'nun Trk limanlarna girmesinin yasaklanmas iin gsteriler yapnca, ou zaman bu gsteriler Atatrk'n heykellerine konulan elenklerle sona erer. Halkn ''NATO'ya Hayr'' slogan altnda kampanyalar dzenlemesi, renci temsilcilerinin ''Amerika'ya karyz, nk lkemizin zenginliklerini smryor'' diye haykrmas, (205) Atatrk'n politikasna uygundur. Atatrk tarafndan kurulmu bir ordunun gelenekleri ile vnen birok gen, ulusal dnl subay da, bu ordunun hl daha NATO stratejisinin arac olarak ve gstericilere kar kullanlmasna kar kyor. Ksa bir sre nce Trk Deniz Harp Akademisi'nin retim yeleri bile, Amerikan emperyalizmine ve NATO'ya kar ynelmi, coku uyandrc bir bildiri kaleme aldlar. Bu bildiriyi yazanlar en bata Kemal Atatrk'n u szlerine bavuruyorlar: ''Eer ulusun yaam tehlikede deilse, sava bir cinayettir. Trk ordusu, saldr savalar yapmak ve imparatorluklar kurmak iin meydana gelmemitir. Ordu yabanc karlarn hizmetinde bir ara da olamaz.''(206). Bugn Trkiye'de ciddiye alnacak hi kimse, lkenin szde bir Sovyet saldrsna urayabilecei konusunda ''souk sava'' gnlerinde yaylan Amerikan masalna artk inanmyor. Buna karlk, NATO slerinin Trkiye'nin gvenliini tehlikeye soktuu ve egemenlik haklarn zedeledii konusundaki kukular gittike yaygnlayor. Menderes kliinin devrilmesinden sonra NATO'ya kar ve Sovyetler Birlii ile dostluk ve iyi komuluk politikasndan yana olan halk hareketi byk bir gle geliti, Ankara'nn egemen evreleri zerinde de etkisini gsterdi. Bu yndeki akmlar boa karmak ve d politikada daha geni bir hareket alan salamak iin Demirel hkmeti, ABD ve NATO ile olan balar eskisi kadar aka belli etmemek ve te yandan da Sovyetler Birlii ile olan ilikilerde bir iyilemeye doru ynelmek abasna girdi. Bu yzden ABD, Trkiye'deki slerde bulunan Amerikan birliklerinin saysn 23 binden 6.000 kiiye indirmek zorunda kald. Son yllarda Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki ilikilerin Lenin ile Atatrk tarafndan meydana getirilen dostluk balarnn ruhu iinde srekli olarak daha sk ve daha ok gvene dayanr biimde olumasn, NATO bakentleri, a gzle seyretmek zorunda kaldlar. Her iki devlet, dnya politikasna ilikin baz genel sorunlarda gr birliine varmakla kalmayp, srail ve Vietnam sorunlarnn zm bakmndan da ayn grleri paylayorlar. 25 Mart 1967'de Trkiye'nin yeni be yllk planna Sovyetler Birlii'nin katkda bulunmasn ngren bir Sovyet - Trk ekonomik anlamas imzaland. Buna gre Sovyetler Birlii yedi nemli projeyi gerekletiriyor. Bunlar arasnda bir petrol rafinerisi, bir alminyum

fabrikas ve nc Trk elik tesisleri var. Sovyetler Birlii ve teki sosyalist lkelerle daha gl bir ibirlii, birok alanlarda Trkiye'ye, ekonomik ynden olduu kadar siyasal ynden de ABD'ye daha az baml olma olanan salyor. Devlet Bakan Cevdet Sunay, yeni Trk - Sovyet ekonomik anlamasna u szlerle deindi: ''Atatrk'n zamannda Sovyet yardm ile yaplm olan Kayseri ve Nazilli tekstil fabrikalar bugn de alyor. Yeni giriimlerin de byle olacan grmekten mutluluk duyuyoruz.''(207). Tarihin ak Trkiye'ye de atlamadan gemiyor. ''Souk sava''n dondurucu rzgr burada da yumuamaya balyor. Vaktiyle Kemal Atatrk'n ektii tohum, onun kendi vatannda da yeerecek ve byyecek. Bugn Trkiye'de durum 50 yl ncesinden baka trldr. Ama kemal Atatrk'n ancak bir parasn tamamlayabildii yapt ulusal demokrat glerin gelitireceine ve mutlu bir sonuca gtreceine gvenebiliriz. GNLEME 1876-1909 Sultan Abdlhamid II. 1881 Mustafa Kemal'in Umumiyesi''nin kurulmas. 1888 Deutsche balanmas. Bank Selanik'te doumu. ''Osmanl Dyunu yapmna

tarafndan

Anadolu

demiryolunun

1889 lk gizli rgt ''ttihat ve Terakki''nin kuruluu. 1893 Mustafa'nn Selanik askeri okuluna girii. Kemal ikinci adn almas. 13.3.1899 stanbul Harp Akademisi'nde renci 11. 1.1905 Yzbala ykselmesi.

1905 Rusya'da burjuva demokratik devrim. 1906 Mustafa Kemal'in nclnde ''Vatan ve Hrriyet'' adl gizli rgtn kurulmas. 1907 Makedonya'da Kemal'in grubunun da katld yeni ''ttihat ve Terakki'' komitesinin kurulmas. 1908-1909 Burjuva Jn Trkler Devrimi. 1876 Anayasas'nn yeniden yrrle konmas. Nisan 1909 stanbul'da ayaklanan kardevrimcilere kar ''Hareket Ordusu''nun giritii yrye Mustafa Kemal'in kurmay bakan olarak katlmas. Padiah Abdlhamid II'nin tahttan indirilmesi. 1909-1918 Sultan Mehmet V. 13.9.1911 Mustafa Kemal Binba oluyor. 1911-1912 talyan -Trk sava. Mustafa Kemal'in Trablusgarp savalarna

katlmas. 1912-1913 1. ve 2. Balkan Sava. Mustafa Kemal, Bolayr'da kolordu kurmay bakan. 27.10.1913 1.2.1915 Sofya'da askeri atae. 1.3.1914 Yarbayla ykselme.

1914-1918 Birinci Dnya Sava. 2.8.1914 Alman - Trk gizli ittifak.

2.11.1914 Trkiye merkezi devletler yannda savaa giriyor. 2.2.1915 Mustafa Kemal Gelibolu Yarmadas'nda 19. Piyade Tmeni Komutan (1.6.1915'te albayla ykseliyor). 18.3.1915 Zaferin kazanlmas halinde stanbul'un arlk verilmesini kabul eden ngiliz - Fransz - Rus gizli anlamas. Rusyas'na

25.4.1915 anakkale Boaz'nda ngiliz - Fransz kartma harektnn balamas. Mustafa Kemal'in tmeninin savunma baarlar. 8.8.1915 ''Anafartalar Grubu'' komutanlna atanmas. Mttefik kartma birliklerine kar zafer (Mttefikler 9.1.1916'da son kprbalarn boaltyorlar). Ocak 1916Temmuz 1917 16. Kolordu Komutan ve daha sonra Kafkas 2. Ordu Komutan. 1.4.1916 Generallie ykselme ve paa olma.

9. - 15.5.1916 Osmanl mparatorluu'nun Arap blgelerinin ve Anadolu'nun baz yerlerinin Fransa ile ngiltere arasnda paylalmasna ilikin gizli Sykes Picot Anlamas (19.4.1917'de Gneybat Anadolu'nun birok yeri de talyanlara sz veriliyor). 5.6.1916 Trk ordusuna kar Arap ayaklanmas balyor.

5.7.1917 Mustafa Kemal 7. Ordu Komutan; kendisinin st olan, ''Yldrm'' ordular grubunun komutan Alman Generali von Falkenhayn ile anlamazlk. 20.9.1917 Osmanl mparatorluu'nun ackl durumu konusunda Mustafa Kemal'in Enver Paa'ya raporu. 7.11.1917 Rusya'da Byk Sosyalist Ekim Devrimi. 3.12.1917 Halk Komiserleri Konseyi'nin ''Rusya'nn ve Dou'nun btn emeki Mslmanlarna'' ars. 15.12.1917 Mustafa Kemal'in Veliaht Vahdettin'le birlikte Spaa'da Alman

genel kararghna gezisi. 3.3.1918 Sovyet Rusya ile merkezi devletler arasnda Brest-Litovsk Bar. 3.7.1918 1. 1.1922 Sultan Mehmet VI, Vahdettin.

7.8.1918 Mustafa Kemal, Filistin'de bulunan 7. Ordu'nun Komutanl'na tekrar getiriliyor. 19.8.1918 Trkiye ile tilaf Devletleri arasnda Mondros atekesi. 13.11.1918 Mustafa Kemal'in stanbul'a dn. ngiliz donanmasnn stanbul'a girii. 29.3.1919 talyan askerlerinin Antalya'ya k. 15.5.1919 Yunan ordusunun zmir'e k. galcilere kar Trk ete savann balamas. 19.5.1919 Ordu mfettiliine atanan Mustafa Kemal, Samsun'a kyor ve Trk halknn Ulusal Kurtulu Sava'nn bana geiyor. 23.7. - 7.8.1919 Svas Kongresi, ''Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti''nin kuruluu. 27.12.1919 Temsil Komitesi Ankara'ya tanyor. Ocak 1920 Kilikya'da Fransz igaline kar halkn ayaklanmas. 12.1.1920 stanbul'da son Osmanl Meclisi'nin toplanmas. 28.1.1920 Meclisin ''Misakmilli''yi kabul etmesi. 16.3.1920 stanbul'un tilaf birlikleri tarafndan igali. 150 ulusal politikac ve milletvekilinin tutuklanmas. Meclis'in datlmas. 19.3.1920 Mustafa Kemal'in yeni bir millet meclisi iin seimleri ilan etmesi. 23.4.1920 Ankara'da Byk Millet Meclisi'nin al. Mustafa Kemal'in Meclis Bakanl'na seilmesi. 26.4.1920 Mustafa Kemal'in Lenin'e mektubu. 3.5.1920 Ankara'da Mustafa Kemal'in bakanlnda Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin kurulmas. Mays 1920 kk burjuva demokratik ''Yeil Ordu'' rgtnn kurulmas. 11.5.1920 Padiah hkmeti, Mustafa Kemal'i lme mahkm ediyor ve ulusal hareketi yok etmek iin ''Halife Ordusu''nu yolluyor. Temmuz 1920: Yunan birliklerinin Anadolu'nun ilerine yrmesi ve Trakya'y igali.

14.7.1920: Trkiye Komnist Partisi'nin kurulmas. 10.8.1920: Padiah hkmeti ile tilaf arasnda Sevres Bar Antlamas'nn imzalanmas. 1-9.9.1920: Bak'de Dou Halklar Kongresi. 10.9.1920: Trkiye Komnist Partisi'nin 1. Kongresi. Eyll 1920: ''Yeil Ordu''nun kendini datmaya zorlanmas. 22.9.1920: Trkiye'ye ilk Sovyet silahlarnn gelmesi. 28.9.1920: 2.12.1920: Trk-Ermeni sava. 8.11.1920: ete birliklerinin datlmasna ilikin yasa. Dzenli ulusal ordunun kurulmas. 10.1.1921: Ulusal Trk ordusunun nn'de Yunanllara kar ilk zaferi. 20.1.1921: Byk Millet Meclisi'nin ilk anayasay kabul. 28-29.1.1921: Trkiye Komnist Partisi Bakan Mustafa Suphi ve 15 arkadann ldrlmesi. 16.3.1921: Sovyet-Trk dostluk ve kardelik anlamasnn imzalanmas. I. 4.1921: nn'de Trklerin ikinci zaferi.

9.7.1921: Ankara'ya doru Yunan saldrsnn balamas. 5.8.1921: Mustafa Kemal'in geni yetkilerle bakomutanla atanmas. 23.8-13.9.1921: Sakarya Meydan Sava ve Yunanl igalcilere kar Trklerin zaferi. 19.9.1921: Byk Millet Meclisi, Mustafa Kemal'e ''Gazi'' unvann veriyor. 13.10.1921: Trkiye ile Kafkas Sovyet cumhuriyetleri arasnda dostluk anlamas. 20.10.1921: Fransz askerlerinin Kilikya'dan ekilmesi konusunda TrkFransz Franklin-Bouillon Antlamas. 2.1.1922: Trkiye ile Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arasnda dostluk ve kardelik antlamas. 12.7.1922: Trkiye Komnist Partisi'nin kapatlmas. 26.8.1922: Yunan birliklerine kar Trk genel saldrsnn balamas. 30.8.1922: Dumlupnar'da Yunanllara kar byk zafer. 9.9.1922: zmir'in kurtuluu. II. 10.1922: antlamas. Trkiye ile tilaf Devletleri arasnda Mudanya atekes

1. 11.1922: Byk Millet Meclisi, padiahlkla halifeliin ayrlmasna ve padiahln kaldrlmasna karar veriyor. 17.11.1922: Sultan Mehmet VI'nn ngiliz sava gemisi ''Malaya'' ile ka. 20.11.1922: Lozan Bar Konferans'nn al. 24.7.1923: Trkiye ile tilaf Devletleri arasnda Lozan Bar Antlamas. 9.8.1923: Mustafa Kemal tarafndan (Cumhuriyet) Halk Partisi'nin kurulmas. 13.10.1923: Ankara'nn, Trkiye'nin bakenti oluu. 29.10.1923: Trkiye Cumhuriyet Cumhuriyeti'nin ilk bakan seiliyor. I. 3.1924: balanmas. oluyor. Mustafa Kemal, Trkiye

Kemalist hkmet tarafndan demiryollarnn yapmna

3.3.1924: Halifeliin kaldrlmas ve Osmanl hanedannn yurtd edilmesi. 20.4.1924: Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'nn kabul. 17.11.1924: Cumhuriyeti Terakki Partisi'nin kurulmas. II. 2.1925: Gerici Krt ayaklanmasnn balamas.

17.2.1925: Feodal ''aar'' vergisinin kaldrlmas. 4.3.1925: Hkmete geni yetkiler veren dzeni koruma yasasnn kabul. 3.6.1925: Cumhuriyeti Terakki Partisi'nin kapatlmas. Gerici politikaclarn srlmesi. 29.6.1925: Krt ayaklanmasnn 46 nderinin idam edilmesi. 2.9.1925: Tekkelerin kapatlmas. 25.11.1925: Fesin yasaklanmas. 17.12.1925: Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda saldrmazlk ve tarafszlk atlamas. 17.2.1926: (svire) Medeni Kanunu'nun kabul (1.3.'te Ceza Kanunu, 29.5.'te Ticaret Kanunu). 5.6.1926 Trkiye ile ngiltere arasnda Musul sorunu zerine anlamaya varlmas. 5.6.1927: Sanayi Teviki Kanunu. 15-20.10.1927: Ulusal Kurtulu Sava konusunda Mustafa Kemal'in sylevi. 10.4.1928: Mslmanlk devlet dini olmaktan kyor. Devletle dinin ayrl kesinleiyor. 13.6.1928: Osmanl devlet borlarnn denmesi biimi zerinde Trkiye ile alacakllar arasnda anlamaya varlyor. 9.8.1928: Latin yazsnn kabulnn gereklilii konusunda Mustafa Kemal'in sylevi.

3.11.1928: Latin alfebesinin kabulne ilikin yasa. 23.8.1929: Trk sanayi rnlerini koruyan yeni gmrk tarifesinin kabul. 10.6.1930: ki lke arasnda henz zmlenmemi bulunan sorunlar konusunda Trk-Yunan anlamas. 12.8.1930: Serbest Frka'nn kuruluu (17.11.'de kapatlyor). 23.3.1931: Mustafa Kemal tarafndan devletilik ilkesinin ilan edilmesi. 25.6.1931: Basn Kanunu. 8.5.1932: Trkiye iin Sovyet ekonomik kredisi verileceinin aklanmas. 18.7.1932: Trkiye'nin Milletler Cemiyeti'ne girii. 3.7.1933: Trkiye imzalanmas. tarafndan saldrgann tanmlanmas anlamasnn

9.1.1934: Ulusal sanayiin kurulmas iin birinci Trk Be Yllk Plan'nn aklanmas. 9.2.1934: Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda Balkan Pakt'nn imzalanmas. 28.6.1934: Soyad yasasnn kabul. 24.11.1934: Byk Millet Meclisi, Mustafa Kemal'e, ''Atatrk'' soyadn veriyor. 8.12.1934: 16.9.1935: 7.11.1935: 20.7.1936: Byk Millet Meclisi seimleri iin kadnlara oy hakk veriliyor. Sovyet yardm ile yaplan Kayseri tekstil kombinasnn al. 1925 tarihli Trk-Sovyet Antlamas'nn on yl iin uzatlmas. Montreux Boazlar Antlamas'nn imzalanmas.

9.9.1936: Koruculuun kaldrlmas konusunda Suriye-Fransa Antlamas'nn onaylanmas. skenderun sanca urunda Trk-Fransz anlamazlnn balangc. 29.9.1936: Karabk Demir-elik tesislerinin kurulmas iin ngiliz H.A. Brassert firmas ile anlama. 8.7.1937: Trkiye, ran, Afganistan ve Irak arasnda Saadabad Pakt'nn imzalanmas. 25.10.1937: 1925 ylndan bu yana bakanlk yapan smet nn'nn ekilmesi. Celal Bayar'n hkmet kurmas. 4.7.1938: Trk-Fransz dostluk antlamas ve skenderun sancann gelecei konusunda anlamaya varlmas (5.7.'de Trk askerleri skenderun'a giriyor). 10.11.1938: Kemal Atatrk'n lm. 11. 11.1938: smet nn Devlet Bakanl'na seiliyor.

1.9.1939: kinci Dnya Sava'nn balangc.

I.

9.1939:

Karabk Demir-elik Tesisleri iletmeye alyor.

19.10.1939: ngiliz-Fransz-Trk Yardm Antlamas'nn imzalanmas. 27.12.1939: Erzincan zelzelgesi 33.000 kiinin canna mal oluyor. 8.1.1940: ngiltere ve Fransa ile geni apl bir ekonomik ve parasal antlama imzalanyor. Her iki devlet, 1942 yl sonuna kadar tm Trk krom rnn satn alma hakkn elde ediyor. 18.1.1940: Hkmete olaanst yetkiler tanyan ulusal savunma yasas. 30.5.1940: Ereli kmr madenlerinin devletletirilmesi. 12.6.1940: ngiltere ve Fransa'nn yannda talya'ya kar savaa girmeme konusunda Trk hkmeti karar alyor. 24.3.1941: Trk-Sovyet tarafszlk bildirisi. 18.6.1941: Trk-Alman dostluk Antlamas. 22.6.1941: Hitler Almanyas Sovyetler Birlii'ne saldryor. 9.10.1941: Trk-Alman Mal ve deme Antlamas, 1.1.1943'ten sonra Alman silah gereleri karlnda Trk kromunun verilmesi. 3.12.1941: Trkiye'nin ABD dn verme ve kiralama programna alnmas. 1941/42: Ar sac turanc evreler, Sovyetler Birlii'nin paralanmasna ve yenilmesine katlma amac ile Hitler Almanyas ile iliki kuruyor. 1942 yaz: Trk ordusu, 26 tmeni, Sovyet Kafkas snrna yyor. II. 11.1942: Seferberliin ykn, Trk iadamlarna ykleyen Varlk Vergisi Kanunu. olmayan tccarlara ve

31.12.1942: Trkiye'ye 100 milyon RM deerinde sava gereci verilmesini ngren Trk-Alman Kredi Antlamas. 4-6.12.1943: Kahire'de Roosevelt ve Churchill'in nn ile grmeleri. Trkiye, Hitler'e kar savaa girmeyi kabul etmiyor. 21.4.1944: Mttefiklerin basks zerine Almanya'ya krom gnderilmesi durduruluyor. 2.8.1944: Hitler Almanyas ile diplomatik ilikilerin kesilmesi. 23.2.1945: Trkiye'nin Almanya ve Japonya'ya sava ilan. Birlemi Milletlere girmesi. 19.3.1945: Sovyetler Birlii, Trkiye'nin byk sava srasndaki tutumu yznden 1925 tarihli Sovyet-Trk Saldrmazlk ve Tarafszlk Antlamas'n feshediyor. 29.3.1945: 23 Turanc mahkm ediliyor, Ekim 1945'te mahkmiyet yeniden kaldrlyor. 7.1.1946: C.Bayar ile A.Menderes tarafndan, egemen evrelerin ABD

sermayesi ile ibirlii yapan blmnn bir araya geldii Demokrat Parti'nin kurulmas. Mays 1946: Trkiye Reformcu Sosyalist Partisi'nin kurulmas. 20.6.1946: Trkiye Sosyalist i ve Kyl Partisi'nin kurulmas. 16.12.1946: Her iki ii partisinin kapatlmas ve nde gelen yneticilerinin tutuklanmas. 12.3.1947: Trkiye iin 100 milyon dolar tutarnda ABD askeri ''yardm''nn kararlatrlmas (Truman doktrini). 4.7.1948: Marshall plan erevesinde Antlamas'nn imzalanmas. 14.5.1950: Demokrat Parti'nin seim zaferi. 22.5.1950: Celal Bayar devlet bakanlna seiliyor. Hkmet Adnan Menderes tarafndan kuruluyor. On yl sren gerici, anti-demokratik ve ABD uydusu diktatrlk. 1950-1953: Kyllerin silahl ayaklanmalar, byk toprak sahiplerinin arazilerinin igali. 25.7.1950: Kore'deki Amerikan mdahalesini desteklemek zere 4.500 askerin gnderilmesi. 31.12.1950: Bat Almanya tekelleri, Trkiye'nin d ticaretinde yeniden birinci sray alyorlar. (1951'de sava ncesi antlamalar yeniden yrrle giriyor ve geni apta Bat Alman sermaye ihrac balyor). 1.8.1951: Trkiye Komnist Partisi yeleri iin lm cezas kabul ediliyor. 18.2.1952: Trkiye NATO'ya giriyor. 24.2.1955: nce Irak, daha sonra ngiltere, ran ve Pakistan'n katlmasyla Badat Pakt imzalanyor. Haziran 1956: Muhalif basnn, toplantlarnn yasaklanmas. demokratik ve muhalif glerin ABD ile Ekonomik birlii

Mart 1957: Bat Almanya Savunma Bakan F.J. Strauss Trkiye'yi ziyaret ediyor. NATO erevesinde geni bir askeri ibirlii balyor. 19.2.1959: Londra Kbrs Antlamas'nn imzalanmas. 5.3.1959: ABD ile askeri anlama. Trkiye'ye Amerikan atom fzelerinin yerletirilmesi. 20.8.1959: Irak'n ayrlmasndan sonra Badat Pakt'nn ad CENTO'ya evriliyor. ABD'nin etkisi artyor ve CENTO genel karargh Ankara'ya tanyor. 1960 ilkyaz: Proleter grev hareketinin ve NATO konseyinin Ankara toplants

dolaysyla renci gsterilerinin yaylmas. 13.5.1960:Trk topraklarnn, Sovyetler Birlii'ne kar casusluk uular iin kullandrlmasna kar Sovyetler Birlii'nin protestosu. 27.5.1960: General Cemal Grsel nclnde bir subay cuntas (Milli Birlik Komitesi) tarafndan Menderes rejiminin devrilmesi. Menderes kliinin tutuklanmas ve Demokrat Parti'nin kapatlmas. Yeni burjuva partilerin ve bamsz sendikalarn kurulmas. 13.11.1960: politikann ve d politika ilikilerinin kkl biimde deitirilmesi iin aba gsteren 14 yenin Milli Birlik Komitesi'nden karlmas. ubat 1961: Trkiye i Partisi'nin kuruluu. 9.7.1961: Halkoyu ile yeni bir anayasann kabul edilmesi. 15.9.1961: Menderes iin lm cezas (17.9.'da yerine getiriliyor), Celal Bayar iin mrboyu hapis cezas ve Demokrat Parti'nin eski nde gelen kiileri iin de uzun hapis cezalar veriliyor (20.7.1966'da bunlar iin af kyor). 26.10.1961: Cemal Grsel devlet bakanlna seiliyor. 19.11.1961: smet nn hkmeti kuruyor, Cumhuriyet Halk Partisi seimlerden en gl parti olarak kyor. 31.12.1961: kanunu, grev hakk ve emperyalist devletlerle balarn koparlmas iin stanbul'da ii gsterileri oluyor. Temmuz 1963: Gittike byyen bir halk hareketinin basks altnda Byk Millet Meclisi, sendikalara grev hakk ve toplu szlemeler yapma hakk tanyan bir yasay kabul ediyor. 12.9.1963: Ortak Pazar'la Trkiye arasnda bir ortaklk antlamasnn imzalanmas. 5.11.1964: Moskova'da Trk-Sovyet Kltr Antlamas'nn imzalanmas. 1964/65: Kbrs anlamazl konusundaki tutumlar dolaysyla Trkiye ile NATO mtefikleri ABD ve ngiltere arasnda derin gr ayrlklar beliriyor. Ocak 1965: N.V. Podgorni bakanlnda Sovyetler Birlii Yksek Sovyeti'nden bir heyetin Trkiye'yi ziyareti. 5.2.1965: Trkiye'nin d politikasnda yeni bir ynelmenin ortaya konmas. Bu politikann arlk noktasn, Sovyetler Birlii, Balkan lkeleri ve Arap devletleri ile ilikilerin iyiletirilmesi meydana getiriyor. Mays 1965: Sovyet Dileri Bakan Gromiko'nun Trkiye'yi ziyareti. 16.5.1965: Ereli demir-elik fabrikalarnn al. Austos 1965: Trkiye babakan Sovyetler Birlii hkmetinin arls olarak Moskova'y ziyaret ediyor. 10.10.1965: Parlamento seimlerinde, smet nn'nn Cumhuriyet Halk

Partisi, bir sredir babakan olan Sleyman Demirel'in Adalet Partisi tarafndan yenilgiye uratlyor. Trkiye i Partisi 15 sandalye kazanyor. 26.3.1966: Her trl komnist etkinlie kar yeni bir yasa kabul ediliyor. 28.3.1966: Cevdet Sunay, Trkiye'nin devlet bakanlna seiliyor. 21.4.1966: Trkiye, ABD ile ikili anlamalarn gzden geirilmesini istiyor. 26.5.1966: Gney Kore'de bulunan son Trk birlii de geri ekiliyor. Temmuz 1966: Bir Trk parlamento heyeti. Sovyetler Birlii'ni ziyaret ediyor. Aralk 1966: Sovyetler Birlii Babakan Kosigin Trkiye'yi ziyaret ediyor. 17.1.1967: 400.000 yeli 17 rgtn yesi olduu ''Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu''nun kuruluu. 22.6.1967: Trkiye Dileri Bakan, BM Genel Kurulu'nda srail birliklerinin igal altndaki Arap topraklarndan derhal ekilmesini istiyor. 22.6.1967: Amerikan 6. filosunun gemilerine kar stanbul'da byk Amerikan aleyhtar renci gsterileri. Eyll 1967: Babakan Demirel'in Moskova'y ziyareti. 23.11.1967: Ankara'da L.B. Johnson'un zel temsilcisine kar gsteriler. 27.12.1967: Trkiye i Partisi'nin, NATO'dan klmas iin Trk halkn bir kampanyaya ar. Mays-Eyll 1968: Trkiye'de demokratik glerin ''NATO'ya Hayr!'' slogan altnda gsterileri. 3.5.1968: Sovyet uzmanlar tarafndan bir metalurji kombinasnn yapmna ilikin Trk-Sovyet anlamas. 30.6.1968: Trkiye'nin d borlar 1.4 milyar dolar (dviz olarak denmesi gereken) ve 3.2 milyar Trk Liras'na (Trk paras olarak denmesi gereken) ulayor. Mays 1969: Bat Almanya Dileri Bakan Willy Brandt'n Trkiye'yi ziyareti. 1.5 milyar DM Bat Alman sermaye ''yardm''nn Trkiye'yi NATO'ya daha sk biimde balamamas karsnda tekelci basnn d krkl. Kasm 1969: Trkiye Devlet Bakan Sunay'n, Sovyetler Birlii'ni ziyareti. ubat 1970: stanbul Boaz zerinde bir kpr yapmna balanmas. 14.2.1970: Adalet Partisi'nde ar sa ve tutucu kanadn Babakan Demirel'i drme denemesinin baarszla uramas. Nisan 1970: Gediz blgesinde ar bir deprem 2.000 kiinin lmesine neden oluyor. 16.6.1970: Yz binlerce Trk iisinin Demirel hkmetinin sendika dman politikasna kar protesto gsterisi. Polis gstericiyi ldryor. KAYNAKA

Barthel, Gnter, ''Kemal Atatrk und die trkische Industrialisierungspolitik'', Zeitschrift fr Geschichtswissenschaft 10/1968. Internationale Beratung der kommunistischen und Arbeiterparteien, Moskau 1969, Berlin 1969. Deutschland im ersten Weltkrieg, Bd. 1 u. 2, Berlin 1968. Geschichte der sowjetischen Aussenpolitik, Bd. !, 1917-1945, Berlin 1969. Geschichte der internationalen Beziehungen 1917-1939, yaynlayan: W. G. Truchanowski, Berlin 1963. Glasneck, Johannes, Methoden der deutsch-faschistischen Propagandatatigkeit in der Trkei vor und wahrend des zweiten Weltkrieges, Halle (saale) 1966. Glasneck, Johannes/Kircheisen, Inge, Trkei und Afghanistan Brenenpunkte der Orientpolitik im zweiten Weltkrieg, Berlin 1968. Kolonialismus und Neokolonialismus in Nordafrika und Nahost, Berlin 1964. Rathmann, Lothar, Araber stehen auf, Berlin 1960. Rathmann, Lothar, Stossrichtung Nahost 1914-1918, Berlin 1963. Rathmann, Lothar, Neue Aspekte des Arabi-Aufstandes 1879-1882 in gypten, Berlin 1968. Tillmann, Heinz, Deutschlands Araberpolitik im zweiten Weltkrieg, Berlin 1965. Weltgeschichte, Bd. 7, 8, 9, Berlin 1965. Werner, Ernst, Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen (1300-1481), Berlin 1966. Werner, ernst, ''Wesen und Formen des trkischen Zeitschrift fr Geschichtswissenschaft, 10/1968. Nationalismus'',

Werner, Ernst, ''Die Trkei am Vorabend des ersten Weltkrieges im Spannungsfeld der Grossmachte'', ayn yerde, 12/1968.