KURAM

K a r i M a r x in Tarih Teorisi

,,

Gerald

,,

^ , A . Cohen
A

TOPLUMSAL DNM YAYINLARI

"...felsefe a l a n n d a ise G.A. Cohen'in ilk kez analitik felsefenin y n t e m s e l ltleriyle t a r i h i m e t a r y a l i z i m i tenel k a v r a m l a r n ilikilendiren Kari M a r x ' s Theory of History -A d e f e n e e - (Kari M a r x ' n T a r i h T e o r i s i -Bir S a v u n m a ) - isimli a l m a s t a r t m a s z so o yln d n m n o k t a s d r . " Perry Anderso

TOPLAMSAL DONUUM YAYINLARI

ISBN

975-8269-21-6

9 78975 8 2692 1 1 >

Toplumsal Dnm Yaynlan: 90 Kuram Dizisi :4

Gerald A.Cohen Kari Mani'm Tarih Teorisi BR SAVUNMA eviri: Ahmet Fethi

GERALD A.COHEN

ngilizce Ad: Kari Marx's Theory of History A DEFENCE Princeton University Press, 1978

1. Bask: Toplumsal Dnm Yaynlar Austos 1998 - stanbul ISBN : 975-8269-21-6

Kapak Ali imek

KARL MARX'IN TARH TEORS

BR SAVUNMA

Genel Dam: KARDAK / Narlbahe Sk. No:6/3 Caalolu/STANBUL Tel: 512 31 61-Telefax: 512 45 91 Toplumsal Dnm Yaynlar ve 2B/Bilgi Birikim, KARDAK Eitim ve Kltr Hizm. Ltd. ti. Yan kurululardr.

eviri
Ahmet Fethi

Bask: Kayhan Matbaaclk; 576 01 36 Cilt: Yaln Mcellit

oomyOv Y A Y I N L A R I

V. FETZM (1) Dinde ve ktisatta Fetiizm (2) Fetiizmde Ne Hakikidir, Ne Sahtedir. (3) Meta Fetiizmi Tans (4) Sermaye Fetiizmi Tans (5) Meta Fetiizmi ve Para ; (6) Meta Fetiizmi; Din ve SiyaseL (7) eriin Kurtuluu Olarak Kominizin VI. RETKEN GLERN NCEL eviri zerine nsz I. HEGEL ve MARX'TA TARH MGELER II. RETKEN GLERN OLUUMU (1) Ekonomik Yap ve retken Gler. (2) Baz Terminolojik Konular. (3) Emek Gc (4) Bilim (5) Daha Fazla Katalog Aday (6) retken Glerin Gelimesi III. EKONOMK YAPI (1) retken Glerde Sahiplik Haklan (2) reticilerin Olanakl ve Olanaksz Sahiplik Konumlan..., , (3) Bamllk (4) Proleteri Yeniden Tanmlama (5) Yapsal Snf Tanm (6) Toplumsal Biimleri Ayrma (7) retim Tarzlan (8) Ekonomik Deiim Trleri IV. TOPLUMUN MADD ve TOPLUMSAL ZNTELKLER (1) Aynma Giri (2) Emek Srecinde Madde ve Biim (3) Kullanm Deeri ve Ekonomik Politika (4) Aynmn Devrimci Deeri (5) Mili Konusunda Marx'a Kar (6) alma likileri ...
7

;.. 141 141 142 ; 145 148 150 ; 152 155 163 163 165 172 180 190 196 200 203 207 207 212 225 230 234 237 240 249 249 251 265 269 271 275 281

NDEKLER

(1) Giri (2) Marx'n ncelik ddialan: nsz (3) Marx'n ncelik ddialan: nsz'n Dnda (4) ncelik Davas (5) Glerin nceliinin Doas (6) retken Gler, Maddi likiler, Toplumsal likiler. (7) Btn Eski retim Tarzlan znde Tutucuydu (8) Ek VII. RETKEN GLER ve KAPTALZM (1) Kapitalizmin Douu (2) Kapitalist Ekonomik Yap ve Kapitalist retim Tarz (3) Kapitalizm ve retken Glerin Geliimi (4) Drt a (5) Kapitalizmin Misyonu ve Kaderi (6) Sosyalizmin nkoullar (7) Snflar Niin Zorunludur VIII. TEMEL ve STYAPI, HAK ve ERKLER (1) styapy Saptama (2) Hukuksallk Sorunu (4) Temellerin styapya Gereksinimi Vardr (5) Ekonomik Yap Bamsz Olarak Gzlemlenebilir mi? (6) Bir Daha Haklar ve Erkler zerine (7) Proleteryanm Haklan ve Erkleri (8) Ek

11 15 43 43 53 57
62

65 74 83 83 86 89 91 94 98 100 107 111 H '23 127 130 133

137

(3) Mlkiyet likilerinin ve Hukukun retim likileriyle Aklanmas... 259

4t

IX. LEVSEL AIKLAMA: GENEL OLARAK (1) Giri (2) Aklama. (3) lev-fadeleri ve levsel Aklamalar. (4) levsel Aklamann Yaps (5) Dorulama. (6) Her levsel Aklama Doru mudur? (7) Sonu Aklama ve Tmdengelim-Nomolojik Mode! X. LEVSEL AIKLAMA: MARKSZMDE (1) Giri (2) levsel Aklamann Kavramsal Eletirisi (3) levselcilik, levsel Aklama ve Marksizm (4) Ayrntl Aklamalar. (5) Marks rnekler. ADA KAPTALZM (1) Giri (2) Deiim Deerinin Kullanm Deerine Boyun Edirmesi (3) leri Kapitalizmin Ayrk Bir elikisi (4) Mishan ve Galbraith (5) Sav Gzden Geirme (6) Kapitalizm, Ayrk elikinin Zorunlu Bir Koulu mudur? (7) Bir tiraz (8) Kapitalizmin Eilimi ve Max Weber. (9) Dolayl Gzlem EK: 1 KARL MARX ve TOPLUMSAL BLMLERN SNMLENMES EK: II BAZI TANIMLAR AKTARMA YAPILAN ESERLER : : XI. KULANIM DEER, DEM DEER ve -

285 285 287 290 295 301 302 309 315 315 317 320 322 327 335 335 336 340 344 346 350 353 357 358 362 282 292 Kitapta, z e l l i k l e M a r k s i s t k l a s i k l e r d e n o l m a k z e r e , p e k o k k l a s i k eserden sk sk aktarmalar yaplmaktadr. Bu kaynaklardan T r k e yaymlananlardan yaplan aktarmalar ve gndermelerin Trke evirideki yerleri g s t e r i l m i t i r . A n c a k , i l g i l i pasajlar, d a h a n c e y a p l m T r k e e v i r i l e r d e n o l d u u g i b i a k t a r l m a m t r . Hatta b i r o k d u r u m d a , s z c k tercihini a a n t e r i m s e l farkllklarla karlalacaktr. ( B u d u r u m , o k u y u c u y a b e l k i bir e v i r i k a r l a t r m a s o l a n a d a t a n y a b i l i r ) B a z e n , g n d e r m e y a p l a n i f a d e v e pasajlar T r k e e v i r i l e r d e b u l u n a m a d ; b u durum u n s z k o n u s u o l d u u y e r l e r e v i r m e n n o t u olarak b e l i r t i l m e k t e d i r . Trke y a y m l a n m a m ya da yaymlanmsa b u l u n a m a m kaynaklarn n g i l i z c e adlar y a z l m , d i e r d u r u m l a r d a k a y n a k l a r n T r k e a d l a n verilmitir. A y r c a , M a r x ' n G r u n d r i s s e ' i o l d u k a e k s i k v e e v i r m e n ile e d i t r n yorumlar kaynak m e t i n d e n o k daha fazla yer kaplad iin (Birikim Y a y n l a r , 1 9 7 9 ) , y a z a r n b u k a y n a k t a n y a p t aktarmalar T r k e e v i r i de bulmak ve gstermek olanakl olmamtr.

eviri zerine

Ahmet Fethi

Y a a m l a r n n t o p l u m s a l r e t i m i n d e insanlar, v a z g e i l m e z v e iradelerinden b a m s z olan belirli ilikilere, m a d d i retken g lerin g e l i i m i n i n belirli bir e v r e s i n e karlk g e l e n retim ilikilerine girerler. B u retim ilikilerinin t o p l a m t o p l u m u n e k o n o m i k y a p s n , z e r i n d e h u k u k i v e s i y a s a l st y a p n n y k s e l d i i v e belirli t o p l u m s a l b i l i n b i i m l e r i n e karlk g e l e n g e r e k t e m e l i oluturur. M a d d i y a a m n retim tarz, g e n e l olarak t o p l u m s a l , siyasal ve entelektel yaam srecini koullar. nsanlarn varlklarn belirleyen bilinleri deil, aksine bilinlerini b e l i r l e y e n t o p l u m s a l varlklardr. G e l i m e l e r i n i n b e l l i bir evresinde toplumun maddi retken gleri m e v c u t retim ilikileriyle, y a d a - a y n e y i n hukuksal i f a d e s i n d e n b a k a bir e y o l m a y a n - o zamana kadar iinde hareket ettikleri m l k i y e t i l i k i l e r i y l e a t m a i i n e girerler. B u ilikiler, retken g l e r i n g e l i m e b i i m l e r i n d e n onlarn e n g e l l e r i h a l i n e gelirler. O z a m a n bir t o p l u m s a l d e v r i m a' balar. E k o n o m i k t e m e l i n d e i m e s i y l e birlikte, btn m u a z z a m styap da az o k hzl bir e k i l d e dnr. Bu tr d n m l e r i deerlendirirken, d o a l b i l i m k e s i n liiyle belirlenebilen retimin e k o n o m i k koullarnn maddi d n m ile insanlarn bu atmann bilincine vardklar ve savaarak z m e y e altklar h u k u k s a l , s i y a s a l , dini, estetik y a d a f e l s e f i - k s a c a i d e o l o j i k - biimleri d a i m a ayrt e t m e k gerekir. N a s l ki, bir k i i y l e ilgili fikrimiz o k i i n i n k e n d i s i y l e i l g i l i ne d n d n e d a y a n m y o r s a , a y n e k i l d e , b y l e bir d n m d n e m i n i de o d n e m i n kendi b i l i n c i y l e y a r g l a y a n l a y z ; aksine, bu bilin, maddi y a a m n e l i k i l e r i n d e n , toplumsal retken g l e r ile retim ilikileri arasndaki m e v c u t atmadan hareketle aklanmaldr. erebilecei btn retken gler g e l i m e d e n hibir t o p l u m s a l o l u u m y o k o l m a z ; v e varlnn maddi koullar bizzat eski t o p l u m u n rahminde o l g u n l a m a d a n , y e n i , daha y k s e k bir r e t i m i l i k i l e r i a s l a o r t a y a k m a z . B u n e d e n l e i n s a n o l u n n e her z a m a n s a d e c e z e b i l e c e i grevleri koyar; zira soruna daha y a k n d a n b a k l d n d a , s a d e c e z m n n m a d d i koullar zaten var o l d u u n d a , ya da en azndan o l u m a s r e c i n d e

olduunda grevin ortaya kt grlr. Geni anaizgileriyle Asyatik, antik, feodal ve modern bujuva retim tarzlar, toplumun ekonomik oluumunda ileriye doru gelien alar olarak tasarlanabilir. Burjuva retim ilikileri, toplumsal retim srecinin son antagonistik bimidir -bireysel antagonizm anlamnda deil, bireylerin toplumsal yaam koullarndan kaynaklanan bir antagonizm anlamnda antagonistik; ayn zamanda, burjuva toplumun rahminde gelien retken gler, bu antagonizmin zmnn maddi koullarn da yaratr. Bu nedenle, bu toplumsal oluum, insan toplumunun tarih ncesini sona erdirir. - Kari Marx, 1859

nsz
1. Bu kitap, tarihsel materyalizmi ekici olacan umduum bir biimde sunarak savunur. Bu sunum iki kstlamaya sayg duyar Bir yanda Manc'n yazdklarna; dier yanda, 20. yzyl analitik felsefesini ayrt eden aklk ve kesinlik standardna. Ama, geni lde Manc'n konuyla ilgili sylediklerine uygun kabul edilebilir bir tarih teorisi ina etmektir. Marx, aada sylenenleri allmadk bulurdu; fakat, dnd eyin akla uygun ak bir ifadesi olarak da kabul edebilirdi diye umut edilir. Bu, kuruntulu bir umut deil. Marx, birok dnceyi birok ynde gelitiren hareketli ve yaratc bir dnrd. Btn bu dnceleri, gelitirip glendirecek zaman, ya da istei, ya da akademik huzuru olmad. Kimi nemli dncelerini kendisinin sunduundan daha az dzensiz versiyonlarm vermek kibirli bir iddia olmaz. 2. Burada verilen yeniden ina, teorinin ojinal durumundan daha az belirsizdir. Bu nedenle eletirilmesi daha kolaydr ve bundan rahatsz olmam. Fakat, nceden tahmin edip nn almak istediim olas bir tepki var, yani "genel bir tarihsel-felsefi teori, tarih-st olmaktan ibaret stn meziyeti olan bir teori""' oluturduuma dair tepki. Tarihin, her hangi bir teorinin onu sunduundan "her zaman daha zengin ierikli, daha eitli, daha ok yanl, daha canl ve daha 'incelikli""11 olduunun bana anlatlmasna gerek yok. Aktarlan bu pasajlar, teorinin belli bir yanl kullanmna kar uyanlardr; fakat baz Marksistler, genel olarak teoriden uzaklamalann gizlemek iin bunlan aktarr. Bunlara, Marx ve Lenin'in teoriye kar olmadklann anmsatmak gerekir. 3. Louis Althusser, tarihsel materyalizme mevcut ilgiyi gl bir ekilde etkiledi ve bu kitapta ok fazla sz edilmeyen Althusser'in eseri konusunda birka sz sylemek zorundaym.
'"- Man'tan bir Rus gazetesinin yaz kuruluna, Kasm 1877; Selected Correspondance iinde, s. 2.94.
(,)

- Lenin, " L e f t - W i n g Communism, s. 76 (Trke evirisi Sol Komnizm Bir o-

10

cukluk Hastal'nda bu ifade bulunamad - v . )

II

Althusser'in Pour Marx', Marx'n neminin Kapital'de ve ona hazrlk niteliindeki yazlarnda bulunacana beni ikna etti. Bu inan bu kitab yazmam salad ve bu nedenle Althusser'e borluyum. Fakat, Lire Le Capital'e -Althusser ve dierlerinin bir dizi demesi- getiimde, d krklna uradm. Fransz dilinin rie kadar incelikli ve dolambal kullanlabildiinin tesinde, Althusser'in denemesinde ok az ey edindim. zellikle Balibar'n denemesi olmak zere, dierlerinden daha fazla holandm. Fakat, Althusser'in yaratt etki kadar yararl olduunu dnmedim. Her eyden nce, Lire Le Capital'de birok belirsizlik buldum. Entelektel ballk zerine sraryla mantksal pozitivizmin Paris'de hibir zaman tutulmam olmas belki bir znt konusudur. Anglofon felsefe, mantksal pozitivizmi uzun sre nce geride brakt; fakat, ara vermeden uramak yine de iyidir. Berrakln deerli bir miras olduu ve teorik bir yargnn teorik bir yarg olabilmesi iin kavranmasnn zor olmas gerektiinin genel olarak kabul grmedii ngiltere'de Althusseri belirsizliin talihsiz sonulan olabilirdi. 4. Althussercilerden zgl doktriner farkllklarmn burada belirtilmesine gerek yok. Epeyce oktur. Zira, savunduum eski-moda bir tarihsel materyalizmdir; tarihin insann retken gcnn art olduu ve toplum biimlerinin bu arta olanak salamalarna ya da engellemelerine gre ykselip dtkleri geleneksel bir kavraytr. Teorinin retim gleri ve ilikileri ile ilgili temel kavramlar zerinde younlalyor, Marx ve toplum zerine kitaplarda olduu gibi snf atmas, ideoloji ve devlet konulan ok az tartlacaktr. 'Teori" teriminin anlatt eklemleme derecesinden yoksun dncelerle ilgili olduu sylendii iin, kitabn byk bir ksm (Blm Il'den X'a kadar) "Marx ve Hegel'de tarih imgeleri" zerine ksa bir zetle ilerliyor. II. Blm, Marx'n ekonomik yap dedii eyin tek bana retim ilikilerinden ibaret olduu, retici glerin bunun bir parasn oluturmad iddias zerine karmak bir savla alyor. Blmn daha az karmak olan geri kalan ksm, retici glerin ne olduunu anlatyor ve bunlann gelimesinin ne anlama geldii inceliyor. III. Blm, retim ilikileri ve bu ilikilerin oluturduu ekonomik yaplar konulanyla ilgilidir. Dorudan reticileri emek aralanyla ve snfsal stleriyle ilikilendiren balara bakyor. IV. Blmde, retim ilikileri ile retici gler arasndaki aynmn,
102

toplumun maddi zellikleri ile toplumsal zellikleri arasndaki daha genel bir aynmn zgl bir durumu olduu gsteriliyor. V. Blm, meta ve sermaye fetiiziminin bir anlatmn ve ksmen yeni bir komnizm yorumu vermek iin IV. Blmn sonulannndan yararlanyor. VI. Blm, Marx'n retei glere aklayc bir ncelik verdiini gsteriyor ve Marx'n bu konuda hakl olduunu ileri sryor. VII. Blm, VI. Blmn iddialan ile gerek tarihin belli evreleri arasnda bir ba kuruyor. VII. Blme gre, ekonomik yaplar, insann retken gcnn genilemesine olanak verdikleri iin olduklan gibidirler. VIII. Blme gre ("Temel ve styap" ile ilgili), styaplar ekonomik yaplan pekitirdikleri iin olduklan gibidirler. Bu ifadeler, ilevsel aklamalardr ve ilevsel aklamalardan, genellikle kukulanlr. IX. ve X. Blmler, genel terimlerle ve tarihsel materyalizme zel gndermelerle bunu savunur. XI. Blm, ada kapitalist toplumun kimi hastalklann tartyor. Kapitalizm koullarnda kulanm deeri ile deiim deeri arasndaki ilikinin, kapitalizm ilerledike zgl bir ifrasyonellie yol atn ileri sryor. Birinci ek, V. Blmle ilgili bir makalenin yeniden baslmasdr, ikincisi, bu kitapta kullanlan be ifadeyle ilgili tanmlamalardr. 5. Bu kitabn birok zayfl var. Be dostun ilk taslak zerinde titiz yorumlan olmasayd, bu zayflklar daha ok olurdu. Danny Goldstick'e, John McMurtry'ye, Chris Provis'e, Bili Shaw'a ve Arnold Zuboffa ok ok teekkrler. Yararl eletirilerde bulunan dier dostlar Chris Boorse, Maggie Cohen, Irving Dworctzsky, Keith Graham, Colin McGinn, Jacob Meloe, Robin Murray, Bili Hart, Helle Kanger, Stig Kanger, Mendel Kramer, Jan Nerveson, Mike O'Pray, Tim Scanlon, Chuck Taylor, Richard Wollheim, Ailen Wood ve Sigurd Zienau'ydu. Katherine Backhouse ve Veryan Gilliat, el yazmalann daktilo ettiler. ok sabrl ve naziktiler. Canada Councul ile British Academy, beni derslerden muaf tutarak bir ylm bu almaya harcamama olanak saladlar. Michael Cohen ve Glanrydd'e zellikle borluyum. Maggie, Miriam ve Sarah'a borcumu tarif edemem. Londra, Mays 1979.

13

-I-

Hegel ve Marx'ta Tarih mgeleri

Lenin, "tarihsel materyalizmin U kayna ve bileeninin Alman felsefesi, ngiliz ekonomi politii ve Fransz sosyalizmi" olduunu sylemitir/1' Bu blm, birinci kaynakla ilgilidir. Hegel'in tarih kavraym dny tininin yaam olarak ne sryoruz ve Mara'n bu kavray nasl aldm, yapm koruduunu ve ieriini deitirdiini gsteriyoruz. Deiik bir tarih imgesi edinen Marx bu imgeyi, sonraki blmlerin aklayp savunaca teoriye dntrd. Dnya tini bir kiidir, fakat bir insan deil. Yine de, insan bize en ok ulaabilir trden (ii olduu iin, bunu betimlemeyle balamak yararl olur. Aada tarif edilen resim, ortalama bir insan deil; tipik biri de deil, hatta olas biri bile deil. Btn insanlarn dnyayla ilikilenmelerinin kimi nemli yollan, bu resimde tarif ediliyor ve byte altna almyor. Resmin ilevi, aklayclktr. Geni bir tarih vizyonunu canlandrmaya yardm eden bir arkaplandr. O nedenle buradaki insan, dnyada dolap duran insandr. Bu insan hareket ettike, gzledike ve ac ektike, dnya kendisini ona aar ve o da, kendi taleplerini ona dayatarak, onun vastasyla kendi amalan peinde koarak kendisini dnyaya aar. O insan doay tinselletirir ve kendi tinine bir doa kazr. Kayalarn, ieklerin ve suyun nasl bir ey olduklarm, yldzlara ve derin vadilere nasl bakldn kefeder. Doann biimlerini deitirmeyi, elerini birbirine kantrmay ve ayrmay renir. Yaamay, yaatmay, yaamaya izin vermeyi ve ldrmeyi renir. Dnyann grkemlerinin, ekiciliklerinin, irkinliklerinin ve tehlikelerinin

"'-" Kaynak", s. 452

15

g sini edinir. Hayatta kalmay, gc ve zevki gvenceye almak iin ona mdahale eder. Fakat farkl bir dzenin tzn de yaar. Kendisiyle iliki ve diyalog iindedir. D dnyayla karlamas ile dnyann bir paras olarak kendisiyle karlamas arasnda bir kartlk vardr. Birinci durumda, inceledii eyden ayrdr; ikincisinde deildir ve incelemesi, inceledii eyin bir paras olmaldr. Etrafndakileri deitirmeden renebilir; fakat onun kendi kendini kefi, her zaman bir dnmdr de. Bu kendi kendini aratrma, ona daha ok kendi farknda olan yeni bir ben katarak, onu artk olduu gibi brakmaz. Kendi doasn olduu gibi korusa, onu yeniden aratrmas gerekir: Nfuz edilen doaya, nfiz edildii iin yeni bir doa eklenmitir. Onun z-bilincini yanstmas, srekli baar reten bitimsiz bir abadr, bitie varldnda biti noktas ileri giden bir yartr. Ancak srekli kazanlmakla sahip olunlur ve ancak srekli gelimekle kazanlr.'" Bir insann kendisiyle ilgili inandklar, grme abasna elik eden konjonktrler de onun kendisiyle ilgili bildii eyleri etkiler. Kendisim emin hissediyorsa, yar yarya yledir. Kendisini aalk bulursa, kmsemeyi aa karr. Kendisini krlgan sayarsa, kk tersliklerden sarslr. Kendisinin ne olduunun imgesiyle ynlendirilen kendi kendisini yaratr ve bu nedenle, olduuna inand ey, onun gerekte ne olduuna katk yapar. nsann kendisini bilmesinin, hem srete hem rnde, dlleri olduu kadar aclan da vardr. Zira ben deiirken, rahatlk veren eski tarzlan, alkanlklarn varolu kaygs balar ve savunmasz bir karakter doar. Yeniden dzenleme gerekleir ve yeniden dzenleme ksmi dalma demektir. Her ksmi yeni yap, zaman iinde ve sras geldiinde almaldr, dier dnce ve duygular tinsel statlerini kaybederler ve insan, hayvan krallna geri ekilir. z-gelime, bu geri ekilmenin tek seeneidir: Hareketsiz durmak olanakl deil. Hegel'in "olumsuzun emei" ifadesi0, bu yorucu kendi kendini

soruturma ve kendi kendini deitirme iini anlatr. Zor olduu iin emek, ykc olduu iin olumsuz. Ac iinde ve evreler halinde z-bilgiye hareket eden bir insanolu modeli, Hegel'in kavrad ekliyle insan tarihinin daha kapsaml hareketini anlamamza yardm eder. nsanolunun yks, biraz nce tarif edilen zgl bireyin kahramanlklarn bir araya toplayan ayn ilkeyle biraraya getirilir. Tarih, azametli iler ve felaketler koleksiyonu deildir. Dnya tininin z-farkndalndaki nce tedrici sonra ani arttr -dnya tini teriminin Hegel'in tarih felsefesindeki kullanmn aklamaya almamz gerekir. Dnya tini kavramnn kesin felsefi kkeni burada verilmeyecek." Bunun yerine, Hegel'in kendi toplum ve tarih retisinde bu kavramn kullanmn nasl savunmu olabileceini ele alyoruz. imdi hesaba katlan ulusal karakter farkllnn, onsekizinci yzyln ikinci yarsnda Fransa'da Montesquieu ve Almanya'da Herder gibi yazarlar tarafndan vurgulandnda bir yenilik olduunu belirterek balyoruz. Bir Almann dnce, duygu ve davranlanyla bir talyandan ok baka bir Almana benzemesini bekleriz. Beklenti her zaman gereklemez; fakat bu durum, "tipik Alman", "tipik talyan" ifadelerinin bizim iin bir anlam ifade ettii ve ayn ey olmadklar gereini deitirmez. Farkll formle etmek g olabilir. Derinliklerini, kapsamlarn ve daimiliklerini kabul etmeyebiliriz. Bu g grngnn aklamalann gze aldmz varsayarak, bu ifadelerin aklayclklarna itiraz etmemiz ok olasdr. Fakat betimleme ve aklama grevi ne kadar korkutucu olursa olsun, hepimiz ulusal karakterlerde farkllklarn olduunu kabul ederiz. Montesquieu ve Herder, bizim iin aleni olan ey zerinde srar etmeyi gerekli grdler. nsan olmann farkl tutarl yollarnn varl ile ilgili iddialar, Aydnlanma iinde insan zaman ve mekan tesinde esas olarak ayn gren ve genellemeleri, modern doa biliminin yasalar kadar tikel a ve mekanlara gndermeden bam-

'"- Bu cmle, Kierkegaard'dan alnmtr. Bkz. Edifying Discourses, s. 10. '*- "Phenomenology'e nsz", s. 390.

"'- Konunun aydnlan l bir anlatm iin bkz. Taylar, Hegel, birinci ksm, zellikle blm / / / .

100

16

sz olacak bir insan bilimi ina etmeye soyunan eilime kartt. David Hume: Greklerin ve Romallarn duygularn, eilimlerini ve yaam tarzlarn biliyor musunuz? Franszlarn ve ngilizlerin mizalarn ve eylemlerini iyice inceleyin... Btn zaman ve mekanlarda insanolu o kadar ok birbirine benzerdir ki, tarih bu tikelde bize yeni ve tuhaf hibir ey sylemez. Tarihin esas yarar, sadece, insan doasnn deimez ve evrensel ilkelerini kefetmektir. Bir seyyah "yeni ve tuhaf' bir ey anlatsa, "kendi anlatmlarn sentor ve ejderha hikayeleriyle, mucize ve kerametlerle doldurmu olmasyla ayn kesinlikte" hilekr olduunu ya da yanldm biliriz/" Hume'un "deneysel muhakeme yntemlerini moral konulara sokma abas,"<2> Hegel'i etkileyen Romantiklerin ve Montesquieu'ntin izlediine kart bir aratrma program ngryordu. Ayr lkeler etrafnda rgtlenen birlikler olarak kavranan ayn ulusal kltrlere dikkat, kukusuz, genelletirici bir sosyolojinin iddialarna soyutta uygundur; fakat, Hume'un kurmaya altna kart bir entelektel p :x,a oider ve Hegel'in entelektel oluumunun Almanya snaa ieklenen bu pratik oldu, Hume'unki deilO nedenle, Hegel kendisinin icat etmedii, fakat belirleyici bir dnme uratt bir ulusal karakter kavrayn kendine mal edebildi. Zira Hegel, sadece ulusun bireylerinde ve onlarn araclyla gelise ve sadece onlarda ve onlarn almasnda kendini gsterse de, bir ulusun karakterinin ulusun yzeysel grnmnden fazla bir ey olduunu dnyordu. Ulusun tini ya da zihni, bireysel zihinler kmesiyle ve bunlarn bir vehesiyle ya da soyutuyla zdeletirilemez. Aksine, belli bir zamanda verili bir ulusu, o ulusun ulusal karakterine atfettiimiz dnce ve almalar tzsel olarak aklayan belli trden bir tin canlandrr.

Hegel, ulusal karakterin dnyasal cisimlemesini bir bakma at dncesini nasl savunmu olabilir? Ulusal farkllklar deerlendirmede artn greli yenilii iini hafifletmi olabilir. Uluslarn karakterlerini neden gsterdiklerini aklamak kolay deildi. Bu amaca ynelik teori, olduka ham durumdayd. Montesquieu, iklim ve corafyasna gnderme yaparak bir ulusu anlatan "ilke" dedii eyi aklamaya almt. Fakat Hegel, bu ve kaba gzlenebilir deikenlere dayanan dier benzer anlatmlarn yetersiz olduklarm iddia edebildi ve tepkisi haksz deildi. Bu kitabn pek ok okuyucusu gibi ampirik kafal kiiler, doyurucu bir aklamalm ampirik bir aklama olmas gerektiine a priori inanacaklardr. Hegel, a priori ampirist deildi. Bu nedenle, ulusal karakter olgularnn iyi bir ampirik aklamasnn yokluunda, uygun bir ampirik olmayan aklamaya raz olmak gerektiini savunabildi. Hegel'in taraftan olduu tikel ampirik olmayan aklama onun genel felsefesinden kaynaklanyordu; fakat, bizzat tarihin incelenmesiyle destekleneceini de dnyordu.'" Bu inceleme, zamansal olarak ardk egemen uluslarn ya da uygarlklarn karakterleri biiminde, deerlerde, kltrde ve siyasette bir ilerlemeyi, aklanmas gereken ampirik olarak grlebilir bir gelime izgisini gsterecekti. Hegel'e gre, yine de olgunun hibir ampirik aklanmas ortaya kamazd; durum, sanki bir zamanlar ilerlemenin merkezi olan uygarln, kendi baarlarm, gzlemlenebilir bir yolla bu ilerlemeyi daha da ileri gtren uygarla devretmi gibi deildi. ounlukla, sonradan gelen stn uygarlk, sonradan gelen ykselmeden uzun sre nce geliip gerilemi olabilen dolaysz nemli atasndan mekansal olarak uzaklam olacaktr; yle ki, "yapmak zorunda olduumuz gei, dsal tarihsel balantda deil, sadece dnce alanndadr.""'
Felsefe, "akln dUnyann hkmran olduunu; bu nedenle dnya tarihinin karmza rasyonel bir srele ktm" kantlamasna karn, "gelimesinin rasyonel bir sre olmas, ayn zamanda dnya tarihinden bir karmdr da." Philosophy of History, s. 9, 10. Burada ve kitabn tamamnda, "n", "akl", "dnce" vb. szckleri yeniden kullanrken balangtaki byk harfle yazmlarndan vazgeiyoruz. Byk harfler, evirmenlerin mnasebetsizliidir. Almanca yazm kurallar, sadece Hegel'in yazdklar gibi byk kendiliklerin adlar deil, "trnak" ve "domuz" gibi ok dnyevi kendiliklerin adlan da dahil her adm byk harfle yazlmasn gerektirir. Almanca yazan Alman filozoflar, adlarm byk harfle yazarak kendiliklere onurlu bir yer veremezler. evirmenlerin, saplantl bir ekilde gsterdikleri eyi yapamazlar. Philosophy of History, s. 174.

'"- Enquiry Concerning Humar, Underslanding, s. 83-84. "'- Hume'un Trealise of Humar Nalure'mm alt bal byleydi.

18

102

Yine de, ilerlemeci ardkl ve bunun kurucu ulus-evrelerinin zelliklerini birey aklamaldr. Ampirik olarak anlalamaz sayd bu varsaylm ampirik olgularn nda Hegel, dnya tini kavramn nerebildi. Ulusun tini ulusun karakterini aklar; soma tarihi kontrol eden ve ulusal tinlerin ardkln ynlendiren dnya tininin gelimesinde bir evre olarak aklanr. nsanlk tarihinin ilerlemeyle nitelenmesinin nedeni, dnya tininin faaliyetini yanstmasdr. Tutarl ulusal karakterler, dnya tininin gereklenme evreleri olarak var olurlar. Hegel'in dinini ve dinle ilgili grlerini paylaan birinin, dnya tini kavramn kabul etmesi iin daha fazla nedeni olurdu. Hegel, Protestanln insan ve evrenle ilgili hakikati dile getirdiine inanyordu. Fakat bu dinsel inan, Hristiyanln mit ve imge rts altnda ifade ettii her hakikatin, felsefe tarafndan mecazsz belirtilebileceini syleyen akla inanca uygundu. Bu, kendini tarihte gsteren Tanr'nn iradesi, lahi Takdir dncesinin felsefi bir formlasyonuna gerek var demekti. Biraz nce tarif edildii ekliyle tarihin gzlemlenebilir seyriyle desteklenen Hristiyanlk ile felsefi hakikat arasndaki ilikiye dair bu gr, Hegel'in ampirik verileri Tanr'nm dnyayla uramasnn grlebilir izleri olarak sunmasna olanak verdi. O halde, Hegel'den dnya tinine gnderme yapmann doruluunu bunun genel felsefesinden kaynaklandndan habersiz birine gstermesi istenseydi ve savlar bu ekilde sralama onun pratii olsayd, yle derdi: 1. Ayr kararl ulusal karakterler vardr (ampirik olgu). 2. Tarihte kltrel ilerleme vardr ve uluslar bunun tayclardr (ampirik olgu). 3. 1 ve 2'nin hibir ampirik aklamas yoktur. 4. Hristiyan dinindeki her imge iin, uygun bir felsefi hakikat vardr. Bu nedenle, 5. Faaliyeti 1 ve 2'yi aklayan ve Takdiri lahi'ye denk den (bkz. 4) bir dnya tini vardr. Dnya tininin yolculuu, her biri o uada dnyann ne kan bir parasnda, tikel bir insan kavray, o insann kapasiteleri ve
102

snrllklar, meru umutlar ve kanlmaz korkular tarafndan ynetilen bir uygarlkta odaklanan blmlere, ya da tarihsel dnemlere blnr. Kavraylar, dnya tininin ulat z-farkndalk dzeyine uygundur. Bunlardan bazlarn incelemeden nce, Hegel' in genel felsefesindeki kimi konumlar betimlemek yerinde olur. Bunlardan birincisi, Hegel'in kendi tarih ve toplum anlatmna soktuu zihin retiidir. Hegel, zelliklerini ve glerini kataloglayarak deil, geliim sreci iinde sergilenerek zihnin anlalabileceini dnyordu. Bu nedenle, zeka, irade, heyecan, duyum ve benzerlerini olduka keyfi bir dzende nitelendirme (Gilbert Ryle' in Concept of Mind'nda olduu gibi) yanl olurdu. Oysa, her bilin kipi, btn bilincin bir evriminin iinde evrilir. Hegel'in bilgiyi inasndaki kimi hatlar gstererek aklyoruz. Hegel'in idrak (cognition) teorisi, evreli epistemolojik bir trman n gerek olarak kabul eder. Kalk noktas duyumsal bilin, var noktas akldr; anlama bu ikisi arasndaki yol boyunca uzanr. Bu terimler, sadece idrak biimlerini deil, eylem ve duyguyu da kapsayan zihin ile dnya arasndaki btn iliki tarzlarn da adlandrr. Balang konumu, herhangi bir tefekkr biiminden nce gelen ilkel bir karlamadr. Zihin, kendisini dnyadan ayr olarak yaamaz; eyleri ve nnde duran eylerdeki veheleri ayrt edemez durumdadr. Nesnenin eleri kaynaktr ve zne onlarla kaynar. Anlama, zmleme alandr. zne, kendisi ile mutlak trden bir nesne arasna ayrm koyar ve nesnenin paralarn ve zelliklerini ayrt edebilir. Eilim, eyleri ayr tutmak ve onlar kesinlikle ayr bir dzende deneyip renmektir. Anlama, kavray edinmede zorunlu bir evredir; fakat, anlamann ayrmlarn kabul eden, ancak anlamann yeteneklerinin tesinde daha derin birlikleri tand iin onlar deimeksizin alkoymayan akl tarafndan almaldr. Akl, anlamann askda brakt entegrasyonu, bu askda brakmaya ncllenen baarlardan vazgemeksizin ele geirir. Zihinselin kendisini tam olarak gstermesinin evrimi gerektirdii tezi, bireysel insan zihinlerine, bir cemaatin zihniyetine ya da kltrne ve daha az olmamak zere Tanr'nn zihnine -ve varlna- da uygulanr.
21

Hegel'e gre zihnin -herhangi bir zihnin- evriminin hedefi, kendisinden baka bir eyle uramad srece olanakl olmayan bir baar olan eksiksiz z-farkndalktr. "Bir birey, eylemle kendini gerek klncaya kadar ne olduunu bilemez.""' Projeleri srdrerek, bunlara bulamasnn sonucunu ve doasn alglayabilir ve bylece kendisini renir; hibir ey yapmasayd renemezdi. Bir sanat, ancak resmini yapp kendi resmi zerinde derin dndkten sonra ne tr bir yetenee sahip olduunu renir. Bir general, ancak savatktan ve yapt ey zerinde derin dndkten sonra nasl bir asker olduunu renir. Kendilerini dnyada aa vurmaldrlar ve kendi aa vurumlann anlayarak kendilerini anlayacaklardr. Baka yolu yok. Fakat ayn ey uluslar iin de geerlidir. Bir cemaatin zlemleri ve sorunlar, o cemaatin kendi kendini kefetme rnekleri olarak da anlalr. Bir halkn tinine gnderme yapan Hegel unu yazar: "kendi iinde, kendi tasavurunun bir nesnesini kendisine vermekle meguldur.""' Zihnin kendisinin farkndalna, onun kendisini kendisi olmayana yanstmasyla ve bunun sonucu kendisiyle ilgili idrakini onun ifadelerine yanstmasyla ulalr. Tann'nn maddi dnyay yaratmasnn nedeni budur. Yaratr; nk, ancak yarattyla kendisini bilebilir. Kendisini bilmesi iin Tann'nn da meydana getirmesi ve eylemesi gerekir. Dnyay ve insan meydana getirir ve insanlar araclyla, insanlarn oluturduu cemaatlerin iinde ve onlarn araclyla eyler. O halde dnya tini "kendisine nesnel bir varolu verme"lidir."' Tann tin olduuna ve tam tinsel gereklik, kendi olmayanda kendini dsallatrma olmakszn olanakl olmayan z-farkndal gerektirdiine gre; Tann iin kendi olmayan maddi dnya olduuna gre, Hegel'in idealizminde en yksek zihin biimi, ne ise o olmas iin var olan maddeyi gerektirir.<4>

imdi bu Tanr dncesinin kafirane yanlan vardr; fakat Hegel'in u ekilde ifade ettii iyi bir soruya da uygundur: "Tann her eye yeterliyse ve hibir eyden yoksun deilse, bu kadar aka kendisine denk olmayan bir eyin iine (yani, doann) kendini nasl brakr?"<" Kfre sapmamaya dikkat edip Tann'ya geleneksel kadiri mutlaklk,-alimi mutlaklik vb bolluunu atfedersek, onun bir dnya yaratma iradesini ne aklar? Hegel, "dnyasz Tann, Tann deildir" diye yant verir."' Onun yetkinlikleri ancak kendini yetkiletirmesiyle olur ve bu, dsal arasallklan gerektiren bir sretir. Hibir zihin, bir kendini ifade etme arac olmakszn kendini bilmez ve Tann rneinde ara dnyadr. Dnya tini, her birinde kendisinin daha yeterli bir farkndalna sahip olduu evrelerden geer. Bu artan farkndaln ieriini, ileriye doru daha yksek kltrlerin kendileriyle ilgili ardk kavraylan verir. Toplumun rtk kendi kendini alglamas, ok biimli toplumsal yaam grnglerinde aa kar. 'Toplumun dini, siyasi yaps, etii, yasas, hatta bilimi, sanat ve mekanik becerileri, hepsi onun damgasn tar""' 'Tikel bir dini ibadet biiminde, alkanlklarda, anayasada, siyasal yasalarda -kurumlarnn btn karmakl iinde- ve tarihini oluturan olaylarda ve ilemlerde var olan ve direnen nesnel bir dnya iinde kendini kurar.""' Dolaysyla Hegel, ulusun ayrk ifadeleri gibi grnen eyleri, her birinde tekil bir insann ne olduu dncesini ayrt ederek birletirir. "zsel kategori, birlik kategorisidir, btn bu deiik biimlerin i balantsdr. Komnal zihin, vatandalarn zihinlerinden ibarettir ve onlan bildirir ve komnal zihniyet dizilerinin bir tek tarihini oluturan dnya zihnine tabidir. Tann, dolaysz bir ekilde deil ancak evreler halinde ve sadece insanlarn zihinlerinde kendini bilebildii iin, bir dnya tarihi olmaldr: Tanr'nn "z-bilgisi ... onun in-

'"-"Gerek", "potansiyel"e karttr: bkz. 13. Philosophy of History . s. 76. Lectures on the Philosophy ofWorld History, s. 64. *"- Hegel'inde Taylor'un parlak bir biimde belirttii bir nokta, rnein bkz. s.109

'"- Philosophy of Nature, para. 247, cilt I, s. 205. Philosophy of Religion, s. 200. Philosophy of History, s. 64. '- bid. s. 74. Ayrca bkz. s. 53. History of Philosophy. i. 50.

100 22

sandaki z-bilincidir ve insann Tanr'daki zrbilgisine ilerleyen insann Tanr bilgisidir."'" imdi Hegel, tinin kendisini bilme projesinin bitim noktasna olduka yakn yayor olmann kendi mutlu kaderi olduunu dnr. Bu nedenle, insanlar tam olarak kendilerinin farknda olduklarnda bildikleri eye dair iyi bir dnceye sahip olduunu dnr. zglletirmek gerekirse, zgr olduklarn kavradklarnda ve sonu olarak kendi zgrlklerini cisimletiren ve ifade edilmesini tevik eden doa ve toplumsal kurumlarla bir iliki kurduunda insanlarn kendilerini bildiklerini dnr. Peki, Hegel'e gre zgrlk nedir? Daha soma bakacamz g bir pasajda yant verir; fakat burada, yantn bir tek yan zerinde younlayoruz: insanln zgr olduunu kavramas, "doa"nn hem dsal evreyi hem de, Hegel'e gre, biimlendirme ve kontrol etmenin insann kaderi olduu bizzat insann doal eilimlerini artrd yerde, insanln doadan ayr olduunu ve onun zerinde hkmran olduunu bilmesini gerektirir. z-bilince ulama ii iin vazgeilmez olduunu grdmz tine dsal e, kaba dsalhn yitirir ve z-bilin tamamlandnda insan egemenlii altna girer. Kltrlerin doa ile zihin arasndaki ilikiyi kavraylar, kltrlerin faaliyetlerinde gereklemesini bulan kavraylar, tam z-bilince ykselmede kltrler arasndaki merkezi farkllklar verir. "Sreteki ilk adm, tinin doaya bir daln sunar."(,) En ilk uygarlk, doa ile sadece doann bir paras olarak alglanan insan arasndaki hibir zsel farklln farknda deildir. Konumu, yukary idrakin ilk derecesini (duyusal bilin) andrr, tpk btn tarih o ilerlemenin btnn andrmas gibi. Hegel ilkel bilinci Dou'ya atfeder; in ve Hindistan'da gzlemlendiini dnd (Avrupal adalar ve Marx'la birlikte) Dou'nun ekonomisinin ve siyasi yapsnn deimeyen niteliini, doal gibi yaanan toplumsal srelerin bitimsiz dngsn bununla aklar. Rzgardan ve dalgalardan farkl olarak bu dzenlemelerin insan kararna tabi.
Philosophy ofMind, para. 564, s. 298. Philosophy of Hisory, s. 56.

dolaysyla deiebilir olduklar bilinmedii iin, kuaktan kuaa hibir yenilik olmakszn toprak ilenir, rn kaldrlr ve yneticilere hizmet edilir. Elbette insanlar kulardan ve canavarlardan farkl olduklarn bilirler; fakat, kularn canavarlardan farkl olduklarn da bilirler ve bu farkllklar arasnda hibir ayrm yapmazlar. Talihsiz Dou'dan soma ve ikinci byk evreden nce, Grekler, hala az ok doaya gmlm durumda olan birok ra halk incelenir. Msr, insanlarn salt doann yaratklar olmadnn yar-farkndadr ve bu nedenle, kltrel eserlerinde insanlar yar-doal gsterir. Msrllarn, tinin tam ortaya knn arifesinde abalamakta olduklar sylenir. Hegel'in betimlemeleri uzman tarihiden hangi takdiri alrsa alsn, derin aklaych yadsnamaz. rnein, ite Msr'n Janus'unun'"' sanat ve mimaride kendisini nasl gsterdii konusunda: Msr antikitesinin bize sunduu temsillerden bir figre, yani belirsiz bir biim, yan hayvan yan insan Sfenks'e -kendi bana bir bilmecedir- zellikle dikkat edilmelidir. Sfenks, Msr tininin bir simgesi olarak dnlebilir. Canavar bedenden dar bakan insan ba, salt doaldan kmaya -oradan kendini kurtarmaya ve etrafa daha zgrce bakmaya- balad ekliyle tini sergiler; ne var ki, zincirlerden kendini btnyle kurtarmad iin doa dayatlm durumdadr. Msrllarn saysz byk binalan, yars zeminin altndadr, yars da zeminin stndedir... Yazl dil hl hiyeroglifiktir; temeli sadece duyusal imgedir, bizzat harf deil. O halde bizzat Msr'n antlan, Msr'n karakterini ifade eden bir biimler ve imgeler okluunu bize verir; onlarda, kendisini bastrlm hisseden, sadece duyusal bir tarzda kendisini dillendiren bir tini tanrz.'" Tin, phusis ile nomos arasndaki, doal olarak byyen ile in-

Eski Roma'da bir yz ne, dieri arkaya bakan, iki bal kaplar tanrs - v . "- Philosophy of Hisory, s. 199.

100

25

san 1>uluu ve kabulyle var olan arasndaki Sophist kartlkta aka belli olduu gibi, nihayet klasik Yunanistan'da doadan kn salar. Yeni farkndalk, kent devletleri iin bilinli anayasalar tasarlanmasnda ve Yunan heykelinde insan figrne verilen stn biimde yansr. Bu, Yunanllarn tin ile doa arasnda bir kartlk, ya da dmanlk sezdiklerini sylemek deildir. Aksine, dnyadaki yuvalarndadrlar ve ona ruhsallk katlmas gerektiini dnrler. lkel bilin tarz inam salt doal terimlerle ifade ettiyse, Yunanllar da doay insan terimleriyle ifade edebildiler: Dolaysyla doaya sinen ve karakterleri ile servenleri ounlukla insan olan ey zerinde modellenen tanrlarm. Tin ile doann, artk doaya gmlm deil onun arkasnda dinlenen bir tinin, bu mutlu birliinin,, kendi snrlan ve bedeli vardr: Tinin tam gcn ve doay amasnn tam lsn bilmemenin belirtisidir. nsan ile doa arasndaki dengede zihnin hkmranl fark edilmez. Yunan teogonilerinde'"' ilahi gcn dnyay yokluktan yaratmayp, mutlak bir ekilde zihinden bamsz var olan eyi ekillendirmesi dikkat ekicidir. Buna gre Hnstiyanlk, balangta Yunan yaamn damgalayan birlikten sancl geri ekilme, doal dnyadan ve kurulu toplumdan "mutsuz" yabanclama biiminde, daha ileri bir bilinci balatr. Fakat bu onin son duruu deildir. Zira, Hegel'de Tann retileri insan retileridir de ve eer Hnstiyan Tann gerekten ex nihilo (yoktan) yaratrsa, o zaman, dinin rtk retisi u olur: Doa, nihai olarak insana yabanc deildir, fakat insanlamaya tabidir. nsan doann efendisidir; fakat bu gereklemenin olgunlamas ve kendisini pratikte oluturmas yzyllan alr. Ge Hnstiyan Avrupa'nn teknolojik baanlan, tinin doaya stn olduuna dair insann kazanm olduu farkndal belirtir ve dorular. Hegel'in tarih felsefesini aklamamz, Hegel'in metnindeki cmlelerin biraz uzamda ilerledi. Sylenenleri Hegel'in baz ak formlasyonlanyla ilikilendirmenin zamandr.

Hegel, aadakilerden her birinin tarihsel gelimeden sorumlu olduunu syler: Tin, akl, zgrlk ve dnce. Birok yorumcu, sanki her birinin ne anlama geldiini belirlemek hepsini aym belirsiz eyi anlatr gibi ele almamz gerektirecek kadar gm gibi, bu zorlayc terimleri neredeyse birbirinin yerine kullanr. Her terimin bir eyi, dier terimin ifade ettiinden farkl bir eyi ifade ettiini varsayacak ve Hegel'in Philosophy of History'sinde bunlarn nasl ilev grdn aklamaya alacaz. (i) Tin, zgrlk ve dnce. Tin, zgrlk ve dnce arasndaki iliki, sonradan aklanacak bir tek cmlede verilebilir: Tinin dncesi zgrlktr. Hegel tarihin ynetimini dnceye atfettiinde, kafasnda geen bu dncedir. "Dnce"nin bu kullanmnda, tpk aritmetikte u ya da bu saynn karesi olmayan kare gibi eyler olmad gibi, yaln dnce yoktur, sadece u ya da bu eyin dncesi vardr. "Drdn karesi" ile "onalt" ifadeleri, bir ve aym eyi, aym sayy anlatr, sadece anlatma tarzlan farkldr. Benzer ekilde, "tinin dncesi" ve "zgrlk" de bir tek eyi anlatmann iki yoludur: Tinin dncesi zgrlktr. Genel olarak, rastgele bir x iin jc'in karesinin ne olduunu syleyebiliriz: Kendisiyle arplan x'in rndr. Bir x dncesinin ne olduunu genel olarak syleyelim. Bundan sonraki balk altnda tinin tikel dncesini, zgrl tartyoruz. Hegelci sylemde x dncesi, Jt'in z ya da doasdr"' ve At'in z, en azndan potansiyel olarak x olan eydir: Fiilen o olmayabilir. ;t'in gelimesi, potansiyelinin fiililemesidir, bir zamanlar dnsel olarak olduu eyi gereklikte olmasdr, jc'in stlendii ya da urad btn deiiklikler potansiyelinin fiililemesine katkda bulunmaz; fakat salt bu tr deiiklikler iin "gelime" terimini kullanabiliriz. O halde tekrarlarsak: x iin potansiyel olarak ne ise o olmak, x iin kendi dncesini gerekletirmektir, artk sadece dnce-olarak deil fiili olarak zde ne ise o olmaktr. Hegel, doa ya da tinin dncesi btnyle gerek deildir dediin-

100
'''-

Tanrlarn soy ktklerini yazan kitap -v.

"'- Uygun metinler iin bkz. Philosophy of History, s. 17. 23,40.

27

de/" tinin henz potansiyelini geree dntrmedii, kendi zn aa vurmad evreye iaret eder. Bir ocuun dncesi olgun bir yetikindir, bir tohurnunki tohumdan gelien iektir. Aristocu terimlerle, eylerin kendisine doru hareket ettii ve kendi hareketini aklayan biimdir. Bu biimi cisimletirecek ekilde hareket eder. (Hegel, anlalmaz bir ekilde maddenin znn ekim gc olduunu iddia eder ve herhangi bir madde parasnn kendisinin dnda bir eye, gerekte kendisinin dnda bir noktaya, tahminen nesneyi eken arlk merkezine doru abaladn savunur/21 Elbette bu abay sonulandramaz, bir noktada ya da bir nokta olarak var olamaz; fakat bunun, bir madde parasnn ne kadar elikili olduunu gsterdii sanlr: Doas gerei ne ise o olamaz.) Tin, tam zgrle ulatnda potansiyelini gerekletirir, en derin doasn aa vurur. zgrln tinin dncesi olmasnn nedeni budur. Biraz soma bu zgrlk konusunda daha fazla ey syleyeceiz. "Dnce"yi aklarken, biraz daha anlatlmay hak eden kendinden aklayc olmayan potansiyellik kavramn kullandk. Fiilen y olmayan bir x'in potansiyel olarak y olduundan sz etmek ne anlama gelir? Birok ey anlamna gelebilir. Potansiyelliin derecesi diyebileceimiz eye uygun olarak, bunlardan n ayrt edelim. nc derece ikinciyi, ikinci derece birinciyi gerektirir. x'in dncesi, x'in nc derece potansiyellii olacaktr. Birinci potansiyellik derecesi. x potansiyel olarak y'dir = baz koullarda (ne kadar uzak olursa olsun) x, y olur. Edeer bir ekilde: x'in y olaca varsaym, herhangi bir doa yasasna aykr deildir. Bu anlamda, iri bir kaya, potansiyel olarak o zamana kadar retilen en gzel ta heykeldir. Bu, kayann heykel olmaya eilimli olduunu sylemek deildir. Bunun olabileceini, her iri kaya parasnn o zamana kadar yaplm en gzel ta heykel olmasnn olanakl olduunu sylemekten fazla bir ey deildir. Bu potansi-

"- Philosophy of Hisory, s. 22. *- bid. s. 17.

yelliin en dk derecesidir; fakat, yokluk deildir. Bir su birikintisi, taa atfedilen potansiyellikten yoksundur. (Bilimsel adan daha ileri bir gelecekte, molekler yapma ynelik operasyonlarla bir su birikintisinin taa dntrlebilecei ve bylece tanmmza gre potansiyel olarak bir ta heykel olarak nitelenecei sylenebilir. Bu tr fzyo-kimyasal maniplasyon olanakl olursa, olabilir. Her x'in potansiyel olarak herhangi bir y olduu doru olsayd, tanma hibir itiraz olmazd.) Tin, bu ilk yavan anlamnda potansiyel olarak zgrdr, fakat sadece bu anlamda deil. Bu anlamda potansiyel olarak zgr olduunu sylemek, onun zgr olmasnn olanakl olduunu sylemektir. kinci potansiyellik derecesi. yi bir bilim adam olabilecei gibi bir sulu da olabilir dediimiz ciddi karakterli bir delikanly dnelim; ifadenin niyet edilen anlamnda baka hibir ey, de olabilir kadar yerinde deildir. Delikanlnn kiiliinin her iki ynde de gelimeye olduka uygun olduunu sylemek istiyoruz. Onun bir sulu olmasnn olanakl olduunu anlatmaktan fazlasn anlatmak istiyoruz. Onun iin bir postac olmak da olanakldr; fakat "bir postac da olabilir" demeyiz, ses tonunda bu yok. Baz normal koullarda bir sulu olacam anlatmak istiyoruz: Olaan olmayan biri olmasn gerekmeyen koullarda (elbette, koullar olaan olmayabilir: rnein nce bir postac olarak yanl yola sapm biri olabilir; olaan olmamay gerektirmeyen koullar dememizin nedeni budur -delikanlnn bir postac olmas iin koullar olaan olmamaldr). Bu normallik kavram, basite olaslklar bakmndan tanmlanamaz. Onun bir postac olmasm salayacak koullar gibi zgl koullarn geerli olacam bilebiliriz. Yine de, bu nedenle onun bu ikinci anlamda potansiyel olarak biri postac olduunu sylemeyiz. Postac olaca kesin olsa bile, delikanlnn postac potansiyellii, en dk derecede potansiyellik olarak kalr. nc potansiyellik derecesi. Baz koullarda x, y olurdu -birinci potansiyellik derecesi. Baz normal koullarda x, y olurdu -ikinci potansiyellik derecesi. nc potansiyellik derecesinde x, btn normal koullarda y olurdu (birden fazla normal koullar kmesi olabileceine dikkat edin). Aklama: Potansiyel olarak bir
29

102

ocuk olan salkl bir ceninden sz ediyoruz. Onun ne olacaksa o olaca ve hibir alternatifin olmad btn normal koullarda. Elbette, yle olmayabilir; fakat bu, koullarn anormal olduunu kantlard. Eer y, x'in nc derece potansiyelliiyse, o zaman, doal geliimi engellenmezse x, y olur. Normal geliimi engelleyen anormal koullarn gereklemesi, nc derece potansiyelin gereklenmesini boa karabilir. (Byle olabilir, fakat bu, baz anormal koullarda x'in btn normal koullarda olaca ey olmasn dlamaz. O zaman potansiyelini gerekletirirdi; fakat bu, zorunlu olarak onun potansiyeli olduu iin olmazd.) Tinin potansiyel olarak zgr olmas, zgrln tinin dncesi olmas bu yksek derece anlamndadr. Fakat, potansiyeline ulamasn bloke eden engeler sorununun spz konusu olamayacam eklemeliyiz. "Hibir g, ... Tann'nn amalarnn gereklemesini nleyemez.""1 (ii) zgrlk nedir? Bu arpc Hegelci terimi gzden geirmeye girimeden nce, doay ap ona boyun edirdiinde tinin zgr olduunu syledik. Ne var ki, The Philosophy of History'de zgrl tanmlarken Hegel doadan sz etmez. unu syler: Tin, ... kendi iinde merkezi olan ey olarak tanmlanabilir. Kendisi dnda bir birlii yoktur, fakat birlii zaten bulmutur; kendi iinde ve kendisiyle var olur. Maddenin kendisinin dnda z vardr; tin, kendi kendini kapsayan varolutur. Bu, tam tamna zgrlktr. Zira, ben bamhysam, benim varlm ben olmadm baka bir eye havale edilir; dsal bir eyden bamsz olarak var olamam. Tersine, benim var oluum kendime dayandnda, ben zgrm. Tinin bu kendi kendini kapsayan varoluu, z-bilinten -insann kendi varlnn bilincindenbaka bir ey deildir.'1' Daha nce verilen zgrlk nitelendirmesiyle ilikilendirmek niyetiyle bu g belirlemeleri aklyoruz.

Bir tin ya da zihin, bilinli olan, farlyndal yaayan ve bir bilin olarak da gnderme yaplabilen bir eydir. imdi, pasajn temel ve akla yakn bir ncl udur: Nesnesiz hibir farkndalk yoktur. Farkmdal^c ya da bilin, her zaman u ya da bu eyin farkndal ya da bilincidir. Bu nedenle bilin var oluu bakmndan bireyle ilikilendirilmeye bamldr. Dahas, bilin bilinten baka bir eyin bilinci de olabilir, bizzat bilincin bilinci de olabilir. Buna gre, bilin varoluu bakmndan ya kendisinden baka bir eye, ya da tek bana kendisine baMdr. Fakat sadece ve sadece ikinci seenek geerliyse bilin zgrdr, zira, ancak o zaman ve sadece o zaman kendisine ve sadece kendisine baml olur. Dolaysyla "zgrlk, ele aldnz teki eyin ikinci bir kendi olmas demektir.""' Nihayet, zgr olacaksanz, o gerekten teki olamaz. zgrln z-bilinle zdelemesine bu ekilde ulalr. Fakat zgrlk, bilincin bilin tarafndan snrlanmas ise, zgrszlk bilincin baka bir ey tarafndan snrlanmas olacaktr. Bu, bilinli olmayan ey tarafndan snrlanma olacaktr ve bilinli olmayan ey de, kesinlikle doadr. O halde doaya gmlme, tinin esareti anlamna gelecektir ve tinin zgrl, balangta ileri srdmz gibi, onun doay amasnda yatar.(J> Biraz nce sylenen, daha nce sylenenle de -z-bilincin baans iin doa vazgeilmez bir aracdr- elimez. Tinin payma dolaymlanmam hibir kendi kendini inceleme sz konusu deildir. zgrle ulama, tinin dsal bir ey olarak doada tezahrn gerektirir; fakat zgrln nihayi zirvesinde bu doa, ak zerkliini yitirir: znde zihne baml olduu grlr.'3' (i) Akl. Tin, dnce ve zgrl birbirine balayan balantlan ele aldk. Akl, ele alnmay bekliyor. Hegel, tin ile akl arasndaki ilikiyi yle ifade eder: Tin, z-bilinli akldr, kendisinin bilincinde olan akldr.'4'
"'-Logic of Hegel. s. 49. "Zihin, doann ve fiziksel kiplerin (IstUne, dsal bir nesneyle karmn stne bu trmantr ..." Philosophy of Mind, para 440, s. 179. Bkz. The Logic of Hegel, s. 180; Philosophy ofRighl, s. 125. '*- Philosophy of History, s. 11.

'"- Leclures on the Philosophy ofWorld History, s. 67. Philosophy of History, s. 17.

100

31

Tinin z-bilinli akl olduunu sylemek ne anlama gelir? Daha az gsterili ifade etmekle dncenin ieriini bozmayz. zdeleme, tin ile bilinli aklsalln zdelemesidir. Formlasyonu biraz daha dzeltirsek, Hegel'in demek istediini yanl anlamayz. Tin bilinli bir ekilde aklsal olandr demek istiyordu. Hegel niin tinin bilinli bir ekilde aklsal olduunu syler? Neyin aklsal olup bilinli bir ekilde yle olmadm, ya da daha gsterili ifade edersek, neyin kendisinin bilincinde olmayan akl olduunu sorarak balayalm. Yant udur: Doa. imdi, doann bilinli olmad aktr; peki, hangi anlamda aklsaldr? Hegel'e gre, yasaya tabi olduu iin doada akl vardr. Gezegenlerin hareketindeki dzenliliin, davranlarn anlalabilir kldm kabul etmek kolaydr. Hegel'e gre bu onu aklsal da yapar: Kurallara uyulur, bir tutarllk sergilenir. Elbette burada hibir ey kurallara uymann farknda deildir. Fakat bunun nedeni, doann aklsallnn bilinli bir aklsallk olmamasdr. Doa, bilinsiz akldr. Aksine tin, bilinli bir ekilde aklsaldr. Bir zihin kurallara uyduunda, uyduunun farkndadr. Bu nedenle, tin kendisinin farknda olan bir aklsallktr, ya da balangtaki formle dnersek, kendisinin bilincinde olan akldr. Daha somaki bir noktada akl yeni bir formlle ortaya kar: imdi, zgrlk akim z-bilincidir.'" Bu esas olarak ayn retidir. Tinin zsel ya da tanmlayc z-nitelii olarak zgrlk: zgrln ne olduunu sylemek, dolayl bir ekilde, tinin ne olduunu sylemektir. Yeni forml, doas gerei zgr olan eyin bilinli bir ekilde aklsal olduunu syler. (iv) Tarihin Aracl. Tarihsel gelimeden sorumlu olduu sylenen kahramanlara, fikre, tine,'2' akla,"' zgrle"' ve dnceye<5) roller verebiliriz. Bu oulluk, belirsizliin ya da bocalamann kant deildir.
h,d., s. 70. "Dnya tarihi olaylarnn ynlendiricisi"dir, Philosophy of History. s 8 "Akl dnyay ynelir ve sonu olarak kendi tarihini ynetti" bid, s. 25. "Tarihin mutlak hedefi"dir. ibid.. s. 23. Dnya tarihinin "genel amac" "tinin dncesin n gereklenmesi"dir. bid., s. 25.

Tarih, bir yanda tin ve akim iidir, dier yanda zgrlk ve dncenin. Bir adan akim ve tinin ii, dier adan zgrlk ve dncenin ii olduu iin bunlar byle iftliyoruz. Ve artk deerlendirmemiz gereken drt deil iki kahraman olduunu biliyoruz. Zira tin, z-bilinli akldr ve tinin dncesi zgrlktr. Tarihsel olarak anlaml olaylar tinin eylemleri olduu iin, tin tarihsel gelimeden sorumludur ve tin aklsal olduu iin, tarihsel gelime anlalabilir bir ilerleme sergiler. Tarih, tinin biyografisidir. Fakat, tarihin sadece bir aracs yok, bir amac ya da hedefi de vardr, yani aracnn en yksek derece anlamnda potansiyel olarak olduu ve gereklenmesinin sonunda yneldii eye de sahiptir. Tin tarihin aracs olduunu ve z zgrlk olduuna gre, zgrlk, tinin dncesi tarihin amac ya da hedefidir. Dnya tarihinin hedefi ekilde betimlenir: Tinin z-bilinci, Tinin kendi zgrlnn bilinci ve tinin zgrln gerekletirmesi (ya da ksaca zgrlk).'" Bu bak asndan betimlenen bir amatr. X'in uygun bir bilinci, x'in zsel doasnn bir bilincidir. Tinin zsel doas zgrlk olduuna gre, onun z-bilinci onun kendi zgrlk bilincidir ve ilk iki betimleme akr. Peki, zgrln bilincine ulama, niin bizzat zgrle ulamaya yetsin? zgrlk iin neden sadece yeterli deil, Hegel'in de ima ettii gibi,'1' aym zamanda zorunludur da? te temeldeki dnce: Eer bir arac ilke olarak zgrse, zgrce hareket eder, yani sadece ve sadece zgr olduunun farkndaysa kendi zgrln fililetirir. Kendimi size kle sayyorsam, hakikatte ne kadar zgr olursam olaym, zgrce davranmam, sizin talimatlarnza itaat ederim.'3' Tin ve insanlar, doa gerei zgrdrler; fakat zgr olduklarn bilmedikleri srece zgrszce davranrlar. Dolaysyla, bizzat zgrln gerek-

'"- bid.. s. 9. Bkz. bid.. s. 18. "'- Bkz. Philosophy of Right, para. 21. s. 30.

100 32

lcmesi iin bir zgrlk farkndaliinin baarlmas gerekli ve yeterlidir. Yukardaki terim aklamalarna dnmeden nce incelediimiz doann ve insann kavraylar, bu gelien farkndaln ieriini verirler. Bunlar, kontrol ettikleri an ve ulusun giriimlerini rgtlerler. Her adaki siyasal yaam, ekonomik sistem, giyim tarzlan, resim stilleri -hepsi de toplumsal ve kltrel grnglerdirinsan olunun tinin ltfuyla ulat z-farkndalk dzeyini yanstrlar, onlarn ve kendisinin kendi kendini anlamasnn aracn olutururlar. Fakat, zamann doldurduktan sonra egemen motifin modas geer, otoritesi tkenir ve eski ara esnekliini yitirir sertleir ve atrdar; tini gelitiren kltr o gelime tarafndan yok edilir ve tarihsel sahneyi terk etmelidir/' Kltrn dalmasna tepki olarak toplumsal atma patlak verir ve cemaatin krizi bireyin yaamnda yeniden retilir: Bireyin dncesi ve eylemi paralanr. Uygunluklan sona eren imge ve normlan miras alr ve ya onlardan yz evirip hibir eylie ynelir, ya da onlarla birlikte yaamaya alr ve gereklenmeyeceklerini grr. Yeniden dou ve yenilenme zorunludur ve ounlukla byk bir adamn, bir "dnya-tarihsel" figrn, bir skender'in, bir Sezar'n, bir Luther'in ya da bir Napoleon'un sezgi ve mcadelesiyle balanUl olur. Bir dzensiz roller dnyasmda bu kii, kendisine yeni bir rol, bakalarna yeni bir senaryo hazrlar ve bylece oyunda yeni bir perdeyi aar. Onun varlnda zamann ve bireyin gereksinmeleri, bir kez daha biraraya gelir. Taze bir insan kavraynn douuna yardm eden bir ebedir. Sezgisi, zamann gebe olduunu kendisine syler, fakat dourttuu eyin tam nemini hibir zaman bilmez. Balangta ele aldmz kendi kendini inceleyen bireye gen dnelim. Kendisini aratrmaya girimeden nce, blnmemitir. Fakat, kedisini sorgulamaya balad m deiik vehelere blnr, bir eletirmen ve bir eletiri nesnesi olur. Bal yaam olduu

kendisine ait bir imgenin nemli lde snrl olduunu, nihai bir hakikat olmadm grd her seferinde sarslr. Yararl aratrmann sonucunda btnlk geri gelir. Tekrar birleik bir bireydir; fakat, katland z-blnme nedeniyle salad btnleme daha yksek bir dzeydedir. nsan olunun yaam da, en geni anlamda benzerdir, tikel insanlar dncesizdirler. zne ve nesne dalizmini bilmezler ve birbirlerine sarlrlar, tnsanlar birbirlerinin yannda durduklarnda, insan kendisinin yannda ve dnda durduunda tarih balar. Doadan kltrn kmas, yaanan her alannda arpma eilimini getirir. Tarih, iddet ve gerilimle dolu olmaldr, nk, kahraman bireyimiz gibi tin de "kendisiyle sava halindedir; kendisinin en etin engeli olarak kendisinin stesinden gelmelidir. Doa alannda bar bir byme olan gelime, tinin gelimesinde, kendisiyle iddetli, byk bir atmadr. "<" Tin, gelimek iin kendisini yaam biimlerine sokar ve sonradan, kendisini zorla ekip koparmak dnda, bu biimlerden ayrlamaz. Tarihin doruk noktasnda insanolu, kendisiyle ilgili bilmesi gerekenin ne olduunu bilecektir. Birok boyutta kendisini snam ve hedefine ulam olacaktr. nsanlar ojinal birliklerini kefedecek, fakat balangta olduu gibi zihinsiz ve kaba olmayacaktr. Dahas, The Philosophy of Right'de eklemlenen rol yaps iinde her birinin kendine uygun yeri igal ettii dzgn ileyen bir organizmada karlkl birbirini besleyen paralar gibi olacaklardr. lkel insanlarn bir arada yaarl, aralarnda farkllamann yokluuna dayanr. Blnme yaratan gereksinmeler ve birbirine ters amalar ilkel ban bozup tarihe itkisini verdi. Derin ve derinden badar gereksinmelerin gelmesi, tarihin sonunu gsterir. Yukarda verilen epistemolojik diyalektik (duyusal bilinten anlama yoluyla akla) bir farkllamam birlik evresiyle balad, bunu dalma pahasna farkllamann baanld evre izledi ve farkll ortadan kaldrmayan bir birliin yeniden salanmasyla, farklla-

Philosophy of History, s. 71.

'"- Philosophy of History, t. 55; ayrca bkz. s, 73. "Dnyann tarihi mutluluk tiyatrosu deildir. Mutluluk dnemleri, tarih iinde bulank sayfalardr, zira bunlar uyum dnemleridir -anti-tezin askda olduu dnemlerdir." s, 26-27.

7A

35

m bir birlikle son buldu. Ayn genel ereve, biraz nce betimlenen tarihsel diyalektikte de fark edilebilir ve modern dnya, her iliki biimini (farkllamam birlik, farkllam dalma, farkllam birlik) kendi iinde tar; zira, "tin, geride brakm gibi grnd derecelere kendi imdisinin derinliklerinde hala sahiptir. "(1) Ortaya kmakta olan dnyada evrelerin kopyas, Hegel' in Philosophy of Right' mm son ksmnn ana alt-blmlerinde -"Etik Yaam," felsefi sosyolojideki denemesi- ortaya kar. Etik yaam aile ile, yelerinin birbirlerinin refahna dolaysz bir ekilde ilgi gsterdii, hesepl avantaj balaryla dsal olarak birbirine bal olmad bir kaynama alam ile balar. Herhangi bir aile yesinin sevincini ve kederini, her bir ye aym ekilde yaar. Ailenin karsna konan sivil toplumdur, kendilerini ekonomik rekabet ve ibirliine girmeye hazrlayan aile kozasndan kan bir zerk bireyler koleksiyonudur. Bamszlk ve aynbk balandr ve ortaklklar, duygusuz szlemeye dayanr. Fakat sivil toplum devlete baldr; yani salt siyasal kurumlara deil, en azndan szlemeye dayal anlamalarn ifade edildii ortak bir dil gerekli olduu iin onlarsz bir ekonominin olanaksz olduu kolektif kimlik ve kltr salayarak ekonomik yaam tamamlayan, fakat ekonomik yaamda bamszl da iler tutan btn ulusal cemaate baldr. Aile farkllamam birlii, sivil toplum farkllama ve dalmay, devlet ise farkllam birlii gsterir. Bu ilksel btn, paralanma ve yeniden birleme ritmi, Bat dncesine geni lde siner. Sadece Hegel'de ve greceimiz gibi Marx'da deil, birok dini retide, Hristiyan masumiyet, gnahkarlk ve kurtulu lemesinde, Aristophanes'in Plato'nun Sympo5i'm'undaki ak anlatmnda, kiinin genesisiyle ilgili baz psikoanalitik anlatlarda ve -Alman tarih felsefesinin rn aanSchiller'in Letters on the Aesthetic Education of Mankind' mm tamamnda da baskm gelir."' Kari Marx, Hegel'in felsefi ve tarihi vizyonuna yakalanan gen

Alman entelektller kuandan biriydi. 1840'larda, yirmili yanda bu vizyona smad. Hegel'in tarih grnn yan sra Marx'in tarih grn ana hatlaryla belirtmekle yetineceimiz burada, Marx'n Hegelcilie, oradan da Marksizme geiini anlatmayacaz. Fakat, burjuva radikal bir gazetenin mcadeleci editr olarak toplumsal ve siyasal meselelere bulamasnm, toplumsal grnglerin balca temeli olarak dnce ve kltr zerine vurgunun yanltc olduu ve gerici amalara hizmet ettii sonucuna varmasna yaradn belirtmeye deer. Hegelci tarih felsefesi smrc snf yaplarn yceltip insan doasmm kavramlarnn gereklenmesinedntrd ve bylece insanlarn, zellikle de ayrcalkl insanlarn kendileri iin biimlendirmi olduklar imgelere haksz bir saygnlk verdi. Fakat, "nasl ki bir bireyle ilgili fikrimiz, onun kendisiyle ilgili ne dndne dayanmazsa, bir [tarihsel] dnemi de, o dnemki kendi bilinciyle yarglayanlayz,""' hatta o dneme kendi baarlarnn anlamn okuyarak lmn ssleyen filozoflarn bilinciyle de yarglayanlayz."' Marx, toplumu ekillendirenin tinsel davranlar deil, d koullar, insanlarn sahip ya da yoksun olduu zenginlik, zorunlu alma biimleri olduu sonucuna vard. alar, insann kavraylar tarafndan deil, maddi ama ve aralar tarafndan kontrol ediliyordu. Egemen kar ve insanlarn glkleri dnya ile ilgiliydi, ben ile deil. Tarihin ilerlemesi, ncelikle z-bilinte deildir: Bu ilerlemeyi arttrr, fakat sadece insann evresi zerinde artan denetiminin bir fonksiyonu olarak. Bu denetimi ele geirme abas, insann kendisiyle ilgili fikir edinmesini tevik eder ve anlalmaz klar. nsann z imgesi bu abaya dayanr, aba onun z-imgesine deil. Ruhtaki muharebenin yerini, insanlarla eler arasnda bir muharebe, insanlarn arasnda ve iindeki uzlamazlkta kendini yemden reten bir emek sava alr. Hegel'e gre tini kendini da-

'"- Philosophy of History, s. 79. a ~ rnein bkz. s. 39,41.

'"- Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, v. Sevim Belli, Sol Yaynlar, 1993, 5. bask, s. 23. '*- Bir kltrn hakiki anlaynn ancak onun ana baarlarnn tamamlanmasndan sonra olanakl olduuna dair Hegel'in retisi iin bkz. The Philosophy of Rght'a nszn sondan bir nceki paragraf. Bkz. bu kitabn sonundaki Ek: 1.

102

37

yatma aralarndan ve olanaklarndan baka bir ey olmayan biyolojik ve corafi koullarn, kendilerine iade edilen zerklikleri vardr. Artk insann ve toplumun nitelii, hem balangtaki ekliyle hem de retim sreciyle salanan dnmler altnda olduu biimiyle toplumun kendisinden geimini salad doann niteliine baldr. Hem Hegel hem Marx, insanln en ciddi ve inat aclarna yzlerini evirdiler ve bunlar yorumladlar: Sava, bask, smr ve aalanma. Hegel, insanln henz kendisini tam olarak bilir duruma gelmediini ileri srerek ktlkleri aklad ve ancak kavgayla insanlarn kendilerine gelebileceklerini savunarak bu ktlkleri hakl gsterdi. Marx'a gre yantlar baka yerdeydi, etrafndaki dnyann insanolu zerindeki egemenliindeydi, insanlarn kendilerini kuatan eyi henz baarlmam yenme abalanndayd. nsanlar fiziksel dnyann efendileri oluncaya kadar, efendikle ilikileriyle geineceklerdi. nsann ekilsiz, insan eli ve beyniyle dzenlenmemi, ekli deitirilmemi evresi -genel olarak- insana dmandr. plak insan titrer. Pek ok iklimde ilenmemi topran piirilmemi meyveleri, insana yeterli geimlik salamaz. nsan, rahatlkla dnyaya uyum salamaz. Fakat, dier benzer talihsiz yaratklardan farkl olarak, durumunu deitirmeye donanmldr. Dnyay yeniden meydana getirebilir ve byle yapmakla kendisini de yeniden meydana getirir; zira dnyay deitirmek iin kulland gleri gelitirir ve bu yeni glerle birlikte yeni gereksinmeler gelir. "Gereksinmeler, esas olarak retken glerle snrldr ve sadece retci glerin yan sra geliirler."'0 nsann gcnn artmas, tarihin merkezi srecidir. Bu artn gerei, tarihin varlk nedenini aklar. "Yaamlarm retmeleri gerektii iin insanlarn tarihleri vardr. "<1) Hegel'e gre bilin kendisini bilir duruma gelmek iin zamana ve eyleme gereksinme duyduundan dolay, Marx'a gre insanlar doaya kar stn gelmek iin zamana ve eyleme gereksinme duyduklarndan dolay insanlarn tarihi vardr.
,u

Bundan, doa allmadk lde cmert olduunda hibir tarih olmaz sonucu kacaktr. Yeryz ok az insan yardmyla yaam gereklerini sunduunda, doa "ok fazla msrif' olur; zira, "yrme dnemindeki bir ocuk gibi insann elini tutar." Kendisini gelitirmesi iin insana hibir zorunluluk dayatmaz... Sanayi devriminin tarihinde ilk belirleyici rol oynayan, insan eliyle doal bir gc toplumun denetimine sokma, ekonomiletirme, kendine mal etme, ya da boyun edirme zorunluluudur." Arcadia'da meyveler aatan insann kucana der ve insanlar tarih yapmak zorunda o m adldan iin tarih yapmazlar -tarih, doaya bir ikamedir. Balangta insanlar snfsz bir toplumda, emeklerinin srekli dntrmedii doayla ilkel bir uyum iinde eit yaarlar. Her i baka biri iin deil, insann kendisini birleik hissettii ve birletii genel olarak cemaat iindir. Herkes, geri fiziksel ve kltrel koullan paylar. retimde bir genilemeyi ve daha enerjik bir teknolojiyi gerektiren nfus artyla bu uyum altst olur.'1' Yeryznn kabuuna saldnp deitiren aletler insan ile doa arasndaki ojinal ba koparr. Artk hayvanlar sadece avlanmaz, yetitirilir de. Sebzeler sadece toplanmaz, yetitirilir de. Doaya ynelik stn duru, retenlerin geimi iin gerekli olandan fazla bir artk yaratr ve bu, doa zerinde almayan, eer i denilecekse toplumun entelektel ve rgtsel ilerini yerine getiren ve reticilerden yapabildii kadanyla maksimum kty elde etmeye alan bir snfn olumasna olanak verir. Bu snf, bir btn olarak cemaata egemen olur, dolaysyla bir btn olarak cemaati paralar. nsanlar arasnda birliin yerini smf uzlamazl alr. Doadan koptuklarnda balayan bir srecin sonucu olarak insanlar birbirlerinden koparlar. Kapitalizm insanla doa ve insanla insan arasndaki ekimeyi sona erdirir. nsanlarn kendilerinin sayabilecei ekilde smayi ta-

- Grundrisse, s. 612. Alman deolojisi, v. Sevim Belli, Sol Yaynlan, 3. Bask, 1992, s. 49.

Kapital, C. 1, v. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlan, 3. bask, 1986, s. 525 '*- Bu, bir bakma tartmal bir yklemdir, fakat kk bir kant iin bkz. Alman deolojisi, s. 37

100 38

rih tarafndan yeniden ekillendirilen doann fethini tamamlar. Doa bir zamanlar insan doal bir dzeye indirmiti, fakat imdi insan doay insani bir dzeye ykseltmitir. Artk o kadar ok teknik ve cansz enerji elde edilebilir durumdadr ki, zahmetli alma ve bunun sonucu olarak baz insanlarn dierlerinin yaam zerindeki denetimi ilevini yitirir, yeni bir komnizmde yeni bir insan doa btnlemesi olanakl olur ve bu, kapitalizm altmda ezilen snf sanayi proletaryas tarafndan fiililetirilecektir. Baz bakmlardan dier alardan daha fazla insani gereklemeye dman bir tarih evresi bu doruk noktasma ngelir. Proletaryann ezilmesi burada ayrntl olarak incelenmeyecektir. zet bir betimleme: Dier herhangi bir retim tarzndan daha fazla [kapitalizm], insan yaamm ya da canl emei ve sadece insann kan ve etini deil, beynini ve sinirlerini de ar ur eder. Gerekten de, toplumun bilinli rgtlenmesinden hemen nce gelen tarih anda insanolunun gemesi srdrlmse, bu, bireysel gelimenin en muazzam ekilde harcanmasyla olmutur.1" Tam da bireyin glerinin bu snrlanmasyladr ki, yarn gc benzeri grlmemi bir dzeye gelir. Fakat komnizm, kapitalizm altnda insann ulat yaratc var oluu insanlara sunacaktr.'" reticiler iin yaratt sonulara karn, kapitalizmin ilerlemesi gerekiyordu; nk, insann doa zerindeki egemenliini geniletiyor ve bylece doayla mcadelenin, dolaysyla bundan treyen smfa kar snf savamn sona erecei gn yaknlatryor- . du. Sadece kapitalist rgtlenmede kurtulu iin gerekli muazzam retken g birikimi kavranabilir ve baarlabilirdi. "Bu antagonistik evreden, insann tinsel enerjilerine ondan bamsz gler olarak dini bir tanmlama verildii evreden saknmann insan iin olanakl olduundan daha fazla saknlamaz."'" Kapitalizm devam etmeyecekti. Giderek daha fazla kendi etkili ileyiine engeller yaratacakt. Srekli artan rnlerinin blm'

ve tketimini dzenleyemedii iin, uygulanabilir bir toplumsal dzen olmaktan kacakt. Kapitalist birlik biimi, ekonomik bir arac olarak yumuakln yitirecekti.'" Dourduu snf mlksz proletarya kendi yaratcsn gmp snfsz bir toplum kuracakt. Ne kadar akld olursa olsun, baka hibir ekilde kapitalizm alamazd. Zira, kapitalizmin g verdii retim aralarnn sahibi snf kapitalizmin yklmasna direnecek ve bar grmeleri deil, kararl snf mcadelesini ilerlemenin zorunlu ekli yapacak lde ykm ve bask aralarm kontrol edecekti. lkel komnizmde cemaat vardr; fakat yoksulluk ve cehalet de vardr. Tarih, bilgiyi ve bilginin zenginlik yaratan retim aralarnda maddilemesini yaratr; fakat cemaati snflara bler, bireyin varln parlar. Modern komnizm, snfl toplumun salad yksek maddi dzlemde orjinal birlikleri yeniden tesis eder.'" Smf mcadelesi ve doa ile insan arasndaki uzlamazlk sona erer. Marx'u tarih kavraynn Hegel'in kavray yapm aldn, fakat ona yeni bir ierik verdiini syledik. Grdmz gibi Hegel iin tarih, ilerleyen bilinteki baarlaryla kendilerini bozan kltrler biiminde kendisine biim veren bilincin bir genilemesini gsterir. Aadaki zet ifadelerde italik szckler Hegel'in tarih kavraynn yapsm verir: Tarih, z-bilgide gelien, kapsayabileceinden daha fazla bymeyi tevik ettiinde yok olan bir kltrn itkisi ve taycs olduu dnya tininin (ve dolaysyla insan bilincinin) tarihidir. Bu kitabm geri kalan ksmnda greceimiz gibi, Marx iin ise nemli biimler kltrler deil, ekonomik yaplardr ve bilincin roln, genileyen retken g stlenir. Yukardakiyle birlikte okunduunda aadaki cmle, iki retide ierik farklln aan yap zdeliini sergiler: Tarih, retken gte gelien, kapsayabileceinden daha fazla bymeyi tevik ettiinde yok olan bir ekonomik yapnn itkisi ve taycs olduu insan almasnn tarihidir.

'"- Kapital, C. 3, v. A. Bilgi, Sol Yaynlan, 2. bask, 1990, s. 83. Bkz. benim "Marx's Dialectic ofLahour," s. 246. '*- "Dolaysz retim Srecinin Sonulan," s. 990.

"'- Bkz. yukarda kltrn bilin iin bir arac olarak tarif edildii yer. Komnizmin birka sentezinin ilgin bir aklanmas iin bkz. Goldmann, "Socialism and Humanism," zellikle s. 41, 49.

100 40

Hegel'in tarih felsefesindeki merkezi formlasyonlar, Manc'da dnm olarak ortaya kar. rnein: ... dnya tininin, her biime o biimin tutabildii kadar ieriini verdii muazzam dnya tarihi iini stne alarak, uzun zaman aralnda bu [kltrel] biimlerden geme sabr vardr.'" Yukardaki u kaynaa aittir: Ierebildii btn retken gler gelimeden, hibir toplumsal dzen asla yok olmaz.' Toplumsal dzenler (ekonomik yaplar etrafnda ina edilirler) kltrel biimlerin yerini alr ve retken gcn gelimesi, bilincin gelimesinin yerine geer, fakat her iftin birinci ve ikinci yeleri arasndaki iliki ayndr. Fakat aym da deildir. Zira, sadece bir tarih felsefesini deil, olup bitenin uzaktan yanstc bir yorumu olmayp olup bitenin i dinamiini anlamaya bir katk olan tarih teorisi demeyi hakeden eyi de Marx'a atfedebiliriz; fakat Hegel'e edemeyiz. Hegel'in bir btn olarak tarih ve tikel toplumlar okumas, sadece bir okumadr, az ok ekici bulabileceimiz bir yorumdur. Fakat Marx sadece bir okuma sunmaz, bir eyin kkenini de daha kesin sunar. retici g ve ekonomik yap kavranlan (bilin ve kltr kavramlarndan farkl olarak) sadece bir gr aklamaya hizmet etmezler. Tarih tarihsel ele alnmay kabul ettii lde bir teori olan, ne hep ne hi olan, bir tarih teorisinin nc kavranlan olmaya da adaydrlar. Bundan sonra gelen blmler, bir teori ya da bebeklik dneminde bilim olarak tarihsel materyalizmin paralarm yeniden kurmaya alayor. Teoriyi nemli klmaya yarayan gr aklda tutmak zararl olmayacak. - n -

retken Glerin Oluumu

(1) Ekonomik Yap ve retken Gler
Bundan sonraki blmde derinletirilecek olan ekonomik yapy ilk elde tanmlama balamna retken glerin tanmm sokmak gelenektir. Rehberimiz olarak 1859 tarihli nsz' alyoruz: Yaamlarnn toplumsal retiminde insanlar, vazgeilmez ve iradelerinden bamsz belirli ilikilere, maddi retken glerinin belirli bir gelime evresine uygun den retim ilikilerine girerler. Bu retim ilikilerinin toplam,... bir hukuksal Ve siyasal styapnn zerinde ykseldii ekonomik yapy, gerek temeli oluturur.m Burada, ekonomik yapnn (ya da "gerek temel"in) retim ilikilerinden ibaret olduu syleniyor. Bileimine baka bir eyin katld sylenmiyor. Tek bana retim ilikilerinin ekonomik yapy oluturmaya yarad sonucunu ex silento kanyoruz. Bu demektir ki, retken gler ekonomik yapnn paras deildir. Marx'n ifadesini dikkate alrsak, sadece retim ilikilerinin bir alt-kmesi olsalard ekonomik yapnn paras olabilirlerdi. Bu neriye kar deerlendirme var. Birincisi, bir g, iliki deildir. Nesneler arasnda duran bir ey deildir, daha ok bir nesnenin niteliidir, ya da Marx'n ald daha geni bir kullanmnda bu zellii tayan, retici gc olan bir nesnedir ve byle bir nesne de bir iliki deildir.

'"- "Phenomenology'ye nsz". '*- Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 24. Cmlenin devam yledir "Yeni ve daha yksele retim ilikileri, var olularnn maddi koullar eski toplumun rahminde olgunlamadan asla ortaya kmazlar." Bu ifadeyi ununla karlatrmaya deer: "... hakikat, ancak zaman geldiinde ortaya kar -bu nedenle, hibir zaman gereinden* fazla erken ortaya kmaz ve her zaman buna hazr bir halk bulur" (Phenomenology'ye nsz, s. 456). Hakikatin ilerlemesi ile yani, daha ileri bir kltr arasndaki birlik dikkate alndnda, bu, burada savunulan benzetirmeyi daha da kantlar.

'"- Ekonomi Politiin Eleftirisine Katk, s. 23.

100 42

kincisi, retim ilikilerinin, geliimlerinin belirli bir evresinde retken glere uygun dt sylenir. Anlamazlk bu szck etrafnda dner. Yorumcular, bu szc kullanmann, retim ilikileri karsnda retken glerin aklayc ncelii olduunu ima edip etmedii konusunda anlamyorlar. Biz, ima edilenin kesin kes bu olduunu savunuyoruz: Tarihsel materyalizmin "teknolojik" bir yorumu denilen eyi ileri sryoruz."' Fakat Y r adaki "uygun dme" ne anlama gelirse gelsin, retim ilikilerinin retken glere uygunluunu retken gleri retim ilikileri kmesine dahil etmekle badatrmak gtr. ncs, Marx baka yerlerde, IV. Blmde bizi megul edecek metinlerde, retim ilikilerinin nitelik olarak ekonomik olduklarn, oysa retken glerin ekonomik olmadn syler. Bundan, retken glerin retim ilikileri tr olmadklar sonucu kar. Tek bana retim ilikilerinin, retken glerin deil, ekonomik yapy oluturduunda srar etmek iin ok zahmet ekeriz; nk sergideki cmlelerin ak anlam, dier yazarlaru bunlarda bulduu eyle badamyor. retken gleri, greceimiz gibi Marx' ok ak bir ekilde dnda brakt ekonomik yapnn iine yerletirmek allm bir yoldur."' Bu kadar ak bir yanl neden bu kadar yaygndr. Akla uygun fakat sahte bir nermenin kabuln yanstttn ileri sryoruz; yani: (I) Ee retken gler aklayclk bakmndan esassa, ekono-

mik temelin (ya da tabann) parasdrlar.'"' (I)'in ncesini zaten syledik, fakat sonrasn yadsdk, bu nedenle bizzat (I)'i reddediyoruz. Sz edilen yanl yapan yazarlar, glerin temel olduunu kabul ettikleri ve (I)'i kabul ederek ekonomik tabann paras olduklar sonucunu kardklar iin yle yaparlar. Yanl bir ekilde glerin temel aklayc statsn yadsyan dierleri,"' doru bir ekilde ileri srdkleri glerin ekonomik tabandan dlanmasnn kendilerini desteklediini yanl bir ekilde sanyorlar. Bu, ayn sahte nerme (I)'in kabuln yanstr. (I)'in sahteliini aklamak iin, "temel" ya da "taban" teriminin kullanmndaki bir belirsizlii belirtmeliyiz. Eer x, y'nin temeli ise, o zaman y, x'e dayanr. imdi, y'nin dayand ey, y'nin paras olabilir de, olmayabilir de. Bir evin dayand taban - h e r durumda akla uygun olarak- evin bir parasdr; fakat bir heykelin zerinde durduu kaide, heykelivparas deildir. Genelde kullanld gibi, "temel" terimi, belirtilen seenekler arasnda tercih yapmaz. Aadaki gibi tanmlanan iki terimi "temeli" ve "temeh" terimlerini kabul edelim: y'nin temel"idir = x, y'nin, y'nin (geri kalan ksmnn) dayand parasdr; x, y'nin temeh'sidir = x, y ' y e dsaldr ve y'nin (tamamnn) dayand eydir. imdi unu syleyebiliriz: Kendisi bir toplumsal grng olduu iin ekonomik yap toplumsal oluumun temel'idir; oysa iistyapsal bir grng olmad iin, styapnn temeh'sidir. (I)'in yanl, retken glerin toplumun temeh'si olduklar hakikatinden -retken glere ncelikli aklayclk nemi verme-

'"- Bkz. Blm IV. "'- Bkz. Acton, "The Malerialist Conception of History", s. 312, lllusiun of hc Epoch, s. 137-138, What Marx Really Said, s. 50; Culvez, La Pensee de KarI Marx, s. 425: Duncan, Marx and Mili, s. 289; Eagleton, Marxi.sm and Lilerary Crilicism, s. 5; McL.cllan, Kari Marx, s. 308; Mills, The Marxists, s. 82; Plamenatz, German Marxism, s. 24-25; Therborn, Scicnce, Class, and Society, s. 399. Keat ve Urry, Marx'n ilikiler kadar gleri de "zaman zaman" temele dahil ettiini sylerler, fakat hibir kant gstermezler ve gerekte byle bir ey yoklur (Social Theory ad Science, s. 241).

Burada, bir eyin hareket noktas, k yeri anlamna gelen "basis" ve bir kuruluun dayana anlamna gelen "foundalion" terimleri kullanlyor. kisi de Trkcyc "temel" diye aktarlabilir. Ancak yazarn daha iyi anlalmas bakmndan ayrm yapmak gerektii iin, daha ce Trkcletirilmi konuyla ilgili metinlerde yaplageldii zere ve bu bakmdan karkla neden olmamak amacyla "basis" szcnn karl olarak "temel" szcn kullandm; "foundalion" szcne ise "taban" dedim -v. (1) rnein Hook, Towards Ile Undcrsanding of Ktrl Marx, s. 126.

102

45

nin canl bir yolu- toplumun temeli'i olduklan sahteliine gemektir. Gerekten ekonominin tabandrlar, fakat ekonomik tabana ait deildirler. Temeli ile temeh arasndaki fark, (I)'in ncesinin hakikatini sonrasnn sahteliiyle uzlatnr ve bizzat (I)'in sahte olduunu gsterir. nsz'n dnda Marx, retken gler "her toplumsal rgtlenmenin maddi temelidir" der.(1) Fakat bu, daha sonra gsterilecei zere, Mara'n maddi ile toplumsal arasna koyduu sistematik kartlkla doruland gibi, temeb'dir. Mekansal metafor kullanarak belirtirsek: retken gler, ekonomik tabann altnda bulunur.'11 Ekonomik yapnn toplumun temel'i ve styapnn 'temeb'si olmas, zgl bir ekonomik yapnn niin var olduu sorusunu darda brakmaz. Bu kitapta kollanan "teknolojik" okumaya gre yant udur: retken gler, ekonomik yapnn hibir parasn oluturmadklan halde, niteliini gl bir ekilde belirlerler. Acton'n, nsz toplumsal sreleri temel ve styapsal olanlar olarak ayrr eklindeki belirlemesi,"' yukarda aktarlan cmlelerin, biraz nce tarttmzdan daha az popler olan dier bir yanl okunmasn gsterir. Fakat, temel/styap ayrm ilk kertede sreleri blmez. Temel bir sreler kmesi deil, bir ilikiler kmesidir. Bu uygundur; nk temel, bir yapdr ve ilikileri bir yapy oluturan olarak yorumlamak sreleri yle yorumlamaktan daha kolaydr. Bu nokta nemlidir; nk, belli ilikilerin geerli olmas olgusu, belli srelerin gereklemesi olgusundan farkl bir ekilde grngleri aklar ve farkllk, yapsal kalplarna duyarsz aklayc Marks tezlerin eletirilerini zayflatr.
100
IB

Aynca, Acton'n belirlemesindeki yanlg, Marx'a gre toplumsal her ey ya temel ya da styapsaldr, bu ayrmn her eyi kapsar eklindeki bilinen nermesidir. Marx, retken olmayan bilmecelere neden olan bu itham dorulayan hibir ey sylememitir. Toplumsal olan her eyin, ya "temel" ya da "styapsal" diye etiketlenmesi gerekmez. retken gler ve retim ilikileriyle ilgili olduka biimsel birka noktay belirttikten sonra, bunlarn ne olduklarm anlatmaya geiyoruz. Hangi terimlerin retim ilikilerine itirak ettiini ve retim ilikileriyle nasd ilikilendiklerini gstererek retim ilikilerinin ne olduklarm anlatyoruz. Kolaylk olsun diye, sadece ikili ilikileri ele alalm. Anlatm kolayca genelletirilir. O halde nce terimler. Kiiler ve retken gler, retim ilikileriyle balanan biricik terimlerdir. Btn retim ilikileri, ya bir kii (ya da kiiler grubu) ile baka bir kii (ya da kiiler grubu) arasndadr, ya da bir kii (ya da kiiler grubu) ile bir retken g (ya da bir retken gler grubu) arasndadr. Baka bir ifadeyle: Bir retim ilikisi, en az bir kii(ler)-terimi ile en fazla bir retken g(ler)-terimini balar, baka hibir terim tipini deil. Bir kiinin ne olduunu belirtmemiz gerekmez. Fakat retken gler daha az tandktrlar. Ne olduklarm sylemeliyiz. Aadaki katalog, geleneksel olarak tannan trden retim ilikilerini sralayarak [sralama, (5). alt-blmde geniletilecek] retken g dncesini aklyor.
retken gler = retim aralar (A retim aletleri +B Ham maddeler) +C Emek gc (yani, reten araclarn retken yetileri: G, beceri, bilgi, yaratclk vb).

Kapital, C. ! , s . 372.

- Kr. Plekhanov: "... sadece sradan konumada, bliin toplumsal grnglerin ilk nedeni olarak ekonomiden sz edilebilir. lk neden olmak bir yana, bizzat kendisi bir sonutur, retken glerin bir "fonksiyonu"dur. Monist View, s. 207. u - "The Materialist C o n c e p l i o n of History," s. 2 1 3 .

Kataloglanan kalemler, her birinin, geni anlamda, rn ya^an reten araclar tarafndan kullanlmas olgusuyla biraraya getiriliyorlar. A, reten araclarn ne ile altklarn; B, neyin zerinde
47

altklarn ve C, A ile B zerinde almalarn neyin olanakl kldm anlatr. Bir dzenei retken g olarak nitelemek iin, (ksmen) kullanlmasnn bir sonucu olarak retim gerekleebecek ekilde reten bir arac tarafndan kullanlmaya uygun olmaldr ve dzenein retime bu ekilde katkda bulunmas birilerinin amacdr. Fakat, bu birisi dorudan reticinin kendisi olmas gerekmez. Sreten sorumlu retici olmayan biri de olabilir. Bu nedenle, bir kii ayakla alan bir deirmenin bana geerek bir makineyi altrrsa, ayak farknda olmasa bile, deirmen bir retim aleti olur. retken gleri eyler retmek iin kullanlan eyle snrlamamz, dier yazarlarn kategorinin iine yerletirdikleri kalemleri kategoriden dlar. Uygun yasalarn, davranlarn ve ynetimin retimi arttrabildiini sylediinde Acton hakldr; fakat, bu nedenle retim aralar olarak ele alnabilecekleri sonucun kardnda hakszdr."' Bir 0-yapma arac, 0 yapmak iin kullanlan eydir. Yasalar, davranlar ve ynetim, insanlar tarafndan rn retmek iin kullanlmazlar. Olabilir ya, insanlara rettirmek iin kullanldklarnda da, retim aralar olmaz, reticileri motive etme arac olurlar. Benzer bir tutumu, sadece ve sadece -t retim srecini kolaylatnyor ya da canlandnyorsa x' in bir retken g olduunu savunan Vernon Venable sergiler.'2' Venable, hakl olarak, retimdeki ilerlemeleri kolaylatrdklarnda retim ilikilerinin retken g nitelii aldklar sonucuna varr.'3' retim ilikileri retime uygun ya da ters olabilirler; fakat retimde rn retmek iin kullanlmazlar. Belli retim ilikilerine itirak etmeleri, kapitalisti yatnm yapmaya ve proletaryay daha ok altrmaya itebilir; fakat, bu ilikilerle ya da bu ilikilerden maddi olarak hibir ey retilmez.
102

Venable hakl olsayd; bir klenin dini, kleyi almaya istekli klacak lde sefaletini telafi etmesi durumunda, bir retken g olurdu. Bu sonu, Manc'n teorisinin niyetine aka aykndr. retken gler ile retimin dier gereklerini ya da itkilerini birbirinden ayrt etmeye gsterdiimiz ilgi, Manc'n retken faaliyet dncesini, retime olanak veren ya da yardm eden fakat kendisi retken olmayan faaliyetten ayrmaya gsterdii ilgiye paraleldir. Kesintisiz tarmsal emek iin elzem olan gvenlii saladklarnda askerleri retken dnen Nassau Senior'u eletirmitir. Senior'a gre, asker ifiyi koruyarak msr retimine katlr. Tasarlanan rnekte, askersiz msrn retilmeyecei doru olsa da, retimin maddi koullar, o ekliyle tarmn koullan deimeden durmasna karn, asker toz olabilir.'" Tarm iin askerin varln zorunlu klan toplumsal koullardr. Vazgeilmezlii onu retken yapmaz; nk, hizmeti maddi olarak zorunlu deildir: Topram doas ve topra ilemek iin mevcut teknoloji tarafndan dayatlmaz. Bir faaliyetin retim iin gerekli olmas, eer gereklilii durumun fiziksel olgularna dayanyorsa, o faaliyeti retken bir faaliyet yapar. (Bu, bir faaliyetin ancak retim iin zsel olmas durumunda retken olduunu sylemek deildir: ounlukla bir ey retmenin birden fazla yolu vardr. Mesele udur: Eer bir faaliyet zselse, ancak maddi olarak gerekmesi durumunda zsellii onu retken bir faaliyet yapar.) Askerin faaliyeti, retime olanak verir, fakat retken deildir. retime itki veren faaliyet de, bu nedenle retken deildir. yle olsayd, sulu bir retici olurdu; nk,

'"- lllusion ofthe Epoch, s. 167. '- Human Naure; The Marxian View"\a 105-107. sayfalarnn lam zeti budur. - Bu. yukarda sz edilen relken gleri retim ilikileri olarak ele alma hatas deil, retim ilikilerini belli koullarda retken gler olarak ele alma aleni yanldr.

- Theones of Surplus Value. C. 1, s. 289. Burada, zgl kapitalist retim bakmndan deil, "yalnzca (maddij emek sreci bakmndan" retken emekle ilgileniyoruz. Mar'n iki retken emek kavramnn kusursuz bir deerlendirmesi iin bkz. Gough, "Productive Labour in Marx". Marx'n snr ekmeye alt eye "retken" deme geleneine uyuyoruz. "reten emek" daha iyi bir ifade olurdu. Marx' teyit etmenin basit yolu, her retim-arttran (ve bu anlamda retken) faaliyetin reten faaliyet olmadn sylemektir.

49

burjuva yaamn tekdzeliini ve gnlk gvenliini bozar. Bylece, yaam durgunluktan kurtarr ve onsuz rekabet drtsnn bile krleecei, o huzursuz gerilime ve canlla neden olur. Dolaysyla retken glere bir itki verir... Sulunun retken gcn geliimi zerindeki etkileri ayrntl olarak gsterilebilir. Hrszlar olmasayd, kilitler bugnk kusursuz dzeye ularlar myd? Kalpazanlar olmasayd,, banknot yapm bugnk kusursuzluuna ular myd?0' Mara'n snrlarm izdii gibi, sadece retken faaliyete maddi olarak katkda bulunan ey bir retken g saylr. Bu nedenle, kimi rettii sorunundan bizzat retici gler sorununa dnen Marx, retimi ilerleten her eyi, bir enge kaldrma, retimi daha aktifletirme, daha hzlandrma, daha kolaylatrma eilimi gsteren her eyi "dolaysz retim aralar" olarak ele alma siyasetini yerer. retken gler konusunda sylenecek ok ey var, fakat nce, ekonomik yap, "retim ilikileri toplam," ile ilgili balang aklamamz tamamlamalyz. Kiiler ve retken gler, retim ilikilerinin terimleridirler. Fakat gerek anlamyla btn ilikiler retim ilikileri deildir. Battersea Enerji stasyonu bir retken gtr. Sizden daha byktr ve olaslkla sizden daha yaldr; fakat, ikinizin arasndaki iliki retim ilikileri deildir. retim ilikileri ya kiilerin retken gler ya da kiiler sahiplii ilikisidir, ya da bu tr sahiplik ilikilerini varsayan ilikilerdir/31

Burada sahiplik terimiyle, hukuki bir iliki deil, etkin kontrollerden biri anlatlmak isteniyor. Aklamamzda hukuki dili kullanacaz; fakat belirtildii gibi anlalmaldr. Vm. Blm'de, etkin kontrol uzun uzadya aklanacak, hukuki terimler ayklanacak ve geici olarak hukuki dil kullanmamzn nedeni verilecektir. Temsili retim ilikileri: 1 nn klesidir. 2 ... nn efendisidir. 3 . . . , . . . mn serfidir. 4 ... mn lordudur. 5 . . . , . . . tarafndan kiralanmt. 6 y cretle tutar. 7 . . . , . . . ya sahiptir. 8 . . . , . . . ya sahip deildir. 9 ........ iin onun emek gcn kiralar. 10 iin almakla ykmldr. Hepsi kiilerle kiileri ilikendirebilir (7, kleci toplumlarda kiileri ilikendirir). 1-4 ve 9-10, sadece kiileri ilikilendirebilir. 5-8, kierle eyleri de ilikendirebilir: nsanlar, hem kieri hem de retken gleri cretle tutabilir ve sahiplenebilir. retim ikerinn daha fazla betimlenmesi, bir sonraki blme braklyor. retim ikeri bir toplumun ekonomik yapsn oluturduuna gre, bu yap, kier ve retken gler zerinde (etkin) sahiplik haklarnn dalm tarafndan belirlenir. retken gleri ekonomik yapdan dladmz anmsanacaktr ve kieri de dlayacaktk. Fakat retim ilikileri ekonomik yapy oluturur ve gler ile kiiler bu ilikilerin terimleridir. Bu tutarl bir reti mi? Sadece ve sadece ikerle bal terimler o ikerin oluturduu yapya ait deillerse, tutarldr ve en makul konuma biimi de budur. Baka rnekler ele alalm: Bir savm yaps e bir kprnn yapsn. Bir savm yapsn onu oluturan ifadeler arasndaki iliker,

"- Theories of Surplus Vaiue, C. 1. s. 387-388. - bid., s. 292 ve kr. s. 288. - "On Some Criticisms" de, yanllkla i ilikilerini de ekonomik yapya dahil ettim. alma ilikileri, maddi retim ilikileridir ve maddi olduklan iin, ekonomik yapnn dna derler Bundan byle, "retim ilikileri" ifadesinin tanmlayc bir sfatla birlikte kullanlmad yerlerde, aksi belirtilmedii takdirde, yukardaki paragrafta tanmland ekliyle retim toplumsal ilikilerine gnderme yaplyor.

100 50

bir kprnnkini onu oluturan kemerler, aralar vb (ksaca paralar) arasndaki ilikiler. fadeler ve paralar sava ve kprye aittirler; fakat yaplarna ait deildirler. fadelerinin ne olduklan bilinmeksizin bir savm yaprm ne olduu bilinebilir ve paralarn nitelii haknda .hibir bilgi sahibi olunmad halde bir kprnn yaprm ne olduu bilinebilir. Dahas, savm yapsn deitirmeksizin ojinal ifadeler karlp bakalanyla deitirilebilir ve byk dikkat gerektirmesine karn, aym durum kprnn paralarna ve yapma da uygulabilir. Bu ekilde deitirilen ey sav ya da kprdr, onun yaps deil. Dolaysyla ifadeler ve paralar, yaplara ait deildirler. (Kpr deiirse, kpr bir yap olduu iin deien bir yapnn da sz konusu olduu dorudur. Fakat, kpr olan yap, kprnn sahip olduu yap deildir.) Elbette, kpr (sav) paralan (ifadeleri) olmadan bir yapya sahip olamaz; fakat imdilik, bunun, yapdan dlanmalanyla badar olduuyla yetinmemiz gerekir. Bu belirlemeleri, ekonomik yapya ve nu oluturan ilikilere geniletmekte hibir glk yok. Ekonomik yap, ekonominin yapsdr. Varsayalm ki, A bir fabrikaya sahiptir ve fi, bu fabrikada onun iin almaktadr. imdi, A ile B rol deitirselerdi, ya da fi lp yerini, daha nce ekonomik bir rolden yoksun olan (olaslkla ya kkt) C alsayd, ekonominin deitii -birazck- sylenebilirdi. Fakat bu deiiklikler, ekonomideki deiiklikler olsalar dahi, ekonominin yapsmda hibir deiiklii gerektirmez. Tekrar: Kiilersiz ve retken glersiz bir ekonomi olamaz ve bunlarn yokluunda ekonomik bir yap da olamaz; fakat bunun, bunlarn ekonomik yapdan dlanmalanyla badar olduu gsterildi.,,> (Yap, sadece bir ilikiler kmesi olarak deil, bir roller kmesi olarak da grlebilir. Bu alternatif sunumlar balamnda belirtilen nokta udur: Rol-sahipleri yapya ait deildirler.)
"'- Yutardaki paragrafta ilenen nokta ksaca yle formle edilebilir: Bir ekonomik yap betimlemesi, kiileri ve retken gleri artran ifadeler yerjne deikenleri kullanr. Tikel kiileri ve retken gleri anlatan hibir betimleme ya da ad iermez. Bylece dnlen tutarszlk domaz. '"- "Being. Conciousness and Rotes'da olduu gibi. s. 90-96

Bu kavramsal yarglar, Marx 'm dnme ekline uygundur unu syleyecek kadar ileri gitmiti: * Toplum bireylerden ibaret deildir; bu bireylerin itirak ettikleri balantlar ve ilikiler toplamm ifade eder."> Marx'n "toplum" yazd yere "toplumsal yap" y koymak daha iyi olurdu; akat eer toplum bireyleri kapsamyorsa, o hdde . fortor yaps da bireylerden yoksundur Anlatmmzdan u kar: Tpk ayn savlar ve kprler zde yaplara sahip olabilecei gibi, bir ve aym ekonomik yaprun fS toplumlarda sunulmas soyut olarak olanakldr -benzerlik snrl a n n dnda olsa da. Ekonomik yapnn toplundan kesen S ^ l a S 1 d e l l C r : a i z i r a ^ t n retim ilikilenOn Z f 1 g e r e k ^ - Ancak soyut olabilirlik bireye y a r a m i Bir ekonomik yaptm bir biim olduunu g n n e m ^ y L m X '

(2) Baz Terminolojik Konular

Normalde ngilizceye "productve forces", (Trkeye "retken gler , .n.) diye evrilen Marks ifade, Produktivkrafte'dir Bu eklide evn o kadar yerlemitir ki, genellikle byle kullanrz fakat doru br evm olmadn belirtmek gerekir. ngilizces productve povvers", (Trkesi "retken yetiler", .n.) daL doru olurdu.- Fakat Marx'm kendisi de Franszca y a z a r k e n "forces ductves fadesnm kullanmtr; bu nedenle, doru olmayan e virinin gvenilir bir kayna var."5
'"- Grundrie, $. 265. BconomUc yap tipinin zdenliine kart o l ^ k ; Bkz. 01. Blm

- Bkz. Felsefen,n Sefaleti, v. Ahmet Krdan. Sol Yayutan 4 bwk, 1992 Tm 1 , t 2I 158 M dn yazd ojnal Fram.zc. metinde "fora* n r r v H , w V " ' ' < *' n 0 de "productve forc- ve " ^ T J ^ ^ T ^ , P "'" Pduct,v". f i l i z c e eviri169. sayfada!**, "reto , """ ^ T r t ^ ">yU 121. ve i nde i - p^Z ^ f^^Vr^" T'' b i t * * -f^UefeninSefmlekuvveller tive powers"a - Urcl ken gUler" demek Z ' ^ ' C - ' >dy - d , | , ivin ve k iin. "productve force.". t j^*' ** Y, koruler" dedik .v.) Wtageld. zere retken gUler". "productive powers"a "Ueken yeti-

102

53

"retken gler" (productive forces), "retken yetiler"den (productive powers) daha az doru eviri olmasma karn, ikincisi Manc'n P.roduktivkrafte olarak anlatmak istedii eyin hepsini harfi harfine karlamaz; zira bizzat Almancac, Mara'n bu terime verdii btn kalemleri harfi harfine karlamaz. Ne bir retim aleti ne de bir miktar hammadde, kesin anlamnda bir retken yetidir. Daha dorusu, her birinin retken yetisi, rn yaplma ya da yapma yetisi vardr. Emek gc, harfi harfine bir retken yetidir, fakat dier ikisi de. Manc'n yeti-anlatan terimleri hem asl yetiler iin hem bunlara sahip tikeller iin kulland tek rnek bu deildir.(I> Produktionsmittel' "retim aralan" olarak eviriyoruz -bizim ve en azndan genellikle Manc'n bununla anlatmak istedii eye, retim aletleri ve hammaddeler, harfi harfine uygun birebir bir eviri. Fakat biz, retken gler e retim aralan arasna kesin bir ayrm koyduumuz halde, Manc'n kullanm benzer bir kararllkta deildir. Belki de birbirlerinin yerine kullanma niyetiyle, terimleri ede kulland pasajlar vardr. Eer niyet buysa, bu ekilde "retim aralan"m emek gcn kapsayacak ekilde geniletir mi, yoksa "retken gler"i emek gcyle mi snrlar konusunda, farkl metinler iin farkl sonulan olan bir tartma olabilir. Fakat, metinsel kaprisler ne olursa olsun, emek gcn retken bir g olarak grmek iin, (3). alt-blmde verilecek gl bir teorik rnek vardr. Manc, baz sanayilerde hammaddenin bulunmadm fark ediyordu ve "emein nesnesi" ifadesini, hammaddeye benzer bir rol oynayan eyi anlatmak iin kullanmtr. Maden ocandaki demir cevherini, balklkta bal, aa kesiminde bakir orman tomruklarm rnek olarak verir. Saylan srelerde belirtilen eylerin
'- Ayn anlalabilir genileme "kulamn deeri", "deiim deeri" "deer" terimlerinin kullanmnda da sz. konusudur. Bkz. Ek: II. rnein. cretli Emek ve Sermaye, s. 90; Grundrisse. s. 109. <*_ Kapital c 1 s. 195, 197, 198. "Emein nesnesi" (Object of Labour) ifadesi. Arbeitsgegensumd (ksaltlm ekli Gegenstand) szcnn karldr. Birok ngilizce eviri, bunun yerine, yana bir ekilde "emein konusu" (subject of labour) ifadesini kullanr. (Kaptal'n Trke evirisinde de "emein konusu" ifadesi kullarflmtr -v.)

hammadde olmadklan konusunda hakldr. Elbette, demir cevheri, o ekilde ilev grd bir emek srecinin sz konusu olmas anlamnda bir hammaddedir; fakat maden ocanda bir hammadde deildir ve Manc, emek srecinde sz konusu malzemenin ilevi yznden "hammadde"yi bir emek sreciyle ilikilendirmekle ilgilenir. Marx, "emek nesnesi" ifadesini, sadece hammadde-olmayanla snrl kullanmaz. Hem hammaddeleri hem de gsterilen hammadde olmayanlan kapsayan genel bir terim olarak kullanr. Her hammadde bir emek nesnesidir; fakat her emek nesnesi, bir hammadde deildir. Manc'm, hammadde olmayan emek nesneleri iin ayri bir terimi yoktur ve bu nedenle, bunlara sadece "emek nesneleri" der. Mars, sz edilen sanayilerde hammadde olmadm ileri srmede hakldr, hakiki hammaddeleri dier.emek nesnelerinden ayrt etme lt yanltr: Belirttii koul, emek nesnesini hammadde yapmaya ne yeterlidir ne de zorunludur. yle diyor: Her hammadde emek nesnesidir, fakat her emek nesnesi hammadde deildir; ancak emek araclyla baz deiikliklere uradktan soma hammadde olabilir. almann nesneye adanm olmas, Manc'a gre, o nesnenin hammadde olmas iin sadece gerekli deil, yeterlidir de: Eer ... emek nesnesi... nceki emein szgecinden gemise, ona hammadde diyebiliriz.'4'

'* Bkz. ibid., s. 197-198. '*- B k i 195. W. 198; C. 3, s. 655; Gnmdrisse, s. 715, 726, 733. 762, 768 769Theones of Surplus Value. V. 1. s. 131. Fakat, editrlerin belirttii nedenlerte "hammadde" ifadesinin daha geni kullanld Theories of Surplus Value, C. 2. s. 21'dekine aykr "Hammadde" ifadesi, Rohmaterial v Rohstoff szcklerinin karl olarak evrilir. Nicholaus'u, "Rohstoff, insan emeine tabi olmadan nceki el dememi durumdaki hammaddedir" eklindeki yargsna katlmyoruz (Gnmdrisse, s. 521). Gnndrisse'in 520. sayfasnn drdnc salnnda "hammadde" olarak evrilen Rohstoff, el dememi olamaz. '- Kapital, C. 1, s. 194-195.' '"-KapitalC. 1.. s. 194-195.

100

55

(Bu kanmlardaki "deiiklie urama" ve "szgeten geme" ifadeleri eanlamldrlar ve harfi harfine dikkate almak gerekmez: Anlatlmak istenen, daha nce harcanan emektir.) Daha nce harcanan emek, doal "hammadde"yi kullanma sokmaya yeterli deildir. Demir cevheri maden ocanda hammadde deildir; fakat, tanmadan nce madencinin "szgecinden" gese bile, onu fabrikaya tayan kamyon srcsnn emei iin de hammadde deildir. Ormann bakir orman olmayp yetitirme olduunda, tomruk da keresteci iin hammadde deildir. Marx'n koulu gerekli de deildir. Hammadde olarak ilev grmeden nce birey yaplmas gerekmeyen eyler vardr. Bir aa ktk, oyulan kesilmemi bir aa olduunda bile, totem yapmnda bir hammaddedir.0' Aslinda, bir ey, sadece, ve sadece emek srecinin amac onu dnttirmekse, emek srecinde bir hammeddedir. O eyin daha nceki tarihinin, ve zellikle emek harcanm olup olmadnn nemi yoktur. Sonu: "Hammadde" emek srecindeki her eye uymaz; fakat, uygun olduunda Manc'n ayrm yapma abas kusurludur. Marx, "hammadde"yi ilevsel bir terim olarak kulanmak ister, fakat nitelik olarak ilevsel olmad iin, lt uygun deildir. "Hammadde" terimini, dntrlm malzeme kadar kanlm ve tanm malzemeyi de kapsayacak ekilde, dolaysyla olaan anlamnda deil, Manc'n "emek nesnesi"ni kullanmas gibi serbeste kullanacaz. Manc gibi'1' biz de, tanm ya da karlm malzemeyi tamaclk, madencilik vb'deki retim aralar olarak tarif etmek doal o mam asma karn, btn hammaddelerin (Manc'n emek nesneleri) retim aralan olduklarm kabul edeceiz. Marx, yle bir tarifin doal olduunu yanh bir ekilde ileri srmtr: ... yakalanmam balklarn, balklk sanayinde bir retim
"'- Bu rnek, M a n n Grundrisse, s. 768-769'da yapt ayrmn bir hala olduunu gsterir. Kapital, C. 1, 195-196.

arac olduklarn ileri srmek paradoksal grnebilir. Fakat imdiye kadar hikimse, balk olmayan sularda balk avlama sanatm kefetmemitir. Manc'm nktesi, yanlgldr. Bir retken faaliyetin her gerekli koulu, o faaliyetin rettii eyi retme arac olarak nitelenmez. Balk tutmak iin balk kullanlmaz, ya da demir cevheri karmak iin demir cevheri kullanlmaz. Onlara bu srelerdeki retim aralan demek doal deildir. retimin amacnm, maden karm ve tamaclkta olduu gibi, bir eyin yerini deitirmek olduu her seferinde sorun kar. Yeri deitirilen eyin hammadde, dolaysyla retim arac olduuna karar verelim. kanm ve tama iinin rnn P-yerindeki-x olarak dnebiliriz. reticiler, P-yerindeki-x'i retmek iin O-yerifldeki-x'i kullanarak 0-yerindeki-x'i P-yerindeki-x'c dntrrler. Bu ifade tarz, ifadeyi oluturan terimleri biraz geriyor, fakat zaran yok. Zararl olan, hibir gerilme olmuyormu gibi davranmaktr.

(3) Emek Gc
(5). alt-blmde, retken g saylan eitli malzemelerin niteliklerini ele alacaz. Emek gcn, zaten yle snflandrdk ve bu alt blm, bu karan savunuyor. Bir malzemenin bir retken g olup olmadm belirlerken nceki sayfalarda gelitirilen retken gler tanmn aktarmak normaldir: retimde kullanlan eylerdir. Fakat bu tanm, bir malzemenin retken glk iddiasm deerlendirmede baka nedenlere rol brakmayacak ekilde ne kesindir, ne de yetkin. Aksine, x'in bir retken g olup olmad sorulduunda, kavramn tarihsel mater-

'"- Kapital, C. 1, s. 197, dipnot 6. Bu kavramlatrma iin bkz. Kapital, C. 2, 62, 63; Theories of Surplus Value, C. 1, s. 412; Grundrisse, 533-534.

100

57

yalist teorideki yerini dikkate almalyz. Teorinin zel olarak bu amaca uygun tezleri unlardr: Birincisi, sadece *'in sahiplii (ya da sahipsizlii) toplumun ekonomik yapsnda jt'in sahibinin igal ettii konumu tanmlamaya katkda bulunuyorsa, x bir retken gtr (Bu, sadece sahipliyse x bir retici gtr anlamna gelmez). kincisi, retken gler tarih iinde geliirler (bkz. (6). alt-bliim). ncs, bir toplumun kullanabildii retken glerin doas o toplumun ekonomik yapm aklar (Bkz. VI. Blm). Drdncs, retim ilikileri retken glerin kullanmn ve geliimini engelleyebilir, yani snrlayabilir. imdi emek gcn ele alalm. Biraz nce belirtildii gibi, retken gler zamanla geliir ve retim ilikilerinin niteliini koullarlar. Fakat, retken glerin gelimesi, ok byk lde, doann kontrol edilip dntrlme bilgisindeki arttr ve bu, emek gcnn geliimidir. Mam, "El deirmeni size feodal beyli toplumu verir; buharl deirmen ise snai kapitalistti toplumu" diye yazar;'" ancak o ekonomik yaplar, salt tikel ve farkl teknik bilgi dzeylerinin kantn verdikleri iin o retim aralarnn varlndan karsanabilir. Btn buharl makinalan yok edin, fakat onlar yapma ve kullanma bilgisini alkoyun, hammadde konusunda biraz ansla, ksa srede status quo ante'yt (nceki durum) geri dnebilirsiniz. Bilgiyi yok edip makinay alkoyun, elinizde yararsz bir metal yn, maddi bir nicelik, gelecein bir andac kalr (reticilerin, makinann modus operandi'sim yeniden kefetmeye yetecek kadar becerileri kalmad halde, yeterli genel bilgiyle bunu yapabilmeleri, dediklerimizi donlamaun bir yoludur). retken gler emek gcn kapsamaldr; nk gelimelerinin merkezi, emek gcnn gelimesidir:

Bizzat iilerin beceri ve bilgisinin (bilimsel g) birikmesi birikimin balca biimidir ve bu birikmi faaliyetin mevcut nesnel koullarnn birikiminden -ki, onunla ele ele gider ve salt onu temsil eder- sonsuz derecede daha nemlidir. Bu nesnel koullar sadece nominal olarak birikirler ve# srekli yeniden retilip yeniden tketilmeleri gerekir.'" "Nesnel koullar" retim aletleridir, ve bilginin ilerlemesiyle birlikte retken yetenekleri artt lde hammaddelerdir. retken glerin gelime kaynann znel olduu, fakat belirtilen koullarn salad nesnel bir aracy gerektirdii sylenebilir. Bazen retken g kabul edilen emek gcyle balantl iki ey zerinde yorum yapmamz gerekir: alma faaliyeti ve insan. Marx, hibir yerde bir retken gler listesi vermez ve bunlar tartmamz, ksmen dank belirlemelere, ksmen genel teorik llere dayanr. Emek srecinin "ilk eleri" dedii eyleri listeler: 1. amal faaliyet ya da iin kendisi; 2. emein nesnesi; 3. emein aletleri. 2 ve 3'n retim aralan olduu sylenir. Bu nedenle burada, birka sayfa nce yaptmz gibi nek gcn deil, alma faaliyetini retim aralarna ekledik. 1, 2 ve 3'n emek srecinin ilk eleri olmas bir anlamda doru olsa da, "k e", epeyce bulank bir ifadedir. Ne olursa olsun, almay -faaliyetin kendisini- deil, emek gcn retken glerin, iine koymann ite nedeni: (1) alma faaliyeti, retimde kullanlmaz: O, retimdir. (2) Ya alma faaliyeti emek gcne eklenir, ya da o emek g-

100

Felsefenin Sefaleti, s. 100.

- Theones of Surplus Value, C. 3, s. 267-268; ve k. s. 295. "Nesnel koullar", baka yerde "nesnelemi bilginin gtic" olarak tarif ediliyor ( Grundrisse, s. 706). Marx, Grundrisse s. 495'te "znel" ve "nesnel" retken glerden sz eder. '- Kapital. C. 1, s. 194; kr. Gnmdrisse, s. 691. "-Kapital.C. l , s . 197.

,u

59

cnn yerine geer. kisini kapsama ok tuhaf olurdu: O halde niye sadece makineleri deil, onlarn eylemlerini de kapsamyor? Demek ki, sadece ikinci seenee dikkat etmek gerekir. Fakat bir retken g bir Produktivkraft, emek gc ise Arbeitskraft'diT. Bu, ikinciyi (ve alma faaliyetini deil) birincinin bir tr olarak almak iin gl bir nedendir. (3) Marx, ekonomi politikteki nemli kavramsal yenilii, Smith ve Ricardo'nun teorilerini amasn salayan temel olarak grd alma ile emek gc arasndaki farka byk nem verir. Zira, Marx'a gre, ayrm yaplmad srece, iilerin neden rettikleri eyin deerinden daha az cret aldklarm piyasa yasalaryla (sadece deer olarak eit metalann birbirleriyle mbadele edildii yer olan piyasann yasalaryla) tutarl bir ekilde aklamak olanakszdr: "Sadece emek-zaman ile belirlenen deiim-deeri temeli zerinde retim, emein deiim deerinin rnnn deiim-deerinden daha az olmas sonucuna nasl yol aar?"0' Marx, sorunun terimlerinin aksine, emek (=alma faaliyeti), gerekten de deer yaratan olmasna karn, kendisinin deeri yoktur diye yant verir: "Emein deiim-deeri", anlamsz bir ifadedir.(1> Deeri olan ey alma deil, almada harcanan emek gcdr. Proletaryann kapitaliste satt ey budur, emek deil. Fakat, eer proletaryann satt ey emek gc ise, demek ki emek gc onun sahip olduu eydir. Ne proletarya, ne de baka birisi alma sahibi olur: Faaliyetler, sahiplenilemezler. Fakat o zaman, alma bir retken g olamaz. Proletaryay toplumun ekonomik yapma uygun klan, kendi emek gcnn sahibi olmasdr. Bir insan, isteinin bastrld ve fiziksel bir nesne gibi kullanld zamanlar dnda, bir retken g deildir. Naziler, insanlar abajur ham maddesi olarak kullandlar ve eer frnlar retimi k-

rklemi olsayd, onlar arasal maddeler olarak da kullanacaklard. Tyler rpertici korkun rnekler dmda, retken g olan insann kendisi deil, onun emek gcdr. retim, insanlarn retken gleri kullandklar, kendilerini deil takatlerini ve becerilerini kullandklar01 istee bal bir faaliyettir. (Daha nceki sayfalarda sz edilen ayak deirmencisi, yaptnn amacnn farknda olmasa da, isteyerek deirmenin pedallarm evirir.) Yukardaki belirlemelerin tartmasz olmalar icap eder; fakat, Marx'a gre insanlarn retken g olduklarm gsterdii dnlen ve oka aktarlan bir metin var: Ezilen snfn kendisini kurtarabilmesi iin, o zamana kadar edinilmi retken yetiler ile mevcut toplumsal ilikilerin artk yan yana var olamamalar gerekir. Btn retim aletlerinin en byk retken yetisi, devrimci snfn kendisidir. Devrimci elerin bir snf olarak rgtlenmesi, eski toplumun barnda doabilecek btn retken glerin var olmalarm gerektirir.<2) Yukardaki alntnn ikinci cmlesindeki "retken yeti"nin, zel, hitabet gerei kullanldn iddia edeceiz. Zira snfn kendisi, devrimci bir durua ulamasyla olgunlat kabul edilen retken yetiler arasnda olamaz. Gnderme, snfn ham maddeyi bir rne evirme yetisinden ok, toplumu deitirme yetisinedir. Bu metne dayanarak, Marks maddi emek sreci anlatmn, insanlarn bu srete retken g olduklan nermesine teslim edemeyiz. Zira ayn nedenle, retim aletleri olarak da ele almmalan gerekirdi ve hikimse, Marx'n emek srecinde insanlarn yle olduklarn dndn iddia etmez.

Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 78. Kapital, C. l . s . 549.

"'- Elbette kastarm ve kollarn da. Kapital, c.l. rnein byiik bir arl gerektiren bir emek srecinde olduu gibi, bir kiinin btn bedenini kullanabilecei dorudur fakat kiiler kendi bedenleriyle zde olsalar bile, retken g olan ey, deyim uygunsa, kullanan olarak beden deil, kullanlan olarak bedendir. '- Felsefenin Sefaleti, s. 158.

100

61

O halde, yukardaki metin, "retken yeti" ya da "g"n gre olarak teknik bir kullanmm yukarda belirtilen hitabet gerei kullanmla birletiriyor. Benzer bir dncenin ifadesi olarak daha az yanltc bir ifadede de "bir yanda retken gler, dier yanda devrimci bir kitlenin oluumu" olarak devrimin nkoullarna daha nce yaplan gndermedir.'1' Burada insanlar fle onlarn retken yetileri arasndaki ayrma aka uyuluyor. Son olarak, Manc'n "insann kendisi balca retken gtr" eklindeki iddiasn yorumlamamz gerekir. Balamn incelenmesi, bunun, srar ettiimiz noktay, insann emek gcnn retken g olduu noktasn dorulamalm bir ekli olduunu gsterir. Hem emek gcn hem onun sahibini retken gler saymak kabul edilemez; zira birincisi retken gtr, ikincisi deil.

(4) Bilim
Emek gc bir retken gtr ve emek gcnn bir boyum da, retken bir ekilde uygulanabilir bilgidir. Bu da demektir ki, retken kulanma ak bilimsel bilgi bir retken gtr. (Bilimsel bilgiyi kullanan dolaysiz reticinin uygulad eyi anlamas gerekmez). Dahas, grdmz gibi, bilginin gelimesi, retken glerin gelimesinin merkezidir. Bu nedenle gelimesinin daha yksek evrelerinde retken glerin geliimi retken bir ekilde yararl bilimin gelimesiyle kaynar. Baz Marksistler, bilimin retken glere dahil edilmesine kar kacak ve baz Marksizm eletirmenleri de, bu konumlandrmay kukulu bulacaklardr. Elbette, her bilimin retken glere ait olduunu ileri srmyoruz; sadece retkenlik bakmndan uygun paralan aittirler. Yine de, bu snflamaya olduka yaygn iki itiraz deOerlendirmek gerekir: (i) Bilim styapsal ya da ideolojiktir;

bu nedenle, retken glere atfedilen asli statden yoksundur, (ii) bilim zihinseldir, oysa retken gler maddidir.'" Manc, sk sk "maddi retken gler"den sz eder ve "retken gler", Manc'n bu ifade iin kuland ksaltmadan baka bir ey deildir. tiraz (i)'nin ncl sahtedir: Bilim ne styapsaldr ne de ideolojik. styap, hukuksal, siyasal, dini ve dier ekonomik olmayan kurumlardan ibarettir. Olaslkla niversiteleri kapsar, fakat bilgiyi kapsamz; zira bilgi bir kuram deildir. Dier yanda ideoloji de bir kurum deil, bilim gibi bir dnceler kmesidir. Yine de bilim bir ideoloji deildir, nk, bilim-d olan ideolojinin tanmlayc bir zniteliidir. Bilim, bilim-d ideolojik eleri ierebilir; fakat bunlara ramen bilimdir, bunlara ramen retkenlik bakmndan yararldr ve dolaysyla bir retken gtr. Bilimin retken yetisi ideolojik yannda deildir. tiraz (i)'in reddi zerine yorum: 1. Reddiye styap ile ideoloji arasnda herkesin kabul etmeyecei bir kartl kullanr. Bu kartlk, ideoloji ile styapnn ilikisiyle ilgili dier grlere uygun yeniden formlasyona elverilidir. 2. Reddiye, bazdannn olduka basit ve "Kuhn ncesi" bilim anlatm olarak dnecei eye dayanr. Byle bir anlatm savunuruz; fakat bunu burada yapmak zorunda deiliz. Burada, Manc'm uzak durmad ondokuzuncu yzyl bilim kavraylarna uygun olduunu belirtmek yeterli olacak. Manc' anti-pozitivist bilim felsefesi (Kuhn, Feyerabend vb) saflarna koymaya ynelik son zamanlarn moda abas, btnyle yanltcdr (Bilim konusunda Manc zerine daha fazlas iin bkz. Ek: I) 3. styapsal ve ideolojik grngler bilimsel gelimeyi, dolaysyla retken glerin gelimesini etkilerler. Bu nedenle, bilimi bir retken g olarak ele almak, tali grnglerin asli grngleri

Alman deolojisi, s. 64; italikler benim. Grundrisse, s. 422.

"'- Bkz. Bober, Kari Marx's Inlerprelalion of Hisory, s. 20-21.

62

63

etkilediini kabul etmektir. Fakat bu, tarihsel materyalizmin yaygn bir sorunudur. Teorinin asli sayd eyleri trev sayd eylerin btn etkilerinden yaltmann hibir yolu yoktur. Belli retim aralarnn kullanm zerindeki dini bir yasak, sz gelimi Hindulardaki et retimi iin sr kullanm yasa, aym sorunu gndeme getirir; fakat bu nedenle srlarn retken g olduu yadsnamaz. O halde, bilim styapsal deildir, nk zihinseldir; ideoloji de zihinsel olmasna karn, bilim ideoloji deildir, nk ideolojik zihin faaliyeti bilim ddr. Ancak bu bizi itiraz (ii)'ye getirir: Zihinsel bir ey nasd maddi bir retken g olabilir? Bir yerde Marx una iaret eder: maddi (dolaysyla zihinsel) retken glerin belli bir gelime derecesi.'" Bu fragman dncelerimize yardm edecektir. Marx'n, (a) zihinsel retken gler maddi retken glerin bir alt-kmesidir mi demek istedii, yoksa (b) zihinsel ve maddi retken gler farkl kmeleri olutururlar m demek istedii ak deildir. (a) seeneini alalm. Demek ki, soru udur: Zihinsel bir ey nasl maddi bir eyin bir tr olabilir? "Maddi"nin kart anlam "zihinsel" ise olamaz; fakat "maddi"nin kart anlam bu balamda baka bir eyse, olabilir. Eer (a) okumas haklysa burada kullanlan "maddi"nin kart anlamnn "toplumsal" olduunu teslim ederiz. IV. Blm'de aklanan "maddi'nin bu anlam, maddi retken glerde zihinsel elerin varlm olanakl lalar. Hizmeti maddi olarak deil, toplumsal olarak gerekli olduu iin bir retici saylmayan daha nce sz edilen askeri anmsayalm. Plantasyonda kaabilecek klelerin kapatld aln ta duvaryla karlatralm: Maddi ve retim iin gerekli olmasna karn, bir retken g olarak nitelenmez; nk, (retken bir amala

tutulan bir akar'su yatan tutan duvarn aksine) katks toplumsal dzenedir. Bir malzemenin retken g olup olmad, o malzemenin ontolojisine (nasl bir fizie sahip olduu) deil, retimin maddi nitelii nedeniyle retime katkda bulunup bulunmadna baldr. retkenlik bakmndan uygun bilimsel bilgi, yerine getirilecek maddi grevle ilgilidir ve bu nedenle, retken bir gtr. Dier yanda, eer fragmann (b) okumas doruysa, demek ki, maddi retken glere ek olarak zihinsel retken gler de vardr ve o zaman da, itiraz (ii) ker; zira ncl uydu: Btn retken gler maddidirler. Ksaca ve o pasajda Marx ne demek istemi olursa olsun, Mara'n sistematik olarak yapt gibi, maddi'yi toplumsal'm karsna kayduumuzda, elbette terimin allm anlamnda maddi olmamalarna karn, zihinsel retken gleri maddi diye snflayabiliriz.

(5) Daha Fazla Katalog Aday

nceki sayfalarda verilen retken gler listesi eksiksiz midir? O listede bir yeri hak eden drt kalemi imdi ele alacaz: Arasal maddeler, binalar, mekanlar ve geim aralar. A r a sal Maddeler Bu malzemeyi tartmaya giri yolu olarak, hammaddeler ile retim alatleri arasndaki farkla ilgili bir szck. Ayrm yeterince aktr; fakat, doru ifadelendirilmesi, ele avuca gelmez.'" Birka sayfa nce, birincisinin reticinin zerinde alt ey, ikincisinin reticinin kendisiyle alt ey olduunu syledik; fakat bu nermeler, kendilerine verdiimiz arl tamayacaklardr: mleki kukusuz kille alr, lamba aya yapcs tornayla. Bu

"'- Grundrisse, s. 502.

"'- John Stuart Mill'in, Principles of Polilical Economy, Kitap I, Blm II, paragraf 4'te, srekli dzene sokma abalarna dikkat edin.

100

65

olaylarda nermeler, okuyucunun birka sayfa nceki kullanmlarnda kavrad ekilde kullanlmyorlar. Fakat bu durum, nermelerin istenilen ayrm vermediklerini gsterir. Hammadde ile retim aletleri, ancak retim srecinin niyet yapma gndermeyle doyurucu bir ekilde ayrt edilebilir. retimin amac aleti deil, hammaddeyi deitirmek olmasndan tr hammadde aletten farkldr (maden karm ve tamaclktaki hammadde bakmndan, deiiklik yer deiikliidir). Herhangi bir retim srecinin seyri iinde, ksmen sreten bamsz olarak ksmen sreten tr ikisi de deiir, fakat, retim aletini deitirmek srecin amac deildir.'1' retici, bir ingiliz anahtarnn az geniliini ayarlarken yapt gibi, elbette retim aletinde bir deiiklii niyet edebilir, fakat byle bir deiiklik, sz konusu amacn hizmetinde olacaktr: retim aletlerinde niyet edilen deiiklikler, hammaddelerdeki deiiklikleri etkilemek iin gerekleir. Hatta alet, srecin seyri iinde, nceki biimine geri dn dlayacak ekilde kasten yemden biimlendirilebilir, fakat yine bu deiiklik de, hammaddeye yaplacak eyin dayatt bir deiiklik olacaktr. Yeniden biimlendirme hareketi, pekl ayr bir retim sreci olarak dnlebilir, bu durumda, esas srete alet olan ey, bu ikinci srete hammadde ve ardndan da rn olabilir. Yine, burada da, ayr bir retim srecinin sz konusu olduu yargsn hakl karan niyet yapsdr. Verili bir nesne ya da malzeme nicelii bir srete hammadde, baka bir srete alet olarak ilev grebilir*1' ve retim aralarnn bir ksmnn ya da tamamnn hem alet hem de hammadde olduu durumlar olabilir; zira, birbirine srterek iki kaba tatan iki dzgn ta yapldnda olduu gibi, hem her birini deitirmeye hem de

her birini dierini deitirmek iin kullanmaya niyet edilmitir. Byle bir durum, sergiledii karlklla duyarl niyet ltn geersiz klmaz. imdi, ekim rnei yakt olan arasal maddelere dnyoruz. Yakt, doas gerei malzeme ya da maddedir; fakat bu durum, onu terimin uygun ilevsel anlamnda hammadde yapmaz: Yakt olarak kullanldnda hammadde olarak kullanlmaz. rn yakttan meydana gelmeyip, interalia, yaktn eyleminin bir sonucu olduuna gre, yakt bir retim aletidir (ayn ey, makina ya iin de geerlidir). Yakt kl ve gaza dntrmek retimin amac deildir. retken bak asndan yakt ne kadar yava deiirse o kadar iyidir. Ham madde iin tam tersi geerlidir: Ne kadar hzl deiirse o kadar iyidir. Verimli retim u oram maksimize eder: Hammaddenin deime oram Yaktn (ve genel olarak aletlerin) deime oram"' Manc, Cherbuliez'in "kmr, odun, ya ve don ya"m "arasal maddeler" olarak betimlemesini kabul ettiinde, kendisini en iyi ifade eder.(I) Fakat emek sreciyle ilgili kendisinin en resmi anlatmndaki kullanm daha az doyurucudur: "Yardmc hammaddeler"den sz eder ve boya malzemeleri (ki, rne girerler) gibi bu tanm hak eden malzemelerin yan sura, gres ya gibi hak etmeyen malzemeleri de sralar.'3' Fakat, Manc'n bocalamasna karn, arasal maddeler, hammaddelerle deil kesinlikle retim aletleriyle birlikte, bizzat kendisinin arzulad ilevsel emek sreci betimlemesine uygundur. Yakt, yksek frnlarda olduu gibi, sadece ham maddeyi st-

'"- Marx, Kapital, C. 1, s. 219'da ve Grundrisse, s. 298-299'da ham madeler ile aletler arasndaki ayrm tanmlamaya alr. m - Kr. Kapital, C. l . s . 198.

"'- Bu iddia sadece geni anlamda dorudur, fakat geni anlamda doruluk burada ie yarayacak. "- Grundrisse, s. 680 (bu balamda odun bir yakt olarak dnlyor). '*- Kapital, C. 1, s. 197; kr. s. 219; Theories of Surplus Vale, C. 1, s. 135-136.

100 66

mak iin kullanlmaz. reticileri scak tutmak, souk ve neme duyarl retim aralarn korumak iin de kullartlr. Bu son kullanmnda yakt, imdi ele alacamz binalara benzetilebilir. Binalar Binalardan, iinde retimin srd binalar ve dier kapal meknlar anlyoruz. Binalarn farkl retken amalar iin farkl yararlan vardr: Bu durum, retimde kullanldktan kuralm destekler. Bir bina sahipliinin, ekonomik-yapsal bir konumun igal edilmesini gerektirdiini ve binalarn retken deerinin snai tarih iinde gelitiini belirterek, onlar retken gler sayyoruz. Aldm rollerinde binalar, retim aletleridirler. Bir bina hem hammadde hem retim aleti olarak ie yarayacak ekilde tasarlanabilse de, binalar normalde hammadde deildir. Maara insanlan, iinde oturduklan maaralarn duvarlarndan aygtlar yonttular, herhalde yontma iini yaparken kuru kalmak iin. Marx, binalar retim aletleri olarak snflandrd. ngilizce yazarken, "aletler, makinalar, binalar gibi retim aletlerinden sz eder'" ve Kapital'de, retim aletlerinin Almanca karl olarak kulland Arbeitsmittel bah altnda da benzer bir liste vardr. "Makiay, binalan, emek aletlerini, her trden kontaynerleri" de sabit sermaye eleri olarak tarif eder ve Marks sabit sermaye, kapitalist mlkiyette retim aletidir/3

mekan hacmini anlatmak istiyoruz. Bir arazinin sahibi bir toprak niceliinin sahibidir, fakat aynca topram doldurduu uzayn da sahibidir. Birisini elde tutarken dierini yitirmesi olgusu bunu gsterir. Topra herhangi bir derinlikte kaznp tanabilir, oysa mekan zerindeki haklan devam eder. Ya da, bu haklar kendisinden alnp, mekann maddi ierii baka yerde kendisine verilebilir. Mekan maddesiyle birlikte satabilir, ya da mekan koruyarak maddeyi satabilir. "Arazi" terimi, bir arazi sahibinin sahip olduu iki eyi, hem topra hem mekan kapsar. Mekan, retken gler kmesine yelii hak eder. Mekan sahiplii, kukusuz ekonomik yapda bir konum verir. Bir mekan paras ieriksiz olduu zaman bile, retken bir eyle doldurulabilir, ya da reticilerin zerinden gemesi gerekebilir olduu iin ekonomik bir g yaratabilir. Bo bir alann sahibi olan kii, alann dier tarafna gemeniz gerektiinde ve altndan tnel kazarak, stnden uarak, ya da etrafnda dolaarak gemeniz mmkn olmadnda, hesaba katlmas gereken biridir. Bu nedenle, ekonomik yap anlatmmza gre, mekan bir retken gce benziyor. Peki retimde kullanlyor mu? retken glerden beklendii gibi, zaman iinde retkenlikte geliiyor mu? Kullandyor mu? retken srece balamak iin vazgeilmezdir;0 fakat, herhalde bu yeterli deil/ Daha uygunu udur: Bir mekan paras, biimi ya da konumu nedeniyle retkenlik bakmndan az ok yararl olabilir. Dikdrtgenler ve daireler farkl retken kullanmlara uygun derler ve bir enerji kaynana bitiik bir mekann retken kapasitesi, eer varsa ierii ne olursa olsun, bundan etkilenir. Mekan az ok yararl olabildiine gre, kullanlyor saylr. Kukusuz, maddi gerelerden ve emek gcnden farkl olarak, kullanlp tketilmez ve yeniden retilmesi ve baklmas gerekmez. Ancak, mutlak gvenilirlii, kullanldn yadsmak iin zayf bir neden grnyor.

Mekanlar
Mekan ifadesiyle, ierdiinden soyutlanm dnlen tikel bir
100
m

- cret. Fiyat ve Kr. v. Erdoan Baar, So! Yaytnlan, 2. Bask. 1966, s. 50.

'- Kapital. C. I, s. 219. <*- Theories of Surplus Value, C. 1, s. 246. Bu son alnlda "emek aletleri" ve "binalar", binalar emek aletler, olmayacak ekilde, ayr ayn grnrler, fakat ayn nedenle, makinalar da deildir. Buradaki "emek aletleri". Arbeirsmittel'den (retim aletleri) daha dar bir snflama olan Arbeitsinstrumente'nin karldr. Bir yerde Manc. fabrikann, en iyi dunmda "snrl bir lde" bir Produktionsinstrument olduunu syler ( Kapital. C. 3, s. 761 (Trke eviride byle bir ifade bulunamad gibi, yazarn verdii ngilizce kaynan gsterilen sayfasnda da byle bir ifadeye rastlanmad -v.)

'*-- Theories of Surplus Value. c. 2. s. 245. Birka sayfa nce aktardma balk konusundaki Marx gibi. sofizmden kanmahyz.

69

Mekan geliir mi? retken glerin gelitii tezi, kresel olarak ele alnabilir; ,bu nedenle, her tip retken gcn gelimesini gerektirmez. Yine de, mekann gelimesine benzer bir ey gerekleir. Bir kere, retme yeteneini genileten -sadece ele geirilen maddi ierik nedeniyle deil- yeni mekanlarn fethi sz konusudur. Ayrca, genel olarak mevcut retim aralarnn iyilemi kulanmnda olduu gibi, retken yetinin gelimesi saylan mevcut mekanlarn iyilemi kullanm da sz konusudur [Bkz. alt-blm (6)]. rnek: Tarlalarn verim arttrc yeniden parsellenmesi ve makinalann verimlilik arttrc yeniden konumlanmas. (Burada tarlann yeniden parselenmesi, mlkiyet haklarnn yeniden tahsisi deil, tarmn maddi profilinin yeniden dzenlenmesi anlamna gelir. Bkz. Blm VI). O halde, mekanlar kataloga girme hakkm kazanyorlar. Fakat hammadde deildirler ve sanki retim aletleriymi gibi de davrananlayz. Bu nedenle, ayrca sz edilmeleri gerekir.

smda gerekleen yiyecekteki deiikliklerin, retimdeki byk ilerlemelerin sorumlusu olduunu dnyor. "Ortaa," diye yazyor, "fasulye ile doluydu."0' ada dnyann birok kesimindeki "gda kar retkenlii evrimi" denilen ey, retken uygun beslenmeye kanttr. Marx, yiyecein retim aralarna aitliini sk sk yadsr. Yadsdm ileri sreceiz ve daha soma yadsmasn aklayacaz. nce geleneksel tanmland ekliyle genel olarak retim sreci iinde, sonra bizzat emek gcnn retiminde yiyecein retim arac olarak statsn tartacaz. Bir makineyi alr durumda tutmak iin kullanlan sv ve kat makina yalan retim aratandrlar ve alma srasnda ya da ksa bir dinlenme arasnda tketilen kahve ya da len yemei de benzer bir ilevi yerine getirir. Salt iilerin keyfi iin piirildiinde kahve retim arac deildir: Fabrika duvarna yaplan bir resim, ya da ho bir mzik gibi, alma yeteneklerine kart olarak alma isteklerini srdrme aracdr. Canl kalmalarna yardm ederek yetenee de katkda bulunur ve bu kapasitesiyle, makinalann almasna yardm eden maddelerle bir tutulabilir.'11 Bu nedenle, emek gcnn eylemini srdrmek iin alnan yiyecei, o eylemin rettii rnn retim arac olarak alyoruz. imdi de tipik olarak iin dnda tketilen ve bizzat emek gcn yaratan (ya da yemden reten) yiyecei ele alalm. "Bir tketim biimi olan beslenirken insan kendi bedenini retir", dolaysyla emek gcn.'1' Yiyecek tketiminin amacnn emek gcn retmek olup olmadm sormamz gerekir. Aadaki rnei ele alalm. Bir insan
'"- Lynn White, Jr., Medieval Technology and Social Changt, s. 76. alma yetenei ile alma istei arasndaki nemli fark, ikisinde de art vaadinde bulunan alanlar ucuza besleme kumpas Luncheon Vouchers'n pronosyonculan anlam: "Bir iveren olarak, elbette, personelinizden en dk maliyette en yksek verimi almak istersiniz. Louncheon Vouchers, salam bir i teklifidir. alanlarn takdir edecei bir ikramiye ve iyi (>ir leden sonra almas iin salam bir temel olan bir le yemeine teviktir." (Quality renkli gazete eki, eitli tarihler). '*- Grundrisse, s. 90.

Geim Aralan
retim srecine korunak olduklar, ya da baka ekilde, retim srecinin przsz ilemesi iin maddi olarak gerekli olduklar srece binalar retim aralar olarak, snflandrld. Fakat, reticinin giysisi de, en azndan belli srelerde, benzer bir ilev grr. elik iisinin yz maskesi ve bu ekilde zel olarak dizayn edilmi her ey bir retim aleti saylmaldr. Maddi nedenlerle (toplumsal rf ve adetlerle ilgili nedenlere kart olarak) plak olarak rahatlkla yrtlemeyen bir emek sreci, elbisenin retim arac olarak deerlendirilmesini gerektiren bir emek srecidir. Tketici olarak insana hizmet ettii kadar retici olarak insana da hizmet eden tek eya elbiseler deildir. Dier tketim aralan da, en bata da yiyecek, deerlendirilmeyi ister. Tketiminin ne kadar retken olabileceini etkileyen yiyecek kalitesi, kukusuz, tarihte belli noktalarda iyilemitir. Bir tarihi, ge ortaa dnya102

71

baltayla srekli bir kte vuruyor ve sonu olarak aa kymklar retilir. Bu ii aylaklk olsun diye, sadece zaman geirmek iin yapyorsa, o zaman kymk retilmesine karn, kymk retmek adamn amac deildir ve baltas bir retim arac gibi ilev grmez; ancak kymklarn rn kabul edilmesi durumunda grrd. imdi, yiyecek tketildiinde emek gc retilir, fakat yiyenin amac emek gc retmek olmas gerekmez. Yiyenin amac emek gc retmek olmad lde, yeme eylemi, yiyecein retim arac olduu bir retim sreci deildir. Fakat insanlar sadece yemek iin almayp alabilmek iin de yedikleri srece, o lde, nerede alnrsa alnsn, yiyecek emek gcnn retim arac olarak snflandrlabilir. Yiyecei yiyenin dndaki kiilerin amalarnn dikkate alnmas gerektiini anmsadmzda, mesele daha da karmaklar. lmek isteyen ve almaya devam edebilmesi iin yemeye az ok zorlanan bir kle tarafndan alndnda, yiyecek kukusuz bir retim aracdr. Kapitalist, iinin kapitalistin kendisine verdii cret karlnda edindii mallarla kendisini yeniden retmesini istedii lde, iinin tketim aralarnn stats konusunda yargda bulunmak gleir. Marx, ifte koulan bir beygire verilen otu retim arac sayar"1 ve o ot ile aym zamanda tketilebilen o beygirle ift sren kiinin le yemei arasnda hibir fark yoktur. Yine de, "... geim aralar emek srecinin bir parasn oluturmaz' dediini gryoruz. Tutarszlk sadece grntdedir. Marx'n belirlemesi, emek srecinin zgl kapitalist anatomisi sunulurken yapdan bir belirlemedir. Bizim burada yapmakta olduumuz gibi, toplumsal biiminden bamsz olarak retimin maddi karakterini tartmyor.01 Kapitalizm altnda retim aralar tartmasz sermayeyle satn alnr; oysa geim aralar cretlerle mbadele edilir ve aktarlan be-

lirlemeye egemen olan bu toplumsal farkllktr. Bu nedenle ana konusunun dma kan ve maddi damardan konuan Marx, aym sayfada, yukarda verilen anlatma tam uygun geim aralarnn tketimi, buharl motorun kmr, arkn ya, beygirin otu tketmesi ve alan klenin btn zel tketimleri gibi, fiilen bir emek sreci olayndan baka bir ey deildir.0 eklinde bir ifadeye izin verir. Emek gcn eylem tutmak iin alman yiyecek yakta benzetebilir ve dolaysyla, zgl bir arasal madde tr saylabilir. Fakat yiyecek sadece yakt deildir; nk, bizzat emek gcnn yaratlmasnda, rnn bileimine girer, dolaysyla hakiki bir hammadde gibi ilev grr. Mutfak gerelerinden baka, emek gcnn retiminde alet olarak i gren bir ey varsa, o da, el, di vb'dr (sindirim organlar deil; nk, Yoga'nn marifetini gzard edersek, yiyecek, yiyenin boazndan getikten sonra, niyet ortadan kalkar). Buna gre, bu alt-blmdeki deerlendirmeler nda, aadaki gzden geirilmi retken gler katalounu neriyoruz,(,) belli geim aralar retim aletleri ve hammaddeler arasnda kabul ediliyor.
r e t k e n g l e r = r e t i m aralar - r e t i m aletleri ( a l e t l e r , m a k i n a l a r , binalar, a r a s a l m a d deler) + Hammaddeler + Mekanlar + Emek gc

"'-Kapital, s. 197. "Results of lmmediate Process of Production, s. 1004 (Gsterilen kaynak "Dolaysz retim Srecinin Sonular" Kapital'in ngilizce basksnda -Harmondsworth, 1976- bir blm baldr. Trke eviride byle bir bala, ya da blme rastlanmad -v.) '*- Bu aynmn aynts iin bkz. Blm IV, alt-blm (2)

'"- "Results of lmmediate Process of Production, s. 1004. aynca bkz. tbid. s. 983-984, 989; Grundrisse, s. 675, 693; Theories of Surplus Value, C. I, s. 390. '*- Geni kabul gren Stalin'in verdii katalogun eletirisi iin bkz. Shaw, "Productive Forces and Relations of Production," s. 32 vd.; retken gleri listelemeye almak, onlarn doasn kavramamaktr eklindeki Althusserci grn kavramsal ve metinsel reddi iin bkz. ibid., s. 57 vd.

100

73

(6) retken Glerin Gelimesi

Bir toplumun retken yetisi, optimal kombinasyonda alan retken glerinin yetiidir. retken glerin gelimesi, bu yetinin bymesidir. Dolaysyla, retken glerin gelime dzeyinin standard, retkenlik dereceleridir. Baka bir ifadeyle. Emein retken gcnn artmas, sadece, daha fazla rn elde etmek iin daha az dorudan emein gerekli olmas demektir/" retim aralarnn retkenliini iyiletirmenin iki yolu ayrt edilebilir. Birincisi, verili retim aralarnn yerini daha stnlerinin almas sz konusu olur. Dieri ve ondan farkl olarak, eldeki retim aralarnn iyilemi kullanm sz konusu olur. Eldeki retim aralan, sadece iyilemi kullanmn yant verdii ilke yeniyse, retken glerin bir gelimesi saylr. Uzun sreden beri biliniyorsa, o zaman iyilemi kullanm, mevcut retken yetinin bir uygulanmasdr, yani o bilgi retken yetinin bir genilemesi deildir. Hesaba katlan, fiilen yaplana fiilen harcanan emek miktan deil, belirtilen rnleri yapmak iin ne kadar emek miktarnn harcanmas gerektii ya da gerekeceidir. Bir eyin retilmemesi, ya da retilenin, kullanlabilir teknik ve kaynaklara gre verimsiz bir ekilde retilmesi olgusu, retken glerin geme dzeyine aykr deil. retim ilikileri retken gleri "ksteklediinde", sadece gelimelerini engellemez, optimal kullanmlarm da engeller. Fakat, optimaln altnda kullanma, retken glerin yetisinin olas ktdan ok fiili ktya gndermeyle llmesi durumunda olaca gibi, retken glerin gelime dzeyinde bir dmeyi gerektirmez. (Dolaysyla, bizim retkenlik kavrammz, emein farkl

toplumlardaki fiziksel retkenliini karlatrrken iktisatnn ku1 and kavramdan farkldr. Bizim anladmz retkenlik, toplumsal snrlamalardan suyutlanm ekilde mevcut ara ve bilgiyle bu anlamda retkenliin ykselebilecei maksimumdur.)*" imdi, retkenlikte bir art, u blmenin deerinde bir art olarak tanmland: rn bykl Bu rn retmek iin gerekti dolaysz emek miktan Dorudan emek, rn yapma aralarm retmeye harcanan zaman da dahil, rnde harcanan kii-saat saysdr. Greli olarak sorunsuz bir nosyondur. Fakat kesirin paym ele almak ok kolay deil. Burada "byklk" ne anlama gelebilir? rnn kimlii deimez olduunda sorun yok; nk, o durumda "daha fazla rn" basit bir dncedir. Eer aym zamanda daha fazla, ya da daha az zamanda o kadar p rn retilebilirse, o zaman, p rnyle ilgili retkenlik aka ykselmitir. Fakat tarihsel materyalizm, retken glerin bir btnlk olarak tarih iinde gelitiini ileri srer ve dolaysyla, toplumlann retken yetilerini, ayn ayn tekil rnler bakmndan deil, toplam olarak karlatrmamz emreder. Bu, sorun yaratabilir. Elbette, eer S 'de retilebilen her ey 52'de de retilebilir ve 52'deki her ey de S/'dakinden daha az zamanda retilebilir olsa, o zaman, retkenliin 52'de daha yksek olduunu iddia etmek iin ortak bir rn bykl lsne gerek duymayz. Fakat, 52'deki glerin baz rnler bakmndan S/'dekilerden stn, baz rnler bakmndan daha az yetili olduunu varsayalm. O za- Bizim retkenlik anlaymz, baz iktisatlarn ifadeyi kuland ekliyle, "tekniklerin en iyi uygulanmas" tarafndan da belirienmez, zira bunlar, burada konu d olan faktr fiyatlar tarafndan koullandrlrlar. Bkz. alter, Productivity and Technical Change. ">- Burada kalifiye emei basit emee "indirgemeye" gerek olmadna dikkat edin: Bu konu, u andaki tartmann dndadr. Byle bir yargnn rnei iin bkz. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 43; ve kr Dobb, Welfare Economics, s. 29.

Grundrisse, s. 831 ca kr. Theories of Surplus Value. C. 3, s. 433-434. M ant, "yeni kullanm deerlerinin kefi" ile "bilinen kullanm deerlerinin yeni bir kullanmTnin kefini ayrt eder. retim aralan kullanm deerleridir ve burada iaret ettii retim aralardr (Theories of Surplus Value, C. 3, s. 440).

100

75

100

man, 57 ile 52 arasnda global bir retkenlik karlatrmas nasd yapabiliriz? Belli durumlarda, biraz nce saptanan karlatrma tipi, ortak bir rn bykl ls olmadan yine de olanakl olacaktr. O halde, hem 57 'de hem 52'de her reticinin retken bir ekilde alabilecei zaman uzunluunun gnde 12 saat olduunu varsayalm: Marjinal rn, bu noktann tesinde negatiftir. Sadece rnn, p,q ve r rnlerinin var olduunu dnelim. S 'de bir birim p retmek 3 saati, bir birim q retmfek 4 saati ve bir birim r retmek 5 saati alyor. 52'de ise, bir birim p retmek 2 saati, bir birim q retmek 3 saati ve bir birim r retmek 6 saati alyor. O zaman, 52, p ve q bakmndan daha fazla, r bakmndan daha az retkendir. Bununla birlikte, S2'de, birer birim p, q ve r retildiinde 12 saatin sadece 11 saatinin kullanldna dikkat edin. Diyelim ki, geriye kalan saat r retmeye ayrld: O zaman, o saatte bir miktar r retildii srece, bir rnn birimleri ile dier rnn birimleri arasnda herhangi bir oran belirtmemi olsak bile, 52'nin global olarak 57'den daha retken olduunu syleyebilirdik. Yukardaki rnekte, sadece alma saatlerinin belirtildii gibi ayrlmas durumunda, en azndan bir rn bakmndan 57'in retkenlik asndan 52'den stn olduunu varsayyoruz. Fakat, genel durum yledir: S, baz eyleri (hatta pek ok eyi) S2'den daha retken bir ekilde retebilmesine ramen, eer S 'de retilebilir kii bama rn kolisi karlnda, her rnn en azndan 5/'deki bir rne denk olduu bir koli retilebilirse ve en azndan bir rn daha bykse, 52 toplam olarak ak bir ekilde daha retken kalr. Fakat, biraz nce aklanana benzer prosedrler, btn kavranabilir durumlarda ak sonular vermez ve 57'de retilebilen bir rn 52'de kesinlikle retilemez olduunda, uygulanamaz. Hangi evrenin daha retken olduunu halletmek iin, ayr tr rnlerin karlatrmal nicelik byklklerini belirleme yntemine gerek duyacamz durumlar tasarlanabilir. Fakat Marx'n kendisi, byle bir yntemin kullanl olmadn ima eder:

Farkl retim alanlarndaki retkenlik kardatrhrsa, bu sadece greli yaplabilir. Baka bir ifadeyle, keyfi bir noktada, rnein, kendir ve ketenin deeri, yani bunlarda cisimleen emekzamannn balak nicelikleri 1:3 olduu zaman, balanr. Bu oran deiirse, o zaman, bu iki farkl tip emein retkenliinin deitiini sylemek dorudur.'" Bu gr, baka eylerin yannda, s alanndaki retkenliin t alannda olduu kadar yzde jc ykseldiini ya da dtn sylememize izin verir, fakat alanlar kesen dorudan retkenlik karlatrmasn yasaklar. Yukardaki metinde Marx, doru karlatrmalarnn uygulanabilirliini yadsmayla ilgilenir ve toplumlarn greli retkenlik glerini deerlendirmek iin herhalde gerekli de deildir. Burada kaba karlatrmalar yapdacak. Peki bu bile nasl yaplabilir? ki farkl tr rn derlemesi, her derleme kendi iinde ve derlemeler arasnda byklk asndan amaca uygun ekilde kardatnlmaz. Elbette, oylumlarm ve arlklarm belirtebiliriz; fakat bu byklkler arasndaki oranlan konu d kalr. Kaba karlatrma deerlerimizi bulacaksak, rnlerin nicelikleriyle nedensel olarak balantl bir eye bakmalyz. Doal bir neri udur: nsan gereksinmelerini karlama, insan refahna katkda bulunma kapasitelerini deerlendiririz. Eer s toplumunun gleri, t toplumundan daha fazla kii bama gereksinme tatmini retebilir durumdaysa, s'nin retkenlik bakmndan daha gl olduu sonucuna varabiliriz. Bunun sadece kaba bir standart verdiini okuyucuya sylemeye gerek yok. in iine giren birok glk geerliliini tehlikeye sokar. Birincisi, insanlarn gereksinme duyduklar ya da istedikleri
- Theories of Surplus Value. C. 2, s. 85. (Marx, cn azndan bir emek tipinin retkenliinin deitiini sylemeliydi). Marx, burada geni dnya-tarihsel anlamnda retken glerin gelimesiyle ilgilenmez. Kr. ibid., s. 110 vd.

77

eyler, tarih iinde deimez deildir. Deimez olsayd, -dier glkleri bir tarafa brakarak- iki toplumdaki dknklklannm karhtrmal bir ls konusunda yargda bulunabilir ve daha mutlu olann retkenlik bakmndan daha gl sayabilirdik. Fakat, gereksinmelerin tarih iinde geniledii ve nitelik deiikliine urad Marks bir srardr ve stelik salam bir srardr. Bu, gereksinmeleri karlama kapasitesini uygun bir l olmaktan karmaz; fakat pratikte uygulanmasn gletirir. kincisi, fiili retim deil, retilebilir olann hesaba katldn anmsayalm. Bir toplumun kaynaklan, halknn refah balonundan yanl tahsis edilmi olabilir. rnein, silah retimine aynlan kaynaklarn baka amalara yneltilmesi durumunda ne kadar gereksinmenin karlanacan sylemek kolay deil, fakat bilmemiz gereken bir eydir. ncs, bir toplumdaki btn honutluklar ve dknkhklan, o toplumun rettiklerine ya da retmediklerine atfedilemez. Salgn bir hastalktan,(I) ya da kt hava koullarndan, ya da evlilikteki istikrarszlktan kaynaklanan zntlerin suu, yetersiz retken yetiye kolayca yklenemez. Dahas, neyin retken glerin niteliinden kaynaklandn neyin kaynaklanmadn sylemek de her zaman kolay deildir. retken glerin verimli kullanm, aile yaam zerinde mutsuz sonular doman bir i deiikliini gerektirirse, bu durum, retken glerin refaha katk kapasitesini drr m? Demek ki, gereksinmelere gnderme bizi doru yne bakmaya yneltir; fakat orada grdmz ey bazen keli olmaz. Sorunun boyutlan abartlmamaldr. Amacmz, tarihe uygulanabilir bir teori ina etmektir. Tarihin seyri, birok olabilirlii gereklie dntrr, fakat btn olabilirlikleri deil; o nedenle, baz zor karlatrmalan pratikte yapmak zorunlu olmayacak. Aynca,
"'- Genel olarak zayf bir tbbi bakm dzeyine kart olarak
m

teorinin iddialan, byk olsa da snrsz deildir. Bu, kavramsal sorunun pratik nemini biraz daha azaltr. imdi bu iki noktay gelitiriyoruz. ada Birleik Devletler'in retken glerinin, ortaa ngiltere'sinin retken glerinden daha ileri olduunu gvenle sylemek mmkndr. Yine de, gereksinmeler, zevkler ve frsatlar o kadar ok deimitir ki, o zaman retilen birok ey imdi retilmiyor. Bu, grnd gibi bir glk deil; nk, mesele bir iirn retmenin ne kadar zaman ald deil, ne kadar zaman alacayd: retilmemi rnler hesaba girebilir. Fakat, retilmemi rnleri yapmak iin gerekli becerilerin ve/veya gerekli hammaddelerin artk var olmad yerde, sorunlar ortaya kar. (Gerekli retim aletlerinin yokluu bamsz bir sorun deildir. Eer bulunamyorlarsa, bunun nedeni, onlan yapmak iin gerekli becerilerin, ya da hammaddelerin ya da ikisinin bulunmamasdr.) Yitirilmi bir becerinin nasd tekrar kazanlaca bilinse, sorun hafifler; nk, o eyi retmek iin gerekli toplam zamana, o beceriyi renmek iin gerekli zaman ekleyebiliriz. Fakat, gerekli bilginin yitirilmi olduunu ve yeniden kefi konusunda hibir fikrin olmadm varsayalm. O zaman sorun yerinde durur; fakat fiili tarihle ilikisinde elzem deildir. Bilginin geliimi aslnda o kadar kmlatiftir ki, yitirilmi bilginin ortaya koyduu glkler byk nem arzetmez. Bilgiyle balantl snrllklar sz konusu olduu srece, Birleik Devletler, sz gelimi Ntre Dame Katedralinde bulunan trden renkli camlar gibi eriminin tesinde kalan belli rnler hari, ortaan retebildii her eyin daha fazlasn retebilir. yleyse, her eyi hesaba katarak Birleik Devletler'in ortaan sahip olduundan daha retken yetiye sahip olduu sonucuna varabiliriz. Gereksinme kavramn ele almak kolay deil; fakat, o trden renkli camlarn elde edilemezliinin bunaltc bir d krkl yarattm savunmak da zordur. Aratrma (hem yatay hem dikey) yeni kaynaklan kullanma hazr hale getirdiinde ve allmas daha kolay ve bu nedenle
79

- klim ve corafi zellikleri retken glerden ayrmak g olmasna karn: Bkz. Bl. IV s.96-97

78

rne evrilmeleri iin daha az zaman isteyen yeni yaratlan maddeler kullanldnda hammadde arz geliir.'" Fakat bilgiden farkl olarak hammadde, ne yazk ki birikmez ve verili rnler iin maddelerin seyrek olduu ya da artk var olmad gerek durumlarla yz yze kalrz. Sorundan kamak iin, retkenliin yalnzca bir bilgi meselesi olduuna hkmedebiliriz; bylece uygun soru her zaman yle olur: Binen verili olmas durumunda, gerekli hammadde elde olsayd p retmek ne kadar zaman alrd? Fakat bu ie yaramaz. Zira, retken glerin geme dzeyinin ekonomik yapnn biimini belirledii syleniyor ve ekonomik yap, olgusalla bu kadar kart bir eye duyarl olmaz. retilmesi olanakl olan ey tarafndan belirlenir, hakiki olmayan bir ey hakiki olsayd retilmesi olanakl olacak ey tarafndan deil. Eer "kaynak krizi" bazlarnn dedii kadar ciddiyse,(,) bu durum, ignnn nemli derecede azalmasna dayanan komnizm biimlerinin gereklemesine gerek bir tehdittir; zira bu komnizm biimleri, astronomik derecede yksek retken yeti dzeylerini gerektirir. Demek ki, retken yetinin dzeyi tek bama bgiyle saptanamaz. imdi teorinin iddialarm anmsayalm; zira, sadece bu iddialarla balant iinde retken yetiyi deerlendirme ltlerine gereksinmemiz var. retken glerin gelime dzeyi, onlarla birlikte var olan ekonomik yapnn doasm aklar eklindeki tezden biraz nce sz ettik. Bylesi aklamalar mevcut retken yetinin hem niteliine hem niceliine dayanr. Yani, sadece ne tr retken glerin elde olduuna deil, retken glerin verdii retken yetinin byklne, standart bir lsn bulmaya altmz bykle de dayanr. Ekonomik yap, yetiyi cisimletiren olanaklardan soyutlanarak alman retken glerin yetime gndermeyle ikinci biimde akland srece, aklama iin esas mesele, gcnn

yettii artk retiminin miktardr. Bu balamda artk retimi, dorudan reticinin vazgemez fiziksel gereksinmelerini kardamak, emeki snf yeniden retmek iin gerekli olann tesindeki retimdir.'" Gelime dzeyi kavramnn aklayc rol dikkate alndnda, retken glerin gelimesi, olanakl kldklar artktaki bymeyle saptanabilir ve artk da, reticilerin hayatlarn idamesi iin gerekli alma zaman kartldktan sonra geriye kalan gn miktaryla saptanabilir. (Kullanlabilir artk zamannn ne kadarnn, fiilen retime aynld nemli deil). Bu saptamalarn, soyut retkenlik zmlemesinde dorulanmalar yoktur, fakat, teorinin gereksinmelerine hizmet ederler. O halde, karlatrmal retkenlik kavramna mussallat olan glklerin birounun teorik olarak geersiz olduu anlalyor. ki gelime sahnesini, S ve 52'yi ele alalm. Varsayalm ki, S 'de vazgeilmez geim aralarn retmek tketici bana gnlk saati alyor ve geri kalan zamanda, belli miktarda lks mallar retebiliyor. 52'ye gelince "gerekli emek" iki saate dm; fakat geriye kalan zamanda (ki dierinden bir saat fazladr) S 'deki lks mallardan birinin drtte retilebiliyor, dier tr lks mallar retilemiyor. SI ile 52 arasnda retken yetide artma m olmutur, gerileme mi? Soyut olarak soruya yant verilemez ve kukusuz, kesin yant vermenin hibir aracm gelitirmemiiz. Fakat teorik olarak merkezi bir anlamda, gerekten de artma olmutur.

"'- Hammaddelerde retkenlik artrc deiiklikler iin bkz. Theories of Surplus Value, c. 3, s. 445. Bu konuda ksa yorumlar iin bkz. Bl. XI, alt-blm (9).

"'- Dier nemli fakat farkl artk kavramlar: (1) reticilerin tarihsel olarak gelimi gereksinmelerini karlamak iin gerekli olann tesinde retim (Bkz. Kapital, 18$-187); (2) retici olmayan smrcnn kendine mal ettii retim.

100

80

-IIIEkonomik Yap
(1) retken Glerde Sahiplik Haklar
Bir toplumun ekonomik yaps, btnsel retim ilikileri kmesidir. retim ilikileri, hukuksal sahiplik ilikileri deil kiiler ve retken gler zerinde fiili g ilikileridir. Fakat, retim ilikilerini sahiplik ilikileri olarak temsil etmek gelenektir*" ve imdi sahiplik kavramnn kimi zelliklerim belirterek ekogomik yap anlaymz derinletiriyoruz. Bir nesneye sahip olmak, o nesnenin kullanm ve durumu hakknda bir dizi hakk kullanmaktr. ("Hak" ifadesini geni anlamda, Hohfeld'in iddia ettii gibi, herhangi bir hukuksal avantaj, ayrcal ve dokunulmazl kapsayacak ekilde kullanyoruz).1" Haklar, nesnenin niteliiyle ve geerli hukuksal sistemin doasyla snrldr. Tipik sahiplik haklan unlardr: Bir o nesnesini kulanma hakk; o'nun kullanmyla retilen geliri alma hakk; bakalarnn o'yu kullanmasn nleme hakk; o'yu yok etme hakk; o'yu devretme hakk vb. Bir kii bazen bu haklardan bazlarna sahip olur bazlarna Olmaz ve hangi haklar kmesinin sahiplii oluturmaya yeterli olduunu belirlemek iin hukukulara gerek duyulabilir. Bu soruya yant, hukuk tarihi iin nemli olsa da, bizim amalarmz bakmndan nemsizdir. Yasa, bir binann sahibinin, binay o anda kulanmakta olan uzun sreli kirac deil tam iyelik hakkm elinde tutan

"'- retim ilikilerinin hukuksal tarifinin d iarda brakld Bl. VlII'de verilen nedenlerle MarVn kendisinin de yapt gibi. Bkz. Fundamenal Legal Conceplions, s. 71.

83

olduunu ilan edebilir. Burada sorun, sahipliin kendisi deil, sahipliin eleridir. Bu eler, sz edilen haklardr ve btn paradigmatik sahiplik durumlarn belirten o mlk zerinde baz haklara sahip olduu srece o'nun sahibine (bir sahiplik biimine) * diyeceiz. Bugn, bireysel kapitalistlerin kendi holdingleri zerinde bir zamanlar sahip olduklarndan daha az hukuksal takdir haklar vardr. Sahibi olduklan ey zerinde ok az haklan vardr ve bizim dilimizle, daha az lde yaptklan eyin sahibi olduklan sylenebilir.'" O nesnesi zerindeki haklar, bir ok kiiye dalm olabilir. X'in o zerinde r hakk, y'nin 5 hakk olabilir: Tam iyelikli kii, kiracnn tek bama sahip kt o'nun gelir konusundaki tam iyeliini devretme hakkna sahip olabilir. Ya da, kiiler bir binaya ortak sahip olduklarnda olduu gibi, hem x'in hem y'nin o zerinde r hakk olabilir. Bylesi durumlarda her birinin o nesnesine ksmen sahip olduundan sz edebiliriz. Aynca, kiiler bir binann sahipliini paylatklan hakle tamamna ortak sahip olmadklar zaman olduu gibi, o nesnesi, x'in bir ksm zerinde y'nin dier ksm zerinde haklan olacak ekilde blnm olabilir: rnein, birisi en st kata dieri en alt kata sahipse. Burada, her birinin o'nun bir ksmna sahip olduunu syleyebiliriz. O halde, bir eye ksmen sahip olmay onun bir ksmna sahip olmaktan ayrt ediyoruz. Bu drt olaslk yaratr: 1. x, o'nun tamamna btnyle sahiptir. 2. x, o'nun tamamna ksmen sahiptir. 3. x, o'nun bir ksmna btnyle sahiptir. 4. x, o'nun bir ksmna ksmen sahiptir. Son koulu pratikte ayrt etmek ounlukla gtr. Eer ben, binann zerinde gndz haklara sahipsem ve siz de geceleyin saBundan kapitalist snfn retim aralar zerinde daha az denetime sahip olduu sonucu kmaz. Bireysel kapitalistin denetiminde bir azalma, bir snf olarak kapitalistlerin, rnein devlet eliyle artan deneminden kaynaklanabilir. rnekleme iin bkz. Kidron, Western Capitalism, s. 9-11. Kr. Alman deolojisi, s. 387-388 (Alman deolojisinin Trke evirisinde bu sayfalar evrilmemitir -v.)

hipseniz, her birimiz binann (zamansal) bir ksmna m sahibiz, yoksa her birimiz ona ksmen mi sahibiz? Sahipliin 2 ya da 4'teki biimlerden birindeki gibi olmas ounlukla nemlidir, fakat hangisinde olduu nemli deil. O nedenle, seenei de belirsiz bir ekilde kestiini kastederek jr'in o'nun birazna sahip olduunu syleyeceiz. Dahas, l'in ksaltmas olarak "X, o'nun tamamna sahiptir" diyeceiz ve verili bir o bakmndan 1 ila 4'ten hibirine uymayan bir x'in o'nun hibir eyine sahip olmadndan sz edeceiz. Kle sahibinden farkl olarak manor-beyi, kendisine bal reticinin emek gcnn sadece biraznn sahipliine sahiptir. Sadece zamann bir ksm iin serfe emek cyle ne yapacam syleme hakk vardr. Proleterden farkl olarak serfin, kendi emek gc zerinde sadece bir ksm haklan vardr; fakat proleter de kulland retim aralan zerinde hibir hakka sahip deilken, serf birazna sahiptir. Lord, ona ait toprak parasna el koyamaz; oysa proleterin kaybedecek hibir retim arac yoktur. Dorudan reticilerin sahiplik konumlarm yle tablolatrabiliriz: TABLO: 1
Kendi Emek Kulland Gcnn retim birazna hibir ksmna hepsine Aralarnn hibir ksmna

KLE SAHPTR SERF PROLETER BAIMSIZ RETC

hibir ksmna birazna hepsine hepsine

Tablo, baml reticiyi'" ve bir bamsz reticiyi veriyor. Biri kendi emek gcnn ve retim aralarnn hibir ksmna, birazna ya da tamamna sahip olabileceine gre, deerlendirilecek toplam dokuz durum vardr. Dier beine dnyoruz.

'"- "Bunlar, byk klelik biimidir": Engels, "Ailenin. zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni," Marx-Engels, Seme Yaptlar, C. 3, v. Mihri Belli ve dierleri. Sol Yaynlan, 1979 iinde, s. 404.

102

85

(2) reticilerin Olanakl ve Olanaksz Sahiplik Konumlar

Tablo: 1 'de dikkate alnmayan be kombinasyon: TABLO:2
Kendi Emek Gcnn Kulland retim Aralarnn

(5) SAHPTR (6) " (7) (g) , 14 (9)

hibir ksmna birazna hibir ksmna birazna hepsine

hepsine hepsine birazna hibir ksmna birazna

Bu konumlardan hangileri makuldur? Djrum (5), tutarsz bir haklar kmesini tarif ediyor. Zira, (5)'in belirttii gibi eer x, kulland btn retim aralarnn tek sahibiyse, baka bir kiinin ynlendirmesi ya da mdahalesi olmadan onlar kullanmaya yetkilidir. Ancak, (5), x'in kendi emek gcnn tasarrufu zerinde hibir yetkisinin olmadm da belirtiyor. Demek ki, onun emek gcyle ilgili sylenen ey, onun retim aralaryla ilgi sylenenle badamyor. [Durum (7)'yi ele aldmzda grlecei gibi, bir reticinin kendi emek gcne sahip olmamas, kendi retim aralarnn bir ksim sahipliini elinde tutmasyla badar.] (5)'in olanakszl tuhaf grnebilir; nk (5), kendi emek gcnn tamamna sahip, fakat hibir retim aracna sahip olmayan proleterin ayna-imgesidir ve proleter de, olanaksz deil, fiilidir; Fakat, bu emalarda emek gcnn rolleri ile retim aralan arasnda gerek bir denksizlik vardr. Proleter, toplumun genel yasalarn ihlal etmemek kaydyla, emek gcyle istediim yapabilir ve onun szlemeli rzas olmadan onun emek gcyle hibir ey yapdamaz. Elbette, istedii her retim aracyla alamaz, fakat bu durum, genel olarak yasad davrann dlanmasndan kaynaklanr. Denklik bakmndan, (5)'te tarif edilen kii, retim aralar zerindeki varsayan sahiplii nedeniyle, yasa erevesi iinde o
102

aralarla istediini yapabilir; ancak, genel bir yasa olmayp onun tikel durumunun hukuksal bir zellii gerei onlarla istedii gibi almas yasaklanm olmas bu durumu dlar. Kendi emek gcnn sahibi olmazsa, kendi retim aralarnn tamamna btnyle sahip olamaz. Dunm (6), (5)'teki ayn nedenle olanakszdr. Emek gcne ksmen de olsa baka birisi sahipse, bir insan retim aralarnn snrsz kullanmna sahip olamaz."' Dier yanda, durum (7) tutarsz deil. Bir insann emek gcnn btnyle baka birinin emrinde olmas, kulland retim aralarnda baz haklan elinde tutmasyla badar, rnein onlan satmaya ya da kiralamaya yetkili olabilir. O halde, bu olanakl bir durumdur; fakat bundan snrl bir kan vardr. (7)'yi, kulland retim aralarnn (birazna) ksmen sahip bir kleden fiilen ayrt etmeyecektir. rnein: Baka birinin emek gcne tam sahiplik, emekinin kendi emek gcn kullanmasnn karln vermeden emek gcnn kullanmn ynlendirme hakkm gerektirir. Standart olarak, yabanc sahip, emekiden almaya devam edebilmesi iin hayatta kalmasn isteyecektir, bu nedenle, vazgeilmez geim aralarm almam gerekten salayacaktr. imdi varsayn ki, kulland retim aralan kendisine ait olduu iin, bir bedel alma hakk vardr. O zaman efendi, bedava ona verdii geimlii, emekinin retim aralarnn "sahibi" olarak ald miktar orannda azaltabilir. Demek ki, emekinin konumu fiilen kleninkinden stn deildir.'2' (Kukusuz, efendinin geimlik oram drmesi gerekmez, fakat biz retcilerin hak olarak elde ettii ve retici (7)'nin efendinin oram drmesi karsnda hibir hakk olmadyla ilgileniyoruz. uadan klelerin efendileri, hayatta kalmalan iin gerekli olandan fazlasn da klelerine verebilir.)

"'- retim aralarnn fiziksel nitelii, kendi emek gcne sahip olmamas hususu, retim aralarn engelsiz kullanmasnn nnde engel oluturmayacak ekildeyse. rnein, gnde bir saat geceyarsndan sonra baka birinin hesabna almakla ykmldr ve uygun re tim aralar gndz kullanlabilir. "'- retim aralarnn kira maliyetinin, her zamanki geimlik orann at bir durumda, yukardaki akl yrtme geerli deildir.

87

Durum (8)'de, retici kendi emek gcnn birazna sahip, retim aralarnn hibir ksmna sahip deildir. Bu reticinin ksmen kle, ksmen proleter tarznda zgr olduunu syleyebiliriz. rnein: Gnn ya da ydn belli bir sresi iin, belirli bir kii hesabna almakla ykmldr; fakat geri kalan zamanda da, emek gcn, eer bulursa kimi isterse ona satabilir. (8), topram (retim aralar) yitirmi fakat baz geleneksel ykmllklerine devam eden serfler anlamnda, serf e proleter arasnda olas bir gei biimidir. Durum (9), kulland retim aralarnn birazna sahip bir proleteri, ya da kulland retim aralarnn tamamna sahip bamsz bir artizan ya da kyly tarif eder. Birinci seenee alt-blm (4)*de bakacaz. Byle bir reticinin fiili konumu, bamsz ile proleter arasndaki bir sredurumun bir noktadadr (an ulan dlamadan). Tablo: 1, sadece merkezi durumlan sergiler ve o halde bile, olduka idealdirler. Gerek tarih, nemli glgeler ve anlaml ara durumlar sergiler. Btnyle efendisinin tasarufunda olan bir kle dncesi, nadiren rneklendirilir. Eski zamanlarda kleler kendi mlklerine -kendilerinin kulland retim aralarndan tamamen ayn- sahip olabiyor, ticaret yapabiliyor ve zgrlklerini kazanabiliyorlard.'" Gelimi Roma Hukuku, kleyi hemen hemen Tablo: l'de sunulduu gibi tanmlyordu;'2' fakat klenin hukuku fotoraf, gereklie btnyle uymuyordu."" Herhalde tek "hakiki" kleler, kadrga kleleri ve benzer mahkum emek olmutur. Serilere gelince, nemli lde farkl biimlerde kendi emek glerinin zerinde yetkiden yoksundurlar. Lordun sahip olduu hakimiyet angarya, ayni demeler, para rant, tekellemi gereler iin (beyin deirmeni gibi) yaplan demeler v e / v e y a trensel geici demeler

biimini alabilir. Baz ykmllkler bireysel olarak serilerin zerindedir, bazdan ortaklaa beylerini geindiren kyl topluluu zerindedir. Proleterler, (9)'u tartrken grdmz gibi, artizanlara karrlar ve artizanlar birok bamszlk tarz ve derecesinden yararlanrlar. Yldan yda btn rnn bir tek tccara satan zanaatnn, gerekte hukuken olduu kadar bamsz olmas olas deildir ve kyller deiik bakmlardan ve derecelerde bamsz olablirler. Tablo: 1, baml reticiler kmesi iinde kleleri, serileri ve proleterleri ayrt etmeyi murat etmektedir. Aynca, kleye ve serfe atfettii zellikler, bu statlerin igal ettikleri yer asndan yeterlidir, fakat bir kii, proleter olmadan kendi emek gcne sahipken kulland retim aralarnn hibirine sahip olmayabilir. Yksek cretli mimarlarn ilerinde kullandklan aletlerin sahipleri olmalan gerekmez; fakat proleter deildirler. Tablo: 1, x baml bir reticiyse ve de kendi emek gcnn sahibi olduu halde, retim aralarnn sahibi deilse, onun bir proleter olduunu syler. Kademelendirme, baml reticiler kmesi iindedir. Peki, bir baml retici nasd bir eydir?

(3) Bamllk
Bakmhlann amirleri vardr ve kle, serf ve proleter rneklerinde bunlar. Tablo: l'in "hibir ksmna" ve "birazna" srasna koymakla reticilerden esirgedii haklan kullanan efendi, bey ve kapitalisttir. tip dorudan reticimize bamllk stats vermeyi hakl gsteren en az olgu var: (1) Hepsi, kendileri iin retim yapmayp bakalar iin retirler. Amir onlarn rettii rn kontrol eder; onlar, ounlukla hibir ey retmeyen amirin rnn kontrol etmezler. (Efendi ve kapitalist, btn rnn dolaysz alcsdr; oysa bey, rnn artk ksmm alr.) (2) retim srecinde, ounlukla amirin otoritesine tabidirler, amir onlarn otoritesine tabi deildir. (Otorite dorudan kullanlabilir, ya da bir gzetmene havale edilebir).

Bkz. Fnley, The Ancienl Economy, s. 64. Bkz. Grundrisse, s. 245. "Sahiplerinin bir maldan baka bir ey deilmi gibi davrand kara bahtl bireysel kleler vard; fakat bir btn olarak kle nfusa, byle basit bakld hibir toplum bilmiyorum." Finley, The Ancienl Economy, s. 67.

100 88

(3) Yaamlar amirleriyle ilikilere bal olduu srece, amirlerden daha yoksul olma eilimindedirler. Her retici olmayan, her , reticinin aldndan daha fazla retimin meyvelerini alr. Baz Marksistler, gelir farkllklarnn ve servetin snflarn oluumunda temel bir rol oynadn yadsrlar. Fakat gelir ve servet, retken gler zerindeki hakimiyeti yanstabilir ve bu hakimiyete dntrlebilir. Sonu olarak, Marks yneten ve ynetilen snflar ayrmnda gelir ve serveti hesaba katmak uygundur. Marksist olmayanlar, ayncalkhlarla baml olanlar arasnda karlkllk bulmaya almlardr. Lordun ald erzak karlnda koruma salad; kapitalistin ald kr karlnda, maddilememe riskini sendii sylenir.'1' Eer durum buysa, bu olgular, ileri srlen anlamda bamll ortadan kaldrmaz, aksine daha da pekitirme eiliminde olur. Bir karlkllk olduu lde bamllk ortadan kalkmaz, bamllkta bir adalet olur. Bamlln zellii Tablo: 1 'de gsterilen sahiplik ilikileriyle nasd balantdandnlyor? k iki durumda yant olduka aktr. Kle ve serfte bulunmayan kendi emek gleri zerindeki haklar, zellik olacak ekilde bu haklan kullanan amirlere verilir. Elbette, hizmet sunulan kiinin hizmet sunan kiiyi bamllatramamas temelinde, ylda (sz gelimi) bir gnlk angaryayla snrl bir tr minimal "serflik" olabilir. Fakat, bu kadar hafif bir ykmllk altndaki bir kii, ancak Tablo: l'in ukalaca okunmasyla serf olarak nitelenir. Proleterin durumu farkldr. Hibir amirin, onun emek gc zerinde hakk yoktur. retim aralarndan yoksun olan proleter, pazarlktaki konumu iinin bamllyla sonulanan koullan dayatmasna olanak veren bir kapitalise anlaarak yaamn srdrebildii iin, bamll ortaya kar. Proleterler sendikalaarak pazarlk konumlarn ve bamlln her boyutundaki aln yazlarm iyiletirirler. Bamllktaki azalma tzsel olduunda, proleter statde bir gerilemeden de sz edebiliriz. z-gveni artan ii-

ler, retim aralarnn kontroln sermayeden zorla almaya balamak iin artan pazarlk glerim kullanabilirler, ancak bu, dolaysz ekonomik ilikinin dnda siyasal bir eylem olmadan sosyalist bir ekonomiye gaiin olanakl olduunu sylemek deildir.

(4) Proleteri Yeniden Tanmlama

Tablo: 1, sadece varyantlan ve ara durumlan atlamakla kalmaz, biraz nce belirtildii gibi merkezi durumlan da idealletirir. Tablo, proleterin kendi emek gcnn tamamna sahip olduunu ve hibir retim aracna sahip olmadm sylyor, fakat bu betimlemenin ikinci ksm her zaman doru deildir. ki kar mek: (1) Schwartz, bir giyim fabrikasnda kesici olarak alyor. i, kuma toplarn kalplara uygun kesmektir. Baz kesimler, Schvvartz'in almaya gc yetmedii bir makineyle yaplyor. Baz kesimler de Schwartz'a ait makasla yaplyor. O hlde Schwartz'n kulland retim aralarndan hibirine sahip olmad don de(2) Schvvartz'in kaynbiraderi Weiss, makinac olarak bir ceket fabrikasnda alyor. eketleri kendisine ait bir makinada dikiyor. Makinaclan ie almann bir koulu da fabrikaya bir makina getirmektir.(,) Baka retim aleti de kulanmyor. Dahas, kuma ve iplik ucuzdur, bu nedenle Weiss, kendi hammaddesini satn alp ceketleri evde dikebilir durumdadr. Primafacie, Weiss, proleterlerin hibir retim aracna sahip olmadklan eklindeki Marks teoriye sadece bir kar mek sunmaz, bir paradoks da sunar. Zira Weiss gibi bir makin acnn durumu, genelde, patronunun diki makinalarm salad (bakmm, vb yapt) birinden daha iyi deildir. Aka Weiss bir proleterdir, fakat retim aralarna da sahiptir ve retim aralarna sahip olmas onun iin daha ktdr. Sahip olmak zorunda kalmamay isteyebilirdi. Eer zincirlerinden baka kaybedecek hibir eyi yoksa, sahip olduu diki makinesi de bu zincirlerden biridir.
"'- Bu kural, erken Kuzey Amerika giyim sanayinde geerliydi ve son derece can skcyd

"'- Bu. kapitalistin iinin emeinin karlnda cret verdiini iddia etmekten daha iyidir. iler, hu cretlerin deme aralarn retirler

100 90

Schwartz ile Weiss, hukuksal sahiplik ilikilerinin fiili kontrol ilikilerinin zayf bir klavuzu olduu durundan temsil ederler. Bu kar rnekler, de jure durumlar ile de facto durumlar arasnda tutarszlk olabilirliini istismar eder. retim ilikileri ile bunlarn hukuksal ifadeleri arasndaki balantlar, Blm VIITde ayrntl olarak belirlenecek. Mevcut sorunu zerkeh, o tartmann bir ksmm vaktinden nce aklyoruz. Mara'm bir zamanlar bamsz olan bir dokumacm bir tccara tedrici tabi olmasn betimledii bir pasaj vardr. Dokumac, balangta karlkl yarar kouluyla tccara kuma satar ve hibir anlamda tccarn nfuzu altnda deildir. Fakat anszn kt koullar kagelir ve dokumac, tccarn mteriliine baml hale gelir. Sonunda tccar, dokumacnn hammaddesini salar ve dokumacnn rnn satr, almaktan ok, ona fiilen cret den [onun] emeini satn alr ve nce rn olarak malm ve hemen ardndan da alet zerindeki sahipliini -retim maliyetlerini ortadan kaldrmak iin sahiplik hayaline olanak tanmazsa- alp gtrr/" "Sahiplik hayaline" izin verilirse, dokumacnn durumu Schwartz ile Weiss'in durumuna denk olur. Schwartz ile Weiss, bir fabrikada bakalaryla birlikte alrken, dokumac evde alr; fakat bu nemli fark burada ihmal edilebilir. imdi, dokumacnn, Schvvartz'n ya da Weiss'in (baz) retim aletlerine sahip olmasna izin vermekle kapitalistin asi kazanl ktm grmek kolaydr. Fakat yine de, sahiplik neden "hayalidir? De facto kaybolan nedir? lnce, makasa sahip olan Schwartz' ele alalm. Malzemeyi gerei gibi kesmesi iin makas kendisine .yeterli deil. Satn alamad bir kesme makinesine de gereksinmesi var. Dolaysyla, sahibi olduu ve kuland retim arac olmasna karn, makas, bir kapitaliste bamllk dnda retken bir ekilde kullanabildii bir retim arac deildir.

Weiss, Schvvartz'n aamad koulun stesinden gelir. Fabrikada yapt ceket dikme iini kendi bama yapabilir. Uygun kesilmi malzeme dnda sadece makinesini eve gtrmesi ve dikmesi gerekir. Fakat kendisini bir kapitaliste bamllktan kurtarmas iin kendi makinesinin sahipliinden yararlanamaz. nk, evde hi denecek kadar az miktarda retim yapabilir ve kapitalist fabrikalarla rekabet etmesine olanak tanyacak ticari balantdara giremez. retim aralarna sahiptir ve kapitalist iliki dmda ceket retebiliyor, fakat, kapitalist kalkan altnda yapmad srece, kendi retim aralaryla yapt eyle yaayamaz. (Kendi topra zerinde kendisi iin rettikleriyle geinen serfin tersine). Dorudan reticiler kendi retim aralarndan yoksun kaldklarnda proletaryann olutuu geni anlamda dorudur. Fakat retim aralarndan yoksunluk, geleneksel olarak savunulduu kadar proleter stat iin zsel deildir. Bir proleter , kendi yaam aralarn elde etmek iin emek gcn satmaldr demek daha iyidir. retim aralarna sahip olabilir; fakat, bir kapitalistle szleme yapmadan geimini salamak iin onlardan yararlanamaz. imdi de, proleterin kendi emek gcnn "hayali" sahipliinden fazla bir eyi olup olmadn ele alalm. Proleterin retim aralan sahiplii, 'bir kapitalistin hizmetine sunmadka onun iin fazla deeri olmad iin, hayali sahipliktir. Kendi emek gcn de satmaldr. Hem Weiss'in makinas hem de Schwartz'm emek gc, u ya da bu kapitalistin emrine verilmelidir. O halde, emek gc sahiplii neden edeerde hayali deildir? nk, iinin makina sahiplii tesadfidir; oysa emek gc sahiplii tesadfi deil. Kapitalist makina salayabilir ve uygun bulursa salayacaktr da. Eer makinaya sahip olmaktan geri duruyorsa, kendisine fazla yaran dokunmad iindir. Fakat emek gc konusunda byle bir tercihi yoktur. Emek gcn kiralamak yerine, ona sahip olamaz. Klelerden ya da klelemi proleterlerden emek gcn edinemez. Bu durum, ara sra tasadfi sahip olduklar retim aralarndan elde edemedikleri avantajlan iilere salar. Bu, kendi emek glerinin sahibi olmalar gereim gsterir.
93

"'-Grundrisse, s. 510.

92-

(S) Yapsal Snf Tanm

Son alt-blmdeki tartma, proleter, kendi yaam aralarn elde etmek iin kendi emek gcn satmas gereken band reticidir eklindeki neriye yol at. Bu tanm, bu abmada onarmaya kalkmayacamz kusurlar barndryor. Fakat, doru bir tanm olduunu kabul ediyoruz. Snf, snf yelerinin ekonomik yap iindeki konumlarna, bu yap iindeki fiili hak ve grevlerine gnderme yaparak tanmlyor. Bir kiinin snf, mlkiyet ilikileri a iindeki nesnel yeri dnda hibir eyle belirlenmez -bylesi yerleri plak bir ekilde saptamak ne kadar g olursa olsun. O kiinin bilinci, kltr ve siyaseti, o kiinin snf konumunun tanmna girmez.01 Gerekten de, snf konumunun bilin, kltr ve siyaseti gl bir ekilde koulladna dair Marks tezin tzsel niteliini korumak iin bu dlamalar gereklidir. Yapsal snf kavray, dorudan retici tipleri arasnda nemli ayrmlara olanak tanr. Marx' toplumun anatomisini kefettiini iddia etmeye gtren ey, onun yapy ve yapnn nemini algamasyd. Edvvard Thompson, kat yapsal proletarya tanmlamalarna kar durma nerisinde bulundu. Bu alt-blmde dn reddediyoruz. Fakat kendisine atfedeceimiz yanllar, muhteemlii tartma konusu olmayan tarihsel yazdan iin geerli deildir. nemli bir hakikat, onu yanl anlalm bir yapsal dnce reddine iter ve bir tarihi olarak onun eserini biimlendiren yanl kavrama deil, hakikattir. Thompson'm uyars birka yerde bulunabilir. The Making of the English Working Class'a nsz'den aktarma yapyoruz: ... baz insanlar ortak deneyimlerin (miras alman ya da paylalan) sonucu olarak, kendi aralarnda ve karlar kendilerinkinden farkl (ve ounlukla kart) olanlara kar kendi karlan-

nn kimliini hissettiklerinde ve eklemlediklerinde snf meydana gelir. Snf deneyimi, geni lde, insanlarn, iinde doduklar -ya da gnlsz girdikleri- retken iki tarafndan belirlenir. Snf bilinci, bu deneyimlerin kltrel terimlerle ele alnma tarzdr... Deneyim belirlenmi olarak ortaya karsa da, snf-bilinci kmaz. Benzer deneyimleri yaayan benzer meslek gruplarnn tepkilerinde bir mantk grebiliriz; fakat, herhangi bir yasay ngremeyiz. Snfn bilinci, farkl yer ve zamanlarda ayn biimde doar, fakat hibir zaman tpksnn ayns eklinde deil. Bugn, snfn bir ey olduunu varsayma ynnde her yerde hazr ve nazr bir dayanlmaz istek vardr. Kendi tarihsel yazdannda Mars'n anlatmak istedii bu deildi; yine de, yanllk son moda "Marksist" yazm ok kirletiyor. "O eyin", ii snfnn, neredeyse matematiksel olarak tanmlanabilen -retim aralanyla belli bir iliki iinde bulunan bu kadar insan- gerek bir varolua sahip olduu varsaylr. Bir kez bu varsayddl m, "o ey" kendi konumunun ve gerek karlarnn doru bir ekilde farknda olmas durumunda "o eyin" sahip olmas gereken (nadiren sahip olur) snf bilincini karsamak olanakl olur.01 Yorumlar: (i) Bu pasajda, doru bir nclden haksz bir sonuca ilerleyen bir sav var. Doru ncl: Bir yanda retim ilikileri ile dier yanda bilin, siyaset ve kltr arasndaki balant basit deildir. Bu balantda mantk vardr, fakat yasa yoktur. Sonu: Snf yalnzca bir retim ilikileri meselesi deil, bunlardan kaynaklanan kltr ve siyaseti de iine alr. Snf, retim-iliki-

100

"'- Davran bile. tanmn zsel bir paras deildir.. Bkz. les," IV. ve V. Blmler.

"Being, Consciousness and Ro-

Making of the English Working Class, s. 9-10

95

leri-tanml gruplar zerinden bir kendini-yaratma srecini kucaklar. Savn zet bir yargs: retim likileri, snf bilincini mekanik olarak belirlemez, (p) Bu nedenle: Snf, salt retim ilikileri bakmndan tanmlanamaz. (q) P dorudur, fakat bundan q kmaz. (Olaslkla "matematiksel olarak" olmasa da) az ok bir kesinlikle snf tanmlama zgrlmz var ve bu durumda, Thompson'm yapmak zorunda olduumuzu syledii gibi, bir sndn kltr ve bilincinin retim ilikileri iindeki nesnel konumundan karsanabileceini ileri srmeden bunu yapabiliriz. Thompson'm tasarlad muhalif, Thompson'm kendi eiitirisinin dt yanlgya der. O da, p doruysa g'nun da doru olduunu zanneder. P'nin yadsnmasn q'nun yadsnmasna dayandrmasnn ve yapsalc bir ncl zerine mekanik bir Marksizm dikmesinin nedeni budur. Muhalifin yanl bir nclden geerli sonular kardna dair Thompson'm ileri srm hakszdr. Snfn retim ilikileri tarafndan oluturulduu "bir kez varsaydd m", tarihsel srecin ak ulu dramasndan ka olmad konusunda yanlyor. Glk, Tmohpson'n masum olduunu rtemedii muhalifin nclnde deil, bu nclle yrtt telal akl yrtmesindedir. Thompson'n hareket nedeni, hibir itirazmzn olmad p zerinde srar etmektir. Fakat, yanlgl bir ekilde, yapsalc bir snf tanmn kabul eden ve dolaysyla q'y\ reddeden birinin, bu nedenle p'ye kar su ilediini zannediyor. Byle dnmek iin iyi bir neden yok. (ii) Sergideki ikinci paragrafta Thompson, "retim aralaryla belli bir iliki iinde bulunan bu kadar insan" ifadesini kullanr. Kavramn ifade ettii tutarllk ve yaran kabul etmelidir zira birinci paragrafta, bu tr ortak ilikilerin, onun tarafndan gruplandn96

lan insanlarn kltrel ve siyasal gelimeleri zerindeki gl etkisini kabul eder. O halde, kavramda yanl bir ey yok ve "smf', geleneksel yapsal neride, uzun ifadenin sadece bir ksaltmasdr. Bu nedenle, Thompson, en fazla iyi bir kavram iin yanl bir szcktr diyebilirdi. Fakat bu gr iin hibir neden grmez. (iii) Yapsalc snf tanm lehine henz olumlu konumu deiliz. Sadece, Thompson'n onu reddinin, kt temellendirildiini gsterdik. imdi yapacamz gibi, onun kollad alternatif tanmlan ele almaya getiimizde, sav daha olumlu olur. Aslnda neyi kollad ak deil; fakat, metni en azndan iki neri tar grnyor. Daha zgl olan ikincisi yorum {iv} 'te ele alnyor. Birinci alternatif, retim ilikisi topluluunu snf oluumu iin gerekten gerekli, fakat yetersiz grmektir. Bu nedenle gruplam insanlar, ortak koullarnn ve karlarnn bir bilincini gelitirdiklerinde snf oluur. Peki, (henz) kendisinin bdincinde olmadnda benzer retim ilikileriyle birbirine bal insanlar kmesi nedir? Marx, tam da Thompson'm otorite kabul ettii tarihsel yazda buna "kendinde smf' der.(,) Eer Thompson hakl olsayd, Onsekizinci Brumare'deki Fransz kyls, bir snf olarak deerlendirilemezdi. Bu tuhaf bir sonutur ve onlan "Fransz toplumunun en kalabalk snf", Luois Napoleon'un iktidarnn snf temeli olarak niteleyen Marx'n izgisine hemen hemen hi uymaz.(1) Kesinlikle bir snfn kendi bilincinde olmas gerekmedii iindir ki, "kendinde smf' ifadesi kullanlmtr. Thompson, "hangi koullarda ii snfn aktif bir tarihsel zne olarak saptayabiliriz?" diye soruyor. Duyarl bir yant ve bu ya'"- "Kendisi iin snf'a, yani dier snflara kart bir snf olarak kendi bilincinde olan ve buna uygun hareket eden snfa kart olarak. Bu ayrm Onsekizinci Bnmaire'den alnmtr ve Felsefenin Sefaleti'nde de benzer bir ifadede bulunur (s. 157). Ayrca u ifadeleri karlatrn: "... proletarya, ancak kendisini ayr bir siyasi parti olarak oluturmakla bir snf gibi hareket edebilir" ve "ii snfnn, egemen snflarn karsna bir snf olarak kt ve dardan baskyla onlar zorlamaya kalkt her hareket, siyasal bir harekettir" (Lahey Kongresi Kararlar, s. 291). Dikkat edin, siyasal dzeye kmadnda bir snf olarak hareket edemeyen proletaryadr, ii snfdr. Onsekizinci Bnmaire, s.

97

ntn parlak bir aklamas olan bir kitap verir. Fakat gze arpan bir soru var; yani, "ne sebeple ii snfnn yeleri, o snfn yeleri saylrlar?" Geleneksel yant yapsaldr ve salam da odur. Birinci soruyla ilgili konular, Thompson'm ikinciyi ele aln deforme etmi. (iv)"Farkl bir alternatif snf kavray da, Thompson'm snfn "bir ey" olduunu yadsmasyla ilgilidir. Bu, sadacak bir iddiadr. "retim aralaryla belli bir iliki iinde bulunan bu kadar insan" bir eyi ifade etmez mi? X'in bir ey olduunu yadsmak, verili balamda eyliin karsna konulacak bir kategori varsa anlamldr. Eer Thompson'n sunduu bir kart varsa, o da olma ya da sre kategorisidir. Bir snfn ne olduu sylenecekse bu sylenir, bir ey olduu sylenmez diye deri sryor. Fakat bu tarz konuma, anlamsz derecede paradoksaldr. Bir snf, bir kltrel ve siyasal oluum srecinden ge er demek daha iyi d e p mi? Bu sre nasd olabilir? (v) "ngiliz i Snfnn Meydana Gelii" (Making of the English Working Class) iki anlamda alnabilir. ngiliz ii snfn bir zamanlar olmad ey haline getirmeye iaret edebilir: Belirli siyasal eilimleriyle kendinin farknda bir grup haline. Ya da, ngiliz ii snfm, br snf olmayp sadece "retim aralaryla belli bir iliki iinde bulunan bu kadar insan"dan meydana getirmeye iaret edebilir. Yapsal snf tanmn reddettiine gre, Thompson kitabnn adyla ikinci anlam kastediyor. Fakat yapya kartl temelsizdir ve bal belirtilen birinci anlamda alrsak kitap bir ey yitirmez.

(6) Toplumsal Biimleri Ayrma

"Sosyalizm", "kapitalizm", "serflik", "klelik" -bu ifadeler, "toplumun ekonomik gelimesi"ndeki evreleri belirtirler ve Man'a gre ekonomi toplumun merkezi olduu iin, bunlan toplumsal biimler olarak da tarif eder."1 Peki, hangi ilkeye dayanla'"- Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 24.

rak toplumsal biimler ayrt edilir? rnein, kapitalizmin farkl evreleri birka toplumsal biim midir, yoksa bir biimin varyasyonlan mdr? Bizim desteklediimiz yant, toplumsal biimleri ekonomik yap tipleriyle bamtdandnr. O halde, hangi tip ekonomik yaplarn ayrt edilmesi gerektiini belirtmeliyiz. Bir toplumun ekonomik yaps, o yap iinde bulunan btn retim ilikileri kmesidir. Kavramn plak mant sz konusu eddii srece, bir ekonomik yap olduka heterojen bir retim ilikileri koleksiyonundan ibaret olabilir. Toplumu plak, eit ve istikrarl bir ekilde kleler, seriler, proleterler ve elbirlii emekileri kmelerine blen, bu iliki trlerinden hibirinin geri kalanlar zerinde hakimiyet kurmad bir toplum dncesini dlamadk. Ne var ki, bunu tasarlayabilsek bile, asla gzlemleyenleyiz. Zira sosyo-ekonomik tutarllktan yoksundur. Gerek ekonomik yapdar tutarlla sahip olduklan iin, tarihte sergilenen ekonomik yap tipleri, sadece tasarlanmas olanakl olan tiplerin bir alt-kmesidirler. Gerek ve kararl ekonomik yaplarda, dorudan reticileri balayan bir tek retim ilikisi tr hakimdir ve bu, aadaki belirlemelerin varsayd bir nermedir: "retimin toplumsal biimi ne olursa olsun, emeker de retim aralan her zaman toplumdaki faktrler olarak kalrlar. Fakat birbirinden aynlmalan durumunda, bu faktrlerden biri sadece potansiyel olarak yle olabilir. retimin devam etmesi iin, birlemeleri gerekir. Bu birliin gerekletii zgl biim, toplum yapsnn farkl ekonomik alarm birbirinden ayrr. imdiki [kapitalist] durumda, zgr iinin kendi retim aralarndan aynlmas, verili kalk noktasdr.. . <r "zgr iinin kendi retim aralarndan aynlmas" - Tablo: 1 'de yazlan yapl proleter nitelemesini zetleyen ifade: Onun "zgrl", kendi emek gcnn sahibi olmasdr, "ayrlma"s kendi retim aralarna sahip olmamasdr. Demek ki, metin, Tablo: 1 'de yaplmaya altdd gibi, toplumsal biimleri (dolaysyla

"'- Kapital, C. 2, s. 47.

98

99

"toplum yapsnn ekonomik alarm") retim ilikileri gereince ayrmay neriyor. Dorudan reticileri balayan retim ilikisinin tekil bir toplumsal oluumda geni lde deimeyeceine dair varsayma ("zgl biinie gndermeyle gsterilen) dikkat edin: Klelerden, serilerden ve proleterlerden oluan dzensiz bir karm olmaz. Ayn ekilde, saf klelere dayanan, ya da reticilerinin tamam proleter olan toplumlar da bulamayz. Bu nedenle, dorudan retcileri balayan hakim ilikiden sz etmek gerekir."' Bu nedenle, dorudan reticilerin retken glerle iliki tr ne kadarsa o kadar ekonomik yap tipi vardr diyoruz. Marks bak asndan, toplumsal biimler, ilerindeki hakim retim ilikerine gre ayrlan ekonomik yap tiplerine gre ayrt edilir ve birletirilirler.

(7) retim Tarzlar

imdiye kadar, Marx'n yazlarnda oka tekrarlanan "retim tarzlan" ifadesinden sakudk. Bunun yerine ekonomik yapy tartmay tercih ettik, ikisi arasndaki farkllklar ve balantdar nelerdir? Bir retim tarz, bir ekonomik yapyla zde olamaz; zira bir tarz, bir yapma ekli ya da usuldr,'1' bir ilikiler kmesi de. Ekonomik yap, bir retme ekli deil, iinde retmenin gerekletii bir g erevesidir. Yap ile tarz arasndaki bantdar ne olursa olsun, bir deildirler. retim tarz, bir retme eklidir. Fakat ekilleri farkllatrma -

mn birok ekli vardr. Benim yry eklim, baka bir yola saptm ya da admlarm farkl attm iin, ya da siz yapmazken ben durup, bakp, dinlediim iin sizinkinden farkl olabilir. "Yemek piirme ekli", kulandan malzemelere, halamaya kart olarak kzartmaya, talyan usul piirme yerine Yunan usul piirmeye vb. iaret edebir. Toplumsal biimleri, onlarn retme ekillerine ya da tarzlarna gre saptayacak biri, ilgili ekillerin hangi boyuta ait olduunu gstermelidir. Marx "retim tarz"yla ne demek istedi? Okuyucunun kullanld balamdan anlamm karacaua gvenerek terimi deiik biimlerde kullanr. Ayrk durumlan kesen belirsiz kullanm, tekil durum zerine yorumun g olmas durumunda bir kusurdur ve Marx'taki "retim tarz" iin bu pek geerli deil. Fakat Marx, ifadeyi zgrce kullandna gre, Marksistler merkezi tezlerin ifadesinde bu ifadeyi aklamadan kullanmamaldrlar. Aslnda, Marx'ta, "retim tarz" ifadesinin (i) maddi tarz, (ii) toplumsal tarz"' ve (iii) karma tarz dendebilecek eylerle ilgili anlam vardr. (i) Maddi tarz. Bu, insanlarn kendi retken gleriyle alma ekli, iine girdikleri maddi sre trleri, aralarndaki uzmanlama ve iblm biimleridir. evrili alanlar para iftiliinin yerini aldnda, motorlu tezgah el tezgahna stn geldiinde, daktilo ty kalemi kap dan ettiinde, maddi retim tarznda bir deiiklik var demektir. Burada "tarz", "teknik"le neredeyse ayn anlama gelir ve Marx, kapitalist retimin kkeniyle ilgili aadakileri yazdnda terimi bu anlamda kullanyordu: Bizzat retim tarz bakmndan, dar anlamnda manifaktr, en ilk evrelerinde lonca el zanatlarndan glkle ayrt edilir."'

"- Marx'n "hakim" szcn niyel edilen anlamda kullan iin bkz. Theories of Surplus Value, C. 3, s. 419-420. Hakimiyet kavram, burada yapabildiimden daha fazla aklanmay hak ediyor. Daha fazlas iin bkz. Grundrisse, s. 106-107. Ya da, gerektiinde bir sretir: Marx, bazen, Produktionsweise'nin ak eanlamls olarak Produklionsprozess' kullanr, rnein, Theories of Surplus Value, C. 3, s. 491'de. Tarz" szcnn dier bir yakn eanlamls da, birleik bir eler kmesinden ok (gne sistemi, ya da ulus-devlet sistemi gibi), bir prosedr ya da modus operandi -alma biimi- anlamnda (rnein, rotasyon sistemi, kdem sistemi) "sistem" szcdr.

"*- (i) ile (ii)'yi ayrmak iin kullanlan terimlerin nitelii, IV. Blmn sonulan okunduunda daha ak olacaktr. Kapital, C. 1, s. 336 ve kr. s. 323-324; Grundrisse, s. 586. 'Tarz"n maddi kullanmlan iin bkz. Mant'lan Annenkov'a 28 aralk 1846 tarihli mektup, K. Mant-F. Engels, Felsefe incelemeleri, v. Sevim Belli, Sol Yaynlan, 3. bask, 1979, s. 176-181; Theories of Surplus Value, C. I, s. 389, C. 3. s. 383.

100

101

Kapitalist ilikiler lonca ilikilerinin yerini alr, fakat emek srecinin fiziksel nitelii (henz) dnmemi olduu iin retim tarz deimez. Bu nedenle, emein proleterlemesi, ifadenin bu ilk anlamnda kapitalizm ncesi retim tarznn varlm srdrmesiyle badar ve balangta onunla birlikte gider. Toplumsal biim farkllklarna karn, Sovyet kolektif tarm ile Amerikan "tarm iletmesi", benzer yntemler ve retim aletleri kullanarak topra sryor, tohumu ekiyor ve hasad biiyorlarsa, ayn maddi retim tarzm sergilerler. (ii) Toplumsal tarz. "retim tarz" ifadesinin ikinci bir kullanmnda Marx, retim srecinin toplumsal zniteliklerini belirtmek iin ifadeyi kullanr."' Burada retimin boyutu sz konusudur: Amac, reticinin art emeinin biimi ve reticileri smrme aralan (ya da smr tarz). retimin amacyla gili olarak, kullanm iin retim Ue deiim iin retimi ayrt edebiliriz. Kullanm iin retimde, rn ister reticinin kendisi tarafndan ister bakas tarafndan tketdsin, tketilmeye giderken pazardan gemez. rnn satmayan kendi kendine yeterli kyl, bunun ak bir rneidir; fakat bir bey ya da vekili serfin sunduu eyi tkettiinde de, kullanm iin retim vardr. Tbbi hizmetlerin hastalara satlmayp tketim noktasnda parasz olduu bir emaya gre tbbi hizmet retimi, baka bir rnektir. Deiim iin retimde, rnler takas edilir ya da satlr. Burada da, deiim-deeri iin retim e mbadale-deeri iin deil deiim iin retimi ayrt edebdiriz. Eit bir deer ikamesi dncesinin uygulanmad ve taraflardan her birinin kendi rnnn karl olarak zgl bir kullanm deeri istedii dzenli takas, deiim-deeri iin olmayan deiim iin retimi gsterir. Deiim-deeri iin retimde, reticinin ya da onun smrc amirinin elde edebildii kadar yksek getiri elde etmeye alt ve maksimum deiim-deeri iin retim derlebdecek durum e, fazlasnn lzumsuz olaca snrl bir deiim-deeri elde edilmeye alld durumu kar karya koyabiliriz.
rnein, Kapital, C. 3. s. 704-714; Theories of Surplus Value. C. 1, s. 390, C. 3, s. 270.

Son olarak, maksimum deiim-deeri iin retim de, sermaye birikimine hizmet eden ve etmeyen olarak ayrlr. Sadece kendini geindirmeyi amalayan kendi iinde alan bir meta reticisi kendi mallan iin maksimum deiim-deeri elde etmeye alabilir, fakat kendi retim aralarnn bakm ve yenilenmesi iin gerekli olandan fazla kazanc kiisel tketimine ayrabilir. Sermaye biriktirmeye girimeyecektir. Dier yanda, gerek kapitalist bir srete, fazla deer srekli daha fazla deer elde etmek amacyla kullanlr. Yukardaki ayrmlar yle tablolatrdyor: TABLO 3
RETM

f
Kullanm iin Deiim deeri iin deil

i
Deiim iin

Deiim deeri iin

i
Maksimum deien deeri iin deil

V
Maksimum deiim deeri iin

Sermaye birikimi iin deil

Sermaye birikimi iin deil

Elbette, retimin amalan e retken gler zerindeki sahiplik haklar arasnda yakn balantlar vardr. Kapitalist retim tarz, yani sermaye birikimi iin retim e retim dikileri gereince ta103

102

nmlanan kapitalist ekonomik yap arasndaki ba VII. Blmn (2). alt-blmnde tartlacak. retimin toplumsal tarznn dier iki yan da, art-emein ald biim ve smr tarzdr. Marx, birincisini o kadar nemli gryordu ki, bazen, toplumsal biimlerin buna gre ayrlmasn neriyordu: Toplumun eitli ekonomik biimleri arasndaki zsel fark, rnein kle emeine dayal bir toplum Ue cretli emee dayal bir toplum arasndaki fark, her bir durumda art-emein fiili reticiden, emekiden karlma biiminde yatar. Art-emein biimi, sz konusu toplumun tezahr eklidir. Klecilikte, klenin rnnn klesinin bakmn yaptktan sonra efendinin elinde kalan ksm olarak grnr. Kapitalizmde, bir deiim-deeri nicelii olarak tezahr eder; art-emek, yatrlan sermayenin kn klnda ortaya kar. Serflikte, biimler eitlilik gsterir. reticinin, zamann bir ksmnda "hibir kardk almadan feodal lordun malikanesinde" alt ve Manc'n "emek rant" dedii biim merkezi nemdedir/0 Bu, gereiyle grnts arasnda hibir ayrmn olmad en ak art-emek tezahr biimidir. Smr tarzna, ya da reticiyi art emek yaratr duruma getirme yollarna geliyoruz (art-emein biimi ne olursa olsun). Kapitalistin proleteri smrmesini olanakl klan nedir? Proleterin, kendisinden art-emek kardacak koullarda bir kapitalistle szleme yapmaya zorlayan retim aralarndan yoksunluu. Burada smr emek szlemesiyle balayp ilerler ve bu nedenle "deiimle dolaymlanm"tr.(J) Dier yanda, klecilikte ve serflikte, reticinin smrcye emek gc sat yoktur. Smr, "ekonomi d baskmla gerekleir. Smrnn "temeli", iddet (tehdidi) ve ideoloji bileimiyle gvenceye alman "toplumun bir kesiminin dier

kesimi zerindeki zoraki hakimiyetidir"."' Tablo: 1 'de tarif edilen retim ilikileri ile smr tarzlan arasnda ak bir balant vardr. cretli ii kendi emek gcnn sahibi olduu iin, emek gcn geri ekmesi durumunda iddetle tehdit edilemez; fakat retim aralarndan yoksun olduu iin, byle bir tehdide gerek yoktur: Aln acsyla emek szlemesi yapmak zorundadr. Klelik ve serfliin retim likileri, reticinin emek gc zerinde amirin otoritesini kapsar ve amir, bu otoriteyi kullanarak reticiyi smrr. imdi, bu her iki temel smr tarznn herhangi bir art-emek biimine elik ettii dnlebdir. Bir retici, bir cret karl alp art deer retmeye zorlanabilir. Tam burjuva zgrle sahip mlksz bir adam, dzerdi olarak belli bir miktar saati baka retim aralaryla kullanaca retim aralarnn sahibine almas kouluyla, ya da rettii eyin belli bir oranm kulland retim aralarnn sahibine vermesi kouluyla (yarclkta olduu gibi), kendisine retim aralan kullanmn salayacak bir emek szlemesi yapabdir. Standart tarihsel dikiler unlardr: Deer biiminde olmayan artkl ekonomi-d smr tarz; ve deer biiminde artkh emek szlemesiyle dolaymlanm smr. Fakat istisnalar da vardr ve bunlar, farkl artk biimi ve smr tarz kavramlanm dzenli bir ekilde biraraya getiren en iyi Marksist yazlarda bile olduu gibi, apak eylermi gibi alnmamaldrlar. Son olarak, serfin smrlme tarz e gili bir sz. Manc'n konuyla ilgili en ok bdinen belirlemeleri, belirsizlikten muaf deildir/1' Genellikle yle yorumlanrlar: Kyl ailesinin geim-reten mallara fiili zilyetlii veriliyken, artk aktarm zoraki olmaldr; zira, cretli emekiye kart olarak kyl, yaamak iin kendi emek gcn bakalarna devretmesi gerekmez/3'
'"- Theories of Surplus Value, C. 3, 400. Art emek biimlerinin "ekonomi-d zor biimleri" olarak yanl tarifi iin bkz. Anderson, Passages from Antiquity to Feudalism, s. 147 ve Lineages of the Absolutist State, s. 401. Aynca bkz. Hindess ve Hirst, Pre-Capitalist Modes, s. 221. R. H. Hilton, The Transition from Feudalism to Capitalism'e "Giri," s. 14 ve Kr. "Kapitalisin: What's in a Name?" s. 151. n.

'"- Kapital, C. 1, s. 2 3 3 . '"- Kapital. C. 3, s. 694. Bkz. Ek: I. '*- Theories of Surplus Value. C. 3, s. 400. '*- Kapital, c. 3. s. 695.

100

105

Peki, sz edilen fiili sahiplik hangi anlamda verilidir? fade, serfin kendi beyine kar ykmllklerini yerine getirmesindeh bamsz olarak kendi topramm gvenli denetiminde olduunu ileri sryor. Ne var ki, bu gerek deil; nk, dorudan retici, kendi kiisel toprak parasnn sahibi de, zilyedidir.1" O apraktan yararlanma haklan, ykmllklerini yerine getirmesine baldr: Hak ve ykmllkleri, Hilton'n ima ettiini tersine, bir tarafn dierini aklamad bir sentez oluturur. Serf, kendisine ait kk topra kontrol ettii iin ykmllkler zorla ona yklenmez: Ykmllkler toprakla birlikte gelir. Daha nce bamsz olan kyllerin serilere dnmesi, baka bir konudur.'1' Elbette, kyl kendi geim aralarnn gvenli denetimi iinde olmas nedeniyledir ki, bey iin almaya zorlanmas gerekmitir: Emek gcn satmasna gereksinimi yoktu. Fakat sertleme sreci, kylnn kendi toprak paras zerindeki denetimini dokunulmadan brakmaz. Hilton formlasyonu (ki, Marksistler arasnda tipiktir) sertlik yapma tarihsel oluumunun bir zelliini yersiz atfetmektedir. (iii) Karma tarz. Maddi tarz, insanlarn retken glerle alma eklidir; toplumsal tarz ise, retimin amacm, art emek biimini ve smr tarzm kapsar. Son olarak, Mars'n "retim tarz" kavramm, retimin ileyi eklinin hem maddi hem toplumsal zniteliklerini,'3' "btn teknik ve toplumsal konfigrasyonu"nu'4' anlatacak ekilde kapsayc bir biimde kollandm belirtiyoruz.

(8) Ekonomik Deiim Trleri

Her toplumun bir ekonomisi, bir ekonomik yaps ve bir toplumsal (ya da ekonomik) biimi vardr. Bunlar arasndaki farkllklar, ekonomik deiim trlerinin sergilenmesiyle aklanacak, (i) Ekonominin yapm deitirmeyen ekonomideki deiikliklerle, (ii) ekonominin yapm deitirip toplumsal biimini deitirmeyen deiikliklerle ve (iii) toplumsal biim deiikliklerini ele alyoruz. (Hakim retim ilikileriyle ayntnlan ekonomik yap tipleri ile toplumsal biimler arasnda alt-blm (6)'da koullan saptanan bamty anmsayn). Ekonomide yap-deitirmeyen deiiklikler. Bir nceki blmde bunlardan sz edildi. Orada, ekonomik yapnn tam bir tarifi, ekonomik yapnn eitli sahiplik konumlarm ka insann doldurduu belirtiliyor; fakat, hibir ad verilmiyor: Tikel kiiler ve retken gler belirtilmeden geiliyor. Bu demektir ki, ekonomik yapda herhangi bir deiiklik olmakszm kiiler ve retken gler yer deitirebilir: Belli trden ekonomik deiiklikler ekonomik yaptm tam tarifini deitirmez. Tom iin alan Harry Dick iin almaya balar ve Dick'in iisi John da Tom'un hizmetine girerse, ekonomik yapda bir deiiklik olmaz. Ergenlik ama ulama ve emeklilik ya da hastalk nedeniyle kiilerin ekonomiye giri ve klan, ya da -daha anlaml bir rnek olarak- saysal olarak dengeli firmalarn bir sanayiye giri ve k hareketleri de ekonomik yapda bir deiiklie neden olmaz. Aym aa bah aym sklkta tekrarlanan ayn ilikiler sz konusu olduu srece, ekonomi iindeki hareketlie ramen ekonomik yapda hibir farkllk olmaz. (ii) Ekonomik yapda tip-deitirmeyen deiiklikler. Fakat gerekte, dinamik olmayan kapitalizm ncesi toplumda bile, sadece ekonomi de ekonominin yaps da srekli deiir. retim ilikileri kmesi deitiinde yap deiir; fakat, aym retim ilikileri hakim kald srece aym ekonomik yap tipi varlm srdrr. ki tr tip-deitirmeyen ekonomik yap deiiklii ayrt edebilir. Her iki tr deiikliin de makul bir zaman dilimi iinde gerekletiini greceiz. Birinci tr: eitli Uikilerin tekrarlanma skl deitii iin
107

,u a

- Kapital, C. 3, s. 697 ve kr. s. 700-701. - Mant'n bunlar ayrtrmas ak deildir, Bkz. Kapital, C. 3, s. 694-695. Theories of Surplus Value, . 3, s. 491. Marn, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk' mn nsznde "tarz" ifadesini karma biimde kullanyor olabilir (s. 21-26). Hindess ve Hirst'e gre, "bir retim tarz, retim ilikilerinin hakimiyetinde yapdanan retim-ilikileriyle retim glerinin eklemlenmi bir beliimidir" ( Pre-Capitalist Modes of Production, s. 9) dolaysyla, bizim kullandmz anlamda bir karma biimdir, fakat zel torik zellikleriyle. Yazarlarn ayrntl tartmalarnda bu saptamaya sadk kaldklarna rastlamadm. -- Kapital. C. 2, s 407.

102

ekonomik yap deiir. reticilerinin yzde nn serf olmayp kle olduu serfe-dayal bir toplumla balayabiliriz. Klelerin oran ykseldiinde ya da dtnde ekonomik yapda bir deiiklikle kar karya kalrz ve serf ilikisi hakim kald srece bu, tip-deitirmeyen bir deiikliktir. Dier rnekler: ok sayda proleterin dkkanc snfna girmesiyle birlikte kk burjuvazinin says kabanr. Ya da, kapitalist toplumdaki retim aralan sahiplerinin says azalr. Bu sermayenin merkezilemesi demektir ve eer saysal deiiklik bykse, bu "rekabeti kapitalizmden tekelci kapitalizme gei" saylabilir.. Dorudan reticiler proleterler olarak kaldklan iin bu, bir tek toplumsal biimin tarihi iinde gerekleir: Dolaysyla, ekonomik yapnn tipi deimeden kalr. kinci tr tip-deitirmeyen yap deiiklii, eidi sahiplik konumlarn igal edenlerin saysyla deil, bu konumlarn aynntd inasyla ilgilidir. Para rant emek rantn yerini aldnda, serflik yapnn tipi olarak kalmasna karn, serf toplumunun ekonomik yaps deiir. Kapitalizm altnda grev hakkna ikin yasalar benzer nemdedir. Proleterin emek gc sahipliinin doasn ve kapsamn deitirir. i haklan izelgesi deiir. Bir yanda proletaryay fiilen kleletirmedii, ya da dier yanda proletaryay retim aralanyla fiilen donatmad srece bu deiiklik, toplumsal biimde hibir deiiklie yol amaz. (iii) Toplumsal biim deiiklikleri. Bu, bir hakim retim ilikisi baka birinin yerini ald iin ekonomik yap tipinin deitii devrimci durumdur. O halde, ekonomik yap hareket ve srece ilikindir; fakat yapnn kendisini bir sre olarak ifade etmek, hem yap kavramma hem de tarihsel materyalizmin niyetine aykr hareket etmektir. Tarihteki yaygn harekete ballk ekonomik yapy bir sre olarak resmetmeyi gerektirir diye idda ettiinde Raymond Williams yan"'- Kk burjuvazinin yapsal tarifi: Kendi emek gcnn sahibidir, fakat kendi emek gcn bakasna satmaz. retim aralarna sahipse, o zaman, almadan yaamn srdrmesini olanakl kld lde almaz. Bu nedenle, bir bakas iin almak zorunda olmasa bile, almak zorundadr. Byle tanmlanan kk burjuvazi iinde, bakalarnn emek gcn kiralayanlar ile kiralamayan/ar ayrt, edebiliriz.

lyor. Ekonomik yap srece tabidir; fakat bu onu bir sre yapmaz. Daha tutarl olmasna karn, benzer bir izgide Edward Thompson da, bizzat ekonomik temel ya da yap kavramn reddeder. "naat mhendisliinden kaynakl bu metafor ... atmann akkanlm, deien bir toplumsal srecin diyalektiini tarif etmeye yetmez." Bu, temelin bir sre olduunu sylemekten daha iyidir; fakat yine de doru de. Her eyden nce Manc metaforu aka tanmlamtr: Temel, retim ilikilerinin toplamdr ve baka yerde Thompson'm kendisi de retim ilikisi kavramm kabul eder. Dahas, yap kavramyla bir srecin tarif edilmesi amalanmad, bu kavram kullanmann srelerin varln olumsuzlamad aktr ve bizzat toplum yapsnn toplumsal srelerin deitirdii eyler arasnda olduunu grmek nemlidir. Yap kavramnn elde tutulmasnn gerektiren baka bir neden de udur: Bazen, biZzat ekonomik yapya bavurarak grngleri aklamak uygun olur. Liberalizm ideolojisinin ortaya k ve gc, herhalde, ksmen kapitalizmin dinamiinden de, kapitalizmin kalc yapsal gereklerinden kaynaklanr: Manc'n gr kesildikle buydu. Yapy terk edersek, farkl aklama trlerini birbirine kantrabiliriz.

ra

'"- "Base and Superstructire", s. 6. - "Peculiarities of the Engilish", s. 35.

'*- "zgrlk, Eitlik, Mlkiyet ve Benlham" zerine nl pasaj, ( Kapital , C . l , s. 191) genel olarak kapitalist retim ilikilerine uygun bir ideolojiyi tarif eder.

108

102

IV Toplumun Maddi ve Toplumsal znitelikleri(<>

(1) Ayrma Giri
Birok kez, fazla aklama yapmadan toplumun maddi ve toplumsal znitelikleri ayrmm ima ettik. Toplumun maddi temeli ile ekonomik tabanm kar karya koyduk ve birincisinin toplumsallm yadsdk. Tarm iin askeri korumay nemli klann maddi koullar deil, toplumsal koullar olduunu belirttik. Zihinsel olmasna karn bilimsel faaliyeti maddi kabul eden bir anlay ileri srdk ve bu iddiay besleyecek bir maddilik aklamasn vaat ettik. retim aralar ile tketim aralar arasndaki toplumsal farklln, bunlar arasnda hibir maddi aynlk yaratmadm gsterdik. retimin maddi tarz ile toplumsal tarzm karatrdk [Blm m, alt-blm (7)] Marx, sk sk, bir toplumsal ya da ekonomik"' karakteristik olan ey ile olmayan eyi ayrt etmeye alr: (1) Bir zenci bir zencidir. Sadece belli ilikiler iinde bir kle olur. Bir pamuk eirme makinesi bir pamuk eirme makinesidir. Sadece belli ilikiler iinde bir sermaye olur. Bu ilikilerden kopanldmda artk o sermaye deildir, tpk kendi bama altlm para olmamas gibi.., ( '
'*- Bu blm okunmadan Ek:II okunursa iyi olur. '"- Bu blmdeki toplumsal karakteristik ekonomik bir karakteristiktir ve Manc' izleyerek, "ekonomik" ile "toplumsal" az ok birbirinin yerine kullanacaz. Bu biimde kullanm iin bkz. Grundrisse, s. 141, Theories of Surplus Value. C. 3, s. 429. cretli Emek ve Sermaye, v. Sevim Belli, Sol Yaynlan, 7. bask, 1992, s. 35 (Bizim burada "belli ilikiler iinde" olarak evirdiimiz "in Certain relations" ifadesini Sevim Belli "belirli koullar altnda" olarak Trkeletirmi -v.)

(2) Makina, saban eken kzden daha fazla bir ekonomik kategori deildir. Makina, salt bir retken gtr. Makina uygulamasna dayanan modern atelye bir toplumsal retim dikisidir, ekonomik bir kategoridir.(1> (3) Toplum bak asndan ne kleler vardr ne de vatandalar, ikisi de insandr [demek bir yandgdr]. stelik toplumun dnda yledirler. Bir kle ya da bir vatanda olmak toplumsal belirlenimlerdir, A insannn B insayyla ilikileridir. A inam genel olarak bir kle dedir. O, toplumun iinde ve toplum yznden bir kledir... Kapitalistler ile iiler arasndaki fark, aslnda sadece toplumun bak asndan vardr.'21 (4) ... sermaye bir ey deil, bir eyde tezahr eden ve bu eye zgl bir nitelik veren toplumun belirli bir tarihsel oluumuna ait belirli bir toplumsal retim dikisidir. Sermaye, maddi ve retilmi retim aralan toplam deildir. Sermaye, daha ok, kendi bana altn ya da gmn para olmasndan daha fazla kendi bana sermaye olmayan sermayeye dnm retim aralandr. Toplumun belli bir kesimi tarafndan tekelletirilen retim aralandr.. .<J) Bu yarglar, bir toplumun ierii e biimi arasndaki bir aynma dayanr. nsanlar ve retken gler toplumun maddi ieriini, retim ikderinin toplumsal biim kazandrd bir ierii oluturur. retim ilikilerine giren kider ve retken gler, bu ilikerin oluturduu biimin damgasn tarlar: Bir zenci bir-kle olur, bir makina deimeyen sermayenin bir ksm olur. "Diyalektik" dili tercih edenler unu syleyebilir: Bir zenci hem bir kledir hem dedir; bir makina hem sermayedir hem deildir. Fakat bunlar uucu bdirimlerdir. Doru izgi, Manc'n ayrmn olabdiince ak ifade etmeye almaktr. Manc'm dncesini anlalr klmak iin onun formlasyonlanm eletireceiz.

1. Marx, sermayeyi, kleleri vb birbirinden uzaklaan iki yoldan tarif eder. Bir yanda, sermayenin bir makina gibi bir ey olmayp bir iliki olduunda srar eder; dier yanda, onun bir ey olmasna, rnein belli ilikiler iine sokulmu bir makina olmasna izin verir {Bkz. (1), (4)}(,) Bir kle, bei ildler iinde bir insandr; bununla birlikte, bir kle olmann onun kendisinin de bizzat ilikilerin bir znitelii olduunu da ileri srer {(1), (3)}'2' Kapitalist ilikide retim aleti olan modem atelyenin, bu iliki olduu sylenir (2). Bu iki konuma biimi badamaz. X (deimeyen sermayenin bir ksm, bir kle), hem (i) y (retim arac, bir insan) e z (bir kapitalist, bir kle sahibi) arasnda bir iliki, hem de (ii) y'nin z e ilikisi sayesinde olduu ey olamaz. Sadece ikinci formlasyon dorudur. Bir koca, evlikle bir kadnla ilikilenen bir insandr: Aym zamanda bir evlilik ilikisi de dedir. Bir koca olmak, o adamn bir zniteliidir, bu iliki sayesinde sahip olduu ve genelde ilikisel bir znitelii biimleyen bir zniteliidir. Benzer ekde, sermaye olmak ve kle olmak, retim aralarnn ve insanlarn rasyonel znitelikleridirler. Daha da zgl olarak, toplumsal ilikilerle gi zniteliklerdirler; oysa retim arac olmak ve bir adam olmak yle deddir. kincder toplumsal biimden bamsz olarak yledirler. Dnce olarak toplumsal biimi deneyimden kann, bu znitelikler varln srdrr. O halde, (4)'e ramen, deimeyen'41 sermaye bir eydir, yani

'"- Felsefenin Sefaleti, s. 121. "-Grundrisse, s. 265. Kapital, C. 3, s. 715-716.

'"- Kr. cretli Emek ve Sermaye, s. 35-36, "sermaye, bir toplumsal retim ilikisidir" ifadesiyle balayp, "yeni retime hizmet eden rnler"i "sermaye" olarak tarif eden ifadeyle biten paragraf. Ayrca bkz. Grundrisse, s. 86; Theories of Surplus Value, C. 3, s. 272. '*- Bu, her eyden nce, ounlukla ksaltlm bir eklinde formle edilmi notlardan alman metnin (3)'n ukalaca bir okunmas olarak dnlebilir. Fakat Marx, sermayenin bir iliki olduunu aka sylyor ve burada kle olduu sylenen ey, bununla ayn deerdedir. Ayrca bkz. parann bir iliki olduunun sylendii Grundrisse, s. 514. Belirleyici bir toplumsal ilikiler btn olmadan hibir para olmaz, fakat bu durum paray bir iliki yapmaz. '*- yani, metin (2)'de kullanld gibi. "Atelye" szc, genelde bir retim aletleri kmesini anlatr ve terimin kullanlmasyla hibir tikel toplumsal karakter ima edilmez. Fakat, buradaki "modem atelye" ifadesiyle zel olarak kapitalist atelye anlatlm olmal. '*- Btn sermaye deimez deildir. Fakat retim aralan sermaye olduklannda deimeyen sermaye olurlar (Emek gc sermaye olduunda da deien sermaye olur).

100

113

belli bir toplumsal nitelik alan bir eydir. (4)'e ramen, bir retim aralar kmesidir. Zira, (4)'n de syledii gibi, eer sermaye, sermayeye dnm retim aralarysa, o zaman, bir kez dntkten sonra, bunlar, retim aralar, bu eyler sermaye olurlar. 2. Soruna biraz daha yalandan bakalm. Tercih ettiimiz sylemde Marx, kapitalistin kontrolndeki retken glerin sermaye, efenclere tabi insanlarn kle olduklarm kabul eder. Fakat, bu nedenle toplumsal biim alan baz bakmlardan toplumsal olmayan nitelii de gstermek ister. Bu amala, birok ifade kullanr. Toplumsal biimle ilikilendirilen tariflere "S", dier tariflere "M" diyelim. te Marx'n kulland baz ifadeler: M, sadece belli ilikiler iinde S'dir (1), (3). M, S-meydana getiren ilikilerden koparlan S deildir (1). M, genel olarak S dedir (3). M, kendi bana S deildir (4). M, sadece toplumsal bak asndan S'dir (3).m k iki ifade uygundur, fakat sonraki ikisi yamltc olabilir; zira, Marx'n karmaya yneldii sonucu, Af'nin S olmad sonucunu, rnein retim aralarnn hi sermaye olmadklar sonucunu gsterirler. Beinci ifadede de bir belirsizlik var. Benim samda olan bir nesne, sizin solunuzda olabilir; fakat, bir bak noktas ima edilmezse, sada ya da solda olduu sylenemez. Yaln bir ekilde sada olamaz. O halde, eer M sadece toplumsal bak asndan S ise, Af'nin yaln S olmadm dnebiliriz. Fakat "bak as" ifadesinin geerli anlamnda bir ey, herhangi bir bak asndan ne ise odur. Diyelim, ben bir komiteye bakanlk yapyorum. O zaman, biyolojik karakteristiklerim sayesinde deil, atamayla ilgili toplumsal bir srecin sonucu olarak ben bakanm. "Bakan," toplumsal bak asndan bana uygundur denilebilir. Fakat bu, organizma olarak benim bakan olmadm anlamna gelemez. retim aralarnn kapitalist statsn ya da bir adamn kle statsn ayrt etmek iin toplumsal bak asna gereksinimimizin olmas

olgusu, retim aralarnn sermaye olmad ya da adamn bir kle olmad anlamna gelmez. Br eye her bak noktas, ayr bir znitelikler kmesini aa vurur, fakat o ey hepsine birden sahiptir. Biiminden syutladmz maddesinin bak asndan bir heykeli dnr ve onu, neden yapddn belirterek o soyutlama altnda tarif edersek. Fakat yapdd ey imdi heykel biimine sahiptir. Hem maddi hem biimsel karakteristikleri vardr. nsanlar ve retken gler iin de durum byledir. Maddi ve toplumsal karakteristikleri vardr ve hibir toplumsal karakteristik, heykelin biiminin maddesinden karsanmasndan daha fazla maddi karakteristiklerinden karsanamaz.(l> Marx"m yineleyip durduu nokta yle ifade edilebilir: M (ya da S), onu M yapmak iin gerekli ve yeterli olan ey sayesinde S deildir. Bir adam ya da kle, onu bir adam yapmak iin gerekli ve yeterli olan ey sayesinde bir kle deildir. Bir retim aralar kmesi ya da deimeyen sermayenin bir ksm, onu bir retim aralar kmesi yapmak iin gerekli ve yeterli olan ey sayesinde deimeyen sermaye deildir. Zira, insan ya da retim aralar olarak tariflerinden karsanamayan toplumsal ilikilere giri, daha ileri tanmlar uygulamak iin gereklidir. Yine de verili bir insan bir kle olabilir, retim aralar sermaye olabilir Dolaysyla, bir makinanm toplusal ilikiyle ilgili ve ekonomik znitelikleri genellikle vardr; fakat, bunlar ihmal etsek bile, onun bir makina olduunu kabul etmemiz nemlidir. yleyse, Marx'la birlikte retken glerin doalar gerei, ya da "kendi balarna" ((4)), ya da "genel olarak" ((3)) toplumsal olmadklarn sylersek, bundan onlarn toplumsal olmadklar sonu-

(I)- Maddi bak asna karl olarak toplumsal bak as.

"'- Burada ve aadaki satrlarda "karsama". "doru bir tmdengelim/i karm edimi" anlamnda kullanlyor. Sadece ve sadece "p"yi ileri srp "q"yu yadsyan kendi kendisiyle eliirse. "q" "p"den doru bir ekilde karsanabilir. O halde, "onun konuk odasnda bir mzik aleti var" ifadesi, "onun konuk odasnda pahal bir piyano var" ifadesinden karsanabilir. Baka ekilde ifade edersek, ikinci ifade birincisini gerektirir. Btn iyi karmlar tmdengelimi! deildir. yi bir tmdengelimli olmayan karm rnei, "onun konuk odasnda pahal bir piyano var"dan "onun ok dk bir geliri yoklw"adr ok dk bir gelir, pahal bir piyanonun varlyla mantksal olarak badar olduuna gre. karm tmdengelimli deildir. Fakat pahal bir piyanonun ok dk bir gelire elik etmesi olas olmad iin. iyi bir karm olarak kalr.

100

115

cunun kmasna izin vermemeliyiz, zira yledirler. eylerin baz znitelikleri btnyle toplumsaldr, bazdan ise btnyle maddidir; fakat ilgilendiimiz eylerin her iki trden znitelikleri vardr. 3. Alnt (3)'te Mara, bir insann dier insanlarla ilikileri sayesinde olduu ey toplumsal bak asndan ne ise o olduunu deri srerek, "toplumsal belirlenimlere, A insannn B insanyla ilikilerine iaret eder. Fakat bu her zaman yle deddir. Gelitirmekte olduumuz ayrm bakmndan, insanlar arasndaki baz ilikiler toplumsal de, maddidir ve Marx bunu kabul eder. Aadaki erken ifade, onun maddi ve toplumsal retim ilikileri arasnda yapaca ayrmn habercisidir: Yaamn retimi, insann hem alarak kendi yaamm hem de yavrulayarak krpe yaam retmesi, ... ikili bir iliki olarak grnr: Bir yanda doal bir iliki olarak, dier yanda toplumsal bir iliki olarak."' Bir kadn bir erkekle cinsel ilikiye girdiinde krpe yaama hamile kalnr. Bu cinsel ilikinin doal terimlerle bir tarifi, sadece doal organizmalar olarak onlara ait olan znitelikleri ne karr. imdi bu doal iliki bir toplumsal iliki erevesinde, oynama, evlik, ergenlik vb erevesinde gerekleir, fakat fiziksel znitelikler, onun toplumsal niteliini aa vurmaz. Mal retimi de yalnzca bir toplumsal sre dedir. Doal ya da maddi bir sretir de, insann "doayla alveriidir de.(2> nsanlarn retimdeki baz ikderi de, nitelik olarak maddidir. Eer siz de ben, bir nesneyi her birimiz bir ucunda tutarak tayorsak, tama iinin gereklemesi sayesinde maddi balantlar kuranz. Seninle koordine bir ekilde g sarfedip vcudunu hareket ettiririm ve bizim fiziksel etkileimimiz, iimizi bize bildiren otorite yapsndan aynlabilir. Emek srecimizin maddi karakteristikleri, birbirimize kar, ya da bakalarna kar igal ettiimiz toplumsal rolleri aa vurma?.

Alt-blm (6), maddi retim ilikileri ile toplumsal retim ilikileri arasndaki ayrmn ve Manc'n bu ayrma ballnn daha tam bir anlatmm veriyor. nsanlar arasnda maddi ilikiler var olduu iin, Rosa Luxemburg'un baka bakmdan deerli olan cmlesinin buna yakn anlam yanltcdr: Toplumsal geliimin btn evrelerinde retim sreci, yalandan balantl olmalarna karn farkl olan iki faktrn, teknik ve toplumsal koullarn srekliliine, insan de doa ve insan e insan arasndaki kesin ilikiye dayanr."' Bu ifade, nsanlan doayla Uikilendiren teknik ya da maddi koullarn, tam anlamyla alndklarnda, insanlar arasndaki ilikileri kapsamadm ima eder. Fakat, maddi koullar toplumsal ikderi kapsamad halde, insanlar arasndaki btn ilikiler toplumsal olmad iin insanlar arasndaki baz ilikileri kapsar. Maddi durumu toplumsal durumdan nasd ayrabiliriz? u lt almaya alalm: Bir tarif, sadece ve sadece kidere -tanmlanm ya da tanmlanmam- dier insanlar karsnda hak ve yetkiler*" vermeyi gerektirirse toplumsaldr. Bu neri, daha az rafinedir; fakat, retken glerin (retken gler olarak) ve retim ilikilerinin (retim ilikileri olarak) tariflerini istenen ekilde snflandrr, zira retim ilikileri belirtilen gereklere sahiptir, retken gler ise deildir. Bu lte gre, toplum iin yaamsal olan birok olgu, toplumsal ded, doal ya da maddi olgulardr. rnekler: Byk miktarda demir cevherinin elde edebir olmas, demiryollarnn topra yanp gemesi, kullanlan elektrik, emek gcnn tarma ayrlan ksm. Manc, buna gelimi bir toplumun "ekonomi d" olgusu der; bu toplumda: insann btn zamanm Zorunlu gereksinmeleri retmek iin harcamas gerekmez, geim iin gerekli emek zamannn stnde ve tesinde kendisine ait serbest zaman vardr, dolaysyla
"'- Sermaye Birikimi, v. Tayfun Ertan, Alan Yaynclk, 1986, s. 24. '"- Hak ve yetkiler Blm VIH'de ayrt ediliyor.

"'- Alman deolojisi, s. 51. '-Kapital, c. 3. s. 713.

100

116

bu serbest zaman art emek iin de kullanabilir.'" Serbest zaman o ekilde kullanabilmesi maddi ortama aittir; fakat yle kullanmak zorunda olup olmamas,-kimin iin ve ne lde yle kulland toplumsal ortamn olgulardrlar. Kendisinden toplumsal biimini karsayamadmz bir toplumun tam maddi bir tarifini tasarlayabiliriz -"sosyo-ntral" bir tarif. Bu tarif, kiilerin maddi yeteneklerini ve gereksinmelerini, bu insanlarn kullanabildii kaynak ve olanaklar, bilimsel bilgilerini aynntandran geni bir bilgi verecektir. Fakat, sahiplik biimlerinin, hak ve grev dalmnn, toplumsal rollerin sz edilmeyecektir. Bu toplumsal tasvirini Max Weber'inkiyle karatralm. Weber, bir eylemi (kabaca) znel amal bir davrann paas olarak nitelemekle balar. Sonra toplumsal eylemi, znel amac "bakalarnn davran m hesaba katan ve dolaysyla bu seyir iinde ynlendirilen" eylem olarak tanmlar."' Weber'in tanmna gre toplumsal olan birok eylem, burada maddi olarak deerlendirilecek; zira, sadece ve sadece znel amacn ieriinde toplumsal hak ve yetkilere bir gnderme grnrse, bakalarm gzeten znel amal eylemi toplumsal sayabiliriz.(J) Sizinle bir nesne tadm srece, yaptm ey toplumsal deildir. i bir anlama gerei olarak ya da sizin otoriteniz altnda yaptm srece, toplumsaldr. Ne var ki, sadece eylemlerle deil, bir toplumun ya da tdplumia ilgili olgularn karakteristikleriyle de ilgileniyoruz. Weber'in kendisi de, zmlemesini eylemlerden teye, bakalarn gzeten trden znel amalarn "tezahrleri olarak deerlendirilebilir" olduk-

lannda toplumsal sayd "istatistiksel birbiimlilikler"e geniletir. yle yazar: Anlaml'" grnglerin istatistikleri olduu gibi, tam tanma aym anlamda, lm oranlan, bitkinlik grngleri, makinalann verimlilii, ya miktan gibi anlamdan yoksun srelerin istatistikleri de vardr. Fakat, sadece grngler anlaml olduklarnda sosyolojik istatistiklerden sz etmek uygundur. Su oranlan, meslek dalm, fiyat istatistikleri ve ekili alan istatistikleri gibi durumlar bunun rnekleridir. Doal olarak, tarmsal rn istatistiklerinde olduu gibi, her iki bileeni de ieren birok durum vardr.'1' Burada stelenen Weberci tarzda toplumsal olmayan grngler, bizim kavraymzda maddidirler. Ya onun toplumsal dedikleri? Su oranlan toplumsaldr; nk sular haklan ihlal eder. Bir sonraki paragrafta ileri srld gibi, meslek dalm belirsizdir. Fiyat istatistikleri toplumsaldr, zira, fiyatlar mbadele oranlandr ve mbadele de, mallarda sahiplik haklarm gerektirir. Ne kadar topraa arpa ekildii, ne kadarna avdar etkildii toplumsal deildir, fakat arpa ve avdar tarlalarnn sahiplik biimi toplumsaldr. Toplumsal ilikileri maddi bir tariften karsayamamza karn, genel ya da teorik bilgi sayesinde z ok gevenle anlayabiliriz. Bir adamn bakalarnn ayaklarm rten ayakkabdar yaptm sylemek, onu sadece maddi olarak tarif etmektir, fakat, bu adamn bir ayakkab hrsz de, malzeme tedarikeri ve mterilerle yerleik ilikeriyle bir toplumsal rol stlenen ayakkabc olmas ok olasdr. O halde, hem maddi hem toplumsal meslek damlan vardr ve neredeyse ebiimlidirler. Ayakkab yapan bir adamn maddi faaliyetinden bir ayakkabc olarak onun toplumsal roln karma, genel kabul gren bgiye dayanan ak bir sonu karmadr. Fakat genel kabul gren bgi olmayan Marks teori, el deirmeninden feodal toplum ve buharl

Grundrisse, s. 641; ve bkz. Kapital, C 1. s. 526-527; Theories of Surplus Value, C. 2, s. 406. '*- Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, v. zer Ozankaya. imge Kitabevi, 1995, s. 11. Bir znel ama (arifi, sz gelimi, "... a yapmak" biimini alr ("X, a yapma zne! amacndadr"da olduu gibi). Bu tarif, sadece ve sadece balantl eylem-tarifl, bu durumda "... a yapar," yukarda verilen lte gre toplumsalsa, toplumsaldr. (znel amalar, toplumsal tariflere sahip olduklarnda ierik olarak toplumsaldrlar).

"'- "anlaml" = (kabaca) "znel amal". '*- Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, s. 26.

100

119

makineden kapitalist toplum sonucunu karmak gibi ok daha hrsl sonular karmas gerekir.01 Buradaki maddi olgulardan toplumsal olgular karma, feodal ve kapitalist ilikilerin kendi teknolojilerine uygun olduklar iddiasna dayanr. (retken gler el deirmeni evresindeyse, greli olarak gelimemilerdir^ Emein ok byk bir ksm tarmsaldr ve bu durumda kapitalist dikder olas deddir). Maddi tarif, bir toplumun esas doasn yakalar. Elbette "doa"nn bu anlamnda doa, toplumsal biimler iinde ve bu biimlerin bir sonucu olarak deien tarihin bir rndr.'2' Toplumsal rgtlenme halindeki insanlk,, kendi evresini ve bizzat kendi doasn deitirerek, evresine mdahale eder; zira, bu kar karya gelme seyri iinde kendi yetilerini ve gereksinmelerini gelitirir. retken glerin gelimesi, doann dntrlmesinde ifadesini bulur ve sosyo-ekonomik yaplar, iinde bu gelimenin derledii biimlerdir, "gelime biimleridir.(,) klim ve corafya koullarm dikkate alan Mars ve Engels un' lan yazdlar: Tarih yazm bu doal temelerden ve tarihin seyri iinde insan eyleminin bu temellerde yapt deiikliklerden hareket etmelidir.'4' Doal temelin deitirilmesi, elbette, onun maddi niteliim ortadan kaldrmaz. Bir toplumun insan eliyle deitirilmemi corafyasyla ilgili olgular, o toplumun retken yeterlilikleriyle ilgili olgulardr. Nehirlerin dalm, sulama ve tama olaslklarn koullar. Potansiyel tarmsal kt, topram doasna baldr. Yksek yerlerde baz hayvanlan yetitirmek uygun deddir ve yel deirmenleri her iklimde olanakl deddir. retken glerin dsal gelimesi -emek gcnn gelimesine
Felsefenin Sefaleti, s. 100. *- Bkz. Alman deolojisi, s. 48. '*- Ekonomi Politiin eletirisine Katk, s. 23. '*- Alman ideolojisi, s. 37.

kart olarak- yeni bir corafyann, yeni bir maddi evrenin dayatlmasdr. Bu iddiaya direndirse, olacaklan dnn. Bir rman burada varl, hibir hesapta toplumsal olgu deddir. Yine de, rnein ticaret yollarn koullayarak byk bir toplumsal neme sahip olabilir. Toplumsal nemi olan maddi bir olgudur. Doann seyri iinde rman ynnn deitiini varsayalm. Irman bu (yeni) ak yn, hl fiziksel bir olgudur. imdi, insanlarn znel amal eylemleriyle deiikliin meydana geldiini varsayalm. Irman ak yn fiziksel bir madde olarak-kalr m? Bir kanal ina edilirse, bu durum, sadece maddenin daha kkl yeniden dzenlenmesi deil mi? Bir makina, maddenin hareketli paralarndan oluan bir kmeden, evrenin yapay bir ekilde tasarlanp kurulmu bir parasndan baka nedir? Kolay admlarla, sofistike bir ekonominin btn retken fabrikasn insan eliyle dayatlm bir corafya olarak grebiliriz. retken glerin gelimesinin, ya da insan gcnn ve maddi uzanmlarnn verdi bir dzeyinde, belli bir retim ilikileri kmesi, ya da beUi bir toplumsal biim, bu gcn kulamlmasna ve daha da gelitirilmesine uygun bir erevedir. Fakat, insanla doa arasndaki ilikinin ve insanlarn toplumsal ilikilerini belirleyen kendi aralarndaki maddi ilikderin mevcut durumunu toplumsal biimden her zaman soyudayp sergdeyebdiriz. Maddi gelime, tarihteki sreklilii salar: Birbirini izleyen her kuan, yeni retim iin hammadde hizmeti gren ve bir nceki kuak tarafndan edinilen retken glerin sahibi olarak kendisini bulmas basit olgusu nediyle, insanlk tarihinde bir tutarllk doar; insann retken gleri ve dolaysyla toplumsal ilikileri gelitike giderek daha fazla bir insanlk tarihi olan bir insanlk tarihi ekillenir."' nsan ile doa arasndaki iliki, toplumsal biimle "dolaymlanr":'2' Toplumsal biimin dmda gereklemez. Sosyo-ntral te-

'"- Felsefenin Sefaleti, s. 165. Theories of Surplus Value. C. 3, s. 378.

100

121

rimlerle tarif edilen doann gelimesi, bu nedenle bir soyutlamadr. Fakat, teorik adan nemli bir soyutlamadr. Zira, toplumsal kurumlarn merkezi zellikleri, doann dntrlmesine katklaryla aklanr. retken yeti toplumsal olarak geliir; fakat nitelik olarak doaldr. Toplumsal olarak beslenmesine karn bilimsel bilgi bile, zel insanlarn doal bir yetiidir.'" retim gleri ile retim ilikileri arasnda bilinen ayrmn, Mars'ta, doa ile toplum arasnda bir kartlklar kmesi olduunu ileri sryoruz. Yorumcular, Marx'n "maddi"yi "toplumsal" ya da "biimsel"in kart olarak ne kadar sk kullandm, "toplumsaT'n karsnda "doal"n nasd "maddi"nin yarmda yer aldm, maddi olarak tarif eden eyin nasd bir biimin "ierii" sayddn belirlemeyi baaramamlardr. (Maddi sz daarcnn dier terimleri "insan", "basit" ve "gerek" terimleridir, "tarihsel" ve "ekonomik" terimleri ise "toplumsal"a elik eder). Bu kartlklardan ve tanmlamalardan kan sonu udur: Toplumun maddesi ya da ierii, biimi toplumsal bir biim olan doadr. Marx'm materyalizmi, belki birka eydir, fakat maddi gelimeye hizmet eden toplumsal tarih aklamas, kesinlikle bu eylerden biridir.(,) Marx'n retken gleri temel aldm fark eden baz Marx eletirmenleri, onu, toplundan maddi olarak deil toplumsal biimlerine gre snflandrmaya getiinde tutarszla dmekle sularlar. Gellner, Birleik Devletler'in neden "alitierine gre (snai retim) de de mlkiyet biimine gre (kapitalizm)" snflandnldn sorar.'3' Soru aldatcdr. Kendilikleri ounlukla ieriklerine gre deil, biimlerine gre snflamak uygundur ve biimsel snflama, mevcut durumda dorudur; zira retken glere gre ayrma, toplumsal tipleri vermez.

(2) Emek Srecinde Madde ve Biim

Fiziksel olarak bakldnda retim, toplumsal biiminden soyulmu grnr ve "emek srecim verili toplumsal koullar altnda ald biimden bamsz olarak incele"yen Kapital'in ilgili blmnde byle tarif edilir.'1' Toplumsal yanyla retim "maddi retim"dir ve bu kapitalist ya da baka bir retim biiminin ieriidirVe bu ierik, btnletii biimden soyutlanarak betimlenebilir. O halde Marx'n arpc bir ekilde toplumun btn evrelerinde, yani tarihsel nitelii olmakszn gerekleen, ltfen insani, genel olarak retim sreci"' dedii eyi gzlemleyelim. Demek ki, toplumsal biimden bakarsak, toplumsal biimden kavramsal olarak ayn bireyi fark ederiz: Doayla insani -burada toplumsala kart olarak- etkileim, yani maddi retim. Toplumsal biimle hibir ilikisi olmayan maddi retim udur: nsanlarn doayla alveriini salayan, sadece her toplumsal biimden ve iyi tanmlanm nitelikten yoksun olmakla kalmayp, toplumdan bamsz, btn toplumlardan uzak plak doal varoluu iinde be, hl toplumsal olmayan genel olarak insann toplumsallam insanla ortak olduu yaamn bir ifadesi ve dorulanmas olan insann genel olarak retken faaliyeti.'4' Toplumsal insann doayla ve toplumsal olmayp "ltfen, insan" olan dier insanlarla ilikileri vardr. Maddi retim, toplumsal bir biime brnmedike tarihte gereklemez; zira, "toplumsal olmayan insan", eer var olduysa, tarih baladnda ortadan kaybolur. O halde, saf maddi sre, "retimin herhangi bir fiili tarihsel evresini tanmlamayan soyut bir

'"- Bkz. Grundrisse. s. 700. Kr. Lange, Political Economy, C. t, s. 47; Goldstick. "On c Dialectical Unily of the Concept of Matler," s. 76. '*- Thought and Change. s.. 132-133.

'"- Kapital, C. I , s . 193. '*- Grundrisse, s. 304. Marx, toplumsal zelliklerinden soyutlanm retime iaret ettii iin "maddi" szcn vurgular. '*- Grundrisse, s. 320. ("ltfen" ifadesi ngilizce yazlm). Kapital, C. 3, s. 716.

100

123

kavray"tr. erik biimsiz var olamaz, fakat bu onun nemini azaltmaz. retim srecinin ierii sr deil. Ne grnyorsa odur ve doasn aa karmak iin hibir bilime gerek yok. Bu durum, onu incelemeye demez klmaz, fakat her inceleme de bilim dedir. Sadece gereklik grntyle gizlendiinde bilim gereklidir. Aslnda Marx, bir ierik incelemesi, bir snai teknoloji tarihi incelemesi yapmak ister. Bu inceleme, iktisat bimine ait olmazd; zira, "ekonomi politik teknoloji deildir." Ekonomi politik, nitelik olarak gizemletiren ve ancak teoriyle nfuz edeben toplumsal biimi inceler. O nedenle, ierii anlamak iin bilimin gerekli olmas bir yana, Manc "m "doal yasalar" dedii ierikle gili temel hakikatler her ocua malumdur. ocuklar bilir ki, "farkl gereksinmelere uygun rn ktlesi, toplumun farkl ve nicelik olarak belirli toplam emek ktlesini gerektirir." Bu, toplumsal bir yasa ya da bir iktisat olgusu deildir. Bunun verili bir toplumsal biimde kendim ifade eklini inceleyen ekonomi politie nseldir: Kapitalizmde bu ek, deer yasasdr. Fakat, "hibir toplum biimi, ... u ya da bu ekde toplumun emrinde olan alma zamannn retimi dzenlemesini nleyemez." Emein sadece kendi geim aralarnn de, retim aralarm da retmek zorunda olmas olgusu da, benzer ekde, "zgl bir biimin sonucu" de "doal bir gereklilik"tir. nsanlk durumunun bu hakikaderi toplumsal bilimin snrlan dnda kalr; zira, ne toplumsaldrlar ne de bilimseldirler. Biimin gizini zmek iin bdim gereklidir. Bu yzden, "metalann mistik nitli-

i", -ilerde Blm V'te tartlacak- metalann ierii olan "kuanm-deerlerinden kaynaklanmaz." Maddi bir sre olarak emein rn, bir kullanm deeridir. Toplumsal bir sre olarak emek rnnn nitelii, toplumsal biime gre deiir. Kapitalizmde bir deiim deeridir: Ayn bir retken faaliyet olarak fiziksel yan dikkate alnrsa terzilik ii, ceket retir, ceketin deiim deerini de. Genel terzilik olarak deil, soyut evrensel emek olarak deiim deeri retir ve bu soyut evrensel emek, terzinin yaratmad bir toplumsal ereveye aittir. Deitin deeri, rnn "an toplumsal", dolaysyla "doal olmayan" bir zniteliidir, oysa kullanm deeri doal ve toplum-altdr. "Kuanm deeri, eylerle insanlar arasndaki doal dikiyi ifade eder," oysa deiim deeri "eylerin toplumsal varoluf"dur. Maddi olarak kavrandnda emek sreci, toplumsal olmaktan ok insanidir, dolaysyla rn de; o nedenle, deiim deeri, deerin toplumsal biimini ifade eder ... kullanm deeri ise, deerin ekonomik biimim ifade etmez. Kullanm deerinin retken emei somuttur, ya da nitelik olarak farkllamtr: Terziliktir, dokumaclktr, madenciliktir vb. Deiim deerinin retken emei ise soyuttur, toplumun toplam emeindi zeiksiz bir orandr. Kuanm deerlerinin toplam toplumun somut ya da maddi zenginliidir; oysa deiim deerleri btn -toplumsal olarak grlen aym toplam- soyut ya da toplumsal zenginliktir."'
'"- Kapital, C. 1, s. 86. Critigue of Political Economy, s. 36 (Trke basm Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'da bu pasaja rastlanamad -v). - Theories of Surplus Vaule, C. 3, s. 296. Kr. Grundrisse. (Berlin), s. 899, 909. Grundrisse. s. 872. Sayfa 680'de kullanm deeri ile deiim deeri ierik ve biim olarak ayrt ediliyor. '*- Marx, daha nceki iktisatlan emein bu iki biimde kavranabileceim belirtmemi olmalanndan tr eletiriyordu (Bkz. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 67 vd.) Somut emek ile soyut emek ayrmnn felsefi bir deerlendirmesi iin bkz. "Manc's Dialectic of Labour," s. 256-249. M -Kapital, C. 1,52-53.

'"- Grundrisse, s. 88. Bu tez, Ek: l'de aklanp inceleniyor. '*- "Danvin ilgimizi doa teknolojisi tarihine ekmitir... insann retken organlarnn, her toplumsal rgtlenmenin maddi temeli olan organlarn tarihi edeer bir ilgiyi hak etmiyor mu?" Kapital, C. 1, s. 386, dn. 4, italikler benim. Grundrisse, s. 86. '*- Man'tan Kugelman'a, 11 Temmuz 1868, Selected Correspondence, s. 196. Marx'tan Engels'e, 8 Ocak 1868, Selected Correspondence. s. 187. Vurgulara dikkat edin. n - Kapital, C. 3, s. 694.

100

125

Kapitalizmle birlikte retim aralarnn, cansz emein, canl emee baskn geldii bilinen bir Marks dncedir. Marx'n iki anlamda, bizzat kendisinin ayrd maddi ve toplumsal anlamda bunu niyet ettii ise daha az bilinir. lgili metinler, retimin sermayenin "biimsel" ve "gerek" hkm altna giriini betimler. Sermaye retim aralarnn denetimini ele geirir ve emek gc, ancak sermayeye devrinden sonra retken bir ekilde ilev grebilen bir meta halini alr. Fakat, emek gcnn bamsz ilev grememesinin iki boyutu vardr. Birincisi, Mars'n "salt biimsel", yalnzca bir ekonomik biim meselesi, dedii emein sermayeye balangtaki bamllna karlk gelir. retim aralar sermayeye dnmtr, fakat maddi emek sreci hl deimemitir. "Bireyin alma tarz, byk lde deimemitir.""' Hkm altna giriin biimsel olmas, emekinin gerekten sermayenin hkm altna girmedii anlamma gelmez: Maddi biimde gerekten hkm altna girmedii anlamna gelir. Emekinin faaliyeti, artk sermayenin genilemesine hizmet eder --cansz emek toplumsal anlamda canl emee egemendir. Biimsel hkm altna girme, biim ii sermayeye bamllk dnda maddi olarak etkili olmayacak kadar ierii gelitirdii gerek hkm altna girmeye yol aar. Bu durumda becerileri o kadar yok olmutur ki, sadece kapitalistin makinasyla retebilir, kendi denetimindeki aletlere hkmetmek yerine, makinanm hareketlerini izlemek zorundadr. "Doas itibariyle, bamsz harhangi bir ey yapmaya uygunsuz" hale gelir. Fakat yine de, saf biimsel - kapitalist retimin hem daha az gelimi evresine hem de daha ok gelimi evresine ortak genel biimi- bak asndan bile, .... retim aralar emekiye bal grnmez, emeki retim aralarna bal grnr;'31 nk, emekinin rol retim aralarnn genilemesini arttrmaktr. Bu nedenle kapitalizmin btn evrelerinde,
"'-Kapital,C. l , s . 374. '*- Kapital. C. 1, s. 375; italikler benim. '*- Theories of Surplus Value. C. 1. s. 390. Kr. Kapital, C. 1, s. 323-324.433-434

emek aralarn kullanan ii deildir, aksine iiyi kullanan emek aralardr; ne var ki, bu tersine ileyi ilk kez sadece fabrika sisteminde teknik ve ak bir gereklik kazanr.'" retim ve rnn maddi ve toplumsal yanlan arasndaki aynm, Manc'n ayrntd bir ekilde ele ald kapitalist toplum asndan saptadk. ounlukla ve hakl olarak "doal ekonomiler" denilen kapitalist-ncesi retim sistemlerine bu ayrmn uygulanamayaca dnlebilir. Ne var ki, doa ile toplum arasndaki blnmeyi kapitalizm keskinletirse de, daha nceki biimlerde de vardr. "r" terimi, doal bir kullanm deeri olarak deil, toplumsal nitelii sayesinde serfin rnnn bir ksma karlk gelir. Kapitalizm ncesi durumda rnn biimi, rn zerinde bir hak iddiasna kaynaklk eden toplumsal rol tarafndan belirlenir. Btn mallar tarafndan sergilenen ve btn mallan sistematik bir karlkl iliki iine sokan deiim deeri gibi tekil bir biim yoktur. Madde ile biim arasndaki iliki, kapitalizm ncesi retimdekiyle ayn olmayabilir, fakat bu ayrm ona da uygulanmaldr ve uygulanr.

(3) Kullanm Deeri ve Ekonomi Politik

, Ekonomi bilimi, toplumsal biimi aa vuran ekonomik yasalan ve olgular inceler. Buna gre, "kullanm deeri olarak kulamm deeri, belirli ekonomik biimden bamsz olduu iin, ekonomi politiin aratrma alannn dnda kalr.""' Kullanm deerinin tketimi, "doal nitelii iinde bireyin kendi bireysel gereksinmesinin bir nesnesiyle ilikisinden baka hibir eyi ifade etmeyen salt fiziksel yarann tketimidir.""' Bu ifade, dier eyler yannda, toplumsal olarak yaratlan ge-

Kapital, C. 1, s. 435, italikler benim. Kr. Kapital, C. 2, s. 126. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 42. '*- Grundrisse, s. 274.

100 126

reksnmeleri de kapsar. rnein, bir insann sadece belli kk normlarna bal, bir toplumda ortaya kan deodorant gereksinmesine uygulanabilir. Bu gereksinme, kken olarak (ksmen) toplumsaldr, faka| maddi trden belli bir svya duyulan gereksinmedir de. Toplumsal genesisinden soyutlayp, sonucu insanla doa arasndaki bir iliki olarak ifade edebiliriz/" Toplum, insan doasn srekli deitirir ve bir deodorant istemi bir insann doasnn bir paras olabilir. Kullanm deeri, metann tz ve sermayenin bedenidir. Ekonomi potik, ierii, tz ya da bedeni de, bunlarn ald toplumsal biimi, deiim deerini ve sermayeyi inceler. "Maddi yan", "retimin birbirinden ok farkl alarnn ortak yan" olabilir ve "ekonomi politiin dna der": Ekonomi politik disiplini sz konusu olduu srece, beylik laflar kuanm deerini nitelendirmeye yarar. "Kuanm deeri olarak" kullanm deerini ele almak ekonomi politiin tesinde olgu halde, gerekten ekonomik olgularla ilikili olduklarnda maddi olgular ekonomi politiin ilgi alanna girerler. Bu nedenle, sadece tketimde nemli, "dolaysyla ekonomik ilikinin dnda" olduu iin, iktisatnn metann tzn ihmal edebeceini sylemesine karn, Marx bunu, tketimi "ekonomik srece giren" emek gcnn kullanm deeri meselesi iinde niteler/" Emek gcnn fiziksel retkenlii ekonomik bir byklk olan art deer orann snrlar; nk, art deeri yaratan art emek iin kullandabilir zaman, iinin kendisini ne kadar hzl yeniden retebeceine baldr. Dier yanda ekonomik temelli kr drts, maddi retkenlii tevik eder. Ve ekonomik zorlamalar, hangi
'"- lan Gough, bu soyutlamann tutarllndan kukulanr, fakat biz savunacaz. Bkz. lan Guogh. "Mara's Theoriy of Productive Labour," s. 60-62. m -Grundrisse, s. 301. '*- Grundrisse, s. 646. '*- Grundrisse, s. 852-853. Grundrisse, s. 208. Grundrisse (Berlin), s. 970; Ayrca bkz. Theones of Surplus Value, C. 2, s. 488-489 ve"ekonomik grngleri belirleme bakmndan kullanm deeri zmlemesinin ne kadar nemli olduunun bir baka rnei" iin bkz. Theories of Surplus Value, C. 3, s. 252.

kullanm deerlerinin retildiim belirlemeye yardm eder: Ekonomik esinti planl vazgeme politikasnn maddi sonulan vardr. Mrx, kullanm deeri de deiim deerinin birbirine geiriliine duyarlyd ve "buna gre kullanm deeri, bugne kadar iktisatta oynad rolden ok daha fazla nemli bir rol oynar" diyordu/" iktisatnn kuanm deerine gisi, kullanm deerinin ekonomi politik alanndan dlanmasyla tutarldr. ktisat, zerinde entelektel hkmranlk kuramad ekonomik olmayan olgularn ekonomik anlamlarnn ayrdna varr. Fizikilerin ve mhendislerin inaat malzemeleri konusunda kefettiklerini kendine mal etmek zorunda olan miman, ya da boya, mermer vb hakknda bireyler bilmek zorunda olan plastik sanatiar tarihisini dnn. Mermer, heykelin ieriidir, heykeltran biimlendirdii malzemedir. Manc, Rcardo'yu, kuanm deerinin programatik bir dlanmasn -baaramad ve ba atmad- an etmesinden tr sk sk eletirmitir. Fakat bir keresinde de Ricardo'yu, gereksiz yere maddi mlahazalara girmekle sulamtr. Sulama hakszdr ve hem ayrntda hem ilkede Marx'm kendi grleriyle eliir. Ricardo, o zaman bir veri olarak alman kr orannn dn, topran marjinal verimliliinin varsaydan azalmasna bavurarak aklam ve bu temelde, kr orannda srekli bir d ngrmtr. Snni gbredeki daha deri gelimeleri hesaba katmadan yle dnmtr ve daha sonralan yazan Manc, organik kimyadaki derlemelerin Ricardo'yu yalanladm ilan edebilmitir. Organik kimyann konuyla ilgili lduu aktr. Ne var ki, Manc, Ricardo'yu sedece fiziksel olarak olanakl olan eyle ilgili haksz bir ktmserlie yapp kalmasndan tr ded, fiziksel bir ncl kr oran tartmasna sokmasndan tr de eletirmitir. Ricardo'nun "iktisattan organik kimyaya kamasindan yaknmtr.

'"-"Marginal Notes on Wagner," s. 52. Bu, Mani'm benzetmesidir, Grundrisse. s. 174. "- Grundrisse. s. 267, 320, 646-647. '*- Grundrisse. s. 754

128

129

Bu son eletiri, sadece ekonomik srelerin aklamalar ilke olarak bunlar belirleyen fiziksel srelerden soyutlanmalar gerektiinde kabul edilebilirdir. Fakat Manc'n kendisi, verimlik farkllnn ekonomik nemini kabul etmi ve rant tartmasnda buna byk nem vermitir. Ricardo'nun organik kimyaya kama gelince, Marx'n kendisi "Almanya'daki yeni tanm kimyaclna, zellikle btn iktisatdann toplamndan bu bakmdan ok daha nemli olan Lebig ve Schnbein'e" iaret etmitir."' Ne olursa olsun, Manc'n kullanm deeri ve iktisat zerine daha ok dnlm ifadeleri, ekonomik sava maddi mlahazalan sokmaya ynelik ilke itirazlarm darda brakr: Her eyden nce, her zmlemede kullanm deerinin, nvarsaylan tzn ne lde ekonomi ve ekonomi kategorilerinin dnda kald ve ne lde iinde girdii gsterilmelidir.'2'

(4) Ayrmn Devrimci Deeri

Toplumun maddesi ile biimi arasndaki aynm teorik olarak yararldr, fakat devrimci bir kapitalizm eletirisini beslemeye de hizmet eder. Kapitalist ekonomik biim iinde gerekleen maddi sre zerinde younlamakla, sermayenin maddi servet yaratmann vazgeilmez arac olma iddiasm geersizletirir. erik ile biimin birbirine kantnlmas, fiziksel retim ve maddi bymenin sadece kapitalist yatnmla salanabileceine dair gerici yanlsamay destekler. Kapitalistin rol savunularak "birileri fnans, birileri de i salamak zorundadr" denildiinde, retimin maddi gereklilikleri ile bu gereklilikleri karlamann zgl bir toplumsal tarz birbirine kartrlyor ve bylece eletiriye kar bir kant salanm oluyor. "Aptal iktisat"nn kafasnda, ... "geniletilmi yeniden retim, aynlmaz bir ekilde ... birikimle, bu yeniden retimin ka-

pitalist biimiyle balantldr."'" Eletiri, sermaye birikimi ile onun fiziksel temeli, "ekonomik biimi bir tarafa" braktmzda kendini aa vuran "yeni retim aralarnn basit oluumu" arasnda bir ayrm gerektirir.'2' Marx, burjuva ekonomi politiini kapitalist biim ile bu biimin temelindeki maddeyi aklszca ya da kurnazca birletirmekle sulamtr. Yararl maddi nesneler olarak retken gler kullanm deerleri kmesine aittirler; bu nedenle salt retken gler olarak dnldklerinde "toplumsal ereveye ait deildir"ler. "Sermaye, toprak ve emei" retimin faktr olarak alan "l Forml" bu hakikati ihlal eder. Zira, "toprak" ve "emek" "toplumsal biimle bir ilikisi olmayan" maddi faktrleri anlatr,'1' oysa "sermaye," retim aralarnn tarihsel bir evrede ald kapitalist biimi anlatan toplumsal bir ifadedir. l Formle kar karken Marx, "gerek [yani maddi] emek sreci" ile burjuva iktisatnn emek srecinden ayramad "toplumsal retim sreci"ni kardatnr.'4' ktisatnn yarulgs, zaman zaman sylendii gibi, kapitalizmi tek olanakl ekonomik biim saymas deildir. Kukusuz baka biimlerin de olduunu bilir. Hatas, daha ok, bizzat kapitalizmde ierik ile biimi ayrt edememesidir ve bu yanlg iktisatnn aka karamad u sonucu besler: Biim ierik kadar ebedidir; retim her zaman retim aralarn gerektirdii iin, her zaman sermayeyi de gerektirir.'5' ktisat, retim konusunda tarihsel olarak zgl olmayan syleme dalmakla da hata yapmaz. Manc'n kendisi de bunu yapar ve yerinde bir tutumdur. Fakat iktisat, "sermaye"yi retim aralanyla eanlaml kullandnda yapt gibi, bir toplumsal biime zg kavramlar bu sylemin iine tar. Burjuva savununun daha vulger biimlerinde kapitalist, sadece sermaye salamak iin deil, giriimi idare etmek iin de gerekli Theories of Surplus Value, C. 3, s. 272. Kapital, C. 3, s. 745. '- Kapital, C. 3, s. 715 vd. Kr. Theories of Surplus Value, C. 3, s. 453. '*- Kapital, C. 3, s. 116-1 \T. Theories of Surplus Value. C. 3, 322, 327-328. '"- Grundrisse. s. 85-86

Marx"tan Engels'e. 13 ubat 1866. Grundrisse, s. 268.

130

131

dir. Bir itiraz udur: dari ilev devredebilir, fakat herhangi biri gerekliyse, bu, devreden ded devredendir.(,) Dahas, yneticinin grevinde madde de ilgili olan de biimle dgdi olan ayrt edebilir. retimi rgtlemek birincisine, ideri gzeemek, almalarm salamak ikincisine aittir. deri gzetleme hizmetine yapdan demeler retimin "faux frais"sini,'*' maddi zorlamalarn de uzlamaz toplumsal ilikerin yaratt maliyetleri oluturur.'1' Ayrca eyalarn hakiki ve sahte dolam maliyetleri de ayrt eddebilir, birincisi, tama masraflar gibi maddi mallar zerinden dolam maliyetleridir, ikincisi ise, banka hesaplan ve tccarlarn ald karlk gibi metalar zerinden dolam maliyeeridir.'3' Toplumsal dzenlemeler fiziksel gereklilikleri deitiremezler, fakat toplumsal dzenlemeler deitirilebilir. Toplumsal dzenlemeler dzenledikleri gerekliliklerle birbirine kartrldnda, gerekliliklerin deimezlik niteliini paylar gibi grnrler. Sofistlerin doa e inan arasna koyduklar ayrm, her toplumsal eletirinin temelidir ve Mara'n ayrm bunun bir geliimidir. Bunda her zaman bir kar gizli olduu iin srarl olmak gerekir, zira, burjuva retim tarz ve buna karlk gelen retim ve blm koullar tarihsel kabul eddii andan itibaren, bunlan retimin doal yasalar gibi grnie yanlsamas ortadan kalkaf ve yeni bir topluma, kapitalizmin sadece bir gei olduu yeni bir ekonomik oluuma kap ar.<4) Doal kaynaklarn gelecekteki arz sorununun bir maddi bir de ekonomik yan vardr. Kapitalizmin partizanlar, gl sorunun maddi yanma indirgerler, tatsz gerekliklere tahamml edemeyen solcular ise, bunu btnyle kapitalist toplumsal biime atfederler. Sorunun her ikiyanna da nem yerilmesi gerekir. Enerjinin sonlu bir arz olmas, komnizmin bde kar karya kalaca maddi bir
n

olgudur. Fakat kapitalist ekonomi biimi sorunu daha da arlatrr. Manc'n devrim teorisi doa de toplum arasndaki ayrmdan yararlanr. Herhangi bir zamanda "maddi bir sonu, bir retken gler toplam, doayla tarihsel olarak yaratlm bir diki" vardr"' ve toplumsal biim tarafndan ve iinde yaratlan bu maddi toplam onu ieren toplumun kabna smadnda devrim zaman gelir. Madde biimi paralar: Emek sreci srf insanla doa arasnda bir sre olduu lde, srecin basit eleri btn toplumsal gelime biimlerine ortak kalr. Fakat bu srecin her zgl tarihsel biimi, srecin maddi temeerini ve toplumsal biimlerini daha da gelitirir. Belli bir olgunluk evresine uladdnda, zgl tarihsel biim gereksiz hale gelir ve daha yksek bir biimin yolunu aar. Byle bir krizin geli an, bir yanda blm ilikileri ve dolaysyla kendilerine uygun zgl tarihsel retim tiiktieri biimleri e dier yanda retken gler, retken yetiler ve bunlarn aracdarnn gelimesi arasndaki eliki ve uzlamazlklarda ulalan derinlik ve genilikle belli olur. O zaman retimin maddi gelimi e toplumsal biimi ansnda bir atma ba gsterir. Bu atmada maddi geliim stn getir ve toplumsal biim "skartaya kar."

(5) Mili Konusunda Marx'a Kar

John Stuart Mili, toplumsal yapdan bamsz olduunu iddia ettii retim ile toplumsal olarak belirlenmi grd blm ayrt etmitir. Manc, retimin maddi znitelikleri kadar toplumsal znitelikleri de olduunda srar ederek Mili'i eletirmi ve onu bunlan birletirmekten kaynaklanan muhafazakarlkla sulamtr. Mill'in retim ile blm arasnda koyduu ayrmn, Manc'n

- retken olmadktan halde zorunlu olan ikinci maliyetler -y. Kapital, C. 1. s. 208-209. - Kapital, C 1, s. 346; Theories of Surplus Value, C 3, s. 3 5 8 , 4 9 7 ^ 9 8 . - Grundrisse, . 524-525, ^ 8 , 6 2 4 - 6 2 6 , 631-633,658-659. - Theories of Surplus Value, C. 3, s. 429.

" - Alman deolojisi, s. 64. Kapital, C. 3, s. 774.

128 132

ekonominin toplumsal-alt ve toplumsal boyutlar arama koyduu ayrma benzediini Ueri sreceiz. Marx ile Mili farkl terimler kullanrlar; fakat bu, Manc'n ar eletirisini hakl karmaz. Marx, Mill'in retimle ilgili olgularn "fiziksel" olduklarna, oysa blmn insani kftrumlan yansttna dair grn aktarr.'" Marx, retim Uikileri ile blm ikilerinin bir tek madalyonun iki yz olduuna itiraz eder: Kimin retken glere sahip olduu, kimin hangi rn elde ettiini belirler. Fakat Mili, "retim koullan" ifadesiyle aka Manc'n da fiziksel grd teknik kollan kasteder. Ve Mill'in cmert blm kavram retken glerin sahiplik biimini de kapsar, dolaysyla Marx'n toplumsal retim ilikilerini bastrmaz. Marx aadaki ifadeyi yazamazd; fakat, Mill'in bununla niyet ettii ey, znde Manc'n grlerine uygundur: retim yasalarndan farkl olarak blm yas alan, ksmen insani kurumlarla ilgili yasalardr: zira herhangi bir toplumda zenginliin blm ekli, geerli kural ve kullanmlara baldr.'" Peki Mili, retimi fiziksel olarak tarif etmeye alrken, toplumsal adan zgl terimleri aktrmadan tarifin iine sokmaz m? Marx yle olduunu savunur. yle der: Ml'de, retim ... tarihten bamsz ebedi doal yasalar tarafndan ynetilirmi gibi sunulur ve aym zamanda, burjuva ilikiler, toplumun yadsnamaz in abstracto doal yasalar olarak el altndan es geilir.'1' Mill'in Manc'n iaret ettii blmnde' ' bu sulamann hibir temeline rastlamyoruz. Mill'in "sermaye"yi, Manc'tan farkl olarak, tekbana retimin maddi gereklerine iaret etmek iin kulland dorudur. Fakat, "sermayenin, kapitalist denilen bir kii tara">- Grundrisse, s. 832. MM, Principles. s. 21. "- Grundrisse. s. 87. '*- Yani. Principles'in birinci blm: Bkz. Grundrisse. s. 86.
4

fndan temin edilmesi zorunlu olarak gerekmedii"ni aka belirtir.'" Sermaye'ye toplumsal anlam yklendii Manc'n terminolojisinde bu bir eliki olurdu. Mill'in "sermaye" ifadesini kah toplumsal olarak kah maddi olarak kullanarak oyun oynadn ima eder; fakat bu doru deil. ("Sermaye, geni lde, Manc' zen ksr bir belirsizlikle kullanlmsa, Manc'n ona saf toplumsal bir anlam vermesi kadar Mill'in de onu fiziksel bir gndermeyle snrlama hakk vard. Ve son aktarlan ifade, terimin bu ekilde kullanmnda Mill'in ideolojik ama gtmediini gsterir.) MUl'i eletirdikten soma Marx, nesneler zerinde fiziksel denetim anlamnda mlkiyetin srekli gerekliliinden kapitalist mlkiyetin srekli gereklilii sonucunu karma yanlgsn sergemeye geer ve Mill'i bu yanlgya denler arasnda sayar.'2' Fakat Mill'in kendisi, kapitalist zel mlkiyetin ortadan kalkm ngrr. "alan smflar"a ieret eden Mili unlan syler: alan snflar, nihayi durumlan olarak cret karlnda alma koulundan srekli memnun kalmayacaklardr. te hibir kan olmakszn emir zerine ve bakasnn kn iin almak -bir tarafn olabildiince ok istedii dier tarafn olabildiince az dedii dmanca bir rekabet tarafndan belirlenen emein fiyat- cretler yksek olduu zaman bile, hizmet ettikleri kiilerden doal olarak daha aa olduklarn artk dnmeyen eitimli zekaya sahip insanlar iin tatmin edici bir durum dedir.'1' Burada Mili, cretli emein ortadan kalkn ngrr. (Alntnn yapld blmn bal yledir: "Toplumun kiralama ve

'"- Mili, Principles, s. 59. i snfnn ilk savunucularndan John Bray, "sermaye" terimini Mill"in kuland gibi kulanarak ayn noktay belirtir: "reticinin etkinlikleri iin zsel olan kapitalist deil sermayedir sermaye ile kapitalist arasnda, fiili kargo le kargo belgesi arasndaki kadar fark vardr." (Labour's Wrongs and Labour's Remedy, s. 59). Marx, Theories of Surplus Value, C. 3, s. 322'de bu yargy ver ve ifadeyi eletirmez. '*- Grundrisse, s. 87-88. "- Mili, Principles. s. 766.

128 134

hizmet ilikisini kullanmama eilimi")"' Dorudur, meta retiminin tesine bakmyordu. retim aralarnn tamamen toplumsadamasn deil, kapitalist firmalarn yerini kooperatif giriimlerinin ald bir piyasa ekonomisinin kalcln tasarlar. Fakat bunun nedeni, Manc'n aklad gibi herhangi bir yandgya dmesi deddir. Bu nedenle, Manc'n maddi ile toplumsal birbirine kantrmaya kar uyansmn uygun bir hedefi olmaktan te, bizzat Mili'in kendisi benzer bir uyanda bulunur. retim zerindeki fiziksel kstllklar retimin ada piyasa erevesinden ayn tutulmaldr; nk, toplumun dzenlemeleri mbadeleye dayanmasayd ya da buna izin vermeseydi, retim koullan ve yasalan, olduklan gibi olurlard."' Bu dzenlemelere bal olan eyi bunlardan bamsz olan eylerle kantrmann iki yandgya yol atm ekler ve szn etttii yandgdardan biri Manc'm da vurgulad yanlgdr: Bir yanda ... ekonomi politikder ... kendi konularnn salt zamansal hakikatlerim konunun kalc ve evrensel yasalan arasna koyarlar, dier yanda ... birok kii... toplumun mevcut oluumundan kaynaklanan geici olaylari (nfusu snrlama gerekliliinin dayand olaylar gibi) -ki, yeni bir toplumsal dzenlemeler sistemi ekillendireceklerin bunlan bir tarafa brakma haklan vardr- retimin kalc yasalan olarak yanl anlar.0' Manc'n izleyicileri, Manc'm eletirdii her kesin isnat edddii gibi sulu saymamaldrlar.

(6) alma likileri

"alma ilikileri" ifadesinden, daha nceki sayfalarda toplumsal dikderden ayrt edden maddi retim ilikilerini anlyoruz. Birbirlerine ve bakalarna kar kullandklan hak ve yetkderden soyutlanm olarak kavranan, reticderi maddi retime girmeye zorlayan ilikiler vardr. Sven de Lars'n birlikte dzenli bir ekilde testereyle ktk kesmeleri maddi bir olgudur. Bu ekilde ilikilenmeleri, kavramsal olarak sdendikleri toplumsal rollerden bamszdr. Birlikte ktk kesmelerine ramen, kle, serf, proleter, sosyalist retici ya da bamsz odun mteahideri olabilirler. Bir retim biriminde alma dikderine ek olarak, retim birimleri arasnda da maddi ilikder vardr."' Demek ki, A tarafndan retilen ayakkablarn, A bir rek yediinde tkettii buday reten C'nin giydii bir gmlei reten fl'nin ayaklarm korumas, bu maddi balantdan dolaymlayan toplumsal mekanizmalar ne olursa olsun (piyasa, plan, gelenek vb), maddi bir olgudur. Manc, (1) Ekonomik yap, retim ilikderinin toplamdr der. Dolaysyla, eer (2) alma ilikderi (maddi) retim ilikileriyse, bundan u sonu kar: (3) alma ilikderi ekonomik yapya aittir ve sonuta nitelik itibariyle asli olarak toplumsaldrlar. Fakat bu sonu, bu blmn temel savunusuyla, yani maddi olan zniteliklerin ve ilikilerin toplumsal olmadklan savunusuyla eliir. O halde, ya (l)'den ya da (2)'den vazgeilmeli. Tutum (2) savunulucak. "alma" ile "retim"in kavramsal benzeiklii, alma dikderinin retim ilikderinin bir tr olduunu dorular ve byle dnmek iin gl metinsel dayanaklar vardr. Bu nedenle, deitirilmesi gereken (l)'dir. Dolaysyla, ekonomik yap anlatmmzda sahiplik ilikderi, hkmn yitirir.

'"- 3. baskyla (1852) birlikte blm yle sonulanr (ufak deiikliklerle): "Efendiler ve alanlar ilikisinin bir ya da iki biimde ortaklkla tedricen alacandan fazla kuku duyulamaz: Baz durumlarda emekilerin kapitalistle birlemesi biiminde, baz durumlarda ve olaslkla sonunda btnyle, bizzat emekilerin birlemesi biiminde." s. 769. Mili, Principlcs, s. 455-456.

"'- Kr. Kapital, C. 1, XIV. Blm, 4. kesim, "iyerinde iblm" ile "toplumda iblm" ayrm.

128

136

Sonu: alma ilikileri retim ilikileridir; fakat, Marx'n 1859 tarihli nszne karn, btn retim ilikileri ekonomik yapya ait deildirler: nerme (1), Manc'n kendisinin maddi ve ekonomik karakteristikleri ayrmasyla badamaz. Ekonomik yapy oluturan retim ilikderine retimin toplumsal ilikileri diyoruz, alma ilikileri ise retimin maddi ilikileridirler. Sfatlarn teorik motivasyonlar aklanmaldr. te, alma ilikilerinin retimin maddi ilikileri olarak saptanmasnn daha fazla metinsel dayana: 1. Manc, "maddi retim ilikderini bu dikderin tarihsel ve toplumsal berlenimleri"yle birbirine kantran iktisatdan eletirmitir.'" Baka trl byle bir birbirine kantrma olamayacana gre, toplumsal olmayan retim ilikderini kabul etmitir. Burada "maddi retim ilikderi" olarak iaret edilen eyin tek mantkl aday, alma ilikileri kmesidir, doa zerinde ortaklaa ya da ayn ayn alan ve kardkl olarak birbirlerini donatan fiziksel varlklar olarak insanlar arasndaki balantlardr. 2. "Kullanm deerinin, toplumsal bak asndan ded maddi bak asndan rn anlattm grdk. Bu adan, aadaki ifadede alma ilikileriyle -bu adla olmasa bile- ile kullanm deeri retiminin ayn izgide oluu, alma ilikilerini maddi saymay destekler: Her trden farkl retken faaliyetin toplam olarak iblm, kullanm deeri reten emek olarak toplumsal emein fiziksel yanlarnn toplamn oluturur.'1' 3. Manc, maddi ilikileri retken glerle de eletirir ve bu, maddi ilikderin, iddia etiimiz gibi, alma ilikileri olduunu, retken glerin kullanld dolaysz balant olduunu gsterir. una dikkat eker: nsann retken gleri ve dolaysyla toplumsal ilikileri gelimitir. .. Maddi dikderi btn ilikilerinin temelidir. Bu maddi
"-Kapital. C. 3. s. 728. '*- Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 67 ("fiziksel"i ben italik yaptm)

ilikiler, maddi ve bireysel faaliyetinin iinde gerekletii tek zorunlu biimlerdir.'" Birinci cmle, retken glerin topumsal ilikilerin temeli olduunu ima eder, ikincisi maddi ilikilerin "btn ilikilerin" temeli olduunu sylyor. "Btn ilikileri", maddi olmayan, yani birinci cmlenin "toplumsal ilikiler"ini de kapsamaldr. Demek ki, maddi alma dikderi, ekonomik yapmm alt tabakas olarak retken glerin yan bama uygun der. Sonuncu ifadeye karn biz, bizzat alma ilikilerinin retken gler olmadm savunuyoruz. alma ilikderinin ekonomik yapya dahil olmadn kabul eden bakalan, bu nedenle bunlar retken g olarak snflandrrlar. Bunu desteklemek iin de, Manc'm verimli iblm sayesinde retken yetinin ykselmesinden sz ettii metinleri aktarrlar. Kavramsal alanda bir eyin retken g olduunu, fakat bizzat alma ilikisi olmadn kabul ediyoruz. Bizim anlatmmzda, emei rgtleme ekilleriyle ilgili bilgi retken bir gtr, idari emek gcnn bir parasdr; fakat bu bdgi uygulandnda kurulan ilikiler retken g deildir. Bir ilikiler kmesi iin hazrlanan tasla bizzat dikilerin kendisinden ayrt etmek gerekir ve retken g olan birincisidir. Grevleri belli bir biimde datma ilkesi retimde kullanlr ve bunun bdgisini ieren emek gcnn sahibi onun sahibidir. Akland ekliyle grevler blndnde girilen ilikiler ne kullandr ne de sahiplidir. retimin maddi ilikilerinin retken g olmadna dair sranmz, VI. Blm altblm (6)'da sorunu teorik kuanm asndan ele aldmzda daha az ukalaca grnecektir.

'"- Mant'tan Annenkov'a, 28 Aralk 1846, Felsefenin Sefaleti, s. 165 iinde. (Burada toplumsal biimler yoktur).

128

138

I
- VFetiizm
(1) Dinde ve ktisatta Fetiizm
Bir eyi feti haline getirmek ya da fetiletirmek, o eye kendi bama sahip olmad gleri vermektir. "Feti" terimi, dinle ilgili sylemden kaynaklanr. Dini fetiizmde bir dnce faaliyeti, kltrel bir sre, bir nesneye ak bir g verir. Dnme eyleri yle yapmadna gre, dini feti zihinsel olarak ona verilen gc gerekte kazanmaz. Fakat bir kltr bir nesneyi bir feti haline getirirse, o kltrn yeleri o nesneyi gle donanm gibi algar duruma gelirler. Yanl bir ekilde o nesneye atfedilen ey, onun aslnda varm gibi yaanr. O halde feti, kendisini hakikatte yoksun olduu bir gle donanm gibi gsterir. Gerek dnyada gc yoktur, dini dnyada, bir yanlsamalar dnyasnda gc vardr. Marx, ekonomi alannda birok fetii saptar. Meta fetii en nlsdr, fakat sermaye fetiizmi de bir o kadar nemlidir. Ekonomik feti, ksmen dini fetie benzer. Bir anlamda1" yoksun olduu bir gle donatlr; oysa dini feti basite gten yoksundur. (J) Ekonomik fetiteki g grnts, bir dnce srecinden deil, bir retim srecinden kaynaklanr. Meta toplumunda retimin rgtlenme eklinden kaynaklanr. "Meta retiminden ayrlamaz"01

- Anlam alt blm (2)'de saptanyor: Gc vardr, fakat asli deildir. zgl durumlar hari, rnein idolletirilmi bir nesnenin kaidesinden dmesi durumunda ldracaklarna inanan mminleri varsayalm, tdolun dmesi durumunda ldrmalar olasdr. a - Kapital, C. 1, s. 88.
m

<u

141

ve meta retimi aka kavrand zaman bile varlm srdrr: Anlama, piyasa ekonomisinin algdand "sisi datmaz.""' Sahte grnt, daha ok bir serap gibi (ve halisnasyondan farkl olarak) dsal dnyaya konumlanr. Ekonomik fetiizmde, gereklik ile grnts arasnda bir uurum vardr. Zihin fetii tescil eder. Dini fetiizmde olduu gibi yaratmaz.
*

(2) Fetiizmde Ne Hakikidir, Ne Sahtedir

Metalar deiim deerine sahiptir ve sermaye retkendir. Fakat bu gler, sadece maddi retim srecinin ltfuyla onlara aittirler. Yine de, bundan bamsz olarak as gibi grnrler. Bu grnt fetiizimdir. Dini fetiin, sahipmi gibi grnd gc yoktur. Ekonomik fetiin vardr. Yandsama, aslnda maddi retim tarafndan kendisine verildii halde, bu gce asli olarak sahip olduuna daifdir. Bir meta retmek iin geen zaman, metann deiim deeri biimini alr.'2' retim aralaryla alan insanlarn retkenlii sermayenin retkenlii biimini alr. Biimler grnrdr, fakat alma faaliyetindeki temelleri grnmez. Toplumsal biimler, maddi ierii gizler. rnlerin deiim deerine sahip olmas, alt bolm (3)'te greceimiz gibi, emein rgenme eklinin bir sonucudur ve bir rnn ne kadar deiim deerine sahip olduu, ona ne kadar zaman harcandna baldr. Fakat deiim deeri, emekteki maddi temelini aar ve bizzat metann tznden kaynaklanr gibi grnr. Metann gerekten deiim deeri vardr, fakat onu reten emekten deil, metann kendisinden kaynaklanyor gibi grnr. Deiim deeri, bir eyin toplumsal ilikisel bir zniteliidir ve fetiizm,

"'-Kapital. C. I. s. 89. '*- Marx'n fetiizm retisinin bir ksm emek deer teorisini varsayan terimlerle ifade edilir. Bu. deeri retimin maddi koullarna temellendiren tek teori deildir ve fetiizm retisinin byk bir ksm, deer oranlarnn yalnzca emekle deil teknik olarak belirlendii Sraffa'nn teorisi gibi rakip bir maddi teori iinde dc ifade edilebilir. Bizim aklamamz, genel olarak maddi ve zel olarak emek-teorik deer anlatmn ayrt etmeyecek.

bunun kiiler arasndaki maddi ilikilerdeki kaynam rter. Meta fetiizmi retisini yle zetleyebiliriz: 1. Kiilerin emei eylerin deiim deeri biimini alr. 2. eylerin deiim deeri vardr. 3. Bu deere kendi balarna sahip deildirler. 4. Buna kendi balarna sahipmi gibi grnrler. 5. Deiim deeri ve buna elik eden yaruisama srekli deil, belirli bir toplum biimine zgdr. Sermaye fetiizmini betimlemek iin, fiziksel retim ile deer retimi ayrmna gereksinmemiz var. Fiziksel retim, retim aralarm kullanan insanlarn kullanm deerlerini deiim deerlerine dntrmesidir. Art fiziksel retim, reticilerin geimi ve tketilen retim aralarnn yerine konmas iin gerekli olan miktar aan fiziksel retimdir. Fiziksel retim evrenseldir; art fiziksel retim sadece ilkel toplumda olmadndan evrensele yalandr. Deer retimi, rnn sadece kullanm deeri deil deiim deerinin de bulunduu piyasa ekonomerine zgdr. Deer retimi, deer olarak rn rtmektir. Art deer retimi, retken srete kullamlan deerden daha fazla deer retimidir. imdi sermaye iki kat retkendir. Birincisi, mali bir getiri salad iin deer retkendir: Piyasaya srlr ve art deer eklenmi olarak geri gelir. Fakat art deer, art fiziksel rnn yaratdmasm yanstr: Srf retken sre tketilenden daha fazla kullanm deeri yarat iin deiim deeri geniler. Sermaye fiziksel olarak da retkendir. Zira emek gcnde (deien sermaye olarak) ve retim aralarnda (deimeyen sermaye olarak) cisimleir ve fiziksel kty reten bunlarn, dolaysyla sermayenin etkinliidir. Sermayenin fiziksel retkenlii, bu ekilde cisimlemesine dayanr. Yine de her iki anlamda sermayenin retme gc, emek srecine borlu bir yeti gibi deil, onda asli olarak var olan bir yeti gibi grnr."' Meta fetiizminde iki evreyi grdk: (1) Deiim deerinin
*"- rnein bkz. Grundrisse, s. 745, 758.

128

143

maddi temelinden ayrlmas; (2) deiim deerinin metann tzne atfedilmesi. Sermaye fetiizminin iki evresi daha incelikli ayrt ediliyor. Birincisi, retkenlik maddi retimdeki temelinden ayrlr ve bizzat deiim deerine, sermayeye atfedilir. Soma, retkenlik gerisin geri sermayenin fiziksel cisimlemeleri olarak emek gcne ve retim aralarna havale edilir. Sermayenin cisimlemeleri olduklarndan dolay retkenmi gibi grnrler; oysa.gerekte, sermaye onlarda cizsimlemi olmaktan tr retkendir.'" Sermaye fetiizmi retisinin zeti: 1. Fiziksel olanaklarla etkili olan insanlarn retkenlii sermayenin retkenlii biimini alr.3' 2. Sermaye retkendir. 3. Kendi bana retken deddir. 4. Kendi bana retkenmi gibi grnr. 5. Sermaye ve ona elik eden yanlsama srekli deil, belirli bir toplum biimine zgdr. Sermaye fetiizmi, yukarda sanayi sermayesine, emek gcnde ve retim aralarnda cismleen sermayeye gnderme yaplarak aklanyor. Fetilemi algda, sanayi sermaye ona can verdii iin retir, oysa gereklikte sermayenin yaam, btnyle fiziksel retime baldr. Yine de snai sermaye fetiizmi, hakiki rolnn tersine dnne karn, maddi retime bir rol verir. Faiz getirerek retimin mdahalesi olmadan kendi bana geniliyor gibi grnen faiz getiren sermayenin fetiizminde sermaye fetiizmi, daha yksek bir evreye ular. "Sermayenin emekle ilikisi tamamen gizlenir" ve "kapitalist retim srecinin sonucu" olan art deer, "-retimden ayrlm olarak- bamsz bir varolu kazanr." Marx'a gre "baz vulger iktisatlar," btn kapitalistler sermayelerini bor verseler ve hibirisi retken bir ekde kullanmasa bde faizin oalmaya devam edeceini zanneder.

Faiz demesi, aslnda retimin yaratt art deerden kar: Kr ve faiz, art deerin ayr ayn kapitalistlere katkda bulunan ksmlardr. Fakat fiziksel retimden faize giden yol o kadar dolambaldr ki, burada "art deer retimi," sermayenin "salt gizemli bir znitelii olarak grnr.""' Her eyden nce, snrl bir zaman iin retim dolaym olmadan faizin oalmas olanakldr. (Fabrikas almayan bir snai kapitalist, faiz demelerini hl karlayabilir). Gelimi kapitalizmde, sermaye neredeyse her zaman bir para yekndr, ya da bor verilmesi kendisinden daha fazla getiri getiren kullanm deeri olmayan bir kendiliktir. Bor verilen paradan kazan elde etmek, kapitalizm ncesi zamanlarda ho karlanmazd ve yle grnyor ki, ana para tohum arz gibi maddi olarak retime katks grlebden bir kullanm deeri olduunda faiz getiren sermaye ilk kez ho kardanmtr. Faiz fetiizmi, ana para maddi olarak cisimletiinde snrlanr.

(3) Meta Fetiizmi Tans

Meta fetiizmi, kendilerine balanan emekten ayn olarak rnlerin kendi ilerinde ve kendilerinin deerine sahip olma grntsdr. Metalar niin fetitir? Metal arn deerini meydana getiren emek niin yle grnmez? Metalarm feti olmas, kullanm deerleri olmalarndan kaynaklanmaz. Btn rnler kullanm deerleridir; sadece meta olarak retildiklerinde fetitirler. Feti nitelik, metal arn belli miktarda ve belli trden bir emein rnleri olmalar olgusundan kaynaklanmaz. Son olarak, meta retiminin sadece maddi retim deil, bir toplumsal biim iinde retim de olmas olgusuna da dayanmaz. Her retim toplumsal bir biim iinde gerekleir.

'"-Theories Kapital, a - Theories Kapital.

of Surplus Value, C. 3, 264, 274. C. 1, s. 620-624; Theories of Surplus Value, c. 1, s. 389. of Surplus Value, C. 3, s. 489. C. 3, s. 345

Kapital, C. 3, s. 538. Bkz. Plekhanov, The Monist View, 77; Weber, General Economic History, s. 201; Mandel, Marxist Economic Theory, s. 100. '*- Bu paragraf, Kapital, C. 1", s. 86-87'deki uzun bir pasajn zelidir.

128

145

Bir toplumsal biim olduu iin deil, toplumsal biim zel bir biim olduu iin gizem ortaya kar. Muamma, "aka bizzat bu biimden kaynaklanr.""' "nemli olan, iinde emein toplumsal niteliinin olutuu zgl biimdir."'1' retimin toplumsal nitelii, bizzat retimde deil, sadece mbadelede ifade edildii iin giz ortaya kar. rn, bir meta olarak tezahrnden nce toplumsal biimden yoksundur. Tek bama meta biim, piyasa toplumundaki retici birimlerini balantdandnr. Dier ekonomilerde bu birimlerin emekleri, bandan itibaren, gelenekle, talimatla ya da planla entegre haldedirler: reticiler olarak, birbirleri zerinde ya da genel olarak toplum zerinde haklan zaten vardr. Meta retimimde byle bir btnlk yoktur: reticiler, mbadele yoluyla, reticiler olarak deil pazarlamaclar olarak sadece dolaynd bir ekilde ilikilenirler. Metalar dolaysz bir ekilde toplumsaldrlar, reticilerin ilikileri ise, sadece dolayl bir ekilde yledir. Bylece toplumsal biim retken ierikten yabancdar ve ona egemen olur. eyler arasndaki toplumsal ilikiler, dorudan toplumsal ilikilerden yoksun kiiler arasndaki maddi ilikilere balan gelir.0' Sanki rnleri nedeniyle insan emeinin deeri varm gibi grnr, oysa gerekte kendilerine emek verildii iin rnlerin deeri vardr. nsanlar, ilikilendikleri ye dolaysyla reticiler olarak yaamlarm dzenleyen deerin yazan olduklarnn farknda deildirler. Bu nedenle, eylere gemi olan kendi glerinden olduka zgl bir anlamda yabanclarlar. Mars, piyasa toplumunu, retimi dolayl bir ekilde toplumsal ve bu nedenle de Robinson Crusoe'nun doayla ilikisi kadar saydam olan toplumsal biimlerle karlatrr, ilkel komnizmi, ataerkil kabiledeki retimi, feodalizmi ve reticilerin gelecekteki zgr birliini rnek verir. Ataerkil toplumda rn, "aile ilikisinin zgl toplumsal izini" tar:'4' Bandan beri yle dzenlenmitir, yle

dzenlendii bilinir ve baz aile yeleri ya da bir btn olarak aile tarafndan tketilmek zere sadece yle dzenlendii iin retilir. Ayns, mutatis mutandis, btn meta retimi olmayan retimler iin geerlidir: "Emek harcarken bireyler arasndaki toplumsal ilikiler ... karlkl kiisel ikiler olarak grnr ve emek rnleri arasndaki toplumsal ilikiler klna brnmez.""' nsanlar arasndaki dzenlemeler, ya da bir grev ba sayesinde, rn dolama girmeden nce toplumsal olarak dllenir. Fakat meta retiminde ise, sadece meta biiminde dolama girdii srece toplumsal bir nitelik gsterir. Tek bama gizemli deiim deeri dank reticileri birletirir. retim, ab initio (balangta) toplumsal olmadnda, insanlarn arkalanndaki emeklerim ilikilendirmek iin yarulsamal bir piyasa gerekli olur.

Feodal Toplum

Komnal Toplum

metalann muammal "bamszlk" dnyas retim dnyas P

/ > ir

t p

M "-Kapital, C. l . s . 86-87. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 47. Kapital, C. l . s . 87-88. '*- Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 48. M Kapital, C. I , * 93. Piyasa toplumu M

146

147

Farkllklar diyagramda gsteriliyor. M'ler insanlardr, F'ler rnler.- Paralel izgiler, insanlar arasnda var olan ve sayesinde rnlerin el deitirdii balan temsil eder. Oklar, rnlerin insanlar arasndaki hareketini gsterir. nce, belirli kiilerin dierleri zerindeki geleneksel hak iddialaryla feodal toplum gsteriliyor. (Tepedeki figr, rnlerin kendisine gittii, fakat karlnda reticilere herhangi bir ey arzetmeyen feodal beydir.) kincisinde, her kesin bir rn ktlesine katkda bulunduu ve ondan pay ald komnal retimle kar karyayz.(1> Son olarak, "saf atomik" yelerinin dizisel balantszlk iinde olgu, sadece rnlerin mbadelesi yoluyla ilikilendii piyasa toplumu. Diyagram, meta retimine zg dnyalarn kopyalarm resmediyor. Meta fetiizminin aklamas udur: Eer birletirilmesi gereken eler (burada reticiler) balangta ayrlarsa, yabanclam bir dzlemde, yanlsamal biimler iinde dolayl bir ekilde birletirilirler. Birletirilmesi gereken eydeki blnme, ikilemeye yol aar: Paral elere vekaleten bir uyum kazandrmak iin ikinci bir dnya ykselir. (Altblm (6), bu aklama eklinin Marx'n dier dncelerindeki rnekleri gsteriyor).

gc sadece (deien) sermaye olarak etkin olabilir. Bylece kapitalist retici (ya da "imalat"*") gibi, reticiler onun "sermayeyle birletirilmi" aletleri gibi grnr.'2' Sermaye btn retim srecine hkmettii iin, bu srecin gc sermayenin gc gibi grnr. Balangtaki biimsel tabi klma evresinde131 ... bizzat emek gc ... bu kapitalist ilikinin dnda bamsz bir g olarak gsz olacak, bamsz retme kapasitesi yok olacak ekilde deitike, [bu fetiizm} daha da gerek [hale gelir].(<> Birok emekinin bir araya toplanmasndan kaynaklanan fazla retken yetinin sermayeye hibir maliyeti olmad iin ve ... bizzat emeki, emei sermayeye ait olmadan bu yetiyi gelitirmedii iin, bu, doa tarafndan sermayeye bahedilmi bir yeti -sermayeye ikin retken bir yeti- gibi grnr.'" Bu indirgenmi koulda ii, yetiyi sermayesiz kullanamaz, bu nedenle onun yetisi sermayenin yetisi gibi grnr. 2. Sermayenin retkenlii, doas gerei retken olan maddi eye, emek gcne, hkmetmesine baldr. Yine de, bir giriimde yaratlan art deer miktar btnyle emek gcne (makinalara, hammaddeye vb kart olarak) yatrlan sermaye miktarna bal olmasna karn, giriimi byten art deer miktar, retimin btn faktrlerine yatrlan toplam sermayeyle orantldr."* Emek youn sanayilerin daha yksek bir kr-yaratma oram vardr, fakat dier saniyelerle ayn kn-kendine maletme oranna sahiptir. Rekabet, eitieyici art deer akn retim aralarna daha byk yat- Tuhaf bir anlam dnmyle (sermaye fetiizmini aka gsteren), imdi hibir ey yapmad yada en azndan kendi elleriyle hibir ey yapmad srece imalatya imalat deniliyor. "- Grundrisse. s. 1 267,297-298, 308. '*- Bkz. IV. Blm, emein sermayeye biimsel ve gerek tabi klnmas Theories ofSurplus Value, C. 1, s. 391 "'-Kapital, C. l , s . 347. '*- Kapital, C. 3, II. Ksm; Theories ofSurplus Value. C. 2, X. Blm.
,u

(4) Sermaye Fetiizmi Tans

Mars'ta meta fetiizminin nedeni konusunda btnlkl bir anlatm grdk. Tek ifadeyle, retici olarak reticiler arasnda toplumsal balant yokluudur. Marx'n sermaye fetiizmi ile ilgili aklamas daha karmak bir dokumadr. te bu dokumann birka iplii: 1. Kapitalizmde retim, kendi koullarn gelitiren ve bandan sonuna kadar bunu dzenleyen btnyle sermayeye bamldr. retim aralar sadece sermaye olarak elde bulunabilir*2' ve emek
retim aralarnn ortak sahipliine dayal ibirlii toplumunda reticiler kendi rnlerini mbadele etmezler, rnde kullanlan emek burada rnlerin deeri, rnlerin sahip olduu maddi bir nitelik olarak grnr, nk kapitalist toplumun tersine bireysel emek dolayl bir biimde deil, toplam emein ayrlmaz bir paras olarak dolaysz bir ekilde var olur. "Critu/ur of he Golha Programme, s. 22-23. Kr. Grundrisse, s. 171-173. Grundrisse. s. 822.

148

149

nm yapan sanayiler ynne tevik eder. Fakat, kr-yaratma yata ile kr-oaltma yata arasndaki teorik olarak geerli bu ayrm, gerekliin yzeyinde derin dnceli olmayan gzleme grnmez. Bu nedenle, kapitalistin kazand kr miktarn belirleyen ey, yani kapitalistin toplam sermayesi kn da yaratyor gibi grnr; dolaysyla, tikel olarak emek gcne yatrlan sermaye deil, genel olarak sermaye retken grnr."' 3. Ticari sermaye (retime kart olarak ticaretle uraan tccarn sermayesi) toplam art deer fonuna katkda bulunmaz; fakat rekabet, sanayi sermayesiyle ayn kazanc elde etmesini salar. Bu durum, genel olarak sermayenin retken olduu, sanayideki fiili retimin sadece bu yetiyi hayata geirme arac olduu izlenimini kuvvetlendirir. Faiz alann ellerinde ve ticarette maddi retim olmadan retir gibi grnd yerde sermayenin retken olmasnn nedeninin maddi retim olamayacam sanmak doaldr. 4. Emein sadece deien sermaye olarak yaratc grndn belirttik. Dahas, rn deerinin sadece bir ksmm, cret olarak avans verilen miktara eit ksmm yaratyor gibi de grnr. Gr' nte ii, sadece kendi varoluunu yeniden retmek iin gerekli olan ksmm deil, emeinin tamamnn karlm alr. Dolaysyla, "denmeyen ksm, zorunlu olarak emekten deil, sermayeden, sermayenin deien ksmndan deil bir btn olarak sermayeden kaynaklanr grnr."*'"

cak rnler deiim deeri toplamlar olarak niceliksel bir ifadeye ulatklar srece gerekleir. Kulanm deerinden ayrlan deiim deeri olan para, reticilerin yabanclam dolaymn kusursuz hale getirir. "Metann deiim deerinin parada bamsz bir varolu stlenmesi olgusu" reticiler olarak reticilerin balantszlamasn yanstr. Balantlanmalar iin, zel bireyin belirli, tikel emei, kendi kart olarak, eit, zorunlu genel emek ve bu biimde toplumsal emek olarak tezahr etmelidir. Toplumsallk sadece "bu biimde" salt rne harcanan emein niceliini temsil eden emein rnnn para deerinde grnebilir. Yine de, "srf bireyler, kendi toplumsal ilikilerini bir eyde cisimletirmekle kendi toplumsal ilikilerinden yabanclam olduktan iin para toplumsal bir znitelie sahip olabilir." Meta ncesi toplumda insanlarn, birbirlerine kar stlendikleri roller nedeniyle bakalan zerinde haklan vardr. Parayla dolaym gereksinimi, dorudan toplumsal balarn gcyle ters orantl olarak deiir: Deiim arac ne kadar az toplumsal gce sahipse ... bireyleri birbirine balayan cemaatin, ataerkil ilikinin, antikite cemaatinin, feodalizmin ve lonca sisteminin gc o kadar byk olmaldr. [Piyasa toplumunda] her birey, bir ey biiminde toplumsal gce sahiptir. eyi bu toplumsal gten soyarsanz, onu kiiler zerinde uygulamalan iin kiilere verirsiniz. Burjuva devrim, insann insana dolaysz bamlln ortadan kaldrr. Srf x, x olduu y de y olduu iin x'in y'yi ynlendirmesine olanak salayan feodal kstlamalar son bulur ve emir alan emirleri kabul edeceini szlemeyle saptad durumlar hari, hibir emir geerli deildir. Burjuva ideolojisi, eski balarn yok
'"- Theories of Surpulus Value, C. 3, s. 130. Kr. Ekonomi Politiin Eletirisine Katla, s. 48-50. '"-Grundrise, s. 160. . '*- Grundrisse. s. 157-158.

(5) Meta Fetiizmi ve Para

Kapitalist toplum nitelii nicelie dntrr. Her toplum, birbirleri iin zgl, nitelik olarak farkl maddi hizmetlerde bulunan birbirine baml bir reticiler kmesini kucaklar. Fakat bir meta ekonomisinde bu karlkl birbirinin gereksinmesini giderme, anGrundrisse, s. 684,759, 822; Theories ofSurplus Value, C. 3. s. 482-483. Grundrisse, s. 632, 662. '*- Faiz fetiizminin sanayi sermayesi fetiizmini nasl takviye ettii konusunda bkz. Theories ofSurplus Value, C. 3, s. 478,492-493. '*- Marx'tan Engels'e 30 Nisan 1868. Selected Correspondence, s. 191, 192. Sorunun bu yan Ek: I'de daha ayrntl aklanyor.

150

131

I
olmasn gklere karr; fakat "bireylerin grnteki karlkl yeni] bamszh, rnler iinde ya da aracbyla genel ve karlkl bir bamllkla tamamlanr.""' eylerin egemenlii, burjuva zgrln fiyatdr. Yine de, "eyi bu toplumsal gten soyarsanz, onu kiiler zerinde uygulamalar iin kiilere verirsiniz." Bu cmle, piyasann bastrlmasnn kapitalist eitsizlie kafay takm sosyalistlerin vaat ettii eitlie deil, siyasal tiranla yol aacana dair burjuva iddiay destekler grnyor. Marx, retken gelimenin bolluktan uzak evreleri bakmndan bu iddiaya sempatiktir (Bkz. Blm VII, altblm (6)) Fakat sanayinin ok yksek evrelerinde "baz kider "topluluun gc"n bakalar zerinde kullanmayacaklardr. Feuerbach, Marx'n daha soma klasik ekonomi politie yneltii vg ve knamay hakeder. Klasik iktisatdar, deiim deerinin emek zamanndaki kaynan (az ok) farketmilerdir. Fakat Feuerbach'n atladna benzer bir ekdde, s uf emekder paralandklar iin emek zamannn deiim deeri biimi almam kabul edemezler."' Aksine, bu grnmn emek zamannn doas gerei olduunu sanmlardr."' Feuerbach ve klasik iktisatlar, dinin ve deiim deerinin "yzeysel deer" gibi ele alnmamasn neriyorlard. Grnglerin fcerk olmadklarm ve bu nedenle "inananlar"a stn olduunu biliyorlard. Ekonomik rnekteki inananlar, dindarlar gibi yanlsamay bamsz gereklik gibi ele alan vulger iktisatdardr. Birka sayfa nceki be zet ifadeyi anmsayn. Marx, bunlarn hepsindeki hakikati bilir. Klasik iktisatdar beinciyi deerlendiren mezler ve drdnc ifadenin yant olduu soruyla dgdenmezler. Vulger iktisatlar birincinin farknda deillerdir ve bu nedenle ncnn cahili ve drdncde sz edilen grntye aldanrlar. Bddikleri tek hakikat da ikincisidir. Vulger ekonomi tek bana deeri eylerin asl haline getirir: Emein toplumsal niteliinin tersine dnm bir biimde -eylerin "znitelii" olarak- kendini "gstermesi", toplumsal bir dikinin eyler arasnda (rnler, kullanmdaki deerler, metalar arasnda) bir iliki olarak grnmesi zel mbadeleye dayal emein karakteristiidir. Feti-tapcmz bu grnty gerek bir ey olarak kabul eder ve eylerin deiim deerinin eyler olarak eylerin znitelikleri tarafndan belirlendiine ve btnyle eylerin doal bir znitelii olduuna iianr.1
"- Bkz. Ekonomi Politiin Elejtirisine Katk, Giri blm. Bir benzemezlik de vardr; nk, Feuerbach dinin bertaraf edileceini umuyordu, oysa klasik iktisatlar deiim deerini deimez dnyorlard. Yine de Feuerbach, dini zgl bir toplumsal gereklikle balantl grmemekle onlara benziyordu. Bu nedenle, salt entelektel eletiriyle dinin kovulacam dnyordu. Theories of Surplus Value, C. 3. 130. Mam, kukusuz burada ok ileri gider. Ne kadar vulger olursa olsun herfangi bir iktisatnn deeri salt fiziksel olarak kavrad kukuludur. Vulger iktisat (rnein, Theories of Surplus Value'de Marx'n tartt Samuel Bailey), hereyden nce. deer yaratmnda talebin roln vurgular ve ne kadar yetersiz ve tek tarafl olursa olsun, deeri insanla iliki iine sokar.

(6) Meta Fetiizmi, Din ve Siyaset

Meta fetiizminin aklanmas yleydi: Birletirilmesi gereken eler dolaysz bir ektide birletirilmediklerinde, ikili bir yandsama dnyasyla ab extra birletirilirler. Bu anlatm sunarken Marx, ok daha nceleri dine uygulad bir tam biimini ekonomik alana tayordu. Feuerbach zerine Drdnc Tezi yledir: Feuerbach, dinsel kendi kendine yabanclama olgusundan, dnyann dini ve dnyevi dnyalar olarak iktiemesi olgusundan hareket eder. almas, dini dnyay dnyevi temeline oturtmaya dayanr. Fakat dnyevi temelin kendi kendinden kopup bamsz bir alem olarak kendini bulutlara yerletirmesi, sadece bu dnyevi temeldeki atlaklar ve z-elikderle aklanabilir."' ilkel dnyadaki blnme, kendinden yandsamah, birinci dnyay maskeleyen ikinci bir dnya retir. Feuerbach, dinin kklerini yaamda arar; fakat sadece ve sadece gerek yaamda atma szkonusu olduu srece dinin ortaya ktn gremez: Gerek dnyadaki blnme, bu dnyann dini bir dnya olarak yeniden retilmesi asndan gerekli ve yeterlidir.
"'- Kapital, C. l , s . 123. '*- Alman deolojisi, s. 21.

152

153

Vulger iktisat, kapitalistin kendi i pratiinde kuland kavramlar kabul eder ve onlan sistematikletirir. Temeldeki gereklik i pratiiyle alakasz olduu iin -kapitalisti ilgendiren ey deerin kayna deil, deerin bir ksmm nasl ele geireceidir- vulger iktisatta buna deinilmeden geilir. Klasik ekonomi politik yzeydeki kategorilerin altna nfuz eder; fakat bu kategorilerin tesinde bulunan eyin doal ve kanlmaz olarak onlarda ifade edildiini dnr. Bylece, "ilke olarak sadece grntlere tapan vulger iktisatlara yzeysellikleri iin gvenli bir hareket temeli" sunarak,'" vulger kalka zemin hazrlar, insanlar arasndaki bir iliki, emeklerin mbadelesi, sadece eyler arasnda br iliki, emek edeeriii, olarak kendini gsterir. Emekilerin mbadelesini insanlar arasndaki ilikinin sadece geici bir biimi olarak kabul etmemekle klasikler, vulgerlerin insanlar arasndaki ilikiden btnyle vazgemelerini tevik ettiler. Marx, reticiler birbirlerinden ayrldklarnda deiim deerinin zorunlu olarak topluma egemen olduunu savunur. ktisatlar -klasik ve vulger- sadece retim blnd iin deiim deerinin egemenlik kazandn grmezler ve bu nedenle, deiim deirmin, parann ve sermayenin toplumsal dzeni dzenlemedii alternatif bir ekonomiyi kavrayamazlar. Son olarak, Fransa'da Proudhon ve ngiltere'de Gray gibi kk burjuva sosyalistlerini dnn. zellemi retimi korumay, fakat deiim deeri ve sermayenin hakimiyetini de ortadan kaldrmay isterler. te paray ortadan kaldrp bunun yerine, reticiler paralanm kaldklar srece parann btn zelliklerini kazanacak olan emek makbuzlarn geirme ynndeki aptalca emalar. Bo nerileri, "mallarn meta olarak reteei, fakat meta olarak mbadele edilmeyecei" bir programdan ibarettir. Ancak bizzat retimin kendisi kknden deitirildiinde, birlemi insanlarn ortak giriimi olduunda deiim deerinin egemenliinden kamann olanakl olduunu takdir etmezler. Blnmenin ikilenmeye yol atma dair son aklamamz devletle ilgilidir. The Jewish Question'& gre, insanlar gerek yaam'"- Kapital. C. 1, s. 551; Kr. Theories of Surplus Value. C. 3, s. 501.

larrnda atma iinde olduklarndan tr, biimsel eit vatandalar olarak ideal ve sahte bir yaamda dayanmak zorundadrlar. Devlet, almas gereken ikinci ve yanlsamal toplumdur: Gerek bireysel insan soyut vatanda kendi iine emdiinde; bireysel bir insan olarak gnlk yaamnda, iinde ve ilikilerinde bir tr-varlk olduunda; toplumsal gc siyasal g olarak kendisinden ayrmayacak ekilde endi glerini toplumsal gler olarak kabul edip rgtlediinde insann kurtuluu tamamlanacaktr.'" The Jewish Question, tarih-ncesi materyalisttir. Aldatc topluluk olarak devlet ile bir smf egemenlii organ olarak devletin, zaman zaman yan yana eit nemde ele alnd Alman ideolojisi, bir gei metnidir. Fakat siyasal styap ile ilgili olgun dncenin bile meta fetiizmiyle bir benzeimi vardr. Be ifade yle uyarlanyor: 1. Srnf uzlamazl siyasal atma biimini alr. 2. zel olarak siyasal atma vardr. 3. Siyasal atma, zerk deil trevdir. 4. Ne var ki zerk grnr. 5. Siyasal atma, devlet ve bununla balantl yanlsamalar deimez deil, snflara blnm toplumlara zgdr. ok fazla aktardan erken bir mektubunda Marx, snflarn ve smf atmasnn tarihin belirli bir arahgyla snrl olduunun belirleme onurunu kendisine ayrarak, burjuva tariheri snf mcadelesinin nemini kefetmekle onurlandrmtr. Bu durum, deiim deerinin nasl "sadece retimin gelimesinin tikel, tarihsel evreleriyle balantl" olduunu anlamayan Ricardo'nun tesine geen kavrayna paralellik gsterir.

(7) eriin Kurtuluu Olarak Komnizm

Fetiizm kapitalizmi korur. Toplumsal biim, ieriin enerjisini
'"- "On ha Jewish Question," (Yahudi Sorunu zerine) s. 31. '*- Marx'lan Weydemcycr'e, 5 Mart 1852; Marx-Engels, Seme Yaptlar 1,-v. Muzaffer Erdost vd.. Sol Yaynlar. 1976, s. .637.

154

131

yere kendine mal ettiinde, kendisini bizzat ierikle ayn, "basite insani", ebedi gsterir. Bu durum, "retimin maddi ilikilerini bunlarn tarihsel ve toplumsal belirlenimleriyle dolaysz birlii"ni gren iktisatlarn syleminde yansmasn bulur.<l, Canl emein meyveleri, bu emei hapseden sermaye biimine atfedilir. Kapitalizmde emein gdkletirici nitelii, genel olarak almaya aitmi gibi kavranr. O nedenle, emek iin sermayeden kurtulma umudu yoktur. Sosyalist devrim fetiizmi bastrr ve fetiizmin yol at komnizm koulu, biimin madde tarafndan fethi olarak tarif edilebilir. Zira, deiim deerini olumsuzlamakla komnizm, biime hapsedilmi ekonominin feti ekonominin ieriini serbest brakr. Toplumsal bireysele tabi klp fetiizmi tam tersine evirir. Aadaki pasaj, meta fetiizminin yapm bize anmsatp, bu alt-blmde gelitirilen komnizm yorumunu destekler.
haksz

Tam da rnlerin ya da bireyin faaliyetlerinin toplumsal glerim eylerin biiminde koruyup sergileyecek ekilde deiim deerine, paraya ilk dnmnn zorunluluu iki eyi kantlar: (1) Bireylerin artk sadece toplum iin ve toplum iinde rettiklerini; (2) retimin dolaysz bir ekilde toplumsal olmadn, emei kendi iinde bltren bir birlikten fkrmadm. Bireyler, enselerinde bir kader gibi etkili olan toplumsal retimin hkm altna girer, fakat toplumsal retim, bireylerin hkm altna girmez, ortak servetleri olarak bireyler tarafndan ynetilmez.(4) Komnizmde bireyler, hakkyla kendilerinin olan fakat toplumsal yapda phtlam gc yeniden kazanrlar. Kullanm deeri deiim deerine stn gelir ve "maddi retim sreci, sefil ve antagonistik biiminden kurtulur." Deiim deeri galip gelmeden
Kapital, C. 3. s. 728. Theories of Surplus Value, C. 3, s. 273-274. Theories of Surplus Value. C. 3, s. 259. Grundrisse, s. 158. Grundrisse, s. 705-706

nceki rejimde olduu gibi, insanlar birbirine balayan ekonomi d zor da artk yoktur. Sadece gnll birliktelikler iinde "bireyliklerin zgr bir geliimi" vardr*" Zira komnizm, "bireylerden bamsz herhangi bir eyin var olmasn olanaksz" klar. Burada insanlarn ve retken yetilerin birleik bir kurtuluu savunulur. Tarihsel olarak dntrlm doay denetleyen bireyler stn gelir ve biimin hkmranl sona erer. Fetiizm, kapitalizmle desteklenen retimin gelimesine denen bedelin bir ksmdr. Fetiizmle biim sadece ierie egemen olmakla kalmaz, onu anlalmaz da klar. Komnizm biime boyun edirip maddeyi zgrlne kavuturduunda, anla lmazlk ortadan kalkar ve insann kendi kendini anlamas iin bilime artk gerek kalmaz. Biim ierii gelitirdii iin egemen olur: Doay dntrmek toplumun ilevidir. Bundan doa bir kez gelitirildi mi toplumsal olarak u sonu kar m? Komnizm sadece biimi meddeye tabi klmayp onu ortadan kaldrr m? Komnizm biimsiz midir? Yant karmaktr. Kukusuz komnizm maddenin biim tarafndan bzlmesine son verir. Maddi yan -kullanm deeri, retken gler, birey lerzgr brakr. Peki toplumsal bir biimi yok mudur? Toplumsal biim, kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen bir yapdr. Biimin topyekn yok oluu, byle anlaldnda topyac bir fikirdir. "nsanlar herhangi bir ekilde birbirleri iin altklar andan itibaren, emekleri toplumsal bir biim alr' ve komnizmde de insanlar birbirleri iin alr. Fakat biimin kapsamnda bir daraltlmas ve biim ile madde arasndaki ilikide bir deiiklik -bunlar topyac fikirler deildin Komnizm azalan bir ign vaat ettiine gre, ekonominin alann daraltr. Ekonominin biimi ve insan yaamndaki arl adm adm azalr. Ekonomik blgenin dndaki faaliyetlere gelinGrundrisse, s. 706. - Alman deolojisi, s. 96. Bkz. Ek: I. Kapital, C. l . s . 87.

156

131

ce, bir biimi olan herhangi bir eye kart olacak kadar kendiliinden bir ey gibi grnen "insan enerjisinin zgr geliimi" olarak betimlenir.<,> Fakat herhalde gerek durum yledir: Komnizmde ekonominin hem iindeki ve hem de dndaki faaliyet yapz deildir, fakat neceden yaplandrlm da deildir. Ona hibir toplumsal biim dayatlmaz; fakat bir biimi vardr. yle sylenebilir: Biim, artk sadece bizzat madde tarafndan yaratlan snrdr. Komnizmin sergiledii yap, yelerinin faaliyetlerinin ana izgilerinden baka bir ey deildir, yelerinin kendilerini uydurmalar gereken bir ey deildir. Bu bulank ifadeler, iblmnn ortadan kaldrlmas dncesinin ihmal edilmi bir yanna dikkat ekilerek aklanacak. Komnizmde devletin snmlendii bilinir. Fakat emekli olmas gereken tek yap devlet deildir. Toplumsal yap da yava yava kaybolacaktr. Bireylerin zorunluluktan kurtulmu birlikleri, toplumsal yapdan zgrlemeden daha az yeni bir toplumsal yapdr: Proleterler iin ... varolularnn, emeklerinin koullan ve bununla birlikte modem toplumu yneten btn varolu koullan rastlantsal bir ey, ayn ayn bireyler olarak kontrol etmedikleri ve hibir toplumsal rgtlenmenin bireylere denetleme yetkisi vermedii bir ey olmutur.'1' Kurtulu ieriin serbest kalmasn ve retken yetinin snrlanmam fkrmasn gerektirir:
\

lumsal kurumlar" tarafndan deil, retken gler tarafndan ynlendirilecektir.'" Ortadan kaldrlmas toplumsal yapnn bastnlmasyla akan bir iblm okumasna gereksinmemiz var. imdi bunu yapmaya alacaz. Marx, Alman deolojisi'nin nl bir pasajnda iblmnn yok olaca kehanetinde bulunmutur. Daha sonra, ekonomik amalara uyarl bir faaliyet olarak bizzat emein snmlenmesi eklinde ifade ettii inancnn'2' bu erken kehanete elik edip etmediini bilmiyoruz. Aada anahatlan izilen dikkat ekici eitlikte faaliyetin retimi mi oluturduu yoksa retimin dmda m gerekletii ak deildir. Bu soruya verilen yant ne olursa olsun, pasaj biimin bastrlmas dncesini aklar: ... i dalm var olur olmaz, her insann kendisine dayatlan ve kanamayaca tikel, zel bir faaliyet alam olur. O, bir avcdr, balkdr, bir obandr, ya da bir eletirel eletirmendir ve yaam aralarm kaybetmek istemiyorsa yle kalmak zorundadr; oysa hikimsenin bir tek zel faaliyet alannn bulunmad, fakat herkesin istedii herhangi bir dalda becerdi olabildii komnist toplumda, toplum genel retimi dzenler ve bylece, benim iin bugn baka bir ey yarn baka bir ey yapmay, hep avc, balk, oban yada eletirmen kalmam gerekmeden, canmn istedii gibi sabahleyin avlanmay, leden sonra balk tutmay, akamlan hayvan bakmay, akam yemeinden sonra da eletiri yapmay olanakl klar.(3) Burada M ara, gelecek toplumdaki faaliyete -alma olsun ya da olmasn- istenir zellik atfeder. Birincisi, kii sadece bir tek faaliyete teslim olmaz, ikincisi, birok faaliyetinden herhangi birini sabit bir toplumsal yapdaki bir rolle ilikilendirmez. ncs, yapt ey yapmak istedii eydir. Burada incelenmesi gereken ikinci zelliktir.
'"-German deology, s. 416 (Trnak ii ifade Max Stirner'dan aktarlyor). Bkz. Kapital. C. 3, s. 720-721. '*- Alman deolojisi, s. 55-56.

... iblm erevesi iinde kalan daha nceki devrimler yeni siyasal kurumlara yol amak zorundaydlar; ... iblmn ortadan kaldran komnist devrim nnde sonunda siyasal kurumlan da ortadan kaldrr; ve son olarak ... komnist devrim "toplumsal adan stn zekal yaratc bireylerden oluan top"'- Kapital, C. 3, s. 720. '"- German Ideology, s. 94. (Trke yaymlanan Alman deolojisi, orjinal kitabn sadece "Feuerbach" blmn kapsamaktadr. Bu nedenle, bu kitapta Alman deolojisi'inden yaplan aktarma ve gndermelerin bir ou Trke- metinde bulunmamaktadr. Bu durumlarda orjinal kaynak referans gsterilecektir -v.)

128 158

Komnist insan, "hep avc, balk, oban yada eletirmen kalmas gerekmeden" avlanr, balk tutar, koyun gder ve eletiri yapar. Aktardan ifadenin, faaliyetlerde eitlilik ile ilgili balangtaki iddiay tamamladm ileri sryoruz. Bu insan, avlanmasna, balk tutmasna ve eletiri yapmasna karn, ardk bir ekilde bir avc, balk ve eletirmen deildir. Zira o insan, bu faaliyetlerin hibirinde, sadece o an iin osa bile kendisini bir avc vb. olarak tanmlayabilecek ekilde bir rol yaps iinde bir konuma girmiyor. Aa karmaya altmz dnce, herhalde aadaki pasajda daha aktr: ... toplumun komnist rgtlenmesiyle birlikte, sanatnn btnyle iblmnden kaynaklanan yerel ve ulusal darla bamll ve ayn zamanda sanatnn belirli bir sanata, sayesinde sadece bir ressam, bir heykeltra vb olduu sanata, tam da mesleki geliiminin darln ve iblmne bamlln yeteri lde ifade eden faaliyetinin adna bamll yok olur. Komnist bir toplumda resamlar yoktur, en fazla dier faaliyetlerin yan sra resim yapmakla da uraan insanlar vardr.'" Son cmlenin "Komnist bir toplumda tam gn ressamlar yoktur, en fazla yarm gn ressamlar vardr." dediini yadsyoruz. nsanlar resim yapar; fakat zaman zaman da olsa "ressam" stats kazanlmaz. Rollerin ortadan kaldrlmas, zen gerektiren bir reetedir, fakat Marx bunu gelecein toplumuna dayatr. Bireyin topluma tam bir emilmesini amaladna dair serzeni, Manfn amacnn tersini ifade eder. Modem ada "... sade bir insan sradan bir rol oynarken, bir general ya da bir bankerin byk bir rol oynamasndan yaknmakla,'2' sade insandan baka bir ey olan btn rollerin stesinden gelen on parmanda on marifet bulunan bir insandan etkilenmez. Kurumlarn dolaym olmadan, bireylerin birbirleriyle

ve "kendileri olarak" kendileriyle yzlemelerini istiyordu. Zira kururdar "toplumsal faaliyetin sabitlenmesini,, kendimizin rettii eyin bizim zerimizde nesnel bir g olarak pekimesi"ni temsil eder."' Manc'n zgrce birlemi bireylerinin bir toplum biimini deil topluma bir alternatif oluturduunu sylemek byk bir abartma olmaz.

"'- German Ideology, s. 431-432; italikler benim. '- Kapital, C. 1, s. 59. Kr. Grundrisse, s. 248

"'- Alman deolojisi, s. 56.

128

160

w
-VIretken Glerin ncelii
() Giri
Bu blmde, Manc'n retken glere aklayc ncelik verdiini gsteriyor ve fiden yle yapmann kimi nedenlerini aklyoruz. Bu grevler, temel bir ayrma uyularak ayn ayn yerine getiriliyor: Marx'm glere ncelik verdii tezi, glerin ilksel olduklar tezinden farkldr. Bu hakikati ne karmaya deer; nk Marksistlerin, birinci iddiay, ikinci iddiann fazetleriyle ilgili kavraylarna gre deerlendirme alkanl vardr. Bu prosedr, sadece Manc'n konuyla gi tutumunun doru olduu peinen varsaylrsa, salamdr. Bizim de ileri sreceimiz gibi, bu yle olabilir, fakat bir varsaym olarak kabul edemez. Marksist dncede zaman zaman rtk olan baka bir ilke daha da kabul edemezdir: Mani'm konuyla ilgili her dncesi aka dorudur ilkesi. Bu ilke, sadece bir varsaym olarak de, mudak bir ekde kabul edemez. Bu blmde savunulan ncelik, retken glerin retim ikilerine, ya da bu ilikilerin oluturduu ekonomik yapya nceliidir. ncelik tezi udur: Bir retim ilikileri kmesinin doas, bu ilikilerin kucaklad retken glerin gelime dzeyiyle aklanr (tersinden ok daha geni lde)."' Aklayc bam tam yaps altblm (5)'in konusudur. Mars'ta karlatmz ekliyle ncelik tezi, gelime tezi denilecek ikinci tezle balantldr. Buna uygun olarak, aadaki iddia
"'- Bu trden niteleyici ifadeler, ncelik tezinin ileri srld her seferinde byle anlalmaldr.

163

ttiyle ilgileneceiz:

(a) retken gler, tarih boyunca gelime eilimindedirler (Gelime Tezi). (b) Bir toplumun retim ilikilerinin doas, o toplumun retken glerinin geme dzeyiyle aklanr (uygun ncelik Tezi). (a), (a)' retken gler tarih boyunca gelimitir'dan hem fazlasn hem azm syler. (a), (a)'den fazlasn syler; nk, (a) gelimeye evrensel bir eilim ykler. Gler, balantsz nedenler toplam yznden gelimi olabilir ve bu, gelimenin glerin doas olmasn gerektiren (a)'y deil, (a)"n kantlamaya yeter. Dier yanda, (a) glerin her zaman gelimesini, hatta asla gerilememesini gerektirmez: Koullar eilimin gereklemesini engeUeyebdir. ncelik tezi ((b)), retken glerdeki deiikliklerin retim dikderindeki deiikliklere neden olduunu ima eder. Ne var ki, retken glerdeki kimi deiiklikler, kapsam olarak bu sonucu douramayacak kadar snrl olur. retim ilikilerinde bir deiikliin olabilmesi iin retken yetinin ne kadar artmas gerektiine dair genel bir yargda bulunmak da olanakl deildir. Bunun yerine, retim ilikderinin retken glere bamldmn dinamik yanm yle formle edebdiriz: Herhangi bir retim ilikileri kmesi iin, kucakladklar retken glerin bu ilikilerde bir deiiklik iin yeterli bir daha fazla gelime ls vardr ve bu daha fazla gelime gerekleme eilimindedir. Fakat gelimenin ne kadar geni olmas gerektii, duruma gre deiir. ddiann mantksal yaps, onu, btn svlarn bir kaynama noktas vardr, btn duygulu organizmalarn bir ar eitleri vardr vb gibi hakikaderle eletirin Bunlar, belirttiklerin evrenselliklerin hassas dzeylerinin deerini belirtmezler ve aym durum, bizim benzer formlasyonumuz iin de geerlidir. retken gcn gelime dzeyleri arasnda hem niceliksel hem niteliksel farkllklar vardr. Eer L dzeyi, Af dzeyinden daha yksekse, o zaman, (Blm II, altblm (6)'da benimsenen te gre), L dzeyindeki artk retimi M dzeyindekinden daha fazladr. Fakat bu niceliksel farkllk, nitelik olarak farkl trden iki
128

retken bilgi ve kaynak dzleminde meydana gelir. O halde, retim ilikileri retken gcn gelime dzeyleriyle aklanr dersek, buna, aklamann bazen gcn katksz niteliine, bazen niceliksel cisimlemesine, bazen de ikisine ait olduunu eklemek gerekir.

(2) Manc'n ncelik iddialar: nsz

Gelime ve ncelik tezleriyle dgdi kimi savlar altblm (4)'te verilecek. Bu ve somaki altblmde Manc'n bunlara ballnn kesin kantlarm veriyoruz. 1859 tarihli nsz'le balyoruz ve kolaylk olsun diye, nsz'deki kimi cmleleri numaralandrarak veriyoruz: 1. ... retim dikderi ... maddi retken glerin ... belirli bir gelime evresine karlk gelir. 2. Gelimelerinin belli bir evresinde toplumun maddi retken gleri o zamana kadar iinde hareket ettikleri ... mevcut retim dikderiyle atma iine girerler. 3. Bu dikiler, retken glerin gelime biimlerinden onlarn engeUeri haline gelirler. .4. O zaman bir toplumsal devrim a balar [ekonomik yapda bir deiiklie neden olur](1) 5. erebilecei btn retken gler gelimeden hibir toplumsal oluum yok olmaz... 6. Varlnn maddi koullan bizzat eski toplumun rahminde olgunlamadan, yeni, daha yksek bir retim ilikisi asla ortaya kmaz. Bu cmleler, gelime tezine bald gsterir. Bu ekilde ifade eddmez; fakat, Manc'n retken glerine yinelenen gndermesinden bu kar. Hikimse, Manc'n, kendisinin de kabui edecei gibi retken glerin gelime eilimi gstermedii durumlara kart olarak gelime eilimi gsterdii durumlarla ilgilendiini dnemez. Ele ald konu, bir btn olarak tarihin yndr ve retken

'"- Keli parantez iindeki ek. burada aktarlmayan bir sonraki cmlede anlatlandr

165

glerin tarih boyunca gelime eiliminde olduunu aka varsayar ve gerekten de yledir. Uygun ncelik tezine gelince, 1. cmlede zaten yanstddm kabul ediyoruz. Marx, retim Uikileri retken glere karlk gelir dediinde, biricisinin ikincisine uygun olduunu anlatmak ister ve ona daha ileri bir dnce atfedebiliriz: retken gelimeye uygun olduklan iin, ilikiler olduklan gibidirler. Yine de birok kii unu syleyecektir: Sorun "kardk gelmek" (entsprechen) fiilinin anlamyla ilgilidir: X, y'ye karlk gelirse y de x'e karlk gelir, dolaysyla ilikiler glere karlk gelirse, gler de ilikilere karlk gelmelidir. Bunlar doruysa, ileri srlen ilikilerin glere karlk gelmesi, hibir ekilde ncelii ima etmez ve bizim Marx yorumumuz yanltr. Fakat doru deiller. Karlk gelme her zaman simetrik deildir. "Futboldaki goller beyzboldaki sayya karlk gelir"de olduu gibi bazen simetriktir; fakat, "karlk gelme"nin kabaca "nedenini aklama" anlamna geldii "sinirsel bozukluk yaamn basklarnda arta karlk gelir"de olduu gibi bazen de simetrik deildir. Biraz nce kart bir gr <in ileri srdmz kt bir savm reddiyle bizim kendi yorumumuzun doruluu kantlanmaz. 1. cmledeki "karlk gelmek" fiiliyle gsterilen ilikinin, simetrik olmaktan ok tek ynl olduunu gstermemiz gerekir. 1. cmle nsz'n geri kalan ksmdan yaltlp alndnda simetrik okuma belki mmkn olabilir; fakat nsz'n tamamm okursak mmkn olmaz ve bizim okumamzn doru olduu grlr. (i) l'i izleyen cmle -yukarda aktarlmyor- toplumsal bilin biimlerinin ekonomik yapya "karlk geldiini" belirtir, l'deki "karlk gelmek"le ilgili simetrik grn savunucusu, yorumunu szcn bu ikinci kullanmna da geniletip, savunma pahasna en aklalmaz bir ekilde iki ardk cmlede temelden farkl bir ierikle kulanddm ileri srmelidir. Fakat bu kabul edilemez. Zira, nsz'n somas toplumsal bilince trev bir rol verir"1 ve 1. cmleden somaki cmleye bu rol vermenin zet bir ifadesi olarak almak makuldur.
"'- "nsanlarn varlklarn belirleyen bilinleri deil, aksine bilinlerini belirleyen toplumsal varlklardr" ve "bilin, maddi yafamn elikilerinden hareketle aklanmaldr.

(ii) 2, 3 ve 4. cmleler retken gelimenin gler de ilikiler arasnda, ilikilerin dntrlmesiyle gerilimin gler lehine zld badamazlkla sonulandm syler. Peki neden gler karsnda ilikiler balan gelmez? nk iliker glere karlk gelmelidir: Fakat, "karlk gelmek" bizim nerdiimiz gibi alnrsa bu iyi bir yant olur. Bu noktada birileri unu syleyebilir: l'in "karlk gelme "si gerekten tek ynl olduu halde Marx, 1. cmle yle demese de, ilikilerin gler zerinde kar ynde epeyce etkide bulunduunu da savunmutur. Bizim yorumladmz ekliyle bile, tek bama alndnda l'in, retim ilikderinin getii ve geliirken retken ilikilerde deiikliklere neden olduu anlamnda, paralel kart iddialarla badar olduunu teslim ediyoruz. Ne 1 ne de dier eserlerdeki benzer pasajlar retim ilikilerindeki btn deiikliklerin retken glerin hareketine yant olduunu belirtir. Dahas, retken glerdeki deiikliklerin kayna hakknda fazla bir ey sylemezler ve dolaysyla bu kaynak, en azndan baz durumlarda retim ilikileri iine konumlandnlabilir. 1. cmle ve ona akraba dier cmleler, soyut olarak dnldnde, gler ile ilikiler arasnda hibir tarafa ncelik vermeyen bu zik zak "diyalektie" yer brakr ve bu geni lde kabul grr. Yine de, varsaylan tersinden hareketi eri sren hibir genellemeye klliyatta rastlanmaz. Eer Marx, her iki taraf zerinde de eit arlkta iki ynl bir etki dnmse, genelleme yaptnda neden srarla sadece bir yne dikkat ekmitir? Teorik zedemelerinde neden sk sk ikilerin glere karlk gelmesine iaret eder de asla kartna iaret etmez? (Marx, birok ynde ilikilerin gleri koulladn kabul eder ve bunun ncelik tezine etkisi altblm (5)'te ele alnacak). imdiki savmz udur: Manc'n genel ifadeleri her zaman glere ncelik verir.

128

167

nsz'n 1. cmlesinin, ksmen 2, 3 ve 4. cmlelerde gelitirilen anlamda, ncelik tezine (tez (b)) balln tezahr olarak alnabilecei sonucuna varyoruz. 5 ve 6. cmleler daha fazla aklama verir. 2 ila 6, ncelik tezinin ok kat bir biimini anlatr -burada, retken glerin retim ilikilerini ar kesin bir ynetimi ileri srlr ve ncelik tezini savunmaya getiimizde (altblm (4)'te) nsz'n belirttiinden daha gevek bir versiyonu bizi megul edecek. Fakat imdi, nce 2 ve 4'ten soyutlanm olarak, sonra onlarla birlikte 5 ve 6. cmleleleri inceleyeceiz. 5 unu syler: erebilecei btn retken gler gelimeden hibir toplumsal oluum yok olmaz. .. Toplumsal oluumlar, kendi retim ilikilerinin yaptna uygun retken gelimeye izin verirler ("ierirler"). yleyse 5'i aadaki gibi yeniden yazalm: Hibir ekonomik yap (retim ilikileri kmesi), ierebildii btn retken gler gelimeden asla yok olmaz... (5'in ei 6'da, "retim ilikileri"nin, 5'in lafz dikkate alndnda, tam da "toplumsal oluum"u bulabileceimiz yerde ortaya ktna dikkat edin.) imdi, "bir ekonomik yapnn ierebilecei btn retken gler" ifadesi, ok ak bir ekilde, o yapyla badar maksimum verimlilik dzeyine bir referanstr. (Aktarlan ifadeyi, kelimesi kelimesine belli sayda retken gleri anlatr anlamda almak hatal olurdu). Dolaysyla 5 unu syler: bir ekonomik yap yok olursa, onun retkenlik potansiyeli gereklemitir. Tarihinin bir noktasnda l bir ekonomi biimi, o biimde bir ekonominin olabilecei kadar retken adan gl olmutur. imdi 5. cmlenin iki hatal ele aln anlatlacak. Birincisi, onu bir hakikatlik iinde nemsizletirmektir; ikincisi ise, fiilen olduundan daha byk gstermektir.
128

Bir ey yok oluyorsa, herhangi bir eyi baaramyacak kadar zayf bir konumdadr ve 5'in en zayf okunmas, onu bu sradan hakiki genellemenin bir mei olarak alr. Bu gre gre 5, ekonomik yap yok olduunda gleri daha fazla gelitiremez (yok olan olduu iin) demekten fazla bir ey sylemez. Bir bakma daha gl bir okuma, ekonomik yapnn, yok olmaya balamadan nce -olaslkla hemen nce- retken gleri zaten daha fazla besleyemez durumda katlam olduunu sylerdi. Fakat bu bile ok zayftr. Bir insan, lmnn arifesinde daha fazla geliemez durumdaysa, bundan, onun btn yetilerinin o srada zlm olduu sonucu kmaz; benzer ekilde, bir ekonomik yapnn, retkenlii kendisi iin olas maksimum ykseklie ulamamken talamaya uramas dnlebilir. 5, byle bir durumun tarihte fiililemediini syler. ok yzeysel okumalar bir tarafa braklrsa, 5, hem gl hem zayf yorumlara ak kain. Diyelim ki, Fransz feodalizminin en parlak retken dneminde ekilen tohum miktarnn alt kat verim normaldi'" (Tek bama tahl retkenlii, sanayi ncesi toplumun retken yetisini belirlesin). 5'in gl bir yorumuna gre, 5, bu retkenlik dzeyine yakn bir eyin genel olarak feodal biimin olas en yksek dzeyi olduunu ima eder; yle ki, baka bir faodalizm, sz gelimi 1:10'luk bir girdi/kt oram gsterirse, Fransz feodalizmi potansiyeline ulamamtr ve Fransz rnei 5'i yalanlar. 5'in daha zayf ve daha makul yorumuna gre ise, feodal Fransz toplumunun olas maksimum retkenlii genel olarak feodal biimle deil, feodal biimin zgl Fransz eidiyle belirlenir. Blm III, altblm (6)'nn terimleriyle, tikel bir feodal toplumun potansiyel maksimumu belirlenirken yalnzca btn feodalizmlere ortak hakim feodal iliki deil, onun ekonomik yapsnn daha zgl zellikleri de hesaba katdr. O halde, dier feodalizmlerin Fransz feodalizmini gemesi olgusu, 5'i yalanlamaz. 5'in nemsizletirici anlatmlarn reddettikten sonra, imdi, grnenden daha az iddial kimi yanlarm gsteriyoruz.
'"- Bu yaklak rakam, Bloch'un French Rural History"sinden karlmtr, s. 25-26.

169

Birincisi, 5'in, bir ekonomik yap giderse ondan daha iyisini temsil eden biri yerine geer demediine dikkat edin. 5, gerilemeye -yerine daha geri birinin getii retkenliinin zirvesine ulam bir ekonomik yapya- izin verir. ikincisi, 5, kendi tersim gerektirmez; yani, "ierebilecei btn retken gler geliirse bir ekonomik yap"nn yok olmasn gerektirmez. Kendi maksimumuna ulam, fakat kendisini o noktaya getiren ekonomik biimin iine kilitlenmi bir toplum 5'i yalanlamaz. Bu nedenle 5, fosilleme denilebilecek eye izin verir. Marx, olaslkla fosillemeyi Hint uygarlna atfetmitir ve tarif ettii rnein kendisine kard glk ne olursa olsun, 5. etimle ile olduka tutarldr. 6. cmle unu syler: Varlnn maddi koullan bizzat eski toplumun rahminde olgunlamadan, yeni, daha yksek bir retim ilikisi asla ortaya kmaz. Burada "maddi" ifadesinin Blm IV'te akland anlamda kullanldm kestiriyoruz. Byle ise, 6, retkenliin gerekli bir gelime dzeyi, eski ekonomik yap iinde glerin ulat gerekli gelime dzey olmadan daha yksek bir ekonomik yapya geilemeyeceini syler. "Maddi kouar" ifadesi, gereksiz bir fazlalk olarak, yani "koullar" szcnn eanlamls olarak alnrsa, 6 deersizleir, zira

Bkz. Kapital, C. 1, s. 372. Mant'n, Hindistan'da, maksimum retkenliine ulalmam; bir ekonomik biime hapsedilmi gelimeye kart olarak burada tanmlanan fosillemeyi ayrt edip etmedii ak deildir. Her iki kavray da, biraz sonra tekrar dneceimiz 2 ila 4. cmlelerle tutarl olmasa da. S. cmleyle tutarldr. Bu. bir kestirimdir ve "maddi" ifadesinin nsz'deki dier kullanmlaryla desteklenmiyor. Sz edilen maddi koullarn gerekli bir retkenlik dzeyini de kapsad kesindir, fakat Marx, feodalizmdeki tccar sermayesi ve kapitalizmdeki kooperatif fabrikalar gibi, daha yksek retim ilikilerinin embiriyonik biimlerinin eski dzende tohumlanmasn da dnm olabilir. Dier yanda, 6'daki "maddi koullar"la ilgili snrl yorumumuz Kapital'deki u pasajla uyumludur (iii, 2S4): 'Toplumsal emein retken glerinin gelimesi sermayenin tarihsel grevi ve dorulanmaydr. Farknda olmadan daha yksek bir retim tarznn maddi koullarn byle yaratr." (3. cildin Trkesinde ve Progress Pubiishers'n yaymlad (Moskova 1966) lngilizcesinde bu iki cmleye rastlanmad - v . )

o zaman Marx, baka herhangi bir ey gibi yeni bir ekonomik yapnn da sadece olanakl olduunda ortaya akacan sylemekten fazla bir ey sylememi olur. Sadece mucizeleri yadsm olur, yeni retim ilikilerinin tzsel nkoullarm belirtmi olmaz. Dier yanda, 5 gibi 6 da, kendi tersini gerektirmez ve ilk bakka grnenden daha azmi syler. 6'nn tersi yle olur: "Yeni ve daha yksek bir ekonomik yap iin yeterli' retken gler gelimise, o ekonomik yap ortaya kar." 6'nn sylediklerine karn, bunun evrensel olarak doru olmas gerekmez. 6, tarihsel dk yapmalara izin verir. O halde, 5 ve 6'nm gerektirmedii birok nemli tez vardr. "Fakat bunlan 2, 3 ve 4. cmlelerle birletirdiimizde durum deiir; 2-6 karm gereken ok gl atidir. retim ilikilerinin retken gleri engellemeye balad ve 2'de iaret edilen evre, 4'e gre peinden bir devrimin geldii evredir. Fakat 5'ten biliyoruz ki, bir devrim olursa, retken gler, eski ekonomik yapyla tutarl maksimum dzeye ulam demektir. Bu, tam gelimi bir ekonomik biimin fosillemesini darda brakr. Devrimin daha yksek bir ekonomik yap kurduunu vareayabildiimize gre, gerileme de yasaklanr. Bundan, 6'nm biimsel olarak' izin verdii dk yapmalarn gereklememesinin garanti edildii sonucu kar -bu akl yrtme altblm (8)'de inceleniyor. (Bir toplumsal devrim ana iaret eden 4. cmleyi yanl ele aldmza dair itirazda bulunulabilir, Gler ile ilikiler atma iine girdiinde ortaya kan ey ksack bir dnm deil, olaslkla yzyllarca sren uzun bir gei dnemidir. Fakat bu durum, yukardaki belirlemelerde sadece nemsiz deiiklikleri zorunlu klar. Geici fosilleme ve geriye ekilmelerin olanakl olduunu ifade eder. Yeni toplumun gelmesi gecikebilir ve baz geri admlar sz konusu olabilir; fakat nnde sonunda gelmek zorundadr.) nsz'n savunduu geni bir tezler kmesini aa karmann bir aygt olarak 5. ve 6. cmlelerin kendi balarna neyi gerektirmediini gstermeye altk. nsz, birok iddiada bulunur, (a) ve (b) tezlerini savunmaya getiimizde, ayrt ettiimiz btn iddi-

128 170

alan desteklemeyi umut etmemeliyiz. rnein, kazara daha uzun mrl olmularsa feodal ilikilerin gerekte olduundan daha yksek bir retkenlik gstermi olabileceklerini yadsmay istememeliyiz. Daha az retkenlik potansiyelleri gerilemelerini ksmen aklar; fakat bundan, nsz'n ileri srd gibi, yok olmadan nce bu potansiyeli fiililetirmek zorunda olduklar sonucu kardmamahdr. (3) Marx'n ncelik ddialar: nsz'n Dnda Demek ki, en azndan 1859 tarihli nsz'de Manc, (a) ye (b) tezlerini kabullenir: reten glerin gelimesi sistematik olarak ilerler ve retim dikderi bu gelimeye uyum gsterir. Fakat bazlan, tarihsel materyalizmin bu versiyonuna sadece nsz'de rastlandn dnr. Bu nedenle, imdi, dier eserlerden, nsz'deki bak asnn Manc'm olgun dncesindeki kalcln kantlayan pasajlan sergdiyoruz. Daha soma terk edilen bir sz daarcyla ifade edilmesine karn, ncelik tezine bahlk Alman deolojisi'nde (1846) u verir. zellikle Alman deolojisi'ne zg nde gelen terimlerden biri, allm biimde "ilikiye geme biimi (ya da tarz)" olarak, ya da yanl bir ekilde "ticaret (yapma) tarz" olarak evrilen Verkehrsform terimidir. Verkehrsform, sonradan daha iyi tanmlanan "retim ilikileri" teriminin habercisidir, "insanlarca uladabilen retken gler toplam toplumun doasn belirler""' demliyor ve bu, Verkehrsform'un nsz'n 2 da 4. cmlelerini iaret eden glere diakronik bamll eklinde aklanr: ... bir engel haline gelmi olan daha nceki bir karlkl iliki biiminin yerine, daha gelimi retken glere ve dolaysyla bireylerin daha gelimi z-faaliyet tarzna uygun yeni bir karlkl iliki biimi -daha soma kendisi de bir engel haline gelip yerini baka birine brakacak bir biim- konulur."'

retim ilikilerinin kendilerini retken glere uyarlama eilimi, fetihler somas ile dgili bir karm gerektirir: ... ele geirilecek daha fazla bir ey olmadnda, retmeye koyulmamariz gerekir... Bu retme zorunluluundan tr, oraya yerleen fatihlerin benimsedii topluluk biimi, hazr bulduklan retken glerin gelime evresine karlk gelmek zonndadr; ya da balangta bu olanakl olmazsa, retken glere uygun olarak deimek zorundadr."' Konu, Felsefenin Sefaleti'nde de (1847) ele alnr. Burada "karlkl iliki biimi" ve "topluluk biimi" ifadeleri, "retim ilikderi" ve "toplumsal ilikiler" ifadelerine yol veriyor ve ikisinin retken glere bamll ak seik belirtilir. rnein: retken glerin iinde gelitii ilikder ... insanlarn ve onlarn retken glerinin belirli bir gelime dzeyine karlk gelir. Burada "karlk gelme"nin tek ynl olduunu biliyoruz; zira cmle yle devam eder: ... ve insanlarn retken glerindeki bir deiiklik, zorunlu olarak, onlarn retim ilikilerinde de bir deiiklie neden olur.0' Soma, ktlyle nl bir dorua ulaan pasaj var: Toplumsal ilikiler, retken glere sk skya baldrlar. Yeni retken gler kazanrken insanlar, kendi retim tarzlarn da deitirirler; kendi retim tarzlarn deitirirken, geimlerini salama yollarm deitirirken, btn toplumsal ilikilerini de deitirirler.0' El deirmeni, size feodal beyli toplumu, buharl deirmen ise snai kapitalisti toplumu verir."' Sidney Hook, son cmlenin retken glerin hkmranlm ileri srmediini syler:
'"-Alman deolojisi, s. 101. Felsefenin Sefaleti, s. 111. '"- Buradaki "retim tara", herhalde maddi tarzdr. Fakat burdaki tarz ne anlama gelirse gelsin, cmle, retken glerin retim ilikilerine nceliini formle eder. Felsefenin Sefaleti, s. 100.

"'- Alman deolojisi, s. 51. "-Alman deolojisi, s. 98

128

173

Man, teknolojik geliimin toplumun gelimesinin bir gstergesi olarak ie yarayabileceini sk sk sylemitir; fakat bu, toplumsal deiimin nedeni ya da bamsz deikeni olarak teknolojinin gelimesine bakmamz gerektiini sylemekten btnyle farkl bir eydir.'1' Hook, "x size y'yi verir" ifadesinin salt gstergesel bir balanty belirtmek iin kullanlabileceini iddia ettiinde hakldr: Bu ifade, y'nin Jt'le aklandm her zaman ima etmez. "Agzllk, psikolojisi size kapitalist toplumu, sadakat ve onur psikolojisi feodal toplumu verir" diyenin, davranlarn ekonomik sistemleri dourduunu sanmas gerekmez. Fakat, deirmenlerle ilgili belirlemelerden nce gelen cmle, cmlenin "gstergesel" yorumunu yalanlar. zleyen cmle de yalanlar: "toplumsal ilikilerini maddi retkenliklerine uygun olarak kuran ... insanlar ..." Glerin nceliine kukudan uzak aym ballk Manc'n P. V. Annenkov'a 1846 tarihli mektubunda da var: ... insanlarn toplumsal tarihi, ister bilincinde olsunlar ister olmasnlar, asla onlarn bireysel gelimelerinin tarihinden baka bir ey deildir. Maddi ilikileri, btn ilikilerinin temelidir. Yeni retken yeteneklerin kazanlmasyla birlikte insanlar kendi retim tarzlarm ve retim tarzlanyla birlikte, sadece tikel bir retim tarzna uygun ilikiler olan btn ekonomik ilikilerini deitirirler. ... insanlar kendi retken glerini gelitirirken, yani yaarken, birbirleriyle belli ilikiler gelitirirler ve ... bu ilikilerin doas, bu retken glerin deimesi ve bymesiyle birlikte deimeye mahkumdur.
"'- Towards the Undcrstanding of Kari Marx, s. 126. Felsefenin Sefaleti, s. 165. Felsefenin Sefaleti, s. 166. Felsefenin Sefaleti,,s. 168.

Komnist Manifesto, retken gler ile retim ilikileri arasndaki iliki konusunda, esas konusu bu ilikilerin belirledii snf atmas tarihi olduu iin, hibir genel yarg sunmaz. Yine de, ncelik'retisi anlatya uygulanr: ... tarm ve imalat sanayinin feodal rgtlenmesi, tek szckle feodal mlkiyet ilikileri, hali hazrda gelimi bulunan retken glerle artk badamaz hale geldiler, bir o kadar agel haline geldiler. Krlmalydlar, knlddar. Ve model kendisini tekrarlyor: Toplumun elindeki retken gler, artk burjuva mlkiyet ilikilerini daha da gelitirme eiliminde deildir, aksine, kendilerini engelleyen bu ilikiler iin gereinden fazla gl hale gelmilerdir... O halde, nceki gibi, retim ilikileri krlabilir, krlmaldr ve knlacaktr: "Proleterlerin ... kazanacaktan bir dnya var." Yine Manifesto'dan: Burjuvazi, retim aletlerini, dolaysyla retim ilikilerini ve btn toplumsal ilikileri srekli devrimciletirmeksizin var olamaz. retken gleri deitiren ey, dolaysyla retim ilikilerini de deitirir -bu, retken glerin retim ilikilerine hakimiyetini gsterir. Ne var ki, burada retken gleri deitiren ey burjuvazidir ve bunu yapmakszn "var olamaz"larsa, bunun nedeni sadece, retim ilikilerindeki mevzilenmeleri olabilir. cretli Emek. ve Sermaye (1849), retim ilikilerinin retken gler tarafndan belirlenmesi ile askeri ilikilerin ykc gler trafndan belirlenmesi arasnda bir benzeme nerir:

'"- K. Mam - F. Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, v. Muzaffer Erdost, Sol Yaynlar, 2. bask 1991, s. 116. "- Manifesto, s. 117. Kr. Engels, "Komnizmin lkeleri," soru: 13, ibid. s. 194. '"-Manifesto, s. 157. '*- Manifesto, s. 113.

128

175

reticilerin birbirleriyle girdikleri toplumsal ilikiler, faaliyetlerini dei toku etme ve tm retim eylemine katlma koullar* doal olarak, retim aralarnn niteliine gre deiiklik gsterir. Yeni bir sava aletinin, yeni bir ateli silahn icat edilmesiyle birlikte, ordunun btn i rgtlenmesi zorunlu olarak deimitir; bireylerin bir ordu oluturup bir ordu gibi hareket etmek iin iine girdikleri ilikiler ve farkl ordularn birbirleriyle ilikileri deimitir. Demek ki, maddi retim aralarnn, retken glerin deimesi ve gelimesiyle birlikte, bireylerin iinde retim yaptklar toplumsal ilikiler, toplumsal retim ilikileri de deiir, dnr.<" Altblm (5)'te bu benzetmeye daha yalandan bakacaz. Yukarda verilen pasajlar 1840'lann pasajlardr, fakat, aadaki zetlerin de kantlad gibi, daha sonraki temel yazlarda da benzer bir balla rastlanr: Son kertede topluluk ve toplulua dayanan mlkiyet, alan znelerin retim glerinin gelimesinde zgl bir evreye indirgenebilir.. .<2) Belli bir noktann teside, retken glerin geliimi sermaye iin bir engel haline gelir -ve bizzat kapitalist ilikinin kendisi emein retken glerinin gelimesi nnde bir engel haline gelir ... bu noktaya ulamsa, zorunlu olarak sermaye ... bir engel olarak uzaklatrlr.'3' Teknoloji, insann doay ele al tarzm, yaamm srdrmek iin bavurduu retim srecini aa karr, dolaysyla insann toplumsal ilikilerinin oluum tarzn ... ortaya koyar. ..(4) ... verili bir retim biimine ikin antagonizmlerin tarihsel ge*"- cretli Emek ve Sermaye, v. Sevim Belli, Sol Yaynlan, 7. basm, 1992, s. 35. Grundrisse, s. 495. "- Grundrisse, s. 794. Kapital, C l , s. 386-387, dn. 4.

lmi, bu retim biiminin zlp yerine yeni bir biimin kurulmasnn tek yoludur.'" ... retim koullarnn sahiplerinin dorudan reticilerle dorudan ilikisi ... doal olarak her zaman, emek yntemlerinde ve dolaysyla emein toplumsal retkenliinde belirli bir evreye [kardk gelir]'2' ... uluslarn (ekonomik) ilikileri ve sonu olarak toplumsal, moral ve siyasal durumlar, retimin maddi glerindeki deiiklikle birlikte deiir.'3' Yorumcular, Marx' retken glere ncelik verdiini yadsmaya gtren bu metinleri bilmemeleri deildir. O halde bu yaygn isteksizliin nedeni nedir? Birinci neden, tarihsel kaytlarn ncelik tezini desteklemediine dair inancn yan sra, bu blmn bamda akladmza benzer varsaymlarda bulunma eilimidir. kinci neden, grne gre retim ilikilerinin retken glerin geliimini kontrol ettiini gsteren kart metinlerin -birisini Manifesto'dan biz aktardk- bilinmesidir. ncelik tezine kar duruun bu nedeni altblm (5)'te ele alnacak. nc neden, ncelik tezinin insanla yakmaz, dolaysyla Marx'a atfedemeyeceimiz bir gr olarak grlmesidir. Bu izgidekiler, tezi "teknolojik determinizm" olarak damgalar14' ve tezin, makinay ve onunla balantl insan-alt gleri tarihin araclar olarak sunmasndan yalanrlar. Teknoloik grte, insan d, insanlara ramen egemen olur. Bu deerlendirme, gerekte ve Marx'n kavraynda, retken
Kapital, C. I . s . 499. Kapital, C. 3, s. 695. Theories ofSurplus Value, C. 3, s. 430. "- Teknolojik determinizm, herhalde iki eydin Teknolojiktir ve deterministtir. Teknolojik olmayan bir determinizm ve deyim uygunsa, teknolojik bir determinizm-olmama dnlebilir. Bizim tarihsel materyalizm versiyonumuza teknolojik denilebilir; fakat determinizm konusu bu kitapta tartlmayacak. Bu konuda bir belirleme nemlidir Tarihin seyri ve daha zel olarak sosyalist devrimin gelecei. Marx a gre. kan,lmazsa, insanlarn yaptklarna ramen deil, rasyonel insanlarn yapmak zorunda olduklar ey nedeniyle kanlmazdr

176

177

glerin gelimesi ile insan yeteneklerinin oalmas arasndaki kapsayc akmay deerlendirme baarszln sergiler. Glerin gelimesinin esasnda insann emek gcnn bir zenginlemesi olduunu fark ettiimizde, teknoloji zerine vurgu insan d grntsn yitirir. retken yetinin gelimesi, "bireylerin z-faalyet tarz"nda bir ilerlemedir. nsanlarn gelimesiy le el ele gider. nsanlar kleletirme kapasitesi, ncelikle maddi glere deil, toplumsal ilikilere aittir: Maddi gelimeyi engellediklerinde engel haline gelen retim ilikileridir. Abartl bir ekilde belirtirsek: nsanlar kendi kapasitelerinin klesi olamayacaklar iin, retken gler insanlar kleletirmez. Bu abartmadr, nk bu arada, retken glerin gleri olduklar, insanlara egemen olabilecekleri anlam vardr ve Mara'da yle der: iblm tarafndan belirlendii ekliyle farkl bireylerin ibirlii yoluyla ortaya kan ok katl retken gler, ibirlikleri gnll deil doal olarak gereklemi olduu iin bu bireylere kendi birleik gleri olarak deil, kendileri dnda var olan, kkenini ve amacn bilmedikleri ve bu nedenle de kontrol edemedikleri, aksine insanlarn irade ve eylemlerinden bamsz olarak zgl bir dizi evre ve aamalardan geen, hatta insanlarn bu irade ve eylemlerini yneten yabanc bir g olarak grnr.'" Tarih insan gcnn gelimesidir; fakat tarihin gelime seyri, insan iradesine tabi deildir. Bu, insan-d bir eyi tarihin merkezine oturtmak deildir. Kukusuz, "insanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar" anlamn niteler, fakat, dorusunu sylemek gerekirse, komnizmle birlikte gelecek "toplumun bilinli rgtlenmesine" ulancaya kadar, iyi ya da kt, tarihin seyri insan iradesine tabi olmadan ilerleyecektir. Baz Marksistler, retken glerin ve retim ilikilerinin tarihteki rol ile ilgili etrefil sorundan kap, tarihin "motoru"nun snf mcadelesi olduunu ileri srerler.
'"-Alman deolojisi, s. 56.

Marx'a gre, belli bal toplumsal dnmlerin dolaysz aklamasnn ounlukla snflar aras savata bulunduu dorudur. Fakat toplumsal deiimle ilgili temel aklama bu deil. Ksmen benzer devletleraras sava ve bunun aklad eyi nas akladm dnn. Sava ve savan sonucu, byk lde, lkeler arasndaki snrlarn Avrupa haritasndaki yerini belirlemitir. Fakat bu snrlan aklamak isteyen biri, hasm ordularn eitli zamanlardaki greli askeri glerini zikretmekten ibaret bir yanta raz olmaz. Glnn niye gl zayfn niye zayf olduunu bilmek ister. Snf mcadelesinin aklayc gc de benzer ekilde snrldr. Burjuvazi, burjuva ncesi egemen snflara stn geldiinde ve bu nedenle kapitalizm geliir, ve proletarya burjuvaziyi yenilgiye urattnda ve bu nedenle, sosyalizm ina edilmeye balanr. Peki baarl snf niin baarr? Marx, yant retken glerin niteliinde bulur. "Belirli retken glerin uygulanabildii koullar, toplumun belirli bir snfnn egemenlik koullandr." Bir dnem boyunca yneten, ya da a deitirici bir atmadan muzaffer kan snf, verili zamanda retken glerin gelimesini ynetmeye en uygun, en yetenekli ve en eilimli snftr. Bu nedenle Marx, egemen bir snfn sadece kendi karlarm deil, kendi karlanyla birlikte bir btn olarak insanln karlarn ne karmasna -ynetiminin zaman geinceye ve kendisi gericileinceye kadarsk sk izin verir ve ilgili an retken gereklilikleri zerine kunlmayan bir snf stnl aklamas vermez. Karakteristik bir ifade: Hayvan ve bitki kratlnda olduu gibi insan kralhmda da trn karlar, her zaman, bireylerin karlan pahasna ne karlar, nk trn bu karlan sadece belli bireylerin karlaryla akr ve bu ayncahkl bireylerin gcn oluturan da bu akmadr.
Aiman deolojisi, (Trke basmnda bu cmleye rastlanmad (ngilizce kaynakta s 85) -ev) Theories ofSurplus Value. C. 2. s. 118.

128

179

Marx'da retken glerin nceliine kar bilinen bir sav Vernon Venable ak bir ekilde belirtir1. ... tarihsel materyalizmin teknolojik yorumunu daha da rtmek gerekliyse, Marks devrimci buyruun, dnya iilerini enerjderini mevcut retim aletlerine kar ded, iine hapsedildikleri toplumsal ilikilere kar yneltmeye ardna iaret etmek yeter. Kapitalist retim tarzndan sosyalist retim tarzna gei, kapitalist tekniklerin namusluca korunmasn gerektirir; rafa kaldrlan ey, bu retim aletlerinin meyvelerinin kiisel maledilmesine olanak salayan toplumsal ilikiler kmesidir. Deime, teknikleri deitirmek deil, tekniklerin mevcut zel sahipliinin yerine kamu sahipliini geirmek -teknik deil toplumsal bir mesele- elik eder.(,) Fakat Marx, iderden toplumsal deiime neden olmalarm ister, toplumsal deiimi aklayan eye ded. Toplumsal deiimi aklayan ey zaten vardr ve ona arsna kulak verileceine dair inanc bu verir -eski dzenin retken yaratclnn tkenmesi, yeni bir dzen kurmaya yeterli retkenliinin varl. Devrim, retken glerde bir deiiklie deil, Venable'm syledii gibi toplumsal ilikilerde bir dnme dayanr. Fakat retken glerin genilemesi engellendii iin devrim gerekleir. Devrimci toplumsal deiimin ilevi, retken glerin nn amaktr. retken glerin geliimi zerinde younlamakla tarih uyumlu bir yk halini alr. Tarih, olaslkla gerekten uyumlu dedir; fakat Marx, uyumlu olduunu dnyor ve maddi gcn gelimesinin bunu byle yaptn sylyordu.

(4) ncelik Davas

Marx'n geme ve ncelik tezlerine bald bu kadar. imdi
"'- fluman Nature: The Marxian
V I > H \ S.

95.

<>_ Melodramatik terimlerle: "Tarih yargtr -infaz memurlanysa proleterlerdir." People's Paper'n Yldnmnde Konuma, s. 360. (3) Annenkov'a Mektup, 28 Aralk 1848, Selected Correspondence, s.30-1

daha tehlikeli ve belki de daha gnca bir ie, yani, tezlerin doru olduunu dnmek iin kimi nedenleri bir araya getirme iine geiyoruz. Sadece kimi nedenleri ve bu nedenler, farkl okuyuculan farkl biimde etkileyecektir. (a) teziyle, gelime teziyle balyoruz: retken gler tarih boyunca gelime eilimdedir, (a), aadaki gibi savunulucaktr. nce, nclleri insan doasnn iki kalc olgusu olan bir sav ve insanolunun tarihte kar karya kald durumla dgi bir olguyu ana hadanyla beliryoruz. Savm vard sonu udur: retken glerin geme ynnde sistematik bir eilimi vardr. Fakat savm belinden zayflk!an vardr. Bununla birlikte, arpc bir tarihsel veriyi gndeme getiriyoruz: Toplumlarn, nadiren stn retken glerin yerine geri retken gleri geirmesi. Bu veri, bir bakma dolayl bir ekde, bir sav yeniden tartmaya amak iin kuandyor. Geme tezinin savunusu inandnc ded, fakat salam bir yan olabilir. Baz Marksistler insan doasma yaptmz gndermeye aacak ve insan doasyla ilgi varsaydan olgulan tarihsel materyalizmin lehine savm kayna olarak kullanma niyetimiz karsnda dehete deceklerdir. nsan doas, diyeceklerdir, tarihin seyri iinde deiir: Tarihin seyri de dgili muhakemenin dayandrlaca bir tek insan doas yoktur. Tarihsel olarak deimeyen bir insan doasnn varln yadsmak Marksist bir gelenektir. Bu nokta, tarihsel olarak kesin bir davran kalbn seip (ounlukla ho olmayan bir kalb), buna bir insan doas atfeden ve buradan, bu kalbn her toplumda ortaya kaca, ya da sadece an tiranlkla ortadan kaldnlaca sonucuna varan muhafazakarlara kar savunulur. Fakat, buna yant olarak, ksan doasnn srekli hibir olgusu bulunmadm iddia etmek gerekmez. Yaplmas gereken tek ey, muhafazakarlarn vurgulad tikel zeiin bunlardan biri olduunu yadsmaktr. nsan doasmm kalc olgularnn bulunduunu kabul etmek gerekir. Zira insan, belir bir biyolojik yapsyla, binyllarca sren tarih boyunca kimi merkezi yanlarnn hemen hemen hi evrilmedii bir memelidir. Kukusuz, bu memelinin doasmm bir olgusu
131

180

da, mkemmel beyninin, onun, kendisini ve kendi evresini dntrmesini olanakl klmasdr -ancak, biyolojiden tarih ve toplumla ilgili sonular karmann snrlar vardr. Fakat kimi sonular karmak da olanakldr ve son cmlede bir iki sonu kardk. nsan doasnh tarih iinde deitii nermesi, "insan doas"nn nemli bir anlamnda nemli lde dorudur; fakat, eit lde nemli ve belki de aym anlamda, insan doasnn deimez zelliklerinin bulunduu da dorudur. Genel bir insan doasnn varln yadsyan Marksistler; insanlarn iinde yaadklar toplumun yapma nasd band olduklarn ilan ederler: Toplum yle yle ise, kiilik ve davran da byle byle olacaktr. Peki, verili bir toplum biimin insanlarn davranlarm belirli bir ekilde biimlendirmesi iin insanlarn bir doasnn bulunmas gerektiini kabul etmeleri gerekmiyor mu? Yant yle olabilir: 'Temeldeki" doann kendisi geicidir, daha ceki tarihten miras kalmtr. Fakat, karmak bir katmanlar ve tabakalar resmi gibi bir eyin bir yerlerinde biyolojinin katks kabul edmelidir. Tarihsel geliimin aklanmasnda insan doasnn uygunluuna kar ileri srlen ayn bir sav da udur: Kendisi deien bir ey, deiimi aaklayamaz."' Fakat savm ncl deersizdir. Yemek piirmenin bilinen yollarndan biri, stc bir enin deimeyen bir sda srekli uygulanmasdr. Her gn aym eksersiz bir clz bir atlete dntrebilir, vb. u sonuca vanyoruZ: imdi sunmaya balayacamz (a) lehine savm kusurlar ne olursa olsun, btn zaman ve mekanlarda insanlarn ayn olmasyla Ugili iddialara dayanmas, bu kusurlardan biri deildir. Geme tezinin kabulnn bir ls, olgu zerine dnmeyle harekete geirilebilir: (c) nsanlar, tanmlanabilir bir yanyla, bir bakma rasyoneldirler. (d) nsanlarn tarihsel'2' durumu, ktlk durumudur.
'"- rnein bkz. Plekhanov. The Monist View. s. 45. Burada kullanld ekliyle "tarihsel", doann ok "cmert" olduu durumlan dlar.

(e) nsanlar, kendi durumlarm iydetirmelerine olanak tanyan trde ve derecede zekaya sahiptirler. steklerini nasl tatmin edeceklerini ben rasyonel varlklar, bu istekleri tatmin etmenin aralarm ele geirip kulanma eilimindedirler. Bu bakmdan -ve burada uygun olan da bu yndr- insanlar, bir lde rasyoneldirler. te ktlktan anladmz: nsanlarn istekleri ve dsal doann nitelii nedeniyle, zamanlarnn ve enejilerinin byk bir ksmn yapmak istemedikleri eyleri yapmaya harcamadka, kendi bana bir ama olarak gerekletirilmeyen almaya girimedike insanlar isteklerini tatmin edemezler. Tarihsel olarak eitli ierikleri ne olursa-olsun insan gereksinmesi, desteklenmemi doa tarafndan nadiren iyi karlanr. Baz memeler, gereksinim duyduklar eyi kolayca elde ederken, bazdan iin yaam sonsuz bir geim mcadelesidir. nsanlar, baz zgl durumlar dnda, kendi evrelerini kendilerine uygun ekilde yeniden biimlendiremedikleri srece ansz memeliler arasndadrlar, (e)'den tr, kendi evrelerini kendilerine uygun hale getirirler. Daha az zekaya sahip memeliler, her kuak kendisinden nceki kuan baanlan zeride ykselerek, kendi doal ortamlarm toptan iydetirme yeteneinde deildirler. (e), insanlarn yaptklan ey zerinde dnmeye ve daha stn yapma yollarm ayrt etmeye eilimli olduklarm syler. Bilgi geniler, genilemesi bazen retken kullanma ak olur ve yle olduu grlyor. Rasyonellikleri ((c)) ve kt durumlan ((d)) veriliyken, bilgi kendilerine genileyen retken g olana sunduunda onu almaya eilimli olacaklardr; zira almamak irrasyonel olurdu. Ksaca, geme tezini donlamamn bir nedeni olarak unu belirtiyoruz: Genileme tezinin doru olmamas, insan rasyonalitesine zarar verir. Sav taslamzn iki geni boluu var. Birincisi, (d)'nin insann maddi sorununun, dier insan sorunlar ve karlanyla kardatrldmda greli bykln ve zmndeki kan aa vurmamasdr. Herhalde, bel kltrel ve toplumsal iyelikler, insan refah hesabyla epeyce maddi fedakrla deer. Geme tezinin yanllnn rasyonele zarar verip vermeyecei, potansiyel olarak atan insan karlarnn karlatrmal nemiyle ilgili bir yargy gerektirir.
183

Diyelim ki, doru yarg bizim durumuzu destekler. Sav, ciddi biimde eksik kalr. Zira, toplumlarn, rasyonalitenin insanlar tercih etmeye ynelttii eyi ortaya karma eiliminde olduklar pek belli deil. Akln gsterdii ile toplumun yapt arasnda bir glge var. Glgenin gereinden fazla uzun olmadm gstermek iin daha ileri deerlendirmelere gerek var. Tarihsel materyalizm, egemen snflarla bir'btn olarak insanlk arasnda kaba bir kar akmasn savunarak, akln gerekleri ile tarihin fiili eilimi arasndaki boluu doldurur. Fakat, geme tezi, tez (a), lehine mevcut sav onarmann bir arac olarak bu iddiay kullanmak sorundan kamak olur; nk iddia, ncelik teziyle, tez (b) yakndan balantldr ve (b) lehine savn bir paras olarak kullanmak niyetindeyiz. O halde, gelime tezi lehine savmz eksiklidir. Yine de, toplumlarn nadiren verili bir retken gler kmesi yerine daha geri birini geirmeleri olgusu aklanmas gereken bir olgudur -ve burada genel savdan, tarihin kaytlarna geiyoruz. Bu geni genellemeye belli istisnalarn teorik sonulan yoktur. Doal afetler retken gte gerilemeye neden olabilir; fakat tarih teorisinin bunlan ele almas beklenmemelidir. Tarihin seyrini etkileseler bile, "ans" dalgalarnn lehine ya aleyhine yasa koyamaz. Kristallerin nasd biimlendiiyle ilgili bir anlatm, ilem kaplamm iddetle sarsld durunlan hesaba katmaz. Benzer ekilde tarihsel teori de, normal durumlan kavramakla yetinmelidir. Biraz sonra bu konuya tekrar dneceiz. Geni genellememiz, ilerin normal gidiinde iyi retken gler daha az iyilerini retmez eklindedir. Aklamann bir ksm, sredurumdur. nsan yaamndaki hemen hemen her eyde olduu gibi, miras alnan retken glere de ksmen akla uygun olmayan gl bir ballk vardr. nsanlar altklan eye uyarlanrlar. Yine de, retken gler ounlukla yerlerini daha iyilerine brakrlar. Bu nedenle sredurum, ounlukla bariz ilerleme karsnda geri ekilme yokluunu kendi bama aklayamayacak kadar seici deildi. Bu noktada, gelime tezi lehine balangtaki savmzn nclleri (c) ila (e) ifadelerini anmsayalm. Bunlar etrafnda ina ettiimiz savdaki iki boluu fark ettiimizde, bu ifadelerin aklayc
128

erimine olan inancmz zayflamt. Bu boluklarn oylumunu kestirmek, dolaysyla (c) ile (e) ifadelerinin arln deerlendirmek gt. Fakat dikkat edin; (c) ile (e) gerekten nemli kabul edilirse, vurgulamakta olduumuz retken gte belirgin bir gerileme yokluunun stn bir anlatmn bize verir. Gerilemenin enderlii ile ilerlemenin skl arasnda sz edilen elikiyi aklamaya yardm ederler, (c) ile (e) ifadelerinin korktuumuzdan daha fazla arla sahip olmalarna izin vermenin nedeni budur. Fakat bit kez buna izin verildi mi, esas savla ilgili uzak durduumuzdan daha iyimser bir gre sahip olabiliriz, (c) ile (e) nerilen ekilde onarld m, gelime tezi lehine iyi bir sav saladklarn sylemeye yeniden hak kazanrz. Ksaca; Esas savn nclleri belirgin gerileme yokluunu aklamaya yardm ettikleri iin, bunlan, gelime tezinde formle edilen ilerleme eilimini ileri srmenin lehine bir sav olarak kullanmann nedeni var.'" Kapitalist topluma zg retken glerin kesintisiz gelimesini bir btn olarak tarih iin ileri srmyoruz. Bunun yerine, doann kt koullan balamnda rasyonellik ve zekadan kaynaklanan s-, rekli bir retken ilerleme eilimini ngryoruz. Eilimin farkl zamanlarda az ok dramatik sonulan vardr. Sanki retken gte gerileme bir anlamda her zaman bir see-

"'- Son iki paragraftaki savn, burada aklanmas gereken karmak bir yaps var. lgili nermeler yledir: (p) retken gler nadiren geriye doru giderler ( "geni} genelleme") (q)lnsan toplumunda sredurum vardr. (r) (c) ile (e) ifadelerinin nemli aklayc arlklar vardr. (s) retken gler ounlukla ileri doru hareket ederler. (a) retken gler tarih boyunca gelime eilimindedirler (gelime tezi). (Dikkat edin; (s), (a) ile ayndeildir. (s), (a)'dan ayrt edilen (ay nn bir gereidir.) Sav, yle ilerler: 1. (p) dorudur. 2- (q). (p)'nin lam aklamas olsayd, (s)'nin yanl olmasn beklerdik. Fakat, 3. (s) dorudur. Dolaysyla,
4

5. 6. 7. 8.

(i), (p)'nin tam aklamas deildir. (r) doru olsayd, (p), tek bana (q)'dan daha iyi aklanrd. Dolaysyla, (r)'nin doru olduunu dnmek iin iyi bir neden var. Fakat, (r) doruysa, esas sav kabul etmek iin de iyi bir neden var'. O halde. O sav kabul etmek iin iyi bir neden var.

185

nekmi, fakat akln stnl nedeniyle nadiren tercih edilirmi gibi ilerledik. imdi, daha ilkel retken glere geridnn ounlukla teknik adan olanaksz olduunu ekleyebiliriz. Tarm, iftiye makina, gbre Ve hayvan yemi salayan kent sanayine balandktan sonra, sanayi ncesi tarm ve hayvancla geri dnerek insan yaamm srdrmek olanaksz, ya da fiilen olanaksz hale gelir.(l) Daha da nemlisi: Artan retkenlik, sadece o gnk gereksinmeleri daha kolay karlamakla kalmaz, eski aralarn karlayamad yeni gereksinmeler de yaratr. "Buhar makinesinin kefinden nce insanlar onsuz yapabiliyordu. imdi bu artk olanakl deil."01 rnein: Demiryollar kullanma girdikten soma, ksmen bir sre sonra at nfusunun azalmas ve at arabas yapm, at bakm vb becerilerin ortadan kalkmas nedeniyle, ksmen de demiryollarnn getirdii artan hareketlilikten vazgemenin ok zor olmas nedeniyle, atl tamacla geri dnmek zordur. Ne var ki, gerekte durgunlaabilir olsalar da, doal afetler dnda, retken glerin geriye gitmediine dair genellemenin istisnalar vardr. rnein, Roma mparatorluu'nun gerilemesine, Avrupa'nn retken glerinde kayda deer bir anmann elik ettiinden kuku yok nce, emperyal dzenin k, rnlerin uzun mesafeli mbadelesi iin yaamsal olan gvenlii zayflatt ve bu durum, ulalan iblmnn srdrlmesine ve dolaysyla, ancak bu iblmyle rn verebilen beceri ve tekniklerin aktanlmasna kar etkide bulundu. Bir tarih teorisinin anormal durumlara yant vermediini belirttik; fakat normalliin ltn saptamadk. Ykma neden olan bir deprem aka anormal bir durumdur; fakat Roma'nnkine benzer birok durum konusunda karar vermek zordur ve byle bir karar vermek iin bir normallik ltne gerek var. Baka bir alana ksa bir bak, gerekenin ne olduunu gsterecektir. Normal bir ekilde ileyen salkl bir organizma kavrammz
'"- Grundrisse, s. 527-528. "'- Engels, "1891 Sosyal Demokrat Proram Tasarsnn Eletirisi," Marx-Engels, Seme Yaptlar, C. 3, v. Mihri Belli, Sevim Belli vd. Sol Yaynlan, 1979. s. 523 iinde.

var. Organizmann uygun ilev grmesini inceleyen fizyoloji, bozuk ileyilerin nedenlerini ve seyrini aratran pataloji bilimine katkda bulunur, fakat ondan farkldr. Fizyoloji, bbrein ne yaptn syler. fadelerinin tahmini ierii vardr, fakat ak seik bir ekilde deil. Kukusuz, bu ifadelerin doruluu, insanlardaki bbrek hastal vakalanyla birlikte deimez. imdi, normal bir organizma kavramyla karlatnlabilir normal bir toplum kavram tasarlay abilseydik, o zaman, tarihsel teori ile tarihsel patolojiyi ayrt edebilir ve gelime tezini bir hipotez olarak tarihsel teorinin iine sokabilirdik. Uygun bir toplumsal normallik kavram ina etmek olanaksz deil, fakat burada yaplmaya giriilmeyecek Kukusuz, retken glerini arttrma eiliminde olmasn normal bir toplumun tanmlayc bir znitelii yapamayz; zira o zaman, konumuzla ilgili merkezi hipotezimizin, kapsamna koyduumuz snrlamalarla doruluu garanti edilirdi. Ayn nedenle, toplumun retim ilikilerinin kendi retken glerine uyarlanmas da (Mara'n metaforuyla yeni toplumun "doum sanc"lannn bir paras olarak, bozuk uyarlanmalarn normal olduu devrimci dnemler dnda) normal bir toplumun tanmlayc zellii olamaz. nc tezlerimizin rehberlii altnda konumuza bir snr ekmeye alacaz; fakat, ksr bir dng olmakszn kendi ilerinde ve kendi balarna bunu salayamazlar. Son olarak, normal bir toplum kavramnn, salkl bir organizma kavramndan daha az ak ve daha az kolay uygulanacam beklemeliyiz. Tarihin konusunun ok tanmlanm kavramlaturnalara direndiini unutmamalyz. Alman deolojisi' inde Marx ve Engels, salt yerel kaldklarnda retken baanlann krlgan olduklarm sylerler; zira, yerel kaldklarnda, barbar halklarn ani saldnlan, hatta olaan savalar gibi salt rastlantlar, retici gleri ve gereksinmeleri gelimi bir lkeyi yeniden sfrdan balamak zorunda brakmaya yeter."'

Alman deolojisi, s. 80.

186

128 186

Bu pasaj, "rastlant" diye adlandrd ey nedeniyle, bir normallik dncesi nerir; zira, rastlant olaylar, tanm gerei, ilerin normal gidiini kesintiye uratr. neri yledir: Bir toplum, hem doayla hem de dier toplumlarla belli bir denge ilikisi iinde durduunda o toplumun koudan normaldir. Fakat uygun dengeyi tatmin edici bir kesinlikle saptamak etin bir grev olur. Roma rneine dnersek, retken gerilemesi barbar istilasna atfedddii srece, Roma rneinin tarihsel materyalizme bir meydan okuma olarak gcn yitirecei yargsna varabdiriz. Fakat Roma'nu yozlamasnn "isel" nedenleri de vard ve gerek sorun, "isel" ve "dsal" faktr nosyonlarn gerekli bir kesinlikte saptamaktr."' Uygun tezin nceliine dnyoruz; yani, (b) Bir toplumun retim dikderinin doas, o toplumun retken glerinin gelime dzeyiyle aklanr. (b) lehine birinci nokta udur: Verili bir retken g dzeyi, sadece belli tipte, yada belli tiplerde ekonomik yaplarla badar. rnein klelik, bilgisayar teknolojili bir toplumdaki reticderin genel koulu olamaz; nk, o teknolojiyi ahtrabden reticderde olmas gereken kltrel dzey, onlan klelik statsne isyana yneltirdi. Verili retken glerle badar ekonomik yapdann kapsam ne kadar genitir? Bu soruya tam bir yant veremeyiz;"' fakat, verili retken glerle btn ekonomik yaplann olanakl olmad aktr. . Glerin nceliini kabul eden baz Marksistler, sorunu glerin retim ilikilerine dayatt ksdamayla eitlemekle yetinirler. Fakat bu doyurucu deil. Zira kstlama simetriktir. Yksek teknoloji klelii dlyorsa, klelik de ysek teknolojiyi dlar. Glerin nceliini kantlamak iin, karlkl kstlamaya bir ey daha eklenmelidir.
"'- Baz Marksistlere gre (Bkz. de Saint Crobc. "Kari Marx and the History of Classical Anliquity") mparatorluun i bozulmas younlam snf mcadelesini yanslyordu; fakat, bunun bizim yorumumuza uygun tarihsel materyalizmi dorulayp dorulamad ak deil. Bizim yorumumuza gre, snf mcadelesi retkenliin gelimesini geici olarak gerekten de engelleyebilir; fakat Roma'nm sergiledii kadar uzun bir gerilemeye neden olmaz. "'- Ksmi bir yant iin bkz. Blm VII.

Gelime, tezi ((a)), gerekli tamamlamay verir, (a) ve ksdama olulan ortak temelinde (b)'yi savunabiliriz, (a), retken glerin gelime ediminde olduunu syler. Glerin yeterli geliimiyle birlikte kstlamalar nedeniyle, eski ilikiler artk glerle badamaz. Ya retken gelimeyle birlikte geride kalmakszn deimi olacaklardr, ya da -teorik olarak saptanm seenek- glerle ilikiler arasnda "eliki" olacaktr. eliki sz konusu olursa, retim ilikilerinin deitirilmesiyle zlecektir. Zira aksi takdirde, (a)'ya gre sonsuza kadar engellemenin olanakl olmad daha deri retken gelimeyi engelerdi. (Przsz birlikte derleme yerine geride kalma ve elikinin sz konusu olduunu kantlayan (a) ve kstlama olgulan deddir. Bu deri iddia, mevcut dzeni desteklemekle akan karlara, dzeni sonsuza kadar srdrmeye yetecek kadar gl olmayan -(a)'nn sran- karlara dayanr.) Bu, retken glerin ncelii lehine savmz tamamlar. nandnc olmasa da, ikna edici olduunu umuyoruz. Olaslkla buna en umut verici direni hatt, retim ilikderi iin bir gelime tezi nermek, yani, retim dikderinin, tarih boyunca, fakat kendi iderindeki retken glerin bymesinden tr de, belirli bir ynde deime ediminde olduklanna dair bir iddia olacaktr. Ne var ki, byle bir iddiay salam bir temele oturtmann son derece g olacam ileri sryoruz. retken glerin ncelii lehine ne kardmz ve insan rasyonalitesi ve zekas gibi genelliklere dayanan savm, Manc ncelik tezini ncelikli olarak ele alm olsayd onun konuyu savunma ekliyle ortak yanlan olur muydu diye merak edilebilir. Marx, inand ncelik tezini aka anlatmaya koyulmad halde, konuyla gi bir tutumu aa vurur ve bu, bizim ana hatlarn izdiimiz sava uygundur. Temel sorun uygarln meyveleririden, kazanlm retken glerden yoksun kalmamak olduuna gre, bunlarn iinde retilmi bulunduklan geleneksel biimler yok edilmelidirler."'

'"- Felsefenin Sefaleti, s. 111.

188

189

... ulalm bulunan sonulardan yoksun kalmamak ve uygarln meyvelerini yitirmemek iin, karlkl iliki tarzlar kazanlm retken glere artk karlk gelmedii andan itibaren, btn geleneksel toplumsal biimlerini deitirmek zorunda kalrlar.0 Bu anlar, Manc'n sk sk syledii gibi, ilikilerin engeller haline geldii anlardr ve gleri kstekledikleri iin, knlacaklardr. Peki, ktlk karsnda daha fazla derleme frsatn yitirme pahasna ilikilerde srar etmenin irrasyonel olmasndan tr dese, ilikilerin gleri snrlamas olgusu ilikilerin akibetini niin nceden bddirsin? Kapitalist sistemin, ulalmas kanlmaz "belli bir noktadan sonra her rasyonel derlemeyi"01 yasaklamasndan trdr. Marx bu retiyi, sadece gelecekteki sosyalizme geie de, 17. yzyd ngdiz Devrimi gibi daha az kresel grnglere de uygular. Bu blm, snf atmas dzeyinde incelemeyi gerektirir. Fakat, grdmz gibi Manc, retken glerle uyum iinde yrd iin bir snfn g kazandm ve gce sahip olduunu savunur. Elbette, ngiliz Devrimini yapan burjuvaziyi dnr, fakat bu, devrimin temel aklamas olarak sunulur: ... ayncahklar, lonca ve korporasyon kurumlan, ortaan dzenleyici rejimi, yalnzca edinilmi retken glere ve daha nce var olan ve bu kurumlarn iinden ktklan toplumsal koullara kardk gelen toplumsal ilikilerdi. Korporasyonlar ve dzenlemeler rejiminin korumas altnda sermaye birikti, denizan ticaret geliti, koloner kuruldu. Fakat eer insanlar, ats altnda bu meyveleri olgunlatran biimleri alkoymaya kalksalard, bu meyvelerden yoksun kalm olacaklard. (5) Glerin nceliinin Doas Glerin ve ilikilerin birbirlerini etlrilemelerinin eitli biim"'- Marx"ta Annenkov"a, 28 Aralk 1846, Felsefenin Sefaleti, s. 165 iinde. Kapital. C. 1 . . s. 492. '- Mara'tan Annenkov'a, 28 Aralk 1846, Felsefenin Sefaleti. S. 165-166 iinde.

lerinin tam bir taksonomisini sunmayacaz. Bunun yerine, aralarndaki teorik olarak merkezi balant, glerin nceliinin doasn niteleyen balant olduunu kabul ettiimiz eyi tarif etmeye geiyoruz. Hibir koula bal olmayan ifadeyle balyor ve sonra baz glkleri ele alyoruz. Glerin niteliinin, ilevsel olarak ilikilerin niteliini akladm savunuyoruz. (levsel aklama, tartmal bir prosedrdr. IX. ve X. blmlerde savunuluyor). Savunulan aklamalar u biimi alr: retim ilikileri t zamannda R trden retim ilikileridirler; nk, R trden retim ilikileri, retken glerin t zamanndaki gelime dzeyi veriliyken, t zamanndaki retken gleri kullanmaya ve gelitirmeye uygundur. (Baz durumlarda, biraz farkl bir ema daha uygundur). lildler istikrarl bir ekde devam ettiklerinde, glerin gelimesini tevik ettikleri iin yledirler tliker devrimciletirdiinde, artk gleri kollamadklan iin eski ilikerin varl son bulur ve bunu yapmaya uygun olduklan iin yeni ilikiler ortaya kar. Ilevsizleen ilildler, deitirilmeden nce bir sre direnirler. Bu sre iinde, ilierin nitelii, glerin gelimesinde gemi bir evreye uygunluklanyla aklanr (ve yukarda italik olarak verilenden farkl bir ema uygulanr: Gerekli emay elde etmek iin, "uygundur'^ "uygundu" olarak deitirin ve ikinci e nc "/"leri "t-ri" olarak deitirin). Bu nedenle, ilildler glerin gelimesine uygunsa, glerin gelimesine uygun olduklan iin vardrlar, ilikiler glerin gelimesine uygun deilse, yalan gemite yle olduklan iin vardrlar. (Sonraki belirlemelerde, ikinci, ya da ilevsizleme durumu, iktisad aklama nedeniyle ihmal edilecektir). Artk anlalm olmal, retim ilikeri retken glerin gelimesini koullar eklindeki nerme, glerin ilikileri belirlemesinin en nemli ekli olarak Ueri srdmz eyle sadece badamakla kalmaz, onun tarafndan gerektirilir de. ilikilerin gler zerindeki etkisi, ncelik tezi okumamzda vurgulanr. likilerin doasn, neden neyseler o olduklarm aklayan bu etkidir. likiler farkl olsayd, gler gelitikleri gibi gelimezlerdi, fakat iliki191

128

lerin farkl olmamasnn nedeni de budur -nk verili trdeki ilikiler glerin gelimesine uygundur. Kendilerini kucaklayan ekonomik yaprin doasn aklayan bir retken gler kmesinin znitelii, o doann yaps iinde gelime eilimleridir. Bir bakma naif bir yk, nerilen aklama modelini aydnlatmaya yardm edecektir, Daha iyi geinmeyi arzulayan yelerinin geimlik dzeyde eit yaad retkenlik bakmndan zayf bir toplum tasarlayalm. lerinden biri, sulama amacyla yararlandklar rman kysna yaplacak bir ayak deirmeninin topraa su akm arttracam, topran verimini fazlalatracan ve dolaysyla refah gelitireceini dnr. Dncesini toplulua aar, topluluk etkilenir ve bir grup aygt tasarlayp ina etmekle grevlendirilir. Irmak kysnda uygun bir yere tesis kurulur, topluluun btn yelerinin katld bir denemeyle tesis denenir. Deirmenin dzerdi kullanmnn getirecei yararlar doru bir ekilde kavrarlar ve alacak gnll adamlara gerek vardr. Fakat hikimse gnll olarak ne kmaz: Toplumda hikimsenin holanmad bir itir. Okuyucunun kestirmesine braktmz nedenlerle, herkesin zamanma bir ksmn deirmeni altrmaya ayrmas da uygulanabilir deildir. Birok tam gn deirmenciye gerek vardr. Grevlilerin kurayla belirlenmesmde anlalr ve kura ekilir Ne var ki, i o kadar sevimsizdir ki, kat bir denetim olmakszn iin etkili bir ekilde yerine getirilmeyecei belli olur. Bu rol iin aday ktl ekilmez ve bir yolla birka kii bu greve seilir. Eitliki olan bir toplulukta giderek bir snf yaps doar (denetiler, iftiler, deirmenciler), ilikiler deimitir, nk baka trl gler gelimemi olurdu ve ilikiler deimi olduu iin gler ilerlemitir denilebilir. Fakat, cmlenin ikinci ksmna ramen, glerdeki deiikliin ilikilerdeki deiiklikten daha temel olduu aktr: Yeni ilikiler retken ilerlemeyi kolaylatrd iin ilikiler deiir. yk, Marks tarih teorisinde glerin sahip olduu ncelik tipini aydnlatr. Ekonomik yaplarn retken gleri gelitirmesi plak olgusu, retken glerin nceliine zarar vermez; nk gler, gelimeyi
192

tevik etme kapasitelerine uygun yaplan seerler.'" Gelime, uygun ekonomik yap trne balysa, hangi anlamda glerin gelimesi birincildir? u anlamda: Uygun ekonomik yapnn, glerin geme gereklerine yant olarak var olmas anlamnda. Diyelim ki, gler t zamannda L dzeyindedirler ve sadece ve sadece t zaman ile t + n zaman arasnda R ilikileri egemense, gler t + n zamannda daha yksek M dzeyine gelieceklerdir. Bundan, glerin L'den Af ye geliip geliemeyeceinin, glerden bamsz olarak ekonomik yapnn nitelii tarafndan kararlatrld sonucu kmaz. Zira, R ilikileriyle bir toplumun t zamanndan t + n zamanna kadar var olmas, t zamannda L dzeyinde olan glerin bir sonucu olabilir: Ve ncelik tezinin ne srd de budur. Gler, sadece uygun ilikiler iinde geliirler, fakat, geliip gelimeyeceklerinin glerden bamsz olarak ilikilerin nitelii tarafndan belirlendii yanltr, nk gler ilikilerin niteliini belirler. ncelik tezi, retken ilerleme iin belli bir ekonomi biimi gereklidir eklindeki hakikatle badar. Plekhanov, "her verili toplum iin, tarihinin her verili dneminde, retken glerinin daha da gelimesi, sz konusu dnemdeki koullar tarafndan belirlenir" diye iddia ettiinde, retim ilikileri ne durumda olursa olsun daha fazla gelimenin gvencede olacam varsaym ve varsaymak zorunda kalm olamaz. imdi baz glkler. Bir bakma belirsiz bir ekilde, gler ilikilerin niteliini aklar dediimizde, ilikilerin btn zelliklerini deil baz zelliklerini akladklarm anlatmak istiyoruz, rnein, feodal bey ile kyller arasndaki kesin hak dalmm aklamakszm ekonominin neden serf-tabanh olduunu aklayabilir. Btn grngler, az ok zgl bir ekilde betimlenebilir ve bir grngyle ilgili aklama, nasl betimlendiinden bamsz olarak, snrl bir ekilde zgl betimlemeye bal olarak baanh ya da baansz olur. Bir t(U - Gler, yaplan nasl seer? ilgili tartma iin bkz. Blm: X. '"- The Monist View, s. 166. "'- Kr. Bl. XI.

193

rn neden kamuflaj gelitirmi olduunu aklayan genetik ve evresel deerlendirmeler, kamuflajn neden krmz ve yeil benekli olduunu aklayamayabilir. Kazann sal gn patlamas olgusunu aklayan ey -sal gn vana krld- kazann sah gtin saat 5:30 patlamas ok daha zgl olgusunu aklayamayabilir. El deirmeni, belli bir toplumun neden feodal olduunu aklayabilir; fakat, retken glerle ilgili olgulardan baka bir eyle aklanabilen, haracn neden ayni deil de emek eklinde dendiini aklamaya yetmeyebilir. likilerin glerle aklanmalar, glerin ilikilerin hangi zelliklerini akladna bal olarak, az ok etkileyici olur. Fakat aklama gcndeki bu deikenlik, glerin ilikelere nceliim azaltmaz. Kendi bana, ilikilerin, nceliklerini tersine evirecek ekilde gleri etkilediini gstermez. Kamuflajh bir tr ayn evrede farkl bir kamuflaj, ya da kamuflaj yerine saldraya ynelik bir koku gelitirmi olabilirdi; fakat bu, trn evreyi etkilediini gstermez. Bu nedenle, benzer ekilde, glerin ncelii, glerin ilikilerin btn zelliklerini aklamamas koulundan dorudan doruya etkilenmez. 'Yine de, daha ileri imalar nedeniyle ilikilerin btn zelliklerini aklamama olgusu glerin nceliini biraz azaltr. Uygun bir rnekle soruna biraz daha yakndan bakalm. Diyelim ki, belirli bir gelime dzeyindeki bir toplum iin ikisi de olanakl olan iki tip kapitalist ekonomik yap var. Her biri retken ilerlemeyi tevik edecekti; fakat biri demiryolu inasn kollarken, dieri, bunun yerine motorlu ara imalatm tevik ederdi. (Bunun nedeni, demiryolunu gelitirmenin daha byk sermaye gerektinnesi ve birinci yapda daha byk bir servet merkezilemesinin bulunmas olabilir) Birinci tip ekonomik yapya RF yaps, ikincisine CF yaps diyelim. retken glerin mevcut gelime dzeyi, RF ile CF arasnda seim yapmaz. kisi de, balangta e oranlarda, fakat farkl ynlerde retken gte bymeyi kolaylatracakt: RF ya da CF'nin egemen olmasna gre, farkl aratrma ekilleri, farkl kaynak kulanmlan, vb. ortaya kacakt. Elde olann RF olduunu varsayalm. O zaman, grdmz gibi, ayn retken gelime dzeyinde farkl bir yapnn -burada CF- elde
128

edilmi olmas ncelik teziyle badar. Fakat, rneimizde olduu gibi, ortaya kmam olan yapnn daha fazla retken ilerlemenin doasn farkl bir ekilde etkilediini varsayalm. Bundan, ilikilerin, gleri, aksi durumda olabilecekten farkl kld sonucu kard. Peki, bu durum glerin nceliini ne kadar azaltr? Etkinin farkll niteliksel olduu srece -demiryollanndan ok karayollan, kmr madenlerinden ok petrol kuyulan, petrokimya teknolojisinin gelimesi- retken glerin gelime dzeyine dayanan retim ilikilerinin retken glerle aklanmasna, o dzeyin gereklendii tikel toplamdan suyutlanm olarak saf niceliksel anlamda, dokunmaz. Bu nedenle, rnein, bujuvazi ile proletarya arasndaki ilikilerin kimi yanlan, gelime derecesinin cisimleme eklinden bamsz olarak, genel olarak retken glerin gelime derecesini yanstr. Dolaysyla, retim ilikileri retken gleri burada etkileyecek olsa da, bu durum, yine de ilikilerin glerle aklanmasn etkilemez. Fakat, retim ilikilerinin retken glerle birok aklanmas, glerin salt niceliksel dzeylerine deil, zgl niteliklerine de baldr. O halde, demiryollarna giriildiine gre, motorlu ara retiminin hakim olmas durumunda olamayacak kadar gl bir sermaye merkezilemesi eilimi olacam varsayabiliriz. Fakat, ekonomik yapnn retken glerle aklanmayan zellikleri nedeniyle demiryolu seenei tercih edilmiti. O halde burada, ekonomik yapnn retken gler tarafndan belirlenmesindeki geveklik, salt kendi balarna retken glerin retim ilikilerinin ilgili zelliklerini aklamalan lsnde, bir deiiklikle sonulanr. Son olarak, iki olas yapdan hangisinin fiili olacann niceliksel bir farkllk da yaratmasnn olas olduu kabul edilmelidir: CF'deki daha fazla retken ilerlemenin tam tamna RF'de olduu kadar hzl gereklemi olacam varsayamayz. Yine de, glerin diik dzeyden yksek dzeye doru gelime seyrinin ekonomik yap tarafndan kesilemeyeceini, fakat seyir orannn, ksmen, glerin zerinde eksikli bir denetime sahip olduu ekonomik yap zelliklerine bal olduunu syleyebiliriz. Ne kadar hzl byyecekleri glerde yazd deildir: Ekonominin nitelii, zerk bir e195

kilde'" bunun saptanmasna katkda bulunur. (Fakat, gler zerindeki kuvvet, burada retim ilikilerinin snrl oluunu teslim eder. retken gelimenin hz, sonsuz bir ekilde hzlandnlamaz ya da yavalatdamaz.) zetlemek iin, ilikilerin gleri koullamasnn birka yanm belirtiyoruz. Birincisi, retim ilikderi glerin gelimesini tevik eder; fakat, sunduumuz ekliyle ncelik tezi bunu gerektirir: Gelimeyi tevik ettiklerinde ve bu nedenle ilikiler vardr. kincisi, gelimenin ald tikel yolu belirlemeye yardm ederler ve bu durum, alnan yolun retim ilikderinin zediini aklayan zellikleri retim ilikderinin retken glerle aklanmayan zelliklerini yanstmas lsnde, glerin bamsz aklama gcn snrlandrr. Son olarak, ilikder retkenliin gelime oranm etkder ve bu da, retken glerin nceliini niteler. Bu nitelemelere karn, nasd ki trlerin evreyi etkilemesine ramen, bir btn olarak evrenin niteliinin bir hayvan trnn niteliine hkmettii sylenebilir, ayn ekde, kolayca kantlanmasa da, bir btn olarak retken glerin retim ilikerine hkmettii yine de ileri srlebilir.

(6) retken Gler, Maddi likiler, Toplumsal likiler

Mant n cretli Emek ve Sermayemde, silahlanma ve askeri rgtlenme zerine yorumu (birka sayfa nce aktanlan), retken glerin retim ilikerini aklama ekliyle ilgili anlaymz gelitirecektir. Aktanlan pasaj, ordularn ykc glerini maksimize etme ve bu amaca gre rgdenme eiliminde olduklarm varsayar. "Yeni bir sava aletinin, yeni bir ateli sahn icat edilmesiyle birlikte, ordunun btn i rgtlenmesi zorunlu olarak deimi" olmasnn nedeni budur. Bir ordunun "i rgdenmesi"nin iki boyutunu ayrt edebiliriz. Ordunun piyade tfeklerinden makinal tfeklere getiini ve her makineli tfek iin askerin grev yapmas gerektiini varsaya"'- zeri bir ekilde: Ekonominin gelime hznn neden belirli bir oranda olduunu aklayan zellikleri, glere bavurularak aklanmaz.

lm. Bu durumda, topuluk iin her lnn bir topla grevli olduu er kiilik gruplara blnme verimli olacaktr; oysa daha nce bir tfek iin bir adama gerek vard ve er kiilik gruplara aynlmak iin hibir neden yoktu. Bu, teknik rgtlenmede bir deiikliktir. Fakat otorite yapsnda da bir deiiklie neden olabilir. lden birini onba yapp, ona dier iki kii zerinde bellli haklar vermek gerekli olabilir -tfekli durumda, bu kadar alt dzeyde hiyerarik ayrma neden yoktu. Onbalar atanrsa, otorite ilikileri ykm aralarnda bir gelimeye yant olarak deiir ve bu ykm aralarnn otorite yaps zerindeki etkisi bu aralarn gerektirdii yeni teknik ilikilerle dolaymlanr. Ykm gleri teknik rgtlenmeyi ve dolaysyla otorite yapm belirler. retimin toplumsal ilikilerinin retken gler tarafndan belirlenmesinde, ounlukla birbiriyle balntd kardatnlabilir iki evre vardr. Yeni retken gler yeni maddi retim ilikileri gerektirebilir'" ve bu maddi ilikiler de, retimin yeni toplumsal ilikderini, yeni otorite biimlerini ve hak dalmm gerektirir. Erken ortaada kuamlmaya balanan ar puuk (ya da carruca), bir rnektir. Kuamlmaya balanmadan nce tipik olan kk toprak paralan zerinde bu puuu kulanmak olanakszd. "Eski kare biimli tarlalar, yeni puua uygun dedi: Puuu verimli bir ekde kullanmak iin, bir kyn btn topraklan, dar uzun eritler halinde srlen geni, itsiz 'ak tarlalar' eklinde yeniden dzenlenmeliydi." Deien retim arac, topra srmede ibirliini de gerekli hale getirdi. blii maddi retim ilikderinin bir eididir, fakat yerlemesinin toplumsal sonulan vardr: Ortaklaa ilenen ak tarlalar oluturmak iin, topran kk bloklar ya da eritier halinde sahiplik haklan ortadan kaldrlmalyd.

- Bkz. Felsefenin Sefaleti, s. 121. Whhe, Mtdieval Technology and Social Change, s. 44. '* White, Medieval Technology and Social Change, s. 54. White'n camca deerlendirmesi, "Technical Determinism" adl almasnda Hilton'n sert ve inandrc eletirisine konu olmutur, fakat, ksmen hayali de olsa, rnek yararldr, ayrca bkz. Postan, Medieval Economy and Society, s. 46-48.

128

197

ki-evreli belirlenimin (retken glerden maddi ilildler yoluyla toplumsal ilikere) baka bir rnei de, emek gcnn kullanm hakkyla gilidir. Dorudan reticilerin hareketini snrlayan iskan kanunu, sanayi devriminin meydana getirdii yeni koullarn dayandmaz basks [tarafndan andrdd]. Geni lekli retim iin emein serbest dolam mutlak zorunluluktu. skan kanunu srekli ihlal edildii iin yeni sanayiler geebmitir.'" retken gler, emein daha byk ylmasyla "geni lekli retimi" ve dolasyla yeni maddi retim ilikilerim talep etti. Bu da, o zaman yadsnan "emein serbest dolam"m, hareket hakkn gerektirdi. Kanun hareketi yasaklad iin, ihlal eddi, ihmal eddi ve sonunda skartaya karld ve enkaz zerinden yeni toplumsal retim ilikileri biimlendi. zgl olarak toplumsal deiim, retimin toplumsal ilikilerindeki deiimden ibarettir. Fakat ilevi maddi ilikilerde ve retken glerde deiimi tevik etmektir. rneklerimizde zaman gemi sahiplik ilikileri, retken glere uygun maddi alma ikilerinn olumasn bloke ederek retken gleri engeller. Hem Acton hem de Plamenatz, gsterilen aklama ardklnn birinci evresinin -maddi alma ikerinin retken gler tarafndan belirlinmesi- olanakszlm Ueri srerler. ilikerinin, retken glerdeki deiikliklerin bir sonucu olarak deimeyecek kadar retken glerle yalandan balantl olduklarm varsayarlar. Yeni alma ilikilerinin, yeni retim aralarnn kullanlmas iin iyi bir ortam oluturduklar iin benimsendiklerini gremezler. Acton'n kastettii anlamda "teknolojik deiim, insann alma biiminde deiiklikleri gerekli lalar" eklindeki yarg yanltr; zira, alma eklinde deiiklik olmadan teknolojik deiimin gerekleeceini anlatmak ister. Henz bir retim srecinde kullanlmam yeni retim aralar iin bu aka yanltr. Fakat, "tekno-

lojik deiim"i, basite tam verimlilikle kulanlmadklan iin, yeni aletlerin kulanma girmesiyle snrlarsak da yanltr. Acton yle akd yrtr:'" Bir toplumun tamaclnn, tek kiinin kulland krekli boarla yapddn ve bu botlarn yerini, iki kiinin kulland uzun kanolarn aldm varsayalm. Acton'a gre, byle bir kano iki krekiyi gerektirdii iin bunu icat etmek, iki kreki iin bir ey icat etmektir ve dolaysyla, krekli botlarn yerine kanolar geirmek, deniz tamaclnda iki kiilik deniz tamaclna gemektir. retken g kullanlmaya balanr balanmaz, gerekli alma biimi onunla birlikte ortaya kar. Aadaki yk Acton' yalanlar. Kano, tek kiik deniz tamaclm gl bir eldlde destekleyen krekli bot toplumunda icat edilir. Bunun nas yapld nemli de; fakat zihnimizde canlandrmak asndan, gl bir denizci kahramanl ideolojisinin var olduunu ve ibirliine dayanan denizciin kadns grldn varsayalm. Kltr, botiann eklinde ve beiminde yenie hogrldr; bu nedenle kanolarn geliine izin verir: Daha kolay yapddklan iin, bodan ina iin gerekli sert aalar tkendii iin, ya da daha zarif olduklan iin kanolara geilir. deoloji o kadar gldr ki, bir kanoyu yrtmek iin birden fazda kiinin gerekli olmasn yasaklar. Dolaysyla, bir tek kii tarafndan yrtldklerinde be kanolarn botlara stn olduunu varsaysak da, kanolar verimsiz bir ekilde kulanlr. Bu nedenle, teknolojideki bir deiiklik, retim ierinde kastedilen anlamda bir deiiklii gerekli klmaz. .Kukusuz, toplumun ideolojisinde rahat ya da skntl uyarlanmalarla gelecekte iki kiilik kanolarn olacam umabiliriz. O zaman, iki kiinin kulland kanolann ne gemesi, ilevsel adan aklanacaktr. Acton'm gr, iki kiinin kuiland kanoya geiin aniden gereklemesini gerektirdii iin, bunu anlalmaz klar. Kanoyu yrtme ekli rasyonel olduu iin iki kiinin kullanmas beklenir ve insanlar bir bakma rasyoneldirler. retken gler ile maddi alma ikeri arasndaki balant olduka derindir, fakat Acton'm nerdii kadar basit de. Plamenatz, farkl bir yoldan Acton'la aym sonuca vanr. Maddi
'"- lllusion of the Epoch, s. 161. Burada Acton'n rnei basitletirilmitir.

Mantoux, The Industrial Revolution, s. 434. "On Some Critsisms." s. 143-144.

128

199

alma ilikilerinin retken gleri engelleyebileceini yadsr, fakat rneimizde, kanonun bir kii tarafndan kullanlmas tam da bunu yapar. Plamenatz'n yanlgs, unlar yazmakla balar: Marx, retim (ya da sk sk belirttii gibi "retim gleri") retim ilikilerini belirler. "retim" ile "retken gler" i eanlaml ele almak zararsz grnebilir ve baz balamlarda yle de olur; fakat retim, hereyden nce, sre olmayan glerin kullanld bir sretir ve Plamenatz'n savnn iki kategorinin birbirine kantlmas zerine kurulduu anlalyor. Zira yle devam eder: "retimin gerektirdii ilikiler" -maddi alma ilikilerine bu ad verir- "retim deitike deimek zorundadrlar ve bu nedenle ok zor engel haline gelebilirler." Bu ne kadar doru olursa olsun, Plamenatz'n sand gibi, maddi alma ilikilerinin retken gleri engelleyip engelleyemedii sorununu zmez.

(7) 'Btn Eski retim Tordan znde Tutucuydu'

Daha nceki sayfalarda Manifesto'dm yaplan aktarmay anmsayalm: "Burjuvazi retim aletlerini srekli devrimciletirmeksizin var olamaz." Burjuvazi, genel olarak ekonomik yap iindeki mevzileriyle tanmlanan bir insanlar kmesidir, retken gleri devrimciletiren bu mevzidir: Rekabet, bir yenilenme politikasn dayatr. Kapitalist retim ilikileri, sonu olarak, retken glerin gelimesine fevkalede bir itilim verir. Fakat bu, eklemlediimiz ekliyle retken glerin ncelii teziyle badamaktan fazla bir eydir. Teze yalandr; zira, kapitalist ilikilerinin ilevinin, retken gte art tevik etmek olduunu ileri sryoruz.

Marx, daha nceki hibir egemen snfn ve daha nceki hibir retim ilikileri kmesinin benzer bir ekilde retkenlie itilim vermediini savunur. Daha nceki egemen snflar, baz yeleri baka trl yapma eiliminde olsalar da, snf olarak, maddi retim tarzn iyiletirmek de dahil, deiimden saknrlar. Bu nedenle Marx, retkenlik bakmndan devrimci burjuvaziye kart olarak kapitalist olmayan egemen snflara "tutucu" der. Bundan, kapitalizm ncesi alarda gerekletii kadaryla retkenlikte bylesi artlara, en azndan nemli bir anlamda o zamann egemen retim ilikilerinin yol amad sonucu kar. O halde, kapitalizm ncesi toplumlar, ifade ettiimiz ekliyle ncelik tezine bir sorun karr gibi grnyor. Kapitalizm, bu tezin iiriitlmesinde en ok bavurulan toplumdur, ne var ki, tez ilevsel bakmdan yorumlandnda, kapitalizm tezin en iyi rnei gibi grnr. Mara'n kapitalizm ncesi ilikilerle ilgili kavrayna uyum salamak iin, altblm (5)'teki balang formlasyonlanm aklamamz gerekir. Doru anlaldklarnda, burjuva olmayan egemen snflarla ilgili sylenenlerden zarar grmezler. nce baz benzetirmeler. Birisi anayasal rnonarklann demokrasiyi gelitirdiini iddia ederse, eitli biimlerde belirtirsek unlara inanmas olasdr: Bir toplumda anayasal bir monarkn varl o toplumda demokrasiyi gelitirir. Bir toplumun anayasal bir monark bulunduunda o toplumda demokrasi geliir. Bir toplumda anayasal bir monarkn var olmas olgusu, o toplumdaki demokrasiyi gelitirir. Bu kiinin, anayasal rnonarklann iinde olduu bir faaliyetin,
'"- Kapital, C. 1, s. 497. Bu biimler eit derecede iyi deildir; fakat, bunlarn faziletlerim yarglamann yeri buras deil. Okuyucu, bir tek dncenin nasl eitli bi.mlerde ifade edildiini anlayacaktr.

- "retim", bir srecin sonucunu, yani retim srecinin sonucunu da anlatabilir, fakat Plamenau, bizzat surecin kendisini anlatmak iin kullanyor olmal. Man and Society, C. 2, s. 279-280.

200

131

yani demokrasiyi gelitirme faaliyetinin bulunduuna inanmas gerekmez. yle bir dnceyi savunabilir: Anayasal monarklar demokrasiyi gelitirse de, herhangi bir anayasal monarkn demokrasi dman olmas olasdr, ya da anayasal monarklann demokrasiyi gelitirmesinin nedeni, anayasal monarklann demokrasi dman olma eiliminde olmalandr. Ayn ekilde: Bir "minimal devlet"in ekonomik kalknmay tevik ettiine inanan biri, o devletin ekonomik kalknmay tevik etme faaliyetine katddna inanmaz. Onun gr, devletin byle bir faaliyetten uzak durmasnn ekonomik kalknma iin iyi olduu ynndedir. Verili bir zamanda var olan ilikilerin, o srada ula tklan dzey veri alndnda glerinin gelimesi iin en uygun ilikiler olduunu sylyoruz. Bu, ilikilerin ve bu ilikilerin g verdii snfn glerin gelimesini tevik etmesini gerektirir, fakat, Marx'n kapitalizm ncesi ilikiler ve snflar hakknda syledikleriyle badar bir anlamda. Sz konusu ilikilerin varl, falan snfn iktidarda oluu, ilikiler ve snf gelimelerine birok engel karsa da, glerin gelimesine en uygunu olabilir. Kapitalizm ncesi ilikiler, sadece retken glere dorudan bir itilim verememelerinden tr deil, bu ilikiler iinde gerekleen ilerleme, kapitalizmdekiyle karlatrldnda ok yava olmasndan tr de tutucudur. Ne var ki, kapitalizm retken glerin daha hzl gelimesini feodalizmden daha fazla tevik etse de, kapitalizmin deil feodalizmin egemen olmas gerektii bir zamanda gler iin en iyisinin feodalizm olmas doruluunu koruyabilir. (Spor arabalan jiplerden daha hzldrlar, fakat arazide jipler daha hzldr.) "retim ilikileri, retken glerin gelime biimleridir" gibi cmlelerde olduu gibi "gelime biimleri" ifadesinde, kapitalist ve kapitalist ncesi ilikiler arasndaki kartlkla balantl bir belirsizlik var. Gelime biimleri, retken glerin gelitii biimler olabilir, ya da farkl bir ekilde, bizzat bu biimler araclyla olmasa da, retken glerin iinde gelitii biimler olabilir. Btn ilikilerin birinci anlamda gelime biimleri olmadm anlayabiliriz. Fakat, iindeki glerin gelime arac olmayan bir ilikiler k128

nesi bile, mevcut olduu dnemde glerin gelimesi iin optimal olabilir. (8) Ek te, 1859 tarihli nsz'n 5 ve 6. cmlelerinin gerektirdii ve gerektirmedii eyle ilgili daha tam bir rapor. Her biri, rtk bir ekilde biim olarak varsaymsaldr. Biimi ak hale getirirken, 5 ve 6'nn formlasyonlanm alyoruz: 5a Bir toplumsal oluum ortadan kalkarsa, o zaman ierebildii btn retken gler gelimitir. 6a Yeni, daha yksek ilikiler ortaya karsa, o zaman, varolu larnn maddi koullan eski toplumun rahminde olgunlamtr. Kolaylk olsun diye, cmleleri terminolojik adan birbirine uyumlu hale getirirerek yeniden yazyoruz: 5b Bir ekonomik yap ortadan kalkarsa, o zaman, maksimum retkenlik potansiyelini fiililetirmitir. 6b Yeni ve daha yksek bir ekonomik yap ortaya karsa, o zaman, ortaya kmas iin yeterli retkenlik yerini ald ekonomik yap iinde gelimitir. Kk bir yapay yn deiiklii yaparsak, 5b ve b'nin cesi ve somas unlardr: p R trden bir ekonomik yap yok olur. q R trden bir ekonomik yap maksimum retkenlik potansiyelini fiililetirmitir. r S trden bir ekonomik yap ortaya kar. s S trden bir ekonomik yapnn ortaya kmas iin yeterli retkenlik R trden bir ekonomik yapnn iinde gelimitir. (S'nin, /?'den daha yksek bir ekonomik yap tr olduu fark edilecektir: "Daha yksek" demekle Marx neyi kastetmi olursa olsun, tf'den daha yksek ve 5'den daha dk T trden bir ekonomik yap yoktur).
203

p, q, r ve s'ye, kendisi dndakderden hangisinin 5b ile 6b'nin tam gereini verdiini sorabiliriz. Bundan oniki koullu nerme kar. (Yazyla formle edilmi koudu nermeleri zerken, nce ile sonray doru ilikiye sokmak iin fiti zamanlarnda ve tanm edatlarnda ufak tefek deiiklikler yapmak bazen gereklidir) (1) p ise q. EVET. 5b'nin syledii budur. (2) r ise 5. EVET. b'nin dedii budur. (3) r ise p. EVET. S trden bir ekonomik yap ortaya karsa, R trden bir ekonomik yap geip gitmi olmal: Mars'n R'den daha dk bir ekonomik yapdan S'ye "sramalar" dladm kabul edebiliriz. (4) r ise q. EVET. S ortayakarsa, R maksimum retkenliine ulamtr ((4), (1) ve (2)'den kar) (5) q ise p, HAYIR. Bir ekonomik yap, maksimum retkenliine ulam olsa bde varlm srdrebilir. Buna fosilleme dedik. (6) s ise r. HAYIR. S yaps iin yeterli retkenlik, onun ortaya kmasn garantilemez. Buna dk yapma dedik. (7) p ise r. HAYIR. Bir ekonomik yap, yerine daha stn biri gemeden yok olabilir. Geriye dme dediimiz ey bunu gsterir. (8) p ise s. HAYIR. R, S'nin ortaya kmas iin yeterli retkenlii gelitirmeden yok olabilir. (9) s ise q. HAYIR. R potansiyel retkenliine ulamam olsa da S iin yeterli retkenlie /?'de ulalabilir. (10) q ise r. HAYIR. R retkenlik potansiyelini S ortaya kmadan fiildetirebilir ((3)'ten ve (5)'in yadsnmasndan bu kar). (11) p ise s. HAYIR. R, S iin yeterli retkenlii gelitirmeksizin retkenlik potansiyeline ulaabilir ((l)'den ve (8)'in yadsnmasndan bu kar). Byle bir durumda, S hibir za128 204

man ortaya kmayacaktr, nk, R zaten kendi potansiyeline ulamken retkenlii daha fazla gelitiremez. (12) s ise p. HAYIR. R, S iin yeterli retkenlii gelitirebilir; fakat yine de R ortadan kalkmayabilir ((l)'den ve (9)'un yadsnmasndan bu kar). 2, 3 ve 4. cmleler 5 ve 6. cmlelere eklendiinde durum kkl bir ekde deiir. Fosleme ve geriye dmeyi darda brakrlar; bu nedenle (5) ve (7) imdi dorulanr. Bu, (8), (10) ve (ll)'in dorulanmasn gerektirir. O halde, sadece (6), (9) ve (12) yadsnyor. Fakat bunlardan herhangi biri dorulanrsa, 2, 3 ve 4. cmlelerin zorunlu kld dzeltmelerle dier ikisinin de dorulanmas gerekir. (9) zerinde younlaabiliriz. 2 ila 6. cmleler, (9)'un yadsnmasnn gerektirdii gibi, /'nin maksimum retkenliinin S iin gerekli minimumdan daha byk olmasma izin vermelerine karn, S iin gerekli minimuma ulatktan sonra, R'nin o anda henz ulamam sa ksa srede kendi maksimumuna ulamasn gerektirir; nk 2 a 6 kesintisiz retken gelimeyi ima eder. O halde, S iin gerekli olana ulamak de /'nin doruu arasnda kk bir zaman aralna izin verecek ekilde deitirilen (9) doru olacak ve benzer ekilde deiiklie uratdan (6) de (12) onu izleyecektir. 1859 tarihli nsz, nemli lde kapsayc bir iddialar kmesi gelitirir.

-VIIretken Gler ve Kapitalizm

retken glerin ncelii retisinin nemli bir talebi de udur: Kapitalist ekonomik yap, (a) retken g var olan yapdar iinde tesine geemeyecei bir dzeye ulat zaman ve bu nedenle ortaya kar; (b) retken gcn daha da gelimesi iin optimal olduu srece ve bu nedenle varln srdrr, (c) retken gcn daha da gelimesi iin optimaldir.((c), (b)'nin basit bir sonucudur). Altblm (1), Manc'n bizzat kendisinin kapitalizmin douu ile ilgili anlatmnda (a)'y doruladm gsterir. Altblm (2)'de kapitalizmin doasyla ilgili bir tartmadan sonra gelen altblm (3), (c)'nn doruluunu savunur, (c)'nin savunulduu durumlar dnda, (b) uzun boylu ele alnmayacaktr. Marks soy ktne kart olarak (a)'nn tarihsel doruluu da gsterilmeyecek. Altblm (4) ve (5) kapitalizmi retken gcn dnya tarihsel geliimi perspektifine yerletirir. Altblm (6) ve (7), snfsz bir toplum kurmann nkoulhuyla ilgilidir.

(1) Kapitalizmin Douu

Kapital'in birinci cildinin VIII. ksm, kapitalizmin genesisinin "klasik rnei"ne, Byk Britanya'daki douuna ayrlmtr. Manc, retim aralarna sahip kapitalist bir snfn emek gcnden baka hibir eye sahip olmayan bir proletaryayla nasd kardatn sorar. "Gizli" yant, az ok bamsz kylln topraktan koparlmasnda bulur. Kylln mlkszletirilmesi eitli biimlerde, fakat en bata da evirme yasalanyla baanld; dk
207

emek gerektirmesiyle birok durumda koyun yetitiriciliim tarmdan daha krl hale getiren yn ticaretinin ieklenmesi de dahil, yeni ticari olanaklar bu yasalar byk lde motive etti.0' Gelien tarm teknikleri de mlkszletirmeyi tevik etti. Daha az ifti gerekli hale geldi ve gereksiz fazlalk haline gelen kyller mlkszleti. Kyller, dknleip akbabalatlar. "Kanl yasalarca kovalandlar ve sonunda fabrika allarna dolduruldular. Marks tarih yazmnn bu nemli seriminin ncelik teziyle elitii sk sk sylenir. te iddialardan biri: Feodal retim ilikilerinin gerilemesinin yeni retken yntemlerin gelimesini nasl olanakl kldm aaklamak, Kapital'in birinci cildinin nemli bir ksmm kaplar. Kapitalizme zg retim yntemleri nnde bir engel halini alan feodal mlkiyet ilikileri daha uyumlu dier ilikilere yol at iin, kapitalizme zg retim yntemleri feodal toplumun rahminde doup sonra tedricen onu kapitalist bir topluma dntrdnden kuku yok. Marx'n dnm betimledii ekliyle, kapitalist retim yntemleri, sadece feodal mlkiyet ilikileri baka ilikilere zaten yol verdii iin ortaya kabildi. Engeller krlana kadar, engelleri kracak kol ve bacaklar yoktu."' Marx'n kapitalizme geile ilgili anlatmnn, retim ilikileri retken glerdeki gelimeye yant olarak deiir eklindeki teziyle elitii sonucuna varmamz bekleniyor. Plamenatz'a yant vermeden nce, VIII. Kmn sertliin yokoluuyla ilgili olmadn bilelim. Anlat, "sertliin pratik olarak ortadan kalkm" olduu ve "nfusun ok byk bir ounluuMarx, Kapital c . l , s : 7 3 4 Mandel, Marxist Economic Theory, s.l 17 *- Piarnenatt, Man and Society, C. 2, s. 282-283. Plaroenatz, birinci cildin tikel bir blmnden bahsetmez, fakat VIII. kesimi kastediyor olmal. Aadaki az ok Alhuserci savla karlatrn: 1. Biimsel boyun edirme, kapitalist retim ilikilerinin tesisidir. 2. Gerek boyun edirme, kapitalizme zg retken glerin tesisidir. 3. Biimsel boyun edirmeyi gerek boyun edirme izler. Bu nedenle, 4. Kapitalist retim ilikileri, ncelik tezinin savunduu gibi retken glerin gelimesine bir yant olarak domad. ncller (1-3) dorudur; fakat, sonucu desteklemediklerini greceiz

nun," szlemeli olmayan yollarla kendilerinden bir artk elde edilen "zgr kyl mlk sahipleri" olduu ondrdnc yzyln sonlanyla balar."' Sertlikten yaygn kk mlk sahipliine geiin tarihsel materyalizmin genel tezleriyle badap badamad sorulabilir. Ancak, VIII. Ksm bir sonraki deiimle, kk mlk sahipliinden kapitalizme geile ilgilenir. Serf-sonras proleter-ncesi reticilerin proletaryaya dnmn hikaye eder. Plamenatz'n bir iddias varsa, o da bu betimlemenin retken glerin hkmranlyla elitiidir. elimediini greceiz. (l)retim ilikilerinin, retken glerin kullanmm ve gelitirilmesini engellediklerinde gidici olduklar syleniyor. Fakat her engelleme, zaten var olan glerin engellenmesi deildir. rnein kapitalist deprasyon fabrikay ve emek gcn bo braktnda var olan gler engellenir. Fakat ilikiler yeni glerin oluumunu ve/veya retken alana giriini bloke ettiklerinde engelleme gerekleir. Plamenatz'n son cmlesi "engelleme" metaforunu gereinden fazla ileri gtrr, zira, ikinci trden engelleme, balanm "kol ve bacaklar" meselesi, ilikisel balardan boalan mevcut gler meselesi deildir. Aksine, yeni glerin olumasma izin vermedikleri iin, retken gcn bymesine izin vermedikleri iin ilikiler krlr. VIII. Km okuduumuz ekliyle, kapitalizm ncesi ilikiler Plamenatz'n szn etmedii mevcut gleri kullanamam, fakat yenilerinin olumasn da yasaklamlard. "Engelleme" metaforuna taklan Plamenatz, ikinci trden blokaj dnmemi. (2) Kylln haklarndan yoksunlamasmm daha stn toprak ileme yntemlerinin kefiyle, dolaysyla krsal kesimde retken gcn artyla hzlandn belirttik. "Marx'n dnm betimledii ekliyle" -burada bunun dnda hibir ey sz konusu deil- kk mlk sahibi kyl yeni tarm tekniklerinden yararlanmay ve daha da gelitirmeyi engellemitir. Mevcut yap, "tam da doas gerei",

208

Kapital. C. l , s . 733.

209

emein toplumsal retken glerini, emein toplumsal biimlerini, sermayenin toplumsal younlamasn, byk apl hayvancl ve [o srada ocukluk aamasnda olan] bilimin ilerici uygulanmasn [dlamtr]."' Bireysel kyller taze retken gleri ele geirip kontrol edemezdi. Kapitalist ncesi ilikiler, snai retkenliini de kstekliyordu. Topraktaki kk mlk sahipliinin paraleli, snai gelimenin ilk evrelerinde vazgeilmez bir ereve olan kentlerin lonca yapsyd. 7an*tlrar becerileri burada geliip glendi. Fakat belli bir noktada lonca tarz daha fazla ilerlemeyi engeledi. Ulaabilecei maksimum retkenlie ulamt. Zira, "kk lekli tarm" gibi "zanaat emei" de bir maddi servet stoku oluturmaz. kisi de, "sadece kk miktarda bir art rne izin verir, rnn byk ounluunu yiyip tketir." leri hareket, artk, lonca kurallarna aykr olan emein hareketliliini ve kolektiflemesini gerektiriyordu. Teknikler gelitike emein yeni ilere gemesi gerektii iin hareketlilik, gelimi olanaklar ok arjda inam biraraya toplayan retim birimlerini talep ettii iin kollektifleme gerekliydi. Birimlerin kk tutulmas tonca rgtlenmesinin esasyd ve loncalar, bir tek ustann altrabilecei emekilerin saysn ok kk bir azami rakamla snrlayarak bir zanaatnn kapitaliste dnmn zorla nlemeye alt/4' Bu nedenle bizzat kentli emein kendisi, eski toprak sahiplii ilikilerinin gelimi bir tarma mahkum olmas gibi loncalarn da mahkum olduu retim aralar yaratmt.'" retken gcn geliimi, hem kentte hem krda ciddi bir ekilde engelleniyordu. Sonu atma ve mcadele oldu:
Kapital, c. 3. s. 708. Grundrisse, s. 4 9 9 , 6 5 0 Grundrisse, s. 506. dn. Kapital, C. l . s . 322. <"- Grundrisse, s.508

toplumun barndan yeni gler ve tutkular filizlendi; fakat eski toplumsal rgtlenme bunlan engelleyip bask altna ald. Yok edilmeleri gerekiyordu, eddiler.'" ve kapitalist bir toplumsal rgtlenme onun yerini ald. Marx, tarihin olgularm zorluyor olabilir. Byleyse, Mara'n bu olgulan sokmaya alt kalb, contra Plamenatz, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'ya nsz salar. (3) Plamenatz'm nemsemedii retken gler, elbette "kapitalizme zg" deildi. Ulalm bir kapitalist toplumu dndmzde akla gelen teknoloji deildi. Fakat ncelik tezi, kapitalizme zg glerin, kapitalizmden nce geldiini sylemez. Belirmeye balayan glerin kapitalist ncesi ilikiler iinde kullanlamadn ya da gelitirilemediini ve retken ilerleme iin kapitalist bir yapnn zorunlu olduunu savunur. "Deimi bir retim tarz biimi ve retimin maddi glerinin gelimesinde belirli bir evre", kapitalizmin oluumunun "temeli ve nkouludur;"0' fakat bu evre, elbette, kapitalizmin gleri o noktaya getirmesini gerektirecek kadar yksek deildir. Gler, "sadece emein sermayeye biimsel boyun emesi gerekleecek kadar gelimi olmas gerekir."'3' Marx'n grosse Industriew dedii eyin gleri kapitalizmin kaynanda vard sonra, 1859 tarihli nsz'e gre, dar frlar frlamaz, gszlemeye balam olacakt. Dou ve pekime dnemi, tamamlayaca "tarihsel grevler"i olmayacakt. Tam tamna "kapitalizme zg" gler en fiili gler olduklan zaman, kapitalizm gerilemeye balar. Dev sabit sermaye kmelenmeleri eklinde tezahr eden gerek boyun edirme tamamlandnda, kr orannda dme eilimi daha iddetli bir ekilde kendini dayatr ve kten kurtulma ok zordur ve srncemede kalr.
-Kapital, C. l . s 781. Theories ofSurplus Value, c. l , . 389. '*- "Results of the Immediate Process of Production," s. 1064 (Dolaysz retim Srecinin Sonulan: Kapital'in birinci cildinin ngilizce basksnda -HarmoDd ?worth, 1976 (Trkeye ngilizceden evrilen: Lawrence and Wishart, 971)- bir blmn baldr -v.) '*- "byk lekli sanayi" anlamna gelir; fakat Kapial'm birok evirisinde, nedensiz bir ekilde "modem sanayi" olarak evrilmitir. '*- Bkz. Grundrisse. s. 679, 703,719.
m

128

211

Daha nce syledik: retken glerin aklayc ncelii, kapitalist retim ilikilerinin kendi gelimelerini tevik etmesine 13in verir: Kapitalizm, retken gte bymeye itilim verdii iin vardr. imdi unu ekleyebiliriz: Glerin ncelii, kapitalist ilildlerin kapitalizme zg retken glerden nce gelmi olmasn kabul eder. Emein sermayeye biimsel boyun eiinin gerek boyun eiten nce olmu olmas, ncelik retisine uygundur. ncelik, gelimi glerin kapitalist ilikilerin douunu desteklemi olmasn ve retken gleri gelitirdikleri iin kapitalist ilikilerin canl kalm olmasn gerektirir. Tarihsel kaytlar bu yargya meydan okuyabilir; fakat, ncelik teziyle tutarl olan KapitaTn birinci cildinin VTII. Ksntndan bunu kardk.

(e) Kapitalist yap, retken gc belirtilen dzeylere gelitirmeye uygundur tezini gerektirir, fakat bu tez tarafndan gerektirilmez. (e) tezi de (f)Baka hibir yap benzer ekilde uygun dedir tezinden farkldr. Altblm (3)'te, (d) yararna (e) ve (f)'yi savunuyoruz, (d)'yi gerektirdii iin (e)'yi savunuyoruz, (d), (f)'yi gerektirmez; fakat, (f) doru olmadka (d) akla uygun olamayaca iin (f)"nin savunulmas gerekir. Rakip bir ekonomik biimin retken derlemeyi eit derecede iyi tevik etmesi durumunda, kapitalizmin retken derlemeyi belirtilen dzeylere karma eiliminin, onun o dzeylerde varoluunu aklamas olas ded. Altblm (3), sadece sermaye birikimi iin retimin retken glerin mtevazi dzeylerden ok yksek dzenlere gelimesini tevik edeceini savunuyor. Bu, kapitalist yap iinde retimin sermaye birikimine ynelik retimle akt varsaymna dayanarak, hibir ekdde kendinden kamd olmayan ve aklayp savunmaya geeceimiz bir eilime dayanarak, (e) ve (f)'yi kantiar. Eit lde standart, fakat mantksal olarak farkl iki Marks kapitalist toplum tanm vardr. Bu tanmlardan herbirini tatmin e d e n eyin neden dierini de tatmin ettiini gstermemiz gerekir. Birinci tanm, bizim de toplumun bu biimini saptamak iin kullandmz kapitalizmin yapsal zniteliini aklar. Kapitalizmin hakim retim ilikisine bavurarak kapitalizmi tanmlar: Kapitalizm, dorudan reticilerinin kendi emek glerinden baka hibir retken gce sahip olmad bir toplumdur. zgr emek, serf ya da kle benzeri yklerden zgr, retim aralarndan zgr (yoksun) emek ekonomisidir. Bu, yapsal tanmdr. Alternatif, ya da tarzsal tanm, kapitalist retimin iinde gerekletii yapya de, kapitalist retimin amacna iaret eder. Kapitalizmi, retimi sermaye birikimine hizmet eden bir toplum ola-

(2) Kapitalist Ekonomik Yap ve Kapitalist retim Tarz

Kapitalist bir ekonomik yap, dorudan reticderi zgr emekerden oluan bir ekonomiyi bdirir: Bu zgr emekiler proletaryay olutururlar. Tarihsel materyalizme gre, retked g mtevazi bir dzeye ulat zaman ve bu nedenle bu yap ortaya kar ve bu gc daha yksek dzeylere karmaya tek uygun yap olduu iin varlm srdrr. Kabaca konuursak: Bir yanda kk mlk sahiplii altnda olas maksimum dzeyde retken g, dier yanda buharl motor de genellemi bdgisayar kullanm aras bir dzey kapitalizm iin gerekli ve yeterlidir, nk yalnzca kapitalizm retken gc mtevazi llerde yksek bir dzeyden ok yksek dzeylere gelitirmeye uygundur/" Dk dzeylerde kapitalizm devam edemez, ok yksek dzeylerde ise yararlln yitirir. (d) Kapitalist yap, retken gc belirtilen dzeylere gelitirmeye uygun olduu iin ortaya kar ve varlm srdr tezi, daha zayf

'"- Ne kadar yksekliin "ok yksek" saylmas gerektii, tartlmas gereken bir konudur, burada ok kesin olarak saptamamzn nedeni budur

128

212

rak tanmlar. Kapitalizm altnda retimin hedefi, daha fazla deiim deeri retmek iin deiim deerini kullanmak, ve daha da fazla deiim deerini retmek iin eklenen deiim deerini kullanmaktr... Yapsal tanma giren toplumlar neden tarzsal tanm da kardar? u iddialarn geerlilii nedir: (g) reticder zgr emekderse, retim sermaye birikimi iindir. (h) retim sermaye birikimi iinse, retcer zgr emekilerdir. Burada, olduu gibi, ekonomerin tamam iin deri srldklerinde, bir tarihsel olgu sorunu olarak (g) ve (h) dorudur. Byk retici ktlesinin zgr emekerden olutuu her yerde, genel olarak retim sermaye birikimi iindir, ve retimin ana gvdesini bu amata olduu her yerde, dorudan reticerin byk' bir ounluu zgrdr. Fakat, zgr emek de sermaye birikimi arasndaki olgusal bant, greti olarak rastlantsal olabilir. Birey beklemenin az ok gerekli olduunu deri srmemiz gerekir. (g) e balyoruz: reticiler zgr emekilerse, retim sermaye birikimine hizmet eder. nce, btn bir ekonomiden daha kk birimler iin (g)'nin yanl olduu tarihsel rnekleri aktaryor ve btn bir ekonomi (haya) iin (g)'nin yanl olduu tarih d fakat aka olanakl bir durumu betindiyoruz. Fiili rneklerin, neden btn bir toplumun tipii olamayacam ve tarih d rnein neden salt imgesel olmas gerektiini aklamamz gerekir. Roma lejyonlarnn paral askerleri birinci rneimizi oluturur. Marx, kendilerini kiralayanlara deiim deeri retmedikleri iin, cretli emek olarak kullanlmayan "cretli emek"i [=zgr emek] temsti ettiklerini sylediinde,H) zellikle onlardan sz etmeseydi, paral askerler uygun rnek olurdu. Bu belirleme, Mani'm (g)'ye ballm kantlar: Sadece faaliyetieri deiim deerini arttrdnda zgr retcder, zgr emekder olarak altrlrlar. Standart istihdamlarnn neden bu olduunu soruyoruz.

Bizzat kapitalist toplumda her zgr emek, sermaye birikimi iin kiralanmaz. Manc, kapitalistin kansna giysi yapmak iin altrdan proleter kadn terzilerini mek gsterir. Kadn terzi, deiim deeri ded kuanm deeri artsn diye tutulur."' Son, olarak, hepsi de konut kuanmnn yan sra, emeklerinin rnlerinden bir lasmuu, sz getimi belli oranda tahl ve eti, kendilerine deyen toprak aalan iin alan bir zgr reticder toplumunu tasarlayalm. rnn bir ksmm toprak aas ve aesi tketir, bir ksm yeniden retimi karlamak zere ayrlr, geri kalan emekere bltrlr. Hibir ey pazarlanmaz; dolaysyla mbadele iin, deiim deerini arttrmak iin hibir ey retilmez. Yine de ier zgrdr. stedikleri toprak aasyla szleme yapabilirler. rnekler biraz sonra ayrntl incelemeye tabi tutulacak nce, (g) lehine bir savm tasla: 1. Bir zgr emekinin emek gc, bir metadr. 2. Dolaysyla, emek zgrse, bir emek pazan vardr. 3. Emekgc dndaki mallar iin de pazarlar olmad srece, bir emek pazarnn, emek gcnn alm-satm pratiinin varl genel olarak doru olamaz: Emek zgrse, meta retimi iyice yerleir. 4. Emek zgr ve meta retimi iyice yerlemise, retim birimleri arasnda rekabet vardr. 5. retim birimleri arasnda rekabet, bir sermaye birikimi politikas dayatr: Elindeki deitin deerini arttrma eiliminde olmayan bir birim, rekabette stn gelme kaynaklarndan yoksun kalacaktr.

,n

Grundrisse. s. 529.

- Theories of Surplus Value. C. 1.1. 159; Grundrisse, s. 466; "Resul," s. 1041. '- Kapitalizm ncesi toplumda "her yerde ara sra karlatmz gndeliki eneki"yle karlatrn. Grundrisse, s. 465. Yukarda tasarlanan fantazide grng tek lk deil, evrenseldir. (g). gereklikte tek tk olmak zorunda olduunu ima eder. Bu nedenle, "...bu zgr iilerin say olarak artt her yerde ... eski retim tarz -komnal, ataerkil, feodal v b - dalma srecinde, gerek cretli emek eleri hazrlk srecindedir." Grundrisse, s. 469. Bu balamda "gerek cretli emek", tanm gerei, deiim deerini geniletmeye hizmet eder. Bkz. ibid. s. 465.

128 214

6. O halde, emek zgrse, retim sermaye birikimine hizmet eder ((g) tezi). 3, meydan okunmas en olas ncldr. Yine de, genel olarak kullanm deerlerine aym muameleyi gstermedikleri halde, kendi emek glerine, ya da bakalarnn emek glerine bir meta muamelesi yapan insanlar tasarlamak kesinlikle gtr. Tarihsel gereklikte, gelimi bir emek pazar, hibir zaman meta retiminin kurulmasndan nce gelmez. Hayali tarmsal ekonominin gerek diilii iin ileri srdmz sav, 3'e destei glendirir. Fakat nce, paral asker de kadn terziden kurtulmak gerekir. Zorunlu olarak istisnadrlar. Paral asker, retim yapmad ve bir toplumun cretle geinenleri genelde retici olmak zorunda olduklar iin istisnadr. Kadn terzisi retim yapar ve hikimsenin sermaye arznn arttrmasna yardm etmez; fakat ona verilen gelir, gerek kapitalist retimden elde edilir, bu nedenle, znde asalak bir rnektir. Fantazi rnee geliyoruz. Toplumun nasd gelime eiliminde olacam soralm. Dorudan reticder, bol payl iyi alma koullan isteyecek, toprak aalan ise, adelerinin tketiminde minimum fedakarh gerektiren iyi iiler bulmaya alacaklardr, ter iin rekabet eilimi doacak. Pay, et ve tahddan ibarettir ve balangta, ex hypothesi, aralarnda ticaret olmad iin, btn ifiler ikisini de retir. Fakat, talul ve et retiminde "greli bir avantaj'^ sahip iftlikler, srf daha fazla pay sunmak ve bylece iyi emei dier iftliklerden uzaklatrmak iin, rnleri trampa etme eiliminde olacaklardr. Byle bir ticaretin yeteri lde gelimesiyle birlikte, deiim deeri stokunu geniletmeyi gzeten bir retim norm halini alacaktr. O halde, balangta betimlendii ekliyle imgesel toplum kararszdr. Sermaye birikimine ynelik bir eilim, ksa srede ortaya kacaktr."' Genelde ve dier tr durumlarda benzer nedenlerden tr, sermaye birikimi olmakszn zgr emein varlm srdremediini savunuyoruz. (Alternatif bir se'"- Feodal manorlarn deiim deeri retmeye baladklarn gstermek iin paralel bir sav s2 konusu deil. Zira. serf topraa bal kald srece emek arz garantidir ve dier manorlardan becerili serfleri ekmek olanakszdr.

naryoda toprak aalan, geleneksel, yerleik bir yaam tercih etmenin dnda emek hareketliliini snrlama hesine bavurabilirler. Bylece ya kapitaliste retim paayacak, ya da emein zgrl anacaktr.) (h)'ye geliyoruz: retim sermaye birikimi iinse, reticiler zgr emekilerdir, yani, retim aralarndan yoksun emek gc sahipleridir. Manc'n (h)'ye ballnn bir rnei: Sermaye kavram, emein nesnel koullarnn ... emee kar bir kiilik kazanmasn, ya da aym anlama gelmek zere, ierin kiiliinden baka bir kiiliin znitelii olarak yerlemelerini ima eder. Sermaye kavram, kapitalisti ima eder."' Sermaye, kendi kendini byten deiim deeridir. Man, kapitalistlerle zgr emekderi birbirine balayan kapitalist retim ilikilerini "ima ettiini" syler. mann, dolaysyla (h) tezinin tanm gerei doru kabul ettiini gstereben bir belirleme de ekler: "Sermayenin varlndan sz etmek ... sadece ... emein zgr [olduunu] ... sylemenin baka bir eklidir.' Ne var ki, (h)'nin tanm gerei doru olmadm da bilir, zira, zgr olmayan emein, bir ekonominin emei byk lde zgr olan kesimlerinde sermaye birikimine hizmet edebileceini kabul etmeye geer. Amerikal kle sahipleri, deiim deerini bytmeyi amalyorlard ve Manc, proleterlere angaje olmasalar da onlan "kapitalist" kabul etmeye hazrdr. "zgr emee dayal bir dnya pazarnda anomalder"di.<3) Srf istisna olduu iin i savatan nce Gney olanakl oldu. Ancak ne ise o olabilirdi: Normal bir kapitalist ekonomik yap iinde aykn bir oluum. Bu kez aka btn bir ekonomi bakmndan (h)'nin baka bir dorulanmas: Ulusal lekte cretli emek (ve sonu olarak kapitalist retim
- Grundrisse, s. 512. Bizim deerlendirmemiz, pasajn balam incelendiinde grlecei gibi, son cmlenin sradan bir cmle olmadn varsayar. Gerekte, (h) tezinin zet bir ifadesidir. '*- Grundrisse, s. 513. Sermaye szc dnda italikler benim. Grundrisse. s. 513. K. Theories of Surplus Value, C. 2, s. 302-303
,u

128 216

tarz), sadece iilerin kiisel olarak zgr olduu yerde olanakldr.'" Marx'n kulland ekliyle "cretli emek" genellikle "zgr emek"tir de; fakat bu pasaj istisnadr. Burada cretli emek, parasal karlk alan zgr ya da baka trl rnektir. Eer burada cretli emek tanm gerei zgr olsayd, cmle, parantez iine alinin ksm dnda, alelade bir hakikat, niteleyici "ulusal lekte" ifadesi ise, aklanamaz bir biimde gereksiz fazlalk olurdu. Marx, klelerin cret alabileceini kabul ediyor; fakat, reticilerin byk ktlesinin cret alan kleler olabileceini yadsyor. Cmle, .szdizimsel olarak karmaktr ve syledii eyi, anlambilimsel adan edeer u yeniden yazmda anlatmak daha kolaydr: "cretli emek ulusal lekte egemense, o zaman zgr emek de egemendir, dolaysyla hakim retim tarz kapitalistse (retim sermaye birikimine hizmet ediyorsa), reticiler (genel olarak) zgr emekilerdir." Noktal virglden sonras (h) tezidir. Manc'n (h)'ye destei bu kadar ak. (h)'ye potansiyel meydan okumalar, zgr emek olmakszn deiim deerini bytmek iin retim rneklerini ele almaya geiyoruz. Bu durumlarn, zorunlu olarak imgesel, istisna, ya da geici olduklarm gstermeliyiz. tik meydan okuma, balangta basit meta retiminin olas bir eidi gibi grnen eyden gelir. Basit meta retiminde reticiler, kendi ilerinde alan pazar mbadelecileridir. Kendi retim aralarna sahip olduklar iin zgr emekiler deildirler. Yine de, sermaye birikimi iin retim yapamazlar m? Basit meta retiminin, hibir zaman gerekte btn ekonomiyi nitelememi olmas burada nemdi deil. nemli olan udur: Genel ve dahas deiim deerini bytmeye ynelik olsayd, hzla kapitalist meta retimine dnrd. reticiler arasndaki rekabette, bazlar zenginleecek, bazdan ise bunu baaramayp baaranlar iin alr duruma
Theories ofSurplus Value, C. 3, s. 431; italikler benim. <*- Balam, aylan kutanm aklar. Marx, zgr emek ve para alan klelerden oluan cretli emekten sz eden Richard Jones' deerlendiriyor. Bkz. Catephores ve Morishima, "Is there an 'Historical Transformation Problem'?" s. 314-315.

decektir. Basit meta retiminin gerekte var olduu yerlerde olan tam da budur. Bir "toplumsal farkllama sreci" basit meta reticileri kmesini basit burjuvaziye ile basit proletaryaya ayrr. Demek ki, basit meta retimi (h)'nin reddini desteklemez ve dikkatimizi, snf bamllyla sermaye birikimi iin retimle snrlayabiliriz. Sora: (h) doru mudur? Snfn proleter olup olmamas nemli midir? Bu nedenle, reticilerin zgr olmad sermaye birikimi iin retim rnekleriyle hesaplayonz. Byle bir rnek zaten ortaya kt: Klelerin deiim deeri retmesi. Marx, bunu esas olarak ikincil saymtr; fakat John Hicks'e gre, erken Avrupa kapitalizmine klelikten ok zgr emein elik etmi olmas salt tesadft: 'Temel potansiyel kle kayna, gneyden ve doudan Islamn askeri gc tarafndan bloke edildii" iin, sahip olunacak kle yoktu. Ondrdnc ve onbeinci yzyd Dou Avrupa'sndaki "ikinci klelik", dier varsaymsal kar-meimizdir. ddia edildiine gre, batya tahl ihracyla balantl artan ticari basklara ve olanaklara yant olarak feodal ykler kylle dayatld. Bu anlatma gre, retim daha fazla deiim deerine ynelik olduka ve bu nedenle emek daha fazla zgrszleti. Bu nedenle, Almanya'ya zel gnderme yaparak yazan Engels, "kapitalist dnem, kendisini krsal kesimlerde, serflerin angarya emeine dayal geni lekli tarmsal sanayi dnemi olarak ilan etti" der" -kapitalist retimin cretli emei gerektirdiine dair tarihsel materyalizmin, zel olarak da (h) tezinin, savunduu karmlarla aka elien bir formlason. Son olarak, snai bir yerleimde ve topyekn toplumsal lekte sermaye birikimi iin retimle ilikilenmi bir zgr olmayan emek biimim tasarlayalm. Burada, erken snai Gney Galler'in demircileri bir model ilevi grebilir. Yaamlan bakmndan iverenlerine balydlar, dolaysyla eitim maliyetleri karanyorfade Dobb'undur Capitalism, Development and Plaruing, s. 12. A Theory of Economic History, s. 134. Bkz. Anderson, Passages from Antiuity lo Feudalism, s. 258 (19). '*- "The M a n , " s. 177.

2/8

219

du.'" Bu durumun, bir snai toplumu kesen genel bir durum olduunu dnelim. Bu rneklere karn, serflik ve kleliin, ilke olarak sermaye birikimi iin retime kart olduklarm deri sreceiz. nce tarmsal serflii ele alalm. Toprak sahibi serf, kontrol ettii retim aralaryla rettiini tketerek kendi emeinin meyveleriyle geinir. Ala ya da satc olarak, byk lde pazar mbadelesinden uzak durur. Dolaysyla, rettii eyin ou pazarlatmaz; mbadele iin retim ve a fortiori deiim deerini oaltma iin retim, sadece snrl bir lde olanakldr. Toprak beyi, pazar ilerine, dolaysyla deiim deeri peinde komaya daha . fazla bulam olabilir; fakat serfin kendi kendine yeterlilii, deiim deeri iin retimi geniletmeye bir engel oluturur. Burada, basite kdesel bir pazar yoktur. Peki, ya "ikinci serflik"? Perry Anderson'n konuyla ilgili izleyeceimiz anlatmna gre, yantlanacak bir durum yok: hra pazarnn, Elbe'in dousuna serfliin dayatlmasnda temel olduuna dair gr rtr. rnein, doudaki smf mcadelesinde kylln greli ak konumuna kart olarak -Anderson'n alternatif vurgusu budur- iddetli bir deiim deeri amacyla olmu olsa ikinci serflik (h) tezini zora sokar. Anderson'a gre, douda kylln serflemesi, blgedeki kentlerin zayflna dayanyordu. Dayatmalarla kardaan batl kyller kentlere kaabiliyordu; fakat doudaki taydalarnn byle bir sma yoktu/" Doudaki kentli burjuva snf gcn yitirmiti ve batyla tahl ticaretini feodal toprak beyleri yrtyordu. (O halde, bir lde deiim deeri iin retime etik eden
Ashton, The Industrial Revolulion, s. 112. '- Bkz. Passages, s. 258-259 ve kr. Leneages of the Ahsolutist State, s. 196-197. Passages. s. 252-253. Fakat, bu kartlk konusunda, "Rise of Serf dom in Eastern Europe" da (s. 833) Blum'un da ulat kuku iin bkz. Bnuner, "Agrarian Class Structure,"s. 54-56. (Anderson'n Blum'un kusursuz makalesiyle ilgili "ekinceleri" -bkz. Passages, s. 255(14)- aka temelsizdir): (4)- Bkz. Blum, "Rise of Serfdom in Eastern Europe," s. 834. rnein, "Polonya'da soylu snf, dorudan yabana tacirlerle i yapan yerel antrepolar keser." Passages. s. 254, ayrca bkz. s. 259-260. (Anderson, nemli bir d ticaretin varln kabul eder, fakat serfliin dayatmasnn aklanmas asndan nemini yadsr. Zaten serf olanlarn smrillmesinde arta katks olduunu kabul eder.)

serflkle karlatmz srece, ticaret yerel butjuvaziyi kapsamaz ve daha standart bir kapitalist yol izleyen uzak blgelerle ticarettir: (h) tezine kar bir sav olarak ikinci serfliin reddi iin baka bir neden.) Snai yan-serflik farkl bir sorunu ne karr; nk burada emeki, tkettiim retmez: Ergen Galli demircder demirle geinmiyorlard. Baz bakmlardan klelere benziyorlard; zira rnlerinin tamam smrcnn eline geiyordu ve klelere benzedikleri lde, klelik tartmasna dolayl bir ekde ilikdenirler. Kle olmayan serf-benzeri nitelikleri, ykml olduklar dkmhanede mr boyu demirci olarak kalma hakkna sahip olmalar olgusunda yatar: Bu karlkllk klelikte yoktur. Ksmen aada serflik ele alnrken sralanan nedenlerden tr, ksmen de gelimekte olan bir kapitalist ekonomi giriimcderin reticdere mr boyu szleme teklif ederek kr elde etmelerini olanakszlatracak kadar akkan olmas nediyle, toplumsal lekte snai yan-serfliin sermaye birikimi iin retimle badamad anlalacaktr. Bu lde aklanan deerlendirmeler, sermaye birikimi e kleliin biraradahna kar bir durum yaratmaz. Klenin rnnn tamam, rnn tmn pazarlayabden ve kleye geim arac olarak kuanaca bir cret veren bir efendiye aittir. Bu nedenle, btn rnlerin bir pazardan gemesi ve dahas sermaye birikimine hizmet etmesi klelikle badar grnr. Gney Birleik Devletler'de kleliin kapitalist niteliini kabul eden ve yerel lekte cret alan kleleri uygun bulan M a n i grdk. Deiim deerini bytmek iin retim balanmda klelik neden genel olamaz? Emek deer teorisine dayak nl bir sav yant verir gibi grnebilir. Sermaye kavramm kendi kendim byten deiim deeri (M - C - M') olarak aklayan Manc, zor ya da dolandnclm yokluunda deiim deerinin artmasnn nasd olanakl olduunu sorar. Kuamlmas sahip olduundan daha fazla deiim deeri yaratan bir metamn bulunmas gerekir diye yant verir. Soma, proleterin emek gcn istenen meta olarak saptar. Emek gc, zgr retici tarafndan zamansal pakeer halinde, yeniden retim maliyetierine denk, dolaysyla deerine denk bir mebla deyen kapi221

128

talist iverene satlr. Piyasa adaleti gzetilir; fakat emek gcnn deeri, rettii eyin deerinden daha azdr ve bu nedenle kapitalist, kendi deiim deeri stokunu bytr. "Oyun, sonunda meyvesini vermitir."0' Fakat, emek deer teorisi doru olsa bile, bu akl yrtme, kendi kendini byten deiim deeri olarak sermaye tanmndan tretilen bir zgr emek olarak kabul edilemez. Zira, Mars'n tarif ettii ekliyle emek gc satnn iki zellii, sava yabancdr. Birincisi, emek gcnn sadece snrl bir dnem iin kiraya verilmesini gerektiren hibir neden yoktur: Kapitalist, emek gcnn sresiz iyeliini elde edebilir. kincisi, emek gc satcsnn, emek gcn iinde barndran kii olmasn geiektiren hibir neden yoktur: Satc, bizzat retici yerine, ona sahip baka biri de olabilir. Ksaca, emek deer teorisi, snai sermaye dolamnda "LF'nin0* bir klenin emek gc olamamasn gerektirmez. Emek gcnn deeri, yine de, onun geimini salayan eyi retmek iin gerekli emek miktarm yanstr ve bu miktar, yerine getirdii miktardan yine az olur ve bylece sermaye birikimine olanak tanyabilirdi. Hibir soyut kant, klelik ile deiim deerini bytmek iin retimin eilim olarak kart olduunu gstermez. Bununla birlikte, plantasyon kapitalizminin zorunlu olarak klelikten kaynaklanmad, fakat "klelik zerine aland'*4' konusunda Marx'la hemfikiriz. Fakat Hicks, kapitalizmin kle temelinde ilerlemi olabileceini dnr. Niin yanlyor? Deiim deerini bytmek iin retim niin kle emeine aykrdr? Bir bakma Marksist bir tat veren ve Max Weber'in soruya ya-

nt olarak vermi olaca bir neden, deiim deeri iin retimi etkileyen belirsizlie, retilenin satlmamas tehlikesine dayanr: Tam da pazar baarsz olduu anda insan sermayesi daha fazla tketir ve ihsan sermayesinin bakm masraf, makinalardaki sabit sermayenin bakm masrafndan ok farkl bir meseledir/" Fakat bu yetersiz grnyor. Kesin anlamnda klelikte smrc, bo bir kleyi geindirme zorunda deildir. Denilebilir ki, smrcnn, kleyi tekrar altrabilecei piyasann canlanmasna kadar beslemekte bir kan olacak; fakat., sradan kapitalistin de zgr emekinin yaamm srdrmede benzer bir (zayf) kan vardr, fakat yine de, piyasa canlandnda taze emek kiralama umuduyla onu serbest brakr, ve kapitalistik kle sahibi de benzer ekilde, iler iyiletiinde, kt zamanlarda fazla kleleri daha az sarsnt geiren bakalarna satarak kazand fonlarla yeni kleler satn alabilir. Kukusuz, kle bir dezavantaj olabilir, belirtilen deiiklii idare etmek g olabilir: Koullara baldr. Fakat, byle hibir koul, sermaye birikimi ile kleliin birlikteliine kar bir ilke nedeni olamaz. "Varolu riskinin zgr iilere getii koullara ... kart olarak" bir klenin lmnn telafi edilemez bir kayp olacana dair Weber'in iddias iin de benzer ekinceler geerlidir. Normal bir (harfi harfine) doal fire oram varsaylrsa, bu noktann hibir nemi yoktur ve konu bir sorun ortaya karrsa, bir ekilde birisi, uygun bir sigorta ii kurmakta gecikmeyecektir. Bizim klelik ile deiim deerini bytmek iin retim arasndaki elikiyle ilgili savunumuz, piyasa kaprislerine dayanmaz. Bunun yerine, kapitalist retimin retken gcn nemli lde gelimesini gerektirdii ve daha da glendirmeye yneldii olgusunu temel alyoruz.0' Dolaysyla, eer klelii yksek ve ykselen retken g dzeyleriyle birarada tutmak gse, sermaye birikimiyle de kolayca uyumayacaktr ve gstermemiz gereken budur. Klelik ile sofistike, gittike iyileen retken glerin birbirini dladm dnmek iin birok neden var.
IU

- Kapital, C. 1, s. 210 ve kr. Grundrisse, s. 463-464. Mani'm bu amala akl yrtme niyetinde olduunu sylemiyoruz. Onun anac, tanm gerei btn insanlarn tam liberal zgrle sahip olduu ve hukuksal aitler olarak karland, dolaysyla kleliin dland burjuva toplumda deiim deerinin bymesine olanak veren bir meta bulmaktr. Tam da deiim deeri iin retimin sadece bir burjuva toplumda norm olacam gstermeye altmza gre, burjuva toplum varsaymn atmamz gerekir. talik yazlanlar, <h) tezini formle etmenin bir biiminden baka bir ey deil. - Bkz Ek: II. Theories ofSurplus Value, C. 2, s. 303.

- General Economic History, s. 105. '*- Bu iddialar, altblm (3)'de aklanyor.

128

223

Birincisi, emek gc biimini alan kapitalizmin gereksinim duyduu ngr alkanln ve kalifiye ustal klenin yetenekleri olarak kavramak gtr. Bu yeteneklerin gerektirdii eitim ve bunlarla balantl kiisel deer duygusu kle statsnde bir araya gelemez. Marx, kleliin sadece "en kaba ve en ar, kabalklar ve hantallklar nedeniyle krlp dklmeleri g aralar"n kullanlmasyla badatm stne basa basa belirtir.0' Bu, kapitalizmin zorunlu bir balangc olan artizanla uygun bir teknoloji dedir ve kapitalizm bir kez yerletirken sonra, deiim deeri peinde koma evrensel amacndan kaynaklanan retken glerin hzl gelimesine izin vermez. ikincisi, klelerin sadece beslenip barndrlmas yetmez, sk bir ekde denetlenmelidirler de: zgr ierden daha fazla gzetim altnda tutulmaldrlar. Bu durum Adam Smith'i, grnte ucuz olmasna karn kle emeinin "nihayetinde en pahal" emek olduu yargsnda bulunmaya iter. Kukusuz abartl olabilir; fakat, klelerin rettii artn tatsz masraflar olduunu anlatmak ister. ncs, artan retkenlik, er ge reticiler arasnda tketim standardnn ykselmesine de yol aar ve bu durum, sren klelikle uzlatrmann g olduu gelimi bir z-farkndala ve z-gvene itilim verir. nc savdaki artan retkenliin sz edden yan, retkenliin katksz oylumu, ya da niceliksel dzeyiydi. Fakat, hem retim birimleri iinde hem de emek gcn kesen emekerin artan i balantdarm kapsayan retimin maddi ilikilerinin bir sonucu
"'- Kapital, C. l . s . 212, dn. Eski Roma'da birok becerili klenin bulunmas olgusu Marx'n ifadesini yalanlyor grnebilir. Daha yakndan bir inceleme tersini gsterir. Biimsel yasal statlerine karn becerikli klelerin, pratikte, klelik kavramnn izin verdiinden daha fazla zerklikleri vard. Dahas ve tarmdaki klelerden farkl olarak, kendi kazanbMyla kendi zgrlklerini satn alabiliyorlard ve zgrlklerini elde etme beklentisi olmasayd, becerilerini eksiksiz kullanmazlard -ve zgrln satn alma, ak nedenlerle, kendi kendini srdren bir kle toplumundaki klelerin kaderi olamazd. Bkz. Fini ey, The Ancsent Economy, s. 64-65, 76. a - The Wealth ofNations, s. 365. Karlatrabilir iddialar iin Bkz. reddettiimiz trden Webervari savlanda ieren "Results," s. 1030.

olarak bu dzeye ulalr -bylece drdnc deerlendirmemize geliyoruz. Kapitalist ekonomilere zg olan ii snfnn sendikalamas, sz edden maddi dikderle balantl baskdar ve olanaklar yanstr. Tanm gerei sendikalamann dland varsaymsal kle kapitalizminde bu bask ve olanaklar tmden yok olmazd. Her olaslkta, klelik kouluna kar baard isyanlara yol aard. Webervari savlar, varsaydan yararszl klelemi reticderin kapitalistine balar. Bizim vurgumuz ise, bizzat reticerin bilin ve iradeleri zerinedir. Kapitalizm de gelimi retken glerle alan uysal kleler arasnda hibir badamazlk olmazd: Yirminci yzyln kt topya fantazderi, iten tutarldr. Fakat, gelimi retken glerle klece uysalln birliim baarmak gtr. imdi, bir anlamda tarihin de yargs olan Mars'n, Gney'deki plantasyon kapitalizmi zorunlu olarak ikincd bir grngyd eklindeki yargsn imzalayabiliriz. Plantasyon kapitalizmi, deiim deerini bytmek iin retimi genellemi klelie aykr hale getiren retken glerin hzla geliimini yanstan, byyen ve genileyen bir tekst rnleri pazarna dayanarak geliip serpilmitir.

(3) Kapitalizm ve retken Glerin Geliimi

>

"cretli emein genel varl, retken glerin cretli emekten nce gelen evrelerdekinden daha yksek bir gelime dzeyini gerektirir;"*" zira, "genel olarak cretli emek, retken glerin geliimi, nemli bir zaman miktar bo kalacak kadar zaten gelimi olduu yerde balar."0' "cretli emek," Manc'n kapitalist ekonomik yapya verdii addr. Bu nedenle, kapitalist ekonomik yapnn, ancak retken g zaten olduka.gelimi olduktan sonra ortaya kabdeceini ileri sryor. Altblm (l)'de, Manc'n, kent loncalarnda ve kk lekli tarmdaki bireysel reticilerin ablanyla ortalama yksek dzeye uladdn dndn grdk.
"'- Grundrisse, s. 893. Grundrisse, s. 64. Bkz. Theqries of Surplus Value, C. 1, s. 200.

224

225

Peki, kapitalist yap retken gcn bu nsel geliimini niin gerektirir? Altblm (2)'in sonularyla aklayabiliriz. Ortalama yksek bir geliim evresine ulancaya kadar retken g ancak yava ve dank bir ekilde artabilir. Srekli hzl ilerleme iin, retkenlik, yeni retim aralarnn dzenli oluumuna izin verecek bir art salayacak kadar byk, olmaldr: "Sadece belli bir retkenlik derecesine ulalm olduunda, ... [retilmi olann] giderek artan bir ksm yeni retim aralarm retimine ayrlabilir."0 imdi, "yeni retim aralarnn retimine ayrlan giderek artan bir ksm"dan szetmek, salt maddi dil kullanmaktr. fade, maddi bir betimlemedir, fakat anlatt ey, sermaye birikiminin toplumsal srecinin maddi yandr. Deiim deerini arttrmak iin deiim deerini kullanmak, sadece anlatlan maddi sre sayesinde mmkndr. Fakat bu maddi sre, "sadece belli bir retkenlik derecesine ulalm olduunda" gerekleebilir. O halde, sermaye birikimi iin retim, bu retkenlik derecesine ulalmay beklemelidir. Altblm (2)'de, kapitalist bir ekonomik yap iinde retimin sermaye birikimine boyun eeceini grdk: (g) tezi buydu. Demek ki, retken g, adamakll byk boyutlarda oluncaya kadar kapitalist yap doamaz. Kapitalist srecin yatrm gerekleri, bu evreye ulalmadan kapitalist retim ilikilerinin tam ortaya kra dlar. Kapitalizmin, retken gcn srekli bymesine izin veren bir teknolojiyi gerektirmesi olgusu, bymeyi en iyi besleyenin ekonomik yap olduunu kantlamaz. O uadaki retken glerin gelimesine uygun olduu iin kapitalist yap egemendir eklindeki tez -bkz. (d) tezi- savunulurken bunun gsterilmesi gerekir. unu ileri srmeliyiz: (i) retken gler sistematik olarak ilerliyorsa, ekonomik yap kapitalisttir.
Grundrisse, s. 707. '*- (i) ve (j), srasyla (0 ve (e)'in tekrardr. m - Sosyalizm ve komnizm, (i) tezinin kapsamndan dlanyor.

(j) Ekonomik yap kapitalistse, retken gler sistematik olarak derler. Alkblm (2), sadece ve sadece retimi deiim deerini bytmeyi amalyorsa bir toplumun kapitalist bir ekonomik yapya sahip olduunu kantlad. Sadece ve sadece retim, soyut servetin maksimizasyonuna uyarland zaman, dorudan reticiler zgr emekilerdir. yleyse, (i) ve (j) kapitalist ekonomik yapyla ilgili olmalarna karn, bunlar savunurken, kapitalizmin yapsal znitelikleri kadar tarzsal zniteliklerinden de yararlanmaya hakkmz var. Tarzsal ve yapsal tanmlar, ilerdeki savlarda eitli biimlerde gerekli olacaklardr. (i) ile balarsak, kapitalist olmayan ekonomik yaplar sistematik retken gelimeyi tevik etmezler eklindeki nermenin edeeri olduunu fark ederiz, (i) lehine iki sav sunulucak. Birincisi, kapitalist olmayan egemen snflar, retken glerin olaanst geliimini tevik etme eilimde deildirler. kincisi, retken glerin byk bir geliimi, dorudan reticiler arasnda zgrszlkle badamaz. Birinci sav: 1. Kapitalist olmayan ekonomik yaplarda emek zgr deildir. Aksine, "dolaysz zorunlu emek"tir: reticiler, emek pazarnda yapdan szlemenin bir sonucu olarak deil, gnll olmayan balarla kendi smrclerine baldrlar. 2. "Bu durumda," yani reticiler zgr emekiler deilse, retim deer birikimi iin olmaz (altblm (2)'nin (h) tezi budur) ve zenginliin tek amac "zevk" olur. Smrc, kulanm deerinden tr reticinin artn ister. 3. Dolaysyla, sadece snrl bir artk elde etmekle yetinir, nk, kullanm deeri miktarnn insani olarak isteyebilecei ve fiilen yararlanabilecei bir tavan vardr:

(j). durgunluk ya da kriz iindeki kapitalizm iin elbette yanltr. Uygun bir zaman aral ima ediliyor. Grundrisse, s. 326. '*- Grundrisse. s. 326.

226

227

... uras aktr ki, rnn deiim deerinin deil kullanm deerinin hakim olduu toplumun verili bir ekonomik oluumunda, art emek, az ok verili bir istekler kmesiyle snrl olur ve burada, bizzat retimin [sisteminin] doasndan snrsz bir art emek al domaz.'" 4. Sadece "belli miktarda yararl rn"0' isteyen smrcnn, giderek daha fazla rn retmenin aralarm, yani olduka gelimi ve iyileen retken gleri tevik etmekte hibir kan yoktur. 5. Bu nedenle, "evrensel sanayi, dolaysz egemenlik temelinde alamaz":'" Kapitalist olmayan bir ekonomik yapda, retken gler sistematik bir ekilde ilerlemez. 6. yleyse, "toplumun retken glerinin gelimesi iin sermaye, zsel bir ilikidir" -Marx'n (i)'yi savunma ekli.<4) 3. adm, en knlgan adm gibi grnyor. Smrc, rnein ok sayda piramit isteyemez mi, ktlesel lekte bir art emek alna cisimletirecek bir arzuda bulunamaz, m? Mare, herhalde yle yantlard: Bu, "verili istekler kmesi"ni lszletirirdi, fakat yine de sonlu kalrd. Yant zayftr; nk, (a) smrc, istedii piramitlerin saysna snr koymayacak kadar kendini ululayan biri olabilir ve (b) lmldr ve lm zerine, ona tabi reticiler henz kendisi iin birey ina etmedikleri ve ok sayda piramit isteyebilecek bir varisin denetimine geeceklerdir: Byk fakat snrl bir bitimsiz alk ardkl, snrsz bir alkla aym etkiyi gsterecektir. Bunlar tutarl olaslklardr, fakat, savm ana izgisini yok etmezler. nk, birincisi, ileri srlen tez yledir: Kapitalist olmayan biimler, retken gelimeyi sistematik bir ekilde ilerletmezler ve eer kapitalizm dnda "bizzat retimin [sisteminin] doasndan snrsz bir art emek al" domuyorsa, tez dorudur. Betimlediimiz durumlarda, daha fazla retme drtsn ekonomik sis-

tem dayatmaz: Aksine, tikel insanlarn motivasyonundan kaynaklanr. kincisi, dnlen lsz arzulan bulunan kapitalizm ncesi egemenlerin, bu arzularm retkenlii gelitirmek iin kaynak ayrma ynetimiyle birletirmeleri olas deil.'" Eldeki emek arayla, tutumlu deil, cmert olmak isterler. Piramitleri ina etmek iin ok sayda insann gerekmesi, muhteemiiklerinin bir parasyd. nalan iin muazzam bir aba gerekli olmasayd, nemlerini byk lde yitirmi olurlard. Yksek retken gelime ile zgrsz emein birliine kar ileri srdmz daha nceki savlar, (i)'yi dorulamann baka bir temelini oluturur. Eer o savlar salamsa, retken gler kapitalist olmayan snfl toplumda sadece snrl lde ilerleyebilir. (i)'nin tersten okunuu (j). daha dorudan gsterime elverilidir. (j). kapitalizmin retken gcn olaanst genilemesine yol atm syler, (j) lehine bilinen Marksist sav, emek deer teorisine dayanr; sonuca varmak iin zsel deil. Kardatrmal deiim deeri byklkleri neyi aklarsa aklasn, sermaye krnn kayna ne olursa olsun, deiim deeri, rekabette yok olma pahasna kapitalist firmann elde etmeye almak zorunda olduu eydir. Fakat, yeteri lde kullanm deeri retilmezse, deiim deeri birikmez. retkenlii gelitirme olanaklan bulunmal ve ele geirilmeli, bu nedenle retken gler sistematik bir ekilde ilerler. Firmann mecburiyeti para kazanmaktr; fakat, sadece retilmesi ve rekabet nedeniyle, olabildiince uzmanlkla retilmesi gereken eyleri satarak bunu yapabilir:

-Kapital, C. Kapital, C. Grundrisse, '*- Grundrisse,

l . s . 250. l . s . 250. s. 326. s. 325.

'"- "... eskiler, art rn sermayeye dntrmeyi asla dnmediler. Ya da en azndan ok snrl bir lde." Theories of Surplus Value, C. 2, s. 528. "- Savn emek-teorik versiyonu yledir. Deiim deeri retmini arttrmak iin, art emek miktarn arttrmak zorunludur. Balangla "mutlak art deer" arttrlarak bu baanlr Gerekli emek zaman miktar sabit kalr, art emek zaman ign uzatlarak ve emek daha sk altrlarak ("emein younlamas") artonir, bylece kapitalist saat bana her iiden daha fazlasn alr. Sonunda, mutlak art deer daha fazla arttrlamaz hale gelir ve sabit bir ignnde art emein gerekli emee orann arttrarak "greli art deer"i arttrmak zorunlu olur. Bu, gelimi, retkenlii arttran teknolojiye geii gerektirir. Emek-teorik ncllere gerek yok. Artan deiim deerinin artan retimi gerektirmesi, dolaysyla retimde kullanlan aralarn gelitirilmesini talep etmesi yeter.

228

229

... btn kapitalist retimin amac kullanm deeri ded, deiim deeridir. Dolandrclk bir tarafa braklrsa, deiim deerini arttrmann retimi arttrmann dnda hibir yolu yoktur. retimi arttrmak iin, retken gleri gelitirmek gerekir... Daha fazla mal retmek, asla burjuva retimin amac dedir. Aksine, onun amac daha fazla deiim deeri retmektir. Kendisine ramen retken glerin ve mallarn gerek genilemesine neden olur."'

yleyse, tam da egemenlerinin kulanm deerine gre olarak ilgi gstermedii ekonomi, dier snfl toplumlardan daha fazla kuanm deeri ve daha fazla kullanm deeri retme kapasitesi retir/1' u sonuca varyoruz: Kapitalist ekonorik yap ve snfl yaplar arasnda yalnzca kapitalist yap, retken gcn srekli gelimesine itilim verir/"

(4) Drt a
Alt-evreleri ve gei biimlerini saymazsak, "toplumun ekonomik oluumunda" retken gcn ayn geliim dzeylerine karlk gelen drt a ayrt edebiliriz:
TABLO: 4 Ekonomik Yapnn Biimi
1. Snf ncesi toplum 2. Kapitalist suf ncesi toplum 3. Kapitalist toplum 4. Snf sonras toplum

retken Gelime Dzeyi artk yok biraz1 artk, fakat 3'ten daha az. az ok yksek artk, fakat 4'ten daha az ktlesel artk

Birinci kanm aktr. Marks tanma gre snfl bir toplum, retenlerden ve retmeyenlerden oluan iki gruba blnr. ret"*- Grundrisse (Berlin), s. 804. Bu "paradoks" XI. blmde aklanyor. Daha fazlas iin bkz. Grundrisse, s. 224, 234-235, 341, 770; Grundrisse (Berlin), s. 890; Theories of Surplus Value, C. I, s. 270, 282.

meyenlerin yaamas iin, retenlerin kendi gereksinmelerinden fazla kuanm deeri retmeleri gerekir: Zahmet ekmeyen snfn geimi iin bir artk olmal. Dolaysyla, retken g bir artk yaratmayacak kadar dk olduunda snflar dlanr. Bir miktar artk olduu srece snfl toplum olasdr, fakat artk kkse, o toplum henz bir kapitalist snfl toplum olamaz: te ikinci karm. Peki, retken gelimenin ikinci evresinde niin snflarn olmas gerekiyor? Son, altblm (7) de aklanyor. Yeni retken glerin srekti kuanma sokulmas ve bylece dzenli kapitalist yatnn iin zorunlu olan az ok yksek artk bundan sonra gelir. "Dier herhangi bir retim tarz" gibi, [kapitalizm de] verili bir toplumsal retken gler dzeyini ve tarihsel nkoulu olarak bunlarn gelime biimlerini gerektirir" ve grdmz gibi bu, zlen feodalizm ve feodalizm-sonras gei toplumunda kk lekli sanayinin ve tarmn onlan getirdii dzeydir. Kk retim, kendi bana ilerleme yeteneinde olmayan daha fazla retken ilerlemenin kouUaruu yaratr. O zaman, gelime devam edecekse kapitalizm zorunludur ve kapitalizmin dou nedeni, Manc der, budur. Tek bana kapitalizm, 3. retkenlik dzeyinde gelimeyi derletebiliyorsa, bundan sosyalizmin yapamayaca sonucu kar. Sosyalizmin retkenlik nkoulu, yaamn, zamann ve enerjinin byk bir ksmm zevk almadan zorunlu amalarn aralarm retmeye ayrmay artk doru olmaktan karacak kadar byk, ktlesel artktr. Kapitalizmin misyonu, kendisini ykp sosyalizme yol verecei bu bo.uk evresine insanl tamaktr. Marx, yukarda oluturulan toplumsal biimlerin drt paral blnn ve bunlar de retken gcn ayn gelime dzeyleri arasndaki kou eletirmeyi kesinlikle kabul ederdi. Fakat, zellikle klelik ve serfliin en belirgini olduu byk bir biim eitliliini kapsayan kapitalist-ncesi snfl toplumda olmak zere, Tablo: 4'te verilenlerden daha ince yapsal ayrmlar yapard. Yine de, Manc, hangi kapitalist-ncesi snf yapsnn mevcut olduunun
Kapital, C. 3. s. 770.

128

231

egemen retken g dzeyi gereince aklanabdeceini zanneder miydi? retken gteki deiiklikler, kapitalist-ncesi snfl toplumdaki yapsal farkllklar aklamazsa, bu durum, sunduumuz ekliyle tarihsel materyalizmi ne kadar Ciddi skntya sokar? Yorumlamayla dgdi soruya yant vermek kolay de. Manc'n konuyla gi tutumu ak de; zira, kantlar aksine iaret eder. Bir yanda, onu retken gcn gemesine bavurarak Tablo: 4'te gzden geirilenlerin tesindeki toplumsal deiimleri aklamak zorunda brakan Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'ya hrsl nsz var. Kabaca konuursak, klelik ve serflikle nitelenen "antik" ve "feodal" toplum, 1859 tarih nsz'da Ueri srlen teorinin rnekleri arasndadr."' Bu teori anti^ ve feodal tarzlarn ayr ayn ekedenmesi dikkate alnrsa, Marx, serflik klelikten daha yksek retken g gerektirir ve antik dnya, retken gc sadece serfliin daha ileriye gtrebilecei bir noktaya kadar gelitirirdi ve serfliin stn gelme nedenim de aklayan budur eklindeki tartmal tezlere baldr. Dier yanda, Marx'm baka yerlerde klelik ve serflik zerine saysz belirlemelerinde, nsz'n vaadini karlayan hibir giriim grlmez. nsz'den olduka farkl olarak serfliin genesisine askeri faktrlerin katksn belirtir42' ve arkaplann bir paras olarak retken glere bir gnderme olmasna karn, klelikte bilinenden daha gelimi nitelikte olduklarm iddia etmez. Bir yerde klelik ile serfliin kkenlerini birletirir: kisi de, reticer kendilerinin retim aralaryla birlikte ele geirildiklerinde doar.'4' Dorudan reticinin ekonomi-d zora tabi tutulduu toplumlar olarak ikisini yapsal bakmdan da birletirir. "Snai toplumun tam gelimi teme ile ataerkil koul arasnda, birok ara evre, sonsuz nanslar" olur dediinde,'1" her nansn, tam tamna nsz'n an- Snflandrlmas g "Asyatik retim tarz"n tartmayacaz. Bkz. Shavv'n aydnlatc yaklam, "Productive Forces and Relatios of Production," s. 326-335 ve Anderson'n kavrama ynelik kusunuz eletirisi, Lineages of the Absolutist State, s. 462-4%. Alman deolojisi, s. 40; Grundrisse, s. 165; Kapital. C. 1, s. 743-746. '*- Alman deolojisi, s. 40. '*- Grundrisse, s. 491. Grundrisse, s. 193
u

lamnda, farkl bir retken g dzeyine kardk geldiini dnemez. Son olarak Grundrisse'de, nsz'de sralanan blmlemelerden ok Tablo: 4'tekine benzer bir tarih dnemseetirmesi dener: Kiisel bamldk ilikileri ... ilk toplumsal biimlerdir ... Nesnelere bandk zerine kurulan kiisel bamllk, ikinci byk biimdir ... Bireylerin evrensel geliimine ve toplumsal zenginlikleri olarak kendi komnal, toplumsal retkenliklerine bamllklarna dayanan zgr bireysellik, nc evredir. kinci evre, ncnn kouanm yaratr.'" Burada snf ncesi toplum, ya atlanmtr ya da, balangta hiyerarik olmayan zgrlk d karlkl balantdar biimini alan "kiisel bamllk ilikeri" iinde kavranmtr. Kapitalist-ncesi snf tarihinin "sonsuz nanslar", ardklklar retken gcn dzeyinde bir dizi yksei yanstan retim ilikileri kmeleri olarak teorUetirilmeye direnirler. Fakat, bizim gl teknolojik yorumumuza gre bunun tarihsel materyalizme verdii zarar, ilk bakta grnenden daha kktr: 1. Kendi bama alndnda ve 2. evredeki varyandann aklamalaryla tamamlanmadnda Tablo: 4, toplumsal gelimenin seyri e ilgili tzsel tezleri cisimletirir. rnein, her kapitalist-ncesi snfl toplumun, verili zamanda olas artk snrl olduu iin yle olduundan, artk az ok yksek olduunda ve bu nedenle kapitalizmin doduundan sz etmek kk bir iddia de. 2. Tablo: 4'te, ekohomik yap tipleri, retken gcn niceliksel dzeyleriyle balantldr. 2. evredeki niceliksel dzeyler, ekonomik yapda sergedii deiiklikleri aklamaz: Geiler, bir yap retken gleri getirdii srece varln srdrr ve derlemelerini daha fazla tevik edemeyecei yksek bir dzeye getirdiinde gider eklindeki ilkeye uymaz. Fakat, ekonomik yapdann retken glerin niceliksel karakteristikleri gereince aklanmalar, bu. nedenle dlanmaz. Kullandabdir trden retken kolaylklar ikileri kontrol edebilir -niceliksel gelime dzeyleri kontrol etmese de.

'"-Grundrisse, s.

158.

128

233

rnein, byk lde ayn retken g dzeyinde bulunan farkl tarm toplumlar, farkl trden sulamalara gereksinim duymu olabilirler ve bu durum, ekonomik yapda sergiledikleri farkllklar aklamaya yardm edebilir.

(5) Kapitalizmin Misyonu ve Kaderi

Kapitalizm, benzersiz bir ekilde, retken gc 2. dzeyin tepesinden alp 4. dzeyin dibine getirebildii iin doar ve varlm srdrr. Bu ilerlemeyi salarken, snfsz bir toplumun maddi koullarm der. 'Toplumsal emein retken glerinin gelitirilmesi sermayenin tarihsel grevi ve haklldr. Daha yksek bir retim tarann koullarm, farknda olmadan bu ekilde yaratr.""' Bu koullar hazr olduunda, kapitalizm hakll artk kalmaz, artk kalc deildir. Rasyonelliim yitirir, insann daha ileri gelimesine bir "engel" haline gelir. 'Toplumsal zenginlikle ve retim gleriyle lonca sistemi, serflik ve klelikle ayn ilikiye girer ve bir engel olarak kaldrlmas gerekli olur." nsanolu kitlesi iin zgrl trn maddi yeniden retimiyle badar duruma getirmi olmakla "tarihsel yazgsn tamamlamtr." Sonra kendisini "salt bir tarihsel zorunluluk olarak," bujuva ideolojisinin ilan ettii gibi "hibir ekilde retimin mutlak bir zorunluluu olarak deil, retken gcn belirli bir tarihsel kalk noktasndan ya da temelden geliimi iin bir zorunluluk olarak" kendini aa vurur.(4> Elbette, salkl dneminde bile kapitalizm, srtnme ve rpnmadan muaf bir ilerlemeyi ynetmez. Kapitalist rasyonalite ile retken rasyonalitenin akmas, eksiklidir: Krl olmadka emek-tasarruf mekanizmalar uygulanmaz; genel ileriye hareket durgunluk ve israf dnemleriyle lekelidir. Fakat, arplmalar ve yalpalamalar, kapitalizmin, kendi zamannda retken gelimenin en iyi reetesi olmas olgusunu ortadan kaldrmaz.

retken glerin gelitirilmesi kapitalizmin amac deil, sadece deer biriktirme arac olmasndan ve bu aracn "snrl amala, mevcut sermayenin kendi kendini bytmesiyle srekli atma iine girmesi"nden tr, kapitalizmin eilimi ile maddi ilerleme arasnda bir uzaklama vardr. Kapitalizmin yaps, bazen, "tarihsel grev "ini yerine getirmesini engeller. "... retkenliin geliimini engelledii her seferinde, kendi misyonunun tersine gider" ve bu "ihanet" miktar olarak arttka "gittike yalandm ve zamanm doldurduunu gsterir." "Belli bir nokta"da, sosyalist bir toplum kurmaya yeterli bollukta retkenlie ulalr ve kapitalist deprasyon daha da iddetlenmeye balar. O zaman, toplumun retken gelimesi ile retim ilikileri arasnda kendini keskin elikilerle, krizlerle ve kaslmalarla gsteren giderek artan bir badamazlk [sz konusudur]. Sermayeye dsal ilikilerle deil, onun kendini koruma koulu olarak sermayenin iddetli paralanmas, ekilip daha yksek bir toplumsal retim durumuna yol amas ynnde sermayeye verilen dn en arpc biimidir. -Doal olarak de uymaz ve proleter devrimle grevden alnmas gerekir. "nsan faaliyetinin ald son klelik biimi, bir yanda cretli emek dier yanda sermaye, bir deri gibi soyulup atlr." Sosyalizm olanakl olduktan sonra, kapitalizmin hakllnn artk kalmadm, artk kalc olmadm syledik. Sosyalizm olabilirliinin kapitalizmin haklln ortadan kaldrmasnn nedeni aktr. Peki, kapitalizmin sosyalizme geie izin veren bir teknolojiyi yaratm olduu zaman, neden onun zellikle iddetli krizlere maruz kald zamandr? Yant u deildir: Kapitalizm ne kadar ok zayfsa sosyalist devrim o kadar ok gerekleebilirdir ve krizleri en derin olduu zamanlar kapitalizmin zayflnn en byk

'"- Kapital, C. 3. s. 229 ve bkz. Theories ofSurplus Value, C. 2. s. 405. Grundrisse, s. 749. m - Grundrisse, s. 325. Grundrisse, s. 831-832. Bu metinle ilgili daha fazla tartma iin bkz. "Mam's Dialectic of Labour," s. 254

Kapital, C. 3, s. 232. '*- Grundrisse, s. 749.

234

235

olduu zamandr. Zira, kendi bana zayf bir kapitalizmin olanakl kld ey, sosyalizmin inas deil, kapitalist sistemin potansiyel olarak tersine evrilebilir ykmdr: An-kapitalist devrim vaktinden nce olabilir ve bu nedenle sosyalist amacm baaramayabdir. Baarl bir devrimi olanakl klan, yeteri lde gelimi retken glerdir. Sorun, gelimi retken glere ulamann neden kapitalist sistemin ileyiindeki sert "eliki" ve "kaslmalar'la aktdr. Mani'm kapitalist kriz retisinin yorumu, burada haedemeyecek tartmal bir konudur. Fakat, sorumuza yant gzeterek Marx'n bir "ykd" teorisyeni olduunu varsayarak balayalm. Ykl teorileri farkl versiyonlarda olurlar,1fakat biz yle birini kastediyoruz: Eer kapitalizm devam ediyorsa, o zaman belli bir noktada,-salt ekonomik nedenlerle, kalc bir duraklama noktasna gelir: evrimin eskisi gibi devam etmesi ekonomik olarak olanaksz olur ve yinelenen hibir "caranma"nn izlemedii son kez byk bir "k" olur. (Kapitalizmin, varln srdrrse yaayaca nihayi krize dmeden nce gidebecei kabul ediliyor). Byle bir teori, sorumuza yant vermeyi kolaylatrmaz. Zira, imdi de unu sormak zorundayz: Sosyalizmi gerekleebilir klmaya yeterli retkenliin son krizden nce birikmesini salayan nedir? Kapitalizmin ykln garanti eden yasalarla ona tannan zaman miktan, neden gerekli retken gc retmeye yeterli olsun? Bize gre Manc bir ykd teorisyeni deddi; kapitalizm bir kez tam biimlendikten soma, maruz kald her krizin kendisinden nceki krizlerden daha kt olacan savunuyordu. Fakat gler, kendilerinin duraanlat krizleri de kapsayan dnemler iinde ilerler. Bu nedenle, verili bir krizden nce, daha nceki krizlerden nce olduundan daha gldrler. Demek ki, bir kriz ne kadar ok iddetliyse, derlemesini engelledii gler o kadar ok gelimitir. Dolaysyla, krizler gittike daha ktletike (fakat gittike

ktlemeleri nedeniyle ded), sosyalizmin gerekleebilirlii de giderek artar. De facto, son depresyonun evrimde bir tkanmann olduu zaman gereklemesi ve glerin sosyalist bir yapy kabul etmeye hazr olmas ve proletaryann yeterli bilin ve rgdlkte olmas dnda, ekonomik olaraik tescd edilmi hibir nihayi ykl yoktur. Dolaysyla, ykd kavram halledddikten sonra, kapitalizmin en kt krizi gerekletiinde kararl bir sosyalist toplum kurmaya yeterli retkenliin hazr bulunmas olgusundan anladmayacak bir yan yoktur.

(6) Sosyalizmin nkoullar

Bir btn olarak insanolunun zgrl zgrlk kartna tercih etmesi banal fakat nemli bir hakikattir. Tarihin, insanolu kitlesinin allm koulu olan esarete kar bu kadar ok snf mcadelesi kaydetmesinin nedenini ksmen bu aklar. Kendileri iin ve bakalan iin almaya zorlanddar, kendi yeteneklerini gelitirme frsatm fazla bulmaddar. Egemen bir snfa tabilikleriyle zgr olmayan bu insanlar, "kendi bana bir ama olan" ve gelecekte serpilip gelimesi planlanan "insan enerjisinin geliimi"nden de dlandlar. Snflara blnm toplum tarihinde baz zgrlkler kazanlmtr; fakat sadece "mevcut retken gler tarafndan ... dayatld ve izin verildii lde." zgrln genilemesi, daha fazla gemeleri zgrl geniletmeksizin olanakl olmad zaman retken gler tarafndan dayatlr, fakat genileme mevcut dzeylerinin izin verdiinden daha byk olamaz. Serbest zaman, ayncalkh insanlarn zel mal olmutur ve yksek kltr, egemen snfn muhitinde geip serpilmitir. 2. ve 3. retkenlik dezeylerinde uygarlk, ancak kkl eitsizlik srdrlrse erleyebilir:

yi bir aklama iin bkz. Sweezy, The Theory of Capitalist Development, XI. ve XII. blmler. Bkz. Hovvard ve King, The Poiilical Economy ofUarx, s. 220-221.

'"- nc koul btnyle bamsz deil. Kapitalizmin bozukluklar ve liretken glerin geliimi proletaryann militanlna itilim verir. '- Kapital, C. 3, s. 720. '*- Alman deolojisi, s. 475.

128

236

alan snfn sadece bir destek temeli olarak ilev grd snfn iinde insan kapasitelerinin zgrce geliebilmesi iin, emek kitlesinin kendi gereksinmelerinin klesi olmas ve kendi zamannn efendisi olmamas zorunludur. alan snf, dier snfn taplumsal gelimeyi temsil edebilmesi iin, gelime yoksunluunu temsil eder.(,) reticiler, "destek temeli"dirler. Kendileri gelimemi olan reticiler, bo zamahl bir snfn evresinde insan ruhunun ieklenmeini olanakl lalan maddi bir artk yaratr. Zira, snfl bir toplumun kltrel retimi, snf balantlaryla snrl olsa da, en yksek insan yeteneklerinin bir ifadesi olarak kalr. Tarihi sanat ve dnce eserleri, tek deerleri snf egemenliini srdrmeye yardm etmek olan bir ideolojik aralar kmesi deildir ve proletarya geleneksel kltr kovmaz. Her bireyin, tarihsel olarak miras alnan kltrde -bilim, sanat, karlkl iliki biimleri- gerekten korunmaya deer olan sadece korumakla yetinmeyip, egemen snfn bir tekeli olmaktan karp btn toplumun ortak mlkiyetine evirmek ve daha da gelitirmek iin yeterli bo zamana sahip olaca bir gelecekte maledilip yaygnlatrlr. Burjuva ada, kltrn muhafzln kapitalist snf stlenir ve Marx, buna uygun olarak, sermaye ile uygarlk arasnda belli bir kaynamann bulunduunu kabul etmeye hazrdr.'4' Fakat kapitalist gelime, kltrel demokrasinin temellerini de atar. "Emek toplumsal olarak gelitii ve bu nedenle zenginliin ve kltrn bir kayna haline geldii oranda, iiler arasnda yoksulluk ve sefalet, ii olmayanlar arasnda zenginlik ve kltr geliir;" fakat

"mevcut kapitalist toplumda, iileri bu toplumsal musibeti kaldrmaya zorlayan ve olanak tanyan maddi vb koullan da sonunda yaratmtr.""' Kapitalizmin retken baans, bizzat reticilerin uygarla katlmalarna izin veren bir artk yaratmaktr. retken glerin gemi geliimi, sosyalizmi olanakl, gelecekteki gelimeleri ise zorunlu klar. "Kapitalist retim, genel olarak emein retken glerini yeterince yksek bir dzeye zaten getirmemi"se, hibir sosyalist devrim baard olmaz. "Dolaysz sonulan ne olursa olsun zamanndan nce devrim giriimleri, kapitalist toplumun restorasyonuyla sonulanacaktr. "Mutlak bir ekilde gerekli" ktlesel retkenlik "pratik ncl" olmadan, "ktlk" sadece "genelletirilmi" olur. Egemen snfa boyun edirilebilir, .fakat bunun sonucunda ortaya kan "sefalet" iinde, alan niifus sosyalist bir uluslar topluluu kuramaz. "htiyalar iin bir mcadele" boy verecek ve "btn eski kirli iler, zorunlu olarak yeniden retilecektir." Gelimi bir teknolojinin sosyalist baarnn zsel bir nkoulu olduuna inanan Marx, greli ktlk ve snai olgunlamamtk temelinde "sosyalizm ina etme" giriimleri konusunda ktmser olurdu. Fakat, yksek teknolojinin sosyalizm iin sadece zorunlu deil yeterli de olduunu ve kapitalizmin bu teknolojiyi kesinlikle yaratacam dnd iin, sonal tutumu iyimser olurdu. Bu yzydda toplumlar, kendi retken gleri Manc'n zorunlu ilan ettiinden geri olduu bir srada kapitalizmin penesinden kurtuldular. Fakat bunun, Manc'n tutumunun ktmser yanm rt ak deil. Zira, hem insani bakmdan hem de "dar ekonomik" bak asndan nemli yanlanyla kapitalizme stn ekonomiler kurmalarna karn, bu toplumlarn sosyalizmi baanp baar-

"'- Gotha ve Erfurt Programlarnn Eletirisi, v. M. Kabagil, Sol Yaymlan, 3. bask, 1989, "'- Theories ofSurplus Value, Kautsky basks. Stuttgart, 1905, C. 3, s. 111-112; aktaran A. L. Hanis, "Utopian Elements in Man's Thought." s. 88 iinde. - Bkz. Theories ofSurplus Value. C. 1, s. 285'te "zgr nhsal UretinTe nemli bir gnderme. Engels, "Konul Sorunu" Seme Yaptlar, C. 2, v. Sevim Belli vd Sol Yaynlan, 1977, s. 373 iinde. Bkz. Grundrisse, s. 634. '*- Theories ofSurplus Value, C. 2, s. 580. '*- Alman deolojisi, s. 57. M a n , ileri ekonomileri de iine alan geni} bir devrimci dnm balamnda gereklemesi kouluyla, verili bir lkede dk bir retken temel zerinde sosyalist devrime izin verir. Bu dunm, burada tartlmayacak olan, Boleviklerin yoldan sapp sapmadk!an sorununu karmaklatnr.

238

239

madklan, ilk elde tartmaldr. Dahas, bu toplumlar, karakteristik olarak baka yerlerde gelitirilmi daha deri teknolojiyi alyorlar ve bu nedenle, gerekten sosyalist olduklan kabul edilse bde, ktmser tezin kar rnekleri olarak nitelenemezler. Marx' kesinlikle rtecek ey, retiminin ana gvdesi tarmsal kalan kukudan uzak sosyalist bir toplumdur. Mara'n zamanndan bu yana biriken deneyim, yeni umutlan ve endieleri hakl klyor. imdi, onun iyimser olduu yerde daha az umutlu, ktmser olduu yerde daha az umutsuz olabiliyoruz. Mani'm kanlmaz olduunu dnr gibi grnd gezegenin kaynaklarnn astronomik retkenlie izin vereceinden artk emin olamyoruz; fakat byle bir retkenliin insann bir kurtulu koulu olduu aikar olmaktan uzaktr.

lamak neden olanakl olmad? Bu blmn geriye kalan ksm bu sorunun tartlmasyla dgilidir. unu bilmek istiyoruz: Neden (k) retken gelimeyi 4. evreye getirmek iin snfsal bask gereklidir. retken glerin gemesi zerindeki etkisinden tamamen ayn olarak 2. ve 3. retken evrelerde snfsal bask zorunluysa; bu dnemdeki snfsal bask, zellikle, (k)'run syledii gibi sadece retken ilerleme iin de, bizzat toplumsal dzenin kendisi iin de zorunluysa, o zaman (k) bir sonu olarak ortaya kar; nk, minimum bir toplumsal dzen olmadan retken derleme olanakszdr. Dolaysyla, (m^nin doruluunu kantlayan ne olursa olsun (bir fark varsa o da), (k)'rnn bir aklamasn oluturacadr: (m) retken gelimenin 2. ve 3. evresinde snfsal bask toplumsal dzen iin zorunludur. Daha eri gitmeden, (k) ve (m)'deki iki ifadenin, "snfsal bask" ve "zorunludur" ifadelerinin aklanmas gerekir. Snfsal bask e snfsal blnmeyi birbirinden ayrt edelim. Snfsal blnmeyi elde etmek iin, toplumun retenler ve retmeyenler olarak blnmesi yeterdir. Byle tanmlanan snfsal blnme, bir grubun dierine tabiliinin olmamasyla mantksal olarak badar. Dier yanda snfsal bask ise, reticerin retici olmayanlara band olduu antagonistc bir ilikiyi gerektirir. (Bu tanmlamalar, sadece tartmay gelitirmek amacyla sunuluyor), "Zorunludur":-Burada kuandd ekliyle ifade, (k) ve (m)'deki derleme ve dzen bakmndan snfsal basknn ilevselliini ifade eder. X, y'nin kandmaz bir sonucu ve bu anlamda onun iin zorunlu olabilir; fakat (k) ve (m)'de "zorunlu" bu ekde kullanlmaz. Bu balamda, y iin zorunluysa, y'yi meydana getirmeye hizmet eder ve bu hizmet olmakszn y olanakszdr. Moton almadka bir buharl gemi hareket etmez ve o da bir dmen suyu yaratmadan hareket etmez. "Zorunlu" szcnn bu kulanmnda sadece birinci koul, geminin hareketi iin zorunludur. (k) ve (m) ile ilgili bu aklamalar nda, Mani'm birinciye
241

(7) Snflar Niin Zorunludur?

Mam, retken gelimenin 3. evresinde sosyalist denemenin baaraszha mahkum olduunu dndne gre, retken gcn 4. dzeye geliimini sosyalizmin ynetemediini savunuyor olmal: Bu, snfl toplumun yerine getirecei bir grevdir. "retken glerin bu geliimini ve art emei elde etmek iin, kr eden snflarn ve ken snflarn var olmalan zorunluydu." Sosyalizmin maddi temelini kurmak iin, kapitalizm tarafndan tamamlanan uzun bir smf eitsizlii sknts gerekir ("Antagonizm yoksa, derleme de yok"""). Peki niin byledir? Bir snf dierini bask altna almadan, ortak bir zahmet toplumunda retken gleri gelitirme ykn pay-

<"_ Daha fazlas iin bkz. XI. blm, altblm (9). - Burada ileri srlenler, sosyalizmin/komnizmin, birincisinin ikincisinin temelini hazrlad iki evresinin (Marx'n "komnizmin" "daha geri" ve "daha yksek" evreleri dedii ve daha sonra "sosyalizm" ve "komnizm" olarak yeniden ekillendirilen) bulunduunu yadsmak olarak anlalmamal. 4. retkenlik dzeyi, daha geri evre balamadan nce ulalmas gereken dzeydir. a - Felsefenin Sefaleti, s. 89. Felsefenin Sefaleti, s. 56.

128

bal olduu aktr; fakat ikinciyle ilgili grleri konuunda fazla kant yok. Bundan sonrasna, Freud'n dncesine uzanan (m)'nn savunma-art-aklanmasn ina ederek balyoruz. Sonra, (m)'yi gerektirmeyen ve Engels'ten alnan farkl bir snf anlatmn sunuyoruz. Ondan sonra, (m)'nin, dolaysla (m)'nin Freud anlatmnn doruluundan kukulanmann nedenlerini aklyoruz, (m)'den vazgemeye karar veriyor ve (m)'ye dayanmayan bir (k) aklamas sunuyoruz. (m) lehine aadaki sava benzer bir ey baz post-Freudian Marksistleri cezbetmitir. Sav, 4. evrenin altodaki btn retken dzeylerin ktlk dzeyleri olmas olgusuyla balar. 4 ncesi toplum, yelerinin (en azndan) byk bir kitlesinin zlem ve ihtiyalar yadsnrsa kendini yeniden retebilir. Emek sreci, maddi nedenlerden tr, nitelik olarak zahmetli, nitelik olarak uzundur. ok az asli dl yaratr ve grnenin tesindeki gdler dnda hikimse srece katlmaz. "Sermaye, [iiyi] altrmadan ona deme yapmaya istekli olsayd, memnuniyetle pazarla girerdi"*" ve proleter-ncesi emekiler de benzer teklifleri memnuniyetle kabul ederlerdi. O halde emek, srekli ac veren bir doyum ertelemeyi emekilere tarihsel olarak dayatmtr ve insanlar, btnsel karlar yle gerektirdii zaman bile, srekli ac veren bir doyum ertelemeyi kolayca kabul etmeyecek ekilde olumulardr: Ksaca belirtirsek, uygarlk dzenlemelerinin sadece belli bir zor derecesiyle srdrlebilir olmas olgusundan sorumlu yaygn iki insan karakteristii vardr -yani, insanlarn almadan kendiliinden holanmamas ve tutku lan karsnda hibir savn ie yaramamas. alma itici olduu zaman, insanlar almaya irilmelidirler. yleyse, 2. ve 3. retkenlik dzeylerinde baz insanlar, dier insanlarn almasn denetlemesi gerekir. Bu nedenle, bu dzeyler-

de, alanlar ile almayp bakalarnn almasn salama alanlar arasnda bir ayrm zorunludur. (m) lehine bu Savn, zorunluluunu (m)'nin ileri srd ilikinin, salt snfsal blnme ilikisi deil, snfsal bask ilikisi olmas gereim karladna dikkat edin. Zira, retmeyen grup reticileri denetleyip zaptetmeli ve dolaysyla ynetmelidir. Snfsal blnmenin baka ilevleri de bulunduuna dair anlatmla badamasna karn, Freud anlatmda snfsal bask zorunlu olduu iin snfsal blnmenin zorunlu olduu sylenebilir. Snflarn ileviyle ilgili rakip bir teoriyi de Engels verir. Engels, basit el emeinden ykml olan kitleler ile emei yneten, ticareti ve kamusa] ileri yrten ve daha somaki bir evrede sanat ve bilimle uraan az sayda ayncalkh kii arasnda ayrm yapar. Fakat bu "byk iblm"nn temeli, Freud anlatmda olduu gibi, toplumsal denetim sonnu deildir. Aksine: Gerekten alan nfus, kendisine toplumun ortak ilerine -emein ynetilmesi, devlet ileri, hukuksal meseleler, bilim, sanat vb- bakacak kadar zaman kalmayacak kadar kendi zorunlu emeiyle uramak zorunda kald srece, bu ileri idare etmek iin fiili almadan muaf zel bir snfn srekli var olmas gerekir. Bir Engels eletirmeni unu kabul edebilir: Ktlk, dorudan doruya maddi nedenlerden trii, en azndan insanlarn ounluunun retici olmasn salar. Fakat, neden herkes deil de sadece bir ounluun retmesi gerekir diye sorabilir: Snfsal blnme niin zorunludur? "Gerekten alan nfus'n izelgesi, neden, toplumun ortak ileri"ne katlmalarna zaman buakmayacak ekilde oldu? Her kesin almas, her birinin fiilen yaptndan bir bakma daha az almas ve almann herkese yaylmasyla her reticin kazand zamann kolektif z-ynetime ayrlmas neden

Grundrisse, s. 462.. Freud, "The Frture of an lllusion," s. 7.

'"- Anti-Dhring, v. Kenan S o m a , Sol Yaynlan, 2. bask, 1977, s. 298-299.

242

243

olanakl deildi? Snfsal blnme gereini ortadan kaldran bir rotasyon sitemi niin olanakl olmad?0' Engels, bu sorulara yant vermez; fakat kendi payna yantlamas zor da deil. Eletirmenin nerisi, gerekte mantkl de. Ynetsel grevler bel bir eitimi ve gnlk ilerden uzak durmay gerektirir; almadan arta kalan zaman miktar henz ok snrl olduu iin, ikisini de kideler yapamaz. Rotasyon fikri de, serbest zaman kuanmndaki ak "lek ekonomderi"ni gzard eder. Engels, snfsal blnme zorunluluunun iyi bir anlatmn vermitir. Peki, yneticder, zorunlu olarak ayn bir grup olsalar da, neden halk denetimine tabi tutulamadlar? Freudc grte bunun dlanmasnn nedeni aktr; fakat Engels snfsal basky nasl aklyor? Bunu aklamaya giriir ve aklamas, (m) nermelini desteklemez. Zira, reticUerin bakalarna bamlln kanlmaz gsterirken, bunun yerine getirdii hibir ilevi belirtmez. Snf yapsn ama itibariyle ab initio baskc olarak yorumlayan Freud anlatma kart olarak Engels, sadece ynetici tabaka kendi konumunu "kendi karna, alan kitlelere giderek daha fazla emek yk dayatmak iin" kullandnda ve bu nedenle, durumun yle olduunu grr.0' Engels 'te boyun edirme, snfsal blnmenin rasyonatitesi deil, sonucudur: "Snflara blnmenin temelinde, iblm yasas y a t a r . O zaman, bir snfn baka bir snf tarafndan bask altna alnmas, teknik olarak zorunlu farkllamayla balantl kanlmaz bir maliyet olur. (m)'nin syledii gibi, kendisi topluma bir katkda bulunmaz. imdi, her eye ramen, (m)'nin doru olup olmadn sormamz gerekir. Snfsal bask, 2. ve 3. retkenlik dzeylerinde toplumsal yaplan gerekten de karakterize etmitir; peki toplumsal dzen iin gerekli miydi?
'"- Freud grte, rotasyon psikolojik kstlamalarla atrd. reticilerin baml durumda tutulmas gerekir ve boyun ediren ile boyun edirilelim zihniyeti bir tek kiide birletirilemez. m - Anti-Dhring, s. 299. **-- Anti-Dhring, s. 445.

(m)'ye, dolaysyla (m) lehine Freud sava iki itiraz tartacaz. Birinci itiraz, (m)'nin Marksist bir savunucusunun kabul etmekle ykml olduu ncere dayanr. kinci itiraz, Marksizmle balantl de. Birinci itiraza kar durulabilir; fakat ikincisi kararl grnyor. 2. ve 3. evrelerde olanakl snrl artk nedeniyle bu evrelerde snflar gerekliyse -zorunluluklar lehine Freu savm balangc buydu-, hi artn olmad 1. evrede snfsz toplum nasl mmkn oldp? (m), retken glerin en dk gelime dzeyinde ilkel komnizmin hakimiyetini onaylayan Marksizme nas uydurulabilir?

Manc'n ilkel komnist insan tarifi sorunu zer: ... eski toplumsal retim organizmalan ... ya ilkel kabe topluluu iinde birletii ahbaplanyla gbek bam henz kesip atmam birey olarak insann olgunlamam gelimesi, ya da dorudan tabiyet ilikileri zerinde kurulur.'" Bu betimlemede ilkel insanlar, ayn karlan bulunan bireyler olarak kenderinin bilincinden yoksundurlar ve bu nedenle, toplumsal dzeni tehdit edecek elrilde bireysel arzularn peinde koma eiliminde dedirler. Bir grubu bastrma gerei henz ortaya kmamtr. Ayn dnceyi farkl bir ekde belirtirsek: Topluluk, bir egemen snf olmakszn kaba bir totaliterianizmie kendi yelerini uurlar ve bastrr. En bata i ticarete ititim veren kabtieler aras ticaretle bireyselleme balad zaman, snflar sadece maddi olarak olanakl olmakla kalmaz -ticaretle balantd artk nedeniyle- toplumsal dzen bakmndan zorunlu da olur. "Gbek ba" psikolojisi, snfsal basky gereksizletirir. Bu psikoloji adktan sonra, "dorudan [yani, pazarla dolaymlanmam] tabiyet ikeri" stn gelir ve 2. toplumsal evre balar. O halde, Manc'm betimledii ekliyle ilkel komnizm, 2. ve 3. evrelerdeki snfsal

"'- Kapital, C. I, s. 94-95.

244

245

bask zohnluluuyla ve bu zorunluluun Freud aklamasyla badar."' (m)'ye kar daha nemli bir sava geliyoruz. Sav yledir: Kapitalizm ^esi tarihin uzun aralklarnda, reticiler kmesi iinde bazen byk bir blm oluturan kendi kendini yneten kyller ve artizanlar olmutur. Snfl toplumlarda alrlar; fakat, devletin ya da yerel kodamanlarn toplad dzenli ya da dzensiz vergiler yoluyla smriilrler. Maruz kaldklar basknn doas, egemen snf, reticilerin emeklerine onlarn kendi balarna baaramad bir disiplin veren snf gibi sunmay gletirir. Yazglar almak olanlar ertelenen doyum sorunuyla kardarlarsa, bu reticilerin sorunu egemen snflarn yardm olmadan zeceklerini kabul etmek gerekir. Dikkat eker lde bireysellemilerdir: "Gbek bayla" toplulua bal olduklarn syleyemeyiz. Tersine: Tarihsel kyllkteki bireyselleme, ya da topluluksal balant yokluu, bir lde, otoriteye tabiyet lsyle ters orantl olarak eitlilik gsterir. Dalk blgelerdeki kendi kendine bal obanlar, ovadaki daha topluluksal ifilerden, olaslkla gvenlikten tr, daha az yabanc denetim altnda olmulardr. Alak arazilerde ifilik yamacla daha fazla aktr ve retici, gerek ve Chicago anlamnda, besledii yneticiden koruma alr. Snf yaps ile ertelenen doyum sorunlar arasnda bir balant varsa, bu, yukarda belirtilen basit bir balant deildir. Yukarda formle edildii ekliyle Freud (m) savunusu reddedilmelidir, (m) lehine alternatif bir sava da'kalkmayacaz. Ondan bamsz olarak (k) lehine bir savunma ina edilecek. Marx'n bolluktan bu yana snfsal basknn toplumsal dzen iin gerekli olduuna ((m) tezi) inanp inanmadyla ilgili belirsizlii ifade ettik ve bu iddiadan vazgemeye karar verdik, (k) lehine, (toplumsal dzen iin deilse) toplumu retken gelimenin 4.

evresine getirmek, sosyalizmin balayabilecei kesel art yaratmak iin snf basksnn gerekli olduu nermesi lehine Manc'ta hangi Savlan bulabiliriz? Kapitalist olmayan snfl toplumun bu kadar byk" bir artk yaratmayaca daha nce ileri srld. Bu nedenle (k), kapitalist snfl toplumun sosyalizmden nce gelmesi gerektiini ima eder. Marx, sadece "kapitalistin ii zerindeki egemenlii"yle, der, tek bana zgr insan toplumunun maddi temelini oluturabilen toplumsal emein acmasz retken gleri ... ounluun zararna zorla yaratd[acaktr]<l) Peki, "zel sermaye birikimi", neden "retken glerin ve art emein gelimesi"nin zorunlu bir koulu oldu? Manc'n yant, gelime "ounluun zararna" olmak zorundayd eklindeki varsaymanda verilir. Gerekten de onlarn zarannayd. "Byk lekli sanayi," kuku gtrmez bir ekilde, bu sanayide alanlar iin baskcyd. Dahas Marx, ancak byle bir sertlik rejiminin istenen art yaratabileceine inanyordu. Hibir retici grubu demokratik srele kendisine byle bir rejim dayatmaz eklindeki makul kany buna ekleyin, sosyalizm insanl ktlktan bollua tam olamaz sonucu kacaktr. "Sermayenin sert disiplini" gerekliydi. Ksaca: 1. "Byk lekli sanayi"de egemen olana benzer alma koullan, retken gelimenin 4. evresine varmak iin zorunludur. 2. Hibir retici grubu, bylesi koullan kendi kendine dayatmaz. yleyse, 3. Snfsal bask, retken gelimenin 4. evresine varmak iin zorunludur ((k) tezi). Sonu ncllerle destekleniyor ve 2. ncl yanl bulmak gtr. Bu nedenle, savn baans 1. ncln hakiki deerine baldr. 1 ile ilgili yarg burada geitirilmeyecek; fakat, Marx'n (k) tezine ballnda kendini gsterdiinden emin olabiliriz.
'"- "Results," s. 990. Felsefenin Sefaleti, s. 89. Grundrisse, s. 325

Snflarn ilevi ile ilgili anlatm ve ilkel komUnizmin, dzenlenmesi gereken "ortak iledi bulunduunu kabul edii dikkate alndnda, Engels ilkel komnizmle nasl baa kard? lerin, zel bir snfn yrtmesini gerektirmeyecek kadar karmak ve geni olmadn sylemesi gerekirdi. '*- Bkz. Kosminsky, Studies in he Agrarian Hisory ofEngland, s. 144 ve Anderson, Passages From Antiquity, s. 155. Bu noktaya nce Eileen Power iaret etmitir.

128

247

Fakat Marx'n, kapitalizmin sosyalizmden nce gelmek zorunda olduuna inanmas iin baka nedenleri de vard. imdiye kadar sadece sosyalizmin niceliksel nkoulunu, ktlesel bir art, hesaba kattk. Fakat niteliksel nkoullar da vardr ve bunlarn da, Marx'a gre, kapitalizm tarafndan yaratlmas gerekir. Kapitalizm ii smfm kolektifletirir ve onu krsal ve zanaat "ahmakl"mn darkafaldndan kurtarr. i snf iinde bir i yapkanlk ve sofistikasyon yaratr ve bu olmadan, sanayinin demokratik z-ynetimi g olurdu. Modern "kolektif emeki"nin meydana gelmesi iin kapitalist balang zorunludur. Dahas, kapitalizm altnda servet younlamas, retim aralarnn reticiler tarafndan kolektif maledilmesinin grece kolay baarlmas anlamna gelir ve sermayeye kar mcadele, ii snfm kesen bir birlii ekillendirir -sosyalizmin siyasal baars iin istenen bir durum. Manc'n dncesinde hem niceliksel hem de niteliksel koullar nemliydi. Sosyalist dnm "kapitalist retim altnda retken glerin gelimesinden ve bu gelimenin meydana geli biim ve aralarndan doar" dediinde,(,) "biim ve aralar"n emein kolektiflemesini kapsadm, fakat genel olarak retken glerin gelimesinin ayr bir koul olarak ne kanldm kestirebiliriz. Emein gerekli toplumsallamasna ek olarak, Engels'in toplumun "ortak ileri" dedii eye tam katlm olanakl klan ignnde bir azalma olabilirlii, zseldir. Bizim sorunumuz, snflarn neden zorunlu olduuydu, ya da retken gleri 4. dzeye getirmek iin neden zorunlu olduklanyd. Snflarn nasd olanakl olduu sorunu farkldr. Herhangi trden bir artn elde edilebilir olmas durumunda maddi olarak olanakldr. Fakat, baka bakmlardan nasd olanakl olduklarm da sorabiliriz: reten snfa boyun edirme nasd baanhr ve srdrlr? Yant, bu kitapta gelitirilmeyecek olan bilin ve styap teorisinde yatar. Fakat styapnn Marks mimarideki genel konumu, bundan sonraki blmde aratnhyor.

- vn-

Temel ve styap, Hak ye Erkler

(1) styapy Saptama
Ol. Blm, ekonomik yapy, bir styapnn zerinde ykseldii "gerek temeP'i inceledi. Ekonomik yapnn retim ilikilerinin toplam olduu sylendi ve bunlar, geici olarak, kiilerin retken gler zerindeki haklan olarak anlamlandnld. Haklar dilinin deitirilmesi gerektii uyarsnda bulunduk ve bu blmn bir amac da, farkl bir fiili erkler diline neden yol amas gerektiini ve nasd yol aabileceim gstermektir. Manc, kesin bir styap izgisi izmemitir. deolojiyi kapsyor mu? Kapsamadm varsayacaz; fakat bu karar fazla belirleyici olmayacak ve styap ile ilgili sylediklerimizin ou ideoloji iin de geerli olacak. styapy, en bata hukuksal sistem ve devlet olmak zere, ekonomik olmayan kurumlar kmesi olarak alyoruz."1 Esas konumuz, devlet olarak devlet deil, hukuk olacak. Klasik ve sonraki Marksizmde iki ayn "styap" tanm gizlidir: (1) styap = Btn ekonomik olmayan kurumlar. (2) styap = Nitelikleri ekonomik yapnn doasyla aklanan ekonomik olmayan kurumlar. Birinci tanmda, zel olarak Marksist terimler yer almaz. kincisi, Marksist teorinin bir kavram olan ekonomik yapya gnderme yapt iin daha teoriktir.
"'- 1859 tarihli nsz'de ilk kez sz edildiinde styapnn "hukuksal ve siyasal" olarak tarif edilmesi ilgintir.

"- Kapital. C. 3, s. 235.

128

249

Hangi tanm seilirse seilsin, tzel iddia kabaca yledir: (3) Ekonomik olmayan kurumlarn nitelii, byk lde ekonomik yapnn doasyla aklanr. Tanm (l)'e gre (3) yle olur: (3)1 styapnn nitelii, byk lde ekonomik yapnn doasyla aklanr. Tanm (2)'ye gre (3) yle olur: (3) u Ekonomik olmayan kurumlar, byk lde styapsaldrlar. Bazen olduu gibi, rtk bir ekde her iki tanm da kullanlrsa, (1) e (2)'nin kesiiminden (3)' tretmek kolay olduu iin, (3) doal olarak doru grnecektir. Fakat, gerekte (3) doal olarak doru deildir ve bu nedenle, tanmlardan sadece birini benimsemek gerekir: Terimlerin okkatl tanmlanyla teorik zaferler kazanlamaz. Daha teorik ikinci tanm tercih ediyoruz. Dolaysyla bize gre tzsel iddia (3)"'tr ve tzsel soru da udur: Ekonomik olmayan kurumlar ne lde styapsaldrlar? u deil: styap ne kadar ekonomik olarak aklabir? Birinci tanmda byk bir yanllk yok; fakat kincisi daha elverili grnyor. O halde, diyelim ki, birisi gl anti-Marksist grler savunuyor ve ekonomik olma-1 yan kurumlarn ekonominin niteliini hemen hemen hi yanstmadm dnyor. O zaman birinci tanm onu, styap ekonomik temelden byk lde bamszdr demeye zorlar ve bu tuhaf bir ifade olur, zira o zaman bir styapdan sz etmenin alemi nedir? kinci tanma gre ise muhalif, kendi grlerine daha uygun olarak, ekonomik olmayan kurumlarn tzsel olarak styapsal olduklarn yadsyabilir. kinci tanmn kendine zg kibarl vardr: Tarihsel materyalizm eletirmenlerinin kendi kartlklarm daha ak formle etmelerine olanak tanr.

(2) Hukuksalhk Sorunu

Bu altblmde, tarihsel materyalizmin karsna kan ve "hukuksallk sorunu" denebilecek bir gl zmeye kalkacaz. Sorun: Eer ekonomik yap mlkiyet (ya da sahiplik) dililerinden ibaretse, aklad varsaylan hukuksal styapdan nasd ayrt eddebilir? Zira, nsanlarn mlkiyet ilikeri, onlarn hukuksal ilikeri alanna aittir: Mlkiyet, her eyden nce hukuksal bir kurumdur. Tarihsel grngleri anlamann anahtar insanlarn mlkiyet ilikilerinde aranmas gerekir demek, bu anahtarn hukuk kurumlarnda olduunu sylemek anlamna gelir. Ne var ri, Plekhanov'un da kabul ettii gibi, Her eye ramen hak haktr, ekonomi ekonomidir ve iki kavray birbirine kartrlmamaldr. Peki, ekonomik yap hukuksal terimlerle tanmlandnda, nasd birbirine kartn lamazlar? Bir eLouominin yaps, bir sahiplik ya' ps olduuna (ya da en azndan kapsadna) gre, hukuksal terimlerle byle bir tanmlama zorunlu de mi? Tarihsel materyalizm, aadaki drt konuma da grnte baldr, fakat, nden fazlas tutarl bir ekde savunulamaz: (J4) Ekonomik yap retim ilikilerinden ibarettir. (5) Ekonomik yap, styapdan ayndr (ve onun aklaycsdr). (6) Hukuk, styapnn bir parasdr. (7) retim Uikeri, hukuksal terimlerle (yani, mlkiyet gereince, ya da -Blm Hl'te olduu gibi- retken gler zerindeki haklar gereince) tanmlanr.

'"- Soruna yakn zamanlarda yaplan bir gnderme iin bkz. Nozick, Anarchy, State and Ulopia. s. 273 ve sorunun daha geni ele aln iin bkz. Plamenatz, German Mantism, Blm II, altblm I. Plekhanv, The Monist View, s. 35. '*- The Monist View, s. 173.

128 250

(5) zerine yorum; Parantez iindeki ifade, konumlar arasnda tutarszlk yaratmak iin oraya konmuyor. Sadece retim ilikilerinin hukuksal ilikilerden ayn olduunu deil, hukuksal ilikderin retim ilikderiyle aklandm da gstermek iin cmleye dahd ediliyor. Tutarll salamak iin, konumlardan birinden vazgeilmelidir. retim ilikileri ilk tantddnda kullandmz hukuksal terimleri elemenin aralarn salayarak (7)'den vazgeeceiz. O terimleri kullanmak uygundu; fakat zsel deddirler. Hukuksallk sorununu zme seyri iinde niin uygun olduklarm belirteceiz. Balantl iki paras bulanan sorun, (i) Mani'm retim ilikilerini nitelemesindeki hukuksal terimlerin hukuksal olmayan bir yorumunu formle etmek ve bunu, (ii) mlkiyet ilikilerini retim ilikilerinden ayn ve onlar tarafndan aklanan olarak mtarl bir ekde sunabdecek ekilde yapmaktr. zmmz yle deryor: nce, sahipi haklan klanma meselesi olarak sergiyoruz. Sonra, her sahiplik hakk iin, "uygun bir erk" diyeceimiz eyi farmle ediyoruz. Daha sonra, benzer ekde mlkiyet ilikerine "uygun gelen" retim ilikilerini betimyonz. Son olarak da (altblm (3) ve (4)'te), bu ekde saptanan retim ikerinin, mlkiyet ilikilerinin aklaycs olarak nasd sunulabdeceini gsteriyoruz. Birinci adm Blm HTte atdd. Mam, retim ilikerini nitelediinde "mlkiyet", "sahiptir" vb terimlerini kuanmasna karn, bunlardan vazgemenin uygun olduunu dnp, yerlerine, sahiplerin tipik olarak kuand hak trlerinin eit kombinasyonlarndan sz ettik. Ekonomik yapy geici nitelememizdeki tatsz kavram, hak kavramdr. imdi, "z yapma hakk" biiminde herhangi bir ifadeyi, "hak" szcn kaldnp yerine "erk" szcn koyarak, bir erki anlatan ifadeye dntrebiliriz. Eer x'mp erki varsa ve p erki r hakkna denkse, kabaca konuursak,'" onun sahip olduu erkin ierii

r hakknn ieriiyle ayndr diyebiliriz; fakat onun r hakkna da sahip olduu sonucunu karamayz. Erklere sahip olmak, bu erklerin denk olduu haklara sahip olmay gerektirmez; haklara sahip olmak da bu haklara denk erklere sahip olmay gerektirmez. Sadece meru bir erkin sahipi, denk olduu hakkn sahipini gerektirir ve sadece etkin bir haklan sahipi kendi dengi erkin sahipini gerektirir. Denilebilir ki, z yaprtia erki, z yapma hakknz etkin olduunda, z yapma hakkna ek olarak sahip olduunuz eydir ve z yapma hakk, z yapma erkiniz meru olduunda, z yapma erkine ek olarak sahip olduunuz eydir. Bu, bir insann sahip olduu etkin bir hakka denk bir erkinin olamayaca anlamna gelmez. rnein: Bir adamn seyahat etme hakk vardr, fakat bir serseri etesi istemez. Onu seyahat etmekten alkoyacaklardr Ve zayf olan meru otorite tarafndan kstlanmayacak kadar gldrler. Fakat adamn kendi emrinde, hareketini bloke eden eteyi yenebilecek durumda olan gl bir etesi var. Seyahat etme hakk etkin olmasa da, adamn seyahat etme hakk ve seyehat etme erki vardr. "Erk"i yle kuanyonz: Bir adam, sadece ve sadece, "yapabir"in normatif olmad yerde z'yi yapabir durumdaysa, z yapma erki vardr. "O, z'yi yapamaz," o, z yapyor olsa be don olabildii zaman, "yapabilir" normatif olarak kuandr -"yapabilir"in hukuksal ve moral kullanmlarnn mantksal bir zeli. "Yapabilir"in normatif olmad yerde, "o, z yapyor", "o, z yapabilir"i gerektirir.'" Normatif kullanmlar dlandktan soma bde, "yapabilir"i kullanma koullan esnek kalr ve bu durumun, erk derecelerini tarttmz altblm (6)'da aklanacak programmz iin kimi anlamlan vardr. Esnek olmasna karn, etkin hak kavram aktr. Erk kavrammz aym derecede esnek olacak ve sonu olarak, retim ilikileri ve ekonomik yap kavramlarmz da yle olacaktr, zira sonuncu ikinci gereince, ikinci ise birinci gereince tanmlanyor.
333

"'- Kabadr; nkii (a) bir tek hakka denk olan birden ok erk olabilir ve (b) haklardan farkl olarak erkler, derece bakmndan deiirler.

"'- Burada koul yerine gelmedii iin deil, ans eseri z'yi yapma, doru anlamnda z yapma erkinin kann olmad iin. ans eseri z'yi yapma durumlarn gzard ediyoruz.

253

imdi, denk geldikleri haklarla birlikte ekonomik yaplarn betimlenmesiyle Ugih kimi erkleri sralyoruz':
1. retim aralarn (ya da emek gcn) kulanma hakk 2. retim aralarn (ya da emek gcn) esirgeme hakk 3. Bakalarnn retim aralarn (ya da emek gcn) kullanmasn engelleme hakk 4. retim aralarn (ya da emek gcn) yabanclatrma hakk retim aralann (ya da emek gcn) kullanma erki retim aralann (ya da emek gcn) esirgeme erki. Bakalarnn retim aralann (ya da emek gcn) kullanmasn engelleme erki retim aralann (ya da emek gcn) yabanclatrma erki

trma erki, baka birinin bir nesne zerinde imdi benim sahip olduum erklere sahip olmasn dzenleme erkiyle ayn deildir."' Bir tek hakkn, ona denk birden fazla erke sahip olabilmesi, "denk erk" tanmnn salt szdizimsel niteliinin bir sonucudur. "Denk erk" tanmna gre aadaki sav geersizdir: P erki, r hakkna denktir Q erki, s hakkna denktir R hakk = s hakk. Bu nedenle P erki = q erki'2' Tariflerindeki hukuksal terimlerle erkler, kusursuzca uygun ve gerekten de olduka ilgin erklerdir;0' fakat bylesi hibir erk, tarifleri hukuksal terimlerden muaf olan bir erkle asla ayn deildir. Fakat birinci trden erkler, ekonomik yapnn bileenleri olarak kabul edilemez ve bundan byle, erklerden sz ettiimiz zaman, tanmlan hukuksal terimlerden yoksun olun erkleri kastedeceiz. Artk, retim ilikileri tarifinden hukuksal terimleri karmalm bir yoluna sahibiz. Tpk erklerin haklara denk olmas gibi mlkiyet ilikilerine denk rechtsfrei (haktan muaf) retim ilikilerini ina edebiliriz. Yntemin kullanmm gstermeye geiyoruz. Yntemin sunduu rechtsfrei retim ilikileri nitelemesi, Mars'n retim ilikileri konusunda hukuksal bir sz daarc kullanarak ileri srd dikkatli iddialan deitirmezse, yntem ie yarar. Blm m Tablo l'de olduu gibi hukuksal terimlerle tarif edilmi, ideal-tipik kleyi ideal-tipik proleterden ayrt eden, zt retim ilikilerini ele alalm. (Burada sadece ideal tipleri dnyoruz. Altblm (7)'de gereklie yaklayoruz). kisi de hibir retim

4. denklik bir kanklk yaratr: Erkin tarifi, hukuksal "yabanclatrma" terimini kapsyor. Sa taraftaki ifade, bir haktan ok bir erki anlatr;"' fakat, esasmda hukuksal terimlerle tarif edilen bir erktir. Hukuksalh retim ilikilerinden karmay amaladmza gre, hukuksal bir ekilde belirtilmi erklere raz olamayz. zm, yabanclama kavramnda kapsanan haklan aadaki gibi konumlandrmak ve evirmeye devam etmektir: Yabancdatrmak, baka birinin bir nesne zerinde imdi benim sahip olduum haklara sahip olmasn dzenlemektir. Bu nedenle, yabanclatrma hakk, zerinde ... dzenleme hakkdr. zerinde ... dzenleme hakkna denk erk, baka birinin bir nesne zerinde imdi benim sahip olduum erklere sahip olmasn dzenlemektir. imdi, yabanclatrma erki yabancdatrma hakkna, dzenleme erki zerinde ... dzenleme hakkna denk olsa da, yabancda"'- Bir ki}i, rnein, mlkn salmas durumunda lmle tehdit edilirse, erk olmakszn yabanclatrma hakkna sahip olur. Irk gruplar beyaz bir adam evini beyaz olmayan birine satmamaya zorladnda, mlkn yabanclatrma hakkna, denk olan btn erkler elik etmez. Kolay okunabilsin diye, "baka birinin bir nesne zerinde imdi benim sahip olduum haklara sahip olmasn dzenlemek" ifadesi, sonraki cmlede "zerinde ... dzenlemek" olarak ksaltlacaktr.

'"- MUlkiyet transferinin hukuken yasak olduu yerde, birinci erke sahip olunmakszn ikincisine sahip olunabilir (Dikkat edin: yabanclatrma erki, baka birinin bir nesne zerinde imdi benim sahip olduum haklara sahip olmasn dzenleme erkiyle zdetir). ncllerden, p erkinin s hakkna ve q erkinin r hakkna denk olduu sonucu kar. Hak tarifleri nediniyle haklara denk olsalar da, erkler hak tariflerine deil taklan denktirter. '*- Bylesi erteler, Hohfeld'n yetkiler dedii (hukuksal tasaruflar olan ve bu nedenle, bizim kullandmz anlamda erk: olmayan) haklara denktir, zira, hukuksal tasanflarn dalmn deitirecek ekilde (hukuksal olarak) davranabildiim zaman, Hohfeldi yetkiye sahibim.

254

333

aracna, sahip deil. Man, proleter kendi emek gcnn sahibi olduu halde klenin kendi emek gcnn sahibi olmamasna iaret ederek ikisini ayrtrr. Kleden farkl olarak proleterin kendi emek gcn esirgeme hakk vardr. Programmz, yle tercme etmemizi emreder: Proleterin kendi emek gcn esirgeme erki vardr, oysa klenin yoktur. tiraz: Klenin bu erkten yoksun olduu sylenmesinin nedeni, almamas durumunda ldrlmesinin olas olmas ve kesinlikle lecek olmasdr. Fakat, benzer bir kader esirgeyen proleteri de bekler; zira geim aralarm yitirir. Dolaysyla, proleter de emek gcn esirgeyemez. Bu nedenle, klelerin ve proleterlerin retim ilikileri tarifleri, programmza uygun olarak hukuksal terimlerden anndnldklarnda, artk zt olmazlar. Yant: Esirgeyen klenin ldrlmesinin olas olmas proleterin olmamas dorudur, fakat biz bu farklla dayanmayacaz. Esirgeyen proleterin leceim kabul ediyoruz. Fakat, lm korkusu olmadan, kendi emek gcn, mevcut ivereni de dahil, verili bir kapitalistten esirgeyebilir durumda olabileceine dikkat edin. Kle, kendi emek gcn tikel efendisinden esirgeyemez ve yaar. Proleter, kendi emek gcn tikel bir kapitaliste deil, u ya da bu kapitaliste sunmaya mecburdur. Hayatta kalmak istiyorsa, emek pazarnda kendisini kapitalist snfa sunmak zorundadr ve bu snfa hizmet etmek zorundadr. Bu, Mani'm sk sk kulland ifadeye olduka uygundur: Proleter, herhangi bir verili kapitalist deil, bir btn olarak kapitalist snf tarafndan sahiplenilir. Bu konumun hukuksal-olmayan denk ifadesi dorudur. Bir tek nemli rnekte programn uygulanma ekli budur. rnekten rnee temeli dnda programn geerliliini gstermek olanakszdr; fakat olduka genel uygun sonular karacam teslim ediyoruz. imdi iki itiraz ele alnacak. (1) Engels'in dncesine aina bir eletirmen, retim ilikileri-

nin hukuksal kavraynn yerine, Engels'in, olaslkla Marx'n onayyla, Arti-Dhring'de. mahkum ettii "zor teorisi"ni(" geirmi olmamzdan yaknabilir. Yaknmann adresi yanltr; zira, bizim retim ilikileri tanmmz, kucakladktan erklerin nasl elde edilip srdrldnn koullarn belirlemez. Nasl elde edilip srdrld sorusuna yant, zorun yan sra, ideoloji ve hukuku da iin iine sokar. Program, retim ilikilerinin ne olduklarn syler, neyin onlan srdrdn deil. Fark, altblm (4)'te aklanacak; fakat aadaki karlatrma, itiraza yantmzn zn aa vurur. Bir toprak parasna yasad konan biri, onun adna yasad zor kullanan uaklan yardmyla ve/veya toprama kananlarn ebedi cehennem ateine mahkum olacana dair bir sylence yayarak arazisini koruyabilir. Konducunun, arazisi meru otoriteler taralndan korunan benzer bir topran yasal sahibiyle ortak bireyleri vardr. kisinin de kendi arazilerim kullanma erkleri vardr. O retim ilikisindeki konumunu srdrmek iin birinin zor (ya da sylence) kullanmas, dierinin ise hukuka dayanmas, her iki durumda da ilikinin ieriinin bir paras deildir. Bu karatrma, "zor teorisi"nin bir eidim savunmadmz gsterir. (2) Programmz isel olarak salam olsa bile, Marx'm retim ilikileri dncesinin bir aklamas olarak yanltc grnebilir; zira Soru yerinde duruyor: retim Uikilerini neden hukuksal terimlerle tarif etti? Yant: ekici hibir alternatif yoktu. Sradan dil, retim ilikilerini rechtsfrei bir ekilde tarif etmek iin gelimi bir aygttan yoksundur. Mlkiyet ilikilerini tarif etmek iin zengin bir kavramsal sistemi vardr. Erk szdaarcnn yoksulluu ve erkler ile haklar arasndaki yapsal benzetirmeler dikkate alndnda, erkleri tarif etmek iin hak-anlatan terimleri zel bir anlamda kullanmak uygundur. Kavramsal olarak daha az kesin olmasna karn, bizim olduka kark programmza benzer birey kurmaktan kesinlikle daha uygundur. Marx, hukuksal terimleri hukuksal olmayan anlamlarda dzenli
333
"'- kinci Ksm, 2, 3 ve 4. blmler. Kr. Alman deolojisi, s. 357.

Grundrisse, s. 464; Kapital, C. 1. s. 178-185; "Reults," s. 1032; Theories ofSurplus Value. C. 1, s. 229, 349; Engels, Komnizmin lkeleri, Son 7.

256

olarak kullanmtr. Aleni rnekler: "Gerekte, ya da hukuken bizzat topra ileyenin mlkiyeti" olan retim aralarna"' ve "nce fiden, sonra hukuken de ... dorudan reticinin mlkiyeti haline dnen" retim aletlerine iaret eder. "Mlkiyet" hukuksal bir 'terim olduuna gre, gerekte topra ileyenin olan, fakat hukuksal olarak onun olmayan mlkiyetin olamayaca deri srlebilir. Bu sav, btnyle skolastiktir. "Hukuksal olmayan mlkiyet", her halde bir contradictio in adjecto'a. Manc'n bu ifadeleri kullanmnda hibir kavramsal karklk izi yoktur. fade edi ekli vecizlii baarr ve bizim programmz, onun aldatmak istedii eyin, sz biraz uzatma pahasna, btnyle itiraz edilemeyecek ekilde ifade eddebdeceini gsterir. (Elbette, kimseye bizim programmz benimsemeyi, ya da hukuksal terimleri hukuksal olmayan anlamlarda kullanmaktan imtina etmeyi tlemiyoruz. Sorun, bunlardan vazgedebeceidir, vazgeilmesi gerektii de). retim ilikeri, bazen, daha soma kazanacaklar hukuksal onay olmadan kurulur. Fetihi bir ordu, hibir yasal ya da dier hukuksal dayana olmayan bir dizi karar dayatarak yenden kyll yeni retim ilikerine sokabilir, iker belli bir dnem devam ettikten sonra, olaslkla hukuksal yetki desteini kazanacaklardr. Fetihten somaki iki evre, retim ilikeri ile tipik olarak -zorunlu olarak de- onlara elik eden mlkiyet ilikeri arasndaki aynm rnekler. Fakat Grundrisse'den bir pasaj, yaptmz ayrmn bir reddi olarak alnabilir: Burjuva iktisatlarn, modem polis altnda retimi srdrmek, rnein sopa-hukuku altnda srdrlenden daha iyi olduuna dair anlalmaz bir fikirleri vardr. Sopa-hukukunun da hukukolduunu ve daha gl olann hakknn, kenderinin "hukukun stnl" altnda be baka biimlerde var olmaya devam ettiini unutuyorlar.
259
">- Kapital. C. 3. s. 596 ve bkz. s. 694. '- Kapital. C. 3, s. 700. *- Grundrisse. s. 88.

Sopa-hukuku da hukuksa, fetihten sonras de dgi betimlememizde yanl bir ey var gibi grnyor. Grnt, aldancdr. Marx, kapitalist toplumda "daha gl olarm hakknn baka biimlerde var olmaya devam ettiini" syler. Aka, kendi uygar amda be, hukuksal haklar gereince tarif edebir mlkiyet ikerinin temelinde, bizim erkler, Manc'n, belki de yersiz bir ekde, "daha gl olann hakk" dedii eylerin var olduunu anlatmak ister. "Daha gl olarm hakk" burjuva hukuksal biimin iini dolduran gerek ieriktir ve bu nedenle, "sopa-hukuku" ierik olarak burjuva hukuktan farkl dedir. Manc, kukusuz, inceltilmi hukuksal durum de hukuksal olarak azgelimi durumu bir araya getiriyor; fakat benzetirmesi zaman olarak geriye doru gider. Erklerin aka grnr olduu "sopa-hukuku" toplumu, haklarn erkleri perdeledii toplumu aydnlatr: Ve tersi. Manc'm tutumunun zmlememizle elimesi bir yana, iddia ediyoruz, aklar.

(3) Mlkiyet likilerinin ve Hukukun retim likileriyle Aklanmas

retim ikerinin rechtsfrei tariflerini edindiimize gre, bu ekde tarif eden retim ikerinin mlkiyet ikerini akladnn nasd sylenebeceini gstermeyiz. Bu altblmde, daha genel terimlerle altblm (4)'te tartdan aklama balantsn rnekliyoruz. Balant rnekleri, imdiye kadar retim ilikileriyle mlkiyet ikerini hassas bir ekde ayrt etmekle genmediimiz iin aka olmasa da, daha nceki blmlerde grndler. rnein, Mantoux'nun tarif ettii ekliyle iskan kanununun kn anmsayn (Blm VI). Bu srete, aka iki evre vard. nce, emein hareket etmesine iin veren retim ilikeri yasad bir ekde biimlendii iin, kanun ihlal edildi. Soma kanun kaldrdd; bylece haklar de erkler, de jure (hukuksal) durum e de facto (fii) durum, mlkiyet dikeri e retim ilikileri arasnda uygunluk yeniden kuruldu.
333

Genel aklayc tez udur: Verili mlkiyet ilikileri, retim ilikilerinden tr sahip olduklar nitelie sahiptirler ve mlkiyet ilikileri bu nitelikleriyle retim ilikilerini desteklerler. Bu nedenle, mlkiyet ilikileri, retim ilikilerinde deiimi kolaylatrmak, ya da Mantoux rneinde olduu gibi resmiletirmek iin deiirler. retim diileri, retken gler uygun kullamlabilsin ve/veya gelitirilebilsin diye deiir, mlkiyet ilikileri ise, retim ilikilerinde gerekli deiimlere izin vermek ya da deiimi stabilize etmek iin deiir. Mantoux rneinde olduu gibi, bazen ekonomik deiim hukusal deiimden nce gelir, bezan tersi geerli olur ve bazen de deiimler ezamanl derler. Fakat her durumda, tarihsel materyalizm byle savunur, mlkiyet ilikileri, retim ilikilerdeki deiimin (ki retken glerin gelimesini yanstr) hizmetinde deiir. Aada drt tip durum rneklendirilecek: I. T zamannda koullar, mevcut hukukun yasaklad retim ilikilerinin olumasma uygundur. Uyulmas durumunda hukuk retken gleri engelleyecei iin, t et + n arasnda ihlal edilir. T + n'de hukuk deiir ve bylece mlkiyet ilikileri de retim ilikileri arasndaki uyum yeniden salanr (Mantoux rnei buraya aittir). n. I'de olduu gibi, koullar o srada yasaklanan retim ilikilerinin rgtlenmesinden yanadr. Fakat bu durumda hukuksal sistem, kendisine ramen retim ilikilerinin olumasma izin vermeyecek kadar gldr. Dolaysyla, hukuk er ge deiir ve bylece yeni retim Uikderi kurulabilir. ni. I ve n. tiplerde hukuk deiene kadar, yeni retim ilikileri yasaddr. m. tipte yeni retim ilikileri, hibir yasa kendilerini yasaklamad iin, hukuku ihlal etmeyecek biimdedir. Ekonomik deiimi daha gvenli hale getirmek iin yeni yasalar yine de gereklidir ve sonunda karlrlar. IV. I ila III. tiplerde, u ya da bu noktada hukuk deiir. IV'te ise, hukukta hibir deiiklik gereklememesine karn, mlkiyet dildleri deiir. Tarih bu modellerin rnekleriyle doludur ve ounlukla ok
260

katl ekillenme vardr: Karmak bir geite, baz yeni erklerin yasad kullanldna, bazlarnn hukuktaki deiimi beklediine rastlarz. Srf hukuku ihlal etme yetenei ve istei toplumda eitsiz dadd iin, aym hukuksal deiiklik tipik olarak hem kazandm erkleri resmiletirir hem de yemlerinin olumasna olanak verir. Bu nedenle, lonca sisteminin gerileme seyri iinde, bir tek ustann altrabilecei kii saysn snrlayan ynetmelikler, hukuksal engeller kaldnlana ve yerel planda gerekleen genelleene kadar, baz yerlerde ihlal eddi, baz yerlerde homurtuyla kabul edildi.'" Demek ki mek tiplerimiz, tarihsel gereklikte birbirine karr; fakat, hakim yanlaryla u ya da bu tipte olan rnekleri yine de aktarabiliriz. I'in olduka ak rnei: Erken Avrupa burjuvazisi, ksmen, ait olduklar feodal beylerden kap talikim edilmi kentlere yerleen sertlerden olumutur. Hukuksal konuursak, serf ykmllklerini kendileriyle birlikte addar. Fakat gerekte ise, zaman zaman kanl savalarla da olsa, kendilerini eski grevlerine aran beylere kar direnebildile'r. Hukuk aksini syledii zaman bde, "kent havas inam zgrletirir." "Fakat olgu bir hakka dntrlmeliydi" ve olmas zorunlu olan oldu. Sonra ' merulatrma, sadece meru olmayan bur hareketi onaylad." 1563 tarihli tngiiz Ustalar Tz inter alia, ailesi belli bir ekonomik dzeyin altnda olan erkeklerin giyim sanayine giriini yasaklad. Erken mamfaktriin gelimesine neden olmad ve bazen yasal yetkililerin grmezlikten gelmesiyle de, byk lde ktye kullandd. Sonunda, 1694'te, tatsz madde yrrlkten kaldrld ve "bu, bir tekstil ieri proletaryasnn de facto olduu kadar dejure da var olmasna olanak tamd."

'- Bkz. Alman deolojisi, s. 80-82. '*- Pirenne, Economic and SociaI Hislory ofMedieva! Europe, s. 51. Weber, The City, s. 108. '*- Hill, Reformation to /nduslrial Revolulion, s. 139.

333

Yaklak bir yzyl sonra, bu proletarya sendikalar kurmaya balad ve ii snfnn gcnn gelimesini ve kullanlmasn nlemek iin tasarlanan Birlik Kanunu'na ramen grevler oldu. Yaptklar bir hakka dnnceye kadar ider yasad birlikler kurdular ve grevlere gittder. Kendi emek gleri zerinde etkin bir denetim kurdular ve bu durum, mlkiyet ilikilerinde deiikliklere yol at: ngtere'de birlik, bir Parlamento Kanunuyla onaylanmtr ve ekonomik sistem Parlamentoyu bu hukuksal onay vermeye zorlamtr... Modem sanayi ve rekabet ne kadar ok geliirse, birlii ne karan ve glendiren o kadar ok e vardr ve birlik, gnlk dayanmayla kazandan ekonomik bir olgu halini alr almaz, ok gemeden hukuksal bir olgu olmaya mahkumdur." n, tipin saf bir rneini bulmak gtr; zira, hukuksal deiiklie yol aan ayn basknn, yasad bir beklenti yaratmas olasdr. Yine de, aadaki pasaj bir mek olabilir: S tu artlarn restorasyonundan sonra, toprak sahipleri, herhangi bir hukuksal formalite olmadan ktann her yerinde etki olan bir gasp hareketini hukuksal aralarla gerekletirdder. Topran feodal kullanm haklarm kaldrdlar, yani,' devlete kar btn ykmllklerinden kurtuldular ... [ve] ... yalnzca feodal iyelik hakkna sahip olduklar mlklerde modern zel mlkiyet hakkm kendileri iin hakldatrdlar/2' ngiliz toprak sahipleri, ktadaki kuzenlerinin yasasz ulat bir sonucu elde etmek iin yasay kulland. Uzun tarihsel bak asnda aralarn farkll nemini yitirir. Byk toprak beylerinin, kyll mlkszletiren toprak evirmeleri hakllatrmak iin kuland "az ok makul hukuksal heler"e Manc'n yapt gn,u

dermeyi dnn."' Hdenin hukuksallk derecesi, rincti nemdedir. Erken ngtiiz fabrika kapitaliseri, alanlarndan kabul edtiemez younlukta emek koparmaya altdar, fakat ider direndi ve alma hz konusundaki atmalar, anlamazlk konusunu ele alan hibir yasa bulunmad iin taraflardan hibirinin kesinlikle kendi lehine yasa gsteremedii endemik atmalard. Mcadele, eyepce kabul gren pratiklere yol at ve sonra hukuk sessizliini bozup olgulara yasal biim verdi: ...zaman snrlarm, paydos saatlerim askeri disiplinle saatin tiktaklaryla dzenleyen bu hassaslk asla parlamenter kuruntunun rn deildi. Modem retim tarznn doal yasalan olarak koulardan tedricen doup gelitiler. Formle edilmeleri, resmen kabul grmeleri ve devlet tarafndan dan edilmeleri, uzun bir snf mcadelesinin sonucuydu.0' Bu mek, Di. tipimizi aklar/" IV. tipin byk tarihsel nemi vardr. Burada, retim ikerinin belli biimlerine hukuksal olarak izin verilir, fakat ilgili yasalarn uyguland mlkiyet ilikderi e retim ilikileri, belli bir evrede, kapsam olarak marjinaldirler. Eer retken gler, verili trden retim likerinin daha ok yaygnlamasn sonradan tevik ederse, yasa tarafndan engelenmeden geliebilirler, hatta kolaylatrabilirler ve bylece, mlkiyet ilikderi ekonomik yapdaki deiikliklerle kusursuz bir akma halinde deiir. Bu ekde bir zamanlar ikinc olan bir retim ilikisi, olup bitenler toplumsal biimin tamamnda bir deiiklii gerektirse be, hukukta fazla deiiklik olmadan baat iliki olabilir/4' Bunun balca rneklerinden biri, kapitalist toplumda Roma hukukunun kullanlmasdr.
'"-Kapital, C. 3,5.677. Kapital, C. l . s . 2 9 6 . Kr. Alman ideolojisi, s. 109: "Sanayi ve ticaretin gelimesiyle yeni karlkl iliki biimlerinin evrildii her seferinde ... hukuk, bu biimleri her zaman mlk edinme tarzlar arasnda kabul etmek zorunda kalmtr." Bu ifade 1 ve II. tip deiimleri kapsar. '*- "Baat retim ilikisi" iin bkz. Blm III, altblm (6).

- Felsefenin Sefaleti, s. 155. <*- Kapital, C. I, s. 739. Kr. Weber'in, Fransa ve Almanya'da kylln feodal yklerden kurtuluundaki farkl hukuksallk derecelerini deerlendirmesi ( General Economic History, s. 87).

262

333

Manc, Roma hukukunun' kendi temel ve styap teorisine bir sorun kardm dnyordu. Buna ynelik zm, aada altblm (8)'de veriliyor. Tarihsel materyalizmin baz eletirmenleri hakl olsalard, mlkiyet ilikileri retim ilikileriyle, tam da onlan ifade eden terimlerin anlamyla aklanamazd. Altblm (2)'de terimleri akladk; imdi ise, eletirmenlerin olanaksz dan ettikleri eyin, tarihdere tandk gelen bir grng olduunu gdk. Fakat tarihder bile, zaman zaman, ekonomik olgularla hukuksal olgulan yeterince ayrt edemezler. Arnold Toynbee Sr.'n sanayi devrimi zerine r ac eserine ynelik Mantoux'nun eletirisi, en retici olandr: Onyedinci ve onsekizinci yzydlann btn ekonomik tarihinde, sanayinin merkezi ya da yerel hkemetler tarafndan korunmas, uzun bir sre, en fazla dgi eken konu oldu. Bu artc de; nk, btn metinler elde olduunda yasamay incelemek, izini bulmann be g olduu dank uucu olgulan incelemekten ok daha kolaydr. Bu aratrma dalnn nemine uzun sre fazla deer verilmi olmasmn asd nedeni bu olabilir. Toynbee, korumac dzenlemelerden zgrle ve rekabete geiin sanayi devriminin ana zeii olduunu iddia edecek kadar bde ileri gitti. Bu, sonucu nedeninin yerine, ekonomik olgularn hukuksal yanlarn bizzat olgularn yerine koymakt... aksine, hala kendilerine engel olan modas gemi yasalarn sakatlayc balarm paralayan yeni rgtlenme ve yeni snai srelerdi/" Tarihilerin retim ilikilerini ("ekonomik olgular") ve mlkiyet ilikilerini (bu olgularn "hukuksal yanlan") saptama eilimle-

riyle gili Mantoux'nun tans: Mlkiyet hukukunu incelemenin ve retim ilikilerinin mlkiyet hukukuna uygunluunu varsaymann dnda retim ikerini anlamak gtr. Bu yntembilimsel sorun, birka sayfa nce sz edilen anlambilimsel sorunla, retim ilikilerinin zl tarifi iin hazr bir hukuksal olmayan dilin yokluuyla dgidir. Mantoux'nun belirlemeleri Manc'm u tezini tamamlar: Ekonomik deiiklikler ounlukla hukuksal olarak tescil edilmeleri zorunlu olsa da, hukuk, ekonomik deiiklikleri aklamaz. "Devrimler, yasalarla yaplmaz."*" Fakat devrimlerin kanun yapmas esastr; zira, imdi aklayacamz gibi, temeerin styapdara gereksinimi vardr.

(4) Temellerin styaplara Gereksinimi Vardr

retim ikerinin, ilevsel olarak retken glerin geliimiyle aklandm syledik (Blm VI). Burada, mlkiyet ikerinin de ilevsel olarak retim ikeriyle aklandm ekliyoruz: Hukuksal yapdar, retken glerin koad ekonomi biimlerini derletme ya da engeUemelerine gre ykselirler ve derler. Mlkiyet ilikileri, sahip olduklan nitelie, retim ikeri o nitelie sahip olmalarm gerektirdii iin sahiptirler. nsan toplumunda kuvvet, etkili olmas, ya da hatta olumas iin hakk gerektirir. Haksz kuvvet olanaksz, etkisiz, ya da kararsz olabir. retken gler zerindeki erkler, bu konuya rnektir. Yasal olmadklarnda uygulanrnalan fazla gvenli deildir. O halde, etkililik ve iyi dzen bakmndan retim ilikeri, mlkiyet ilikilerinin onaylanmasn gerektirir. Bu nedenle insanlar, ya sahip olduklan ya da ele geirmeyi umduklan erkleri menatrsn diye hukuku deitirmek iin baard bir ekilde savarlar; yasa yapclar da, yasa ile ekonomi arasndaki fiili ya da potansiyel gerilimi rahatlatmak iin yasalar deitirirler. (Bu, hukuksal dzenin ekonomiye uyarlanmasnn her zaman bilinli yapldm sylemek
w

'"- The Industrial Revolutiort, s. 83; italikler benim. Haklarla erkleri ayrt etmenin nemini vurgulayan dier bir tarihi de Marc Bloch'tu. "De jure stat"nn, ... "de facto statyle keskin bir kartlk iinde" olabildiini belirtmi ve "hukuksal gelenein ... sonunda olgulara teslim olduu" birok rnek sunmutur. Feodal Toplum, s. 341, 344. Baz felsefecilerin yaplamayacan dnd ayrmlarn ustaca kullanm iin bkz. Frehch Rural History, s. 42-44, 179-180

~Kapital,C.

1,769.

264

333

deildir).'" retim ilikileri, istikrar iin hukuksal ifadeyi gerektiriyorsa, bundan temelin bir styapy gerektirdii sonucu kar. Bu, mimari metaforu ihlal eder grnr, zira, normalde temellerin istikrarl olmalar iin styapdara gereksinimi yoktur. Metafora uygun grsel bir imge aryorsak, dikkatli olmalyz. Baka bir plakaya dayanan bir plaka uygunsuz olurdu. Doru resim aadaki gibidir. Her biri ayn mesafede topran zerine km ekilde drt payanda ubuu topraa saplanmtr. Dengesizdirler. 2 kuvvetinde rzgarda eitip sallanrlar. Sonra bu drt payanda ubuuna bir at yaplr. imdi, 6 kuvveti altndaki btn rzgarlarda salam dururlar. Bu atyla ilgili olarak unlar sylenebilir: (i) Payanda ubuklar aty destekliyor ve (ii) at payanda ubuklarm daha da salamlatrd. Burada, temeli ve styaps doru bir ekilde ilikilendirilmi bir binayla kar karyayz. v Bu manzara, temel styapnn niteliini aklar eklindeki iddiay gstermez. yle bir ek ifade eklenmelidir: Payanda ubuklar baka ekilde sallantl olacaklar zaman ve bu nedenle, onlar gvenceye alan at, zerlerine konmaya eilim gsterir. Metafor dnda: Mlkiyet ilikileri, yle olular retim ilikilerinin (retken glerin talep ettii) balatlmas ya da srdrlmesine yaradklan iin olduklan gibidirler. Hukuka bal toplumda insanlarn ekonomik erkleri, retken gler bakmndan sahip olduklan haklara denktir. Erkleri bulunduu iin mi haklan vardr, yoksa haklan olduu iin mi erkler vardr? Soru belirsizdir. R hakk olan bir inam dnelim. Toplum hukuka bal olduuna gre, hakk etkindir. O halde, r'ye denk olan p erkine de sahiptir. Dahas, r'ye sahip olduu iin p'ye sahiptir. Hukuka sayg toplumda, ancak r'ye sahip olmann bir sonucu olarak p'ye sahip olabilir. Ayn ey, btn ekonomik erkler ve btn ekonomik araclar bakmndan da dorudur. O halde yle diyebiliriz: Hukuka saygl toplumda insanlar, sahip olduklan haklara sahip olduklar iin sahip olduklan erklere sahiptirler.
'"- Olaslklar iin bkz. Blm X, alblm (4) ve (5).

Bu, temel ile styap retisini rtr grnyor. Fakat yukardaki zmleme doru olmasna karn, eksiktir. Tarihsel materyalizm zmlemeyi daha Ueri gtrr ve gerekte, son paragrafn hakikatleriyle tutarldr. Zira paragraf, denk bir erk yapm gvenceye ald iin var olan bir hak yapsna ait olduu iin r hakknn klanddm syler. Hukuksal sistemin ieriini, o sistemin ilevi tarafndan dayatlr ve bu ilev, tikel bir ekonominin srdrlmesine yardm etmektir. nsanlan, erklerini haklarndan alrlar, fakat sadece tarihsel materyalizmin erklere gnderme yaparak haklan aklama eklinin izin verdii anlamda deil, talep ettii anlamda da.'" imdi, Marx ve Engels'in temel ile styap arasndaki ilikinin ilevsel bir anlatmm doruladklarm gsteren birka metin, tte, 1849'da Rhenli demokratlarn durumasnda Manc'n jriye syledikleri: Toplum hukuk rzerinde kurulmaz; bu hukuksal bir uydurmadr. Aksine, hukuk toplum zerinde kurulmaldr; verili bir zamandaki egemen maddi retim tarzndan kaynaklanan ortak kar lan ve toplumun gereksinmelerini -bireylerin kaprislerinden ayn olarak- ifade etmelidir. Elimde tuttuum bu Napoleon yasas, modern burjuva toplumunu yaratmamtr. Aksine, onsekizinci yzylda ortaya kan ve ondokuzuncu yzylda daha da gelien burjuva toplumu, hukuksal ifadesini bu yasada buluyor. Toplumsal koullara uygun olmaktan kar kmaz, salt bir kat toman halini alr. Kapital, temelin bir styapya gereksinim duyduu dncesini eklemler: ... retim tarz toplumsal istikrar kazanacak ve salt rasant ve keyfilikten bamsz olacaksa, denetim ve dzen, her retim tarznn varzgeilmer eleridir.. .'J)
Blllm Vl'te gler ile retim ilikileri konusundaki paralel noktalarla karlatrn. "Speach at the Trial of the Rhetish District Committee of Democrats," s. 232. Kapital, C. 3, s. 697

266

333

Temel bir styapya gereksinim duyduuna gre, birini "yaratr": ... her retim biimi kendi hukuksal ilikderini, kendi ynetim biimlerini vb yaratr. Burjuva kavrayn kabal ve yetersizlii, organik bir birlik oluturan eyde ratlantsal yanstc bir balantdan baka bir ey grmeme eiliminde yatar.1" Temeller styaplara gereksinim duyarlar ve gereksinim duyduklar iin gereksinim duyduklar styapdan elde ederler: tkisinin organik olarak balantl olduu sylenirken anlatlmak istenen budur. retim dikderinin hukukun salad dzeni gerektirmesi olgusu, Toynbee rneinde Mantoux'nun yapt gibi, tarihsel srecin yanl algdanmasna yol aabilir. Engels benzer bir noktaya deinir: Her tikel durumda ekonomik olgularn, hukuksal onay almak - iin hukuksal motifler biimini almak zorunda olmasndan tr; ve bu nedenle hali hazrda yryen hukuksal sistemin tamamna nem vermenin zorunlu olmasndan tr, sonuta hukuksal biim her ey, ekonomik ierik hibir ey olur. Hukukun temeldeki ilevsel aklamas ihmal edildiinde hukukun ekonomiden daha temel grnebildiini grdk. Tarihte zorun rol de benzet1 bir yanl yorumlamaya aktr. Engels'in "zor teorisine ynelik temel eletirisi, zorun ekonomik yaplan srdrme ilevi grmesi olgusunun, zorun ekonomiden daha temel olduunun kant olarak yanl anlalmasdr. "Zorun sadece bir ara, amacn ekonomik avantaj olduu"nu iddia ettiinde, kaba terim'"- Grundrisse, s. 88. "- Ludwig Feuerbach ve Klasik Atman Felsefesinin Sonu, v. Sevim Belli, Sol Yaynlan, 2. bask, 1979 s 64. Engels, ekonomik ieriin kendisini hukuksal olarak ifade etme eklinin, ksmen mevct hukuksal sisteme bal olduunu kabul eder. Burada tanlmayacak olan Usyapnn "greli zerklii"nin bir yan da budur. Buradaki "zor", birka sayfa nce szn ettiimiz "kuvvet" deildir. "Kuvvet" daha nce tanmland ekliyle erktir. Bizim kullanmmzda sizin erkiniz, sizi yapabilir klandan bamsz olarak sizin ne yapabildiinizdir. Zor, erkin bir kaynadr Anti Dhring, s. 268.

lerle, temel ile styap arasndaki ilevsel balanty deri sryor. Baka bir ilkel formlasyon: Her sosyast ii, hangi ulustan olursa olsun, zorun sadece smry koruduunu, fakat nedeni olmadm; sermaye ile cretli emek arasndaki ikinin, smriilmesinin temeli olduunu ve bunun da asla zor aralaryla ded salt ekonomik nedenlerle meydana geldiini ok iyi bilir.'" ifade ilkeldir; nk, Engels'in de bildii, tpk haklar gibi, ekonomik erkin dolaysz nedenleri arasnda zorun nem bir yer tutmas olgusuna yer brakmaz. Aslnda, etkin haklar, ksmen arkalarndaki zor nedeniyle etkindirler. nsz'n nemli bir cmlesi yle der: Gemelerinin bel bir evresinde toplumun maddi retken gleri mevcut retim ilikderiyle, ya da -ayn eyin hukuksal ifadesinden baka bir ey olmayan- o zamana kadar iinde hareket ettikleri mlkiyet ikeriyle atma iine girerler.'2' imdi, retken gler mlkiyet ilikileriyle "atma iine" girdiklerinde bunun nedeninin, glerin, mlkiyet ilikilerinin formle edip koruduu retim ikeriyle atmas olduunu syleyebiliriz. zm, ya retim ilikilerinde, sonradan hizaya gelmek zere hukuku ihlal eden bir deiimdir, ya da hukukta, retim ilikerinde bir deiimi kolaylatran deiikliktir. Tarih her iki zmle de doludur.

(5) Ekonomik Yap Bamsz Olarak Gzlemlenebilir mi?

Illusion of the Epoch'da'" H. B. Acton, Manc'n ekonomik yaplm dna yerletirdii faktrlerin, uygun bir ekde ekonomik yapdan aynlamayacam kantlamay amalayan bir sav sunar. Sav incelemeyeceiz. Sadece, temel olmayan kurumlarn temel
An-Dhring, s. 257. '*- Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 23. ' - s . 164-165.

269

333

dzenlemeler iin ilevsel adan zorunlu olduklarm gsterir. Tarihsel materyalizme zarar vermekten uzak olan styapyla dgili bu tez, savm temel iddialarndan biridir. Vard sonucu aklayan Acton unu yazar: Toplumun "maddi ya da ekonomik temeli", bu nedenle, insanlarn hukuksal, ahlaksal ve siyasal ikilerinden ayr olarak aka kavranabilir, fakat daha az gzlemlenebilir bir ey dedir.H> nsanlarn hukuksal, ahlaksal ve siyasal ikerini ekonomik yapdan dlayan bir ekonomik yapy kavrama yntemi sunduk. Tanmladmz erkler, hukuk, ahlak ilkeleri ve devlet tarafndan srdrlrler, fakat ierik olarak hukuksal, ahlaksal ya da siyasal deddirler. Ne var ki, ekonomik yapnn styapsal ilikerden "ayn olarak gzlemlenebilecerni gstermeye almadk. Bir ekonomik yapy gzlemlemekten neyi anlamamz gerektii ok ak de. Karlatrma amacyla bir boanma oranm dnelim. Verili bir dnemde verdi bir lkedeki boanma oram, o dnemde o lkedeki boanmalarn evliliklere oranm gsteren sayyla ayndr. Bir boanma oram gzlemlenebilir mi? Hayr, bir rakamdr ve rakamlar gzlemlenemezler. Fakat, boanma orannn ne olduu, elbette, gzlemle belirlenebilir. Boanmalarla yalandan balantl btn koullar gzlemlenmeden, boanma orannn ne olduunu gzlemle belirlemek olanakl mdr? Herhalde deil; fakat, bundan, mevcut belli bir boanma orannn, boanmalarn gerekletii olgusundan "aynlabilir" olgular da dall, toplum ya da toplumun bireyleriyle ilgili dier olgulan aklayamayaca sonucu kmaz. Yksek bir boanma oran, yksek bir genlik kusuru oranm, ya da dk bir evlilik orann (rnein, yksek boanma oram, evlilik konusunda dknkhm arttnrsa) aklayabir. Yksek bir boanma oram, boanmalarn byk blmnde, bu kadar ok insan boanmaya altna gre
271

zorunlu olarak bavurulan allmam aralarn etkili olduunu da aklayabilir. \ Benzer yorumlar ekonomik yapya da uygundur. Gzlemle belirlenebilir, fakat, bir say gibi soyut bir kendilik olduuna gre, gzlemlenebdiini sylemek isabei olmaz.'" Ekonomik yapnn nitelii, Acton'm szn ettii ikerin eanl gzlemlenmesi olmakszn gzlemle belirlenemez olsa bile, bu, hibir ekde, ekonomik yapnn zeiklerine bavurarak b ilikileri aklamay dlamaz. Ekonomik ve ekonomik olmayan deikenlerin pratikte birlikte gereklemeleri olgusu, ikinciyi birinci gereince aklama giriimini nasd geersizletirebilir? Bunlar banal grlerdir. Gelimi herhangi bir bilimdeki teorisyenlerin pratii bunlan kantlar. lgili fizisel sreler, akladktan biyolojik srelerden ayn olarak gzlemlenemez olduklarnda, molekler biyoloji, biyolojik grngleri fiziko-kimyasal terimlerle aklayamaz m? Rechtsfret {moralitatasfrei, vb) ekonomik yapnn hukuku (ahlak ilkelerini, vb) aklama kapasitesi zerine Actonvari yerger, bilime yabanc bir aklama kavrayna dayanr. Bu nedenle tarihsel materyalizm bunlan gzard edebilir.

(6) Bir Daha Haklar ve Erkler zerine

Altblm (2)'deki haklar ve erklerle gi anlatm, kad olarak basidetirdi; nk, ana noktalar belirtilinceye kadar karmakl ertelemek akllca grnyordu. nemli bir basitletirme, her sahiplik hakknn bir ey yapma hakk olarak ele alnmasyd. Bir toprak sahibinin topram kullanma hakk vardr ve bu hak, gerekten de bir ey yapma hakkdr. Fakat, bakalarnn onun topram kullanmamas hakk da vardr ve bu, birey yapma hakk deildir. X'in sahip olduu ve y'nin onun topram kullanmama hakkyla zde olan bir ey yapma hakk yoktur. (Standart olarak, eer jc'in, y'nin onun topran kullanmama hakk varsa, y'nin onun
333

lllusion of the Epoch, s. 167; italikler benim.

"'- Burada, ilikilerin gzlemlenemez olduunu varsayyoruz -tartmal bir felsefi iddia. Yanlsa yanltr. Ekonomik yapnn gzlemlenebilir olduunu yadsmamaza gerek yok.

topran kullanmasn nleme hakk da vardr. Fakat bu, birinci haktan kaynaklanan, onunla zde olmayan ek bir haktr). Aksine, jc'in, y'nin onun topram kullanmama hakk, / y e kar sahip olduu bu hak, y'nin jc'in topram kullanmama ykmllyle (x'e kar) zdetir. Peki, jc'in, y'nin onun topram kullanmama hakkna hangi erk denktir? Yamt, x'in y'nin qnu topran kullanmama erki deildir; zira, bu anlamsz bir ifadedir. Bir erk, her zaman birey yapma erkidir. Fakat x'in y'nin onun topram kulanmama hakk ile y'nin x'n topram kullanmama ykmllnn zdelii dikkate alndnda, x'in hakkna denk olan ey, y'nin jc'in topram kulanma erkinden yoksunluudur diyebiliriz. Fnin erkten yoksunluu, x'in hakkmn de facto karldr. Altblm (2)'de bir insann hakkna, aym adamn yetenei denkti. Bazen, imdi gryoruz, bir adamn hakkna, baka bir adamn yeteneksizlii denktir. Genelletirirsek, hukuksal erevede z yapma ykmllnn z yapma hakkndan daha az temel olmadm kabul etmemiz gerekir. Buna denk ekonomik erevede ise, sadece erkleri ya da yetenekleri deil, yeteneksizlikleri ya da kstllklar da belirtmeliyiz. Fakat tpk, bir erkin kendisini salayan etkin haktan ayn olmas gibi, bir kstllk da kendisim dayatan zorunlu ykmllkten ayrdr. Serf, hukuksal olarak zorunlu olduu iin almak zorundadr demek bo laf deil. Altblm (2), erklerin derece olarak deitiklerini gzlemleyememesiyle, eyleri olduklarndan daha basitletirmiti. Bir A kiisini ve bir de r hakkm dnelim. j4'nn r'si vardr, ya da yoktur. A'nn u ya da bu derecede r'ye sahip olduu doru deildir. Hem A'rn hem fi nin r hakk varsa, hibiri dierinden fazla ona sahip deildir. Hak sahiplii, derece bakmndan deimez. Bir hak paralara blnebilir ve bir kii baz paralara sahipken dier paralan olmayabilir. Kolay baaklr bir rnei ele alrsak, bir kiinin herhangi bir zamanda cam istedii kadar evinde trompet alma hakk, sabah 9 il 10 arasnda alma hakkna, 10 ile II arasnda alma hakkna vb blnr. Yatma vaktiyle snrlanan baka
273

bir trompeti bu haklardan bazlarna sahiptir, bazlarna deil. Birinci adamn daha fazla tpompet alma hakk vardr, fakat daha byk derecede bir hakk yoktur. Ne var ki, erkler derece bakmndan deiirler. Ya da, sylenenlere kar, haklarn derece bakmndan deitiinde srar edilirse, erkler, haklardan farkl bir ekilde derece bakmndan deiirler. Nigel ve Fred, ikisi de Brighton'a gidebilir durumdadrlar; fakat Nigel, Fred'den daha iyi yapabilir durumdadr. Nigel'in oraya varma yetenei daha fazladr, nk, Fred'den farkl olarak, bir arabas vardr ve Fred'in ancak trenle gitmeye gc yetiyor. cretli iderin emek glerini alkoyma haklan vardr. An durumlar dnda, bir lde bunu yapabilir durumdadrlar da. Fakat bunu ne lde yapacaklan, iiden iiye deiir. Aynca, kapitalizmin tarihinin farkl evrelerindeki temsili ya da ortalama ii iin de deiir. Haklar de erkler arasndaki bu kartlk, hukuksallk sorununa zmmz bozmaz. Haklara denk erklerin tarifler retme prosedrn, yine de savunduumuz erdemleri vardr. Fakat programmz izlerken, denk rechtsfrei bir tarifin lehine rechtsvoll bir tarifi elediimiz zaman, belirtilen erkleri insanlarn ne lde kullandklarm sormaya geebiriz -grdmz gibi hukuksal karl olmayan ve yant, ekonomik yaplarn doru anlalmas asndan birincd nemde olan bir soru. Erk, birok boyutta derece bakmndan deiir ve altblm (7)'ye uygun!uklan nedeniyle, bu boyutlardan ikisiyle dgeneceiz. Bizi Ugilendiren, bir kiinin z yapma eririnin, derecesi bakmndan, o kii iin z'yi yapmann ne kadar g olduuna ve onun iin z yapmann ne kadar pahal olduuna bal olduudur. Bunlar, o kii iin z y apmann zor olabilmesinin farkl biimleridir."' Bir ey yapmann maliyeti ile gl arasndaki farkllk bir
'"- Bir sonraki paragrafta "g" "pahal" dan ayrt ediliyor ve buradaki "zor" szcyle "g ve/veya pahal"y anlatmak istiyoruz. Seilen szcklerin sradan anlamlaryla belirtmedii basit ayrmlar yapyoruz; zira, sfattan herhangi ikisi, ya da bazen , birok balamda birbirlerinin yerine kullanlabilir. Yar teknik anlamlarm ileri srmemiz gerekir; nk, bir tek szcn ya da ksa bir ifadenin, ayrt etmek istediimiz anlamlar olmaz.

333

rnekte grlecek. Bir arkadan mutlaka havaalanna gitmesi gerekir ve ben, ya 10 pound taksi paras vererek ya da selemi alp bisikletimle onu zamannda oraya gtrebilirim. Yoksulum, fakat cebimde 10 poundum var, bu nedenle, ona taksi paras vermek benim iin g deil, fakat pahaldr. Pahaldr, nk, ona 10 pound vermek benim iin byk bir zveriyi gerektirir, fakat, paray almak iin Londra'nn dier ucundaki bir bankaya gitmek zorunda kalmam durumunda olaca gibi, 10 pound vermek benim iin g deil. Dier durumda, zellikle uzun mesafe gtrecein bir yolcuyla bisiklet srmekten holanrm, bu nedenle, yaplmas g bir ey Olsa da, onu havaalanna bisikletimle gtrmemin bana hibir maliyeti yoktur. Arkada havaalanna ulatrmamn birinci eklinde hemen hemen hibir enerji harcamam, fakat byk bir zveriye katlanrm; ikinci ekilde ise fazla enerji harcarm, fakat hibir zveride bulunmam. Birinci yol pahaldr, ikincisi g. Onu oraya gtrmek iin zengin biri olmam durumunda olacamdan daha az eririm var, ve avludaki bisiklet yerine atda bir helikopterimin olmas durumunda sahip olacamdan daha da az erkim var. ounlukla g olan ey, g olduu iin pahaldr da, fakat bu her zaman byle deil; iki deerlendirme, pratikte erki azaltan faktrler olarak adlandrlmay gerektirecek kadar farkldr. Bir kiinin sahip olduu z yapma erki miktarnn, z yapmann o kiiye maliyetiyle ters orantl olduunu savunan Alvin Goldman, maliyet boyutunu aklar.'" Bu nedenledir ki, diyor Goldman, bir kiiyi belli bir ekilde hareket etmesi durumunda istenmeyen bir sonula tehdit etmek, onun o ekilde hareket etme erkini azaltmaktr. Yine de yle hareket edebilir; fakat ncekinden daha az yapabilir. Goldman'n deerlendirmesi deerlidir, fakat eksiktir. Enerji harcamay bir maliyet biimi olarak grd iin, bizim bir kiinin z yaparken ekebilecei glk saydmz eyi maliyet kavram-

tun iine sokar;'" fakat eneji harcamak, ounlukla bir maliyet dayatsa da, gerekte maliyet dedir. O halde -Goldman'n bir rneini uyarlarsak'1'- her birinin kendi gzde kanun tasarsn kanunlatrabdii, fakat birincisi sadece telefon grmesiyle ii halledebildii halde, dierinin uzun bir lobi faaliyeti yrtmek zorunda kald iki senatr ele alalm. Sezgisel olarak unu sylerdik: Birinci senatrn, ceteris paribus, tasarsn meclisten geirmek iin daha fazla erki vardr ve her iki senatr de, taanm kanunlamas iin yaplmas gerekenlerden byk lde holansalar da, bu byledir; ve taanm kanunlamas nedeniyle hibirinin daha fazla zevkten vazgemesi gerekmez. Bu nedenle ikinci senatr, daha az erkli olmasna karn, tasany meclisten geirmek kendisine daha fazlaya mal olduu iin daha az erkti dedir. Glk, maliyetten ayn erkle ilgili bir deerlendirmedir. Kapitalist toplumda her iinin bir patron olabilecei burjuva propagandann bir kliesidir. Bu yalan olabilir; fakat, ounlukla nemli bir maytietle ve/veya byk glklerle de olsa, kukusuz baz iiler patron' olabilir. Bunun, *'in bir patron olabilecei, bir patron olmann x iin son derece zor olaca olgusuyla badatna dikkat edin. Kapitalizm yanls ideolojide bu tutarllk fazla vurgulanmaz.

(7) Proletaryann Haklar ve Erkleri

Altblm (2)'te tarif edilen proletaryann, herhangi bir verili kapitalist iin almay reddetme hukuksal hakk vardr, aynca kim olursa olsun btn kapitalistler iin almay reddetme hukuksal hakk da vardr. Fakat, ikinci hakk kardayan erki yoktur; zira, alktan lme acsyla, kapitalist snfn u ya da bu yesi iin almak zorundadr. Mani'm sk sk yineledii iddiasnn, iinin
"Towards a Theory of Social Power," s. 251. Enerji harcamann, ipso faclo. bir zveri olduu kavray burjuva bilince derin kk salmtr. mci Adam Smith'in. M a n "m iddetle kar kt, znde "eziyet ve sknt" olarak emek dncesi olarak ortaya kar. Scitovsky'nin Joyless Economy"sinin ou, Birleik Devletler' ekonomik kltrnde bu kavrayn sonularnn bir sergilenmesidir (zellikle bkz. 160-161). '*- "Towards a Theory ofSocial Power," s. 249-250.

"Towards a Theory ofSocial Ptnver." s. 249.

274

333

tikel bir kapitalist tarafndan ded bir btn olarak kapitalist snf tarafndan sahiplendii iddiasnn rechtsfrei anlamnn bu olduunu grdk. Snf karsnda, de jure olmasa da de facto kle konumundadr. Bu hep doru olsa da, Mani'm yapt gibi, koullan belirtilmeden ifade eddiinde kesinlikle yanltr. Proleter, bir klenin kendi tikel efendisinin karsna kmas gibi, kapitalist snfn karsna kmaz. i snfnn kendini zorla dayatmas, bu benzetmeyi krlma noktasna kadar germitir. imdi, bujuva yaadnn egemen olduu lkelerde ada iderin hak ve ekleriyle gi daha gereki bir ifadeye kalkyoruz. Tek bana hareket eden proleterin erki e, kolektif olarak hareket eden bir ii grubunun (ya da btn snfn) bir yesi olarak proleterin erkini ayrt edebiliriz. Aynca, iinin kapitalizm iindeki erkini kapitalizmden kama erkinden de ay ut etmeyiz. Kapitalizm iindeki bireysel ve kolektif erkle balyoruz. 'Tek kii ayakladnda patron dinlemez, fakat sendika konutuunda diidemek zorundadr.""' Sermayeyle kar karya gelmesinde bir tek iinin "zayf gc", geni lde anlalr. Onun bakalanyla birlik halindeki gc, baka bir konudur. Saysz somut koula gre deiir, fakat, aadakini yanhlamayacak kadar byktr: Romal kle zincirle tutulurdu: cretli emeki sahibine grnmez iplerle baldr. verenlerin srek deimesiyle ve fictio juris bir szlemeyle bamszlk grnts muhafaza edilir.3' ada iverenler,emek szlemesinin salt fictio juris olmasn isteyebilirler. er toplu pazarla baladlar m, emek gcn alkoyma soyut olasl, srekli savrulan ve sk sk yerine getirilen gerek bir tehdide dnr. Kapitalizm iinde iderin konumu, bu nedenle nemli lde iydemitir/5'
">- "Talking Union"dan, Alraanac Singers. - Kapital, C. t, s. 589. Kukusuz, btn iiler sendikalara ye deildir, fakat, sendikalarn varlndan sadece sendika yeleri yararlanmaz.

Grev yapmak, emek gcn kapitalist(ler)den alkoymaktr. Grev yapabden ier, kapitaUst snf tarafndan de facto "sahiplenilmezler." Liberal kapitalist lkelerde, iilerin farkl zamanlarda ve yerlerde farkl llerde ihlal edebdii az ok ksamalarla birlikte, grev yapma eriri hukuksal olarak kabul edilir. Grev yapma hakk temel burjuva ideolojisine uygun mudur, yoksa onunla eliir mi? Temel bujuva ideolojisi,1" zor kullanmamak ve dolandnclk yapmamak kouluyla bireyin istedii kiiyle szleme yapma hakkn tanr ve konr. deoloji, bakalarnn gelecekteki szlemelerine mdahaleden uzak durma karlkl ykmlln de dayatr. Fakat, koullar, rnein bakalan arasnda daha nce yaplm szlemeler, birisinin istedii gibi szleme yapmasn nlerse, temel ideoloji o kiinin yalanmasna mazeret vermez. Bir grev, teklifi belli koullan kardayncaya kadar nc bir tarafla -iveren-- szlemeyi fesetme konusunda birbirleriyle anlaan ier arasnda bir szlemenin yerine getirilmesi olarak grlebilir. Temel ideoloji, iverenin pazar gcn snrlamasna karn, her iinin byle szleme yapmasna izin verir. Yalnzca bei bir sendikann yelerini altran iyeri de temel bujuva norma uygun grnr, zira, kenderiyle szleme yapmayan altramayacan kapitalistle yaptklan szlemeye yazdran iilerdir. (Grev kinci emein grevdeki bir iyerine giriini nlemek iin zor kullanma, aka, burjuva-yasal deil; zira, kimseyle szleme yapmamaya karar veren o kii de, dierlerinin szleme yapmasn zorla engeeyemez.) lk zamanlardaki birleme ve grev yasaklan temel bujuva ilkelerin uygulanmas de, bu ilkelerden snf kar gerei uzaklamayd. Temel bujuva ideolojisi, potansiyel olarak, kendi kendini baltalaycdr. Zira, bei tipte zgr szlemeler yasaklanmazsa, szleme zgrl maksimize eddemez. Bu nedenle, btn zgr szlemelerin gereklemesine izin verme temel ilkesi, ounlukla,
333

'"- Anarchy, State and Utopta'd Noziek, temel bujuva ideolojisi dediimiz eyi aklayp savunuyor.

276

rnein gelecekte szleme yapmay snrlayacak zgr szlemeleri yasaklayarak genel olarak szleme zgrln gelitirme trev ilkesine yol aar. Temel ilkenin buyruu olduka aktr; trev ilkenin imalar ise daha az bellidir. Piyasa zgrl, bizzat bu zgrln kullandmasnn sonularna kar ne lde korunmas gerekir? Hangi ilemler, "ticareti kstlama" eylemim oluturur? Grev hakkm temel ideoloji garantder, fakat yerine geen trev tarafndan da tehlikeye sokulur. Kapitalizmin bu bakmdan kendi temel ideolojisine uymasn salamak iin kanlar aktdd ve sonunda kazanlann, trevin uygulanmasyla yitirilmesi olas deil: ilerin ok fazla gc vardr. Yukarda sylenenlere karn, her ii, nhyetinde bir kapitalist iin almak zorundadr. Fakat sendikadan tr, yapt szlemenin koulanyla dgili syleyecek epeyce sz vardr ve bir btn olarak kapitalist snfn nnde gsz deildir. Bu nedenle, kapitalist snf tarafndan de facto "sahiplenilmez." Bu "sahiplik"le baka bir snrlamaya dnyoruz. Bu snrlamann ok byk ideolojik nemi ve ideolojiden de ayn olarak gerek bir anlam vardr. Bu, en azndan baz iderin kk burjuvalaabilmeleri ve bazdarrun daha da deri gidip tam boy kapitalistler haline gelebilmeleri olgusudur -bunu baarabilmek kolay bir ey olmasa da. Fakat, ok farkl derecelerde de olsa, bireysel kurtulu kaps bir lde sensu diviso birok proletere aksa, sensu composito bir btn olarak proletaryaya da aka kapaldr. Modern teknolojinin ortaya kndan soma, herkesin kendi iini yapan Jeffersonian bir kk burjuva ya da ifti olma zaman gemitir. Hibir proleteri dlamayacak ekde btn iderin kapitalist olabecei dncesini, bizzat kapitalizmin tanm dlar: ... bir snfn bireyleri iin ... [iine girdikleri retim dikerini] paralamadan onlarn en masse stesinden gelmek olanakszdr. Teldi bir birey, tesadfen bu ilikilerin tepesine gelebilir, fakat bu ilikilerin egemenlii altndaki dier kitle yapamaz;
279

nk, onlarn [yani ilikerin] salt varl bamll, bireyler kiesinin zorunlu bamlln ifade eder.(1) Kolektif kurtulu, bir dizi bireysel klarla gelemez, ancak kolektif olarak smf erkinin kuanlmasyla gelebilir. Peki, rnein Britanya'da proletaryann gerekli erki var m? Eer varsa, neden kapitalizmi devirmiyorlar? Erkin derece bakmndan deitiini anmsayalm (bkz. altblm (6)). Bu nedenle, birinci sonya yntn, sol hizip tartmalarnda bazen varsaydd gibi, koulsuz bir "evet" ya da "hayr" olduunu dnmemeliyiz. Bugn Britanya'da sosyalist devrimin fiyat, yaam standardnda nendi bir dolaysz d olsa, bu, ii snfnn elinde ne kadar kapitalizmi devirme erki bulunduunu gsterir. Devrimin maliyetinden glklerine dnersek, geni orta snflar u anda gl bir ekilde bal olduklan kapitalizmden koparmak gibi devasa grevlerin hesaba katlmas gerekir. Burada, birinci soruya basit bir yantn doru olmayacanda srar etmekten fazla bir ey yapamayz. Birinci soruya doru yant, gereince nitelenmi bir evet olabilir. Bu da bizi ikinci soruya getirir. Kapitalizmi niin devirmeder? Ksmen birinci soruya yantla balantl koular nedeniyle. Fakat dier nedenlere de deinmek gerekir. Bir adam penceresiz bir odadadr ve kitli olmad halde oda kapsnn kitli olduunu sanyor. Kilitli bir odadaki adamdan farkl olarak, odadan kabir. Ne var ki, kabeceini bilmedii iin, kapyla uramas olas de. nsanlarn bazen kendi erklerini kullanmamalarnn bir nedeni de, o erke sahip olduklarnn farknda olmamalandr. Kapitalist toplum, kolektif z-rgtlenme yeteneinden yoksun ii imgesini yanstt her seferinde, erkin farknda olmamay retir ve glendirir. Kolektif erkin kullanlmas bakmndan bdgi ve inan zellikle nemlidir: Eer btn kleler birlik iinde hareket etselerdi, efenderini
333

*"- Grundrisse, s. 164 ve kr. "Results," s. 1032, 1079.

bunaltrlard. Fakat bundan, efendilerinden daha fazla kolektif erke sahip olduklar sonucu kmaz; zirai, her biri, birlikte hareket ettiklerinde egemen olabileceklerini bilse de, isyan eyleminin dierleri tarafndan destekleneceinden yeterince emin deildir."' Devrimci mcadelede dayanmann bahca erdem olmasnn nedeni budur. Dendebilir ki, parlamenter bir demokraside karlkl gven sorunu ortaya kmaz. i, dierlerinin benzer "isyan eylemi* elik etmese bde "maliyetsiz" olan bir giriimle, devrimci bir adaya oy verebilir. Naif bir ekilde varsayalm ki,Voy sand, salt kendi bana, sosyalizme ulamann kusursuz bir aracdr. Peki o zaman, iiler neden devrimci adaylar semezler? Sosyalist olmayan bir bak asndan yant u olabilir: Kapitalizm ii snfnn nesnel karmadr, bu nedenle onu korumak iin oy kulanrlar. Devrimci bir bak asnn farkl yantlar olmas gerekir. 1960'larda "Marcusean" bir yant poplerdi: Burjuva ideolojisi iilerin kafasn o kadar esir almtr ki, kapitalizmin oltasna taklm ve sosyalist bir seenein fiilen farknda deildirler. Kukusuz, bu yant, abartlm bir biimde gerein bir ksmm verir. Fakat gerein tamam olmadm kavramak nemlidir. Zira, bu yant sosyalist bir dnm gerekletirmenin maliyetlerini ve glklerini gzard eder. iler, bujuva ideolojisinin aldatt aresizler olacak kadar karacahil, ve sosyalist projenin byklnn farknda olmayacak kadar bilgisiz deildir. Ancak kriz zamanlann'"- Goldman, "Towards a Theory of Social Power," s. 238. 1594'te Esscxli bir emeki, "Yoksul insanlar uyanp birlemeler, zenginler yoksullara kar ne yapabilir?" diye soruyordu (Hill, Rcformaion to Indusrial Revolution, s. 93). Sorun, yoksullarn uyanp birlemesinin zor olmasdr. Benzer belirlemeler iin bkz. Hill, Puritanism and Revolution, s. 112 ve Prolhero, "William Benbow," s. 164. Varsaymn neden naif bir ekilde olduunu aklamak bizi konumuzdan ok uzaklatrr. Burjuva parlamenlarizminin nitelii zerine kusursuz yorumlar iin bkz. Andcrson, "The Antinomies of Antonio Gramsci," s. 27 vd.

da iiler kapitalizmin zerlerine ykt yk kavrayacaklar iin de, kriz yeterince kt olduunda sosyalist bir seenee ynelmenin greli olarak daha tolere edebilir olmasndan tr Marksist gelenek sadece kriz anlarnda devrim bekler.

(8) Ek
(i) Roma Hukuku ve Kapitalizm. Grundrisse'in "Giri"inde Man, maddi gelime de tinsel gelime arasndaki "orantszlk" rneklerini tam tr. Sanatn ekonomiyle birlikte gitme olasln greli bir temkinlilikle grr.'" Eitim sistemindeki zerklik, ok daha skcdr. Fakat "gerekten g olan nokta," retim ilikderinin hukuksal ililriler olarak bu eitsiz gelimede hangi rol aldkl andr. rnein Roma medeni hukukunun (bu, ceza ve anayasa hukukuna daha az lde uygundur) modem retimle ilikisi.0' Ekonomisi klelie dayanan bir toplum olan eski Roma'nn hukukuna ieriini bu kadar borlu yasalarn ynettii mlkiyet ilikerinde modern kapitalist retim ilikderinin hukuksal ifadesini bulmas nasd olur? Sorun, Grundrisse'in ana gvdesinde zlr. zmn z: Kapitalist mlkiyet eleri ve mbadele, gerek kapitalist ekonomik yapnn olumasndan ok nce vard ve bunlan yneten eski yasalar, zel dzenlemelerdeki -ki bu kapitalizmdir- ilemlere de uygulanabilirler. Bu nedenle, antikitede "deiim deeri retimin temeli olarak ilev grmemi" olsa da, bir mbadele sektr vard ve bu sektrde, "zgr insanlarn dnyasnda," "en azndan basit dolam anlan gelimiti." Dolaysyla, Romada ... tzel kiilerin belirlenimleri, mbadele srecinin znesi, gelimiti. Burjuva toplum hukukunun zsel belirlenim"'- Bir btn olarak sanat gerek styapsal grmediinin bir kant. Grundrisse. s. 109.

280

322

leri, [bylece] gelitirilmesi anlalrdr.'" Kapitalist olmayan bir ekonomideki gelimemi meta retimini dzenlemek iin tasarlanan yasalar, yeterli genellikte biimlendirilirse, tam olarak biimlenmi kapitalist meta retimine de uygun olurlar: ster rnn reticiye ait olduu ve edeeri edeerle mbadele eden bu reticinin sadece kendi emeiyle zenginleebildif bir zamanda olsun, ister toplumsal servetin giderek artan llerde, bakalarnn karl denmemi emeini tekrar tekrar kendilerine maledecek konumda olanlarn mlkiyeti halini ald kapitalizmde olsun, ayn hak yrrlkte kalr.'1' Kapitalistlerin kulland temel erkler, eleri Roma hukukunun kabul ettii erklerden oluan bileiklerdir. Kapitalizme gei, kapitali* ncesi toplumlarda meru olan, fakat sadece evresel uygulanan erklerin merkeziliine ulamadr. O halde burada, gereken hukukta e lde bir deiim olmakszn mlkiyet ilikileri ok fazla deiebilir:'5' Hukuksal styapnn ekonomik temel tarafndan belirlenmesinin IV. tipten rnei. (ii) Temel ve styap Konusunda Anderson. Manc'n hukuksal retim ilikileri tariflerinin harfi harfine alnamayacan grdk. Bu nedenle Perry Anderson'n, Manc'n "tarmsal mlkiyet biimleri"ni aratrmasn kesin anlamnda bir mlkiyet incelemesi olarak yorumlamas yanltr.'4' Bu ekilde tasarlanan hukuksal olarak geerli olsun ya da olmasf, "mlkiyet diye tasarlanan ... ey'in bir incelemesidir. Anderson'n yanl yorumu,'5' Lineages'dt bu konuda kalkt
">- Grundrisse, s. 915-916., Ayrca bkz. s. 157. Kapital, C. l . s . 603-604. Bu konunun geni bir deerlendirmesi iin bkz. Renner, Institutions of Private Law, Blm II. Geri Roma hukuku ortaada kullansz duruma dmt, canlandrlp yeniden dzenlenmesi gerekliydi. Lineages of the Absolutist State, s. 405. Ekonomik ve toplumsal ilikilerin hukuksal yasalatnlmasmdaki karakteristik gferiden geli"i (Passages from Antiquity to Feudalism, s. 147) kabul ettii dikkate alndnda ok tuhaf bir yorum. Anderson, Marx'n tarmsal "mlkiyet"in sadece hukuksal olarak yasalam biimleriyle ilgilendiini dnemez.

talihsiz nerisine destek olarak Manc' kullanma giriimim geersizletirir. Baz Marksist tarihilerin "feodalizm" terimine uyguladktan enlemi hakti olarak yeren Anderson, "Ming in'i, Seluklu Trkiye'si ve Cemid'in Moolistan'"na (vb), hepsine birden "feodal" denildiinde, tek bana ekonomik yapnn niteliinden hareketle, kapitalizmin neden dier toplumlarda deil de Avrupa'da doduunu aklamann olanaksz olduunu ileri srer. Avrupa'da kapitalizme yol aan feodalizm idiyse, baka yerde niye yapmad? Anderson'm kar kt gre gre, yant, Avrupa ve Avrupal olmayan toplumlardaki kart styapsai zelliklerde aranr -Anderson'm ak nedenlerle "idealist" dedii bir yol.'" Anderson'm, yersiz bir ekilde dektek olarak Manc' kulland kendi zm ise, kapitalizm ncesi toplumlarda "akrabalk, din, hukuk ya da devlet 'styaplan', zorunlu olarak, retim tarznn oluum yapsna girerler" demektir. Burada "styap" ekonomik temel zerinde ykselmez. Onun bir parasdr. Herhalde bu nedenle trmak iine alnm. Fakat bu zm, kartlarnnkinden daha az idealist deildir. Tarihsel materyalizmi eletirenler, retim tarz dndaki boyutlarn temel olduunu iddia ettiklerinde, bu boyutlan retim tarzna sokmak yant olmaz. Kapitalizmin Avrupa dnda kendiliinden ortaya kmamas olgusu, tarihsel materyalizm iin ciddi bir sorundur. Eer olacaksa, zm, farkl blgelerin farkl maddi koullarna dikkat edilerek, gerek retim ilikileri arasnda ince ayrmlarla olacaktr. Sorun bu ekilde zlemezse, o zaman bu, tarihsel materyalizmin temel ile styap ayrt ettii iddias iin deil, tarihsel materyalizm iin ktdr.

"-Lineages, s. 402-403. Lineages, s. 403.

282

322

-IX-

levsel Aklama: Genel Olarak

(1) Giri
Bu blm, dierlerinden daha ok felsefidir ve felsefi olmayan okuyucularn, blm zellikle g bulmas olasdr. Pek ou, ilevsel aklamann byk lde tarihsel materyalizme gnderme yapdarak tartdd X. blme hemen gemek isteyecektir. X. blm, felsefi olarak teknik ded ve bunu gerektirmez. levsel aklamayla dgili olarak toplumbilimcderin ve tarihilerin hissettii ve X. blmn hafifletmeye alt huzursuzluun tesinde, kukusuz pek ok kiinin hissettii, fakat felsefecder tarafndan eklemlenen derin bir felsefi kukuculuk bulunduu iin bu blm gereklidir ve ilevsel-aklama tarznn kullanmm serbesletirmi bir kitapta bu kukuculukla yzlemek yerindedir. Zira, en ak biimde VI. ve VIR blmlerde tarihsel materyalizm, ilevselci bir tarih ve toplum teorisi olarak sunuldu. nce, retim ilikilerinin, sahip olduklar nitelik sayesinde retken glerin gelimesini tevik ettikleri iin sahip olduklar nitelie sahip olduklar sylendi; sonra, styapnn, sahip olduu nitelik sayesinde retim ilikilerine istikrar kazandrd iin sahip olduu nitelie sahip olduu sylendi. Bunlar, byk ilevsel-aklama iddialardr. te, eitli alanlardan, grnte yapya benzer baz aklayc cmleler: i bo kemikler umay kolaylatrd iin, kularn ii bo kemikleri vardr. i bo kemikler umay kolaylatrd iin, itin zerindeki u kzl gerdan kuunun ii bo kemikleri vardr.
285

Ekonomiler byk lei getirdii iin, ayakkab fabrikalar byk lekli alr. Toplumsal i yapkanl srdrd iin bu yamur dans yaplr. Dn toplumsal i yapkanlk tehlikede olduu ve yamur dans bunu glendirdii iin dn yamur dans yaplyordu. Kapitalizmin gelimesini tevik ettii iin Protestanlk erken modern Avrupa'da glendi. Bu ifadelerin anlalabilirlii, bir grngnn sonularnn onun aklanmasna katkda bulunduu ayn bir aklama prosedr bakmndan prima facie bir durum yaratr. Genelde yle dnlr: Durum daha ileri incelemenin zerine ker, bylesi her belirleme ya yandtcdr, ya da, eer salamsa, allm trden u ya da bu nedensel ykye sktrlmas ya da iaret edilmesi sayesindedir. Genel kannn kt-dnlm olduu yargsna varyoruz. Bu cmlelerde, gerekten ayn bir aklama biiminin gelitirildiine dair alternatif gr, daha fazla incelenmeyi hak ediyor. Bu ve benzer rneklerde gelitirilmi, zglln ayrk mantksal biimin genelletirilmesinden alan zel bir nedensel aklama tipi bulunduunu varsayacaz. Bulmaya altmz ayrkla sahip aklamalara "ilevsel aklamalar" denddi ve "x'in ilevi, z yapmaktr" ifade biiminin anlam zerine geni bir yazn vardr. Bylesi ifadelerin, anlamlan nedeniyle ilevsel aklamalar olduklan sanlr,"' fakat biz bu varsaymda bulunmayacaz: Bir ilev atfetmeyi ilevsel bir aklama vermekle zdeletirmeyeceiz. Dahas, 'Vin ilevi z yapmaktr" ifade biiminin hibir zmlemesini sunmadan ilevsel aklamann doasn nitelemenin olanakl olduunu savunacaz. "Aklama" szcnn tercih edden bir anlamm koul olarak deri sren terminolojik bir giriten soma, o anlamda ilevsel ak287

lamann var olduunu gsteriyor (altblm (3)) ve onu nitelendirme grevini, ele almadmz ilev-ykleyici ifadeleri zmleme grevinden aynyoruz. Altblm (4)'te, burada ilevsel aklamann temeli olduu iddia edden, sonu yasas kavram tantlyor. Altblm (5) ilevsel aklamalarn dorulanabilirliiyle dgilidir ve altblm (6), olas bir kukuya kar bunlan savunur. Altblm (7), C. G. Hempel'e borlu eletiri karsnda toplum bilimde ilevsel aklamay temize karr.

(2) Aklama
"P", rnein, bakr elektrik etir, S gt3, Napoleon Waterloo'da yenildi, kularn ii bo kemikleri vardr, Hopderin kltrel repertuarnda bir yamur dans vardr, bu Hopili gnp geen Sah br yamur dans yapt eklinde ampirik bir cmle olmak zere, "P, neden vakidir?" biimli bir istek ya da soruyu dnelim. Byle bir istee ya da soruya neden-sorusu, buna yanta ise neden-aklamas (Bir neden-aklamay bu elrilde nitelemenin doru olmas gerekmez) diyelim. Btn aklama talepleri, bir neden-soru biiminde ifadelendirmeyi kabul etmez. Kurallarn niin yle olduunu deil kurallarn ne olduunu bilmek isteyen birinin dillendirdii "satran kurallanm aklayn" talebi buna rnektir. Aym elrilde, olanlarn nedenlerini ded, sadece kayda deer eyleri bilmek isteyen birinden gelen "Kuzey rlanda'da olup biteni aklayn" talebi de byledir. Konumac, neden yle olduunu aklamayan bir yantla yetinirse, "DNA'nn yapsn aklayn" da byledir. Karacierin yerine getirdii yararlarn sralanmasndan fazla bir ey istenmiyorsa, "Karacierin ilevini aklayn" da byledir. Bu aklama isteklerine ne-sorular dendebilir. kinci trden bir istee doyurucu bir yant, bir neden-sorusuna doru bir yant da olabilir. "Waterloo'da Napoleon'un zihinsel durumunun ne olduunu aklayn"a yant olarak verilebecek "Manik-depresif bir dnemden geiyordu" yant, Napoleon'un Waterloo'da neden yenildiini aklamak iin de kullarulabilir. Fakat bu333

"'- Geri, greceimiz gibi, bu gr savunanlarn hepsi, kastetmez

"aktama" szyle ayn eyi

nu neden-aklayc niyetle dilendirmek, sadece bir ne-sorusuna yamt vermek iin kuUanddmda bulunmayan trden ykm ve sorumluluklar tar. Hempel, btn sahici aklamalarn neden-sorularna yamt verdiini savunur. Burada, "aklama" terimini bir neden-sorusuna yamt vermekle snrlamay yasalatrmay uygun bulmuyoruz/" "Akla," ^aklayc" vb terimler de, benzer ekde snrlandrlacak. Hempel gibi, neden-aklama olmayan aklamalarn aklama olduklarm yadsmyoruz, ya da farkl anlamda aklama olduklarm ileri sryoruz; fakat, konumuz neden-aklamalar olduu iin, bunlara byle dememeyi seiyoruz.0' "X'in ilevi z yapmaktr" biimindeki ifadelere "ilevsel aklama" diyen yazarlar, iki tr aklamamzdan hangisini verdikleri konusunda ayrlrlar. Bu tr ifadeleri zmlemeye alanlarn pek ou, bunlan, Jt'e yararl etker atfeden ifadelerle eler. Onlar iin 'Vin ilevi z yapmaktr" ifadesi, "x'in yararl etkisi z yapmaktr" eklindeki bir altbiime edeerdir -altbiim, nk, hi-

Bu yas altblm (3)'te yrrle giriyor. Hempel'in gr iin bkz. Aspects of Scienlfic Explanation, s. 334,444 ve "Explanalion and Predicton by Covering Lawj," s. 125 vd. Hempel, "aklama"nn (vb.) neden-aklayc ve dier olaylarda belirsiz olduunu savunduunda hakszdr. Kendisim, aklama kavramn, ya da en azndan merkezi aklama kavramn zmleyen alarak sunar. Fakat gerekle ise, tek bir tr aklamann, neden-aklayc trden aklamann yeteridik koularn aratryor. Yapt eyi yanl tarif eden Hempel, zmleme diye sunduu eyin genel olarak aklama kavram olduu varsaymyla kendisini eletirenlere etkisiz bir ekilde yant venr olmasayd, ayrm canskc olurdu. Genel bir kavram zmlemesi, Hemfel'in giriiminden daha az ilgintir. Herhalde, aklamak, olduka basit bir ekilde ak klmaktr, dolaysyla, neden aklamak da nedeni ak klmaktr, ne'yi aklamak ne'yi ak klmaktr vb. Hempel, gerekten de, bireyin neden yle olduunu ak klmann koullaryla ilgilenir. Hempel, ilgisinin bilimsel aklama olduunu da doru bir ekilde syleyemez. Btn bilimsel aklamalar neden-aklamalar deildir ve btn neden-aklamalar da bilimsel aklama deil. DNA yapsnn iyi bir aklamas bilimsel bir aklamadr, fakat, herhangi bir eyin neden yle olduunu aklamas gerekmez. Dier yanda, neden-soulan, bilimsel-ncesi sorulup yantlanr ve, Hempel'in de kabul edecei gibi, bilim, bu sorulara yant vermek iin yararlanlabilir daha kesin ve daha teorik bir reti gvdesinden baka bir ey deildir. uadan neden-aklamadan ilke olarak farkl sunul ursa, bilimsel neden-aklama anlatm doru olmaz. Hempel, bu koula uyar ve anlatm hem doru hem yanl olduu iin, her iki balamda da hem don hem yanltr.

kimse, btn yararl etkilerin ilev olduunu sylemez/" Onlann anlatmna gre, ilevsel bir x aklamas, x'in ilevinin aklanmasdr, yararl etkderinin snrl snfndan ak, sistematik bir tarifidir. Bu etkilere gndermeyle *'in aklamas olmaz. rnein, Jt'in neden olduu yerde bulunduunu sylemeyi amalamaz. Bu gre gre, "karacierin ilevi sindirimi kolaylatrmaktr" ifadesi, karacier sindirimi kolaylatrd iin vcutta olduu imasn tamaz: Sadece karacierin ilevinin ne olduunu aklar.0' Neden-sorulanna yamt olanlarn ve bu nedenle tercih ettiimiz anlamda ilevsel aklama olanlarn, ' V m ilevi z yapmaktr" hiindi ifadelerin anlamna ait olduunu dnen Wright bu anlatmlara kar kar. Dolaysyla, ilevin yklemlerini (zel trden) yararl etkilerin yklemleriyle zdeletiren btn zmlemeleri reddeder. Altblm (3)'te, ilevsel yklemlerin zmlenmesi sorununu ilevsel aklamalarn doas sorunundan aynyor ve zmleme konularnda tarafsz bir tutumu benimsiyoruz. Ayrt edilecek bak adanmn bir n tantm: Bize gre de, "yarar teorisyenleri"ne ve Wright'a gre, ilevsel bir yklem, ilevsel bir yklem olarak, ilevsel bir aklamadr. Onlann aksine, bize ve Wright'a gre, ilevsel bir aklama, bir neden-sorusuna yant verir. Wright'tan farkl olarak, ilev atfeden ifadelerin anlamlan nedeniyle nedensorularma yant verdiklerini kabul etmiyoruz; yarar teorisyenlerinden farkl olarak da, bei koullar altnda neden-sorulanna yamt verdiklerini savunuyoruz.

'"- John Canfeld tipik bir yarar teorisyenidir; yle yazar "Benim bir ilevim (S'deki) C yapmaktr ifadesi, benim C yaptm ve C'nin yaplmasnn S'ye yararl olduunu anlatr." rnein, "(omurgallarda) karacierin bir ilevi safra salglamaktr" demek, "karacier safra salglar ve omurgallarda safrann salglanmas yararldr" demektir ("Teleological Explanation in Biology," s. 290). '*- Baz felsefecilerin, "x'in ilevinin aklanmas "m anlatmak iin "x'n ilevsel aklanmas" ifadesini kullanmalar talihsizliktir. Christopher Boorse'un belirttii gibi, benzer ekilde, bir kiinin evlilik durumunun aklanmasna o kiinin evliliksel aklanmas da denilebilir. (Bu kullanmn aklanmas iin bkz. Scheffler, Analomy oflnquiry, s. 52-53 ve buna kar k iin. ayn eser s. 123)

288

322

(3) lev-ifadelen ve levsel Aklamalar

Ksaltmalar: Bir ilev-ifadesi, bir eye bir ya da daha ok ilev ykler. Bir yarar-ifadesi, bir eye bir ya da daha ok yararl etki ykler. Bir ncelik-ifadesi, bir olayn baka bir olaydan nce geldiini syler. Larry Wright, ilev-ifadelerini u ya da bu trden yarar-ifadelerine indirgeyen ilev-ifadesi zmlemelerine kar kar. Bu zmlemelerin, ilev-ifadelerinin her zaman neden-sorularna yant vermeye yaradklarm fark edemediklerini iddia eder: (1) ... ilevsel yklemler [yani, ilev-ifadeleri] -isterseniz asli olarak- aklaycdrlar. Salt bir eyin x olduunu, onun belli bir ilevi olduunu sylemek, nemli trden bir x aklamas sunmaktr. Dolaysyla Wright, "z'den tr x ordadr"n 'Vin ilevi z yapmaktr"n anlamnn bir paras olduunu savunur. Her ilevTfadesi, "x neden ordadr?" biiminde bir soruya yant vermeye uygundur. Wright, (1) lehine iki sav ileri srer -burada sadece ikincisi incelenecek.'1' (l)*i deil, daha zayf olan ikinci tezi desteklediini gstereceiz: (2) En azndan baz ilev-ifadeleri, aklayc olarak tasarlanrlar. Wright'n savnn ncl, "kalbin ilevi nedir?" ve "insanolunun neden kalbi vardr?" gibi sorularn "balamsal edeer"idir. Wright "balamsal edeer"i aklamaz; fakat, "uygun balanmda", "kalbin ilevi kan pompalamaktr"n sz edden iki soruya da yant verdiini kabul edebiriz. Peki uygun balam nedir? Wright sylemez; fakat aka, ilev-sorusuna yantn insanolunun neden kalbi bulunduuna, yani belirtilen neden-sorusuna yant vereceine dair bir inancn ynlendirdii bir balamdr.
<"- "Functions," s. 154. "'- "Functions," s. 161. hafif simge deiikliiyle. Bkz. "Functions." s. 154-155

Bir paralelin gsterdii gibi, bu sav (l)'i deil, (2)'yi destekler. "E olayndan nce ne gelir?" ile "e olay neden gerekleti?" sorulan arasnda da benzer bir "balamsal edeerlik" olabilir. Her ikisine de yant, "e olaym / olay izledi" olabir. Bu, bir olayn bir ncelik ifadesiyle aklanabileceini -gstermeye gerek olmayan ey- gsterir. ncelik-ifadelerinin asli olarak aklayc olduklarm -yanl olan ey- gstermez. Bu, (l)'i rtmez-, zira, ilev-sorusu de neden-sorusu arasndaki "balamsal edeerlik"in dayand inan, kavramsal olarak temellendirilmi olabilir. Fakat, Wright'n savnn sadece daha zayf olan tez (2)'yi desteklediini kantlar. lev-sorulan de yarar sorularnn "balamsal edeerlii"nin, yarar-ifadelerinin ilev-ifadelerini gerektirdiini -Wright'n reddedecei bir sonu- kantlamasndan daha fazla (l)'in doruluunu gstermez. "nsanolunun neden kalbi vardr?", balamsal olarak "kalbin ilevi nedir?"in edeeridir; fakat ikincisi, balamsal olarak "kalp ne iyilikler yapar?"n edeeridir. Bu nedenle, kesinkes Wright'ukine benzer bir sav, tam tamna onun yadsmak istedii eyi kantlar. Yine de, Wright'n sav, dorulamak istediimiz daha zayf tez (2)'ye ("En azndan baz ilev-ifadeleri, aklayc olarak tasarlanrlar") bir destek salar. Buradaki, soru deiikliklerini gerektirmeyen (2) lehine daha deri bir savdr. Bazen, bir ilev-ifadesi ileri sren bir konumac, tmyle aklamay andrr bir tarzda karlatnlabilir ve elien durumlar da aktarr ve kendisini, bireyi aklamaya kalkldnda yapld gibi, kar-rneklerle kar karya bulur. Bir inein uzun kuyruu zerine davetsiz bir yorumda bir adam, kuyruun tyl ucunun sineklerin dikkatini ektiine ve kuyruun bir ilevinin de sinekleri kovmak olduuna iaret eder. Buna kart olarak, plak gerisinin bcekler iin daha az ayartc olduu ve kk kvrk kuyruunun sadece ans koruduu domuzu aktanr. Son olarak, domuza olduka benzeyen, fakat domuzvari olmayan kll gerisinin sonunda epeyce bir kuyruu bulunan yaban domuzunu sergder. Adamn arkada, inekle dgili sylediklerine meydan okumak amacyla kll Kanada geyiinin kt
322

290

kuyruuna iaret edebilir.0' Eer balangtaki konumac, sadece kuyruun inee salad yaran belirtmeyi niyet etmi olsayd, Kanada geyii rnei yersiz olurdu: nek, Kanada geyiinden daha iyi olduu iin onun idda ettiinden daha kt deildir. Olduka doal olan diyalog, ilev-ifadelerinin, en azndan bazen, aklayc iddialar olarak dnldn ve kavrandn gsterir. imdi, Wright'n konumundan farkl olan iki ey belirtilecek. Birincisi, ilevsel aklamann var olduunu savunmamza karn, her hakiki ilev-ifadesinin bir neden-sorusuna doru yant verdiini, ilev-ifadelerinin, kendi anlamlarnn gerei olarak aklayc olduklann ileri srmyoruz.kincisi, ilevsel aklamay, gzide bir explananda (aklamalar) yelpazesiyle snrlamyoruz. Wright, byle snrlamaz; zira, ona gre bir ilev-ifadesi, ilevsel parann neden "orda" olduunu nceden aklar. Burada gelitirilen gre gre ise, bir ilevsel aklama, mantksal olarak, herhangi bir neden-sorusuna yant verecek dzendedir. Snrlama olmakszn, belli bir olayn neden geerletiini, tikel bir eyin neden belli bir zellii bulunduunu, bireyin neden dzenli olarak belli biimlerde davrandm vb aklayabilir: Blmn bandaki rneklerin heterojenliine dikkat edin. Bizzat sorunun yaps deil, sadece olgular bir neden-sorusunun ilevsel bir yantnn bulunup bulunmadna karar verir. Altblm (4)'te verilecek ilevsel aklama anlatm, ilev-ifadelerinin anlamnn zmlemesini vermez. "Aklayc bir ilevifadesini aklayc klan nedir, her ilev-ifadesi aklayc mdr deil midir?" diye soruyoruz. Bir benzetme, sorunun doasn aklayacak. unlan dnelim: (4) F olay, e olaym meydana getirdi. (5) F olay, e olayndan nce oldu. (4)' deri srmek, <?'in nedensel bir aklamasna kalkmaktr. (5)'i deri srmek ise, belli koullarda, yani e'nin bir aklamas aranmaya alddnda ya da vaat edddiinde, yle yapmaktr. O

halde, (4)' aklayc yapan ey, aklayc olduunda, uygun bir hakiki genelleme olduunda (5)'i aklayc yapan eyle ayndr: Birinin var olmasn (4) gerektirir ve (5), e'nin bir aklamasn verir gibi dillendirildiinde ima edilir. (4) unu gerektirir: (6) F gerekletii iin, sayesinde e'nin de gerekletii don bir genelleme vardr.'" (5), (6)'y gerektirmez; fakat (5)'i e'nin bir aklamas olarak nermek, inam (6)'ya gtrr. (4) anlam gerei aklayc olmasna (5) olmamasna karn, (6) hem (4)' hem (5)'i aklayc yapar. Diyelim ki, (7) F olay e olayna yol at. (7)'nin anlamn kararlatrmak g olabilir. zel olarak (6)'y gerektirip gerektirmedii ak de. Fakat, imdi aktr ki, (6)'y gerektirip gerektirmediini kararlatrmadan, aklayc olduunda ya da olursa (7)'yi aklayc yapan eyi (yani (6)'y) syleyebiliriz. (4), (5) ve (7) ifadelerinin zmlenmesi sorunu, aklayc olduklarnda onlan aklayc yapan ey sorunundan ayndr. Soruturma nesnemize geri dnyoruz: (8) JTin ilevi z yapmaktr. (9) X'in yararl etkisi z yapmaktr. Wright'n eletirdiklerine gre (8), baka hibir eyi deil (9)'un artlm bir versiyonunu gerektirir ve (5) gibi, asli olarak aklayc deil.'1' Wright'a gre (8), (4) gibi, doas gerei aklar ve bu nedenle, (9) gibi bireye edeer olamaz. nerildii gibi, "(8)'in aklayc kertelerini aklayc yapan nedir?" diye sorarsak, bu rakip grler arasnda karar vermek zorunda deiliz. Anlam kosunudan kamz vurgulamak iin soruyu yle deitirebiliriz: "(9)'un aklayc kertelerini aklayc yapan nedir?" Benzetmeye bavurularak deiiklik dorulanabilir. (5) doas gerei aklayc olmasa da, yle olmas iin neyin gerekli olduu sorulurken, nedensel aklamann doas aratrlyor. O halde,
'"- Biraz uzuncan: F'ttt T tipte, e'nin T tipte olduu T ve T olay tipleri vardr ve T tipi bir olayn gerekletii her seferinde T tipte olay da gerekleir. Yine de birou (S)'e "ilevsel a;:Jama" der, fakat, birka sayfa nce saptanan teknolojik politika imdi yrrlktedir (X'in ilevinin ne olduunu aklad iin (8)'e ilevsel aklama derler).

"'- Bu diyalou kurmada, karacann Kanada geyiinden daha iyi bir rnek olduunu dnen Gideon Cohen'e teekkr ederim

292

333

benzer ekilde, uygun artlm (9) doas gerei aklamaz, fakat aklama yaptndan neyin ona aklama yaptrd sorulurken, ilevsel aklamarun doas, (9)'un artlm bir biiminin (8)'in anlamn verip vermedii aratrlyor. zetlersek: Wright, ilevleri yarar olarak zmleyenleri, ilevsel aklamann varlm kabul etmemekle eletirir. Aym fikirdeyiz; fakat, ilevlerin yarar olarak zmlenmesi yine de doru olabilir. lev ifadelerin yarar-ifadeli zmlenmesi karsnda tarifsiz bir tutum benimsiyoruz. Bylesi zmlemelerin ilevsel aklama anlatmlar olmad konusunda Wright'la hemfikiriz; fakat, iievifadelerinin as olarak aklama yaptklar ve bu nedenle bylesi hibir zmlemenin doru olmad konusunda anlamaktan uzak duruyoruz.1"

Bir ilev-ya da yarar-ifadesi, ne zaman bir neden-sorusuna doru yanttr? Bir ncelik-ifadesi, benzer biimde uygun bir geneUeme doru olduunda doru bir yant verir. lev-ve yarar-ifadeleri, bir bakma zgl bir biimin genellemeleri sayesinde cevap verdiklerini nereceiz.

(4) levsel Aklamann Yaps

Bir yarar-ifadesini ne aklayc yapar? Daha da kesin olarak: Ardk olaylar ilikdendiren bir genellemenin bir ncelik-ifadesini aklayc yapmasyla aym ekilde bir yarar-ifadesini ne aklayc yapar? Bir genellemenin bir ncelik-ifadesini aklayc yaptn, nasl yaptnn (daha da fazla) tartmal olduunu iddia ediyoruz. Fakat genellemenin nitelii zerine birka belirleme yerinde olur. ounlukla genellemenin bir yasa meselesi olmas gerektii sanlr ve burada bu inan benimseniyor. ncelik-ifadesi iin aklamalm doru ve geerli olduunun bilinmesi gerekmedii, istisnalar kabul edebdecei, tikel olaylar saptamak iin ncelik-ifadesinde kullanlanlar dnda betimlemelerle bireyselletirilmi olaytipleri ikdendirebdecei geni lde kabul edilir: "/, e'ye ngeiir"e aklayc bir rol veren genelleme, nadiren, "F'nin gerekletii her seferinde E de gerekleir"dir.(" (Drt fincan kahve ien herkesin, somadan uykusu kamasa da, George'un drt fincan kahve imesi, sonraki uykusuzluunu aklayabilir). ncelik-ifadelerine aklama yaptran eyle ilgili hakikat karmaktr. Bu soruturmamz engelleyebilir; zira, "yarar-ifadelerine ne aklama yaptnr?"a benzetirme yoluyla yant vermeye alyoruz ve modelin btn karmaklklarm yanstan bir benzetme kurmak zorunda olmak korkun olurdu. Bu nedenle, kesinlii ya"'- Tikel oiaylan anlatan ifadeleri temsil etmek iin kk harfleri, olay tiplerini anlatan ifadeleri temsil etmek iin byk harfleri kullanyoruz. Kk harfle byk harfin ayn olduu durumlarda, anlatlan tikel olay, ifadelerin anlamlarndan tr anlatlan tipe aittir. Bu nedenle, "e, E tipindedir" biiminde herhangi bir ey (rnein, "bankann bat, bir bankann batdr"), ex vi lerminorum don olacaktr.

Alnd. Wright'n ilev-i&deleri lmlar yesinde aklaycdrlar eklindeki iddisn reddetme eilim indeyim. B i n i yle geliyor ki, yam ve intan bilimleri bir organ, fizyolojik bir trece ya da toplumsal bir alkanla bir ilev yklediinde, "ilevle, "(olaslkla gizli) yararl etki "den fazla niyet edilmez. Belirtilen, o ey 6yle yapma niyetindeymi gibi yerine gelinlii bir hizmettir -bundan, o hizmeti yerine getirdii iin onladr sonucu kmaz. Kukusuz, sosyologlar "ilevi, aklayc saymadklar gizli yararl etkilere uygularlar. "Hwthome De neyimi" (bir fabrika incelemesi) srasnda, fabrika iilerinin retkenliinde ve moralinde anlaml ve ilk bakta aklanmayan bir an gerekleti ve bunun nedeni, zamanl deneyimin kendisi olarak aptand: iler incelenmekten holandlar. "Ak ve Gizli levler" zerine r ac yazsnda Robett Merton, bu yararl etkiyi, deneyimin "gizli bir ilevi" olarak urif eder. Ne var ki. fabrikann morali zerindeki olas etkileri nedeniyle yrtldn dnemez. (Ayrca, jr'in ilevsiz olmas olgusunun jr'in varinu ze! bir aklanmasn gerektirdiine dair bir neriyle tamamlanmam biimde, "ilev"in kaU anlamls olarak "ilevsizin genel kullanm da -biyoloji ve sosyolojide- aklayc niyet yokluunun belirtilidir.) Aklayc olmaym "ilev" durumlar, terimin Wright'n epeael grd kullanmlanyla dolu grflmi vor. Wright'a gre, nce "jr'in ilevi z yapmaktr" zmlenmeli, sonra, birden fazla ey kefedilen lte uyduund, "jr'in bir ilevi: yapmaktr" don kabul edilmeli Bu stratejinin, karlndan ("bir ileV'i zmlne ve sadece bir ey lde uyduunda "ilev"i uygulama) stn olduunu dnr, nk, diyor, "bir ilev"in birok epersel kullanm vardr. Bunun neden byle olduunu incelemez. Eer terimin bereketli bir epersel kullanm vana, o kullanmdaki tanm edatn neden direnir? Kukusuz, ilevsel aklamayla ilgilendii iin Wnght "ilevi tercih eder ve "ilev"in d h aklayc bir emberi vardr. Fakat ikincisi, isimden okluu kadar tanm edatndan da (retilebilir. Eer daha nceki konumada bulunmayan biri, "e'ye ngelen o olay / i d i " denildiini duyarsa, "o'nun bulunmas, konu mann baka ekilde fnin e'yi meydana getirdiini dnmeindin daha gvenli bir bahis haline getirir. Fakat, "ngelen o olay" aklayc olarak zmlemek ve "ngelen bir olay" merkezi (klayclk nedeniyle) ve evresel (aklayc olmamas nedeniyle) durum lir olarak blmek uygun olmaz. imdi ngelen o olay'n aklayc olmas gerekmez. "O"ya ruhsat veren odak farkl olabilir. Bu nedenle, o olay. bir akam sirkteki deniz aslannn hareketini aklamayan, fakat ona ngelen palyaonun hareketi olabilir. Peki "o ilev" fakl mdr? Herhalde, kabaca "balca yararl etki" demektir ve bir yararl etkiyi balca yapt sadece yaygn kullanmyla -kavramsal olarak deil- dorudur ve bu nedenle, o ilev, aklayc olmasdr. Wright'n zmlemesine ynelik yukandakine paralel iyi bir eletiri ve alternatif bir ilev (amalara katk olarak) anlatm iin bkz. "Wright on Functions" zerine Boorse.

295

333

Inla feda ediyor ve yarar-ifadeleri durumunda, bir ncelik-ifadesinin addayc rolnn en basit dorulanmasnn benzerini aryoruz: "/nin e'ye ngeldii" yer, F'nn gerekletii her seferinde E de gerekletii iin, aklaycdr.'" Bir yarar-ifadesi, bir maddeye yararl sonular atfeder. "Yararifadelerini ne aklayc yapar" sorusunu genelletirip unu soralm: ster yararl olsunlar ister olmasnlar, sonularn aktarlmasn ne aklayc yapar? Bir sonu aklamas diyebdeceimiz eyin hakikilik koullan nelerdir? Birka sayfa soma gerek ilevsel aklamaya dnyoruz. nerimiz udur: Bir sonu-ifadesi, aklayc bir ncelik-ifadesi dgili yasayla ilikilendii biimde bir sonu yasasyla dilolendii zaman aklama yapar. Bir sonu yasas, atas hipotetik bir nedensel ifade olan evrensel bir koul ifadesidir, Bir olayn aklanmasna (rnein, bir nesnenin bel bir znitelie sahip olmasnn aklanmasna kart olarak) uygun bir sonu yasas u biimi alr: EER, E tipinde bir olay tl 'de gerekleseydi, o zaman r2'de F tipinde bir olay meydana getirirdi doruysa, O ZAMAN E tipinde bir olay f'te gerekleir. Koul ncesinin kendisi, bir kouldur, yani, kk kouldur, ifadenin tamam ise byk koul. Zamansal tl, :2 ve t3 dizisi, farkl sonu yasalarnda farkl olur. Hibir durumda l2, tl'e ngelmez ve hibir dununda (3, tFt ngelmez. Nedenler sonulanyla zamanda olabilirlerse, o zaman tl, t2 ve fJ'e ngelebilir de gelmeyebdir de ve t2, t3'e ngelebilir, onu geebilir, yada onunla zde olabdir. Nedenler, zorunlu olarak soAada gzard edilen karmakln bir ksm, altblm (7)'de gt nne alnacak.
w

nularna ngelirse, tl, her zaman t2 ve t3'e ngelir, fakat t2 e t3 arasndaki her iliki de (ncelik, sonralk, zdelik) olanakl klar.'" "EGER"i kaldrr ve "O ZAMAN"n yerine "EER"i koyarsak, bei tipte bir olaym gereklemesinin zorunlu bir koulunu belirten bir sonu yasas biimi elde ederiz. Bir nesnenin bei bir zmtelie sahip olmasnn (rnein, bir trn bei bir organa sahip olmasnn) aklanmasn destekleyen bir sonu yasas, biim olarak, olay tipleri yerine znitelikler geirilmi yukardaki yasaya benzer: EER, tl 'de F olsayd o zaman sonu olarak t2'de E olurdu, o nesnesinin hakikatiyse, O ZAMAN o, ri'te F'dir. Olaylarn aklanmasnda sonu yas alarmn roln anlatmak iin, "F'nin gerekletii her seferinde E de gerekletii iin, fnin gereklemesi nedeniyle e gerekleti" de "E'nin F'ye neden olaca her seferinde E gerekletii iin, F'ye neden olma eilimi nedeniyle e gerekleti" arasnda bir benzerlik neriyoruz. Blmn bamda verdiimiz rnekleri dnn. nerimiz nda, zaman zaman sylenene kart olarak, bu belirlemeler nedenleri sonularla aklama amacm gtmediini kuvvetle belirtiyoruz. Sradan nedensel aklamalara aym-imgesi deildirler. Daha ok ve ok farkl bir ekilde, belirtilen tipte bir olaym meydana geliini aklayan u olgudur: Belli tipte bir olay gerekleseydi belli bir sonucu olurdu. Aklanan birinci biimin tikel bir yasa-ifadeski elde etmek iin, E = R trden bir yamur dansnn yaplmas, F = toplumsal i
"'- Nedenler sonularnn nne geemezler; fakat bir nedenin sonucundan ngelmesinin gerekip gerekmedii, burada bir yargda bulunmamz gerektirmeyen felsefi bir sorundur. Nedenler sonularyla zamanda olabilirlerse, yukardaki emadaki zamansal olaslklar yle olur: tl = t2 = t3; tl = t2 < t3, tl < = t3: tl <t2< t3; tl < 13 < t2. Nedenlerin sonularna ngelmesi gerekse, son dzenleme olanakldr ve bu blmn geri kalan ksmnda zamanda nedenlere yaplan gndermeler, sonularndan hemen nce gelen nedenlere gndermeler olarak anlalmaldr. "'- Biimsel versiyonu: (x) [(tl 'de F* O-M'de Gx)) -> t3'de Fx)].

- Daha biimsel olarak:

Ox)(tl'de E r a - X E y ) (t2'de Fy)) -*(92) (t3'de E 2) "x", "y" ve "z" olaydr, ' hipotetik nedeni ifade eden badr ve' ise. doal bir yasa ifadesinin ncesi ve sonras arasndaki ok olarak yorumlanmal. "tl" ve devam, zamansal deikenlerdir. Daha mantkl meslektalarmn tamam, yukardakinin metinde ortaya kan eyin doru biimsel bir versiyonu olduunu kabul etmez ve benim masum bir gzleci olarak iinde bulunduum kavga, bu kitap basma giderken devam ediyor.

296

333

yapkanlkta bir art olsun ve tl = t3 (f2'ye ksa bir dnem ngelen) diyelim. O zaman yasa-ifadesi unu syler: R yamur dansnn yaplmasnn, hemen ardndan, toplumsal i yapkanlkta bir art meydana getirecei her seferinde, R yamur dans yaplr. Byle bir genellemeye dayanan bir aklamada, sonuta ortaya kan toplumsal i yapkanl, yamur dans yaplmasn aklayan olarak ileri srlmesi yanltr. Aksine, dans yapma toplumla ilgili bu mizasal olguyla aklanr: Toplum bir yamur dansyla uram olsayd, toplumsal i yapkanl artard. Biimsel olmayan aklayc belirlemelerde, aklanacak bir olayn sonras bir olay aktarlabilir, fakat sadece, aklanacak olayn meydana gelmesinden nce (ya da en azndan sonra deil) sahip olunan bir mizacn kant olarak. Etkisi kendisini aklad iin deil, o etkisi bulunmas olgusu, toplumun koulunun bir yamur dans toplumsal i yapkanln arttracak ekilde olduu sonucunu karmamza izin verdii iin, yamur dansnn etkisini aktarmak aklayc olabilir ve karsanabilir koulun dansn yaplmasyla balantl olduu ima edilir. (Biimsel olmayan aklayc belirlemelerde sonraki olaylar ounlukla aktarlr. levsel olmayan aklamadan bir mek: "Dn neden o kadar korkun grnyordu?" sorusu, "bugn kanserden ld"yle doyurucu bir elrilde yantlanabilir. Bugnn kanserden lm dnk hasta grnmeyi aklad iin deil* bugnn kanserden lm dnk hasta grnmenin nedeni olan -yant veren bunu ima eder- dnn kanserli bir koulunu karsamaya izin verdii iin yant uygun olabilir.) Aklanan ikinci biimde tikel bir yasa-ifadesi elde etmek iin, o inek tr, F - uzun kuyruklu, E = sinekleri kovma gcne sahiplik ve tl - t2 = t3 olsun. O zaman, bir inein uzun kuyruunun ilevi sinekleri kovmaktr eklindeki aklayc iddiaya uygun bir sonu yasa ifadesi elde ederiz. Elbette, bu aklama, onu bu kadar

plak genelletiren bir yasa tarafndan desteklenmez; fakat, sunum kolaylna gitme kararmz anmsayn. "Drt fincan kahve itii iin Gorge'un uykusu kat", "bir adam, drt fincan kahve itii her seferinde uykusuzluk eker"le desteklenmez; nk bu yalandr. kincinin olas zayflatcdn makul bulanlar buradaki yolu benimseyebilirler, ancak daha mantkl bir politika da bir yasa taslana'" geri ekilmek olurdu. Kolayca elde edden bir genedemeyle desteklenmedii zaman tikel bir aklayc iddiann nasl desteklenecei sorunu, genel olarak aklamayla dgili bir sorundur. Doru yol ne olursa olsun, sadece sonu aklama durumunda izlenebdeceini iddia etmemiz gerekir.'" Sonu ve dolaysyla ilevsel aklamada varsaydan yasalarn biimi bu olursa, nedenin herhangi bir eye yarayp yaramadndan tamamen ayr olarak, her nedensel balantnn nedenin meydana geliinin ilevsel bir aklamasn formle edemediini kolayca grrz. imein gereklemi olmas durumunda gk grltsn meydana getirecei her zaman fiden dorudur, fakat imek nadiren gerekleir. Bu nedenle imek, gk grltsne neden olma eilimiyle aklanan , dolaysyla ilevsel olarak aklanmayan sonu deddir. Hibir ilevinin bulunmamasndan bamsz olarak, imein ilevsel olarak akland yadsmak iin kesin neden vardr. Tekrar zedersek: Bir sonu aklamasnda bir eilimsel olgu, eilimin hipotetik saptanmasnn ncesinde sz edden zelliin (ya da olay-tipin) bulunma orann aklar. Krlganl krlma olaslm ykseltmi olsayd, knlgan (yani, yeterince sert arpdd'"- "Yasa tasla", nceki baz zniteliklerin (hepsinin deil) sadece bunlara sahip bir ne s neneye gnderme yaparak saptand yasa-benzeri bir genellemedir. rnein: Drt fincan kahve ien ve hu bakmdan George'a benzeyen herkes, ardndan uykusuzluk eker. Bazlar, organizmalarn (ve toplumlarn) uyum salayc zellikler kazanmada sk sk baarsz kaldklar gerekesiyle, organizmalarn (ve toplumlarn) zelliklerinin uyum salayc deerleri gereince aklanmasn kabul etmez. Uyum baarszl, kukusuz sktr; fakat ilevsel aklamaya bu temelde bir itiraz, standart aklama pratiklerimizle eliir. Zira "nedensel baarszlk" denilebilecek ey de geneldir. Pek ok kii fazla yemek yedikten sonra da uyumasna karn, Jones fazla yemek yedii iin uyuyamaz. Benzer ekilde, bir inek, uzun bir kuyruk kendisi iin ilevsel olduu iin uzun bir kuyruu bulunabilir; ancak bir Kanada geyii iin de ilevsel olurdu ve Kanada geyii uzun kuyruktan yoksun.

299

333

nda krlacak) bir su bardan arpmann sonu aklanmas uygun olurdu. yle sanmak yanl olurdu; fakat, iddia ediyoruz, dncenin biimi nedeniyle deil. ilevsel aklamay sonu aklamadan ayrt eden nedir? Bizim grmze gre ilevsel bir aklama, explanandum olayn (explanandum (aklama) zelliine vb sahip) gereklemesinin, "ilevsel" hangi anlama gelirse gelsin, u ya da bu ey iin ilevsel olduu bir sonu aklamadr. Bu nedenle, ilevsel aklama olan sonu aklamalar, "x'in ilevi z yapmaktr" gibi ifadelerle anlatdabilir. Bu anlatmu ak bir karm: Aktard sonucun ilevsel olmas olgusu, genel olarak sonu aklamann yaps da olan ilevsel aklamann yapsyla ilgili bir olgu deildir. Fakat, ayn zamanda bir ilevsel aklama da olmayan hibir sonu aklamann sunulmad iddia edilebilir. Eer, iddia edildii gibi, ilevsellik aklayc yapyla ilikili deilse, sunulan btn sonu ifadeleri neden ilevsel ifadelerdir? Her aklama, yapsal ve dorulama ltlerini karlayan aday aklamalarn uyum gstemek zorunda olduu teorik bir varsaymn arka planna kar iler. rnein, erken modern fiziin varsaymlar, bolukta hareketi yasaklayan bir ilkeyi kapsyordu ve ilkenin aklamaya dayatt snrlamay ihlal ettii dnld iin, Newton'n devinim yasalar, teorik ekonomisine ve ngrsel baarsna karn, Newton tarafndan bile aklayc grlmyordu. Kstlayc varsaym zamanla terk eddi ve bu nedenle, ondokuzuncu yzyln ortalarnda Helmholtz unlar yakabildi: "Bir grngy anlamak, onu Nevvtoncu yasalara indirgemekten baka bir anlama gelmez. O zaman aklama ihtiyac, somut bir ekilde karlanm.""' Eskiden Newton'm yasalar yapsal olarak salamd; fakat aklama iin maddi olarak yetersiz grlyorlard. Benzer ekilde, ilevsel aklamann yapsal ve maildi ynlerini ayrt edebiliriz ve maddi ynn ihmal edilmesi, yapsal ynle ilgili anlatmmz kukulu duruma getirmez. Biyoloji, antropoloji ya da
'"- Aktaran Hanson, Pattcms of Discovery, s. 91.

333

iktisatta sonu aklamann karsna karld arka plan, kendi kendini srdren ve kendi kendini gelitiren olarak trler, toplumlar ya da ekonomik birimlerle ilgili bir kavraytr ve dolaysyla sonu aklamalar, yalnzca ilevsel aklamalar da olduklarnda kabul edilirler. Kendilikleri kendi kendini yok eden olarak sunan bir arka plan inancmz olsayd, "ilevsizlikle ilgili aklamalar" demeyi hakeden sonu aklamalar kabul edebilirdik. Aslnda, hepimizin byle bir inantan yoksun olduu kesin deil. Haz ilkesinin tesine geen psikoanalitik aklamalar bilin d kendi kendini yok etmeyi dorulamann bir yolu olarak almak doru ise, bazlarnn zaten byle bir inanc var. Ayrntl aklamak, sonu aklama ile insan eyleminin aklanmas arasndaki ilikiyi deerlendirmek anlamna gelirdi ve bu bizi konumuzdan ok uzaklatrr. Demek ki, btn makul sonu ifadelerinin ilevsel ifadeler olmas olgusu, eer olguysa, ilevsel niteliinden soyutlanan ilevsel aklamann yapsyla ilgili bir anlatma aykr olmaz.

(5) Dorulama
Sonu aklamalar ve yasalarnn dorulanmas, allmadk hibir sorun karmaz. fadeyi baitletirmeyi srdrrsek, yasaifadesi (dolaysyla, destekleyecei aklama), balca ncesi ve sonrasn tatmin eden rneklerle dorulanr, sadece balca ncesini tatmin eden rneklerle rtlr. Balca ncenin tatmin edilip edilmediini deerlendirmede bir karklk doar, nk, eitimsel bir znitelikle ilgili saylr. Demek ki, kar-lgusaltiklar sorunuyla kardayoruz, fakat yeni bir tarzda de. O halde, diyelim ki, ayakkab sanayindeki ortalama retim lei, ekonomiler o sanayide byk lee ulat iin geniledi eklindeki bir iddiay snamak istiyoruz. Giyim sanayinden biliyoruz ki, kendi retim leini geniletmise ekononuler olur. yleyse, bu sonu yasa-ifadesinin ayakkab sanayi e Ugiti iddiay destekleyecek balca ncesi, giyim sanayi durumunda tatmin edilir:

300

Bir lek genilemesi ekonomilerle sonulanaca her seferinde, bir lek genilemesi gerekleir. O halde giyim sanayinde bahca sonucun tatminini ngryoruz, ngrnn farzedilen yasann bir snanmas olma kaderi, lein genileyecei ngrs yanlsa; yasa-ifadesini deitirmenin uygun bir yolu olabilir. Kar-rnek, rnein lek genilemesini finanse etmeye yeterli fonlar vardr diyen bir ba cmleciim balca ncele eklemeyi motive edebilir. Basit dorulama biimleri iin bu kadar. Elbette, burada incelenemeyen daha karmak olanlar da vardr. Nedensel aklamalar snamann basit olmayan yollarnn kendi taydatan bulunduunu gzlemlemek yeterlidir, zira sonu aklamalar, neden aklamann zel trleridir. Allm biimde bir nedensel aklama, olas nedensel yasalar aka incelenmeden deerlendirilebilir ve ayn ey burada da geerlidir. Mesleki sezgi, tikel bir ilevsel-aklayc hipoteze yant verebilir: "yle bir eyin u dier durumda da benzer bir sonucu olurdu, yine de onu orta bulmayz;" ya da: "ve aratrarak bulduk." zellikle baz Marks ilevsel aklama iddialan bakmndan, bir sonu aklamann, eilimsel zniteliin, aklad eyin aklanmasnda nasl ortaya kyla ilgili bir teorinin yokluunda da dorulanabdeceini fark etmek son derece nemlidir. Baka bir ifadeyle, ilevsel olgunun hangi aralarla ya da mekanizmalarla aklayc bir rol kazandm kestiremez durumda olduumuz zaman,bile, ilevsel bir aklamann doru olduunu dnmemiz iin iyi nedenlerimiz olabilir. Altblm (6)'nn sonunda, kukucu bir meydan okumayla yzleip yant verdikten sonra, bu konuya tekrar dnyoruz.

(6) Her levsel Aklama Doru mudur?

Eer haklysak, ilevsel aklayc iddialar vardr (bkz. altblm (3)), yaplan altblm (4)'te belirtildii gibidir ve altblm (5)'te ana hatlan izildii gibi snanabilirler. Fakat, bylesi her iddiann doru olduunu henz gstermedik. levsel bir aklama322

nm ne olduuyla ilgili anlatmmz doru olabilir, fakat yine de doru olmayan ilevsel aklamalar olabilir. Aslmda, bizim anlatmz kabul eden birileri -eer varsa-, anlatmz, hibir doru ilevsel aklamann bulunmadnn kant olarak alabilir. Eilimsel zniteliklerin, aklamaya deri srlen tarzda katkda bulunmadklarm syleyebdirler. Soyut konuarak katkda bulunabdeceklerini kabul edenler de, bddiimiz dnyada hep katkda bulunduklarm yadsyabilir. Fakat, sadece ilevsel aklama yapsnn iddia edddii gibi olduunu ded, bu yapya sahip baz aklamalarn doru olduunu da savunuyoruz. imdi olas bir kukuculua kar bu tezi savunmalyz. Burada yant verilen kukucu, btn szde ievsel aklama rneklerini, gerekten ve sadece doal ayklamay, ya da olumsuz geri besleme mekanizmalarm, ya da bilinli tercihin sonularm, vb gerektiren rnekler olarak ele alr. Hakikaten aklayc olan eyin, uygun bir tarifi savunduumuz eilimsel niteliklerin aktanlmasm gerektirmeyen bir grng ya da sre olduunu syler. Bizim "sonu yasalar" ve "sonu aklamalar" dediimiz eyle karlaan bu kukucu, birincisinin en iyi durumda aklayc olmayan genedemeler, ikincisinin asla aklama olmadm syler. Kukucu, sonu genelleme kavramm kabul edebilir. Hatta, doru sonu genellemelerin bulunduunu bde kabul etmelidir: Doal tarihte bunlardan bolca var. Sonu genedemeyle, edimsel bir znitelik ile, eilimin hipotetik saptanmasnn ncesinde sz edilen zniteliin eanl ya da somadan olma oran arasndaki bir (olasdkla tek) banty anlyoruz. Tutarl bir kavramdr ve rnekleniyor. Tartmal sorun, byle bir genellemenin, bir yasa olsa bile, aklayc bir gcnn bulunup bulunmad sorunudur. Btn yasal genellemeler aklayc deildir. Diyelim ki, F'nin gerekletii her seferinde "nin gereklemesi bir yasadr. Yine de, rnein, F'ye ve E'ye neden olan, fakat F'ye neden olmasndan baka bir nedenle E'ye neden olan nc tipte bir G olay varsa, F'nin gereklemesi bir "nin gereklemesini aklamaz. ekille gsterirsek yle bir eyimiz olur:
303

durma edimine (E gerekleseydi, F'yi meydana getirirdi) neden olan bir G vardr. ' ite, yalandan incelendiinde kukucu tezi dorulayan grnte doru bir ilevsel aklama rnei. Baz iekler, salt kokularnn israfn nleyecei ve bylece yeniden reme anslarm arttraca zaman ta yapraklarm kapatrlar. Yeniden remeleri, kokulara kaplan bceklerin ziyaretierine baldr. Ta yapraklarm, bceklerin dinlenmeye ekildii gece vakti kapatrlar. Sanki, kapanma koruyucu olduu iin ta yapraklar kapanyormu gibi grnr ve bu, ilevsel bir aklamadr. E = yaprak kapan, F = koku konma olsun. O zaman, F'nin F*ye neden olaca her seferinde E gerekletii dorudur. Kukucu, (1) koku-koruyucu olacak yaprak kapanmasna neden olan, (2) yaprak kapanmasna neden olan ve (3) birincisine neden olma yoluyla ikincisine neden olmayan bir G'nin varln ngrr. imdi, yaprak kapanmasnn (F'nin F'ye neden olaca olgusunun) koku-koruycu deerinin "dolaysz" nedeni, bceklerin gidiidir, fakat bceklerin gidii yapraklarn kapanmasna neden olmaz. Bitker, bceklerin varlna ya da yokluuna olduka duyarszdrlar. O halde, bceklerin gidii (buna D diyelim) gereken G deildir. Fakat, daha fazla inceleme uygun bir G'yi aa karr. Zira, yapraklarn kapanmasna itdim veren ey, gecenin balamasyla balantl k azalmasdr ve bu k azalmas, bceklerin uzaklamasna ve bu nedenle, nedenleme geikenlii yoluyla, koku-koryucu olacak yaprak kapanmasna da neden olur. In azalmas, kukucu tezin ngrd G'dir. ekd olarak:

Burada oklar nedensel bir ilikiyi temsd eder. rnein, F, f/'de bir barometre, E, f2'de hava durumu ve G, fo'da atmosfer basnc olsun (to< tl< t2). Barometrede falan rakamn okunduu her seferinde, hava yle yle olacak; fakat barometre gstergesinin hava durumunu aklad yalandr. Barometre gstergesi, sonraki hava dorumunun sadece bir doal sonucudur, aklamas ded. Kukucu, elimsel zniteliin (E gerekleseydi, F*ye neden olurdu olgusu) asla F'nin meydana geliinin doal bir sonucundan baka bir ey olmadn iddia eder. Eilimsel znitelik, sadece, onun olmasna neden olan ey bizzat E'ye neden olan ey olduu zaman ve aadaki ekde olduu gibi, eilimin gereklemesine neden olmas sayesinde bir doal sonutur:

Kukucu, yukarda resmedden eyin, btn sotu geneemelerin hakikati olduunu syler. Tezi yle formle edebilir: Her ne zaman bir bant, E gerekleseydi F'yi meydana getirirdi olgusu ile E arasnda durursa, 'ye de neden olan fakat durma eilimine neden olma sayesinde F'ye neden olmayan
304 333

Tikel bir vesileyle yaprak kapanmasnn ilevsel bir aklanmas, buna uygun olarak, szde bir aklama olurdu. Fakat sonu genelletirilemez. Eilimsel olgularn, ilevsel aklamalarn akladklarn iddia ettikleri eyin doal sonularndan fazla bir ey asla olmadklar yalandr. Fos kaytlan, mevcut gzlemler ve bunlardan elde edilen kanmlar iki tr sonu genellemeyi destekler. Birincisinde, ya da zaman ayrml durumda, bir t zamannda bir trn belli bir zellii bulunsayd daha iyi durumda dorudur ve daha sonraki bir f + n zamannda ise trn zellii bulunduu dorudur. (Daha kesini, r'de elde etme eilimi, hipotetik saptamann ncesinin t + /'deki hakikilik olasdn arttrr). kincisinde, ya da zaman ayrmsz durumda, zelliin deerli olaca zaman Ue elde edddii zaman ayndr. Zaman ayrml durumda genellemenin hakiki bir aklama verdiini, zaman aynml durumda ise vermediini deri sreceiz. Zaman aynml durumun bir rnei. Ortalama alt fit uzunluunda boyunlar bulunan bir zrafa nfusu, yapraklanyla beslendikleri bir akasya aalan ortamnda yaar. Aalarn ykseldii unu gerek klar: imdi daha uzun boyunlan olsayd, hayatta kalma olashklan daha iyi olurdu. Sonradan daha uzun boyunlara sahip duruma gelirler. imdiye kadar elimizdeki tek ey, bir sonu genelleme kantdr. Fakat Darwin'in evrim teorisi doruysa, o zaman, daha uzun boyunlan bulunmu olsayd, daha iyi durumda olmu olurlard olgusu, uzamay aklamaya katkda bulunur. Ortam, kesinkes uzun boyunlarn yaam ansm arttrd bir ortam olduu iin, uzun boyunlarla birlikte deienler lehine eleme yapar. Hibir yorumda, bu eilimsel olgu, zellik kazanmann aklayc olmayan bir habercisine indirgenemez. Boyun uzamasna uygun aklaycdn, Danvinci teori gerektirir. Ya da biraz nce tartdan bitkileri dnn; fakat soruyu "u bitkiler neden imdi ta yapraklarn kapatrlar?"dan "Bu bitki tr, neden a ve karanla duyarldk kazand?"ya evirin. Yant u olguyu kapsayacaktr: Gemite ona sahip olmu olsayd, daha iyi geliip glenmi olurlard. Bu eilimsel olgu sayesinde, buna sahip olan tr rnekleri, sahip olmayanlar karsnda kollandlar.
306

Kukucu, eimsel zniteliin, sadece trn donanmndaki deiimi gerekten aklayan eyle bantl olduunu syler. Zrafa rneinde, der kukucu, uzun boyunlu eitlerin kollanmasna ve dolaysyla, trn boyun uzunluunun artmasna neden olan ey aalarn varldr, hi de eilimsel olmayan bir kouldur. Genetik deiim ansnn yardmyla trn boynunun uzamasna neden olann aalar olduunu kabul edebiliriz. Peki ya, aalarn bu etkisinin bulunmasn salayan ey? Yant: Aalarn verili ykseklikte olduu yerde, uzun boyunlu zrafalar daha avantajl olurdu. Eilimsel olgu, aklayc ykde zsel bir edir. imdi de, zaman ayrmsz doal-tarihsel sonu genellemelere dnelim. Sahici bir aklayc kullanmdan yoksundurlar. imdi istenir olduu iin de, daha nce istenir olduu iin trn istenir zelii vardr. Gemite uyum salayc deere sahip olmu olaca olgusundan farkl olarak, zelliin u andaki uyum salayc deeri, varlyla nedensel olarak gisizdir. Ortam imdi farkl olsayd - bylece zellik deerden yoksun olurdu- tr yine de o zellie sahip olurdu. Bcekler aniden alkanlklarn deitirselerdi bde, iekler yapraklarm kapatmaya devam ederdi. Doal tarihte za man aynmsz ilevsel aklama, szde-aklamadr. Eilimsel olgu, salt aklanacak zellikle bantdandnlr.'" Eer biri, "Uzun bir kuyruk sinekleri kovmada iyi olduu iin u inein uzun bir kuyruu vardr" derse, belirlemesi, doru ve yanl yorumlarn tesinde belirsizdir. Eer, kuyruun bu tikel inee sunduu tikel hizmete aklayc bir anlamllk yklyorsa, syledii yanltr. Bunun yerine, bylesi kuyruklar ylesi hizmetler sunduu iin inein uzun bir kuyruu bulunduunu anlatmak istiyorsa, dedikleri eksiktir, fakat dorudur ve aklayc bir bak a"'- Ortamlar yava deilii iin bant kalr. Bir zellik imdi uyum salayc olsayd, olaslkla gemite de olmu olacakt. Trn imdi o zellii varsa. bu. gemile uyum salayc olmu olmasndan trdr. zelliin gemi uyum salayc deeri, onun bugnk varln ve ortamn kalcl nedeniyle bugnk uyum salayc deerinin olabilirliklerini aklar. Bu nedenle, zelliin bugnk uyum salayc deeri, onun varlnn aklayc olmayan doal sonucudur.) Aksine, eilim gemile edinilmemi olsayd, trn imdi o zellii bulunmazd /aman ayrml aklama sahicidir. O halde, kukucu tez yanltr. Doru ilevsel aktamalar vardr. (Ve tarihsel materyalizmin bunlardan bazlarn verdiini ileri sryoruz).

333

sndan, kuyruklarn uygun hizmetleri verecei zamanlar gemitir diye eklediinde eksik tamamlanr. Kukucu, ilevsel bir aklamann uygun grnd her seferinde, grntnn altadc olduunu ve gerekte ksa bir ilevsel olmayan aklamalar litesi uygulandn savunur. Biyolojik trlerin nitelikleri konusunda, ilevsel aklamaya doru alternatifin Darwin'in teorisi, ya da daha dorusu, onun zamannda bulunmayan genetike dikkat eken Darwin'in modern bir geliimi olduu sanlr. Bizim grmzde Darwin'in teorisi ilevsel aklamann bir rakibi deil, baka eyler yannda, ilevsel aklamalarn neden biyosfere uygulandnn zorunlu bir anlatmdr. X'in y'yi akladm bdmek, fakat yine de, x'in y'yi nasl akladn grmeden x'in y'yi aklamas gerektiini ok acaip bulmak olanakldr. Bir yatknln bir trn yararna olmas olgusunun trn kazammn aklamaya nasl yardm ettiinin ekici bir teorisi, Darwin'in baarlar arasndayd. Darvvin, trlerin donanmyla ilgili ilevsel olgularn, trlerin sahip olduklar donanmlara neden sahip olduklarm aklamaya katkda bulunma eklini kefetti. Farkl bir anlatmda, rnein Lamarck'n anlatmanda, ilevsel aklamalar aklayc gcn tamamen farkl deerlendirmelerden alr.(1) Her iki reti de, vurguladmz eitimsel zelliklerin aklayc uygunluunu kabul eder. Kar karya bulunduumuz ey, sonu aklamaya rakip alternatifler ded, bir sonu aklamasnn neden srd de ilgili rakip teorilerdir. Bu teorilerin, doal-tarihsel sonu aklamalarla ilgili birbirine kart ayrntl aklamalar sunduunu syleyebiliriz. Dnya deneyimimiz, bir sonu aklamasnn geerli olduu her seferinde, u ya da bu daha deri ayrntl aklamalar bulunduuna bizi inandnyor ve aslnda ilevsel aklamalarn alabdecei eitli daha kar-

mak biimleri kukucunun ilevsel aklamaya eitli alternatifler olarak yanl anladm ileri sryoruz. Blm X'nun bir konusu da, Marks ilevsel aklama iddialarn gelitirme ynlerini' nermek olacaktr. Fakat bylesi iddialar, uygun ayrntl aklamalar elde olmadan da rasyonel olarak anlalabilirdirler. Eer bir Marksist, burjuva medyas snai atmalar, o ekil haberciliin deri srlen eilimi bulunduu iin, kapitalist snf lehine olacak ekde haber yapar diyorsa, verili ekde haberciliin kapitalist snf kollamas olgusunun snai atmalarn bu ekde haber yapdmas olgusunu nasl akladm henz gsteremedii zaman be, kendi aklayc iddiasn hakti karabilir durumda olabilir.

(7) Sonu Aklama ve Tiimdengetim-nomolojik Model

Bir sonu aklama, aamalarn yasalarla ilikendii ekde bir sonu yasasyla ilikenir. titiririm ne olduunu sylemek bizim grevimiz deil. Fakat, burada askda kalan soruya doru yantn Hempel'in yant olduu varsaym konusundaki aklamalarda hangi sonu yasalarn ortaya ktm sergilemek aklayc olabilir. Hempel'e gre, her doyurucu ve tam ak aklama, ncileri arasna en azndan bir yasa- ifadesini alan ya tmdengelimsel olarak geerli ya da tmevanmsal olarak salam bir savdr. Bu ekde ruhsat verilen savlardan sadece biri, tmdengelim-nomolojik (D-N) sav burada ele alnacak. En basit D-N sav iki ncl ierir, biri koul yasas biiminde, dieri yasann ncesini somutlayan ve bylece yasayla birlikte kendi sonrasnn -ki bu explanandum'dur- bir somutlanmasrun karsanmasn olanakl klan ifadedir. Yaln bir sonu aklamas, diye aklar D-N, birinci ncl olarak bir sonu yasay, ikinci ncl olarak balca ncesinin bir somutlanmasn deri sren ifadeyi kapsar. Aklanacak eyin belli bir tipte olaym gereklemesi olduu ema yle olur: L EER, E tipinde bir olay tVde gerekleseydi, o zaman /2'de

"'- Lamarck konusunda daha fazlas iin bkz. Blm X.

308

309

F tipinde bir olay meydana getirecei doruysa, O ZAMAN, E tipinde bir olay tJ'te gerekleir. C //"de E tipinde bir olay gerekleseydi, t"'de F tipinde bir olay meydana getirirdi. C E tipinde bir olay t""te gerekleir." "levsel zmlemenin Mantmda. Hempel kendisi, ilevsel aklamalarn D-N temsillerini aklar. nce ilev-fadelerini, "bir sistemin dzgn almas iin zorunlu ... belli koullan" ilevsel malzemenin "karland" sylenen yarar-ifadeleri olarak kavrar. Sonra, etkin ncl sistemin bir ya da daha fazla gereksinmesini karlamak olduu malzemenin varlndan bir D-N tretmeye alr/* Bizim grmzde -ve burada, bizzat D-N modelinin deerlendirmesine izinsiz giriyoruz- Hempel'n elde etmeye alt trerim, baard olsayd be bir aklama olmazd, bir bayrak direinin yksekliini glgesinin uzunluundan tretmekten fazla bir ey olmazd; gnein konumu ve optik yasalan direin yksekliini aklard. Hempel'e gre, sadece bir C koulunun karlanmas durumunda varln srdrecei anlamnda bir sistemle ilgili bir yasa ile sistemin varlm srdrmekte olduunu syleyen bir ifadenin kesimesi, C koulunun karland olgusunu -kukusuz bunun gerektirdii eyi- aklar. Hempel hakl olsayd, memelder sadece atmosferde oksijen varsa vardrlar eklindeki yasa, memelerin var olmas olgusuyla kesiim halinde, atmosferde oksijenin bulunduu olgusunu aklard; ve teorisinin bu sonucu kabul edemez. Kalpleri varlklan iin zorunludur eklindeki bir yasayla kesien memelderin var olmas olgusunu, kalplere sahip olmalarnn aklanmas olarak temsd etmek de e derecede kabul edilemez.
'"- Ya da: L (3xXtt 'de E -*<3y<t2'de Fy)) -* ( 3 z ) (t3'te Ez) C (3xXt"de E* E(32)(t""deEz). Aspects of Scieruific Explanation, s. 305. (a) (b) (c) (d) nerdii ema yledir: I zamannda s sistemi c trnde bir dzenekte uygun ilev grr sadece beli bir n zorunlu koutu karlanrsa, s, c trnde bir dzenekte uygun ilev grr Eer, i zellii s'de bulunsayd, o zaman, bir sonu olarak n koulu karlanrd (Dolaysyla) t'de i zellii s'de vardr. (Aspects of Scientifc Ejcplanation, s. 310). ( 3 y ) (t"'de Fy))

Kalplere sahip olmalan bu ekdde aklanamaz, dolaysyla ilevsel olarak aklanamaz. Eletirel i monolog bu kadar. Hempel'e gre, bir malzemenin varlnn tretimi, bir tretim olarak salamdr; o nedenle, bir aklama olarak da nitelenir. Fakat, ilevsel aklamalarn sunulduu tipik durumlarda etkin bir trerimin elde edilemez olduunu deri srer. karsama ya geersizdir, ya da mit kinci bir ekdde zgn olmayan bir sonula, karsanan eyin ilevsel malzemenin varl ded, u ya da bu gereksinme-kardayanlar kmesinin (olaslkla belirtilmemi) varl olan bir sonula birlikte geerlidir. Tipik durumlarda, varl aklanacak ilevsel malzemeden baka bir ey gereksinmeyi tatmin etmi olabdecei iin sorun kar. Malzeme, tatmin edilmesinin yeterli kouludur; fakat geerli bir tretimi, bunun zorunlu bir koul olmasn gerektirirdi. Aklayc olarak alnan, Hoperin yamur yadrma trenlerinin grup kimliini glendirme ilevi grdne dair iddiaya uygulandnda, Hempel'in temel fikri u olur: "Baka bir grup treni yamur dansnn ilevinin arac olabilir." Bu fikir, bir nceki sayfadaki emay -somutlayan savlara nfuz etmez; zira, zsel olarak yarar-ifadelerini, ve a fortiori, bir eyin bir gereksinmeyi karlamasn anlatan ifadeleri kapsamaz. "Fakat, baka bir eyi amalam olsa da, fikrin farkl biimdeki D-N savmza kar yeniden ynlendirilebileceini ummak akla uygundur. Buna uygun olarak, D-N savmz nasd etkileyebileceini inceleyelim. Diyelim ki, Hempel'in yamur dansna adaylanyla kar karya deiliz; yasa ncl yle olan bir D-N savmz var: Bir yamur dans grup kimliini glendirecek olsa, yamur dans yaplr. Hempel'in fikri, istenen sonucun karsanabdirliini kusurlu bulmazd. Fakat, yasa ncln doruluu konusunda kuku yaratabirdi. Bunun nedeni, yasann sadece yamur dansnn grup kimliini glendireceini sylemesi -sylememesi- deildir. Hempel'in
"'- Aspects of Scientifc Explanatioa, s. 311. Dikkat edin, bizim explanandum'umuz, toplumun kltrel repertuar ada yamur dansnn bulunuu deil, tikel bir vesileyle bir yamur dansnn yaplmasdr.

310

333

fikri yasayla elimez. Fakat yasay kukulu hale getirir: Benzer potansiyele sahip dier trenler fidemedii zaman, yamur dansnn potansiyeli neden fidemesi iin yeterli olsun? Elbette, bu tikel aklamay temize karmakla ykml deiliz. Fakat, ilevsel aklamalarn yeterince tipik rnei olduuna gre, Hempel'in sylediklerine kar nasd savunulabileceinin ana hatlarn izmeye deer. Hempel'in fikri don olabilir, fakat, alenen doru olmaktan uzaktr: Sadece doru grnr. Yamur dansndan baka bir trenin icra edilmesinin Hopiler arasnda grup kimliini glendirecei kesin ded. Dier trenlerin ded de yamur danslarnn gerekletii durumlarda yalnzca yamur dansnn karlad belli koullarda bylesi trenlerin grup kimliini glendirmesi sz konusu olabilir. Akla uygun bir koul, trenin, kabilenin geleneksel repertuarnn bir paras olmasdr. Sadece dier trelerin bu znitelii bulunmadnda yamur dansma bu znitelii varsa, dier treler, Hempel'in iddiasnn aksine, Hopiler arasnda grup kimliini glendirme potansiyelinden yoksun olurlar. Durum buysa, akla uygunluu ne olursa olsun, orjinal aklama yerli yerinde durur. Hempel'in syledii hibir ey, bunu kusurlu bulmaz. Diyelim ki, alternatif trelerin Hopderin grup kimliini glendirecei konusunda Hempel hakldr. O zaman, ikinci bir savunma hattna ekilebiliriz. Hempel'in fikri kabul edilirse, balangta belirtildii ekliyle yasa kukulu hale gelir; fakat sonu-yasal eyi alkoyan deiik bir versiyonu yine de savunulubilir. Yamur dansnn potansiyelini tarif eden orjinal balca ncel, bir yamur dansnn yapldm ima etmeye yetmez. Fakat, balca ncele bir ek cmlecik, rnein yamur dansnn sz konusu toplumun geleneksel repertuarnn bir paras olduunu belirten bir cmlecik ekleyerek herhalde yeterli bir koul elde ederiz. Ne bunun ne de yamur dansnn potansiyelinin kendi bana bir yamur dansnn yaplmasna yeterli olmadm, ikisinin birlikte yeterli olduunu varsayyoruz. Gzden geirilip dzeltilen yasa-ifadesi unu syler: Bir yamur dans grup kimliini glendirecekse ve yamur dans yapmak toplumun ge313 333

leneine aitse, o zaman bir yamur dans yapdr. Eer, uygun bir ek cmlecik eklenerek C-ifadesi de gzden geirilip dzeltilirse, yine orjinal explanandum'u karsayabiliriz. Dikkat edin, ilkini savunmada gelenek (ya da bavurduumuz koul ne olursa olsun -daha az aleni bir koul da olabilir) birincisinde oynadndan farkl bir rol oynar. Birincisinde, trenin geleneksel bir etki olacak birletirici etkisiyle ilgili bir kouldu. Gelenek, orjinal yasa-ifadeyi korumak iin bir sav retti. kinci savunmada ise, bir trenin birletirici bir etkiye sahip olmas iin gelenein gerekli olmad kabul ediliyor: Daha ok, bir trenin bu etkisi olacaksa ve gelenekselse, o zaman tre icra edilir. Kam t, her iki savunma izgisine de elverili olmayabilir. O zaman nc bir savunma uygun olur. Nitelenen biimde bde yasarm geerli olmad ve eer bir tren grup kimliini glendirecekse, bu ya da u benzer trenler icra edilir diyen bir yasaya geriledii kabul edilecek. O halde orjinal explanandum'u de, sadece u ya da bu uygun trenin icra edildiini karsayabiliriz. Yitirilen bu zgnln bedeli, Hempel'in savunabilecei kadar byk de." Her aklamaun explanandwn grngnn saysz zniteliinini nedenlerim aklayamadn Hempel'in kendisi sk sk vurgular. Aklanan ey bakmndan bir baany tems edip etmemesi bizin dgerimize baldr. Bir bardak kldnda, krklarnn ald biime fazla dikkat etmeyiz ve neden knldnn bir aklanmasyla yetiniriz. Benzer ekde bir antropolog u ya da bu trenin yerine getirilmesini ilgin bulabilir ve bunu ilevsel adan akladktan soma, o trenin zgl niteliini, o da ilevsel bakmdan aklanm gibi davranmadan aratrmaya geebilir. Bir treyi yerine getiriyorlarsa, neden u tre de de bu tre olduunu ilevsel bir aklamas olmayabilir; fakat yine de bir treyi yerine getirmeleri ilevsel bakmdan aklanabir. (/halde, grnglerin emredilmi bir zgrlk lsnde aklanmas, genel olarak salam aklamadan daha fazla salam ilev"'- Olaslkla sonuca "olduka yzeysel" derdi, Bkz. Asptcts, s. 314.

sel aklama koulu deildir. Hempel, genel durum asndan konuyu vurgular; fakat bunu ilevsel rnee uygulayamaz. Hempel'in temel iddias udur: Yamur dansnn glendirici gc Hoptierin onu neden yaptklarn aklamaz; nk dier trelerin de ayn etkisi vardr. rnek tipik ilevsel aklama olduu iin, iddia genel olarak ilevsel aklamann bir eletirisi halini alr. te, bizim tikel ilevsel aklama teorimizi gerektirmeyen dille bu eletiriye yantmz. (i) Verili bir ilevsel aygtn ikamelerinin kullandabilirliini abartmak kolaydr. Yamur dans olmayan trenlerin baka kabilelerde toplumsal i yapkanl glendirmesi olgusu, Hopilerde de aynsnn olduunu gstermez. Genelde: Eer d aygt s sisteminde /ilevini yerine getiriyorsa ve d' aygt da, farkl bir s' sisteminde ayn / ilevini yerine getiriyorsa, bundan, j'de gereklemesi durumunda d"ninfyi yerine getirecei sonucu kmaz. (ii) Diyelim ki, bazen doru olaca gibi, d\ j ' d e / y i yerine getirirdi. O zaman, d'nin j'de f y i yerine getirmesi olgusunun, onun oradaki varlm aklamas olas olmaz. Fakat <f nin varlnn, yine de ksmi bir ilevsel aklamas bulunabir. rnein: Genetik deiiklik olgular, bir trn neden belli uyum zellikleri gelitirdiini aklamann parasdr. (Genetik farkllk dlamasayd, dier zelikler de ayn ekilde uyum salayc olurdu). (iii) (i) ve (ii) yantlarnn ikisi de baarsz olmas durumunda, J*nin varlnn ded, / ilevini yerine getiren u ya da bu eyin varlk nedeninin, yani, x, j'de f y i yerine getirecek ekilde x'in s'de neden bulunduunun bir aklamasn srdrebilir durumda olabiliriz. unu sylemek yzeysellik deildir: nein sinekleri kovan bir aygt vardr, nk byle bir aygt sinekleri kovar -inein bir kuyruunun bulunmasnn nedeni bu olmasa da.

X levsel Aklama: Marksizmde

(1) Giri
Blm IX, ilevsel aklamay, bu kitapta akland ekliyle tarihsel materyalizm iin vazgeilmez olan entelektel bir aygt savundu. Savunma burada da devam ediyor. Marksistlerin ve Marksist olmayan toplum bilimcilerin ilevsel olarak yorumlanan tarihsel materyalizme olas itirazlar ele almyor. Bunun ardndan, Marks aklayclk iddialaryla ilgili eitli aklamalar kestiriliyor. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk' nsz, birok aklayc ifade kullanr retim ilikeri retken glere karlk gelir; hukuksal ve siyasal styap gerek temel zerinde ykselir; toplumsal, siyasal ve entelektel yaam sreci, maddi yaamn retim tarz tarafndan koullanr; bilin, toplumsal varlk tarafndan belirlenir. Her durumda Marx, ikincinin bir ekilde birincinin aklaycs olduunu ileri srd iki eyi ayrt eder. Burada ve baka yerlerde, ne tr bir aklama varsaydn sylemez ve italik ifadelerin anlambilimsel zmlenmesi, ne demek istediini aa karmann iyi bir yolu olur. Merkezi Marks aklamalara ilevsel olduklarm syledik ve bu, kabaca, aklanan eyin nitelii, kendisini aklayan ey zerindeki etkisi tarafndan belirlenmesi anlamna gelir. Manc' byle yorumlamann bir nedeni: Aklayc ban ynelimi Manc'n belirttii gibi ise, o zaman ban doasnn en iyi anlatm, ban ilevsel bir ba olduunun anlatmdr. Zira, retim ilikileri retken gleri kkl bir ekde etkder ve styaplar temelleri gl bir ekilde koullar. Mara'n aklama iddiasmda ol315

314

duu eyin, onu akladn syledii ey zerinde muazzam etkisi vardr. Aklamalarnn ilevsel yorumlanmas, aklanan grnglerin nedensel gc e aklama dzeni iindeki ikinc statleri arasndaki tutarld salar. Bu nedenle, bir ekonomik yapnn ulalm retken gler dzeyine karlk gelir demek u anlama gelir: Yap, glerin verindi kullanm ve geUtirilmesi iin maksimum olana salar ve byle bir olana salad iin vardr. Varlk bilinci belirler demek, en azndan byk lde u anlama gelir: Bir toplumun nde gelen dncelerinin nitei, bu nitelik sayesinde, retken glerin gerektirdii ekonomik rol yapm srdrme eilimi tarafndan belirlenir. (1) ki tezi birletirirsek, yle hipotezler elde ederiz: Protestanlk, emek/sermaye ilikisinin toplumun yeni retken potansiyellerini gelitirmeye nceden hazr olduu bir srada kapitalist giriime irilim vermeye ve emein disiplinini glendirmeye uygun bir din olduu iin ykseldii bir srada ykseldi. Marx, "Protestanlk, hemen hemen btn geleneksel tatil gnlerini alma gnlerine evirmekle sermayenin genesisinde nem bir rol oynar" dediinde, sadece yeni dine bei bir etki atfetmekle kalmaz, o dinin bu etki bakmndan douunun (ksmi) bir aklamasn da veriyor. One srd merkezi aklamalarn yaps konusunda Manc ak olmasa da, bazi imalar vardr:
lk "i Tz" (23 Eyll Edward H, 1349), dolaysz bahanesini (nedenini deil, zira bahanenin ortadan kalkmasndan sonra da bu trden yasalar yzyllarca srp gider) halk knp geiren btlyilk veba salgnnda buldu.

aklanabilir. " Bir eyin ilk grn biimine o eyin varolu nedeni olarak bakma eilimi bulunan ngiliz'in"* hatasndan saknmalyz. Bei bal Marks aklayc iddialarn nitelde olarak ilevsel olduklan grne iyi ifade edilmi hibir alternatif yoktur. Yine de, ksaca aklanacak ok sayda kt nedenden tr, ilevsel yorum popler de. Marksistier, pratikle ilevsel aklamalar getirirler, fakat pratiklerimi uygun bir ekde teoriletirmezler. incelenecek nedenlerden tr, ak hale getirildiinde ilevsel yorumdan irkilerek geri ekirler. Soma, anlalmas g "yapsal nedensellik" dncelerine, Engels'in aklanmam "son kertede belirleme"sine, temelin ncei, tersi de doru deilmi gibi, styapy snrlamas olgusunda yatar eklindeki zahmetsiz nermeye bavururlar, ya da balca aklayc ncelik tezlerini, salt hristlik diye yorumlayarak bir tarafa brakrlar. Marksistier, eidi nedenlerle ilevsel aklamaya kukuyla bakarlar. Bundan sonraki iki altblm, bu nedenlerin en nemlerini ele alyor.

(2) ilevsel Aklamann Kavramsal Eletirisi

Bu altblm, son blmn temel savunularndan bazdannn yeniden ifadesidir. Basit bir ilevsel aklamayla balayalm. Baz sanayerde, bel bir zaman dneminde retim birimlerinin ortalama byklnde belirgin bir art olur: Kk atlyeler byyp fabrikalara dnrler, ya da yerlerini byk, fabrikalara ahr. Artan lek, verdi miktarda bir kt retmenin maliyetini drr. lek ekonomeri yaratr. lekte byme, baka bir eye de bu etkiye sahip olduu zaman lein bydn bulgularsak, o zaman u makul bir aklayc hipotezdir: Byme tasarrufa neden olduu iin lek byr. Genilemi lein ekonomeri indklemesi olgusunun geni lei nasl akladn bilmeden, hakl olabeceimize dikkat
" Kapital. C. 1, s.416. dn. 61 Trnak ii ifadenin sahibi Althusser'in kendisi de, fiili toplumsal grngleri ele ald zaman ilevsel aklamalar kullanr, rnein bkz. deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar

Tzk, kkenindeki koullarla de, bu trden bir yasarm toplumsal yapnm geliimi zerimdeki kalc etkisine gndermeyle
'Toplumsal varln bilinci belirlemesi" zerine daha geni yorumlar iin bkz. benim, "Being, Consciousness, and Roles." *" Kapital. C. l.s.289,dn. 129 "'Kapital, C. 1, s. 2 8 5
1,1

322

317

edin. Maliyet verimldii nedeniyle bir eyin geni lek lehine altn, neyin o ekilde altn bilmeden de bebiliriz. Artn akll idareciler tarafndan bilinli olarak m salandm yoksa, ekonomik rastlant ve doal ayklanmayla m meydana geldiini bilmeyebiliriz. Nasl yle aklandm syleyebilir durumda olmadan deiimin sonularyla deiimin aklandm iddia edebilir durumda olabiliriz. imdi aklama biimini daha dikkatli bir ekilde tarif edelim. Bir nedenimiz, lek art, ve bir de sonucumuz, lek ekonomileri, var. Sonu gerekletii iin nedenin gerekletii nerilmiyor. Hatta, o sunuca neden olduu iin nedenin gerekletii deformlasyon geree daha yakn olmasma karn- nerilmiyor. Aksine, o sonucu dourma eiliminden tr neden gerekleir: Sanayi, lek artlarnn tasarruf salad trden sanayi olduu iin lek art gerekleir. Bu ilevsel aklama biimine genel bir itiraz yersizdir. tiraz, Percy Cohen'in ifade ettii ekliyle ele alyoruz. Cohen'in ilevsel aklama rnekleri unlardr:
Dm toplumun moral temellerini srdrmek iin vardr... (ve)... devlet, karmak toplumlarda gerekleen eii faaliyetleri koordine etmek iin vardr. Bu her iki durumda da, bir nedeni aklamak iin bir sonu kullanlyor; dinin ve devletin varln aklamak iin, moral dzen ve koordinasyon sonu koullan kullanlyor.. Eletirmenler, hakl olarak, bu tip aklamann mantk yasalarna aykn olduunu ileri srerler, zira bir e y zaman olarak baka bir eyden sonra gelirse, o ey o baka eyin nedeni olamaz. "

Soriradan gelenin nce geleni aklamad (bir mantk yasas olmasa da) dorudur. Fakat Cohen'in szn ettii tezlerin bu hakikati ihlal ettii doru ded. Bir toplum, kendi istikran iin gerekti olduu (ya da istikranna katkda bulunaca) zaman bir dini gelitirir ve/veya srdrr eklindeki genelleme, mantkl bir genellemedir. O halde, bir toplumun dini, toplumun bu zellii gereince aklanabilir: Yaayabilir olmas bir dini gerektirir. Bu zellik, bir dine sahip olmann sonucu deildir ve aklamada hibir zaman sras btn olmaz.
'" Modern Social Theory. s. 47-48.

Diyelim ki, bir toplum, istikran bakmndan bir dini gerektiriyor ve bu gereksinmeyi karlayan bir dini vardr. Bundan, toplumun bir dine olan gereksinimi onun bir dini olmasn aklad sonucu kmaz. Toplum gerekten de bir dini gerektirebilir; fakat, bir dini gerektirdii iin bir dine sahip olup olmayaca baka bir sorundur. Bir dini gerektirdii iin deil, baka nedenlerle bir dine sahip olabilir. Bir dinleri bulunmad iin dalma eiinde olan on tannsz topluluu dnn. Bir peygamber onunu da ziyaret eder, fakat sadece biri peygamberin retilerini benimser. Dier dokuzu sonunda yok olur ve sadece inanan toplum varlm srdrr. Fakat, bir dine gereksinim duyduklan iin de (bir dine gereksinmeleri olduu halde) peygamberin grnnden holandklan iin dini benimsemilerdir. Bu nedenle, bir dinin bulunmas ve ona gereksinim duyulmas olgusu, gereksinim duyulduu iin bir dinin var olduunu gstermez. Bu baka savlan da gerektirir. Baz sosyologlar, baka savlara gereksinimi bizzat ilevsel aklamann bir kusuru olarak grebilirler. ( 1 ) / gereklemitir demek e' nin niin gerekletiinin bir aklanmasn ileri srmek deildir.0' Yine de, ( 2 ) / gereklemi olduu iin ''nin gerekletirdii doru olabilir. (2) doru ya da yanl olabilir; fakat eer doruysa, basite (1) doru olduu iin doru deildir. Benzer belirlemeler ilevsel aklamaya da uygundur. (3) Toplumsal dzeni srdrmek iin din gereklidir0' demekle, dinin varoluunun bir aklamas nerilmez. Yine de u doru olabilir: (4) Toplumsal dzeni srdrmek iin gerekli olmasndan tr din vardr. (4) doru ya da yanl olabir; fakat eer doruysa, basite (3) doru olduu iin doru dedir. Salt/ nin e' den nce olmas olgusu,/' nin e' ye neden olduu
"(1 )'e niin gerekle?"ye bir yant olarak suulmamsa " Yine (3), "Din niin vardr? " a yant olarak sumlmamsa.

319 333

olas hakikat olsa da,/' nin < ? ' ye neden olduunu garantilemez. Benzer ekilde, salt g 'nin doal eilimlerinin yararl olmas olgusu, g "nin bu doal eilimlerle aklanmasn garantilemez; fakat yle aklanmas doru olabilir. Post hoc ergo propter hoc (bundan sonra geliyor, demekki nedeni bu) safsatasnn varl, btn nedensel aklamalar geersiz klmaz. Bir ey ilevselse, ilev(ler)iyle aklandn sanma safsatas da, btn ilevsel aklamalar darda brakmaz. Bu nedenle Percy Cohen, bir din teorisini srf dini ilevsel olarak aklad iin reddettiinde ve biim olarak ilevsel olduu gerekesiyle Durkheim'in iblm anlatmndan kukulandnda yanl yola sapyor/" Bir eye hizmet eden bir ilev saptamak zorunlu olarak birini vermese de, ilevsel aklamalarda dke olarak yanl hibir ey yoktur. Her iki hakikati de tanyamama, sosyolojide anlalmaz tartmalara neden olur. Bu nedenle, Cohen bir grngye bir ilev atfetmenin aklayc olamayacam yanl bir ekilde deri srerken, dierleri de, bir kullanm u ya da kurumun gerekli ya da ilevli olduunu gstermenin onun varoluunun ipso facto aklamas olduunu sanrlar Merton'un klasik yazs, bir malzemenin ilevlerinin bulunduunu kantlamak otomatik olarak o malzemenin aklanmasna katkda bulunmaktr eklindeki varsayma eilimlidir. Bir eyi ilevlerine gnderme yaparak aklamak (uygun ilevsel aklama) de bir eyin ilev(ler)ini aklamay asla doyurucu bir eldlde ayrt etmez. Hawthome deneyinin sahip olduu bir ilevi saptar, fakat, deneyin niin gerekletiini aklayan bir ilev olmadn farkedemez. Sosyologlar, sik sk ilgin ilevler saptarlar, fakat, saptadklarnn bir eyin niin yle olduunu aklayp aklamad sorusu, yant daha fazla kant ve sav gerektiren bir sorudur. Bazen iyi kant ve sav kar, fakat her zaman ded. (3) levselcitik, levsel Aklama ve Marksizm Toplumsal grnglerin ilevsel aklanmasna dier itirazlar ise, ilevsel aklama ile ilevselcilik teorisi arasndaki tarihsel
Modern Social Theory , s. 35-36

birliktelikten kaynaklanr. levselciliin kusurlar, ilevsel aklamalm nn etkiliyor. Bu zc bir durumdur, zira greceimiz gibi, ikisi arasnda zorunlu bir balant yoktur. levselcilkten, antropolojide ba m Malinovvski ve RedcliffeBrown'un ektii eilimi anlyoruz. Burada g sralama sna gre( (3),(2)'yi,(2),(l)'i gerektirir) sralanan tezi dorulamtr: (1) Toplumsal yaamn btn eleri ibalanthdr. Gl bir ekilde birbirlerini etkilerler ve hep birlikte "bir tek ayrlmaz btn oluturur"lar(l> (balant Tezi). (2) Toplumsal yaamn btn eleri birbirlerini, dolaysyla hep birlikte oluturduklar toplum btnn de, destekler ya da takviye edeerflevsel balant Tezi). (3) Her e, (2)'de tarif edildii ekliyle btne katksndan tr ne ise odur (Aklayc levsel balant Tezi).. Tez (3), ilevsel aklamaya bahl somutlar; bu nedenle, son altblmde tartlan ve reddedden gerekelerle eletirilmitir. Hibir ilevsel aklama nermeyip toplumsal elerin evrensel ilevdii deri sren tez (2), ayrca eletirilmitir. Bu kadar ok toplumda bu kadar genel olan atma, gerilim ve krizle (2)'nin yalanlad deri srlr. Malinowski, "her tip uygarlkta, her anane, her maddi nesne, dnce ve inan yaamsal bir ilevi yerine getirir, yerine getirecei bir grevi vardr, ileyen bir btn iinde vazgeilmez bir paray temsil eder"0' diye nasd dnebilir? (2)'nin sadece yanl ded, imalanyla berbat bir ekdde tutucu da olduu dnlr. Dolaysyla Marksistier, ilevselciliin gl kartlar olmulardr-kendi aklayc tezlerinin ilevsel doasn kabul edememelerini aklamaya yardm eden bir olgu. levselciliin hakikatte kanlmaz bir eldlde tutucu olup olmad sorunu, tartmamz gerektiren bir sorun ded; fakat, herey yararl bir amaca hizmet ediyor ve gerekten vazgedmez ise,
Malinowski, Argonails of the Weslern pacific. s. 515 Maiinowski, A Scientifc Theory of Culture .

121

322

321

o zaman, istenir toplumsal deiime yer olmad sonucunu karmann ne kadar doal olduunu belirtebiliriz. Radcliffe-Brown' un "toplumsal sistemlerin ilevsel tutarll" ilkesini(l) snf mcadelesini yadsmaya hizmet eden her ey, tutucu inanlara hizmet eder. Bir Marksistin, (1) ila (3) tezlerinden herhangi birinin altna imza atmadan ilevsel aklama ileri srebUecei ak olmal. r levsel aklama, ilevselcilik retisinin reddiyle badar ve zorunlu olarak tutucu deildir. Dahas, tarihsel materyalizmdeki ilevsel aklama iki bakmdan devrimcidir: Geni lekli toplumsal dnmleri ngrr ve seyirlerinin iddetli olduunu iddia eder. Toplum biimlerinin, retken gleri ilerletmelerine ve geriletmelerine gre ykselip dtklerini sylemek, retken gler gelitike ktlesel toplumsal yap dnmlerini ngrmektir. Tarihsel materyalizmin ba tezi, insani glerin gelimesini tarihsel srecin merkezine koyar ve bizzat toplum, bu toplumsal-fazlas gelimeye uymak zorunda kalr. levselciliin tutucu eilimi, kurumlan (mevcut) toplumu srdren olarak ilevsel adan aklamasnda yatar. Kurumlar ve bizzat toplum, kendisine direnen toplum biimlerine ramen egemen olan bir gcn gelimesine hizmet eden olarak aklandnda, hibir tutuculuk sz konusu olmaz. Teori, toplumu dntrme aracnn snf mcadelesi olmas anlamnda da devrimcidir. Geiler, kolay ve sakin gereklemez. Toplum, yeni bir snfn gcne ulaarak kendisini doaya uyarlar. Soruya yantn byk bir blm smf mcadelesidir: Yeni bir ekonomik yapmm retken glerin yararna olaca olgusu, onun Adilemesini nasd aklar? imdi, bu trden nasl-sorulan'n daha genel olarak ele almalyz.

(4) Ayrntl Aklamalar

IX. Blmde salam ilevsel aklamalarn biyolojik trlerin geliimine de uygulandn ileri srdk. Rastlant deikenlii ve
Bkz. A NaturaI Science of Society, s. 1 2 4 - 1 2 8 ve Srructure and Function in Primitive Society, s. 43

doal ayklanma teorisi, ilevsel aklamay bu alanda yersizletirmez. Aslnda, dier eyler yannda, ilevsel aklamalm buraya uygunluunu gsterir. Teori, bitki ve hayvanlarn, yararllklan nedeniyle yararl donanma sahip olduklarm, emreder ve bir zelliin yararnn ne ekilde varlnn nedeni olduunu belirler. imdi byle bir teorinin yokluunda, yine de, canl varoluun gerekleri ile canl eylerin fiili nitelikleri arasndaki kkrtc bant lan, o gereklere yardmc olduklan iin bu doal niteliklere sahip olduklan tezini ileri srmeye yetecek kadar ince bantlan gzlemleyeceiz. Darwin'inki gibi aklamalarn nasl ilediklerini gsteren bir anlatmdan yoksun olduumuzda bile, ya da IX. Blmde belirttiimiz gibi aklamann ayrntlarndan yoksun ldmz zaman bile, mantkl bir ekilde ilevsel aklama varsaymlarnda bulunabiliriz. Doyurcu bir ayrntl inceleme daha tam bir aklama verir ve ilevsel olguyu, aklayn roln daha kesin bir ekilde belirten daha geni bir yknn iine yerletirir. levsel aklamalarn, uygun bir kam tn nda fakat ayrntl inceleme teorisinden nce, akla uygun bir ekilde nerilebilecei olgusu, topumsal bilim ve tarih iin ok nemlidir. Zira bu alanlardaki ilevsel aklamalar, ounlukla, zenli balam yoksunluuna inanc tarlar. Hem, srf mevcut bilgimizin izin verdiinden daha ileri gitmeyi tercih etmemiz gerektii iin, bize ak bu aklayc admlan atmaktan geri durmak yanl olur."' rnein, eer bir toplumdaki eitim modeli, toplumun deien ekonomisine uygun bir tarzda evrilirse, o zaman, eitimle ilgili bir deiikliin ekonomik aklanmasnda nasl grnd konusunda ok az ey bilindiinde bile, deiimler ekonomik evrimi besledii iin eitimin deitii gibi deitiini ileri srmek akla uygundur. Kukusuz, daha tam makul bir yk edinilinceye kadar ihtiyatl olmak iin nedenler vardr; fakat bu, zel olarak ilevsel aklamalarn hakikati deilZira, aklama olarak kabul edilmelerine karn, daha fazla aynnth inceleme gerektirdii duyumsanan aklamalar sadece ilev1

Kr$. Plekhanov, The Monist View, s. 330

322

323

sel kalpta aklamalar deil. Sk sk, p'nin <7'yu akladndan emia olunz, fakat nasl akladn bilmeyiz. Oksijenin yanmaya katksndan habersiz biri, akdan kibrit alev aldnda, bdgisizlii srtnmenin nasd alevlenmeye yol atn sylemesini engedese de, alold iin alev aldnn ezici kantna sahip olabilir. Benzer ekde, ilevsel aklamaya dnersek, genetik ve evrim teorisinden habersiz biri, bcek trlerinin ortamlarna sokulan bcek ldrclere direnme aralarm dzenli olarak gelitirdiklerini grdnde, doal olarak, fazla birey sylememesine karn, koruyucu olduklar iin bu aralan gelitirdiklerini grdnde, doal olarak, fazla birey sylememesine karn, koruyucu olduklan iin bu aralan gelitirdikleri sonucuna varacaktr. Tarihder ve toplum bilimciler, herhelde, biyolojik adaptasyon rnekleri kadar tartlmaz adaptasyon rnekleri hibir zaman kaydetmezler. Fakat, geri kalan aklayc hipotezleri de, doa bitimederini talep eder durumda olduklan eyden daha az etkileyici kanara dayanr. O halde, "yanladklarndan daha fazla soru gndeme getirirler" dentise de, ilevsel aklamalarn entelektel geerlilii ve deeri vardr. Ztia, baz sorulara yamt verirler, gndeme getirdikleri sorular ise, doru ynde aratrmaya iaret eder. imdi, ilevsel aklamalan ayrntl inceleme yoanndan bazlarm inceleyelim. Yine, geni lein meydana getirdii ekonomder nedeniyle ortalama retim leinin geniledii bir sanayiyi dnelim. lein tasarruf salamas olgusu de lein genilemesi (sonu) olgusu arasndaki balantnn ayrntl btigisi olmadan vardan bu aklayc yargy tasarladk. ki ayrntl inceleme kolayca kendini gsterir. Birincisi, sanayinin karar vericderinin artan lein tasarruf yaratacam bildiklerini ve bu ilevsel olgunun bdinciyle kendi retim birimlerini genilettiklerini varsayabiriz. O zaman ilevsel olgu, bir lek artnn yararl olaca (doru) inancnn olumasnn nedeni olmakla aklayc roln oynard; dgi yararlar istemiyle birlikte bu inan, oylum olarak bymenin daha dorudan bir nedeni olurdu. Ak nedenlerle, buna bir ilevsel aklamalm amal ayrntlandrlmas diyebiliriz.
324

Yukardaki aynntdandrmada, snai birimlerin rekabeti bir ortamda altklarm ne ileri srdk ne de yadsdk. Karar vericer, btn sanayinin seyrini kendi iradelerine tabi klan Gosplanclar olabilirler. Fakat, rekabeti bir ortamda da amal ayrntlandrma uygulanabilir. Belirtildii gibi, amal bir ayrntlandrma rekabeti bir ekonomide olanakldr, fakat bu nedenle, ikinci nemli aynntdandrma biimidir. Bei bir sanayinin artan lek kouannda daha verimli ilev grecei rekabeti bir ekonomiyi dnelim, fakat firma yneticderinin bu olgunun farknda olmadklarm varsayalm. O zaman, ortalama lek genilerse, bunun nedeni, artan lein vaat ettii tasarrufu salamaya alan biri olmaz. Yine de, belki bykle atfettikleri prestij, ya da hareketin ynettiler arasndaki gerilimi azaltmann bir yolu olarak grlmesi nedeniyle, baz firmalar kendi retim birimlerinin leini bytr, ya da lek bytme niyetinin bulunmadn, fakat belli firmalarda o ynde kontrolsz bir ekimin bulunduunu varsayalm. O zaman, bah ekonomilerden tr lei byyen herhangi bir tikel firmadan sz edemezdik. Fakat, genileyen firmalar genilemi olmalar nedeniyle rekabet karsnda baard olmalar durumunda, ilevsel olgu sanayinin lek profilinde zamanla meydana gelen bir deiimi yine de aklayabilir. Rekabet, pratiin esininden bamsz olarak pratii verimli olan firmalar lehine eleme yapmak zorundadr. Tarif edden durumda, ilevsel aklamann Danvinci aynntlandnlmas diyebileceimiz eyle kar karyayz; zira, nde gelen eleri unlardr: Rastiant"1 eitlilii (retim leklerinde), ktlk (sonlu efektif talepten tr) ve ayklanma (rastlant sonucu stn bir yaps bulunan elerin piyasasnda). nc trden aynntlandrmaya Lamarck dendebilir. Darvvin'itkinin tersine. Lamarck biyoloji teorisinde, daha ok uyum salayc nitelikler kazanan ve bu nitelikleri sonraki kuaklara akBurada, nedensiz ya da aklanamaz eitlilik i m a edilmiyor. 'Rastlant'yla anlatlmak islenen, eitliliin aklanmasnn daha byk lein ilevsel deeriyle balantl olmaddr. D a r w i n , sadece evre, koullan tarafndan denetlenmedii i i n genetik eitlilie rastlant der

333

taran tr rneklerinin yaamndaki verim nedeniyle tr evrilir.".' Yaratn ortamna tam uygun olmayan bir organ, o organ bu ortamda kullanma mcadelesinin sonucu olarak daha uygun hale gelir. (En iyi keskin dilerle inenen yiyecein dzenli inenmesinin bir sonucu olarak daha da keskinleen diler bunun bir rneidir). Sunulan aynntdandrma amal deddir; nk, donanmm o ekilde deiiklie uratmak organizmann niyeti deildir: Donanm deiiklie uratmak iin niyet edilmeyip ortamn gereklerini yastan bir kullanmn sonucu olarak deiiklie urar. Bu, Darwinci ayrntlandrma da deddir. O zaman korunan balangtaki eidenmeler, evresel gereklere oranla rastlantyla gerekleir ve organizma zerinde, iyi ile kt donanml tr rnekleri arasnda farkl hayatta kalma oranlan eklinde kendini ifade eden herhangi bir rekabet basksnn olmasna gerek olmaz. Drdnc aynntdandrma biimi- gerekte birincisinin zgl bir dunmu-fe/ufr kendini kandrma durumlarna uygundur. levsel olgu, ikinci ve nc biimlerin aksine, aracdann zihinleriyle etkili olur; fakat, amal rnekler paradigmasndan farkl olarak, araclann tam onay olmadan yle olurlar. lek ekonomileri rnei bakmndan bu biimde bir aynntdandrma, olduka hayali olurdu; fakat grlecei gibi, Mark teoriye uygundur. Yukardaki snflama, btn olas lklan ve durumlan kapsamaz ve gzden geirilen aynntdandrma tipleri, kombinasyonlan kabul eder: levsel olgudan ilevsel olgunun aklad olguya giden iie gemi birok yol vardr. C. Wright Mills, toplumsal gelimedeki "ekme" e "itme"yi karlatrd ikisinin birbirine yapmasn tasarlamak kolaydr. Bu nedenle, tekrar lek ekonomerine dnersek, balangta rekabet tarafndan kontrol eden daha byk bir ortalama bykle plansz bir ekme, daha sonra ise, sonu olarak artan bir itkiyle bir ilevsel iki kavray sz konusu olabilir.
"' Ritterbush'u izleyerek (O ver tur es to Biology, s. 175), miras braklabilir nitelikler kazanma ile kazanlm niteliklerin miras alnmasn ayrt edebiliriz ve bizi burada ilgilendiren biricisidir: Bir toplumsal kendilikten tekine zellik aktarlmasyla ilgilenmiyoruz, nsel bir rastlant deiikliiyle dolaymlanmayan ortama uyum kavram bakmndan Lamarck uygundur. Uyarlanmaya ynelik hareket, ortamn gerekleri tarafndan kontrol edilen balangtan itibarendir. 01 Bkz. The Causes o/World War Three.

(S) Marks rnekler

Tartmamz iki merkezi konuyla snrl olacak: deolojinin retilmesi ve yaylmas ile ekonomik yapmm retken glere uyarlanmas. Marksisder, ideolojik ve styapsal grnglerin ilevsel aklamasna kalktklarnda, ounlukla, "tarih teorisine bir komplo'yu desteklemekle sulanrlar. Bir Marksist, belli bal Amerikan gazetelerinde solcu yorumcularn ok az yer almalan, ya da ngiliz sendika liderlerinin mesleki yaamlannn Lordlar Kamarasnda sonlanmas "rasant dedir" der. Sonra, ok ynl yetenekleri bulunan bir eli tin bu konular zerinde iyi bir denetim kurduunu dnmekle eletirilir. Bazen komplo iddiasndan vazgeerek yant vermeye alr, fakat ounlukla, sz eddenlere benzer grnglerin baka hangi biimde yerine getirdikleri ilevlerle aklandn syleyemez. levsel iddialarn amal olmayan aynntlandrlmalanyla ilgili tartmamz bu boluu doldurmann yollarm gsterir; fakat, Marksistierin komplo diye algladklan sulamaya ok fazla duyarl olabdeceklerini de aklamak gerekir. Tarihte, "komplo teorileri"nin kesin bir reddinin izin vereceinden daha kolektif tasan ve Marks ilevsel tezlerin amal aynntlandnmas iin bu tutumun-kabul ettiinden daha zengin bir alan vardr. Bu nedenle, ideolojiler normalde hizmet ettikleri amalara uygun icat edilmedikleri halde, mevcut bir ideolojiyi srdrmek ve korumak iin kad ve olduka uyumlu bir aba allmadk de. Christopher HiU'e gre, onyedinci yzyd ngtere'sindeki soyluluk ve yksek snf, "kisenin yardm olmadan devleti kontrol edebileceinden" kukuluydu; bu nedenle, "... bilinen toplumsal nedenlerden tr, 1641 'de piskoposluun savunmasna kotu." Anglican bir Tannya zel bir ball bulunmayan egemen snf yeleri, yerleik kilisenin siyasal itaati salamak iin gerekli olduunu itenlikle itiraf ediyor ve bu esinle hareket ediyorlard. Ya da, baka bir rnei ele alrsak, toplumdaki eitsiz bilgi dadm zerine dnen st d"' Reformalion to Industrial Revolution, s. 153,92. Kr. Change andContinuity. s. 191

327 333

zey bir devlet grevlisi, "bu bilgi eitsizlii buna neden olan tm toplumsal eitsizlikleri srdrmek iin gerekli olmutur" sonucuna vardnda, ondan, cahillii doru yerlerde yeniden reten bir eitim yapma dikkat etmesi beklenir. Srekli snf egemenliinin gereklerine benzer bakan insanlar bir araya geldiklerinde - bylesi insanlar biraraya gelirler- komplo doal bir sonutur. Fakat, "egemen snf... ye karar verdi" ile balayan cmleler, bir meclisin arsn gerektirmez. Egemen snftan kiiler, stste binen ynetim, yeniden yaratm ve pratik iler ortamnda karlar ve birbirlerini eitirler; belli bir zamanda belli bir yerde birlikte olmadklarnda bile, kolektif bir politika ortaya kar. Elbette, biraz nce vurgulama ideolojinin sinik"' ele alm de ideolojiye riyakar olmayan ballk arasnda birok glge vardr ve egemen dncelerin akl bamda savunucular ile kr krne savunucular arasndaki i blm, olduka ilevsel olabilir. Oyunun gerek adnn farkndal elite ok fazla nfuz ederse, elinin altodaki tabakalara da szabilir. Koullara gre optimal oranlar deimek zere, maniplasyon, kendi kendini aldatma ve kr inan karm her zaman vardr. Btn snflar, hangi dncelerin kendi yararlarna olabileceini anlamaya aktrlar ve egemen snflar, zel olarak kendilerine yakn ideolojileri yayabilir durumdadrlar. Fakat bir ideolojinin kabul edilmeden ya da yaygnlatrlmadan nce, biimlendirilmesi gerekir. Ve bu noktada Mara'ta Darwinci bir mekanizmann, dnce sistemlerinin toplumsal snrlamadan greli bamszlk iinde retildii, fakat ideolojik hizmete uygun olanlan seen bir szme srecinden soma kahclap toplumsal yaam kazand fikrinin izleri vardr. Bu nedenle, komnizm dncesinin tarihte tekrar tekrar yanstlm olduu dorudur, fakat bir bakma nemsizdir; zira, bir dnce, imdi olduu gibi, proletaryann kurtuluuna katlarak gerekletirebilir bir toplumsal amaca yardmc ola"' lacques Necker, aktaran Theories of Surplus Value, C. 1, s. 307 "' Sinik olan, mevcut dzenin savunulmas gerektii inanc deil, savunulmas iin dinin kullamlmasyd

bildii zaman, toplumsal bir anlam kazanr. Toplumsal gerekler deitike farkl konfigrasyonlarda eler reten bir tr "ideolojik havuz" vardr. Yine de, olas toplumsal kullanmlarndan balantsz biimlenmi dncelerin, tam tamna bu dnceleri almaya ak snflara uygun olan onaylamas ve reddetmesi olas ded. Manzaray daha anlalr kdmak iin buraya Lamarck bir e girebilir. La marck'n teorisinde, bireysel organizmann donanm, yeni bir kullanma sokulduunda evresel meydan okuma karsnda deitii iin, bir bakma plastiktir. Entelektel inalarn hassaslndan tr, dnce kmelerinin de ksmen benzer bir plastiklii vardr: Bir tek vurgu deiiklii, azda gevelenen bir tek mdahele vb. btnn nemini deitirebilir. Bu trden "Lamarck olaslklar", Marx'n pek ok kulanm incelembsinde ima edilir ve 'liberalizm'in varsaylan retisinin zamana ve mekana gre deimesi, liberalizm teriminin belirsiz bir terim olmasndan tr deildir. Eer devrimederin hakikati,
Tam da kendilerini ve eyleri devrimciletinnekle, asla henz var olmam birey yaratmakla urar grndkleri zaman, tam tamna bylesi devrimci kriz dnemlerinde, kaygyla gemiin ruhlarn kafalarnda canlandrr ve yeni dnya tarihi sahnesini o eski saygdeer klkta ve dn alnan o dilde sunmak iin, bu ruhlarn adlann, sava lklarn ve klklarn dn alrlar.

ise, o zaman, bunun nedeni herhalde sadece Mara'n yle davrandklarm belirtmesi deil, eldeki simgelerin ve dnce formlannm, gemiten gelen ve imdi benimsenmesi ve uyulmas gereken simge ve formlar olmasdr da. Blm VI, ekonomik yap dnmlerinin retken glerdeki gelimelere yant olduu tezini savundu. retim ilikileri retken glerin niteliini, belli tipte bir yapy kendilerinin daha fazla gelimesine uygun hale getiren bir nitelii yanstr. Glerin ilikiler

'" Onsekizinci Brumaire, s. 14

329 333

zerinde otoritesini kurma aracnn snf mcedelesi olduunu syleyerek ve snflarn ykseliini ve kn belirleyen dier eyleri aklamak iin snf mcedelesine daha temel bir rol verenlere meydan okuyarak, bu formlasyonun snf mcadelesini tarihin merkezinden kard dncesini yadsdk. Bu belirlemeler, ekonomi biimlerinin ilevsel aklanmasnn, imdi geniletilmesi gereken ilk elden bir aynntlandrdmasn olutururlar. y Snflar, srekti birbirlerini dengelerler ve ynetime retimin taleplerine en uygun olan smf egemen olma eilimdedir. Peki, belli bir snfn ynetiminde retimin geliecei olgusu o snfn egemenliini nasl salar? Yantn bir ksm yledir: stikrarl ve geliip serpden bir retimde genelin kan vardr; dolaysyla, bunu en iyi salayabilecek durumda olan snf, toplumdaki dier tabakalarn desteini de alr. Gelecek egemen snflar, yerinden edecekleri egemen snfa baml snflardan ounlukla destek alabilir durumdadr. Aksi takdirde, toplumu ynetme grevine uygun olmayan snflar, siyasal hegemonyann gerektirdii gvenden yoksun olabilirler ve iktidan ele geirdiklerinde, uzun sre ellerinde tutamazlar. Bazen, kapitalizmin tedrici oluumunda olduu gibi, yeni bir snfn retimi ynetme kapasitesi ina edecei toplumun yeni belirmeye balayan biimlerden daha verimli olduklan iin eski biimleri ama eilimde olan biimlerde kendini ifade eder. Kapitalizmin erken geliimi, kendisini engelleyen feodal, kurumlarn zerine gidip yendgiye uratrken, amal elerle rekabeti eler birbirine kanr. Uyum gsteren bakalamlar da vardr. rnein: Bir ticarileme anda toprak sahibi pre-kapitalist egemen snf, henz snai olmayan bir burjuvaziden finansman alr. Toprak sahipleri yeni balantdanrun gerektirdii ykmllkleri kardayamadklan zaman, ellerindekini yitirirler; bylece, dier toprak sahipleri, benzer bir akibet korkusuyla, faaliyetlerini kapitalist bir temele oturturlar. Bazdan hayatta kalmak iin gerekli olan grr ve snf niteliinde bir deiime urarlar; dierleri zaman anlayamaz, ya da modas gemi bir ideolojiye urarlar ve yaam tarzna gereinden fazla balanarak, yeni dzene kar savarlar ve yok olurlar.
330

Eski dzenin ideolojik ve styapsal dayanaktan otoritesini yitirir. Alt snfta her zaman gizli olarak bulunan bask ve adaletsizlik duygusu, zafer saati yaklaan snfn tevikiyle daha ak hale getir ve egemen yanlsamalar solar. Marx, mevcut koullarn ideolojik savunulanm, bu koullar retken gelimeye artk uygun olmad zaman kmeye baladn varsayyordu. Bu nedenle,
z g r bireyselliin mutlaka biimi denilen rekabetle ilgili yanlsama yok olduu zaman, bu, rekabet koullarnn, yani sermeya zerine kurulu retim koullarnn zaten engel gibi hissedilip dnldnn, dolaysyla zaten yle olduklarnn ve giderek daha fazla engel halini alacaklarnn kantdr."'

Benzer bir ruhla Engels, eitiik ve adaletsizliin giderilmesi dncelerinin her zaman var olduunu, fakat sadece retken gler ile retim ilikderi arasnda eliki bulunduu zaman ve bu nedenle, bu ilikderin tarihsel bir g kazandklarm belirtir. 0) Gleri elinde tutabilir durumda olan snf, smrlen reticderin kzgnlnn zerine oturur. Yeni bir hakim retim ilikisi kuran ve bu nedenle ekonomik yapnn tipini deitiren bir deiim ile ekonomik yapmm tipini deitirmeden brakan daha kk bir deiim arasndaki ayrm anmsayalm (Blm , altblm (8)) Daha dramatik bir duruma, bir ekonomik yapnn baka bir ekonomik yapnn yerini almas durumuna bakyorduk. Fakat, topyekn dnme, yetmeyen ekonomik yap uyarlanmalan da gerekleir. Britanya'da, burjuvazi de proletarya arasndaki cret pazarlnn yapdaca alam deitirerek hakim retim ilikisini deitiren i gnn ksaltma yasas byle bir deiiklikti. Manc, Fabrika Yasalarnn yol at i gnnn ksaltlmasna iki neden gsterir ve bunlar birletiren hibir ba kurmaz. Marx'n nedenlerini sunarak, ikisi arasnda, ilevsel gereklerin bazen kendilerini dayatma ekliyle ilgili bir genellemeyi gsteren olas bir balant kuracaz.
"' Grundrisse, s. 652 "' Ant i- Dhring, s. 426 vd.

333

Nedenler: "Her gn giderek daha fazla tehdit edici bir hal alan ii snf hareketinden ayr olarak, sermayenin emek gcn snrsz emme tuksunu krma" gerei de "fabrika emeini snrlamay dayatt." (1) Bunlar, ikisi birlikte Fabrika Yasalarn yaratan ayn gler olarak aktrlr. (Marx, biri olmadan dierinin yeterli olup olmayaca konusunda birey sylemez). Marx, sistemin salnn, emek gcnn yeniden retimini olanakszlatracak dzeye ulaan kapitalist smry frenlemeyi gerektirdiine inanyordu:
... sermaye, toplumdan gelen dayatma olmazsa, emekinin salna ya da mr sresine aldrmaz. Fiziksel ve zihinsel alalma, erken lm, a n alma ikencesi ile ilgili feryatlan u yant verir: Krmz arttrd iin bunlara zlmemiz mi gerek? m

Buradaki "sermaye", bireysel kapitalistte cisimlemi sermayedir ve ona atfedilen davran rekabet rejimi, "her bireysel kapitalistin zerinde gc bulunan dsal bir yaptnmc yasalar" kmesi dayatr. <5) Rekabetin zorlamas, ancak onun siyasi huhafz, greli olarak sorumlu kapitalist devlet biiminde toplumun zorlamasyla dengelenebilir. Devlet mdahale etmelidir; nk, kapitalistin zorland davrana karn, "bizzat sermayenin kan, normal bir ign ynndedir." <4) Bu son kullanmnda "sennaye", sistemin yelerine kart olarak sisteme, ya da sistemin kuklas deil sistemdeki kayyum olarak kapitaliste iaret eder. Konumlan greli olarak gvenli olan ve giriimleri ek devlet snrlamalan altnda da yaayacak - y a da geliecek- olan byk kapitalistler, ounlukla kayyumcu bir tutum taknr ve reform gereini devlete dayatrlar. O halde, Fabrika Yasalarnn yasa koyucusu kapitalist devlet kr kapitalistin gzdr, bizzat kapitalist faaliyetin tehlikeye soktuu bir sistemin stabdizrdr. iddetli bir ekilde bireysel kn
"'Kapital, C. l . s . 1,1 Kapital, C. l . s . > Kapital. C. l . s . Kapital. C.l, s. -v.) 253 283 283 (Trke metindeki ilgili yerlerde -s.278-280'de bu ifadeye rasanmad

maksimize etmeye iten dank giriimcer sistemin gereklerini yerine getiremezler. Devlette toplanan bu giriimcer, bu gerekleri grp icabna bakabilir ve bu gereklere uygun olan, fakat siv toplumda zorunlu olarak nefret ettikleri ii snf taleplerine yant verebilirler. imdi durum deerlendirmesi yapalm. iler, yaamak iin smrden kurtulmak isterler; sermaye canl emee gereksinim duyduu iin devlet, bu talebi karlar. leri srlen genelleme (evrensel bir yasa ded) udur: Ekonomik yapda baml snfn dolaysz refah lehine nemli deiiklikler, snf bunlar iin savat ve sistemin istikrarm arttrd -ya da en azndan koruduu- (smrlenlerin hissedilen huzursuzluundan bamsz nedenlerle) zaman gerekleir. eler balantldr, nk, aa snfn talep basks egemen snfn deiim gereini algdamasm hzlandrr ve sonuta, talep basks daha da byr. Amacn ilevsel bir deeri bulunduunda, snfn bakaldnsnn amacna ulamas daha olasdr refah kapitalizminin ortaya k nedeninin sistemin gerei mi olduu yoksa tersine militan mcadele ile mi olduu sorunun diyalektik d olmasyla ilgili bir olgu. Kapitalizmin devam iin zsel olan bir reform, "emein ekonomi politiinin mlkiyetin ekonomi politii karsndaki bir zaferi"01 olarak da nitelenebilir. Kapitalizmin ancak reformun kendisine dayatt deiiklikleri gerekletirerek varlm srdrebile-" cei zaman zafer sz konusudur.

'" Yani, deiim, proletaryann kzgnln hafifletme nedeni dnda, sistem iin ilevseldir de. alabilir durumda olmak ile almak istemek arasndaki ayrm anmsayn "> Mant- Engels, Seme Yaptlar. C. 2, s. 18, v. Sevim Belli vd.. Sol Yaynlar, 1977

332

333

- 1
XI Kullanm Deeri, Deiim Deeri ve ada Kapitalizm
(1) Giri
Bu blm, deiim deerinin kullanm deerinin yerini almasn ekonomik yaamn manivelas olarak tarif edip, kapitalizm altnda deiim deerinin hakimiyetinin, kapitalizm derlediinde zgl bir eliki rettiini deri sryor. ada kapitalist "bolluk" toplumunu, kullanm deeri de deiim deeri tarihinin can alc noktas ve toplumsal oganizmann dzenleyicisi olarak deiim deerinin bastrlmasnn balangc olarak sunuyoruz. Bir toplumun ekonomik rgtlenmesi, birikmi retken gcnn optimal kullanmm ve gelimesini engellediinde, retken glerinin at beklentiler retim ilikileri tarafndan kapatddnda bir eliki ortaya kar. Terim, 1859 tarihli nsz'den alnmtr/" ve kullanm ile mantndaki anlam arasnda hibir balant dnlmyor. leri kapitalizm kavram, elikileri ortaya dklerek aklanacak. En azndan Amerikan kapitalizminin, gerek anlamnda deri olduunu ileri srmenin akla uygun olduu kamdanacak. Blm, keskin i eitsizliklerinden ve emperyalist duruundan btnyle
"' "Gelimelerinin belli bir evresinde toplumun maddi retken gleri mevcut ilikileriyle, ... atma iine girerler. Bu ilikiler, retken glerin gelime biimlerinden onlarn engelleri haline gelirler." (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s.23) ileri kapitalizme atfedilen eliki, ilk elde, retken gcn gelimesine kart olarak kullanmn kstlamay gerektirir. Esas olarak bilimsel ilerlemeye engel deil, bilimsel ilerleme rnlerinin ktye kullanlmasyla ilgili olan "bir yanda modem sanayi ve bilim ... ile amzn toplumsal ilikileri arasndaki uzlamazlkla karlatrn (Seme Yaptlar, C. l . s . 605).

335

bamsz deerlendirmelere dayanarak bu toplumu yarglyor. ABD znde bir eitlik toplumu ve dnyadan yaltk olsayd bile, bu deerlendirmeler onu mahkum ederdi. Burada konu edinilen, corafyann ve tarihin rastlantlar deil, kapitalizmin zdr. Kapital'in kapitalizmi Vctorian ngiliz kapitalizmiyle ilgili olduu gibi, burada tanmland ekliyle ileri kapitalizm de ada Amerikan kapitalizmiyle ilgilidir. Her iki durumda da, topluma hayat veren ilkelerin sonulan in abstracto aklanyor, fakat varlan sonular, gereklikle ilgilidir, zira hayat veren ilkeler gerekten var. Ek 'deki aklamalar, emek deer teorisinin bu blmde rol oynamasn gerektirir. Kapitalist retimin deiim deerini bytmeye hizmet etmesi olgusundan yararlanmasyla Marks olan bir kapitalizm eletirisine kalkyoruz; fakat eletiri, deiim deerindeki deiikliklerin kaynayla ilgili hibir anlatma bal deil.

(2) Deiim Deerinin Kulunun Deerine Boyun Edirmesi

/

Bu altblmde, retken faaliyetin belirleyicisi ve daha az lde insan arzusunun nesnesi olarak deiim deerinin nasl kullanm deerinin yerini aldm inceliyoruz. Marx'n malzemesini kullanp, bamsz bir ama olarak deiim deeri peinde komalm ve daha soma toplumun bu amaca baml hale gelmesinin ortaya k seyrinde bir ardkl ina ediyoruz. Burada grnecekleri gibi bir sradzen iinde olmasa da, ardklktaki admlar tarihte gereklemitir. Fakat aadakilerin tarihsel geree benzeyi derecesi, ileri kapitalizmin ayrk bir elikisinin aa karlmasna zarar vermez. Asl mesele, ardkln son yesinin gerek olmasdr. Pazar mbadelesi retimsiz olmaz; fakat pazar mbadelesi olmadan retim srdrlebilir ve rnler dolama girebilir. Kullanm deerleri, ananevi kurallara ya da, ister demokratik olarak benimsenmi olsun ister diktatoryal bir otorite tarafndan dayatlm olsun bir blm planna gre hareket ettiklerinde, bir mbadele alanndan gemeden reticiden tketiciye geerler.
33 6

Marx, en erken tarihte pazar mbadelesi olmadan kullanm deerlerinin dolama girdiini dnyordu. Pazar mbadelesinin ilk rnei, bamsz kabileler aras ticarettir. Ticari ilemin her iki tarafnda ayn sahiplii gerektirdii iin, ticaret nce kabileler arasnda (iinde deil) ortaya kar. Ayn sahiplik de, sahiplerin birbirlerinden belli bir baniszlm gerektirir. Fakat kabile yeleri, kendilerini kabile iinde birbirleriyle birleik grrler. Gereken bamszlktan yoksundurlar. Dier kabileler karsnda sadece kolektif olarak sahiptirler; dolaysyla, iki kabile ya da iki kabilenin yeleri karlarsa, ticaret olanakl olur. Bu ticareti yrtenler, bamsz tccarlar deil kendi kabilelerinin araclar olurlar. Bir kez kabileler aras ticaret geliti mi, pazar mbadelesi ilkesi topluluun iine nfuz etmeye balar ve kabile ii ticarete geilir. Ticaret ilkel dayanmay zer. Ticaret balangta takas biimini alr C-C 1 Fakat takas biimi, meta doamnn hacmini ve hzn snrlar. Mbadele, deer lme ve biriktirme arac olarak parann ortaya kyla, mbadelenin kapsam geniler, Ticaret artk C-M-C' biimini almtr. retici, kendisiyle aym yolu izleyen baka bir reticinin rnn satn alp tketmek iin kendi rnn parayla mbadele eder: ki reticiden her biri, tketmek amacyla satn almak iin satar. C ve C' retimle balar tketimle sonulanr ve M sadece bu iki durak arasndaki geii kolaylatrr. retim ve mbadele tketime, dolaysyla kullanm deerine yneliktir. , Yine de, bu tketim-temelinde ticaret biiminde deiim deeri, deiim deeri dmda hibir kullanm deeri olmayan, tketime yaramayan bir nesnede M bamsz bir grnm kazanmtr/Tccarlarn sahneye giriinin nkoulu yerine gelmitir.'" Tccarn fayet, meta d o l a m n rasyonelletirip hzlandrr. Tccara C satp ondan C' satm almak reticilere uygun gelir. reticiler iin M bir mbadele arac olarak kalr, fakat tccar iin sermayedir. Tccarn faaliyetinin dngs M-C-M' dir: Satmak iin satn alr. M 'yi (C)'nin tketimi iin kullanm deeri bulunan eye tekrar tekrar
"'Mantksal anlamda deil, fiilen. Parasal bir mdahale aracnn yokluunda bir tccar gibi almak zordur. Bkz. Ek II

337

dntrmesine karn, deiim deerini arttrmak iin deiim deerini kullanr. Tccar olarak o, elindeki C' yi ne retir ne de tketir ve C 'nin nitelikleri onu dgdendirmez: sadece deiim deerine dikkat eder. Sermaye olarak M'yi kullanan tccar, balangta, kapitalist zihniyet diyeceimiz eyden yoksundu/. Sermayeyi "kiiletirmez"; zira nihayi hedefi, Af "i tketim mallan iin nakte evirmek ve bylece Af e Af' arasndaki farktan yarar salamaktr. Fakat, Af-C-Af' card bir cisimlemesi olan ve kendi tketim taleplerini snrlamakszn, ya da en azndan bu taleplerin koyduu snrlarn tesine gemeksizin kendi deiim deeri stokunu bytmeyi amalayan tccara doru doal bir ilerleme vardr. Bu nedenle, kapitast ilkeyi kidetiren tccarn, bunu yapmayan mtevazi tccardan daha fazla byyp glenmesi olasdr. Bylece, takas kolay admlarla kapitalist ilkeye, deiim deerini oaltmak iin deiim deerini kullanma ilkesine, yol aar ve kapitalist zihniyeti, kullanm deeri arzusuyla, ya da her durumda kuanm deeriyle mbaidele etme arzusuyla kontrol edilmeyen deiim deeri arama zihniyetini yaratr. Genesisleriyle ilgili verilen yk olduka stilize olmasna karn, ilkenin ve zihniyetin gereklii yadsnamaz/" Sermayeyi kidetirmek, ilkeyi hayata geirmek ve zihniyete sahip olmaktr. Byle bir kiinin lgn olmas gerekmez. Deiim deeri satn alma gcdr; fakat, satn almak isteyen biri bulunmad zaman bile, byk bir satn alma gcne sahip olmak makul ve doyurucu olabilir. Sermayeyi kiiletiren kapitalistin birikim yapmas, nedensiz deildir. Dier eyler yannda, "birikim yapmak, toplumsal zenginlik dnyasn fethetmektir, smrd insan kitlesini fazlalatrmaktr ve bylece ... [kendi] ...dorudan ve ... dolayl hkmetme alanm geniletmektir. lke de zihniyetin birlikte gitmesi gerekmez. Bir yetimhanenin fonlarm idare eden biri, ocuklarn iyilii iin bu fonlan arttrmaya alrken ilkeyi kullanr, fakat zihniyetten yoksundur. Zihinsel olarak kapitalist bir tccardan daha sk pazarlk yapabilir.
'"Fakst, zihniyetin bir bireyi ya da toplumu ne lde bildirdii, olduka karmak bir sorundur "> Kapital, C.l, s.609

Tersinden, deiim deerini oaltmak iin deiim deeri kullanmayan birinin kapitalist bir zihniyeti olabilir. Kazancm altna dntren cimri bir zanaatkar kapitaliste hareket etmez, akat kapitalist bir zihniyete sahiptir. Moddrn bir iinin mobyalan rahatlndan tr de pahal olmasndan tr kendisini mutlu ediyorsa, kapitalist zihniyetlidir. Bununla birlikte, ilke e zihniyet genel olarak birbirlerini takviye ederler. Hem ilke hem de zihniyet kapitast toplumun ncesidir. Kapitalist toplumda retken srecin btn eleri alm satm nesneleri haline gelmitir ve esas kapitalist, artk tccar de, V devresini dolaan ve tccannkinden farkl olarak giriimi esas olarak emek gcnn istihdamn gerektiren sanayicidir. (Bu farkhlama, emek deer teorisine dayanmaz; zira, sanayici krnn tek kaynama emek olduunu ima etmez). Toplum kapitalizme doru gelitike, retim srecinin gittike daha fazla oram kapitalist ilkeye bal duruma der. Bir ticari fetihler dizisi kapitalizme ngelir. Tccar ilk nce sadece reticderin art rnne el atar. blm derinletike (ksmen, ticari giriimin yaratt yeni pazar olanaklarnn bir sonucu olarak), rnn tamamm ele geirir duruma gelir. Sonra, reticinin hammaddesini, ardndan reticinin ondan kiralad aletleri kontrol eder. Son olarak, reticinin emek gc bir meta, kapitalist bir sanayici halini alr."' Emek pazarnn olucumu, retimin mbadeleye bamlln tamamlar. Artk, sadece deiim deerine sahip olduklan iin ve sadece sanayici retimi ve satyla deiim deerini bytmeyi umuyorsa, tketilebilir kuanm deerleri retilir. Nitelik olarak farkl kuanm deerlerinin bir toplam olan soyut servete brakr. Zira, "kapitast retimin dolaysz amac, '...mallarn iyelii' deil, deerin, parann, soyut servetin maledilmesidir."

111

Bu ardklk, Mara'n yksn anlatt gibi, tekstil sanayinde gereklemitir. Snai kapitalistin "devrimci olmayan" tarzda oluumunu gsterir. Buna kart "gerek devrimci yol"da, geliip kapitalistleen dorudan reticidir.

338

339

(3) leri Kapitalizmin Ayrk Bir elikisi

Soyut servet aray, gllmz kapitalizminde hzl ilerliyor. Bir irketin dier amalan ne olursa olsun, iflas etme pahasna u zorunlulua itaat eder: Elindeki deiim deerini oaltmaya almak. Bu, firmalarn kn m yoksa bymeyi mi amaladklarn gsterir: zira, bu ikisi deiim deerini oaltmann farkl tarzlandrlar ve hibir firma, ikisini amalamadan edemez. Ynetimci tezlerin doru olup olmadklarm da gsterir: irketin nihayi gcn elinde bulunduran, M e Af1 arasndaki fark byten kararlan kollamak zorundadr. Tam da bu toplumda, antikiteden bugne gelen bir gelenee uygun olarak doas gerei sonlu olan tketim,0' sonunda hibir zaman tketim retimin kontrol amac olmad zaman, "rn bandan itibaren sermayenin egemenlii altna sokulduu ve sadece bu sermayeyi oaltmak iin meydana geldii" zaman ve bu 0) nedenle, tketici talebinin kabardn ileri sreceiz. retimin amac kullanm deeri olsayd, fiilen retdenden ve tketilenden daha az kullanm deeri retir ve tketilirdi. "leri kapitalizmin ayrk bir elikisi"yle anlatlmak istenen bu paradoks deildir; zira, bu, retken gler ile retim ilikileri meselesidir. nce, eri kapitalizmin nasd paradoksal durumu yarattm aklyor, ardndan da bununla balantl elikiyi aa kanyoruz. Kapitalist toplum, ei grlmemi oranda ilerleyen ei grlmemi lekte teknolojik gten sorumludur. Bunun nedeni, snai karar vericilerin iinde bulunduktan rekabeti konumun, onlan retim srelerinin retkenliini arttrmaya zorlamasdr. Kapitalizm, yanl adlandnlan "tekelci evre"sine ulatnda bu zorlama
"' Plato nun bir dncesini gelitiren Aristo, devresi C-M-C ' olan bir ailenin tketim gereksinmelerine hizmet eden ticaret ile amac para biriktirmek olan "perakende ticaref'i (MC-M ') kar karya koymutur. Birincisini onaylam, ikincisini bundan sapma olarak mahkum etmitir. C biriktirmenin doal bir snn vardr, fakat, doas gerei sonsuz olan M aray, dzen ve snr erdemlerini ihlal eder. Ticari giriimin Sisyphean niteliine bu eletiri, Bat'nn entelektel tarihinde sk sk duyulur. "Theories of Surplus Value. C. 1, s. 401.

ortadan kalkmaz; zira, rekabet varlm srdrr. Tketicinin toplam harcama gc sonlu olduuna gre, tekellemi sanayilerin heterojen rnleri, alcdan elde etmek iin birbirleriyle rekabet ederler. Pay sahipleri, kalifiye emek vb. iin de rekabet ederler. retkenlikte iydeme, btn evrelerinde kapitalizmi niteleyen ok boyutlu rekabette varln srdrmenin ve baard olmann bir kouludur. " Bu nedenle, insanla kendi gcn ll kullanmay ve olas en az ara harcayarak retken amacna ulamay reten, sermayenin ekonomik eilimidir."*" imdi, ister emek-tasarruflu olsun ister sermaye-tasamflu, retkenlikteki iyilemeler iki kullanma aktr, Artan retkenlikten yararlanmann bir yolu, kty sabit tutarken, zahmeti azaltp bo zaman sresini geniletmektir. Alternatif olarak, emek ayn kalrken, kt arttnlabir. Arzu edilir lde her ikisine ulamak da olanakldr. Burada "bo zaman", kabaca "ekici olmayan faaliyetten kurtulma"yla e anlaml kullanlyor; "zahmet" ise, ekici olmad srece faaliyete iaret eder. Bir insan zamanm ve enerjisini, bylesi harcamalar yerine getirilen tercih ettii amalarn hizmetinde kullanmad lde bo zaman vardr. Faaliyetinin itici gc karln alma ya da dier dsal dller olduu lde bir insan zahmet eker. Demek ki, bo zaman faal bir ekilde doldurulabilir. Aynca demek ki, alma koullarm iyetirmek, bo zaman sresini uzatmak demektir. alma zaman Ue almama zaman arasndaki ekonomik ayrm, burada dnlen zahmet ile zahmetten kurtulma arasndaki ayrmla eksildi akr. Baz "kazanl iler" zevklidir, baz i d zamanlarda zahmetli geirilir. Fakat savmzn amalan bakmndan, ayrmlar yeteri lde ortak alan kapsarlar. zellikle nemli olan, pek ok insan iin geimini salama zamannn bir elence olmamasdr. Pek ok insan, sadece daha ok mal ve hizmetten deil, azaltlm alma saatlerinden ve/veya iyilemi alma koullarndan da yararlanacak konumdadr. Aktr ki,
'" Theories ofSurplus Value. C. 2, s. 548 Buna meydan okunabilir, fakat yaln olduu lde bizim savmz g kazanr. Burada doruluunu kabul edebiliriz; fakat daha yakndan bir deerlendirme iin bkz. al ti blm (7)

340

341

retkenlikte ilerlemeler, bir yndeki kazan dieri pahasna olmak zere, her iki ynde de kazanc olanakl klar. Kapitalizm, asli olarak seeneklerden sadece birini, kty fazlalastrmaya gelitirme eilimindedir; nk, dieri, zahmeti azaltma, artan kt ve satlarla balantl krda bir fedakarlk, dolaysyla rekabet gcnde bir zayflama tehlikesini dourur."' Bir firmann retim verimlilii arttnda, basite alanlarnn ignn ksaltp eskisiyle aym miktarda retim yapmaz. Daha fazla mal retir; ya da, piyasann yapsndan tr bu tarz optimal dedse, ksaca betimlenecek emek-azaltc olmayan baka bir strateji benimser. Fakat nce, kapitalizmin ortaya kndan (bddiiniz tarih) bu yana devasa bir kt art ve greli olarak kk bir emek d olduunu belirtelim. kt hacminin genilemesi karsnda i gnndeki ksalmann kk kald, tartma gtrmez. Fakat, insanlarn geinmek iin harcadklar zaman miktaryla ilgili sofistike fakat savunulabilir bir lt kullandrsa, mutlak olarak ok klm olduu da tartmaldr. gezderi, bir yk olarak grld srece alveri ve kendiliinden ekici olmayan, fakat tketim amalarna ulamann bir arac olarak yerine getirilen herhangi bir faaliyet gibi faaliyeder, burada hesaba katlmas gerekir.0' Yd bama net alma saatlerinde modern Amerikan iisi, gnlerinin bir ounu ya hava koullan nedeniyle ya da Hristiyan takvimin msadesiyle bo geiren ortaa Avrupa kylsnden

<" Bkz. Grundrisse. s. 701, 707-712; Theories of Surplus Value. C . l , s. 223, 226-228 C.2, s. 468 a Kapitalizmin, kadnlarn harcad emek miktar zerindeki etkisini de dikkate almak gerekir. kt eilimi ev ii emei azaltan aygtlarn oalmasna yol at iin kadnlarn bo zaman, baz bakmlardan artabilir. Fakat aym aygtlar, kadnlarn cretli emek gcne katlmalarna da olanak yaratr; bu nedenle, toplam etkileri konusunda bir yargya varmak kolay deil. Galbraith'e gre, ev iine artan mal aknn net sonucu, ev kadnlarm ba skk tketim yneticileri haline getirmek olmutur; yle ki, "kadnn sradan bir rol, aile geliri arttka daha da zahmetli olur." Galbraith, kukusuz, dk gelirli aile yaam konusunda uzman deil; fakat, sylediklerinde bir doruluk pay olabilir. Bkz. Economics and the Public Purpose, s.32

ok fazla iyi deildir/" ilgili her ey, zedikle de fazla zaman hesaba katlrsa, sz gelimi 1920'den bu yana da arpc bir ilerleme olmamtr. Elbette, ondokuzuncu yzyln ilk yarsndan bu yana emek zamannda nemli bir gerileme olmutur; fakat, bunun iin kapitalist sisteme teekkr etmek gerekmez, zira balangta i gnn uzatan da kapitalizmdi. Ne olursa olsun, bu gerileme bde, elik eden kt artyla kardatnldnda gcn yitirir ve greli konum, burada kapitalizme atfedilen edimi yeterince belgeler. kt genilemesi farkl biimler alr. retimi gelitirilen maln piyasas genileyebilir bir piyasa ise, kt genilemesi, aym trden rnlerin daha fazla retimi biimini alabilir. Aksi takdirde ve zellikle, sz konusu piyasa az ok doymusa, eldeki yeni fonlar (cret bordrolarnda kesintilerle yaratdan) baka bir retim hattna akarken, kt da baka yerlere geniler. Bu her zaman aniden ve przsz gereklemez, fakat eninde sonunda gerekleir. Sre iinde, genel olarak iler yok edilir ve yaratlr. retim kapitalist ilkeye bal kald srece, kt-at seenei u ya da bu ektide tercih edilip uygulanr. Kapitalist zihniyederi bulunsun ya da bulunmasn, kapitalistler iin deiim deeri biriktirmeyi srdrmek, dolaysyla kty geniletmek zorunludur. Fakat zihniyet hi yokken, ilkenin egemen olmas olas ded ve zihniyet, rekabetin an nesnel zorunluluklarm kt-kollayan etkisini glendirir ve bytr. Kapitalizmin zorunlu olarak koUad kt artnn sonucu, tketim artdr. Dolayssyla, snrsz tketim mallan aray, tketim deerlerinden ok deiim deeri ynelimli bir retken srecin sonucudur. Smith ailesinin ihtiyacnn Jones adesininkinden geri kalmamasn salayan Rockefeller adesidir. leri kapitalizmin retken teknolojisi, Adem'in lanetini kaldnp insani an zahmetten kurtarma esiz frsatnn babasdr; fakat, kapitalis ekonomik rgenmenin retim ilikderi, frsatn ele geirilmesini nler. En ok zahmetten kurtarabilir durumda olan ekonomik biim, bunu yapmaya en az eilimli biimdir. Kapitalist tari(I) Daha fazla deerlendirme iin bkz. Parker, The Sociology ofLeisure. s. 24

342

343

hin erken dnemlerinde ktya ynelik eilim, sisteme ilerici bir tarihsel rol verdi: Kapitalizm, ktlk noktasnda maddi servetin retilmesi iin vazgeilmez bir motordu ve "tarihsel hakll"*" buradadr. Fakat ktlk aldka, ayn eilim sistemi gericiletirir. Yaratt kurtulu olanaklarm gerekletiremez. Hummal rn yenilemeyle, sat ve reklama ve sahte modaya byk yatrmlarla kurtuluu dlar. Toplumu bolluun eiine getirir ve kapy kilitler. Zira, bolluk vaadi, sonsuz bir mal ak deil, en az tatsz abayla yeterli retimdir. ileri kapitalizmin dinamii, akla uygun olarak, deerli bir inasn varoluu beklentisine dmandr. Fiziksel doann dengesini kesinlikle altst eder. Gen orta snfn bir ksm tarafndan gsterilen alma ve tketim biimlerinden memnuniyetsizlik, ileri kapitalizme daha geni bir tepkinin minyatr saylabilir. Kirlenme/kaynak kr dm, unsurlardan ald ak yanttr. Marksist ekonomik yaznda tartlan kapitalizmin srekli elikileri, ya da Keynesilere ya da dier glere malum glkler -burada iktisatlarn anlamazlk konulan nemli deil- sistemi eksik kaynak istihdamna gtrr. leri kapitalizmin ayrk elikisi ise, arn kaynak istihdam yaratr. Fakat bu sonulan birbirine kar ustalkla dengeleyen hibir sihirbaz ya da mekanizma yok ve sunu, baz ynlerde muazzam an istihdan, dier yrtlerde yaralayc eksik istihdamdr. (4) Mis han ve Galbraith Aynk elikinin sunulan biliniyor. E. J. Mishan ve J. K. Galbraith'in yazlanyla gsterildii gibi, "ekonomik byme" eletirisinde ortaya karlar. Bu blm, Onlarn zld eyi Marksist izgide aklama giriimidir. Mishan "byme taknts" dedii eyi, genel olarak ileri snai toplumun, ya da ideolojisi bu toplumu yneten "byme adamlan"nn bir znitelii olarak grr. Sanayinin kapitalist yaplanmasn byk lde gzard eder. Costs of Economic Growth (Ekono"' Theoris of Surplus Value. C. 2, s.405. Kr. Grundurisse, s. 701

mik Bymenin Maliyetleri) adl almasnn kk bir blmnn bal "Kr -mecburiyetli Byme"dir. Yine de, kitabn geri kalan ksmnda saptad ktlkler de, kr drtsne, retimin V devresine kapanmasna atfedilebilir. Mishan bunlan byme takntsna, aklamaya kalkmad bir sendroma balar. Bunun, kapitalist ilkeye pratik sadakat bilincinin doal yansmas olduunu sylyoruz. Galbraith'in ilgi alan, Mishan'nkinden daha genitir. kt lehine eilimi byme takntsna atfetmez. "Ekonomik toplumun biimini belirleyen"in "ideoloji imgeleri" deil, "teknoloji ve organizasyon zorunluluklar" olduuna inanr."'.Yksek teknoloji, retimin nceliini kuran yeni g ilikileri yaratr. Teknoloji, gc, teknolojiyi altran olduka eitimli kiilere aktarr. cretli mhendisler, iktisatlar, piyasa analizcileri, personel uzmanlan vb. "tekno-yaps", giriimcilerden, pay sahiplerinden \e bankerlerden denetimi alr. Bu g transferinin olduunu kabul edelim. Savm sonras yle devam eder: " Tekno-yap, ncelikle mallarn imalatyla ve bu mallara olan talebin ynetimi ve gelitirilmesiyle ilgilendikleri" iin, daha fazla mal lehine gl bir eilim kanlmazdr. Fakat, ileri teknolojinin zahmeti azaltmak iin de kullanlabildiini anmsadmzda, bu anlatm tartmal olur. Sofistike teknolojinin gc teknik uzmanlara aktardm kabul edelim. Demek ki, kr etme gerei- Galbrait iin ikincil nemdedir -szkonusu deilse, uzmanlar bo zaman deil kty kollar. Aada bu nokta aynntlandnlyor. Tekno-yap yelerinin iki tr becerisi vardr. Baz beceriler (rnein satla ilgili olanlar), zel olarak tketimi arttrmaya uygundurlar; fakat bazdan ise (rnein retim mhendislerinin), bo zaman sresini geniletmek iin de kuUanlabilir. Teknolojinin yetkiyi teknik bilgi sahiplerine verdii nermesi, ne birinci beceri kmesine olan talebi ne de ikinci kme becerilerin kullanlmasn aklar. Beceri sahibinin, neden serbest zaman ve daha iyi alma
"' The New Induslrial State. s. 18 "i The New Industrial State. s. 169

338

345

ortamndan ok mal sunarak kendi bama bir ama olarak kavramn baar ve onur elde ettiini aklamaz. Bu grngleri aklayan ey, teknoloji-d bir olgudur, bu teknolojinin kapitalist bir ekonomik yapda ortaya kmas olgusudur. Varsaydan ortam, sanayinin meydan okunamaz uzmanlarn tahakkmnde olduu ortam, kt e bo zaman arasnda tercihi ak brakr. Galbraith'in tutumundaki byk hata, pazar kstlamalarnn varlndan kaynakland halde, kt vurgusunu modern firmalarn bu kstlamalan (szde) akmasyla ilikendirmesidir. Byk irket bu ksdamalan karlar durumdadr, fakat bu, onlardan kand anlamna gelmez. " Pazar kontrol eden" giriimin, eski tarz "rekabeti" firmalardan daha az batmaktan korkmas gerekse de, bundan kanmas, batmamay gvenceye almaya yardm eden kt-arttrma politikalar izlemesi daha az gerekmez. Mega irketin be para kazanmas gerektii sradan hakikati, Galbraith'in lsnn son kitabnda,01 tekno-yapmn "koruyucu amalan"m deerlendirmesinde' fazla dgi grr. Kamu giriiminin kendisini bu ekde korumamas gerektiine dair antsal bir itiraf3' ve bir, noktada, kt ideolojisinin tekno-yapmn olumasndan nce geldiinin bir kabul"' de var. Bu hakikaderin doru bir getirilmesi u sonucu destekler: Tekno-yap deiiklii hangi rol oynarsa oynasn, kt fanatizmi genel olarak kapitalizme aittir.

(5) Sav Gzden Geirme

Savdaki temel konumlar: 1. Kapitalist rekabet, retkenlikte art tevik eder. 2. retkenlikte art hem kt artna hem de zahmet azalmasna olanak yaratr. 3. Kapitast rekabet, zahmet azaltmaya kart olarak kt art lehine bir eilim yaratr. 4. Hem daha fazla kt hem daha az zahmet halkn yarannadr. Economics and the Public Purpose (ilk ikis The Affluent Society ve The New ndustrial
State) Economics and the Public Purpose, Bliim x Agc, s. 219 "'Age, s. 158

Mal ve bo zamann mevput nitelii, retken gelimenin hangi kullanmnn u anda tercih edilir olduunu belirler. Bazen, bo zaman arttnc kuanm tercih edilir olur, 5. Kapitalizm her zaman kt arttrmay koad iin, bu nedenle ve bu lde, bel koullar altnda zararl bir sistem olur. 6. Bir deer "ok yksek", biri de "tzsel" olduu iin, tketim ok yksek ign tzsel olduu zaman kapitalizm zararldr. 7. Bugn Birleik Devletler'de tketim nendi lde yksek ve ign nem lde tzseldir. Bu nedenle, (en azndan) Amerikan kapitalizmi, belirtilen bakmdan, insan refah iin zararldr. Burada farkl trden iddialar belirtiliyor. 1 ve 3. ifadeler, temel ekonomik muhakemeye dayanr. Rekabette stn gelmek iin kapitalist firmalar, teknik yemlenmeye ve bu yeniin kt arttnc bir kullanmna ynelmelidirler. 1 ve 3, insan doasyla gi zel nceri gerektirmez. Salt kapitast ekonomilerin yapsyla gi hakikatten kaynaklanr. Burada retkenlik, kt hacminin emek girdisine oram olarak anlalyor 2. ifade. 4. ifade, insan refahnn kaynaklaryla dgi tartmal olmayan iddialara kalkyor. 5. ifade, 3 ve 4. ifadelerden kar. 6< ifade, 5. ifadenin hakiktim aydnlatan tipte bir durumu saptar. 7. ifade, Amerikan kapitalizminin, 6'nn tarif ettii eyin bir rnei olduunu savunur. 7, sadece bir yargdr ve savunulmamtr. Fakat, salt ekzantrik diye bir tarafa atdamayan bir yargdr. zetlersek, sav udur: stenmeyen faaliyeti azaltmak ya da dntrmek olanakl olduu zaman ve istenir olsa bile, kapitalizm bunu yapmak yerine tketimi kkrtmaya ve dolaysyla, ekonomik yapnn retken kapasitenin optimal kuUanmma kar durmas anlamnda irrasyonel almaya devam eder. Kapitast retim ilikilerinin kt arttnc bir eilimi bulunduu yadsnamaz. O halde, belirtilen bakmdan potansiyel olarak irrasyonel olduklarm yadsmann tek yolu, almak o kadar elenceli, kaynaklar o kadar bol, mal ve hizmetierden duyulan tatmin o kadar snrszdr ki, ne kadar

338 346

ok tketilirce tketilsin, alma d zaman geniletmek yerine daha fazla tketmenin istenir bir ey olarak kaldm deri srmektir. Sorunun z, kapitalist firmalarn retken faaliyeti sadece dsal deeriyle deerlendirecek durumda olmalardr. retken faaliyetin retici iin anlam, dsal etkderi bulunduu durumlar dnda (iyilemi alma koullan, bazen kty fazlalatrr, fakat bunun snrl bir nemi var)'" konu ddr. Genelde kapitalizmin rer tim faktr olarak kullanlmasn tevik ettiini gstermeye de yarar. Fakat insan enejisi, sadece potansiyel bir retim faktr deildir. Emek gc verimli bir ekde kullanlma eiliminde olsa bile, emek gc olarak kullanlma eimi, sadece tesadfen ve snrl koullarda toplumun toplam refahm gelitirir. Savn temeli, Marks terimlerle, kapitalist retim deiim deeri iin retimdir eklindeki tartmasz nermedir. Bu nermeyi kabul etmek, tartmal emek deer teorisine ball gerektirmez. Anlam aklandktan sonra, gereklii aletileir ve Marksist olmayan bir eltilde ifade edebilir. Alfred P. Sloan (General Motors'un bir zamanlarki bakam), otomobd sanayinin iinin araba yapmak deil, para yapmak olduunu sylediinde gerei kabul ediyordu. Aslnda, bu kadar ok araba yapmasnn nedeni de budur. Amac para kazanmak de de, sz gelimi insanlara verimli ve zararsz tama biimleri sunmak olsayd, ok daha az araba yapabilirdi.
"' Kapitalizme atfeimiz eilim, ilk elde daha fazla ktya ynelik eilimdir ve bu nedenle daha fazla bo zamana kar olmas, geni; ampirik genellemelere dayanr. Bu genellemeler istisnasz deildir; daha iyi alma koullan, hatta daha az alma saatleri bazen kn arttrr. Fakat kural Schumacher'in tarif ettii uzlamazlk egemendir: " Tketiciler' olarak belli kolaylktan ve rahatlktan elde edebilelim diye retiriz. Ne var ki, herhangi biri "retim'e giriirken bu ayn kolaylktan ve rahatlktan istese, bunun ekonomik olmayaca, evrimli olmayaca ve toplumun byle bir verimsizlie gc yetmeyecei sylenir." (Small is Beautiful, s. 87) Toplumun, baka ekilde tketiciye verdii her eyi reticiye de vermeye kesinlikle gc yetebildii halde, kapitalist firmann seenekleri daha snrldr. Zira, "maddi zenginliin ... emekilerin gelime gereklerini karlamak iin var olmas yerine, aksine, emekinin mevcut deerlerin kendi kendini geniletme gereklerini karlamak iin var olduu bir retim tarz "dr. (Kapital, C. l . s . 638) "' Kapitalizmin bir retim faktr olarak kullanma eiliminde olduu dier bir ey de, dnya gezegenidir.

Sloan'm sezgisinden kardmz sonu, kapitalizmin zahmetten kurtulmann zararna kty kollad sonucu, dolay sz bir sonutur. Yine de, kapitalizm lehine savlan sunan el kitaplan, buna dikkat etmezler. Hereyden te, dgi ekmeyen bir sonu de. Yerleik iktisadn gzard edii aklanmaldr; nk, entelektel adan olduka sradan olmasna karn, kapitalizmle giti deerlendirmeyi gsterir. Ve aklanmas da budur. Kapitalizmin deerlendirilmesine elverili olduu iin gzard edilir. Kapitalizmi kollayan bir sav, kendi sonucu olarak yukardaki 1. ifadeye sahiptir: Kapitalist rekabet retkenlikte -art tevik eder. Burada tekrarlamak fazla gerekli de, ekonomik sylemden biliniyor. ncl udur: Yetersiz retim yapan kapitalist firmalar rekabette yenir. Bu nedenle, olabildiince verimli retmek ve retken avadanlklarm ve tekniklerim gelitirme frsatlarm ele geirmek zorundadrlar. Baz sosyalistler bu savdan yaknr. Teoride iyi, fakat, pratikte piyasa ekonomeri savn ncerinin eri srd kadar kat rekabeti olmadklan iin, pratie uymadm sylyorlar. Elbette, kapitalizm, hibir zaman, ideolojisinin eri srd kadar rekabeti olmamtr; fakat, doru anladduda sav, rekabetin btnyle kstsz olmasn gerektirmez. Hereyden te, kapitalizmin tarihinde kararl bir hzl teknolojik gelime olmutur ve bu olgunun en iyi aklamas, kapitalizmin en azndan savn gerektirdii kadar rekabeti olduudur. Kapitalizmi tartma konusu yapan 3. ifadenin sav da benzer ekilde ilerler. Yme, rekabetin snrlamalarndan bir eilim kanhyor, bu kez retkenliin gelimesi lehine de, bu gelimenin tek tarafl ve potansiyel olarak zararl kullanm lehine. Bu sav da, yine nemini yok etmeyen nitelemeye tabidir. Her iki durumda da, nitelemelerin itirazlan karlamas gerekir. O halde, rekabet modeline dayanan bu blmn ana savunusuna kar, insanlar daha faz' la tketmeyi istemeyip daha fazla bo zaman tercih ediyorlarsa, daha az emek gc sunar ve rekabet modeline gre, kapitalist firmalar, tutum genel bir hal ald srece buna aldrmamazlk edemezler denilebilir. Verili bir firma, retkenlik artmadan nce retti?49

348

inden fazla retmese bile, dier firmalar da benzer ekilde davrandklar srece -fazla tketimden honutsuzluk geneUik kazanrsa hepsi byle davranmak zorundadr- hayatta kalr. Altblm (7), bu itirazdaki gerei ele alyor. Fakat burada, ayn yorumun 1. ifade lehine daha fazla bilinen sava kar da yneltilebdeceini belirtiyoruz. Kapitalistlerin, dierlerinin yapmas tehlikesi dnda verimliliklerini arttrmada hibir karlar olmamas gerekir ve ier, teknolojik deiime direnmede baard olduklar -iilerin bilmedii birey ded- lde tehlike ortadan kalkar. itirazlar karsnda 3. ifadenin savunulmas gerekir, 1. ifadenin de fakat hibir ey, burjuva ekonomik teoride ve tantmda 1. ifadeye verilen nem de 3. ifadeye gsterilen an duyarszlk arasndaki muazzam eitsizlii haktilatrmaz.
t

(6) Kapitalizm, Ayrk elikinin Zorunlu Bir Koulu mudur?

Sav, kapitalizmin ayrk ekinin yeterli bir koulu olduunu gsteriyor. Peki, zorunlu koulu mudur? Dier ekonomik biimler aym irrasyonellii retir mi? Kapitalizmin devrilmesi, bundan kurtuluu salar m? Kapitalizm, retimi kapitalist ilke tarafndan ynlendirilen ve bir kapitast bir de emeki snf eklinde bir blnmeyi sergileyen bir toplumdur/0 Fakat kapitalizmin kt tercihi, byk lde birinci zele dayanr. retimi kapitalist ilkeyi izleyen snflara blnmemi toplundan tasarlayabiriz. Bu trden toplum betimlenecek, ardndan retimi ilkeye tabi olmayan bir toplum deerlendirilecek. Bu topluma "eitliki piyasa toplumlar" denilebilir. Her nde de, rekabet kt arttrma eilimine neden olur; fakat sadece ikisine, ayn elikiye doru bir hareketi atfedebiliriz. Hibiri tarihte gereklememitir ve hibiri, gelecek iin uygulanabilir bir alternatifi tems etmez. Birincisi, Manc'n "basit meta retimi" dedii eyin bir eididir, kendi iinde alan ve emek kiralamayan retcderin piyasa ekonomisicr. Yeterli rekabet altnda, her retici, retkenlii artt "' Bkz. Ek II

ran rakiplerin daha fazla mal satarak kendisini piyasadan silecei korkusuyla retkenliini arttrmaya motive olacaktr. (retkenlik, rnei, yeniki nalbantlarn satt mallan daha iyi reten kullanlarak arttnlr. Dahas, artan retkenlikten kty arttrmak amacyla yararlanmaya ynelecektir; nk, sadece satlarla, gerekli" retenlik artm ftians edebecektir. Fakat basit meta retimi, gerekte ileri teknolojiyle -ki, emei toplumsaatnr- badamaz, yksek ktyla da badamaz. "Ekonomik byme"yi tevik etme eilimi onun kendi kendini yok etmesine ve ayrk eliki grnmeden nce yerini kapitalizmin almasna yol aar. kinci tip, her birine firmann gelirini eit paylaan alanlarnn sahip olduu bir firmalar kmesidir. Burada, "birlemi emektier" "kendi kenclerinin kapitalistleri"dirler.<,) Bu yap srdrlebseydi, kt lehine eitim, hibir gl snf ondan farkl yararlanmayaca iin, gerek kapitalizmde olandan daha az ideolojik ve siyasi destek grse de, elikiye doru bir hareket olurdu. Kapitalist ilkenin almas, egemen bir aznln karlanna aykn olmazd. nc rnek -buna "halk kapitalizmi" diyetim-, pay sahipinin alann firmasyla snrl olmamas bakmndan ikincisinden ayrlr. Aynca, herkesin alma ykmll ve farkl snflarn olumasn engeemeyi amalayan bir gelir tavam vardr. Bu sk kouar gerekleseydi, elikiye doru hareket olurdu. Ne var ki, yine hibir tikel toplum kesimi, bundan zel olarak yararlanmazd. Son iki model reticidir. Kapitalizmin elikiye doru kaymasnn eitsizi nedeniyle olmadm gsterirler. Fakat, hibir zaman gereklememilerdir ve bugn de, makul seenekler de. Kanlmaz bir "eitsiz geliim" seyri iinde, baz firmalar dierlerini geride bkard ve bu durum, alanlar e iverenler arasnda bir blnmeyi beslerdi. Rekabet gerekse, baz firmalar iflas tehkesi iinde olur ve bu durum, daha gl olatiann, fiden cretli olacaklan koullarla onlara i szlemesi teklif eilimlerin nne
'"Kapital, C. 3, s. 389 Ancak, eitsizlik an kt eilimini glendirir.

350

351

geilebilir; fakat dzenlemeler o kadar kapsayc olurdu ki, ekonomi piyasa niteliini yitirirdi. Tasarlanan biimler, kapitalizmin ilke olarak elikinin zorunlu bir koulu olduu nermesinin kar rnekleridir; fakat olas uygulanamazlklan, pratikte zorunlu bir koul olduunu dorular. imdi, retimin, demokratik olarak (sahici bir sosyalizmde olduu gibi) ya da baka ekilde oluturulmu bir planla btnletirildii piyasa d bir topluma dnelim. Bu eliki retmez. nk. sistematik ekonomik kstlar dikkate alnd srece, karar vericiler, retkenlikte ilerleme olduunda kty arttrma ile emei azaltma arasnda tercih yapma zgrlne sahiptirler. Bir diktatrlk, bir nedenle, rnein, serbest zaman olan insani an ynetmenin daha zor olaca korkusuyla, bolluk koullarnda bile emei sabit tutmaya alabilir. Fakat bu siyasal bir tercih olurdu, kapitalizmde olduu gibi ekonomik sistemin kiisel olmayan mantnn bir dayatmas olmazd. Tanm gerei retken gler ile tikel kiilerin irade ve karlan arasnda deil retken gler ile retim ilikileri arasnda olan elikinin suunu kapitalizme yklemek gerekir. rrasyonellii bizzat ekonomik sistemin doasnda aryoruz. Bu nedenle, yalnzca kapitalist, ilkenin kt artna ynelik ekonomik-sistemik bir eilim dourduu ve sadece gerekleebilir ekonomileri dnrsek, kapitalizmin, ayrk elikinin ortaya krm sadece yeterli bir koulu deil, zorunlu bir koulu da olduu sonucuna vanyoruz. Kendi iinde doru olsa bile, sylenenler umut kinci grnebilir. Zira, kapitalist olmayan bir rejimin, aslnda, gittike daha fazla kt ynnde bir drty besleyebildii kabul ediliyor; ekonomiyi yneten bu rejimin sadece bu tercihi dikte etmedii zerinde srar ediliyor. "Kapitalizmi geme'ye saplanan Sovyet liderliinin, vurgu savunulamaz olduunda bile hereyden nce retime vurgu yapacam dnmek iin hakl nedenler var.(1) Bu satrlarn yazan, Sovyet akademisyenlerle grmesinde, Amerikal bir ynetici kendi fabrikasnn neden olduu kirlilii gizlemeye motive olduu
"' Geri, Sovyetler Birlii kapitalist yaplan devralarak kapitalizmi gemeye alt lde, kapitalizm ile kt art arasndaki ba daha da salamladr.

halde, bir Sovyet ynetici kirlilii aklayabilir ve gidermek iin sbvansiyon talep edebilir dedi. Bir sosyolog u yant verdi: " ok safsnz. Aklarsa, yerine daha az sk biri getirilir."1" Btn bunlara karn, bir politika tercihi ile bir ekonomik sistemin normal ileyiinin doal sonucu arasnda ayrm, entelektel ve pratik nemini korur. Sovyetler Birlii'nin hastalklar ile Birleik Devletler'in hastalktan arasnda yzeysel benzerlikler vardr, fakat farkl tanlar uygulanr ve farkl tedaviler gerektirir. Sovyetler Birliini'nde siyasi deiiklik, ekonomik sisteminin dramatik yeniden ekillenmesiyle deiik nceliklere yol amayabilir. Amerika'da soran farkldr. Gl ideolojik kastlamas bir yana, bizzat kapitalist sisteme bir darbe vurmakszn kt artna ynelik drty engelleyecek hkmetsel nlemleri dnmek zordur. Amerikan kapitalizminin, sorunun sadece bir yani olan kirlenmeyle etkili bir ekilde baa kp kamayaca bde tartmaldr. Kapitalist giriim, ynetmelik ve talimaarla itieri skp atmaz, irket gc karsnda geitieri ve yaptnmlan siyasal olarak gerekletirebilir olduu varsaylsa bde.

(7) Bir tiraz

Birka sayfa nce sz edden itiraz gelitirmenin bir yolu:"01sa olsa kapitalizmin kt artm semeye eilimli olduunu kantladnz. Bundan, fiilen kty arttnrsa, bunun saptadnz eilimle yeterince akland sonucu kmaz. Benzer gerekelerle -sermaye biriktirme gerei-, kapitalizmde btnyle gereklemeyen baka eilimler de atfeddebilir. Bu eilimlerden biri, firmalarn kendi idern cretlerini arttrmama eilimidir. Edim var, falcat etkisi, sendika gcnn kar arlyla ntrletirilir. Bu ayn g, ktya ynelik edimi neden kontrol etmez? Sendikalar, genelde neden daha az emek iin ded de daha fazla cret iin bastrrlar? Eer sistemin eilimi, sendika yelerinin karlarna zarar veriyorsa, neden onunla ibirlii yaparlar. eliki grnmeye baSovyetler Birlii, sosyalizmin benzemesi gereken eyin kt bir modelidir, zira, bandan beri kapitalizmin tehdidi altndayd ve yok olma pahasna "yetimek" zorunda kald. leri kapitalist bir lkedeki sosyalist devrim, kapitalizmi yakalamak zonnda kalmazd.

338

353

ladtda, sendikann politikas neden deimez? Eer Birleik Devletler snrn gemise, sendika politikas neden bugn olduu gibidir?" tirazn doasna dikkate edin. tiraz u deil: kt art sistem tarafndan deil, sadece insanlarn sistemden yerine getirmesini istedii amalar tarafndan kollanr. Bu iddia savunulamaz; zira; sistemin aktan aa kt arttrma eilimi vardr. Fakat bu eilimin varl, onun eilimi olduu eyin gereklenmesini akladn gstermez. tirazn teme bu iddiadr. Tartmah olmayan ncllerden yararlanarak itiraza karlk vereceiz. Tketilen eylerin byk ounluunun gerek tatmin salamad, insanlar reklam ve ideoloji tarafndan aldatldk!an iin tketimi barlarna bas tklan eklindeki radikal ncle dayanarak itiraza karlk vermek kolaydr. Bu tezin ksaltdm bir versiyonu daha sonra savunulacak; fakat nce, verdi tketim mallannn genel olarak istenir oldklanm, bu mallara ynelik arzunun, bir anlamda reklam ve ilgili sreler tarafndan icat edilmeyip uyandnldm ve saladktan doyumun sahici olduunu yce gnlllk gsterip kabul edelim. Dier yanda muhalif de, emek okluunun arzulanmadm kabul etmelidir. Tann idere imdi aldklan creti bedava ltfetseydi ve onlara, istedikleri srece ilerinde alp almama zgrln tercih etmeyi bahetseydi, o zaman, alma faaliyetinde ok nemli bir d olurdu. Yzeysel gzlem, insanlarn tkettiklerinden zevk aldklarm gsterir; fakat, yapmak zorunda olduklan eylerin oundan zevk almadklarn da gsterir. O halde, en cmert anlatmla, reklamn (vb.) yapt ey, tantt rnlerin istenir niteliklerinden bamsz olarak (burada varsaydmz eye) dikkat ekmek ve vurgulamaktr. Bu, bo zaman mallarna vurgu yapan benzer bir kampanyayla dengelenemez. Hibir reklam unu sylemez: SENDKANIZ GRMELERE BALADIINDA, DAHA FAZLA CRET N DEL, DAHA AZ ALIMA SAATLER N PAZARLIK YAPSIN. ELEKTRKL YONTMA BIAKLARI YDR, FAKAT HBR EY ZGRLKTEN DAHA' Y DELDR. "Bo zaman reklam"
341

hi yoktur; nk, firmalarn bu reklamlan finanse etmede ve mallan satn alan emein ho olmayan yanlan konusunda kamuoyunu uyarmak iin para demede hibir kar lan yoktur. Elbette, szde "bo zaman rnleri"nin tantm vardr, fakat, bunlan temin etmek iin gelir art gerekir ve reklamlar, bu geliri srdrmek iin gerekli bo zaman fedakarlklarndan sz etmez. unu syleyen biri dnlebilir: "Hafta sonlan kullandm kar arabasnn taksitierini demek iin bir hafta sonu iinde alyorum."0' Bu nedenle, emein eilimindeki uysall, eilimin kendisinde izlenebilir: der, medyann ne kard vurgulardan etkilenirler. Kapitalist toplumda arzu olucum sreciyle ilgili olarak belirtilen kukuculuk, insanlar iin optimal bir arzu yapm aklayan bir teoriye dayanmaz: Bunu sunmak g olurdu. Daha da zel olarak, her meziyeeriyle ilgili gereki bir genel ifadeye kalkmak tehlikeli olurdu. Peki, byle bir retiye tvbe edilirse, verilen eletirinin arkasndaki ilkeler nelerdir? Bir adamn elde etmeye alma eiliminde olduu ey de gerekte kendisini tatmin edecek ey arasnda bir fark vardr. Bu temelde, daha ayrntl olarak, bir kiinin yaps e kouanm uygun bir ekilde betimleyen iki izelgeyi ayrt edebiliriz. O kiinin ura izelgesi ile doyum izelgesi. Her biri o kiinin arzu nesnelerini dzenler, fakat farkl bir bak asndan. Ura izelgesi, o kiinin bu nesneleri elde etmeye alma eilimlerinin gre gcne gnderme yaparak nesneleri dzenler. Doyum izelgesi ise, o kiinin bu nesnelere sahip olmaktan alaca doyum miktarna gre nesneleri dzenler, ((a) peinden komad nesnelerden alaca doyumlan ve (b) peinden koulan nesnelere ulama olaslklarm -peinden koulan hereye uladd varsaylyor- gzard ediyoruz). Bu izelgeler, elbette, bdgi, tat ve d kouardaki deiikliklerle birlikte srekti deiirler, fakat, bir kiinin verdi bir zamandaki durumunun, kendisinin iki izelgesinde nesnelerin farkl bir
(1) Kr. Roberts, "On Time," s. 650

355

ekilde dzenlemesi lsnde, talihsiz bir durum olmasnn olas olduunu syleyebiliriz. Doyum izelgesindeki dzenleme, ura izelgesindeki dzenlemeden farkl ise, elindeki kaynaklardan optimal yararlanmas olasdr. Eer bir arac, bir insann bir nesne arayn, o nesneye sahip olmaktan alaca doyumda e bir art olmadan arttrrsa, o zaman, olaslkla istenmeyen kt bir izelgeler birliktelii retir ve dolaysyla, arac, nesnenin ona verecei doyumdan nce olduundan daha doru bir anlatm verdii iin nesne aray artmadka, o kiinin refah zerinde olumsuz bir etkisi olur. Fakat, bo zamandan ok ktya ncelik veren kapitalist toplumdaki aracdann, bo zamana kart olarak ktdan alnacak doyumu arttrma eiliminde olduklar dnlemez ve ikisinin greli deerlerinden baka ekilde alnabecekten daha doru bir anlatm verdikleri de sylenemez. O halde, bireyin tercih yapsn yozlatrdklarn sylemek iin neden var- yozlamam bir tercih yapsnn ieriini betimlemeden bulunabileceimiz bir iddia. Baka ekde doamayan arzulara neden olduu iin deil, yerine getirilmesi uygun derecede bir doyuma yetmeyen arzulara neden olduu iin kapitalizmi eletiriyoruz. Sistem, mal tketimi arayn niteliine aldrmaz. Fakat, tketime ball srdrmenin zellikle etkili bir yolunun tketimi doyurucu yapmak olduunu dnmek saflktr. Aksine, arayan doyurma gleri snrl olduu lde mal araynn daha gl olacan sanmak iin nedenler var- burada, itiraza yantta kullanlmayan "radikal ncl"e yaklayoruz. Sistem, ellerindekiyle yetinen tketicilere kadanamaz. Baker* m dedii gibi:
... sattan ve k n arttrmaya alrken bir tican giriim, (1) gelitirilmesi ya da uyarlmas en ucuz olan ve (2) geici dindiricileri retilebilen, fakat (3) asla tam olarak doyurulmayan ve doyurulacak baka arzulara neden olmayan tatlar yaratr. 1 0

dnyas, honut tketiciler ister; fakat, gereinden fazla honut da olmamaldrlar. Aksi takdirde daha az satn alr ve daha az alrlar ve iletme giderek klr. Son olarak, kendi bo zamanlarn insanlarn fazla bo zamanlar olursa onu nasd kullanacaklarn bilmezler diye eri srerek geirenlere bir yant. nsanoluyla gili dorulanm hibir nerme, bu kibirli ktmserlii desteklemez. Dahas, kty maksimize etmek iin biraraya gelmi bir toplumun, bo zaman teori ve pratiini gelitiremeyecei kestirilebir.<,) kt eiliminin bu daha eri tezahr, ondaki genel uysalUkla igi aklamay tamamlar. Serbest zaman doldurmann eldeki belirgin ekleri anlamsz olduunda, serbest zaman bo grnr.

(8) Kapitalizmin Eitimi ve Max Weber

Kapitalist pratikte kt ykseltilebilirken emek zamanm ksaltmalm bir hata olduunu grdk. An vurgu, ou burjuva ideolojisinde dnlmeden hesaba katlr ve akademik zmlemede olduka yaygn bir ekde ifade edilmemi bir ncl gibi etkili olur. Kendimizi, bir tek retici rnekle snrlyoruz. Max Weber, kapitalist uygarln btn yanlarn ho karamad. Fakat, kt lehine patetik tercihini bir rasyonellik dsturuna evirdi:
Btn e tiklerin ve bundan kaynaklanan ekonomik ilikilerin kkeninde gelenekilik, gelenein kutsall, atalardan geldii ekliyle ticaret ve sanayiye zel ballk vardr. Bu gelenekilik, uzak gemiten bugne yaayp gelir, daha bir mr tesinde, bir s z l e m e y e dayanarak belli bir toprak parasna ekip bien Silezya'l bi tarm emekisinin cretini, onu mahsuln arttrmaya tevik etmek umuduyla iki katna karmak yararszd. Yapt ii y a n yarya azaltrd; nk, bu yaryla, [nceden olduu kadar] kazanabilirdi. Bu genel gszlk ve yerleik yoldan a y n l m a eilimsizlii, gelenei srdrme gdsdr. <" "'" ... sosyologlarn bo zaman , sorun"unu lartu bir noktadayz. Sorunun bir yan da udur: Nasl bir sorun haline geldi?" Thompson, "Time. Work-Discipline. and Industrial Capilalsm," s. 67 General Economic History, s. 260-261

'""The Ideology of the Economic Analysis of Lav," s. 38

338

357

Weber, "geleneksel" davran e "rasyonel" davran tarafl bir ekde kar karya koyduu iin, emekinin tepkisini rasyonel d gryordu. Bu kar karya koymay kabul ettiimizi varsayalm. Yine de, Weber, kylnn geleneksel ve dolaysyla, kendi grne gre rasyonel olmayan tepki verdiini gsteremez. Jara kyl, her zaman yaptm yapmaya devam etmiyordu. ncekinden daha az almaya bahyordu. Gn doumundan gn batmna kadar almaya son vermek, en azndan eski cretin iki kat daha az sk yada daha sk almak kadar, gelenei terketmektir. Sadece, zahmetten kurtulmaya kart olarak maddi maara bir tutku, inam baka ekde dnmeye gtrebilir. Aslnda emekinin tercihi, herhalde rasyoneldi.. Tketim artnn para gelirinde artla sonulanacandan -akas sonu olarak iki katma kmazdemin olamazd. Mallarn marjinal yaran ve emein marjinal yararszlyla gi mantkl kestirimler -emekinin tikel durumundaemek-azalmasn tercih etmekle daha nem bir yarar elde ettiini gsterir.

(9) Dolayl Gzlem

(1) Kapitalizme zg eitsizi gzard etmeyi vaat ettik; fakat imdi, gerek kapitast toplumun iki eitsizi betecek. Birincisi, st dzey alanlar arasnda, "i-sresi bo zaman" dendebilen eyden nem miktarda vardr. Bu, bo zaman kart eilimin kendisini pratikte gsterme derecesiyle ilgili yargmz deitirmedir. Fakat, kt eilimli i d tketim dzeylerini bireysel refahn balca lt haline getirdii iin, kabul edilebilir alma kouarrun eitsiz dalmnn olabeceinden daha az ilgi grdne dikkat edin. Tketime dnersek, kapitalizm altnda ktnn ok eitsiz bir ekide paylaldnn farknda olduumuzu itiraf ediyoruz. Farkl snd glerini yanstan bu eitsiz blm ise, kt vurgusunu srdrmeye yardm eder. Jones ailesini geride brakan Smith adesi, imdi Jackson ailesini yakalamaya alyor. Fazla deer verilen retim meyvelerinin arpk dalm, fazla deer vermeyi glendirir.
338 358

Kapitalizm koullarndaki tketimin yaps, ortalama kiinin doyum kapasitesini zorunlu olarak aan maara ynelik bir arzuyu besler. Kapitalist toplumda tketimin kiisel refaha katksndan kukulanmak iin ok neden var. (2) Bu blm, gelecekteki doal kaynaklar ve enerji ciddi sorununa fazla yer vermedi. Kimse sorunun ne kadar byk olduunun farknda ded; fakat, Only One Earth'n yazarlarnn"' olgun yargs bize rehberlik edebilir. imdi, bu nem konu nceki tartmalarla dikdendirmeye ahdacak. Sorunun baka ekilde bykl ne olursa olsun, kapitalizmin sorunu daha da arlatrd kesindir. kty srdrme ve arttrma basks, var olan kaynaklarn aksi durumda olacandan daha hzl smrlmesine neden olur ve kapitast firmann sonlu zaman ufku, alternatif getirme yollarnn aratrlmasn krar. Dahas, toplumun yeri doludurulamaz olaanst miktarda malzemeye dayanan tketim biimlerine koullanmas, yeni yol araylarna girimeyi daha da gletirir. Kapitalizm ve eilimi ne kadar uzun sre egemen olursa, zorunlu grnm dnm salamak o kadar g olacaktr. Bu nedenle, "kaynak krizi" bu blmn kapitalizm eletirisini yumuatmaz. Fakat ima eden kapitalizm somas gelecek anlatmnn naif grnmesini salad dnlebilir. Zira, doal kaynaklar daha tutumlu kuamlacaksa, bir lde doal kaynaklara ba vurmak yerine insann emek gcne srekli dayanmak gerekir ve o zaman da, artan bo zaman vaadi gerekletirilmeyebilir. Fakat bu dnceler, yukarda tanmlanandan olduka farkl kaba bir bo zaman kavramna dayanr. "Bo zaman"la, retken faayetten kurtulmay deil, istenmeyen faaliyetten kurtulmay anlatmak istedik. Kapitazm koannda ikisinin yanyana olmas, gelecekte de akmaya mahkum olduklan anlamna gelmez. retken glerin kapitast tarihteki gelime ritmi, alma deneyiminin niteliine aldrmamtr ve retken gcn merkezinde artan bilgi, olduka snrl biimde nesnelemitir. Gemite tiksindirici nesneBarbara Ward ve Reni Dubos

letirmeler kanlmaz olmu olsa bile, imdi retken bilgi uygar biimlerde nesneletirilebilir. Kt kaynaklara daha az istek duyan ve bo zaman kavramn burada anlald ekliyle karlayan yaratc emek sreleri tasarlamak olanakldr. Zengin bir ign, sadece szlemeli bir ign olanaksz olursa kucaklanacak "ikinci en iyi" deildir. Bu yeterince ak olmal; fakat yine de, aadaki pasajda, Marksistlerin Mars'ta topyaclk yokluunu kantlamak iin aktarmaktan holandklar, fakat gereinde fazla ktmser de olan pasajda en eklemli ifadesini bulan derin bir dnce akntsna kardr:
... zgrlk alemi, sadece zorunluluk ve gnlk kayglarla belirlenen emein bittii yerde fiilen balar, bu nedenle, lam da eylerin doas gerei, fiili maddi retim alannn tesinde bulunur. Tpk yabanln isteklerini karlamak, yaam srdrmek ve yeniden retmek iin doayla boumas gerektii gibi, uygar insan da yiedir ve btn toplumsal oluumlarda ve olas btn retim tarzlar altnda ayn eyi yapmas gerekir. Uygar insann gelimesiyle birlikte bu fiziksel zorunluluk alemi, isteklerinin bir sonucu olarak geniler fakat ayn zamanda, bu istekleri karlayan retim gleri de artar. Bu alandaki zgrlk, sadece uygarlam insana, doayla ilikilerini rasyonel bir ekilde dzenleyen, kr bir g olarak doa tarafndan ynetilmek yerine doay ktndi ortak denetimlerine alan ve bunu en az enerji harcayarak ve kendi insani doalarna en uygun ve deer koullarda baaran birlemi reticilere dayanabilir. Fakat yine de bir zorunluluk alan kalr. Kendi bana bir ama olan insan enerjisinin gelimesi, ancak kendi temeli olarak bu zorunluluk dnyasyla birlikte ieklenen gerek zgrlk alemi bundan sonra balar. gnn ksaltlmas, bunun temel nkouludur.

masna bah olduu bir operasyonlar kmesi her zaman olacaktr. Fakat bu, insanlarn yapmak zorunda olduklar iin eilimlerine ramen yerine getirdii grevlerin her zaman olaca anlamna gelmez. Bir grevin olmas ve yerine getirilmesinin gerekmesi, o grevi yerine getirme nedeninin, yerine getirmenin zorunluluu olduunu ima etmez. Fakat Marx, nce gnlk gerekler tarafndan belirlenmeyen faaliyet olarak parlatlan "zgrlk alemi"nin, "tam da eylerin doas gerei", bu gerekleri yerine getirme alannn tesinde olmas gerektiini sylediinde bu imay ileri srer. imdiye kadar retken glerin nitelii, almaya, hatr iin yerine getirilmeme zniteliini ykledi. Bu znitelii gelecekte koruyup korumamas gerektii sorunu, aleni "tam da eylerin doas" meselesi deil, karmak bir teknoloji ve psikoloji sorunudur. Marx'n aceleyle dlad olaslk, maddi zorunluluklarn, en azndan ksmen, "kendi bana bir ama olan insan enerjisinin gelimesi" tarafndan karlanabilme olasldr. Emek ile yaratc edimin badaabilirlik ls a priori saptanamaz. Marx, badaabilirliin her zaman az olacam bildiini dnyordu. Bu gnden emek niceliklerinin yok oluunu ngrme gerei. nsann kurtuluuna inananlarn kabul etmek zorunda olduu bir ngr deil.

Bu anlatma gre, sosyalist sanayi iinde zgrlk zc lde snrldr ve Marx, hakiki zgrlk dedii ey ekonomik blgenin tesinde arar. Dncesi, "emek artk bir yaam arac deil, yaamn birincil isteidir" eklinde deil,0' bir yaam arac olarak istenemez ve ign szlemeleri olarak arzu edilen faaliyetle deitirilecektir eklindedir. Gelecein alma koullaryla ilgili bir olumsuz deerlendirme, baka gerekelerle (hibir gerekenin bulunmadm ummalyz) ne kadar mazur gsterilirse gsterilsin, burada, ayrk dncelerin aldatc bir birliine dayanr. Evet, rk beslemenin tamamlan"> Kapital, G. 3,s. 720 Gotha ve Erfurt Programlarnn Eletirisi, s. 31

338 360

EK: I Kari Karx ve Toplumsal Bilimin Szmlenmesi

Gereklik ile grnt arasnda hibir fark olmasayd, bilime gerek olmazd.

Aadaki sayfalar, yukardaki yargnn sonulann aklyor. Altblm l'de, Manc'n bununla ne demek istediim aklamaya alyorum. Sonra (altblm 2), ortaa manorundaki smr e kapitalist fabrikadaki smr arasndaki kimi farklar belirterek, feodal ve burjuva toplumlarda gereklik ile grnt arasndaki farkllktan segiyorum. Ardndan (altblm 3), Manc'a gre yukardaki yargnn sosyalizm e toplumsal bilimin badamazlm gerektirdiini gsteriyorum. Altblm 4'e, sosyalizm e toplumsal bilim arasndaki antagonizmi teori e pratiin birlii retisiyle ikdendiriyorum. Son olarak (altblm 5), Manc'n bilim dncesini eletiriyor, fakat anladabiliri kendisine dayanmayan bir toplumun istenirine olan inancn savunuyorum. 1. Manc, kapitalist retim ilikilerinin grnts altnda yatan ve onlar kontrol eden plak gereklii ortaya karma giriimi olarak kavrad Kapital zerinde alrken, z ve grnt zerine retisini sk sk dlendirir. Eserin 2. cildinde, bir grngnn "ezoterik" grle "gerekten bimsel" aklanmasn saptar.'" 3. ctte, "eylerin grnen biimi ile z dorudan aksayd, her trl bilim gereksiz olurdu" diye ilan eder; ve 1865'te iilere verdii bir seminerde, "sadece eylerin uucu grntsn yakalayan gnlk deneyimle yarglanrsa, bilimsel hakikat her zaman paradokstur" diye uyanda bulunur.'m Kapital'deki aklamalarn, sk
Kapital, C. 2. s. 227 >Kapital, C. 3, s. 718 01 cretli emek ve Sermaye, cret, Fiyat, Kr, v. Sevim Belli, Sol Yaynlan, 7. bask, 1992, s. 103

sk genel gzlemin kendi zmlenmesiyle etii olgusuyla ssleyerek talandrr ve Dr. Kugelmann'a bir mektubunda, yakn zaman burjuva iktisatlarn (klasik atalarndan farkl olarak)"' sadece her tccarn ainas olduu sradan fiyat ve kr kavramlarm kullanmalarndan yaknr. Bu- iadamnn grebdecei grnglerin altna nfuz edemeyen ekonomik incelemelerde bilim grmez. Grnty gereklikten aynt edip bilimin gereki kefettiini savunduunda ne demek istediini tahmin etmemize yardm eden doal bilimlerin baarlarndan sz eder. Soluduumuz hava element gibi grnr; fakat kimya, burunla farkedilmeyen ayn tzlerden meydana geldiini aa karr. Gne gk cisimleri arasnda dolar gibi grnr; fakat bilim, sradan deneyimin destekledii bu nermenin yerine, kendi etrafnda dnenin dnya olduu tezini geirir.0' Bu rnekler, Manc'n zmledii ekyle kapitalizm e iinde yaayanlara grnd ekliyle kapitalizm arasndaki ilikinin benzeikleri olarak gsteriliyor. Sadece emek harcanmasnn ekonomik deer yaratt ve deerin, harcanan emek miktaryla orantl olduu Manc'm teorisinin en nemli bir ilkesidir. Bundan, ider rettikleri eyin btn deerini almadklar iin, harcadklar btn emein kardm almadklar sonucu kar. Aynca, sermaye yatrm emek gcne yatrm olduu lde kr yaratabdii sonucu da kar. Bu teorilere karn, cret ii, tamamlad her emek biriminin dk ya da yksek kardm alr gibi grnr. creti saat bama sekiz ilinse ve on saat alyorsa tam tamna sekiz ilinin on kat tutarnda olan drt pound alr. Fakat art deer teorisinin aa vurduu gereklikte ise, drt pound iinin sadece kendine ait olan zamann karldr, geriye kalan karl denmemi zaman kr olarak maleden eyi yaratr. Yine de, ii harcad btn eforun karlm alm grnd iin, iinin emei dmda baka bir
zellikle Smith ve Ricardo'dan. Byleyici bir karlatrma iin bkz. Theories of Surplus Value. C. 2, s. 164-169 a Seme Yaptlar, C.2,s. 500 Kapital, C.l.s. 331,90

362

338 362

kr kayna varm gibi grnr. Grntnn esiri iktisatlar, bu nedenle, kn, kapitalistin servetini tketmek yerine yatnm yapmaya karar vermesine, ya da onun giriimcilik dehasma, ya da sahip olduu makinalann gcne atfederler. Sermayenin kendisine kar-yaratma yetenei ykleme eilimindedirler. Kr-yaratma yata ile kr-blm yata arasndaki hassas ayrmn tek bama grntlere bakanlara grnmemesi, bu eilimi cesaretlendirir. Kr miktar0' btnyle emek gcne (makina, hammadde vb. kart olarak) yatrm olduu sermaye miktarna bal bir giriimde yaratlmasna karn,giriimin itibarn arttran kr miktan, giriime, btn retim faktrlerine yatnlan sermayeyle doru orantldr. Emek-youn sanayilerin daha yksek bir kr yaratma oranlan vardr, fakat dier sanayerle aym kr-maletme oranlarna sahiptirler. Rekabet, krn ekonomi araclyla emek-youn sanayilerden dier sanayilere akna neden olur. Bu nedenle tek bana emein deer ve kr yaratmas kapitalistin pratiine uygun deil. zel olarak emek youn bir sanayiye yatrm yapma frsat onu ekmez. Getiriinin hacmine bakar, getiriyi yaratan eye edeer grr ve kr-yaratma Ue kr blme arasndaki ayrmn grlmedii yzeyin altna nfuz edemeyen iktisat onu izler. Doa biliminden yaln rneklere dnelim. Marx'a gre; duyular, havann oluumu ve gk cisimlerinin hareketleri konusunda bizi yanl ynlendirir. Yine de, koklayarak havadaki farkl bileenleri tanmay beceren bir kiinin, insan burnu gibi salkl ilemeyen bir burnu olurdu. Duraan bir gne ve dnen bir dnyay fark ettiini itenlikle iddia eden biri, ya grme bozukluu ekmektedir ya da motor sistemi bozuktur. Havay element olarak ve gnei hareket halinde olarak algdamak, sayrlar grmekten ok bir serap grmeye benzeyen deneyimlerdir. Zira, bir adam uygun koularda serap grmezse, grmesinde bir bozukluk var demektir. Gzleri, uzak mesafedeki k oyunlarn almlayamamtr.
(1) Kesin anlamnda art deer (2) Bkz. Kapital, C.3, Ksm 2; Theories ofSurplus Value, C. 2, B l . 10

Birbiimli bir tz olarak hava de doup ve batan gne dnceleri, hatal alglamadan kaynaklanmaz. Havann ve gnein kendilerini gsterme ekli budur. inin emeinin tam karln ald ve her sermaye biriminin kr yaratmaya katdd nosyonlan da, kapitalist dzenleme biiminin yanl alglanmasndan kaynaklanmaz. Bu nosyonlar, kapitalist toplumun yzeydeki zelliklerini bdirirler. Fakat bu toplumun gerek izgilerini dnen biri yzeyle kar karya kalr ve toplumun doasm yanl anlayan dolaysz gzlemlere aktr. Burada gzden geirilen grntler, seraplar gibi, etrafmzdaki dnyann parasdrlar. eylerin nesnel bir stats bulunan ve yanlzca bilimin soyabddii d biimini kapsarlar. Dnceyi daha az imgesel ifade edersek, sadece ve sadece bir durumun aklamas, insan aklamadan yoksunsa verilmesi doal betimlemeyi yalanlad zaman grnt ile gereklik arasnda bir aralk vardr diyelim. Uurumlar gerek/iin kendini gsterme yoludur ve sadece bu aralklar var olduklarnda bir durumu anladabilir klmak iin bilim gerekli olur. (italik formlasyon u ekilde anladabilir: Bir teori, gereklii tahrif eden "daha derin" bir teori gerekliin yerini alrsa gereklii deil, grnty betimler. Fakat Marx, iinde yaad a gibi, gz ile teori arasnda iki boyutlu bir kartla inanyordu ve yorumuna katlyorum. Bu nedenle, italik formiilasyonda sz edden betimleme, teorik-ncesi gzleme dayal olarak anlalmaldr. Burada deneyim dnyas ile teori dnyas arasnda varsaylan mutlak ayrma meydan okumalan nemsemeyeceim.)
"' Manc'n gzlem Ue teori arasndaki kartlkla ilgili tutumuna ynelik eletiri, teorik kavramlarn deneyimin temelindeki bir gerekliin bileenlerini belirtmeden gzlem ifadelerini balantlandrmaya yaradktan eklindeki (imdi modas gemi) gre dayandnlabilir, ya da, deneyimin her zaman teorik bir bak asyla biimlendiine dair (olduka moda) savunuya; ya da sz konusu kartln soruturma balamyla ilgili olduu ayn iddiasna dayandnlabilir. Howard ve King'e gre (The Political Economy of Man, s. 163),MMarx. gerekliin gzlemlenemez olduunu sylediinde, bunu sosyolojik bir anlamda deil, epistemolojik bir anlamda syler." O halde, niyetini aklamak iin neden dabilimsel rnekler kuland? Keat ve Urry'ye gre ise (Social Theory as Science, s. 179) "Mam, havann znn grntsnden farkl olduunu sylediinde, sahte bir teorinin doruluunu varsayd iin ilk gzlemin don olmadn istemi olmal." Bu yorumun tek temeli. Marx' ada bilim felsefesiyle ada hale getirme arzusudur. Marx'n grleri, yazarlann deerlendirdiinden daha fazla Victoriandr.

338

365

Eer burun, nitrojeni bir. burun deiyle oksijeni de dier burun deliiyle koklasayd ve nefes alan gazlar arasndaki farkll duyumsasayd, havann heterojen olduunu bilmesi iin bilime gereksinimi olmazd. (Btiim, atmosferik eitlilik olgusunu deri srerek ded, havadaki nitrojen ve oksijen oranlarn ve her biriin kimyasal yapm aa kararak da burundan stn olabilir.) Muazzam etimsi teleskoplar gzlerimize yapk olsayd ve salyangozlarn boynuzlarm kontrol ettii gibi biz de bunlar kontrol edebilseydik, Copemik devrimi hibir zaman gereklemeyebilirdi. Fakat bereket versin, zsel doal grngleri her zaman algdamayz: Hayatta kalmamz kolaylatryor. Nitrojen ve oksijenin burunla ayrt edilmesi yorucu ve saptrc olabilir, teleskoplar ele yalan eyleri daha az algdamamza yol aard. Doadaki gereklik ile grnt arasndaki aralk insan organizmasna yararldr. Manc'a gre de, snfl bir toplumun, zellikle de kapitalizmin varln srdrmesinin onun gerekte ne olduu de yelerine, ynetenlerine ve ynetdenlerine nasd grnd arasndaki bir ayrla bah olduunu greceiz. Vio, toplum insann yarats olduu iin, insan iin doadan daha fazla bilinebilir olduunu sylemitir. Fakat Manc'a gre ise, bu yarat gizemle doldurulur: nsanlarn iinde hareket ettikleri dzenlemeyi ve sonu olarak yaptklarm anlamak iin tuhaf teorik inalar gereklidir. Toplumdaki gereklik ile grnt blnts, pekala hzr bozabilir. eylerin grndkleri gibi olduu bir toplumsal dzen kurma arzusunu takdir etmek zor ded. Sosyalizmden bu arzuyu karlamas beklendiini greceiz. Fakat nce, snfl toplumlarn neden doru toplumsal teorinin kendilerine atfettii biimden farkl bir klkta kendderini sunduklarm sormalyz. 2. Yantn bir ksm, snfl toplumlarn insann insan tarafndan smrlmesine dayanmalardr. Smrlenler smrldklerini grselerdi, baml durumda olmalarndan rahatszlk duyar ve toplumsal istikran tehdit ederlerdi. Smrenler de smrdklerini grselerdi, gvenle ynetmek iin gereksinim duyduklan skunet bozulurdu. Toplumsal hayvan olan smrenler, toplumsal davra366

nlannn haklln duyumsamak zorundadrlar." Duygunun hakikatle badamas g olduunda, ezdiklerinden olduu kadar kendderinden de hakikat gizlenmelidir. Yanlmasa, bu nedenle, snfl toplumlarn olutrucusudur. "Oluturucu" diyorum; nk, snfl bir toplum yelerinin toplumla ilgili sahte inanlar edindiklerinden fazlas iddia ediliyor, Sahtelik, insanlarn yaad dnyaya nfuz ederek gcn srdrr: Algdadklan ey gerekliin bir arptlmas olduu iin alglan sahtedir. Plato'ya gre, maddi dnyay gzlemleyen insanlar, dnceleri maddi dnyaya karlk gelmedii iin de, yandsamal bir dnya olan eyi sadakae yanstklan iin yanlsama iindedirler. Mam, Plato'nun balatt felsefi gelenein dnda dedi ve ier emeklerinin tam olarak dendirildii grntsn (Schein) ciddiye alrlar diye yazdnda, ifade tarz, onun grnty gerekin bir yklemi olarak dndn gsterir. nsann zihninde sadece tretimsel olarak gerekin bir yansmasdr. Bu nedenle, emek deer teorisinin kefi, meta ikerinin gzlemlendii "sisi dat"maz. Teoriyi benler, "yandsama biimleri [Gestaltungen des Scheins] iinde dolama"ya devam etmezler. Marksizmi ben bir iiye eyler farkl grnmez. eylerin grndklerinden farkl olduklarn bilir. Seraplan aklayabilen bir adam, yine de serap grr. Aadaki tablo, iki smr rejimi, feodalizm ve kapitalizm altnda neyin ak neyin giz olduunu sergdemek istiyor. Tabloya dnmeden nce, iki toplum arasndaki kimi genel farkhlklan saptamamza olanak veren iki analitik yorumun ksa bir aklamas: Manc, Hegel ve Sir Henry Maine'i konuturan ondokuzuncu yzyd Alman sosyolojisi, insan toplumunun iki ideal tipi, Gemeinschaft ve Gesellschaft, arama bir ayrm koydu. ngilizce [ve Trke (v.)] hibir ad niyet edilen kartl anlatmaz; fakat Ge- N meinschaft' "cemaat", Gesellschaft' "birlik" olarak evirebiliriz. Her birine zg insanlar arasndaki farkl ilikilerle ayrt edilirler. Bir birlikte, sadece her bir kii balantdan zel bir avantaj bekle"' M ar* bu psikolojik tezi hi bir zaman aka belirtmez; fakat, onun ideoloji teorisinden bir anlam karacaksak, ona atfedilebilir. Bkz. benim, "Workers and the Word, " s. 382-383

dii zaman insanlar birbirleriyle balant kurarlar. nsanlar arasndaki balar kiisellik d ve szlemelidir. Kusursuz kapitalist piyasa bu dnceyi cisimletirir. Feodal manor ise, kiisellemi ilikileri bulunan kart toplumsal tipe, cemaate, daha ok benzer.m Bey ile serf arasndaki ba, szlemeden kaynaklanmaz: Akrabalk benzeri bir ey olarak kavranr. Bey, kendi manoruna bal olanlarn iyilii iin savar. Onlarn babacan konyucusudur. Serf, evlat ruhuyla beyin geimini salamak iin alr. Efendi de hizmeti arasndaki balar, yle grnyor ki, yararc, n hesaplara dayanmayan baladr. Her biri dierinin iyiliine alr gibi grnr, dieriyle salt koruyucu ya da mal tedarikisi olarak dgdenmez. Ticaretin hcumu bu balar zer ve insani balanty aka parabelirlenimli ilemlere indirger. Kapitalizm koullarnda bir kii, sadece baka bir kiinin aracdr; fakat Gemeinschaft'ta ise, arkadalar onun konumuna sayg gsterir. Kendisini kullanmaya hazrlananlar ve kendisinin bakalarm kudanmaya hazrlanmasn snrlar. Ne bir Gemeinschaft ne de bir Gesellscha.fi smrnn zorunluluudur. Kukusuz, bir piyasa toplumunda ya da saf birlikte, insanlar birbirinden yararlanrlar, fakat karlkl yararlanma, eitsiz bedeller retmedike smr depdir. Mars'n "basit meta retimi" dedii ey, smrc olmayan bir Gesellschaft oluturur. Basit meta retiminde, insanlar mallarm mbadele etmek iin bir pazarda karlarlar; fakat bizzat pazarclar getirdikleri metalarn reticileridirler. retim srecinde hi kimse onlara band deildir. Basit meta piyasas, byleyici bir toplumsal rgtlenme ideali olamaz; fakat egemen olduu yerde, sistematik adaletsizlie gerek olmaz. Yine, biraz nce genel hatlar izilen ideal manor, teknik Marks anlamda smry gerektirse de (bir art rn szdrlr), ciddi hakszlklar iermez. Dostluk namna komumun bahesini apalarsam, zellikle o da benim bahemi apulculara kar savunBkz. Grundrisse, s. 165 Grundrisse. (Berlin), s. 873-874, 913 1,1 Bkz. Grundrisse, (Berlin), s. 911-912
01

maya hazrsa, komum beni stnrmez. Kapitalizm basit meta retimi olsayd ve feodalizm de, kendi gemeinschaftliche ideolojisine denk olsayd, smr basky gerektiriyorsa, ikisi de smrc olmaya mahkum olmazlard. Fakat her iki toplumda, baskc bir ekdde smrcdr; nk, ileri srlen kouUar yerine gelmez. Kapitalizm basit meta retimi deildir. Mlk sahibi pazarclar mlksz reticder zerinde g kuUanlr. Feodalizm ise, Mara'a gre, kendini sunduu gibi iten bir cemaat deildir. Bey ile serf arasndaki iliki, taraflar farknda olmasalar da, temelinde yararcdr. Aadaki tablo, iki toplum arasndaki kimi farkllklar yakalyor. Feodalizmde Kapitalizmde Art rnn szdrlmas aktr gizlidir nsan ilikilerinin yararc olmas gizlidir aktr Her iki toplumun, aslnda tabloda dikkat ekilen iki zellii de vardr; fakat her birinde sadece biri kolayca gzlemlenir. Birinci zellii dnn. Serfin zamannn bir ksmm beyi iin alarak geirdii ilgili herkese malumdur. Emek rant szdrdrsa, bu ksm, kendi topra yerine beyin malikanesinde allarak harcanr; alternatif ya da ek olarak, kendi topranda ve ortak toprakta harcad abann bir ksm, beyin sofrasna sunaca retimi arttrmaya, ya da beyin kasasna para aktarmak iin satmaya yneliktir. Emeinin belirli bir niceliinin efendisine gittii gayet aktr.01 Kapitalizmde ise, iinin zahmetinin rnnn bir ksmnn kapitalist tarafndan alkonulmak tarz, bulanklar. gn ya da i yh, iiye karl denen ve denmeyen zaman dilimleri olarak aka blnmez. Verili bir anda iinin ya crete edeer rn ya da kra edeer rn rettii sahtedir, fakat yine de teori, iinin toplam emeini bu iki ksma bler. Fiziksel rnn kapitalist de ii arasnda blnmesi de aleni deil. i ile kapitalist, sadece r"The ories of Surplus Value, C. 3, s.484 "rn, her zaman fiziksel biiminde olmasa da, deer biiminde her zaman blnr." Grundrisse, s.427

338

369

nn pazardan getirdii paray paylarlar ve bu durum, aralarndaki ilemi gizemletirir. Bu nedenle feodal rantn a vurduu eyi, cretli sistem gizler." "Eski bir kle sahibinin ya da feodal baronun servetinin kaynaklarm bir ocuk bile syleyebdir. Bizim retmeyen snflarmz iin durum byle ded. Tccar prenslerimizin servetlerinin kayna gizemlidir. "C) imdi ikinci zellii dnn. Kapitalizmde retim ilikileri aka yararadr. Kapitalistler, iderine duygusal yaknlk gstermezler ve dgisizlik karlkldr"'. Mam, manor ilikderinin baka ekde grndne inanyordu. nsanlar gelenek ve sadakat balaryla birbirine bal grnmelerine karn, tarihsel materyalizm, onlar birbirine yaptrann gerekte ekonomik zorunluluk olduunu syler. Ortaaa zg retkenlik dzeyi, manor biimini trn geimini salamalm uygun bir yolu haline getirdi, insanlar, temeli yararc olan bir modee bartrmak iin bir Gemeinschaftlichkeit grnts gerekir. Manor mensuplar, manorun ideolojik resmilemesinin bir dzmece olduunu bilselerdi, kyller beylerine hizmet etmez ve bey de, babacan tutumunu srdrmezdi. Erken Elyazma/ar/'nda Marx, feodalizmin Gemeinschaft gibi grnen bir Gesellschaft olmas olgusunun yok oluunun nedeni olarak ele alacak kadar ileri gider. Yan ailesel Uikiler styapsn ayakta tutan ekonomik gereklik, kendini aa vurmaldr. Hakikat grnr duruma geldii iin kapitalizm feodalizme stn geldi.'4' Manc, kapitalizme geiin bu hegelci aklamasndan daha sonra vazgeti, fakat aklamann dayand kartl korudu. Sonulandrrsak: Feodalizmin ve kapitalizmin iki zeli vardr. Biri feodalizm altnda dieri kapitalizm altnda rtldr. Bu zelliklere sahip herhangi bir toplumda, toplumsal istikrarn bunlardan birinin gizlenmesini gerektirdiini ileri srmek akla uygundur. Seriler, manor komnal liinin bir dzmece olduunu bilselerBkz. Grundrisse, s. 283,593, 772; Theories of Surplus Value, C. 1, s. 46. Boudin, The Theorelical Syslem of Kari Marx, s. 59 *" Bkz. German Ideology, s. 448 "Genel olarak hareket hareketsizlii yenmelidir, ak, kendi bilincinde alaklk, gizli, bilind alakl yenmelidir; ... ve para zel mlkiyetin dier biimlerini yenmelidir." (1844 Felsefe Yazlar, v. Murat Belge, V Yaynlan, 1986, s. 96-97)
m

di, gerekte yaptklarm yapmazlard; zira, o zaman rettiklerinin bir ksmm bilerek beye tesim ederlerdi. Fabrika iileri btn emeklerinin karlm almadklarn bilselerdi, kapitalistler iin almaya direnirlerdi; nk, ahmalanmn tek nedeni, zkarlandr. Hibir geleneksel ba onlan sisteme bakaldrmaktan alkoymaz; bu nedenle, Marksist bilimin hakikatlerini takdir eder duruma geldiklerinde bakaldnrlar. Fakat, devrimci olmalar iin bu hakikatleri renmeleri gerekir. cret biim serabna nfuz etmedirler. tiraz edilebir: Tarihsel materyalizm Marx' ekonomik zorunluluun manor yapm yaratt tezine balasa da, bunu kabul ettiine dair hibir kant yoktur. Bu nedenle baz belgeler sunuyorum. Komnist Manifestoca gre, sadece kapitalizm insanlan "kendi gerek yaam kodlanna ve kendi tryle ilikerine ayk kafayla bakma"ya zorlar."' Bu iker feodalizmde vard; fakat "yzey"de olmadklar iin insanlar bunlan grmyordu. Kapitalizmde ise, insanlar "artk ortak balar grntsyle bde birbirlerine bal deddir."0' Mart, var olmasna karn gizlenen ikinci zeiin feodalizmi nitelediine inanyordu. Peki, benim iddia ettiim gibi, birinci zeiin feodalizmde bir gzlem sorunu olduunu da inanyor muydu? Manifesto'daki bir ifade benim yorumumu rtyor gibi grnebilir: "Tek szckle, [burjuvazi] dinsel ve siyasal yandsamalarla perdelenmi smrnn yerine plak, utanmaz, dolaysz, kaba smry koydu."0'Bu ifade benim yorumumla badamaz ise, eit derecede yorumumu dayandrdm metinlerle de badamazdr. Aslnda, hibir badamazlk, hatta gerilim bile, yoktur. Burada sz konusu edilen teknik anlamda smr (tablonun birinci zeii) deddir: Burjuvazinin art rn szdrlmasn daha ak hale getirdii deri srlmyor. Pasaj aka, kapitalizmin efendilerin insanlara yararc yaklamn daha alenetirdilni anlatmak istiyor ve benim onayladm da budur/4'
'" Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 114 Kutsal Aile, v. Kenan Somer, Sol Yaynlan. 2. bask, 1994, s. 158 Komnist Manifesto ve Komnizmin tikeleri, s. 113 141 Kr. Balibar, Ure Le Capital, ii, s. 212
31

338

371

Marx, kapitalizmin yamlsamalan ile klelii de kardatrmtr. crteli ii, karlksz emek harcamyor gibi grnd halde, kle sadece kardksz emek harcyor gibi grnr. Fakat, ikincisi birinci kadar sahte bir grntdr; zira klenin rnnn bir ksmm tketmesine izin verilir. Hem ii hem kle, emeklerinin karlnda yaam gerelerini almalar anlamnda credidirler. Fakat, "[kle] ile efendisi arasnda hibir pazarlk yaplmad ve iki taraf arasnda bir alm satm ilemi gereklemedii iin, emeinin tamam karlksz harcanm gibi grnr."' "Sahiplik-dikisi, klenin kendisi iin emeini gizler, ... para-ilikisi, cretli emekinin karlksz emeini gizler." 3. Gereklik ve grnt ile ilgili yargnn bir karm da udur: Bilim, bir toplumsal oluum kendi temel anatomisini gizleyen mekanizmalarla birarada tutuluyorsa o toplumsal oluumu inceleyebilir. Toplumsal etkeimin hakiki ierii, toplumsal bilimin bir rol senmesi iin gizlenmelidir. leri yolunda bir kapitalizmde, bir kapitalist bir iiyi kiraladnda, ikisi de yaptklar mbadelenin doasnn farknda deildir. i, bir piyasa toplumunda mal retmek ve satmak iin gerekli olan olanaklardan yoksundur. Kapitalist snf bunlan kendi tekeline almtr. Bu nedenle, bu snfn bir yesine kandisini sunmak zorundadr. Fakat pazarlk yapabildii ve baka bir kapitalistin teklifi lehine bir kapitalistin teklifini reddedebildii iin, kendi emeine zgrce sahipmi gibi grnr. znde kapitalizme bah olan o ii, zgr bir arac gibi grnr. Pazarlk yapma olanann yaratt bu grnt, esaretinin ald biimdir ve bu biim altnda esaret gizlenir.(3) Baka bir mek. Marks teoriye gre, metalann piyasa deeri, retilmeleri iin toplumsal olarak gerekli emek zaman niceliiyle belirlenir. Fakat bu deerler, insan abasndan bamsz gibi grnrler. Kapitalist, bir metann yksek piyasa deeri bulunmas nedeniyle onu retmek iin ok sayda ii kiralamaya dediini d"'cretli emek ve Sermaye. cret. Fiyat ve Kr, s. 109 m Kapital, C. 1 .s. 552-553; 've bkz. Theories ofSurplus Value. C. 3, s. 93 "'Bkz. Grundrisse, s. 673-674.

nebitir; oysa gereklikte, retilmesi iin ok miktarda emek gerektiinden tr o metann deeri yksektir. Fakat yine, sradan deneyim ekonomik deerlerin insanlarn harcad enerjiyle diktii olmad dncesini besler. Zira, gnlk arz ve talep dalgalanmasnda fiyatlar harcanan emekten bamsz olarak deiir ve fiyatlarn ihayi olarak harcanan emek tarafndan belirlenmesi gnlk deneyimin tesinde teoriye ulaamayanlara grnmez. Manc, sosyalizmde insanlar arasndaki ilikilerin "saydam" ve "anlalr" olduunu syler. Eylemleri demokratik olarak formle edilmi bir planla btnletirilen ekonomik aracdar, ne yaptklarm anlarlar. Ekonomik faaliyetin mant ve nemi o zaman aleni olur. Manc'n sosyalizm ve bitim kavraylarna katlrsak, sosyalizmin toplumsal bitimi gereksizletirdii sonucuna varrz. eylerin yzeyi de hakiki nitelii arasndaki aynln ortadan kalkt bir dnyada bilimin hibir ilevi yoktur. Kapitalizmin gizemleri, sradan zihne ulalamazh, u ya da bu biimde, kapitalizmin para birikiminde ifadesini bulan deiim deerini bytmeyi amalamas olgusundan kaynaklanr. Sosyalizm, piyasay ortadan kaldrarak gizemleri datr. Zira bunu yapmakla piyasa mbadelesinin arac paray da ortadan kaldrr ve para olmadan, tikel, yararl, algdanabUir biimleri iinde zenginlie kart olarak soyut servet birikimi olamaz. Marx, "eer toplumu kapitalist deil komnist bir toplum olarak dnrsek, ne parasermaye... ne de bundan kaynaklanan ilemleri gizleyen rtler olmayacak" diye yazar."' rnein, bir giriimin gerek performans de grnts arasnda borsann sistematik olarak tevik ettii aynlk asla olmayacak. Eer Marx sosyalizmin toplumsal bilime bak olacan sarmsa, devrimden sonra btn iktisatdann iine son verileceini de dnm mdr? Ricardo Somas burjuva iktisatdan sradan ekonomik araclarn diliyle konutuklarnda gereksiz fazlalk olarak suladm biliyoruz. Fakat onlarn zamannda uadan ekono"' Kapital, c.2, s.334. "Kapitalist toplumda... toplumsal nedenler kendilerini ancak post-festum ortaya koyar" ve bu bu nedenle "byiik alkantlar srekli olur ve olmaldr" diye de ekler.

338 372

mik dil zorunlu olarak yetersizdi; nk, eylerin gerek durumunu rten yzey grngleri betimliyordu. Sosyalist iktisatdann, ya da zaman zaman iktisada uraan ok ynl sosyalistlerin zel bir kavramsal aygt kudanmalanna gereksinimleri olmayacak. Fakat yine de yerine getirecekleri grevleri olacak. Zira, sosyalist retimin rasyonellii ve dolaysyla anladabilirlii dolaysz ulalabilir olsa da, sosyalist ekonominin btn olgular algya ak deddir. Urallar'daki hibir donk, Sovyetler Birlii'ndeki her fabrikay, tarlay ve broyu grecek kadar yksek deddir. Kapital' in II. Cildinde gelecek toplumun rasyonelliini vurguladnda Manc'm tasarlad merkezi sosyalizmde veri toplama ve ileme, sosyalist planlamann kouludur. Fakat sosyalist iktisatdann bulgulan, yardmsz gzlemin bulgularn aaca zaman, verileri arptacaklarm dnmenin hibir nedeni yoktur. Manc'n bilim anlatm doru ise, bu nedenle bilimi oluturmayacaklardr. Marx'a gre sosyalist iktisat bilim deddir; nk, kapitalizmi anlalr klmak iin gerekli olan zel olarak bdimsel kavramlar kudanmaz. Hereyden te, byk lde teoriye gebe deer kavramn terk eder. Emek zaman kavramna gereksinmesi vardr, fakat bu da farkldr. Emek zaman teorik bir kenddik deddir ve emek zaman hesaplamalan, Robinson Crusoe'nunki de dahil btn ekonomderde, teoriden deil saduyudan tretden ilkelere gre yaplr. Sadece kapitalizmde emek zaman artc deer biimini alr. Toplumsal teori ile toplmsal pratii birletirmekle sosyalizm, toplumsal bilimi bastrr. Sadece teori yoluyla anladabilir olmu olan insani balant alanlarn pratikte anlalr hale getirir. Toplumsal bilim gerekli olduu zaman, insanlar kendilerini anlamazlar. nsanlarn kendderini anlamad bir toplum, kusurlu bir toplumdur. Sosyalizm kusurlu bir toplum deildir; bu nedenle, toplumsal-bilimsel teori ona yabancdr. Kapitalizm bulanktr. Sadece bilim onu aydnlatabilir. Fakat sosyalizmin parlak nda uzman aratrmacnn el feneri grnmez. 4. Felsefe toplumsal bilimle zde deildir. Yine de, Feuerbach'n almasna erken yantnda Marx, bilim ve sosyalizm ile ilgili olgun grlerinin gerekli kld toplumsal bilimin feshine
338

denk bir felsefe feshi ansmda bulunmutur. Her iki durumda da ilgi, toplumsal gerekin felsefeye ve toplumsal bilime hayat veren "dzyogenik" zniteliklerinin snmlenmesinin bir sonucudur. Bu altblmde, Manc'm Feuerbach zerine onbirinci tezinin bir bakma yeni bir anlatmm neriyorum. Gereklik ve grnt zerine yarg e teori ve pratiin biri zerine Marksist vurgu arasnda yakn bir balanty gsterir. Teori ve pratiin bir kavram, Marksist teori ve pratikte bir ok anlama analk etmitir. Popler kullanmnda, devrimcder iin bir politikay ne karr. En kaba telafuzunda, devrimcilerin zamanlarnn yansm ktphanede, yansm doklarda ve fabrika kaplannda geirmesini emreder. Fakat bu yaam tarz, kendi bana teori ve pratiin birlii betimlemesini hak etmez; zira bu durum, sadece ikisinin yan yana bulunmasdr. Teori ve pratiin biri, ktphane eitiminin doklarda yaplmasn ve doklardaki deneyimin ktphane masma uygulanmasn gerektirir. Yine de, doru devrimci izgiyle gi daha sofistike neriler vardr. Fakat teoeri ve pratiin birlii bir politikaya de, kurulu bir sosyalist toplumun bir zeiine de iaret edebilir. Zihinsel emek de kol emeinin biri byle bir zelliktir; fakat benim kafamda, Manc'n Feuerbach zerine son tezine bir ek olarak ifade eddebdecek daha yksek metafizik derecede birey var. Manc, "filozoflar dnyay eit biimlerde yorumlamlardr, sorun, dnyay deitirmektir" diye yazyordu. unun eklenebdeceini ileri sryorum: "Yorumu artk gerekli olmayacak ekde deitirmektir. " Engels, Alman ii smf hareketenin Alman felsefesinin meru mirass olduunu belirttiinde, filozoflarn teoride yapmaya alt dnyay anlalr klma projesini proletaryann pratikte gerekletireceini anlatmak istiyordu. Bir politika olarak teori ve pratiin birlii, rasyonel bir dnya kurma greviyle ilikilidir. Bu anlamda teori ve pratiin birlii, bu politikann baard devrimciletirilmi rasyonel dnyann kurucu bir bileenidir. Bu dnya, sosyalist insann pratiini aklayan teorinin o insann pratiinde ortaya kt ve teorisyenin kafasnda ayrca ayrntlandrlmaya gerek duymayan bir dnyadr.
375

Marx'xn Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk'snda ve Feuerbach zerine Tezler' inde teori ve pratiin birlii kavraynn altnda belli bir dnme izgisi vardr. yle bir ey: Teori, gereklie uygun dncelerin retimini amalar. Pratik, dnceye uygun gerekliklerin retimini amalar. Bu nedenle teori ile pratiin ortak noktas, dnce ile gereklik arasnda uygunluk kurma zlemidir. Bir kii kendisini ne torisyen ne de aktivist saymayp, teori yaparak ya da eylemle ya da her ikisiyle gereklik ile dnce arasnda bir uygunluk kurmaya adanm biri sayabilir. yle diyebilir: "Uygunluu gvenceye almann yntemi ikincil bir sorundur. Sorun, verili koullarda yanlmasay ortadan kaldrp kaldrmad sorunudur." Marx, bu bak asyla Feuerbach'm inam yanlsamadan kurtarma programnn yetersiz olduu yargsna varmt. Belli alanlarda, sadece gereklik deitirilmise dnce gereklie uygunluunu srdrebilirdi. Feuerbach, insanlarn kendi koullaryla ilgili yanlsamalarndan vazgemelerini istiyordu. Teorik olarak aa karldktan sonra bile yanlsamalar retmeye devam eden koullardan vazgemelerini istemeliydi. Toplumsal koullar dnce ile gereklik arasnda kanlmaz olarak uygunsuzluk rettii zaman, yanlsamann dman yalnzca dncede deil gereklik zerinde de etkili olmaldr. Sadece pratiin zebdecei belli sorunlar vardr. Feuerbach zerine drdnce tezi dnn: "Feuerbach dinsel kendine yabanclama olgusundan, dnyann dinsel, imgesel bir dnya ve gerek bir dnya olarak ikdemesi olgusundan hareket eder. almas, dinsal dnyay laik temene oturtmaktan ibarettir. Bu iin tamamlanmasndan sonra da, yaplmas gereken esas eyin el atlmay beklediini grmezlikten gelir...""' Marx' bir aktivistin yanlsamaya analitik yant sabrszlnn ifadesi olarak okumak yzeyselliktir. Sadece entelektel zaferlerle yetinme isteksizliini ilan etmiyor. Feuerbach teoriyle dgilenirken, Mara'n pratikle ilgilendii doru deil. ncelikli ilgderi ayndr.
"' Alman deolojisi, s.24

kisi de yanlsamay amak ister ve Marx, yalnzca teorinin bunu yapamayacandan yaknr, "el atdmay bekle"yen "esas ey"le gdi hedef, anlalabilirlii salamaktr. Ancak ortak amac aklda tutarsak, Feuerbach eletirisini miza farkldmn tesinde bir eyin motive ettii bir eletiri olarak anlayabiliriz. Feuerbach'la, yandsamay yok edip gereklik ile dnce arasnda bir uyum balatma ortak arzusundan kaynaklanan bir dnce ayrl vardr. ki dnr de megul eden yanlsamalar, teori yanlsamalar yaratan koullan saaltmad iin, teorik ifadan sonra da varln srdrr. Yanlsamalarn, ilk elde torinii hatalan olmayp teorinin dzeltmeye gcnn yetmedii dnyadaki arplmalar olmasnn nedeni budur. Marx, gereklik ile grnt arasnda bir atma reten toplumsal koullarn kendisiyle atmak gerektiini dnyordu. Toplum paralanm kald srece, gereklik de grnt arasndaki gedik de varln srdrr. Feuerbach zerine Onbirinci Tez ile Hukuk Felsefesine nsz'de Hegel'in filozoflara verdii pasiflik d arasnda dpedz bir atma var gibi grnyor. Felsefe tarihe aktif bir ekdde katkda bulunamaz diyordu. Felsefenin ii, olaylarn atei sndkten sonra tarihi abann rasyonalitesini fark etmektir. Bilgeliin simgesi Minerva'nn baykuu, gn battktan sonra, geceleyin uar."' Onbirinci Tez, yeni bir gnn grevlerini belirtir. Fakat Hegel'in Minerva'nn baykuunun kendini gndz faaliyetinden alkoymasnn ebediyen zorunlu olduunu dnp dnmedii ak ded ve Hegel'in Muak Bdgi kavramna dnersek, Marx ile Hegel arasnda son paragrafn gsterdiinden daha az kartlk bulunduunu grebiliriz. Zira epistemik yanyla Marks sosyalizm Mutlak Bdginin rndr; nk bu bilgiye sahip olmak, topyekn tinsel dnyann doasm uslamlama yapmadan, dolaysz bir eldlde bilmektir. Marn, hem kendi eylemlerinin hem de dier insanlarn eylemlerinin anlamn teorisiz deerlendiren insanlar topluluunu resmederek bu kavray sonuna kadar gtrr.
"' PhUosophy of Righl, s. 13-14

338 376

5. Marx'n gereklik ve grnt, bilim ve toplum, teori ve pratik ile ilgili grlerini biraraya getirdim. imdi Marx'm bilim kavraym eletirecek, fakat toplumsal bdime bak bir toplumun istenirliine olan inancm savunacam. Manc'n grnt ile gereklik arasndaki aralk kavramnn gzlem de teori arasnda artlmam bir ayrma dayandm grdk. Naif biimiyle ayrm kabul etmeye devam edeceim. Dillendirilme balam ne olursa olsun bir gzlem bildirimi saylan teoriden muaf bir gzlem kavramna meydan okumayacam. Daha nce verilen gereklik ile grnt arasndaki ayrln nitelendirilmesinin tutarhln da sorgulamayacam. Tekrarlarsak: Sadece ve sadece bir durumun aklamas, insan aklamadan yoksunsa verilmesi doal betimlemeyi yalanlad zaman ve betimleme saf gzleme dayanmas ve gzlemcinin hibir teorik hipoteze bah olmamas durumunda, grnt e gereklik arasnda bir aralk vardr. Bu dnler btn bilimsel keiflerin gereklik e grnt arasndaki bir aral aa kard tezini kurtarmaz. Bilim, bazen, bilimsel ncesi bgiyi elmeden geniletir, bazen geniletmeden dorular. Sosyalist iktisatann almasnn teorik ncesi inanc skntya sokmad iddias, onun bim olmamasn gerektirmez. Yargsn aklamaktan ok desteklemede Marx'n kuand rneklerden bazdar, belirtilen noktay dorular. "Dnyann gnein etrafnda dnmesi bir paradoks" olabddii halde, "suyun olduka yanc eldlde olumu olduunu ummayz; fakat bunu kefetme, suyun atei sndrdne dair inancmzda bir deiiklii hakl klmaz ve bu nedenle, gerekk e grnt arasnda hibir aral gerektirmez. Deneyim, raporlarnn teorik ballktan muaf olabildiinde srar eden biri bile,"atei sndren ey yanc tzlerden olumaz" ifadesinin bir deneyim kayd deil, element teorisinin bir paras oldunu kabul etmelidir. Gne sisteminin bilimsel resmi, gzleme-masum yantlar olan inanlar akla uygun olarak deitirdi. Suyun oluumunun kefi deitirmedi. Manc'n yargs terkedilmelidir. Onun gzlem ile teori kaba kartln kabul edersek, bilimsel aklamann her zaman grn

tde sunulmayan bir gereklii aa kardn, fakat sadece zaman zaman grntnn itibarm drdn syleyebiliriz. kincisini yaptnda bilime ykc, yapmadnda ntr diyelim. Galiba, sadece ve sadece merkezi toplumsal sreler teorik aklamay gerektirdii zaman bir toplum bilimine gereksinim var. Bir toplum bilimine gereksinim duymay as olarak zc bulmamn makul olduunu savunacam. nce ykc, ardndan ntr toplumsal bilim iin aym iddiada bulunulacak. Ykc toplumsal bilim bakmndan tezi savunmak daha kolaydr. Toplumsal gereklik e, grnts arasnaki aralk, kukusuz talihsiz bir durumdur. Fakat, bu savunuyu, kartrabilecek dier savunulardan ayrt etmeliyiz. Srf gereki aa karmak iin teorinin gerekli olduunu ' ifade ettiinden tr arala hayflanabilir. O halde genel olarak anda deil, gerekliin teorik-ncesi elde edilmezlii olgusuna hayflanlyor. Ntr bim gerekli olduunda da bu dorudur. Bu nedenle, arala bu tepki, zel olarak ykc bilime ynlendirilmez. Diyelim ki, smry gizlemek iin zorunlu olduundan tr aralk vardr. Ya da diyelim ki, smry gizlemesinin dnda, araln aklanmas yanltr. Her iki durumda da, smry gizleyerek onu koruduu iin arala hayflamlabilir. Grlmesi zor olduunda ona kar savamak daha zordur. Yine bu da, genel olarak arala itiraz de. nsanlar yandgya srkledii gerekesiyle arala itirazlan da bir tarafa brakabiliriz. Zira, aydnlatldktan soma da varlklarm srdrebddiklerini grdk. Aralkla balantl olabilcek tatsz koullan bir tarafa braktktan soma da arala itiraz eddebir mi? Hereyden te, doadaki aral rnekleyen seraplar, l gezilerini daha ilginletirir. Fakat benzer gerekelerle toplumsal gereklik ile grnt arasndaki aral mazur gstermek kabul edilemez lde ciddiyetsiz grnyor. Eilim teorik bilgi tarafndan snrland zaman bile, deneyimin nemli toplumsal sorunlar hakknda yanllara inanma eilimine neden olmas olgusuna hayflanmak kukusuz akla uygundur. Fakat, Manc'n, bilimin zorunlu olarak ykc olduunu dn379

mede yanldn kabul ettiini varsayalm. Sosyalizmin, ntr toplumsal bdim de dahil olmak zere teorik anlamnn roln azaltmasn arzulamaya devam eder miydi? S an mm ederdi ve makul olan da budur. Teoriye dayanmadan kendini anlamann bir kii iin istenir olduuna inanyorum. Zira, kendime ve eylemlerimi yneten nedenlere ulamak iin teoriye gereksinim duyduum lde, kendimden ve yaptm eyden yabancdatm aklanmas zor duygusuna kaplrm. Katldm toplumsal srelerin bir teorisine duyulan gereksinim, bu srelerden benzer bir yabancdamay yanstr. Bu nedenle, toplumsal bilime dayanmann azalmas istenirdir. Elbette, bu onu olanakl klmaz. Saydam insan ilikilerine duyulan zlem, ksmen karlanabilir; nk, bulankl besleyen kaldrdabilir toplumsal kurumlan, en bata da piyasay, saptayabiliyoruz. Fakat, Hegelci Marks gelenekte dnlen topyekn saydaml umut etmek bounadr. Dbilimde, Uetiim teorisinde ve piyasa tesi iktisat alanlarndaki son gelimeler bunun yeterli kantdr. nsani grnglerin ntr teorisini ortadan kaldrmak, bunu arzulamak anlalr olsa da, umulamaz. En gl gereki umut, ykc teorinin gereksiz, ntr teorinin genel olarak ulalr olmasdr.'" Birok kii, teorinin genel olarak uladabilir olmas durumunda, "gzlem ifadelerinin, teorik sz daarcnda yanstlr duruma geleceini ileri srerdi. Bu neriyi aklamayacam. Formlasyonu, tartmamz ereveleyen gzlem ile teori arasndaki kaba aynm ihlal eder.

111

Daha kusursuz deerlendirmeler iin bkz. Kral ve Urry, Socal Theory as Science, s. 195

380

EK: II Baz Tanmlar

Aadaki tanmlar, Marx'n bilinen kavramsal pratiini dzenleme niyetindedir, fakat Marx'n tanmlanan terimleri her trl kullanna uymazlar. Marx terimleri ak kullanmtr; fakat* terimlerinin tek tanmm belirleyecek ekilde dikkatli kullanamamtr. Bu tanmlar, basit, kesin ve onun dncelerine genel olarak sadk olmay amalyor. Kuttanm Deeri "Kullanm deeri" terimi, bir gc ve trev olarak bu gce sahip eyleri anlatr; yle ki, (bir) kullanm deeri bulunan ey, bir kullanm deeridir."' Bir eyin kullanm deeri, o eyin bir insan arzusunu dolayl ya da dolaysz tatmin etme gcdr. retimde ya da baka bir kullanm deerinin edinilmesinde kullanldnda bir arzuyu dolayl olarak tatmin eder. Aksi durumda bir arzuyu dolaysz tatmin eder. Bir otomobilin kullanm deeri, dier eyler yatmda, otomobilin tipine bal olarak belli bir hz ve rahatlk lsyle insanlar tama gcdr. Rahat bir ekilde ve hzla hareket arzusu, bu gce bir kullanm deeri verir. Suyun kullanm deeri, suyun susuzluu giderme, atei sndrme ve baka ekillerde insan arzularm doyurma gcdr. Btn insanlarn aym eyleri arzulad, ya da arzuladklarnda da onlardan ayn hizmetleri istedikleri doru deildir. Fakat, bir eyin tatmin edebildii en azndan bir tek arzu var olduu srece, o eyin bir kullanm deeri vardr.
"'Parantez iine alnm bir belirsiz tanm edan kullanyoruz; nk, gcn atfedildii her yerde, bir g atfedilir ve tersi. (Bir) kullanm deeri (bir) g olduuna gre, gramer ayndr. Marx, terimi burada gsterildii gibi tanml ve tanmsz kullanr.

Suya yaplan gndermenin gsterdii gibi, btn kullanm deerleri insanlar tarafndan retilmez. Dahas, insanlarn rettii eyin kullanm deeri, ksmen her retim dntrd, tad ya da kard bir malzeme zerinde gerekletii iin, btnyle o eyi reten emek sayesinde deildir. Otomobillerde kullanlan eliin elde edildii demir cevheri, otomobilin kullanm deerine katkda bulunur, fakat insanlar tarafndan retilmez. Arabann kullanm deerini etkileyen eliin gc, sonu olarak sadece ksmen insan abas sayesindedir. eliin dzenlenmesi de, sadece insan abasnn bir sonucu deil, doann oluumunun da bir sonucudur. Doa yasalar, uygun bir ekilde atlan bir elik yapsnn stabilitesini salar. Meta "Meta" terimi, zaman zaman bir stat kazanan kullanm deerlerini anlatr. Bu nedenle, zaman zaman bir stat kazanan kiileri anlatan "bakan" terimiyle karlatrlabilir. "Bakan" teriminin kullanlmas, belli tipte toplumsal ilikilerin varlm gerektirir. "Meta" terimi de bunu gerektirir. ("Kullanm deeri" iin aym ey geerli deildir). "Meta" bir staty anlatt iin, bir zamanda ya da bir bakmdan bir meta olan bir kullanm deeri, baka bir zamanda ya da baka bir bakmdan meta olmayabilir. Peki hangi koullarda bir kullanm deeri meta stats kazanr? Baka bir kulanm deeriyle mbedele edildii zaman, ya da baka bir kullanm deerine, ya da genel olarak dier kullanm deerlerine karlk olarak sunulduu zaman, baka bir ifadeyle, ya bir piyasa ilemine uradnda, ya da belirttiimiz gibi "piyasada" olduunda meta stats kazanr. Bir ifti kendi ailesinin tketimi iin bir galon st retir ve bunu satmaz ya da takas etmezse, st bir meta olmaz. Birisi stn yolunu kesip onu pazara gtrseydi, onu bir metaya dntrrd. Bir adam bir frndan satn alman bir rei yerse, kesin konuursak bir meta yemiyordur; nk rek son alcsna ulatnda meta olmakatn kar. Mbadele alannda kp tketim alanna girer. Artk piyasada deildir.
383

338

rek, kullanm deerine meta statsnn bir zamanda nasl yaptm baka bir zamanda yapmadn gsterir. Bir bakmdan meta olup baka bir bakmdan meta olmayan kullanm deerinin bir rnei de, hem oturulan hem de satdk olan bir ev rneidir. Ayn anda hem tketim alannda hem mbadele alanndadr. Yukardaki kesin meta stats lt, Marx'n bir kullanm deeri "szcn kesin anlamnda sadece dolam erevesi iinde bir metadr" eklindeki retisine uygundur."1 Fakat ounlukla snrlamalar gevetir retim ve tketim alanlarnda olduu zaman bile meta diyerek, tarihinin bir noktasnda piyasada bulunan herhangi bir rn anlatmak iin terimi kullanr;, bazen, satlmas kesin olmayan bir rn olduu zaman bde piyasa ekonomisindeki herhangi bir rn anlatmak iin terimi daha geni anlamda kullanr. "Meta" terimini, sz edden iki serbestlikten ikincisine deil birincisine uygun olarak kullanacaz. Deiim Deeri Deiim deeri, meta statsne sahip kullanm deerlerinin bir zniteliidir. Bir metann deiim deeri, dier meta nicelikleri karsndaki deiim gcdr. (Daha kaba olarak, bir metann satn alma gcdr). Dengeli piyasa koullarnda mbadele edilecei baka trden metalann saysyla llr.m Bu nedenle bir ceketin deiim deeri, sekiz gmlek, apka ya da on paund olabdir. Deiim deeri, greli bir byklktr. Bir metann deiim deerini belirleyen ey, onun mudak bir byklk olan deeridir. Sadece A' nn deeri de fi' nin deeri arasndaki oran x:l olmas durumunda, bir A metas kendi deiim deeri olarak x birim B
Theories of Surplus Value, C. 3, s. 290. Pazarda olmayan bir kullanm deerinin, potansiyel deiim deerine kart olarak, deiim deerine sahip olup olmad, "meta" teriminin ne kadar serbest kullanldna baldr. 01 Bu ciimle, sadece Kapital'in 1. cildinin kavramsal dzleminde geerlidir. 2. ve 3. ciltlerde tartlan fiyatn deiim deerinden sapmas dikkate alnarak nitelendirilmesi gerekir. Bu sapmalar, denge koullarnda gerekleir. Ksa vadeli arz talep hareketlerinin sonucu deil, ticari kr, sermayenin organik bileimindeki a farklar ve rant gibi koullarn bir sonucudur. Sapmalar, emek deer teorisiyle ilgili byk sorunlara neden oluyor, fakat bu kitapta emek deer teorisi ele alnmad iin, cmledeki basitletirme savunulabilir

metasna sahiptir. ki metann birbiriyle orantd deiim deerleri, deerde deiiklikler olduu zaman, deiiklikler yn ve oran olarak zdese, aym kalr. Marx'a gre, bir metann deiim deeri, standart retkenlik koullarnda o metann retimi iin gerekli emek zamannn niceliiyle orantd ve bir biimli olarak, ve dier metalar retmek iin standart olarak gerekli emek zaman miktaryla ters orantd ve bir biimli olarak deiir. (Tek bana birinci koul, sadece deerin belirlenme tarzn ifade eder). Bu, deiim deeri tanmnn bir sonucu ded, bu kitapta ne savunulan ne de yadsnan baka bir Maksist tezin sonucudur. (Burjuva iktisatdar, bir metann kullanm deerinin onun deiim deerinin bykln etkilediini genelde savunurlar. Marx iin, kullanm deeri deiim deerinin zorunlu bir kouludur ve farkl metalann retilme miktarm etktier; fakat tek bama emek zaman, bir metann ne kadar deiim deerine sahip olduunu belirler.) Tpk kullanm deerine sahip bir eyin kendisinin bir kuanm deeri olmas gibi, deiim deerine sahip bir ey de bir deiim deeridir (ve deere sahip bir ey bir deerdir).

Para
Kuanm deerini, bir insan arzusunu dorudan ya da dolayl olarak tatmin etme gc olarak, deiim deerini (baka) metalar karsnda mbadele gc olarak tanmladk. Fakat metalar karsnda mbadele gc dolayl bir ekde insan arzusunu tatmin etmeye hizmet eder, nk, kuanm deerlerinin elde edilmesine olanak verir. Demek ki, deiim deeri bir tr kuanm deeridir. (Yine de, zaman zaman, yanl anlamann olas olmad balamlarda, "deiim deerinden bamsz kullanm deeri"nin yerine "kullanm deeri"terimini kullanacaz.) imdi paray, (a) sadece deiim deerine sahip olduu iin kullanm deerine sahip ve (b) meta mbadelecilerinin genelde kabul ettii bir meta olarak tanmlyoruz. Sadece deiim deerine sahip olduu iin parann kuanm deeri bulunduu halde, sadece onun kullanm deerinin onun
385

341

deiim deeri olduu doru deildir; zira, btnyle deiim deerinin bir paras olmayan kullanm deerine de sahiptir. Zengin bir adam, zenginginlii sayesinde prestij ya da siyasal g elde edebilir. Yine de harfi harfine bunlan satn almas gerekmez; zira, bunlan elde etmek iin herhangi bir para transferinde bulunmas gerekmez. O adamn sahip olduu deiim deeri sayesinde edindii kullanm deerlerine sahiptirler, fakat elmas bir kol dmesi satn alma gcnden farkl olarak, nfuz elde etmek gc o adamn sahip olduu deiim deerinin bir paras dedir. Parann kullanm deeri btnyle deimi deerine bal olduu iin, para arzuyla esiz bir iliki iindedir. Parasal olmayan bir meta isteyen bir adam, ayrt edici zgl nitelikleriyle belli trden bir nesne olduu iin onu ister. zel bir otomob istiyorsa, daha zgl niteliine aldrmayp srf otomob olduu iin onu isteyebilir. Fakat, zel trden bir otomobil, sz gelimi bir Ros Royce ya da spor bir araba olduu iin de isteyebilir ve metay arzu nesnesi olarak niteleyen zgl tarifin ilke olarak snr yoktur. Bunun aksine, paray arzulayan bir kii, sadece bir para miktarm arzular ve ne trden para edindiine aldrmaz.'" Adam Scotland'da ise, tam tamna bir ngiliz poundu arzulda kadar sko poundu arzular. Tasarmndan dolay sko poundunu tercih ederse. Onu tercih etmesi para olarak niteliinden, deiim deeri kanal olmasndan tr dedir (oysa bir adam, motorlu bir ara olarak ok iyi olduunu dnd iin bir Rolls Royce'u tercih edebilir). (a) zeiini ele alalm. Btn metalann, tketimde gereklenen (tketim, bir kullamm deerinin baka bir kullanm deeri retmek iin kullanld retken tketimi de kapsyor) sahip olduklan kullanm deerine ek olarak, deiim deerine sahip olmalar nedeniyle de kullanm deerleri vardr. Fakat para, sadece deiim deerine sahip olduu iin kullanm deerine sahiptir. Genelde parann tanmlaycs olarak tarif edilen ilevler, deiim deerinin dmda kullamm deerinden yoksun olmas olgusu bu ilevleri yerine getirmesini olanakl kld iin paraya atBkz. Grundrisse, (Berlin), s. 872, 936

fedilir. Para, mbadele arac, deer ls vb. olarak ilev grr. Fakat, onu bu ilevleri yerine getirmeye elverili hale getiren zniteliklere kart olarak, bu hizmetlere gnderme yaparak paray tanmlamak yanltr. (b) zelliine gelince. Bu koul, bir metann para olup olmamasnn bir derece meselesi olduunu ima eder; zira, kabul edilelebilirlik bir derece meselesidir. Kabul edebirliin genel olmasn istemekle, hisse seneteri, bonolar vb. nesneleri dlarz. Bu ve benzer parasal katlarn, deiim deerleri dmda kullanm deerleri yoktur ve snrl dolam alam dmda paramn ilevlerini yerine getirmez: Fien herkesten fiilen hereyi satn alamazlar. Bu tanm, para ile para olarak kulandan ey arasnda bir ayrm destekler Para olmayan para, parann ilevlerini yerine getirdiinde para gibi kullanlr; fakat parann tanmlayc nnitetiklerinden birinden ya da ikisinden yoksundur. Bir paragraf nce sz eden eyalar ikinci znitetikten yoksundur. Baz ilkel mbadele aralan (rnein buday, sr) birinci znitetikten yoksundur. Mbadele alannda olduu kadar tketim alannda da gerekleirler. Son olarak, her hangi bir meta, her iki tanmlayc znitetikten yoksun olsa be, parann baz ilevlerini zaman zaman yerine getirebilir. Tanmn belli bir zgll vardr. Dnyada ok ey bu tanm tam olarak karlar; zira, sadece parasal kullanma uygun hemen hemen hibirey yoktur. Metal paralar ttn tabakalarm amaya yarayabilir ve banknotlar ku ty niyetine bir dein iine konulabilir. Fakat metal paralarn ve banknotlarn deiim deeri, sadece benzer tketim hizmetlerini yerine getiren parasal olmayan nesnelerin deiim deerini normalde aar. Genel olarak para, parasal olmayan kkde bir nesneden daha deerlidir; aksi takdirde, dolamdan ekilir. Bozuk para ve banknotlar, kullamm deerlerini bu kadar belirleyici biimde deiim deerlerine borlu olduklarna gre, tanm karlyorlar gibi dayanmak, sahip olduklar ekstra kullanm deerini de karayacak daha karmak bir tanm ina etmekten daha aklcadr. Para olmalar olgusuna ramen bu artk kullanm deerlerine sahiptirler. ( Bir mudinin bankadaki paras, ikincisin387

386

den yoksundur; nk, cari bileimi yoktur. Burada tanm gereklenir; zira, sahip olduu ey, btn artk kullanm deerlerinden arnm deiim deeridir, elbette parasn maddi biimde ekinceye kadar). Parann artk yaran- ve yararszh-cari bdeimin nemsiz olduu iddiasn deitirmeyi de zorunlu hale getirir. Yz peni, pek ok ama baknundan, bir dolarlk banknottan daha az gvenilirdir. Fakat bylesi olgular, sylenenlerde sadece ok nemsiz deiiklikleri gerekli klar. Son olarak, metal parann jeton olarak kullanm de dgili birka sz. Bu, parasal bir kullanm deddir. Yetkili (bir metroyu idare eden, ya da bir park-metreden sorumlu), metal parayla alan bir makina tasarlamakla bir metal paraya parasal olmayan bir kulanm deeri verir. Burada para olarak para, mbadele srecinde ustaca dzenlenmi bir "ksa devre" yoluyla parasal olmayan kulanm deeri olarak satn alr. Cari tercihler ortaya kar ve biri, daha fazla gereksinim duyulan bir dim bozuk paraya on sent verebdir; fakat bu grngler, nemli iddialarn ciddi kar rnekleri deddir. Sermaye Sermaye bir deiim deeri biimidir. Kimi piyasa mbadelesi eiderini betimleyerek kavrama giriyoruz. Bir mbadeleci ya para (Af) ya da parasal olmayan bir meta (C) teklif edebilir. Ve Af ya da C alabilir. Mbadelenin bir tr takastr ve ematik temsili yledir: I C-C'

Burada adam pantolonu parayla mbadele eder ve, parayla da buday alr. nc tr mbadelede para sermaye olarak ilev grr:

M - C - M'

Hl'te bir kii para deyerek pantolon edinir ve dediinden fazla bir para miktar karlnda pantolonu satar. Tr olarak Af'den farkl olduu iin ded nicelik olarak Af' den fazla olduu iin Af' elde etmeye alr. Kt ans ya da ticari bir mnasebetsizlik, onu Af' den daha kk bir Af' kabul etmeye zorlayabilir, fakat Af' de bir azalma I'n amac deddir. III. mbadele devresinde Af sermayedir; nk, sahip olunan deiim deeri miktarn arttrmak amacyla mbadele edilen deiim deeridir. Kapitalist bir tccar, mal alp satarak Hl'teki gibi davranr. Parann sermaye biimi almasnn dier bir yolu da, faize yatrma yoludur: IV Af (t) - M'(t+n)

I'de bir kii bir C'yi pazara getirir ve baka trden bir C ile dner. Bir uval budayla mbadele edden bir pantolon olabilir. Kii pantolonlan istemez, ya da budaydan daha az ister; bu nedenle onlan buday lehine terk eder. Baka bir tr mbadelede para, ileme araclk eder grnr: II C-M-C
388

(Parantez ii ifadeler, parann aktarld zamanlan gsterir) Kapitalist, tanm gerei, parasal olmayan bir deiim deerine kart olarak para kullanmaz. Be yd soma 15 inek almak kouluyla 10 inek bor veren biri, inekleri faiz getiren sermaye olarak kullanyor olabilir. Bir tccar, parasal olmayan bir metay parasal olmayan baka bir metayla srekli mbadele edebilir.Mbadele dizisinde soma gelen metalar daha fazla deiim deerine sahip olduu iin tccar bu mbadeleleri yapyorsa, ilemleri takas biimini almasna ve kendini tekrarlayan I olarak, dolaysyla C'-CJ-C3 -C olarak sunulabilmesine karn, bir kapitalist gibi hareket ediyordur. Zira, kapitalist alveriin ilevsel nedenleri normalde paray
338 388

gerektirir. Fakat sermaye, tanm gerei, parann bir tr deil deiim deerinin bir trdr. nc trden bir kapitalist kendi M'sini, toptan retim aralar olarak bilinen emek gc (LP), hammadde, alet vb. den mey-dana gelen bir C ile mbadele eder ve M' den daha fazlasma pazarlayabilecei bir sonu elde etme amacyla retken bir srete birletirir. Bu operasyon aadaki gibi emalatnlabilir: /LP V M-C/ \ P MP C1 -M'

" P bu devirde -I'tekinin tersine- mbadele srecinin, C'nin tketilip bu tketimle C'nin retildii bir retim sreciyle kesintiye uradn gsterir. Marx, devre V mbadelesinde hareket eden sermayeye snai sermaye der; oysa, altran sermaye demek daha iyi olabilirdi; nk emek gc kralamasyia farkldr ve sanayide olduu kadar tanmda da grnr. retimi esas olarak devre V dahilinde olduu zaman toplum kapitalist saylr ve emekiler snfndan ayn emek gc kiralayan bir snf vardr. Birinci koul ikincisini gerektirmez ve XI. blmde, retimi kapitalist olduu halde snfsal blnmeden yoksun olduklan iin kapitalist olmayan toplumsal biimi betimleme frsatmz oldu. Marksist evrelerde genel kabul gren iki sermaye nitelemesi tanm olarak nitelenmezler. Sermaye, emek gc satm alan ile satan arasnda bir iliki deildir."' Daha dorusu, bu ilikiyi tevik" eder ve bu iliki tarafndan yeniden retilir. Sermaye "cansz emek"le de zdeletirilmez. Cansz emek, belli toplumsal koullar altnda, devre V'e MP olarak girdii zaman, sermayedir. "Sermaye", terimi, makina, emek gc ("deien sermaye"de olduu gibi), para vb. anlatmak iin kullanlabilir; fakat sadece byle denilen ey, deiim deerini bytmeyi gzetilerek kul-

lanlan bir deiim deeri ise. Bu nedenle Marx, snai-kapitalist devrede C olan tketim mallarm anlatmak iin "meta-sermaye" ifadesini kullanr. Deiim deeri ancak biim deiikliklerine urayarak artabildii iin sermaye birok biim alr. Bu nedenle Mam, bazen sermayenin bir ey deil, bir sre olduunu syler. Bu iddiann nedeni anlalabilir; fakat sermayeyi bir deiim deeri tr olarak, belli bir kullanma tabi bir deiim deeri olarak ifade etmek daha anlalr. Sermaye birikimi nasl olanakl olur? eitli tipte kapitalistler balangta sahip olduklarndan daha fazla deiim deeriyle nasl ortaya karlar? Marksist yant emek deer teorisinden gelir. Her deiim deeri retken srete yaratlr, mal mbadelesiyle hibir deiim deeri yaratlmaz. Bu nedenle, metalan mbadele ederek deiim deeri edinenler, her zaman reticilerinin zararna bunu yaparlar. Bu tez, verilen sermaye tanmna girmez. Tanmn kabul, Marks iktisadn temel iddialarnn reddiyle badar. ema V'in, bir sanayicinin nasl hareket ettiinin tartmasz bir temsili olduuna da dikkat edin. ema, M' M' den fazla olmasma neden olann LP'nin devredeki varl olduunu ima etmez. Emek deer teorisinin tezleri bu kitapta gelitirilen savunular tarafndan nceden varsaylmyor ve gerektirilmiyor.

Byle bir tarama kar, bkz. Grundrisse. s. 259

338

391

Aktarma Yaplan Eserler

Marx Ve Engels'in Eserleri MESW, 1%9'da yaymlann ciltlik Selected Works'den ayn olarak 1958'de Moskova'da iki cdt halinde yaymlanan Marx-Engels Selected Works'n ksaltlmdr. Berlin Gnndrisse'in dnda, btn gndermeler ngilizce basklardr. [Gndermelerin Trkeye evrilmi eserlerdeki yerleri metin iinde ilgili yerlerde gsterilmitir, -n.] MARX, "On the Jewish Question," (1843), T. B. Bottomore (ed.), Kari Marx: Early Writings, Londra, 1963 iinde. "Economic and Phdosophical Manuscripts." (1844), Bottomore (ed.), ibid iinde. ENGELS, The Condition of the Working Class in England in 1844, (1844), Londra, 1892. MARX, "Introdoction to A Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy ofRight," (1844), Marx ve Engels, On Religion, Moskova, 1957 iinde. ve Engels, The Holy Family, (1844), Moskova, 1956. The ses on Feuerbach," (1845), Manc ve Engels, German Ideology iinde. ve Engels The German Ideology (1846), Moskova, 1964 "The Communism of the Paper Rheinischer Beobcahter," (1847), Manc ve Engels, On Religion, Moskova, 1957 iinde. The Poverty of Philosophy, (1847), Moskova, tarihsiz. ENGELS, "Principles of Communism," (1847), L. Huberman ve P. Svveezy (eds), The Communist Manifesto, New York, 1968, iinde. MARX ve ENGELS, "Manifesto of the Communist Party." (1848), MESW Cdt 1 iinde.
392

MARX, "Speech at the Trial of the Rhenish District Committee of Democrtas," Manc ve Engels, Neue Rheinische Zeitung'dzn Makaleler, Moskova, 1972 iinde. "Wage Labour and Capital." (1849), MESW Cilt 1 iinde. " The Eighteenth Bnmaire of Louis Bonaparte." (1852), MESW Cdt 1 iinde. Speech at the Anniversary of the People's Paper'(1856), MESW, Cdt 1 iinde. Grundrisse der Kritik der Politischen konomie (1857-8), Berlin, 1953. Grundrisse, (1857-1858), Harmondsvvorth, 1973. A Contribution to the Critique ofPolitical Economy, (1859), Londra, 1971. Theories of Surplus Value, (1862-1863), Cdt 1, Moskova, 1969; Cdt 2, Moskova, 1968; Cdt 3, Moskova, 1972. "Inaugural Address of the Working Men's International Assocition," (1864), MESW Cdt 1 iinde. ""Wage, Price and Profit," (1865), MESW Cdt 1 iinde. Capital, (1876 vb.), Cdt 1, Moskova, 1961; Cdt 2, Moskova, 1957; Cdt 3, Moskova, 1962. "Results of the Immediate Process of Production", (186?), Manc, Capital; Cdt 1, Harmondsworth, 1976 iinde. ENGELS, "The Housing Question,." (1872), MESW Cdt 1 iinde. MARX, "From the Resolutions of the General Congress Held in the Hague," (1872), Manc ve Engels, Selected Works, Moskova, 1969, Cilt 2 iinde. ENGELS, "On Social Relations in Russia," (1875), Markx ve Engels, Selected Works, Moskova, 1969, Cilt 2 iinde. MARX,"Critique of the Gotha Programme," (1875), MESW Cdt 2 iinde. ENGELS, "Kari Marx," (1877), MES W Cilt 2 iinde. Anti-Dhring, (1878), Moskova, 1954. MARX, "Marginal Notes on Adolph Wagner's 'Lehrbuch der poli tischen konomie" Theoretical Practice, Bahar 1972 ENGELS, "The Mark", (1882), The Peasant War in Germany, Moskova, 1956 iinde.
393

The Origin of the Family, Private Property, and the State, (1884), New York, 1942. "Decay of Feudalism and Rise of National States," (188?), The Peasant War in Germany, Moskova, 1956 iinde. "Ludwig Feuerbach and the End of Classical German Phdosophy," (1886), MESW Cdt 2 iinde. "On the Erfurt Programme," (1891), Marxism Today, ubat 1970 iinde. "Introduction to The Civil War in France," (1891), MESW Cdt 1 iinde. "Introduction to Socialism, Utopian and Scientific," (1892), MESW Cdt 2 iinde. MARX ve ENGELS, Selected Correspondence, Moskova, 1975. Dier Yazarlar ABRAMSKY, C (ed.) Essays in Honour ofE.H. Carr, Londra, 1974. ACTON, H. B "The Materialist Conception of History," Proceedings of the Aristotelian Society, 1951-1952, The Illusion of the Epoch, Londra, 1955. What Really Marx Said, Londra, 1967. "On Some Criticisms of Historical Materaialism, T Proceedings of the Aristotelian Society, Ek Cilt 1970. ALTHUSSER, L., Pour Marx, Paris, 1965. ve dieri., Lire Le Capital, 2 cdt, Paris, 1965. Lenin and Philosophy, Londra, 1971. ANDERSON, P., Passages from Antiquity to Feudalism, Londra, 1974. Lineages ot the Absolutist State, Londra, 1974. "The Antionmies of Antonio Gramsci," New Left Review, Kasm 1976/Ocak 1977.. ASHTON, T. S., The Industrial Revolution, Londra, 1948. BAKER, C.E., "The Ideology of the Economic Analysis of Law," Philosophy and Public Affairs, Sonbahar 1975. BALIBAR, E., "Sur les concepts fondamentaux du mat^rialisme historique," Althusser ve dieri. Cdt 2 iinde.
338

BAUMRIN, B. (ed.), Philosophy of Science; The Delaware Seminar, Cilt 1, Ne w York, 1963. BLOCH, M., Feudal Society, Londra, 1965. French Rural History, Londra, 1966 BLUM, J., "The Rise of the Serfdom in Eastem Europe," American Historical Review, 1956-1957. BOBER, M. M., Kari Marx's Interpretation of History, Cambridge, 1950. BOORSE, C., "Wright on Function," Philosophical Review, 1976. BORGER, R.ve CIOFFI, F. (eds.), Explanation in the Behavioural Sciences, Londra, 1970. BOUDIN, L., The Theoretical System of Kari Marx, Chicago, 1907. BRAY, J., Labour's Wrongs and Labour's Remedy, Leeds, 1839. BRENNER, R., "Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe, " Post and P re sent, ubat 1976. CALVEZ, J-Y, La Pensee de Kari Marx, Paris, 1956. CANFIELD, J., 'Teleological Explanation in Biology," British Journal for the Philosophy of Science, 1964. CATEPHORES, G. ve MORISHIMA, M., "Is there an 'Historical Transformation Problem'?", The Economic Journal, 1975. COHEN, G. A., "The Workers nad the Word:Why Marx had the Right to Think He was Right, " Praxis (Zagrep), 1968. " On Some Criticisms of Historical Materialism, I," Proceedings of the Aristotelian Society, Ek cilt, 1970. "Manc's Dialectic of Labour," Philosophy and Public Affairs, Bahar 1974. "Being, Consciousness and Roles: On the Foundations of Historical Materialism," Abramsky (ed.) iinde. "Robert Nozick and Wdt Chamberlain: How Patterns Preserve Liberty," Erkenntnis, 1977. COHEN, P., Modern Social Theory, Londra, 1968.
395

DE SAINTE-CRODC, G.E. M., "Kari Marx and the History of Classical Antiquity," Arethusa, 1975. DOBB, M., Capitalism, Development and Planning, New York, 1967. Welfare Economics and the Economics of Socialism, Cambridge, ngiltere, 1969. DUNCAN, G., Marx and Mili, Cambridge, ngiltere, 1973. EAGLETON, T., Marxism and Literary Criticism, Londra, 1976. FINLEY, M. I., The Ancient Economy, Londra, 1973 FLINN, M. W. ve SMOUT, T. C. (eds.), Essays in Social History, Oxford, 1974. FREUD, S., "The Future of an HIusion/TTe Complete Psychological Works ofSigmund Freud, Cilt XXI, Londra 1961 iinde. FROMM, E. (ed), Socialist Humanism, Garden City, New York, 1966. GALBRATH, J.K., The Affluent Society, Londra, 1958. The New Industial State, Harmondsworth, 1969. Economics and the Public Purpose, Londra, 1974. GELLNER, E., Thought and Change, Londa, 1964. GOLDMAN, A., "Tovvards a Theory of Social Power," Philosophical Studies, 1972. GOLDMANN, L., "Socialism and Humanism," Fromm (ed) iinde. GOLDSTICK, D.,"On the Dialectical Unity of the Concept of Matter," Horizons, (Toronto), K 1969. GOUGH, I., "Productive and Unproductive Labour in Marx," New Left Review, Kasm/Aralk 1972. HANSON, N.R., Patterns of Discovery, Cambridge, ngiltere, 1965. HARRIS, A. L., "Utopian Elements in Mara's Thought," Ethics, 1949-1950. HARTWELL, R. M., The ndustrial Revolution and Economic Growth, Londra, 1971. Hegel, G.W.F., "Preface to The Phenomenology ofMind." v. W. Kaufman, Hegel, New York, 1965 iinde.
396

Logic, v. W. VVallace, Oxford, 1892. The Philosophy ofMind, v. W. Wallace ve A. V. Miller, Oxford, 1971. The Philosophy ofNature, Cilt 1, v. M. J. Petry, Londra, 1969. The of Philosophy Right, v. T. M. Knox, Oxford, 1958. The History of Philosophy, Cilt 1, v. E.S. Haldane, Londra, 1892. The Philosophy ofReligion, Cilt 1, v. E. B. Speirs ve J. B. Sanderson, Londra, 1895. The Philosopy of History, v. j. Sibree, New York, 1900. Lectures on the Philosophy ofWorld History, v. H.B. Nisbet, Cambridge, ngiltere, 1975. HEMPEL, C. G., "Explanation and Pediction by Covering Laws," Baumrin (ed) iinde. Aspects of Scientific Explanation, Ne w York, 1965. HICKS, J., A Theory of Economics History, Oxford, 1969. HLL, C., Puritanism and Revolution, Londra, 1968. Reformation to industrial Revolution, Londra, 1968. -Change and Continuity in Sevententh-Century England, Londra, 1974. HILTON, R. H.,(With P.H. Savvyer), "Technial Determinism: The Stirrup and the Plough, " Past and Present, Nisan 1963. SWEEZY, P DOBB, M. ve dieri., The Transition from Feudalism to Capitalism, Londra 1976. "Introduction," Hilton, Sweezy, ve dieri, iinde. "Capitalism: What's in a Name?", Hilton, Sweezy ve dieri. iinde. HINDESS, B. ve HIRST, P.Q., Pre-Cpitalis Modes of Production, Londra, 1975. HOBSBAWM, E.J., "Introduction," Marx, Pre-Capitalist Modes ofFormations, Londra, 1964 iinde. HOHFELD, W.N., Fundamental Legal Conceptions, New Haven, 1966. HOOK, S., Tovvards the Understanding of Kari Marx, Londra, 1933.
397

HOV/ARD, M.C. ve KINGJ.E., The Political Economy ofMarx, Lonrda, 1975. HUME, D., Enquiry Concerning Human Understanding, Salby Bigge (ed.), Hume's Enquiries, Oxford, 1902 iinde. A Treatise of Human Nature, Oxford, 1964. KANGER, H. ve KANGER, S., "Rights and Parliamentarism," Theoria, 1966. KEAT, R.ve URRY, J., Social Theory as Science, Londra, 1975. KIDRON, M., Western Capitalism Since the War, Londra, 1968. KIERKGAARD, S.JEdifying Discourses: A Selection,v. D. F. ve L. M. Swenson, New York, 1958. KOSMENSKY, L Studies in the Agrarian History of England in the Thirteenth Century, Oxford, 1956. LANGE, O., Political Economy, Cdtl,Oxford, 1963. LENN; V.I., "The There Sources and Component Parts of Marxism," Marx, Engels, Lenin, Historical Materialism, Moskova 1972 iinde. Left-Wing Communism, an Infantile Disorder, New York, 1940. LICHTHEM, G., Marxism: An Historical and Critical Study, Londra, 1961. LUXEMBURG, R., The Accumulation of Capital, Londra, 1951. MCELLAN, D., Marx before Marxism, Londra, 1951. Kari Marx, Londra, 1973. MALINOWSKJ, B., Argonauts of the Western Pacific, Londra, 1922. A Scientifc Theory of Culture and O t her Essays, New York, 1960. MANDEL, E., Marxist Economic Theory, Londra, 1968. MANTOUX, P., The ndustrial Revolution of the Eigheenth Century, Londra, 1964. MERTON, R.L., "Manifest and Latent Functions," Social Theory and Social Structure iinde. Social Theory and Social Structure, New York, 1968. MILIBAND, R. Ve SOVILLE, J. (eds), The Socialist Register. 1965, Londra, 1965.
398

MILL, J. S .frinciples of Political Economy, Toronto, 1965. MILLS, C.W The Causes ofWorld War Three, New York, 1958. The Marxists, New York, 1962. MISHAN, E. J., The Costs of Economic Growth, Harmondsworth 1969. "His, Bads and Disamenities: The Wages of Growth," Daedalus, 1973. NOZICK, R. Anarchy, State and Utopia, New York, 1974. PARKER, S., The Sociology ofLeisure, Londra, 1976. PERENNE, H. Economic and Social History ofMedieval Europe, Londra, 1936. PLAMENATZ, J.P., German Marxism and Russian Communism, Londra, 1954. Man and Society, Cdt 2, Londra, 1963. PLEKHANOV, G. V., The Development of the Monist View of History, Moskova, 1956. POSTAN, M. M., The Medieval Economy and Society, Londra 1972. PROTHERO, I., "William Benbow and the Concept of the 'General Strike', " Past and Present, Mays 1974. RADCLIFFE-BROWN, A. R Struture and Function in Primitive Society, Londra, 1952. A Natural Science of Society, Glencoe, Illinois, 1957. RENNER, K., The nstitutions ofPrivate Law and thetr Social Functions, Londra, 1949. RICARDO, D., Principles of Political Economy and Taxation, Cambridge, ngtere, 1951. RITTERBUSH, P. Overtures to Biology, New Haven, 1964. ROBERTS, M. "On Time," Quarterly journal ofEconomics, 1973. RYLE, G., The Concept ofMind, Londra, 1949. ALTER, W. E. G Productivity and Technical Change, Cambridge., ngiltere, 1960. SCHEFFLER, I., The Anatomy oflnquiry, New York, 1963. SCHILLER, F., On the Aesthetic Educaiton of Man, v. E. M. Wilkinson ve L. A. Wloughy, Oxford 1967. SCHUMACHER, K Small is Beautiful, Londra, 1974.
399

SCITOVSKY, T., TheJoyless Economy, Nex York, 1976. SHAW, W., "Productive Forces and Relations of Production," Londra niversitesi, doktora tezi, Ekim 1975. SKLAR, M.J.,"On the Proletarian Revolution and the End Political-Economic Society," Radical America, Mays/ Haziran 1969. SMITH, A., The V/ealth ofNations, New York 1937. STRETTON, H., Capitalism Socialism and Environment, Cambridge, ngiltere, 1976. SWEEZ, P. M., The Theory ofCapitalist Development, New York 1965. TAYLOR, C., The Explanation ofBehaviour, Londra, 1964. "The Explanaon Purposive Behavior," Borger ve Cioff (eds) iinde. Hegel, Cambridge, ngiltere , 1975. THERBORN, G., Science, Class, and Society, Londra, 1976. THOMPSON, E. P. "The Peculiarities of the Engsh," Milliband ve Savdle (eds) iinde. 'Time, Work-Discipline and Industrial Capitasm," Flinn ve Smout (eds) iinde, The Making of English Working Class, Harmondsworth, 1968. TNNES, F., Communtiy and Society, v. C.P. Loomis, New York, 1963. VENABLE, V., Human Nature.The Marxian Vew, New York, 1945. WARD, B. ve DUBOS, R Only One Earth, Londra, 1972. WEBER, M., The Theory of Economic and Social Organization, New York, 1947. General Economic History, New York, 1961. The City, New York, 1966. WHITE, JR. L., Medieval Technology and Social Change, Oxford, 1962. VVILLIAMS, R., "Base and Superstrucmre in Marxist Cultural Theory," New Lef t Review, Kasm/Aralk 1973. WRIGHT, L "Functions," Pilosophical Review, 1973.
400