Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.

Ekim 2000

CEVDET K U D R E T

TRKLER I
Trkesi: Mehmet Ali Kayabal

Cumhuriyet

GAZETESININ OKURLARNA ARMAANDR.

NDEKLER Yazarn Notu 1. Trkler ve Avrupa 2. Din Sorunu 3. Kemalizm ve Tepkisi 4. 1960 Darbesi 5. Mahkemeler ve Sonras 6. Trk Ordusu 7. Demokrasi 8. Ekonomik ve Sosyal Sorunlar 9. Toprak 10. Trkiye Komnist Olabilir mi? 7 9 21 34 49 62 75 82 90 105 116

YAZARIN NOTU Bu kitab yazmaya 1965'te baladm, fakat 1966'da "The Times"m muhabiri olarak Bonn'a atandm. Kitabn da ha yans tamamlanmt. yl sreyle iyice Alman politika sna daldmdan, dncelerimi Trkler zerinde toplama olana bulamadm. Kitap b kenarda kald. Ancak, 1969 da Bonn dan ayrldktan sonra bitirebildim. Her ne kadar, Trki ye'deki olaylar basma yansma srasna gre anlatmaya altmsa da, kitabn amac olaylar aktarmak deil, Trkleri halk olarak tantmakatr. Aralarnda sekiz yl yaamam, bu konu da beni yetenekli klmaktadr. Ayrca, Trkeyi de bildiim iin, her tip ve snftan Trkle iliki kurma olana buldum. ada Trk edebiyatndan rnekler de iinde olmak zere pek ok Trke eser okudum ve zaman zaman Trkiye'nin eitli yerlerini de dolama frsat elde ettim.

Bir Trk, Avrupal saylabilir mi? Pek ok kimse bu so ruya hemen 'hayr' karln yaptrabilir, ama bunlar peka la aldanyor olabilirler. Trkler, Avrupa Konseyi'nde yedir. Strasbourg da Arap, Afrikal, Hintli ya da Japon olarak deil, Trk olarak bulunmaktadrlar. Hi kimse, Trklerden, rgt ten ayrlmalarn istememi, kendileri de hibir zaman bu ko nuda en kk bir eilim gstermemilerdir. Avrupa Konseyi'nde olup da, Avrupal olmayan bir devlet dnlebilir mi? Sorumuz, akademik saylabilir. Bugn halklar "Batl" ya da "Doulu" diye snflandrmaya kim aldryor ki? Bu gn tek bir dnya vardr. Ama, acaba gerekten bu soru o ka dar akademik mi? Avrupa her geen gn biraz daha birle mekte; bugnk hz srp giderse, bir sre sonra, bir eit fe deratif devlet durumuna dnecektir. Acaba o zaman hangi lkelerin yeni Avrupa'ya katlacaklar sorunu ortaya kma yacak m? Baka bir deyimle: Avrupal kimdir? Trkler iin nemli olan, bu gidie ayak uydurmaktr. amzda bir uygarlktan tekine gemek iin aba gsteren tek ulus, Trklerdir. Trkler, bir zamanlar Asyalyd; imdi

ise Avrupaldr. Trkler gerekten Avrupal m? Trkler, her ne kadar yzyllar boyunca Avrupa'da bulunmularsa da, hi bir zaman bu ktann bir paras saylmamlardr. imdi ise Avrupa Konseyi yesidirler. Ama acaba bu mudur? Trkler, yalnzca bir danma organ olan Avrupa Konseyi'nin yesi deil, gerekletii zaman, Birleik Avrupa'nn da srekli vatandalar olmaya hazrdrlar. Trkler iin sorun, Bat'ya yalnzca incirlerini ve ttnlerini satmak sorunu de ildir. Onlar kesinlikle ve temelli olarak Avrupa'nn bir bttm olmak istem^n^,;,-]. Bunun gereklememesi iin grnrde bir neden yok tur. Corafi ynden birleme pekala mmkndr. Bir Ja pon'un, bir inli'nin, bir Endonezyal'mn kendisini Avrupa l diye tantmas sama olabilir. Elbette ki, btn dnyay kapsamas iin Avrupa snrlarn alabildiine geniletemezsiniz. Ama, Trkler alt yzyldan beri Avrupa iinde yaa maktadr. Hl da bu yaantlarn srdrmekteler. Trkler, Asya'nm deil, "Avrupa'nn hasta adam" olmulardr. Kta mz Atlas Okyanusu'ndan Urallara kadar uzatp Ruslar da iine aldktan sonra, niin yine Atlas Okyanusu'ndan Kafkas lara kadar geniletip, Trkleri de katmayalm? Kukusuz, Trkler yzyllardan beri Mslmandr. Tp k, Avrupallarn Hristiyan olular gibi. Ayrca Trkler, tarih boyunca, zellikle Hal Seferleri srasnda, Hristiyanlarn ba dman olmulardr. Ama bu, bugn Avrupal olmalar na bir engel midir? Byle bir konuda din, kilit ta olarak ka bul edilebilir mi? Bir Yahudi Avrupal olabildiine gre, bir Trk neden olmasn? Mslmanlar, birden ok kadn alabilirler; Hristiyanlar ise bir tek kadnla evlenebilir. Yahudilerde de uygulama by10

ledir. Yani bu, bir insann hem Avrupal saylp hem de drt kadn alamayaca anlamna gelebilir mi? Pek ok kimse bu soruya evet diyebilir. Avrupal erkein bir kars, bir metresi, bir de kz arkada olabilir; ama bu bir yntem sorunudur. Bir Avrupal doas gerei birden ok kadnla iliki kurabilir, ama birden ok kadn almak Avrupal iin bir yntem deil dir. Trklerin Avrupa ailesi yeliine adaylklarn koymala r, birden ok kadn alma yntemini yalnz kt zerinde de il, uygulamada da kaldrmalarna bal saylabilir. Mslmanlarn da Tann'ya taptklarn unutmayalm. Mslmanlar drt kadn alabilirler, ama tek Tann'ya taparlar. Tek Tanr gr, Hristiyanlar, Mslmanlar ve Yahudiler arasnda salam bir ba saylabilir. Kipling'in bizim iin ka rarlatrd gibi, "Dou, Doudur, Bat da Bat. Bu iki u hi birleemeyecektir." ve belki de, "blnmeyi' baka bir nok tada deil de, tek Tann'ya tapanlarla ok Tann'ya tapanlar arasnda aramak gerekiyor. Dinbilim asndan bu da Mslmanlan, Bat'nn bir paras durumuna getirebilir. Belki bu gr bir para dolambal gelebilir insana. Ta rih boyunca Hristiyanlk ve islamiyet birbirlerinden derin farklarla aynlan, hi olmazsa kendilerine zg zellikleri olan dnyalar yaratmlardr. Szgelii, Arnavutlar da Mslmandr ve Avrupaldr; ama Arnavutluk bugn Avrupa uy garlnn hibir biimde temsilcisi deildir. Aynca, slamiyetin de bir eit temsilcisi saylmaz. Islamiyetin adeta am piyonluunu yapan ve bin yldr slam kltryle yorulan Trkler iinse, durum bundan ok deiiktir. Trklerin Avru pa'yla olan uzun ilikilerindeki asl dram da budur ve bu bir din dramdr. Bir Trk, Avrupal mdr? imdilik bu sorunun karln ak brakalm.

11

Yzyllar boyunca Trkler, Hristiyanln ve Avru pa'nn korkulu bir d olarak kalmlardr. Ortaa boyun ca salgn hastalklar, seller, depremler, Trkler ve Tatarlar, Tanr'nm gnahkrlar cezalandrmak iin dnyann bana musallat ettii afetler olarak anlmtr. XVI. yzylda Mar tin Luthre, "Dnyadan, ten zevkinden, Trklerden ve ey tandan" kurtulmak iin dua ediyordu. Tarihte pek az halka byle anlmak nasip olmutur. Bat dillerinde "Trk" szc , her trl iddet ve vahetin simgesi durumuna gelmitir: "Sevgilim yanmdan gemeye grsn, i-gc brakyorum (yle candan seviyorum ki), Ustam Trk gibi bitiyor bamda, Acmadan dvyor beni." Ben bile ocukluumda yaramazlk yaptm zaman, "Bir Trk yumurca gibi hareket etme!" diye azarlandm hatrlarm. Trkler 1949'da Avrupa Konseyi yesi olmak istedikle ri zaman, onlarn Avrupal olmadklar, hibir zaman da ola mayacaklar ileri srlerek, bir muhalefet havas estirilmiti. Hatta, "The Times" Trklerin Arap alfabesi kullandklar iin Avrupal olamayacaklarn ileri srmekteydi. Aslnda, bu byk bir gaft: nk, Trklerin Latin alfabesini kabul et melerinin zerinden daha o zaman yirmi bir yl gemiti. n l Trk politikaclarndan Kasm Glek, daha sonra gazetenin yaz ileri mdrne bir protesto mektubu gndermi, mek tup gazetede yaynlanmt. Trkler daha sonra Avrupa Konseyi'ne, NATO'ya ve 12

br Bat rgtlerine kabul edildi, ama bunda souk savan da byk etkisi olmutu. Amerikallar, Trkler gibi cesur ve yiit bir ulusun yanlarnda olmasn istemilerdi. stanbul ve Boazlar, Trklerin elindeydi. Sovyet Rusya ile bir sava k tnda, Anadolu yarmadas stratejik nemi ok byk bir yer olacakt. Dolaysyla, Trkler, Avrupa topluluuna her eyden ok, askeri nedenlerle kabul edilmilerdi. Avrupalla rn ou, Trkleri aramzda geici mttefiklikten te bir sta tde grp grmeme konusunda kararszd. Bugn kltr dzeyi orta bir Avrupal'mn zihninde "Trk" kelimesinin ne anlam tadn bilmek, ok ilgintir. Eer gerekten olmas gerektii gibi, kolektif bilinalt tarih tarafndan oluturuluyorsa, Trklerin yzyllarca Hris tiyanln ve Avrupa'nn dman olmalar, bu tr duygu ve dncelerin kayna saylabilir. Lord Acton, "Yakna, Os manl fetihlerinin basksyla balar" diye yazmtr. oumu zun, kukusuz, Trkler zerine nyarglar vardr ve Trkle rin "bizden biri" olamayaca duygusu iimize yerlemitir. Belki Trkler de ayn eyi bizim iin dnmektedirler. Son yllarda Kbrs anlamazl, zellikle 1950 ve 60'lardaki bunalmlar, bu tr duygulan iyice s stne kar mtr. Aslnda bu anlamazlk, Trklerle Yunanllar arasn dayd. Ve Hal Seferleri'ne kadar dayanan bir tutumla, Kbns anlamazlklan srasnda ounluumuz, ister istemez Yu nanistan'dan yana ve Trklere kar olmadk m? Yunanllarn Hristiyan ve Avrupal olduunu, Trklerin ise byle olmadklanm dnmedik mi? Adlarn bile verebileceim Bat gazetelerinin ou, Trklere kar aka nyarglar tayan yazlar yaynladlar. Elbette, bizi Yunanistan'a yaklatran pek sk balar 13

vard; nk biz, Perikles ve Sokrates alarnn, Atina de mokrasisinin, "Bat uygarlnn douu" olduunu bellemiizdir. Bu duygular XIX. yzylda Byron tarafndan bol bol smrlmtr. ngiltere'de hl romantik bir Hellenizmin artklar vardr. Ayn biimde, Trklerle tarihsel balarmzn pek zayf olduu da apak ortadadr. ok kimse 1453'te stanbul'un Trklerce fethini hl bir felaket olarak kabul etmektedir. Ben, hl birok Yunan hayrannn yreklerinde, bir gn Yu nanllarn ehri geri almak, hatta 1919'da denedikleri gibi, Anadolu'nun baz blgelerini ele geirmek umudunu besle diklerini gryorum. Fakat bu, romantik bir sulamadr. Trkler bu topraklan askeri fetihler sonunda elde etmilerdir. Yani, tarih boyunca pek ok ulusun, dnyann hemen her ye rinde haklann elde ettikleri biimde. Dolaysyla bu hakla rndan vazgemeleri hibir zaman beklenemez. Birok Batl, belki de bilinsiz olarak, soruna, Maniizm (1) asndan bakmaktadr. Yunanllar, mavi gzldr; Trkler ise irkin yaratklardr. Fakat, Gibbon gibi Avru pa'nn pek byk baz tarihilerinin Trklerin yeteneklerini vdklerini, Ortaa'da Yunanllann dejenere olulanna yakmdklann, Roma ve Bizans arasndaki kskanln, stan bul'un dmesine sebep olduunu ileri srdklerini hatrlata caz. Gibbon, "Roma mparatorluu'nun Gerilemesi ve Y kl" adl eserine yle balyor: "Bir ehrin ve evresinin adi kavgalanndan, gerileme halindeki Yunanllann alaklk ve anlamazlklanndan sonra, imdi, muzaffer Trklere yk seleceim..." Elbette herkes Gibbon'un anlattklann izleme(1) l.S. III. yzylda iran'da yaayan filozof Mani'nin, var olua k ve ka ranlk arasnda srekli bir sava gzyle bakan dini retisi.

14

yebilir; ama daha baka tarihiler de Osmanl dzenine hay ran kalmlardr: Dikkati eken dini bir hogr, bir klenin bile bavezirlie kadar ykselmesi olanan salayan "yete nee ak meslek" ilkesi gibi. Tarihten gelen tutumlar, Trklerin Avrupa Konseyi, NATO ve br Bat rgtleri iinde bizimle kaynamasyla, kukusuz giderek glerim yitirmektedir. Yine de baz kimselerin Trkler zerine garip fikirler besledikleri grlyor. Szde, Trkler, o cuklar yiyen, kavuklu, saysz kanlan ve cariyeleriyle divanlar da bada kurup oturan, kvrck sal yamyamlardr.

*
Avrupa Konseyi'ndeki Trk delegelerinden biri 1949'da ilk defa Strasbourg'a gittii zaman, bir Bat devleti delegesi yanma gelip ciddi ciddi, Trklerin o zamana kadar "kuyruk lu" olduklann sandn sylemi. Bunu, bana kendisi anlat t. Kuyruklu olmadklanna nasl inandn dorusu anlaya madm da burada belirteyim. Son sekiz yl iinde 600.000 Trk almak ini (bata Bat Almanya olmak zere) Bat lkelerine akm etmitir. Bu, aslnda son derece nemli bir olaydr. nk, tarihte ilk defa bu kadar kabank sayda Trk, Bat Avrupa'ya girmektedir. (Asker fetihleri srasnda, Viyana ehrinin surlarndan teye geememilerdi). Bu akn, sayca az, iyi renim grm ve Batllam Trk diplomadan ve resm memurlannn Strasbourg ve Brksel'e gidiine hi benzememektedir. nk, bu sefer ssz Anadolu kylerinden kopan yzbinlerce sradan Trk, Bat uygarlmm doruca gbeine girmektedir. Bir Dou ulusu Batllaabilir mi? "Dou, Doudur; Ba t da Bat" diyen Kipling acaba hakl myd? Bir zamanlar Asyal olduu kesin olan Trk, Avrupal olabilir mi? 15

Kipling ne demek istemiti? Hepimiz nl msran o ka dar iyi biliyoruz ki, gerekte ne anlama geldii zerinde pek seyrek durup dnyoruz. Dou'da her yaayann biraz anla yaca gibi, bu szn ardnda elbette ki gerein bir pay vardm Ama, bu sorun, Kipling'in gl emperyalist gr asn dan son derece renklendirilmitir. Kipling'in Dou denemesi, daha ok Hindistan'a dayanmaktayd. Hem de ngiliz egemen liinin doruuna erdii bir srada. Kipling'e gre "Dou", Hintli uak demekti. Emperyalist efendisinden, gerek duygu larm yzndeki maskenin ardndan saklayan bir adam. Fakat, Kipling'ten bu yana kprlerin altmda ok su ge ti. Artk Dou, bizim iin anlalmaz bir gizlilik lemi deil dir. Bir zamanlar ngiltere'nin ya da bir baka lkenin smr gesi olan topraklar, bugn, bamszlklarna kavutu. Bugn Doulularn artk ne duyduklarn ve ne dndklerini ok daha iyi biliyoruz. Dou'nun dinleri ve felsefeleri zerine, bildiklerimizden teye eyler biliyoruz. Dou, gizlilii ve b ysnden, belki ok ey yitirdi ve Dou ve Bat arasnda im di ok sk bir yaknlama, dei toku oluyor. Doulular "Batllarken", uzun sal Avrupal genler, Gurular gibi gi yinip Himalayalar'n eteklerinde tefekkre dalyorlar. Kipling'in msra hl nn srdryor belki; ama, modasnn getii de bir gerek. Trklerin Avrupallamasn herkesten ok isteyen Mus tafa Kemal'in, Kipling'in "Dou'nun Dou, Bat'mn da Ba t" olduu grne kar k zellikle ilgintir. Mustafa Kemal (belki de hakl olarak) bu grn, Avrupal olmayan uluslar boyunduruk altnda tutmak iin benimsenen bir kav ram olduunu ileri srmtr. Atatrk sonradan birok Asya ulusunun Bat'ya kar ayaklannn bayra olmutur. 16

Trkler, elbette ki Asya'dan Avrupa'ya g eden ilk in san topluluu deildir. Onlardan ok daha nce Hunlar, Fin liler, Bulgarlar da ayn biimde Avrupa'ya gmler ve e itli blgelere yerlemilerdir. Bu uluslarn Avrupal olmad n syleyecek birinin kacan sanmyorum. Ama, Macar lar, Finliler ve Bulgarlar, Hristiyanl kabul etmiler, dola ysyla onlar iin "Batllamak" ok daha kolay olmutur. Oysa, ayn ey Trkler iin ok daha zordur. Her eye ra men, Bugn Avrupal gzyle baklmayan Trkler, alt yz yldan uzun bir zamandan beri Avrupa snrlan iinde yaa maktadrlar. Avrupa tarihini, boks deyimiyle, "ring kysn daki bir koltuktan" izlemilerdir. stanbul'u fethedip Bi zans'n mirasna konmakla, Yunan ve Roma kltrnden de nasiplerini almlardr. Ortaa'da, biz Trkiye'ye Dodu di ye bakarken, Trkiye'nin dousuna yerleen buraya Bat g zyle baktklann hatrlamak ilgintir. Trklerin genellikle yerletikleri topraklar, yani Anadolu, daha doudaki uluslaraca her zaman " R u m " , yani "Roma" diye anlmtr. Bunu ok doal karlamak gerekir; nk, Anadolu yzyllarca Roma mparatorluu'nun bir blm olmutur. Bylece, en sonunda u ilgin soru ortaya kyor; Trk ler kimdir? Soru biraz garip gelebilir insana, ama, aslmda hi de o kadar garip deil. Sorun, u biimde de ele alnabilir; Bugn Trkiye'de yaayan halk kimdir? Kimlere Trk diyo ruz? Elbette ki, burada Sovyetler Birlii ve in snrlan iin de yaayan Trklerden sz etmiyorum. nk, Avrupal olduklann ileri srenler, yalnzca eitli Avrupa rgtlerinin yesi olan Trkiye Trkleridir. Trkler kimdir? Anadolu'nun etnik tarihi, bir bilmece kadar kanktr. Bugn Bat'dan ya da kuzeyden geldiklerine 17

inanlan Hititler, .. 2000. yzylda Anadolu'da byk bir imparatorluk kurmulardr. Onlardan sonra Frigyallar, Lidyallar ve Persler gelmitir. Byk skender, Anadolu'nun b tnn istil etmi, daha sonra btn Anadolu, Roma mpa ratorluuna katlmtr. Roma'nn yerini, ardndan Bizans al m, lkenin dousunda Ermeniler, gneydousunda da Krt ler yaamaktayd. Trkler ancak S . XI. yzylda Anadolu sahnesinde grnmlerdir. Daha somaki Mool istilsyle bilmece daha da karmtr. Anadolu'nun Trkletirilmesi evrelerinin en aknlk verici blmlerinden biri de, Trklerin geliinden sonraya rastlar. Bu, tarihilerin bugne kadar zemedikleri bir bil mecedir. nsan artan Anadolu'ya Orta Asya'dan ok az sa yda Trk akncsnn gelmi olmasdr. Bunlar iki yzyl iinde kk topluluklar halinde yarmadaya szmay baar mlardr. Elbette bu arada birtakm savalar olmu; ama, yerli hal ka kar kitle halinde hibir kyma ya da insanlar baka yer lere srmeye kalklmamm Buna ramen, bir sre soma Anadolu'nun o zaman kadar Yunanca ya da Ermenice konu an, Hristiyan olan halk, birden Trklemi ve Mslmanlamtr. Trk istilsndan soma Anadolu'da geen olaylar zeri ne eitli teoriler vardr. stilclarn, yresel halkla aralarn da ne derece yaygn bir biimde evlendikleri sz konusudur. Bir ey, akla aka yatkn gelmektedir. Anadolu'nun Trk lerden nceki halk, kaba-taslak sylemek gerekirse Huriler den ncekiler, Hititler, Frigyallar, Lidyallar, Keltler, Yahudi ler, Yunanllar, Romallar, Ermeniler, Krtler, Moollar ve Allah bilir daha niceleri, yerlerini asla Trklere bnakmam18

lardr. Asya'dan gelen bir avu Trk, kendilerini hazr olanlar arasna katm, bylece bir Anadolu karm, aa yukar nceden neyse, ylece srp gitmitir. Btn sorun, kalaba lk olan Anadolu halknn Trkleri ierip, arasnda eritmesi gerekirken, sayca az Trklerin, yerli halka damgasn basa cak derecede gl kmalardr. Bunun sonucu olarak da, nceden var olan kavimler, Trke konuan Mslman bir halk durumuna dnm, o dnemden sonra "Trkiye'de yaayan Trkler" olarak tannmlardr. Bu demektir ki, modern Trkiye'nin halk, bir nceki paragrafta belirtilen rklarn, yzyllar boyunca aralarnda ka rmasndan olumutur. Elbette ki, rk kuramlar aslnda hi bir ey ispatlamaya yaramaz. Trklerin de, ngilizler kadar kark bir rk olduunu ileri srmek, ilk bakta hibir sonu getirmeyebilir. Ama, tarttmz soruna yine bir k tutabi lir: Yani, Trklerin Avrupal olup olmadklar sorununa. Mo dern Trk halkn oluturduklar anlalan Hitit, Frigya, Yu nan, Roma, Ermeni ve Kelt karm, hi de bir "Asyal" ka rm deildir. Sz konusu kavimler ayr ayr incelenecek olursa, Anadolu kanrnnn "Doulu" olduu kadar "Batl" da saylabileceini ortaya kar. Trkiye Trkleri kendilerini etnik ynden Avrupal saymakta pek ok ulustan daha hakl olabilirler. Bu teoriler, Trkiye Trkleriyle, Sovyetler Birlii'nde ve Bat in'de yaayan Trk halklar arasndaki byk farklar dan domaktadr. Onlar, Asyal tipine ok daha yakndrlar. Asya Trklerin ekik gzleri, sivri elmack kemikleri, sarya alan tenleri vardr. Anadolu Trkleri ise etnologlarca beyaz rktan olduu kabul edilmektedir. Bugn Trkiye'de, Mool tipine pek az rastlanabilir. Bu rastlanan kii de, ya bir Trk men gmeni, ya da Orta Asya gebesidir. 19

Yunan ve Bulgar snrlarn ap Trkiye'ye giren bir ya banc, lkedeki Dou havasn insanlarn yznde, hatta son zamanlarda Batllaan klklarnda deil de, ancak camilerden ve minarelerden; yani, baka bir lemin, slm dnyasnn sembollerinden anlayabilir. Trklerin Mslman oluu, a da bir Trk yazarnn deyimiyle, "Avrupa'y karmzda bir sar duvar" durumuna getirmektedir. Ama, acaba Avrupa'nn yalnzca din iin Trkiye'yi reddetmesi mmkn mdr?

20

2 DN SORUNU teden beri Avrupa'nn dnda saylan halklarla, Trk ler arasnda nemli bir fark vardr: Bakalar Bat uygarln taklit etmek, bir bakma bu uygarla uymak isterken, Trk ler dorudan doruya Batl olmak istemilerdir. nceden de belirttiim gibi, Trkiye'nin amac, Avrupa'nn bir paras olmak, Trklerin amac da, gl bir aznlk olarak Avrupal saylmaktr. Durum byle olunca, Trkiye zerine her kitap yazan kimse, Hristiyanlk ve slmiyet konusunda bir tart maya girme gerei duyar. Trkler ya da Trklerin byk bir ounluu, Mslmandr. Avrupa'nn byk bir blm ise Hristiyandr ya da Hristiyand. Hristiyanlk ve slmiyet yalnz farkl dinler ol mayp ayrca apayr dnyalardr. Sorun, biz kiliseye, onlar ca miye gidiyor, biz ncil'e, onlar Kuran'a inanyor, Biz bir tek e, onlar drt e alabiliyor sorunu deildir. Hristiyanlarca te mel diye kabul edilen baz retiler, slmiyete kabul edilme mektedir: Szgelii, sa'nn tanrsal nitelii ve teslis (1) gibi. zellikle, teslis retisi, Mslmanlarca nefretle kar lanr. Bunu, Tanr'nn birliini inkr olarak yorumlarlar.
(1) Tann'mn birleim ayr kii durumunda dnlmesi.

21

Kur'an'da, "Tann'ya ortak yaktranlar" en ar bir dille lnetlenmektedir. (Mslmanlar teslis'i bu adan yorumla maktadrlar). Trkiye'deki gezilerim srasnda, en ssz kasa balarda, bilgisiz kyllerle yaptm konumalarda, Hristi yanlk zerine eitli somlarla karlatm. Bana yneltilen sorular arasnda Tann'nm nasl ayn kiilii olabilecei, bata geliyordu. Trk kyls din sorunlanyle yalandan ilgi lidir. reti konulannda da olduka bilgilidir. Bir Trk ky n ziyarete gidecek olan herkese, basit bir Trkeyle teslis'i aklamay renmesini salk veririm. Kukusuz, benim Hristiyanlkla slmiyet arasndaki farklan ve benzerlikleri derinine inerek inceleme iddiam yok. Ben ancak, sekiz yl sreyle Bir slm lkesinde yaadm ve neler olup bittiini incelediimi syleyebilirim. Gzlemle rim sonunda da, slmiyetin yalnz treleri ve mimarsi bak mndan deil, din olarak da ekici bir inan olduu sonucuna vardm. Trkiye'de saysz gzel cami vardr. Trk camileri nin minareleri, zellikle yksek ve incedir. Mezzinin mina reden okuduu ezan ok houma gitti. Hatta bunu Hristiyan ln an seslerine tercih ettiimi de syleyeceim. (Mslmanlann kulaklan da an sesine hi dayanamaz). Ne yazk ki, bugn Trkiye'nin pek ok yerinde ve br islm lkelerinde ezan, minarelere yerletirilen hoparlrlerle okunmaktadr. Bunun sonucu olarak mezzinin o gzelim iba dete ars, kulak trmalayc bir resmi an niteliine brn mtr. Hoparlr kullanma dncesi, mezzinin ansn da ha geni bir alana duyurma kaygsndan domutur. Fakat, ba z kimseler buna inanmamakta, tembel mezzinlerin ezam teype okuduklann, sonra da "uyku, duadan daha iyidir," diyerek, yataklanndan kmadan, ezam minareden okuttuklarn ileri sryor. Bu hikyeler, din adamlarnca yalanlanmaktadr. 22

Bu islm lkesinde dikkati eken bir grnt de, insan larn orta yerde bile ibadet edebilmeleridir. Bu, Avrupa'da ok az rastlanan bir grnmdr. Bahvan parkta, ii inaatta, kyl tarlasnda, hatta memur brosunda, namaz saatmda na mazn klabilir. Namaz, on on be dakika srer. Sradan in sanlarn byle uluorta ibadet edebilmeleri, tslmiyetin mezi yetleri ve sakncalar ne olursa olsun, hi bir dinde rastlanma yacak biimde, Tanr ile kul arasnda dorudan doruya ili ki kurma olana salad duygusunu vermektedir. tslmiyetin be artndan biri olan Ramazan aynda oru tutma ibadetine uyma oran da ok etkileyicidir. Otuz gn s reyle, gnein douundan batna kadar geen zaman iin de, yalnz yemeksiz ve susuz kalmakla yetinmezler, ayrca dudaklarnn arasndan hi bir ey geirmezler, vcutlarna hi bir ey almazlar, iyi bir Mslman Ramazan'da sigara kullanmaz, oruluyken il almaz, hatta bazlar ine bile yaptrmazlar. Sinek bile ldrmek, byk gnah saylr. He le yaz aylarna rastlarsa, oru gerekten byk fizik g ve aba isteyen bir ibadet olur. Oru, gnein dousuyla balar ve gne batarken sona erer. Oru tutanlar isterlerse zengin bir sofra banda iftar ederek nefislerine hkim olduklar saatlerin acsn kartr lar. Baz kimseler, biraz da alayc bir tavrla, Mslmanlarn ramazan aynda kilo aldklarn bile ileri srer. Trkiye'de Ramazan ay, eker Bayram'yla son bulur. Bu, Hristiyanlarn Noel'ine benzeyen mutlu bir bayramdr. ocuklar yeniler giyer, armaanlar verilir ve bol bol eker ye nir. Uzun Ramazan aymdan sonra herkes kendisini vicdanna kar pek rahat hisseder. Akrabalar, dostlar, karlkl birbirle rine konuk giderler, herkes herkese kar gler yzle davra23

nr, her yanda genel bir bar ve iyi niyet havas eser. ki ay sonra da Kurban Bayram gelir. Alk olmayanlar iin Kurban Bayram, dehet verici sa ylabilir. nk, lkede maddi olana olan her aile, bir hay van, genellikle bir ya da daha ok sayda koyunu kurban eder. Yoksula aleler kei de keserler. Talihsiz hayvanlarn, bayram dan bir hafta kadar nce alnlar boyanm durumda dolatrld grlr. Bayramn birinci gn her yanda baklar par lar, oluk gibi kurban kan akar. Bu nemli, fakat korkulu bay ram, Hazreti brahim ve olu shak'm hikyesine dayanr. Her yl Kurban Bayram'nda, Trkiye'de 300.000 hayvann kurban edildii sylenir. Bu bayramn ocuklara getirdii pek bir ey yoktur. Hatta ocuklarn bu kadar kk yata dinle rinin byle bir hayvan katliamna izin veriini nasl karlad dnlebilir. Bir hristiyanla bir Mslmann hayata ve bakalarna kar tutumlarmda byk farklar vardr. Mslmanlarda ok daha geni bir toplumsal duygu, ok daha byk bir yardm lama istei, bakalarnn ihtiyalarna kar daha salam bir bilin grlr. Ayn zamanda, kurallara ve geleneklere bizden ok nem verirler. Btnyle, dine kar, Hristiyanlardan ok daha hayranlk duyarlar. Belki de slmiyetle sk sk badatrlan kadercilik, bundan ileri gelmektedir. Mslmanlar serbeste dilekte bu lunmay reddetmekle birlikte, evrende her eyin Tam buyru uyla olduuna inanrlar. "Aln yazs deimez" derler. Her insann ne zaman lecei nceden belirlenmitir ve bunu hi bir ey deitiremez. "slam" szc bile, "boyun een" demektir. Banaz Mslmanlar arasnda bu tutum, onlar si gorta irketleri gibi kurumlara bile kar kmaya kadar gt24

rr: Bir insan kazada lrse, yuvas yangnda yanar ya da depremde yklrsa, bu bir Tanr buyruudur. Sigorta ise, il hi kudrete inanszln ifadesidir. Kaderciliin islm lkelerini ekonomik bakmdan geri brakt sk sk sylenmi, "Aln yazlarnn nceden yazl dn dnen insanlar, maddi refah iin mcadeleye yana madklar, olanla yetindikleri" ileri srlmtr. slmiyette, Avrupa'da olduu gibi bir reform hareketi hi bir zaman ger ekletirilememitir. nk, Luther, Papa'ya kar isyan bay ran at halde bir Hristiyan olarak kalabilirken, slmi yette gerek ve tek otorite diye hep Kur'an bellenmitir. Hi kimse, hem Kur'an'a kar kp hem de Mslman kalamaz. Mslmanlarla Kur'an arasnda, Hristiyanlarla ncil arasndaki ilikiden farkl bir balant vardr. Kur'an'n do rudan doruya Tann'nn peygambere, Cebrail araclyla Arapa olarak yazdnldn kabul ederler. Mslmanlara g re Kur'an, asla eletirilemez ve deitirilemez, baka dile evrilmesi olana da yoktur.Bir Mslman iin en kutsal davran, hafz olmaktr: Yani, Kur'an' batan aa ezbere okuyabilmektir. Profesr W.Cantwell Smith, Kur'an'n Hris tiyanlktaki gerek karlnn ncil deil, sa'nn kiilii ol duunu ileri srmtr. Caryle, Kur'an' "skc, kark bir ym" olarak nitele mitir. Merak ve inceleme dnda hi bir Avrupalnn Kur'an' okumasnn mmkn olmadm ileri srmtr. Gayrimslimlerin de bir oturuta Kur'an' okuyabildikleri sanlmamaldr. Fakat, Kur'an'n Mslmanlarca yalnz ierii iin deil, daha ok temsil ettii sembol ve Arapa kelimele rin heyecanl ifadesiyle benimsendiini belirtmek ok nem lidir. Kur'an, deta byl bir etki yaratr. Bir kitaptan ok, 25

byleyici bir mzik kompozisyonuna benzer. Mslmanlar iin Kur'an'n baka bir dile evrilmesi olanak ddr: Tpk bizim, Beethoven'in beinci senfonisini evirmemize olana mz olmad gibi. Islmiyetle Hristiyanlk arasnda daha pek ok farklar vardr. Fakat, uygulamadaki balca fark, kadnlara kar tu tumlardr. Kur'an, birden ok kadn almaya izin verirken, er keklerin de stnln kabul etmektedir. Hazreti Muham met de, aka sylemek gerekirse, kadnlar severdi. Mmin leri drt kadndan ounu almamakla snrlarken, kendisi pek ok e semiti. Kukusuz, Hazreti Muhammet'in bu konu daki kiisel ratumu, sa'dan ok farklyd. Ama, Muhammed hi bir zaman Tanr olduunu ileri srmemitir. Gerekten de, Peygamber'in apak grnen insanl, onu grlmemi de recede sevimli klmaktadr. "Tanrlara Kar On kiler" adl kitabnda William Bolitho, Islmiyetin kurucusu Muhammed'in canl bir portresini izmektedir: "Peygamber'in hi bir portresi yaplmad halde, gr nnn en nce zellikleri inananlarca yreklerde saklanr. Peygamber, ksa boylu bir adamd ama, hemen gze arpar d. Genellikle az konuurdu, bir ey iitip grd zaman, dalgnlamay tercih ederdi. Ama, istedii zaman ho, takm bir sohbet arkada da olabilirdi. Konuurken yalnz bam deil, btn vcudunu evirirdi; gld zaman, ki pek sey rek glerdi, azn bir timsah gibi, kocaman aard; olanca di etleri ve dileri grnrd bylece: gzleri ise yuvalarnda kaybolurdu. Delici, fakat, kan ana gibi gzleri vard; ba klarnn daha parlak grnmesi iin boya kullanrd. Bazla rnn dediine gre, sakaln bazen krmzya, bazen sarya

26

boyard; "kadnlarn plak tenlerine giymeleri iin" icat edildiini syledii ipekten nefret ettii iin, gsterili renk li keten dokulardan elbiseleri tercih ederdi. Sesi grd; nee lendii zaman da, kznca da, glerdi. Grnmeyen bir tepe den aa iner gibi, garip ve nemli bir yry vard." Bu tanma dayanarak Peygamber'in yryn ok de fa hayal etmeye altm; ama, hi beceremedim. Aralarnda var olan ayrlklara ramen, Hristiyanlk ve Mslmanln ortak ynleri de oktur. Din otoritelerinin o u, teslis dmda reti konularnda sanld kadar ayrlk ol madn kabul etmektedirler. Dinler arasndaki tarihsel d manlk, kklerinden ve retilerinden ok, her iki yann a rlarnn amansz gr aykrlklarndan, Hal Seferleri'yle din savalarndan ve karlkl "dinsiz" sulamalar savrul masndan domutur. Baz tarihiler, retiler arasnda temel kartlklar olmadn savunmakta, Doudaki Hristiyan ta rikatlarnn bazlarnn (Nesturler gibi), temel Hristiyanlk topluluundan koptuktan sonra, kendi kiliselerinden ok islmiyete yaklatklarn hatrlatmaktadrlar. Hazreti Muhammed'in deyimiyle "kitap ehli" olan H ristiyanlar, Museviler ve Mslmanlar, ortak kutsal kitapla ra, peygamberlere ve retilere sahiptirler. din de tek bir Tann'ya inanmaktadr ve tek Tann'ya inanmak, nemli bir badr. Tek Tann'ya tapan dinleri daha sonraki Dou-Hindu, Budizm, Teoizm, into vb. ok Tannl ya da Tannsz dinler den aynp birletirme olana bulunduu ileri srlmtr; Bylece, tek Tanrl dinler Kipling'in "byk blme "sine gi recek, Hristiyan, Mslman ve Yahudiler ayn kampta topla nacaktr. Byle bir grn ne kadar geerli olabileceini bile27

mem. Ben, kendim, uzun yllar gerek Uzak Dou'da, gerekse Orta Dou'da yaam biri olarak, Uzak Dou dinlerinin ba na slmiyetten ok daha yabanc geldiini sylemeliyim. Bir Hindu ya da Buda tapnanda belki ekinirim; ama, bir ca mide pekl ibadetimi yapabilirim. Bu, bekli de camideyken kime tapt m bildiimi hissediimdendir. nk, bence Mslmanlarn Allah', Hristiyanlarn Tanr 'siyle ayndr. Oysa, bir Uzak Dou pagodasnda, hi kimseye deilse bile. kime ibadet ettiimi ak seik anlama olana yoktur. Ben. tek Tanrl dine balanmann bu demek olduunu sanyorum. imdilik bu konuyu burada brakalm ve yeniden Trklere dnelim. TRKLERN bin yl kadar nce, yani slmiyeti kabul etmeden, ok ilgin bir din tarihleri vard. nceleri in'in ku zeybatsnda bir yerde yayorlard ve uzun bir sre de, in uygarlnn etkisi altnda kalmlard. Trk boylarnn ou. o ada aman dinine balydlar. "Gk-tanr"ya, gnee ta parlard. aman dininin baz uygulamalar, gnmze kadar gelen gelenek ve greneklerin iine yerlemitir. Szgelii, Trkiye'nin pek ok blgesinde gne tutulduu zaman, ky ller davul alar ve havaya ate ederler. nk, aman inan cna gre, gne-tann ktlklerle srekli sava durumunda dr. Trk bayrandaki ay ve yldz da, amanizmin sembol leridir. .S. IX: yzylda Orta ve Dou Asya'da yaayan Trk boylar, birbirleriyle yar halindeki dnya dinlerinin etkisi altnda kalmaya baladlar. Bunlar arasnda Hristiyanlk, Bu dizm, Taoizm, Mani dini ve slmiyet de vard. Trk boylarn dan biri, Uygurlar, .S. IX. yzylda parlak bir uygarlk kur mulard. Bu devlette drt din -Budizm, Hriustiyanlk, Mani 28

dini ve amanizm- bir arada uygulanyordu. Baz Trk boy lan da, erkenden Hristiyanl kabul etmilerdi. "Btn Trkler Hristiyanl kabul etselerdi, acaba ne olurdu?" di ye tahminlerde bulunmak, her halde oyalayc bir eydir. Ku kusuz, tarih baka trl yazlrd. Trkler de, tpk Macarlar, Finliler ve Bulgarlar gibi, oktan Avrupa topluluuna katl m olurlard. Benim bildiim kadanyla in uygarlnn Trkler ze rinde ne derece etkili olduu zerine imdilik yeterli bir ara trma yaplmamtr. Fakat, Trkler slmiyeti kabul etmeden nce, binlerce yl inlilerin etkisi altnda yaadklanna gre, Trk kltrnde byk bir uygarlk tortusu kaldn dn mek, manta uygun olur. Baz oteriteler Trklerin ok erken alardan beri mendil kullanma alkanlklanm, in etkisine balamaktadrlar. Oysa mendil, XV yzyla kadar Avrupa'da hi bilinmiyordu. Son zamanlara kadar Trkiye'de halk ara snda yaygm bir temaa olan Karagz glge oyunu da, Hint ya da in'den gelme bir oyun olarak bilinmektedir. Trk d nr Ziya Gkalp, Trk halk iirinde Taoizm izlerine rastaldn ileri srmtr. Trk hallannda in motiflerine de rastlanabilir. Eer gerekten byleyse, Trkler ilgin bir ara trma konusu saylabilir. Trklerin bir noktada Budizmi kabul etmeye ok yaklatklan da anlalmaktadr. Yakn zamanlara ait in kaytlannda, in imparatorunun Trkler iin bir Buda tapna yaptr may teklif ettii, fakat, budizm pasif bir din olduundan so yunan sava yeteneklerini bozar kaygsyla Trk hakannn bu teklifi kabul etmedii belirtilmektedir. Bugnk Trkleri tanyan biri iin, onlan Budist olarak dnmek ok zordur. Her eye ramen Orta Asya Trklerinin byk bir bl29

m slmiyeti kabul etmilerdir. Enerji dolu bu dinin, sava karakterlerine ok uygun oluunun etkisi de vardr. Fakat, Trkler hi bir zaman banaz Mslman olmamlardr. Bu gnk Trk kltrnde b'fe, hl slmiyet ncesine ait, hlmiyete kar ve slm olmayan eler bulunmaktadr. Hatta, Trklerin yanl din kabul ettiklerini, slmiyetin, daha do rusu banaz slmiyetin kendilerine hi uymadn ileri s renler de kmtr. TRKYE, iki yzyla yakn bir sre iinde "Batllama"nm eitli aamalarndan gemitir. Ama, nceden de be lirttiim gibi, en byk Batllatnc, bundan krk yl kadar nce yaayan Mustafa Kemal Atatrk olmutur. Atatrk ve evresindekilerin amac, Trkleri Bat uygarlnn ve Avru pa'nn bir paras durumuna getirmekti. Trkiye'yle Avrupa arasndaki en byk engelin din olduunu da ok iyi hisset miti. Tarihiler ne yazarlarsa yazsnlar, halkn byk oun luu Avrupa'ya Hristiyan lemi olarak bakyordu. Ya da ge miini Hristiyanlk merkezi olarak gryordu. slm lemi ise hem Bat, hem de Avrupa deildi. Dolaysyla, Atatrk'n 1920 ile 1930 arasmda gerek letirdii olaanst devrimlerin ou, dolayl ya da dolaysz hep dinle ilgiliydi. Trkiye'yi islmiyetten ve slmiyet te mellerinden ayrma konusunda Atatrk olduka ileri gitmi tir. Halifelik kurumunu kaldrmtr. Okullarda dini eitime son vermitir. Osmanllar zamannda Trklerin yaantsnda nemli bir yeri olan tekkelleri kapattrmtr. Fesi yasaklam, apkay kabul ettirmitir. Bu, aslnda slmiyete kar bir ayaklanmayd. nk, Mslman, bandaki fesle namaz k larken alnn secdeye dedirebiliyordu. apka ise, "gvur" giyimiydi. 30

Fakat, Atatrk bununla da yetinmedi. Trklerin bin yla yalan bir zamandan beri dillerini yazmak iin kullandklar Arap alfabesini yasaklad. Onun yerine Latin alfabesini ka bul etti. Oysa, Arap alfabesi zor olduu gibi, dinle de yakn dan ilgiliydi. Arap alfabesi yalnz Kur'andaki yaz biimi de il, btn din edebiyatnn ve camilerdeki kutsal levhalarn da yazsyd. Aslnda gzel bir yaz biimi olan Arap alfabe si, slmiyet resim ve heykeli yasaklad iin, islm sanatn da dorudan doruya bir gzellik ifadesi durumunu almt. Mslman lkelerinin ounda levhalara yazlan Arap a metinler, deta byl bir kudret tar. Latin alfabesini g ren bir Mslman ise, gvurla kar karya geldiini d nr. Latin alfabesinden nasl ekinildiini anlamak iin, Tr kiye'de harf inklbnn yaplmasnn zerinden kr yl geti i halde, okuma yazma bilmeyenlerin orannn hl yzde krk olduuna bakmak yeter. Atatrk, Islmiyetle olan balan koparma ilemini ta mamlamak iin, resim ve heykel sanatlanm da yrekten des teklemitir. Aynca, Trkeye girmi olan Arapa ve Acemce kelimelerin de ayklanmasn balatm,-bunlann yerine Trklerin Islamiyeti kabul etmelerinden nceki dnemde kullandklan kelimeleri kullandrmtr. Bu reform Trkede y le bir deiiklik yaratmtr ki, 1920Terde kullanlan Trke ile, bugnk Trke arasnda, bugnk ingilizce ile 600 yl nceki ngilizceden daha byk fark vardr. Gerekten de, Trk dilinin urad deiiklik yzn den, halk, Atatrk'n ilk yllarndaki verdii nutuklan bile anlamakta glk ekmektedir. Hatta Trk yazarlan kendi kitaplanm eski dilden yeni dile "evirmek" gibi bir durumla kar karya gelmilerdir. Trkeden Trkeye szlkler bi le vardr. 31

Alfabenin deitirilmesi, dilin arnmas, krk yandan kk kuaklan hemen btnyle slm kltrnden uzakla trmak gibi bir sonu dourmutur. Batlama konusunda al fabe deiiklii,devrimlerin en nemlisi saylabilir. Paris'ten ya da Arap lkelerinden Trkiye'ye gelip de, her yerde Latin harflerini gren turistler, ister istemez ilerinden "Buras Av rupa," diye geirmektedirler. Atatrk bununla da yetinmemi, eriat' kaldnp yerine Bat hukukunu getirmitir. Yasalarda Trk halknn yaant sna uygun baz deiiklikler yaplmakla birlikte, aslnda Av rupa yasalan yrrle konmutur. slmiyetin en kutsal ynlerinden biri de yasa olduuna gre, byle bir devrimi bir islm lkesinde gerekletirmek, gerekten aknlk vericidir. Trkiye'den baka hi bir slm lkesi, eriat' kaldramam, en ilerici geinenleri bile yal nzca kurallan yeniletirmek ve gnn artlarna uydurmak la yetinmilerdir. Atatrk, Trk Anayasas'ndan devletin slmm olduu ibaresini de kartm, Trkiye'yi "laik" bir devlet yapm tr. Trkiye laiklii kabul etmekle, resmen slm leminden ekilmitir. Fakat, Trkler bugn her zamankinden de ok Mslmandr. Devlet olarak Trkiye'yle Trk halk arasnda ok garip bir fark vardr. Trkler Mslmandr ama, Trkiye ar tk bir slm lkesi deildir. Bu alanda da Atatrk ei grl memi bir ey gerekletirmitir. Baka hi bir slm lkesi, Trkiye gibi "laiklik" yolunu seememitir. Bu arada Trkiye'nin ne derece slm dnyasndan kop tuu ve Bat dnyasnn bilincine vardn renmek de il ebilir. Trkiye'nin NATO'ya ve Avrupa Konseyi'ne 32

ye oluu, belki gemiteki anlamazlklar bize unutturmu, Trkleri eski dman durumundan kartp yeni dost olarak tanttrmtr. Kbrs bunalm srasnda Trklerle Yunanllar arasndaki mcadeleye, Mslmanlarla Hristiyanlar arasn daki bir atma gzyle kim bakabilmitir? Ksa bir sre nce tannm bir Trk diplomatyla aram da ilgin bir konuma geti. Trk diplomat, Londra'da dzen ledii bir basn toplantsnda Mslman olduunu syledii zaman, ifadesinin aknlkla karlandm hatta inanmadk larn belirtti, kim bilir, belki de toplantda bulunanlar, byle akl banda bir adamn din inanlan olmasm bile yadrgm olabilirlerdi. Ama, belki de bir Trk'n Mslman olabilece ini dnememilerdir. Krk yllk Atatrk laikliinin rn olan pek ok Trk aydm, hi olmazsa d grnleriyle, bi raz dinsizdir. Byleleriyle Avrupa arasnda hi bir din engel yoktur. Denilebilir ki, Trkkiye, imdiye kadar olduu gibi, hi bir zaman bylesine Avrupa'ya yaklamamta.

33

3 KEMALZM VE TEPKS MODERN MMARNN en gzel rneklerinden biri de, Atatrk'n mezarnn bulunduu Ankara'daki Antkabir'dir. Stunlu bir tapnak biiminde, san kire tandan yaplmtr. ehrin orta yerinde yksek bir tepenin zerindedir. Geni ve gsterisiz bir alak gnlll ifade eder. Gndzleri, Ana dolu gneinin altnda panldar. Hava karardktan soma usta ca ierden aydnlatlan Antkabir, Gecenin karanl iinden modern Trkiye'nin ruhu gibi dan urar. Kemalistler iin Antkabir, bir eit Mekke'dir: Laikliin Mekkesi. Antka bir'e bitiik son derece geni bir de avlu vardr. Bu usuz bu caksz avluda genellikle byk bir sessizlik egemendir. An cak, nbetilerin sert admlan ya da bazen iitilen sert bir ko mut, bu sessizlii bozar. Bu dev arenada dzenlenen trene kim katlrsa katlsn, ister istemez etkilenir. Benim hatrladm en olaanst tren, 1960 asker devriminden birka gn sonra, kalabalk bir subay topluluunun Antkabir'i ziyaretidir. Bu, sradan bir trenden ok, daha tede anlam tayan bir gsteriydi. htillin lideri ge neral GrseFin o gn onur defterine yazdi, "Ulu Ata, bizi onayla ve izinden yrmemize msaade et" szleri, deta bir

34

dua tonu ve anlam tayordu. Bu kelimeler, Trklerle, toprak olmu Atatrk arasndaki ilikinin bir eit ifadesiydi. Btn uluslarn byk adamlar vardr: Fakat ben mo dern Trkiye'deki Atatrk sevgisinin bir ei daha olduunu sanmyorum. O, "ebed eftir. Trkiye'de ondan sz edilir ken, byk harf (O) ile belirtilir. Atatrk, deta tannlatnlmtr. Trk ocuklar onun iin canlarn vermeye hazr in sanlar olarak yetitirilir. lm yldnmnde, son soluunu verdii saat olan dokuzu be gee, btn lkede iki dakika s reyle btn hareket durur ve sayg duruu yaplr. Gazeteler siyah yas balklaryla kar. Byk adamn hayatnn btn ynlerini yanstan ynla yaz yaymlanr. Bunlarn ou, deta Tann'y ven yazlar gibi okunur. Atatrklk, tek tanrl bir din gibidir. Atatrk de, tpk Allah gibi, tek'tir. Hi kimse ona benzetilemez. (Atatrk ze rine Trke'de yaymlanan en baarl biyografi de, sanki ba ka hi kimse var olmam gibi, "Tek Adam" adn tar.) Bu gn, lmnden otuz drt yl sonra bile, hayranlar onu elik mavisi gzlerinin kudretinden, delici baklarndan, amansz enerjisinden ve sarslmaz kararllndan sz ederler. Atatrk, gerekten olaanst bir insand. Hayranlar, lmnden be ri geen olaylarn ezilmilii iinde, deta onun ikinci defa dnyaya geliini beklemektedirler. Mustafa Kemal, Birinci Dnya Sava'n izleyen anari ortam iinde, tam beklenen liderdi ve srayla Trkiye'nin aln yazm deitirmeyi baarmtr. Asker bir yenilgiyi za fere dntrm, moral bakmndan km ve paralanm lkesine, bamszlk ve gurur kazandrmtr. Aslnda, Mus tafa Kemal, baarl bir generaldi ye daha sonra gerekletir dii her eyi, ordu kendisini.btn gcyle destekledii iin 35

baarabilmitir. lk defa Gelibolu savalarnda dikkati ek mi, Mttefikler'in stanbul'u igal etmelerini nlemekte ne redeyse tek bana nemli rol oynamtr. Askerlerine u mt hi emri, Gelibolu savalar srasnda vermiti: "Size taarruz emri vermiyorum; lmenizi emrediyorum!" Boyun eilmesi kadar, sylenmesi de olaanst bir emir! Mustafa Kemal'in hayatnda en nemli an, 1919 yl ma ysnda oldu. ngiltere'nin destekledii Yunanistan, Anado lu'nun batsn igal etmiti. Bu teebbs, modern tarihin en kanl savalarndan birine yol at. Yunanllar, eski Bizans topraklarm yeniden ele geirebilmek iin, Trkler de sekiz yz yldan beri Trk olan topraklarn savunmak iin arp tlar. Mustafa Kemal, 1921 ylnn austos aynda Yunanlla r Sakarya'da yenilgiye uratt. Ardndan da, amansz bir iz leyile Ege'ye kadar kovalad. Yunan generallerinin iyi ve us ta olmadklar, Asker dehadan yoksun bulunduklar bir ger ekti. Mustafa Kemal, Trkiye'nin bamszlk savan ka zandktan soma, lkesinde mutlak iktidar ele geirdi. Ondan soma, daha nce deindiimiz reform hareketlerine giriti. Atatrk de, br btn diktatrler gibi, ekici bir dikta trd. adalar olan lgn Hitler, kibirli Mussolini, kurnaz ve insafsz Stalin'in, ho bir kartyd. Onlardan ok daha uy gar, ok daha insancld. ok daha az adam ldrtmt. Mi zah anlay vard. Kadnlardan holanr, iki imesini severdi (fakat alt zamanlar hi iki kullanmazd). Fizik gc, aknlk verecek derecedeydi. Btn gece ise bile, sabah sa at sekizde krsye kard. Ancak, elli yedi yanda karacier sirozundan ld. Bu erken lm, Trkiye iin bir dram oldu. Daha baka noktalar da, Atatrk' teki sevimsiz dikta trlerden ayrmaktadr, toprak kazanmak iin, baka ulusla rn lkelerini igal amacyla fetihlere kalkmad. stanbul ve 36'

Boazlar da iinde, yeni Trkiye'nin snrlarn tespit ettikten sonra, bu ulusal snrlarda kalmay ama bildi. Bu konuda mthi bir gerekiydi. 1930'lardan hi de moda olmayan d politika gr, "Yurtta sulh, cihanda sulh "tu. Atatrk, Trk ulusunun iki temel ihtiyacn, ulusal ba mszlk ve uygarlk olarak nitelendiriyordu. Bunlardan bi rincisi, Bat'ya kar savamay gerekli klmt; Atatrk'e, bugn Asya'da hl, Avrupallarn boyunduruuna ba kald ran ilk Asyal lider gzyle baklmaktadr. Fakat, Mustafa Kemal'in iki amacndan birincisi, en sradan olanyd. Trk devriminin asl belirli zellii ise, Trkleri uygarla gtr mek amacyd. te, "Kemalizm" buydu. Bat'mn laik uygar lnn, slmiyetin din uygarlndan yksek olduu inanc, Atatrk'n iyice iine yerlemiti. "Medeniyet" kelimesi, Atatrk'n nutuklarnn pek ounda en sk iitebilir: "Medeniyet yolunu takip etmeli ve sonuna varmalyz. Yolda duraklayanlar... medeniyetin kkreyen seli altnda ba tacaklardr. "Medeniyet o kadar kuvetli bir atetir ki, bunun farkna varamayan, yanar ve mahvolur. "Biz de ada medeniyet seviyesine ulaacak ve bu nunla iftihar edeceiz. "Meden halklar topluluunun faal yeleri olabilecei mizi ispatlamak zorundayz. "lerici, meden bir millet olarak yaacaz. Medeniye tin bir paras olacaz. "En byk savamz, en meden ve mreffeh milletlerin seviyesine erimektir." Atatrk, fesi, "Cehalet, kaytszlk, gerilik ve medeni yet dmanlnn sembol" olarak nitelendirmitir. Bu 37

cmle, hl fes giyen Araplarn hi bir zaman holarna git meyecek bir cmleydi. Trk ihtillini tekilerden ayrt eden, uygarla susamlk ve ada uygarlk dzeyine erime tutkusudur. Hedef, es ki rejimi ya da smrge ynetimini devirmek, hatta halkn ha yat dzeyini bile ykseltmek deildi. Hedef, Trkleri uygar latrmak, bunu gerekletirirken de, grlerim deitirmek ti. O zamana kadar Trk dendi mi, akla barbarlk ve sava ge liyordu. yleyse bundan soma Trk denince, akla uygarlk ve bar gelmeliydi. Trklerin dnyaca saysz dmanlar var d. Sz konusu uygarlk, Bat uygarlyd. Atatrk 1921'de bir nutkunda yle diyordu: "Tarih, zek, mantk ve doru yargdan ok, hislere da yanr. Bugn baardklarmzn (Yunanllar yenilgiye urat mak) dmanlarmzn yzyllardr bizde bulduklar kusurla r unutturacan sanmak byk hata olur. Bunu asker alan daki zaferlerle deil, modern bilim ve medeniyetin zorunlu kld her eye erimek ve btn meden milletlerin ldiltrel seviyelerine yetimekle baarabiliriz." Atatrk'n sz konusu ettii medeniyet, Bat uygarly d. te Kemalizm de buydu. Trkiye'de Kemalizm, gerekten inananlar, szde tutar grnenleri, itenlikten yoksun dalkavuklar, gizli dmanla ryla, deta bir yan-dindir. Atatrk sevgisi resm ve evrensel dir; ama, btnyle iten olduunu ileri srmek, bounadr. Gerek Kemalistler, subaylarla bir avu sekin aydndr. Bu gl birliin karsnda da, gerici slmiyetin byk kudreti vardr. Atatrk'n halk gzndeki hayali, ok karktr. Her snftan Trk, Yunanllar yenilgiye uratp denize dkt iin, Atatrk' yceltir. Ama, byk bir ounluk da yzyl38

lar boyunca slmiyetin dman diye bilinen uygarla hay ran oluunu anlatmakta gsz kalmtr. Kemalistlerin her Trk'n, Atatrk' sevdii yolunda uydurduklar efsane, her kiliseye gidenin Allah' sevdii hakkndaki Hristiyan efsa nesine benzer. Trkiye'ye yeni geldiim zaman bunun ilgin bir rne ine rastladm. Ankaral bir taksi ofrne, beni Atatrk'n mezarna gtrmesini syledim; fakat bunu sylerken, bir dil yanl yaptm. Genellikle Mslmanlarda mezar kelimesi kullanlrken, ben yanllkla, Mslmanlarn kutsal kiileri nin gmld yerin adn, "trbe" szcn kullandm. Bu yanllk, ofrn kplere binmesine yetti. Atatrk'n tr besi olamayacan, nk onun slmiyetin dman olduu nu syledi. Yunanllar yenilgiye uratmakla iyi bir i yap mt, ama, sonra Bat uygarln memlekete sokmakla, do ru yapmamt. Bu yzden Trklerin gelenekleri inenmi, ahlklar bozulmutu. Ona gre, Atatrk bir dinsizdi. Bir dil yanl yznden, ok nemli bir konuya dokunmu oluyor dum. Bir sre sonra taksi ofrnnkine benzer dnceleri olan baka kiiler de grdm. Kemalizm, kesinlikle belirtilmi bir reti deildir. Bu gn Trkiye'de her renk ve kanattan partiler ve politikaclar, Kemalizmin geni emsiyesi altna snmtr. Tutucular ve ihtillciler, komnistler ve faistler, sosyalistler ve kapitalist ler, liberaller ve radikaller, hatta Atatrk'e kar olanlar bile, onun bayra altnda yrmektedir. Buna da, retinin ilke lerinin ar bir kesinlikle belirlenmemi oluu yznden becerebilmektedirler. Kemalizmin alt ilkesi, Cumhuriyetilik, Milliyetlik, Devletilik, Laiklik, Halklk ve Devrimcilik'tir. Bu ilkeler, Cumhuriyet Halk Partisi'nin programnda

39

yer almtr. CHP'yi 1925'te Atatrk kurmutur. O zamandan beri de bu alt ilke, "alt ok" diye bilinir. Cumhuriyetilin dnda bu alt ilke, btn partilerce benimsenecek derecede belirsizdir. Devletilik, devlet sosya lizminden devlet kapitalizmine; laiklik, "vicdan zgrl"nden Tann'y inkra kadar uzanabilen kavramlardr. Mil liyetilik ise, btn partilerin ve her Trk'n yrekten benim sedii bir ilkedir. Devrimcilie an sa da, an sol da ayn biimde sahip kabilir. Halklk ise, Trklere zg bir kav ram olup, anlamn ileride daha iyi reneceiz. Bylece alt ok, Trkiye'de ok benimsendii halde, oklarn ideolojik y nn saptamakta fikir birliine varlamamtr.

*
TRK DEVRMNN temel ilkesi, aslnda laikliktir. Bu kelimenin anlamn bilmeden, modern Trkiye'yi anlama olana yoktur. Bat'nm laiklik, Kilise ve Devlet'in yetkileri ni ayran snr demektir. Fakat, bir Mslman lkede laiklik, ok daha kat bir anlam tamaktadr. nk, slmiyetle dev let, sk sk birbirleriyle kaynamtr. eriat, insanlarn ha yatnn her ynnde egemendir. Hi bir Mslman lke, Tr kiye gibi laiklik yolunu seememi, bu yzden de Trkiye, tu tumuyla slm leminde byk bir ok yaratmtr. Kemalizmin laiklii, Marks dinsizlikle de karlatnlmtr ama, Kemalizm hi bir zaman byle bir yola girmemi tir. Hi bir zaman dini ortadan kaldrmaya kalkmamtrr. kemalizmde layikliin asl amac, Trk halkn softalardan, ge rici din adamlarndan kurtarmakt. Trkler Arapa bilmedik leri iin, yzyllar boyunca szde hocalarn geni etkisi altn da kalmlard. Aslnda, slmiyette ruhban snf yoktur; ama, Trki40

ye-'de papazlara ok benzeyen bir snf tremiti: zellikle, tutucu ve softa bir snf. Bunlar, Kur'an dan okuduklar para lara byl ve barbarca bir anlam vererek, basit Trk vatan dalarm dehet ve korkuya salmlard. Atatrk, Trklerin genellikle banaz deil, mantkl insanlar olduklarna inan yordu, din smrclerin avucundan kurtarlacak olurlarsa, uygarlaabileceklerine de inanc vard. Bunu da hocalarn g cn, yani Arapa bilme avantajn ellerinden alarak gerek letirmeyi umuyordu. Atatrk, Kur'an' ustaca Trke'ye evirtme teebbs n, "en byk devrimci eylem" olarak nitelendirmiti. O, va tandalarnn kendi anadilieriyle dua etmelerini istiyordu. Eza n geleneksel Arapa okunuundan Trke okunuuna evir mi, camilerde de Trke dua edilmesini istemiti. Fakat, y le sert bir tepkiyle karlamt ki, en sonunda bu tasarmla rndan cayp, yalnzca ezann Trke okunmasyle yetinmiti. Atatrk, zamann en nl airlerinden Mehmet Akif e, Kur'an' her Trkn rahata anlayabilecei gzel ve basit bir Trkeye evirmesini buyurdu. Fakat, tutucu evrelerin bas ks altnda kalan air, bu grevi yerine getirmekten kand. Aslnda bu, byk bir dramd; nk, Mehmet Akif, bu ii en iyi biimde yapabilecek biriydi. Dana sonra Kur'an'n Trk eye gayri resmi birok evirileri olduysa da, bunlarn hi bi ri, aslndaki Arapann gzelliine eriemedi. . T r k laikliinin ardnda, k'daha ilgin ve kkleri uzaklara kadar dayanan bir fikir daha sakldr. Trkler, slmiyeti bin yl kadar nce, amanizm, Mani din, hatta Hristi yanlktan geerek kabul etmilerdir. Bu yii/den koyu Msl man olmamlardr. Bu, onlarn ulus olarak baka dinleri de kabul edebileceklerini, baka din semeyip s.lmiyette karar 41

klm olsalar bile, koyu Mslman saylamayacaklarn is patlamaktadr. Atatrk, cesurca bir davranla, Trklerin ta rihleri boyunca, "Yalnz slmiyete deil, btn inanlara hrmet ettiklerini" sylemitir. Profesr Niyazi Berkes, "Trkiye'de Laikliin Gelime si" adl kitabnda, Trkleri "belki de dnyann belli bal din leri hakknda tecrbe sahibi tek ulus" olarak nitelendirmek tedir. Trklerin srayla amanizm'den, Budizm'den, Musev likten, Hristiyanlktan, Mani dininden ve slmiyetten geti ini ileri sren yazar, ulusal kltrlerinde bunlarn hepsinin izlerine rastlanabileceini sylemektedir. Bu ideal, Atatrk'n lmnden sonra Trkiye'de sl miyetin yeniden canlanmasyle btn btne unutulmutur. Hatta, Atatrk bile, mrnn son yllarnda, kitle halindeki muhalefet karsnda mcadeleden vazgemiti. Fakat, Ata trk, sradan Trk vatandann hogr sahibi ve ilerici ol duu inancndan asla vazgememitir; tabi, hocalar ve softa larn kendisini rahat brakmalar artyle, Laikliin amac, di ni ortadan kaldrmak deil, Trklere slmiyetin mantkl ve insan ynn vermekti. Kemalistler iin laiklik, hepsinden daha nemli ve uygarln ta kendisi olan bir ilkeydi.
*

LAKLK grnn ardnda var olan bir baka dn ce de, lkede eitli mezhep anlamazlklarna ve dervi tari katlarna son vermek, bylece Trkleri birlemi bir ulus du rumuna getirmekti. Trkler, nceden de grdmz gibi, kat bir slmiyet anlay iinde olmadklarndan, Osmanl Trkiyei'nde kendilerine zg yaantlarn srdren eitli tarikatlardan -Bekta, Mevlevi Nufa, Nakibend, Kadiri, vb.- olumutu. Trklerin mistik, romantik huyu, kat Msl42

manla renk getirmi, duygulu, renkli ve hoa giden gele nekleri benimsemilerdir daha ok. Bu tarikatlarn ou din trenlerde mzik ve raks da kullanyorlard. Oysa, Islmiyette bunlarn ikisi de yasaktr. Mevleviler, kollan iki yana ak ve yan ynde dne dne, Tann ile birleeceklerini dnyorlard. Bu dn srasnda da kendilerine ney ve davul elik ediyordu. Mevlevi dervile rinin raks, gerekten gzel ve olaanst bir seyirdi. Bektaler ise, zellikle Yenierilerle ilikileri olduu iin, halk ara snda ok tutulan bir tarikatt. Dine kar iyimser ve aldrmaz tavrlan ile tannmlard. Osmanl dneminde tekkeler, halkn dininin tadn kar d birer yer durumuna gimiti. Mslmanlar ibadet iin ca miye, esinlenmek iin de tekkeye gidiyorlard. Atatrk, yaratmak istedii ulusun birliine zarar getire cei, gericilik yuvas olduklan iddiasyle dervi tarikatlannm hepsim kaldrd. Tekkelerin kapatlmas, halk arasnda bom ba etkisi yaratm, bu karar asla zihinlerden kmamtr. Ya saklanan tarikatlann bugn bile Trkiye'de gizli gizli faaliyet gsterdiklerinden kukumuz yoktur. Zaman zaman "din yin yaparken yakalanan" kimselere ait haberler gazetelerde hl kmaktadr. Bugnk Trkiye'nin en ilgi uyandnc ve gi zemli ynlerinde biri de, dervi tankatlannm gizli gizli yr tlen faaliyetleridir. Trkiye'yi anlamak iin, saylan alti ile sekiz milyon arasnda deien Alevler, genellikle lkenin dou ve gney dou blgelerinde yaarlar. Trklerin ou Snndir. Alevle rin ise', ran'daki ilerle ilikileri vardr. Alevler, saf Msl man deillerdir. Dinlerinde amanizm, Hristiyanlk ve sl miyetin etki ve gelenekleri grnr. Bir zamanlar Bektaler43

le de ilikileri vard. Bektalerin ise Yenierilerle ilikileri bi linir. Yenierilerin, Balkanlardaki Hristiyan ocuklarndan devirildii unutulmamaldr. Alevler kendi kylerinde yaarlar ve Snnlerle pek sey rek evlenirler. ki mezhep arasndaki gerginlik, bugnk Tr kiye'nin nemli sosyal gereklerinden biridir. Snnlere gre, Alevler dinsizdir. arap ierler, camiye gitmezler, yakn akrabalanyle evlenirler ve daha aza alnamayacak nice gnahlar ilerler ve hatta, Teslis'e bile inanrlar! Iklarn sndrld byk salonlarda kadnl erkekli seks lemleri dzenledikleri sylenir. Fakat, benim kiisel tecrbelerime gre, Alevler ge nellikle aydn, hogr sahibi, liberal kiilerdir. Aznlk olarak sk sk Snn ounluu tarafndan da ezilmektedirler. Laiklik, mezhepler arasndaki ayrlklar da kaldrma amacn gtmek teydi. Bu nedenle, Alevlerin ou, Atatrk' sever. Hatta, Ata trk'n din bir nder olduuna inananlar bile vardr.

*
KEMALZM 1920'lerde ve 1930'larda, Trkiye'de tek parti dneminde gerekten byk bir gt. 1945'te ok par tili demokratik rejime dnle birlikte, bu g zayflamtr. Tepeden bask azalm, alttan bask artmtr. Belki de dev rimle demokrasi.fikirlerini bir arada kaynatrmak zordur. Devrim, genellikle bir aznln, bir sekinler snfnn yne timi elinde tutmas demektir. Demokrasi ise, ounluun y netimidir. Bu iki kart nokta, ancak bir tek biimde badaa bilir: ounluuk da, devrimin hedeflerini benimserse. Tr kiye'de durum byle olmamtr. Trklerin ou Kemalizmi benimsememiler, yanl an lamlar ya da buna kar kmlardr. Kemalizmi, slmiyete kar bir tecavz olarak grmlrdir. 1945'te demokratik '44

ve ok partili rejime geile, nderlerin halk ynetmesi yeri ne, halk, kendi nderleriyle ynetilmeye balanmtr. 1925'te Trkiye'nin gneydousunda patlak veren eyh Sait isyan, hem Krt milliyetiliinin, hem sosyal sebeple rin bir sonucuydu; ama, aslnda Kemalist hkmetin laik po litikasna kar bir ayaklanma nitelii tayordu. 1930'da da Trkiye'nin batsndaki Menemen kasabasnda baz yobazla rn gen bir subay fec bir biimde ldrmeleri, en yakn ge ricilik hareketlerinden biridir. Baz yobazlar bu olay srasn da, tekbir getirerek yere yatrdklar gen subayn boynunu, kr bir bakla kesip ban gvdesinden aynmlardr. Kasa ballarn bazlar evrelerinde toplanp kendilerine alk tutar ken, bazlar da kanm avularna alp alnlarna, yzlerine srmtr. Mustafa Kubilay, bugn bile Kemalizmin balca ehitlerinden biri olarak anlr. Son krk yl iinde, byle kanl olmasa da, daha baka an gericilik hareketleri grlmtr. Son yllarda ar solun ortaya kmasna ramen, Kemalistleri asl rkten, hl din tepkidir. nk, bunun ardnda, Kemalizmin btn abalarn boa kartp Trkiye'yi yeniden Arupa uygarlndan As ya'ya srkleyecek karanlk emeller sezinlemektedirler. Byle bir durumda, kk eyler bile ok nemli sem boller haline gelir. Tepkiye benzeyen her trl siyasal davra n, devrimci sekin aznlk tarafndan lanetlenebilir. Ezan, bu konuda ok iyi bir rnektir. slm lkelerinin gelenekleri uyarnca, ezan daima minareden ve Arapa olarak okunur. Atatrk, ezan Trke okutmutu. Halkn hi benimsemedii devrimlerinden biri de buydu. 1950'de iktidara gelen Demokrat Parti, ilk icraat olarak ezann yeniden Arapa okunmasn salamtr. Semenlerce 45

ok iyi karlanan bu karar, yeni iktidar partisinin layik re formlara ball konusunda hemen kukular uyandrm, o andan balayarak pek ok Atatrk, bu partiden kopmutur. Demokrat Parti, bir kar-devrim partisi deildi. Fakat si yasal karlar iin dini ktye kullanmaktan ekinmemitir. Bu, aslnda son derece kolay bir iti. Bir kye ya da kasabaya cami yaptrmak, siyasal nutuklarda Allah'n adm sk sk an mak, Trk haclarna Mekke'ye gitmesi iin dviz sala mak... Btn bunlar Demokrat Partiye'ye yz binlerce oy salayabiliyordu. Demokrat Parti'nin 1950'lerde btn yap tklarm, bugn de Adalet Partisi yapmaktadr. ATATRKLERE gre, Kemalizme kar tepkinin en byk rneklerinden biri de, kadnlarn giydii kara araftr. araf, artk Trkiye'de pek grlmeyen peeye de benzeme mektedir. Fakat, zellikle geri kalm blgelerde kadnlar yi ne, yzlerini rtmek iin peeye benzeyen bu kapkara elbise leri kullanyor. arafa kylerden ok, Anadolu'nun tara e hirlerinde ve kasabalarda rastlamak mmkn. Trkiye'de e hirler, kylere oranla ok daha tutucudur. Atatrkler iin kara araf, Kemalizme kar tepkinin sembol olarak kabul edildiine gre, arafn artmas, dikkatle izlenmektedir. Bir baka anlaml belirti de, erkek apkalardr. Atatrk fesi kaldrm ve yerine apkay getirmiti. Fes, namaz klmak iin ok daha uygun bir balkt, nk, namazda secde eder ken, engelleyecek bir kenar yoktu. apka ise, kenarlyd. Belki de bilinsiz olarak Trklerin buna nasl bir are bulduk larm grmek, gerekten ilgintir. Bugn Trkiye'de pek az kimse ftr apka giyer. Byk ounluk, zellikle kyller, kuma kaskete ilgi gsterir. Kasketlerin yalnz nlerinde si46

perlik olduu iin, namaz srasnda ters evrilebilir. Bylece, secdeye varp alnlarn yere koymalar mmkn olur. Bu bi imde bir Trk, hem Atatrk'n, hem de Allah'n istediini yerine getirmektedir. Kemalistleri en ok huylandran eylerden biri de, din retimin yaygmlamasdr. Atatrk, Trk ocuklarna tek tip bir eitim vermek amacyle, okullardan din eitimini bt nyle kaldrmt. Eitim de laikletirilmiti. Bu, laik dzenin temel talarndan biriydi. Atatrk'ten nce, hem din okullar, hem de normal okullar vard. Buradan, birbirine kart eilim de iki tr renci kyordu: Batllam ve Batllamam Trkler. Eitimi bMetinnenin amac, bu ikilii kaldrmak, bir tek, layik ve Batllam bir genlik yetitirmekti. 1949'dan balayarak genel istek zerine okullara din retim yeniden konmutur, bugn de hzla gelimektedir, lkokullarda din der si yeniden zorunlu klnmtr. Btn Trkiye'de minimini o cuklar, ne anlam ifade ettiinden habersiz, Kur'an' ezberle mekte, papaan gibi okumaktadrlar. Bunlar ok defa hibir laik eitim de grememektedir. Kemalistlerin Kur'an dersle rine kar koymalanrun nedeni, ocuklar, renim dzeyleri ok dk softa hocalarn oyunca durumuna getirmesiydi. Kemalistlere gre, mam Hatip okullar daha da tehlike lidir. Bu okullarn amac, cahil din adamlar yerine, "aydn din adamlar" yetitirmektir. mam Hatip okullarnn programn da Bat bilimlerine ve dillerine de yer verilmekle birlikte, te meli yine slmiyet ve slm kltrne dayanmaktadr. Bunun sonucu olarak, bu okullardan bir sr gen din rencisi me zun olmakta, eitimin birlii, ilkesi, daha bandan inen mektedir. Bu din okulu mezunlanmn Batdan yana ve laik ol malar bir yana, profesyonel din adam olarak yetitirildikleri

47

iin, btnyle bal durumdadr ve Aattrklerin, Trki ye'nin Avrupa'nn bir paras olmas grne kardrlar. Temeldeki kavga da budur. Trklerin pek ou bunu Ba t ile slmiyet, Atatrklkle kar tepkisi, Asya ile Avrupa arasnda bir mcadele olarak grmektedir. Her yl Hac'ca gi den Trklerin saysnn artmasn, Ramazanda oru tutanla rn oalmasn, son yllarda gittike daha ok cami yaplma sn (sylendiine gre, btn Arap lkelerinde yaplan ca milerden daha ok) endieyle karlamakta ve fkeli bir tarz da, "Atatrk'n laik devletine ne oldu?" diye sormaktadrlar. ou, slmiyeti gerilik ve Dou ile karlatryor, bun lar Trklerin kamak istedikleri iki ey olarak gryorlar. Bu da, onlar buruk arlklara itmektedir. Geenlerde tannm Atatrklerden biri, "Her minare, dibinde bir Trk kynn gml yatt bir mezar tadr," demiti. Bir bakas da garip bir aka yapm, "Trkiye'nin en son kurtulu umudunun, btn camileri fabrika, minarele rini de fabrika bacas yapmak" olduunu sylemitir. Ar solcular, Markslar ise, soruna baka bir adan bakmaktadrlar. Onlar gre, "Bat'ya kar slmiyet" kav gas, aldatmacadan baka bir ey deildir. Asl dram, snf mcadelesidir. Atatrklerin, eyhler, hocalar, softalar ze rine ynelttii silhlan, Markslar da, "burjuvalar, smr cler, kompradorlar, emperyalistler ve tutucu gler" e kar bilmektedirler. Onlara kalrsa, sorunun zm yolu kltrel devrim deil, sosyal devrimdir.

48

4 1960 DARBES TURKTYE'NN yakn tarihinde en nemli olay, 27 Mays 1960 asker darbesidir. Trkiye'yi anlamak iin, bu olayn ne denlerini bilmek, gerekte neler olup bittiini ve ordunun ikti dar ele alnn sonularnn neler olduunu anlamak gerekir. Olaylarn ak, allmam bir yol izlemiti. ktidar ele geiren 38 subaydan kurulu M.E.B. (Mill Birlik Komitesi) iinde bir sre sonra iki kart grup belirmiti. Devrimin ad olarak nderi olan General Grsel'in banda bulunduu gruplardan biri, mmkn olduu kadar erken demokrasiye dnlmesinden yanayd; Albay Trke'in liderliindeki daha kk bir grup ise, "kkl reformlar" gerekletirmek iin asker rejimi uzatmaktan yanayd. Pek ok gzlemci, Msr rneini dnerek, yal olan General Grsel'i, General Necip'e; Trke'i de Nasr'a benzetmekteydi. Aslnda, bunun tersi oldu. 1960 kasmnda, en az ilki ka dar dramatik bir darbe sonunda, "On drtler" diye tannan ra dikal grup iktidardan uzaklatrlp srgne gnderildi. Mill Birlik Komitesi'nden geri kalanlar ise szlerinde durdular, on yedi ay sren asker bir ynetimden sonra, ikti dar seimle kurulan parlamentoya devrettiler. Bu arada,

49

Trklerin Avrupa Konseyi'ndeki yerleri sessiz sedasz bo b rakld. Grsel devlet bakanlna seilirken, teki komite yeleri de Senato'nun tabi yesi oldular. Bu garip Trk "ih tillci) " sonunda, dorua kanlar, Jakobin'ler deil, Jirondin'ler, Bolevikler deil, Menevikler oldu. 1960 darbesinin belirli ynlerinden biri de, Trklerin meruluk konusundaki titizlikleridir. Askerler iktidar ele ge irdikten soma, eylemlerini "demokratik ilkeler"le bada trmak iin hemen niversite profesrlerine bavurmulardn. Profesrler de kendilerinden isteneni yerine getirmilerdir. Fakat, ordudan ekindikleri iin deil, aslnda baarlan dar beyi belki de askerlerden daha ok istedikleri iin. Bylece, Mill Birlik Komitesi, feshedilen parlamentonun "meruhalefi" olmu, egemenlii ona gemiti. Hkmet darbesi, ok etkileyici profesyonel bir deyimle, demokrasinin bir evresi olarak sunulmutu. Merulua uyma ilkesi, devrik iktidarn nderlerinin yar glanmalarnda da kendisini gstermi, bunlar zel ihtill ka nunlarna gre deil, var olan ceza kanunlar uyarnca yarg lanmlardr. Ceza Kanunu'nun 146. maddesi, "Anayasay ih ll" gibi aka belirlenmemi bir maddeyle eski siyasal n derlerin hepsini lm cezasna arptrmaya uygun olduu iin, dk nderlerin hepsini lm cezasna arptrmak mmkn d. Buna karlk, "kansz ihtill"in cidd bir lekesi olarak, kiinin lm cezalan infaz olunmutur. Fakat, Trklere haklann vermek iin, yine de demokratik usullere uyarak ellerin den geleni yapmlardr. Yarglamalar zerine ok safsata sy(1) Jirondin'ler ve Menevik'ler, Fransz ve Rus ihtillleri srasnda, ikti dar ele geiremeyen gruplardr.

50

lenrnitir ki, bunlara ileride yine dokunacam. imdilik ksa ca darbenin nedenlerini tartmak zorundaym. 1950 GENEL SEMLERNN iktidara getirdii Ba bakan Adnan-Menderes'in hikyesi, grlmemi bir ser vendir. Menderes 1899'da Bat Anadolu'da toprak sahibi bir ailenin olu olarak dnyaya geldi. 1930'da, otuz bir yanda politikaya girdi, parlamento yesi oldu. On be yl sreyle hemen hi dikkati ekmedi. 1945'te tek parti rejimi sona erince, yeni kurulan Demokrat Parti'ye katld ve hemen n plana kt. 1950'de hayret verici bir biimde babakan ol duu zaman, bu, devlet ark iinde ald ilk nemli grev di. Ordu tarafndan iktidardan devrilip yarglanncaya ve aslarak idam edilinceye kadar, Menderes Trkiye'yi on yl sreyle eitli aykrlklar iinde ynetmitir. lmnden sonra ise efsanelemi, lkesinin sradan halkna gre de, yanl olarak, lkesinde yaplan her iyi eyin yaratcs ola rak bellenmitir. Menderes, son derece enerjik, sz syleme gc olan, ok da iyi niyetli biriydi. stelik, yksek tabakadan bir aile nin oluydu. Trkiye'nin kalkmamsyla grevlendirildiine itenlikle inanmt. Bu amala da eitli projeleri bir anda gerekletirmeye kalkt: Fabrikalar, yollar, limanlar, petrol rafinerileri, hidroelektrik santralleri, sulama tesisleri, ehirle rin yeniden dzenlenmesi gibi. Ne var ki, heyecanl ama, ik tisat bilgisinden yoksundu. ktisat biliminin belli bal yanl larnn hemen hepsini iledi. ok gemeden de, byk Ame rikan yardmna ramen bteler ak vermeye, ihracat d meye, enflasyon hzla etkili olmaya, d borlar grlmemi dzeylere erimeye balad. Bu tutuma kar eletiriler artm-

51

ca, hi de liberal olmayan yollara ba vurdu. Adaleti ve bas n bask altna almak istedi. Gazetecileri hapse attrd. zellikle, dmesini hazrlayan iki byk yanllk yap t: Orduyu kendisine dman edip dinden yararlanmaya kalk t. Subaylar, sivil ynetim karsmda incinmilerdi. Mende res dneminde yeni bir snf, iadam ve tccar snf, g sa hibi oldu. Btn Trkiye de sermaye evreleri gelime gs terdi. Byk servetler kazanld. Menderes, "Her mahallede bir milyoner yetitirmek" gibi garip bir ideal ileri srd. Ne var ki, sermaye sahipleri ve tccar geliirken, askerler ve b rokratlarn durumu bozuldu. Enflasyon, subaylarn pek ou nun belini bkt. Zor durumda kalp ordudan ayrlanlarn sa ys artt. Sonradan Babakan Demirel'in ordunun refah iin yaptklarnn tersine, Menderes dneminde ordu personeli yararna hi bir ey yaplmad. Bir Trk generalinin maa, Amerikal bir avuun maandan biraz yksekti. Btn bun lar, askerlerde honutsuzluk yaratt. Sonradan aklandna gre, 1954'ten beri hkmeti devirmek iin ordu iinde hc reler kurulmaya balanmt. Silhl kuvvetleri en ok kzdran eylerden biride, din is tismaryd. Menderes, ezan Arapaya evirerek, din eitimini yemden yrrle koyarak, an Mslman tarikatlarn siya sal amalan iin kullanarak ve pusuda bekleyerek gericilii ce saretlendirerek, herkesi ileden kartt. Din istismarcl ile, btn Kemalist gleri -ordu, aydmlar, yazarlar, genlik- kar sna alm oldu. Aynca, karsmda muhalefet nderi olarak, Atatrk'n arkada smet nn'nn gl kiilii vard. Cumhuriyet rejiminin btn salam kuvvetleri, ona Trk dev riminin laik ilkelerinin en gvenilir kiisi diye bakyordu. Fakat Menderes, halk kitleleri arasnda ok seviliyordu. 52

Halkn gznde, Babakan olan ilk "halk oeuu"ydu. Usta bir demagogdu: ekici, sylev verme gc yksek, rahat, se menlerin houna gitme konusunda pek endieleri olmayan bir kiilie sahipti. Halk dzeyine inmeyi biliyordu. Parlak bir ay dn olduu halde, nn, bunu hi bir zaman becerememiti. Halk onu daima bir paa, "ykseklerde, eriilmez ve dokunul maz biri" olarak grmt. Ama, hepsinden de ok, Mende res "salam bir Mslman'd. Allah'n sevgili kuluydu. 1959'da, benim de Trkiye'de bulunduum bir srada, ok garip bir olay geti. Kbrs anlamazl srasnda, Men deres bir Trk kuruluyle birlikte uakla Londra'ya gitmiti. Ua sis altnda Gatvvick'e inmeye alrken dm, kaza da 14 kii lmt. Menderes ise mucize olarak kazadan kur tulmutu. Trkiye'ye dnnde, lkede grlmemi bir he yecan kasrgas esti. Tren gara girdii zaman, ben de Ankara istasyonundaydm. Peronun iki yan, kurbanlk hayvanlarla doldurulmutu. Tren durunca, kurbanlklar bir anda kesilip kanlar aktld. Kortej ehre girdikten sonra, yollarda daha baka hayvanlar -koyun, kz, hatta develer- de kurban edil di. Ankara sokaklarnda oluk gibi kurban kanlar akt. Baba kan, ilh bir mdahele ile kazadan kurtulmutu. Darbeden nceki aylarda, Trkiye'de iki siyasal parti arasnda k olmayan anlamazlklar domu, lke deta iki kart kampa ayrlmt. Kyler bile birbirine dman b lmler durumunda ayrlmt. Halklara Demokratlarn kah veleri bile ayryd. ki byk partinin var olduu her lkede kolayca byle bir durum ortaya kabilir. Demokrasilerde bir eit hogr arttr. Fakat, Trkiye'de bu daha yoktu. Sonra dan Trk demokrasisinde, Trklerin bu ii ok ciddye alma larndan baka aksayan bir yan olmad bile sylenecekti. Son haftalar iinde ise, Demokrat Partili nderler byk 53

yanllklar yapt. Daha mart ayndan beri ordunun, hi ol mazsa ordunun byk bir ounluunun muhalefeti destekle dii, zellikle nn'nn kiiliine sayg duyduu aka bel li olmutu. Tedirgin hava ve karklk srp giderse, ordunun duruma el koyaca da ak seik anlalmt. Fakat, Bayar'la Menderes, son dakikaya kadar buna inanmaya yanamadlar. te yandan, seimlere gitmekle kendilerini kurtarabilirlerdi (hatta bu seimleri kazanmalar ihtimali bile vard). Mende res'in grevinden istifas bile, durumu kurtarabilirdi. Sylen diine gre, Menderes'in kendisi istifa etmekten yanayd. Ne var ki, sonunda partiyi kaybedinceye kadar bir trl istifaya karar verememiti. Devrim hareketinde yer alan subaylardan biri, hkmet o gnlerde istifa etmi ya da genel seimlere gitmi olsayd, darbenin yaplmayacan sylemitir. Artk, darbe, gn, hat ta saat meselesiydi. Menderes istifa etmeyi bir kararlatrsayd, her ey deiebilecekti. Ama, Menderes istifa etmedi. Bel ki de edemezdi. nk, kibirli, an duygulu, ayn zamanda kaypak bir kiilii vard. Her halde, somadan byk piman lk d duymutur. Kararszlnn cezasn ok ar demitir. Bu an karar verememesi, onu, istifa etmi bir babakana gs terebilecek saygdan yoksun braktktan baka, boynuna ilmik geirilmesinin de nedeni olmutur. Cumhurbakan Cell Bayar ise, baka trl bir karakte re sahipti. Son derece inat, direngen ve cesur bir adamd. Darbeden sonra subaylar, istifa ederek hayatn kurtarmasn istedikleri zaman, bunu reddetti. Darbenin meruluunu ise hi bir zaman kabule yanamad. Sonuna kadar, Cumhurba kan olduunda diretti. On bir ay sren yarglama srasnda yal bir aslandan farkszd. Tpk I. Charles gibi, o da kar54

sna kartld mahkemenin kendisini yarglama yetkisi ol madn ileri srd. Mahkemeleri yerinde dinlediim iin, yal bakan ok yakndan izleyebildim. Fakat, en sonunda, cesareti rnn verdi. lme mahkm edildii halde, Mill Birlik Komitesi, cezasn mebbet hapse evirdi. Daraacmn eiinden geri dnd. 1950'lerdeki atmann daha da cidd bir havaya brnmesinin bir baka nedeni de, Bayar'la nn arasndaki, Ata trk dnemine kadar dayanan kiisel sorundur. Yani, dinami te, tepesinden fitil konup atelenmiti. nderlerin buluup bir anlamaya varmalar umudu hi bir zaman domamtr. Doksanna yaklam bu iki yal adam arasndaki atma, son yirmi be yl iinde Trk i politikasn etkileyen balca etkenlerden biri olmutur. 1969 ylnda barmalar ise, btn gsteriine ramen, on yl ge kalm saylabilir. Trkiye'de, karl verilemeyen sorulardan biri de, 27 Mays darbesinden nce smet Paa'nm genel bakan oldu u Cumhuriyet Halk Partisi'yle, ordu arasnda bir iliki bulu nup bulunmad sorusudur, inn, asker darbeden hemen sonra dzenledii bir basm toplantsnda, darbenin kkrtc s olduu yolundaki btn sylentileri kesin bir dille yalanla mtr. Partisi de bu tr iddialan defalarca reddetmi, Mende res'ten yana olanlarn kesinlikle inandklar bu iddialar, son olarak Bayar'm bir gazeteye verdii demele de yalanlanmtr. Her ne kadar elde kesin deliller yoksa da, 1957'de bir grup ihtillci subayn, nn'ye yaklap kendisini Menderes h kmetine kar bir harekete ardktan bilinmektedir. nn, bu any kabul etmemitir. Fakat artlar, bu konuda CHP'nin btnyle aleyhindedir. CHP on yldan beri iktidardan uzaktayd. st ste genel se imde yenilgiye uramt ve sonradan anlatacam Trk i po55

litikasmm zelliklerine gre, daha uzun yllar da seim kazan mas uzak bir ihtimal olarak grnyordu. smet Paa gittike yalanyordu. Eski bir paa ve Atatrk'n yalan arkada ola rak, ordu evreleri arasnda sevilen ve saylan bir kiiydi. Hi olmazsa darbeyi gerekletirenlerden yana saylyordu. Bayar'm bu konudaki kiisel totumunu, darbeden sonra sk sk anlatlan u fkra ortaya koyuyor: Bayar'la Menderes sk bir gzaltnda, zrhl bir ara iinde cezaevine gtrl mektedir. ktidardan dmelerinden beri, iki nder ilk defa bir araya gelmitir. Morali ok bozuk olan ve hayatn kaj'befmekten korkan Menderes, ac alm yazsn, "Ksmet, ksmet!" di yerek dile getirir. Yal kurt Bayar ise, yan banda homurdanr: "nanma, ksmet filn deil, dpedz smet, smet!" Altm yldan beri Trkiye'de etkin politika iinde bulu nan smet nn, oyunun btn kurallarn ok iyi bildii iin, dmanlannca daima "Makyavei" olarak tanmlanmtr. Paa'mn kafasnda "durmadan tilkiler dolat ve tilkilerden hi birinin kuyruunun, bir brne demedii" de anlatlr. Bu, smet Paa'nm ok usta ve yal bir politikac olduunu, Trkede ho bir syleyi biimidir. Paa, Trk i politikasn da byk g ve etki sahibi olmutur, lmnden sonra neler olaca balca sorunlardan biridir. 1960 DARBESNN planlanmas konusunda resm hi bir belge yaynlanmam olmakla birlikte, resm hi bir belge yaymlanmamo maklabirlikte, resm olmayan pek okyaz yazlmtr. Bunlardan en iyisi de. 19.65'teMilliyet gazete sinde yaynlanan ve Abdi pekide mer Sami Coar'm ha zrladklar "htillin yz" balkl yaz dizisidir. Bunun da darbenin gerek yzn yansttna kolay kolay inanmak mmkn deildir yazlardan, dramn ba aktrlerinin, olaya56

r halka istedikleri gibi yanstmaya altklar anlalyor, Fa kat bu, anlatlanlarn byk ounluunun doru olmad anlamna gelmez. "ihtillin yz"ne gre, ordu iinde daha 1950 genel seimlerinden hemen sonra yeni iktidar devirip, nn'y yeniden baa geirme teebbsleri olmu, fakat byk rtbe li bir general bunu engellemitir. Ordu iinde ilk ihtillci hc reler, 1954'te kurulmaya balanmtr. nceleri ayr ayr olan bu hcreler, 1956'dan sonra aralarnda balant kurmular, ih tillci bir ekirdek oluturmulardr. "htillin lyz"nn sayfalan arasnda bir asker darbe nin anatomisini izlemek, gerekten byleyici bir uradr: Gizli toplantlar, parolalar, her eyin ortaya kaca bir srada kl pay farkla kurtulu. Darbenin baansnda tek bana ba rol oynayan o gnk siyasal durumun nasl olgunlatn iz lemek de, ok ilgintir. Trkiye'de siyasal ve ekonomik du rum, 1960 maysmda olduu gibi, bozulmam olsayd, darbe nin baans pheli olabilirdi. Bir baka temel etken de, ihti lle nder olarak yksek rtbeli bir generalin aranm olmas dr. Trk ordusu gibi 30.000 grevli subay olan bir silhl kuvvet iinde, albaylann ve binbalann gerekletirecei bir darbenin basan ihtimali, ok zayf grlmektedir. 1960 darbe sinin hazrlanmasnda darbecilerin balca uralanndan biri de, bir nder bulmakt. Ve bu nderi bulmulardr da; fakat, bunu yaparken gze aldklan tehlike son derece bykt. nanlmaz bir ey gibi grnmekle birlikte, darbenin n derlii, gizli ihtill komitesi yelerinden birince, General Fa ruk Gventrk tarafndan, zamann Mill Savunma Bakan'na teklif edilmiti. Gventrk'n ifadesine gre, teklif, bakana Ankara'daki makamnda yaplmt. Bu, ancak Alexandre Du57

mas'mn romanlarna zg bir sahnedir. General, konuyu ak ladktan sonra, tabancasn ekip bakann masasnn zerine koymu, "Tabancam ve ben, emrinizdeyim efendim," demi tir. Fakat, bakann generali neden tutuklatmad aklanma mtr. Bunun yerine, bakan, u karl vermekle yetinmitir: "Ben ihtille nderlik edecek biri deilim, basit bir avukatm. Byle bir eye karamam," Soma nderlik, daha baka gene rallere, bu arada imdiki Cumhurbakan Cevdet Sunay'a da teklif edilmi (kitabn yazld srada, Sunay Cumhurbakan bulunuyordu), fakat hepsi de eitli nedenlerle reddetmiler dir. Sonunda, Genel Kurmay Bakam'ndan soma en kdemli kuvvet komutan olan Kara Kuvvetleri Komutan General Ce mal Grselden, harekete nder olmas istenmitir. Cemal Grsel'e yaklama iini, ihtillcilerden Binba Sadi Koca zerine almtr, koa, bunu Grsel'e otomobil de bir manevra dn srasnda, Amerikan subaylarnn ya nnda amtr. Koa, arabadaki Amerikan subaylarnn Trke bilip bilmediklerini anlamak iin, birden kendilerine dnm ve Trke olarak, "Saatiniz ka acaba?" diye sor mutur. Bunu yaparken de, Trke bilen birinin, elinde ol makszn saatma bakp karlp vermesinin normal olacam dnmtr. Oyun tutmu, Amerikallar hi bir ey anlama dan binbann yzne bakmlardr. lerinden biri, "Excuse me?" (zr dilerim, nedediniz?) diye sormutur. Bunun ze rine Koa, General Grsel'e dnp sorunu amta. lkenin o gnk durumunu anlatm ve bir hafta soma darbenin gerekletireleceini syleyerek, kark istemitir. Grsel bu nun zerine, hemen "Peki," demitir. Darbeden nceki son haftalar, darbeciler iin ateli bir alma iinde gemitir. 3 mays 1960'ta General Grsel'in 58

habersiz olarak hkmete grevinden alnmas, darbeciler arasnda bir bomba etkisi yaratm, acele olarak bir yeni n der aranmaya balanmtr. Bu sefer de, Kara Kuvvetleri Lo jistik Dairesi Bakan General Cemal Madanolu zerinde karar klnmtr. Grsel'den iki rtbe daha aada olduu halde, onun da "paa" oluu, nderlik iin yeterli grlm tr. Madanolu da teklife "peki," demitir. Daha sonra An kara daki Harp Okulu'nun komutan General Stk Ulay ve Cumhurbakanl Muhafz Alay Komutan Albay Osman Koksal da harekete katlmlardr. ktidarn son haftalar iinde en garip ilikilerden biri de, Bayar'la Muhafz Alay Komutam Koksal arasndaki iliki ol mutur. Koksal, darbede nemli bir kilit noktasyd. nk, Cumhurbakan'nm teslim olmasm, mmknse kan dkl meden salayacakt. Darbeden on iki gn kadar nce, Albay Koksal ok zor bir durumda kald. Ad bilinmeyen bir muh bir, Bayar'a yazd bir mektupta, Muhafz Alay'nn rejime kar bir komploya katldn haber verdi. Bunun zerine Bayar, hemen Kksal' yanma artp yle dedi: "Albaym, iittiime gre, Muhafz Alay mensuplar, Halk Partisi'nin yamnda yer almlar. Ne dersiniz siz buna?" Koksal, byle bir istihbarat almadn syledikten son ra, soukkanl bir tavrla unu ekledi: "Efendim, benim bile size kar komplo dzenlediimi syleyenler var. Bunlarn asl gayeleri, beni buradan kaydrp yerime Halk Partisi'nin bir, adamn getirmek!" Gariptir, ama, bu karklk Bayar'm kukusunu gidermise benzemektedir. nk, soruturmay derinletirmek gereini duymamtr. te yandan, cumhurbakan'nn hi bir eyden kukulanmad da dnlemez. Bir sabah Muhafz 59

Alay'm denetlerken, askerlere unu sormutur: "Kke bir saldn olursa, beni savunur musunuz?" Askerler buna hep bir azdan, "Albaymz emrederse, elbette koruruz," karln vermilerdir. Bayar her halde bu karl beenmi olamaz; ama, yine de hi bir teebbste de bulunmamtr. Darbe, en sonunda 27 mays sabah, ok erken saatlerde, yalnz bir tek kiinin lmyle ve parlak bir biimde gerek letirilmitir, kararlatrlan balang saati, beklenmedik iki nedenle yirmi drt saat ge uygulanmtr, bunlardan birinci si, Menderes'in beklenmedik bir srada Bat Anadolu'da bir yurt gezisine k nedeniyle, yakalanmas iin zel birtakm balantlar kurulmas zorunluluunun douudur. kincisi de, ehrin byk bir blmn denetim altna almakla grevlen dirilen Ankara'da piyade birliklerinin, son dakikada drt yl dzl bir generalden emir almadan, harekete gemeyi reddet meleridir, grsel'in grevinden alnmas, darbecileri bir orge neralin desteinden yoksun brakmt, dolaysyle, bu emri kartmalar olana yoktu. Bunun zerine, Ankara'daki piya de birliklerinin ehir dna kartlmasna ve ehrin denetim altna alnmasnda Harp Okulu rencilerinin kullanlmasna karar verilmitir. Menderes'in ise Bat Anadolu'da son geziye ne amala kt kesinlikle anlalamamtr. Kylleri ayaklandrmak gibi biraz dsel bir tasan peinde olduu ileri srlmtr somadan. Anadolu'da kylere ve byk ehirlerin evresin deki gecekondu mahallelerine geni apta silh dadld yolunda sylentiler de kanlmtr. Somadan bu iddia, dk hkmetin lkeyi bir i savam eiine getirdiini ispatlamak iin kullanlmtr, her eye ramen, Menderes'le Bayar'm,

60

orduya kar bir kyl ayaklanmasna nderlik edeceklerini dnmek, zordur. Menderes'in otomobili bir keif uanca tespit edilmi ve daha sonra kendisi Ktahya yolunda yakalanmtr. Men deres, partisinin en gl olduu sekiz bat ilinin valisine te lefon etmek iin son bir teebbste bulunmusa da , telefon hatlarnn kesildiini grmtr. Menderes bunun zerine mcadeleden vazgemitir. Sapsar bir yzle kanepeye k m ve yakalanmay beklemeye balamtr. Ksa bir sre sonra da , subaylar kendisini yakalamaya gelmilerdir. eitli aamalardan sonra, 27 Mays darbesi byk bir ustalkla indirilmi ve bir tek can kaybma bile uranlmadan, ordu, birka saat iinde iktidar ele almtr.

61

5 MAHKEMELER VE SONRASI DEVRLEN iktidarn nderleri, stanbul'dan on iki mil uzaklktaki Yassada'da yarglanmlardr. Btn bu tr yar glamalar gibi, bu mahkemeler de dramatik bir hava iinde gemitir. Durumalarn byk bir blmn, yabanc muha bir olarak ben de izledim. Durumalar d basnda son derece kt aktarld ve pek ok kimse, can skc bir komedi olarak nitelendirdi; bunun sonucunda da yanl yarglara varld. O gnden bugne ka dar tekrarlanan bir gre gre, devrilen iktidarn nderleri nin hemen kuruna dizilmeleri, on alt ay soma kendileri ze rine verilen lm cezalarndan ok daha iyi olacakt. lkenin dndakiler iin bylesi ok daha ak bir zm yolu sayla bilirdi; ama, sulananlarn acaba ka tanesi bu tr bir zm yolunu tercih ederdi? lerinden ou aradan on bir yl ge tikten soma, yalnz zgrlklerine kavumakla kalmadlar, medeni ve siyasal haklarna bile kavutular. Trkler, mahkemelerin hazrlannda birbirine kart iki neden arasnda kalmlard: Demokrasi ve ihtill arasnda. Objektif olmak isteyen bir soruna iki adan bakabilirdi: Mahkemeler, kukusuz, demokratik bir yarglamadan daha

62

sert bir tutum iindeydi ama, normal bir ihtill mahkemesin den daha drst olduu da kesindi. Mahkemelere, bir insann sululuu ispat edilinceye kadar susuz saylaca ilkesine dayanan ngiliz yasalar asndan bakanlar, bunu da ceza mahkemesi gibi alan bir ihtill mahkemesi gzyle grd ler. Hemen asker bir darbeden sonra kurulan bir mahkeme nin, olaylarn nitelii gerei, Old Baileydeki usulden ayr yrtemeyecei grnde olanlar, benimsenen usuln adaletin yerine getirilmesini aksattn ileri srdler. Mahkemeler s rasnda kana susam baz kimselerin en az elli kiinin idam n istedikleri hatrlanacak olursa, belki bu gr zerine sy lenecek bir eyler bulunabilir. Mahkemelerin zellikle allmam iki yn vard: Bir kere, yalnz bir iki nder deil, iktidardan drlen Demok rat Parti'nin btn parlamento grubu yarglanyordu. Be y ze yakn kadm, erkek, sulu sandalyelerine oturtulmutu. Belki de bu, manta uygun bir tutumdu. Krallarn mutlak egemen olduklar gnlerde, kral devrilebilirdi. fakat, parlamenter rejimin mutlak egemen olduu bir rejimde, mantk ynnden parlamentodaki ounluk sulanabilirdi. bunun sonucu olarak da, Yassada'da yarglanan sanklarn says, dinleyicilerden daha ok oldu. Anlalmam olan ikinci yn, nce de belirtmitik: Yarglama, ihtill kanunlarna gre deil, normal ceza kanu nu hkmlerine gre yaplyordu. nceden de belirttiimiz gibi, Ceza Kanunu'nun 146. maddesi, "Anayasa'nn ihlali" suu iin lm cezasn ng ryordu. htillciler iin bu byk bir talihti; nk, aka sylenirse belirsiz saylabilecek bir sula, fakat, son derece demokratik usullerle sanklar rahata idam sehpasna gnde rebilirlerdi. 63

Bu nedenle savc, ancak 107 sank iin lm cezas iste yebilmi, bunlardanl5'i kabul edilmitir. Kabul edilenlerden ise yalnzca infaz olunmutur. Mahkemelerin ihtillci yn ak seik grnyordu. Salon, askerlerle doluydu. Yarglar, savclarla birlikte, aske r rejimin nderleriyle sk ilikide olduklarn ortaya koyan dikenli tellerin ardnda yayorlard. Saylar epeyce kabark olan savunma avukatlar gzel konutuklar ve parlak savun malar yaptklar halde, aka elverisiz durumdaydlar ve zor durumlarda braklyorlard. Fakat, iktidar etkenleri ellerinde olduuna gre ve byk bir halk kesiminin kar-ihtill teeb bsne girimesi ihtimali iinde, baka kar yol da yoktu. Bunlar hukuk usuller deil, siyas etkenlerdi. Bence, mahkemelerin en zayf yn, 146. maddedeki lm cezasn gerektirecek suun delillerini, bir ceza mahke mesinde ispatnn gllyd. Anayasay ineme durumu olup olmad, bugn bile tartlan Bizans entrikas kadar ka rk bir iti. Tarafsz olmalar imknsz "uzmanlar"n ifade lerine dayanyordu. Mahkemeyi izlerken, insan hayatlarnn bu tr inceliklere bal olmas, kaba bir oyun gibi geliyordu. Benim kiisel grme gre Menderes hldmetinin dini duygulan kkrtmas, Atatrk Anayasas'nm ilkelerini olmasa bile, ruhunu zedelemiti. Fakat bugn, pek az kimse infazlarn gerek i politika, gerekse yabanclarn gr bakmndan cid di bir yanllk olduundan phe etmemektedir. te yandan, daha soma Bayar ve arkadalarnn serbest braklmas ve siya sal haklan dnda, btn medeni haklanm da geri verilmesi. Bu ynden infazlar byk bir hakszlk gibi grnmekte, man tn deil, duygularn eseri olduu izlenimi uyandrmaktadr. Uzun sren mahkemelerin aynntlanna giriecek dei64

lim; fakat, belleimde kalan birka eyi belirteceim. Bun lardan biri, yarglamalarn balad gndr. Bayar, Mende res ve teki sanklarn mahkeme salonuna getirilileri hl hatrladm en olaanst ey olarak zihnimdedir. Bu adam lar Ankara'da son defa grdmz zaman, hepsi de, evre lerinde hayranlar ve dalkavuklar dolaan, uzun zamandan beri iktidarda olmanm rahatl iinde, pelerinde bir dedik lerini iki etmeyen hizmetkrlar, bir iki imtiyazl ziyaretileriyle ltfen grmeyi kabul eden, resmi grev sahibi kimse lerdi. Birden basit birer tutuklu, yarglarn, hatta lmn karsnda, sradan birer sulu oluvermilerdi. ktidardan d me gibi birdenbire olan deiikliin nasl baskn bir fizik knt yarattn, insann duygularn nasl etkilediini kral Lear'in szlerinde bulabiliriz: "Kimi kaybeder, kimi kazanr, kimi girer, kimi kar." Kesin olan bir ey vard: Bu adamlar yerlerinden atlm lard; imdilik bakalar onlarn yerine iktidara gemiti. Durumalarda, Bayar, kendisine Afgan Kral tarafndan armaan edilen bir tazy, Ankara Hayvanat Bahesi'ne 800 liraya satm olmakla sulandrlyordu. Bayar' n suu, devlet parasn ktye kullanmakt. Bayar, hayvanat bahesi yetkili lerini, devlet parasyla tazsn satn almaya zorlamt. "K pek davas" diye anlan bu durumann amac, kuvvetli bir ih timalle, Bayar' gzden drmekti. Hem de yalnz sz ko nusu para bakmndan deil, ayrca kpein, Trkiye'de pek sevilen bir hayvan olmamas bakmndan. Aslnda, "kpek davas" ile durumalar amak, yarglamalar btn dnyann gznde komik ve sama duruma drmekten baka bir e ye yaramad. Mahkeme bu komediyle aldktan sonra, devam bo65

yunca dram unsuru daha da derinleti. On dokuz ayr dava almt ve bunlar arlk ve nem derecelerine gre dikkat le sralanm, lm cezasna kadar uzanyordu. Artk hava iyice arlam ve skc olmaya balamt. Durumalarn devam ettii srece basank Menderes'le krmz ve altn srmal cppesi iinde pek gsterili duran bayarg Salim Baol arasnda deta garip bir ibirlii hava s domutu. Menderes, durumalar ilerledike, gitteke soluklayor ve zayflyordu. Zaman zaman sesi bir fslt gibi kabiliyordu. Ancak, hl Trkiye'nin en iyi sylevcilerinden biri olduunu gsterecek konumalar yapyordu bazen, yine de, zihnen kt belliydi ve Baol'la hayat iin tart yor gibiydi. Yargca an bir nezaket gsterip, ark unvanla r yaktrarak hitap ediyor, hatta, "Majesteleri" diyordu. Tyler rpertici bir komediydi bu. Fakat, yine de hi bir e yin kendisini kurtaramayacan biliyor gibi bir grn vard. Mahkemelerin sonu da, balangc gibi gsterili oldu. zellikle, lm cezalannn akland an. lme mahkum edilenlerin hi biri heyecan belirtisi gstermedi. Bu srada bir olay iyice aklmda kald. Eski dileri bakan Zorlu, lm ce zasna arptnlan 15 kiiden biriydi. Arka srada oturan arka dalarndan biri ise, beklediinden ok daha hafif bir ceza ile yakay kurtarmt. Zorlu, kendisinin lme mahkum edildi ini rendikten sonra, son derece soukkanl bir biimde ar kaya dnp arkadam ald hafif ceza iin kutlad. Bu dav ran, byle bir anda gerekten ok etkileyiciydi. Zorlu, btn yarglama boyunca cesaretini korumutu. Menderes, mahkemenin son gn intihara teebbs etti i iin bulunamad. ok miktarda uyku hap ald akland. 66

Bu nedenle, cezasnn infaz geciktirildi. Zorlu ile Polatkan ise hemen ertesi sabah aslarak idam edildiler. Zorlu, anlat lanlara baklrsa, ok cesurca can verdi. Yine sylendiine gre, son dakikaya kadar celltla akalat ve Trkiye'deki aslarak idam edilme usulnde bir cesaret rnei olarak ka bul edildii biimde, altndaki iskemleyi kendisi tekmeledi. Bu arada ailesi adna, daha sonra yaynlanan bir de mektup yazd. Mektup yle balyordu: . "u anda Allah'n huzuruna kmaya hazrlanyorum..." Kendisine son dini telkinde de bulunuldu. Zorlu daha 51 yandayd. Talihsiz Polatkan'a gelince, lm cezasnn onaylanma s, zellikle daha nemli kiilerin cezasnn mebbet hapse evrildiini rendikten sonra, zerinde mthi bir korku o ku yaratt. Gerekten de onun niin seildiini anlamak kolay deildir. lmnden nce iki satrlk dokunakl bir not yazd: "Kanma ve aileme masum olduum sylensin; anneme ve kardelerime de." Menderes'in aln yazs daha da ktyd. Hastaland iin, baucuna bir sr doktor topland. Her saat banda sa lk durumunu bildiren salk bltenleri yaynland. Dilini doktora gsterirken, gs dinlenirken ekilmi fotoraflan yaynland. Menderes abuk iyileti. Bir sre sonra da lm cezas yerine getirilebilecek derecede iyiletii akland. Es ki babakann cezasnn infaz zerine pek aynntl bilgimiz yoksa da, o mevsimde Marmara'da grlmemi bir frtna vard. Elbette bu frtnann da Menderes efsanesine katks ol du. Bu mevsimsiz frtnann Menderes'in lmyle ilgili ol duu bile ileri srld. Zorlu ve Polatkan'n idamlanyla Menderes'in cezasnn 67

infaz arasndaki 36 saatik fark, eski babakann intihara kalkmasyla aklamak elbette mnkndr. Fakat, bazlar baka bir neden ileri srmlerdir, menderes, dk iktidar yeleri arasnda idam karklklara sebep olabilecek tek se vilen kiiydi. ntihara kalkma olaynn kasten sahnelendii, askeri nderlerin Zorlu ve Polatkan'm idam resimlerini ya ynlattrp korku salarken, intihar dolayyle de, idam karar nn tepkisini lmek istedikleri ileri srlmtr. nfazlar srasinda, btn Trkiye de olaanst tedbirler alnd. Fakat, bilindii kadaryla Trkiye'nin en popler ba bakanlarndan biri olan Menderes'in lm cezasnn yerine getirilii srasnda en kk bir toplu kar koyma hareketi bi le olmad. Bence bu, Trk tarihindeki en aknlk verici olaylardan biridir. Aslnda, ordu iktidardayd ve hi kimse gvenliini tehlikeye atmadan bir ey yapamazd. Fakat, otuz milyonluk bir ulus iinde, hi olmazsa bir yerde, bir kiinin sesini yk seltmesi beklenebilirdi. Buna karlk, onlar cezay byk bir sessizlikle karlam, belki de alma duygularn yreine gmmtr. Bylece, Trkiye'de yenilenen demokrasi, bir kan davasyla birlikte domutur. Sonu olarak, "Menderes Efsanesi", Trk i politikasn da nemli bir etken durumuna gelmitir. Halkn pek ou h l Menderes'in ldne inanmamaktadr. Her gece bir kra tn srtnda, kapatld Yassda'dan, stanbul'daki Eyp ca miine geldii sylentileri dolatrlmaktadr. imdi Trki ye'yi ynetmekte olan Adalet Partisi (kitap, 1972'de, 12 Mart Muhtras'ndan nce yaynlanmtr) de, bu inanc ustaca is tismar etmitir. Semen kitlelerine Adalet Partisi'nin "Men deres'in Partisi" olduu sylenmitir. Semenler de her se68

imde o partiye oy vererek, buna inandklarn gstermiler dir. Acaba bu garip nedenler Trkiye'de seimleri daha ne ka dar zaman etkileyecektir? lm cezalarnn uygulanmas iin ba vurulacak son yer, Geici Anayasa uyanca, Milli Birlik Komitesi'ydi. Komi tede 9'a kar 13 oyla cezalar onayland. nfazlan nlemek iin Trkiye'de ve Trkiye dnda eitli teebbslerde bulu nuldu. br devlet bakanlan arasnda ngiltere kraliesi de af arsnda bulundu. Edinburg Dk'yle birlikte Tahran'a gi derlerken, Ankara'da bir sre kalp General GrsePle grt. zellikle nn, Grsel'e bir mektup yazarak uygar l kelerde artk siyasal nedenlerle idam cezalan verilmediini belirtti. Sonradan ileri srldne gre, ordu iinde ihtilal ci unsurlann 15 Eyll 1961 gecesi dramatik basklan olma sayd, Komite'nin ounluu, idamlann hepsini mebbet hapse evirecekti. Yaplan pazarlk sonucunda, idamda ka rar klnmt. Gerek u ki, 1961 yl eyllnde Milli Birlik komitesi artk, Trkiye'nin yneticisi gc olmaktan kmt. ktidar daha aylarca nce "gerek cunta" deneri ve perde arkasnda kalan birtakm subaylann eline gemiti. Biraz da romantik olan bu subaylar kan istiyorlard. stedikleri kan da dktler. Komite'yi akl d eyleme zorladlar. Bu "gerek cunta"nn nderlerinden biri de, Albay Talat Aydemir'di. Kim bilir, bel ki de iirsel bir adalet tacellisiyle, yl sonra ayn Talat Aydemir'de idam sehpasnda can verecekti. htillci basklara ramen, bundan sonra demokratik re jime abuk bir dn oldu. Milli Birlik Komitesi iinde radi kal 14Ter, bir yl nce srgne gnderilmiti, buna ramen, 1962 ve 1963 yllannda iki askeri darbe teebbsn bastr69

mak gerekti. Bu da, ordu iindeki demokrasiden yana olanla rn, intillden yana olanlardan ar basmalanyla mmkn ol du. Subaylarn pek ou bu tr servenlere karydlar ve, "Trkiye, Suriye deildir." "Trkiye, Patagonya deildir." szleri sk sk iitiliyordu. 1962 yl ubat ve 1963 yl mays aylannda giriilen iki teebbste de, ayn adam, Talat Aydemir ba ekiyordu, bu, belki de eine az rastlanacak bir olaydn. nk, hkmeti de virmeye kalkan bir kiinin, ikinci defa ayn frsat yakalamas, az grlr bir olaydr. 1962 darbe teebbsnden soma nn hkmeti, Aydemir ve 69 subay balam, ordudan kar makla yetinmiti. te bu davram, Aydemir'in nasl ikinci bir teebbse kalkma olana bulduunu aklamaktadrr. Aydemir, garip bir adamd. Birinci teebbsnn baar szlndan sonra, ikinci bir teebbste daha bulunacan ak seik olarak sylemiti. Ben, o dnemde kendisiyle iki defa konutum. Kendisinin dengesiz biri olduunu dnen ler olabilir; fakat, aslnda hi de yle deildi. Sakin ve man tklyd, bir bakma lkcyd. Askeri bir diktatrlk kura ca sylentilerini yalanlyor, hatta, kendisinin iktidara ge me isteinde olmadn sylyordu. Westminster demokrasi sinin, Trkiye iin geerli bir rejim olamayaca kansnday d. Uygulamada rejim yoldan kartlm, hi bir ey yapla mamtr, diyordu. Aydemir, erkezdi. erkezler ateli karakterleriyle n salmlardr; ama, beyinlerinden ok, cesaretleriyle dikkati ekerler. Aydemir'in baarl bir darbe peinde komasnn ve teebbslere girimesinin ardnda Psikolojik nedenler de var d. Somadan 1960 darbesini hazrlayan ordu iindeki ilk ihti llci ekirdei daha 1956'da banda olumutu. Fakat, Ko70

re'de olduundan 27 Mays devriminde bulunamam, bunun acsn hep ekmiti. Bu nedenle kendi darbesini ille de ger ekletirmek istiyordu. Talat Aydemir byk yanllar yapt. ki teebbs de doru drst dzenlenmemiti. te yandan, lkenin durumu da byle bir darbe iin olgunlam deildi. Yine, darbenin bana geecek yksek rtbeli bir subay yoktu. Aydemir her eyi tek bana yapmak istiyordu. Hava kuvvetlerinin destei ni salamak iin ciddi bir teebbste bulunulmamt. Her iki seferinde hava kuvvetleri, etkili bir biimde hareketine kar cephe ald. 1963 'teki teebbsnde Aydemir radyoyu ele geirdik ten sonra, byk bir yanllk daha yapt, iktidar kendisinin ele aldn bildirdi. Byle davranmasayd, baarl olabilece i dnlebilir. O dramatik gecede, radyoyu dinleyen gene rallerden bazlar ordunun iktidar ele almasndan yana ol duklar halde, Aydemir'in adn iitince harekete srt evir milerdir. Bu, Aydemir'in kii olarak sevilmemesinden deil, rtbesinin kk oluundandr. Hatta, o srada emekliye de ayrlmt. Generaller, Milli Birlik Komitesi dneminde al baylardan ve binbalardan emir almaktan zaten bkmlard. O dehet gecesi cereyan eden bir olay kesinlikle belirt mek gerekir; nk, bir insann tek bana gerekletirebile cei en nemli ilerden birine rnektir bu. Yarbay Ali Elver di radyoda Aydemir'in ynetime el koyduunu aklayan ilk mesajn iittii zaman, Ankara'daki evinde sakin sakin otu ruyordu. Elverdi hemen yerinden frlad, giyindi, cipine atla d ve biraz sonra sokakta Aydemir'in tanklanyla burun buru na geldi. Tabancasn ekip tank mrettebatndan parolay rendikten sonra, bu paroladan yararlanarak gvenlik barikat71

lann at, doruca radyoevine gitti. Hi bir direnile karla madan ieri girdi, iki kat trmand ve Aydemir'in ihtill be yannamesini okumakta olan ihtilalci subayn yanma vard. Yarbay Elverdi, tabancasyla ihtillci subay stdyodan ayrl mak zorunda bkartktan soma, mikrofonu kapt, ayaklanma nn bastrldn bildiren kendi bildirisini okudu. Tam bu srada radyoevi stdyosuna daha baz ihtillci subaylar, Elverdi'yi ele geirdiler. Ama, bundan daha nce Elverdi zekice bir davranla Etimesut'taki radyonun verici istasyonuna telefon ederek, radyo eviyle balantsn kesme emrini vermi bulunuyordu. Emir yerine getirilmiti. htill cilerin radyo yaynlarna devam etmeleri imknsz duruma girmiti. Bu srada ehrin dnda hazr bekleyen ve Aydemir kazanm olsayd, ondan yana geecek olan kuvvetler, hi bir ses kmadn grnce, ayaklanmann baarszla urad n dndler. te yandan, Yarbay Elverdi, radyoevinde bo bir stdyo ya gtrld ve ellerini duvara dayayp arkas dndrld. Yarbay, hemen ldrlmeyi bekliyordu. Fakat, mucize olarak bu durumdan da kurtuldu. Bu srada radyoevine bizzat gelen Aydemir (belki kendisi de bu srada teebbsnn baarsz la uradn anlamt), Elverdi'nin hayatn balad. Ay demir yarglanmas srasnda teebbsnn baarszla u ramasnda Yarbay Elverdi'nin tek basma giritii iin byk rol olduunu kabul etmitir. Yarbay Elverdi'ye, daha soma Trklerin en byk cesaret madalyas verilmitir. Aydemir'in ikinci darbe teebbs, ilkinden daha ciddiy di. nk, kan da dklmt. ki subay ve alt kii atmalar srasnda lm, Aydemir de bu sefer yakalanp yarglanmt. ay sren yarglamadan soma, Aydemir ve sa kolu olan s72

vari binba Fethi Grcan, lme mahkm edildiler. kisinin de cezalarnn infaz olduka geciktirildikten sonra yerine getiril di. Asilerin ordu iinde birok taraftan olduu belliydi. Gerek Aydemir, gerekse Grcan, savunmalannda n n'nn getirdii demokrasinin Trkiye artlanna uymadn, lkeyi Kemalist reform ilkelerinden saptrdn ileri srd ler. Her ikisi de lkc ve inanl kiiler olarak kendilerini sa vundular. zellikle, Aydemir'den daha da gen olan Grcan, ateli ve parlak bir savunma yapt. kisi de, rejimin lkeyi dman kamplara ayrdn, sosyal ve ekonomik kalknma iin gerekli olan milli birlii zedelediini sylediler. Grcan'n son szleri, Trk subaylannm dnce ve duygulanm aydnlatma bakmndan ilgintir: "Bence Atatrk, hayatiyeti ve fonksiyonu sona ermi, fotoraf duvarlara aslan, adndan tatillerde ve yldnmle rinde bahsedilen bo bir sembol deildir; hatta, ad minnetle anlacak byk bir adam da deildir. Atatrk bir ideali, bir doktrini, gelimi bir hkmet sistemini temsil eder. te top lumumuza da bu sistem uygulanabilir ve uygulanmaldr..." "lmn karsnda ve Tanr ile Adalet'in huzurunda bulunduum u anda, Atatrk'e vgler yazmak iin kaleme sanlan bir air kadar vicdanm rahat. Urunda can erecek adamlar bulunduuna gre, davamz daha gl olarak yaa yacana inanyorum. Ve diyorum ki, Atatrk lmtr, ama var olmakta devam ediyor. imdi ben de leceim, ama Ata trk ilkeleri, lmmle ok daha yce bir deer kazanacak." Binba Grcan, bu parlak szlerle, inanlar uruna canlann feda eden sekin insanlar arasna kanm oluyordu. Aydemir'in son szleri ise, ok daha kiiseldi: "yle bir zaman gelir ki, kendine gvenen lider, ardn dan geleneklere nasl lmek gerektiini gstermek zorunda 73

kalabilir. Bylece fikrinin unutulup gitmesini deil, daha gl bir ekilde kk salmasm salar... Ben, 1956'dan beri Trkiye'nin selmeti iin en tehlikeli teebbslere giritim... Btn tehlikeleri gze aldm, ama baaramadm..." Kukusuz, bu fikirler gen ordu subaylar arasnda yay gndr. 1971 mart aynda mdahale tehdidiyle Silhl Kuvvetler, Adalet Partisi bakan Demirel hkmetini istifaya zorlam lardr. Prof. Erim'in bakanlnda bir mill koalisyon hk meti kurulmu, eitli illerde sk ynetim iln edilmi ve Erim, ordu ile ibirlii halinde lkeyi ynetmeye balamtr. Buna ramen, parlamenter rejim korunmaktadr. Daha sonra Erim de grevden ayrlmtr.

74

6 TRK ORDUSU
t

ORDU, Trkiye'de en iyi rgtlenmi -Kemalist kuvvet tir ve zellikleri olan bir ordudur. Bu nedenle hakknda bir eyler sylemek gerekir. Trk ordusunun gemiteki fetihle rinden sz edecek deilim. Hepimiz Trk ordusunun stan bul'u nasl fethettiini, Dou Avrupa'nn byk bir blm n nasl ele geirdiini ve viyana kaplarna nasl dayand n biliyoruz. Hristiyan ocuklarnn devriilmesiyle kurulan Yenierileri de tanyoruz. Yenieriler, imparatorluun son dnemlerinde padiah lar tahttan indiren ve tahta kartan yasa d bir g durumu na gelmilerdi. Yenieriler kazan kaldrd zaman, Sultan bunun ardndan kimin yerinden oynatlacan ok iyi bilirdi. Sonunda, 1826 ylnda enerjik padiah II. Mahmut, Yenieri lere meydan okuyarak, birka saatlik kanl harekt sonunda, bu rgtn varlna son verdi. Bu ordudan geriye kala kala, bugn trenlerde alan Mehter Takm kald. Trk ocuklar, baarlar daha Osmanl mparatorluu'ndan da nce balayan silhl kuvvetleriyle vnmeleri tlenerek yetitirilirler. Tarihte ilk dzenli Trk ordusunn, . 200'de Dou Hunlar tarafndan kurulduu sylenir. Daha

75

o zamanlar n salan Trk svarileri, inlileri bile bozguna u ratmt, trk asker tarihilerinin, Atilla ve Cengiz Han'n or dularn "Trk ordular" olarak nitelemeleri ilgintir. Trk ordular daha balangta yksek moral ve ruh sa hibi komutanlarn ynetimi altmda bulunmutur. Dokuz yz yl nce Kagar'da yazlan asker bir kitapta, birTrk komu tannn " eytana bile direnecek kadar gl, iyilie kar sev gi ve sayg dolu olmas gerektii" belirtiliyordu. Bir komuta nn en nemli drt meziyeti ise, "eref, cmertlik, cesaret ve derin asker bilgi" olarak gsteriliyordu. Bu nedenle, bugn k Trkiye'de de orduya, gerek mensuplar, gerekse darda kiler tarafndan moral ve fizik bir g olarak baklmaktadr. Modern Trk ordusu, hatr saylr bir gtr ve byk bir ordudur: 30.000 subay ve yarm milyona yakn askerden oluur. NATO'nuh en byk silhl kuvvetlerin azaltlmas nn savunmasn yapmaktadr. mparatorluun son yllarnda, eitli snrlarda kanl ve ypratc savalar nedeniyle, askerlik hizmeti yirmi iki yla kadar uzatlmt. Trk askeri yllarca askerlik yapyor ve Ye men gibi yd ellerde lyordu. Bugn, Osmanl mparatorluu'nun yklndan elli yl soma bile Yemen, halk trklerin de ac ac sz edilen bir lke olarak kalmtr. Trkiye'de ordu, devletin bir dal olmaktan ok, hayatn bir parasdr. Birletirici, hatta uygarlk getiren bir gtr. Salk durumu uygun olmayanlar dnda her Trk, askerlik grevini yapar. Pek ou iin de bu, nemli bir eitim aama sdr. Ordu, en ssz kelerden gelen kylleri alr, besler, giydirir, okuyup yazmasn retir, bir sanat kazandrr, ehir lere gtrr. Trklerin ounluu askerlikten holanr, bir eyler renmeye ve yararlanmaya bakarlar. Bir gn stanbul yaknlarnda, yolda bir eri arabama al76

dm hatrlyorum. Doulu bir kylnn oluydu. Kendisi ne askerlik zerine ne dndn sorduum zaman, byk bir ciddilikle u karl verdi: "Askerlik, insana nemli ey retiyor: Disiplin, insanlk ve uygarlk." Basit bir aske re gre, gerekten arpc bir karlk! stelik, Trk eri etin artlar altnda askerliini yapar, sert disiplin grr. Sertliklerine ramen, Trk subaylar zeki, aydn ve sos yal sorunlarn bilincine varm kiiler olarak tannr. Ayrca toplumsal bilincin koruyuculuunu yaptklarna, ulusun se kin insanlar olduklarna inanrlar. Modern Trkiye'de btn reformcu hareketler, ordudan gelmitir. 1908 "Gen Trkler" hareketi, 1919'dan sonraki Atatrk devrimi, 1960 devrimi gi bi. Bunun bir nedeni de, Trk ordusundaki subaylarn, baka lkelerdeki gibi yksek snflardan deil, daha aa tabaka larn ocuklar arasndan gelmelerinde bulunur. Bu yzden de ordu daima tutucu deildir. Trkiye'de devrimleri ordu ger ekletirdiine gre, bunun nemi aka ortadadr. Trk subaylarnn ll ciddilikleri karsnda daima armmdr. Ayrca, dikkati ekecek derecede sekin konu urlar. Bir gn Ankara'daki subay kulplerinden birinde kar latm subay grubuyla aramda geen konumay hi unu tamam. Son derece kuru ve entellektel bir sohbetti. zellik le siyasal teoriler ve Anayasa sorunlar tartlyordu. Sohbet te, demokrasilerde kuvvetler ayrm ile parlamentoya dayal hkmetlerde iki meclisten yana olanlar ve kar olanlar da yer alyordu. Hemen hepsi, ngiliz tarihi ve siyaseti zerine ok ey biliyordu. Toplantdan olduka etkilenerek ayrldm. Subaylar arasnda romantik bir radikalizm ok yaygn dr. 1960 darbesinden sonra M.B.K. yelerine kendilerini genlik yllarnda en ok etkileyen hangi edebiyat olduu so77

rulduu zaman, hemen hepsi Gregori Petrof adl Bulgar yaza rnn "Beyaz Zambaklar lkesinde" adl eserinin adn ver milerdi. Bu kitab okumay 1920'lerde Atatrk zorunlu kl mt. Bu, hafif sol tonda, Fin filozof ve yazan Johan Shellman'm nezaretinde, XIX. yzylda Finlandiya'da gerekleti rilen reformlarn romantik ve idealist bir biimde aktarlma sdr. Pek ok Trk subay da, Nietzsche'ye sayg besler. Trk ordusu, yakn Trk tarihinin eitli dnemlerinden nemli roller oynamtr. Atatrk'n, Trkiyede rakipsiz ba a geiinde de, Yunanllara kar kazand asker zaferin ro l bata gelir. Gerek kendisi, gerek kendisinden soma gelen nn, asker niformay srtlarndan kardklar halde, hal kn gznde hep "paa" olarak kalmlardr. Atatrk ve n n'nn cumhurbakanlklar srasnda sivilin askere stnl ilkesi greli olarak yerletirildii halde, gerekte bu tam olarak olumamtr. Halk, hakl olarak, orduyu daima iktida rn banda bellemitir. 1950 seimlerini Trk tarihinde olaanst bir olay du rumuna getiren de, nn'nn ok partili rejimi balatmas ile iktidara geen Demokrat Parti'nin hkmetinin, ilk defa ger ekten sivil bir hkmet oluudur. Cumhurbakan Bayar, bir bankacyd; babakan Menderes ise ifti. Menderes'in halk gznde bu derece sevilmesinin nedenlerinden biri de budur: Ordu ve brokrasinin iktidan, ilk defa 1950'de sona ermitir. Trk ordusunun demokrasi ilkesine verdii deeri anla mak da nemlidir. Ordu, oyu Kemalisttir. Kemalizm, Batlla ma demektir. Batllama ise, politik anlamda, demokrasi de mektir. Bylece, silhl kuvvetler ikili, belki de kart grnen bir durumda kalmaktadr: Bir yandan Kemalizmin koruyucu su, ten yandan demokrasi . Bu nedenle de srekli olarak iktidara mdahale etme ve etmeme arasnda bocalamaktadr. 78

Menderes dnemi (1950-1960), ordunun ilk defa gerek ten siyaset dnda kald dnemdir. Bu on yl iinde sivil ik tidarn askere stnl ilkesi gerekten uygulanmtr. Elbet te baz subaylar bundan honut olmam, daima iktidara el koy ma ya da nn'y (eski bir asker olarak) yeniden iktidara ge tirme istei duymulardr. Menderes ve Bayar, bir yandan da dini istismar ederek, darbe gerekleinceye kadar byle bir ih timale daimi gz yumarak, ordu ile ilikilerini bozmulardr. 1965'ten 1971' e kadar iktidarda kalan Demirel ise, Men deres'in bana gelenlerden ald dersle, ok daha kurnaz bir ynetici olarak sivrilmitir. Demirel 1965'te ilk siyasi nut kundan sonra kendinden yana olanlarca alklanrken, birden eline kalabalk arasnda kimden geldii belli olmayan bir pu sula ulatrlmtr. Pusulann zerinde unlar yazlyd: "Biz, Menderes'i astk, seni de asacaz." Bu, Trk siyaset hayatnn havas zerine bir fikir ver mektedir. Demirel, generallerle iyi ilikiler kurarken, asl ihtillleri hazrlayan orta ve aa rtbeli subaylarn da madd durumla rnn dzeltilmesi sorunu zerine eilmitir. Subaylarn maa lar ykseltilmi, ucuz meskenler salanm, ucuz alveri ya pacaklar kooperatifler kurulmu, daha baka kolaylklar ta nnmtr. Fakat, bu taktiklerin ne kadar srecei belli olmaz. Menderes, diktatr diye anld, adalet mekanizmasn emrine almak, basn susturmak gibi lgnca fikirlere kapl d halde, Menderes dnemi bir bakma nceki rejimden ok daha demokratik saylabilir. nceden de grdmz, gibi, bu dnemde ordu, sivil iktidara gerekten boyun emitir. imdiki rejimde ise byle bir ey sz konusu deildir. ktidar da bir sivil hkmet vardr; fakat, asl nemli sorunlarda ka79

rar veren, Milli Gvenlik Kurulu adl sivil - asker karmas bir kurulutur. Bu organ, ayda bir defa, eski genelkurmay baka n Cumhurbakan Sunay'm bakanlnda toplanr (o da tp k Atatrk ve nn gibi bir askerdir). Kurulun teki yeleri, babakan, kabinenin yesi, genelkurmay bakan, kuv vet komutan ve baka baz yksek rtbeli subaylardr. Bu ku rul, ortak bir sivil - asker ynetimini temsil eder. 1971 yl mart ayndan beri ordu, siyaset sahnesinin da ha da n planna kmtr. Fakat, bugn geerli olan sisteme ramen - hkmetin btn nemli sorunlarda generallere da nmas gibi - generaller iktidara aka el konmasna kar grnmektedirler. Trklerin en son isteyebilecekleri ey, as keri darbelerin birbirini kovalad Arap cumhuriyetlerine ya da Gney Amerika devletlerine benzememeleridir. Trkler, alt yzyl sreyle Roma mparatorluu kadar geni, ngilte re mparatorluu kadar srekli bir imparatorluu yneltmi, ama daha baka hamurdan yorulmu bir ulustur. Bu neden le de ordu, kendisini engellemektedir. Demokratik rejimin rtkanln yapan nn'nn et kisi, ordunun yksek rtbeli subaylar arasnda kendini kuv vetle gstermitir. Orta ve kk snftan subaylar arasnda bunun ne derece etkili olduu kukuludur. Trkiye'deki askeri darbelerde subay kadrosunun yaps byk nem tamaktadr. Trk ordusu iinde albaylarn ge nerallere kar bir darbe gerekletirmeleri ihtimali imknsz denmese bile, ok zayftr. Trkiye'de, Msr'daki albaylar ka dar ok general vardr. Albay Aydemir'in iki darbe teebbs, biraz da bu kura la uymad iin baarszla uramta. Generaller, bir alba yn ynetimine girmeyi hi bir zaman ho karlamamlardr. 80

ki darbe teebbsnden birincisi, zellikle hedefe yaklam tr. Fakat, her eyin sallantda kald gece, yksek rtbeli ku mandanlar, cretli albaya kar cephe almlar, o da hayatn cumhurbakanl kk yerine, idam sehpasnda bitirmitir.

81

7 DEMOKRAS TRKYE, Avrupa ve Bat uygarlm setii iin, siya sal rejim soranu Trkiye'de br lkelerden ok daha byk bir nem tamaktadr. Bat demokrasisi, Trkiye'de bir so nu olarak deerlendirilir; Atatrk ve haleflerinin hedef ola rak gsterdikleri uygarln siyasal ifadesi olarak kabul edilir. Bu nedenle de idealist Trklerin zihninde demokrasi, sanayi leme ve sosyal reformlardan da deerlidir. Trkiye, Avrupa Konseyi yesidir ve bu organn stats, yelik art olarak demokratik rejimi art komutur. Bu ne denle, spanya ve Portekiz, Konsey yesi olamamlar, ayn nedenle de Yunanistan'n yelik nitelii kaldnlmtr. Uzun yzyllar mutlakyet ynetiminin rnei olarak gsterilen Trkiye'nin bugn demokrat bir lke saylmas, siyasal z grln aa yukar ilk doduu toprak olarak bilinen Yu nanistan'n ise, asker bir diktatrlk altnda bulunmas, ger ekten gariptir. Pek ok kimse, Trk demokrasisinin uzun mrl ola mayacan, nk, Trklerin demokrasi gelenekleri bulun madn ileri srmektedir. Trkleri pek de sevmeyen T.E. Lawrence, Trkiye'de kalabalk bir tren istasyonunda biri,

82

sert bir sesle, "Oturun!" diye baracak olursa, herkesin ne denini bile sormadan yere oturuvereceini sylemitir. Tarih i H.A.L.Fisher de Trkleri (bana kalrsa yanl olarak), "rt besiz askerlerden oluan bir ulus" olarak nitelendirmitir. Buna ramen,Trkiyede demokrasinin yerlemesi iin yz yldan beri inatla mcadele edildii ortadadr. Mithat Pa a ve teki liberal dnceli kiilerin 1876'da n ayak olduu demokratik dnem, iki yl sonra II. Abdlhamit tarafndan sona erdirilmitir. Son yzyl iinde Trk tarihi, rejim bak mndan, zaman zaman diktatrle dnen bir merutiyet ynetimi olmutur. Mithat Paa da, zindanlarda bodurulduk tan soma, Abdlhamit 33 yl lkesini istibdatla ynetmitir. Abdlhamit rejimi, Batda Trkiye'nin adn ktye karmtr. Sultan'm sindirme hareketleri, grlmemi boyut lara erimitir. Gazeteler, Fransz htilli'nden sz ettiler di ye kapatlmtr. Yabanc krallarn suikast sonunda ldrl dklerinin gazetelerde yaynlanmas yasaklanmtr. Avustur ya mparatoriesi Elisabethe'in korkun lmnden Trki ye'de "zatrree" diye sz edilmi, Srp kral ve kraliesinin ldrlmesi, "sindirim sistemi bozukluundan ldler" bii minde kamuoyuna duyurulmutur. Hatta, okul kitaplar bile baskdan etkilenmi, Alt=0 forml, Abdlhamit eittir sfr anlamna ekilerek, yasaklanmtr. 1908de Gen Trkler hareketi Abdlhamit'i devirmi, fakat ksa bir sre iinde bu sefer Gen Trkler bir diktatr lk rejimi kurmulardr. Daha sonraki Atatrk dnemi ise, demokratik ereve iinde bir diktatrlk diye nitelendirilebi lir. 1945'te ise nn, Batl modellere uygun, okpartili bir demokratik rejim balatmtr. 1960'taki devrim hareketinden sonra ksa bir askeri rejimi izleyerek, bugne kadar demokra si rejimi srdrlmtr. 83

Ankara'daki parlamento binas, gerekten gzel bir yap dr. Genitir ve depreme kar dayankl olarak yapld sy lenir. Koridorlar, Anadolu'nun 25 eit mermeriyle sslen mitir. Genel Kurul salonu, geni ve rahattr. Tavandaki on al t avize, tarihin bandan beri var olan on alt Trk devletini temsil etmektedir. Avusturyal mimar Holzmeister'in eseri olan binann yapm 21 yl srmtr. Askeri bir darbenin par lamenter rejime son verdii 1960'ta bo kalmtir. Gsterili bir parlamento binasmn bo kal, belki de askerleri parla menter rejime dnmeye zorlayan nedenlerden biri olabilir. Demokratik rejimin benimsenmesinde ve korunmasn da, Trkiye Cumhuriyeti'nin ikinci cumhurbakan smet nn'nn rol byktr. 1945'te cumhurbakan olan 87 ya ndaki bu tecrbeli devlet adam, imdi muhalefet nderidir. nn, tek bana ald kararla, Cumhuriyet Halk Partisi'nin tek parti rejimini, demokratik bir sistem durumuna dntr mtr. Bu olay srasnda kurulan Demokrat Parti, T 950 ge nel seimlerini kazanm, nn ve Partisi iktidardan uzakla mtr. Yani, nn, iktidardan dmesi pahasna, lkesine de mokratik rejimi getirmitir. Bu pek bytlmese bile, dikka ti ekecek bir davrantr. 1960 askeri darbesinden soma demokratik rejime dn te de nn'nn etkisi byk apta kendisini duyurmutur. Birok kimse, zellikle son yllarda, Westminster demokra sisinin Trkiye gibi bir lkeye uyup uymayaca konusunda phelerini belirtmilerdir. nk, halkn ou okuma yaz ma bilmemektedir; cahillik oran ok yksektir. Fakat nn, Trkiye iin en iyi rejimin demokrasi olduu zerine kiisel grnde diretmitir. Buna ramen rejimi yerletirme aba s olduka etindir ve imdiye kadar, bir babakanla bir di leri bakan da iinde, be kii ipe ekilmitir. 84

TRK demokrasisinin gelimesi ok ilgin olup politi ka bilimi rencilerini yakndan ilgilendirebilir. eitli sar sntlara ramen rejim srdrlmtr ve bugn de srdr lyor. Fakat, inanc gerektirmektedir. Bu zel siyasal rejimi pek uygun olmayan topraklara yerletirmenin ne kadar g olduunu hatrlatan be ceset ac bir biimde kalmtr geride. Atatrk, Yunanllar (ve dolayl olarak ngilizleri) yenil giye urattktan sonra, 1938de lnceye kadar Trkiye'yi y netmi, bu arada gz kamatrc birok reformlar isteksiz halka ramen gereMetirmitir. Atatrk de demokrasi hay ranyd. Demokratik bir rejim uygulamams, bunu hakl gsterecek nedenler oktu. O zamanlar Trkiye'de byk bir devrim demek olan "Egemenlik Ulusudur" ilkesini o, ortaya atmtr. Padiahl, yani tek kiinin egemenliini kaldrm, yerine hi olmazsa kurumsal biimde parlamentoyu egemen klmtr. Atatrk, salnda ilk defa muhalefet partilerine hayat hakk tanmtr. Bu, pek ok diktatrn yapamad eydir. Bunlarn birincisi olan 1924 Cumhiriyeti Terakkiperver Fr kas denemesi, ok daha ilgintir. Bu parti, Atatrk'n Trki ye'de mutlak egemenliini kabul ettirmesinden nceki gn lerde olumu ve Kurtulu Sava'nda onun adna alan n l kimselerce kurulmutu.. atma, gerek bir siyasal at ma halini almsa da sonunda Atatrk kazanmtr. Terakki perver Frka, esrarengiz bir biimde, Gney dou Trkiye'de ki Krt isyanyla ilgili grlmtr. Fakat byle bir iliki olup olmad kesin deildir. Her ne olursa olsun. Atatrk partiyi kapatm ve lkeyi rakipsiz ynetmitir. 1930'da "Serbest Frka" denemesi, demokrasi alannda daha geni bir deneme olmutur. Atatrk, arkadalarndan bi rini, Fethi Okyar', Babakan inn'nn ynettii CHP'ye 85

kar bir muhalefet partisi kurmakla grevlendirmitir. Halk Partisi, Atatrk'n heyecan yaratc reformlarn gerekletir dii yedi yl sren iktidar dneminde, geni eletirilere hedef olmutu. Anlald kadanyle, Atatrk'n amalarndan bi ri, halkn honutsuzluunu aka dkmesini salamakt. Bir baka amac da, ekonomik konularda anlamazla dt nn'nn altnda iktidar koltuunu ekmekti. Fakat, sonu neredeyse felket olacakt. Atatrk, yeni par tinin birden basan kazanacan nceden hesap edememiti belki de. Trkiye'nin drt bir kesinden herkes, bu arada ko yu din yanls olanlar yeni partiyi destekliyordu. Dev gibi bir tren, belirsiz bir yne doru harekete gemiti. lkede patrt ve kanklklar balamt. Sradan bir Trk vatanda, kurulu iktidara kar meru bir muhalefet olabilecei fikrim siniremiyordu. Eer seimlere gidilseydi, ok gl bir ihtimalle-ye ni parti kazanacakt. Ksa bir sre soma, demokrasinin Trki ye iin daha erken olduu anlald. ay sonra da parti da tld. Atatrkln salnda bakabir denemeye de giriilmedi. "Serbest Frka'" denemesi, Kemalist reformlara' kar halkn temelden muhalefet ettiini retmiti. Bunda; bt nyle deilse bile, biraz da din evrelerinin etkisi olmutur. Aynca, Atatrk ve nn'nn temsil ettii, tedei beri Trki ye'yi ynetecek asker-brokrat snfa kar da halkn kitle halinde'horiutszluu rol oynamtr. Atatrk, ynetimine kar bir ba kaldrma sezihlemitir. "Serbest Frka"iktidara ge lecek olursa, yaplan devrimlerin hepsinin inemeeeirii, eserini yklacan dnmtr. Bylece, bir eit meru kar-devrim hareketi baanlm olacakt. Pek ok kimse, Atatrk'n lmnden yalnzca yedi yl sonra nn'nn, Mustafa Kemal'in baaramad bir deneme86

ye nasl kalkt sorusunu ortaya atmtr, inn'nn 1945'te ki kararn aklayacak eitli nedenler vardr. Mttefikler, ikinci Dnya Sava'n kazanmlard. Demokrasi, politik bir sistem olarak diktatrl (hi olmazsa faist diktatrl) ye nilgiye uratmt. Trkiye, amerikan yardmna muhtat. 1945'te Stalin, Trkiye'nin dousundaki baz topraklan iste miti. Bazdan da inn'nn btnyle i politikaya dein ne denlerle siyasal bir intihar yolunu setiini ileri srmektedir. inn ise bunlardan ok baka bir aklama tarz getir mitir. Sylediine gre, Atatrk, Trkiye'nin daima gerek bir demokrasiyle ynetilmesini istemiti. Yaasayd, bunu gerekletirecekti, inn'ye gre demokratik rejimin seil mesinin nedeni siyasal deil, btnyle ideolojiktir. nn, bylece Atatrk'n en nemli amalarndan birini yerine ge tirdiine inanyordu. Fakat bu sorun, bugn bile hl tartl maktadr: Acaba, nn hakl myd? Bence bugn Trkiye'nin kknde temel bir kartlk vardr: Buna, "ikili merutiyet sorunu" diyebilirim. Anla mazlk, devletin temelinin ne olduunun saptanmam olu undan domaktadr. Kemalizme gre, devletin temeli Ata trk ilkeleri, en bata da laikliktir; ama, acaba demokrasiye gre, halkn gerekten istedii bu mudur? Atatrk, "Egemen lik ulusundur," demitir. Halk parlamento, uygulamada da, parlamentodaki ounluk temsil eder, peki, ya parlamentoda ki bu ounluk, Atatrk ilkelerine kar ise ne olur? Bu de mektir ki, bir meruluk, tekiyle atma durumundadr. Bu ilkelerden hangisine ncelik tannaca asla belirtilmemitir. te bu da eitli buhranlarn, atmalann, srtmelerin ne deni olmaktadr. Temelde, demokrasi ile devrimcilik arasnda bir atma 87

vardr. Reformlar, tebligatlar gerei, bir sekin smfm amac olmutur. Reformlarn ne zaman "devrim" olup olmad, tartma konusudur. Kesinlikle, bunlar sosyal bir devrim de ildi. ok defa "tepeden inme ihtill" diye tanmlanmtr. htill, genellikle var olan dzeni kkten sarsmaya balayan bir harekettir. Buna ramen modern kemalistler, Kemalizmi devrim szyle yorumlamaktadnlar. Onlara gre, demokrasi tutucu bir halkn isteklerini yanstyorsa, eski durumu srdr mek iin yeterli bir nedendir. Bu ikili merutiyet sorunu, 1945'ten beri, devlette hangi organn ulusu temsil ettiini ortaya koymamaktan kmakta dr. Aydn sekinler mi (ordu da bunun iindedir)? Yoksa, Par lamento'daki ounluk mu? ngiltere'de Avam Kamaras, ok bilinen bir deyimle, "bir erkei kadn, bir kadn da erkek yap mann dnda, her eye muktedirdir." Ama, benim bildiim kadaryla, politik kurumda ounluun diktatrl sorunu hl zmlenememitir. ngiltere'de bir parlamento ounlu u, kraln kiisel iktidarn yeniden ortaya karmaya kalksa acaba ne olurdu? Devlet iinde, halk adna ynetici iktidar partisine kar kabilecek bir baka organa ihtiya var mdr? Trkler, bu sorunla 1945'ten soma ve 1960 darbesini iz leyen gnlerde kar karya kalmlardr. Menderes dnemi ikili merutiyet sorunu ok iyi gstermitir. Bayar ve Mende res halkn istediinin n planda geldiini savunmulardr, bu istekler Atatrk ilkelerine ters dse bile. Kolayca oy kazan mann kkntmasyla, dini istismar etmekten ekinmemiler dir. Ordu ise, Atatrk devrimlerinin meruluunda diretmi tir. nceden de grdmz gibi, ordu demokrasiye kar de ildir; tersine, demokrasiden yanadr. Fakat son kerede dev rimle halkn istei alt zaman, devrimlerden yanadr. Menderes'le Bayar, kurumsal ynden haklydlar. Parla88

mentodaki ounluu ellerinde bulundurduklar iin demok rasinin ilkelerine gre, yanl bir i yapmalar mmkn deil di. Ne var ki, Locke ve Montesqieu'nn ileri srd neden ler, her ey gn na kt zaman, kendilerine bir yarar salayamazd. Demokratik amazlklannm inanc iinde, bunlar gittikleri yolun nereye varaca zerine yaplan eit li uyanlara kulak asmamlar, en sonunda da iktidann etkenleriyle kar karya gelince, kurumsal ynden hakl olmak, hi bir ilerine yaramamtr. Daha sonra ordu, kendi mant na gre, hakl kmtr. Devrim korunmalyd. Aslnda, glnn hakl ktn gsteren nedenlerden biriydi bu: "Soluk benizli Ebenezer savamann yanl olacan dnd. Ama (onu ldren) Grleyen Bili doru olduunu d nyordu." imdilik iki meruluk sorununun zm iin grnen en iyi yol, Parlamento'ya reformcu bir ounluun, halk oyu ile gelmesidir. Ama, bu da imdilik uzak bir ihtimalidir. Tr kiye'nin geleneksel reform partisi olan Cumhuriyet Halk Par tisi, semi zerine seim kaybetmitir. nk laiklii savun duu iin, halkn gznde CHP, "Allahsz parti "dir. nn, aknlk verecek bir davranla, grnte ide alist nedenlerle, kendisini sonuna kadar iktidardan uzaklat ran bir rejimi benimsemitir. Fakat partisi hl ordunun ya da ordunun byk bir blmnn tercih ettii siyasal rgttr. Bir rejim deiikliine doru, gittike ar basan bir akm vardr. 1971'deki ordu mdahalesi de bunun son rneidir.

89

EKONOMK VE SOSYAL SORUNLAR TRKYE, ekonomik ynden bir "gei" lkesidir. ok zengin lkelere oranla ok yoksuldur; ama, ok yoksul lke lere gre de, olduka zengin saylr. Son krk yl iinde ger ekten byk ilerlemeler yapmtr: Sanayileme, yeni yollar, limanlar, byk bir konut yapm faaliyeti (ou ok irkin), hidroelektrik santralleri, yeni niversiteler, turizmde gelime, televizyon, vb. Fakat, btn bu ilerlemelere ramen, Ata trk'n 1920'lerde ve 30'larda ulat hza eriilememesi, "fkeli" Gen Trkler'i ileden kartmaktadr. Trkiye, son yirmi be yl iinde 3 milyar dolara yakn ekonomik yardm ald halde (bu yardmn byk bir bl m ABD'den gelmitir), Trk kylerinin %92'si hl elekt rikten yoksundur: %75'inde yol yoktur; %35'inde de su. Ki i bana den yllk milli gelir 4900 liradr. Bu say Hindis tan (1260 lira) ve Msr'dan (2450 lira) ok ileridedir; ama, Yunanistan'dan (10.500 lira) ve btn Avrupa lkelerindendaha geridir. Okuma yazma bilmeyenlerin yetikinler arasn da orann %52 olduu resmen kabul edilmektedir (Hindistan (%72), Msr (%73) ya da ran'a (%87) gre bu durum iyi dir); fakat, 1928'deki harf devriminden soma lkede hi oku-

90

ma yazma bilmeyen kalmayaca ileri srlrken, varlan so nu basan saylamaz. Trkiye'nin iki yakn komusunda, Bulgaristan ve Yunanistan'da ise, okuma yazma bilmeyenle rin oram, % 15 ve % 19'dur. Trkiye, potansiyeli zengin bir lkedir. Dalan madenle doludur. klim ve topografyas o kadar eitlidir ki, her eit tanm rn yetitirilebilir, hatta gerekli kolaylklar salana bilirse bunlar ihra edilebilir. Trkiye kylan balk bakmn dan son derece zengindir. Fakat, deniz rnleri o kadar kt iletilmektedir ki, bugn Trkiye, dandan balk rnleri it hal etmektedir. Dnyann en gzel tiklerinden biri olan Tr kiye'de turizm, altn yumurtlayan bir tavuk olabilirdi; oysa, Trk turizmi zarardadr. Trkiye'nin kasalan, tpk Osmanl mparatorluu zamannda olduu gibi, ok defa tamtakrdr. 1963'ten beri Trkiye, be yllk kalknma plan, daha doru kt zerinde ok eyler vaat eden on be yllk bir "kalknma plan"na balanmtr. Plan, yllk milli gelirin % 18.2'sinin yatnmlara aynlmasm ngrmektedir. Ylda da % 7 orannda bir kalknmanz salanmtr. Birinci 5 yllk pla nn gerekletirilmesi iin gerekli olan 6 milyar dolann drt te nn bizzat Trkler, drtte birinin de d yardmlarla karlanmas ngrlmtr, on be yllk tasarnn amac, Trkiye'yi "k noktas"ndan gelime ve kalknmasnda kendi kendine yeterli duruma getirmektir. % 7 orannda bir kalknma hzn, birinci 5 yllk plan dneminde (1963-67) eriilmitir. Fakat, ikinci 5 yllk plamn ilk iki ylndaki kal knma hz, hzl nfus art yznden sfra dnmtr. Bu arada Boaz kprs, Frat zerinde, Assuan'dan da ha byk Keban Baraj, Karadeniz'de Ereli Demir-elik te sisleri gibi byk projelerin gerekletirilmesine kalklm91

tr. Avrupa ile Asya'y birletirecek olan Boaz kprs pro jesi, Trk ekonomisinin bugnk durumunda, baz ekonomi ciler tarafndan byk bir lgnlk olarak grlmektedir. Bu projenin uygulanmasna 1970 yl banda giriilmitir. Trkiye ayrca, tecrbeli ekonomici ve geleneksel eko nomik tecrbe noksanlnn skntsn ekmektedir. Osman llar zamannda imparatorluun hemen btn ticari ve teknik hayat Ermenilerin, Yahudilerin, Yunanllarn ve br aa uluslarn" eline braklmt. Trklerin btn rol, ynetmek ve sk sk da savamakt. mparatorluun yklndan sonra aznlklarn lke dna kartlmas, lkenin btn ekonomikhayatnn da Trkler tarafndan yneltilmesi zorunluluunu dourdu. Trkler, ilk defa olarak byle bir eye kalkyorlar d. Dnya uluslar iinde bir halkn kar karya geldii en byk deiiklik, belki de buydu, trklerin bu iin altndan pek kalkamadklar ileri srlemez. Ama, bir orta snf bile zorlukla yaratlabilmitir. Ne var ki, ekonomik ilkeler, Trklerin yaradllarna uy gun dmemektedir, trklerde ticarete kar doal bir km seme vardr. Ayrca, Trkiye ok byk d borlarn altndadr. zellikle Menderes dneminin enerjik, fakat plansz yneti minde bu borlar daha da artmtn D ticaret a bymek te, denge salanamamaktadr. Trkiye'nin geleneksel ihra rnleri olan kromit, kuru yemi ve ttn ihracat ise dm tr. Btn bunlardan baka, Trkiye 1950'lerde Anadolu'ya akn eden bir dzineye yakn yabanc petrol irketine yeterli imkn tanmad iin, pek ok lkenin kalknmasna yardm c olan petrol rnnden gerektii gibi yararlanamamtr. Devlet gelirleri ok azdr. nk, halkn yzde 70'i ta rm sektrnde almakta, bu sektrden ise ok vergi alm92

mamaktadr. Tarm rnleri ulusal retimin yzde 35'ini oluturduu halde, bu rnlerden alman vergi oran yalnzca yzde 1 'dir! Bunun nedeni de, siyasaldr. Demokratik rejimin uyguland sreden beri, hibir Trk hkmeti, desteini grd byk iftileri ve toprak sahiplerini vergilendirme yi gze alamamtr. Trkiye, 1963 'ten beri Avrupa Ekonomik Topluluu'nun yesidir ve mantkl bir gei dneminden sonra, 1982'de top luluun tam yesi olacaktr. Baz kimseler bu programn son derece sama olduunu, nk bu sre iinde Trkiye'nin as la ileri Bat Avrupa lkelerinin dzeyine eriemeyeceini ile ri srmektedirler. Son birka yl iinde Trkiye, Dou ile olan ticaretini gelitirmi, Sovyetler Birlii'nden ekonomik yardm almtr. Bu yardm, baz sanayi projelerinin gerekletirilmesi bii minde olmutur. Bu projelerden biri olan Akdeniz kysnda ki skenderun elik tesisleri, 1975'te tamamland zaman, ylda iki milyon ton kapasitesiyle, Orta Dou'nun en byk elik tesisi olacaktr. Burada ayrca 20.000 kiiye alma im kn salanacaktr. Trkler, Sovyet kredilerinin karlm, kuruyemi, zm ve ttn olarak demektedirler. Trkiye'nin nemli sorunlarndan biri de, ok an ile yen idari mekanizmadr. Pek ok kimse sorumluluktan ka makta, bir tek belgenin bir sr insanca imzalanmas gerek mektedir. abuk i yapmak isteyenler, daima direnile kar lamaktadrlar. Bu nedenle mteebbis kiiler delirmez ya da intihara kalkmazsa bile, Kafka'nm "ato"sundaki kahrama nn kaderine raz olmaktadr. ; Yaplmas gereken eyi de sylemek zordur. Trklerin belirli zelliklerinden olan tevekkl, belki de bu durumun ya93

ratclarndandr. Btn reformlardan nce idari bir reformun art olduu gr, belki de hakldr. Tembellik, Trklerin bir kusuru olarak gsterilemez, nk Avrupa'da alan Trk i ileri, bunun tersini ispatlamlardr. Ama, Trkler yukardan drtklenmek isterler. Ancak, slmiyetin krkledii tevek kl ve uyuukluk iinde durgunlarlar. Bunun en iyi rneklerinden biri, telefondur. Trkiye'de birinci smf teknisyen ve operatrler olduu halde, yine de te lefon sistemlerinden aksayan bir yan vardr. Bu yzden de Trkiye'de ehirleraras konumalar, "sar duymaz, uydu rur" biimini almtr. Bu konuda bir de fkra anlatlmakta dr. Bir turist Ankara'ya gelir ve indii otelde, yanndaki oda da kalan komusunun bara bara konutuunu iitir. Me rak edip yan odada ne olduunu sorunca, kendisine, adamn stanbul'la konutuunu sylerler. Trkiye'ye yeni gelen ya banc, merak ve aknlkla sorar: "Peki birader, niin adam caz telefonla konumuyor?" Baka pek ok lkede olduu gibi, Trkiye'de de hzl nfus art, ekonomik ilerlemeyi sfra indirmitir. Trki ye'deki ylda yzde 3 art oran, dnyann en yksek oranla rndan biridir. Trk halk son 25 yl iinde bir kat art gster mitir. Bugn de, nfus ylda bir milyon artmaktadr. Bunun eitli nedenleri vardr. lmlerin azalmas nemli rol oyna mtr. Trkiye'nin baz blgelerinde on yl ncesine kadar hl ldrc bir hastalk olan stmann kk, hemen bt nyle kaznmtr. Nfus artnn temel nedeni ise, ok yksek doum oran dr (aa yukar binde 44). Bu da gen Trk kzlarnn ok gen yata evlenmelerinden (ok defa 14, hatta daha bile gen yata), birden ok kadn alma geleneinin srdrlmesinden ve erkek94

lerin cinsel glerinin yksek olmasndan ileri gelmektedir. Ge enlerde, Gelibolu yarmadasnda 105 yanda bir adamn olu olduu haberi kmt. Adamn kars 35 yandayd ve baba, daha nceki evliliklerinden kalma 11 ocuk sahibiydi. Trkiye'de de doum kontrol balam, fakat bu alanda nemli bir ilerleme olmamtr. slamiyet buna kar kt gibi, Atatrk de zamannda savalardan azalan nfusu artr mak amacyla nfus artn desteklemiti. Doum kontrol ne genellikle, btn dnyann Trklerle dolmasn isteyen ar milliyetiler ve aile planlamasnn kitlelerin deil, iyi eitim grm snflarca gerekletirileceine inanan, dola ysyla lkedeki aydn saysnn azalacan ileri sren baz aydnlar kar kmaktadr. Doum kontrolnden yana kanlar, bugn hi olmazsa gayrimeru ocuk drmeleri azaltmann temel bir sorun ol duunu ileri srmektedirler. Ankara'da Salk Bakanl yet kililerine gre 500.000 Trk kadm her yl ocuk drmek te, bu yzden ylda on bin kii lmektedir. Bu korkun say lar doum kontrolne halkn kar kamayaca kansn uyandrmaktadr. Fakat, krtaj olaylarna ramen Trkiye'de ki doum oran da hesaba katlmaldr. Bu, dnyann en yk sek oranlan arasnda gelmektedir. Hzl nfus art, Trkiye'nin btn kaynaklarm korkun bir biimde zorlamakta, Trk ocuklarnn byk bir ounlu u, ilk renim bile yapamamaktadr. Baz snflarda yz renci bir tek retmenin denetimindedir. sizliin tehlikeli bir duruma girdii, d ticaret amm giderek artt grlyor. nk, ihra mallan artk ihra edilmeyip yerinde tketilmek tedir. Buday yetitiren bir lke olarak bilinen Trkiye, son yl larda buday ithal etmeye balamtr. Birlemi Milletler ra95

porlanna gre Trkiye, Hindistan ve Pakistan'dan sonra alk tehlikesiyle yz yze gelen lkelerin banda saylmaktadr. Her eye ramen Trkler, ektikleri alk karsnda As yallar gibi ine iplie dnmeyeceklerdir. lkede yoksulluk varckr -yllk gelir kii basma 490 liradr, bu hi de yksek sa ylmaz- ama sefalet yoktur. Trk, imdiye kadar karnm iyi doyurmasn bilen, gl kuvvetli bir insan olarak yaamtr. Trk, ok az et, balk, yumurta ya da tavuk yer; ama ekmei, st, st rnlerini bol bol midesine indirir; Trkiye, toprak larnda bol yetien bulunmaz meyve ve sebzelerden yararla nr. Trkiye'de iklim o kadar deiiktir ki, Afrika'nn tropikal blgelerinde yaayanlarla Eskimolar dnda, btn dnya uluslarnn Trkiye'nin bir kesinde vatanlarnn havasn bulabilecekleri sylenebilir. Buna ramen, Trkiye'nin ve rimsiz, dalk ve sarp topraklarnn uzand Dou Anadolu, k aylarnda aln ne olduunu duymaya balamtr. lkenin en etin sorunlarndan biri de, Dou ve Bat bl geleri arasndaki ekonomik dengesizliktir. Bu durum, Kuzey ve Gney talya arasndaki farka benzetilebilir. Ancak, G ney talya, Trkiye'nin dousuna oranla, kn bile ok daha gneli ve scaktr. Dou Anadolu ise, tabiatn bulunmaz g zelliine ramen, k mevsiminde etin ve almaz bir blge dir. Dou kentlerinde hemen hi sanayileme grlmez. Er zurum, Kars, Van vb. iller, artan nfusnu basks altndadr. sizlik ok yaygndr. Issz ve etin doudan, gneli ve zen gin batya doru, bir i g, aralksz srp gitmektedir. T tn, zeytini, inciri ve arab ile gzelim Ege kylan, bn d tr herkes iin. ran ve Irak smrlannn ssz ve sarp boylanndan soma, buralan bir cennet gibi grnr insanlara. Bu e tin topraklarda insanlar, kn ran'a esrar, Surey ve Irak'a da koyun kararak yaama sava verirler. 96

Dou blgesinin geri kalml, ayrca nemli bir siya sal sorundur da. nk, Krtlerin byk bir bl bu blge de yaar. Frat nehrinin dousunda kalan topraklarda yaayan halkn hemen hemen yzde 60' Krt aslldr. Krtler, bu blgeye yardm eli uzatlmadndan yaknmaktadrlar. Dou'nun kalknmas iin srekli planlar yaplmakta ve baz eyler de gerekletirilmektedir: Keban Baraj, Erzurum Ata trk niversitesi, Mu'ta salk sosyalizasyonu gibi. nceden de grdmz gibi, devletilik, Atatrkl n alt ilkesinden biriydi; yalnz, hi kimse devletiliin ne olduunu bugne kadar tanmlayamamtr. Atatrk'n ken disi bile, bunun ne sosyalizm, ne de liberalizm anlamna gel diini ifade etmitir. Devletilik, kesindir ki kapitalizm demek de deildir. Atatrk, kapitalizmin yan Doulu bir lkede ge erli olamayacan ok iyi anlamt. nk, i sahiplerinin ok yksek ve abuk krlar peinde koacaklarm biliyordu. Devletiliin amac, zel teebbsn beceremedii ya da iste medii alanlarda, istenen sanayi kollann balatmakt. Atatrk salnda Smerbank ve Etibank gibi birtakm iktisadi devlet teekklleri kurdurmutu. Hepsi de Atatrk devrinde ortaya atlan teori uyannca, eski Trk uluslannm ad n tayordu. Smerbank, hafif sanayi kollarn (tekstil, eker, imento vb.) denetlerken, Etibank da maden ve ar sanayi zerine eiliyordu. Daha sonra Toprak Mahsulleri Ofisi, Zira at Bankas gibi baka kurulular da bunlara katld. Bunlarn hedefi, tpk zel teebbs gibi kr salamakt. Ne yazk ki, kurululanndaki amaca aykn olarak,- ou daha bandan be ri byk zararlara uramlar, bu zararlan da hep bteden ka patmak gerekmitir. Son yllarda bunlarn kr eden kurulular haline gelmesi ya da zel teebbse devri konusunda abalar

97

gsterilmitir. Bu arada, Trk devletilii, bir eit "karma ekonomi" anlayna ynelmitir. Bu, zellikle sanayide hem devletin, hem de zel teebbsn faaliyet gstermesi anlam na gelmektedir. Szgelii, Trkiye'de bugn gerek devletin, gerekse zel teebbsn dokuma fabrikalar, krom iletmele ri bulunmaktadr. Bugn Trkiye'de sanayi dalnda devlet sek trnn hissesi yzde 55'tir. Komnist lkelerden sonra en ge ni devlet sektr budur. Ar solcu bir rejim iktidara gelse bi le, bundan daha ok bir katlma pay salanamaz. Ne yazk ki, her iki sektr de, be yllk plann hedefle rine ulamas iin bir arada, uyumlu bir biimde alacakla r yerde, bir Trk ekonomicisinin (1) deyimiyle, birbirlerini "yklmas gereken rakipler" olarak grmlerdir. Her ne ka dar Maurice Duverger'in " L e Monde" gazetesinde ileri sr d gibi, Trk devletilii, gerek kapitalizmden, gerekse komnizmden aradklarn bulamayan Afrika ve Asya'nn ye ni bamszlna kavumu lkeleri iin ideal bir model ola rak gsterilse ve bu gr teoride hakl olsa da, Trkiye'nin hzl kalknmasna byk katkda bulunduu sylenemez. Trk tarm sektr ise, bundan sonraki blmde grece imiz gibi, byk ounluk zel teebbs elindedir. Kyl snf halkn ounluunu oluturduuna gre bu durum, eko nomiyi bir btn olarak zel teebbs ynnde ar basmaya zorlamaktadr. Son yllarda Trkiye'deki ekonomik rejimin ne olduu ve Atatrk devletiliinin aslnda ne anlam ifade ettii zerine uzun tartmalar yaplmtr. Atatrk devletili i, bir kapitalizm, bir komnizm, bir sosyalizm ve yine bir li beralizm demek olmadna, bilinen baka hibir izm'e de
(1) Profesr Osman Okyar.

98

uymadna gre Trk devriminin bu en nemli ilkesinin, her trl siyasal doktrin tarafndan, kendisine en uygun biimde yorumlanmas mmkndr. Gerekten de devletilik, br be ilke gibi, herkese kr krne benimsenmitir. Yine de solcular, bu devrimi en yksek sesle savunanlardr ve hatta, gerek anlamna en uygun biimde yaklaann onlar olduu nu da sylemeliyim. Marksistler, Trkiye'nin Osmanl mparatorluu zama nnda Ortaa Avrupas gibi derebeylik dnemi yaadn, imdi ise gerek tarm, gerek sanayi alannda kapitalist dze ye ulatklarn ileri sryorlar. An solcularn iddiasma g re bunun belirli sonucu, komnist ihtilali olacaktr. Bakalar ise, Trkiye'nin btn ekonomik ve sosyal kalknmasnn, zellikle toprak politikasnn, Avrupa'dan btnyle deiik olduu, Trkiye'de hibir zaman derebeylik dnemi yaan mad, imdi de kapitalist dzeye geilmedii grndedir ler. Dolaysyla, Marksist diyalektiin Trk toplumu iin ge erli olamayacan sylemektedirler. Bu iddia doru olabilir: Trkiye pek ok alanlarda ei olmayan bir lkedir. Fakat ile rin bugn ald durum karsnda yepyeni ve byk bir dei iklik, kalknma mucizesinin teorisi zerinde tartmalar s rp giderken, allmeleri akna evirebilir. Belki de, Trkiye'nin en nemli sorunu, isizliktir. B tn lkede, her gn i saatlerinde kahvelerin tka basa dolu olduu grlebilir. gc kayb ve isizlik ok yaygndr. zellikle taran alannda isizlik dikkat ekecek dzeydedir. Trk kyls, lkenin bir blgesinde on iki ayn yalnzca aynda alma olana bulabilir. ehirlerde ise, gizli isizlik vardr. Kyden ehre i aramak ya da ky yaantsndan bk tklar iin g edenler, sokaklar doldurur. I aramak iin ay lak aylak dolarlar. 99

Bu nedenle, i bulamaynca da akla hayale gelebilecek her trl ii yaparlar: Eskicilik, eski ie ve gazete alp satma, kun dura boyacl, odaclk, kapclk gibi. En gzde ilerden biri de, odaclktr. Odac, Trklerin yaantsmda sk sk rastlanan bir tiptir. Kk bir bahi karlnda ay ya da kahve tar lar, ufak tefek baz ileri grrler. Her dairede genellikle bir iki odac vardr. Odaclar, gelip geen nemli kiileri selamlamak iin ayaa kalkmadklar zamanlar, mdrlerinin kaps nn deki iskemlelerinde, pinekleyerek oturur, beklerler. Bu durum, Trklerin zellikle son yllarda byk kitle ler halinde yabanc lkelere daha iyi yaama artlan bulmak iin ii olarak gitmelerinin nedeni olmutur. Bu ok nemli bir olay saylr, nk Trkler tarih boyunca daima, g et meyi sevmeyen bir ulus olarak tannmtr. Halen eitli lke lerde 600.000 Trk, ii olarak almaktadr. En ok Trk i isi de Federal Almanya'dadr. Fakat, Kanada ve Avustral ya'ya kadar gidenler de vardr. Aynca, daha bir milyon Trk de, ii olarak almak zere gitmek iin sra beklemektedir. Gidenlerin byk ounluunu, ilk defa kk kylerinden dar kan kyller oluturuyor. Anadolu'nun uzak bir k ynden kalkanlar, bir anda kendilerini Viyana, Paris, Brk sel, Mnih, Dsseldorf'ta buluvermekteler. Tarihte, imdiye kadar bu kadar ok sayda Mslman Avrupa'ya ginnemitir. Bu, elbette birtakm zel sorunlar ya ratmakta, bunlann ou da, din farkndan domaktadn: Yete ri kadar cami bulamamak, domuz eti yeme korkusu, kadnla ra kar farkl davran vb. gibi. Trklerin ou iyi iidir. yi para kazanmakta (bazen lkelerinde kazanabileceklerinin on katn), fakat er ge lkelerine dnmektedirler.

100

Trkiye iinde de son yllarda kylerden kentlere doru buna benzer byk bir g olmutur. Bu i g, hayret verici boyutlara erimitir. gn nedenleri eitlidir: Kylerde i bulma zorluu, veraset yznden topran alamayacak derecede blnmesi, ky hayatnn ilkellii. Aslnda, Trkler gebe bir rktr. ki para eyasm bir eein ya da katrn srtna att m, kalkar, yaknlaryla rahata baka bir yere gi debilir: Daha iyi yaama artlar bulma umuduyla. Bugn Trk ehirleri garip bir biimde iki ayn dnyaya blnmtr. Biri, ehrin normal nfusu, teki de yan ky ha yatn ehirlerde srdren gmen kyllerin durumu. G edenler bulduklan ilk yerde kendi evlerini yapmakta, topran kime ait olduuna pek aldirmamaktadrlar. Bylece, son dere ce geni gecekondu mahalleleri domutur. Fakat bunlar, s rekli olarak evlerinin yklaca korkusu iindedir. Polisle ve memurlarla durmadan atmaktadrlar. Bugn Ankara nfu sunun yzde 64', stanbul nfusunun da yzde 45 'i bu tip ge cekondularda yaamaktadr. Fakat, ayn ayr ailelerce, kendi zevklerine gre yaplan bu yaplar, Avrupa'nn ileri lkelerin deki gecekondulara oranla, ok daha zevkli ve deri topludur. Gecekondu yapmnda garip teknikler kullanlmaktadr. nsan lar, yapmakta olduklar evleri bir yknt, bir kulbe ya da y klmakta olan bir ev durumunda gizlemekte, sonunda drama tik an gelip atmca, btn aile bir gece toplanp damn otur tarak gecekonduyu ortaya karmaktadr. Gecekonduculuk, kolektif zel teebbsn dokunakl rneklerinden biridir. Ne var ki, gecekondu semtlerinde oturanlar, ok nemli bir sosyal sorun douruyorlar. nk zengin semtlerin burnu dibinde, yepyeni bir .proletarya snf olumaktadr. Geceleri

101

gecekondu semtlerinin panldayan soluk klan, ehirlerin ev resini kuatmaya gelen bir ordunun ordughma benzetilebilir. Trkiye'nin btn sorunlann sralamak, can skc bir i olabilir. Bu sorunlar arasnda eitim, ok nemli ve temel bir derttir. Trk aydnlan, kitlelerin cehaletinden byk ac ek mektedir. Fakat, Trk aydn, halknn ayana gitme yetene inden yoksundur. ou, kylere gidip yaamna ve kltr ne bakalarn ortak etmeye raz olamaz. Eitim grm Trkler, ky adn iitince, rperirler. Sekin Trk aydnlan, bir misyoner gibi kylnn ayana bilgi gtrmek yetene inden yoksundur. Rahat evlerinde oturup kylleri eitmek gerektii zerine fetva veren an solcular bile, onlann aras na kanmakta isteksizdir. Hemen hep ayn nedenden tr, halk eitmek iin giri ilen abalar her zaman sonusuz kalmtr. Krk yldan beri Trk nderleri, tutuculuun doal bir g olarak hkm sr d lkelerin ordak derdine yakalanp kitleleri aydnlatma nn asl felakete sebep olaca aldatmacasyla avunmulardr. Eitim konusunda en umut verici teebbs, 1940'ta ku rulan Ky Enstitleri olmu ky ocuklannn devlet hesab na okumalan bununla salanmtr. Buray bitirenlerin, ky lerine retmen, tanm uzman, salk ve temizlik uzman ya da modem uygarln gerektirdii teki ilerde teknik uzman lar olarak dnmeleri salanmtr. Ky Enstitleri'nin en byk yarar, pratik nitelikleriy di. Kyllere yeni bir eyler yapmasn retiyordu: Maran gozluk, boyaclk, dokumaclk, sanat ve el ileri gibi. Kyl y yzyllardr sren uykusundan uyandnyor, skntsndan kurtaryor, ona yeni umtular veriyordu. Fakat, ksa bir sre sonra denemenin ok tehlikeli olduu sonucuna varld. 102

1950'den hemen sonra, tutucu basknn daha da artmasyla birlikte, Menderes Hkmeti Ky Enstitleri'ni kaldran bir kanun kartt. Daha sonra bu kurulu, unutkanla getirildi ve bir daha da canlandrlmad. Atatrk'n 1930'larda kurduu Halkevleri de ayn sonu ca uramaktan kurtulamamtr. Bunlarn da byk apta ei tici nitelii vard. Halka yabanc dil, edebiyat, gzel sanatlar, dram sanat, sosyal yardmlama retiliyordu. Halkevle ri'nde kitaplklar ve mzeler alyor, sergiler dzenleniyor du. Atatrk'n lmnden sonra bu proje de, ihtilal heyula snn kurbanlar arasna katld. Sovyetler Birlii'ndeki buna benzer bir kurumdan, -Norodni Dam"dan- rnek alnarak Halkevleri'nin kurulduu ileri srld. Ksacas, Halkevleri, Bolevikliin maskeli bir yzdr dendi. Ve teebbsn tepe sine indirilen bir darbeyle her eye son verildi. Halkevleri'nin kapatlmasnn siyasi yn de vard. CHP'nin tek parti olduu dnemde kurulan bir kurumdu. De mokratlar, 1950'de iktidara geldikleri zaman Halklarn Hal kevleri 'ni bir propaganda arac olarak kullanmalarndan ekin diler. Bu iddiann doruluk derecesi ne olursa olsun, gerek u ki, Menderes Halkevleri'ni kapattrd ve btn mallarna da el koydurttu. Kitleler bir kere daha cehalet ve batln kucana atld ya da slamiyet'in scak kucanda uyumaya bnakld. Salk sorunu da Trkiye'nin nemli sorunlarndandr. 100.000 Trk doktorunun 3.500' darda almakta, geri kalanlarn byk bir bl de byk ehirlerde bulunmakta dr. Yardmc salk personeli sorunu da nemlidir. Btn l kede hemire says 5000'dir. Bunun nedeni, Trk ailelerinin kzlarn bu meslee sokmaktaki isteksiz tutumlardr. Gele neksel Trk ailelerinde yaygn bir inanca gre hastanelerde 103

erkek hastalarn dertlerine eilmekle grevli kzlar, bu iten ok, ahlakszla sapmaktadrlar. Florence Nightingale ad Trkiye'de hl byk bir ad olarak bilinmekle birlikte, Trk kzlar inatla onun izinden gitmeyi reddetmektedir. Mu ilinde 1963'te ngiltere ve sve rnek alnarak salk hizmetlerinin sosyalletirilmesi ynne gimlrrtir. Bu rnek sonra 23 dou iline daha yaylmta. Her ey yolunda gittii tak dirde, 1978'de Trlriye'nin, btn vatandalarna parasz ya da parasza yakn salk hizmeti salayabilecei umut edilmekte dir. Fakat, bunun giderlerinin nasl karlanacam dnmek bile olduka zordur. Bu konudaki almalarda Dnya Salk Tekilat malzeme ve fikri yardmda bulunmaktachr. Trkiye'nin en geri kalm blgelerinde, doktor, opera tr, dii, eczac, ortopedist, ocuk ve sinir uzmanlan olan hastanelere, batdaki zengin blgelerden daha sk rastlanmak tadr. Trkiye'de gezmeye giden bir yabancnn, hastalanacaksa, Mu ili yaknlarnda hastalanmas salk verilebilir.

104

TOPRAK Trkiye'de toprak sorunu son on yl iinde yle bir doruk noktaya gelmitir ki, bir toprak reformu yaplmas iin yalnz sol evreler yaygara koparmakla kalmamlardr. Toprak da tmnn ne olduunu anlamak pek kolay deildir; nk, topraa kimin sahip olduu zerine salkl kaytlar eksiktir ya da hi yoktur. Yine de baz etkenler apak ortadadr. Os manl mparatorluu zamannda bizim bildiimiz anlamda bir toprak derebeylii yoktu. Yalnz byk ve yresel aileler, adeta slaleler vard ve bunlar "derebeyi" diye tannmlard. Szgelii, Bat Anadolu'daki Karaosmanolu ailesi gibi. Bu aile zerine Byron unlar yazmt: "Karaosmanolu'nun cephesi Deimedi, deimezdi, Muzaffer ve topraklarm koruyan lk Timur srlerine direnmiti." Derebeylerin toprak aas olup olmadklar konusunda byk tartmalar yaplmtr. Marksistler, bunlarn toprak aas olduklan grndedirler; nk, Trk tarihini Mark-

105

sist adan yorumlamak iin bu k daha ok ilerine gelmek tedir. Grnte, bugn Trkiye'de derebeyler yoktur. Fakat, bunun yerine Trkiye'nin eitli blgelerinde aa denen b yk toprak sahipleri tremitir. Anlald kadaryla bunla rn ou, ilettikleri topraklarn kanuni sahipleri deillerdir. Bu topraklara "el koymular" ya da ehirlere g eden ky llerin topraklar zerine oturmulardr. Trkiye'de aslnda pek az kimsenin gerek tapusu oldu u sanlmaktadr. Baz blgelerde, zellikle Dou ve Gney dou Anadolu'da, Krtlerin yaad blgelerde, hl kabile sisteminin sosyal topluma egemen olduu alanlarda, elli, hat ta yz kye sahip "airet reisleri" bulunmaktadn. Bu reisle rin sz, on binlerce kyl iin adeta bir kanun niteliindedir. Bu durum, XVI. ve XVII. yzyllarda skoya'da, dalk bl gelere egemen olan Campbells'lerin ve Macdonalds'lann du rumuna benzetilebilir. Onlarn yerini, Trkiye'de Krtler al mtr. Bu yresel toprak aalan, seim srasnda adaylar iin son derece nemlidir. nk, destekledikleri partiye on bin lerce oy salamalar mmkndr, politikaclar arasnda, ge rektii zaman etkili bir aann kendilerinden yana gemesi iin amansz mcadeleler verilir. Topran kanuni sahiplerinin kim olduu zerine pek ke sin bir ey bilinmedii iin, imdilik kimin ne kadar topraa sahip olduu ve ne kadar topram iletildii zerine de kesin bilgiler elde etmek mmkn olmamaktadr. Aadaki sonu lara varabilmek iin, ben balca kaynaktan yararlandm: 1962'de Besin ve Tanm Tekilt eksperlerinden biri tarafn dan hazrlanan rapor; Merkezi Antlama Tekilt (CENTO) tarafndan yaplan ve 1963'te tanm alanndaki kalknmay gsteren alma ve yine 1963'te Trk Devlet statistik Ens tits tarafndan yrtlen Tanm Saym. Bu ayn kayna106

m verdii bilgiler arasnda kk farklar bulunmakla birlik te, yine de Trkiye de toprak dalmnda kkl yanllklar olduu, u ya da bu biimde bir reformun kesinlikle gerekti i anlalabilir. FAO raporuna gre Trk iftilerinin yzde 3', Trki ye'de ekilebilen topran yzde 35'ini ilemektedir. CENTO aratrmasnda ise, iftilerin yzde 8'inin topran yzde 20'sini iledii gsterilmitir. 1963 saymna gre btn Trk iftilerinin yzde 3.2'si, ekilebilir topraklarn ancak yzde 31 'i zerinde almaktadr. Bu saylar arasnda da hanagisi geree daha yakn olursa olsun, topran adaletsiz bir biim de datld ve geni toprak sahiplerinin bulunduu bir ger ek olarak gzler nne serilmektedir. Gney Anadolu'daki zengin Adana ovasnda 1965'te ya plan bir toprak reformu aratrmasnda, blgedeki tarm ge lirinin yzde 50'sinin, yresel iftilerin yzde 2'si tarafndan saland anlalmtr. Bu kaynaa gre ovadaki 156.000 ifti ailesinden 2.800'nn ortalama 1852 dnm topra vardr. Geri kalan 153.200 ailenin sahip olduu ortalama top rak tutan ise 32 dnmdr. Bu saylar biraz abartlm olabilir, ama Adana ovas Trkiye'de tanm alannda "kapitalist" gelimenin en ileri git tii blgedir. Bu blgede en ok pamuk ve narenciye yetiti rilir. reticilerin ou milyonerdir. Trkiye'nin bu blgesin de zenginlik ve yoksulluun anl, sol propagandann sesi ni duyurmas iin balca nedenlerden biri olmaktadr. Bat Trkiye'de, gzel Ege kylan boyunca, byk pamuk retici leri olmakla birlikte, kyller kk topraklar zerinde zm, ttn, zeytin ve incir de yetitirmekte. Solculara gre bugn Trkiye'nin her yerinde byk toprak sahipleri bulu nuyor. Yalnz Karadeniz kylan bir istisnadr. Buralarda k107

k alanlarda ttn ve fndk retilmektedir. Kuzeydou'da, Rus snr boyunca, Trkiye'nin en ok yamur alan blge sinde de, ayn biimde ay retimi yaplmaktadr. te yandan, Trk kyllerinin byk bir ounluu, b lnmelerle daha da klen ok kk toprak paralarn i letmek zorunda kalyor. Bunlam ou, ailelerini bile besle meyi baaramyor. Byk ehirlere kitle halinde akm bal ca nedeni de budur. Toprakszlktan byk umutlarn yitiren kyller, sk sk aalarn topraklarm igal etmekte, bu yz den yresel gvenlik kuvvetleriyle aralarnda atmalar k makta ve bazen lenler bile olmaktadr. Ayrca bir milyon ka dar ailenin hi topra olmad tahmin ediliyor. Bunlarn o u, aa yukar kle gibi aalara hizmet etme durumundadr. FAO raporuna gre (baka iki aratrma da bunu onaylar durumdadr), Trk kyllerinin btnnn yzde 75'inin i ledikleri toprak, ortalama 28 dnmdr. (Elbette bu, eit ola rak blnm deildir; ounluun bundan da daha az topra a sahip olduunu gsterir). Bir kyl ailesinin ortalama 6-7 kiiden olutuu dnlrse, bu kadarck toprak, hele Ana dolu'nun byk bir blmnde olduu gibi, susuz, gbresiz ve orak olursa, son derece yetersizdir. Bu tr kk iftlik ler, veraset kanunlarnn kt uygulanmasnn sonucudur. Mi ras lmden soma btn vrisler arasnda eit paylatran eriat, 1926'da Atatrk tarafndan kaldrlmtr. Fakat, onun yerine kabul edilen svire kanunlarnn da pek deiik olma d anlalmaktadr. eriat kadar abuk olmasa da, yine de topra vrisler arasnda srekli blmektedir. Bir baka samalk da, bu topraklarn ounun bir btn deil, bazen aralarnda kilometrelerce uzaklk bulunan ayr

108

Terine ramen, gbre kullanmaya yanamamasdr. Trki ye'nin pek ok blgesinde kyller hayvan tezeklerini kuru tup yakt olarak kullanmaktadr. Bunun nedeni de, Trki ye'nin yzyllardr bana musallat olan bir baka milli fela kettir: Ormanlarn tahribi. Karadeniz blgesindeki sk orman larn dnda, Trkiye'nin br blgelerinde pek az aa kal mtr. Kylnn yakt yoktur. Fakat kn souktan korun mak iin bir ey yakmak zorunda olduundan, ellinin alto daki ilk yakta uzanmaktadr. Bu da yllarca kuru gbre ol mutur. Tezek stelik iyi bir yakttr. Hesaplara gre Trk kyls her yl 67 milyon ton taze gbre yakmaktadr (bu, 3.5 milyon ton ticari gbre demektir). Ormanlara imhas, yalnzca Trklerin suu deildir. Re ne Grousset, Trkler daha XI. yzylda Anadolu'ya gelme den nce, yaylann bir step olduu tezini ileri srmtr. Hat ta Grousset, Anadolu bir le benzedii iin, Orta Asya'dan gelen Trklerin ilgisini ektiini ileri srmektedir. Baka ta rihiler ise, 1402'deki Ankara savanda Timurlenk'in filleri ni "ormana sakladn" sylemektedirler. Bu sava alan, bugnk Ankara havaalanmn yeridir ve kimse burada imdi plak tepelerden ve dzlklerden baka bir ey gremez. Yzyllardan beri Anadolu'da bir orman imhasnn yrtl d kesindir. Ayrca, bugn de ayn hareketin srdrld ne phe yoktur. Trkiye'de aa kesmenin cezas son derece ardr ve hatta orman tahrip edenlere lm cezalan bile ngrlm tr. Ne var ki, Orman Muhafaza rgt yeteneksiz, az maa l, ii bandan akn bir rgttr. Kanunlan uygulamak iin gerekli otoriteden yoksundur. Bir BM eksperinin belirttii gi bi, kyller "soluk alp verir gibi, kolaylkla aalan baltala110

maktadr." Trkiye'de sk sk aasz, plak tepelerde, orma nn milli nemini belirten romantik yazlara rastlanmaktadr. Fakat bunlar, gelecek iin yn gstermekten ok, gemiin ardndan bir yaknma havasmdadr. Toprakszlk, lkedeki geni otlak ve ayrlarn da bu day ve teki besin rnlerine ayrlmasna yol amtr. Son on yl iinde, 10 milyon dnm otlak "yllna" srlmtr. Bu dev aptaki azalma, canl hayvanlarn saysnn da byk bir art gsterdii dneme rastlamtr. Deve dnda, son yir mi yl iinde byk canl hayvan trleri artmtr. Koyun sa ys 11 milyon, kei says 9 milyon, sr says 5 milyon, at lar 200.000, eekler 500.000, mandalar 400.000 ba artmtr. Yalnz develerin saysnda 50.000 balk bir azalma olmutur. (Batllaan Trkiye'de deveye bir ark hayvan gzyle ba klmaktadr.) Bugn, yeterli otlaktan 15 milyon ba daha ok hayvan yaamaktadr. Anadolu'nun pek ok blgelerinde, dev koyun srlerinin hibir otlak bulamadan zavall zavall dolatklar grlebilir. Canl hayvan saysndaki byk artn bir nedeni de, Or ta Dou lkelerine yaplan koyun ve sr kaaklnn b yk para getirmesidir. Hayvan srleri snr boyundan Suri ye'ye geirilmekte ve burada ok daha yksek fiyatlar bul maktadr. Bu ilem genellikle gece karanlnda yaplyor. Suriye snn yaknnda bir yabanc petrol irketinde alan arkadam, geceleri snn geen koyun srlerinin grlt snden bazen uyku uyuyamadm, bu srlerin Halep ovas na gtrldn anlatmt. Canl hayvanlar arasnda en zararls, keidir. Kei say s son yllarda o kadar byk bir art gstermitir ki, baz kimseler dnyadaki keilerin yansnn Trkiye'de yaadn 111

ileri srmektedir. Aslnda bu biraz abartmadr. Fakat, Trki ye'deki (tahminen 25 milyon) kei saysmm, btn Avrupa l kelerinden yksek olduu kesindir. Keilerin drtte biri tiftik keileridir. zellikle, Ankara evresinde bulunurlar (tiftik, hl Trklerin nemli bir ihra maldr). Bunun dndakiler, milli bir felaket saylabilir. Oburluklar korkuntur. Bitkileri kemirir, ormanlar mahveder, yaylada her eyi yiyip yutarak, erozyonu bsbtn hzlandrrlar. Trk ormanclar, her yl keilerin tahribat yznden bir milyon metre kpten ok ke restenin yok olduunu hesaplamaktadrlar. zellikle Gney Trkiye'de ok olan keiler, dalgn bir obann nnde, b yk srler halinde dolar. Kylleri aleyhine dndrmemek iin hibir hkmet bu soruna bir are bulmaya kalkmamtr. Kyl keisini, politikac da oy'unu ok sevmektedir. TRKYE'DE imdiye kadar cidd hi bir toprak refor mu yaplmamtr. Atatrk'n buna niyetlendii, fakat baka ilerle uramak zorunda kald sylenir. 1945'te Cumhurba kan smet nn, bir Toprak Kanunu tasars hazrlatm, fakat kanun l domutur. O gnden sonra da cidd hi bir ey ya plmam, siyasal partiler byk toprak sahiplerini, zellikle baz blgelerde oy saladklar iin, rktmek istememilerdir. Trkiye'deki toprak sorununun, byk topraklan para lamaktan ok, kkleri birletirmek ii olduu ortadadr. Trkiye'de gerekten ekilebilir topran ok az olduu hatr lanmaldr. lke o kadar'dalkr ki, btn topraklannm an cak % 16's ekime elverilidir. Doal yokluklar, Trkiye'de eitli atmalara sebep olmaktadr. Resm rakamlara gre her yl toprak anlamazlklan yznden iki milyona yakn da va almaktadr. Zaman zaman bir avu toprak iin kyller birbirleriyle atmakta, hatta bazen silh bile kullanlmakta-

112

dr. ok defa bir kriket alan kadar toprak iin dlmekte, sonunda, insanlar lmekte ya da ar yaralanmaktadr. Trk iftilerinin, ne kadar zengin olurlarsa olsunlar hi bir vergi dememeleri, toprak sorununu daha da ineleyici bir duruma soktuu ortadadr. Atatrk, tanm sektrn destekle mek iin, vergiden bak klmt. 1920'lerde bu belki man tkl bir davran saylabilirdi; fakat, bugn byk bir skandal dir. Yalnz be yllk kalknma planlanm tehlikeye drmek le kalmamakta, ayrca komnist propaganda iin malzeme haznlayan gerek bir sosyal adaletsizlik olarak grlmektedir. 1962de, nl ngiliz ekonomicisi Nicholas Kaldor, Trk hkmetinin arls olarak Trkiye'ye gelmi ve tanm ge lirlerini vergilendirme konusunda bir rapor hazrlamta. Kaldor'un tahminine gre, mill gelirin % 42,5'ini reten tanm sektr, vergilendirmeye yalnzca % 8 orannda katkda bu lunmaktadr! Kaldor, Trk iftilerinin en zenginlerini olu turan % 16 oranndaki byk iftilerin basamakl olarak vergilendirilmesiyle, ylda bir buuk milyar liralk byk bir ver gi geliri salanacan hesaplamtr. Kaldor'un salk verdii eyler, siyasal nedenler yznden uygulanabilir nitelikte g rlmemitir. Rapor, apar topar rafa kaldmlm ve bir daha s z edilmemitir. 1963'te, ylda 200 milyon lira gelir salayaca tahmin edilen kk bir tanm vergisi getirilmitir. Ama, geni aptaki vergi kaakl ve bilinli bir milyon lira gelir salanabilmi tir. Trkiye'de ok eski zamanlara kadar dayanan, ok etkili bir vergi karma yollan vardr. Denetim yetersizlii, kt vergi toplama yntemleri, bu durumu daha da ciddiletirmektedir. Bunun sonucu olarak da, Trkiye'deki en zengin kiilerden ba zdan, Maliye'ye hemen hi bir ey dememektedir. Bu adaletsizliklere ramen, Trkiye'de insan en hayre113

te dren eylerden biri de, yllardr sren sol propagandaya ramen, bugn bile snf anlaynn hl domam olmas dr. Atatrk de, kendisinden nce pek ok nder gibi, bu ko nuda bir eyler sylemi, "Trk halknn snfsz, kaynam bir ulus olduunu" tekrarlamtr. Halklk (Kemalizmin al t ilkesinden biridir) doktrini, Trk toplumunun her trl snflararas atmadan annm olduunu iln etmektedir. Bu inan hl geerlidir. Son yzyl iinde hepimizin hair neir olduu sosyalist ve komnist dncelerin Trkiye'ye yeni yeni girmeye baladn akldan karmamalyz. Bundan sonraki blmde Trkiye'nin 1926 ile 1961 yllan arasnda nasl her trl sol dnce ve doktrinden yoksun brakld n greceiz. Trkiye'de bulunduum srece, ister sosyalizm virs, ister arzusu, ister adaletsizlik duygusu deyin, her trl sol d ncenin Trklerin zihinlerinde yeni yeni belirmeye balad n gmtm. ok defa partallar giymi saysz yoksul ka pm alm, benden eski elbise, eski ie ve gazete almak is temilerdi. Bu adamlarla aramda ok ilgin konumalar ge ti. Aramzda tam anlamyle gerek bir eitli duygusu vard ve onlarn ynnden de, benim madd durumumun iyiliine kar , byk bir kaytszlk grnyordu. Hi olmazsa, bunu k mseyen bir halleri vard. 1960'tan bu yana snf anlay ok daha belirmeye ba lamtr. Trk basnnn en parlak ve keskin kalemleri, snflararas sava krklemektedir. Sonunda, "snfsz kitle" bi le mesaj anlamaya balamtr. Trkler, gney denizindeki adalann halkna benzerler. imdiye kadar hastalkla kar karya hi gelmemilerdir, fakat mikrobu kapar kapmaz,

114

mthi bir salgnn kurban olabilirler. Belki islmiyet kendi ni bundan koruyabilir. Faqkat, ancak bir para koruyabilir ve ok uzun bir zaman da koruyamaz. imdi de bu lkede yep yeni bir olaya, sol akmlara bakmalz. Sol akmn Trkiye'de nasl yaylabileceini, Trkiye'yi nereye gtrebileceini grmeyi deneyelim.

115

10 TRKYE KOMNST OLABLR M? TRKYE'DE son birka yl iinde ortaya kan saldr gan solculuun patlak verii, 1960 asker devrimine kadar, 35 yldan beri solun Trkiye'de btnyle yasaklanm olmasn dan sonra, yeniden siyasal sahneye uyarlanmasnn sonucu dur. 1925'te Atatrk, Trkiye Komnist Partisi'ni kapatm, nderlerini de ya tutuklatm ya da srgne gndermiti. tal yan Ceza Kanunu'ndan alman iki maddeyle de, lkede her eit cidd sol akm yasaklanmt. Bu maddeler (141 ve 142. maddeler) bugn de yrrlk te olup "messes ekonomik ve sosyal nizam devirmeye" ya da byle bir eye kalkmaya niyetlenen kiileri tehdit etmek tedir. Kanunun belirgin olmay ve sertlii, sol bir parti kur mak ya da sosyalist fikirleri yaymak isteyenleri sindirmeye yetmiti. 1950'den sonra, anti-komnizm Trkiye'de doruu na eriince, bu suun cezas olarak grlen on yl ceza daha da artrlm ve lm cezas getirilmitir. Atatrk'n 1938'de lmnden, 1960'ta Menderes h kmetinin drlmesine kadar, Trkiye McCarthy'ciliin deta tapma olmutur. Bu dnem zerine .u espriler bile anlatlr: Trkiye'deki yemek menlerihden "Rus salatas"

116

sz kaldrlm, yerine "Amerikan salatas" denmitir. Ki taplnda nl Fransz ansiklopedisi "Larousse" bulunan bir niversite profesr, "Larousse"un Rusya ile bir ilikisi ol duu sanlarak iinden olmutur. Trkiye'de alan heyecan l bir Amerikal sendikac, kkrtclk suuyla tutuklanmtn. Polis kendisini almaya geldii zaman, adam, "Ama ben komnist deilim ki, ben anti-komnistim!" diye kar koy mutur. Polisler kendisine, "Bizi senin ne cins komnist oldu un ilgilendirmez," diye karlk vermiler, soma da yaka pa a gtrmler. Ordunun 1960'ta iktidar ele almasnn sonularndan bi ri de, sol akmlara Trkiye'nin kaplarn amasdr. Hatta bu na sol sel de denebilir. 1961'de, otuz be yldan beri ilk defa olarak cidd bir sol partisi olan Trkiye i Partisi'nin kurul masna izin verilmitir. Ayn yl, solcu "Yn" dergisi yayn lanmaya balam ve ilk saysnda, "zel teebbsn hkim olduu bir kalknma programnn ar, g, masrafl ve... sos yal adaletle badamaz" olduunu iln eden ve silhl kuv vetler yesince imzalanmt. Bunlar arasnda 1960 cuntas nn baz yeleri de bulunmaktayd. Asker hkmet tarafn dan hazrlatlan 1961 Anayasas'nda, nceki Trk Anayasala rndan hi birinde bulunmayan "sosyal adalet" ilkesi de yer alyordu. te bundan soma Trkiye, gerek bir sol dnce ve fikir aknna uramtr. Marks, Lenin, Mao'nun eserleri ve daha baka komnist klasikleri rahata Tk kitabevlerinde bulunmaya balamtr. Bu durum, 1950'lerde dnlemeyecek bir eydi. nemli gazetelerin pek ou, sol kanada kaymtr. En parlak fkra yazarlar, sosyalist olduklarn iln etmilerdir. ou da, us taca bir st kapallkla, ihtill arsnda bulunmutur. Hep si de an birer milliyeti ve Amerikan dmanyd, NA117

TO'dan ayrlm, "bamsz bir Trkiye" dncesinin nc ln yapyor, Rusya ile daha sk balar istiyorlard. Son yllarda pek ok kimsenin solcular tarafndan kkrtldma inand, anarik akmlar grlmtr. O zamana ka dar 'Bolevizm virsne kar al' diye bilinen Trkiye, bir den tehlikeyi sezinlemitir. Bazlar, lkeyi saran grevlerin, yrylerin ve grltl anarik hareketlerin ardnda Rus ya'nn olmasa bile, in'in parma olduunu grmlerdir. Kargaalklarn byk bir blm de, gelien sola kar sa kanadn tepkisinden domutur. niversitedeki sac ren ciler, solcu genlerle iddetli atmalara girimilerdir. Amanszca ikiye ayrlan genler, ateli silhlarla sk sk a tmaya balamlar, bu atmalar ok defa polisin gzleri nnde gemitir. Bu iddet hareketleri srasnda, bir yl iin de on sekiz renci ldrlmtr. Kyller ise 'toprak igallerine balamlardr. Bunun zerine sa kuvvetler, bir komnist ayaklanmann eli kula nda' diye yaygaray koparmlardr. Trkiye i Partisi'nin gizli bir komnist partisi olduu zerine raporlar verilmi, Moskova'nn denetimi altna gidii ileri srlmtr. Btn bunlar, elli yldan beri Trkiye ile Rusya'n arasnn en iyi ol duu bir dneme rastlam, bu dnemde yzlerce Sovyet tek nisyeni, Trklerin kalknma projelerine yardm etmek iin Trkiye'ye gelmitir. Anti-komnistler ise bunlarn hep k krtc ajanlar olduklarn ileri srmlerdir. Birka etkili Trk solcusunu adn anmaya deer. eit li organlarda yazan etin Altan, uzun yllardan beri gndelik fkralar yazmaktadr. Trk basnndaki en keskin ve gl ka lemlerden biridir. Gnden gne, yldan yla, fkralanyle, bir gibi o zamana kadar tabu diye bilinen deerlere saldrm, 118

rezaletleri aa vurmu, samalklar su yzne karmtr. Bu yzden pek ok da dman edinmitir. Altan'a kar yet mi kadar dava alm olup bunlarn hepsinden mahkm ol sa, 250 yl hapiste yatmas gerekecei hesaplanmaktadr. Yaar Kemal, eserleri Batda tannan bir roman yazan dr. Yaratc gc zengin, oluk gibi kitaplar yaynlayan, pek az.be yz sayfadan daha ince romanlar yaynlayan biridir. Iriyan, ama dost grnl, bir eit Trk Balzac'dr. Sra dan Trklerin bile kolayca anlad, yalm bir dili vardr. Do kunakl ve iir dolu syleyiiyle tannr. Kendisi de Doulu bir Trk kyl ailesinden gelmektedir. Daha drt yanday ken, babasnn camiden namaz k, bir kan davas yzn den ldrlne tank olmutur. Eserleri renkli ve canl ki ilerle dolu romanlar olduu halde, hepsinde de sosyal tema ar basmaktadr. nc sol temsilci Doan Avcolu'nun ise, daha siyasal bir kiilii vardr. Yllarca sosyalist haftalk dergi "Yn"n banda bulunmu, soma "Devrim"i kart mtr. Ordu ile yakn ilikileri bulunmaktadr. 1963'te bir aralk Aydemir'in darbe teebbsyle ilgisi olmasndan kukulanlmtr. Avcolu, 1969'da yaynland ok etkili kita b, "Trkiye'nin Dzeni" ile n salmtr. 526 sayfalk bu ki tap, Trkiye'nin ekonomik ve sosyal artlanm imdiye kadar en iyi inceleyen eserlerdir. Kitap bir yl iinde 32.000 adet satmtr ki, bu, Trkiye iin grlmemei bir saydr. Aynntl aklanlan ve syleyiindeki tonuyle dikkati ekmekte dir. Avcolu, bir bakma Marksisttir ama, kendine zg bir Marksist. htille inamr, ama bunun proletarya tarafndan de il, ordu tarafndan gerekletirileceini dnr. Klasik Marksist teoriden bu sapma da bir bakma gerek lidir, nk solun grne gre, Trkiye'de gerek bir pro letarya olumamtr. Hi olmazsa imdilik, kyl snf da 119

tutucu ve Mslmandr. Trk iileri bile, daha yeni yeni s nf bilincine varmaktadrlar. Sendikalar, an sol kanattakiler dnda, hl "burjuva demokrasisi"ne baldr. Yeterli bir proleterya snf olmadndan, Marksistler umutlann baka bir snfa balamlardr: "mill burjuva smf"na. Bu da, b rokratlar, aydnlar, yazarlar ve silhl kuvvetler iindeki orta snf subaylar demektir. 1960'tan sonra sola hogrl davranlmasmn bir sonu cu da, Trk komnistleri arasnda en ok tannan ve en yete neklisinin yeniden saygnlk kazanmas olmutur. Bu da, air Nzm Hikmet'tir. Aslnda, Nzm Hikmet, bugnknden ok daha nl bir sanat olabilirdi. nk gereken ok iyi bir airdi. Atatrk bile kendisine hayrand ve zlerek yle derdi: "En byk airimizin komnist olmas, ne kadar zlnlecek bir ey!" Nzm Hikmet hayatnn on iki yln Trk hapishanelerinde geirmitir (Atatrk dneminde deil, nn dneminde). 1951'de serbest brakldktan sonra Rus ya'ya kam, 1963'te lnceye kadar da burada yaamtr. Kandan sonra "hain" iln edilmitir.
' * -

KOMNZMN Trkiye'de hi baanya ulama ans olmad, nk Rusya'dan geldii, Ruslann ise Trklerin can dman olduklan gr genellikle kabul edilmitir. Trkiye'de Rusya'ya kar amansz bir gvensizlik olduu dorudur ve bu da, Moskoffann gneye ve Boazlar'a inmek iin besledii tarih emelden ileri gelmektedir, faka bu sonu ca bel balamak, iki noktadan sakattr. Komnizm bugn e itli merkezlerden yaylmakta ve bunlar arasnda in de bu lunmaktadr. Aynca, in'in sorunlar ile Trkiye'nin sorunlan arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Trkiye'de in etki120

sinin giderek artt bir gerektir. kinci nokta, Trk-Rus d manlnn, deimez bir kural olmaddm ki lkenin ge mite pekl dost olduklar dnemler de vardr. Son dokuz yl iinde geni tartmalara yol aan Ankara ile Moskova arasn daki yaknlama, tam Trkiye'de solculuun filizlendii d neme rastlamtr. Atatrk'le Lenin'in, 1920 ve 1921'de Bat'ya kar birle ik bir devrimci cephe oluturduklar bazen unutulur. Bole vikler, Trk ulusal hareketini altn, silh ve moral yardmlanyle desteklemilerdir. Her ne kadar onlara muhta olduu dnemde byle bir izlenim uyandrmsa da, Ruslar, Musta fa Kemal'in komnist olmadndan her zaman kukulan maktayd. O zamanlar Trk ve Bolevik nderleri arasnda gnderilen mesajlar, bugn insana ok garip gelmektedir. 1922'de Lenin'e yazd mektupta Atatrk, "Trk ve Rus halklarnn yzyllardn kendilerini hapseden zincirleri krdk lar u gnde, yeni kazandklar hrriyet, onlar byk kapi talist ve emperyalist glerin saldrs ile kar karya getir mitir," diyor ve, "halklarmzn ortak artlarndan ve ideal lerinden" diye devam ediyordu. Atatrk komnist deildi (ama olabilirdi de), iktidarm garantiye aldktan sonra, Ko mnist Partisi'ni kapatm ve parti bugne kadar kanun d kalmtr (bugn parti, hl merkezi Moskova ve Paris'te ol mak zere srdrlmektedir). Fakat Trk tarminin pek byleyici ve az bilinen bir dne mi olan 1917 ve 1919 yllan arasnda, Trkiye pekl komnist olabilirdi. Osmanl mparatorluu'nun son gnlerindeki anar ik ortam iinde, Atatrk daha ortaya kmamken, Moskova'daki komnistler Trkiye iin byk umutlar besliyorlard. 1917 'de Trk kylleri Rus devrimini ok iyi karlam ve pek 121

ok yerde yresel kyl Sovyetleri kurulmutu. Trk ve Rus birlikleri dou cephesinde kardee kucaklamlard. O gnlerde Trk rencileri arasnda komnist yanls olanlar vard ve bazlar Lenin'e Nobel Bar dl verilme sini istiyorlard. Trk aydnlarnn bazlar komnist olmu tu. Aslnda, Orta Dou'daki komnist partilerin en eskisi olan Trk Komnist Partisi, Komitern'in de ilk yeleri arasnday d. 1 Mays 1919'da istanbul sokaklarnda iiler byk bir yry yapmlard. "Izvestiya" yle yazyordu: "Yzyl lardr uratklar halde emperyalist Carlatn ilhak edemedik leri Boazlar, olgun bir meyve gibi Rus ii snfnn avucuna dmtr!" Bu kark dnem iinde Trkiye'de drt ayn Komnist Partisi faaliyet gstermekteydi. Bunlardan biri de, esrarengiz "Yeil Ordu"ydu. Bu, komnist felsefesini benimsemi gizli bir rgtt. Amansz bir Bat dman ve islmiyet yanlsyd. Anadolu kylleri arasnda deta efsanelemiti. Yeil, teden beri islmiyetin kutsal rengi olarak bilinir. Dini btn Trk ler, meleklerin gkyznden yeil elbiseler iinde ineceine ve savata kendilerine yardm edeceklerine inanrlar. Trkle rin byk bir bl, mistik bir inanla, at srtnda binlerce Yeil Ordu askerinin anayurtlan Orta Asya'dan doludizgin ge lip o srada Anadolu'yu istilya balam olan Yunanllan de nize dkeceine gveniyordu. Bazlan bu ordunun banda, Osmanl Imparatorluu'nun son dneminde Trkiye'yi yne ten gen ve parlak subay Enver Paa'nn bulunacan san maktayd. Enver Paa ayn gnlerde Mustafa Kemal'e kar Sovyetlerle flrt ediyor ve Trkiye'deki iktidar mcadelesinde Mustafa Kemal'in balca rakibi durumunda bulunuyordu. Yeil Ordu, komnizm, slmiyet, Bat dmanl ve 122

Pan-Trklk akmlarnn romantik ve garip bir karmy d. Ayrca, Rusya da olduu gibi, Trkiye'de de dinin kom nizme kar hi de etkili bir korunma silh olmadn gster mesi bakmndan ilginti. Komnizm, Tanr'y reddetmekle birlikte, hi bir zaman, amacna ulamak iin an din akmlanndanyararlanmaktan geri kalmamtr. 1953'te stanbul'da yarglanan 167 komnist sanktan bazlannm an dincilerle ilikileri olduu ileri srlmt. Halifeliin diriltilmesini, eriatn yeniden kabuln, kadnlarn yine pee takmalarn savunan tehlikeli Nurculuk akm da, komnist bildirileri ve sol ihtill propagandalanyle ele geirilmiti. Nurculuk akm, aynca Orta Dou'da Sovyet kkrtclnn bir baka kayna olan Krt milliyetiliiyle iliki grlmtr. Atatrk, 1920'de komnist fikirlerin Trkiye'de hzla ya ylmas karsmda tehlikeyi sezinlemi, bunun zerine kendi si kukla bir Komnist Partisi kurdurmutur. Bunu yaparken, hedefinin ne olduunu, o zamanlar Bat Anadolu'da Yunanl lara kar arpan Trk ordulannn kumandan Ali Fuat Paa'ya (Cebesoy) yle aklamt: "Sosyalizm ve komnizm ilkelerinin bu lkede nasl uygulanaca, hazmedilecei ve kabul edilecei konusunda Parti'nin (Komnist Partisi'nin) yrtt propagandaya kar kamuoyunun nasl tepki gs terdiini grebiliriz... Ordunun disiplinli ve subaylarna ita atkr kalmas konusunda azam dikkati gstermek zorunda yz. Her trl komnist fikirler ancak st kumandanlar sevi yesinde snrlanp kalmaldr." 1920'lerde var olan drt komnist partisi ve komnist hareketleri unlard: Yan-gizli Yeil Ordu; gerek Trk Ko mnist Partisi (yeralt rgt); Atatrk'n kukla Komnist Partisi (elbette, ak seik ve resmen faaliyet gsteriyordu); 123

Halk tirakiyim Partisi diye bilinen meru bir hareket. (Ba zdan, Enver Paa'nm ynettii beinci bir partinin daha ol duunu ileri srer.) Bu, Sevres Antlamasndan hemen son ra, Trkiye'nin yenik dp paraland ve var olmak iin mcadele ettii dneme rastlar. Trklerin pek ou bu srada devrimci Rusya'ya tek kurtulu aresi olarak bakyorlard. 1920 Eyll aynda geni bir Trk kurulu, Baku'da top lanan komnist yanls "Dou Halklar Birinci Kongresi"ne katlmaya gitmiti. Kongreye Zinoviev, Radek, Macar Bela Kun gibi yksek derecede komnistler de katlyordu. Ba ku'da ansn arayanlar arasnda, Mustafa Kemal'e kar ik tidar mcadelesi veren ve bunun iin de Moskova'nn deste ini arayan Enver Paa da vard. Fakat Ruslar, Trk ordula rnn Anadolu'da Yunanllan yenmeye baladn grnce, Enver Paa'y silkelediler, btn arlklarn Mustafa Kemal Paa'ya verdiler. Mustafa Kemal Paa ise herkesi atlatt. En ver Paa tehlikesinden kurtulduktan ve Yunanllar da lke den kardktan sora, bu sefer komnistlere kar kt ve on lar da yolundan sildi. Dolaysyla Atatrk, lkesini yalnz yenilgi ve dman igalinden deil, komnizmden de kurtar mtr denilebilir. Pek aydnla kavuamayan bu dnemin en korkun b lmlerinden biri de, Trk Komnist Partisi'nin kurucusu Mus tafa Suphi'nin, Parti cra Komitesi'nden 14 yeyle birlikte, 1921 Ocak aynda Karadeniz'de bir motorda ldrlmeleridir. Mustafa Suphi ve arkadalan, Trkiye'yi ziyaret ettikten son ra, deniz yoluyle Sovyetler Birlii'ne dnyorlard. Kimin verdii bilinmeyen bir emir zerine, ii silhl adamlarla dolu ikinci bir motor, birincisinden biraz sonra hareket etmi, ndekine yetierek iindeki on be Trk komnistini ldrp ce setlerini denize atmtr. Sylendiine gre, bu kymdan sa 124

olarak kurtulan tek kii, Mustafa Suphi'nin Yahudi asll Rus ei olmutur. Yine sylentiye gre, kimin tarafndan verildii belli olmayan kym emrini uygulayanlarn reisi Yahya Kap tan, bu gzel kadm ganimet olarak geri getirmitir. Bir yl soma, Yahya Kaptan da esrarengiz bir biimde ldrlmtr. Bu olaym ardnda kim vard? Baz kimseler, bunun En ver Paa olduunu ileri srmektedir; fakat Mustafa Kemal ol mas daha akla yakn grnyor. Mustafa Kemal Paa, Trk komnistlerine gvenemiyordu; nk, tutumlannda, kendi iktidarna kar bir meydan okuma sezinliyordu. Her halde olayn ardndaki gerek hi bir zaman renilemeyecektir; bu sorun, gerek Trkler, gerekse Ruslar tarafndan hasu alt edil mitir. Sovyet Dileri Komiseri, Moskova'daki Trk elisi ne, "Trk yoldalarn akbetini" sorduu zaman, eli souk kanl bir tavrla verdii karlkta, "Denizde bir kazaya ura m olabileceklerim" sylemitir. Olay sessiz sedasz rafa kaldrlmtr. Bundan iki ay soma da, 1921 yl martnda, Trk-Sovyet Dostluk ve Kardelik Pakt imzalanmtr. Her iki yan da, Ankara ile Moskova arasnda var olan iyi ilikeleri bozmak istemiyordu. KONUDAN ayrlp bu tarihsel olaya dnn nedeni, ba zen sanld gibi, Trkiye'nin hi de komnizmden deta b yl bir g tarafndan korunmadm gstermek iindir. e itli tarihsel nedenlerden tr, Marksist doktrinin Trkiye'ye gerek anlamda giremedii dorudur. Atatrk'ten nce, Trk dnr Ziya Gkalp de Marksist doktrine ve snf kavgasna kar kmta. Yukarda da grdmz gibi, Atatrk'n ken disi komnist deildi. Atatrk ann doktrini, Kemalizm'dir. Ama, Kemalizm nedir? nl altok ilkesi, zekiyorumcularca istenilen yne ekilecek kadar kesinlikten yoksundu. 125

Kemalizmeteorik bir temel yaratmak iin en cidd teeb bs, 1932 ile 1934 yllan arasnda "Kadro" adnda bir dergi yaymlayan bir avu nl aydn olmutur. Bu gruptaki balca kii unlard: Eski bir Turanc ve eski bir komnist olan evket Sreyya Aydemir; Atatrk dneminin en nl kalemi olan Yakup Kadri Karaosmanolu; I950'den sonra Mende res'in sa kolu haline gelen ve 1960'ta efendisiyle birlikte ac bir sonu yaayan, parlak yazar ve polemiki Burhan Belge. "Kadro"nun ideolojisi, garip bir sa-sol karmyd. Trkiye'ye zg bir nitelii vard; nk, iki cephenin bili nen doktrinlerini kaynatrmt. Komnizmle faizmi, sosya lizmle liberalizmi birletirmek amacn gdyordu, diledii doktrini benimsiyordu. Fakat, Trkiye'de ok etkili oluyordu. Dergi, 1934'te Atatrk'n istei zerine yaymna son verdi. Bunun nedenleri kesinlikle renilemedi. Biraz sonra, Kemalizmi sa ve sol doktrinlerni kaynamas biiminde formle etme sorununun ok nem tadn greceiz. imdilik yi ne bugne dnelim. lk dikkat edilecek nokta, an solun yakn bir gelecekte normal demokratik yollardan iktidara gelmesine imkn olma ddr. Trkiye i Partisi (1971 temmuz aynda kapatlm tr), politik anlamda ok kk ve umutsuzcasma paralan m durumdayd. Seslerini ok yksek tonda duyurabilmekle birlikte, parlamento dndaki eitli sol gruplar, tehlikeli bir biimde rgtlenmi saylamazlar. Sendikalar lml bir sos yalizmden yanadr. CHP, bundan yedi yl nce "ortann so lunda" bir parti olduunu iln etmitir; oysa, kimse bu parti nin bir sol kanat kuruluu olduuna inanmamaktadr. nk, partinin sosyalistleriyle tutucu kanatlan arasnda bir i at ma srmektedir (Daha soma sol kanat nderi Ecevit, parti bakanlna seilmi ve tutucular partiden aynlmlardr). 126

Trk solunun yeniden douundan sonra imdiden ne gi bi gruplar ve kiiler arasnda, nasl blndn bir bir sra lamann bir yarar yok. Ama, hepsinin birbirlerini sulamak tan geri kalmadn sylemek yeter. Btn bunlara ramen, Trkiye'de an solun gc kmsenemez. Bunda, ok g rlt karabildikleri ve parlak yazarlan kullanabildikleri ka dar, eitli an sol gruplann aralanndaki btn atmalara ramen, temel sorunlarda birlik olularnn da rol byktr. Hepsi de demokratik rejimin yrmedii ve kaldnlmas ge rektii grndedir. Fakat, asl sorun, ihtillci solculuunu orduyu ne dere ce etkiledii, ne kadar yaylp kk salddr. Ordu iktidar kesin bir darbeyle ele geirmeye kar isteksiz grnebilir, fakat, Trkiye'nin sosyal bilinci olarak roln son derece ciddiye almaktadr.

*
TRKYE bir bakma ihtill ncesi Rusyas'na ya da in'ine benzemektedir. Bir trl zmlenemeyen sorunlann altnda ezilen bir lke, reformlar iin didinen bir sr kr gn insan ve bir trl bu reformlan gerekletiremeyen siya sal rejim. Hzl bir nfus art, hayat felce uratan isizlik, toprak datmunda ve vergilendirmedeki byk adaletsizlik ler, dk cretlerin altnda ezilen brokrat snf, kyden eh re doru gelien ve denetim altna alnamayan insan alan, bir trl grevini tam yapamayan parlamento rejiminin baar szl, btn bunlar pek ok sabrsz Trke, komnizmi bile ekici sistem olarak kabul ettirebilir, i An sol byk Atatrk' dilinden drmemekle birlik te, devrimlerine aka "burjuva devrimi" ve yzeysel aba lar gzyle bakmaktadr. Islmiyete kar Batllama ilkesi127

nin yanl bir k olduu grndedir. Bunlara gre, Bat llam aydnlar ve dinci devrim dmanlar da, ayn biim de tutucu glerdir; Trkiye bir devrim-ncesi lkesidir ve "gerek" devrim gelecektir. Bunlar, "Yeni Kemalistler'dir. Doan Avcolu, tezini, kaln kitabnn sonuna doru izmektedir: "Modern Trki ye'nin dinamik koullan iinde yeni Kemalistlerin amac, Atatrk devrimini daha da ileri gtrmek, daha derinlere in dirmek, devrimi temelinde uygulamaktr... Bu, son derece g bir amatr ve hedeflere ulamak iin inat engellerin zerinden amak gerekecektir." Kitabn son blmnn ba l da ilgintir: "ktidar Yolu".

128

Yabanc bir haber ajansnn muhabiri olarak uzun yllar yurdumuzda kalan David Hotham, bir yandan gnlk olaylarn haberlerini lkesine gnderirken, bir yandan da Trkiye'yi tanma abalarna girimitir. Yazar, byk illerden kylere kadar yapt gezilerle Trkleri yakndan tanm, gelenek ve greneklerini, insancl ynlerini ve konukseverliklerini grm ve yaamtr. ngiltere'ye dndkten sonra izlenimlerini tarafsz bir gzle btn dnyaya aklayan David Hotham, Trklerin kim olduu sorusundan yol karak ne olabileceklerini artrmaya almtr. David Hotham'm bu aratrmasnda ne kadar baarl olduuna 'Trkler I' adl kitabn okuduktan soma sizler de hak vereceksiniz. David Hotham'm bu ilgi ekici almasn okurlarmza nemle sunmak isteriz.