You are on page 1of 136

AVRUPA LE ASYA ARASINDAK ADAM

GAZ MUSTAFA KEMAL III

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul Tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Mart 2000

DAGOBERT VON MKUSCH

AVRUPA LE ASYA ARASINDAK ADAM


GAZ MUSTAFA KEMAL III

Trkesi: Esat Nermi Erendor

Cumhuriyet GAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

KNC BLM

8. KARAYA IKIIN K TRLS


Suriye cephesinin kyle Makedonya'da da kesin sonun belirlenmesi ayn zamana rastlar. Bulgar cephesi zld. Kral Ferdinand teslim olmak ve tahttan ekilmek zorunda kald; bylece mttefik krallar zincirinde kopan ilk halka oldu. Galiplere stanbul'a giden yol almt. Makedonya'daki tilf devletlerinin bakomutan, Fransz generali Franchet d'Esperey ordularn hemen bu yeni hedefe yneltti. ngiliz filosu da ayn dorultuda Ege Denizi'nde hazrlklara giriti. Hristiyan ordularnn eski Bizans' geri almak zere yrye geecekleri an gelmie benziyordu. Fakat Trk ordularnn Bakomutan Enver Paa ne kendisinin ne de lkesinin henz her eyi kaybettii kansnda deildi. Her zaman olduu gibi pervasz ve kararl tutumuyla, direni kuvvetlerini toparlamaya alt; telal emirlerle ulaabildii btn birlikleri bakente ard. Trakya'da ilerleyen dmana kar atalca hattnda kar kmay dnyordu. Belki daha nce 1912 felaketinde olduu gibi, imdi de saldry son dakika defederim umudundayd. Ama onun yldz snmt artk; en yaknlar bile peinden gelmeye yanamadlar. O srada Mustafa Kemal hl Halep'te ngilizlere kar savayordu. ttifak devletleriyle mttefiklerinin partiyi kaybettikleri gn gibi besbelliydi. Fakat o, Trkiye'nin tm var-

lnn tehlikede olduunu grmekteydi, bar ise herkesin sand gibi, yle abuk gelecee benzemiyordu. imdi sz konusu olan lkenin bu ar bunalmlardan syrlp kurtulmasyd. Kendisini bylesine bir devle ykml sayyordu. Padiaha, Mareal zzet Paay sadrazam yapmas iin telgraf ekti ve yeni kabine iin bir dizi adam nerdi; kendisi iin de tam yetkiyle btn ordularn bakomutanln ve harbiye nazrln istedi. Az sonra da Talat ile Enverin devrildikleri haberini ald; zzet Paa sadrazam olmutu; nerdii kimselerin ou kabineye girmiti, aralarnda bir zamanlar Sofya'da eli olan, eski dostu Fethi Bey de bulunuyordu. zzet Paa ektii telgrafta ''Birlikte almay Allah nasip ederse, bar imzalanmasndan sonra umut ettiini'' bildiriyordu. Mustafa Kemal istemi olduu bakomutanlk yerine, sadece o gne kadar Liman von Sanders tarafndan ynetilen Kuzey Suriye'deki ordular grubunun komutanln ald. Adana'ya gitti, buras Kkasya'nn gney kysndaki Kilikya ovasnn merkezi olan bir kentti; orda, kk bir otelin konfordan yoksun odasnda Liman von Sandres'ten komutay devrald. Vedalamalar srasnda Alman mareali ''Bu genel felaket iinde'' dedi, ''Beni yalnzca bir ey teselli ediyor, o da komutanl size brakm olabilmemdir.'' Sadrazam zzet Paa bir nce mtareke grmelerine balanmasn istiyordu. Derhal yaplacak ayr bir barla bu badireden ucuz kurtulanabilecei kans yaygnd. En ok da ngiltere'ye gveniliyordu. Bu amala Kut-l-Amara'da tutsak alnm ngiliz generali Townshend arac olarak, Amiral Calthorpe'a gnderildi; amiral filosunun bir ksmyla anakkale Boaz'nn girii karsnda, Midilli Adas'nn Mondros kasabas nnde demir atm beslemekteydi. 8

Osmanl devletinin kaytsz artsz teslim olmas gerekiyordu. Bu ilkede gr birliine varldktan sonra, ayrntlarn saptanmasnda hibir zorluk yoktu. Nitekim mtareke antlamas Carthorpe'un amiral gemisi Agamemnon'un gvertesinde ylesine abuk gerekletirildi ki, Fransz mttefiklere danmaya bile vakit bulunamad. General. Franchet d'Esprey'e gnderilmi bulunan haberci, gya yolda yanllkla alkonulmutu. Trakya'dan ilerleyen Fransz ordusu, mtarekenin yapld 30 Ekim 1918 gn Edirne dolaylarnda Meri'i gemi bulunuyordu ve birka gnde stanbul'a ulaabilirdi; bu da ngilizlerin hesabna pek gelmiyordu. Mtareke koullar beklendii gibi sert ve kat olmamt. geri btn donanmann teslim edilmesi gerekiyordu, ama kara kuvvetlerine yumuak davranlmt. Bu eit teslim olularda teden beri olaan saylan, ordunun silhlarndan arndrlarak derhal datlmas ve btn sava malzemesine el konulmas gibi bir durum sz konusu deildi. Sadece genel bir ifadeyle, Trk ordusunun hzla terhis edilmesi istenmi, ancak snrlarn ve yurtii dzenin korunmas iin gerekli grlecek birlikler bunun dnda tutulmutu. Daha sonra galipler hesabna ciddi sakncalar douracak bu ihmal, Amiral Calthorpe'un bir dalgnl saylmtr. Daha ok denizcilik alannda bir uzman olan amiral, mtarekenin telandan kara ordusunu zarar vermeyecek duruma getirmeyi unutmu olmaldr. Ancak bu konuda talya'nn daha sonra dileri bakan olan temsilcisi Kont Sforza'nn (*), bu maddenin yumuak ifadesini ngiltere'nin inceden inceye dnl(*) Count Sforza, How we lost the war with Turkey, The Contomporary
Review, November 1927. London

m bir art niyetine dayandrmas daha doru bir deerlendirme gibi grnmektedir. ngiltere kabinesi daha o zamandan Osmanl mparatorluu'nun mirasna konacaklar arasnda anlamazlklar kacan grmt. Geleneksel ''a deux mains - yarna'' politikasyla, gerektiinde Trkiye'yi henz tmyle tasfiye edilmemi bir faktr olarak, mttefiklerinin rahatsz edici isteklerine kar kullanmak iin, karar vermek serbestliini korumak istiyordu. Bu fazla dikkatli saknganlk zaman zaman ngiltere'nin aleyhine olmutur. Ancak ngiltere yine de politikasn byk bir ustalkla srdrerek, btn tehlikelerin iinden syrlmay, Britanya mparatorluu iin nemli hedeflere ulamay bilmitir. *** Mtareke sonucunda Suriye cephe komutanl da kalmamt. Toros dalarnn gneyindeki btn illerin, ukurova'yla birlikte, Trk silhl kuvvetlerince boaltlmas gerekiyordu. 1918 gznn sonlarnda Mustafa Kemal artk isiz bir generaldi; stanbul'a dnd. Eski imparatorluk kenti her zamanki gibi, tkenmeyen grkemiyle yine karsnda uzanmaktayd; tatl bir meyille ykselen teraslarn hi solmayan yeillii arasnda sultan saraylarnn beyazl ldyor, karmakark ev ynlarnn stnde camilerin heybetli yaplar ykseliyor, kubbelerinde slmiyet'in simgilleri altn hilaller yumuak sonbahar gnei altnda hl parldyordu. Ancak yine de yazgnn bir dnm noktasnda bulunulduu hissedilmekteydi, kentin zerine sknt veren bir bulut gibi kmt bu. Boazn mavi sular, uzun toplar tehdit edercesine kyya evrili, gri zrhl gemilerin kalabalnda kaybolmutu. Mttefik donanmalar burada toplanm yatyor10

du, neler isteyecei korkuyla beklenen galiplerin marur bir g gsterisiydi bu. Trk stanbul, her zaman grltlerle dolu, hayatla dolu stanbul, imdi suskundu, sszd, sinmi gibiydi. Ne bir ses vard, ne de varln hissettiren bir kprdan. Bu kent adeta sesini geceden yitirmi gibiydi. Caddeler bo duruyordu; satclarn haykrlar kesilmiti; dkknlarn, maazalarn ou kapalyd; cami avlularndaki adrvanlarn suyu akmaz olmutu; akamlar evleri bir karanlktr kaplyordu; su yoktu, kmr yoktu, yaamak iin gerekli hibir ey yoktu. Kent halkndan sokakta kime rastlasanz, rkek ve tell, bir an nce svmaya bakyordu. Fes, Osmanlnn simgesi fes, imdi bir utan iareti olmutu. Zaman zaman kaldrmlarda kk mfrezelerin veya devriye kollarnn sert admlar yanklanyordu: ngilizler, souk, suskun, tepeden trnaa silhl; Franszlar, alayc ve kaygsz; talyanlar, kibirli, ok hareketli ve apkalarnda yeil ty demetleri. Galata kprsnden teye, Pera'ya, Hristiyanlarn kentine geildi mi her ey sesleniveriyordu. Evler batan baa bayraklarla donanmt; sokaklar neeli, grltc bir kalabalkla dolup tamaktayd. ou Rumlarn olan maazalarn vitrinlerinde, ieklerle ve mavi-beyaz kordelalarla ssl Venizelos'un resimleri gze arpyordu; bu Giritli avukat, Alman kayzerinin enitesi olan Kral Konstantin'i devirmi ve gelecei sezen salam igdsyle lkesini tam zamannda tilaf devletinin safna geirmiti. Son zamanlarda sk sk grlen cinsten, byk askeri tiyatro temsillerinden biri burada verildi, ancak bu seferki ok daha olaand nitelikteydi; nk ngilizler bu ite de erken davanmlard. Byle olmakla birlikte Fransz generali Franchet

11

d'Esperey yine de ordunun banda kente girdi. Ne var ki artk bir fethi ordusu deildi bu, sadece bir zafer alayyd. Ancak yine de gzel sahneye konulmutu. Ar yryle bu alay, zaferi kazanm orduyu temsil ederek. Galata kprsnden hareketle Pera'y batan baa dolat Kent halknn bu alay karlay ise tek kelimeyle kusursuzdu; btn ezilen halklarn kurtarcs ve koruyucusu sevgili Fransa cokuyla alkland. Yzyllarca srm bir ryann artk gerekletiinden, Hristiyanln Bizans' geri aldndan artk kimsenin kukusu kalmamt. Yerli Rumlar iin ise galiplerin Konstantinopel'i igal etmeleri, burasn yeni kurulacak Byk Helen devletinin bakenti yapmak zere Venizelos'a vermeleri demekti. Bu kurnaz avukat, Paris'te dnyann gelecekteki tarihini ynlendirecek drt bykler kurulunda sylevler veriyordu. Osmanl hkmetinin ynetim tarzndan yaknmalar iin gerekten bahane gsterebilecek tek halk olan Ermeniler, dnya adaletinin savunuculuunu stlenmi bulunan bakan Wilson'a gveniyorlard. Trklerin kendilerine uygulad bask politikasnn, Kuzey-Amerika kamuoyunda yaratt moral fkeyi, Kkasya'nn i kesiminde kurmak istedikleri byk bir Ermeni devleti iin, eski Ermenistan'n tekrar canlandrlmas adna salam bir garanti gryorlard. Gney snr blgesinde Mslman bir dal halk olan Krtlerde bamszlk istemekteydiler. yle ya, parola halklarn kendi yazglarn yine kendilerinin belirlemesi deil miydi? Trklerin umutsuzlua dmeleri iin gerekten nedenleri vard. lke ok kan kaybetmiti, nfus azalmt, hemen hemen aralksz sekiz yl srm savalarda en iyi gleri eriyip gitmiti; alk ve yoksulluk kentleri, kyleri krp geiri12

yordu. Hibir yerde kurtulu umudu belirmiyordu; hibir yerden bir dost eli uzanmyordu; hibir taraftan yardm umudu da yoktu. Son saat gelip atma benziyordu. Bir yzyldan fazla zamandr hasta deinde yatan Osmanl mparatorluu imdi son nefesini vermek zereydi. Dnya bunalm tane imparatorluk tahtn alp gtrmt, bylesi tahtlar iinde en gsz olan sultann taht hi ayakta kalabilir miydi? tekilerin yazgsnda onun da yazgs belli olmutu: Avusturya-Macaristan monarisi bir rpda kvermi, topraklar para bohas halinde kk devletlere blnvermiti. Almanya bile -o ilk zamanlardayklmak zereymi gibi grnyordu. mparatorluun yars am, Kuds, Badat, Musul ve Halep gibi kentlerle birlikte elden gitmiti. slm birliinin son kalnts da yoktu artk; gney illeri btn Araplar bir araya getirecek byk bir devletin hayalini kurmaktayd. Elde kalan Anadolu ve Avrupa yakasndaki bir avu toprakt, o da galiplerin buyruu altndayd. lkenin can damarlar, demiryollar, limanlar mttefiklerin askeri karakollarnca igal edilmiti. Paris'te toplanan byklerin hi acelesi yoktu. Bir an nce dzenlenmesi gereken i, Orta Avrupa'nn durumuydu. Trkiye bekleyebilirdi, nasl olsa elini kolunu balamlard, yerinden kprdamaya hali yoktu. Nitekim Trkiye konusunda gr birliine varmalar, iki yla yakn bir zaman alacaktr; kt sonular douracak bir duraksamadr bu. stanbul'un Trk evreleri yorgun bir tevekkle kaplmlard. Kendine gven duygusu kaybolmutu. Avrupa o kadar ok ve o kadar uzun zaman ''hasta adam'' laf etmiti ki, sonunda buna inanlm ve tm umutlar yitirilmiti. Kanlmaz sona boyun emek, aln yazsnn yargsn tevekklle kabul etmek zorunda kalnd. Buna kar kmak lgnlk olurdu, s13

telik durumu daha da ktleirdi. imdi sz konusu olan sadece lkenin durumu daha da ktletirirdi. imdi sz konusu olan sadece lkenin varln srdrebilmesi, ne ekilde olursa olsun yaamas isteniyordu, yeterki ortaya konacak koullar kabul edilebilir eyler olsun. Mustafa Kemal stanbul'a dndnde bylesine bir havann ortal kaplam olduunu grd. Mareal zzet Paa bile cesaretini yitirmi, hkmetin ynetiminden vazgemiti. Mustafa Kemal kendisini ziyaret edip istifasnn nedenlerini rendi. Padiah, sadrazama, sorumluyu, Talat, Enver ve Cemal'i derhal tutuklatmad, hatta anlaldna gre Alman gemileriyle kamalarn kolaylatrd iin fkelenmiti. Vahdettin nefret ettii bu hasmnn mahkeme edilip aslmalarn istemiti; byle davranmakla galiplere yaranmay amalyordu; oysa mttefikler mtareke imzalandnda -o gnlerin modasna aykr olarak- sava sulularnn teslimi isteinde bulunmamlard. Padiah, zzet Paa'yla bir anlamazla dmeyi istiyordu, ok gemeden de bu frsat yakalamt; zsaygs incitilen paa istifa etmi ve sadrazamla seksen yandaki Tevfik Paa getirilmiti. Yeni sadrazam Abdlhamit dneminden kalma bir yneticiydi, son olarak Londra bykelilii grevinde bulunmu ve bu srada ngiltere'nin sempatisini kazanmt. Kurduu yeni hkmetin, anayasa uyarnca meclisten gvenoyu almas gerekiyordu. O gnlerde Mustafa Kemal yasal yollardan dizginleri eline almay umuyordu. Partiler d, enerjik kimselerden mill bir kabine plnlad. zzet Paa'y yeniden sadrazaml kabule raz etti. Arzu edilen kiilerin hangi bakanlklara getirileceini gsterip bir histe hazrland; hi kukusuz bu almada ynlendirici kii Mustafa Kemal'di.
14

imdi her i parlamentoya kalmt. Tevfik Paa'nn gvenoyu almas engellenmeliydi. Bylece padiah halk temsilcilerinin iradesine boyun edirilmi olacakt. Mustafa Kemal bu karar vermek zere toplanm meclise kotu. ounlua sahip ttihatlar arasnda dostlar vard; Enver'in dmesinden sonra bu dostlar eskisine oranla ok artmt, bunlardan biri de byk nfuza sahip Fethi Bey'di. Balang iin partiden yararlanabilirdi; dizginler ele alnd m, partiye gerek kalmazd. Fethi Bey partili milletvekillerinin bir ksmn toplantya ard; grme bir yan odada yapld General grlerini orada etkili biimde aklad. Milletvekilleri gvenoyu verilmemesi durumunda, bunun meclisin datlmas sonucu vermesinden korkuyorlard. Daha iyi ya diye Mustafa Kemal buna kar kt, bu durumda zaman kazanlr ve arzu edilen hkmetin kurulumas iin ortam hazrlanrd. Toplantya katlanlarn ounluu bu cesur pln benimsemi grnyordu, bu ekilde komiteye de eski etkinlii kazandrlabilecekti. Genel eilim Mustafa Kemal'in istedii dorultuda belirlmiti. Henz grmeleri devam ederken oylama iin toplant zili ald ve milletvekilleri salona arld. Mustafa Kemal balkona geip beklemeye koyuldu. Gvenoyu konusu gndeme geldi. Oylama yapld. Bakan sonucu aklad: Tevfik Paa hkmeti byk ounlukla gvenoyu almt. ttihatlar igdsel ekilde gen generalin, tpk Enver gibi ok gemeden tm iktidar ellerinden alacan hissetmi olmalydlar. Milletvekilleri onun yolunu tkamlard; bu durumda nnde ancak son bir olanak vard. Parlamento binasn terketti. Eve gelir gelmez, telefonla hemen saray arad ve padiahla ok acele bir grme dileinde bulundu. Bu bavuru
15

kendisine bildirildiinde Vahidettin herhalde glmsemi olmaldr. Demek bu adam tekrar ona dnyordu, kendi oyununda onu kullanabilirdi, bir zafer olurdu bu daha ok, grmenin ilk selmlk resminde yaplmasn kararlatrd; bylece generali tren srasnda hazr bulunmakla, padiaha balln gstermeye zorlanm, ayn zamanda kendisini zel surette kabul ettiini de herkese duyurmu olacakt. Namazdan sonra Mustafa Kemal'i salona artt. Grme padiah tarafndan kasten uzatld, bir saat srd, fakat doru drst bir ey konuulmu deildi. Vahidettin generalin aklamalarn, ne kabul ne red belirtisi gstermeden dinledi. Sonra birden u soruyu yneltti: ''Ordu komutanlaryla subaylarnn size byk gven duyduklarndan eminim. Ordu tarafndan bana kar hibir harekette bulunulmayacana dair garanti verebilir misiniz?'' Soru yneltilen ksa bir an dndkten sonra ''Komutan veya subaylarn tahta kar ayaklanmalar iin u srada herhangi bir neden bulunduunu sanmyorum'' diye cevap verdi. ''Hatta efendimizin korkmasn gerektirecek bir ey bulunmad yolunda kesinlikle garanti verebilirim.'' Padiah ''Ben sadece bugnden bahsetmiyorum'' diye devam etti, ''yarn... ve tm gelecei kastediyorum.'' General, padiahn baz plnlar iin kendisini, dolaysyla da orduyu kazanmay amaladn farketmiti. Bunun ne olduunu bilemiyordu, fakat kendi kartlarn ak oynayp hkmdar kukulandrmak iin de hibir neden grmedi. Mustafa Kemal'in verdii cevap nakledilmemitir, fakat, padiah bir lde ferahlatm olmaldr ki, Vahidetti n grmenin sonunda unlar sylemitir: ''Siz akll ve anlayl bir komutansnz. Arkadalarnz aydnlatp yattrarak etkileyeceinizden eminim.''
16

Grmeye kimse tank olmamt, ancak herkesin dikkatini ekmiti, zellikle de uzun sryle. General -bir sre nce padiah yaverliine atanmt- tekrar bekleme salonuna dnd zaman, orada bulunanlarn ok eyler anlatan merak dolu baklaryla karlat. Yine ayn gn bir padiahlk iradesi yaynland; meclisin datldn bildiriyor, yeni seimlerin ne zaman yaplacana ise hi deinmiyordu. Mustafa Kemal'le yaplan grmenin hemen ardndan bylesi bir bask nleminin alnmas, onunla meclisin datlmas arasnda bir balant kurulmasna yol at; oysa kendisi milletvekillerinin nnde byle bir zm yolunu hi istemediini belirtmemi miydi? Peki, bu adam ne istiyordu, nereye varmay amalyordu, plnlar neydi? Btn bunlar bir sr halinde kalyordu, kii olarak kendisi de bykbir bilinmeyendi; yine de he hizip onu kendi safnda sanyor, her parti onu kendi yandaym gibi gryordu. Orduda geni bir evre, padiahn da doru tehis ettii gibi, sevilen bu generale byk umutlar beslemekteydi. Adeta onun verecei parola beklenmekteydi; gelgelelim byle bir iaret verilmiyordu bir trl. eski modaya gre bir hkmet darbesinin her an iin baar ans vard. ttihatlarla ok iyi ilikiler iindeydi, buna ramen kendisini yzst brakmlard. Komitenin hl lke apnda dal budak salm bir rgt vard; gen general istemi olsa ordunun desteiyle kendilerine hizmet edebilirdi. Padiah da onu kendi safna ektiine inanyordu; bir zamanlarn bakaldran askerinde tahtn gvenilir bir koruyucusunu gryordu. Ve hkmdar generalin verdii gvenceyle, imdi olaylar kendi bildiince ynlendirmeye hazrlanyordu. Nitekim ksa sre sonra harekete geti. Sadrazam Tevfik Paa'ya, meclisteki rahatsz edici ounluklarna ramen t17

tihatlar saf d etmek hizmeti grdrlmt. Bu baarldna gre, artk btn partilerin kzd Tevfik Paa drlebilirdi. Zaten kendisi de gl bir varlk gsteremiyordu. Bu arada komite de padiaha kar youn almalara girimiti. Hatta lkenin i kesimlerinde ttihatlar, yandalarn bir ayaklanma sahneye koymak iin silhlandrmaktaydlar. Abdlhamit tahtan indirildii zaman, Yldz Saraynda, Vahidettin'in aabeyine vermi olduu jurnaller ve gizli siyasal raporlar bulunmutu. Bunlar ttihat gazeteler tarafndan yaynland, artk her yanda aka tahttan indirme laflar ediliyordu. Kar harekete gemenin tam zamanyd. Yabanc igal devletleri de komitenin kkrtmalarndan kukulanmaktayd. Tevfik Paa kayboldu; onun yerine 1919 Mart'nda Damat Ferit Paa, padiahn enitesi bu ngiliz centilmeni, oktandr zledii sadrazamlk grevini stlendi. Onunla birlikte liberaller birlii denilen parti, monarist-dinci parti, tilf ve Hrriyet partisi de dmeni eline alyordu. Mttefiklerin yksek komiserleri de yeni sadrazama ok yaknlk gsterdi; o da buna ayn yaknlkla karlk verip uysal davranmakla lkeye hizmet edeceine ve kabule zorlanlmas tehdidi altnda bulunulan bar antlamasnn koullarn yumuatacana inanyordu. Mttefiklerin istei zerine Damat Ferit Paa ttihat nderlerden en tehlikelilerini tutuklatt; bylece lkede hafiften balamak belirtileri gsteren direnii daha nve durumundayken yok etmek amalanmt. Tutuklananlardan biri, Ermenilerin ldrlmesine gya karm olmakla sulanp asld. dam edilen i dzenlenen cenaze treni sessiz, fakat ok etkileyici bir gsteri yrynn yaplmasna neden oldu. rtica gemi azya almt; padiah ile enitesi Damat Ferit
18

hemen hemen kstsz ekilde egemenliklerini yrtyorlard. Tekrar btn gzler Mustafa Kemal'e evrildi. Her eyi oluruna m brakacakt, yoksa olup bitenlerin arkasnda o mu vard? Pera'nn bir d semti olan ili'de bir ev kiralamt; orda kendi halinde bir insan olarak yayordu, ama hibir ekilde kabuuna ekilmi de deildi. Onu sk sk kulplerde gryorlard; Pera sosyetesiyle yakn ilikiler srdryordu; kendisini srekli hatrlatmaktayd, hep gz nndeydi ve ayn zamanda kilometrelerce uzaklardayd. Yaanlan zamann skntlar gelecein neler getirecei herkesin zihnini kurcalyordu; dnceler, arzular, projeler birbirine karyordu. Herkes onu, u ya da bu ama iin kazanmak istiyordu; merakl bir ilgiyle sylenenleri dinliyor; kk, keskin, derinden bakan gzleriyle konuan kimseyi szyordu, fakat kendisi hep susuyordu; yz izgileri kprtsz kalyor, ne evet diyordu, ne de hayr. Onu kendi saflarna ektiklerini sanyorlar, ama yine hep ellerinden karyorlard; ona gveniyorlar, ama yine de hibir zaman bundan emin olamyorlard. Onda sakl duran bir ey vard; seziliyordu bu; belirli bir eye yneldii de hissediliyordu, ama neydi bu yneli, ite iin buras tmyle belirsiz kalyordu. Bu arada ilk gnlerdeki umutsuzluk havas da biraz dalmt; yeniden bir para yreklenilmeye balanmt. Balangta birbirine perinlenmi gibi grnen mttefikleraras balar da artk eski salamlnda deildi. yksek komiserin ou kez birbirinin aleyhine altn Trkler derhal farketmilerdi; her biri kendi lkesinin karna propaganda yapyordu. Genellikle hogrl bir davran iindeydiler; Damat Ferit sadrazam olduktan sonra bu tutumlar daha da yumuamt. Yaknlk gsteriliyor ve konumalarda barn, ilkin korkulduu gibi, pek yle kt
19

koullarda yaplmayaca sezdiriliyordu. Trkler de yetki sahiplerinin gnllerini elmek ve dostluklarn kazanmak yollarn aryor, milletine gre deiik yollar deniyorlard: ngilizlerle doruluk ve drst davranlarla yaknlk kuruluyor; talyanlara ekonomik ayrcalklar dorultusunda gz krplyordu; Franszlar ise kendilerine alm Pera salonlarnda, alml olduklar kadar ltufkr da olan kadnlarn bysne kaplyorlard. Tek tk gerek umut klar da belirmekteydi. Hindistan Mslmanlarnn ileri gelenleri ngiliz hkmetine verdikleri bir dilekede, Halife-Sultann stanbul'dan uzaklatrlmasnn Hindistan'n slm dnyas zerinde, tehlikeli olmasa bile pek elverisiz kar tepkilere yol aacan bildirmilerdi. Sevindirici bir iaret bu. Rusya ktkten sonra ngiltere, en ok Mslman nfusa sahip lke durumundayd. Bu kitleye sayg gstermek bir zorunluluktu tilaf devletlerinin en glsnn koruyuculuuna dayanlr, ona bir eit himaye ynetimi kurmak olana verilirse, o zaman belki devlet ayakta tutulabilir, hatta byk arazi kesimlerin elden gitmesi bile nlenebilirdi. Padiah ancak ngiltere'nin yardmyla tahtn koruyabileceine inanyordu. Sadrazam Damat Ferit de bunu tek kurtulu yolu ve ''en az kt'' are olarak grmekteydi. Bylece hkmetin desteinde ve ngiliz parasyla beslenen bir ''ngiliz Dostlar Dernei - ngiliz Muhipleri Cemiyeti'' kuruldu. Bu dernein ynetici beyni Sait Molla adnda mstearlk yapm bir gazeteciydi, daha sonralar Kemalistlerin etkin bir dman olmutur. Fakat Trkiye'yi ikinci bir Msr yapmay istemek, biroklar iin fazla ar gitmekti. Belki daha az kt bir are bulunabilirdi. Yakn douda dorudan doruya karlar bulunmayan ve dierlerinin emperyalizmini nleyebilecek bir devlet vard. Amerika Birleik Devletleri halklarn bamsz
20

haklar iin savaa girmiti. Bakan Wilson o zamanlar bir eit Tanr kayras bir inayet-i rabbaniye gibi grnyordu. Btn ezilmilerin bu yce ruhlu avukat, Osmanllara da var olmak hakkn elbette verirdi. Eer bir himaye ynetimi kanlmazsa, bu durumda Birleik Devletler ok daha sempatikti ve hi deilse ok daha az tehlikeli grnmekteydi. nemli bir grup ve zellikle de mill kanat, Amerika'nn Trkiye'de bir manda ynetimi kurmasndan yanayd. Fakat daha baka grler ve plnlar da ortaya kmaktayd; bunlar halklarn kendilerini ynetme hakk ilkesine gre, lkeyi tehdit eden blnmeden kurtulmay; yurt topraklarnda Hristiyan devletlerin kurulmasn engellemeyi amalamaktaydlar. Bunun iin burada yerel bir dernek kuruluyor, urada bir korunma veya savunma rgt oluturuluyordu. Ayr ayr blgelerde zerk cumhuriyetler plnlanyor, bylece devletin birliinin srdrlmesi dnlyordu. Trakya'da kurulan dernek (merkezi Edirne'de, Trakya-Paa eli Cemiyeti) bu amatayd. Rum halknn youn olduu Karadeniz kylarnda da bir Pontus Cumhuriyeti kurulmasna hazrlanlyordu. eit eit komiteler meydana getirilmiti; bunlarn bir ksm parti politikasyla ilikiliydi. Biri yle istiyor, tekisi byle istiyordu; herkes bir yol tutturmutu bunu da tek kurtulu aresi gryordu. Savunma rgtleri iin en salam ve badak olan Anadolu'nun dousundayd. Oradaki illerde bir Ermeni devletini kurulmas gerekleecek gibi grnmekteydi; Bat devletleri ve zellikle de Amerika Dou Hristiyanlarna verilmi sz yerine getirmek zorundayd. Damat Ferit Paa hkmeti, stanbul ile Boazlarn devlete braklmas karlnda byle bir projenin gerekletirilmesine raz olmaya hazrd. Fakat blgenin Mslmanlar, bir arada yaadklar ve nefret ettikleri bu halkn egemenlii altna
21

girmeyi asla istemiyorlard. Buralarda Trklerle Ermeniler arasndaki, ok eskilere uzanan dmanlk ylesine kklemi, ylesine derinlemesine kanlarna ilemiti ki, bir uzlama dnlecek gibi deildi. O halde yeni Trk hareketi, k yolunu doudan bulmalyd. *** Bu srada bir grevi bulunmayan general, tekrar Perapalas otelindeki odasna yerlemiti; uzun uzadya dnmeye de zaman bulmutu. Pln tamamd, yalnz uygulamann nasl ve ne zaman olaca henz saptanm deildi. Ne ekilde olursa olsun eski imparatorluun korunmas dorultusundaki tm dnce ve giriimlere karyd; bunlar bo kuruntular, kendini aldatmalardr; olgularn gereki bir tutumla belirlenmesinden ok isteklerden esinlenmilerdi. Bunca, umut, galip devletler arasndaki gr ayrlklarna dayandrlabilir miydi? Bu devletlerin karlar kukusuz atm ve ganimetin paylalmas konusunda kolayca anlamazla dmlerdi. Paris'te toplanan byk konferansta gizli savalar srp gitmiti, bu da yararl olmutu, zamann kazanlmasna olanak vermiti. Ama sonunda birbirleriyle nasl olsa anlaacaklar ve yenik dm olana tuzlu bir hesap pusulas uzatacaklard. Hogrl davran, ucuz kurtulanacak bar laf, tilf devletleri patronlarnn, kendilerine kr krne gvenenlerin azlarna aldklar bald. Elbette byle yapacaklard, kesilecek kuzunun sakin tutulmas gerekmez miydi? Himaye rejimi, manda ynetimi... Baka deyile: Kendi kendini hadm etmek, ben artk zgcmle var olmay beceremeyeceim demek deil mi? Buna daha zaman var, hele halkn koltuk denekleri olmakszn yryemeyecek kadar gerekten ok dermansz olduu bir anlalsn, ondan sonra dnmek gerek byle eyleri.
22

Hem aslnda neyin kurtarlmas isteniyordu? Osmanl mparatorluu lmt, hayata dndrlemezdi artk; btn dnya Mslmanlarn birletirmek lks hem hayaldi, padiah ve halife ise sadece bedeni olmayan glgelerdi. Eski, bir daha geri getirilemeyecek ekilde gp gitmiti; bunu durdururum diyen kmaz sokaa sapm demekti; buna sarlrm diyen tepe taklak olacakt. Var olan tek gerek Trk halkyd; badak bir btn olarak Kafkaslardan Akdeniz'e uzanan anayurdunda yaayan Trk halkyd. Bunun dnda ne varsa, hepsi moloz ve sprntyd. Ortaa kalntsyd, an oktan gerisinde kalmt. Bat devletleri milliyet ilkesini, halklarn en yce hakk olarak iln etmilerdi. Pekala, o halde Amerika nasl Amerikallarnsa, Trkiye de Trklerindi. Yeni temeller stnde yeni bir devlet kurulacakt, bu halka dayanlarak ve bu halk iin. Milletin kendisinin yarataca bu yeni Trkiye'nin tam bamsz olmas zorunluydu. Bu devlette sultan ya da halifenin, taht ve mihrabn artk yeri yoktu. Kendi doal hayat alan iinde, tmyle Trk milletine dayal bir devlet yaratmak dncesi, temelinde akla uygundu ve tarihsel durumdan kaynaklanyordu. Btn byk devlet adamlar gibi, Mustafa Kemal de en basit zm bulmutu; zaten kapya gelip dayanm bir zmd bu. Ayn zamanda pln ylesine pervasz ve atak, ylesine o zamann yurttalar iin tasarmlanamaz nitelikteydi ki, Mustafa Kemal varlacak son hedefi aklamaktan kanmaya zellikle dikkat etmitir. Daha o gnlerde cumhuriyetten ve laik devletten bahsetseydi, kendisini tek kelimeyle anlamayacaklar ve ardndan gelmeyi kesinlikle istemeyeceklerdi. Gn olmu can skan hkmdarlar tahtlarndan indirilmiti. Kuran buna izin vermekteydi; fakat kutsal bir kurum saylan saltanat ya da
23

halifelii toptan kaldrmak bir Mslman iin aklnn alamayaca bir eydi, onun dnce alannda byle bir tasarma yer yoktu. Mustafa Kemal'in aslnda neyi amaladn tek bir kii dnda kimse sezinlemi deildi; bu kii de padiahn kendisiydi; atalarndan gelen hkmdar igds ile Mustafa Kemal'in yrtt hareketin, dorudan doruya hanedana kar olduunu daha batan anlamt; onun amansz ve iin asln bilmeyenlere ou kez aklszca grnm dmanl bundan ileri gelmekteydi. Yeni devlet iin gen generalin saptad ilke, tam bamszln kazanlmasyd. Buna erimek iin byk devletlerle ya da bunlardan biriyle mutlaka atmak zorunda kalnacan biliyordu. Fakat bylesi bir dnce de genellikle halk ynlarnca kavranlr gibi deildi. Eli kolu balanm, kk bitkin bir lke, nasl olur da kudretli Almanya ile Avusturya'y daha yeni dize getirmi galip devletlere kafa tutmay gze alabilirdi? Byle bir ey akla da, manta da aykryd. Bu kan yalnzca halk ynlarnda kklemi deildi, akl yrtme gcne sahip bulunanlar da Mustafa Kemal'in kendilerine dayanmak zorunda olduu nderler de byle dnyorlard. O halde bu adan peinden gelenleri kukulandrmamak ve balangta tilf devletlerine aka dmanlk gibi grnebilecek her eyden kanmak gerekiyordu. Buna ramen Batl glerle bir anlamazlk rizikosunu gze ald zamanlar olmutur; ancak bu, ne Enver Paannki gibi delice bir cretkrlk ne de her eyin iyi gidecei umuduyla kr krne yaplm bir ataklk olmutur; aksine onun cesareti hep psikolojik anlarn tamam tamamna nceden kestirilmesinden kaynaklanmtr. Uza gren bak galiplerde, baka kimsenin grmedii bir zayf noktay fark edebiliyordu. Nitekim onlardaki gr ayrlklarna hibir zaman bel balamad; aksine onun hesab bakayd; bunda
24

da aldanmadn olaylar gsterdi. ngiltere ve Fransa gibi ok gelimi devletler savata grndnden ok daha fazla hrpalanmlard; halklar yllarca srm boumadan sonra yorgun dmt, hkmetleri istese bile yeni bir sava, stelik sadece emperyalist amalar olan bir sava istemeyeceklerdi. Benzersiz taktik yeteneiyle plnlarn peelemesini bildi, yandalarn asl niyetleri hakknda karanlkta brakt ve onlar kendisinin aka ve besbelli ortaya koyduu amalara, ounun pek istemeyecei hedeflere doru srekli yrtmeyi baard. Bir basama salam biimde ktktan sonradr ki, bir sonraki basaman grntsn gzler nne serdi. Her aamay ne erken, ne ge, tam zamannda at; oynad oyunu, ancak atlmas zorunlu bir sonraki adm iin gerektii lde aklad ve bylece insanlar her zaman, nereye istiyorsa oraya gtrmesini bildi. stanbul'da yaknlarna tasarlarndan sz etmiti, fakat sadece amacnn birinci aamas iin yararl olacak derecede. Hkmetin bakentte kararlarnda serbest davranamayacan ve padiahn da galiplerin elinde bir tutsaktan pek farkl olmayacan anlatt. Mill iradenin arlk merkezi, lkenin i kesimine nakledilmeliydi; orda, Anadolu'da halka dayanarak, hkmete destek ve g salayacak, hkmdarn tehdit altndaki tahtn kurtaracak bir hareket yaratlabilirdi. tilaf devletlerine kar her eit dmanca tutumdan kanlacaktr. Hareket ancak barl nitelikte dnlebilirdi; amac da sadee Trkiye'de hl yaama arzusu bulunduunu, hl hesaba katlmas gereken bir gce sahip olduunu gstermek olacakt. Hibir partinin yardmna bavurulmamalyd, btnyle halktan kaynaklanan bir hamle olmas gerekiyordu. Btn bu neriler allm, yaygnlk kazanm duygulanm
25

ve tasarm dnyasnn iinde kalan eylerdi. Anadolu'da mill bir direni balatma dncesi, daha nce de defalarca ortaya atlmt. Padiah kurtarmak, herkesin dncesi buydu; Damat Ferit Paa hkmeti zaten saygnla sahip deildi artk; bu hkmeti drmek, yurtseverce bir i olacakt. Ve sonra subaylar vard -bu konuda en ok da onlar sz konusuydu- Bunlar, grne gre kanlmaz, sonra, hibir direnite bulunmadan boyun emeye, lkenin batn elleri brnde seyretmeye en az katlanacak zmreyi oluturuyordu. Onlarn yapsnda eylem vard, kendini savunmak vard; saknganca ince eleyip sk dokumak yoluna pek az saparlard. Yani dnceler silsilesini pek yle tamam tamamna irdelemezler, varlabilecek btn sonular hakknda uzun uzadya dnmezler, sadee eylemde bulunmak, sessizce durup kalmann artk dayanlmaz hale gelmi basksndan kurtulmak iin atlmlara girimek, onlarn duygularnda cokular yaratr. Plnladklarn gerekletirmek amacyla general, kendisine yeniden bir komutanlk verilmesi isteinde bulundu. Buna olanak bulunmad sylendi, saylar ok azalm bu eit grevlerin hepsi oktan dolmutu. Fakat o yine de becerikliliiyle btn dnyay kandrmay baard. tilf devletlerinin yksek komiserliklerine Anadolu'da baz huzursuzluklarn cereyan ettii duyurulmutu. Orada burada kk yangnlarn parlad oluyordu; ekyalk olaylar artyordu; terhis edilmi askerler ekya eteleri gibi lkenin iinde dolamaktayd; ayrca ttihatlar komitesi de kuku uyandran eylemlerde bulunmaktayd. Aslnda btn bunlarn pek yle byk bir nemi yoktu, ama ne de olsa asayiin salanmas zorunluydu. Bunun iin de demir elli biri gerekliydi. zellikle tam anlamyla ulalamayan dou blgesinde durum kayg vericiydi. Ermeniler, Trkler, Krtler
26

dilerini gcrdatarak birbirlerinin karsna dikilmilerdi. Ve hl her tarafta silh vard. Ordunun derhal etkisiz duruma getirilmesi Mondros Mtarekesi'nde ne yazk ki unutulmutu. Ordunun terhisini imdi hzla tamamlamak, btn sava malzemesini bir an nce toplayp gvenli yerlere depo etmek gerekiyordu. Baz olaylarn nda - Paris'ten verilen direktifler byle diyordu- yaplmas olas direnilere daha batan meydan verilmemesi arzu edilmekteydi. Trk hkmetinden douya gnderilecek gvenilir bir kimsenin ismen bildirilmesi istendi. Durum harbiye nezaretine iletildi. Mstear Cevat Paa, Mustafa Kemal'i nerdi; onun niyetleri konusunda biraz bilgisi vard, nazr da bundan pek bsbtn habersiz deildi. Mustafa Kemal'e durum bildirildi. O da ngrlen ''dou illerindeki asayisizlik durumunu yerinde saptamak ve gerekli nlemleri almak'' grevinin baarlmas iin, belirli bir komutanln ve olaanst yetkilerin verilmesinin zorunlu olduunu belirtti. Bylece kendi telkiniyle bir ordu mfettilii dncesini ortaya karm oluyordu. Sadrazam Damat Ferit, harbiye nazrlnn nerisini uygun buldu. Padiah da bu atamadan yanayd. Belki de gerek amacnn ne olduu bilinmeyen bu generali bakentten uzakta bir ilerle uratrmak daha uygun grlmt. fakat ngiliz yksek komiseri nceleri bu atamay onaylamak istemedi. Nasl istesin, Mustafa Kemal tehlikeli grlp, pek yaknda Malta adasna, toplama kampna gnderilecekler listesinde bulunuyordu. Damat Ferit, generale kefil olup, sonunda yksek komiseri kararndan caydrmay baard. Ayrca Mustafa Kemal'i mttefiklere, Enver'in politikasna srekli kar km ve Almanya'nn hasm olarak tannan biri diye zellikle tavsiye etti. Mustafa Kemal ald yazl buyrukta,
27

yetki geniletilmesi dorultusunda deiiklikler yaptrd, bu ekilde eline hibir phe uyandrmadan diledii gibi yararlanabilecei bir silh geiriyordu. Hazrlanan ynergeyi sadrazam uzun uzadya incelemeden imzalad, harbiye nazr batan biraz duraksadysa da, sonra da o altna mhrn bast. Bylece Mustafa Kemal, padiahlk hkmetinin gvenilir adam ve igal kuvvetlerinin resm grevlisi sfatyla Anadolu'ya gidiyordu. Ordu mfettilii grevinin dnda, ayrca dou illerinin genel valilii yetkilerini de almt. Trk Genelkurmay Bakan Cevat Paa'yla aralarnda deiik bir gizli ifre kararlatrdlar, bylece kontrol edilmeksizin stanbul'la dorudan haberlemeyi salayacakt. Karargh kurmay olarak ok gvendii be subay seti ve 16 Mays 1919'da kk ''Panderma'' (Bandrma) vapuruyla Karadeniz'i ap Samsun'a ulamak zere bakenti terk etti. Yola kmak zereyken, stanbul'da karar deiiklii oldu. Yeni alnan haberlere dayanlarak gya Mustafa Kemal'in atannn bir hata olduu anlalmt ve kendisinin mutlaka alkonulmas isteniyordu. Bu darbenin ngiliz yksek komiserinden mi, yoksa Trk hkmetinden mi geldii tam olarak anlalamamtr. Bununla birlikte kontrol merkezlerine, Mustafa Kemal'in durdurulup geri gnderilmesine ilikin bir emir verilmiti. Fakat anlalan igal kuvvetleri arasndaki ekememezlikler sonucu emrin uygulanmasnda duraksamaya dlmt. te bu birka saatlik boluktur ki, Mustafa Kemal'in tehlikeden syrlmasna yetti. *** Paris'te sadece Almanya'ya dikte ettirilecek bar antlamasyla uraldndan, Yakndou sorunlar imdilik askda braklmt. Trkiye'nin gelecei nasl olsa elde birdi; gten dm lke, yazgc arkanllyla boynunu
28

bkm, kendisi iin belirlenecek sonu bekler grnyordu. Onun iin de bu taraftan ciddi bir tehlike sz konusu deildi. Bu bakmdan doudaki ganimete ilikin eitli ve ounlukla birbirine ters den isteklerde bir uzlama salama iine daha sonra rahata giriilebilirdi. Bunu gerekletirmek kukusuz hi de kolay olmayacak ve ok zaman alacakt. ngiltere kendi payn garantiye alm, Arabistan' ele geirmekle Msr'dan Hindistan'a kpr kurmutu. Fransa'yla uzlaamad birka konu vard; Fransa'nn gz Suriye'deydi, ama zorlanrsa Arabistan'la Anadolu arasndaki snr ili, zengin ve verimli Kilikya'yla yetinmeye de pekl raz edilirdi. Franszlarn baklar Ren blgesine evrili tutulduu srece nasl olsa bir anlamaya varlrd. Daha byk zorluk talyanlarla anlama salamaktayd. Saflarna ge katlm bu mttefiki, savaa sokmak gayretiyle biraz byke lokmalar vaat edilmiti; ancak imdi bunlarn yerine getirilecek gibi eyler olmad grlyordu. 26 Nisan 1915'te Londra'da yaplan gizli pazarlkta, talya'ya savaa girmesinin dl olarak Antalya iliyle buna komu btn Akdeniz blgesi vaat edilmiti. Eskian Pamfilyas olan Antalya ili, Kkasya'nn gney kysndayd. Bir yl sonra ngiltere, Fransa ve Rusya yaptklar Sykes-Picot szlemesinde, Osmanl mparatorluu'nun bllmesi konusunda tam bir gr birliine varmlard. (Bu szleme daha sonra Trkiye'yle yaplacak barn esasn oluturmutur.) Ancak bu antlama talya'dan sakl tutuldu. Fakat talyanlar yine de bunu rendiler ve isteklerinin kesinkes saptanmasn istediler. Bylece 17 Nisan 1917'de drt mttefik arasnda yaplan St. Jean-de-Maurienne antlamasna gelindi. talya'ya zmir iliyle birlikte Konya'ya kadar btn Bat Anadolu, manda veya kar blgesi olarak ayrld. Bu antlama ilgili devletlerden
29

Rusya tarafndan -lkede devrim balayp mttefiklii sona erince- imzalanamad. stelik Rus devrim hkmeti, her eit toprak ilhakndan ve tazminat denmesinden vazgetiini belirtir bir prensip karar iln etmiti. Szlemede Rusya'nn imzas eksik olduuna gre -gerekirse- bu anlama geersiz saylabilirdi. talya 1919 Nisannda Antalya kentini art blgesiyle birlikte igal etti. Buna karlk mttefikler hibir tepki gstermediler. Ayrca Trkler de bu karmay pek nemsememilerdi. Fakat talya zmir zerindeki isteklerini gerekletirmek amacyla ileri harekete gemedi; bunu srekli Paris'e tanp duran Venizelos'un evirdii yeni bir gizli dolap nlemiti. ngiltere ile Fransa, talya'nn Antalya'yla birlikte zmir'i ve Anadolu'nun bat kylarn ele geirmesini istemiyorlard, bu durumda talya Dou Akdeniz'in efendisi olurdu. St. Jean-deMaurienne antlamasnda kabul edilen ykmllk, hukuk asndan geerli saylamazd. Ayrca Yunanllarn da savaa katklarndan dolay dllendirilmeleri gerekiyordu. Ne var ki onlarn btn Avrupa yakas kylaryla birlikte stanbul'u almak umutlar boa kmt. Buras o gnlerde milletleraras bir statye balanmak isteniyordu. Ama Yunanllara zmir verilirse, bir tala iki ku vurulmu olacakt: Hem Yunanllar memnun edilecek, hem de talyanlarn, hi arzu edilmedii halde, etkinlik alanlarn geniletmeleri nlenmi olacakt. stelik Venizelos'un istatistiklerine gre de zmir ilinde Rum nfus ounluktayd. (Gerekte Rumlar yalnzca iki yerde, zmir kentinde ve Ayvalk'da ounluktaydlar). Venizelos tarafndan ikna edilen Lloyd George ve Clemenceau, anlaldna gre yksek kurulun dier yelerinin haberi olmakszn, 6 Mays 1919'da Yunanistan'a zmir'i ''mttefikler adna'' igal etme izni verdiler. Trk hkmetine de mtarekenin 7. maddesi uyarnca
30

zmir'in mttefiklerce igal edilecei bildirildi. Bu maddeye gre mttefiklerin gvenlii bir blgede tehdit altna girdii takdirde, orasn igale haklar vard. Sadrazam, zmir valisine Trk askerlerinin klalarnda tutulmas ve halk arasnda her eit gsterinin engellenmesi yolunda direktif verdi. Genellikle herkes mttefik askerlerinin karaya kacan sanyordu, verilmi olan bilgi de zaten bu yoldayd. Yunanllar hi hesapta yoktu, kimsenin de aklna byle bir ey gelmemiti. 14 Mays 1919'da zmir limannda bir filo grnd. Filo komutan ngiliz amirali Calthorpe, valiye mttefik askerlerinin karaya kacan haber verdi. ki saat sonra da valiyi artp, Yunanllarn zmir'i igal edeceini bildirdi. Vali yldrm arpma dnmt, gz yalarn tutamyordu. ''Yunanllar m?'' ''Evet, Paris'in kesin emri! Amiralin karl bu olmutu. Vali, igalin hi deilse yalnzca Yunanllara braklmamasn rica etti, bu durumda neler olabilecei kestirilemezdi. ''Olanaksz'' cevab verildi, -Sizin deniz askerinizden iki, yz kiilik bir mfrezeyi katn aralarna, o zaman Mslman halk yattrabilir ve Yunan igali, kesin igal deildir diyebilirim- Olanaksz! 15 Mays'ta sabahleyin Yunan birlikleri zmir rhtmna kmaya baladlar. zmir metropoliti onlar takdis etti. Kentin btn Rum halk toplanmt. Sevin cokunluu dille anlatlr gibi deildi: ''Zito Venizelos! Zito Venizelos!'' haykrlar dinmek bilmiyordu. Birlikler caddelerden gemeye balad. Hkmet konann karsndaki byk klann ii Trk askerleri ve subaylaryla doluydu; verilen emir gerei herkes telala oraya snmt. Yunan askerlerinin yry kolu hkmet konann yanndaki meydana sapnca, bir silh patlad, kimse nerden atldn bilmiyordu. Fransz grg tanklarna gre bu ate
31

nceden tutulmu Rum kkrtclar tarafndan almt. Yunan askerleri derhal mevzi alp yaylm ate atlar, makineli tfekler takrdamaya balad. Klann iinde panik ba gsterdi; askerler oradan oraya kouyor, vurulanlar yere yuvarlanyor, bazlar da doal olarak atee atele karlk veriyordu. Subaylar kuatlm askerleri yattrmay baardlar. Bir beyaz bayrak ekildi, komutan klay teslim etmek zere nizamiye kapsna kt; kendisini vurdular. Sonunda ate kesildi. Tutsaklar uzun bir alay halinde rhtma gtrld. Yerli Hristiyan halk barp aryor ve Trklere yuha ekiyordu. Trklerden bazlar snglenerek yere ykld. Subaylarn yzlerine tkrld, Trk olan ne varsa saldrya uruyordu. Erkekler balarndaki fesi karp ayaklaryla inemeye zorlanyordu. Mslmanlar iin en ar hakaretti bu; yapmak istemeyen hemen sngleniyordu. Kadnlarn peeleri yzlerinden ekilip yrtlyordu. Trk kafilesinin getii yollar, yerde yatan ller ve yarallarla dolmaktayd. O srada ayak takm da Trk evlerini yamalamaya koyulmutu. Trkler 300 l ve 200 yaral saydlar; aralarnda valinin de bulunduu yirmi bin tutsak Yunanistan'a gtrld. Yunanllarn zmir'de karaya k, yl srecek ve acmasz gaddarlklarla yrtlecek bir ''sava sonras savan'' balangc oldu. *** ''Panderma'' (Bandrma) vapuru 19 Mays 1919'da Samsun nnde demir att. Yolculuk frtnal gemiti. Khnemi eski bir tekne olan vapurun, Karadeniz'in azgn dalgalarna dayanacak durumu yoktu. Yola kldnda kaptan pusulann almadn bildirdi. Kendisine kyya yakn gitmesi sylendi, hedefe bu ekilde varld. Samsun halknn bir ksm, her gemi geliinde yaptklar gibi,
32

kyda toplanmt. Bir kayk vapurdan ayrld, az sonra karaya yanamt. inden az sayda maiyetiyle gen bir tugeneral kt. ''Anafartalar kahramanyd'' bu, ancak hakknda bilinen, onu sadece bir askeri komutanlk stlenmek zere hkmet tarafndan gnderilmi bir paa olduuydu. Bylece karaya kan yolcular, oraya gelen her resm ahsiyete gsterilen cinsten bir saygyla selmlanarak karlandlar. General bekleyenlerin arasndan geerek yrd; gze arpacak derecede ar davranyor, her admn sanki ayr bir arl varmasna atyor, ayan yaptryormu gibi yere smsk bastryordu. Birbiriyle kesien izgilerle dolu yznn ciddi ifadesinde youn bir irade gc hemen belli oluyordu; ayn zamanda genel grnmnde gven telkin eden bir eyler vard; insana neden ileri geldiini kestiremedii bir teselli; bir gvence veriyordu. Anadolu'nun her yerinde olduu gibi, Samsun'un Mslman halk da ylgnla ve umutsuzlua kaplm durumdayd. Bu liman kenti Rum ve Ermeni patriklerinin kkrtma merkeziydi; bir Rum Pontus devleti ve bir byk Ermenistan kurulmas yolundaki abalara burdan yn verilmekteydi. Trkler ne yapacakt peki? Ya gler edecekler ya da zgrlklerini yitireceklerdi, baka seenek yoktu. Mustafa Kemal'in stanbul'dan ayrlndan az nce, Yunanllarn zmir'e ktklar ve bunun sonucu olarak ok ackl olaylarn cereyan ettii haber gelmiti. Bu olay ona, plnlar asndan Tanr'nn bir ltfu gibi grnd. Daha nce yapaca direni arsnn, moral bakmndan km halkta uyandraca yankdan o kadar emin deilken, imdi dmann kendisi eline paha biilmez deerde bir koz vremekteydi. lkelerinin mttefiklerce igaline Trkler sakince boyun emiler, bunu galibin hakk saymlard;
33

bedence ve ruha bitkin bu halk ynlar bir diktaya da sonunda raz olurdu. Fakat Yunann, imdiye kadar kmsenerek hep tepesinden baklm, bu srnak anak yalaycsnn Trkn bana efendi kesilmesi, tek kelimeyle katlanlabilecek bir ey deildi. stelik mttefikler Anadolu'nun en gzel illerini, Ege'nin incisi zmir'le birlikte Yunanllara peke ekmeye kalkmakla, byk devletlerin adalet duygusuna belki hl beslenen umudun son kalntsn da yok etmi oluyorlard. ''Baka herkese katlanabiliriz, fakat Yunan'a asla'' diyordu Trkler. Nitekim bir anda lkenin drt bir yannda bir fke alevleniverdi. Mustafa Kemal'in yapaca i, fkran bu fke pnarnn suyunu byk, gl bir akntnn yatana yneltmekti. Kuku yok ki general oyununu, byk devletlerin yanl hamlesi sayesinde kazanmtr. zmir sadece mttefik birliklerince igal edilseydi, eline Yunan igalinin salad derecede etkili bir silh gemi olmayacakt. Paris'te, lkenin zelliklerinin tannmamas yznden bu psikolojik etkene hi dikkat edilmemiti, herhalde nlerine konan nfus istatistiklerine baklarak Yunanistan'n zmir'i almaya hakk olduunu sanmlard. Bu kk yanlg hi umulmayan etkilerin olumasna yol at. Atlan bu aklszca admn ngiliz Avam Kamaras'ndaki yanks biraz komik ekilde oldu: 26 Mays 1919'da milletvekili Herbert verdii nergeyle, mttefiklerin zmir'i halklarn kendi yazglarn kendileri belirleme hakkndan dolay m, yoksa kendi karlar gerektirdii iin mi igal ettiini sordu. Hkmet szcs Harmsworth u cevab verdi: ''zmir'in igali bar konferans yksek kurulunun kesin direktifi zerine, Mondros Mtarekesinin 7. maddesi uyarnca yaplmtr.''
34

Milletvekili Yarbay Herbert: ''Bu cevaba dayanarak unu sormak istiyorum: Acaba Paris'te kuduz ba gsterdii doru mu?'' Mustafa Kemal her eyden nce ordunun gven ve desteini kazanmak zorundayd. Samsun'a varndan hemen sonra her yana telgraflar ekmeye balad. O gnlerde Anadolu'da alt kolordu bulunuyordu, ancak bunlar asker says ok az, sadece kararghlardan ibaret, ad var kendi yok kuvvetlerdi. Alaylarn mevcudu 20-30 askeri gemiyordu. Anadolu'daki btn savunma gc 20 bin asker kadard, yani hepsi tam mevcutlu bir tmen bile deildi. stelik bu zayf birlikler, yzlere kilometre uzaklklarla lkeye dalm durumdayd; doru drst yol yoktu, demiryolu yoktu. Bat blgesinde de demiryolu Anadolu ve Badat hatlaryd; bunlara da mttefikler el koymu, kendileri iletiyordu. Ordu mfettii olarak dorudan doruya emri altnda bulunan, sadece doudaki iki kolorduydu. Fakat teki kolordu komutanlaryla da Samsun'dan balant kurdu; btn nemli konular hakknda onlara aklamalarda bulundu ve belirgin olmayan yetkilerine dayanarak direktifler verdi; bunlar balangta yalnzca askeri ilerle ilgiliydi, ou da yerine getirildi. Samsun, Kkasya'nn orta kesimine giri kaps olduundan ngilizlerce igal edilmiti. Onlarn gz nnde ilk nlemlerin alnmasna balanmasna da, yine de burada kendilerine gerekli hareket serbestliinden yoksundular. Samsun mutasarrflna gvenilir birini getirdikten sonra, general kararghn Amasya'ya nakletti: buras lkenin i kesimindeydi, yabanc birlik de yoktu. Amasya'dan artk daha ak bir dille konuabilirdi. Bir eit genel valilik yetkisine de sahip olmas, ona sivil ynetime de
35

karmak hakkn veriyordu. Ancak bu yetkisi sadece dou illeri iin geerliydi. Ne var ki askeri komutanlarn desteini salam bulunuyordu, bylece yetkisini btn lkeye yayd. Bir genelgeyle her yerde direni merkezleri kurulmas ve mevcut olanlarn da gelitirilmesi yolunda direktif verdi; oysa kendisine stanbul'da verilen grev, baz yerlerde ortaya km mill rgtleri datmakt. Herkese, komuta eden generallere ve valilere, Anadolu'da alevlenin hareketin padiah ve bakomutan tarafndan da onaylad hkmete de bir destek olarak uygun karlanaca yolunda srekli telkinde bulunuyordu. zmir'in igaliyle krlan pot, btn ilde de srdrlmekteydi. Bu srada Yunan askerin karaya ilk knda olanlar gibi, tatsz olaylarn cereyan etmesi kendisine, hl ktrm gibi kprtsz duran halk fkelendirmek ve direniin tohumlarn gelitirmek frsatn vermiti. Yunan eyleminin btn lkeyi kapsamndan kayglanyordu, bunun iin de protesto gsterileri dzenlettirdi. Sivil ve askeri btn yetkililere yollad genelgede, bu sefer emredercesine bir ifadeyle ''nmzdeki haftalarda'' diyordu, ''ok byk ve ok cokun mitingler dzenlettireceksiniz. Bu gsterilerde btn uygar milletlerin adalet duygusuna hitap edilerek, iinde bulunduumuz katlanlmas olanaksz duruma bir son verilmesi iin harekete geilmesi istenecektir. Byle gsterilerin grev blgeniz iinde yaygnlatrlmas salanacaktr Byk devletlerin temsilcilerine ve Babli'ye etkili telgraflar gnderilecektir. Hristiyan halklara kar her eit dmanca gsteriden de kesinlikle kanlacaktr.'' Bu eitli mitingler hemen btn byke yerlerde yapld. Yalnz Trabzon'da, szde dman igalinden ekinildiinden hibir hareket olmad. Bir de Sinop'tan bu nemli liman kentinden stanbul'a gnderilen telgraf, Mustafa Kemal'in
36

plnlarna ters dmt. Telgrafta ''Trk milletinin ilerde ancak Avrupa'nn denetim ve gzetimi altnda rgtlendirilecek bir ynetimde yaayabilecei'' belirtilmekteydi. Sinop mutasarrf derhal grevinden alnd. stanbul'daki yksek komiserliklere Anadolu'daki gzetim subaylarndan pe pee gelen raporlar, Trk halknda olaand bir kprdanmay ve mill bir hareketin anszn alevlendiini haber vermekteydi. Yaplan saptamalara gre, tehlikeli boyutlar gsteren bu almalarn ardndaki sistemli drtnn nereden geldii, pheye yer brakmayacak eklide belli olmutu. tilaf devletlerinin yetkilileri, ortal yattrmak iin gnderilen adam hakknda yanlm olduklarn ksa srede anladlar ve Babli'den mfetti paann derhal geri arlmasn istediler. Ne var ki tam o sralarda Paris'ten doru yumuak bir hava esmekteydi. Gelecekteki karlar asndan, Trkiye'yi iyi davranmak abas iindeki Fransa'nn n ayak olmasyla bar komisyonu, Osmanl mparatorluu'nun yazgsn belirlemezden nce, bir Trk temsilciler kurulunun konferansta dinlenmesini kararlatrmt. Sadrazam Damat Ferit Paa Paris'e bizzat gitmek istedi, Fransa sava gemilerinden birini yolculuklarn yapmalar iin Trk heyetinin emrine vermiti. ngiltere, Fransa'nn bylesine abalar yznden geri plna itilmekten korktu; bu heyete katlmas gereken Tevfik Paa'y bir hastalk bahane ederek geri kalmas konusunda raz ettiler; bylece paa, heyetten birka gn sonra yola kt, hem de bir ngiliz sava gemisiyle. Galiplerle yaplacak bu grmenin ncesinde Sadrazam Damat Ferit Paa, lkedeki huzursuzluun onlarn cann skmasndan, bylesi direnilere kalkmann mttefiklerin daha sert nlemler almalar ve daha ar bar koullar ileri srmelerine yol amasndan korkuyordu. u mfetti paann
37

Anadolu'da bir iler kartrmas dorusu ok yersiz ve zamanszd, stelik sadrazama ve onun hkmetine kar alt da aka ortayd. Bundan dolay da Mustafa Kemal raporunu vermek zere stanbul'a gelmesi direktifini ald. General kaamakl cevaplar verdi ve u srada ne yazk ki grevini brakamayacan ileri srd. Yumuak davet etkili olmaynca, bu sefer harbiye nazr sadrazamn direktifi uyarnca kesin bir emirle onu geri ard. Bunun zerine Mustafa Kemal yle bir telgraf ekti: ''Milletim bamszln elde edinceye kadar Anadolu'da kalacam.'' Bu apak red cevabyla isyana doru ilk adm atlm oluyordu.

38

9. KTDAR KAVGASI VE BR DEVLETN DOUU Samsun'da karaya kn zerinden bir ay gemiti. lk ve en nemli adm baar salam, ordu ele geirilmiti. Etkili olabilecek nderler, ou daha gen generaller Mustafa Kemal'e balanm ve izinden gideceklerini bildirmilerdi. Resmen grevlendirilmi olmann salad destekten artk vazgeilebilirdi. Her eit resm ba imdi sadece kstekti; bundan sonra atlacak ok daha nemli admlar iin tam bir hareket serbestliine ihtiya vard. Fakat atlacak bu adm bir askeri darbeyi amalamayacakt, bu konuda kesin kararlyd; daha nce Jn Trklerin yapt gibi, snglerin yardmyla iktidara ulamak istemiyordu; imdi burada bir bamszlk sava sz konusuydu, ayn zamanda da kudretli galiplerin isteine aykr olarak ve mevcut tm glere kar karak yeni bir devletin yaratlmas sz konusuydu. Bu da ancak ve ancak halkla birlikte, halka dayanlarak yaplabilirdi. Bir parti ya da bir yandalar grubu deil, tmyle btn millet ardnda olmalyd. Onun vekilliini stlenmek, onun adna eyleme gemek zorunluydu. Devrim de ada
39

demokrasinin ilkelerine gre yaplmalyd. Seime ve ounluun kararlarna dayanmalyd. Hkmetin tam yetkisinin yerine, milletin tam yetkisi geecekti. Artk tek tek kiiler adna deil, herkesin adna eylemlere giriilecekti. Yunanllarn zmir'e k halk ynlarn harekete geirmi, hakszla uranld duygusu savunma isteini alevlendirmiti. imdi mill rgtleniler, yerden fkran mantarlar gibi lkenin drt bir yannda gerekleiyordu. imdi bu filizlenilere topluca itici bir g vermek, onlar tek bir ynetim altnda birletirmek ve eyleme gemeleri iin de sloganlar belirlemek gerekiyordu. Bu amala lkedeki btn bu rgtlerin temsilcileri bir genel kongrede bir araya gelmeli, bundan sonra atlacak adm kararlatrmalyd. Bu i iin uygun kent olarak Sivas seildi. Buras Anadolu'nun iyice i kesimindeydi ve arzu edilmeyen rahatszlklara uranlmas olaslna kar bir lde gvenli bir yerdi. Askeri komutanlklarn yardm sayesinde ele geirilmi telgraf ebekesi ile imdi bir ary btn illere duyurmaktayd. Bunda yle deniyordu: ''lke tehlikededir. Merkezi hkmet artk grevini yapamaz duruma dmtr. Ancak milletin iradesi ve enerjisi yurdun bamszln kurtaracaktr. Sivas'da genel bir kongrenin toplanmas kararlatrlmtr. Her blge delege gnderecektir. Amacn gizli tutulmas da zorunludur.'' Dpedz stanbul'a meydan okumayd bu. Merkezi hkmet duyuruyu renmiti. nk il yneticilerinin bazlar hl kendi safndayd. ileri bakan derhal bir kar duyuruyla btn memurlardan General Mustafa Kemal'le yaplacak her trl yazmadan kesinlikle kanmalarn verecei direktiflerin hibirini dinlememelerini istedi. Bu yasaklamann geri aksatc etkileri oldu, ama amalanan
40

giriimi nleyecek basky salayamad. Ancak delegelerin uzak yerlerden, zor yolculuk koullar nedeniyle Sivas'a gelebilmeleri iin yine de haftalarn gemesi gerekiyordu. Bu zaman bouna geirilmemeliydi. Dou illeri ksa sre nce Erzurum'da bir toplant yapmay kararlatrm bulunuyorlard; buralar bir Ermeni devleti kurulmas tehdidi altndayd ve buna kar direnilmesi isteniyordu. Bu toplantdan bir eit n parlamento olarak yararlanlabilir, bylece dounun yerel abasnn genel harekete katlmas salanr ve Sivas'ta toplanacak yurt apndaki kongreye, ana izgileri belirlenmi bir program sunulabilirdi. Erzurum, Rus snrnda bu son kent ve ileri karakol, tnel azlarna benzeyen heybetli surlarn iine skm, kaba talardan ilke biimde yaplm, bask evleri ve yln sekiz aynda karla kapl darack sokaklaryla karanlk, fazla ciddi grnml bir yerdi. Mustafa Kemal ile yanndakiler Amasya'dan yola kp Sivas zerinde yorucu bir yolculuktan sonra 1919 Temmuz'u balarnda Erzurum'a vardlar. Mustafa Kemal ertesi gnn akam telgraf merkezine arld. Hattn br ucunda stanbul vard. Ard ardna telgraflar yamaya balad. Generalden yine geri dnmesi isteniyordu. Harbiye nazr rica ediyor, sadrazam eitli yollar snayarak onu kandrmaya alyordu. Derken padiahn kendisi de devreye girdi. Bamabeyincisi araclyla ''zninizi kullann'' diyordu, ''Anadolu'da dilediiniz yerde kaln, fakat hibir eylemde bulunmayn.'' Her seferinde Mustafa Kemal'in cevab deimiyordu.; Gelemem. O zaman telgraflar az birlii yaptlar; Gelmek zorundasnz. Emrediyoruz! Generalin kararn vermesi ksa srd, bir telgraf yazdrd: Btn grevlerinden istifa ettiini ve kendisini ordudan da ayrlm saydn bildirdi. onun telgrafnn ekilmesi daha
41

bitmemiti ki, aygt tkrdamaya balad: bu andan itibaren btn komutanlk grevlerinden azledildiniz. Ertesi gn tm lkeye General Mustafa Kemal'in ordu listesinden silindii, kendisiyle yaplacak her trl balantnn vatana ihanet saylaca bildiriliyordu. Artk srada bir yurtta olmu bulunan Mustafa Kemal, yakn alma arkadalarn toplayp, kendilerini bekleyen tehlikeleri ve yaplmas gerekecek fedakrlklar, etkileyici biimde gzler nne serdi. ''Bizi bekleyen dev, resm makam veya niformaya snarak el altndan yaplamaz. Aka ortaya kmak zorundayz. Mcadeleye giriecek olanlarn da, he ne olursa olsun bu yoldan dnmeyeceklerine imdiden kesin karar vermeleri gerekir. Benim asi iln olunacama ve her trl kt sonun beni beklediine kuku yok tur. Benimle aka ibirlii etmek, ayn yazgy imdiden kabullenmek demektir. Bundan baka iinde bulunduumuz durumun istedii adamn, dier birok bakmlardan benim ahsm olmad da ileri srlebilir. Benden daha uygun grnen bir bakas da seilebilir. Ancak yeter ki bu hareketi yrtebilecek biri baa gesin. ''Dnmeleri iin arkadalarna vakit brakt. Ama arkadalar hareketin banda onun bulunmasn istediklerini ve kendisini desteklemeye hazr olduklarn bildirdiler. Yalnz bir nkoullar vard, padiah ve halifeye kar hibir giriimde bulunulmayacakt. Mustafa Kemal istenilen bu garantiyi onlara verdi (o anda vermek zorundayd) ve sonra da u istekte bulundu: ''Baarnn en nemli koulu, ordudan ayrlm olmama ramen vereceim direktiflerin, sanki ben hl en yksek komutanmm gibi derhal yerine getirilmesidir''. Bu istei de yerinde grlp kabul edildi. Bu ballk andna komuta yetkisi bulunan grev bandaki
42

generaller de katldlar. Bylesi bir harekete gemekle padiaha gerekten hizmet edileceine ve onun tehlikede bulunan tahtnn kurtarlacana inanyorlard. Aralarnda ordunun en saygn nderleri vard. Bunlardan biri Dou blgesinin Komutan Kzm Karabekir Paayd, deyim yerindeyse Trkiye'nin York'uydu (*), dosdoru, yrekli, tuttuunu koparr, adnn tnlay gibi grnm de heybetli, iliine kadar askerdi. Bir dieri Ali Fuat Paa, daha sonraki gnlerin Bat Cephesi Komutan, drst asker, ayn zamanda becerikli diplomat, temkinli, gvenilir, en zor grevleri seve seve stlenen, fakat kii olarak alngan mizal ve idare edilmesi g biri. Ayrca Refet Paa, grgl, kendisini, ok ynl yetitirmi, Avrupallarn pek holand, ufak tefek, zarif bir beyefendi. Ensiz yz, dar frlam sivri enesi, ince ekme burnuyla Byk Friedrich'e uzaktan benzerlik gsterir ve bu benzerliin sylenmesinden de holanrd. Mustafa Kemal'le birlikte harekete gemeye daha en batan karar verenlerdendi, Samsun'a da onunla birlikte kmt. Fakat Mustafa Kemal'i hi de tam anlamyla anlam deildi, daha ok kendisinin de iinde bulunmasn istedii bir eit yeni ''ler'' iktidarnn sz konusu olduunu sanyordu. Daha ok kiisel ykselme hrsndan dolay Mustafa Kemal'in safna katlmt, durum gerei srekli sakngan tutum izliyor, son anda kaabilmek iin hep ak bir kap brakyordu, ama ataklktan ve beceriklikten asla yoksun biri deildi.

________________
(*) Dk D'York ( 1763-1827) Kral III. Goerge'un olu nl ngiliz generali, Franszlar birka kere yenilgiye uratmtr.

43

Zihinsel yetileri bakmndan en nemli kii kukusuz Rauf Bey'di; hemen hemen nderle eit apta bir adamd. kisi arasnda daha balangtan itibaren sessiz bir rekabet de balam bulunuyordu. Mustafa Kemal'in hareketi, bulu sahibi, kolay fkelenir ve her zaman son derecede enerji ykl olmasna karlk, Rauf Bey sakindi, soukkanlyd, hi de daha az enerjik olmad halde istifini kolay bozmazd, onda eksik olan sadece insanlara hkmetmek iin gerekli kendini kabul ettirme gcyd. Mustafa Kemal ikinci bir adan da ondan stnd: Hedefini gayet net biimde biliyordu, isteklerinde aryd. Btn eylem adamlar gibi o da tek bir dnceye balanmt; bu dnce iinde bir vahiy gcyle yayordu, onun kutsal kitabyd bu, tek bir blmnden vazgeemedii domasyd. Ve bu gl inancyla da herkesi peinden srklyordu. Rauf Bey deniz subayyd; Danzig tersanesinde mhendis olarak eitim grm ve dnyay hayli dolamt. lkin 1912 Balkan Sava srasnda ''Hamidiye'' kruvazrnn komutan olarak n kazanmt. Alman sava gemisi ''Emden''in kaptan gibi, o da kruvazryle tek bana, iki ay sreyle Ege sularnda dolam, Yunan limanlarn topa tutmu, dman gemilerini batrm, kovalamaca gzden kaybolmu, sonra hi umulmayan yerde tekrar ortaya km ve bu seferi boyunca koca bir filoyu uratrm, sonunda da hibir hasara uramadan anakkale Boazndan ieri girmiti. Mustafa Kemal'le stanbul'da en nce balant kuran oydu. Anadolu'da bir halk hareketini balatmak dncesi zihinleri kurcalyordu. kisi ba baa verip bu konuda konutular. Rauf Bey Bat Anadolu'ya gitmeye karar verdi. Fakat serbest olmak iin Mustafa Kemal'e veda etti, Bandrma'ya gitti, blgeyi dolap halk yreklendirdi ve ilk mill rgtleri kurdu.
44

O srada Yunanllar zmir'e kt. Fakat sadece kenti igal etmekle yetinmediler; daha sonra Yunan blgesi olmas amalanan i kesimleri de ele geirmek istediler, zmir'e atanan Yunan valisi, Sterghiades, Paris'ten Venizelos'un verdii resm direktiflerin snrn ok aarak -ya da besbelli ki gizlice verilen emirlere uyarak- birliklerini Aydn iline doru ileri yrye geirdi. Bylesine ''barl'' bir yry srasnda, kasabalarda silhlar nedense pek kolayca geliigzel patlayverdi. Yunan birlikleri panie kapldlar, sivil halka rastgele ate atlar. Bunun zerine Trkler de doal olarak kendilerini savunmaya kalktlar. Aydn kentinde saldrganlar geri pskrtld. Trkler Rum mahallesini yaktlar. Pskrtlen Yunanllar takviye alp geri dndler, kenti ele geirip Trk mahallelerini atee verdiler. Btn kasabalar, kyler harabeye dndrld; acmak yoktu artk. Milletlerin kendi kendilerini ynetme ilk esi, felaketlere yol aan ar yorumlanyla, Yunanllarn Trk halkn yok ederek, blgede aznlk durumuna drmek abasn alabildiine hzlandrmalarna yol amt. Bylece hi kukuya yer brakmayacak ekilde yerli Rumlar ounluk halk durumuna getirecekler ve dnyann hakemlik krss nnde, bu topraklar zerindeki haklarnn ne kadar yerinde bir hak olduunu gsterebileceklerdi. Trklerden eli silh tutabilenler dalara ekildiler, daha gvenli snaklarda toplanp saldrgana kar dvmek amacndaydlar. Ard arkas kesilmeyen kk bir sava, kendisine zg btn gaddarlyla balad, fakat yurtlarn savunanlar bakmndan durum umutsuzdu, nk Yunanistan'dan durmadan yeni dzenli birlikler gelmekteydi. Rauf Bey bir direniin ancak byk apta olmas ve tek elden ynetilmesi kouluyla baarya ulaabileceini anlamakta gecikmedi. O gnlerde Ali Fuat Paa'nn komutan olarak
45

bulunduu Ankara'ya gitti, aralarnda anlatlar ve birlikte nderliini kabul ettikleri Mustafa Kemal'e katldlar. Rauf Bey gen generalin buyruu altna girmekle birlikte, ounlukla onunkinden farkl dorultuda bulunan kendi grlerini ileri srmekten vazgemi deildi. Ancak Mustafa Kemal buna gz yumamazd; hogrsz olduu iin deil, aksine kendi yoldalarndan bile gizlemek zorunda bulunduu, belirlenmi bir hedefe doru ileri atld iin. Kukusuz baz ufak tefek eylere taktik nedenlerle ses karmayabilirdi, ama kendisini yolundan saptracak bir konuda asla dn veremezdi. Onun peinden gelmeleri gerekiyordu, yolun sonunun nereye varacan bilmeden gelmeleri. Ne var ki herkesten nce yan banda yer alan, bu en nemli alma arkadalarndan hibiri sonuna kadar onunla birlikte yryememilerdir. Birbiri ardndan kart duruma gemiler ve onu kendi haline brakmlardr. Bugn bir kede btn ikballerden ve devlet ilerinden el ekmi halde yaamakta ya da yurt dnda srgnde bulunmaktadrlar (*). *** ok nceden kararlatrlm bulunan Erzurum toplants gecikip duruyordu. Hkmetin genelgesi etkili olmutu. Memurlar milliyeti denilenlerin abalarn desteklerlerse, yerlerinden olmaktan korkuyorlard. Mustafa Kemal'in kendi kararghnda bile, aka yasad adm atmaktan ekinenler vard. stanbul'dan da durmadan grevden atlma emirleri ya________________
(*) Kitabn ilk yaynlan tarihi (1929)'dur

46

yordu. Askeri komutanlardan ya da sivil ynetim kademelerinden kimin ballndan phe ediliyorsa, derhal iine son veriliyordu. Bu da baz karklklara yol amaktayd, ancak buna ramen ordu ellerindeydi. Ne var ki mill rgtler, stanbul'dan gnderilen sevilmeyen kimseleri grevlerine balatmayacak kadar glenmiti, bunlarn ou tekrar geri dnmek zorunda kalyorlard. Mustafa Kemal btn kolordu komutanlarna, grevlerine son verilmesi durumunda, yine de komutanlklarn devam ettirmeleri yolunda kesin emir vermiti; bunun iin de yeni atanan subayn ordunun ve halkn gvenine sahip biri olmad gerekesi ileri srlecekti. Mustafa Kemal ylgnla denleri yreklendirmek ve hkmetin ald kar nlemleri ilemez duruma getirmek iin haftalarca uramak zorunda kald. Sonunda Erzurum'un kenar bir semtinde, ky okuluna benzer bir binada, bir avu adam, 23 Temmuz 1919'da topland; dou illerinden gnderilmi karmakark renkli bir topluluktu bu: Eski parlamento yeleri, memurlar, hocalar, tarikat eyhleri, Krt oymak beyleri, enli eri kllaryla lazlar... ''Kongre'' ald. Yeni Trkiye'ye giden yolda alan ilk admd bu. Ayn gn sadrazam bir genelge yaynlyor ve ajans haberi olarak da bunu btn dnyaya duyuruyordu: ''Anadolu'da ayaklanma ba gstermitir. Anayasa hie saylarak parlamento niteliinde meclis halinde toplant yaplmasna kalklacaktr. Btn sivil ve askeri makamlar bu giriimin kesinlikle nlenmesi iin grevlidir''. Erzurum'dan sadrazama verilen karlkta, parlamentoyu toplamas, o zaman byle toplantlara gerek kalmayaca bildirildi. Aslnda hkmet yasal olmayan bir durumda bulunmaktayd; parlamentonun datlmasndan sonra, anayasaya aykr olarak yeni seim tarihi belirlenmemiti.
47

Erzurum Kongresi 14 gnden fazla srd ve oturumlar hi de sakin gemedi. Delegeler arasnda hkmetin gizlice anlat gvenilir adamlar da vard. Daha kongre balar balamaz, Mustafa Kemal'in dou illerinden seilmi temsilci olmad iin toplantya katlmaya hakk bulunup bulunmad sorunu ortaya atld. ounluk ekle ilikin bu eksiklii dikkate almad ve Mustafa Kemal'i bakanla seti. Bir kez daha Paris, Mustafa Kemal'e amalar dorultusunda yardmc olmutu. Almanlara zorla kabul ettirilmi Versailles barnn koullar, ksa sre nce renilmi bulunuyordu; buna bakarak Trkiye'de kendisini nasl bir yazgnn bekledii konusunda kesin sonular karabilirdi. kincisi, bir hayli ok dosta abalarla, Paris bar konferansna davet edilmi bulunan Trk heyetinin abalar tam bir fiyaskoyla sonulanmt. Sadrazam Damat Ferit Paa lkesinin szcs olarak verdii savunma sylevinde pek de baarl olmamt. Mttefikler aras yksek kurul nnde yapt konumasnda, ilkin savaa girmek crmnde btn suu Enver'le hempalarna yklemiti; bu melun komite adamlar halk aldatmlar ve arzusuna aykr olarak savaa srklenmilerdi. imdiki hkmet bundan dolay sorumlu tutulamazd. Su ve crm szleri, bar yarglarnn kulanda ho yanklar yapmt, moral bakmdan buna nem vermekteydiler. Fakat sonra Damat Ferit konumasn srdrp, Wilson'un on drt maddesine ve halklarn kendi yazglarn kendileri belirleme hakkna dayanan dnya adaletini, Osmanl devleti iin, hem de sadece 1914'deki eski snrlaryla deil, Trklerin oturduu eitli yreleri de iine alan daha geni snrlaryla isteyince hava birden deiti. Sadrazam ayrca Arap illerine zerklik vermeyi vaadediyor ve
48

Trkiye'nin ilerde Avrupa'nn yksek kltrne sayg gstereceini garanti ediyordu. Bu kadar biraz fazlayd ve durumun bir hayli yanl anlalmasyd. Fransa babakan, ihtiyar Clemenceau, cevabn, daha dorusu sadrazamn aznn payn verdi. Yenenle yenilen arasndaki fark, ineleyici bir alayla belirttikten sonra, Osmanl devleti temsilcilerine src birka dostluk gsterisinde bulundu. Trklerin oldum olas barbar bir halk olduunu syledi. Nereye ayak bastlarsa, orann kltr yklp son bulmutu. Bu yksek konferansn en byk ve kesinlikle en sevindirici srprizi, sadrazamn azndan, lkesinin, gelecekte kendini uygarln devlerine adamak istediini iitmek olmutu. Eer bu iyi niyetlerinde gerekten ciddiyseler, o zaman Trkler Avrupa'nn kendilerine yardm edeceinden emin olabilirlerdi. Bu cevabn yazl olarak da kendilerine verilmesinden sonra, Trk delegelerinden Paris'i derhal terk etmeleri nazik bir dille istendi. Aslnda biraz gereksiz olan bu hareket, Trklerin mill duygularn derinlemesine incitmiti. Verilen cevabn yanklar uzaklardaki Erzurum'a kadar ulat. Hibir ey Mustafa Kemal'i bu kadar sevindiremezdi. Bylece hareketin hedefini istedii dorultuda belirlemek olanan elde etti. Erzurum kararlarnda bunlar yle dile getirilmektedir: Trk milleti paralanmaz bir btndr. Yabanc igal ve mdahalesine dou illeri tek vcut olarak direnecektir. stanbul hkmetinin grevini yapamamas durumunu da geici bir hkmet ynetimi stlenecektir. Daha sonra n kazanan adyla mill paktn: ''Misak - Mill''nin, Yeni Trkiye'nin Magna Charta'snn (*) ilkeleri bunlard. _____
(*) Magna Charta-yce ferman. ngiltere'de halkn kiisel haklarn tanyan ilk siyasal belgedir. 1215'de Kral John tarafndan ilan edilmitir.

49

Bu ilk metinde asl eilimlerin gizlenmesine ve ilkelerin, kendilerinden ok anlam karlacak biimde ifade edilmesine dikkat edilmitir. Mill savunma ilkesi imdilik yalnzca Yunanllara ve Ermenilere kar geerlidir; henz tilaf devletlerine kar bir tavr taknlm deildir. Padiah ve halifeye sadakat zellikle vurgulanm, kendisine bir ballk mesaj gnderilmesi de ihmal edilmemitir. Saptanan kararlar uygulamak zere ''Heyet-i Temsiliye'' adyla bir yrtme kurulu seilmiti, bu kurula ne yaplacan gsterir geni kapsaml bir tzk de verilmiti. Mustafa Kemal bunun, amacna uygun grd yerlerinden yararland, dier ksmlarna dokunmad. Kendisi bu kurula bakan seilmi bulunuyordu. Kurulun sekiz yesi daha vard, ama ok gemeden bunlarn ou bir tarafa svt, bylesine bir grev onlara tehlikeli grnmt. Sadece Rauf Bey ile Bekir Sami Bey yanndan hi ayrlmadlar; bu sonuncusu daha nce Beyrut valilii yapmt, daha sonralar da nemli rol oynamtr. Bu ilk blgesel kongrenin sonular bir bildiri halinde millete duyurulmutu. tilaf devletleri temsilcilerine de bir suret gnderilmiti. Bildiride bu yeni komitenin, ttihat ve Terakki Jn Trkler komitesiyle ya da buna benzer rgtlerle en ufak bir ilikisinin bulunmadnn btn dnyaya aklanmasna zellikle dikkat edilmiti. Yeniden hkmete gelmek iin ateli abalar harcayan ttihatlar da, ok gemeden bu harekette kendilerine hibir yer bulunmadn fark ettiler. Erzurum kararlar aslnda sadece dou illeri iin geerliydi. imdi bunu btn lkeyi kapsamna alacak ekle sokmak,alnan yetkiyi btn millete dayandrmak gerekiyordu. Ayn zamanda bir adm daha atlabilir, genel izgiler halinde tasla hazrlanm Misak- Mill'ye, istenilen tam biimi verilebilir, daha kesin bir ifade ve daha geni bir
50

anlam kazandrlabilirdi. Bunu da Sivas genel kongresi yapmalyd. Sultan VI. Muhammet Vahidettin, bu sadakat bildirisine elbette kanm deildi, hele u asi generalinkine hi. Bu adamn saltanat dzenini toptan ortadan kaldrmay amaladndan hkmdarn hi kukusu yoktu. Kendisi olsun, hkmeti ve tannm adamlarn ou olsun, galiplere kar giriilecek her bakaldrmann, durumu sadece daha ktletirecei ve bar koullarn daha da arlatraca kansndaydlar. Padiahn tahtn korunmasn ilikin kiisel kar ve kendi anlad anlamda lkenin hayr, bu generalle yandalarnn bir an nce ve kesinlikle ortadan kaldrlmasn gerektiriyordu. O gnlerde, 1919 yaznda, enerjik bir mdahaleyle yangn sndrmek belki de olasyd. Padiah, doru bir tutumla, byk apta nlemler alnmasn istiyordu. Anadolu'ya sevk etmek zere, hkmete bal birliklerden iki tmen oluturulmasn dnd. Fakat bunu yapmasna yksek komiserler izin vermediler. Birliklerin terhis edilmek yerine yeniden silhlandrlmas, mtareke ilkelerine aykryd. Ayrca kendi hkmetlerinden de padiah korumalar, fakat Trkiye'nin iilerine karmaktan kanmalar ve lkede btn partileri ho tutmalar yolunda direktif almlard. Padiah kendisine hareket serbestlii verilmesini srarla istediyse de, btn ricalar bouna oldu. O zaman gizlice gnderilecek etelerle Anadolu'da kargaalk karmay, zellikle de Hristiyan halka kar saldrlar dzenletip, bunlar Kemalistler yapm gibi gstererek, tilf devletlerini harekete geirmeyi denedi. Mustafa Kemal'in hzla bunlara kar kard eteler sayesinde, padiahn bu giriimi genellikle baarszla urad, fakat yine de asayisizliin byk
51

lde artmasna ve bir eit ekyalk kemekeinin bymesine yol at. Bunun zerine mttefikler, i kesimlerdeki garnizonlarn glendirdiler, zellikle demiryollarn gvence altna aldlar; asayisizliin yaylmasna izin verilemezdi. Bu konuda bir bahaneye yol amamak iin Mustafa Kemal, yabanc igal kuvvetleriyle her trl atmadan titizlikle kanyordu, ancak yine de Trk ve ngiliz birlikleri arasnda sk sk olaylar kyordu. Sivas'da yaplmas plnlanan kongre, hkmete ve padiaha, hzl bir mdahaleyle bu harekete bir son vermek iin elverili bir frsat gibi grnd. nce Anadolu'daki btn resm makamlara, General Mustafa Kemal'in nerde grlrse tutuklanp bakente gnderilmesi iin emirler verildi. Generali Erzurum'dan Sivas'a gelirken yolda yakalamak iin yaplan bir giriim baarl olamad. Bu konuda uyarlan Mustafa Kemal, dnldnden daha abuk davrand. Kendisine pusu kurmak isteyenler, yeterli sayda jandarma toplayncaya kadar, o baskn iin kararlatrlm yeri oktan geride brakm bulunuyordu. Fakat Vahidettin ii sadece tutuklama emrine brakmam, daha geni kapsaml nlemler de aldrmt. Padiahn sadk bir bendesi, Ali Galip Bey adnda eski bir kurmay albay, daha ok Krtlerin oturduu, merkezi Malatya olan Elaziz iline vali atamt. Bu adam Krt oymaklarn toplayp Sivas' basacak ve orda kongre iin toplanm olanlar tutuklayacakt. Bu arada delegeler de Anadolu'nun drt bir yanndan, gizli yollar seerek ve binbir glkle Sivas'a gelmi bulunuyordu. Dou illeri temsil edilmedii iin, Heyet-i Temsiliyle kendisini dorudan doruya buralarn temsilcisi olarak atamt. 4 Eyll 1919'da kongre ald. Muhalifler hemen nderin bana fazla buyruk davranlarna itirazlarda bulundular.
52

Kendiliindenmi gibi alm olduu stn yerinden dolay kukular duyulmaktayd. Daha nceleri de hareketin ynetiminin sadece ismen deil, aksine fiilen de kurula verilmesi, bakanlnn da srekli deimesinin salanmas yolunda abalar gsterilmiti. imdi yine ayn hava estirilmek isteniyordu. Mustafa Kemal bu grleri kesinlikle reddedip u aklamay yapt: ''Efendiler, tarih rtlmez bir kesinlikle gsteriyor ki, byk giriimlerde tek bir nderin bulunmas, baarnn zorunlu kouludur. Bir okluk ynetimi baarya giden yolu asla bulamaz.'' Yirminci yzylda bir iktidarn yrtlmesinin demokratik ekillerinden elbette ki vazgeilemezdi. Fakat politikac general, ounluk karar denilen politik arac yle ustaca kullanyordu ki bu ounluk onun arzularn yanstan bir ayna oluveriyordu. lk oturumun balamasndan az nce, Rauf Bey Mustafa Kemale yaklap ''Biz anlatk'' dedi, ''Hibir ekilde bakanl stlenmemelisin.'' Bu sorunla ilikili olarak Mustafa Kemal toplantda gizli oylama isteinde bulundu. Pek az bir muhalef oya kar, ounlukla kongre bakanlna seildi. Sonra da padiaha mutat ballk gsterisi yapld. Mustafa Kemal'in ahsna kar muhalefetten ok daha dndrc olan, Amerikan mandas sorunuydu; kongre imdi bu konuyu tartmaktayd. Hemen herkes,emperyalistlii tehlikesiz grlen Amerikan Birleik Devletleri'nin himaye rejiminin, btn glklerden syrlmak iin tek kar yol ve lkeyi tehdit eden paralanmay nleyecek tek olanak olduu kansndayd. Hatta Mustafa Kemal'in Rauf, Bekir Sami Bey gibi en yakn alma arkadalar ve Kzm Karabekir, Ali Fuat ve refet gibi en nemli paalar bile byle bir mandadan yanaydlar. Kendi glerine dayanarak galip devletlerle boy lmeyi, ya da
53

onlara kar durmay bu deneyim sahibi askerler kesinlikle olanaksz gryorlard. Bu konuda grmeler gnlerce srd. ''Trkiye yabanc yardm olmakszn varln srdremez'' demekti bu. ''Bizim devlet gelirlerimiz, borlarmz faizini demeye bile yetecek kadar deildir.'' ''Yirminci yzylda bir milletin be yz milyon lira bor, harap olmu bir lke, pek az verimli topraklar, miktar sylemeye bile demez gelir kaynaklaryla, yabanc destei olmakszn yaamas olanakszdr.'' ''Manda ve bamszlk birbirlerine zt kavramlar deildir.'' ''Hem bylece insan topluluklarn klelie gtren ngiltere'nin himaye ynetimi tehlikesinden kurtulmu oluruz.'' ''aresiz, parasz ve trpandan geirilmi bir halkla baka ne yapabiliriz?'' Telkinler ylesine gl, kolay yoldan kurtulma aresi ylesine ekici, ayn zamanda ylesine akllca grnyordu ki, byk ounluun heyecanla destekledii neri nerdeyse kabul edilmek zereydi. Bylece Mustafa Kemal'in dnm olduu gibi, tam bamszl amalayacak mill hareket rotasndan km olacakt. Fakat general parlamenter olduu kadar, ok iyi strateji ustasyd. Herkesin houna giden uzlatrc bir forml bularak, manda sorununu kmaz sokaa itmeyi baard. Manda konusunda bir karara varmazdan nce, Amerikan hkmetinden lkenin durumunu incelemek zere bir komisyon gndermesinin istenmesi kararlatrld. Sorun daha sonra da kendiliinden zmlendi. Washington'daki Senato Wilson'un idealizmine katlmad ve Trkiye zerinde bir manda ynetimi dncesinden de yana kmad. Kongrenin aslnda gereksiz olan bu tartmalarla oyaland srada, Malatya'dan kayg verici haberler gelmiti. Orann hkmete sadk valisi Ali Galip harl harl iler evirmekteydi.
54

Sava, cesur bir halk olan Krtleri, asi milliyetilere kar harekete geirmek hazrlndayd. Oymak bakanlar, marur beyler, bir eit apulcu valyeler, imdi padiahn yardmna koarlarsa, kendilerine zerklik konusunda btn imtiyazlar verilecei vaat edilerek kandrlmlard. O srada Malatya'da bir de bir ngiliz subay bulunmaktayd, binba Novill. Ali Galip'in giriimine ne derece katks olduu ya da bu ite bir rol oynayp oynamad tam anlamyla anlalamamtr. Aslnda bu blgeye resmen gnderilmi bulunuyordu, grevi de buradaki Trk, Krt ve Ermeni halklarn saysal durumlarn saptamakt. Ali Galip baz Krt oymaklarn Sivas'a bask dzenlemek zere kazanmt; bu oymaklarn silhlarn Malatya'da toplamaya baladlar. Jandarmann bir ksm da padiaha sadkt. Bunlar biraz vahi ve pek fazla gvenilmez oymak svarilerine destek birlik olabilirlerdi. Yalnz her ey umulduundan ok daha yava yryordu ve kuvvetli bir silhl birlie gerek vard. Mustafa Kemal hzla harekete geilmesini istedi. Fakat Malatya'da bulunan millci birliklerin gz korkmutu ve duraksamaktaydlar. Svari alay komutan Sivas'a ektii telgrafta, Ali Galip'e kar eyleme geecek gc olmadn bildirdi. Bu durumda daha uzak yerlerde alelacele salanan kuvvetleri Malatya'ya sevk etmek zorunda kaldlar. Sivas'taki grmeleri sona erdirmenin ve istenilen kararlar kabul ettirmenin tam zamanyd. Bu iin de artk pek bir zorluu kalmamt. Erzurum'da dou illeri iin kaleme alnm kararlar, btn lke iin geerli iln edildi. ''Misak - Mill'' daha derli toplu ve daha ak bir ifade kazanmt. Fakat imdi -en nemli zellii de buydu- tilf devletlerine de dorudan aka kar kan bir ierii vard. Daha nce sadece Yunan ve Ermeni kurulularna kar savunmadan
55

sz edilirken, imdi her eit yabanc igaline ve mdahalesine tek vcut olarak kar konulaca ilkesi getirilmiti. Ayrca yabanc egemenliine kar savunulan blgeler de saptanmt: Musul'dan Suriye krfezinde skenderun'a kadar uzanan hattn kuzeyindeki btn topraklar, zbez Trk olarak gsteriliyordu. Yrtme kurulunun yetkisi de ok geniletilmiti, imdi Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Heyet-i Temsiliyesi diye hayli etrefil bir ismi kullanyordu. Rumeli deyimiyle Avrupa topraklar, Trakya ili amalanyordu. Burada bulunan kolorduya Cafer Tayyar Paa komuta ediyordu; stanbul zerinden Anadolu'daki millcilerle srekli balant iindeydi. Bu arada Ali Galip olay son bulmutu. Katrlarla svari haline getirilmi bir piyade alay, Malatya'ya tam zamannda varmay, kenti igal edip toplanm Krtleri geldikleri dalara geri atmay baard. Ali Galip son anda gneye, Urfa zerinden mttefiklerin igal blgesine kapa atabildi. ngiliz binbaya iyi davranld ve sk gzetim altnda snra kadar gtrld. Baarszla urayan bu giriimin geni apta etkileri oldu. Hkmete sadk vali Ali Galip, yola kmazdan ncesi telandan nemli evrakn yanna almay unutmutu. stanbul hkmetiyle yapt karlkl yazmalar Malatya'da bulundu; millciler iin deerine paha biilmez bir kazant bu. Mustafa Kemal'in 1927 ylnda verdii byk parlamento sylevinde (*) ele geirilen bu belgelerden nasl yararlanldn anlatmas ok ilgintir: ''Bulunmu belgeler Sivas'a kar plnlanm basknn padiah, Damat Ferit ve ________________
(*) Byk Sylevin Almancas 1928'de Lebzig'de yaynland.

56

yabanclarn ibirliiyle hazrlanm olduuna phe brakmyordu. Aslnda bu ihaneti dzenleyenlerin hepsine birden kesin ve apak bi tavr taklmas gerekirdi. Fakat o srada elden geldike genel nitelikte giriimlerden kanmak zorunluydu. Eylemimizi bir nokta zerinde younlatrmamz ve glerimizi datmamz daha uygun olacakt. Bunun iin de kendimize hedef tahtas olarak yalnzca Damat Ferit kabinesi setik ve padiahn su ortakln bilmezlikten geldik. Bizim tezimize gre: Hkmdar Damat Ferit kabinesi tarafndan kandrlmakta, gerek durum hakknda kendisine doru bilgi verilmemekteydi. Padiahn gerek durumu anlar anlamaz, kendisini aldatm olanlar derhal cezalandracandan eminmiiz gibi davrandk.'' Grlyor ki roller deimitir. syan eden, yasal hkmeti vatana ihanetle sulamaktadr. ngiliz subaynn Malatya'da, kuku uyandrr biimde bulunmas da ayrca byle bir sulamay hakl gstermeye olanak veriyordu. Oysa ele geen yazlardan onun bu giriime katlna ilikin kesin hibir bilgi edinebilmi deildi. Padiahn bu ekilde korunup kollanmas bir kurnazlkt. Aksi halde sayn askerler ibirlii yapmazlard. Btn devrimlerin balangcnda olduu gibi, burada da millet ile hkmdar arasnda kt danmanlarn duvar rd, bu halin de padiaha sadk yrekleri pek derinden yakt tezi kullanld. Saptanan taktik gerei, hkmete kar youn bir ate ald. Kongre ve btn kolordu komutanlar, yaklak hep ayn ierikli telgraflarla doruca padiaha, ''evketl hnkr ve anl halifeye'' bavurarak, Damat Ferit kabinesini tezelden grevden almas ve hainler hakknda soruturma almas dileinde bulundular. Fakat Damat Ferit de tetikteydi. stanbul telgraf merkezinin mdr, padiaha ekilen telgraflar saraya iletmeyi reddetti
57

Sarayla balant kurulmas tekrar srarla istenince, cevap olarak sadrazamn, en yce makama ynelik bavurularn ancak usulne uygun ekilde, yeni hkmet kanalyla yaplabileceini syledii bildirildi. Bunun zerine -btn bunlar bir gece iinde cereyan ediyordu, Sadrazam Damat Ferit'e bir ltimatom gnderildi: Eer bir saat iinde saraya balanty serbest brakmazsa, merkezi hkmetle btn telgraf balants kesilecekti. (Bu telgraf 11/12 Eyll 1919 gecesi saat 4'de ekilmitir). Askeri komutanlardan btn gece boyunca telgraf merkezlerinde kalmalar rica edilmiti. Gerekli direktifleri Sivas 'tan ok abuk almaktaydlar, yle ki Anadolu'nun sesi srekli bir koro halinde ykselmekteydi. Saptanm bulunan saat, istenilen cevap alnmadan geince, 12 Eyll 1919 sabah stanbul'la btn balantlar ve ilikiler kesildi. Anadolu'daki telgraf merkezleri srekli igal altnda tutuldu; artk stanbul'la ne telgraf balants vardr, ne de baka trl haberleme. Kesinlikle ele geirilmemi merkezler vard, buralarn telgraf hatlar kesildi. Baz sivil makamlar buna katlmak istemediler. Kar gelen memurlar tutukland ve yerlerine gvenilir grevliler konuldu. Bylece bakentin lkeden soyutlanmas baarld. Merkezi hkmetin gsterdii zayflktan ustaca yararlanarak Mustafa Kemal, yandalarn geri dnlmesi artk pek kolay olmayacak bir sava durumu iine sokmu bulunuyordu. Bu insanlar aslnda istemedikleri halde devrimin iine itilmilerdi. Bununla birlikte durum gerei gerekletirilmi bu yeni dzenleme, biroklarnda kukular uyandrmt; istek ve iradelerine aykr olarak nereye srklendiklerini yava yava kavramaktaydlar. stanbul kendi haline braklmt, ancak lke elbette ki, ynetimsiz kalamazd. Bundan dolay Sivas'tan, Heyet-i Temsiliye'nin imdilik ileri yrtecek
58

hkmet olarak alaca duyuruldu. Heyet-i Temsiliye aslnda tek bana Mustafa Kemal demekti; yannda bir denge esi olabilecek olan Rauf Bey, ou kez zel grevlerle lkede dolamaktayd; dierlerinin ise hibir etkinlii yoktu. Bu durumda hemen hemen bir diktatrl andryordu. Kt Enver rnei gzler nnden gitmiyordu. Yoksa bu general de onun gibi olmak, srf kendi iktidar ve n iin lkeyi yeniden lgnca bir maceraya srklemek mi istiyordu? Kukusuz bir hkmet deiiklii istenebilirdi; fakat iktidar bizzat stlenmek ve padiah bir kenara itmek, dorusu bu kadar fazlayd. Her yandan kaygl sesler ykseldi, Sivasa protestolar yad. Kongrenin temel kararlarn hodbehot hie saymak demekti bu; yrtme kurulunun kendisini hkmet olarak adlandrmaya hakk yoktu. tilaf devletleri kalkp btn Anadolu'yu igal ederse, o zaman ne olacakt? Nerden para bulunacakt da ordunun ve memurlarn ayl denecekti? Erzurum'daki drst asker Kzm Karabekir Paa kapal bir biimde kayglarn dile getirdi. Mustafa Kemal'e ''Paa'' diye yazyordu, ''Sivas'tan gnderilen genelgeler ve bildiriler kh Heyet-i Temsiliye adna, kh sizin adnza kaleme alnyor. Bu sonuncusu stanbul'la yaplacak yazmalarda yerinde olur. nann ki, adnza imzalanm byle bildiriler, sizi en ok sevenlerin ve sayanlarn indinde, itenliinden emin olabileceiniz bir eletiri konusu oluyor. Bu durumun dourabilecei sonular ve olumsuz etkileri kukusuz siz de takdir edersiniz. Bu bakmdan sizden Heyet-i Temsiliyenin ve kongrenin kararlarnn yalnzca komite adna imzalanm olarak gnderilmesini zellikle rica ediyorum. Burada sz konusu olan sadece mill kardr. Elbette ki sizin ahsnzla hibir ilikisi yoktur.'' mzayla ilgili bu kk istek seve seve yerine getirilebilirdi;
59

ancak bu, yrtme kurulunun egemen oluu ve lkede iktidar kullan olgusunda hibir eyi deitirmiyordu. Byle olmakla birlikte nder, bu yzden hedeften sapmak zorunda kalmamak iin, tempoyu biraz yavalatmak gereini fark etmiti. Generalleri kendi safnda tutmak iin yasal hkmet kulisine imdilik ihtiya vard; generaller olmazsa, ordu olmaz ve kendisi de gten yoksun bir asi durumuna derdi. Saltanat dncesine bal vicdanlar rahatlatmak ve herhangi bir kukunun domasna yol amamak iin, bakentle olabildiince ksa srede yeniden uzlamak gerekiyordu; o zaman kar taraftan yaplacak neriler rahata beklenebilirdi. stanbul ise ciddi bir bunalm iine dmt. Adeta gvdesiz bir ba gibiydi; hkmdar vard, lkesi yoktu; bir hkmeti vard, hkmet edemiyordu. Devlet ark boa dnmekteydi. Padiah bo yere yardm arand. Ordudan bir ey umamazd, millcilik orduya bulamt bir kere. Ya igal kuvvetleri? Aka beliren tehlike karsnda gzleri grmez mi olmutu? Yksek komiserler omuzlarn silkiyor, bizi ilgilendirmez, Trkiye'nin i sorunlar bunlar, kendi lkenin dzenini kendin sala diyorlard. Damat Ferit Paa, ngiliz dostlarnn kendisini yzst braktn grmek zorunda kalmt. Grne gre artk kendilerinin iine yarayamayacak bir kabineyle hibir ekilde ilgilenmez olmulard. Franszlar ise zaten bir hkmet deiiklii istemekteydiler, nk ngiliz mttefiklerinin ar basan etkisi oktandr gzlerine bir diken gibi batmaktayd. Bylece Vahidettin Anadolu'daki ''fesatlar''la grmelere giriilmesini gerekli grd. Belki tatllkla konumann bir yardm olurdu. Arac olarak Abdlkerim Paa seildi; bu zat Mustafa Kemal'in Selanik gnlerinden beri gvendii bir arkadayd.
60

Abdlkerim Paa, general rtbesinde bir asker olmakla birlikte, ayn zamanda bir tarikatn da byk eyhiydi; byle biri olmasndan dolay kendisine ''Yce Hazret'' deniyor, o da dostu Mustafa Kemal'e kutuplar kutubu anlamna ''KutblAktab'' diye hitap ediyordu. Millcilerin Sivastaki genel kararghyla stanbul arasnda dorudan bir balant kuruldu. Yaklak 1000 kilometre uzunluundaki bu hat zerinde imdi Abdlkerim ile Mustafa Kemal arasnda, gece sekiz saat srecek bir telgraf sohbeti balad. Abdlkerim din adamlarna zg adal bir dil kullanyor, szlerini bol bol Kuran'dan ayetlerle sslyordu. Hattn br ucundaki ''kutuplar kutubu'' da bu konuma slubunun gereklerine uyum salamaya alyordu. Bylece Sivas'tan verilen cevap u kla giriyordu: ''Hi phesiz, sayglarn en ycesine layk dostum, Allahn eli her elin stndedir. Fakat bu byledir diye, ey ruh- azizim, her eyin en ulu varln rahmet dolu takdirine braklmamas, aksine glkleri zmek iin areleri ve yollar insann kendisinin bulmas gerektii gerei de unutulmamaldr.'' Allah adnn bunca anlmasna ramen Mustafa Kemal hibir geveme gstermedi; iki ana noktada diretti: Damat Ferit bertaraf edilecek ve yeni parlamento iin seim yaplacakt. Bu grmeden gn sonra, 2 Ekim 1919'da Damat Ferit Paa istifa etti. Yerine siyasal bakmdan tarafsz renkte bir general olan Ali Rza Paa sadrazam oldu. Yeni kabine bir uzlama hkmetiydi; grevi bakentle lke arasnda bir kpr kurmak, partiler arasnda bir anlama zemini bulmakt. ileri Bakan saray partisindendi; harbiye nazrlna ise Heyet-i Temsiliyenin gvendii bir adam -eski ''ler''in Cemal Paasndan ayrt etmek iin- Mersinli denilen Cemal Paa atanmt. Tahtn korumak uruna padiah, asi generale boyun emek
61

zorunda kalmt. Ksa sre ncesine kadar ''fesatlar'' ve ''vatan hainleri'' olarak nitelendiren milliyetiler, hkmetin drlmesini salamlard. Olaanst bir baaryd bu. Yeni kabine geri Sivas'n isteklerine tam uymuyordu. Ama Mustafa Kemal elde edilenlerle bir sre yetinmeyi bilecek, eski bakanlar hakknda sulamalardan ve soruturma yaplmas gibi ikinci derecede isteklerden vazgeecek kadar kurnazd. Gsterili bir bildiriyle, milliyetilerin yrtme kurulunun Ali Rza Paa'nn yeni hkmetini tandn ve her bakmdan destekleyeceini lkeye duyurdu. Ayn zamanda padiaha gnderilen ballk mesajnda, Damat Ferit kabinesinin ekilmesi emrini vermek ltfnde bulunduu iin, hkmdara ''millet adna'' minnet ve kran duygular ile getiriliyordu. Bu minnettarlk arz eden mesaj herhalde Vahidettin'e pek ac gelmitir. nk o gne kadar yalnzca onun, padiah ve halife olarak halk adna konumaya hakk vard. stanbul'la balantlar serbest brakld. Sivas'taki kurul ayrca lkenin i ynetim ilerine karmaktan kanacan da bildirdi. Bakent ile lke arasndaki bar hi deilse d grnmyle kurulmutu. Yasa d durumlar asker yreklerine dokunan baz generaller rahat bir soluk aldlar. Fakat stanbul'un istedii ve millci nderlerin bir ksmnn da bekledii bir ey gereklemedi. Her ne kadar Sivas'taki Heyet-i Temsiliye, yeni kabineyi tanm ve grnte onun emrine girmise de, grevden ekilmiyor, aksine daha byk apta olmak zere almalarn srdryor. Anadolu'da iktidar elinde bulunduruyor, devlet iinde devlet, ikinci bir hkmet halinde kalyordu. Eer Mustafa Kemal'in son hedefinin bir cumhuriyet kurmak olduu bilinse, halk hareketinin ynetimini asla elden brakmayaca derhal anlalacakt. eitli bahanelerle,
62

biroklarnn grne gre artk gerei kalmam bulunan kurulun kaldrlmas iini srekli erteletiyordu. Millcilere sempati besleyen, rnein herkesin sevdii Mareal zzet gibi adamlar da bu konuda uyarc seslerini ykseltiyor ve bu felaketli ayrla bir son verilmesini istiyorlard. Bu eit isteklere karlk Mustafa Kemal, yeni kabinenin ncelikle kendisine gsterilen gveni hak ettiini eylemleriyle kantlamas gerekir diyordu. imdilik Sivas'n istei zerine yaplaca bildirilen meclis seimlerinde gl bir millci ounluk kazanmay amalamaktayd. lkede salam ekilde kurulacak rgtlerin yardmyla, semenler yumuak bir bask altnda, arzu edilen dorultuda ynlendirilebileceklerdi. lkede ikili iktidar, srtmelere ve anlamazlklara dmekte gecikmediler. stanbul dzenlemelerinin baltalandn gryordu, emirler yerine getirilmiyor, nemli grevlere atanan hkmete sadk memurlar ilerine balayamyordu; ordu zerinde zaten hibir etkinlii yoktu. Buna karlk bakentte Anadolu hareketi gittike daha ok kazanmaktayd. stanbul kfl uyuukluundan uyanmaya balamt; lkede yeni yeni kprdayan glerin stanbul'a yansmas, ylgnla dmleri ayaa kaldrm, umutsuzluk yerini kendine gvenmeye brakmt, bir yandan da yabanclara ierleme duygusu da serpiliyordu. Yunanllarn zmir'i igaliyle balam olan, igal kuvvetleri tamamlamlard. Balangta baz Trk evrelerinde kendilerine kar gsterilmi sempatiyi hemen tmyle yok etmeyi dorusu ok iyi baarmlard. Evet, keyfi hareketlerle, beceriksizliklerle ve kibirle herkese tepeden bakmalarla sokaktaki adamn da nefretini kazanmlard. Hergnk temaslarla ngiliz ve Fransz efendileri yakndan tanmlar, ancak bundan da hi honut kalmamlard. Hatta bu konudaki yaknmalar biroklarna ister istemez Almanlar
63

hatrlatmt. Geri onlar da kendilerini sevdirememilerdi, ama hi deilse her zaman saygl ve edepli davranmlar, hibir zaman da bu halk vahi Hotantolar gibi grmemilerdi. Merkezi hkmet lkedeki havay hesaba katmak zorundayd. Sivas daha ar basan g olarak kendini kabul ettirmiti; onunla anlamak ve birbirlerinin karlkl kuyusunu kazmak yerine ibirlii yapmak daha akllca grnyordu. Ortaklaa bir program dzenlemek amacyla, Ali Rza Paa kabinesinde bahriye nazr ve millcilere kar iyi niyet sahibi olan Salih Paa Anadolu'ya gnderildi. ki taraf 18 Ekim 1919'da Amasya'da bulutu; birka gn sren grmelerden sonra hkmetle Heyet-i Temsiliye arasnda kesin bir uzlamaya varld. Saltanat ve halifeliin dokunulmazl her iki tarafa da en yksek ilke olarak kabul ediliyordu. Fakat en nemli nokta, Erzurum ve Sivas kongreleri kararlarnn iki ana ilkesinin, tam bamszlk ve saptanm bulunan snrlarn iindeki topraklarn blnmezliinin savunulmas ilkelerinin imdi stanbul hkmetince de benimsenmesiydi. Asl przl konu, Heyet-i Temsiliyenin feshedilmesi, yani yasal olmayan yan bir hkmetin varl sorunu askda braklmt. Bu konuda yeni meclisin toplanmasndan sonra karara varlacakt; ancak bu meclisin tam bir gven ve serbestlik ortam iinde toplanabilmesi koulu sakl tutuluyordu; daha dorusu bu ekilde bir ak kap braklyordu. Bakent igal altnda olduu iin Mustafa Kemal, yeni seilecek parlamentonun lkenin i kesiminde bir yerde toplanmasn istemekteydi. Fakat bu konuda yalnzca hkmetle deil, kendi arkadalarna da grn kabul ettiremiyordu. Onlar stanbul'dan ve padiahtan ayrlmak istemiyorlard; bir yandan da byle bir durumda yasal iktidarn tmyle generalin nfuzu altna girmesinden
64

kayglanyorlard. Mustafa Kemal de bu noktada boyun emek zorunda kald; ne var ki ilerde grlecei zere bunu kabul edii de, baarsndaki yardmc elerden biri olmutur. Resm hkmet Anadolu'nun dmen suyuna girip, bizzat padiah da hi deilse grnte, ibirliini zorunlu saynca yeni seimlerin yaplmasnn yan sra- ikinci ve ok daha nemli bir greve el atlabilirdi. imdiki gibi bir dnyada, tatllkla sz geirmek ok zordu. Mill programn marur szleri, eer ardnda gerek bir g yoksa, bo laflar halinde kalmaya mahkmdu. Bamszlk pazarlkla elde edilemezdi; bir lkeyi ele geirmi olann, dosta szlerle pohpohlanarak ekip gitmesi salanamazd. uras kesin bir gerektir ki, nder -herhalde sadece o- daha en batan savaarak bir hesaplamann kanlmazln anlamt, fakat bana zafer elengi takma sevdals generallerden deildi. Hi phe yok ki, eer olanan bulabilseydi, hedefine barl yollardan ulamay yelerdi. Fakat byle bir ey hi de olas grnmyordu. Bylece imdi ordunun kalntsndan, ie yarayacak yeni bir silhl kuvvet yaratmak abalarna giriti. Mterakenin ngrd ekilde askerler terhis edilecei yerdi, alaylar yeniden glendirildi; subaylarn grevlerine son verilecei yerde, ayrlm olanlara bile yeniden grev verildi; silhlar teslim edilecei yerde, toplanp elden geirildi ve yeniden birliklere datld. Dzenli ktalarn yan sra gnll birlikleri kuruldu. artc olan, uzun savalardan ve bunca ar kayplar verilmi olmasndan sonra dahi, halk ynlarnn savamak iin seve seve koup gelmeleriydi; daha da artc olan ise btn bunlarn aka igal kuvvetlerinin gzleri nnde cereyan etmesiydi. Damat Ferit kabinesi, Sivas'tan drld zaman, yksek komiserler Anadolu'da ciddi olarak hesaba katlmas gereken
65

yeni bir gcn -ya da onlarn anlad ekilde yeni bir partinindoduunu hemen anlamlard. imdi, millciler Trkiye'de ar basan etken olduklarna ve yeni hkmet de onlarla anlama yaptna gre, igalci patronlar onlarla yaknlk kurmak yollarn aradlar. Onlara gelecekteki bar antlamas iin ihtiyalar vard; ayrca mttefiklerin her biri, daha sonralar Trkiye'de nfuz kazanmak hesaplaryla yaranmak istemekteydiler. Bunun zerine mttefiklerin temsilcileri yarn belki de sadrazam olacak bu ''yeni adam''la temasa gemek iin ikide bir Sivas'ta boy gstermeye baladlar. Ne istediini ok iyi bilen bu general, her geleni ok gl biimde derinlemesine etkiliyordu; szn esirgemiyor, dolambal yollara sapmyor, ok net evet ve hayrlarla, ksa ve kesin konuuyordu; Douda grlmesine allm insanlardan bambaka bir adamd. Grmelere her zaman iin hazr grnyor, fakat temel isteklerinden dn vermiyordu. ''Btn Arabistan', ayrca Suriye'yi alabilirsiniz'' diyordu, ''Fakat Trkiye'den elinizi ekiniz. Biz sadece her halkn hakk olan istiyoruz. Kendi mill snrlarmz iinde zgr bir devlet, hepsi bu kadar, ne bir zerre fazla, ne bir zerre eksik.'' Yenilmi biri byle mi konuurdu? Ona sz geirilecek gibi deildi, bir hayalpereste benziyordu. Galipler havann bakentte de deitiini fark ettiler. Yine fark ettiler ki, bu sefer yeni bir partinin iktidara gemek istemesi deildi sz konusu olan; genel bir hareketti bu, btn halk kapsam bir hareket. Bununla baa klabilecek miydi?

66

Bu srada Paris'in drt bykleri, yce Valhallalarn da (*) oturmakta ve drt bir yana gmbr gmbr buyruklar vermekteydiler. Fakat bunlardan Dou'nun payna den, yldrmlardan yoksun kuru grltyd yalnzca. Emperyaliste arzularn enerjik biimde ortaya koymalarna, gleri yetmiyordu. Kendi halklar bar zlemi ekmekteydiler. Karadeniz'de Fransz bahriyelileri isyan etmiti; talyan birlikleri Arnavutluk'ta savamay reddetmilerdi; Whitehall'de sava bakanl nnde ngiliz askerleri toplanp, ordunun terhis edilmesinin geciktirilmesini protesto etmilerdi. Her haberin gz ap kapanncaya kadar kulaktan kulaa yayld Dou'da, btn bunlar ayrntsyla renilmi bulunuyordu. stelik Dou'da durum bugnlerde hi de i ac grnmyordu. Rusya'da btn abalara ramen Boleviklerle baa klamamt. General Denekin'in ''Beyaz Ordu''su, bunca para harcanarak donatld ve nice umutlarla yolland halde, pek feci ekilde perian olmutu. Sovyet iktidar giderek daha ok salamlayor ve yaylyordu. ngiltere zengin petrol kaynaklar bulunan Transkafkasya'dan vazgemek zorunda kalmt. arn devrilmesinden sonra, ngilizlerin antada keklik sandklar ran'a da Bolevik dalgas bulaacak gibi grnyordu ve ilk direni kprdanlar orada da balam bulunuyordu. Hindistan'a doru gidilecek olursa Afganistan'da ngiliz himaye ynetimini kesinlikle kovmak isteyen yeni Kral AmanUllah'la adamakll bir savaa tutuulmutu. _____________________
(*) Eski Cermen mitolojisinde savalarn cenneti.

67

Ras Sovyetleri btn dnyaya kapitalist emperyalizme kar slm dnyasnn koruyucusu olduklarn iln etmilerdi. stanbul'da da millcilerin nderi Mustafa Kemal'in tilaf devletlerinin isteklerinden hibirini bar yoldan kabul etmeyeceklerini anladndan, Moskova'yla temasa getii sylentisi dolayordu. Bu arada hzla silhlanmas da gzden kamamaktayd. stanbul'daki yksek komiserler kendi hkmetlerini tekrar ve tekrar uyarmlar, bu tehditkr hazrlklara dikkatlerini ekmilerdi. Bakent byk bir rmcek ann merkezi gibiydi, lkenin drt bir yanna yaylm andan meydana gelen en hafif sarsntlar bile burada duyuluyordu. Fakat dnyann patronlar elbette her eyi daha iyi bilirlerdi. Onlar hl karlarnda viraneye dnm bir Osmanl mparatorluu'nun kalnts olduu sansndaydlar; vatan toprandan fkran dipdiri, yepyeni gcn farknda deildiler. Kemalist hareket mi? Trkiye'nin bir i politika iiydi bu; alt taraf Jn Trk hareketinin yeni bir atlmyd. Byle i ayaklanmalar ise yenilgiye uratlm btn lkelerde grlmt. Btn rpnmalara ve fkeli kaynamalara ramen, yenilenler eninde sonunda galiplerin dikte ettirecei duruma boyun emilerdi. Bunlarn da yapabilecekleri baka bir ey var myd? Baka bir ey olabilir miydi? zmir'de Yunanllara kar srdrlen ete savalarnn ciddi bir nemi yoktu; byle eyler Yukar Silezya'da da yaanmt. Bunun dnda ortada gerek anlamda bir silhl g yoktu. Trk ordusu hi denilecek bir durumdayd, kalntlar da yoldan yoksun, demiryolundan yoksun lkede saa sola dalmt. u generalin mttefik, ayn zafer kazanm byk devlete kar en kk bir giriimde bulunabileceini dnmek bile dpedz samalamakt. stanbul'daki yksek komiser baylar
68

anlalan kendilerini Dounun hayallerine kaptrmlar, hayaletler grmekteydiler. Bar, daha dorusu ganimetin bllmesi konusunda hl bir karara varlamamt, daha bir sre varlacaa da benzemiyordu. Fakat d grn bakmndan da galiplerin cephesinin salaml hakknda en kk bir phenin ortaya kmasna olanak verilmemeliydi. 8 Kasm 1919'da ngiltere Babakan Lloyd George, Guild Hall'de byk bir sylev verip, kasla kasla btn dnyaya Osmanl mparatorluu'na kabul ettirilecek bar antlamasnn ana ilkelerinde mttefiklerin tam bir gr birliine vardn iln etti. Gr birliine vardklar, Rumlarn Ermenilerin ve Araplarn oturduu btn blgelerde kt Trk ynetiminin sona erdirilmesiydi; Karadeniz ve Ege denizindeki limanlarn btn milletlere ak bulundurulmasyd; boazlar ve limanlar gzetim altnda bulundurulacakt, zellikle boazlar Prusya militarizminin emri zerine, buralar mttefiklere kapatmaya kalkm bir hkmetin eline teslim edilemezdi. Diplomat olduklar kadar iyi de adam sarraf olan Trkler, bu esip grlemeye pabu brakmadlar. Gr sorulan eski bir devlet adam, mttefiklerin bir temsilcisine ''tilaf devletleri gr birliinde olduklarn, insann gerekten inanabileceinden ok daha fazla bir gayretkelikle vurguluyorlar'' demiti. Ancak bylesine bir gr birlii yine de, ngiltere ile Fransa'nn ksa bir sre nce, Doudaki manda ynetimlerinin bllmesiyle ilgili olarak yaptklar anlamada grlmt. Buna gre Fransa'ya, Arap Suriye ve Trk Kilikya veriliyor, karlnda ngiltere de geri kalan btn Arap topraklarn, Musul petrol blgeleriyle birlikte alyordu.

69

Bu uzlama zerine ngilizler, Kilikya'da o gne kadar igal altnda tuttuklar yerleri boalttlar; yerlerini Fransz birlikleri ald. ngiltere-stanbul ile boazlar dnda- Trkiye'nin dier kesimleriyle artk dorudan ilgilenmedii iin, Anadolu'daki igal birliklerini de geri ekmeye balad ve i kesimde yalnz demiryollarnn gzetimi amacyla kontrol subaylar brakt. Franszlarn bu geni blgeyi tam anlamyla igal etmeye yetecek kadar kuvveti yoktu. Yardmc olarak Ermenilerden yararlandlar ve bir Ermeni lejyonu kurdular. Anadolu'dan kovulmu Ermenilerden binlercesi, Suriye'den geri dnp, yllardan beri Trklerin elinde bulunan eski evlerine ve mallarna yeniden sahip oldular. ngiliz igali altnda o gne kadar sakin duran Kilikya'y birden bir direni alevi sarverdi. Mustafa Kemal, tilf devletlerine kar tehditkr bir dil kulland bir bildiri yaynlad. Bu yeni igal btnyle kesin bir karakter arz ediyordu ve mtareke antlamasna aykryd. Bundan doacak sonularn sorumluluu tmyle mttefiklere ait olacakt. Mustafa Kemal Fransa'nn gszln biliyordu, onun iin de ilk darbeyi indirmekte duraksamad. Kilikya'ya dzenli Trk birlikleri girdi ve halkn da desteiyle Fransz igal kuvvetlerine kar saldrya geti. Artk bu, zmir'deki gibi ete harekt deildi, dpedz savat. Paris'tekiler aknlktan donup kalmlard. Bu lgn general byk devletlerden birine aka kafa tutmaya m yelteniyordu? Hem de bunu mttefikler arasnda tam bir gr birlii olduu iln edildikten hemen sonra yapyordu. Bunu o adamn da, lkesinin de burnundan fitil fitil getireceklerdi.

70

10. BOZKIRDAK KENT Bat Kkasya'y kuzeyden gnee kesen byk demiryolundan, Eskiehir kentinde bir ikinci kat douya, Anadolu'nun ilerine doru ayrlr. Akdeniz ikliminin selvilerle, fstk amlaryla yze glen canl krlar, yeilliklerin iine gml kyler, mor salkmlar ve asmalarla kual, dz daml, beyaz evler gerilerde kalmtr. plak tepeler uzanr nnzde, birbirleriyle kucaklap ufuklar boyunca dalgalanp duran kra tepeler. Hepsi birbirine benzeyen dzlklerden zaman zaman, kapkara volkanik kayalar anszn, denizlerin enginliinde karanlk buzdalar gibi gze arparak, bulutsuz gkyzne doru sipsivri ykseliverir; orak toprak yer yer atlamtr, kzl kahverengidir; talarn, akllarn arasnda tutam tutam yaban otlar, sska dikenli allar boy atmaya abalar. Rzgr esti mi, toz stunlar ykselip ortal sprr durur; hele sk sk kopan frtnalardan biri balamaya grsn, gkyz hemen krmzms bir tozla kararverir. Orda burda yamalarda ynl yumaklardan kmeler gze arpar: Kar beyaz, ipek parlaklnda postlaryla o kk, nazl keilerden bir srdr bu; evrelerinde boyunlarna kurt saldrsna kar sivri ivilerle donatlm tasmalar takl, sar tyl, iri Anadolu kpekleri nbet tutmaktadr. Ancak derin
71

vadilerde yorgun akan bir derecik grlebilir, kenarnda tek tk akasyalara rastlanr, toprak biraz yeillenir gibi olur ve sada solda avdar tarlalar uzanr; yere yapm gibi bask, boz renkli, kerpi evleriyle kyler kar karnza; dz damlar ve drt ke yaplaryla geliigzel yan yana konmu sigara kutularn andrrlar. Derken bu bitmeyecekmi gibi tekdze uzanan bozkr, birden da kvrmlarna doru ykselir. Bu kvrmlarn dik ykselen yamalar nnde, bir rman amurlu yata yaylr; Sakarya'dr bu, Dou ile Bat arasnda alnyazsn belirleyen son sava burda yaplacaktr. Buradan sk yryle iki gnlk yolda, yerden birden ykselen bir ift tepeye yaslanm bir kent, Anadolu bozkrnn kenti vardr: Ankara. Orada hayat sert ve ksrdr. Yazlar kzgn scak, klar dondurucudur; btn yl boyunca ya kar frtnas ya da toz frtnas vardr. Kentin hemen surlar nnden balayan bataklk, geni ukur ova kt miyazmalarn yatadr; stma ile dizanteri de gedikli konuklar. Halk yoksuldur, kazan olanaklar kstldr. Kaam badad yap evler, bel vermi ve erilmi dururlar; hibir pencere dzgn deildir, hibir kap da doru drst alp kapanmaz. Tek tk tatan evleriyle en iyi grnmdeki Ermenilerin mahallesi, yllar nce yanmtr; kentin ortasnda geni bir tren alan oluturmaktadr. Her yanda, ykntlarda bile, byk bir gemiin izleri grnr. Nice halklar, nice kltrler, buraya bir eyler brakmtr: Hititler, Galatlar, Romallar, Bizansllar, Seluklular... Kent zaman zaman Hallarn eline de gemitir. Timurlenk Ankara yaknlarnda I. Beyazt'n Osmanl ordusunu tam bir bozguna urattktan sonra kent, Moollar tarafndan yaklp kledilmitir. Kente egemen kale tepesinin stnden baklnca, kentin eski l surlarnn bir ksm hl grlebilir, buras gemi kltrlerden eitli ren
72

paralarn sinesinde barndrmaktadr. Hayat Doululara zg ar kanllk iinde uyuklar. Yapacak pek az ii olan Trk memurlar, kahvelerin nndeki tahta peykelere oturup hafiften guruldayan nargilelerini ar ar ierler. -zeri talarla, ukurlarla dolu ve bir yamurda diz boyu amur deryasna dnen toprak yollar olancaddelerde bir tara kentinin seyrek trafii gze arpar. Yerli kadnlar birka yerinden yamal, kocaman alvarlar giyerler; balarna geirdikleri alacal geni rtler omuzlarn ve kalalarn kapatr, rtnn bir ucunu yzlerine doru ekitirirler, bylece sadece bir gzleri akta kalr; bunlar nleri ak kk dkkanlarda pek az alveri yaparlar, aldklar da ancak yaamak iin gerekli eylerdir. kzlerin ektii bir kyl arabas yaklar; iki tekerli, ilkel bir arabadr bu, tekerlekleri tek para aa tandr, dingili yalanmamtr. Bu ar tatn gacrts ve tangrts ok uzaklardan duyulur, btn caddeyi doldurur. Araba ar salyangoz yryyle nnzden geer; kard sesler yava yava uzaklarda hznl, tek sesli bir name gibi yanklanp kaybolur. ''Kan''dr bu, lkenin balca tat; zamann hibir rol oynamad bir hayat temposunun pek etkileyici simgesidir. Bylece nice kuaklar nice kuaklar izlemitir. Dnya da olup bitenlere ilikin pek zayf dalgalar, bu cra bozkr kentine kadar ulaabilmekte, fakat hayatn sonsuz tekdzeliinde hibir eyi deitirmemektedir. 1919 ylnn aralk aynda, bir ikindi zeri, Ankara'nn sokaklarnda her zamanki gibi, sar-dilsiz satcnn ngra duyuldu, birka para karl ''Acans'' satyordu, birka yapraklk bir eit gnlk gazeteydi bu. Telgrafla alnm ksa haberlere ilk gz atanlar, belirgin bir heyecana kapldlar; onlara bakalar da katld; ellerini kollarn sallayarak konuan, canl gruplar oluuverdi; sar-dilsizin elindeki
73

gazeteler kala gz arasnda bitmiti. ok gemeden haberi btn kent renmi bulunuyordu: Mustafa Kemal, bugnk Acans yle bildiriyordu, Sivas'tan yola kmt, yarn da Ankara'da olacakt. Herkes biliyordu bu ad, ksaca onu ''Paa'' diye tanyorlard. Kyl halkn gznde oktandr bir efsane kiilii olmutu; kurtarcyd o. Allah, kendisine inananlar kurtarmak iin, en skntl bir zamanda onu gndermiti. Ankara'nn yarm saat dousunda bir d semt olan ankaya vardr, daha yksekte, daha salkldr; ateli hastalklar buraya daha az ulaabilmektedir; yksek memurlarla baz zenginlerin kke benzer evlerinin bulunduu bir yerleim yeridir. Sivas'tan gelen yol oradan geer. Yolun iki yakas, ertesi gn sabahn erken saatinden beri, gelecek olan bekleyen youn bir kalabalkla dolmutu. Btn kent ayaa kalkm gibiydi; evre kylerden gelenler vard, davullar ve zurnalaryla hazr bekliyorlard. Yakndaki Hac Bayram Veli derghndan derviler de, nlerinde byk yeil bayraklar gsterili bir alay halinde grndler. O zamanlar kadnlar erkeklerin topluluuna katlamazlard; biraz tede yamalarn eteinde yan yana dizilmilerdi. Uzaktan kara renkli ya da alacal kocaman kulara benziyorlard. Uzun bekleyi saatlerinden sonra, uzakta yolun stnde, giderek yaklaan bir toz bulutu belirdi. Bir otomobil patrtlar kararak yaklat, savatan kalma, her an son nefesini verecekmi izlenimi veren, tangr tungur, astml bir arabayd bu. Ve iinde ''Paa'' oturuyordu; pek gsterisiz, hayallerde tasarlanan pek bambakayd. Sade bir spor giysi vard stnde; hibir ss, hibir silh yoktu, oysa oralarda her kyl bir silh tard, sadece ellerini dayad kaln bir bastonu vard. Kendisinde eski Dou'yu hatrlatan tek ey, koyu renk astragandan yksek kalpayd.
74

Bu kalpak imdi Anadolu mill hareketinin simgesi olmu tu. Fakat belki de hibir atafatl yan bulunmad iin, havann kavurduu, esmerlemi yz ok daha etkileyici ekilde gze arpyordu. Bu yzde byleyici, ekici bir eyler vard; enerji fkryordu her yanndan; bu yze her eyi gze almann, fedakrln en byn yapmann kararll izilmi gibiydi; ayn zamanda gven, cesaret telkin ediyor, hayranlk, ballk uyandryordu. ''Allahn bize bir ihsan'' diye fsldat kyller; bu srada alklar, mzik, haykrlar ortal nlatyordu, bu sesleri kadnlarn en tiz perdeden hogeldin lklar bastrmaktayd. *** Mustafa Kemal, olaylarn arlk merkezi giderek batya kayd iin, kararghn Ankara'ya nakletmiti. Bu kent hem merkezi, hem gvenli yerdeydi, ayrca demiryolu balantsnn son istasyonuydu; tek hatl bir demiryolu Anadolu'yu kuzeyden gneye aan byk hatta balantlyd. Bylece bat ve gney cephelerine daha yaknlalm oluyor, bakentle de dorudan balant kuruluyordu - u anda en nemli olan da buydu- nk oyunun bundan sonraki perdesinin orada, stanbul'da oynanmas gerekiyordu. Yeni meclis iin yaplan seimler beklenen sonucu vermiti; milliyetiler byk bir ounluk elde etmilerdi. Liberaller, Damat Ferit Paa partisi tek bir temsilci bile karamamt. Bu arada Mustafa Kemal de milletvekili olmutu, fakat ilerisini grebildiinden bakente gitmek istemiyordu. Milliyeti grupla Ankara'da bir hazrlk toplants yapt, gerekli direktifleri verdi ve meclise katlmamasna ramen kendisini bakan semelerini istedi. Rauf Bey grubun parti lideri olarak grevlendirildi. 11 Ocak 1920'de stanbul'da son Osmanl Parlamentosu padiah adna okunan bir sylevle ald. Mustafa Kemal iin
75

ok kritik bir aamayd bu. Kendisi milletvekili seimlerini yaptrm ve bunu milletin yasal temsili olarak tanmt. Bylece devrimin merkezi Heyet-i Temsiliye, varoluunun yasal dayanan kaybetmi oluyordu; bundan byle ancak parti rgt sfatyla bir geerlilii olabilirdi. Sz imdi meclisindi. Eer meclis onun ynetiminden kar ve kendi bildii yola giderse, o zaman hareketin dizginlerini elden karmak ve hedeflerine ters den bir dmen suyuna girmek tehlikesi vard. Daha ilk gnden Anadolu milletvekilleri, stanbul'un etkilerine hemen kaplverdiler. Byk ounluuyla meclise yn verebilecek olan milliyeti grup, Paann istedii ve parti arkadalarnn da telkin etii kararllkla ortaya kmad. Mustafa Kemal'in diktatrce bana buyrukluuna kar kukular ar basmt. Onun direktiflerine uyulmad, nitekim Rauf Bey'in telkiniyle- Mustafa Kemal'i deil de, millcilerden renksiz birini bakan setiler (*). Bununla birlikte meclis, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin en nemli kararn, yani Misak- Mill'yi bir bildiri halinde saptayarak kabul etti. Fakat bu daha ok eklen bir karard; tartmalara ve dnlere hayli ak kap brakyordu. Milletvekilleri genellikle anlama ve uzlamaya eilimliydiler, nderin radikalizmini anlam deildiler. Aslna baklrsa kendilerini teden beri huzursuz eden devrimci havadan syrldklar iin de sevinliydiler.

___________________
(*) Celalettin Arif Bey.

76

Mttefikler Trk hkmetine resmen verdikleri notada, stanbul ve boazlarn sultann egemenliine braklacan bildirdiler; aslnda Trklere kar bir ltufta bulunmaktan ok, skntl bir konuya zm bulmakt bu, nk byk devletlerden hibiri dierlerinin bu kilit noktalarda stnlk kazanmasn istemiyordu. Fakat parlamento bunu mill politikalarnn bir baars ve gelecekteki bar antlamas iin de hayrl bir belirti olarak grd. O halde galipler daha fazla gcendirilmemeli ve serkelikler yaplarak onlarn bu tevecchleri kaybedilmemeliydi. Bu anlayla elden geldiince boyun eildi; nitekim bu arada Kemalistlerin hkmetteki balca destekisi harbiye nazr Cemal Paa'nn, yksek komiserliin istei zerine grevden alnmasna hibir itirazda bulunulmakszn gz yumuldu ve Mustafa Kemal uzaktan ok zorlad halde, lml sadrazam Ali Rza Paann drlerek, yerine tam milliyeti bir kabineyi getirmekten de kanld. Fakat Ankara'nn yorulmak bilmez abasyla mill hareket bir defa rayna oturmu yolunda yryordu; sonunda psrk meclisi de -pek istemedii halde- pei sra srkledi. Mustafa Kemal daha batan isteyip plnlad gibi, halk temsilcileri meclisini bakentten lkenin i kesimine nakletmek iin aka anlamazla dmek istiyordu. Silhlanma ve sava hazrlklar gittike hzlanarak sryordu: imdi stanbul'daki askeri makamlarca da aka desteklenmekteydi. Anadolu'ya asker, silh ve para gnderiliyordu. Yksek komiserlerin uyarlarna, protestolarna aldr edilmiyor, verdikleri emirler savsaklanyordu. Hatta milliyeti subaylar ylesine pervaszdrlar ki, mttefiklerin Boleviklere kar savamak zere gndermi olduklar Vrangel ordusu iin hazrlanm

77

silh ve cephaneyi, yksek komiserlerin burnunun dibinden ve ok sk korunmasna ramen, Gelibolu'daki deposundan son sandna kadar alp Anadolu'ya gndermilerdi. Paris ve Londra btn askeri harektn durdurulmasn kesinlikle istedii halde, zmir dolaylarnda ete arpmalar srp gidiyordu. Kilikya'da ise dpedz sava olmaktayd. Burada Franszlar bozgun stne bozguna uramaktaydlar. Mara kenti Fransz birliklerinden temizlenmiti. Urfa kuatlm ve teslim olmak zorunda kalmt. Fransz garnizonu serbeste geri ekilmeyi baarmt, fakat yolda baskna uram, askerin bir ksm yok olmu, bir ksm tutsak dmt. Bylece Kilikya'nn dou ksm kurtarlmt. Bu baarlar karsnda stanbul'daki parlamento da yreklendi. bana geldii gnden beri sallantda olan Sadrazam Ali Rza drld, yerine ok daha kararl olan Bahriye Nazr Salih Paa geldi. Daha keskin milliyeti tutum yava yava stnlk kazanyordu. Mttefikler durumun bu ekilde devam edemeyeceini anlamlard. Otoriteleri dpedz kmseniyordu; eer bir an nce enerjik nlemler alnmazsa, bsbtn kmek tehlikesiyle yz yzeydiler. Babakanlklarn Londra'da yaptklar bir toplantda, Trklere bir ders verilmesi ve yenilmi lke olarak nasl davranmalar gerektiinin retilmesi kararlatrld. Bu cezalandrma sadece bakentle snrl kalmak zorundayd. nk fiili iktidarlar sava gemileri toplarnn menzilinde bitiyordu. Bylece alabildikleri ancak yarm bir nlem olabildi, gerek gcn arlndan yoksun bir jestti bu sadece. Umulann tam tersi etkileri oldu ve stelik uzlamaz generalin eline de ihtiyacn duyduu kozlar verdi. Olacaklarn belirtileri nceden grlmt. 10 Mart 1920'de Lord Curzon, lordlar kamarasnda ''lkenin her yanna anari
78

egemenken, zorbalk ve zulm kol gezerken, mttefikler stanbul'da kendileriyle alay edilmesine daha uzun sre katlanamazlar'' diyordu. Mttefiklerin Altn Boynuz azndaki limanda bulunan sava gemileri her gn biraz daha oalyordu. Kontrol subaylar Anadolu'dan geri ekiliyordu, eitli yerlerde bulunan igal birlikleri derhal yola kmak emri almt. Ankara'daki ngiliz temsilci apar topar ayrlmt, Rauf Bey stanbul'da, tilf devletlerinin grne baklrsa, milliyeti milletvekillerini tutuklatmak ve bir Damat Ferit kabinesini ibana getirmek niyetinde olduklarn bildirdi. Mustafa Kemal telgrafla verdii cevapta, nderlerin ele gememeye bakmalarn ve zamannda gvenli bir yere snmalarn bildirdi. Derken 16 Mart 1920 sabah ok erken saatlerde cezalandrma harekt balatld. Yaplan i stanbul'un daha esasl, szde ''disiplinli'' igaliydi. Harekt mttefik silhl kuvvetlerinin bakomutan sfatyla ngiliz generali Sir Henry Wilson ynetiyordu. Paris ve Roma geri ortaklaa alnacak nlemleri onaylamlard, fakat bunun uygulamasna katlmak istemediler. Bu yzden igal karmas yalnzca ngiliz Deniz Kuvvetlerince yapld. Fransa ile talya igalin baarldn ve bakentin tmyle ngiliz denetimi altna girmek tehlikesinin belirdiini grnce, hemen harekete geip kentin denetiminde paylarn istediler. ngiliz birlikleri bir baskn harektyla ana caddeleri tuttular. Trk karakollarna ve polis merkezlerine girdiler, telgrafhaneleri ve btn nemli devlet binalarn igal ettiler. Harbiye nezaretinin telgraf merkezinde yiit bir memur, Ankara'yla balanty srdrmek iin, son saniyeye kadar grevi banda kald. Son telgraf yleydi: ''ngilizler kente girdiler. Sabahn erken saatinde, askerlerimiz henz uyurken nbetilere saldrdlar. Alt l ve on be yaral var.
79

Durmadan yeni birlikler caddelerden geiyor. u anda ngiliz askerleri bakanla yaklayorlar. Geldiler. Nizamiye kapsndalar. Balanty kesiniz. ngilizler burada.'' Ondan sonra da Ankara'nn bakentle balants kesildi. Daha geceden mill parti milletvekillerinden bir ksm evlerinde tutuklanmt, aralarnda Rauf Beyle Fethi Bey de vard. Hepsini zaten dolu olan hapishanelere kapattlar; buralarda siyasal nedenlerle tutuklanm, kimi st kimi alt rtbeden bir yn subay ve memur, adi sulularla birlikte, alda koyunlar gibi st ste bulunmaktayd. Bazlar yanllkla tklmt buraya, bazlar da neyle sulandrldklarn bilmeden iki yldr buradayd. Ertesi gn btn hapishaneler boaltld; ierde kim varsa ister bakan ya da soyguncu katil, ister milletvekili veya hrsz, ister sulu ister susuz olsun, hepsi hibir sorgulama ya da buna benzer bir ilem yaplmadan, bir sava gemisine bindirilerek Malta adasna gtrld; orada hi de iyi olmayan koullar altnda, kalede tutsak hayat yaamaya baladlar. stanbul'un zorbaca igalinden ok, zellikle bu keyfi srgn, ciddi sonular dourmutur. Bir ngiliz bu konuda ''Byk Britanya adaletine olan inan ok ar bir darbe yemitir'' diye yazar. Bakentten genel bir gtr balad. Milletvekillerinden bir ksm tam zamannda kamay baarmt; onlar subaylar, memurlar ve mill harekete katlm ya da imdi katlmay dnen herkes izledi. Padiaha kar nefret duygusu gittike byyordu. Onun danmalarnn tutuklanan kimselerin adlarn dmana verdii syleniyordu. Mttefikler kendilerini bir bakentin sahibi olarak grmekteydiler; ne var ki buras aslnda bir bakent deildi artk. On ikiden vurmak istemilerdi, ama karavana atmlard. stanbul'da skynetim iln edildi. Basna ok kat bir sansr kondu. Posta, telgraf, polis rgtleri mttefiklerin ynetimi
80

altna girdi. Bakanlklar ilevlerini srdreceklerdi, fakat sk gzetim altnda bulundurulacaklard. Halka hitaben yattrc bir bildiri yaymland, zetle kendi halinde uysalca yaamann en bata gelen yurttalk grevi olduu belirtiliyor ve bildiri ''Her Trk devleti vatandann en birinci devi, sultann buyruklarna boyun emesidir'' szleriyle bitiyordu. Sultan Vahidettin kendini millciler kbusundan kurtulmu sayyordu. ok iyi bildii bir ey de -bunu sadece o ve Mustafa Kemal bilmekteydi- generalin baarya ulamas halinde tahtn da saltanatn da sona ereceiydi. Millcilere kar acmasz dmanl, ngiltere'ye drt elle sarlmas ve korkusundan ileri gelen krce tutumu hep bundan kaynaklanyordu. Oysa cesur bir adm atabilseydi belki kendini kurtarrd, ama hanedann saltanatn kurtaraca kesindi. stanbul'a kar giriilen zorbaca igal btn lkede bir fke frtnas estirmiti, tam bu srada Anadolu'ya kasa, mill hareketin bana geseydi, Mustafa Kemal cumhuriyet kurma amacn biraz zor gerekletirirdi. Peygamberin vekili, Allahn yeryzndeki glgesiydi, bu sfatlara sahip olmak ise geni Mslman kitlesi iin henz bo kavramlar durumuna gelmemiti, aksine inanla benimsenmi olgulard. Fakat Vahidettin, kudretli Byk Britanya'nn, Anadolu'daki ayaklanmay bastrmak iin yeterince gc olduundan emindi. Padiah ile Londra'daki kabine imdi yazglarn birbirlerine balam haldeydiler, ya da en azndan Vahidettin byle olduuna inanyordu. ngiltere, imparatorluu iinde bulunan kalabalk Mslman halklar hesaba katarak, halifeyi desteklemek zorundayd; ayn ekilde kendi safnda yer alan uysal padiah tahtnda tutmas, stanbul'daki yasal hkmeti lkede yeniden yetkili duruma getirmesi gerekiyordu; ancak ondan sonra gelecekteki bar antlamasnn kabul ve
81

uygulanmas sz konusu olabilirdi. Milliyeti parti yeniden devrimci grup durumuna dnm ve balangtaki havaya brnmt. Bu partinin tmyle kkn kurutmaktan baka are yoktu. Aslnda artk fiilen var olmayan parlamento, resmen de datld. Damat Ferit Paa tekrar sadrazaml stlendi; -Bundan Fransa ile talya hi de honut kalmamt- Kabinesini sadk yandalarndan kurdu srtn ngilizlere dayayarak, tam yetkiyle hkmeti ynetmeye koyuldu. Damat Ferit Arnavuttu, biraz da Krt kan tayordu. Yllar onu inat yapm, ama bilgelikten yoksun brakmt. D grnyle bir ngiliz centilmeni olmasna ramen, iinden hep bir oymak beyi kalmt; hl ksasa ksas tasarmlaryla yanyordu, sadakati kr krne denilecek derecedeydi, enerjik olmaktan ok dik kafalyd; kurnazca ilikiler kurmak ve ustaca siyasal manevralar evirmek yeteneinden yoksundu, nitekim enerjik olduu kadar, cin dnceli de olan Ankara'daki generalin karsnda politik adan grd ii yzne gzne bulatran biri olmaktan ileri gidemedi. Damat Ferit efendisine ve padiah kaynbiraderine kt hizmet etmitir. Vahidettin gcn saltanattan alan yldrmlarn Kemalistler zerine yadrmakta duraksama gstermedi. Halife sfatyla eyhlislma bir fetva verdirdi, bu fetva millcilerin kann hell iln ediyor ve btn inananlar asilere kar kutsal savaa katlmaya aryordu. Bir padiahlk iradesiyle de Mustafa Kemal ile yandalar idama mahkm edildi. stanbul'da ise bakaldran bu general ile arkadalarna verilen idam cezasnn infaz edilmi olduu sylentisini kasten yaymlard. Haber Mustafa Kemal'in bakentte oturan annesinin kulana da geldi. Kadnn oluyla hibir temas yoktu, bu yzden onu uzun zaman ld sand. Ayrca olunun Mslman cemaatinden kovulmu olmas da ar
82

dindar duygularna ok aclar vermi olmaldr. O yllarda zaten zayf olan gzleri, hemen hemen tmyle grebilme gcn yitirmitir. Harbiye nezaretindeki telgrafnn araclyla stanbul'da cereyan eden olaylar renen Mustafa Kemal, derhal misillemelere giriti. Hl Anadolu'da bulunan birka ngiliz kontrol subay tutukland. Demiryolu kavak noktas olan Eskiehir'de bir ngiliz bl duruyordu: Konya'dan grevi devralmak zere gelecek talyan igal birliini beklemek zorunda kalmt. Trk kuvvetleri ngilizlere saldrp kenti kuattlar. ngilizler ar kayplar vererek kuatmay yar kmay baardlar. Aslnda tam bir sava nedeniydi bu, fakat Byk Britanya bu hakareti sineye ekti. Konya'daki talyan askerleri de savaarak Yunan hatlarnn batsna doru, zmir'e ekilmek zorunda kaldlar. Anadolu mttefiklerin btn birliklerinden ve btn denetim rgtlerinden temizlenmiti. Bundan birka gn sonra, Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal tarafndan lkede yeni seimlerin yaplaca iln edildi. Bu yeni parlamentonun eskisiyle hibir ilikisi yoktu. Olaanst yetkilere sahip, hem yasa yapc, hem yasa uygulayc bir millet meclisi karakterindeydi. Bu haliyle Fransz byk devriminin mill meclisine benziyordu ve Dou iin ayn derecede byk anlaml bir kurulu olacakt. Toplanaca yer olarak Ankara belirlendi. Kendi kararghnda yaplmas baarlamam bulunan i, imdi ngiltere'nin farknda olmakszn yapt yardmla gerekleiyordu. *** 1920 ylnn o ilkbaharnda Ankara halk, grmeye hi alk olmadklar cinsten bir yn adamn kentlerine akn akn geldiini grd. Uzun yllar Berlin'de ya da Paris'te atae olarak yaam subaylar, stanbul'daki bakanlklarn yabanc
83

eliliklere girip km makam sahibi byk memurlar, imdiye kadar Boazii'ndeki grkemli yallarda, pek kibarca bir hayat srm varlkl beyefendiler... Hatta bir gazete sahibi bask makinesi ve dier btn gereleriyle birlik te kagelmiti; btn makinelerini Anadolu'ya giden yollar kesmi bulunan dman hatlarnn arasndan kaak gibi geirmi ve sandklarn yklendii bir deve kervanyla zafer alay gibi Ankara'ya girmiti (*). Bu kk tara kentinde barnacak yer yoktu, daha dorusu byk yangndan sonra geride pek az konut kalmt. Eldekilerle iyi kt yetinilmeye alld. Her ke bucaktan yararlanld. Varsn insan darack odalara -hem de yllarcatkl yaasn, plak demeler stnde yatsn, bataklktan gelen sivrisineklerin saldrsyla ancak blk prk uyuyabilsin, pencerelerde cam olmasn, odalarn ince duvarlarnda kocaman yarklar bulunsun da, aralarndan yazn toz, kn kar ieri girsin ve kzgn temmuz scanda bir damla su bulunmasn... bir byk davaya hizmet etmenin cokusu, btn bunlar nemsiz klyordu. Eski tarm okulunda, Aa Pomeranya kasabalarndan birindeki ortaokuldan daha byk ve daha iyi durumda olmayan bir binada genelkurmay kararghn kurmutu. inde allan kk salonda balangta yemek de yeniyor ve yan yana sralar halinde yatlyordu da. Kaam, eski ahap evler bakanlk olmutu. Gazete sahibi bir ahr kiralam, iine makinelerini kurmutu ve ok gemeden gerek bir gazete, yeni lkleri yayan Hakimiyet-i millye gazetesi yaymland. Bakan ve en yksek ynetici Mustafa Kemal, dorudan doruya telgrafn yan banda olmak iin, kk istasyon binasnn iki odasnda kalyordu. _____________
(*) Yunus Nadi

84

Ankara'nn bu yeni sakinleri, Trkiye'de aydnlarn pek ince bir st tabakas, yaamalarn deerli ve rahat klabilecek ne varsa hepsini arkalarnda brakmlard. Yurtlarndan uzakta, oluk ocuklarndan ayr yayorlard; uygarln konforundan, gler yzl stanbul'da ya da yabanc lkelerde bol bol nasiplendikleri kltrn gzelliklerinden vazgemilerdi. Dtan baklnca ilkel yaama basamaklarndan aa inmilerdi, ama ilerinden bakalar iin bir eyler yapabilmenin engin doruklarna kmlard. Bu insanlar yl sreyle Anadolu'nun ortasnda kapal kaldlar, dnyann geri kalan ksmyla btn balar kesilmiti. Fakat geen bu zaman iinde yepyeni bir ruh, Ankara ruhu denilebilecek bir ruh olutu. inde filizlenip serpildii topraklarn, sert iklimin, yaama koullarndaki katln damgasn tayordu. Bu tpk bir zamanlar Brandenburg kumlu dzlklerinin Prusyal ruhunu ekillendirmesine benziyordu. Her zaman grld zere ruhsal deiim, d grne de yansmt. Uysallk, Doulu yzlerdeki o hafif belirsizlik, davranlardaki rahat geveklik, ardan alan hafiften uyuuk sakinlik kaybolmutu. Yz izgileri sertlemiti; ehrelere durup dinlenmeyen bir irade zorlamasnn gerilimi yansmt; baklara tuttuunu koparan bir k gelmiti; konumalar belirginlemi tavr ve hareketler canlanmt. Bu yeni insanlarn ardnda eski Dou, btn atafatl tantana ve grkemiyle, Bizansvari trenleriyle, Ortaa gelenek ve grenekleriyle, tm romantizmi ve renkliliiyle kmekteydi. Bu Dou oktan hurdalam, an gerisinde kalmt, gerek z oktan yamalanmt, sadece Binbir Gece Masallarndan hayaletimsi bir glgeydi artk. Nesnellik, pratiklik, gerekilik yeni sloganlard, ilk nclerce ou kez gereksiz yere de abartlmt. Artk ekil, d
85

grnt deil, yalnz ierik, z geerli olacakt. Bir i yapmak, verimli olmak nnde eilecek yeni Tanrlard. Saduyuya tapmak, saf akl, grnmeyen bir Tanr'ya tapmann yerine geiyordu. Deerli olan kendine gvendi, bunun gerei de zihinsel gleri alabildiine zorlamakt. Spor giysili general, bu Ankara devrimcilerinin gerek modeliydi. Onu rnek alyorlar, onun yolundan gidiyorlard. Adeta yzler bile sanki ona benzetiliyormu grnyordu, herkes sertlik ve kararllktan yana ayn tutumu benimseme yarndayd. Mustafa Kemal onlarn iinde, o gne kadar Doulu insanlara ok uzak kalm disiplin ve rgtlenme yetilerini uyandrmay bilmiti; Ankara'nn havasnn karakteristlii olmu bulunan bu pritanizm de ondan kaynaklanyordu. Mustafa Kemal, tpk Cromwell gibi btn bi nesile damgasn basmtr. 23 Nisan 1920'de Millet Meclisi Ankara'da topland. Seimler daha ok bir formalite ii olmutu. Milletvekillerinin hepsini Kemalist hareket yandalar kazanmt, zaten baka trls de olamazd. Al gn zellikle Mslmanlarn kutsal gn cumaya rastlatlmt. Millet Meclisi tam kadrosuyla nce Hac Bayram Camii'nde cuma namazna katld; bu namazda -tarihin yazdna gre- ''Kuran'n ve ezann nuru btn inananlarn zerine indi.'' Hutbede zellikle uzatlm bir blm halinde Allah'n ltuf ve inayetinin padiah ve halifenin yce ahsndan esirgenmemesi iin niyaz edildi. Namazdan sonra saygdeer milletvekilleri, nlerinde tanan Peygamber'in yeil bayran topluca izleyerek, bir alay halinde toplant binasna geldiler, kapnn eiinde, Mslman tresi gerei, iki koyun kurban edildi. Benzeri trensel cuma namazlar, Ankara'nn direktifiyle ayn gn, en kk kylere kadar Anadolu'nun btn camilerinde
86

klnd. Bu dzenlemede Paa'nn kurnaz parma hemen farkediliyor. Bylesine dindarlk gsterilerine ihtiyac vard. Halk ynlar henz Ortaa'n dinsel balar iinde, nyarglara saplanm durumdayd. Onlarn bu balarn zmek, birka yzyl bir hamlede ap, modern bir devlet yapsn hemen kurmak istiyordu. Byle bir ie dorudan doruya asla kalklamazd; bundan dolay btn oyunlara bavurmak, btn rolleri oynamak onun en doal hakkyd. Devrimci taktii uygulamada hayranlk uyandran bir daha gstererek, herkesi inandrmay ve hareketleri hakknda herkesi ynlendirmeyi bildi; bylece de kullanabildii srece bir partiyi veya bir akm asla kendisine dman yapmad. Daha sonra ykaca khnemi dinsel kurumlar, o gnlerde kendisine mttefik yapmasn bildi. Anadolu'nun yksek dereceden din adamlar onun safnda yer alp kendisini desteklediler. O zaman onun slamiyet'in kurumlarna kar birtakm giriimlerde bulunabileceini pek az kimse sezinleyebilmitir. Bir kar fetva hazrlayan tara ulemas (*), yine Kuran'n yasalarna dayanarak eyhlislamn bir eit aforoz niteliindeki fetvasn geersiz iln ettiler, nk bu fetva yabanclarn zorlamas ve basks altnda verilmiti. Ancak bu protesto,halifenin silhn -ksa bir sre sonra grlecei zere- btnyle etkisiz klamamtr. Pek yoksulca denmi bir snf odasnda, akamlar tenekeden iki gaz lambasyla aydnlanarak, Millet Meclisi yeni devletin temel talarn koyuyordu. Bunlar ''Mays Kararlar'' denilen, geici hkmetin iktidarna ilikin yasayd. ______________
(*) Bata Ankara Mfts Rfat Efendi olmak zere 153 mft.

87

Saltanat ismen dokunulmaz kald. Alnan btn nlemlerin yce sultan ve halifeyi korumaya, hkmdar ve Osmanl lkesini yabanclarn elinden kurtarmaya hizmeti amalad en belirgin biimde dile getirdildi. Bununla birlikte padiah, igal kuvvetlerinin bir tutsa durumunda olduundan, kararlarn da serbeste veremediinden dolay, geici bir sre iin hkmdarl askya alnyor, btn hkmet yetkisi yine ''geici'' olarak Millet Meclisine geiyordu. Geici hkmet kurulmasna ilikin bu yasa, kolayca anlalaca zere Mustafa Kemal tarafndan nerilmiti. znde dorudan doruya yaln halk egemenlii ilkesini ieriyordu. Geici durum sadece kar kyya gemek, iin imdilik zorunlu bir kpryd, fakat dn yolu grnte ak braklmt; bir kez teye varld m, bu kpr pekl sessizce atlabilirdi. Millet Meclisi hele tek bana ve ortaksz olarak devlet iktidarn stlensin, o zaman padiahn gelecekteki durumu hakknda karara nasl olsa kendiliinden varrd. Mustafa Kemal o gnleri yle anlatyor: ''Hkmetin ekli sorunu o gnlerde zellikle ok nazik bir konuydu. Bir neride bulunmazdan nce meclisin duygularn zihniyetini inceden inceye hesaba katmak gerekiyordu. Bu zorunluluuna boyun eerek, asl niyetin sakl tutulduu bir nerge verdim.'' Gerekten de bu niyet ylesine gzel gizlenmiti ki, onun nereye varmak istediini pek az kimse sezmiti. Daha sonralar yandalarndan bir ksm kendilerinin aldatlp kandrldn sylediinde, Mustafa Kemal buna itiraz ederek, birazck dikkatle Mays Kararlarnn prensipte bir cumhuriyet kurmak demek olduunun kolayca anlalabileceini belirtmitir. lerin yrtlmesi iin bir kurul oluturuldu. cra Vekilleri
88

Heyeti ad verilen bu kabinenin onbir yesi ilkin doruca Millet Meclisi'nce seildi, daha sonra bu seim bakannn nerisiyle yapld. Mustafa Kemal bu yetki geniletilmesini birka ay sonra elde edebildi. Kendisini her eyin stne, doruk noktasna kard; onu Millet meclisine bakan setiler, ayn zamanda hkmetin de bakanyd; bylece hem yasama erkini, hem yrtme erkini eline geirmi oluyordu; yani bir eit diktatrd, demokrasi harmaniyesine brnmt sadece. Byle olmak birlikte hibir zaman halk temsilcilerine aldr etmemek, ya da onlarn nerimini azaltmaya kalkmak gibi giriimlerde bulunmamtr. Hep parlamentoya dayand, ayn zamanda ona egemen oldu; parlamentoyu yceltti, onun ycelmesiyle kendi yerini de ykseltti; ounluk kararlarna boyun edi, fakat her zamanda kararlarn dn vermeksizin kendi istedii dorultuda alnmasn salamay bildi ok ender grlen bu politik ustal ile o, tepeden trnaa modern tipte bir devlet adamdr. O gnlerde yeni kurulan hkmete giren bir adam, ok gemeden Mustafa Kemal'in en nemli alma arkada olmutu. smet Paa'yd bu, o srada gen bir albayd, Ankara'ya gelecei gne kadar stanbul'da millcilere hizmet etmiti. Mustafa Kemal onu genelkurmay bakan (o gnlerde bu grev bir bakanlkt) ve bylece bir bakma ordunun bakomutan yapt. Fakat Ankara'ya daha yeni gelmi, gen bir albaydan emir almak, daha yal ve hareketin iinde daha nce hizmetler yapm generallerin houna gitmemiti. Ne var ki nder, yeni genelkurmay bakannn otoritesini kabul ettirdi, ondaki olaand nitelikleri derhal anlam ve bu st makama da zellikle getirmiti. smet Paa, nderin amacn daha bata, doru ekilde anlam ok sayda insanlardan biriydi; ondan hibir zaman zaman ayrlmam ve hibir
89

zaman da ona kar muhalif tavr taknmamtr. Ksa boylu, d grn hi de gsterili olmayan bir adamd; her zaman gler yzl ve dosta davranan bir yaratl vard; fakat bunun ardnda soukkanl hesaplar yapmasn bilen bir irade ve eylemde acmasz olan bir mantk saklanrd. Yeteneklerini sava meydanlarnda ne kadar baaryla gstermise, yeil rtl konferans masalarnda da gstermitir, belki de buralarda daha da iyi gstermitir. Ar iitmesini diplomatik bir meziyet durumuna getirmesini bilmitir: Her zaman sadece iitmek istediini kadarn iitirdi ya da sarln kalkan yaparak syleneni bir kere daha tekrar ettirir, bylece iyi hazrlanm bir cevap verebilmek iin zamanda kazanrd. Millet Meclis srekli oturumlar yaparak yasama grevine devam ediyordu. stanbul hkmeti tarafndan yabanc devletlerle yaplm btn antlamalar, uzlamalar, ekonomik projeler geersiz iln edildi. lkenin btn gelirleri, bu arada padiaha ait tanmaz mallar ve dinsel amal vakflar da Ankara'nn ynetimi altnda girdi. Bakent bylece mali adan felce uratlm oluyordu. stiklal Mahkemeleri adyla bir devrim mahkemesi kuruldu, Ankara hkmetine kar giriilecek her eylem, yalnz muhalefet dzeyinde kalsa bile vatana ihanet olarak iln edildi. Fakat bu olaanst mahkemeler her zaman ll snrlar iinde kaldlar, ne Rus ''eka''s gibi korkun bir anlam kazandlar, ne de Fransz devrimini halk mahkemeleri gibi kendi saflar iinde lm satlar. *** Sultan Vahidettin ile enitesi Damat Ferit, asi generalle ''yardaklarn'' yalnzca lnetleme yamuruna tutmakla yetinmediler. Zaman, ayaklanmann yuvasna kar eyleme gemeye ve sahte peygamberler tarafndan kandrlm
90

kullar, eskisi gibi zat ahaneye kar ykmllklerini yerine getirmeye ve itaata sevk etmeye elverili grnyordu. Yksek komiserler de, Trklere vermek istedikleri dersin amacna ulaamad anlam olacaklar ki, padiah oktan beri isteyip durduu izni vererek, onu silhl g kullanmakta serbest braktlar. Anadolu'daki asilere, kesin sonu alnacak bir darbe indirmek iin, byk apta hazrlklar yapld. Padiaha sadk subaylarn komutasnda, halife ordusu diye bir silhl kuvvet oluturuldu ve bakentten Kkasya'nn kuzeybatsna doru yola karld. erkez asll Anzavur adnda, gzpek bir eteba, padiah ordusunu glendirmek iin bir sr gnll birlikler kurdu. Ayrca Krt'lerin bulunduu blgelere ajanlar gnderilip buradaki oymaklar ayaklandrld. Btn lke, tahtn ve mihrabn savunulmasna davet edildi. Padiaha ballk duygusu ylesine salam kk salm ve halifenin buyruklar ylesine kutsal saylyordu ki, Anadolu'nun birok yerinde ayn anda Ankara'ya kar isyanlar alevleniverdi, ksa zamanda da yaygnlk kazand. Halife ordusu da ilk zaferini kazanm ve Kemalist birlikten koca bir tmeni tutsak almt. Ankara ou birbirinden uzak yerlerde kan isyanlar bastrmak ve padiah ordusunun lke iinde daha fazla ilerlemesini engellemek iin ok byk zorluklarla kar karya kald. arpmalar btn mays ay boyunca srd, hatta padiah yanls gnll mays ay boyunca srd, hatta padiah yanls gnll eteleri Ankara'nn yan bana kadar ilerlediler. Terazinin bir o kefesi, bir bu kefesi, ar basyordu. Saltanat m, demokrasi mi, sorusunun cevab ince bir pamuk ipliine bal grnyordu. Sonucu belirleyen yine galip devletler oldu. 1920 Maysnn sonunda -mtarekeden bir buuk yl sonra91

Paris'te kararlatrlm bulunan bar koullar renildi ve bir anda manzara deiiverdi. Zorla dikte ettirilmek istenen bu bar, binbir glkle gerekletirilmi bu doum, Osmanl mparatorluu'nun sonu demekti. mparatorluk Avrupal miraslar arasnda paylalarak yklyor ya da tpk Avusturya-Macaristan gibi bir dizi bamsz devlete blnerek darmadan ediliyordu. Trkiye, Kkasya'nn ortasnda, yaama gc bulamayacak, kk bir kara devleti durumuna sokulmutu; eski bakenti ve denize tek k yeri olan stanbul milletleraras kontrol altna alnmaktayd. stelik Trkiye diye ortaya kacak yerler de, ayrca (bu nokta daha sonra aklanmtr) ngiltere, Fransa ve talya arasnda varlan ''l anlama'' ile bu lkelerin ''kar alanlarna'' blnyor, bylece bamszlna ilikin son kalnt da ortadan kaldrlyordu. mzaland yerden dolay, Svres bar denilen bu antlamann balca hazrlayclarndan biri olan Lloyd George, avam kamarasnda yle diyordu: ''Hedefimiz Trk olmayan btn halklar, Trk boyunduruundan kurtarlmalarn salamaktr. Bir Mustafa Kemal'in ve onun gibilerinin, bylesi bir politikay engellemelerine izin verirsek, Avrupa'nn stne den grevi en kt ekilde yerine getirmemesi demek olur bu.'' Fakat lkesinin btn insanlar, bu byk devlet insanlar, bu byk devlet adam gibi dnmyordu. nl albay Lawrence, bar koullarna ilikin grlerini, 30 Mays 1920 tarihli ''Time''de yle dile getiriyordu: ''Bu belge galiplerin agzllnn aka onaylanmasndan baka bir ey deildir. Ortaklarn her biri sadece olabildiince byk lokma kapmay ve dierlerine de olabildiince az ey vermeyi dnmtr. Bu bar maddelerinden hibiri, eer yrrle
92

girecek olursa, yldan daha fazla yaamayacaktr. Bu adan antlama Versaille barndan ok daha anldr.'' Bu kehanet Trk bar asndan doru kt; sadece zaman bakmndan bir aksamas oldu. Svres antlamas geri imzaland, ama maddelerinden hibiri, hibir zaman gereklilik kazanamad. Galip devletlerin bu bar palmiyesi Mustafa Kemal'in imdadna tam zamannda yetimiti; kendisine dmanlar tarafndan yaplm kukusuz en iyi yardmd ve ayn zamanda ona davasn en parlak biimde savunmak olana vermiti. Barn neler getirip neler gtrecei haberi tm lkede bir frtna uultusu gibi yankland. Ancak imdi, Avrupa'nn bu acmasz saldrs karsndadr ki, mill dnce geni halk ynlar arasnda da kendisine salam bir zemin bulmutu. En cra kylerdeki Anadolu kyls bile, u anda varlnn sz konusu olduunu anlamt. Her ne ekilde olursa olsun bundan daha kts gelemezdi. Bir avu uzak grl adamn ektii tohum baak vermekteydi. artk Ankara'daki Paa'y kurtulu ve umut olarak grmeyen hemen kimse kalmamt; bylece hemen her Trk de imdi milliyeti olmutu. Yalnz padiah ile eski kafal Trk evreleri hl umutsuz aresizlikleriyle ngiltere'nin eteine drt elle sarlmaktaydlar. sava bir anda Ankara'nn lehine dnverdi. lkedeki isyanlar sona ermiti; sadece Krtler arasnda bir sre daha alevi devam etti. Haziran balarnda mttefiklerin igalinde bulunan ve kibirli filolarnn egemenliindeki bakent bile tehdit altna girmiti. Yarm gnlle dven padiah ordusu, Kemalistler tarafndan bozguna uratlm, ete ba erkez Anzavur vurulmutu. stanbul blgesini korumak iin tahkim edilmi
93

bulunan zmit'teki zayf ngiliz hatlarnn arkasna snyorlard. Milliyeti gnll birlikler de bunlar kovalamaktayd; bylece zmit'in her iki yanndan Marmara kylarna ve hatta stanbul Boaz'nn yaknlarna kadar ilerlediler. Ayn anda bakent arkadan da, Dou Trakya'da mill harekete eyleme geirmi bulunan General Cafer Tayyar'n birliklerinin tehdidi altna girdi. Bunun ardndan btn Trk mill ordusunun Mustafa Kemal'in komutasnda stanbul'un nnde grnmeyeceini kim bilebilirdi? Mttefiklerin igal birlikleri bylesi bir eyleme kar srekli direni gsterebilecek gte deildi. Londra ok g durumda kalmt. Bu lgn Mustafa Kemal'den daha da tehlikeli, baka bir byk hasm daha ortaya km, imdi Britanya dnya imparatorluunu sktryordu. Rusya'nn Sovyet ordular, ngilizlerin son umudu olan General Vrangel'i perian edip Krm'a geri pskrtmler, Kafkasya'daki devletleri de Bolevikletirmeye balamlar, ran'a girmiler ve bu lkeyi ngilizlere kar ayaklandrmlard. Lord Curzon'un -Kafkas lkeleri ile ran' ngiltere'nin nfuz alan iine almak, stanbul'da gvenlik bir ara-sle Hindistan'a karadan ikinci bir kpr kurmakeklindeki ileriye ynelik plnlar, Bolevik atlm karsnda tm umutlar boa karak yklmt. Kafkas ya ile ran'dan ksa sre nce vazgemek zorunda kalnmt; Anadolu'da artk tek tk bir ngiliz askeri bulunmuyordu. imdi bir de Ankara ile Moskova'nn ittifak grmelerine baladklar syleniyordu. Boleviklere Anadolu ve ran zerinden gneye giden yollar alm bulunmaktayd. stelik Hindistan'da huzursuzluklar ba gstermiti. Msr ise kargaa iindeydi. ngiltere seferberlii daha yeni sona erdirmiti, elde kalan kk ordusu, rlanda'daki ayaklanmayla urayordu. Yeniden bir seferberlik yapmak, stelik bunu Douda
94

savamak iin yapmak, hayr, u anda lke bunu kabullenecek havada deildi. Paris'te de durum hi de daha iyi deildi. Franszlar Kilikya'da ylesine kt duruma dmlerdi ki, Ankara'yla ikili bir mtareke yapmak zorunda kalmlard; bir ''Byk Devlet''in Anadolu asileriyle ilk antlamasyd bu. Suriye zerinde manda ynetimi de ciddi skntlar yaratyordu, ayrca Afrika'da ve Ren blgesinde ynla sorun ba gstermiti. Mttefiklerin babakanlar umutsuzca are aratryorlard. te tam byle bir ann gelmesini bekleyen biri vard: Venizelos, kurnaz olduu kadar sevimli de olan Yunanl. Paris'te srekli evreyi dinleme nbetinde kalm, bu arada zmir'deki Yunan ordusunu durmadan takviye etmi ve ileri harekete hazr duruma getirmiti. imdiye kadar onu, bar antlamasna gre Yunanistan'n payna den blgenin snrlarndan teye gemekten hep alkoymulard. Ama imdi yunan ordusu, mttefiklerin iine dtkleri kskatan kurtulmalarna yardm edebilecek tek silhl kuvvetti. Venizelos tilf devletlerine, onlarn kalc olarak hizmet etmeye hazr bulunduunu bildirdi, bu hizmetin karlnda kk bir dl, sadece Anadolu'da biraz daha toprak istiyordu. Mareal Foch apnda askeri uzmanlarn da hazr bulunduu ''Hythe'' konferansnda, neler yaplmas gerektii konusunda anlamaya varld. Yunanllarla birlikte ngiliz filosu da harekta katlacakt. Venizelos'a btn Trakya'y derhal igal etmesi iin izin verildi, bylece stanbul'daki yksek komiserler arkalarndan gelebilecek bir saldry dnp kayglanmaktan kurtulacaklard. Fransz babakan Millerand, Kilikya'da Trk basksn hafifletmek iin, bu harektn olabileceince abuk gerekletirilmesini srarla istiyordu. Akdeniz'deki btn ngiliz deniz kuvveti Altn Boynuz nnde
95

topland. Sonra da 22 Haziran 1920'de Yunanllar, kuvvetli iki kol olarak General Paraskevopulos komutasnda zmir blgesinden ileriye doru yrye geti. Ankara tehditkr belirtileri gz nne alarak Bat cephesini elden geldiince takviye etmiti; cepheye Ali Fuat Paa komuta ediyordu. Fakat birliklerin byk ksm 1000 kilometre uzakta douda bulunuyordu ve bu tarafa aktarlamyorlard. Ayrca mill silhl kuvvetlerin, resm adyla -Kuvay Millye'nin rgtlenmesi de henz tamamlanmamt. Donatm ve cephane olarak ne bulunabildiyse toplanmt, ama bunlar uzun boylu yetecek kadar deildi. Yunanllarn karsna kan gerekten garip bir ordu oldu, d grnleriyle bu savalar Fransz byk devriminin ilk ordusundaki ''Klotsuzlar-sansculette'' andryordu. Askerlerin ou yalnayakt, partal giysiler iindeydi, eitli modellerde ve eitli zamanlara ait filintalar ve tfeklerle silhlandrlmt. Kalabalk gnll gruplar iinde, hapisten km mahkmlar ve her eidinden yolkesen apulcu silhrleri, ganimet ve bol kazan umutlar verilerek almak zorunda kalmt. Buna karlk Yunan ordusu sayca ok stnd, ayrca Fransa ve ngiltere tarafndan verilmi en modern malzemeyle donatlmt; komutanlarnn yannda sava deneyimi geirmi ngiliz subaylar danman olarak bulunuyordu. Bu birliklerin sistemli ilerlemesine kar, mill kuvvetlerin st ba perian, derme atma blkleri elbette ki bir ey yapamazd. Nitekim Trklerin btn Bat cephesi bir anda sarsld, geriye ekildi ve zld. Ali Fuat Paa ancak byk demiryolunun yaknlarnda, dzenli birliklerin bir ksmn durdurup yeniden bir cephe oluturmay baarabildi. Aa yukar ayn gnlerde, baka bir Yunan ordusu Trakya'da ilerlemeye balam ve stanbul'a kadar btn blgeyi Kuvay Millye birliklerinden temizlemiti. Bu birliklerin
96

ou tutsak alnd, aralarnda komutanlar Cafer Tayyar Paa da vard. Yunanllar Anadolu'da Bursa'y fethettiler ve sonra bu kentten gneydou dorultusunda, yaklak Anadolu demiryoluna paralel giden bir hat oluturup durdular. Daha fazla ileri gitmeleri tilf devletlerince gerekli grlmemi ve uygun da bulunmamt. Marmara'da ngiliz kartma birlikleri Bandrma'nn kuzeybat kylarndan zmit'e kadar olan kesimi igal ettiler ve burada Yunanllarla temasa geldiler. *** Mill kuvvetler dmanla yapt ilk ciddi atmada tam bir baarszla uramt. Bu klotsuzlar ordusu sadece bir korkulukmu izlenimini uyandrmt. Mustafa Kemal de bu korkulukla btn dnyaya blf yapmt. Ankara'da Millet Meclisi'ni fkeyle birlikte ylgnlk sarmt. Bazlar heyecanla yenilginin sorumlularn suluyor ve olaanst mahkeme nne karlmalarn isteminde bulunuyorlard, tpk Fransz devriminde olduu gibi yenilen generallerin ba vurulsun isteniyordu. Fakat byle bir terr kendi saflarnda onarlmaz gedikler aard. Balca sorumlular olan Ali Fuat Paa ile Bekir Sami Beyin mecliste ok sayda yanda vard. Sonunda sulamalar bizzat Mustafa Kemal'e yneltildi. Mustafa Kemal ok zor anlar yaad ve heyecana, telaa kaplanlar yattrmak iin btn hitabet gcn kullanmak zorunda kald. Byk bir ustalkla yenilginin suunu stanbul hkmetine ykledi. Padiah ordusuyla uzun uzadya uralmas ve isyanlarn bastrlmas abalar mill kuvvetleri hrpalam, zayflatmt. Yunanllar saldrya getiinde henz kendisini tam anlamyla toparlayabilmi durumda deildi. Sayca az ve kt donatlm bu kuvvetlerle ellerinden geleni yapm bulunan komutanlar deil, padiah
97

sorumlu tutulmalyd. ok gemeden Ali Fuat Paa kendi isteiyle komutanlktan ekilmeye raz edildi ve erefli bir grevle Moskova'ya gnderildi. Yerine smet Paa, genelkurmay bakanl grevi yine stnde kalarak, Bat cephesinin ynetimini stlendi. Yunanllar karsnda belirgin ekilde baarszla uranlmas, lml akmn Millet Meclisinde stnlk kazanmas tehlikesini de dourmutu. Cesaretini kaybedenler vard, daha fazla direnmenin bouna olduu syleniyordu, lkede ifte hkmet bulunmasn biroklar sindiremiyordu. stanbul'la uzlamaya varlmas istenmekteydi; belki de grmeler yaplmas yoluyla bar antlamasnda baz maddelerin yumuatlmas salanrd. Mustafa Kemal sarslmaz bir kararllkla hedefinden amyordu: zgr Trkiye, ne daha ou, ne daha az. Keskin gzleri galip devletlerin cephesinin grnd gibi salam kurulmadn fark etmiti. Fakat giderek byyen ylgnl da nlemek gerekiyordu; karamsar etkiler yapan atlaklar tekrar kapatlmalyd, ancak bu sefer szle deil, eylemle. Bunun iin olanaklar da doudayd. Svres antlamas Kafkasya'nn gneyinde -Rusya topraklarndan baka, geni bir Trk blgesini kapsayan ve Karadeniz'de Batum'dan Hazar denizinde Bak'ya kadar uzanan- byk bir Ermeni devletinin kurulmasn ngrmt -yani gelip byk devletlerin himayesinde, Yakndou ile Rusya arasnda tampon bir devlet bulunsun istenmiti. ngiliz birlikleri hem Rusya Ermenistan'na, hem de Batum ve Baku'ya girmilerdi. 1919 Mays'nda da Erivan'da Ermeni hkmeti, Transkafkasya'nn Ermeni kesiminin bamszln, ayn zamanda Trkiye'deki Ermeni illerle birlemi blnmez bir cumhuriyet olduunu iln etmiti. Fakat giderek byyen Bolevik hareketinin Kafkas lkelerine
98

yapt bask karsnda ngiltere, igal ettii blgeleri boaltmak ve Yakndou Rusya'ya kar bir dernek kurmak plnlarndan vazgemek zorunda kald. 1920 Temmuzu balarnda son ngiliz birlii de Batum'dan ekilmi bulunuyordu. Mustafa Kemal zorla dikte ettirilmi Svres barnda, tam da bu bar antlamasnn stanbul hkmeti tarafndan trenle imzaland 10 Austos 1920 gn ilk gedii amaya ve antlamann Ermenilerle ilgili belirlemelerini, uygulamada dayanaktan yoksun brakmaya karar verdi. Ermeni Cumhuriyetine kar bir sefer plnlanmt; bu seferde doru olarak yapt hesap galip devletlerin korumak istedikleri bu lkenin yardmna koacak durumda bulunmadklaryd. Ayrca Ermeni engelinin kaldrlmas kendisine Rusya yolunu da aacakt. Moskova'yla ksa bir sre nce bir dostluk anlamas grmeleri balamt. Rusya, Trk milliyetilerini Asya'da ngiliz nfuzunun bertaraf edilmesi iin en uygun mttefik olarak gryordu. Her iki lke arasndaki eski ztlklar artk kalmamt. Moskova Sovyeti Dou Mslmanlarna yapt bir duyuruda, arlk ya da Kerenski hkmetinin imza koyduu btn anlamalarn geersiz olduunu iln etmiti. Ayrca bu duyuruda ''Trkiye'nin bllmesi ve Ermenistan'n zapt hakkndaki anlamann da yrtlp yok edildiini iln ederiz. Hi zaman kaybetmeyin ve srtlarnzdan lkelerinizi yzyllardan beri haraca kesmi haydutlar silkip atn. Onlarn yurdunuzu yamalamalarna izin vermeyin. Kendi lkenizin efendisi yine kendiniz olmalsnz. Buna hakknz var. Sizin yazgnz yine sizin elinizdedir'' deniyordu. Ermenistan'a kar seferin komutas Erzurum'daki mert asker Kzm Karabekir'e verildi. 28 Eyll 1920'de ileri hareketi
99

balad. Ermeniler yalnz brakldklarn grdler ve ancak pek az bir direnite bulunabildiler. Kasm banda mtareke dilemek zorunda kaldlar. 3 Aralk 1920'de yaplan Gmr barnda, Ermeniler kendilerine Svres antlamasyla verildii bildirilen btn topraklardan vazgeiyor ve Transkafkasya'da kk bir blgenin iinde kalmay kabul ediyordu. Bundan birka gn sonra da Rus birlikleri, Bolevik ayaklanmasnn balam olduu Erivan'a girdi. Ermenistan Sovyetler Birlii'nin bir cumhuriyeti oldu. Mustafa Kemal'in tam zamannda dzenledii bu baarl Ermenistan seferinin, o gnlerde pek olumlu sonucu olmutur: Korkulu yrekleri cesaretlendirmi ve direni kararlln glendirmitir. Sonra Ankara hkmetine arka cephesinde serbestlik salamtr. ncs de devrimci Trkiye ile Rusya arasnda dorudan temas kurmutur. Avrupaca boykot edilmi ve tannmayan bu iki g, birbirlerine gerekli olduklarn gryorlard. ngiltere Boazlara sahip olduu ve bylece Karadeniz'de donanmasyla egemenlik kurduu srece, gen Sovyet devletinin varl devaml tehlikede demekti. Kemalistlerin Misak- Millsinde ana isteklerden biri, stanbul ile Boazlara kstsz ekilde sahip olunmasn ngrdne gre, Moskova'daki devlet adamlar Ankara'y desteklemekle, kendi karlarn savunmu olacaklarn anlamlard. Buna karlk Trkiye iin Rusya, hem malzeme yardm kayna olarak, hem de moral destek olarak paha biilmez deerdeydi. Moskova'nn dostluu olmakszn Mustafa Kemal, gizli hedefine ulamay asla baaramazd. Bat devletlerinin Sovyetlere uygulad boykottan o, kendisine bol gelir getirecek sermayeyi elde etmitir. Anlamazlk konusu snr sorunlarn hzla zmledikten sonra Ankara'yla Moskova, bir savunma ve dayanma ittifak
100

yaptlar; deyim yerindeyse, milliyetilikle komnizm arasnda bir devrim nikh kyld, bunda iki tarafn da gizli hesaplar vard. imdi Ankara'ya Rus sava malzemesi ve paras akyordu, ancak bunlarla birlikte Bolevik propagandas da gelmekteydi. Gnderilen altn rubleler yalnzca hkmetin kasasna girmiyordu, gizli yollardan baz kimselerin ceplerini de buluyordu. Trkler desteklenmesine destekleniyorlard geri, fakat bir yandan kandrlmak da isteniyorlard. Sovyetlerin millcilerle ittifak sadece kendi savunmalarn amalamyordu, bu yolla Batya kar dnya devriminin yeni bir balant siperinin daha uzatlmas da dnlmekteydi. Mustafa Kemal esiz yetenekte bir devlet adaml gstererek Moskova'y kendi amalar iin kullanmay baarmtr, bir yandan onlarn Trkiye'yi Bolevikletirmek yolunda besledikleri umutlar asla boa karmam, br yandan da komnizm propaganda faaliyetini etkisiz duruma sokmutur. Ankara zellikle ilk zamanlarda, yeni Rus dost iin gerek ya da sadece yapmack bir cokuyla hayli alkalanmt. Biroklar kurtulu iin tek olanan bu Moskoval zgrlk kahramannn kollarna bir an nce atlmak olduunu dnyor ve sylyordu. Komniste tutumlar benimsenmiti, biroklar birbirlerine ''tavari-yolda'' diye hitap ediyordu. Bunlar bir de rgt kurmulard, yeleri iinde Millet Meclis'inden olanlar da vard. Oluum halindeki bu Trk Bolevizminin en nemli dayana ''Kuvay Seyyare'' denilen ete birliiydi. Balca nderleri, erkez asll Ethem, Reit, Tevfik adl kardeti; her devrim hareketinin ortaya kartt cinsten macerac tiplerdi bunlar. Kardelerden biri nl bir eteba olmutu, dier Meclis'te oturuyordu. Hibir ie yaramayan dzenli ordunun kaldrlmasn ve ete
101

birliklerine dntrlmesini istiyorlar, bir yandan da gizliden gizliye komnizmi amalayan bir devrim hazrlyorlard. etelere kar ok dikkatli bir tutum izlemek gerekiyordu, nk ok nemli hizmetler baarmlar ve evrede byk saygnlk kazanmlard. Moskova'yla olan dostlua sayg gstermek gerektiinden, bunlara kar komnist eilimleri gereke gsterilerek harekete geilemezdi. Mustafa Kemal ustaca bir manevrayla Ethem kardeleri haksz duruma itti ve hazrladklar komplolar tam eklini almazdan nce onlar hkmete kar itaatsizlie, sonra da isyana sevketti. Bylece istenilen bahaneyi elde etmi oluyordu. Ethem keye sktrlnca, savalarnn bir ksmyla Yunanllarn tarafna geti ve onlarn safnda dvt. imdi o gne kadar bu cesur kardee toz kondurmam olan Millet Meclis'indeki yandalarnn da gz almt. Tavariler birlii bylece darmadank edilmi oluyordu. eteler datld ve savalar ordunun disiplinli erevesi iine sokuldu. Mill hkmet iin gvenilir silhl kuvvet dzenli orduydu, onun gelitirilip bytlmesi almalarna hz verildi. Ky ya da kasaba, btn yerleim merkezlerinde her yirmi ev bir asker vermek ve bu askerin donatm iin para demekle ykml klnd. Bundan baka yk ve kasaplk hayvanlara, yem ve yiyecek maddelerine el konuldu. Halk seve seve btn fedakrlklara katlanyordu. Rus yardm sayesinde imdi artk ayakkab, niforma, silh ve cephane vard; eksiklii duyulan eyler de mttefiklerin kurduu engelleme hatlar kaak yollardan alarak getirtiliyordu. Btn Anadolu kocaman bir atlyeye dnmt. Herkes, yol yapmnda alan en basit iiye kadar herkes, Ankara'daki Paann sert elini omuzunda hissediyordu, herkeste onun ruhundan bir para yayordu adeta, gzleri her yerde herkese bakyor gibiydi.
102

Fakat en artc olan, galiplerin generale, sonunda kendi otoritelerini etkisiz duruma getirecek olan hazrlklarn yapmas iin zaman brakmalar ve onun huzurunu bozmamalaryd. Yunanllarn zaferinden sonra ne askeri harekt devam ettirmiler, ne de daha sonra pekl yapacaklar gibi; alttan alarak Ankara'nn direnii krmak yollarn aramlardr. Tersine kendi i gszlklerini en belirgin biimde da vuran bir tutum izlediler. Svres antlamas stanbul'daki resm hkmet tarafndan imzalanmt. Bu imzaya dayanarak padiahtan antlamann lkesinde geerlilik kazanmasn salamasn istiyorlard; bunun iin de kendisine alt aylk bir sre tandlar. Sylemesi kolay yapmas g bir iti bu. Zor kullanarak Anadolu'daki asilere hibir ey yaplamayacan grmlerdi. Elde bir iktidar arac olmazsa, nasl olur da lkede dzen salanabilirdi? Anadolu'ya gnderilen her birlik hemen Kemalistlerin safna geiyordu. Sultan Vahidettin, kendisine ok ac gelmekle birlikte, bir kere daha uzlama kavaln ekmecesinden karmaktan baka are kalmadn gryordu. Enitesi Damat Ferit, Arnavut ii zorbaca politikasyla btn kozlarn kullanp bitirmiti; millcilerin sinirine dokunan bir tipti ve ortadan kaybolmalyd, hem de bir daha gzkmemek zere. Yal sadrazam Tevfik Paa tekrar i bana arld. Kabinesine iki eski sadrazam daha alnmt: Millcilerle daha nce bahriye nazr olarak grm olan Salih Paa ve ztlklar arasnda bir kpr kurulmas sz konusu oldu mu, kendisine hemen bavurulan Mareal zzet Paa. Kolaylklar gstermek ve anlamazlklar tatlya balamak yoluyla, hkmetin iki bal olmas durumunun, tarihte imdiye kadar grlmemi bu ucubenin ortadan kaldrlabilecei umuluyordu.
103

kisi de lml milliyetiler olan Salih ve zzet paalar bu konuda arac olmak zere Anadolu'ya gittiler. zmit ile Eskiehir arasnda bir tren istasyonu olan Bilecek'te Mustafa Kemal'le bulutular, fakat byk bir hayal krklna uradlar. Paa bir uzlamaya asla yanamyordu; mill hkmetin padiah tarafndan tannmasn ve stanbul hkmetinin ortadan kaldrlmasn, yani tam anlamyla Ankara'nn egemenlii altna girilmesini istiyordu. Gnderilen araclar ters yz geri dnmek istediler, fakat kendilerine nazike hazr bekleyen trene binmeleri rica edildi ve hep birlikte Ankara'ya gidildi. Orda kendilerini zoraki konuk olarak birka ay alkoydular. zellikle sz geen bir kimse olarak zzet Paa'nn bakente dnmesini istemiyorlard, kendisinin millciler safnda yer alaca umudundaydlar, fakat marela bu dorultuda bir karara varamad. Bylece uzlama kabinesiyle de hibir olumlu adm atlamam oluyordu. Resm hkmet yine yerinde kald, fakat kollar bakent evresinden teye uzanamyordu. Vahidettin, Lloyd George'un deyiiyle ''Vatikan'daym gibi'' Yldz Saraynda oturuyor, tasal gnler geiriyordu. ngiliz sngleri gerekten titiz bir destektiler, ancak pek bir ie yaramyorlard. Padiahlk iktidar her geen gn biraz daha azalyordu, Balzac'n nl yksndeki deri gibi duruma uramaktayd. Mttefikler tarafndan da durum i ac grnmyordu. Fransa daha batan beri Svres barndan pek honut kalmam ve anlamay yzn ekiterek onaylamt. Osmanl mparatorluu'nun mirasndan aslan pay ngilizlere dmt. Fransa ise Suriye ve bir Danaos(*) armaan olan __________
(*) Eski Grek mitolojisinde amcaoullaryla istemedikleri halde evlendirilen Kral Danaos'un elli kz, zifaf gecesi kocalarn -bir tanesi dnda- ldrnce ller lkesinde dibi delik bir fy doldurmak cezasna arptrldlar.

104

Kilikya'yla yetinmek zorunda kalmt. ngiltere imdi de Yunanistan' klc gibi kullanarak, teden beri Fransa'nn hakk olan Yakndou'da daha fazla etkinlik elde etmeyi garantilemek istiyordu. Uranlm bu kayb gidermek iin, Taymis kysndaki dostlardan, hi deilse Ren snryla ilgili Fransz plnlarn kabul etmeleri beklenirken, Londra'daki baylar buna da kulaklarn tkamlard. u srada sava ortaklarnn arasna belirgin bir soukluk girmi bulunuyordu. Hatta Paris'te kamuoyunda Ankara'nn lehine aka bir deime gze arpmaktayd. Trklere olan eski sempati birdenbire yeniden kefedilmiti; mill varlklarn korumak iin giritikleri cesur mcadele, Franszlarn yurtsever yreklerini coturuvermiti. Artk teden beri sylenen ''yenilene gk bile dedirmemeli'' laf yoktu, aksine ona hogrl davranmak ve umutsuzlua srklememek gerektiinden sz ediliyordu. Pierre Loti, Dou'nun bu romantik dostu sesini ykseltiyor ve sevgili Trklerini verek gklere karyordu. Oysa ksa sre ncesine kadar ayn Trkleri Asyal vahiler ve alnlarna trl gaddarlklarn lekesi srlm barbarlar diye tanmlyorlar, Hristiyanlar zerinde egemenlik kurmaya kalkmalarn Avrupa'nn yz karas sayyorlard. talya'nn yrei ise ok daha yankt. Akdeniz'de Yunanistan'n etkinlikten yana stnlk kazanmasn asla kabullenemezdi. stelik Venizelos'a yapt sava yardm iin balanan Bat Kkasya'daki topraklar, dorudan doruya talyan kar alannn aleyhine bir genilemeyi ieriyordu. Fransa'nn, zellikle de talya'nn hatrnn saylmas zorunluluu, Yunan ilerleyiinin niin durdurulduunu da aklar niteliktedir. Btn bunlara -hi umulmayan ve Ankara iin gkten inme bir armaan gibi grnen- bir siyasal deiim eklendi, byk
105

devletin arasndaki ahenksizlii biraz daha keskinletirdi. Venizelos Dnya Sava srasnda tilaf devletlerinin yardmyla Kral Konstantin'i tahtndan uzaklatrm, kraln ikinci olu Aleksandr' tahta karm ve kendisi de diktatrce bir iktidar elde etmiti. imdi, Svres barnn imzalanmasndan sonra, serbest seimlerle daha nce gerekletirilmi bu zorbaca oldu-bittiyi Yunan halknn oylaryla meru duruma getirilmesi gerekli grlmt. Kral Konstantin'in yandalar seim mcadelesinde etkin bir kampanya yrtmlerse de, kazanma anslarnn olabilecei pek sanlmyordu. Venizelos uzun sre ayr kaldktan sonra lkesine dnm, cokun ballk gsterileriyle karlanm ve ''vatann babas'' diye selamlanmt. Stadyumda yaplan ok grkemli bir trende Kral Aleksandr, altndan yaplm bir zafer elengini Venizelos'un bana takmt. Her ey en iyi ekilde yolunda grnyordu. Fakat gen kral bir maymun srverdi, birka gn sonra da kral kan zehirlenmesinden ld. Venizelos krallk tacn Konstantin'in nc olu Prens Paul'a sundu, fakat prens reddetti, kendisi tek bir meru hkmdar tanyordu, o da babasyd. Bylece Yunan halk iki ktan birini semek durumuyla kar karya kald: Venilezos'u ya da Konstantin'i. Ve halkn karar sevilen eski kraldan yana oldu. Venizelos'un partisi tam bir yenilgiye urad; yle ki kendisi bile kendi seim blgesinden seilemedi. Venizelos yurt dna gitti. Konstantin geri arld. Kral dnn halkn aka dile getirmi olduu iradesine dayanarak yapmaktayd. Yunanllar Batl devletlerin btn srarl uyarlarna ramen kararlarndan dnmemilerdi; genel oylama Konstantin iin ezici bir zafer olmutu. Quai d'Orsay tarafndan ynetilen Paris basn hep bir azdan nankr
106

Yunan halkna ve savata Almanlara sempati gstermeye kalkm menfur Konstantin'e kar bir verip veritirme konserine balad. Bu cokun feveran, Fransz politikasndaki yeni Trk dostu dorultusu iin, oktandr istenilen bahaneyi maskelemeye yaryordu. Ayn gnlerde Amerikan halk da bakanlk seimleriyle Wilson'un politikasn reddediyor ve iradesini Avrupa'nn Yakndou'nun ilerinden uzak kalmak eklinde belirliyordu. 1920 ylnn sonlarnda mttefiklerin durumu iyice bataa saplanm bulunuyordu.

107

11. SAKARYA Kral Konstantin'in sadk halknn eliyle tacn ve hkmdarlk asasn geri almasndan birka hafta sonra -Atina'ya trenle giriinde, ksa sre nce Venizelos'un, vatann babasnn geleinde olduundan hi de daha az cokuyla selamlanm deildi- artc bir haber btn Dou dnyasnda alkaland. Mttefikleraras yksek kurul Dou sorunlarna bir zm bulmak amacyla, Trkiye'yle Yunanistan'n da katlaca bir zm bulmak amacyla, Trkiye'yle Yunanistan'n da katlaca bir konferansn Londra'da toplanmasn kararlatrmt. Diplomat ii etrefil bir ifade verilmesine ramen bu, bir zamanlar galiplerin kutsal ve el dokunulmaz olarak iln ettikleri bar esaslarnda az ya da ok dzeltmeler yaplacak demekti. Bylece Svres antlamas daha hi yrrle girmeden tartma konusu durumuna getirilmi oluyordu. Belki bundan da artc bir haber, Osmanl hkmeti delegelerinden baka Mustafa Kemal'in ya da onun yetkili klaca kimselerin konferansa katlmalarnn istenmesiydi. Mttefikler bu koulu aka vurgulamlard. Ankara'daki korkutucu adam Londra ve Paris'teki byk patronlara yeniden zorlu tasalar hazrlanmaya balamt.
109

ngiliz - Yunan cephesinin perde arkasnda, Kkasya'nn ilerinde neler tezghlandn kimse bilmiyordu. Moskova'yla ittifak yaplmas Bat glerinin tylerini diken diken etmiti. O gne kadar kendisine hibir ans tannmayan bir macerac, sonu bilinmez umutsuz ilere kalkm bir asker, Trklerin bir eit Kapp (*) darbecisi gzyle baklan kimse, imdi birinci snf bir devlet adam olarak ortaya kyordu. Yapt devrim ylesine kesinlik kazanmt ki, daha kimse ne olduunu sezemeden onu lkenin efendisi durumuna getirmiti. ktidar zorla ele geirmi bu adamn ordusu da, ilk nceleri sanlmak istendii gibi pek yle dk deerli de grnmyordu artk. Franszlara kar Kilikya'da yapt savalar ile baarl Dou seferi bir yana, ksa bir sre nce de gcn, pheye yer brakmayacak ekilde kantlam bulunuyordu. Yunanllar birka tmenlik bir kuvvetle Bursa'dan Eskiehir zerine yrmlerdi, amalar bu nemli demiryolu kavan ele geirmekti. Fakat smet Paa saldry durdurmu ve Yunanllar tekrar geri ekilmek zorunda kalmlard. ''Birinci nn Sava'' denilen bu sava Trkler biraz abartarak byk bir zafer olarak gsterirler; psikolojik bakmdan byle gstermeleri de kesinlikle dorudur. Yunan klcnn baarszl can skc bir durum yaratmt. Bu da tilaf devletlerinin brnde bir delik almas tehlikesini dourmutu, bu delik kolayca esasl bir yark haline de dnebilirdi. Fransa ile talya, Byk Britanya'nn koruyucu kanad altnda byk bir Elen devleti lksne var gleriyle _____________
(*) Kapp: 13 Mart 1920'de Almanya'da ordunun yapt hkmet darbesiyle diktatr olan, fakat iilerin genel grevi yznden, drt gn sonra lkeyi terketmek zorunda kalan, devrik imparatordan yana tutucu bir gazetecidir

110

kar kyorlard. Artk kt bir korkulu ryaya dnm bulunan Dou sorununun olabildiince abuk zmlenmesi ve kesinlikle giderilmesi gerekmekteydi. Ankara'daki u Paa, zor kullanlarak yola getirilmediine gre, kendisini diplomatik yoldan elde etmek iin, imdi onu konferans masasna oturtmak istiyorlard. Batnn yce kudretlilerinin, asi generalle grmeyi kabul etmek ltfunda bulunmalar bile, ylesine byk bir onur ki, bu onurun parlts karsnda onun gzleri kamaacak ve bu da uysalca boyun emesine yetecekti; gerisini de Svres antlamasnda yaplacak birka kk dzeltme tamamlayacakt. Padiah hkmeti bu Londra arsndan, Ankara'yla yeni bir uzlama ortam bulmak iin yararlanmak istedi. Yal sadrazam Tevfik Paa, tilaf devletlerinin konferans arsn Mustafa Kemal'e bildirirken, devletin yce karlar asndan her iki Trk heyetinin tek bir programla ve birlikte Londra'ya gitmesi gerektiini belirtti. Bu gerekletirilirse, birlemeye doru ciddi bir adm atlm olurdu. Tevfik Paa kayglarn dile getiren, etkileyici szlerle, lkedeki bu uursuz blnmeye bir son verilmesini, padiahn kardee uzatt elin geri evrilmemesini rica etti. Mustafa Kemal verdii cevapta, tilf devletlerinin bir yanlg iinde bulunduklarn bildirdi. Ne ekilde olursa olsun artk stanbul'da bir hkmet yoktu. lkede egemen ve meru tek g Ankara'daki Millet Meclis'iydi. Bu bakmdan arnn doruca buraya yaplmas gerekliydi. Ne var ki kendisi de bir an nce stanbul'la btnlemek istiyordu ve bu amaca kolayca eriilebilirdi. Bunun iin padiahn yaynlayaca ksa bir iradeyle, Ankara'daki Millet Meclis'ini, ''saltanat ve hilafetin dokunulmazln ana ilke olarak kabul etmi'' bu meclisi resmen tanmas yeterdi. Ankara hkmeti halk temsilcilerinin
111

kararlarna bal ve buna gre hareket eden bir kurulu olduundan, ne yazk ki baka trl davranabilecek durumda deildi. Mustafa Kemal bu aklamalarn, bilgi edinmesi iin sadrazam paaya, Meclis'in yeni kabul ettii anayasadan bir adet gndererek bir anlam kalmyordu. ''Fakat eer padiah'' -burda ilk kez Mustafa Kemal son hedefine aka deiniyordu- ''bu neriyi reddederse, o zaman tahtnn sarslmas tehlikesi belirebilir. imdiden bildiririz ki'' -burada tehditkr bir edayla devam eder- ''bu konuda btn sorumluluk, imdiden kestirilemeyecek sonularyla birlikte dorudan doruya majestelerine ait olacaktr''. Bu arada Millet Meclisi geicilik durumunun snrlarn aarak, yeni bir anayasa hazrlayp kabul etmiti. Yeni Trk devletinin bu ilk temel yasasnn doumu dokuz ay srmt. Meclis grmelerinde ikide bir taklp duraklamalara yol aan engel, her zamanki gibi saltanat sorunuydu. Saltanat ve hilafet henz varln srdryordu ve o gnlerde kimsenin aklna bunlar ortadan kaldrmay istemek gibi bir dnce gelmiyordu. Byk ounluk geicilik karakterini muhafaza etmek ve lkenin kurtuluundan sonra en yksek iktidar, merutiyet yaldzyla birlikte padiahn eline geri vermek eilimindeydi. imdi ise Mustafa Kemal'in taktik ustal sayesinde halk temsilcileri cumhuriyet rejimine zg temel ilkeleri kararlatrmlar, kutsal kurumlara dokunmamakla birlikte padiah-halifenin altndan ayann bast zemini ekmilerdi. 20 Ocak 1921 tarihli yeni anayasaya gre btn devlet iktidar kstsz ve koulsuz millete devrediliyordu. Egemenlik halknd ve bu halkn da tek organ Millet Meclis'ydi. O gne kadar padiahn yrtt btn yetkiler imdi meclisin olmutu: Sava ve bar yapmak, d temsilcileri atamak ve kabul etmek, ittifaklar ve antlamalar
112

imzalamak... Ana izgileri bylesine aka belirlenmi bir cumhuriyette, bir hkmdarn ne ii olabilecei konusu ise karanlkta kalmt. Byle bir konuda halk temsilcilerinin nasl olup da ikna edildikleri dikkate deer bir olgudur. Krgnla neden olabilecek bir sorun, padiahn durumu imdilik kaydyla tartma d braklm, daha sonra bir esasa balanmas kararlatrlmt. Burada gzmze arpan, Trklerin altklar eski balarndan syrabilmek iin nderin kullanmak zorunda kald aprazl satran hamleleri ve ok byk abalardr. stanbul hkmeti, Ankara'nn istei zerine kendiliinden grevi brakmaya raz olamazd, bylece birleme de gerekleemedi. Her iki hkmetin, Osmanl ve Trk hkmetlerinin delegeleri ayr ayr yollardan Londra'ya gittiler. Mttefikler, dzenledikleri konferans yine sadece clk bir yumurta ortaya koymasn diye, Trkiye'deki gerek iktidar ilikilerini hesaba katmay zorunlu grmler ve Ankara'ya da sonradan dorudan doruya bir ar yollamlard. Mustafa Kemal onlarn baka trl hareket edemeyeceklerini nceden bilmi ve bylece olgularn zorlamasyla devrim hkmetinin hi deilse fiilen tannmasn salamt. Fakat elde ettii ok daha fazla oldu. Konferansn ikinci gn Batllarn akn baklar altnda, her iki Trk heyetinin delegeleri birlikte grndler ve tam bir uyum iinde yine bir arada yerlerine oturdular. Oysa bu iki heyetin birbirlerine kar kedi ile kpek gibi olduklar sanlyor; daha dorusu byle olmalar bekleniyordu. Sadrazam Tevfik Paa konumak zere ayaa kalkt ve heyet bakan sfatyla sz Ankara'nn gnderdii heyetin bakan Bekir Sami Bey'e braktn, onun her iki heyet adna konuacan syledi. O andan itibaren stanbul susmu oluyordu. Hem de bir daha konumamacasna.
113

byk patron: Lloyd George, o zamanki Fransz babakan Briand ve talyan Kont Sforza, birbirine dman bu iki parti arasnda konferans dolaysyla bir uzlama saland sansndaydlar. Bar antlamasnda esaslara pek dokunmadan, baz ufak tefek yumuatmalar yapmaya hazrdlar; Trklere yutturulacak haplarn yaldzlanmas gerekiyordu. Trklere baz dnler verilecekti, bunlar da nemli lde Yunanistan'dan bir eyler krparak verilecekti. Fakat bu deiikliklerin nceden Trkler ve Yunanllar tarafndan kabul edilmesi gerektiini ileri srdler. Trk heyeti ilk olarak Anadolu'nun boaltlmasn istedi, Trk mill tezinin esas olan ve Mustafa Kemal tarafndan bar iin temel alnmas gereken bir program olarak nitelendirilen Misak - Mill'yi aklad. Yunanllar ise ne deiiklii, ne de Anadolu'yu boaltmay kabul etiler. Konferans olumlu sonu vermezse, bar antlamasn Trklere zorla kabul ettirecek gte olduklarn belirttiler. Nitekim konferans bir sonu elde edemeyerek daldktan hemen sonra da, ordularn yeniden saldrya geirttiler. Bu sefer geliip serpilen btn genilii ve korkunluuyla gerek savat. Yalnzca iki ordu deil, iki millet, bu dnyada ancak ikisinden birine yer varm gibi, garip bir yok etme fkesi ve gaddarlkla, ldresiye bir hor grme ve kinle birbirinin grtlana yapmt. Trk var olabilmek iin dvyordu; apak ve dpedz bir nedendi bu ve bu neden oha direnmede sebat etmek, iki omuzu da yere yaptrld halde yine tekrar ayaa frlayabilmek gcn vermekteydi. Yunanllar ise bir eit Hal Seferi ruhu sarmt. Kendilerini Bat dnyasnn bayraktar olarak gryorlard. Avrupa kltrn, Trkler gelmezden nce parlak bir uygarla sahip olmu nasya'ya yeniden getirmek dncesinin heyecan iindeydiler. Onlara sanki Pers Savalar an yeniden
114

yayorlarm gibi,sanki Yunanistan Asyal Avrupa'nn eiinden geri pskrtmek grevini yeniden stlenmi geliyordu. Ayrca daha baka, daha yksek bir dl de gz kpmaktayd: Anadolu sava meydanlarnda Byk Konstantin'in kurduu kentin tekrar Hristiyan yaplp yaplmayaca da belirlenecekti. ok eski bir kehanet vard: Eer karsnn ad Sophie olan, Konstantin adl bir kral gelirse, o zaman Bizans devleti yeniden dirilecekti. Konstantin ile Kralie Sophie'nin geri arlmalarnn nedenlerinden biri de belki buydu. Kehanet gerekleecekmi gibi grnmekteydi. Yunan Trk dv trajedisi perde olarak oynand ve bir buuk yl srd. 1921 ilkbaharnn balarnda Yunan ordular bakomutan General Papulas, kuvvetlerini bir saldr beklemeyen Trklere kar ok hzl ekilde harekete geirdi. Kral Konstantin de orduyla birlikteydi. Hedef kuzey-gney dorultusunda uzanan byk Anadolu demiryolunu ele geirmekti. Bunun salanmasyla Trkler ellerindeki son ss de yitirmi olacaklard. Yunanllarn gney grubu lkenin i kesimlerine dalarak Afyonkarahisar'a saldrd. Cephenin gney kesimine komuta eden Refet Paa, durumu enine boyuna soukkanllkla tartan bir strateji ustas olmaktan ok, atak bir svari generaliydi; geri ekilmek ve demiryoluyla birlikte Afyonkarahisar' da dmana terk etmek zorunda kald. Bylece burda Yunanllar hedeflerinin birinci hamlesini baaryla sonulandrm oluyorlard. Yunanllarn kuzey grubu ise karsnda inat smet Paa'y bulmutu. Yznden neeli glmsemesi eksik olmayan, bu ufak tefek adam, Ankara hkmetinin en iyi generallerinden biriydi ve yle kolay kolay soukkanlln kaybetmezdi.
115

Yunanllar btn gleriyle kere saldrya getiler, kere pskrtldler. Eskiehir dolaynda nn'de Ankara kuvvetleri ikinci kez zafer kazanmlard. Yunanllarn gney grubu Afyonkarahisar'da kazandklar baardan sonra, kuzey dorultusunda yn deitirip smet Paa'nn gney kanadna ve arkasna doru harekete gemeyi, bylece kesin sonuca ulamay akl edemediler. General Papulas sava kesmeyi, Afyonkarahisar' terkedip orduyu sava balamazdan nceki durumuna getirmeyi zorunlu grd. Fakat Trkler de kuvvetten dmlerdi, yerlerini brakp dman kovalamaya kalkmadlar ve Yunanllar rahatsz edilmeden geri ekilmelerine ses karmamak zorunda kaldlar. Bu birinci rauntta kesin bir sonuca varlabilmi deildi. Her iki hasm ilk nce yeniden soluklanmak gereini duymutu. Trkler safnda ans pek yaver gitmemi olan Refet Paa grevden alnd. Komutay brakmak zorunda kald ve tedavi girmesi bahanesini ileri srerek, kskn bir halde Kastamonu ormanlarna ekildi. smet Paa btn Bat cephesinin komutasn stlendi. Byk devletler, sempatileri arpan taraflar arasnda blld ve kavgaya dorudan karmalar da sz konusu olamayaca iin, yapabilmeleri iin kendilerine ne kalmsa onu yaptlar, seyirciler tribne geip oturdular. Baka bir deyile, Yunan-Trk atmasnda tarafszlklarn resmen iln ettiler. Aslnda bu, bar antlamalar dikte ettirerek cihangirlik taslayanlarn, umduklarnn tam tersi bir duruma derek iktidarszlklarn kabul etmeleri demekti. ngiliz dostlar tarafndan en kritik anda yzst braklan Yunanistan, bir kere balam olan, umulan mutlu son dorultusunda yrtmekten geri duramazd. Nitekim Britanya kabinesinin resmen yapt, fakat kukusuz pek de ciddi olmayan arabuluculuk nerisini reddettiler.
116

ngiliz, soukkanl sakinliiyle olaylarn bundan sonra nasl gelieceini seyre koyulmutu. Koltuunda kayklm, uzun bacaklarn nndeki masann stne koymu, bu iler aslnda pek umurunda deilmi de, aadaki Anadolu arenasnda yaplacak ikili dv, sanki kendisini yalnz bir spor karlamas kadar ilgilendiriyormu gibi bir tavr taknmt. Telala atlm admlarla bir kez kmaza saplanm durumlar, tekrar rayna oturmaya kalkmak, zaten oldum olas onun yapt bir i olmamtr. ler nasl olsa ya o tarafn, ya da bu tarafn ar basmasyla kendiliinden durulacaktr. ngiliz, kendi saatinin geleceini bilmenin gveni iinde bekleyebilir. Fransa, her zamanki gibi huzursuz ve telaldr; hep acaba ge mi kaldm, acaba umduum dalara kar m yaacak kayglar iindedir; bu yzden de ngiliz mttefikinin aresizliinden, onu Yakndouda geri plna atmak iin yararlanmak istedi ve el altndan alelacele giriimlerde bulundu. Grmelerde bulunmak zere yeni bir araycy, Bay Franklin Bouillon'u Ankara'ya gnderdi. talya da Fransa'dan geri kalmak istemedi; kendiliinden Antalya blgesinden vazgeti, btn igal kuvvetini Kkasya'dan geri ekti ve mill hkmetle grmelere balad. O gnlerde Mustafa Kemal d dmandan baka, bir de Millet Meclisinde giderek byyen muhalefetle de uramaktayd. Parlamentonun dayand ortaklaa taban, kkende yalnzca Misak- Mill olmutu; bu da temel izgileriyle kesinkes belirlenmi bir programdan ok, genel ilkeleri ieriyordu. Temel formllerin yorumu ve uygulanmas dorultusunda atlan ilk admda -doal olarak- birbirine aykr eitli akmlar ortaya km, bunlar yava yava partiler eklinde billurlamlard. Bunlardan hi de nemsiz olmayan bir grup, dileri
117

bakanl yapm bulunan Bekir Sami Bey'in nderliindeydi; lmllar diye adlandrlabilecek bu hizip, derhal bar yaplmasndan ve tilaf devletleri karsnda alttan alnmasndan yanayd. Fransa da talya'nn kolaylklar gstermesi, uygun bir uzlama yaplmas ansn artryordu. Sonucu ok pheli grnen bir sava srdrmek, bitkin dm lkeyi bsbtn mahvedecekti. nat ederek milletin varln toptan tehlikeye atmaktansa, baz noktalarda ba emek daha doru olurdu. Bu grubun yan sra eitli grleri ve hedefleriyle ayrca drt, be grup ya da grupuk daha vard; bunlarn bir ksm, nderlie ok daha layk olduklarn sanan baz kiilerin evresinde toplanm hiziplerdi. Balca zorluk ve en ciddi gr ayrl kendisini anayasada, daha dorusu bolukta braklm bulunan saltanat sorununda gsteriyordu. Bu konuda muhalefet tehlikeli olabilirdi, nk aslnda btn lke ve ordunun byk kesimi arkalarndayd. Daha ok parlamentonun dnda bulunan, bu saltanat yanllarnn nderi General Kazm Karabekir Paa'yd. Nitekim bir yazyla Mustafa Kemal'i, saltanata dokunulmamas konusunda aka uyarmt. Yeni anayasann, demiti, hkmet eklinde bylesine bir kkl deiiklik hakknda tm lkenin gr alnmad srece, hibir geerlilii olamaz. Sonra da tehdit edercesine yazsn yle bitirmiti. ''Bir cumhuriyet hkmeti kurulmasn, her ne pahasna olursa olsun engellemeyi kendime ama edinmi bulunuyorum''. Korktuklar ey hep aynyd: Mustafa Kemal padiahla kendisi ykselemezse, diktatr olabilmek iin saltanatn ban saf d etmek isteyecekti. Onu lsz bir ykselme hrsna kaplm sanyorlar ve iktidara ulamak abasn da yalnz bununla aklyorlard. Kazm Karabekir Paa btn
118

ordunun sayd bir kiiydi, sznn lkede byk arl vard. Byle biri elbette hasm yaplmamalyd, en azndan u gnler byle bir tutum iin hi de elverili deildi. Mustafa Kemal kendisine bir yazyla cevap vererek, anayasann kesin ve son eklini alm bir ey olmadn, sadece demokrasi ilkelerini ynetime getirmekle snrl kaldn belirtti. ''Bu yasa'' diyordu, ''Cumhuriyet dncesini ifade eden hibir ey yoktur. Saltanatn yerini yaknda bir cumhuriyet rejiminin alaca yolunda, baz kimselerin ileri srd grler ise, tmyle ham hayal rndr''. Dpedz kandrma manevrasyd bu, byle davranmakta da yerden ge haklyd, zorunluluklar itiyordu onu bunlara. Drst asker mizal Kazm Karabekir Paa'nn rahatlamasna da bu kadar yetmiti, ancak ok sonralar kendisinin aldatldn fark edecektir. Mustafa Kemal fakat Millet Meclisi'nde kesinlikle gvenilecek bir ounluun destei olmakszn, cumhuriyete doru asla adm atamayacan anlam bulunuyordu. Parlamentodaki ylgn blnmelere kar kmak zorundayd, rasgele oylamalara bel balayamazd ve giderek byyen kar akmn nne bir baraj dikmesi gerekiyordu. Bundan dolay meclis iindeki yandalarn, kesinlikle buyruu altnda tutaca bir eit parti rgt halinde bir araya getirmeye karar verdi. Daha nceki dernein adna benzetilerek, ''Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Grubu'' adn alan bu grup, meclisin radikal kanadn oluturdu. Program uydu: Saltanat kaldrmak (bu ama imdilik maskelenerek ifade edilmiti) ve milli hedefe tam olarak eriilinceye kadar mcadeleyi srdrmek. Savalar arasna rastlayan bu dnemde, Ankara stiklal Mahkemesi, Mustafa Sagir adl kibar bir Hintli aleyhine alm, biraz garip bir suikast davasna bakt. Bu adam, o
119

gnlerde Trk milliyetilerinin lehinde abalar harcayan ''Hint Hilafet Komitesi''nin szde temsilcisi olarak Ankara'ya gelmiti. Bundan dolay kendisi saygyla karlanm, hele Hilafet Komitesinin Ankara'nn kullanmas iin gnderdii birka milyon ngiliz lirasnn yolda olduunu sylemesi zerine; bu sayg daha da artmt. Fakat bu milyonlardan ses seda kmad gibi, anlattklarnda da baz eylerin doru olmad izlenimi uyanmt. Kendisini kukulandrmadan yazmalar incelenmi, ksmen gizli mrekkeple yazlm mektuplardan, stanbul'daki ngiliz haberalma rgtyle balantl bulunduu kukuya yer brakmayacak ekilde anlalmt. Tutuklanp hakknda dava alan Mustafa Sagir, aka itirafta bulunarak yarglarn daha yumuak davranmalarn salamak istedi. Anlatt hayat yksne gre kendisi, Rudyard Kipling'in nl ''Kim'' romannda tasvir ettii gibi, ngiltere tarafndan gizli servis iin yetitirilmek zere, byk zenle seilmi gen Hintlilerdendi. Benares'in saygn bir Mslman ailesinin ocuuydu; on yandayken ngiltere'ye gelmi ve orda devlet hesabna tam bir centilmen olmak iin eitim grm, bu eitimi Oxford niversitesi'ni bitirerek tamamlamt. Buna karlk minnet borcunu demesi iin, Kuran'a el basarak ''ngiltere iin yaayp ngiltere iin lmeye'' yemin etmesi gerekmiti. Yeminden sonra kendisine devlete aylk balanmt, bir dnya gezisine km, Heidelberg niversitesi'nde doktor olmu, bu srada bir yandan da orda renim gren Hintlileri ngilizler hesabna gzetlemiti. Msr'da ve Afganistan'da ngiltere'nin hizmetinde alm, bir sre ran'da ngiliz konsolosluu yapm, sava srasnda da svire'de, uluslararas casusluk merkezi olan bu lkede hizmet grmt.
120

Mtarekeden sonra stanbul'da kendisini Hint Hilafet Komitesi'nin temsilcisi olarak tantm, bylece stanbul'un eitli evrelerinin gvenini kazanmt. tiraflarnda ngiliz parasyla gya elde edilmi Trklerin adlarn da sayd. Bunlarn banda Sultan Vahdettin ile Damat Ferit Paa geliyordu. Sonra da yine ngiliz haberalma servisinin gizli ajan olarak Ankara'ya gnderiliyor. Gnderilen byle ajanlarn ilki olmad gibi, sonuncusu da olmayacakt. Onun ngiliz gizli servisine, millcilerin durumu konusunda, zellikle de o gnlerde olaanst nemde grlen Boleviklerle ve Mslman Dou ile ilikileri hakknda haber aktarmak zere grevlendirildii kesindi. Ancak bu itirafta daha bulununca, dava doruk noktasna ulat; Ankara'ya gnderilmesinin gerek amacnn Mustafa Kemal'e kar bir suikast dzenlemek olduunu syledi. Plnlanan suikast btn ayrntsyla anlatt ve bunun iin vaat edilmi dln miktarn da syledi: Yaklak 2 milyon mark. Mustafa Kemal bunu duyunca ''Bamn bu kadar yksek ticari deeri olduunu bilmezdim dorusu'' demitir. Her eyin byle aa kmasndan sonra, mahkeme bakan sana unu sordu: ''Byle bir suikast gerekletirmek iin neden zellikle sizi setiler?'' ''nk ben'' diye cevap verdi, ''Ksa sre nce, en az bunun kadar tehlikeli bir grevi baaryla sonulandrmtm: Afganistan emirinin ldrlmesidir bu''. Yapt itiraflarn sana bir yarar olmad; lme mahkm edildi. dam edilmezden nce sadece bir dilekte bulundu, ailesinin saygnln gzetmek amacyla gerek adlarn ve olup bitenlerin onlara doyurulmamasn istedi. Verilen ceza daraacnda infaz edilecekti. Bunun iin de
121

sulunun bir eit iskemlenini stne kmas gerekiyordu. Mustafa Sagir ise gidip bunun stne oturdu; cellat kendisine iskemleye oturmayp stnde ayakta duracan syleyince, Hintli glmseyerek ve ok nazike ''zr dilerim'' dedi, ''Byle bir ii ilk defa yapyorum''. Bu Sagir'in itiraflar acaba gereklere uyuyor muydu, uymuyor muydu? Ne olursa olsun Ankara hkmeti bu olaydan yararlanma frsatn karmad ve Byk Britinya'nn Mustafa Kemal'e kar bir suikast giriiminde bulunduunu, gerekli ayrntsyla btn slam dnyasna duyurdu. Eer gerekten byle bir suikast pln hazrlanmsa, olsa olsa bu, ngiliz gizli servisinden bir yetkilinin ii olabilirdi. Londra hkmeti byle bir eye karm deindi, kukusuz bundan haberi bile yoktu. *** Bu arada Yunanllar btn glerini toplayarak, yeni bir ileri harekta hazrlanmlard. Anayurtlarndan eli silh tutan son adamn gndermesi, son kuruunu vermesi istenmiti; makine gibi iletilen sava makinesinde, arlk asndan manevi coku bundan daha az gte deildi. Herkesin kesin sona ulalacak ann geldiini hissediyordu. Trkler bu sefer kalplerinden vurulmalyd. Hedef Ankara'yd, sava naras da Hellas ve Avrupa idi (*). Temmuz balarnda, Asya yaznn kzgn scak ve kura ortal kavururken, byk ve marur Yunan ordusu, krallarnn gzetimi altnda douya doru harekete geti. Byk demiryolunun hemen nlerinde ok iyi tahkim edilmi Trk mevzileriyle karlat. Bu sefer General Papulas daha ___________
(*) Hellas: Eski Byk Yunanistan

122

kurnaz davrand. lkbaharda yapt gibi doruca kilit noktas Eskiehir'e kar cepheden saldrya gemeyip, asl vurucu gcn daha gneydeki Ktahya zerine kaydrd. smet Paa bu stn kuvvetlere kar on gn sreyle direndi. Fakat sonra Trk cephesi Ktahya'da kt. smet Paa soluklanabilmek iin umutsuzca kar saldr stne kar saldr tazeliyordu; buna ramen evresindeki ember giderek daralmaktayd. Daha gneyde ise Yunanllar Afyonkarahisar' almlar ve buradan kuzeye doru yn deitirmeye balamlard. Sava devam ediyordu, fakat durum Trkler iin her saat biraz daha vahimlemekteydi. Buna ramen smet Paa, son ana kadar direnilmesi gerektii kansndayd. Generalleri de kendisiyle ayn grteydiler. Bir mevziin dmana braklmasn asla kabul etmiyorlard, bunu savan yazgsn belirleyecei kansndaydlar. Cepheden gelen kayg verici haberler zerine Bakan Paa, Ankara'dan hareketle genel karargha geldi. Durumun ne ekil aldn ve alabilceini aka grr grmez, hkmetin ba olarak derhal savaa son verilmesi douya doru topluca ekilmesi emrini verdi. Bu mevzilerde daha uzun sre kalmakla, Trk ordusunu bir felketin iine itilmesinin kanlmaz olacan hemen anlamt. Byle durumlarda pek az nder, olumsuz ynde cesur bir karar verebilmitir. Onu hakl karacak tek olgu baarsdr, ykselmesi de bununla olacaktr,devrilmesi de. Mustafa Kemal hemen hemen hi ans olmayan bir kavgay stlenmiti; baarszla urarsa, o zaman cesareti crm, boyun emezlii delilik olacakt. yaps bakmndan durmu oturmu bir devlet sarsntlara dayanabilir, fakat bir devrim srasnda her geri ekilme, o devrimin kendisinde kkl deiimlere yol aabilir.
123

Yenilmi ordu geriye doru akyordu. Dmann basks altnda kalmakszn, ondan zlmeyi baarmt. ok gemeden Anadolu'nun ssz, kra topraklar yorgun ve ylgn geri ekilen asker kollaryla kaplanmt. Birok insan hayatn kaybetmi, byk apta deerli malzeme elden gitmiti. Bir yldan ok bir zaman mevzilerini korumu bulunan bu askerler, dmann iki defa giritii saldry pskrtmt. Ama imdi ekiliyordu. Askerlerle birlikte ya da onlarn yan sra arabalardan kanlardan, akla gelebilecek her eit tattan oluan, ucu buca grnmez kafileler de hareket halindeydi; tatlarn zerleri alelacele yklenmi ev eyalaryla doluydu; onlarla birlikte kalabalk gruplar halinde kadnlar, erkekler, ocuklar yryordu. Yunanllardan kamak iin halk kylerini, kentlerini terk etmilerdi. Btn bir millet g etmekteydi. Sanki Trkler pllarn prtlarn toplamlar, nice yzyllar nce gelmi olduklar -Asya'daki anayurtlarna tekrar dnyorlarm gibiydi. Ve arkalarnda braktklar yuvalar alevler iinde yok olmaktayd. Ankara dorultusunda Eskiehir'i terk eden son trenlerden birinde Mustafa Kemal oturmaktayd, yannda pek az kimse vard. Geceydi. Perian grnml kompartmann tavannda isli bir gaz lambas yanyor, gvdesinden aaya da gaz damlatyordu. krk camdan ieri giren rzgr slk almaktayd; lambann kk, bulank alevi her an snecekmi gibi grnyordu. Yanndakilerin, kurmay heyeti subaylarnn yzlerini derin bir ylgnlk ifadesi kaplamt. Birbirleriyle seslerini ksarak, yavaa konuuyorlard. Artk hibir umut kalmadna gre, felketten sz ederek rahatlamak istemekteydiler. Konuma dnp dolap hep bir noktaya geliyordu. Daha sonraki direnii olanaksz klmas bakmndan bu yenilgi ok cesaret
124

krcyd. Btn Kkasya'da Eskiehir ile Afyonkarahisar merkezlerini birbirine kesiksiz balayan tek bir demiryolu vard. Modern sava ynetimine aina olan, bunun ne demee geldiini biliyordu. Yaplmas gereken demiryolunu ne pahasna olursa olsun elde tutmakt, buras ordunun can damaryd, savunmann belkemiiydi. imdi ise onu kaybetmilerdi; onunla birlikte zengin yardm kaynaklar bulunan btn Bat Anadolu'yu da. Yol ve geit vermez i kesimlerde, verimsiz Anadolu yaylasnda ordu beslenemezdi; daha da kts orduyu eyleme yneltmek ve glemiti. Hayr, Eskiehir bu kadar ucuza dmana braklmamalyd. Paa dizlerinin stne yayd bir haritann zerine eilmi halde oturmaktayd. Yz kl rengi bir peeyle rtlm gibiydi. Bu yzde izgiler bir maskenin kaskatlndaydlar. Kprdamadan oturuyordu; sadece ince parmaklar tespihinin krmz talaryla oynuyordu. (Tespih aslnda Mslmanlarn dua etmesi iindir. Fakat gnmzde Trkler bunu dua etmekten ok, alkanlklarndan ya da sinirlerini yattrmak amacyla ekerler). Paa birden ban kaldrd. Yan banda yaplan sohbetin son szlerini iitmi olmalyd. Elinin bir savunma hareketiyle krmz tespihi haritann stne frlatt ve ''Ne nemi var demiryolunun?'' dedi. ''Eskiehir'in ya da bilmem nerenin? Hi! Her eyden nce ordu gelir ve ordu henz ayaktadr!'' Krk pencereden, darda, ay nn aydnlatt plak tepelerin stnde, ekilen ordu grnyordu; glgemsi karaltlar, balar nde sessizce ilerlemekteydiler. nce, uzun yry kollar -bazlar damlalar gibi birliklerinden kopmulard- yava akan bir rman geride brakt son szntlar andryorlard. Bu insan ynna hl bir ordu denilebilir miydi? Sessizliin iinde Paann, uzun uzadya bir dnn
125

sonucunu bildirircesine syledii szler duyuldu: ''Drt haftada dman yenilgiye uratacam!'' Byle bir ey, bu ortamda ylesine gereklemesi pek olanaksz grnyordu ki, bir delinin hezeyan sanlmas eilimi ar basmaktayd. Sakarya'nn amurlu yatann ardnda, ovadan batya doru ykselen, uzun bir dizi halindeki tepelerin doal bir tabya oluturduu yerde geri ekilmeye son verildi. Yeniden dzenlenen birlikler dmana kar tekrar cephe aldlar. Ksa bir dinlenme gnyle yorgunluklarn kardktan sonra, denilebilir ki, elleri kan iinde kalarak, kaskat kayalk toprakta siper kazmaya koyuldular. Millet Meclis'inde ise barometre frtna gsteriyordu. Cesaretin yitirilmesi ve fke, ateli bir sulama havas yaratmt. Muhalefet mahvolmaktan kurtulmak iin artk hibir umut kalmadn sylyordu; mill dava giderilemeyecek kayplara uramt. Bakann yandalar ise aresizlik iindeydiler, aslnda kendileri de artk hibir eyin kurtarlamayaca kansndaydlar. Ankara batdan kap gelmi halkla dolmutu; bunlar ak araziye yerletirilmilerdi, yokluk ve sefillik kamplar halinde geni bir kemer gibi kenti epeevre kuatmlard. Kalabalk gruplar caddelerde avare avere bekleiyor, birbirleriyle kayg dolu bir iki kelime konuuyorlard. Fakat yanlarndan bir subay geecek olsa, hemen derin bir sessizlie gmlyorlar ve ok eyler anlatan baklarla onu szyorlard; bu baklarla deta ''Yunan yurdumuzun iine getiren sizlersiniz'' der gibiydiler. Parlamentoda gnlerdir hibir ie yaramayan tartmalar ve yine ayn derecede hibir ie yaramayan karlkl sulamalar srp gidiyordu. Mustafa Kemal bunlara katlmam, kendini toplantlardan uzak tutmutu. Ortaln durulmasn bekliyordu ve sonunda da her ey iinden istei gibi oldu.
126

Muhalifler ordunun bakomutanln bizzat bakann stlenmesini istiyorlard. Bylece sorumluluun btn ykn onun omuzlarna yklenmeyi amalyorlard: Mustafa Kemal'in yandalar ise duraksamalar iindeydiler; bu durumda yine bir ekilme olursa, tm sorumluluk ndere ait olacak, bu da onun ok kt ekilde hrpalanmasna yol aabilecekti. Ne var ki kendisi de susuyordu, Meclis'ten uzak duruyordu, bakomutanl istemek dorultusunda hibir zorlamada bulunmuyordu, btn bunlar onun da yaklaan felketi kanlmaz grd kansn glendirmekteydi. Ancak yandalar onun bakomutan olmasndan baka kar yol gremiyorlard. Ayrca onun ad sihiri bir zellikle de kaynamaktayd: Savalarda ans hep ondan yana olmutu. Millet Meclisi sonunda vard kararda, bakomutanln Mustafa Kemal tarafndan stlenilmesinin kurtulu iin tek ve son are olarak grdn belirtti. Bu karar zerinedir ki Mustafa Kemal toplantya katld ve kendisine layk grlen grevi ay sreyle ''Millet Meclis'inin sahip olduu btn yetkileri ve haklar kendisinin de kullanmas kouluyla'' kabul ettiini bildirdi. Meclis'in devre d braklmas ve devletin btn glerinin topluca tek bir kiinin eline verilmesi demekti bu. Dehetle irkilenler oldu; biroklar bu neriyi asla gideremedikleri bir kukunun aka dorulanmas olarak gryordu, Mustafa Kemal'in hanedan devirecei ve tac ele geirecei eklinde beliren bilinen kukuydu bu. Muhalifler ayrca kendileri iin de kayglydlar ve onun bu yetkiyi muhalefeti etkisiz duruma getirmek iin kullanacan sanyorlard. Devrim zamanlarnda bir vatana ihanet sulamas kolayca yaplabilirdi. Mustafa Kemal muhaliflerin kayglarn giderdi, fakat isteinde de direndi; olaanst durumlarn olaanst nlemleri
127

gerektirdiini anlatt. Bylece ona istedii yetkileri vermek zorunda kaldlar. Buna gre bakomutann verecei emirler yasa niteliinde olacakt. Fakat kesinlikle bir diktatrle trmanlmasn zel bir koulla nlemeyi de ihmal etmediler; buna gre geici olarak ay sreyle verilmi bulunan tam yetki, her zaman iin Millet Meclisi'nce geri alnabilecekti. Bunlar gizli oturumlarda kararlatrlmt. Diktatr yetkisi veren yasann kabul edildii ak oturumda Mustafa Kemal uzun ve biroklar iin anlalmayan bir susutan sonra- u aklamay yapt: ''Dman er ge yenilgiye uratacamza olan gven ve inancm bir an iin bile sarslmamtr. Bu kesinkes inancm yksek meclise kar, btn millete kar ve btn dnyaya kar iln ederim''. Bylesine bir gvene belki gerekten sahip olmutur, bunu kamuoyu nnde iln etmesi ise bir zorunluluktu, ama onun ansna kr krne inanan kimselerden olmad da kesin. stelik uza gren, kat gerekleri byk laflarn telkin gcyle saklamaya asla kalkmam bir insand. Umutsuzluk saatleri bilinmeden, kararszln yol at gszl bizzat kendinde yaamadan, kendi kklnn ekingenlik ve rkeklik iinde bilincine varmadan insansal bykle nasl eriilir? Halknn gelecei uruna yaayan nesilden binlerce insan feda etti. Bunun sorumluluunu yalnzca o tad. Bu yk omuzlamak hemen hemen insanst bir abay gerektirmiti. Eer talih onun aleyhine dnseydi, bizzat kendi hayatn feda etmeye hazr olmasnn ne anlam olabilirdi? Onu o gnlerde grenler, i dnyasn kavuran aclar farkediyordu. Yznde hl o soluk klrengi peesi vard, ama kaskat maskesini tamyordu artk. Yz izgileri zaman zaman ekil deitirir gibi geviyor, sonra tekrar alabildiine geriliyor, ifadesi srekli deiiyordu. Sabrszd, birdenbire fkelenip, en kk eylere bile sinirleniyordu; onunla
128

geinmek zordu, daha da zor olan ona bir eyi beendirmekti. Tarihsel kiilikleri hi kimse, admlarn grkem ve kusursuzluk iinde atan tiyatro kahramanlarna dntrmelidir. Mustafa Kemal srekli bir gerilim iindeydi, buna sinirlerinin ar gerginlii de diyebiliriz, stelik bu durum iki yldr srp gidiyordu; dengeleyici bir eye gereksinimi vard ve bu ama da alkole el att, zaten teden beri dostu olan bir eydi alkol. Ne var ki alkol onu uyuturmuyordu, sakinletiriyordu; bylece ok eylere, pek ok eylere katlanabilme gcn gsterebiliyordu. Ayrca grne baklrsa, imek zihnine berraklk ve canllk da vermekteydi. Az uyuyan bir adamd ve geceleri dostlaryla birlikte iki masas banda, ou kez gn yncaya kadar oturmak alkanl vard. Bu uzun saatlerde -d grnmnde Doulu sakinliini koruyarak - olaanst bir canllkla ve zihinsel yetilerinin keskinliinde hibir aksama olmadan hemen yalnz kendisi konuur, asla yorulmaz, o srada ele ald konuyu konumalarla iyice gzden geirir, onu btn olaslklar iinde inceler ve en sakl kelerine kadar aydnlatmaya urard. lgilendii bir problemle uramas aslnda srekliydi, hi ara vermeden onu uzun uzadya dnrd, ite hesaplarnn her zaman doru kmasnn, bu yzden evresindekileri sk sk aknla uratmasnn srr buradadr. Nitekim ona diktatrlk yetkileri verildii zaman, yapaca ileri kafasnn iinde oktan hazrlam, sraya koymu bulunuyordu. Buyruklar yasa gcndeydi, birbiri ardndan verilmeye balandlar. O gnlerden kendisi ''Btn milleti eylemiyle, duygularyla, dnceleriyle savaa yneltmek zorundaydm'' diye sz eder. ''Sadece dmann karsnda yer alanlar deil,
129

kynde, evinde, tarlasnda tek tek herkes kendisini zellikle grevlendirilmi olarak grmeli ve tm varln savaa adamalyd''. Milletleri olaanst baarlara gtrebilecek olan yalnzca psikolojik kaldratr, Mustafa Kemal bu kaldrac kullanmasn bilmitir. lk bakta zorlamalar, kstlamalar gibi grnen eyler, bilinle ve seve seve yaplan fedakrlklara dnmtr. nsanlar birtakm ileri kendilerine byle emredildii iin deil, bu ilerde kendilerinin de ortaklaa sorumluluu bulunduunu ilerinde duyduklar iin yapmlar; yaptklar eyin, harcadklar abalarn baarya ulamay dorudan etkiledii inancyla hareket etmilerdir. Ancak bylesine salam ruhsal bir taban zerine maddi gler gerekten etkili olabilecek ekilde oturtulabilirdi. Kesin kararllkla hak bildii yoldan dnmemek ruhu nderden halk ynlarna gemiti, lke batan baa bir ordugha dnm, sava kendiliinden byk birdoal eylem durumuna gelmiti. Fabrikalar yoktu, birka tornac tezgah dnda makineleri pek azd. Orduya gerekli olan ne varsa, saralarn, marangozlarn, arabaclarn, tfeki ustalarnn kk atlyelerinde el emeiyle yaplmaktayd. Modern sava aygtlarn bile bu koullarda, elden geldiince iyi ekilde yapmay baaryorlard. Hemen her eyin yaplmasnn bir yolunu buluyorlard, yle ki dmann drlm uaklarnn kalntsndan uak yapp uuruyorlard. Byle uaklarla havalanmak da ayr bir cesaret iiydi. Giyim eyas retimi hzl yrtlemiyordu, elde ne varsa onlar alnyordu. Bu nedenle bir yasa karlrd, ''istisnasz, her konut bir kat amar, bir ift orap ve ayakkabdan oluan bir giyim donatm vermekle ykml klnd''. Tek bir tat arac vard, kyllerin kz arabas, kan. Bunlar saatte ancak 4 kilometre yol alabiliyorlar, ama bu hzla
130

da yzlerce mil teye cephane ve yiyecek tayorlard. ok gemeden btn lkeyi, gece gndz demeden yryen kanlarn tahta tekerleklerinin kard gacrtlar ve takrtlar kaplad; btn yollarda (ya da baka kelime bulunamad iin yol denilen yerlerde) bu kan kollar, Avrupaly delirtecek salyangoz gidiiyle ilerlemekteydi. Arabalarn hemen hepsi kadnlarca yrtlyordu. Sava blgesine varlnca, bu kadnlar bebeklerini srtlarna skca balayp ar top mermilerini tek tek omuzlarna alyor, stlerini bartlrenin ucuyla rtyor, bylece yolun kumlu tozunun, mermilerin duyarl tapalarna bulamasn nlyor ve bunlar ileri hatlara kadar tayorlard. *** Sakarya Sava olaanst nemdedir, aralksz hafta ve bir gn srd. Geri byk savalardan biridir, fakat onun asl zellii tarihin en acmasz ve inat ekilde yaplm savalarndan biri olmasdr. Yunanllar Eskiehir'de kazandklar zaferden sonra, Trklere drt hafta zaman brakmak zorunda kalmlard. imdi iine girecekleri topraklar, yaz ortasnda oraklktan yana lden farkszd, bitki rtsnden yoksundu ve pek az su vard. leri harekt zenli n hazrlklar gerektiriyordu; bu ilerleme doal zellii bakmndan Napolyon'un 1812 ylnda Rusya'nn i kesimlerine yapt seferden ok farkl olmayacakt. Yalnz burada Yunanllarn bir avantaj vard, o da hasmlarnn sonsuz bir ekilme yapabilme olanana sahip bulunmaylaryd. Ankara bir Moskova deildi. Gen devrimci devletin simgesi olan bu kent, kukusuz savamadan teslim edilemezdi. Savan balamasndan iki gn nce Mustafa Kemal Mevzilerini atla dolat. Sa kanatta, Karadan kayalk doruuna doru giderken at tkezleyip yere kapakland ve
131

kendisi hayvann altnda kald. Altndan ekip kardlar, ok glkle hareket edebiliyordu. Ankara'ya geri gtrmek zorunda kaldlar, bir kaburgas krlmt. Kt bir iaret bu diye fsldald. Daha sava balamadan Bakomutan sava d kalmt. Ertesi gn yine mevzilerdeydi. Askerler onun, acdan ve fkeden rengi hl uuk halde, kaza hakknda om azllara cevap verircesine syledii szleri konuuyorlard. ''Allahn bir iareti bu!'' demiti. ''Kemiklerimden birinin krld bu yerde, dmann direnii de krlacaktr''. Yunanllar yaklatlar; General Papulas ordusuna Sakarya'nn batsnda ynak yaptrd; evreyi ok iyi grebilen bir tepenin stnde Kral Knostantin'in sanca dalgalanyordu. 24 Austos 1921 gn btn cephe top seslerinin tarakalaryla inledi. Yunan saldrs balamt. Saldrnn arl Trklerin sol kanadna yneltilmiti, bylece onlarn Ankara'yla ve ekilme mevzileriyle balantlarnn kesilmesi amalanmt. Savan ikinci odak noktas Karada oldu. Eteklerinde geni bir yark uzanyordu, buradan Sakarya suyu alyor, ayn zamanda demiryolu ve Ankara'ya giden tek yol da buradan geiyordu. Yunanllar rmak kesimini ele geirdiler, buradan srtlara, hasmlarnn asl mevzilerine yneldiler. Buras ynla vadisi ve tepesi bulunan ok engebeli bir araziydi. Trk mevzileri birok noktadan yarld. Savunmadakiler geri ekilip, bir sonraki tepelerde tekrar mevzilendiler. Buralar da yarlnca, biraz daha geri ekilip yeniden savunmaya getiler. Her birlik kendi bana, kendisi iin dvyor, sanda solunda neler olduuna aldr etmiyordu. Her kar toprak inatla savunuluyor, her tepe yeni bir cephe, bal bana bir kale oluyordu. Mustafa Kemal birliklere ''Savunma hatt yoktur,
132

savunma alan vardr. Bu alan da btn vatandr'' demiti. Trk ordusu bunun byle olduunu kantlamaktayd. Bununla birlikte Trklerin durumu gn getike ktleiyordu. Karada' terk etmek zorunda kalmlard. Merkezde ve sa kanatta daha fazla gerileme ancak ok darda kalndka oluyordu. Fakat sol kanat srekli geri ekiliyor, birbiri ardndan nemli mevzileri kaybediyordu. Hemen btn yedekleri cepheye srm, yine de dman ancak ksa bir sre iin durdurabilmiti. Yunanllar sayca kat stndler. Balangta batya ynelik olan Trk cephesi yava yava yn deitirmiti. imdi yaklak dou-bat dorultusunu almt; Trkler yzleri gneye evrili olarak dvyorlard. kmal hatlar da sava srasnda doudan kuzeye kaymt. Anadolu bozkrnn Austos sca dayanlr gibi deildi, su yok gibiydi. Yunanllar da scak ve kuraktan ok sknt ekiyorlard, bu haftalar boyunca yedikleri sadece bir avu msr tanesi olmutu. Gsterdikleri cesaret ve savama arzusu hayranlk uyandrc derecedeydi. inde byk bir lknn cokusunu duyan insann yle eylere gc yetiyordu ki, akl almaz! Trk general karargh Alagl kyndeydi; kk bir ky evi, dardan kalaslarla desteklenmi yarm krgir bir yap; arpuk urpuk, sallantl bir tahta merdivenle st kata klmakta. Dar bir koridor, sonra bask tavanl bir oda, iinde bir portatif karyola, iskemleler ve byk bir masa; stnde bir asetilen lambas durmaktadr ve bu lamba tm ordunun elindeki tek lambadr. Mustafa Kemal sava buradan ynetiyordu. zerinde hibir iaret bulunmayan, boz renkli bir nefer niformas vardr; ordu iinde hibir zaman rtbe iaretleri bulunan giysi giymiyordu; o sadece geici sre iin kendisine bakomutanlk verilmi hkmet bakanyd. Masann
133

stnde bir harita yayl durmaktadr, st renkli ineler ve minik bayrakklarla kapldr. Haberler gelip durmaktadr; her akam ineleri hep birka milimetre geriye saplamak zorunda kalnmaktadr. Bakomutan saatlerce haritann zerine eilmi duruyor, hesaplyor, lp biiyor, yeni emirler veriyor. Geceleri, krk kaburgas cierini sktrd iin yapaca her hareket byk aclar verdii halde, odann iinde durup dinlenmeden bir aa bir yukar gidip geliyor. Sabahlar, bakomutan ata bindiriyorlar, n hatlara gidiyor, savan durumunu anlyor, kendisi de savan iine dalyor. Fakat insanlar gzlerinin nnde erimektedir. Aslnda cephede geri ekilen hibir hat yoktur, hatlar daha ok yava yava eriyerek kana bulanm topran iinde kaybolmaktadr. nsan gvdelerinden kurulan her yeni baraj, saldran dman selinin altnda kalmaktadr. Yannda ordunun Genelkurmay Bakan Fevzi Paa vardr; savalar grm deneyimli bir asker, gr siyah salar ve berrak, sert bakl kapkara gzleriyle pelivan yapl bir adam. evresine gven ve huzur samaktadr. Zafere olan inanc bir an iin bile sarslmamtr; bu inancn deta klar saan bir kutsal ekmek kab gibi gittii her yere yannda gtryor gibidir. zellikle bu iyimser inancndan dolaydr ki, bakomutan onu birinci yardmcs yapmt. nce hesaplarn adam Mustafa Kemal'in de batl inanc vardr. Cepheyi yneten smet Paa'yd. Bu ufak tefek, yar yarya sar general, zayflam, sivrilmi yznde olduundan daha bykm gibi gze batan burnuyla ine iplie dnmt, ama hemen her yere yetiiyordu. Daha nceki yenilgiyi gidermek istiyor, geri ekilmiyordu, ekilmemek zorundayd da. Refet Paa, Kastamonu ormanlarndan oktan dnmt. Ona savunma bakanl grevini vermilerdi. evik svari
134

becerikli bir organizatr olduunu kantlamt. nsan ve malzemeden yana lkenin olanaklar nelere elverdiyse, hepsini cepheye ymt. Yunanllar karsnda iinde bulunulan daha dk dzey, hi deilse bir para onlara denk bir duruma getirilmise, bu baar onun abalar sayesinde salanmt. imdi de ikmal iini ynetiyordu. Fakat cephane bitmek zereydi. Bataryalardan ve avc hatlarndan durmadan gelen cephane isteklerinin ancak pek azn karlayabiliyordu. ''Yunanllar alda'n alamadklar srece'' demiti bakomutan, ''korkulacak derecede kt bir durum yoktur. Fakat oray ele geirirlerse, geri ekilme yolumuzu keserler ve biz de kapana kslrz.'' (alda Ankara dorultusunda son yksek tepeydi). Bunu syledii gnn akam Yunanllarn alda'n aldklar ve ondan da teye ilerledikleri haberi geldi. Ankara'da, halkn ve Millet Meclisi'nin kaygl bir bekleyi iinde kulak kesildii bu kentte, top seslerini gittike daha yakndan gmbrdedii duyuluyordu. Kurun gibi ar bir gece ve bir gn daha geti. Bakomutan bir soruyla yzyzeydi: Artk geri ekilme emrini vermeli miydi? Ama durum Eskiehir'dekinden ok farklyd, imdi bir geri ekilme her eyin kaybedilmesi demekti. durup kalmak ise bir felket olabilirdi; ancak ayn felket ekili iin de sz konusuydu. O halde iyisi mi biraz daha direnmeli, beklenmeliydi. Savalarda imdiye kadar ans hep ona glmemi miydi? u anda gvenilebilecek tek ey de buydu. Bir gece daha, felket emberini gittike daha daraltyor gibidir. Derken, saat sabahn ikisi, telefon alyor. Fevzi Paa bizzat bakomutanla konumak istemektedir. Olaanst bir durum olmal. Ky evinde soluk kesen bir sessizlik. Koridorda duran kurmay

135

subaylar donup kalmlar gibi. imdi Mustafa Kemal'in sesi iitiliyor; heyecandan ksklamtr bu ses. ''Siz misiniz, paa hazretleri? Nasl? Doru anladysam, alda'nn yars geri mi alnd?.. Ne diyorsunuz, Yunanllarn takati kalmad m? ekilmeleri mi bekleniyor?'' artc haber sabahleyin doruland. Yunan saldrs durmutu; yeniden saldracak hali kalmad besbelliydi. Kelimenin tam anlamyla sylemek gerekirse gc, Anadolu'nun bu engebeli yaylasnda kan kaybndan tkenmiti. Dvn balamasnn 15. gnyd, 7 Eyll 1921, Marne Sava'nn yedinci yldnm. Ve Trkler gerekten bir ''Marne Mucizesi'' yaratmlard (*). Eylem stnl Mustafa Kemal'e gemiti. Yunanllarn savunmaya gemek zorunda brakt yerlerdeki kuvvetler imdi serbest kalmlard, onlar sa kanada doru harekete geirdi. O ana kadar saldrlara glkle kar koyan Trkler, saldran durumuna gemiti. Araziye egemen durumdaki Karada' geri aldlar. Mustafa Kemal, ksa bir sre nce attan dt yerde duruyor ve savar, son perdesini ynetiyordu. Yunanllar kpry de kaybettiler; tekrar Sakarya'nn arkasna ekilmek zorunda kaldlar. Orda alt gn daha dayandlar; iki taraf ylesine birbirinin iine girmiti ki, bir daha birbirlerinden hi zlemeyeceklermi gibi grnyorlard. Trklerin sa kanad durmadan bastryordu; gittike artan kuvvetlerle kuzey dorultusunda Yunanllar yandan ________________
(*) Birinci Dnya Sava'nda Franszlar Marne savanda ok stn Al man saldrsn durdurmay baarmlard. Uzmanlarn hesabna gre kaybedil mesi gereken bu sava kazanmakla Franszlar, gerekten mczeye benzer bir zaferi gerekletirmilerdi.

136

evirmeye urayordu. Durum tam tersine dnmt. imdi ekilme yolunun kesilmesinden korkan Yunanllard. General Papulas artk hibir umut kalmadn grd. Sava kaybedilmi, hedefe varlamamt; Byk Elen ryas Sakarya'nn kan rengini alm sularna gmlm bulunuyordu. Ancak ordusunun kalntsn hl kurtarabilirdi. General Papulas 14 Eyll'de, 22 gn ve 22 gece hi aralksz srm bir boazlamadan sonra, geri ekilme emrini verdi. Yunanllar Anadolu demiryolunun yanndaki eski yerlerine dndler. ekilirken yol stndeki btn kyleri yakp yerle bir ettiler, emeleri dinamitle havaya uurdular, hayvan srlerini alp gtrdler, kama frsat bulamam sivil halk ldrdler, kadnlarn rzna getiler ve arkalarnda yzlerce kilometrelik le dndrlm bir blge braktlar. Trkler de takatlerinin sonuna gelmilerdi. Kendilerini toplayabilmeleri birka gn srd, ancak ondan sonradr ki kaan dmann ard sra gitmeye balayabildiler. Yunanllarla Afyonkarahisar ile Eskiehir arasndaki demiryolu boyunca uzanan eski yerlerinde karlatlar. Mustafa Kemal birliklerine durmalarn ve Yunan hatlarnn karsnda siper kazlmasn emretti. Dman ordusu yenilmiti, fakat yok edilmemiti. Sava devam ediyordu. Sakarya kylarndaki Trk zaferi, bir vuruta, Yakn ve Ortadou'nun siyasal durumunu deitirdi. ki yzyl boyunca Avrupa, Osmanl mparatorluu'nu geri pskrtm ve fethetmi olduu yerleri adm adm geri almt. Bat, imdi de burada, Asya topranda Sakarya kylarnda, anayurdunu eski atalar gibi koruyan Trklerle karlam ve bu karlama tarihte bir dnm noktas olmutu. slm dnyasnn gerisin geri ekilmesi bu savala durmutu. Gelecein tarihileri, Sakarya'daki boazlamay, ann en anlaml savalarndan biri olarak tanmlayacaklardr.
137

You might also like