AVRUPA LE ASYA ARASINDAK ADAM

GAZ MUSTAFA KEMAL

II

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmitr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Mart 2000

DAGOBERT VON MIKUSCH

AVRUPA LE ASYA ARASINDAK ADAM

GAZ MUSTAFA KEMAL

II

Trkesi: E s a t N e r m i E r e n d o r

Cumhuriyet GAZETESININ
OKURLARINA ARMAANIDIR.

5. BALKALDIRICI

"Trkiye'de reform yapmak, onu ldrmek demek tir." Salisbury Markisi byle diyor. Osmanl mparatorlu u Trkiye kabul edilirse, byk ngiliz devlet adamnn bu kehaneti de gerein dile getirilmesi saylr. Uranlan fe laketlerden sonra, her zaman olduu gibi, nedenler ve et kenler arand, bulundu da; sorumluluklar yaratld ve y netici adamlar daha sonraki kuaklarn yarglamasna u rad. nsani adan bu da hakl ve yerindedir. Fakat daha de rinlemesine baklnca, Osmanl mparatorluu'nun ykl masnda, dnya tarihinin bir trajedisinin oynand grle cektir. Trler, rklar nasl tkenir, niin tkenir bilinmez; toplum biimleri iin de durum bundan farkl deildir; bu da bireyin iradesinden ok daha gl bir yazgnn kanl maz ortamnda cereyan eder. Yaklak ayn dnemde, baka bir Dou halk, Japon lar, ciddi bir birikimleri olmad halde Ortaa'dan, Yeni a'a sramay baardlar. Ne var ki bu deiim srasnda 5

tam birlik iinde bir halk oluturmaktaydlar; burada sade ce, tmyle yaama gcne sahip organizmann, varln srdrebilmesine ilikin koullarda meydana gelen deiik lie uyum salamas sz konusuydu. Osmanl mparatorluu'nda ise durum deiikti. Yeni yaama biimlerinin kaza nlmasyla birlikte, eskinin yerine batan sona yeni bir or ganizmann yaratlmas da gerekiyordu. Baka deyile, Dev let yapsnn modernletirilmesi, yakn tarihin tand en p rzl srelerden biriyle, ulusal birlie dayal devlet tipine ynelile ayn zamana rastlamt. Bilindii zere bu ama la Avrupa'da, ngiltere ve Fransa'da olduu gibi yzyl sa valmas gerekmi, Almanlar ise nice ar doum sancla rndan sonra ancak yarm bir oluuma ulaabilmilerdir. -Belli bir yan biyolojik yaama tarz olarak- en son tarih devresinde, hibir halkn uzak kalamad, bu nitelik te bir bnye deiimi iin, Osmanl mparatorluu gerekli nkoullardan yoksundu. Padiahlk iktidarndaki sihrin bozulmasndan sonra, Fransa kralhmdakine benzer biim de, birbirinden ayrlmaya alan organlar birbirine kaynatrabilmi, ok gl merkezi bir ynetimin mistii de kay bolmuta. Doal ekim gc sayesinde tm paralan, ade ta bir atom ekirdei gibi evresinde toplayan, Alman bir lii iinde Prusyallannkine benzer bir g alanndan da ay n derecede yoksundular. Osmanllk iin ulusal devlet bir zorunlulukta. Fakat bylesi bir bnyeyi nasl kazanacaktr? Merkezilemeye

dayal bir birlik yolunu denese, Hristiyan blgeler buna kar kacak, dillerini korumak ve kendi kendilerini ynet mek isteyecektir. Onlara uyulsa, federatif bir blnmeye git meye ve durmadan yeni ayrcalklar kazanmaya kalkacak lardr; o zaman da Mslmanlar fkelenecek, Hristiyanlardan yana klyor ve slamiyet'e ihanet ediliyor diye feryat edeceklerdir. Sorun sadece Makedonya'nn sayca az Hristiyan Rumlar, Srplar, Bulgarlanyla ilgili olsayd, belki de bir uzlama yolu bulunurdu. Fakat asl byk zor luk bambaka bir yerdeydi. Mslmanlarn youn olduu blgede, Kk Asya'da bir hayli gl, stelik zmletirilememi yabanc bir halk oturmaktayd: Ermeniler. Bu bedbaht halk, ackl bir yazgnn hmna uramtr; bun da kendilerinin de suu yok deildi; bugn Sovyetler Bir lii'nde kk bir cumhuriyete snm durumdadrlar. Oysa o zamanlar nfuslar milyonlarla saylyor, Kk Asya'nn dou ve gneydousunda, geni alanlara yayl m bulunuyorlar, ayrca lkenin btn byk kentlerinde de aznlk olarak yayorlard. En eski Hristiyanlardan ol mann ve byk bir gemie sahip bulunmann gururuyla, yksek bir Mltrel geliimin bilincine vardlar; bu da on lar kendi balarna yaayabilecek bir halk olabilecekleri inancna gtrd. Refah dzeylerinin ykselmesi ve saylarnn da srek li artmas karsnda, bir zamanlar varolmu eski Ermeni devletini yeniden kurmann hayaline kapldlar, bu umut

iinde de komu Rusya'dan tevik ve destek grdler. Bu durum evrelerinde ve aralarnda yaayan Mslmanlarn onlara kar fkeli bir kin duymalarna yol at; ancak g rnrdeki btn nedenler bile bu kini aklamaya yetecek gte deildir, bunun ok derinlerdeki kklerini kanda ara maldr. Jn Trklerin izinden giden Kemalistler, ncleri nin hemen hemen btn eylemleri hakknda grler ileri srmlerdir. Sadece Ermeni sorununda Jn Trkleri sa vunmular ve onlarn btn dnyaca ok kt bir su say lan yok etme politikalarm, aka olmasa bile, hi deilse susmak suretiyle onaylamlardm Bugn bile Ermeni ko nusu her Trk iin bir "dokunma-bana iei "dir. Olayn insani yn bir yana braklrsa, Ermenilerin kendi devlet leri bnyesinden dar atlmas yeni Trkiye iin -nkoullardaki baz farklarla- Amerika'da beyazlarn kurduu ye ni devlet iin, Kzlderililerin yok edilmesinden hi de da ha az nemde bir zorunluluk deildi. Dinsel olduu kadar, rksal nitelikte de olan bylesine ztlklar karsnda, btn abalar bounayd. rticamn ye nilgiye uratlmasmdan soma imdi, artk saraydan gelen hibir engelleme olmakszn, milli devlet kurmak yolunda ciddi almalara balanmt; bu konuda ilk denemelere i savala cevap verildi. Makedonya'da ete savalar yeniden alevlendi; kimse kendi isteiyle "Trkletirilmek" istemi yordu. Arnavutlar Osmanl mparatorluu'nun svirelile ridir, padiahn muhafz birlii onlardan olutuu gibi, ta-

rih boyunca birok sadrazam da onlardan yetimitir; bu ba kmdan da kendilerine her zaman hogrl davranlmtr. Devlet birlii iinde daha sk bir kaynamayla yer al maya kar ktlar ve oymak zgrlklerinin kstlanmas na da direndiler. Sonra da dpedz ayaklandlar. Dzenle necek baarl bir sefer Arnavutlarn akln bana getirme liydi; her zaman gereken psikolojik beceriden yoksun bi imde ynetilen bu sefer, bar getirecei yerde, yeni kin lerin tohumlarm samaya yarad. Arabistan'a da koca bir ordu gndermek zorunda kalnd. Padiahn vasalleri olan l emirleri, merkezi otoritenin zayflndan yararlanarak kendi bamsz oymak dukalklarn kurmaya kalkmlar d. Ortaa Almanyas'nda da benzeri durumlar grlr, imparatorluklar otoritesinde her geveme, yerel prenslere kendi iktidarlarn artrmaya kalkma yollarn amtr. Ksaca ok khnemi devlet yapsnn modernletiril mesi diye tanmlanabilecek olan reformlar da hi iyi yr myordu. Ertelenemez nitelikteki bu zorunlulukta bile akl lca hamleler ve iyi niyetler, nlenilmesine g yetmeyen en gellere arpyordu. Drst abalarla yapnn deitirilmesi ve yeniden kurulmasna giriilmiti; hepsi de bu amaca y nelik saysz plan ve proje hazrland ve gerekletirilmesi ne giriildi; yzlerce kararname karld. Ne var ki birlik halinde bir devlet yapsnn en bata gelen nkoulu olan badak-homojen bir yasamann, tarih ncesi gebeliin den 19. yzyln kentlisine kadar btn kltr basamaklar nn temsil edildii bir lkede uygulanmas olanakszd. 9

Daha da kts kendi evinin efendisi olamay haliy di. Devlet btesi yabanc lkelerin borlar ynetimi, bir eit tazminat komisyonu, Dyunu Umumiye tarafndan dzenleniyordu. Fakat devlet gelirleri ou kez borlarn fa izlerini ancak karladndan, yabanc irketlere verilen ayrcalklarla ilgili eski sistemde ivedi dzeltmeler yapmak zorunda kalnd. Fakat ayrcalklara karlk lkeye para gelmesi iin, nl "kapitlasyonlar"a, yabanclarn eski hukuk ve ticaret ayrcalklarna el srlemezdi. O zaman lar sadece fizik glkleri bakmndan deil, ayn zaman da moral bakmdan da stnlkleri sz gtrmez byk devletlerin ar basmas karsnda, kapitlasyonlar her tr l ekonomik gelimeyi engelledii halde, bu zincirlere sa dece el srlmeye kalklmas bile dnlemezdi. Eko nomik ilerleme olmakszn, elbette ki kltrce de yksel me olamazd. Buna benzer bir dnp dnp ayn yere gelme dans, manevi alanda da yaplyordu. -Kabul edilmeleri artk ka nlmaz bir zorunluluk olan- yeni yaama biimlerine yo lu amak iin, din kurulularndan belirli bir kopma gerek liydi. Fakat buna da slamiyet kar kyordu; din adamla rndan deil de (bu ynden gelecek engellemeler nasl ol sa alabilirdi) daha ok halkn duyarllndan ekimliyor du. Mslman kitlesi btn varlyla, alabildiine derin lemesine din kurulularyla kaynamt; sadece gelenek ol duu iin deil, aksine onun iin hl yaayan deerler sa-

10

yldmdan bunlara skca balyd. Aka dinsel bir irti ca hareketi olan Nisan (31 Mart) ayaklanmasndan sonra, reformcular slamiyet'in sembollerine el srmekten ka nyorlard. Artk apkadan hi sz edilmiyordu. Dnya sa va srasnda Trk ordu komutanl, askerler iin yzle rini yamurdan ve i gne ndan koruyacak, te yan dan da mekruh saylan Avrupal apkasn hatrlatabilecek bir kenar ya da siperlii bulunmayacak bir serpul bulabil mek amacyla ok byk abalar harcamak zorunda kal mt. Kadnlar iin pee tamak ve toplumdan soyutlan mak yasa btn katlyla uygulanmt ve uygulanyor du. Toplumun bnye ve dncelerin evre deitirmesine, snrl da olsa ancak tek bir yolla, laiklemeyle ulalabilir di, fakat din ile devlet ilerinin ayrlmas o zaman iin ola naksz grnyordu. Bundan dolay da slam kurumlardan vazgeilemiyordu, nk bunlar Mslman dnyasnn en gl birletirme aralaryd. Bunlar olmakszn hemen he men Osmanl devletinin yarsn oluturan Arap blgesi el de tutulamazd. Fakat slam kurumlar yalnzca aa ayak uydurmay engellemekle kalmyor, kendi znden dolay "milliyet" dncesine de kar kyordu; Ortaa Avrupas'nm evrensel kilisesi de, yine bu ekilde kendi yapsal niteliinden dolay, devlet snrlarnn halklara gre belir lenmesine kar kmt. Bylece zorunluluun dikte ettirdii bu konu -ok ge meden her biri baka telden almaya balam olsa bile, yi-

11

ne de- btn Jn Trkler iin bir trl zmleyemedikle ri bir sorun durumunu ald. Merutiyetin bnyesi onlar ba arszla mahkm ediyordu. Etkiler ve kar-etkiler z lemeyen bir dmde birbirine dolamaktayd; bu dm daha soma gelecek biri de geri zemeyecekti, ama bir vu ruta parampara edecekti. Abdlhamit'in devrilmesinden sonraki yllarda Trki ye'nin durumu, Sezar'm ortaya kndan nceki dnemin Romasma benzer. savalar ve parti kavgalar bu an be lirgin zelliidir. Yalnz dnceler deil, iktidarlar da bir birleriyle bouuyordu. Radikal ttihatlarn yrtme orgam olan komite, pln l ekilde parti diktatrln amalyordu. Sovyet devletindekine benzer ekilde, lkenin bellibal her yerinde t tihatlarn bir temsilcisi vard, ou kez de ya bir telgraf memuru ya da bir temendi bu temsilci; bunlar ilin valisin den muhtarlara kadar btn ynetimi gzetim altnda bu lunduracak, merkezin istediini yerine getirecek ve halk arasnda da yeni aydnlanmann n yayacakt. Komite nin elbette ki akll kafalardan, becerikli adamlardan yana eksii yokta; onda eksik olan gerek bir orkestra efiydi; bir Lenin'in devrimci dehasna ya da bir Troki'nin acma sz sertliine sahip bir nderdi. Parti hibir zaman devlet ynetimini, mutlak bir iktidara sahip olabilecek ekilde eli ne geirmeyi baaramad. Belki de bu dnemde lke iin olaanst bir tehlike yararl olacakt, bylesine bir tehli-

12

ke zorunluydu da. ttihatlar ne zaman iktidarlarn kesin likle kuracak duruma yakmlasalar, her seferinde d poli tikada bir gerileme olmu, onlarn saygnlm sarsm, kendi saflarnda blnmeler meydana getirmi ve kar akmlara yeniden stnlk kazandrmtr. Zaman istikrarsz tablolarda yansyordu; karmakark bir film seyredenin gz nnde oynayp duruyordu: Ksa srelerde deien sadrazamlar, feshedilen parlamentolar, umutla umutsuzluun gn ve gece gibi deiip durduu, g rltl patrtl meclis oturumlar, korkuyla arkasnda gl geler aratran bakanlarn hkmet toplantlar., kilitli ka plar arasnda siyasal kulpler toplanyor, emirler veriliyor, sloganlar bildiriliyor, kararlar almyor, herkes bakasn kukuyla kolluyordu. Geceleyin vurulan biri, bir kede ye re ylyor, bir ikincisi ertesi sabah nemli bir makam ala rak ortaya kmak iin, bir arka merdivenden yukar k yor, karaltlar seilir gibi oluyor, isimler anszn parlayveriyor, soma yine anszn snp gidiyordu. imdi bir figr giderek belirginlemekteydi, izgileri ylesine pekiiyor du ki, grne gre prl prl beiinde kalc olacaa ben ziyordu: Mahmut evket Paa'yd bu; Abdlhamit'i devi ren adam. Ordu alk tutuyordu ona, bir adm daha, son bir adm daha ve diktatrdr artk, fakat yan banda tehdit edercesine Jakobin balar ortaya knca, geri ekilip kay bolur. Ve bylece iktidar-iktidarszlk oyunu, perde kapanmakszm srp giderken, uzaktan savamak zere yola k m taburlarn yry mar yanklanr.

13

Bu dnemle ilgili olarak Mustafa Kemal'in insani b yklkle ilikili olarak anlatt bir olay vardr ki, kapsam ve kendine zg renklilii bakmndan burda tekrar edil meye deer niteliktedir. Daha sonralar bir arkada meclisinde "O gnlerde s tanbul'a yaplan yryten soma Selnik'e dnm, ie balamtm" diye anlatyor. "Bir akam Kristal Palas'a gittim, buras Olimpos Oteli'nden pek uzakta olmayan Hr riyet Meydan'nda bulunuyordu. Salon tklm tklm doluy du, bo yer yoktu. Bana teki uta, merdivenle klan ay r bir oday gsterdiler. Yukar knca karma zarif den mi, kk bir salon kt, hepsi de dolu birka masas var d. Bir masaya yaklatm hatrlyorum. Burda rak ve bi ra iiliyor, yurt sorunlar zerinde ateli laflar ediliyordu. Sz devrimlerin nasl yaplmas gerektiine geldi ve bir devrimin baarya ulamas iin byk adamlara ihtiya ol duu sylendi. Bana yle geliyordu ki, hepsinin iinde ya tan gizli bir arzu, ihtiya duyulan o byk adam olmakt. Fakat nasl olunacakt? Her eyden nce de: Bir byk adam olmak iin ne gibi nitelikler zorunluydu? Ordakilerden biri: "Ben Cemal Bey gibi olmak ister dim!" diye bard. Bu sz tekiler "Bravo - Cemal gibi!" diye onayla dlar (*). (*) Cemal Bey o srada binbayd, daha sonra imparatorluu ynetecek ki iden biri olacaktr. 14

Sonra da masada oturanlarn hepsi -onlar sadece y le byle tanyordum- bana dnd. Onlar sakin, souk bir bakla szdm. Ben byle ba karak, onlara elbette bir eyler anlatmak istemitim. Fakat hibiri bendeki bu suskun hareketsizlii anlama benze miyordu. Daha ok benim genellikle byk adamlar hak knda, zellikle de Cemal hakknda onlarn grne katl mam beklemekteydiler. Sadece bir jest yaparak onlar onaylamaktan beni ne yin alkoyduunu bilmiyorum. Benim byle srarl biimde susuum, masa arkadalanmm pek houna gitmemiti ve yzlerindeki ifadeden ahsmla ilikili olarak neler dn dklerini okuyabiliyordum. "Pek tanmadmz bu adam kendini beenmiin biri olacak" diye dnmekteydiler. O akam masada, youn sigara dumanlan altnda, iki gr dile getirildi. Bir gre gre, nce byk adam, sonra vatann kurtancs olunmalyd. Dier gre gre ise lafla byk adam olunmazd. nce vatan kurtanlmalyd, ondan sonra bile, byk adam olmann sz edilemezdi. Dostlanm, bu iki grten hangisinin benimki olduu nu sizler dnp bulabilirsiniz. Birka gn soma -yine konuyla ilgili olduu iin ek lemek istiyorum- aym yerde altm Cemal Beyle birlik te tramvayla Olimpos oteline gidiyordum. Cemal, Selanik 15

gazetelerinin birinde imzasz bir makale yaynlatmt. Elin de tattuu gazeteyi bana gsterip sordu: "Bamakaleyi oku dun m u ? " "Hayr". "Oku". Okudum ve gazeteyi kendisine geri verdim. "Nasl buldun?" diye sordu. "Bir gazetecinin allm cinsten rastgele karalamas." "Hey, baksana bana. Ben yazdm bunu". "Affedersin, bilmiyordum. Fakat yazmam olman is terdim". Soma da ekledim: "Cemal Bey, gnn basma kalp yollarna sapp, her budalaya kendini beendirmeye kalkma. Ynlarn alk ne nemlidir, ne de bir arl vardr. Gcn hep by le istenilene gre bir eyler yaratma yolunda harcamaya de vam edersen, u gnler sana ne getirir bilemem, fakat ge leceini hi kukusuz mahvetmi olursun. Byk adam ol mak, kimseye yaltaklanmamak, kimsenin gzn boyamamak, ancak lke iin gerek zorunluluun ne olduunu gr mek ve doruca bu amaca yrmektir. Herkes kendi gr yle ortaya kacak, herkes seni yolundan dndrmek is teyecektir. Olsun, sen yine bildiinden hi amayacak, tut tuun yolda devam edeceksin. Attn her admda nne en geller dikilecektir. Ama sen, kendinin byk deil, aksine kk ve gsz olduunu kabul eder, hibir yerden yar-

16

dm ummaz, hibir destek beklemezsen, sonunda btn en gelleri aarsn. O zaman biri kp seni byk adam olarak nitelendirirse, sana bunu diyenlerin yzne sadece glp geeceksin. Cemal Bey szlerimi sessizce dinlemiti; ne var ki eletirim pek etkili olmama benziyordu". *** Rahat iinde uyuklayan garnizon hayat, anayasann baarsyla birlikte gerilerde kalmt. Kla avlusunda ya plan ksa eitim almalar yerine, imdi birliklerin yarm gn ya da btn gn darya karlmasna balanmt. Ak arazide eitime klyor, piyade ve svari birlikleriy le manevralar yaplyor, imdi tfekler, hatta toplar gerek mermilerle doldurulup ate ediliyordu, oysa byle eyleri yapmak Abdlhamit zamannda tek kelimeyle yasakt. Bu canl askerlik eylemleri, manevraya katlmak zere bando ya ayak uydurarak sokaklardan geen alaylar, o gnlerde grlmeye deen, stanbul'un korkun kargaas ve gaze telerin kulak trmalayan kavgalar arasnda insan teselli eden manzaralard. Kukusuz bu genel temizleme, parlatma, havalandrma ve gveleri kovalamadan honut kalmayan lar da vard. Padiahn "bendegn" ynetimi sona erdiril miti; otuz yamdaki generaller, bu ynetim sayesinde bir zamanlar yaptklar hzl sramalar bir kenara konunca, yeniden temen apoletlerini takmlard. imdi btn yurt talar yasa karsnda eit olduundan, Hristiyan Osmanl larn da renkli ceketleri giymeleri gerekiyordu, bu da onla-

17

nn hi houna gitmiyordu. Mslman cihat ordusu, her dinden, her mezhepten askerlerin bulunduu bir halk ordu su oluyordu ya da hi de deilse byle olmas gerekiyordu. Ne var ki baarlamad bu. Eer bir insann Hristiyan ola rak vatam iin savamas ya da lmesi gerekiyorsa, bunu elbette hilal yerine ha altnda yapmay yeleyecekti. Mahmut evket Paa, periyodik olarak harbiye nazr l yapt ve hi deilse ordunun yeniden dzenlenmesi ii ne, sivillerin ve siyasal kulplerin karmasn nledi. Komitenin isteine aykr olarak da Almanya kayzerinden General von der Goltz'u istedi; bu gzlkl, dost davranl mareal, o neeli iyimserlii ve src nktesiydi, her e ye bilgece karmasn biliyor ve onun stnlne her Trk subay, iinden ister ngiltere'yi, ister Fransa'y tut sun, ister gen, ister yal olsun boyun eiyordu. Mahmut evket Paa ordunun partiye deil, devlete hizmet etmesi gerektiim biliyordu. Hibir subaym siyasal bir kurulua girmemesini isteyen bir genelge de yaynlanmt; fakat bu ynerge ne yazk ki kt stnde kald, uygulanamad. Mustafa Kemal, Selanik'te yava yava dikkatleri ze rine ekmeye balamt. Kurmay iareti bu kolaas, asker likle ilgili bir eyin grlmesi ya da renilmesi sz konu su olduu her yerde hazn bulunuyor; grev gerei bir y kmll bulunmad halde, btn tatbikatlara, atl gs terilere, brifinglere katlyordu. Grdkleri ya da duyduk lar konusunda eletirisel grlerini bir not defterine yaz-

IS

maktayd. Bu arada Moltke'nin yazlarndan kard zet leri ya da Napolyon'un seferleri hakknda kk ekspozeleri de defterine geirmiti. En yukarya da acemice yazl m Ltin harfleriyle -acemilii elinin bu yazya alkn olmaymdand- Napolyon'un generallerine her zaman yap t uyary da balk olarak yazmt: "Activit! Activit! Vitesse! (Etkinlik! Etkinlik! abukluk!) Defterinde oraya buraya da Fransz devrimine ilikin dnceler sktrlm t. Devrimin tarihini kendine zg terimlerine kadar btn ayrntsyla renmi bulunuyordu. Garnizonda ok gemeden ykselme hrs bulunan su baylardan biri olarak tannd. 1910 gznde Trkiye'yi tem sil eden bir heyetin, byk Fransz manevralarna katlmak zere gnderilmesi gerekince, General Hseyin Rza Paa'mn refakatisi olarak seildi. Bylece de ilk defa Balkan larn snrlarndan teye gitmek ve asl Avrupa'ya ksa bir ziyaret yapmak olanan buldu. Avrupa ona kendisini sa krdayan silhlardan giysisiyle takdim etti. Orda, sevimli Pikardie'de, yurdunun bakenti stanbul'da yabanc diplomat larn nazikne konumalarna sk sk naho madeni eni ve ren, o byk g aracn yakndan grd: Modern bir orduy du bu, en iyi ekilde eitilmi, ada tekniin btn harikalanyla donatlmt; bu ordu yalnz d kl bakmndan deil, birlik ruhu bakmndan da badak, kaynam tek bir biimleni iindeydi, kendi lkesindeki gibi rklarn ve inanlarn uyumsuzluu diye bir sorunu da yoktu.

19

Gzn, kulan ak tutuyordu. Bylesi eytani be cerileri bu Batllardan mutlaka renmek zorunluydu. Da ha bir, iki yzyl nce Trk korkusundan bunlarn tm nn d kopuyordu. Ama imdi Viyana'da, Paris'te ya da baka bir bakentte kalarn yle bir atlmas yetiyor, b tn paalar, btn sadrazamlar bir titremedir alyordu. On larn alabildiine ne getikleri kesindi ve yalandan gr lnce de bu stnlkleri ok daha gze arpc oluyordu. Fakat bu byledir diye, yurdunda birok kimsenin yapt gibi, onlar gzde alabildiine bytmenin de anlam yok tu. Avrupal karsnda kutsal bir saygyla eilmek hissini asla duymamt, duymayacakt da. Bu da ona daha soma lar, tek basma kald zaman bile, bir byk savatan za ferle km byk devlete birden kafa tatmak pervasz ln salamtr. Hseyin Rza Paa bu kitabn yazarna "Mustafa Ke mal'in alkan bir subay olduunu biliyordum" diye an latmtr. "Fakat onun Fransz komutanlarca verilen prob lemleri zmlediim Ve gnlk sava durumlarn nasl de erlendirdiini grnce, ok zeki bir kafayla da kar kar ya olduunu anladm". Mustafa Kemal kendi ordusunun noksanlarm ok da ha iyi anlam durumda yurda dnd. Doululara zg, o kpr kpr hayalgcne, onun matematik kesinliklerle d nen kafasnda yer yokta. Trklerde genellikle hayallere arlk vermek, gnlden geen istekleri gerekmi gibi ele

20

almak, her eyi olduklar gibi deil de, dnm oldukla r gibi grmek ve yanldklarm anladklar zaman, bundan kolayca bir kendini beenmilik haline gemek eilimi var dr. Halkmdaki bu karakter zellii onda yoktu. Uyank ba k arzu edilenle gerekten eriilen arasndaki derin yang farketmeyi baanyordu. Daha iyi bilgi elde etmek abas iinde, bazan kantann topunu kard da oluyordu. Vard yargdan geri dnmyor, tatbikatlarda komutanlann d zenlemelerini olumsuz ekilde eletiriyor, hatta kendisine sama grnen emirlere Avrupal kavramlara gre disiplin anlayyla hi de badatnlamayacak biimde kar k yordu. Bu kolaasnm szn saknmadan yapt eletiri ler, sakalna kr dm baz generalleri incitiyordu. Daha nce politikada olduu gibi, imdi askerlik alannda da, u rayaca zarara hi aldn etmeyen bir "bakaldnc" olmu ta. General kordonlan karsnda en kk bir ekingenlik duymadan, srekli uyanlar yapan bu adam dorusu rahat sz edici bir duruma gelmiti, hzn artk kesmek gerekiyor du. Bylece onu kurmay heyetindeki ayncalkl yerinden uzaklatnp bir alaya komutan yaptlar. Gegelelim henz ok gen olan subayn byle bir g revde baanszla urayaca yolunda beslenen gizli umut boa kt. Teoride bilgili olan, uygulama hizmetinde de li yakatim gsterdi; yaplan denetlemelerde onun alaynda knanmay gerektirebilecek hibir kusur bulunamad. Politikadan uzak kalmaya kararl olduu halde, olay-

21

larn gelimesi onu kendiliinden yine bu evrenin iine it ti. Devrimin asl aktrleri askerler arasnda, stanbul'daki "sivillere" ve onlarn devrimi tmyle aka zedelemesi ne kar honutsuzluk gn getike daha da artyordu. Du rum daha iyi olaca yerde, daha kt olmuta. Eskiden hi deilse grnr bir otorite vard, imdi ise bu da kalmam t. stelik ordunun iine parti atmalarnn mikrobu ye niden girmi bulunuyordu. ktidarlarn srekli tehdit altn da gren ttihatlar komitesi, orduda gvenilir desetekler aram, yandalarm kayrm, onlar en nemli mevkilere getirmiti. Mahmut evket Paa kulp adamlarnn kar snda gevek davranyla ordunun sempatisini gitgide yi tirmekteydi. Havada yine komplo kokusu vard. 1919-1911 knda Selanik'teki gen subaylar, Musta fa Kemal'in evresinde kmelenmeye baladlar. Kendisi alaynn subaylarm her hafta taktik zerinde grmeler yapmak zere topluyordu; baka birlikten subaylar da on lara katlmaktayd. Anlaldna gre bu toplantlarda her zaman sadece askerlie ilikin konular ele alnmyordu. Komitenin ispiyonlar bu kukulu eylemler konusunda s tanbul'a raporlar gndermekte gecikmediler. ttihatlarn yediler kurulu hemen nlem alnmasn istedi. O srada har biye nazr olan Mahmut evket Paa, bu istee uymak zo runda kald, belki de bunu pek istemeyerek yapm deil di. "Orduya hkmete kar bakaldrmaya kkrtmak gi riiminde bulunduu" gerekesiyle Mustafa Kemal 1911

22

baharnda alay komutanlndan alnd. Herhalde daha iyi gzetim altnda bulundurulmas amacyla olacak, baken te arlp genelkurmayda bir greve atand. Ne var ki ma sa bana srgn edilmesi pek uzun srmeyecekti. 1911 yl ktalararas byk siyasal gerilimler dne miydi. 1911 Temmuzunda Almanlar Agadir'e yaptklar nl "panter sramasyla" iin iin kaynayan dnya kri zini yeni bir darbeyle en yksek derecesine karmlard. Fransa Fas'a tek bana sahip kmak istiyordu. Bu arada Msr'dan baka Sudan' da garantilemi olan ngiltere onun yannda yer ald. Bir yl nce lm bulunan Eduard VII ' in yerinde imdi Sir Edward Grey byk oyunu srdr mekteydi. Avam kamarasnda dorudan sava tehlikesinden sz etti. ngiliz donanmas Kuzey Denizi'nde topland. Btn slm dnyas soluk kesen bir heyecanla byk devletlerin Fas yznden atmalarn izliyordu. Bu a gzl saldrlarn srp gitmesi sonunda durdurulacak my d? Kayzer Wilhelm II, bir sre nce imparatorluk debde besinin tm grkemi iinde Kuds'e girerken, btn Ms lmanlara grnd kiiliiyle gerekten slmiyet'in kudretli koruyucusu olarak ortaya kacak myd? stan bul'da da i kavgann silhlan bir sre iin susmutu; g rne baklrsa oktandr zlenen dnm noktasna gelin dii umudunda birleilmi gibiydi. Fakat bu grnt bir anda gzlerden siliniverdi. Pots dam kentinde Petersburg'la bir eit uzlamaya vanld. ran

23

tmyle Rusya'ya brakld; gen ranllar kovuldu, devrik ah Muhammet Ali, Rusya'nn yardmyla mutlak hkm dar olarak tekrar tahta karld. Bu birinci hayal knkln, ok daha byk bir ikincisi izledi. Almanya'nm umu lan byk jesti, Mslmanlarn gzel gzlerinin akna g re cereyan etmedi. Berlin az deitiriverdi ve Paris'le hi de yararl olmayan bir alveri yapt. Kongo'da birka ba taklk blgenin verilmesine karlk, Fas' ve Bat Mslmanlanm Fransa'nn ellerine brakt. Politik frtmann dal galar Avrupa'da dinmi, dnya bar bir defa daha korun mu, ceremesini de Mslmanlk ekmiti. Mslmanlk bu ceremeyi ekmek zorundayd, hem de Trkiye'de en karamsar kimsenin bile nceden kestiremeyecei biimde, Fransa'nm gnl daha yeni yaplmt ki, bu sefer ortaya talya kt. Kuzey Afrika'da, ngiliz ve Fransz smrge imparatorluklarnn arasnda, sadece orta kesimdeki en kt para el srlmeden kalmt: Bir zaman lar Roma mparatorluu'nun buday ambar, eski Libya, Trkiye'nin Bingazi ve Trablus illeri, tam karsmda bulu nan bu ky blgesini, byk slm mparatorluu'nun mi rasndan kendi payna den yer olarak gryor, ekonomik yaylma ve sermaye yatrm gibi bar yollarla ele. geir meye uzun zamandan beri hazrlanyordu. imdi Fas ze rinde Fransa'mn hakk resmen tannnca, Roma da Trab lus'un kesin ekilde igali konusunda daha fazla duraksamamak gerektii -duraksamasma da gerek olmad- kan-

24

sna vard. Libya'da karlar vard, daha dorusu bu kar lar kendileri yaratmt, imdi bu karlarn saldr eklin de savunulmas tezghlanacakt, bu amala bir bahane de ok gemeden bulundu. talyan ticaretinin Trk makamla rnca engellendii gerekesiyle Roma, Babli'ye verdii bir ltimatomla Trablus'un talya tarafndan igal edilme sinin onaylanmasn istedi. ltimatomda belirtilen 24 sa atlik sre tamamlanr tamamlanmaz da sava iln etti. talya'nn bu ekilde aka haklar inemesi, Avru pa kamuoyunda derhal bir fke frtnas kopard. Ancak gzden kaan -ya da gzden kamas istenen- bir ey var d. talya sadece biraz daha az becerikli ekilde davranm t, aslnda bu hareketinin, ngiltere'nin Msr'da, Fransa'nn kuzeybat Afrika'da, Avusturya'nn Bosna-Hersek'te, daha nce de Rusya'nn Krm ve Besarabya'da yapm olduk lar pek bir fark yoktu. Topraklarn bu ekilde sahip dei tirmesi daha geni bir bak asyla, yeryznn ehresi ni srekli deitirmi, o byk tarihsel evrimin yalnzca ye ni bir merhalesi olarak grlebilir. Daha nceki zamanlar da Araplar, arkasndan onlarn Trk varisleri spanya'ya ka dar tm Akdeniz blgesinde ve Viyana'ya kadar Avrupa k tasnda gerekletirdikleri fetihlerle ilerlemilerdi. Aradan zaman gemi, Avrupa ilkin yava, sonra 19. ve 20. yzyl larda byk g kazanarak daha hzl biimde kar sald rya gemiti. Mslmanlarn para para zorla kazandk lar, imdi onlardan yine zorla geri almyordu.

25

italya'nn bu zorbaca darbesini, Trkler arasnda da ta rafszca deerlendirenler olmutur; bunlardan biri de o gn lerin Genelkurmay Bakam Mareal Ahmet zzet Paa'dr; Leibzig'de 1927'de yaynlanan hatralarnda yle yazyor "Eer insan haklan asndan, hatta devletler aras hukuk asndan bakarsak... o zaman Trablus'a hi nedensiz ya plan bu saldn elbette ki bir hakszlktr. Fakat herhangi bir devletin topraklarnn byklne ve bu topraklarn do al kaynaklanrn olanaklanna yaramayan bir iktidarsz lk gstermesi, dev bir lkenin verimini ve zenginliini bir mirasyedi gibi har vurup harman savurarak, kt yneti miyle direnme gcn yok etmesi ok daha byk bir hak szlktr." Baka deyile: Trkiye cezalandnlmay hak et mi ihmaliyle, lkenin bu paras zerindeki mlkiyet hak kn zaten kaybetmiti. Gerekten de talya'nn niyeti, pheye yer bnakmayacak ekilde oktan beri bilindii halde, bu illerin savu nulmas iin en kk bir hazrlk yaplmamt. Sadece Trablus'ta az sayda birlikler vard, bunlar da yeterli savun ma aralarndan yoksundu, stelik yzlerce kilometrelik baka birliklerin, yalnz deniz yoluyla ulalabilen bu bl geye getirilmesi iin ise artk ge kalnmt. Kk Trk filosu ise gl talyan donanmas karsmda limanlardan dan kamazd. Demek ki mantksal adan bir sava asla kazanla mazd. Trkiye ilkin Londra ya da Paris'ten bir destek ne-

26

risi gelir diye umutland. Oysa talya ok nceden rakiple riyle anlam bulunuyordu, nitekim hkmetler tarafsz lklarn pek abuk iln ediverdiler. "Byk devletler bizi. yazgmzla babaa braktlar." Enver, gezi gnlne la-, konik ekilde bu notu dyordu. Bosna-Hersek'ten farkl olarak burada, halk batan baa Mslman iller sz konusuydu. Buralar savamadan Hristiyanlara terk etmek, Trkiye'nin slm dnyasndaki saygnlnn son kalntsn da gtrr, belki halifelie mal olurdu; ksacas, General von der Goltz'un bir szn kul lanrsak, intihar demekti. Bu durumda stanbul hkmetine akla, manta ayk r olduu sylense de, direnie gemekten ve kahramanca bir abayla hi deilse kendini savunma isteini ortaya koy maktan baka are kalmyordu. Tarih, byle durumlarda umutsuzca cesaretin ou zaman umulmadk deiimlere yol atn gsterir rneklerle doluydu. nsanlarn hesab na gre baars olanaksz bir yolda kim kendini fedaya ha zrlanrsa, iinden yine de bir mucize olaca, Tanr'nm bylesine fedakrl gze alanlarn yardmna eninde so nunda koaca umudunu besler. Herhalde o gnlerde En ver bu inantayd. Trablus sava alanna ulamaya alan subaylar ara snda Mustafa Kemalde vard. Oraya gidebilmek iin ister istemez Msr'dan gemek gerekiyordu. ngiliz koruma y netimi, talya'nn hatr iin tarafszlm sk ekilde y-

27 ;

rtyor, hibir Trk savasnn lkeden gememesine son derecede dikkat ediyordu. Mustafa Kemal, Tanin Gazetesi'nin muhabiri olarak, erif Bey adyla skenderiye'ye gel di. Birlikte gelmi olduu arkadalarndan ikisi tutukland. Fakat resmi makamlar daha nce kendilerine bildirilmi, Mustafa Kemal adl san salan ve mavi gzleriyle hemen fark edilebilecek nc bir subay anyorlard. Bo yere aramalardan soma onun bat ynne, Trablus snrna ka dar giden trene binip skenderiye'yi terk ettii anlald. Sanga'da Msrl bir subay trene geldi, yolculan kontrol ediyordu, kolayca fark edildiinden Mustafa Kemal'i tan mas pek uzun srmedi, tutuklanmas iin direktif almt. Fakat Msrl subaym kalbi, ngiliz patronlanmn aksine el bette ki Trklerden yanayd. Ancak ortada apak bir emir de vard, buna uyulmas gerekmekteydi; sonunda bir zm yolu bulundu; birlikte yola ktktan bir silh ustas var d, geri, sansn deildi, ama yine de sa rengi akt; ara-. nan kolaas Mustafa Kemal diye ngiliz makamlarna tes lim edildi, soma da yurduna geri gnderildi; bu srada is min asd sahibi Trablus'a varmay baarmt. talyanlar kalktktan seferin arabuk bir zaferle so nulanacan ummulard, yanldklarm ok gemeden anladlar. Trablus ve Bingazi'nin Arap oymaklar, stan bul'daki byk hkmdar ve halifenin kendilerini yzst brakmadn, hayr duasndan baka en iyi subaylarndan birounu yardm iin gnderdiini grnce, istenilmeyen

28

saldrgana kar dvmek zere, i blgelerdeki vahalar dan ve otlaklardan koup geldiler. Bir zamanlar erken Ortaa'da olduu gibi Peygamberin bayra, ldayan yeil rengi altnda btn mminleri bir araya getirmi, tehdit al tndaki slamiyet'in dayanma ruhu, dindalarn birbirle rine kar btn hnlarn unutturmutu. Hatta Arap yar madasnn gney ucundaki Yemende, bir Trk ordusu ayak lanm oymaklarla zorlu bir savaa tutumuken, bir anda dmanlk sona ermiti. "El cihad sabil illh! El cihad! Al lah akna kutsal sava! Kutsal sava!" diye baran bede vi kitleleri Hristiyan siperlerine kar saldrya getiler. talyanlar btn nemli limanlan igal etmi, fakat da rack ky eridinde mhlanp kalmlard. Donanma topla mm menzil alannn tesine, le benzer i kesimlere ayak atmak giriimleri pskrtlm, ok gemeden de byle gi riimlerin bouna aba olduu kansna vanlarak ilerlemek ten vazgeilmiti. Bylece nl siper sava gelip att: Bu rada bir atma, orada bir atma, arada da eni olsun di ye iddetli bir boazlama, topraklan savunanlann zaman zaman yaptklar byk kahramanlklar... Bu abalar geri hoa gidiyor, savalann cesaretini arttnyordu, fakat taburlan ok daha gl olduu iin, dnyann efendilerin den biri olmaya kalkm dmann dummunda bir dei iklik salayamyordu. Bu arada binbala ykselmi bulunan Mustafa Ke mal, kuzeydou Bingazi'de bir liman olan Derne'nin kar-

29

snda mevzilenmi birliklere komuta ediyordu. Ayn Derne Ordughmda, ondan bir ya kk, fakat btn cephe nin komutan olan Yarbay Enver Bey'in cadn da kuruluy du. O zamanlar orduda kendisine taklm adyla "Kk Napolyon" ksa zamanda savunmann merkezi ve ruhu ol muta. Onun ynetiminde sava aralksz srdrlyor, gi derek daha iddetli, daha etkili oluyordu. Direnii durma dan tekrar alevlendirmek ve ona zellikle sk bir rgtlen menin arln kazandrmak iin bir an byle bo durmu yordu. Vahi insan srlerinden, olduka disiplinli birlik ler yaratm, en zor gizli yollardan silh ve cephane sala mt; yine de eksiklii duyulan bir ey olursa, bunlan da kurdurduu derme atma atlyelerde yaptnyordu. D man onun ahsnda en tehlikeli hasmn grmekteydi; ba na ok yksek bir paha biilmiti; ikide bir de ldn iln ediyordu. Yardmclannm hi de az olmayan hizmet lerini elbette kmsememekle birlikte yine de Trablus, zellikle de Bingazi savunmasnn, byk canll ve ylmayan direnmesiyle Enver'in eseri olduu sylenebilir. Trkiye'nin bu gen Alkibiades'i (*) eski bir saray m teahhidinin oluydu, ksa bir sre nce de hanedandan bir prensesin kalbini fethetmiti. Naciye Sultan adl bu prenses Abdlhamit'in bir oluyla szlyd; fakat hrriyet kahra manna gnln kaptrm ve sevimli grnyle padia(*) M.. 450-404 yllarnda yaam Atinal nl general ve devlet adam. stn zeklyd. Hayatn ihtiraslar zerine kurmutu. Bu yzden bazen basan lar kazand, bazen yenilgiye urad. 30

h da etkilediinden Enver Bey'le nianlanmasna izin k mt. Bylece Enver Bey halifenin, dnyann byklerinin bu en bynn yakn bir gelecekteki damad olmann salad bir saygnlk emberinin iinde bulunuyordu. Ar kasnda muhafz birlii olduu halde nerde grnse, bede viler hemen kendisine alk tutuyorlard. O da bu byk, ama hi de tehlikesiz olmayan ocuklara nasl davranlmas gerektiini ok iyi biliyor, onlara her szn dinletiyordu. -atafat olmadan Araba sz geirilmediinden- ii pek gr kemli denmi kocaman adrnda, oymak beylerini huzu runa kabul ediyor, Berassa, Tarhana, Cafara, beyde, Fassani, Tuareg ve daha baka oymaklarn ile ri gelenlerine elini ptryor, yorulmak bilmeyen bir sabr la binlerce ikyeti ve istei dinliyor, daha da nemlisi, hayli yklce armaanlar datyor, bir l kral gibi h kmranlm yrtyordu. Sava bir slm tarikat olan Senussi'lerin en byk eyhi, Bingazi'nin asl hkmdar, ona yollad dostluk mesajnda kendisine yle hitap edi yordu: "Yorulmak bilmez sava, cesurlarn en cesuru, b yk arslan, dostumuz, gzmzn srura, kardeimiz, devletlu Enver Paa." Talih kuu, felein bu sevgili ocuunun bana, bu gne kadar arka arkaya konmutu, daha da konacaa ben ziyordu. Kendisi de ataklyla tek bir darbede kazanmak ya da kaybetmek zere geleceini ve cann ortaya koymak ta asla duraksama gstermemi, her seferinde de kazanan

31

o olmutu. Yldznn parlaklna inanm ve Bonapart gi bi talya seferinden soma banda zafer elengiyle baken te girmeyi umut etmise, hi de amamal buna. Trklerin grne gre zafer ans bulunmayan bu sa van, gereksiz yere uzathnasnm -balad gnk durum da hibir deiiklik olmadan bir yldan fazla srmt- b tn vebali Enver'in omuzlarmdayd. Fazla toz pembe gs terdii raporlarla stanbul hkmetini, er ge kesin bir dar beyle, her eyi iyi bir duruma sokacama inandrm olma ldr. Uza gren kimseler ise, Trkiye'nin onurunu yete rince koruduunu, sava alanndan uygun ekilde ekilme sini, bundan somaki direnii yerel glere brakarak, tal ya'yla olabildiince ksa srede bar antlamas yapmas n istemekteydiler. nk 1912 ylnn balarnda, kuku ya yer brakmayacak biimde, ok daha byk bir frtna Balkanlar zerinde kopmak zereydi. Hi phe yok ki Enver Derne'nin geri almabilecei olanama inanmt. Derne kararghndan bir Trk suba ynn anlatt gibi (*) "Denilebilir ki Enver uzun aylar bo yunca kendi gzlerini yine kendisi balayarak, sadece bu budalaca ve hemen hemen ocuka rya iin yaad. Bir ba kma arpc grnen bu ek dnceye saplam hali, bu monomani ok trajik sonulara yol at: Ynla insan bu yz den can verdi; Derne vadisinin boazlar bu yzden ceset lerle, kanla doldu; lke iin ykm olan bylesine nafile bir (*) G. von Graevenitz, talya-Trkiye Sava Tarihi, Berlin 1912. 32

savan srdrlmesinde, parlak bir zafer kazanlaca g vencesiyle Trk hkmeti yine bu yzden srar etti; byle bir zaferin kazanlmas Avrupa lkelerinin mdahalesine olanak verecek, belki talya'da bile kamuoyunda deiik likler yaratacak ve bu da Trablus'tan vazgemelerine ne den olacakt. Trk subaylarnn hepsi elbette ki nderleri nin bu safdilce grne katlmyordu. Fakat bu konuda du yulan bir kukuyu aa vurmak kimin haddineydi?" -Gorriere della Sera gazetesinde yaymlanm- bu sz ler satrlar arasnda gze arpan kiisel garaz bir yana, En ver'in silah arkadalarndan bazlarnn grlerini gerek ten yanstmaktadr. Mustafa Kemal hi phesiz "bir ku kuyu aa vurmaktan" ekinmeyenlerdendi, hem de bunu yaradl gerei hi de yumuak tarzda yapmyordu. Bingazi'de bu iki adam arasmda derin anlamazlklar meydana geldii, bir daha da asla barmadklar biliniyor. Anlamaz lk tmyle nesnel konularda farkl mtumlarmdan kaynak lanyordu. Bu ztlk srp gitmi, zamanla daha da bymse, bunun o gnlerde Mustafa Kemal' in Enver'de byk n der kiilii grmeyiinden, onu alelade biri saymasndan ok daha derin nedeni olmaldr. Mustafa Kemal de sonra lar, en akll insanlarn bile delilik olarak grd ve giri imine hibir basan ans tanmad duruma dmtr. Ancak o da, tpk Bingazi'de Enver gibi, kar grler ve tavsiyelerle yolundan dndrlememitir. kisi arasndaki fark, Mustafa Kemal'in ii Enver'in yapmaktan pek holan-

33

d ekilde ansa brakmay, aksine stn bir satran oyun cusu gibi her gerek olana, nerdeyse matematiksel bir ke sinlikle nceden kestirmesi ve hasmn her hamlesini ince den inceye hesaplamasdr. Basanlar onun hesaplanm do rulamtr. ans ancak ondan soma buna eklenmitir. Yeni sava tehlikesinin yaratt baskl havayla Bab li, talya'nn aydan beri nerip durduu koullan, hi bir kstlama yapmakszn olduu gibi kabul etmek zorun da kald. 18 Ekim 1912'de "Ouchy" ban antlamas ya pld; buras daha sonra yeni Trkiye'nin doum yeri ola cak olan "Lausanne"m bir banliysyd. Halk tmyle Mslman bir blgenin terk edilmesinden doacak kt iz lenimi hi deilse eklen nlemek iin padiah, Trablusluian devlete olan balanndan affedip, kendilerine tam bir ba mszlk verdi. Roma, yeni efendi, ele geirdii Libya'da nice yllar boyu rahat yz grmeyecektir. Ban antlama sndan talya'nn igal etmi olduu, tpk ngiliz yneti mindeki Kbns gibi, bir eit Trkiye'nin brne ynel tilmi bir tabancaya benzeyen- Rodos ile buna bal ve Kkasya'mn gneybat kylanmn dorudan karsnda bu lunan on iki aday boaltmas ngrlmt. Ne var ki bu konuda verilmi olan sz tutulmad. Adalar bugn hl tal ya'ya aitti (*). *** imdi balayan dnem, daha soma kendisinin de yaz(*) kinci Dnya Sava sonunda tarihsel ve hukuksal hibir hakk buluna mayan Yunanistan tarafndan ilhak edilmitir. 34

d gibi, Mustafa Kemal iin hayatnn en karanlk gnleri olmutur. Felaketin geldiini grm, yine de bir eyleri de itirebilmeye gc yetmemitir. Bir zamanlar ayn siyasal inanc paylat arkadalaryla oktan bozumutu; yne tici ahsiyetler ve ok adama kar salayan rm eko nomik dzen hakknda, szn esirgemeyerek yapt ele tiriler yznden komitenin gznde artk kukulu biriydi. Ona gvenmiyorlar, ancak yine de hibir ey yapamyorlard. Grlerini byle uluorta sylemesi, onu mevki ya da n fuz sahibi olmak iin eyleme gemekten alkoyuyordu. Kay glarnda kendisini bile artacak lde hakl kmasndan, herhalde zntl bir memnunluk duymu olmaldr. Abdlhamit'in akllca saknganlyla hep erteleme yi baard eye, Jn Trk devlet adamlar engel olamad lar. Tuna'nm gneyindeki Balkan devletleri -ilk kez, ayn zamanda son kez- birlemiler ve Osmanlla kar sava bir ittifak oluturmulard. ki yzyl nce Viyana nle rinde balam olan hareket artk sona erdirilmeli, Trkiye Avrupa toprandan kesinlikle kovulmalyd ve Asyallar dan kurtarlm ktann simgesi olarak da Ayasofya'nm kubbesine, bir zamanlar hilale boyun emek zorunda kal m sa'nn ha yeniden taklmalyd. Ortaklaa giriilecek bu "hal seferi"nin hazrlklar n, beylik bar mavalnn arkasna saklamak klfetine bile katlanlmad. Trkiye ise adeta gz balanm gibiydi. Ffristiyanln saldrsna kar hazrlkl olmak iin hibi r y ya-

35

plmad. Her honutsuzluk hemen bir darbe havas oluturu yordu. Subaylar yine yurtsever bir birlikte toplanmlard, kendilerine "Halaskran-vatann kurtarclar" diyorlard. Bu sefer hareket, devrimin galiplerine kar, ttihat ve Terak ki komitesine ve zellikle de bu Jakobenler kulbnn faz la yumuak bal harbiye nazn Mahmut evket Paa'ya kar yd. Tpk 1908'de olduu gibi, Makedonya'da subaylar aka ayaklanrken, "halaskran" da stanbul'da komitenin iktidarn devirmeyi baard; hkmet bertaraf edildi, Mah mut evket Paa istifa etmek zorunda kald. Meclis feshe dildi. Bakanlann ou Abdlhamit' in eski sadrazamlanndan olan bir "yallar kabinesi" ynetimi stlendi. Aralannda enerjik ve ykselme hrsyla dolu, daha gen biri de vard: Nazm Paa. imdi harbiye nazn olmuta, vatan kurtanclannm adamyd. Rakibi Mahmut evket Paa'mn devrilme sini uzun sre beklemiti. Artk kendisi iin, "yallann" omuzlanna basarak dorua trmanmak ve umutla beklendi i ekilde diktatr olmak iin btn yollar almt. Balkan ittifaknda Yunanl Venizelos'un srekli zorla masyla, indirilecek byk darbe iin hazrlklar tamamla nnca, padiah ve halifeye ilk olarak sava iln eden, bebe ruhi Karada kral oldu, onu Srbistan, Bulgaristan ve Yu nanistan'n kral izledi. Byk devletler olaylann geli imini, bir gzleri sevinli, bir gzleri yal halde seyredi yor, bir yandan da tehdit edercesine kaldrdklan parmaklanyla statkoda olabilecek bir deiiklie izin vermeye ceklerini ima ediyorlard. 36

Mustafa Kemal elden geldiince hzla yurduna ula mak iin hereyi gze almt. Fakat dorudan gidebilece i yol kapanm bulunuyordu. Zahmetli bir kara yolculu undan soma Msr'a vard, ordan talya'ya gitti, arkasn dan Avusturya, Macaristan ve Romanya zerinde bitmek bilmeyen demiryolu yolculuklarna katland. 1912 Kasm' sonunda stanbul'a vardnda lkesini, Prusya'nn 1806'da dm olduu duruma ok benzer bir halde buldu Kumanova, Krkkilise (Krklareli), Lleburgaz, Trkiye iin Jena ve Auerstedt olmutu (*). Btn dnyay ve askerlik uzmanlarm hayrette brakarak iki hafta iinde Osmanl ordular tmyle kertilmiti. ktidarnn doruk noktasnda bulunan harbiye nazn ve bakomutan Nazm Pa a, genelkurmayn plnlannm aksine, iddetli bir saldryla byk bir zafer kazanarak vatan kurtancs nne kavuma y dnmt. Stratejisi panii andrr bir ekilmeyle so nuland. Dman bakentin kaplar nne kadar gelip da yand. Generalinden en alt kademedeki levazm grevlisine kadar, katlanlabilir llerin ok altndaki bir ynetim ve organizasyon bozukluu ylesine bir ortam yaratmt ki, di er stn meziyetlerinin yan sra azla yetinmesi ve sabretmesiyle tannm, cesur Trk askerleri bile buna dayanama mlard. Son anda geriye kaanlann durdurulmas baanld; doal engebeleri nedeniyle savunmaya elverili bir yer (*) Prusya ordular Napolyon karsnda buralarda ar yenilgilere ura mlardr. 37

olan, stanbul'un hemen kuzeyindeki atalca tepelerinde son bir umutsuz direnie geildi. Bu tepelerden kuzeydou ufkuna baklnca, uzaklarda bir yer bunca felkete ramen bir teselli vermekteydi; buras Edirne'ydi, Osmanl mparatorluu'nun ikinci bakenti; dmann saldrlarna yiit kr Paa'nm komutasnda direnmekteydi. Geri dnenlerin grdkleri dehet ve aknlk tablo laryd. Her eyle donatlm, zengin bir kentin birka ki lometre tesinde, dman kurunlarndan ok daha can al m ala, mavi lm kolera da katlm, kalabalk insan ynlarn kasp kavuruyordu. Yenilmi ordularn dkn tleri arasnda, Makedonya ve Trakya'dan kam Msl man halkn uzun kafileleri yol alyordu. Bunlarn arasnda Mustafa Kemal'in Selanik'ten gelen annesi ve kzkardei de vard; onlar bir hayli aradktan soma bir gmen kam pnda buldu ve stanbul'da bir eve yerletirdi. Sonra da ken disini Gelibolu yarmadasnda bir tmenin kurmay bakan lna atadlar, bu tmen yarmadann en dar kesimini Bolayr nlerinde savunmakla grevlendirilmiti. Mustafa Ke mal'in geliinden az sonra Bulgarlar, anakkale Boaz'na ve bakente giden yolu kapatan bu kilit noktaya saldrdlar; Trkler direndi. Ayasofya'nm kubbesindeki hillin ansna, dman safmda bir Napolyon yoktu, sadece birbirlerinden ikille nip duran bir krallar koalisyonu vard; her biri dierlerinin baarsna kskan gzlerle bakmaktayd. Srplarla Yunan-

38

llar ganimetlerini gvence altna aldktan sonra, Bulgarla r atalca nlerinde krlsnlar diye kendi hallerine brak tlar. Hristiyanlk dnyas, bu krallardan herhangi birinin Altn Boynuz kysndaki byk kente sahip olmasndan ya na deildi. Byk devletler, en nde de Rusya, birdenbire bar salamak gibi bir ahlaksal grevleri olduunu hatr ladlar. Hkmetler mtarekeye arac oldular ve Londra'nn nclnde grmeler yapmak zere yeil rtl masa bana oturuldu. Daha ilk yenilgilerden sonra Kamil Paa tekrar hk metin bana gemi, imdi doksan yama basm olduu halde, hi de eksilmemi enerjisiyle eski dmanlarna, yu karda anlattmz zere kendisini zorla sadrazamlktan in dirmi olan ttihatlara ve onlarn komitesine kar cephe almt. ok yaknda bansn geleceini umuyordu, o zaman Harbiye Nazn Nazm Paa'nm da tam desteiyle, ttihat lara adamakll trpan atacak kadar iktidar koltuuna sa lam ekilde oturacan dnyordu. Bu sa eilimli ka binenin geri plnnda ilk kez Damat Ferit Paa figr g rnr ki, daha sonralan Kemalistlerin hrn hasmlarndan biri olacaktr. Prenseslerden birinin kocas olarak hanedan la yakn ilikiler iindeydi ve gl bir monari dnce sinin savunucusuydu. Oksford'da renim grmt, d grnyle bir ngiliz centilmeninden farkszd ve Kamil Paa'yla birlikte kesinkes ngiltere'ye dayanan bir politi kadan yanayd.

39

Ne var ki ngiltere'nin dostlar umutlarnda hayal k rklna uradlar. Londra'da kesin ekli verilen bar, Tr kiye'den bakentin kuzeyindeki kk bir arazi parasnn dnda, anakkale Boaz'nm nnde bulunan adalara ka dar btnyle Balkanlardan ve Trakya'dan ekilmesini is tiyordu. Avrupa yakasnda Trklere sadece stanbul kenti ile Boaz' evreleyen topraklar braklyordu. Sorumluluktan syrlmak iin -parlamento feshedilmi bulunuyordu- Kamil Paa, devlet adamlarndan ve paalar dan oluan bir meclisi, eski tarzda bir "divan ", bar ko ullan zerinde karara varmak zere toplantya ard. Ancak bir sonuca ulalmas hi de kolay deildi ve gr meler uzayp gidiyordu. Fakat ivedi davranlmas da zorun lu grnmekteydi, nk ttihatlara kar olanlann kor kulu ryas Enver Bey, dnnde Msr'da Hidiv tarafn dan izzet ve ikramla arlandktan sonra bakente kagel miti. Sylendiine gre Kamil Paa, Balkanlar'da stste kazanlm zafer haberleriyle onu Trablus'da mtmutu. En ver, 18 Ocak 1913'de stanbul'a geldi. ttihatlar Komite si derhal gizli toplantlar yapt. 23 Ocak'ta "divan" ban nerisinin kabulnde gr birliine vard. Bu banta Osmanllk nhunu en ok inci ten nokta, Edirne'den de ekilmenin kabul edilmi olma syd. imdi i sadece Londra'ya gnderilecek cevabn ka leme alnmasna kalmt. Bu konuda grme yaplrken, darda grltler ve giderek byyen patrtlar duyuldu. 40

Harbiye Nazn Nazm Paa yerinden kalkp, ne olduunu grmek iin dar kt. Karsnda Enver'i buldu; kendi sine sadk iki yz kiiyle Babli'nin d salonunu igal et miti. Bu srada sadrazamn yaverleri daha fazla ilerleme lerini nlemeye urayorlard. Nazm Paa, aznda siga ras, ieri girmek isteyenlerin nne dikilerek, yan latife yollu "Bu amata da ne oluyor, ocuklar?" diye bard. "Toplanty rahatsz ettiinizin farknda deil misiniz?" Ayn anda birka el ate edildi ve Nazm Paa elini g sne bastrarak yere yuvarland. Son szleri "Beni vurdu nuz, kpekler!" oldu. Olayn gerekten byle ceryan edip etmedii hibir zaman tam olarak anlalmamtr. Hk met darbesine katlanlar, harbiye naznnn bir serseri kur unun kurban olduunu sylemektedirler. Bu genel heyecan ortasnda Enver, iki elinde de birer tabanca olduu halde, bir sandalyenin stne kt, silah na davranacak olan vurmakla tehdit etti. Enver'in 18 Brumaire'i byle oldu (*). Tpk Napolyon gibi, o da Msr'dan dnnce hkmeti datt ve ken disini lkenin tm umutlannm zerinde topland adam durumuna getirdi. Ancak Napolyon gibi birinci konsl ol mak konusunda duraksad ve kurnaz davranp Mahmut ev ket Paa'y n plana kard. Fakat onun artk dillere des tan olan ans, ok gemeden dorua giden yolu da kendi sine aacakt. (*) Byk Fransz devrimi kendine zg bir takvim yapm ve ay isimle ri belirlemitir. Bu takvimde 22 Ekim'den 21 Kasm'a kadar sren ikinci ayn ad Brumaire'dir. 41

Mahmut evket Paa sonunda devletin en yksek y neticisi olarak Babli'ye gelip makamna oturdu, oysa ce surca bir karar verebilmi olsayd ayn makama drt yl n ce de oturabilirdi. Onun atanmas konusunda padiah zel likle srar etti: V Mehmet isteinin kabul edilmesinde, ilk ve son defa, arln ortaya koymay denemiti. Ne var ki Mahmut evket Paa'nm sadrazamlyla birlikte, ttihat lar Komitesi, Enver'in baars sayesinde, yeniden ve eski sinden daha gl ekilde iktidara ulam, kulislerin arka sndaki yerini tekrar almt. Kimlerden kurulu olduunu kimsenin bilmedii bu gizli, korkun konsorsiyum, eskiden olduu gibi sakland yerden btn ipleri oynatyordu. Baz tarihiler 23 Ocak darbesinin birka saat erken ya pldn belirtirler. Komitenin sahneye koyu direktifine gre basknn, Londra'ya kesin cevabn verilmesinden ve bylece barn eklen yaplm olmasndan soma dzenlen mesi gerekiyordu. Bu ekilde byle bir bansn btn utan cm ve ar yenilginin suunu siyasal hasmlanna ykleme yi amalamlard. Ne olursa olsun, imdi ttihatlar, lke apnda kendi saygmlklanm korumak iin, ban grme lerini kesmeyi gerekli gryorlard; sava devam etmeliydi.

42

6. L E R ktidarn yeni sahipleri bar reddetmelerini silahl kuv vetlerin bir baarsyla mazur gstermek zorundaydlar. Ak la ilk gelen Bulgar kuatmasna hl direnen Edirne kalesi oldu. Buray kurtarmak amacyla Marmara denizi kylarn dan kuzeybat dorultusunda gelitirilecek byk bir sald r plnland. Bu saldrnn baarya ulamas durumunda b tn atalca hatt boyunca da harekete geilecekti. Btn umutlarn baland bu harekt, ismen bakomutan olma makla birlikte, Enver Beyin hayal gcnden kaynaklanyor du. Gelibolu yarmadasnda bir kolordu topland, Mustafa Kemal bu kolordunun kurmay bakam oldu. Dmana ilk darbeyi indirmek zere kolordu ileri harekete geti, fakat en kritik anda yalnz bana brakld iin ar bir yenilgiye urad ve kendisim ancak ok hzl bir ekilmeyi baararak kurtarabildi. Giriim tam bir baarszlkla sonulanmt. stelik, onuruyla da olsa, Edirne dmt. Mahmut evket Paa hkmeti, daha nce yzkaras diye frlatlp atlan ayn bar antlamasn imzalamaktan baka kar yol grmyordu.

43

ttihatlarn bu apak baarszl zerine hasmlar tekrar cesaretlerini toplamlard. stanbul'da yeniden bir hkmet darbesi havas esmeye balad. ktidara geme ko nusunda oynanan bu tahtaravalli oyunu bir defa daha yinelecee benziyordu. Ne var ki komplo klikleri bir suikast yapmak budalalnda bulunarak her eyi berbat ettiler. Hkmet bir eylerin hazrlandn bilmekteydi, do laysyla da skynetim kstlamalarn iyice arlatrmt. 15 Haziran 1913 gn Mahmut evket Paa'ya halkn karsna karken ok dikkatli olmas aka rica edildi. Pa a o gn her zamankinden daha neeliydi ve "Ah, Allah ne yazdysa o olur" diyerek arabasna bindi, harbiye nezare tinden Babli'ye gitmek zere yola kt. Az soma be al silah sesi duyuldu. Beyazt camiinin kesinde, meydandan dar bir yola girilen yerde, sadrazam bir suikastin kurban olmutu. Nazm Paa'nm c almyordu. Bu irkin cinayet eylemi komitenin ok iine yarad T ar tk muhalefete iyi bir trpan atlabilecekti. Yasa d bir d zene kayld. Daha nce sz konusu ettiimiz Cemal Bey, siyasal bakmdan byk nfuz salayan bir mevki olan s tanbul askeri valiliine getirildi. Komitenin yrtme orga n olarak bu yumuak bal kk adam olaanst derece de beceri gsterdi. ttihatlarn hasmlar daha ne oldunu anlayamadan yakalandlar. Sadece Damat Ferit Paa ile ans szln peini bir trl brakmad Prens Sabahattin'in or tadan kaybolmalarna, herhalde bile bile, gz yumuldu.

44

Daha az tehlikeli grlenler srgne gnderildi, fakat sekin kiilerden on lm cezasna arptrld. Padiah bu cezalan onaylayacakt. teki dnyaya evkleri ngr lenlerin vizelerini imzalarken, on ikinci kiiye kadar hibir duraksama gstermedi. Fakat sra on ncye gelince ka lemden elinden dt, sz konusu kimse kendi damad Sa lih Paayd. O zaman padiah ve peygamberin vekili, yurt ta Talat Bey'in deta dizlerine kapanarak kznn kocas iin af diledi. Komite bu adamn ban, kendi iktidann ka ntlamak iin zellikle istiyordu. Aslnda zavall Damat Sa lih Paa ttihatlann hasm olarak gze batc ekilde or taya km da deildi. Fakat onun ahsn bahane ederek, hanedann akrabas olmann dahi kimseiy ttihatlarn cnden kurtaramayacam gstermek istiyorlard. Talat Bey, Osmanl soyunun sondan bir nceki hkmdan, V Mehmet'ten imzasn zorla ald. Ertesi sabah majesteleri nin damad daraacnda sallanrken, lkede hkmdarn padiah deil, komite olduunu da ilan ediyordu. Bununla birlikte alman acmasz nlemler etkisini gs termiti: sava ve parti kavgalan o gnden itibaren sona ermiti. lke sonunda huzura kavumua benziyordu; mu halefet artk ortaya kmay gze alamaz olmutu. nder leri uzaklardayd; kimi Paris'de, kimi Londra'da ttihatla nn diktatrlne kar, tpk bir zamanlar Abdlhamit za mannda olduu gibi gizli komplolar hazrlamak ura iindeydi. Btn yapabildikleri de bundan ibaretti.

45

Bu srada ans bir kez daha komitenin yzne gld, bylece kahramanca bir eylemi baarmak onurunu kazan dlar, Lleburgaz'da, Krk-Kilise'de kaybedilenleri geri al dlar. Balkan krallar giritikleri hal seferi srasnda tam bir uyum iindeydiler, fakat imdi sra ele geirilen Make donya ganimetinin bltrlmesine gelmiti. Hibiri pay larna denle yetinmiyor ya da yetinmek istemiyordu. Sr bistan denize ulamak hayali peindeydi, imdi kendisini aldatlm sayyordu, nk byk devletler Mslmanlar ounlukla bulunduu Arnavutluun bamsz devlet o ma sn istiyorlard. Yunanistan, Rus ve Bulgar arlarnn yan sra kendisini Bizans'n nc mirass sayyordu,aynca yapt fedakrln yeterince karln grmedii ve Bul garistan'n yararna kendisine hakszlk edildii kansnday d. Bylece 1913 Temmuzuna gelindi; Londra bar antla masnn imzalanmasndan birka ay soma, Birinci Dnya Sava'nm kanl finali oynanmaya balad. Srbistan ve Yu nanistan gbirlii yaparak Bulgaristan'a saldrd; Roman ya uzun zamandan beri gz Tuna ile Karadeniz arasnda ki Gney Dobruca'da olduundan, ordularn Sofya'ya do ru harekete geiriverdi. Ksa bir sre ncesine kadar, Do u mparatorluu tacnn kendisine gz krpt, Bulgar Kral Ferdinand ok zor bir duruma dmt. Hristiyanlann kendi aralarnda savaa tutumasndan Trkler yararlandlar, bundan dolay da kimsenin onlar k namaya elbette hakk olamazd. Byk devletlerin tehdit-

46

kr edayla kalarm atmalarna aldr etmeksizin ordula rn kuzeye, Edirne'ye doru yrye geirdiler. Daha nce birka kez olduu gibi, bu sefer de Musta fa Kemal ile Enver, biri binba, dieri yarbay olarak, yine birlikte sava alanmdaydlar. Edirne'den ancak bir, iki gn lk uzakta bir yere gelinince, Enver bakomutanlktan da ha ilerde bulunan svari tugayna katlmak iin izin istedi. Tugay hzl gidile at srmeye devam etti, hi nemli olma yan Bulgar direnii kolayca ald; Jn Trk devriminin yl dnm gn, 23 Temmuz 1913'de Enver, svarilerin en nnde, geri alnm bulunan kente girdi ve bylece "Edir ne Fatihi" unvann kazand, bunu da telgrafla btn dn yaya duyurdu. Meri rma snr olmak zere, Edirne'yle birlikte b tn Trakya'y Trklere brakmak zorunluluu dodu, by lece Trkler Avrupa topranda, hem de salam biimde, yine kalm oldular. Bkre barnn yeni snr belirleme leri de uzun mrl olmayacakt. Daha nce Makedon ya'nn byk kesimi Bulgarlara braklmken, imdi onla rn yerini Yunanistan almt, bylece Selanik, Mustafa Ke mal'in yurdu Yunanistan snrlar iinde kald. Srbistan'n denize almak umudu yine suya dmt. Bu srada stanbul'da birok yl iin yerinde kalacak ve Avrupa tarihlerine de geecek salam bir hkmet ku rulmuta. Mahmut evket Paa'mn lmnden sonra ilkin

47

Ahmet zzet Paa, harbiye nazn oldu. Arnavut beyleri so yundan geliyordu, stn yetenekli bir askerdi, fakat kendi sini eilimlerine aykn olarak politik rol oynamaya zorlan m gibi grnyordu nce nazr olmay reddetmi, soma yine de kabul etmiti, nk aksi halde bu grevi Enver ala cakt; bu da zzet Paa'mn grne gre "vatann ciddi e kilde tehlikeye sokulmas" demekti. Sarslmaz sakinlii, l l davran, asla gsterie kamayan zekaca stnl, dmanlan tarafndan bile kabul edilen drst karakteri onu herkesin gvendii adam yapmt. Hibir partiye ba lanmadan, orta bir yol izlemeyi denedi. Fakat zelikle de bundan dolay uzun sre tutunamad, ok gemeden de e kildi, bylece zor gnlerde bir keye sinmi an ular tek rar ortaya kt. Arnavutlar byk devletlerin bir armaan olarak bamszlklarm kazanmlard, lkenin krallk ta cm zzet Paa'ya sundular. Fakat paa bunu reddetti. Ha tralarnda "nk byle bir eye hi hevesim yoktu ya da daha dorusu, Talat Paa'mn dnd gibi, kendime gvenemiyordum" diye yazar. Paann kendisine gre neden leri ar basabilir; fakat Arnavutluk tacm gitmesi hi ku kusuz Trkiye'nin karma olacakt. Bundan sonra Arna vutluk baz krallann ksa ve pek de parlak olmayan geici temsillerine sahne oldu. Mareal zzet ise yeni general En ver'e yer amak zorunda kald, bylece Enver otuz iki ya nda harbiye nazr ve olaanst yetkilerle ordulann ba komutan vekili oldu. (Ordularn bakomutan padiah ka-

48

bul edildiinden, fiilen bakomutan olan, bu ekilde bir ve kil unvan tayordu). Tpk Roma tarihinde olduu gibi Osmanl mparator luunda da imdi kii, bir triumvira, kesin iktidar eline alm bulunuyordu. Parlamentosu ve bir yn nazryla bir merutiyet dzeni i bandaysa da, greekte lkeyi bundan byle ynetecek olan ttihatlarn nl yldz, Enver Talat -Cemal'di. Bunlar iinde en ok ne frlam olan figr, Enver Paa'yd. in iin ypranm, umudunu neredeyse tmyle yi tirmi bir lkeye bu alml delikanl, general niformas iinde oktandr zlenen kurtarc gibi grnd. Ordu ken disine tapyordu. Gerekten de onda allmam boyutlar da kiisel bir ataklk vard. Gz peklii konusunda say labilecek pek ok rneklerden yalnzca biri olarak, Arna vutluk ayaklanmalarnn birinde, kendi birlikleri subayla rna ba kaldrnca, onun doldurulmu bir topun karsna geip isyanc topu askerlerine ateleme ipini ekmelerini haykrmasn gsterebiliriz. Hibir eyden korkmayan bir askerdi, pervasz bir devlet adam oldu. Karlalan bir du rumun ince hesaplarla ilerisini gerisini dnmek ya da k k olsun, byk olsun sorumluluktan kanmak hayat bo yunca tanmad eylerdi. Tehlikeleri hie saymasnda, ka rarlarnda bir gnnn bir gnne uymamasnda, hedefle ri sk sk deitirmesinde, ksaca btn davranlarnn te melinde tek bir drt yatmaktayd: Osmanl mparatorlu-

49

u'nu bir zamanlardaki bykl ve grkemiyle yemden kurmak. Bylesi bir lky gerekletirmevin yazgs ol duunu hissediyordu; yine bu yazg, o gne kadar kolayca basan stne basan kazanmasn salayarak kendisini mank bir gzde gibi ykseklere kanvermiti. Bu d nce bir serap halinde gznn nnden gitmiyordu; haya lini ylesine gl biimde dolduruyordu ki, gerekleri ar tk gremiyordu. Bu kuruntuya akldan geirilebilecek tr l tasanmlarla bir biim verme yollanm arad; slm dn yasn birletirme yolu kapalysa, btn Trkleri bir bay rak altmda toplayacak byk bir imparatorluk kurmak de nenmeliydi. Bu hlya uruna lkesini, byk Avrupa dev letlerinin hesaplama kavgasna bulatrd, nk -daha baka biroklanyla birlikte- Osmanlln dirilme saatinin geldiine inanyordu. Hep en ykseklere doru atld, bu yzden de ayaklannm altndaki toprak kayverdi. lkesini yepyeni parltlar iinde yceltmek istedi, mahvolmasna yol at. Hep delikanl olarak kald; hep atlgand, hep gzpekti; kendi gcn byksedi; srf istei yerine gelsin di ye, kat gerekler karsnda krm gibi davrand ve ksa ck mrn, yine kendisine yarar biimde, bir hayaleti ko valayarak sona erdirdi. adalan ona kahraman dediler, daha soma gelenler ise bir servenci. ktidar orta Talat Paa, o zamanki Trkiye'nin dev let adam olarak en dikkate deer kafasna sahip simasyd. Saduyuluydu, amalara uygun dnrd, gereki bir

50

politikacyd ve Enver'in cokulu atlmlar srasnda tkezlememeyi baarmt. Birbirlerine tmyle zt grndkle ri halde, bu iki adam arasnda ciddi bir anlamazln k t da asla duyulmamtr. Enver'de her ey zarif ve yumu akt; ortaca boyda narin bir vcudu, kadmms ince elleri, gze arpan hibir izgisi, hibir belirtisi olmayan, dzgn, gzel bir yz vard; btn davranlarm srekli hep ayn kalan bir nezaket rter, en iddetli heyecanlar annda bile sakin durumunu bozmaz ve iinden geen dnceleri as la karsndakine belli etmezdi. Bir topluluk karsna karken sklr, deta rker, hemen yz kzarrd; Doulu bir nazrdan, eylemlerinde radikal bir nderden ok, Prus ya muhafz alayndan, kendi halinde bir temene benzerdi. Buna karlk Talat'da her ey iri, gl ve semizdi. Dev gvdesi, heybetli omuzlan, normalbir adam yumruunun iki kat byklnde elleri, dolgun boynunun stne otur mu koca kafasyla iyi kalpli, tonton bir ay izlenimi verir di. Bu grnmyle de karsndakine gven duygusu uyandnrd; her zaman taknmaktan pek holand ak kalpli, itenlikli adam tavnyla da bu gveni daha da glendirir di. Byle gleryzl, babayani adam maskesinin ardnda hinolu hin bir zeka, soukkanl bir karclk ve insanlann iinden geenleri anlamakta, kehanete yakn derecede bir yetenek saklanrd. Enver, Boazii'nin en gzel yerinde,krallara yarar bi imde denmi bir sarayda otururken, Talat kendi halinde

51

basit hayat sever ve gsterisiz bir yan sokakta, kk bur juva ii deli bir katta barrnrd. Enver'in grkemli kabul salonunda, bir sayvann altmda altm bir koltuk dururdu, Os manl prensesi einin dn tahtyd bu. Talat'm evinde, da rack koridorunda da bir telgraf aygt dururdu, bir zaman lar ekmek parasn bununla kazanmt, imdi ise bu aygt onun rgtyle gizlice haberlemesine hizmet ediyordu. Ba sit halkn iinden gelmi olmaktan vn duyard; srekli almas ve gsterdii sebatla, sramalar olmakszn, pos ta memurluundan Osmanl mparatorluu'nun sadrazam lna ykselmiti. Doulu halklarda ok grld zere, genel eitimindeki ve okul renimindeki eksikleri onda farkedilmezdi. Daha nce atal bak kullanmasn hi bilme dii halde -bunlar o zamanlar ancak yksek tabakaca kul lanlyordu- nazn sfatyla yabanc diplomatlara verdii ye mekleri, centilmence bir zerafetle ynetmesini ve lkesini en kibar biimde temsil etmesini bilmitir. nc adam Cemal Paa, ksa boylu, tknazd; siyah ember sakalnn evreledii soluk sar yz, Asyallara z g sabrl sakinlii yanstr, ancak pek ender grlen fke lenme anlarnda, yaradlndaki dizginleyemedii ateli cokunluu, ortaya kard. Genellikle yumuak balyd; grgl ve gleryzlyd; hatr sayard; geni grlyd; kadmlara ve oyun ktlarna dknd; evresinin hou na gitmeye urar ve bunu da baanrd. Yksek zihinsel yetiler ve elik sertliinde bir irade onda da vard, ama te-

52

ki iki yoldayla asla boy lmeye kalkmad. Politika da daha ok oportnistti, gnn adamyd; Fransa'ya sem pati duyard, nitekim 1914 Temmuzunda Trkiye' nin bir it tifak nerisiyle Paris'e gitmi, fakat nazike red cevabyla karlanmt. Bunun zerine o da Almanya'ya yneldi. Gn gnne uymayan hrs, stanbul'da evresini tedirgin ediyordu. Bu yzden pek anl anl biimde Suriye'ye gn derildi, orada padiahn vekili olarak, imparatorluk otori tesini temsil edecekti. lk zamanlar sadrazamlk Msrl Prens Sait Halim Paa'ya verilmiti; bu zat Hidiv'in kuzeni ve bu lkede genel valilii kendi ailesine zg bir ayrcalk durumuna getirerek, Msr Krallm kurmu olan nl Mehmet Ali Paa'nm to runuydu. Sait Halim ok bakml ve ok zengin, kibar bir be yefendiydi; olaanst derecede temsil yetenei vard ve yalnzca gstermelik olarak hkmetin bandayd. Bu ma kamda kalmas, ttifak devletlerinin beklenen zaferinden son ra Msr tacn giymek hayalinden ileri geliyordu; ne var ki teki ler gibi o da bir suikast sonucu ldrld. lerin iktidar her ne kadar felketli bir biimde so na erdiyse de, ibana getikleri zaman, dnya savama ka rmalarndan nceki dnemde, lkeye ok yararl olduk lar da inkr edilemezdi. Parti kavgalar sona ermi, be yl dan beri devleti sarsan i ekimeler bir darbede kesilmi ti. Enver ile Talat'n durumu ylesine glyd ki, Meru tiyetin saray klikleri de o zamana kadar son sz kendisin-

53

de olan ttihatlarn gizli komitesi de arka plna itilmiti. Komite geri varlm hl devam ettiriyor, hatta bir l de etkili de oluyordu, ama bu etki artk eski derecede de ildi. Talat merkez komitesine sayg gsteriyor, iine gel dii zaman arada srada onlar kendisine siper ediyor, ama yine de szn geiriyordu. Parti geri plnda kalmt, par ti nderleri hkmrandlar; muhalefet susmutu bakanlar kurulu ve parlamento ou kez hibirr itiraz ne srmeden kararlar onaylyor, padiah da imzalyordu. Artk iktidar iin kavga yznden ksteklenmeksizin, btn gler lkenin bir an bile geciktirilmemesi gereken kalknma hamlesine yneltilebilirdi. Bir yandan slmi ya ama biimleri korunurken, bir yandan da Bat'nn ilerle mesinden yararlanmak yollan aratnlyordu. Fakat bala rndan synlnamayan din yznden kkl reformlann ya plmas, yabanclara verilmi imtiyazlar ile byk devlet lerin srekli tehditkr istekleri yznden devletin gerek an lamda gelitirilmesi engelleniyordu. Nitekim kapitlasyonlann kaldnlmas istei Trkiye'nin savaa girmesinde be lirleyici etkenlerden biri olmutur. Bununla birlikte yine de trl glklerin arasnda elden geldiince ileri gidilmeye abalanyordu. Avrupal uzmanlara bel balanmt; bu ko nuda herhangi bir tercih izlenimi uyandnp gceniklie yol amamak iin de byk devletlerin hepsiyle ibirliine gidilmiti. Donanmann yeniden kurulmas ngiltere'ye ha vale edilmiti. Trkiye'de Avrupa'dakinden ok daha nem-

54

li rol olan jandarma rgtnn gelitirilmesi ii Fransa'ya verilmiti; ayrca maliyede yaplacak reform da bu lkeye braklmt. Kazan getiren bir dizi ayrcalk baka trl ekonomik verimlilik salanamadndan, eitli milletler den isteklilere dalm bulunuyordu. Ordunun yeniden r gtlenmesi Alman modeline gre srdrlyordu, bu ama la askeri bir heyet getirtilmiti. arlk Rusyas, ngiltere ve Fransa'yla birlikte Almanya'nn byle bir ii stlenmesin den dolay fkelenmiler ve kyameti koparmlarsa da En ver'i kararndan dndrememilerdi. Harbiye nazrlna gelir gelmez, bu gen general su baylar arasnda byk apta deiikliklere giriti. Yal ya da ehliyetsiz elemanlara yol verildi, yerlerine genler geti rildi. Bu vesileyle orduyu siyasal hasmlarndan da arndr m oldu. Hatta kr Paa, Edirne'nin bu anl savunucu su bile srgne gnderildi. Enver bu eyleminde sadece ki isel amalar gtm olmakla knanmtr. ktidarna sa lam dayanaklar yaratmak isteine kuku yok, ama ayn za manda da ordudaki siyasal paralanmalara bir son vermek istemiti. Kendisi hkmet darbesiyle dorua trmand iin, bir avu kararl adamn en gzel devrimleri yaplabi leceini ok iyi biliyordu. Ama lke artk bylesi hareket lerden gna getirmiti. 1806 Prusyasma benzer biimde apak askeri iflasn dan sonra Trkiye'de iyice silhlanm komular karsn da, her eyden nce ordusunu yeniden diriltmek zorunday-

55

d. Bu iin ok ksa zamanda bir dereceye kadar baarlma s, Enver ile Alman askeri heyetinin abalar sayesindedir. 1914'te Taksim alannda yaplan byk geit treninde, Alman olmayan uzmanlarn suratlarn ekiterek kabul et mek zorunda kaldklar gerek, Osmanl ordusunun yeni den ok yksek bir dzeye km bulunmasyd. Mustafa Kemal Edirne'nin geri alnmasndan soma yarbayla ykselmiti. kinci Balkan Sava'nm 1913 aus tosunda sona ermesinden beri annesi ve kz kardeiyle bir likte stanbul'da otarmaktayd. Gelgelelim bakentte ona gre uygun bir grev yokta. Devrimci dostlar ve Sela nik'ten eski arkadalar devletin bana getikleri halde, kendisi tannmayan bir kurmay subaydan baka bir ey de ildi. Hain, geimli olmayan mizacyla kendisini sevdir meyi pek bilememi, stelik eletirici szleriyle kukular da uyandrmt. Nitekim eski arkadalarnn byk oun luu, oktandr artk onun dosta deildiler. Enver'in poli tikasna aka cephe almt ve Trkiye'nin Almanya'yla ok yakn balar kurmasn kesinlikle istemiyordu. Bu nok tada Cemal Paayla birleiyordu, iktidar sahipleri arasmda arada bir kendisine el uzatan tek insan da oydu. General Li man von Sanders bakanlnda Alman askeri heyetinin da vet edilmesini en sert ekilde kmamaktayd. Bunun Trk milletine bir hakaret olduunu belirtmeliydi. Bu olay by le yorumluyorsa, bir ngiliz heyetinin Trk donanmasn ye-

56

niden rgtlemek zere grevlendirilmesinin, kendisinde benzeri bir honutsuzluk uyandrmam olmasn aklamak ok gleir. Belki de tilaf devletlerinin, Almanya'ya Trk blgesini nfuzu altna almak ya da dpedz ele geirmek gibi sama plnlar ykleyen ve nl "douya alma" slo gan ile zihinleri kartran propagandasnn etkisinde kal mt. Oysa Almanya'nn o gnlerdeki ok belirgin kar, Osmanl devletinin varln srdrmesinde ve elverdiin ce de glenmesinin salanmasmdayd. Mustafa Kemal'in hkmete izlenen politikaya ak a kar kmas ve grlerini kesin biimde dile getirmek ten ekinmemesi leri rahatsz ediyordu. Kendisini eref li bir ekilde bakentte uzaklatrp, askeri atae olarak Sof ya'ya yolladlar; saylan pek azalm dostlarndan biri. Fet hi Bey orda eli bulunuyordu. Sofya'da geirdii bu zaman, onun yabanc lkede uzun sreli ilk ve son kez kal, resmi bir grevle Trki ye'nin dndaki dnyay tany oldu. Yaplacak pek az ii olduundan, vaktinin ounu Bulgar bakentinin kibar sa lonlarnda geirme olana buldu. O gnlerini bilen grg tanklan, Mustafa Kemal'in iine kapank ve ciddi bir iz lenim uyandrdn anlatmaktadrlar; sallapatiydi, hava dan sudan konumasn beceremiyordu; btn abalannda kendini bildii, bir alanda hissetmeyiinden ileri gelen bit tedirginlik gze arpyordu. Buna karlk arkada, eli Fethi Bey, ok konukand; topluluk adam bir beyefendiy-

57

di; ok zekiydi; iyi aile eitimi grm btn Trkler gibi davranlarnda, bir kendinden emin olu durumu bir rahat lk vard. Aslnda meslekten yetime subayd, Paris'te dip lomatik hizmetleri olmu, daha soma da yeni Trkiye'nin en nemli makamlarna ykselmi, bylece de zaman za man Mustafa Kemal'e ters dmtr. Birinci Dnya Sava balad srada Mustafa Kemal Sofya'dayd. *** Yangn Avrupa'ya yaylnken, anakkale Boaz gibi kilit noktasn elinde tutan Trkiye'nin ne yapaca soru nu giderek nem kazanyordu. Tarafsz m kalacak, yoksa savaa m katlacakt? Katlrsa, hangi taraftan olacakt? Alman askeri heyetindeki subaylardan biri olan Hans Kannengiesser, Trkiye iin son derecede an sonular do uracak bir karan Enver'in bir rpda verdii, tarihsel sah neyi yle anlar (*): "10 Austos 1914 gn, Harbiye N a z m Enver Paa'nn yannda mutat fortrakta bulunuyordum. Grme nin orta yerinde, grenee aykn olarak hademe ieri girdi ve (daha soma Svey Kanal seferini ynetecek olan) Yar bay Kress'in grmek istediini haber verdi. Herhalde ok ivedi bir durum sz konusuydu. Kress: "anakkale mstahkem mevki, Alman sava gemileri Goben ve Breslau'nun Boaz giriinde bulundu(*) Hans Kannengiesser Paa, Gallipoli (Gelibolu), Berlin, 1927. 58

unu ve serbest giri izni istediini bildiriyor. Boaz ko mutanl, Kumkale ve Seddlbahr tabyalarna derhal bil dirilmek zere verilecek direktifi rica ediyor." Enver: "Buna imdi karar veremem. nce sadrazam la grmeliyim." Kres: "Fakat hemen telgraf ekmek zorundayz." Her zaman, ok abuk karar verme gcn gstermi bulunan Enver iin gerekten zor bir karar anyd. Dtan pek belli etmemekle birlikte, iinden zorlu bir sava veri yordu. Sonunda ksaca: "eri braksnlar" dedi. Biz iki Alman ferahlamtk. Fakat Kress hl mem nun deildi. "Eer Almanlar ngiliz gemileri takip eder, bunlar da ay n ekilde ieri girmek isterlerse, zerlerine ate alsn m?" Enver'i yeniden bir dncedir ald. Durumun nazr lar kurulunda karara balanmas gerekirdi. Bu soruyu im dilik cevapsz brakabilirdi. Kress: "Ekselans, byle bir durumda astlarmz der hal verilmesi gereken kesin emirlerden yoksun brakmama lyz. Ate alsn m, almasn m ? " Enver, yeniden dndkten sonra, "Evet" dedi. Hibirimiz istifimizi bozmamtk. Kress ekilip git ti. Sanki hibir ey olmam gibi fortrakma devam ettim." Bu adm atmakla Trkiye ylesine ileri gitmiti ki, ar tk geri dnemezdi. Zaten frtna kopmazdan nce Alman-

59

ya'yla gizli bir antlama da imzalam bulunuyordu. Fakat lkede bir sava servenine atlmak dorultusunda pek az eilim vard. Naznlar kurulunda tarafsz kalp savam ge liimini kollamak gr ar basmaktayd. Acaba Trki ye iin bu atmadan srekli uzak kalmak olana var my d? Boazlardan serbest geile, doudaki sava ortayla dorudan balant kurmak, tilaf devletleri asndan haya ti nemdeydi; bu olgu karsnda byle bir soruya hemen cevap vermek zordur. te yandan Rusya, Osmanl mpara torluu iin adeta geleneksel can dmanyd. Enver ile Ta lat, baz duraksamalarla olsa bile yine de onlarn yannda yer alan Cemal, bu rizikoyu gze almak ve tm sorumlu luu yklenmek konusunda kararlyd; ttifak devletlerinin zaferinden de emindiler. Kabinedeki arkadalarm az ok bir oldu-bitti karsmda braktlar. Nazrlardan istifa et ti, bunlarn arasnda bir zamanlar komite bakanl yap m ok nemli bir kii, maliye nazr, dnme Cavit Bey de vard. Sadrazam Sait Halim Paa da grevini brakmak is tedi, fakat kalmaya raz edildi. Dierleri duruma boyun eerek bu oltu-bittiyi kabul ettiler. Verdikleri bu kararda vic danlarn rahatlatan bir nokta, tilaf devletlerinin Trki ye'nin toprak btnln garanti etmekle birlikte, taraf sz kalmann dl olarak kapitlasyonlarn kaldrlmas n kabul etmeye asla yanamamalaryd. Karadeniz'de Rusya'yla atmaya geilmesi zerine tilaf devletleri 1914 Kasmnn balarnda Trkiye'ye sa-

60

va iln ettiler. Eyll 1914'te ise sultann fermanyla btn kapitlasyonlar tek yanl olarak kaldrld, bu karar btn lkede sevinle karland. Bu kapitlasyonlar Trk halk nn kk drlmesi olarak grlmekteydi. Ne var ki sevin uyandran tek olay da bundan ibaret kal d. Halk, sava benimsememiti. Savaa katlmann daha ok zorunluluk karsnda, ister istemez giriilmi bir kumar oyunu olduu hissedilmekteydi. Halk bu kuman onaylama mt, sessizce kabullendi, fakat cokudan eser yoktu. Aydn zmrede ise sadece yanmazla bir onaylama vard, susma y yeliyorlar ve 'daha da kts, meydana gelen koullar dan kendi karlanna yararlanmak yollann anyorlard. Mustafa Kemal, Trkiye'nin ttifak devletleri safnda sa vaa girmesine kar kan, saylan hi de az olmayan zm redendi. Fakat -bu konuda eldeki belgelerden kesinlikle an laldna gre- yurttalanndan hibiri gelecekteki felaketi onun gibi tam bir netlikte nceden grebilmi deildi. Sofya'dan hkmete yaz stne yaz gndermi, ha zrlksz olan ve daha nceki savalardan dolay gsz dm bulunan lkesinin savaa katlmamas yolunda s rarla uyanlarda bulunmu ve ttifak devletleri iin hibir za fer ans bulunmadn da belirtmitir. Oysa o srada Al man ordulan durdurulamayacak sanlan bir sel gibi Paris'e doru ilerlemekteydi. Savan bylesine umut verici bir bi imde gelitii srada, onun tahminleri sama ve uyarlar da kskn birinin karamsarl olarak nitelendirildi. Sonu-

61

cu nceden kestiren bu yarglan, dnyann iinde bulundu u durumu, enine boyuna hesaplamaya dayanan bir akl y rtmeden kaynaklanyordu; byle dnen de yalmz ken disi deildi. svireli Hermann Stegaman gibi uza gren bir gzlemci de, o gnlerde Almanya'nm politik adan sa va kaybettiini, bundan dolay da askeri adan artk ka zanamayacan belirtmiti. Ancak madem ki karar bir kere verilmiti, asker olarak Mustafa Kemal de lkesinin savama etkin olarak hizmet et mek istiyordu. Geriye anlp cephede grevlendirilmesi ni istedi. Enver Paa, Sofyadaki grevinin u uada daha nemli olduunu ve orada kalmas gerektiim bildirdi. Ku kusuz pek de bouna deildi bu sz. nk o gnlerde Bul garistan' ttifak devletleri safna ekmek iin Sofya'da her areye bavurulmas gerekmekteydi. Mustafa Kemal cevap olarak telgrafla, tehlike anlannda savamaktan daha nem li bir grev olamayacam bildirdi. Ancak bu telgrafa cevap gelmedi. Haftalar geiyordu. Pek ok kimse gibi Mustafa Kemal de savan bir iki ayda biteceini sanmaktayd. Sa brszlktan kendini yiyordu. 1915 ylnn balannda daha fazla dayanamayp izinsiz olarak yola kmaya karar verdi. Bavulunu hazrlamt ki, geriye aldn ve Liman von Sanders'in blge komutam bulunduu Gelibolu'da 19. T men komutanlna atandn bildiren emri ald. anakkale Boaz'nm uzun, dar, yanmada yakas olan Gelibolu bu srada sava olaylarnn odak noktas olmu bu-

62

lunuyordu. Mttefikler sava gemileriyle Boaz gemeyi denemiler, ar kayplar vererek baarszla uramlar d. imdi ise ok daha geni kapsaml bir hazrla giri milerdi, deniz yolunu karadan ap Trkiye'nin bakenti ne ulamay amalyorlard. stanbul'un alnmas baarlrsa, bir tala ku vurul mu olacakt: Trkiye bar yapmaya zorlanacakt; ikinci si mttefikler Rusya'yla dorudan ve gvenli balant ku racaklard; ncs de Orta Avrupa kalesi evresindeki halka gneydoudan da kapatlm olacakt. Savam byk umutlar balanm, Gelibolu ad veri len bu ara oyunu, klsik atl bir dram gibi, gittike by yen gerilim erisi, aksiyonu yavalatc duraklamalar, d m ve peripesileriyle temsil edildi. Ayn zamanda ar tc talih dnmeleri, akl almaz rastlantlar, yanlmalar ve bir denbire gz nndekini grmeyilerle de doluydu; sanki Troya savanda olduu gibi, eski Grek tanrlar da bu kav gaya katlm gibiydi. Sahne de zaten tarihsel bir haleyle kualdr. Bu deniz geidi, Eskiadaki adyla Hellespont, te den beri hep saldrlara uram, corafi zorunluluklarla halklarn birbiriyle atmalarnda hep n plnda yer alm tr, iran hkmdar Serhas, Grekler stne buradan geerek yrm, Byk skender ve Friedrich Barbarossa Gney Anadolu'ya burdan ilerlemi ve Trkler, Kkasya'dan ge lerek Avrupa toprana ilk kez burada, Geliboluda ayak bas mlardr. imdi yine bir ordu daha yaklayordu; bu ordu

63

ufku kaplayan bir gemiler kalabalnn iine gizlenmi, o gnlerde insan aklnn sava arac olarak ortaya koyabildi i ne varsa, hepsiyle donatlmt. Ba rol Ingilteredeydi, dnya imparatorluunun drt bir yanndan toplad en iyi adamlarn, Iskoyallan, Avustralyallar, Yeni Zelandalla r savaa sryordu; Fransa yardmc roldeydi. Trk ise kula kirite pusuya yatmt. Ky boyunca hafif bir savunma eridi oluturmu, bunlarn ardmda b yk ynlar halinde yumruk olmu bekliyordu. Yarmada nn eni dar, boyu uzundur; hepsi de bozuk birka yolu var dr; arazi derin yarlarla engebelidir, sarp yamalar bodur fundalklarla kapldr. Dman nerden saldrr, kimse kes tiremez bunu. Gnlerden beri bekleniyor bekleniyordu. Derken bir nisan gecesi, hi umulmadk bir zamanda, d man aym anda yere birden karaya srad. Boazm As ya yakasmda ve Gelibolu yarmadasnn gney ucunda he men direnme duvarlar oluturulup karaya kanlar durdu ruldu. Fakat nc karma yerinde, yarmadann iyice da rald Anburnu denilen kesiminde durum kayg vericiy di. Geri orda bir Trk alay vard, ama gemilerden dalga dalga srekli destek alan saldm karsnda, adm adm ge ri ekilmek zorunda kalmt. afak skerken sakhranlar k yda ykselen tepelerin stne km bulunuyordu, burda btn yarmada denetlenebilirdi. Aym sabah Mustafa Kemal -bir rastlant m, bir sezgi mi bilinmez- tmenini bu Arburnu domltusunda askeri

64

bir tatbikata karmt. Alaylar tam birbirlerinden ayrlp yaylmt ki, silhsz, balan ak jandarmalar, heyecanla ellerini kollarn sallayarak koa koa geldiler. " N e olu yor?" diye sordu tmen komutan. "Geliyorlar, geliyor lar!" "Kim geliyor?" "ngiliz! ngiliz!" Mustafa Kemal, kurmay bakanna "Sava cephanesi var m ? " diye sordu. "Var." "Haydi, yleyse!" (*) ngilizler az nce km ol duklar doruklardan aa pskrtldler ve ancak Arburnu'nun ky kayalklannda tunabildiler. Kanl arpma lara! getii doruklardan birine, sonucu belirleyen bu za ferin sonsuz ant olarak Kemal'in ad verildi. stanbul'da ise bunlann duyulmas hi de hoa gitme miti. nk bakomutan vekili Enver Paa, byle bir za fer elengi takabilmek iin harekete gemi, fakat baanszla uram bulunuyordu. Savan ilk knda Ruslar, Kafkasya'dan Trkiye'nin ilerine girince, Enver Paa do u cephesine gidip komutay bizzat stlenmiti. Ruslara saldracak, zaferi kazandktan soma da Afganistan zerin den Hindistan'a yryecekti. Byk ordu komutanlanm rnek alarak, geni bir e virme harekat plnland, bylece dman ayn anda hem nden hem arkadan iki ate arasnda brakacakt. Gelgeleim dman yanlardan kuatmaya kalkan birlikler, yol ver meyen, karla kapl dalarda tkanp kaldlar, Enver'in Rus seferi tpk Napolyon'un 1812 seferi gibi tam bir felaketle (*) Hans Kannengiesser, Gallipoli, Berlin, 1927. 65

sonuland. 90 bin kiilik ordusundan ancak 12 bin kii ge ri dnebildi; dierleri ya ldler, ya tutsak dtler ya da a lktan veya souktan donarak can verdiler. Elde kalan 12 bin kii de tifsten krld, bunlarn da byk ksm yitip gitti. Bu felaketi elden geldiince kimseye duyurmamak yollarn aradlar, fakat kt haber tez yaylr. Bir sre En ver ortalkta grnmedi. Bir hayr kurumunun msameresinde, ister istemez grnmek zorunda kalnca, locasnda geride oturdu. Fakat ne gariptir ki, halk onun orda olduu nu farkedince, kendisini cokunca alklad. ngiliz-Fransz karmas darack iki ky eridinde mhlanp kalmaktan teye gidemeyince, Trk ordularnn bakomutan vekili Enver, Gelibolu'nun cesur birliklerini kutlamak zere bir gezi dzenledi. Byle bir erefi zellik le Mustafa Kemal'in tmeni haketmi olduu halde, bu t men grmezlikten gelindi. Bunun zerine Mustafa Kemal, ordu komutanman grevinden istifa etmeyi zorunlu grd n bildirdi. Alman generali kendisini komutanlkta kal maya raz etmeyi baard; general bu inat ve dediim de dik subayyla bir hayli ekimi olduu halde, bylesine ye tenekli tmen komutann da kaybetmek istememiti. Da ha sonralar Mustafa Kemal, "Liman von Sanders olmas gerektii gibi bir komutand" diye anlatr, "sk sk gr ayrlklarmz oluyor ve birbirimizle sert biimde tartyor duk, fakat bana her zaman doru bildiim ekilde hareket etmek serbestliini salamtr".

66

Ayn yln austosunda ngilizler, her zamanki inatlklanyla Gelibolu'yu fethetmek ve stanbul yolunu amak zere yemden byk bir giriimde bulundular. Bu sefer ok daha fazla asker hazrlamlar, ok daha geni apta hazr lk yapmlar, ok daha kocaman bir sava makinesini ha rekete geirmilerdi. Her ey inceden inceye hesaplanm t; yle ki insan aklnn hesaplarna gre giriimin baar kazanmamas olanaksz grlyordu. Bylece o dramatik an gelip att; ngiliz bakomutan bu an raporunda u ba lkla belirtmekteydi: "Zafere iki dakika kala". Dman birlikleri karaya kmay baard. Yine Anburnu blgesi kritik nokta oldu, Trklerin nsaftaki birlik leri yine ekilmek zorunda kald. imdi saldranlar iin, Anburnu'ndan kuzeyde Byk ve Kk Anafarta kyleri blgesine kadar uzanan, ele geirilmesi istenilen srtlarn yolu almt. Bu srtlan ele geiren, Gelibolu yanmadasma sahip olurdu. Her iki yandan bu tepelere doru bir ko udur balad. Ancak buralan hl ngiliz sava gemileri nin ar topu atei altndayd. Zayf Trk savunmas dar madan edilmiti. Birden top atei kesildi. ngilizler, yir mi be tabur birden, ileri frladlar. Gney kesiminden So uth-Lancashire avc birlikleri ile Gurkalar tepeleri ele ge irmeyi baardlar. Yanmadanm kilit noktas ellerindeydi artk. Altlannda ovalar uzanyordu; ilk defadr ki gzleri nin nnde zledikleri hedef, Boazn mavi koylan dur maktayd; ellerini uzatrlarsa tutacakmasma yakmlann-

67

dayd, gemilerdeki adamlar tannacak gibiydiler. imdi ya pacaklar sadece hzla ileri atlmak ve te taraftaki kyya kadar komakt. Fakat o da ne? Akl ermez bir yanllk, in giliz gemilerinden bir yaylm ate alverdi, glleler ken di saflarna dt. Birou yere ykld, kalanlar ard, ge ri ekildi. Bu birka dakika, koarak yaklaan Trklerin srt lan trmanmasna yetti: kendi taraflanndan tepelerin doruklannda mevzi aldlar. Daha kuzeyde Kemal'in tmeni g durumdayd. Des tek kuvvetleri gelmek bilmiyordu, tepeleri artk tutamaz du ruma dmlerdi. Cephe komutanl bir kolorduyu yar dma komas iin daha geceden grevlendirmiti. Fakat ge len giden yoktu; kolorduya komuta eden general gitmemek iin trl bahaneler icat etmiti. Liman von Sanders onu der hal grevden alp yerine savaan btn birliklerin komuta n olarak Mustafa Kemal'i atad. Bylece gen albay daha yeni balam bulunan Anafarta Savann asl yneticisi oldu; anakkale Savalannn en kanls Anafarta'da yapld. Tepelerin doruklann ele geirme boazlamas gnlerce srd. Karlkl siperler kazdlar, yeniden hcum ettiler, bylece sava terazisi bir o yana, bir bu yana eilip durdu. Sonunda ngilizler daha fazla saldrya gemekten vazgemek zorunda kaldlar. Bunca kurban bouna verilmiti. Yalnzca evreye egemen bir tepeyi ellerinde tatmaktaydlar. Burasnn Trkler tara fndan geri alnmas gerekiyordu. Mustafa Kemal hcuma

68

geilmesi emrini verdi. Fakat dman atei az nce zaptet tikleri mevzileri ylesine dvyordu ki, gnlerdir sava maktan yorgun dm askerler, kendilerini gvenlikte his settikleri siperleri terketmek istemediler. Komutana her yandan birliklerin siperlerden kmay gze alamadklar haberleri geliyordu. Mustafa Kemal askerlerini nasl hare kete geireceini ok iyi biliyordu. Siperleri dolaarak as kerlere "ocuklar" dedi, "hi acele etmeyin. Telaa gerek yok. En uygun an bekleyin. Ben nden gideceim. Elimi yukar kaldnrsam, vakit gelmi demektir" Dedii gibi de yapt, bir sre soma kolunu havaya kaldrd. Onun bu ia reti zerine birlikler gerekten ileri frladlar ve tehlike ya ratan tepeyi aldlar. Sava sona erdikten soma Anafartalar komutan, cep he komutanna raporunu verirken, paralanm cep saatini de uzatt; ldrc olabilecek bir kurunu bu saat nlemi ti. Liman von Sanders buna karlk kendi saatini karp Mustafa Kemal'e verdi. Haftalar boyunca ar ate altnda, ou kez tek ba na en n saflarda, alaylarnn hcumlarm ynettii halde, alacak ekilde hibir yara bere almamt. Bir ikinci vak ti siperin n kenarnda otarmaktayd. ngilizler saat be aylarn bitirmilerdi, her zaman yaptklar gibi akam ik ramlarna baladlar. Sahra bataryalarndan biri, belli ki iyi hesaplad ateini onun bulunduu sipere at. Birinci mer mi siperin ilerisine dt, ikincisi Mustafa Kemal'in yirmi

69

metre daha yaknma; arkasndan nc mermi yirmi met re daha yaknlat. Bir subay siperin kapal kesimine ge mesini rica etti. Fakat o "Artk ok ge, askerlerime kt rnek olamam" diyerek reddetti ve bir sigara yakt; ancak yz birazck daha solgunlamtr. Matematik kesinlikle drdnc merminin tam onun oturduu yere dmesi ge rekmektedir. Siperlerde herkes dikkat kesilmi, felce ura m gibi kendisine bakmaktadr. Fakat rastlantya bakn ki, bu ngiliz bataryasnn normal saysnn aksine, yalnzca topu vardr, ate tekrar birinci toptan balar. Her askerde yazgc bir taraf bulunduu bilinir. Fakat Arburnu ve Anafarta'da geen bu kanl haftalardan sonra, ona garip bir gven duygusu gelmiti; gelecee umutla ba kyor, henz hibir neden yoksa da, iinden gelen bir ke sinlikle, yazgnn kendisine nemli bir grev hazrladna inanyordu. Ne gariptir ki, ayn gnlerde Enver'in hreti soluklamaya balamt, Mustafa Kemal'in yldz ise par lamaktayd. Yalnz bu yldzn yrngesi, Enver'inki gibi klar saan bir kuyruklu yldzn yrngesine benzemiyor du. Ona hibir ey vermemiti, hibir ey sunmamt, hi bir ey kucana kendiliinden dmemiti. Durumu yllar nce sezgi dolu szlerle Cemal'e tasvir etmi olduklarna benziyordu: Herkes ona karyd, onunla alay ediyor, bir l gn yerine koyuyor, yolundan caydrmaya alyordu; bir direni alnca, nne daha zorlu yeni engeller dikiliyor du. Tepkiler gryordu, en umutlu olduu yerlerde umut-

70

suzlua srkleyen durumlar oluuyordu. bret dolu eski masallardaki gibi yoluna binbir glkle devam etmek zo runda kalmt. O gnlerde bir an, tek srayta yksek yerlere gee bilecek gibi oldu. Mareal Liman von Sanders, sk sk g rld zere, Enver Paayla yine anlamazla dmt. Aralarndaki atma bu sefer o kadar bykt ki. Alman generali komutanl brakmaya karar verdi. Anlatldna gre de, anakkale cephe komutanl iin, yerine Musta fa Kemal'in getirilmesini bildirdi; onun grne gre bu subay geri ok yetenekli bir komutand, ama daha yksek dzeyde bir nderde bulunmas kesin zorunlu bir eye, an sa da sahipti. Bylesine bir neri Trk general kararghn da pek ho karlanmad; Enver hemen kollan svayp an lamazl ortadan kaldrmaya urat. Mustafa Kemal daha sonralan -baka nedenlerle de olsa- kendi felketlerine ortak etmekten koruduklan iin hasmlanna teekkr edecektir. Yllar sonra, her ey sona erip "ler" lkeden kan ca, Mareal Liman von Sanders'ten cephe komutanln yi ne o devralacaktr.

71

7. B R G E Z VE TAHTTA B R D E K L K Karanlk bir aralk gecesinde, ngilizler byk bir giz lilik iinde Gelibolu yarmadas kylarndaki yerlerini bo alttlar. Alelacele yklenen gemiler ekilip gittiler. Artk hibir umut grlmediinden giriimden vazgeilmiti. Ge ride, sava alanlarnda on binlerce l bnakmlard. Mustafa Kemal stanbul'a dnd. Orduda imdi adn dan sz ediliyordu, halk da "Anburnu ve Anafarta zaferle rini kazanan" kahraman tammaktayd artk. Kolayca an lalabilecek bir eilimle, kendine gven duygusunu g lendirmek ve yabanc yardmlar unutturmak iin, onun hizmetleri de bytld bakentin kurtarcs olarak adlan drld. Ancak onun ahsmda daha baka bir "kurtarc" g ren evreler de vard. Mustafa Kemal'in anakkale'den dndkten soma bakentte grd ve duyduu eyler, onda lkenin yanl yolda olduu kansn daha da glendirmiti. Bu kansyla bir kede duracak adam deildi, hemen yetkili makam lara kendi grlerini kabul ettirmek abalarna giriti; fa73

kat souka reddedililerle karlat. Askeri hizmetleri tak dir edilmekle birlikte, bu albayn politikaya karmas is tenmiyor ve buna izin de verilmiyordu. Hatta onu biraz is teklice dinlemeye kalklmas, ynetici makamlarn indin de kukular uyandrmak tehlikesini doyuruyordu. Bu konuda Hariciye Nazn Ahmet Nesimi Bey'le ara larnda cereyan eden, ksmen gln ksmen ciddi kk bir olay anlatlr. Bu nazr kabine toplantsnda savaa kar kanlardand, dolaysyla kendinden Mustafa Kemal'in kayglarm anlayla karlamas umut edilebilirdi. Musta fa Kemal ziyaretine geldiinde, beklemesi sylendi. Ba ka ziyaretiler bu arada geliyor, nazrn yanma giriyor ve gidiyorlard. Bu durum bir hayli zamana devam etti. Belki nazar albayn beklediini unutmutu, sekreter gidip tekrar haber verdi. Gelen cevap yine "Beklesin" oldu. Sonunda hademe grnd: "Ltfen buyrun". "Nasl?" "Nazr haz retleri sizi kabul buyuracaklar" "Beklesin!" Mustafa Ke mal byle dedi ve sonra da hi acele etmeden sekreterle ba latm olduu konumay bitirdi. Nazr lkenin durumu hakknda ok iyimser ekilde konutu. Mustafa Kemal kayglanm dile getirdi. Sonunda da "Beyefendi" dedi. "Nazr olarak siz de sorumluluun bir ksmn tayorsunuz. Belirli evrelerin verdii garanti lere gvenmeye devam ederseniz, imdiki tehlike pek ya knda sanldndan ok daha tehdit edici lde kt bir durum alacaktr".

74

Nazr pek belirgin bir souk tavr taknarak "Beyefen di" diye cevap verdi. "Sz nereye getirmek istediinizi pek anlayamadm". "Devlet mahvolmak yoluna girmi bulunuyor. Sizse by le bir eyi farkelmediinizi sylyorsunuz. Oysa nazr sfa tyla bunu anlam olmanz gerekir. Fakat iinizden bsbtn baka dnyorsunuz. Gerei pekl bilmektesiniz. Ayr ca siz ktln kknn nerde olduunu da bilmektesiniz". Nazr imdi her eyi anlamt. Dorudan doruya as keri nderlere kar kmak amalanyordu. "Sayn albay" dedi, "Eer buraya kukulannz gidermek iin geldiyseniz, bence yanl adrese bavurdunuz. Ben, dier nazr ar kadalarm gibi, ordunun yksek komutanna tam bir g ven duymaktaym. Size bu grlerinizle bizzat bakomu tanla bavurmanz tavsiye ederim". Ertesi gn hariciye nazn, Bakomutan Enver Paaya dinlemi olduu eyleri iletti ve albayn cezalandnlmasn istedi. Ancak hibir ey yaplmad. Ama yine de siyasal adan tehlikeli bu askerin, bakentten uzak tutulmas uy gun grld. Kendisini uzaklardaki Kafkas cephesinde bir komutanla atadlar. Orada kendisini gsterebilmek iin hibir olanak bulamadan bir yldan fazla kald. Mustafa Kemal aka mcadeleden asla ekinmemi ve ynetici makamlara kar muhalefetini kendi zararna da olsa (farknda olmakszn yarannayd) gizlememitir. Fa kat ne ekilde olursa olsun el altndan ilikilere asla giri-

75

memitir. Oysa o yllarda bu dorultuda olaanst dere cede zorlamalar hi de eksik deildi. Ordunun baz evrelerinde, ilk gnden beri, gen har biye nazrna kar gizli bir dmanlk vard. Umut verici anakkale Savam'dan ve ngilizlere kar Irak'ta Kut-l Amara'da kazanlan zaferden soma, btn cephanelerde baarszlklar birbirini izleyince honutsuzluk daha da b ymt. Btn bunlardan bakomutan sorumlu tutuluyor du. Son derece duyarl olan Trk zsaygs ve kendine g ven duygusu Enver'i zaten kendini bsbtn Almanlarn eline teslim ettii, evresinde yalnzca Alman subaylar bu lundurduu ve onlarn vasilik etmesine boyun edii (ger ekte bu etki pek snrlyd) iin knamaktayd. Sava ortaklarnn yardm, hayalg biraz fazla ile tilerek tasarlanm olduu lde, gereklememiti; im di ise tmyle kesilmie benziyordu; cephelerdeki gerile menin suu Almanlara yklenmekteydi. Hatta stanbul'da ki btn Alman subaylar, bir gecede zor kullanarak berta raf etmek iin plnlar bile yaplmt. Enver'in kendisi de srekli korku iindeydi, bunda da haksz deildi, nk kendisine de ncl Mahmut evket Paa'nmki gibi bir son hazrlanabilirdi. Btn kentin tand krmz otomo bili caddelerden son hzla geer, hemen ardndan iinde hepsi bedence gl, hepsi keskin nianc seme subaylar dan olan, tepeden trnaa silahl yaverlerin bulunduu ikin ci bir araba gelirdi. Hazrlanan eitli komplolar arasnda,

76

zellikle Yakup Cemil Bey'inki kayda deer niteliktedir, nk daha anakkale Savalar bittii srada umutlarn Mustafa Kemal'e ynelmi olduunu gstermektedir. Bin ba Yakup Cemil ayn gr paylat bir grup arkada yla, hkmeti zorla devirmek zere anlamt. "Byk sandmz adamlar gerekte kkm" di yor. "lkenin kurtuluu iin bunlar ortadan kaldrmal". "Ortadan kaldrmas kolay" diye cevap veriyorlar. "Fa kat o zaman dzeni kim salayacak?" "Mustafa Kemal". Hepsi de bu ismi benimsemitir. Hazrlklar en kk ayrntya kadar tamamland srada, arkadalarndan biri korkuya kaplp suikast plnn ihbar ediyor. Yakup Cemil ile arkadalan lm cezasna arptrld. O gnlerde Kafkas cephesinde bulunan Mustafa Kemal, durumdan ancak komp loya katlanlardan biri, Dr. Hilmi Bey stanbul 'dan kap ken disine snd zaman, onun anlatmas zerine haberdar ol du. Hkmet doktorun totuklanp gnderilmesini istedi. Mustafa Kemal telgrafla cevap vererek, Dr. Hilmi'nin bun dan byle kendi himayesi altnda bulunduunu bildirdi. Bu nun zerine gnderilmesi iin bir daha srar eden olmad. Mustafa Kemal tmen komutanlarndan birine, bu komployu anlattktan sonra unlar sylemitir: "Suikastin baarya ulatn ve darbe sonucu bana da Enver'in yeri ne ordunun bakomutanl ile harbiye nazrlnn neril diini varsayalm. Bylesine koullarda bu grevleri kabul

77

etmek tenezzlnde bulunacam dnebilir misin? Evet, kabul ederdim. Ama ilk i olarak da, stanbul'a varr var maz, o Yakup Cemil'i astmdm". *** Doudaki en nemli kale Erzurum'un Ruslara brakl masnn acs daha yeni gemi ve laf edilmez olmutu ki, halifelerin eski kutsal kenti Badat'm Mart 1917'de d mesi, alarm topu gibi yankland. Btn byk umutlarn yklp gittii grlyordu; hkmet tarafmdan bile bile al datlm olmak duygusu yaygnlamt, onu iine dald iyimser kendine gvenden silkeleyip uyandrmak gereki yordu. Hatta o gnlerde Talt tarafndan ynetilen komite de, Enver'i kamuoyunun fkesine kurban etmek eilimi bi le grld. Ancak yerini alacak kimse bulamyorlard. Ce mal askeri adan bir beceriksizdi ve tam yetkiyle egemen bulunduu Suriye 'de siyasal balomdan da hibir basan gs terememiti. Mareal zzet en iyi askerlerden biriydi, fakat devlet adam olarak pek kararszd. O zaman ilk kez, bir l de de resmen, Mustafa Kemal'in admdan sz edildi. Gelgelelim genlik bakmndan Enver'den farksz olduu ve hakknda da pek az ey bilindii ileri srlerek itiraz edil di. Aslnda onun, komitenin muhalifi olarak, ordunun ba sma gemesi durumunda hkmette ve politikada kkten deiiklikler yapacandan kimsenin kukusu yoktu. Bu bakmdan Enver'in istifaya davet edilmesinden vazgeildi, buna karlk Badat'm tezelden geri alnmas ngrld.

78

Enver Paa yardm istemek zere derhal Alman genel kararghna gitti, nk Trkiye bylesi bir giriime tek ba na kalkabilecek gte deildi. Alman ordusunun st ka demeleri mttefiklerini kollamak ve Enver'in yerini koruma sn salamak zorundayd. Bundan dolay emrine General von Falkenhayn ile hatr saylr sayda Alman asker verildi. Kendisinden ok eyler umulduu iin "Yldrm" ad verilen yeni ordular grubu, iki ordudan oluuyordu; bun lardan biri Halep dolaylarnda topland, komutanl da bu arada generallie ykseltilmi olan Mustafa Kemal Paaya nerildi. O da bu grevi stlendi. ok gemeden de grup komutanyla arasnda gr ay rlklar belirdi. Byle bir seferin ynetiminin bir Alman ge neraline, stelik Trkiye'nin koullarn da bilmeyen biri ne verilmesi, aslnda bu sava ortaklndan da yana olma yan Mustafa Kemal'in Trk olarak da -daha biroklanyla birlikte- gcne gitmiti. Bundan baka Alman silhl kuv vetlerinin prestiji de, o gnlerde gze arpc derecede sar slm bulunuyordu. Ayrca General von Falkenhayn, Trk ruhunu pek az tanyor, stelik yetenekli olduu besbelli, fa kat dikbal ve srekli kar gelen bu ordu komutann, Ma real Liman'm ok iyi baard gibi, doru deerlendiremiyordu. Bu yzden srtmeler, tartmalar, dpedz kav galar oldu. Geimsizliin daha derindeki nedeni, Mustafa Ke mal'in Badat'a kar dzenlenecek bir seferi ve kentin ge-

79

ri alnmasn, gerekletirilmesi olanaksz bir giriim say masndan kaynaklanyordu. Ona gre byle bir eye kalk mak, Trk silahl kuvvetlerini kesinlikle yeniden ve belki de ok feci bir yenilgiye srkleyecekti. Umutsuz grd bir i iin adn ve nn tehlikeye atmak istemiyordu. Uygun grd bir bahaneyi kullanarak, gsterili bir jestle, seferin samaln, zellikle de Enver'in politikas ile genellikle Alman etkisinin ne kadar zararl olduunu gstermek istedi. Kendi kendine ordu komutanlndan ay rlp yerine geecek komutan, Ali Fuat Paa'y da yine kendisi atad. Bu harekette biraz aka bakaldrmak e nisi vard; baka devletlerde byle bir ey olsa, bunu yapan general derhal sava divan nne karlrd. Trk genel ka rargh ise, kararndan dndrmek yolunda yaplan btn giriimler sonu vermeyince, ona Kafkas cephesindeki es ki grevi nerdi. Bu grevi de reddedince, salk nedenle riyle kendisini birka ay izinli sayd. Ne var ki Halep'ten yola kmas, byle bir yolculuk iin yeterli paras olmadndan uzayp duruyordu. Atlarn sat maktan baka are bulamad, safkan on hayvan vard. Fa kat subaylarda atlarn deerini karlaacak kadar para yok tu; sivil bir kii bunlar almaya kalksa, ok gemeden ordu tarafndan zoralm yaplrd. Sonunda Cemal Paa imdad na yetiti; komitenin kodamanlar iinde Mustafa Kemal'le dosta ilikileri srdren tek kimseydi. Ona 2000 altn lira verdi; sonra da arkasndan stanbul'a, atlan 5000 liraya sat-

80

tn bildirerek 3000 lira daha gnderdi. Yaklak 10.000 Mark tutan bu servet, daha sonralar Mustafa Kemal ayak lanmay balatt zaman ok iine yaramtr. stanbul'da annesinin yannda oturmuyordu, otelde bir odatatmuto. Hatralarnda "Daha ocukluumdan beri" di ye anlatr, "Annemle, akrabalarm veya dostlarmla birlik te otarmaktan hep kanmmdr. Her zaman kendi kendim le yalnz kalmay yeledim ve bu alkanl mrm boyun ca srdrdm. Ayrca dnya gr asndan da ok ey be ni annemden ayryordu; birlikte otarmann kanlmaz so nucu olarak yaknlarmn ya da akrabalarmn bana tler vermesine, kendi dn ve duyu tarzlarna gre, beni et kilemeye kalkmalarna asla katlanamyordum. te yandan annemi, kendisinin doru bildiinden farkl dndm, farkl davrandmdan dolay incitmek istemiyordum". Bu ara dnemde durumdan honut olmayan -ki say lan her baanszlk haberiyle biraz daha artyordu- hk metin zorla devrilmesi konusunda eit eit nerilerle ken disine bavurulduu anlalyor. Fakat o byle nerileri hep kesinlikle reddetti. Onda byk adamlann zamann bek lemesini bilen sabn vard. 10 ubat 1918 de eski padiah Abdlhamit, Boaz k ysndaki inziva saraynda ld ve byk trenle, kendisi iin hazrlanm trbeye gmld. Ksa bir sre soma da Enver'in bir temsilcisi Mustafa Kemal' e gelerek, veliahtm Almanya genel kararghna ya-

81

paca geziye katlmaya hazr olup olmadm anlamak iin nabz yoklamas yapt. Mustafa Kemal hazrd ve daha son ra ayrntlar bizzat Enver Paa'yla kararlatrld. Mustafa Kemal'den baka, harp akademisinde kendisine retmen lik yapm olan yal general Naci Paa da geziye katla cakt. Yola klmazdan nce iki asker refakati, veliahtla tanmak zere saraya gittiler. Bu ziyareti Mustafa Kemal yle anlatyor: "Bizi Arap hasryla ssl, eya olarak sadece bir kanepe ve iki kol tuk bulunan, geni bir salona aldar. erde bir yn re dingotlu adam vard. Olduumuz yerde durmu bekler ken, yine redingotlu bir adam daha ortaya kt; ne kim ol duunu, ne de burada ne aradm biliyorduk. Ancak te ki redingotlularn takndklar tavrdan, onun veliaht Vahidettin olduunu anladk. Kanepenin bir kesine oturdu; biz de karsndaki iki koltua getik. Altes nce gzlerini kapatp, grne gre derin dncelere dald. Neden soma gzlerini at ve konumak ltfunda bulundu: "Sizinle tanmak erefine ermekten memnunum". Tekrar gzlerini yumdu. Bense bu iltifat dolu sze na sl karlk vereceimi dnyordum. Cevap vermeli miy di, vermemeli miydi? Naci Paaya baktm, o da kendi dn yasna dalp gitmiti. Bu durumda ben de susup ehzade hazretleri yemden bir sz sylemek gcn gsterecek mi gstermeyecek mi diye beklemeye koyuldum. Gerekten de

82

bir sre sonra tekrar gzlerini aarak "Birlikte yolculuk ya pacaz, deil m i ? " dedi. Ben biraz afallam halde cevap verdim. "Evet, birlikte yolculuk yapacaz". Grme sona ermiti. Ayaa kalkp vedalatk. Arabayla dnerken Naci Paa gelecee ilikin kaygla rn dile getirip "Bu adama ancak anabilir" dedi. "Yarn bel ki de padiah olacaktr. Byle bir insandan ne beklenebilir?" " H i . " dedim. Ne var ki Mustafa Kemal bu yargsnda aldanacaktr. Abdlhamit'in ve tahtta bulunan padiahn en byk kardei olan ehzade Vahidettin, o gnlerde elli yan ge miti; ince, uzun boyluydu; ne eik dk omuzlan, uzun, kemikli yz ve gze arpacak derecede iri bir burnu var d. Tmyle dou saray eitiminin gelenei iinde yeti miti; bakent evresinden ancak bir kez, o da bir yl nce, Viyana'ya ksa bir gezi iin kmt. Uyurgezer halleri, be ceriksiz davran, kendini hep glgede tatuuyla gerek ten hibir nemi olmayan bir adamd; zaten pek az olan zi hinsel yetileri, zengin bir haremin zevkleriyle bsbtn uup gitmiti. Abdlhamit, babas ldkten sonra domu olan bu kk kardeine ayn bir sevgi beslerdi. Doduktan ksa bir sre sonra annesi de ldnden, bu ksz ocuu yanma alm, ona kendisinin gerekten ok usta olduu tabanca at may, ata binmeyi, kl kullanmay retmi, daha soma da

83

onun iin gsterili bir saray yaptrm ve gen adamn ok yanl bir dizi gnl maceras yznden srekli ektii para skntlarn en cmert biimde gidermitir. Daha soma V Muhammet adyla tahta kan, veliaht kardeine, sk gze tim altmda kapal bir hayat yaatr ve gznn nnden as la ayrmazken, sevgili VaMdettin'ine devlet ilerinde g revler vermi, kendi hkmdarlk sanatnn dolambal pa tikalarna sokmu, herkese son derece kendi halinde gr nen ehzadeyi casus ve muhbir olarak kullanm, bunalm l anlarda bu gen kardeinin grlerine kulak vermith. Bylece ileride Osmanl hanedannn son padiah ola cak olan ehzade Vahidettin, politikann iyi bir okulunda eitim grm ve btn hayat boyunca grld gibi aa beyinin dncelerine gre yetimiti. O da Abdlhamit gi bi, Osmanl mparatorluunun ayakta durabilmesinin an cak tmyle Islamiyete dayanan, gl bir padiahlk oto ritesi sayesinde salanabileceine inanyordu. Eitimi s rasnda kendisine yabanc kalm olmas gereken Batl d ncelerin, lkede yaylmasn zararl buluyordu; stelik bu hareketin durdurulmas karsnda, aabeyinden ok daha iddetli, ok daha kat direni gsterilmesinden yanayd. Hkmdarlarn ou gibi, taht ile lkeyi zdeletirip bir tutuyor, padiahlk haklarnn azaltlmasn devletin tehli keye dmesi olarak gryordu; yle ki sonunda gerekle re ters dt ve tahtn korunmas ona, lkesinin btnl n korumasndan ok daha nemliymi gibi geldi.

84

Dostlar ve yandalar hep tutucu-dindar evrelerdendi. zellikle daha nce sz konusu ettiimiz Damat Ferit Paa, yolundan dnmez bir banaz, bir tutucu olarak ken disiyle pek sk fkyd ve zerinde byk etkisi vard. Ni tekim Vahidettin koullar elverdike onu hep sadrazam yap mtr. Komitenin iktidarn bertaraf etmek iin yaplan e itli giriimlerde, btn Jn Trklerin dman olan bu eh zadenin uzaktan hep parma bulunduu anlalyor. Her halde baarya ulaacak bir darbe ve dostlarnn yardmy la tahta giden yolun kendisine alacan umut ediyordu. Balangta padiahlk makamna normal yollarla ulamas ans yok gibiydi. Tahtn aday olan ehzade, ken disinden ancak bir ya bykt. Ayn ekilde Bat yanlla rnn hi de dostu olmayan Veliaht Yusuf zzettin'in ans zn ve esrarl biimde lmesiyledir ki, Vahidettin kendisi ni tahtn eiinde grebilmitir. Padiahn hastal da by lesine bir deiiklik ansn artrmaktayd. Komite ve onun bayraktarlar yeni veliahtn, kendisi ni her trl politikadan uzak tutuyormu gibi gsteriyor ve hakknda kasten sadece ak maceralaryla ilgili laflar etti riyorsa da, dnce bakmndan gerekte kimin ocuu ol duunu elbette ki biliyordu. O srada lkenin dmenini el lerinde tutanlar tahta kma srasnda, yasal olsun ya da ol masn bir deiiklik yapmay istemekteydiler. Srada Yu suf zzettin gibi Abdlaziz'in olu olan Abdlmecit vard ve bu ehzade onlar iin ok daha uygundu. Abdlmecit

85

dnyay gezmi dolam biriydi, ille de padiah olmaya pek merakl deildi, hatta sarayn tm geleneklerine kar ka rak oullarna Viyana'da retim yaptrmt. Ne var ki l kenin bu skntl durumunda, tahta geme uasnda bir d zeltme yapmaya kalkmak iin, komite adamlar kendile rine artk pek o kadar gvenemiyorlard. Ancak byle bir giriim yine de olanaksz deildi. Dolaysyla da Vahidettin ne ekilde olursa olsun ortal bulandrmaktan kan mak zorundayd. Onun, aralarnda komtenin dolgun aylk l gzetleyicilerinin bulunduu yakn evresinde, hep uy kulu bir ekingenlik gstermesi de bundand. Yolculuk olaysz balayp bakentin etkileme alam d na klnca, redingotlu sska adamn birdenbire dili alvermiti. Mustafa Kemal'le ok yerinde seilmi szler le konutu; refakatisi olan otuz yedi yandaki generalin aslnda kim olduunu yola klmazdan az nce renmi gibi davrand ve onun anakkale savalarmdaki baarlar hakknda, kusursuz bir dille, ok vc eyler syledi. Bu sefer gzn alabildiine ak tutuyor ve karsndakini merakla inceleyen baklarla szyordu. Bu yolculuk gnlerinde yaptklar uzun grmeler s rasnda birbirlerine yaknlamak abas gsteriyorlard. Vahidettin hi kukusuz, generalin ler ve onlarn yandala r karsnda yer alm bulunduunu biliyordu; ayrca En ver'den ve onun alabildiine Almanya'ya balanmasndan holanmayan subay kitlesinin giderek oaldnn, bunla-

86

rm umutlarm Anafartalar kahramanna baladklanmn far kndayd; kendisi de gelecekteki hkmet iin ve komitey le yaplmas olas mcadeleyi kazanmak iin gvenilir des tek olarak yine onu dnyordu. Mustafa Kemal, kendi g rne gre lkenin iinde bulunduu felaketli durum hak knda veliaht aydnlatmak, onu politikada yapmay dn d radikal yn deitirme iin kendi safna ekmek ve yakn bir gelecein hkmdarm kendi istedii dorultuda ynlendirmek yollarn arad. Daha sonralar birbirlerinin amansz dman olacak bu iki insann, birbirlerini ilk kez yakndan tandklar srada iyi anlatklar aratrlyor. Ni tekim Mustafa Kemal o gnlerde sk fk olduu Naci Pa aya unlar sylyor: "Bu adamla, kendisinin gzn a mak, srekli yaknnda bulunup sadakada desteklemek ko uluyla ok eyler yaplabilir". Alman genel kararghn ziyaretleri, byk bahar ta arruzuna hazrlk yapld zamana rastlad. Trkiye veliahtma, Almanya iin olsun, mttefikleri iin olsun, her e yin yolunda gittiine ve pek yaknda baarl ekilde kesin sonuca ulalacana ilikin gvence verildi. Mustafa Ke mal bu genel, fakat besbelli Alman kansma uygun akla malar yeterli bulmad. Pein inanlarla hareket etmeyen bir insan olduundan, plnlanm taarruzla bundan beklenen sonu konusunda tam bir bilgi elde etmek istiyordu. Trklere bat cephesindeki durumu anlatlrken, fr sattan yararlanarak dorudan doruya General Luden-

87

dorff 'a bir soru yneltti: "En elverili durumda, tasarlanan taarruzun hangi hatta ulaabilecei dnlyor?" Sorumlu komutan elbette ki plnlanm askeri harek tn haritalarn aklayamazd, aklamaya da yetkili deildi. Byle eyleri bilmesi gereken Trk generaline hayretle bak t ve ksa bir sre dndkten soma "Biz" dedi, "Kendimi ze gre kesinlikle belirlediimiz noktaya kar bir taarruz ya pyoruz. Bundan sonrasn olaylarn gelimesi gsterecektir". Kukusuz kaamak bir cevapt bu, fakat gerek bir z de iermekteydi. Grgl bir subay olarak Trk generalinin bir taarruzda "belirli bir hatta" erimenin deil, aksine d man kesin sonu alnacak yerde yenilgiye uratmann ama landn bilmesi gerekirdi. Bu baarlrsa, o zaman daha sonraki harekt, ortaya kan yeni duruma gre dzenlenir. Fakat Mustafa Kemal nyarglarnn etkisinde kalarak, bu cevab tmyle yanl ve acemice sylenmi bir sz gibi yo rumlamtr, bunu kendi yazdklarndan karyoruz: "Ge neral Ludendorff'un silhl kuvvetlerin yazgsn Tanrsal takdire brakyor grnmesi, bende, Enver ' in yaptmz fe dakrlklarn Almanya'nn yardm sonunda parlak bir ba aryla talanaca yolundaki dncesinin, lgnca bir ku runtu olduuna ilikin kany daha da glendirmiti". in asln aratrma abas bizzat bakomutann nezdinde de bir sonu vermedi. Akam yemeinden sonra uzun bir sohbet srasnda, benzeri bir soruyu General von Hindenburg'a yneltti: "Sayn Mareal, byk bir taarruza gi-

88

rimeyi tasarlyorsunuz, ancak bana yle geliyor ki, buna pek fazla bel balam da deilsiniz. Bana, yalnzca bana, unu sylemek ltfunda bulunur musunuz: Bu taarruzda bi raz iyimser bir tahminle hangi hedefe, hangi stratejik nok taya varmay umuyorsunuz?" "Bu byk askerin bana ayrntl bilgi vermesini bek leyemezdim" diye anlatmasn srdryor Mustafa Kemal. "Herhalde benim sorum karamsar bir ruh halinin rny d, belki de imparatorluk sofrasnda itiimiz nefis am panyalar bana byle bir ey sormak cretini vermiti. Mareal Hindenburg sylediklerimi dikkatle dinler gi bi grnd. Cevab ok apak olduu kadar, ok da nazikeydi. Yambamda duran sigara sehpasma ynelerek "Ek selans" dedi, "Birpuromuahrsmz, yoksa bir sigaram?" Soma da kendi eliyle bana bir sigara uzatt. Bylece her e yi sylemi oluyordu. Kendisi daha ileri gidemedii iin, devreye veliaht soktu. O da imparatordan belirli konularda gvenceler is tedi ve Trkiye'de Almanya'yla ittifakhakkmda resmi ev relerden ok farkl eyler dnldn ima etti. mparatorun genel kararghta Trk konuklara yapt bir ziyaret iadesinde, veliahd yine kendisine telkin edildi i ekilde kayglarn dile getirdi; dilmalm Naci Paa'nn yapt konumasn yle bitirdi: "lkem giderek ar tan lde an darbelere uramaktadr; imdiye kadar da bunlar durdurmak olana bulunamamtr. Byle giderse

89

Trkiye kmek zorunda kalacaktr. Majestelerinin akla malarndan bizim iin ldrc olan bu darbelerin nlene cei konusunda kesin bir gvence karamadm. Acaba ma jesteleri bu bakmdan kayglarm giderecek gvenceler vermek ltfnda bulunabilir m i ? " "Bunun zerine -burda yine Mustafa Kemal'in anlat tklarna dnyoruz- Kayzer ayaa kalkt ve yle konuta: "Anlyorum ki, Altes, sizin evrenizde iinize kuku tohumlan eken ve sizde gvensizlik duygulan uyandran kimseler vardr. Mutlu bir sona ulaacamza inancmzn tam olduuna dair size gvence verebilirim. Bu szm si zi tatmin edecektir sanrm". Veliahd tatmin olduunu belirtir bir iaret yapt, ama yine de kayglarnn giderilmi olmadn ima etti. Kayzer ziyaretini bitirip kapya yrd. Vahidettin ile Naci Paa ard sra yrdler. k yerinde kayzerin sola dnmesi gerekiyordu. Onun houna gitmediimi hissetti im iin, kapnn biraz tesinde sa tarafta durdum. Kay zer Veliahtm ve Naci Paanm ellerini skt. Biraz uzakta du ran bana bir an baktktan soma yrmeye balad. Bana elini uzatmamt, bunda da haklyd. Sadece ve liahtm maiyetinden olan bir generalle vedalamak iin, onun ayama gitmesi elbette dnlemezdi. Daha ok ge neralin Kayzer tarafndan selmlanmak erefine ermek iin biraz aba harcamas gerekirdi. Grg kurallarna aykrn d en bu kusurumu itiraf ederim. Fakat neden byle yapt-

90

m bilmiyorum; kendimi dermansz, hareket yeteneini yi tirmi ve dalgn hissediyordum. Kayzer iki, adm atmt ki, dnd, bana doru gel di: "Afedersiniz" dedi, "Sizinelinizi skmamtm". Elimi skt, bu ok ince ve ok ltufkr hareketle ken dimi pek yceltilmi hissettim". Allm olduu zere eref konuu cepheye de bir zi yarette bulundu. Bir ordu komutanlnda bir pln ve n hat larn gzden geirilmesi amacyla bir program hazrlan mt. Veliaht ngrlen programa uyarken, Mustafa Ke mal Paa -yama bakarak onun ancak bir alay komutam ola bileceini sanyorlard- bir Alman subaynn refakatnda yalnz bana yola koyuldu; haritaya bakarak setii yerle re gitti; piyade siperlerini dolat; toplu bir gr edinmek iin, zerine bir gzetleme yeri kurulmu olan bir aacn tepesine kt. Gezdii cephe kesiminde kazand izleni me gre durum, ona hi de genel kararghta anlatld gi bi toz pembe grnmemiti. Bu gezi Enver Paa'nm, en zorlu muhaliflerinden bi rine, veliahta refakat etmesini nerdiinde umduu eyle rin bsbtn tersi bir sonu vermie benziyordu. Mustafa Kemal Almanya'ya inananlar safna gemi deildi. Sava orta devlet ve onun askeri gc hakknda 1918 ylnda edindii izlenim, Trkiye'nin ttifak devletlerinin yannda yer almakla, yanl ata oynad yolundaki kansn sadece biraz daha glendirmiti. Bu geziden sonra, belki de mut-

91

lu bir sona ulamz diye iinde zaman zaman duyduu se se ramen, btn umudunu yitirmiti. Veliahta da aym g r alamt. Bu da hi zor olmamt. nk zaten eni tesi Damat Ferit Paa'mn etkisi altmda bulunan Vahidettin, teden beri bir ngiliz hayramyd; ngiltere'nin tkenmez kudreti ve tartlmaz bykl onun iin bir aksiyom, bir belirti olmutu. Dn urasnda Naci Paa yol arkadana, veliahtn kendisini yaveri yapmak istediini syledi, fakat sarayda hizmet holanaca bir i dedi. Mustafa Kemal tahtta olacak deiiklikle, politikada da yeni bir ynleni umut ediyordu, bunun iin kendi grndeki adamlarn hkm darn evresinde bulunmas yararl olurdu. Bu balamdan Naci Paa'y karlar asndan uygun olaca gerekesiy le sarayda grev almaya raz etti. Dostluunu tam olarak kazandn sand veliaht ise dndkten hemen soma bir ordu komutanl istemeye, bu yolla da orduda sempati ve nfuz kazanmak zere hareke te geirmeye alt. Fakat Vahidettin'in psrkl yzn den bir sonu alamad. Vahidettin kendisinden zaten ku kulanan komite adamlarn kzdrmaktan korkmu, padiah olma ansn son dakikada tehlikeye atmak istememiti. stanbul'a vardklarndan ksa bir sre soma Mustafa Kemal bbreklerinden hastaland; Viyana'ya, ordaki doktor lara bavurmak zere gitti ve uzunca bir tedaviden soma da kr yapmak iin Karlsbad kaplcalarna gnderildi. Sultan V

92

Muhammet'in 3 Haziran 1918'de ldn ve Vahidettin'in VI. Muhammet adyla tahta ktn orada rendi. Kendisine gelen dier haberler, olaylarn istedii do rultuda gelitiini gstermekteydi: ttihatlarn dostu ol mayan Mareal zzet Paa hnkr bayaverliine atanm t. O gne kadar bakomutan vekili olarak snrsz yetki lere sahip bulunan Enver Paa, bundan byle sadece ge nelkurmay bakan unvann kullanacakt. Bunlar gzel belirtilerdi. ok gemeden yaknlarndan biri, kendisinin stanbul'da bulunmasnn mutlaka istendiini telgrafla bil dirdi. Byk umutlarla yola kt; fakat Viyana'da gribe yakalanarak tekrar duraklamak zorunda kald, sonunda bakente vard. Kendisine dnnn Mareal zzet Paa tarafndan is tenmi olduu sylenmiti. Bunu sorduunda zzet Paa, hi de belirgin olmayan bir cevap verdi. Geri byle bir dilekte bulunmuta, fakat bunu sadece Mustafa Kemal'in veliahtla olan iyi ilikilerini bildii ve ayn ilikinin imdi de padiahla srdrlmesinin yararl olacam dnd iin istemiti. zzet Paa'nm da onayn alarak padiahla zel bir g rme istedi; istei kabul edildi. Birka aylk bir ayrlktan soma Vahidettin'i tekrar grecekti. Huzura girerken iin de gizli bir pheyle kendi kendine "Daha nce gezi sra snda davrand gibi mi davranacak?" diye sormaktayd. Padiah onupek iltifatkr ekilde karlad, kutlamasna te ekkr etti, ona sigara tatta. Mustafa Kemal eskiden oldu-

93

u gibi dncelerini aka sylemesine izin verip verme yeceini sordu. "Hay hay, paa, buyrun!" General grlerini aklad: lkenin daha fazla fela kete uramasn nlemek, ancak politikada temelden dei iklik yaplmasyla olanakldn. Soma da asl amacm orta ya koydu: "Her eyden nce orduya sahip ve egemen ol mak zorunludur. Bizzat ordunun bana geiniz ve beni de genelkurmay bakanlna getiriniz". Bu neri karsnda Vahidettin, ilk karlamalarnda yapt gibi gzlerini yumdu. Soma da: "Orduda sizin gibi dnen baka generaller de var m ? " diye sordu. "Elbette". " B u konuyu dneceiz". Grme sona ermiti. Ksa bir sre soma ikinci bir grme iin zzet Paa ile birlikte saraya arld. Bir karara varlm olmalyd herhalde. Fakat Vahidettin yine salangan durumunu srdr mekteydi. Konumalar genel konulardan darya kmad ve hibir sonu vermedi. Yeni padiahn kararszlklar iinde yalpalad hisse diliyordu. Mustafa Kemal'e grev verilmesi, lerin aym zamanda hi kukusuz tilaf devletleriyle bar grmele rinin derhal balatlmas sonucunu da verecekti. Fakat ko mite, yanda pek az olan bu gen generalden ok daha

94

gl deil miydi? Bylesine tehlikeli bir giriim, daha ye ni kazanlm tahtn elden gitmesine mal olabilirdi. Nite kim Sultan Murat da, Abdlhamit'ten nce, hkmdar ola bilmenin safasm ancak ay srebilmiti. En gvendii adam, enitesi Damat Ferit Paa'mn da tavsiyesi ayn do rultuda oldu. O da sadrazamla gemek iin uygun zama n kolluyordu ve bu ans tehlikeye atmaya hi de niyeti yok tu. Vahidettin ayr bar yaplmasndan yanayd; ancak Avusturya mparatoru Kari'm, o srada Paris ve Londra'da el altnda yaptrd temaslarn sonu vermedii de re nilmiti. zellikle bu konuda komite adamlar arlklar n ortaya koyarak, hkmdar caydrmay baardlar. ttifak tan ayrlma zaten mazur gsterilmesi ok g bir hareket olurdu, lkeye de hibir yarar salamazd. stelik byle bir giriim iin artk ok ge kalnmt. Mustafa Kemal bo yere bekliyordu. Ne olacam kestiremedii nice gnlerden soma, bir defa daha grme is teinde bulundu, fakat babaa bir grme olacakt bu; hu zura kabul olundu. Mustafa Kemal sz dolatrmadan he men konuya girdi; o anda gerekli grd eyleri anlatt; bu sefer heyecanlyd, acele ediyordu, isteklerinde diretiyordu ve reddedilmenin soukluunu hissediyordu. General gide rek daha ok steleyince, padiah szn kesti. Ayn anda ikisi birden konuuyordu. Mustafa Kemal hl her eyin bo una olduuna bir trl inanmak istemiyordu. Derken padi ahn kelimelerin stne basa basa unlar sylediini iitti:

95

"Gereken eyleri ben, Talt ve Enver Paalarla grtm!" General hereyi anlamt, ayaa kalkp vedalat. D ar karken padiah yaveri Naci Paayla sessizce bakt lar, bu bakma her eyi anlatmaya yetmiti. Baa gemek amacyla yaplan ilk deneme, balang ta o kadar umut verici olduu halde, kendini buna ehliyet li gren iin baarszlkla sona ermiti. Vahidettin'in aya m byle fazlasyla salam basmak isteyii ise ilerde tah tna mal olacakt. O andan itibaren Mustafa Kemal'de, bu padiahtan hibir ey beklenmeyecei kans kesinlik ka zanmt. Onunla olunmuyorsa, ona kar olunurdu. Nasl ve ne ekilde, imdi dnlecek olan buydu. Darya hibir ey sezdirmeden, kesin eyleme geile cek zamann erginlemesi sessizce beklenilmeliydi. Ne ya plabilirdi, henz belli deildi, ama gnn birinde elveri li bir ortamn meydana geleceine, o zaman da gerekli ola nn aa vurulacana gveni tamd. Bylece protokol gerei, cuma namaz selmlk tren lerine katlmakla yetindi. ki hafta somayd ki, yine bu ve sileyle sarayn n salonunda zzet, Enver ve dier paalar la beklerken, padiah tarafndan arld. Padiah stn ye tenekli generaline Suriye'de komutanl stlenmesini ner di. Cephe komutanl m? Hayr, sadece bir ordu komu tanl, hem de bir yl nce meydan okurcasna bandan ayrld ordunun komutanl. Bu grev nerisi imdi pek pohpohlayc bir klkta yaplyordu, ancak dorudan do-

96

rya padiahn emri eklindeydi; reddetmek ok gt, s telik imdi sras da deildi. Bu atan teekkr ederek ka bul etmek zorunda kald. n salona dnnce Enver'e rastlad, yzndeki sevin ifadesini saklyamyordu. Mustafa Kemal yanma giderek "Bravo, azizim, iyi i baardnz!" dedi. "Beni ad var, ken di yok bir ordunun bana gndertmek emrini verdiniz; bylece herhalde an ve eref kazanlmayacak bir yere yol lam oldunuz. ok gzel aldnz, kutlarm sizi!" ki hasmn son karlamalar oldu bu; birbirlerini bir daha hi grmeyeceklerdir. Suriye'deki durum gerekten pek az umut vericiydi. Badat'n geri alnmasndan vazgeilmi ve ortaya yeni kan bir tehlikeye kar koymak zorunda kalnmt. ngiliz ler gl bir orduyla, Msr'dan Kutsal Topraklara doru ilerlemekteydi. Kuds ve Gney Filistin kaybedilmiti. Ge neral von Falkenhayn grevden alnm, yerine Liman von Sanders gelmi, ngilizlerin daha fazla ilerlemesini durdur may ve Filistin'in kuzeyindeki yerleri, zar zor da olsa, el de tatmay baarmt. Fakat uzun sren direni aylarnda bir likleri elinin altnda erimi, alaylar ufalm, ordular ordu de necek durumdan kmt. ok acele gnderilmesi gereken takiye kuvvetleri gelmiyordu. nk Enver Paa, lke drt bir yandan alev alev yanarken, en iyi kolordulardan birka n yeni fetihler yapmaya gndermiti. Btn Trkleri bir bayrak altnda toplamay amalayan Turan lksnn pein-

97

de koarak, kapanm bahtn yeniden amak isteyen biri gi bi gzleri hibir ey grmyor, imdi i alkantlarla felce uram bulunan Ruslardan Kafkas illerini geri almak isti yordu, bunu baarrsa o zaman Asyadaki Trk halklarna el uzatacakt. Asl bulunmalar gereken yerde bulunmayan bu birlikler bir maceraya atlmlard. Oysa bu arada ngilizler tam bir rahatlk iinde, btn glerini yava yava topla yp kesin zafere hazrlanmaktaydlar. Austos 1918 ortalarna doru Mustafa Kemal, Kuzey Filistin deki cepheye geldi. Emrine verilmi olan orduyu gzden geirdi; ordunun durumu kayglarnn ok stnde bir perianlktayd. Bir felketin eiinde bulunulduunu anlamak hi de zor deildi. stelik bu felketi nlemek iin de yaplabilecek birey yoktu. ine dlm olan duru ma fkelenmesi ve bir eyleri dzeltmek iin kendini faz la zorlamas, salna tam anlamyla henz kavumam komutan yeniden hasta yatana drd. Uzunca bir s re ordusunu yataktan ynetmek zorunda kald. 18 Eyllde tekrar ayaa kalkabilecek duruma gelmiti. Ayn gn ngi lizlerin oktandr beklenen saldrs, Trklerden on kat s tn kuvvetlerle balad. Trk savunma noktalan kartondan evler gibi kt, btn cephe boyunca geri ekilme bala d; bu ekilme az soma kamaya dnt. Bir yandan n giliz svari birlikleri, te yandan Arap bedevlerce kovala nan Trk ordulan bsbtn zld. Ancak 400 kilometre kuzeyde, Halep dolaynda Li-

98

man von Sanders geri akan seli durdurabildi. Trk ordusun dan arta kalan ve artk birbirine karm tmenler, bir za manlarn 7. Ordu Komutam General Mustafa Kemal'in em rine verildi, kendisi ayrca Halep'in ve Kuzey Suriye'nin savunmasyla da grevlendirildi. Yaklaan ingilizlere balangta Halep'in gneyinde ki tepelerde kar durmay baard. Fakat bu srada ayak lanm bedeviler kente girdiler. Geceleyin yaplan ve Mus tafa Kemal'in de bizzat katlmak zorunda kald sokak sa valarndan soma bedeviler kentten dar atldlar. Fakat her an iin arkadan tekrar gelebilecek bu tehlike karsnda Halep'i elde tutmann artk bir anlam yokta. Saylan ok azal m savunucular biraz daha geri ekilmek zorunda kald lar. Kkasya'nm snr dalarnn hemen gneyinde Mus tafa Kemal Paa bir hat izdi ve birliklerine u emri verdi: "Dman bu hatt gemeyecektir!" Ve dman gerekten de bu hatt asla geemedi. ngi lizlerin stste yineledii saldnlar, kalkt btn h cumlar pskrtld. Trkler iin bu sava, byk Dnya Sa va'mn son perdesiydi. Mustafa Kemal'in her ne pahasma olursa olsun asla terkedilmeyecei emrettii hat, bugnk Trkiye'nin snrla r olmutur.

99

101

Mustafa Kemal 1960'da Beyrut'ta arkadalaryla birlikte

Mustafa Kemal 1911'de Derme'de

103