AaSH Ali Atafay | Molldencsl Sert.

No: 16 Cogololu/lSI Tei:j0212) 528 36 09 Fajc528 3610

0 can
yaynlan

NDEKLER

Adil Ali Atalay Vaktidolu Bankalar Caddesi Yankkap Sok. No. 38 Nadir Han Kat: 3 No.7-8 Karaky / STANBUL. Tel "(0212) 237 62 5 4 - 2 3 5 25 86 Fax: (0.212) 235 83 48 : Temmuz 1996 : Nisan 1997

SUNU -1"MUM SNDRME" SULAMASI BRANI BRAZ TARH Alevilere "Mumsnd" Karalekesini Devlet-eri evreler Sryor Tarihte Anaerkillik XIII. - XIV. Yzyl Trkiye'sinde Alevilii Karalayan ki Kaynak Osmanl Tarih ve Hukuk Adam Cevdet Paa Alevilii Karalama Yarnda Cumhuriyet Dneminde de Aleviler Karalanmaktan Kurtulamazlar "lmihal"lerin Teraneleri Cephe Hkmetleri Bu Kervana Ders Kitaplaryla Katlyor.. Gnmz Cevdet Paalar Aydnlar Karalamalara Kar ALEVLKTE KADIN Alevilikte Kadnn Yeri Ycedir Eline, Beline, Diline Sahip Ol ALEVLKTE MTA NKAHI YOKTUR ALEVLKTE DKNLK KURUMU -II" . . . KIZILBALIK ALEVLKTR Ciddi Bir Ansiklopediden Gelen Karases Avrupa'da Trk ileri zerinde Bir Karases Karases Eitim Kurumlarnda

13 13 14 16 27 32 42 43 48 50 52 53 58 58 64 68 69

Birinci Basm kinci Basm

ISBN

975-7812-49-8

Basm; KAYHAN MATBAACILIK (0.212) 576 01 36

L

YALIN MCELLTHANES Tel: (0.212) 544 50 73

71 71 72 73
5

Mezhepler ve Tarikatlar Tarihisi E. B. apolyo Sapla Saman Kartryor Edebiyat Dnyasndan Bir Karases Hukuk Bilimi evresinden Gelen Karases Gner mit Olayyla Ortaya kan Bilinaltndaki Karases .. Gner mit Olaynn Ardndaki nyarg ve Toplumumuzda At Yaralar Gner mit Olayyla Ortaya kan Trk Aydnnn Aymazl Gner mit Olaynn Dndrdkleri Oysa Kzlbalk Aleviliktir -IIIRAFZ DENEN BR TOPLUM VAR MIDIR? Szck Olarak Rafzilik ran iilii tin de Ayn Sulama Osmanl'da Rafzi Ad Nasl ve Neden kt? Rafziliin Siyasal Olarak Ortaya k -IV-, ALEVLK YAHUD KAYNAKLI MI? "ABDULLAH BN SEBA MASALI" "Masal" Ne Diyor? "Masal"n Kayna Kim? Taberi'yi Seyfe Balayan Seriyy Kimdir? Bir Baka Aktarma Yaplan Seyf b. mer Kimdir? -V ALEVLKTE KURAN NANCI Kuran'a "Kalem Katld" m? Alevilere Gre Kuran'dan Ali ve Ehlibeyt karlmtr Alevilerde Kuran'a Ballk -VI"AL ALLAH" MI? Nedir Galiyecilik? Alevilikte Ali Tanr m?

76 77 78 79 81 87 89

ALEVILIKTE SNN ISLAMIN UYGULAMALARI NEDEN YOKTUR? Aleviler Neden Camiye Gitmezler? badetler Gece Yaplr. Gndz almaya Ayrlmtr Namazn Biimini Peygamber Belirlemi midir? Oruz - Zekt - Hac Camiler Peygamberden Sonra Siyasal levlik Kazanrlar TAVAN NEDEN YENMEZ? Tavan Yememenin Gerekeleri Tavan Baka Toplumlarca da Yasak Aleviler'de Uurlu/Uursuz Kabul Edilen Hayvanlar Tavan Yasann Totemik Kayna -IXALEVILER YIKANMAZ MI? Su Kltnn Ortaasya Kayna Su Kltnn Anadolu'da zleri Su Klt ve Alevilik

. .

-vn-

111 111 116 127 121 125 129 129 130 130 131

93 93 94 94 95

97
98

137 137 137 138

99 99 99 102 102 104 105 106

10()

-xALEVILIK'TE EYTAN KUTSAL MIDIR? eytan nancnn Kayna Ehl-i Hakk, Yezidilik ve Alevilik te eytan nancnn Nitelii Ksaca Yezidilik Yezidiler Ne lde Alevidirler? Ksaca Ehl-i Hakk nan Alevilik eytan Yceltmez, Kutsallatrmaz - XIIKI/DEM/DOLU kinin Trk Kayna kinin slam ve Kuran Kayna Alevi-Bektailikte ki 140 140 140 142 143 144 144 147 147 149 151

'08

100 6

- XIIALEV -B EKTAILK HIRSTYANLIKTAN MI KAYNAKLANMITIR? Hristiyanlk Alevi-Bektailii Belirlemitir Sav Eski Kltrler Alevi-Bektailik Hamurunda Yorulmutur ... - XIII PYANETN TUTUMU MEZHEPDR Diyanet nkarc Ali ve Hseyin "syanc" mdr? Diyanet: "Alevilik Bir Mezhep Deil, Kltr Olaydr" Diyanet Kurumunda Alever Yararlanamyorlar Yavuz Blent Bakiler den Sivas Olaylarna Alevi'nin Kestii Yenmez mi? ii-eriat evreden Bir Karases: "Bektailik Kanserinden Kurtulmal" - XIV BRLKTE YAAMAK SNN OLMAYA MI BALIDIR? Glpnarl Anadolu Aleviliini slamln Dnda Tutuyor ... Alevilii Snnilik Olarak Gsterme abalar _ vy . TARHN IIINDA SVAS OLAYI GEREGI Arap-slam Devleti'nin Tutumu Seluklu nun Tutumu Osmanl'nn Tutumu ve Krm Kanlmaz Sonun Evrensel Tanm Kanlmaz Son: Sivas Olay KAYNAKA

SUNU
J55 155 157 162 J63 166 167 168
169

21. yzyla yaklayoruz. Toplumumuzda buna yakr bir erdemliliin beklenilmesi doaldr. Ne var ki grlenler hi de yle deil. nsanlarmzda bilgi ve teknoloji ann erdemliliini, bilinliliini deil de; Ortaa'n gerikalmlln, yoz ve yzeysel dncesini grnce incinmemek, toplum adna zlmemek, karamsarla kaplmamak elden deil. nsan, bilgi ve teknoloji a insannda; olaylar, evresini ve dnyasn derinlemesine inceleyen, yorumlayan ve anlayan; gelimeleri alglayan ve ayak uyduran; gelimelere ayakba deil, bizzat iinde ve nnde yeralan; bilinli, duyarl, kararl, bilgili, anlayl, aratnc-inceleyici olmasn bekliyor. Artk toplumumuz bir ky toplumu deil, kent toplumudur. nsanlarmzn ou kentlerde yaamaktadr. Her ne kadar kyllk eleri insanlarmz zerinde etkense de, kentlileme abalan ierisinde yer alnmaya allmaktadr. Devlet, kapitalizme ve liberalizme srkleniyor, toplum da bu yaplanma ierisine doallkla ekiliyor. yle sanyorum ki insanmz kyllkle kendilik, feodalizmle kapitalizm arasnda ekime konusu. Ne kyl, ne kentli. Ne feodal, ne liberal. Gei sanclann yayor. Bu nedenle de halen feodal deer yarglan zerine yaamn kuruyor, feodal deer yarglan ve eleriyle ynlendiriliyor. Halen geleneki bir toplum. Kentte de olsa yaamnda etken olan eler gelenekler. Bu yap bir yerde topluma dinci-fanatik bir z ve grnm kazandnyor. Deime ve bakalama dorultusunda gerekli devinimi gsteremeyen toplumun bu zellii d ve i siyasal evrelere istismar olana veriyor. lkemizdeki din ve mezhep kavgalannn, bir takm inan, dnce ve kesimlerin aalanmasnn, kylmasnn, bask altnda tutulmasnn arkasndaki gerek bu.
9

114

1 /4 176 184 J^ 186 ^ 199

Byle bir yapnn ve yaplanmann sonucu olacak ki; insanlar, yzyllardr birlikte yaadklan, ayn lkeyi paylatklar Alevi kesimi iin bir "mumsndrme" karalamasnda bulunabiliyorlar. "Alevinin kestii yenmez" diyebiliyorlar. Bu anlayla son Sivas olaynda olduu gibi kitle kavgalar karabiliyorlar. Alevileri "Tanry ve Kuran' tanmamakla", "dinsizlik"le, "imanszlkla sulayabiliyorlar. Alevi-Snni toplumunun ounluu iki kullanmalarna karn, yalnz Alevileri thmet altnda tutabiliyorlar. Alevi-Bektailii varolan, slam mezheplerinin hibirinin iinde grmeyip "beinci mezhep" olarak niteleyebiliyor, slamiyet d grebiliyorlar. Gner mit olaynda olduu gibi, ov/alay konusu edip aalyor ve yaralayabiliyorlar. Bu savlann, Seluklu ve Osmanl dnemlerinde yaplanlardan hibir fark yok. Alevilik ve trevleri gemite "rafizilik", "mlhidlik'7'ibahilik" gibi adlarla aalanmaya allyordu. Bugn de yer yer bu adlara, dahas bu anlaya rastlyoruz. in kts bu anlay kitle krmlarna kadar gtrebiliyor ii. Gemi iin hadi hogrc bir neden bulabiliyoruz; Ortaa... Ortaa anlay. Gnmzdeki anlay nasl hogryle karlayalm.21. yzyla 5 kala, bilgi ve teknoloji ann toplumu fanatik. Hi yakt m ? Bilgi ve bilim dman... Kitap dman... Demokrasi, laiklik ve adalama dman... Daha somut deyile insan ve insanlk dman... Tarihi boyu bylesi bir yaplanma ierisinde olan insanlarn / toplumun ayn lkeyi paylat, birlikte ulus dediimiz toplumsal ada olguyu oluturduu insanlarn / kesimin dnceleri, inanlar ve tapnlann yarglamas, kmsemesi, aalamas, yasaklamas dahas kym uygulamas balangcn doal Sonucu gibi geliyor bana. Ne var ki bu doal sonu toplumun kendi i devinim ve yaplanmasndan ok, toplum st ynetici kesimlerin siyasal kar ve istekleri dorultusunda olumu bir yapay oluumdur. Bilgi ann Trkiye insan; siyasal evrelerin karlar sonucu oluturduklan bu yapay ge100 10

liimi bilmesi, kavramas ve dur demesi gerekir. te 21. yzyla yaklaan bilgi ve teknoloji ann Trkiye halkna da yaraan budur. Bu tr bir olgunluk ve erdemlik beklenir. Trkiye halknn olaylarn ve gelimelerin bilincinde olmalar beklentisindeyiz. almamz bu beklenti zerine temellendirerek hazrladk. Halkmzn birlii, birliktelii toplumumuzun kurtuluudur. nancmz bu. Hele ulusal birlik ve lke btnlne daha ok gereksinim duyduumuz bu son dnemlerde toplumumuzun her trl n yarglktan arnp, kabullenme ve hogr erdemliliine ulamas insanmzn/toplumumuzun yzak olacaktr. ncelememizle buna kap amaya altk. Ama; erdemli bir Trkiye toplumu... almamz byle bir ama tamaktadr. Baki Z Bykehir -1996

"MUM SNDRME" SULAMASI

BR A N I : 1962'lerde Erzincan'da Ortaokul rencisiyim. Kyden gelmiim. Kentle ilk kez karlayorum. Kitap sever bir yaknm beni kitaba altrmak iin halk ktphanesine gtrd. O, romann okurken ben de masalarn zerindeki kitap ve dergileri kantrdm. Elime "risale" boyutunda kk ve ince bir kitap geti. Yanlmyorsam Ahmet Muhtar'd yazan. "Kzlbalarda Mumsndrme"yi anlatyordu. Ad ilgimi ektii iin okudum ve bir solukta bitirdim. O gnk bilgimce "kzlba" kavramna yabanc deildim. Bizi ilgilendiriyor diye dndm. Fakat "mumsndrme"yle ilk kez karlayordum. Anlatlardan okuduka, bu bizlerden sz ediyor; ama, biz de byle bir ey yok diye dndm, kinlendim. nk o dnemler kylerde sk sk Cem'ler dzenlenir ve ky halk tmyle katlrd. Ben de birok kez Cem'e katlm, msahip olmu, dahas msahibimle Cem'de grlmtk. Ama kitaptan anlatlanlara! hibiri, hibir zaman olmamt. Kitap ve olay kafama taklmt. Benim kitap ve kitap okumaya tutkum artmt. Gittiim her ktphanede, kitapda, rendiim yazarlar arasnda bu Ahmet Muhtar adn aramtm. Yllar gemesine karn ben bu yazar adn ve kitab unutmamtm. Doallkla zamanla kitabn amacn anlamtm. Byle birok kitap ve anlayla karlamtm. Nedenini zebiliyordum artk. Yllar sonra, birka yl nce deerli aratncmz Uur Mumcu bendeki bu sorunu zd. Ahmet Muhtar Ankara Hukuk Fakltesi eski retim yesi, Tercman Gazetesi ke yazan Prof. Mukbil zyrk'n takma adyd. Hatta Uur Mumcu zyrk'n fakltesindeki kkrtclklann rneklerken bu szn ettiim "risale"yi de yazma "mahareti"ni gsterdiini
13

aklyordu. Ben yllarca kafamda yer etmi kitabn yazannbylece tanm oluyordum. BRAZ TARH: "Mumsnd" yaktrmas Alevi Cem'lerine dek gidiyor. Daha somut deyile; Cem'lerdeki Alevi tapnlarn karalamak, giderek yasaklamak, sonuta Aleviler'in Snni-Hanifiler gibi tapnmalarn salamak iin bu tr etkenler kullanlmtr. "Cem" Nereden Kaynaklanyor: Cem nedir? Alevi inan, Alevi dncesi, Alevi tapnc (ibadeti) ve Alevi kltr Cem'lerde yaplr. Alevi toplumu zerinde yllarca bask, zmleme ve yok etme srdrldnden Cemler ve Cemlerdeki tapnlar uzun yllar gizli srdrlmtr. Aleviler, tarih boyu ynetimler ve devletler karsnda kar yan (taraf) dr. Tepkidir. Bu konumu ynetimlerin basksn zerlerine ekmelerine neden olmutur. Varlklann srdrebilmek iin Aleviler uzak blgelere, dalk-yaylalk kesimlere ekilmiler, kapal bir topluma dnerek yar gizli, yan ak dnce, inan ve kltrlerini yaatarak gnmze dek getirmilerdir. Alevilerin bu durumu toplumsal ve siyasal zorunluluklarn bir gereiydi. nanlarn dile getirdikleri Cem'lerin gizli dzenlenmesinin nedeni buydu. Doallkla gizlilikte eski dinleri olan amanln izlerini de bulmak olasdr (1). Gnmzde bu tarihsel zorunluluklar geride kalmtr. Aleviler kentlerdedir artk. Kentli toplum olma yolundadrlar. Ynetim ve i dnyasnn iindedirler. Kapal toplum olmaktan kmlardr. Bugn artk Cemler kylerde ve kentlerde ak yaplmaktadr. Bir gizlilii ("sr") kalmamtr. Bugnn insan da artk Cemlerde "Mum sndrlyor" diyorsa, bunu onun ard ryetliine, ilgisizliine ve bilgisizliine balamak gerekir.
(1) amanln etkisi iin bkz: Nejat Birdoan - Anadolu'nun Gizli Kltr Alevilik, Hamburg Kltr Merkezi Yay. ist. 1990, s: 252. 14

Cem'in kayna hakknda eitli savlar vardr. Tarihi Enver Behnan apolya, ran mitolojik kral Cemid'in iki meclislerinden kaynaklandn yazar (2). Oysa btn AleviBektai Cem'lerinde iki iilmez. zellikle Dou Alevileri Cemlerinde ikiyi kullanmazlar. Bu iki (dolu) esiyle ba kurulmu olacak ki; "Cem"in eski Anadolu-Yunan arap ve sevin tanrs Dionisos 'un trenlerinden de kaynakland ileri srlr (3). Prof. Fuat Bozkurt, Do.Mehmet Eroz, Prof. J.K. Birge, Prof. E.R. Flal Cem'in "tre", "yol", "grg", "srek" iin "bolluk iinde olmak durumu", "toplanma", "bir insan okluu" olmak, "toplant" anlamna geldiini ve birliktelik iin toplanma amacn tadn belirlerler. Yalnz E.B. apolyo "Cem"i; "Eski Trkler'in len dedikleri ziyafetlerin bir benzeri, (...) lenin bir devam" olarak niteler (5). Prof. F. Bozkurt Alevi dinsel trenlerinin benzerlerinin eitli Trk halklar arasnda ska grlmesinden yola karak, "Cem"in "Trk kkenli" olduunu vurgular (6). Cem, "Krklar Meclisi" sylencesine balanarak slami bir temele, kaynaa da kavutunlmu olur (7). "Cem" Aleviliin tarihinde derleyici, toparlayc bir rol oynayacaktr. u bir gerek ki dnceler eylem ierisinde younluk kazanr, belirlenir, biimlenir ve eitli trevleri Babai
(2) Enver Behnan apolyo - Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye yay. ist. 1964, s: 614. (3) Geni aklamalar iin bkz: ismet Zeki Eyubolu, Btn Ynleriyle Bektailik, Yeni r yay. st. 1990, s: 60 v.d. (4) Bkz: J. Kngley Birge - Bektailik Tarihi, Ant yay. ist. 1991, s: 198; Prof. Mehmet Erz - Trkiye'de Alevilik ve Bektailik, Kltr Bak. yay. Ank. 1990, s: 96 v.d.; Prof. Ethem Ruhi Flal - Trkiye'de Alevilik Bektailik, Seluk yay. Ank. 1991, II. Bask, s: 326 v.d.; Prof. Fuad Bozkurt - Aleviliin Tarihsel Boyutlar, Yn yay. st. 1990, s: 156. (5) Bkz: apolyo, s: 314. (6) Bkz: Bozkurt, s: 77. (7) Bkz: Ahmet Yaar Ocak - Bektai Menkbelerinde islam ncesi inan Motifleri, Enderun Kitabevi, ist. 1983, s: 129. 103

Ayaklanmas srasnda derlenirler. Hareket ierisinde canllk bulurlar. Eylemciler iin bir diren ve canllk gdsdr, "Cem trenleri". Alevi dinsel treni olan "Cem"; bu byk eylem srasnda Alevi geleneine ve kltrne tam anlamyla yerlemi olmal. Ksaca Babai Ayaklanmalan srasnda, eylemlere e ve ocuklaryla katlan Trkmenler akamlan "Cem" dzenliyorlard. Bu onlann devlet gleri karsnda direnli olmalann salyordu (8). Babai Ayaklanmaclanmn tam Anadolulaamam Trkmenler oluu gznne alnrsa, "Cem"i Ortaasya ve Trk kkenine balamak daha usa uygun olur, sanrm. Aleviler'e "Mumsnd" Karalekesini Devlet-eri evreler Sryor: "Cem", Alevilerin bir araya geldikleri, birlikte dinsel trenlerini yaptklan toplant. eriatta kan olan evreler kar dnceyi ve kesimi yoketmek iin "Cem"i devletin ve halkn gznde kk drmeye, sakncal ve yasakl gstermeye almlardr. Bu kampanyay devletle eri evreler birlikte yrtrler. Alevi dernemesini, birlemesini, toplu hareket etmelerini sakncal gsterir, su yklerler. "Mum sndryorlar" lekesi de bylece devlet ve eri evrelerin ortak iftirasdr Alevilere. Aleviler tarihleri boyu bu kara lekeden bir trl kurtulamazlar. nk, karlannda devlet-eri siyasal ve dinsel evrelerin birliktelii vardr. Devletin ve hkmetlerin btn olanaklann kullanarak Alevilii "Mumsnd" karalekesi kskacnda, tarih boyu tutmay baanrlar. Bu tarihsel yanll kant ve belgeleriyle vermeye alalm: Osmanl'nn nl vakanivst (sarayn resmi tarih yazcs) Hoca Sadeddin Efendi unu yazyor, Alevi iin: "... ol aypl mezhep ve geni merep sahiplerinin (...) Anadolu illerinde yaayan kavrama gcnden yoksun Trkler
(8) Aklamar iin bkz: Bozkurt, s: 26.

(...) sapknlk rneine uymular (...) sapknlkta pikin halifeleriyle heryl saysz adamlar gnderip, ol yasaklara vn duyan mubahinin yklasca dergah glgesini h hacet kaps ve dilek kbesi bilirler ve ergin kzlarn, belki kzkardelerini tepelenise adamlarna peke ekp..." (9) Hoca Sadeddin Efendi aka Kzlba toplumunun kz ve kanlann ah smail'e sunduklarn yazarak Alevi dmanl kusmaktan ekinmiyor. Bu tr benzer yaktrmalar, sulamalar, ayplamalar ve karalekelemeler bir ok Osmanl "aydn"nn da kaleminden dklyor. Bunlarn mantna gre Osmanl Devleti'nin dzen, yrtme-ynetme anlayn ve siyasallam Snni slaml benimsemeyen her hareket, akm, inan, toplum aypldr, gnahldr, srlmesi, yokedilmesi gerekir, onlar dinsiz ve imanszdrlar, ahlakszdrlar. Tm bu tr akm ve topluluklar karsnda devletin, ulemann ve siyasal-eriatsal evrelerin tutumu ayndr. Birlikte hareket edip, ayn eyleri sloganlatrarak sylemektedirler. Devlet - ulema - brokrasi - siyasal eriat evrelerin muhalif kesimlere kar silah hep ayn. Bunlann "dinsiz", "slamdan dnm" ve "kadnlann ortak kullanyor" olmalan (!). Osmanl vaka yazar Akpaaolu da bu tr karalamalar kampanyasnda ayn sloganlar kullanarak, ayn sulamalarla yerini alyor. Akpaaolu Tarihi'nin evirilerinde karlm, ama orijinalinde u deerlendirmeler yer almaktadr. II. Bayezid'in Erdebil Oca yanllarn Rumeli'ye srn hakl bulur ve onlarn "kafirliklerine" balar. Erdebil suflerinden eyh Cneyd'le Snni eyhlerden eyh Abdllatifi tarttrr ve Snni eyhin azndan eyh Cneyd'i "kafirlikle" sular ve ona uyanlar "kafir", olarak niteler. eyh Cneyd'in sufi deil, "eriat bozmak istedfeini" vurgular. ev(9) Hoca Sadeddin Efendi - Tac't - Tevarih, Kltr Bak. yay ist 1979, c: IV, s: 171. "

16

resine Alevi ve Trkmenleri alarak Osmanl'ya kar bir devrim hareketine girien eyh Bedreddin'in arkasndaki topluma "bir sr alak kii" diyerek sver. Safevi hkmdar ah smail'in toplumunun/yandalarnn "namaz klmayp, oru tutmadklarn", "Rafzilie (Kzlbala) ilikin szleri ok konutuklarn" ve aka "Kzlbal yayar olduklarn" sulayarak anlatr. Osmanl'ya kar devlet olarak ortaya kan ah smail'in ve adamlarnn "Ehli Snnet'e ok hakaret ettiklerini", "Mslmanlarn rzkn, maln ellerinden alp, birbirlerinin karlarn alarak (tasarruf edip) helldir dediklerini" yazar. Doallkla sulan Osmanl'ya karn devlet olmalan, Snni slamla karn Alevi yolu semeleridir...

(10).
Osmanl hkmdar Yavuz Sultan Selim ulema ve brokrasinin bu kfre varan hrnlklann ve devlete yakmayacak ciddiyetsizlikleri kan dkerek somutlatnr. aldran Sava'na kmadan nce mft Hamza'dan rvetle fetva alr. eriatn temsilcisi mftnn Aleviler hakkndaki hkm udur (11): "Ey Mslmanlar, bilin ve haberdar olun ki, reisleri Erdebil olu smail olan Kzlba topluluu, peygamberimizin eriatm, snnetini. slm dinini, din ilmini, iyiyi ve doruyu beyan eden Kuran kk grdler. Yce Tanrnn yasaklad gnahlara hell gz ile baktlar. Kutsal Kuran', teki din kitaplarn tahkir ettiler. Onlar atee atarak yaktlar. Hatta kendi melun reislerini Tanr yerine koyup secde ettiler. Hz. Ebubekir'e, Hz. mer'e siip onlarn halifeliklerini inkr
(10) Mehmet Yaman - "Erdebil Sofular" (Akpaazade Tarihi'nin orijinalinden yaynlanmam blmler), Cem Dergisi, say: 32, s: 36-39, Ocak 1994. (11) Fetvann metni iin bkz: Prof. M. C. ahabettin Tekinda - "Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda Yavuz Sultan Selim'in iran Seferi", i. . Ed. Fak. Tarih Dergisi, c: 17, Say: 22, s: 54 v.d. Mart 1967; Burhan Kocada - Dou'da Airetler, Krtler, Aleviler, Ant yay. ist. 1992, s: 120 v.d.; Baki z - Alevilik le lgili Osmanl Belgeleri, Can yay. st. 1995, s: 103 v.d., Belge: 85, 100

ettiler. Peygamberimizin kars Aya anamza iftira ettiler ve svdler. Peygamberimizin eriatn ve slm dinini ortadan kaldrmay dndler. Onlarn burada bahsedilen ve bunlara benzeyen teki kt szleri ve hareketleri benim ve teki islm dininin alimleri tarafndan aka bilinmektedir. Bu nedenlerden tr eriat hkmnn ve kitaplarmzn verdii haklarla, bu topluluun kfirler ve dinsizler topluluu olduuna dair fetva verdik. Onlara sempati gsteren, batl dinlerini kabul eden ve yardmc olanlar da kfir ve dinsizdirler. Bu gibi kimselerin topluluunu datmak btn Mslmanlarn vazifesidir. Bu arada Mslmanlar'dan len kutsal ehitlerin yeri cenneti ldr. O kfirlerden lenler ise, hkir olup cehennemin dibinde yer tutacaklardr. Bu topluluun durumu, kfirlerin halinden daha ktdr. Bu topluluun kestii veya gerek ahinle, gerek ok ile, gerekse kpek ile avlad hayvanlar murdardr. Onlarn gerek kendi aralarnda, gerekse baka topluluklarla yaptklar evlenmeleri geerli deildir. Bunlara miras bkaklmaz. Sadece slm'n sultannn, onlara ait kasaba varsa, o kasabann btn insanlarn ldrp, mallarm, miraslarn, evlatlarn alma hakk vardr. Ancak bu mallar, slm gazileri arasnda taksim edilmelidir. Bu toplanmadan sonra anlarn tvbe ve nedametlerine inanmamak ve hepsini ldrmelidir. Hatta bu ehirlerde onlardan olduu bilinen ve onlarla birlik olduu tcsbit edilen kimse l drlmelidir. Bu trl topluluk hem kfir ve hem imansz, hem de ktlk yapan kimselerdir. Bu iki nedenden onlarn ldrlmesi gerekir (vaciptir). Dine yardm edenlere Allah yardm eder. Mislmana ktlk yapanlara Allah da ktlk eder. (Bi Saru Gr ez ismiyle bilinen Mft Hamza". Yazd kitabn I. Selim'e sunan Defterdar Mehmet Efendi, -tarih iin bir yzkaras olan- Alevilerin defterlerinin yaplmas ("defterlerinin drlmesi") yani, listelerinin karlmasn ve 40-80 bin aras kiinin ldrlmesini yle anlatr:
19

"Her eyi bilen sultan, o kavmin uaklarn ksm ksm ve isim isim yazmak zere lkenin her yanna bilgin katipler gnderdii, yedi yandan yetmi yana kadar olanlarn defterleri divana getirilmek zere emredildi. Getirilen defterlere nazaran, yal, gen krkbin kii yazlmt. Ondan sonra her memleketin hakimlerine memurlar defterler getirdiler. Bunlarn gittikleri yerlerde kl kullanlarak ldrlen maktullerin says krkbini geti" (12). Alevilerin "defterinin drlmesi" iin isim listeleri hazrlandn tarihi Hammer de belirtir (13). Prof. . Melikoff, Topkap Arivi (Evrak No: 2044)nde 1512-1513 kna ait Osmanllar'ca aratrlm Aleviler'in bir listesinden sz eder ki (14), bu dncelerimizi kantlar. Yavuz bu nlemlerle de yetinmez. bni Kemal'e "Rafiziler'in sulanmas, yokedilmesi (Fi Tetfri'r Revfz)" konulu bir "risale" yazdrr. bni Kemal bu risalesiyle "Kzlban malnn hell, nikhnn geersiz" ve "Kzlba ldrmenin caiz" olduuna fetva vererek I. Selim'in isteklerine destek olur (15). Yavuz, bahaneyi de yaratmtr. Bu insanlar "kadnlann ortak kullanmakla", "Kuran' ve camileri yakp ykmakla" sular (16). Doallkla bunlar Aleviyi sulamann ve yoketmenin yollardr. Oysa Cemal Bardak'nn vurgulad gibi Trkler'in tarihinde "toplu fuhu" grlmemitir (17). Hele Alevinin hi.
(12) Belge iin bkz: Kocada, s: 121; Baki z - Alevilik ile ilgili Osmanl Belgeleri, s: 256. (13) Bkz: B. J. Von Hammer Purgstall - Osmanl Devleti Tarihi, dal Neriyat, ist. 1984, C: 4, s: 1058; Kocada, s: 122 v.d. (14) Prof. rene Melitoff - Uyur idik Uyardlar, Cem yay. st. 1993, s: 246. (15) Bkz: Tekinda, c: 17, say: 22, Ek: I; Baki z - Osmanl'da Alevi Ayaklanmalar, Ant yay. st. 1992, s: 125. (16) etin Yetkin - Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, May yay. ist. 1974, c: I, s: 192. (17) Cemal Bardak - Alevilik, Ahilik, Bektailik, Ank. 1950, s: 105. 20

Alevilii karalama ve yoketme, eri slam kabule zorunlu klma almalar devlet-ulema-brokrasi ibirliiyle daha sonralar da srdrlr. Aksi durumda "mum sndryorlar" sulamasyla kar karyadrlar. Alevilerin mlkiyetleri de brokrasi, devlet yanls kesimler, ulema arasnda datlr. Yavuz dou ve gneydoudaki Aleviler'in topraklanm Hanifi ve afii mezhebindeki airetlere datr. Bask altna alnan Aleviler srekli thmet altnda tutularak susturulmaya allr. Bu devletin bir taktiidir. te devletin bu dorultuda verdii ferman ve fetvalar (18): BELGE: /. "Denizli'de Sar Baba Zaviyesindeki Iklara likin. Anadolu Beylerbeyisine ve Denizli Kadsna: u gnlerden yce kapma dileke verip Denizli'de Sar Baba tekkesinde toplanan Iklar yanl yol ve inan birlii iinde olup gece ve gndz saz ve sz ile eytanlk edip mer ve Osman adl kimseler yanlarna geldiklerinde 'kt adl kimselerdir. Adlarn deitirmedike iimize sokmayz' diyerek adlarn deitirmeleri durumunda ve ziyarete gelen kiilere de nce darda secde ettirerek ieri alrlarm. Kendileri ise srekli namazdan uzak olup 'niye namaz klmazsnz?' diye sorulduunda 'Bu veliye ettiimiz hizmet bunun yerini tutar' derlermi. Oralarn zorbalar ve haydutlar genellikle onlara miirid olup ehl-i snnetlere srekli dmanlk etmekte imiler. Bunlarn durumlarnn grlmesi gerektiini dnerek buyuruyorum ki, Bu onurlu kararn ulatnda gvendiin, srda adamlarn gndererek onlarn durumlarm iyice denetletiresin. Orenesin. Bu alanda sulananlar ve dinden dnenleri
(18) Fermanlar iin bkz: Ahmet Refik - Onaltnc Asrda Rafizilik ve Bektailik, ist. 1932, s: 29, 38, 40; Burhan Kocada - Douda Airetler, Krtler, Aleviler, Ant yay. ist. 1992, s: 132-137; Nejat Birdoan - Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, Alev yay. 1992, s: 283 v.d. 103

hapsettiresin. (1567, II. Selim dnemi)". BELGE: II. "ran'la hakknda. ilikide bulunan Rafizilerin cezalandrlmas

kendilerine bal halk gruplar ile cem ve cemaat yaptklar bildirilmektedir. Sizlere hitaben yazlm olan bu emrim gelir gelmez ad geen kiilerin derhal yakalattrlarak gerekli soruturmann yaptrlmas. Bu kiilerin Kzlba olduklar, evrelerindeki halkla birlikte cem ve cemaat yaptklar gerek ise muhakeme edilerek cezalandrlmalar ferman olunmutur. Fi. 2. Zilkade 978 (1570)" II. Selim" BELGE: IV. "Kastamonu - Kre ve Takpr kadlarna Takpr ilesine bal Hamit Yugi halk tarafndan Yce Ilyas dergahna yaknhk duyan Hac Yliik-Krca Kaya ve Kzlcaviran kylerinde Kzlba olan kimselerin bu dergaha giderek ilikiler kurduklar, Recep adndaki Kzlba ile birlikte geceleri bir eve giderek cem ve cemaat yaptklar, saz ve alg aldklar, birlikte elendikleri, elence sonunda mum sndrp birbirlerinin avratlar ile iliki kurduklar bildirilmektedir. Gerekli inceleme ve aratrmann yaplarak bildirilen cem ve cemaat gerekten yaplyor ise yaplan cemlere baskn yaplarak ilgililerin tutuklanp hapsedilmeleri, resimleri ile birlikte isim listelerinin bildirilmesi ferman olunmutur. Fi. 8. Rebiiilevvel 979 (1571)11. Selim". BELGE: V. Niksar Kadsna M evlana Seyit Mustafa tarafndan bildirildiine gre oradaki zaviyede (Kk tekke) eyh olan Er divan. rak Ali ve yandalarnn Kzlba olduklar, bunlarn zaman zaman toplanarak cem ve cemaat yaptklar ikayet edilmektedir. Bildirilen olaylar gerek ise geen zaviyeye gidilerek veya oraya mfetti gndererek gerekli aratrmann ve ince-

Artkabad ve Zile Kadlarna. Kadlnzca gnderilen yazya gre blgenizde Rafiziliin ok yaygn olduu, zaman zaman bir takm Rafzi kylerinde cem ve cemaatlarn yapld bildirilmektedir. Tarafnzdan yaptrlan gizli bir aratrma sonucunda dzenlenen rapora gre Arab kynde Emir Ali olu Mansur Halife namna cem yapld, ayn kyden ah Ali olu Maksut-Mehmet olu Kuli-smail ve Hasan adl kiilerin de evlerinde cem dzenledii, bu cemlere katlanlardan toplanan 1500 sikkenin ahbende (ah yanls) olan Emir Ali olu Mansur Halifeye teslim edildii, bundan baka Bozok-Tokat ve Artkabad kazalarnda bin asker iin dzenlenen defterin, ad geen ahbendeye verildii, ayn ahbende'nin tebdili kyafet ile blgenizde dolat, halife adna kl ve kaftan getirip Akda'da cem ve cemaat yapt rapor edilmektedir. Bu fermanm elinize geer gemez, yeniden gerek bir aratrmann yaplarak Snni mezhebe bal Mslmanlarn dnda cem ve cemaat peinde koan Rafizilerin cezalandrlmas ferman olunmutur. Fi. 28 aban 987 (1579), III. Murat". BELGE: III. "(Amasya ve mas hakknda) Merzifon'daki Kzlbalarn cezalandrl-

Amasya ve Merzifon Kadlarna Makamlarnzdan bize gnderilen mektuplara gre blgelerinizde ikamet eden Vahap Dede ile Mehmet ve Veli adlarndaki kiilerin Kzlba olduklar, bunlarn blgelerindeki halk etkiledikleri, onlarn liderleri durumunda olduklar.
100 22

lemenin yaplmas, ad geen kiilerin gerekten Rafzi olduklar, cem ve cemaatin yapld tesbiti durumunda bunlarn yakalanp srhser (Kzlba) defterine kaydedilerek hapsedilmeleri ve krek mahkumu olarak gnderilmek zere adlarnn bildirilmesi ferman olunmutur. (Fi. 24, s, 980 (1572) II. Selim". BELGE: VI. "Amasya'daki Kzlbalarn cezalandrlmas hakknda. Amasya Kadsna ve Amasya Beyine. orum - Zile - Turhal - iskilip - Osmanck - Artukbad Hseyinbad - Giile - Ortapare - nebazar - Mecitz, Kazabad-Katar-Karahisar-Demirli ve Havsa Kadlarna. Yukarda adlar belirtilen kazalarda ve bu kazalara bal kylerde baz dinden sapm Kzlba topluluunun kimi gecelerde toplanarak cem yaptklar, bu cemler srasnda Snni Mslmanlara Yezit geldi diyerek hakarette bulunduklar, ayrca geceleri gizlice yaptklar bu toplantlarda avratlarn ve kzlarn meclise getirip birbirlerinin avratlarna ve kzlarna tasarruf idp (ilikide bulunup) iret yaptklar, salat (namaz) ve sevm (oru) bilmedikleri, ocuklarna Ebubekir-mer-Osman isimlerini takmadklar, ilerinde olan baz kiilere Cell Halife, Resl Halife gibi lakaplar takarak szde din uruna cem ve cemaat yaptklar bildirilmektedir. Bu konuda dergh avularndan Ahmet avua verilen ferman dorultusunda hareket edilerek gerekli tefti ve aratrmann yaptrlmasn, yukarda zikredilen kaza ve kylerde eriata aykr ve h ar yar gzin er'i erife muhalif (Sekin drt halifenin eriatna aykr) ibadet ettikleri gerek ise garez ve kin tutmakszn tarafsz bir ekilde sicil ve listelerinin yaplarak bildirilmesini, sicilleri karlanlarn muhkem (salam) bir ekilde hapsedilmelerini ve bizden gelecek tali100

mata gre hareket etmeniz emrolunmutur. Ama, bu bahane ile susuz Snni halka dokunulmamas ve kendi hallerinde olanlara da zulm edilmemesi gerekmektedir. Bu ferman ad geen avuun kardei Hasan'a verildi. Fi. 29 b. 992 (1583), III. Murat". II. Abdulhamit'in Dou illeri Alevi-Kzlbalar iin hazrlatt bir raporda unlar belirlenmitir: "...Seyyid bu dernein en st tarafnda ve ocak yannda nceden hazrlanm olan ssl bir yerde oturur. Sazn alarak bir takm nefesler okur. Vaaz ve tlerde bulunur. Kzlbalar sessizlik iinde dinlerler. Sonra sofra kurulur; et, pilav ve tatllar nee iinde yenilir. Seyyid yeniden sazn alr ve de balar. Seyyidin yanna en gzel kzlar ve yakkl gelinler otururlar. Sabaha kadar iilir, raksedilir ve elenilir" (19). Belgeler olduka ak. "Mumsnd" olaynn hangi kaynaklardan ktn, kimlerin yarattn ortaya koyuyor. Yaplan; toplumu bask altna alabilmek, zmleyip ortadan kaldrabilmek iin su yaratmaktr. Aleviler en duyarl noktalarndan vurulmulardr. Trkiye toplumu en hassas noktasndan kkrtlm, karalama kampanyasna ortak edilmi, kampanya yzyllarca srm, bu kan devlet-brokrasi-ulema lsnce kitaplar, medreseler, camiler yoluyla halkn beynine nakedildiinden, Aleviler bir trl bu onurlarn incitici zanlardan kurtulamamlardr. Karalamalar bugnk olay deil, ta slamdaki ayrlklarla birlikte yaratlan uydurmalardr. Bu zihniyet balarda Hz. Muhammed'in de davranna kukular drm, yandalanyla gizli grmeleri Ebu Cehil, Ebu Leheb, Ebu Sfyan takmnca "ana-bac tanmyorlar" biiminde yorumlanmtr. O
(19) Belge iin bkz: apolyo, s: 283; Baki z (1995), s: 145 vd. (Belge: 117). 25

anlay, doallkla katlmad her hareketi ayn mantkla sulamasn tarih boyu srdrmtr. Bugn kalkp Alevilii "mumsnd"yle sulamak, Hz. Muhammed'i ayn karalamalarla sulayan Ebu Sfyan'lann mantna, insanlk anlayna dmekten baka birey deildir. Bu mantk bugnn rn dedir. slam tarihi boyunca siyasal etkenler erevesinde olumutur. Muhalif kesimleri, akmlar, eilimleri ve inanlar devlet basks altna alma mantna dayanr. Devletin inan ve siyasal llerini kabul eden bizden, kabul etmeyenlerse ortadan kaldnlmal ve etkisiz klnmaldr mantna dayanr. Bunu salamak iin her yol "mbah" grlr ve denenmekten kanlmaz. Devletin aydn, brokrat, ulemas airin dedii gibi "Yetmi kafiri ldrmekten sevaptr. / Kim ldrrse bir Kzlba!" (20) anlayndadr ve kan dkerek, onbinlerce kelle keserek, Alevilerin mal ve mlklerine elkoyarak, dirliklerini ellerinden alarak, kendi yanllarna datarak bu anlayn gerekletirir. Alevi ayaklanmalarnn temelindeyse bu basklara kar bakaldnlar vardr. Tarihi smail Hami Danimend bu yaplanlar karsnda tepkileri hakl bularak u szleriyle deerlendirir. "Fatih dneminden beri devirmelerin ellerinde bulunan kozmopolit stanbul Hkmeti, vaktiyle Karamanoullan'nn, sonra iilerin ve ondan sonra Dulkadir beylerinin tepelenmesi (tenkil) ve yola getirilmesi (tedib) gibi birtakm yollarla Trkler'in bana eitli milletlerden devirilmi ve birer Mslman ismi taknm birtakm vatansz serserileri serdar olarak musallat edip, binlerce aileleri mtem iinde braktrm, servetlere elkonulmu, ocaklar yklm, kentler ve kyler yklp-yaklm, tmarlar zaptedilmi ve dahas grmeler bile yaplarak anavatan feci bir smrge ilemi grmtr. Azamet dev(20) air Mahfi Divan'ndan (s: 97) aktaran; Mehmet Yaman - Alevilik, ist. 1993, s: 59. 100 2 6

rinin en parlak zamanlarnda bile Osmanl ynetiminin gelecekte k yollarn hazrlayan en zayf yan ite budur" (21). Alevi-Kzlbalann toplum d nitelenmelerinin arkasndaki neden, devletin eiti toplum kesimlerini egemenlii altnda zorla da olsa tutma anlaydr. TARHTE ANAERKLLK Gnmz evlilik, kadn-erkek ilikisi ve ahlakna uymayan yaanty; insanlk, tarihinde yaad ve olduka gerilerde brakt. Gnmzn tarihi ve toplumbilimcileri insanln grup evliliinden anaerkil aileye, daha sonlarysa ataerkil aileye getiini bilimsel olarak saptarlar. Bu dnemlerin kimi kalntlar daha sonraki dnemlerde kimi topluluk ve toplumlarca bir takm inan ve amalarla srdrlmtr. Bu kalntlar genel deil, yerellikler tarlar. Bir takm dinsel ritellere dayandrlarak srdrlmlerdir. Gnmz toplumlarnn ve ahlak anlaynn dlad fuhu insanln tarihinde "kutsallna inanlan cinsel iliki" olarak alglanmtr. Fuhu, tektanrc dnem ncesi alarda "Tanrlara adanan cinsel iliki" olarak grlmtr. Fuhu ilk alarda "bekareti; Tanrya kurban etme" saylmtr. Hemen btn ilkellerde Babil, Smer, Hint, Yahudi gibi gelimi toplumlarda fuhu ritel ve kutsal bir nitelik tar. Tanr'ya adanan cinsel birlemelere eski Yunan ve Roma geleneklerinde de saptanmtr. Bu birlemeler dinsel bir amala, dinsel tren (ayin) ve enliklerle yaplmaktadr. Tektanrl dinler fuhula savam ve yasaklamlardr (22). Gnmz ahlak anlayna uymayan bir takm evlilikler
(21) . Hami Danimend - zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c: II, s: 122'den aktaran Yaman, s: 50. Alevi ayaklanmalaryla ilgili bir tarih aratrmas ve denemesi iin u almamza bkz: Baki z - Osmanl'da Alevi Ayaklanmalar, Ant yay. ist. 1992. (22) Bkz: VharTftffrllu - inan Szl, Remzi Kitabevi, st. 1975, s: 199, "Fuhu" maddesi.

ve kadn-erkek ilikileri eski Anadolu ve Asya toplumlarnda da yaanlmtr. Hititler'de tapnaa kazan salamak iin alan kutsal fahieler (hierodul) vardr (23). Aym gelenek Mezopotamya uygarlklarnda da grlr. Anu tapnanda da kadnlar kendilerini tapnak adna satmaktadrlar. Bugnn ahlakna ters den gelenekler Ortaasya toplumlannda da vardr. Hun mparatoru Mete (Maotun) toprak blnmesini nlemek iin vey annesiyle evlenir. Atn, eini ve lkesinin bir blmn isteyen dman devlete, topra vermez ama atm ve eini (kansn) vermekten kanmaz. Attila'ya giden Bizans elilerini, len Blade'nin kans ynetimindeki grevliler arlar. Blade'nin kans elilik kuruluna kzlar ve yiyecekler sunarlar. Kurul, yiyecekleri alr, kzlar geri evirirler. Marco Polo XIII. y. ylda Asya'da ayn gelenee tank olur. Ebu Dlef Seyahatnamesi'nde (X. y. yl) Karluklar'n gezgin ve tccarlan konuk ettiklerim, kadn sunduklarn, konuk evdeyken kocann eve girmediini yazar. Ayn bilgileri XIII. y. yl yazan Zekeriya Kazvini de anlatr. Kme evlilikleri ve cinsel zgrlk eski Trk boylannn kimilerinde olduka yaygndr. in kaynaklan Krgzlar'n atalannn bu tr yaantlanndan sz ederler. Budist rahibi Hsuan-tsang 646 tarihli gezi notlarnda topluca ak trenleri dzenleyen "Kadnlar Krall "n anlatr. Yakut Trkleri'nin bir prensi toplu ak partileri dzenlemektedir. in kaynaklan Buhara lkesinde kardeleraras evliliin olduunu yazar. Hazar ve Akhunlar'da kardelerin ortak eleri vardr. Konuklara kadnlan sunarak "dl alma" geleneini Karluklar ile Uygurlar uzun zaman yaatmlardr. Mool kkenli Mongurlar eve gelen konua evin bekar kzn sunma geleneini uzun zaman srdrmlerdir (24).
^(23) Do. Yusuf Kaya - Eskia Tarihi, A. . yay. Eskiehir, 19991, s: (24) Bkz: Doan Avcolu - Trklerin Tarihi, Tekin yay. ist. 1978, c: I, s: 226 v.d.; Turgut Akpnar - "ilgin Bir Adet: Cinsel Konukseverlik", Tarih ve Toplum Dergisi, Say: 54, Haz. 1988, s: 34. 28

Cinsel konukseverlik (Sexual hospitalite) ve normal d evlilik gelenekleri insanln gemiinde yaygndr. Kutup Kua blgesi bu tr geleneklerin banda gelir. En belirgin rneini Eskimolar verirler. Bu yaant Tibet'te de ok genellemitir. Eski sparta'da kadn deiimi, konukseverliin bir gerei saylr. Polinezya ve Mikronezyallar'da yakn arkadalar elerini karlkl deitirirler. Bat Afrikal Herorolar'da deitirme ii kadn ve hayvanlarla birlikte yaplr. ukenler'de erkek sefere kmas durumunda kansn baka bir erkee emanet eder. Cahiliye dnemi Arablan'nda da bu tr gelenekler srdrlmtr. Moollar'da, Kamatka yarmadas'nda, Kore ve Japonya'da, Amerika Kzlderilileri'nde, Avustralya yerlilerinde, Angola kabilelerinde gnmz ahlakna ters den yaant biimleri geleneksel biimde srdrlmtr (25). Eski dnyada ve Ortaasya topluluklannda yaanlan bu gelenekler bir cinsel zgrln gerei ve sonucu deildir. Topluluklar kutsallk tayan bir dinsel gelenein yerine getirildii anlayndadrlar. Geleneksel toplumlarda konukta (misafir) kutsallk grlr. Bu durum Trkler'in kltrne ve inancna da girmitir. Kag>,1 Mahmut'un "Divan-l Lgatit Trk" nde "Uma gelse kut gelir" (konuk gelirse kut gelir) trnde bir deyim vardr. Konukla Tann arasnda iliki grlr. "Tanr misafiri" sz bu adan anlamldr. Konuklann memnun edilmesiyle Tann'nn honut edileceine inanlr. Genel ve Ortaasya topluluklan zerinde alan aratrmas yapan sosyolog ve etnologlar gelenein zndeki bu etkeni grebilmi ve saptamlardr. Fuhu olarak grlen ve nitelenen bu anaerkil dnem kalntlannn bir bakas da "dl alma" geleneidir. Belli bir ilkeden domu ve ama tar. Ama; soyu, yeni kuaklan iyi(25) Turgut Akpnar, Say: 54, s: 34. 103

letimedir. stn ve soylu kesimlerden "dl alarak" ve "evlatlk" edinerek topluluun dzeyini ykseltmektir. Bu gelenek Romallar'da ve Araplar'da vardr. Ortaasya zerine uzmanlyla bilinen Abdlkadir nan'n eski avc ve gebe Ortaasya topluluklarnn "kimi aa zmrelerinde bu dl alma geleneinin bulunduunu", bu geleneklerin XIX. y. yln ortalarna kadar Kara-Krgzlar'ca srdrldn belirtir. Yakutlar'da, karsnn baka birinden dourduu ocuu evlat ediruldii, evinden uzun zaman aynlan erkeklerin karlarnn edindikleri gayri meru ocuklan evlatlar olarak saydklarn, "dl alma" geleneinin "meru" sayldm yazar ve bunlarn anaerkil dnemin kalntlar olan gelenekler olduunu belirtir (26). Dede Korkut toplumu da "dl alma" geleneine yabanc deildir. Dede Korkut yklerinde bu anlay grlr. Salur Kazan'la Abhazlara tutsak den Ouz oban yle seslenir. "Mere kafir, kazann anas yalanmtr. Oul vermez. Dl almak istersen karagzl kzn varsa gtr Kazan'a ver". Ouz ozan "dl alma" geleneini bilmekte, ama ahlak d olan bu gelenei Abhazalar'a yklemektedir (27). "Dl alma" gelenei bir anaerkil dnem kalntsdr. Dorudan bir fuhu anlaynn rn deildir. stn kuak ve toplum yaratmay amalar. Tarihte Byk skender ve Hitler gibi bu anlay bir devlet politikasna dntrenler de kmtr. Bu tr rneklere baklp ta Ortaasya Trkl ierisinde fuhuun "dl alma", "cinsel konukseverlik" gibi anaerkil geleneklerin yaygn olduu sanlmasn. Bunlar olduka mnferit
(26) Abdlkader nan - "Gebe Trk Boylarnda Evlatlk Messeseleriyle lgili Gelenekler", Makaleler ve ncelemeler, TTK yay. Ank. 1968, c: I, s: 314 v.d. (27) Orhan aik Gkyay - Dedem Korkut Kitab, ist. 1973, s: 27.

olaylardr. Henz ilkellikten kurtulamam boylar ierisinde bir sre yaatlmtr. Trk boylan namus anlayna ok erken dnemlerinde ulam, kadn yceltilmi, toplumsal deerine ulam ve bir iffet abidesi olarak grlmtr. Dnyaya eriat bir gzlkle bakan Arap gezginleri ve yazarlar bile henz amanist dnemdeki kadnlarn drstlklerini ve namusluluklann dile getirememezlik edememilerdir. VI. y. yl Gktrkleri'nden szeden bir in kayna Gktrkler'de; "birisinin karsyla gayri meru ilikide bulunanlar idam olunurdu" demektedir. XI. y. yl Arap yazar Gardizi "Trk kadnlar pek pakizedirler (temiz)" diye yazmaktadr. Plano Karpini, Marco Polo ve Klaviyo gibi Avrupal yazarlar gzlemlerini buna benzer szlerle dile getirirler. Henz slamlamam X. y. yl Ouz toplumunu gezen Arap gezgini bn Fazlan, bir eriatya olduka ters gelen drstlk ve kadnn namusluluuyla ilgili artc rneklere rastlar. bni Fazlan'n gzlemlerine gre; "...Kadnlar yerli ve yabanc erkeklerden kamazlar. Ayn biimde, kadn vcudunun hibir yerini insanlardan gizlemez. (...) (Kadnn kadnlk organlarn akta tutmas), onu rtp te bakalarna izin vermesinden daha iyidir. (...) Zina diye birey bilmezler. Byle bir su ileyen birini ortaya karrlarsa onu iki paraya blerler. (...) Olanclk onlar arasnda ok byk sutur" (28). Durumun byle olmasna karn, tarihin derinliklerinden kalm bu geleneklere bakpta, bunlann Alevilerce srdrldn savunmak, salt kin kusmaktan baka bir ey deildir. Tpk cinsel zgrl kapitalist ve burjuva evrelerin kendilerinin yaayp, sosyalist ve komnist dzenlerde bu tr yaamn olduunu savunmalar gibi. Aym mantn farkl alanlarda yrtlmesidir bu. Arap ve ran yrelerindeki Mazdekilik ve Karmatilik iin sylenen kadn ortakl, heterodoks hare(28) bni Fazlan Seyahatnamesi - Haz. Ramazan een, Bedir yay. st. 1975, s: 31, 34.

100 3 0

ket olmas nedeniyle Alevilik-Bektailikle paralellik kurularak, ayn uygulama Alevilere de ykletilmeye allr. Ne var ki yalnzca Alevilere, Snnilere deil. Oysa Aleviler de Snniler de ayn Ortaasyal Trk toplumlanndan gelmektedirler. Bu gelenek yayorsa her iki kesimde de yayordur. Bu gelenekler yznden sulanacaklarsa, her iki kesim de sulanmaldr. Gemilerine baklarak sulanyorlarsa, Ortaasyal Trk boy ve toplumlar her iki kesimin de atalardr. Her iki kesim de bu toplumlarn devamlardrlar. Snni kesimleri gzard ederek bu tr kalntlarn tmyle Alevilerce yaaldn, Alevi evrelerin bu tr kalntlann tayclar ve srdrcleri olduunu savunmak, sosyolojiyle nasd badar bilemem. Olan u ki, eri evreler teden beri devlettir. Devletin olanaklann kullanarak kar kesim olan Alevilii her ynden kskaca alarak, bastrmaya ve zerinde egemen olmaya almlardr. Bu tr iftiralarn yalnzca Alevilere yaktnlmasnn nedeni budur, yoksa Alevilerin "mum sndrme!"lerinden deil. XIII. - XIV. YZYIL TRKYE'SNDE ALEVL KARALAYAN K KAYNAK: Bu dnemle ilgili iki temel kaynak vardr. Biri 128090'l yllarda Seluklu Trkiye'sinde Aksaray'da yazlmtr. Kitabn ad "Fustat ul-adale fi Kav'id is-saltana "dr. Yazan Muhammed bin Muhammed bin Mahmud el-Htib 'dir. Eski Mazdek, Babek, Hurremi ve Batni topluluklar ve akmlaryla yola kar. Zamannda "Cavlakiler" olarak adlandrd Alevi heterodoks kesimleri bu tr topluluk ve akmlarn devamc& olarak sular. "Zndk", "bahi", "Rafizi" olarak deerlendirir. Namaz, oru, hac gibi slamn kurallarn yerine getirmediklerini belirtir. Yalnz kadn ortakl, cinsel konukseverlik, yaknlanyla evlilik ve cinsel iliki gibi yaantlarla sulamaz. Bu topluluklarda, bu tr durumlann olduuna deinmez. Umarm Alevi-heterodoks topluluklarn bylesi bir
100 3 2

yaantlar olsayd, yazar bu yanlann belirtmekten kanmazd. Dahas aklamaktan zevk alrd. Dnemin gzlemcisi olan bu yazar, bu tr bilgiler vermez (29). kinci kaynaksa Osmanllar'n kurulu yllarna rastlar. 1340'l yllarda Nide'de yazlmtr. Yazar eriat ve ulema kesiminden Nide'li Kad Ahmet 'tir. Kitabn ad "El-Veled ' efik "tir. Kaynak Nide-Aksaray dolaylanndaki Taptuklu, Gkbrioullan, Turgutoullan, lminoullan, eyh brahim Hac yanllar, Luluva gebe Trkmenleri'nden ve madencilii, odunculuu, kmrcl meslek edinen topluluklardan sz eder. Ona gre "Cihan" bu gibilerle doludur." Osmanl eriats bu boylarn "bahiye" mezhebinden olduklarn, "konuklarna kadnlarn sunduklarn" ve "am aacna taptklarm" yazar. Kad Ahmet'e gre; "blisin kznn retmesiyle, kadnlarn kadnlarla iftlemesi, ev sahibinin kzn, karsn ve kzkardeini konuuna-komusuna ve temiz kiilere balamas tresi bu toplumdan kalmtr. Bunlardan nce hi kimse byle bir ey bilmezdi. Anadolu'da her eyi mbah bilenlerden ve Trk eyhlerinden bir toplum vardr. Onlara (Taptuklular) derler. Onlar da bu treye uyarlar. Konuklar hakknda bunu adamlk bilirler. Efendimiz (Nureddin el Mekki) onlarla bulunmu birok alacak ey grmtr. Kullarna da bunlar anlatmtr" "Salih Peygamber zamanndaki ktlkler bu Taptuklular arasnda yrrllktedir". "brahim Hac hile, zndklk ve sihir fenniyle uramakta, Mslmanlarn kar ve ocuklarna egemen olmaktadr. Zamann emiri ve hakiminin hkmyle Nide kad ve naibleri tarafndan ldrlrse fitne evre yrelerden ve lkelerden kalkacaktr". "bahiye
(29) Bu eser, ierdii bilgiler ve gzlemler iin bkz: Prof. Osman Turan - "Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak", Fuat Kprl Armaan, st. 1953, s: 531-552.

topluluunun en by Nide'de oturan, kendisine Kerameti adn veren Erelili birisidir" (30). Kaynaklann bildirdii bu topluluklarn ou hakknda bir bilgimiz yok. Bu topluluk ve boylarn zel olarak aratrlmas gerekir. Gkbrioullan acaba banda nl Muzaffereddin Gkbri'nin olduu Erbil Hkmdarl m? Onlarn bir uzants m? imdilik bilemiyoruz. Fakat bunlarn birer AleviTrkmen boylan, beylikleri olduu muhakkak. Yalnz kaynan olduka karalamakta amalad Taptuklular ok iyi biliniyor. nl mutasavvf ozanmz Yunus Emre'nin baland bir akm ve iinde yerald bir Alevi-heterodoks topluluk. Hibir kaynak da bu sekin topluluk hakknda byle bir savda bulunmamaktadr. Kapld kat siyasal eriat akm Kad Ahmet'in gzlerini kr etmi olmal. Kad Ahmet'in yazdklan ve savlan bir yerde belge olamaz. Kuru bir iddiadan teye geemez. Yazdklarnn tan deildir. ddialann bizzat grmemi, gzlemlememitir. Nureddin el Mekki'den duyduklann aktanyor. Bunu kendisi de dile getiriyor. Bu iddiay belge olarak alsak bile tektir. Bu iddiay destekleyen baka bir belge, kaynak yoktur (31). Mahmut el-Hatibi'nin kayna "Cavlakiler" olarak niteledii Kalanderi-Haydari topluluklarna kar olduunu syler, bunlan slami kurallar yerine getirmemekle sular ama, namus konulanna deinmez. "Kadnlann-kzlarn ortak kullanyorlar" gibi bir deerlendimede bulunmaz. Eer bu topluluklann bu tr
(30) Bu blmler iin bkz: Osman Turan, a.g.m. s: 544, T. Akpnar, a.g.m. say: 54, s: 30, 31; Abdlbaki Glpnarl - Alevi-Bektai Nefesleri, st. 1963, s: 272 v.d.; Prof. Fuat Kprl - Osmanl imparatorluunun Kuruluu, Ank. 1972, s: 169 .d.; Doan Avcolu - Trklerin Tarihi, Tekin yay. c: IV/1751; V/2222; Do, Mikail Bayram - Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, 1991, s: 126; Do. Mikail Bayram - Bacyan- Rum, Konya, 1987, s: 53, Turgut Akpnar - Trk Tarihinde islamiyet, letiim yay. st. 1994, s: 92 v.d.; Nejat Birdoan - Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Mozaik yay. st. 1995, s: 598 v.d. (31) Turgut Akpnar, Say: 54, s: 30, 31. 100 3 4

bir yaantlan ve gelenekleri olsayd, onlara kar olan, onlan "bahilik"le sulayan Mahmut el-Hatib bu yanlann daha da abartarak yazmaktan ekinmezdi (32). Siyasallam eriatln gremedii, sezemedii, anlayamad gerekler vardr. O kesim tarih boyu Alevi gereine erememi, anlayamamtr. Olaylara dardan bakm, i yzne girememi, o nedenle de kendisine ancak iftira etmek dmtr. Yapt da budur. slamlk kadn erkein mal olarak grr. Alevilikte kadn erkein mal deildir. Erkek, kadnn sahibi deildir ve sahibi olmad bireyi de bakasna sunamaz. Kat slami evreler bu incelii bir trl anlayamam, bu nedenle iftira batana saplanm kalmlardr. Alevi-Bektai hareketlerle Snni nitelikli Mevlevi tarikat Seluklu ve Osmanl dneminde hem iiedirler, hem de birbirlerine rakiptirler. Toplumun baka baka saflarnda yeralmlardr. Gerek kuramsal, gerekse eylemsel atmalan vardr. Doal olarak Alevi-Bektai hareketini okiyi tanyan Mevlevi kaynaklar bu tr anlatmlarda bulunur, Alevi-Bektai hareketine bu adan saldnrlard. Ahmet Eflaki'den tutun hibir Mevlevi yazan Alevi-Bektailerin bu yanna deinmez, bu adan girerek sulamaz ve bilgi vermez. Alevi-Bektailik ve Alevi-Bektai derviler salt AleviBektailerce sevilip, saylmaz. Alevi-Bektai dervilere Snni halk da inanr ve sayg duyar. Horasan erenlerinin yatrlar Snnilerce de ziyaret edilir, adaklar sunulur. Anadolu'da Alevi-Snni halkn birlikte sahiplendii ve ziyaret ettii birok evliya mezar vardr. Bunlar ounluk Alevi inancnn ve kltrnn birer paralardr. Babai eyleminin bastrlmasnda Seluklu ynetimi Alevi-Babai kitleleri zerine Snni insanlan grderememitir. Snni evreler de bunlann maneviyat karsnda tedirgindir. Korku, huu ve sayg duymaktadr. Bunu yerinden gren Seluklu yneticileri taktik deitirerek, bu ey(32) Bkz: Osman Turan, a.g.m. s: 546.

lemi Frank askerleriyle bastrmak zorunda kalmlardr (33). Kad Ahmet'in belirttii bu Alevi-heterodoks topluluklar bir yerde slam ncesi dinlerinde getirdikleri inan elerini srdrmektedirler. "am aacna tapyorlard" gzlemi onlarn bu yann ortaya kor. Mahmut el-Hatib'in kaynanda da buna benzer gzlemler var. Aya, gnee, yldzlara "tapld" anlatlmaktadr. Bu dnem Anadolu'sunda "doa klt"ne inanld ortadadr. Bu inanlar Snni-Alevi demeden Anadolu insan ierisinde yaygndr. Demek ki bu topluluklarn tam olarak Mslmanlat, dahas Alevi ve Snni olarak biimlendii bile kukuludur. slam ncesi inanlardan slamiyete gei aamasn yaamaktadrlar, bu topluluklar. eri evreler kendi ahlaksal anlaylarna ters den topluluklarn bu tr yaam ve geleneklerini hemen Alevilie mal etmi ve sulama nedeni yakalam olurlar. Bu tr topluluklann slaml henz yeterince benimsememeleri hele Snnilemeyip heterodoks izgide taklp kalmalar Mahmut el-Hatib ve Kad Ahmet gibi eri evreler iin yeterli sutur ve topun nne alnmaldr. yle de olmutur. Bu tr topluluklann eri evrelerce karalanmalannn nedeni, onlarn inanlann, yani Snnilii benimsememelerindendir. Yeni Anadolulu olan bu Asyal topluluklarn Alevi izgide kalmalan eri evreleri komplekse srklemi, devlet ve evresinin boy hedefi olmalanna neden olmulardr. O gnlerden balayan bu olgu ve politika bugnlere dek srmtr. Gerek Mahmut el-Hatib, gerekse Kad Ahmet bu tr topluluklann tmyle ortadan kaldrlmalann, yok edilmelerini, yani ldrlmelerini nereceklerdir (34). te dmanln ve kinin boyutu. Bu neriye baknca yaplan iftiralarn nedeni kendiliinden anlalm oluyor.
(33) Osman Turan, a.g.m. s: 545 v.d.; Reha amurolu - Tarih Heterodoksi ve Babailer, Der yay. ist. 1990, s: 188. (34) Bkz: Osman Turan, a.g.m. s: 541, 542, 550; Turgut Akpnar, a.g.m. Say: 54, s: 100

Tarihsel olgunun byle gelimesine karn gnmzde birtakm evreler gya bilimsellik adna eski Anadolu Aleviheterodoks kesimleri cinsel konukseverliin thmeti altnda tutarlar. Alevi topluluklann tarihinde bu tr yaantlar olduu izlenimini verir ve bu balamda bir kan yaratrlar. Turgut Akpnar bunun rneklerindendir. unu sylyor: "Cinsel konukseverlik, yeryznde birok yerde grlen bir adettir. Bu adetin baz Ortaasya Trk kavimlerinde de bulunduuna dair tarihi kaytlar mevcuttur. Seluklular dnemi Anadolu'sunda da bu adetin varl bir eserde rivayet edilmitir. Bu rivayetin doru olabileceini, Ortaasya'daki tatbikat gstermektedir. Bizim Toroslar'da gebe Trkmenler arasnda yaanm gerek bir olay, Ali Rza Yalgnn eserinden karmamzla, bu adetin vaktiyle gerekten varolduu kesinlemi saylabilir. Cinsel konukseverlik kalnts olduu aka belli olan bu adetin, konu ile ilgisini ortaya koymak, varsa bu aratrmann ilmi yararn oluturmaktadr" (35). Turgut Akpnar 1988'lerde bir tebliinde yeralan bu kansn 1994'lerde bir kitabnda yineler. "lmi buluu"nu yle dile getiriyor. "...Bu akl almaz gibi grnen adetin, Ali Rza Yalgnn Cenubta Trkmen Oymaklar eserinde anlatlan bir olayla ilikisine dikkat ekerek, bu rivayetin bir esas olduunun hemen hemen kesinlemi saylabileceini Tarih ve Toplum Dergisinde yaynlanan bir aratrmamzda belirtmitik" (36) Oysa "Cenupta Trkmen Oymaklar "nda anlatlan Trkmen boyl-nndaki incelik ok baka sonulara aratnnacy gtrecek niteliktedir. Burada ahlakszlk deil, olduka ince bir ahivkblk, drstlk, itenlik rnei sergileniyor. Akpnarlann aida-amad bu drstlk ve itenlikteki incelik, Kad Ahmet'lerin mant, insanlk anlay doallkla bu man(35) Turgut Akpnar, a.g.m. Say: 54, s: 34. (36) Bkz: Akpnar (1994), s: 93. 37

tktan kurtulamam gnmz insann da yanltacaktr. Sradan bir insann yanlmas ne l ama, bir aratrcnn yanlmas, "bilimsellik" adna bilim dla kmas olduka toplulumuz adna zararl sonular douracaktr. Toroslar'daki Trkmen boylan iin sz edilen yaant u. Buradaki ahlaklln inceliine ve itenliine dikkat edelim. "Airetler arasnda misafire gsterilen hrmet ve fedakarlk hakknda ne kadar deerli vgler yazlsa azdr. Bu misafirseverlik hazan ar denecek derecelere kadar kar. Baknz Gkdere'de bir gece misafir olduum brahim Aann adrnda grdm bir misafir adetini anlataym: ibrahim Aann obasndaydm; uykumuz geldi, yataklar serildi. adrn sa kesinde ve giriin bandaki yatan bana ait olduu besbelliydi. adrn sol kesi ibrahim Aaya veriliyordu, ibrahim Aa derhal yatana yatt. adr aydnlatan ufak bir ate aleviydi. brahim Aa ile benim aramda kadnlar, ocuklar yatyorlard. Hepsi yatnca ben de uzandm. Ortada yalnz brahim Aann 17-18 yalarndaki kz kalmt. Bu, obann en yetikin kz ve ibrahim Aann en byk ocuu idi. ilerini tamamlayarak hepimizden sonra yatacakt. Benim yanmda bo kalan yatakta bu giizel kz yatacakt! Benim yatam ile kzn yata arasnda ancak on santimlik bir boluk vard. Aradan be on dakika getikten sonra tahmin ettiim gibi kz geldi, soyundu ve yatana girdi, uyumaya balad. imdiye kadar grmediim bir adet ve bu ar misafirperverlie hayran olarak bir sre dndkten sonra ben de uyudum. Ertesi gn uygun bir dille bu adeti brahim Aaya sordum. Aa bana dedi ki: 'Biz yrkler bize yakn byklere byle ederiz. Bu adetimiz ata, dede adetidir, nidek (ne yapalm) adet bulunmu...'
100 38

Ben hemen 'brahim Aa dedim, bu adetten ya bir kaza karsa?' Aa hemen cevap verdi: - Bizim kzlar nefislerine hakimdir. Ama biz misafiri de gznden biliriz. Eer bir misafir hainlik eder ve yan gzle bakarsa zorlu dmanlmz stne gelir. Biz ylesi adam yaatmayz. Buralarda ard hakim, am kad. te yle bir adet ki, en medeni ve en ada memleketlerde bile benzerine rastlanmaz, ibrahim aa biraz dnd ve szlerine ekledi: Tahan'da misafir bir adam, bir dul gelinin adrna inmi. Kalbini bozmu. Kadn bu herife: - Ulan rahat dur. Ulan fikrini bozma, demi. Herif aldrmam. Sonunda gelin misafiri dana kazna skca balam ve iyice slatm. Bizim airet kadnlarnda ve kzlarnda senin bildiin iler yoktur efendi, yoktur dedi ve kollarn kabartarak iftiharla dehetli bir ksrd..." (37). Umanm brahim Aann Ali Rza Yalgn'a verdii yantta Turgut Akpnar'da kendine deni almtr. Konukla bir arada yatmak oba ve adr yaantsnn bir gereidir. Olanaklar o kadardr. Burada bir ahlakszlk deil, geleneksel toplumun kendine zg yaps ierisinde oluturduu zveri, sevecenlik, itenlik ve drstlk temelinde olumu bir ahlakllk vardr. Kimsenin bu gzelim duygularda yanl sonular ve kt anlaylar karmaya hakk yoktur. eri evrelerin ulaamad bu gzelim duygulan karalamas, onun aalk kompleksinin sonucudur. nsan/toplum ancak olgunlamayla bu tr duygulara, anlaya ve yapya ular. Alevi toplumunun tarihsel sreci budur. Batni, Alevi ve heterodoks topluluklara ve akmlara ahlak d sulamalar yneltmek ortodoks slamn teden beri
(37) Ali Rza Yalman (Yalkn) - Cenupta Trkmen Oymaklar (Haz. S. Emir), Kltr Bak. yay. Ank. 1977, c: II, s: 112-114.

srdrd bir geleneidir. slamdan nceki dnemlerde anas, kz, kzkardei ile ilikiye girdikleri iddia edilen ve krmz giysiler giyindikleri iin 'Muhammere" (Kzllar) ad verilen Hurremiler iin bu niteleme kullanlmtr. Bu yaktrma daha sonralan Safeviler'den ah Haydar'n ve ardllarnn kulland oniki dilimli kzl renkli "Haydan tac"a, Safevi ordulannn taktklan krmz balklara ve Anadolu Alevilerinin Safevi dergahna ballklanna dayanarak Snni kesimlerce Aleviler iin kullanlan szcyle "Muhammere" hakkndaki dnce ve anmlar Alevilere yneltilmitir. Binlerce kez gndeme getirilen bu tr iftiralar ite bu kr banazln, Snni egemenliine yaltaklanmann ve geleneksellimi Alevi dmanlnn rndr (38). Ciddi aratrmaclar, yansz bilim adamlan. Alevi toplumunu tanyan, yllarca onlarla har-neir olmu brokratlar bu tr iddialar ciddiye almaz, dahas bunlarla savarlar. Alevi toplumunun ahlaklln, drstln ve itenliklerini her vesileyle ortaya korlar. Prof. Kprl bu savlan "Kzlba kesimler aleyhinde Snnilerce srekli ileri srlen sulamal a r " olarak deerlendirir (39). 1930'lann Erzincan'n ok iyi bilen Erzincan eski valisi Ali Kemali (Akst) Bey; "Seyyidir mum sndrmesi, kadn ve erkeklerin birbirine karmas gibi ahlak d eylemler geree uygun deildir. Kaymakamlmdan beri Krtlerle ve Kzlbalarla meskun ok yerlerde incelemeler yaptm. Bu isnad dorulayan bir belirti elde edemedim, edene de rastlamadm" demektedir (40). Yine Cumhuriyetin ilk dnemlerinde Plmr, Tunceli, Elaz ve Konya'da kaymakamlk ve valilikler yapan, yre halkyla yakndan ilgi(38) Abidin zgnay - "Alevinin Namusu lkenin Namusudur", Cem Dergisi, Say: 45, ubat 1995, s: 3. (39) Kprl (1972), s: 170. (40) B kz: Ali Kemali - Erzincan, Kaynak yay. ist. 1992, 2. basm, s: 154 (dipnot 11). 4(>

lenen Cemal (Bardak) Bey, "Topluluk halinde fuhuun kesinlikle yaplmadn", "kimsenin de byle bir iddiada" bulunmad ve bulunamayacan gzlemleri ve saptamalanna dayanarak syler (41). Nideli Kad Ahmet'in sav tekdir. Baka bir kaynaka desteklenmemektedir. Aynca duyduklarna, yani ikinci elden sylenenlere dayanr, Bu tr iddialan tarih bilimi yntem bakmndan doru kabul etmez. Bu savlann tarih bilimince bir deeri ve geerlilii yoktur. Ne var ki banaz kesimler kendi rettikleri bu yarglara doruymu gibi sanlr ve yzyllarca temcit pilav gibi piirir piirir insanln nne srerler. Nedeni kar grlen Alevilii yoketmektir. Gnmzde atk bunu anlamamaktan gelmek, Kad Ahmet'lerin banazlnda direnmek olur. Bu davranta da ne bilimsellik vardr, ne de drstlk. Oysa gnmzde fuhu ve konuklara kadn sunma dinsel amal deil, toplumsal, ticari ve siyasal amaldr. Bu i artk bireysellikten kp kurumsallamtr. Bu amala kullanlan kadn ve kzlar da bu kurumlarca bulunmakta ve sunulmaktadr. Bunu belli dinlere, mezheplere, kesimlere maletmeye gerek yok. Konukseverliin bu rneini slam, Hristiyan btn lkelerde grmek olas. evrelerinde bunun rneine ska rastlamak mmkn. Yazar Ltfi Kaleli'nin dedii gibi "Bu ileri dzenleyen sektr dahi olumutur. Bu tr ilikiler sonucu yaplan i balantlar doruk noktasndadr. Ve artk bu uygulama, uygarln gerei olarak i dnyasnda 'mbah' saylmaktadr. Ama. bunu yapan 'muteber' i sahiplerinin karlar ve kzlar evlerinde hanm hanmck oturmaktadrlar. O tr 'konukseverlii' ise, bu iler iin yetitirilmi kadn ve kzlar yerine getirmektedirler..." (42)
(41) Cemal Bardak - Milli, Dini, itimai, Siyasi, iktisadi ve idari Bakmlardan Alevilik, Ahilik, Bektailik, Ank. 1950, 2. basm, s: 105. (42) Ltfi Kaleli - Alevi-Snni inancnda Mevlana-Yunus ve Hac Bekta Gerei, Alev yay. st. 1993, s: 212. 41

Ne var ki burjuvazi gl. Kim ahlakl, kim ahlaksz... Alevilere ykletilen cinsel serbestlik ve cinsel konukseverliin iyz bu. Osmanl Tarih ve Hukuk Adam Cevdet Paa Alevilii Karalama Yarnda: Cevdet Paa (1822-1895), brokratik aristokrasi denecek bir kategoriye giren, Osmanl'nn tutucu Tanzimat adamdr. st dzeyli kurulularda ve bakanlk gibi nemli grevlerde bulunmutur. Osmanl tarihi ve hukukusudur. Bu hukuk ve tarih adam "Komnizm" , "Sosyalizm" ve "Nihilizm"in ran kkenli, "Mazdekilik"ten ktn, sonralanysa Trkiye'de "Alevilik" adyla srdn yazar. eriat mantnn her trl suunu Alevilie ykler ve sapla saman kantrr. unu yazyor bu Osmanl devlet, bilim ve hukuk adam: "Mazdekiler Islamn arasna kartlar. Arasra bir yolunu bulup din hkmlerini bozmaya kalktlar. ou kez de batl ayinlerini Alevilik perdesi arkasnda yrttlar. Kzlbalar Mazdekiler'in kalntlardr. Batnilik mezhebi de onlarla dalbudak salm, batl bir doktrindir ki, bunlara bhiyyun ad da verilmektedir. Azgn ii takmndan olan Suriye'deki Nusayriler yani Nusay'n tarikatndan olanlar gibi batl mezheplere saplananlar hep Batnilik'tendir. Bunlar Kurandaki ayetleri olmadk yanl anlamlarla yorumlarlar. Yeryzndeki tiim eylerin btn insanlar iin olduu anlamna geler ayeti, yanl yorumlayarak herkes hereye ortaktr, derler. Yoksa her kiinin her eyde ortakl gerekmez. (...) Daha sonralar meydana kan komnist, sosyalist ve nihilist mezhepleri hep Mazdeki ayinidir. Bunlar arasnda ayrntda ayrlk varsa da, hepsi mal kullanma yasalarn ve kadnda evlenme usuln kaldrdklarndan, temelde birleirler. (...) Mazdekilik, iran'da km; islam lkelerinde Batnilie dnm ve Alevilie brnmtr. Daha sora, Avrupa'ya ge100

ip Frenk giysisini kuanarak Komnizm, Sosyalizm ve Nihilizm gibi adlar taknmtr" (43). Grld gibi paa sapla saman kartrr. Buna neden de olaya eriat gzlyle ve Osmanl tutuculuuyla bakmasdr. zellikle zehrini kusacaktr. Alevilikte kadn ortakl olduunu syleyecektir. Bu nedenle de kendisine dayanak gerekmektedir. Alevilii sylencelere brnm, henz bu kimliinde de kurtarlamam ran Mazdekiliinin devam olarak gstermesi bundandr. Ayn mantk onu Alevilikle Komnizm, Sosyalizm ve Nihilizmi bir ve ayn grmeye kadar gtrecektir. znde kendisi, Alevilik bir yana, komnist dnceleri yeterince tanmamaktadr. Cumhuriyet Dneminde de Aleviler Karalanmaktan Kurtulamazlar: Cumhuriyet ynetimiyle Aleviler rahat bir nefes alrlar. Ulusal birlik ve btnlk din ve mezhep ayrmlarnn nne geer. Osmanl mmetiliinin Cumhuriyet ulusuluuna yerini brakmasyla birlikte mezhepilik bir dnem iin belli llerde geriler. Alevilik-Bektailik aratnna ve inceleme konusu olur. Bu alanda Cumhuriyetin ilk dnemlerinde olduka ciddi aratrmalar yaplr ve yaynlanr. Besim Atalay, Fuat Kprl ve Sadettin Nzhet Ergun'un almalar bu dnem yaynlanr. Alevi-Bektailik ykselen bir deerdir. Aleviliin zerindeki devlet basksnn kalkyla birlikte aalayc trden karalamalar da zayflar. CHP'yle zdeleen Aleviler Atatrk'ten sonra yeniden hedeflenmeye balanrlar. CHP'nin karsnda yuvalanan dinci-eriat kesimler CHP'ye, CHP'nin "alt ok"una, smet Paa'ya ve Atatrk'e ak tavr alr ve Cumhuriyetin laiklik gibi temel tayla oynamaya balarlar. Bylece Cumhuriyeti, Atatrk ve laik olan Aleviler de yeniden anti-laik, dinci, gerici ve tutucu evrelerin hedefi olur.
(43) A. Cevdet Paa'nn yazs iin bkz: A. Cerraholu - Trkiye'de Sosyalizm Tarihine Katk, May yay. ist. 1975, s: 487-499. 43

Alevilerin, "Kzlbalndan", "namussuzluundan", "kadnlar ortak kullandklarndan" ve "dinsizliklerinden yeniden sz edilmeye balanr. Bu tr atlak seslere zellikle 1945'lerden sonra CHP'nin zellikle gzden dt, dinci-eriat ve anti-laik evrelerin Demokrat Parti ierisinde glenerek iktidara trmandklan dnemlerden itibaren rastlanr. Bu trman ve atlak sesler gnmze kadar srmtr. te bu dneme ait atlak seslerden birka: Cumhuriyetin ilk dnem aydnlarndan biri de Nait Hakk (Ulu)dur. Gazeteci olan bu aydn (!) Dersim'e gider ve Dersim'in "uygarla aln", "uyann" izler. Ama ne var ki Osmanl kafasndan kurtulamayan bu gazeteci, zehirini bir takm kart-Dersimli halkn azndan kusar ve halktan birilerinin unlan sylediini yazar. "Kag yok... Snnete bir ustura dokundurup biraz kan karmakla insan Mslman olur mu? Aile hayatlar bizimkinden bambaka... Bir kardein ald karya dieri pervaszca tasarruftan ekinmez; namus telakkileri bize uymaz" (44) Dnemin bir baka yazan Eref Edip'se Alevilerle ilgili utan verici yazsnda unlan sylyor (45). "Din zerindeki basky devam ettirmek iin imdi bir de Alevi sorunu ortaya kardlar. Okullarda din ersi okutulurken Ehl-i Snnet mezhebinden olan milletimizin ocuklar aldklar din duygusu ile lkede bir yekn oluturan Alevilere, Rafzilere dman oluyorlarm. Ehl-i Snnet'in bu dmanl blcle neden oluyormu. lkede din dersleri genellikle kaldrlp eitim-retim laikletirilince, Trk milletinin Alevilere, Rafzilere kar bir dmanl kalmayacakm. Bu
(44) Nait Hakk - Derebeyi ve Dersim, Ank. 1931, s: 51. (45) Eref Edib - Trk-islam Ansiklopedisi Mecmuas (Muhit-l Maarif), c: II, No: 89, s: 5, Aralk 1947. Ayrca bu yaznn metni u kaynakta bulunmaktadr. M. Yaman - Alevilik,s: 60-64 aras. 100 4 4

sayede ulusal birlik salanacakm. te bu birlii salamak iin din adna hibir ey okutulmamak, retilmemeli! (...) Nasl? Tam Komnizm ilkesi deil mi? Komisler de byle diyor. (...) Alevilerin, Rafizilerin, Kzlbalarm gnl olsun diye Mslman Trk ocuklarna din dersi, din eitimi vermemek ok garip bir iddiadr. (...) Mslman Trk milleti ocuklarna Kzlbalarm iine dtkleri hurafat gayyasna (cehennem ukuru) dmemek iin, din-i miibinimizin yksek esaslarn okutmalar, retmeleri en byk farizadr. Aradaki birlii salamak iin bizi onlarn derecesine indirmek deil, onlar bizim derecemize ykseltmek daha akll bir i olmaz m? Falih Rfk Bey bunu biliyorlar nu? Alevilerin iyzn Byk Millet Meclisi Bakan Vekili iistad emseddin Giinaltay'dan dinleyelim: 'Dnyada, tarihi kendi keyiflerine gre bozmak konusunda en ok maharet gsteren bir blk varsa o da Alevilerdir. Gya Kuran' Hz. Ebubekir ve mer deitirmilerdir. Hz. Osman da bu deimi Kuran' yakarak, kendisi bir kitap yapm ve herkese Kuran diye tantm imi. Aleviler, aldatc dzmecelerle halk ayarttktan sonra nerede bir Kuran bulurlarsa yakmlardr. Amalar Kuran' ortadan kaldrp, eski geleneklere dnlmesine gvenilir bir zemin hazrlamakt.' Alevi mezhebi, nce Ehl-i beyt'e sevgi perdesi altnda gizlenerek sonralar Hz. Ali'nin Tanrln da savunmak gibi gln bir ekilde sonuland. Hz. Ali'yi tanr edinenler, O'nun resmine tapmay ve secde etmeyi de caiz gryorlar. Anadolu'da bilgisizlik ve sama inanlar altnda inleyen Rafizilerin kendi millettalarna kar beslemi olduklar kin ve nefret, hep bu yoldaki iren telkinlerin uursuz sonulardr. Rafizilerin Snniler hakkndaki kzgnlk ve nefretleri hkmetin gznden kaacana inandklar takdirde, kylerine den biareleri dini diri atete kzartmak gibi ac olaylara yol aacak kadar kkl ve haincedir. Bir Aleviye gre Sn-

nitin mal-can-rz kendisi iin helaldir. Frsat bulduka, Snninin varln ortadan kaldrmaya almak kendisinin dinsel bir grevidir. Anadolu'nun en cahil, en uydurmaclara inanan topluluu bu biarelerdir. Akla, irfana hatta insana yakmayacak inanlar bu bedbahtlar hayvan seviyesine indirmitir. Ali'ye tapnmayan, Ali'nin hakkn yiyen Halifelere svp saymayan Snnileri, Kzlbalar kafirden daha kt sayarlar. Kzlba karsn Snni Trk'ten smsk karr, fakat bir Hristiyandan karma gereini duymaz. Arif Bey'in 'Bamza Gelenler' kitabnda dedii gibi, bu adamlar Snnileri Yezit olarak tanrlar, her vakit sver ve lanet ederler. Askerlik hizmetini bir angarya gibi grrler. (...) Aleviye gre bir Moskof askeri, dindar ve yurdunu ulusunu seven bir Snni'den bin kat daha hayrldr. (...) Dedelerin elinde ser deste denilen alaca bir denek bulunur. Bu sopa, yeil bir torba iinde sakldr. Kadn erkek btn halk, gece dedenin konuk olduu eve toplanrlar. Dedenin huzurunda ayin-i cem yaparlar. Kadnlar, kzlar, erkekler dedenin dua edip kutsad ikilerden ierler. arkclar saz alar ve koma sylerler. Herkes bu odun parasn pmee can atar ve niyazlarn yaparlar. Dedenin nefesi, dourmayan kadnlara ruh iifler. Bunlarn inanlarnn z uydurma masallara-hurafelere inanmak ve mutlak bir cehaletten ibarettir. nanlar arasnda akl ve mantk namna bir ey aramak abestir, inan diye o kadar khne o kadar kokmu samalklara inanrlar ki bunlara inananlarn insan cinsinden olduklarna insann kuku duyaca geliyor. (...) Kzlbalardan Vazalak adyla anlan kiitle ise daa, kaa, aaca, diree tapmaktadrlar. (...) 1853'de Krm Sava gnlerinde (...) Ali Bey adnda bir Kzlba isyan etmi, yrede bulunan Tercan ilesinin Kzlba olmayan kylerini yakm, ykm ve birok mal ve
100 4 6

hayvan

gasbetmitir.

Bu hastala kar ciddi nlemler almak gerektir. Islami Evkaf tan yararlanarak bir yandan yer yer yatl ve uygulamal okullar amak, dier yandan vaizler, mridler yetitirmek, muhtelif illerde bunlar yetitirecek vaaz ve ir ad (aydnlatma) kurumlar amak gereklidir. (...) Halk Partisi (...) Alevilik sorununa (...) 'onlar da kendi ocuklarna kendi dinlerini retmek isteyeceklerdir' demektedir. Eer Aleviler bamsz bir din ve inan sahibi iseler istedikleri gibi dinlerini, inanlarn ocuklarna retsinler. Fakat bunlarda ne din var ne mezhep!.." Eref Edib'in kaleminde aka Alevilik dmanl kusuluyor. i kan ve hnla dolu bir insann zehiri bunlar. nsanl yaralayacak ne kadar ktlkler varsa Alevilere yklemeden ekinmemi. Diniyle, inancyla alay etmi, aalam. lkel olarak nitelemi. Alevileri nceki dinlerini srdrmekle sulam. Oysa, nein Sabilik gibi nceki dinlerin inan eleri Snni slamca da srdrlr. Adak, mezar ziyaretleri, Kbe saygs gibi Sabilikten kalan trl inanlar zellikle Snni slamlkta vardr. Bu sosyolojik bir olaydr. Eref Edib bilinen saldn ve sulama yntemlerini yineler. Alevilerin kendi inan sistemlerini renmeleri ve srdrmelerini "komnistliin hortlatlmas" korkutmacasyla bask altna almaya alr. Alevi toplumunu Snni toplumu zerinde bir "zulm makinas" olarak gstererek, bu yzyllardr birlikte yaayan Trkiye toplumunu kar karya getirmeye alr. Alevilere ayn zihinler ve evreler tarafndan tarih boyu ne kadar iftira edilmise, bunlann tmn yeniden kzartarak toplumun nne snneye alr. Alevileri "dinsizlik ve mezhepsizlik"le sular. stelik bu dmanca tavnn bakmadan Alevilik sorununa zm arar. Alevi toplumu iin kurtulu yollar, reeteleri nerir. Doallkla nerisi XVII. y. yldaki Aziz Hdai Efendi'nin nerisinden hi de farkl deildir. XVII. y. yln

Osmanl eriats XX. y. yln ortalannda ve Cumhuriyet Trkiye'sinde Eref Edip olarak seslenmektedir. nerisi Alevilerin Snniletirilmesidir. Bunun iin devlet kurumlarn ap, planl-programl eitim almalar yapmaldr. Sonu olarak u amalanmaktadr. Alevilerin Alevi olarak yaamalar olanakszdr. Aleviler varlklann ancak Snnilemi olarak, Snni slam olarak srdrebilirler. " lmihal"lerin Teraneleri: Alevilii hedefleyen yaynlardan biri de lmihallerdir. lmihaller, Snni-slami evrelerin bir bavuru kaynadr. Bunlar arasnda en yaygn ve tutunan Hseyin Hilmi Ik'n "Saadet-i Ebediye" sidir. "Tam lmihal" olarak adlandrd bu eseri Aleviliin merkezinde yer alan Abdal Musa gibi kimseleri "Cavidan okuyan kafirler" olarak sular. Bektailerin "slamiyeti ykmak iin altklari'n ve "hi namaz klmadklari'n yazar. Alevi-Bektailie bak as budur. Alevi inancn yalnzca dedeye balanmak ve ona hizmet etmek dzeyine indirger. Ve "btn ibadetleri bundan ibarettir" der. Alevilie, en zen gsterdii namus noktasndan saldrarak, bu evrelerin srekli yineledii "kadn ortakl" sulamasyla karalar. Sanki olay grm, gzlemlemi gibi inandnc bir biimde anlatr. Utanmadan u yalanlan dizer. "Evli olan kadnlarn, kzlarn da toplantya getirir, iirirler ve dans ederler. Birisi, birinin kadnn veya kzn beenirse, erkee gelip, sizin baheden bir gl koparacam der, izin ister. O da karsn arp, bu cann talebini hak et der. Sonra takbil ederdi (per). Bu istek karlkl olursa, iki adam da babann nne gelip izin isterler. Baba izin verirse, mrleri boyunca birbirlerinin elerini istifra ederlerdi (odalk gibi kullanr ve cinsel ilikide bulunurlard)" Hseyin Hilmi'nin bir baka iftiras da yle: "Bir toplant gecesinde, Babann nne bir kadn gelip
48

ba edi. Baba bana buka z dedi. Baba, diledii birine, kalk u bacy tomrua vur dedi. Adam, kadnla bir odaya ekildiler. Bir derdine derman arayan bir kadn, bir Bektai kadnna sorar. O da bizim baba iyi by yapar diyerek, tekkeye gtrr. Soyun! Baba geliyor derler. Kadn, olmaz der ise de, sakn ha. Buradan sr kmaz, cenazen kar diyerek korkuturlar. Kadn teslim olur. Sonra, getiren kadn buna. Babann ii ktlk deildi. Hz. Ali'nin snnetini yapt der". Hazretin iftiralan bununla bitmez. Bir de t-nasihat verir. "arap ien, namaz klmaz. Anas ile, halas ile, teyzesi ile zina eder. arap ien ile arkadalk etmeyiniz. Cenazesine gitmeyiniz. Buna kz vermeyiniz. Onun kz ile evlenmeyin" (46). nsanlar neyi dnr, neyi tasarlar ve evreye nasl bakarlarsa bakalann ve evrelenni de yle grrler. nsann, acaba H. Hseyin Ik kendi beynindekilerini dile getiriyor demesi geliyor. Umarm bunlar Hazretin beyninin rnleri ve kuruntulan olsa gerek. Hseyin Hilmi'nin teraneleri bununla da bitmez. Aleviliin btn deerlerini aalarken, onlann kar olduu ve lanetledii btn eleri yceltir. Alevilere karn Muavye'yi sahiplenir, onun slam iinde at yaralann savunucusu olur. Alevi dman H. Hilmi Ik aka Muhammed-Ali izgisi karsnda yer alan Muaviye'nin slam anlaynn ve yolann iinde yeralr. Onu Ehlibeyt'ten gstererek aklamaya alr Tavrn aka yle ortaya kor: "Rafizi denen bozguncular, Mslmanlarn Alevileri ok sevdiklerini grnce, Mslmanlar aldatmak iin kendilerine Alevi dediler. Bu zndk Aleviler, Hz. Muaviye'ye lanet ediyor(46) Hseyin Hilmi Ik - Saadet-i Ebediyye (Byk ilmihal), ist. 19/7 s: 440 v.d.

lar. Muaviye Hz. Peygamber Efendimizin eshabndandr. Hem de kaynbiraderidir. Yani Peygamber Efendimizin Ehlibeyt'indendir. Hz. Hasan hilafeti kendi arzusu ile Muaviye'ye brakt. Layk olmasa brakr myd? Peygamber Efendimiz, esbabm seviniz. Esbabma dmanlk eden, bana dmanlk etmi olur. te biz gerek Mslmanlar, Muaviye'yi bunun iin ok seviyoruz. Ehlibeyt torunlarndan birkana saygszlk yapanlar, ktiilenemez. Kafir denemez. Hi birine dil uzatanlayz. Kusurlarn konumak doru deildir" (47). Akl, mantk "siz Mslmanlar!"m Muaviye ve izdalannn Hz. Muhammed ve Ali soyuna, yoluna zarar verdii, kyd iin "sevdiklerinizi" sylyor ki doru olan budur. "Sizin", "sizlerin", "sevginizin" nedeni bu olsa gerek. Cephe Hkmetleri Bu Kervana Ders Kitaplaryla Katlyor: MC Hkmetleri dneminde okullara el atlr. Ama gen beyinleri kendi dorultulannda eitmek, yetitirmek. Sa tandansl bir toplum yetitirmek. Programlarnda Alevilik de vardr. Demokratik, laik ve Atatrk dzenin bir gvenci olan Alevilii karlannda en byk engel gryorlard. O nedenle bu inan karalayarak genliin ve gelecek toplumun benimseyemecei, dahas savaaca bir inan konumuna sokmay tasarlyorlard. Bylece Alevilik Trkiye gndeminden kacak, toplum sac ve Snni bir anlayta olacakt. zellikle toplumsal bilimlerle ilgili ders kitaplar hazrlatld. Yazarlann hepsi MC kafal sac insanlard. Edebiyatlar Mehmet Kaplan'a, tarihler Ylmaz ztuna'ya, felsefe Mubahat Kyel'e yazdrld. Dil, Tarih ve Corafya Fakltesi retim yelerinden Prof. Mubahat Kyel'in lise son snflar iin hazrlad "Felsefeye Balang" adl ders kitab Milli Ei(47) Hseyin Hilmi Ik - slamn Dmanlar, ist. 1975, s: 56 v.d. 50

tim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu'nca da onaylanmtr. "Doktor"lan "iiler"e gre daha saygn insanlar olarak gren bu ders kitab Alevilii ocuklanmza yle retiyordu: ,"Ehl-i Snnet, Kuran- Kerim'e olduu gibi inanp 'ahkam'a uyanlardr. ia, din bakanl meselesinde Ali'yi tutanlardr. Bunlar Ali'yi Tanr mertebesine karanlar (Gliye)dir... Gliye'ye gre domuz eti ve arap, dince yasak (haram) deildir, helldir. Evli erkek ve kadnn evlilik d cinsel ilikiler kurmas (zina) da helldir. Din yasasnn buyruklarn dinlememek gerekir". O dnemler kitaba tepkiler dodu. Birok retmen kitab okutmad. renciler okumayp, yrttlar. Dnemin, CHP Erzincen Milletvekili Nurettin Karsu, konuyu parlamentoya getirdi ve Kitab Meclis krssnde yrtt. Halkmz duyarllk gsterdi. "Galiye", Ali'nin Tanrlna inanan ia mezhebidir. Burada aslnda verilmek istenen Galiyecilik deil, Aleviliktir. Fakat aka Alevilii dile alamadndan Galiyecilik altnda rtleyerek; Alevilik yeterince sulanmaya, gelecek kuaklarn rkecei duruma sokulmaya allmtr. Burada bir takm sorular akla geliyor. Prof. M. Kyel, bu tr yalan dolana ders kitabnda yer veriyor. Talim ve Terbiye Kurulu ortarenime uygun grp onaylyor. Dnemin Milli Eitim Bakan Ali Naili Erdem'se devlet hazinesinden halkn parasn kullanarak bu kitab yaynlyor ve tm okullara datyor. Prof. M. Kyel'in Alevi dmanl ak. ftiralara ders kitabnda yer veriinden belli. Bir felsefe ders kitabnda mezheplerden sz edilmesine ne gerek var? Bu bir din dersi mi? Bir lise rencisine ada felsefe akmlar byle mi okutulur, retilir? Laik bir devlette, devletin bastrd kitap slamn mezhebine nasl kfreder? Gericinin de gericisi kiilerin Ale51

vilerin yaay ve inanlarna dein uydurmalan, Trkiye halkn birbirine krdrmak iin mi okullarda ders niteliine getiriliyor? Talim ve Terbiye Kumlu byle bir ders kitabn nasl, hangi llerde Ortaretim iin uygun bulup onaylyor? Bakan Erdem o kitab nasl bastnyor? O kitabn baslmas iin devlet hazinesinden harcanan paralar arasnda Alevi yurttalann dedii vergilerin bulunduunu bilmiyor mu? Bu lkede yaayan milyonlarca Alevi yurtta; inanlarna svlsn, kiiliklerine kfredilsin, kendilerine iftira edilsin diye mi vergi dyorlar? Bu nasl bir sorumsuzluk?.. Bu nasl devlet ciddiyeti? Bu nasl vicdan?.. Bugn bir takm karanlk kafal insanlar ortaya kp, sokaklarda cinayet iliyorlarsa, Atatrk'n brakt laik devleti eriat devletine eviriyorlarsa neden ayoruz? O gnk tutumun bugnk sonucu byle olur doallkla. Gnmz Cevdet Paalar: Ahmet Cevdet Paa'y fazla sulamayalm. O. Osmanl dneminin insan. Ksaca Ortaa rn. nn gremeyen Osmanl aydnlanndan. Gnmzde daha beterleri kabiliyor, daha irencini kusabiliyor, tm Alevi-Snni demokrat, insancl ve aydn kesimleri incitebiliyor ve yaralayabiliyor. lerinde Gner mit gibi Ortaa'n rnnn rnleri olanlar da kabiliyor. "Tarih Boyunca Alevilik" yazar Tark Mmtz Szengil, 12.5.1993 gn HBB TV kanalnn "Yksek Tansiyon" programna kan vaiz Hasan Ali Buldan bunlardan birileri, gnmzdeki devamclar. Szengil, Karaca Ahmet ve ahkulu'nda ak olarak izleyip ekimler yapt \ l e v i Cemlerini gizli ekim olarak sunup giz (sr) yaratmaya, kukular ekmeye alyor. Bu tr dinsel trenleri, tapnlan "sapklkla suluyor. "bn-i Seba Masal "n yineleyip toplu100 5 2

mun nne sryor. Artk Trkiye Aleviliiyle yollan oktandr aynlm, ran iiliinde grdklerini Alevilie yklemeye alyor. Sylentinin her nekadar dorulanmadn belirtiyorsa da, "amur at izi kalsn" anlayyla "mumsnd" olayna kukulu bir anlatmla deiniyor ve beyinleri bulandrmaya alyor. Anadolu insannn kltr zenginliklerini gremeyerek yatr ve eren mezarlanna niyazn yalnzca Alevilie zg olduu kansyla, Alevilii "Batllk" ve "slam d"lkla suluyor. Oysa bu tr kabirlere gitmek, niyaz etmek salt Alevilie zg deil, bir yerde Anadolulu'ya zg, Balkanl'ya zg. Snnilerde de var ayn inanlar. Ben Zile'de Snni olduu bilinen "Horasan Erenleri"nden eltek Baba'nn mezann ziyarete Alevilerle deil, Snni kylleriyle katldm. Onlar da tpk Aleviler gibi yatra niyaz oluyor, sayg duyuyor ve kurban kesiyorlard. Szengil ve Szengiller'in bu Anadolu gereini grmeleri gerekir (48). Doallkla bunlar ve bunlar gibileri gerici bir tarikatn ad temsilcileri olmallar. Aydnlar Karalamalara Kar: Hangi toplum olursa olsun; sulanmas, karalanmas, insanlk hak ve zgrlklerine saldnlmas, insanlk vicdanna yakmaz. Bu davranlann karsnda ncelikle aydnlar vardr. Bu bir aydn sorumluluudur. Aydnlar, tarih boyu bu zorluklan gsleyerek; toplumlann gzndeki karaperdeyi ekmi, nlerindeki ayakbalann alm ve toplumlar karanlktan-gerilikten aydnla ekmilerdir. Aydnlar, toplumlann klavuzlardr. Aydn tavnn, aydn vicdann -yeterli olmasa da- Alevilik olaynda da gryoruz. Alevi, Snni ve yabanc aydnlar gerici ve banaz eriat evrelerin tarih boyu srdrdkleri bu karalamalara en gzel yant olmular, kar kmlardr. Bakalm:
(48) Szengil'in grleri ve deerlendirmeleri iin bkz: Tark Mmtaz Szengil - Tarih Boyunca Alevilik, ist. 1991.

I. TBMM Aksaray milletvekili Snni kkenli Besim Atalay 1924'lerde "Bektailik ve Edebiyat" adl kitabnda unu diyor: "Snnilerin sandklar gibi mum sndrme olay yoktur. Bu irkin bir iftiradr (...) Ayin-i cemlerde mum sndrme deil, ufak bir hareket, kk bir grlt bile olmaz" (49) "Alevilerde boanmak yok gibidir. Ky Bektailerinde fuhu yoktur. Fuhu eden bir kadn -Hele Snnilerden birisiyle olursa- hi affetmezler. Srasn bulurlarsa ldrrler. Ky Alevilerinde zina ve zellikle livata hi duyulmam bir olaydr. Abdallarda da fuhu bulunmaz" (50) E. Behnan apolyo "Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi "nde unlan sylyor: "Kzlbalkta mum sndrme ve kadn itiraki (ortakl) kesinlikle yoktur" (51) "Trk kzlbaiarnda bu lde aile ahlak var iken bunlara (Mum snd!) isnat edilmektedir. Kzlbalkta mum sndrerek birbirlerine girmeleri kesinlikle yoktur. Trk ulusu tarih boyunca fuhuu kt grmtr. znde ahlak d bir topluluun yaamasna da olanak yoktur. Mum sndrmek meselesi tmyle yanltr" (52). Snni ve bir Diyanet yetkilisi olan yazar Abdlkadir Sezgin Eline-Beline-Diline sahip olmann Alevi-Bektailerin temel eitimi olduunu vurgulayarak unu yazar: "Beline sahip olmak: insann nefsine sahip olmas, harama 'ukur' zmemesi, zina yapmamas ve bu yolda kendisini denetlemesi demektir" (53).
(49) Besim Atalay - Bektailik ve Edebiyat, Ant yay. ist. 1991, s: 25. (50) Atalay, s: 25. (51) apolyo, s: 256. (52) apolyo, s: 267. (53) Abdulkadir Sezgin - "Hac Bekta Veli ve Bektailik", Alevilik stne Ne Dediler, Ant yay. st. 1990, s: 176. 100 5 4

Snni kkenli ve bir toplumbilimci olan Prof. Mehmet Erz'n belirlemeleri u: "Tahtaclar, zina edeni yakmak suretiyle cezalandrrlard (...) Yrkler de, zina edeni, am aacna balayarak yakarlard. Bunu yal yrklerden dinlemitik. Elli yl nce Ske'nin Sofular Kynde (epni Ky) bir yolsuz kadn, ifte ile vurularak cezalandrlm"t. (54). Snni kkenli ilahiyat bir bilim adam olan Do. Yaar Nuri ztrk'n gzlemleri de yle: "Sema, yani zikir kadn ve erkeklerin birbirlerinin ellerini tutarak dnneleriyle olur. Kar cinsler birbirlerini kucaklamazlar, sarlmazlar. Coku ve daln iinde bir sre sema edip dnen derviler, yine mridin iareti ile bir son dua yaparak dalrlar, iin esas budur. Bunun aksine 'ayinde kad-erkek sarma-dola olmakta, klar sndrerek adi ilikilere girmekte' vs. biimindeki iddialar, Bektailer'in lanetle andklar ve bizim de hibir zaman gzlemleyemediimiz eylerdir" (55). Snni kkenli ve ilahiyat olan Prof. Ethem Ruhi Flan'nn saptamalan ve deerlendirmeleri de yle: "Alevi ayin-i cemleri, en az ikibin yllk gemii olan ve islansal renge brnm dinsel toplantlardr. Byk bir gizlilik ve kapallk iinde olan bu toplantlar, kollektif bilin ve mensubiyet duygusunun ok gl ve salam duruma geldii anlalmaktadr. Halk arasnda haksz yere 'mum snd' biiminde aasama ve ahlak d elerin bulunduu bir gizli toplant olarak grlen ayin-i cemler, tantld biimiyle, tam aksine, iffetli, saygl, dayanma ve kaynama tavr ve ruhu iinde gerekleen bir "Halk Meydan "dr. Grnd
(54) Prof. Mehmet Erz- Trkiye'de Alevilik ve Bektailik, Kltr Bak. yay. Ank. 1990, s: 289. (55) Do. Yaar Nuri ztrk - Tarihi Boyunca Bektailik, Yeni Boyut yay. ist. 1990, s: 223.

ve sanld gibi bir iret meclisi, bir ahlakszlk toplants deildir. Tam tersine, ilahi hakikatin doduuna, katlanlarn manevi adan yceldiine inanlan bid badet ve zikir meclisidir. Niyaz Meclisi'dir. Tmyle treye bal olarak yrtlen bu toplantlarn, aslnda. Alevi-Bektai kesimlerinin dirlik ve dzenliliinin, birlik ve dayanmasnn temeli olduu; din ve dnya ilerinin bu toplantlarnda zme kavuturulduu anlalmaktadr." (56) Alevilik-Bektailik zerine aratrma yapanlardan . Mesut Erien ve Kemal Somuncugil'in ortak kitaplarndaki gzlemleri sonucu oluan kamlar u: "Bektailer'de nikah Babalar kyarlar. (...) Ehl-i Snnet imamna kesinlikle nikah kydrmazlar. (...) Bunlarda kar boamak yoktur. Ky Bektaileri'nde fuhu, tmyle yasaklanmtr. Yani, fuhu eden bir kadn kasinlikle affetmezler. Hele Snnilerle olursa; srasn bulunca fahieyi hemen ldrrler. Ky Bektaileri'nde (Alevilerde) onun iin zina, livata hi iitilmez" (57) mrn Alevi-Bektailii aratrmayla geirmi Rus kkenli Fransz Prof. rene MelikofFun gzlemleri ve deer yargs nemlidir. Otuz yln bu alana ayran bu yabanc bilgin unu yazyor: "nl Bektai srr' zerine birka sz ile konuyu kapatacam. Bektailer, uydurma ve karalayc 'zan'lara hedef oldular. Gece alemleri ile sulandlar ve sulanmaktadrlar. Bir mum snd'den sz edilir. Gerekte Bektai trenleri, Oniki imam temelli iiliin Oniki mam' iin, oniki mum yaklarak balar. Alevilerde slk treni srasnda, kurban olarak bir
(56) Prof. Ethem Ruhi Flal - Trkiye'de Alevilik Bektailik, Seluk yay. 1991, : 371. (57) Bkz: . M. Erien - Samancgil - Hac Bekta Veli Bektailik ve Alevilik Tarihi, Ak yay, st. 1966, s: 82. 100 5 6

horoz trenle kesilir. Sulayclar, horoz tnce mumlarn sndn ve alemin baladn ileri sryorlar. Bu iftiralar, yabanc inanlara kar -her zaman ve her yerde- sylenenlere benzemektedir. Bektailer ve zellikle Aleviler, bu nedenle, trenlerini geceleri ve gizlilikle yapma durumunda kalmlardr; eza grerek ve koullarn zoru ile slk trenleriyle birlikte, kapal cemiyetlere dnmlerdir. Bu da kendiliinden bir gizlilik sylentisi (mythe) yaratmaya yeterli olmutur. 'Bektai srr'yoktur. Bu ancak, bir sylencedir, fakat btn bir topluluk, onunla, yzyllar boyu, nce yanl anlalm, sonra da eza ve iftiralara uramtr. Gerei sylemenin artk zamandr" (57). "Bu iftiralar, zamanyla Mani'cilere, Cathare'lara ve btn gnostik'lere kar ynetilenlerin ayndr ve cahil insanlarn kendi cemaatlerine yabanc bir eye eiliminde olduklar, gece alemleri ve cinsi serbestlik gibi sulamalardr. Bu sulamalar, hi kukusuz eski dionizyak gizliliklerinin (mystere dionisiapue), Roma Lupercale'lerinin, V/alpurgus Gecesi'nin, Sait-Jean Atei'nin ve bizim Carnaval'imizin ardnda gizlenen put-perest (painen) elerin bereket trenleriyle birlikte yryen cinsi serbestliklerin belirsiz anlarna dayanmaktadr. Ve elbette, benzerleri gibi Anadolu'da da bu trenlerin yapld bir zaman olmutur; fakat bu, uzak zamanlarn karanlnda kalmtr ve gznne alnamaz. Ayrca, sulamalar hibir kesin olguya dayanmamaktadr. Buna karlk, problemi yakndan inceleyenler, aratrmalarn bu zmrelerle sk ilikilere ve uzun sre onlarn yannda kalmaya dayananlar, bu karalamalarn gerekliliini kabul etmemektedirler. Bu zmrelerin cemaat d (heterodexe) bir islam uyguluyor olsalar da, Mslman lkelerde yayor olduklarn ve inanlarnn slarni bir cila ile kaplanm bulunduunu unutmamak gerekir". (58)
(57) Melikoff, s: 26 v.d. (58) Melikoff, s: 118.

Alevi cemlerinin fuhu yata, cinsel ortakln rahata yapld, toplu sekslerin dzenlendii yerler olmadn zellikle Snni kkenli aratrc, gzlemci ve bilim adamlarnn kalemleriyle kantlamaya altk. ou da tarihi Ahmet Yaar Ocak gibi bu yzyllarn masallann "kartlann dedikodular", "aslsz rivayet" ve "klasik hikye" olarak grr ve ciddiye almazlar (59). nk bilim evreleri ok iyi bilmektedir ki Aleviler Ayin-i Cem'i dinsel bir tren olarak yaatmaktadrlar. Bir dinsel-toplumsal kurumlandr Alevilerin. Alevilie din olarak kar olan halkn, gzleri eriat gzlyle kapatlm szm ona- okumulann Cem'i bir seks yeri olarak grmeleri, yle propaganda yapmalar ilerine gelmektedir. Hasan Ali Buldan gibi kafalar doallkla Alevilerin dinsel-toplumsal duygularyla durulduklar, arndklar, kendi balamlarnda tapndklan (ibadet ettikleri), toplu niyazlann (-namaz) yerine getirdikleri bu trenlerine "mum sndryorlar masaln" uyduracak ve ykleyecektir. Aratrmaclann, bilim evrelerinin Alevi-Bektailerin ahlakllna gvenleri vardr. Nedeni u: nk Alevi halkn biliyor ve tanyorlar. Salkl dndkleri iin de salkl gryorlar. eri-Snni evreler de Alevilii tanmaya alsa umanm kalplam dnceleri deiecek, beyinlerindeki putlar yklacaktr. Trkiye toplumunun salkl, nyargsz ve hogryle dnmeye gereksinimi vardr. ALEVLKTE KADIN Alevilikte Kadnn Yeri Ycedir: eri dnyann hi yapamayaca bir yaant vardr Alevilerde. Kadnn ycelii, saygnl da bunlardan biri. Tarihinden getirdii zellekleri korumu; Ortaasya Trk-Trkmen boylarndaki kadnn zgrl, serbestlii, i yaamndaki yeri, savunmadaki etkinlii, aile iindeki etkili konuma; genel,
(59) Bkz: Prof. Ahmet Yaar Ocak - Bektai Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, st. 1983, s: 128. 100

yerel ve dinsel toplantlara katlm Anadolu corafyasnda oluan Alevilikte aynen korunmu ve daha da gelitirilmitir. eri-Snni evrelerdeki rtnme, ka-g Alevilerde yoktur. Kadn-erkek birlikte camiye gitmezlerken, Alevilerde Cemde kadn ve erkekler birlikte tapnrlar, birlikte Semah'a kalkarlar. Evlenme ve boanma hukuklarnda da Alevi kadn gvence ierisindedir. Alevilikte kadnn toplumsallamasnda saknca grlmez. Kadn aalanan bir varlk deil, ycelen bir varlktr. Anadr, etir. Bu nedenlerle olacak ki Alevilikte tek eli evlilik esastr. Alevilikte kadn "topraktr, yurttur". Kutsall bu dzeydedir. Yani "Toprak-Ana"dr (60). Aleviliin eri-Snnilikten aynld en nemli zellik kadndr. eri anlayta kadn "erkein tarlas" dr. "Eksik"tirler. Gerektiinde "dvlebilirler". Mirasta kadnlar erkee eit deillerdir. Erkek, kadnn iki kat mal alr. Kadnn boanma ve boanlmas durumunda ocuklann sahiplenebilme hakk yoktur. Kadnlar imam ve halife olamazlar. Yneticilik yapamaz, topluma giremezler. Kadnlar tek bana tank olamazlar. ki kadnn tankl bir erkee eittir. Kadnlar rtnmelidirler. Seime katlamazlar. "Uursuzlardr". Kadnn kestii yenmez, v.b. (61). Oysa, Alevilik kadn konusunda eriatn bu kurallarna bal kalmaz. Anadolu Alevi toplumunun tarihinde getirdikleri slami bir biime sokularak uygulanr. Dede Korkut'ta kadn "ba tac" ve "evin direi"dir. "Kz anadan grmeyince t almaz" denerek ailede ve ocuklarn ahlaksal eitiminde kadn n plana kanlr. ou Trk boylannda aile bakan kadndr. Trk destanlarnda kadn kutsal bir varlk ve tannadr. Yaratl destannda Tanrya insanlar ve yeryzn yaratmas d(60) Bkz: Burhan Ouz - "Anadolu Aleviliinin Kkenleri", Alevilik stne Ne Dediler, Ant yay. st. 1990, s: 290 v.d. (61) Kadnlarn bu tr konumuyla ilgili Kuran ayetleri iin bkz: Bakara, 223, 228, 282; Nisa, 11, 34, Nur, 31. Bu konuda u almada saysz kantlar var. Bkz: Prof. lhan Arsel - eriat ve Kadn, st. 1978, s: 2 v.d.; Turan Dursun - Din Bu, Kaynak yay. ist. 1990, I/24 v.d., 250 v.d. 59

ncesini Ak Ana adl bir kadn verir. Ouz'un anas Ay Kaan da byle kutsal bir kadndr. Kadn iin "hanm", "begm", "bike", "eke" gibi adlar kullanr. Evli kadnlara kar ilenen sular ar cezalar ngrr. amanla gre gkyz ve gne kadn, yeryz ve ay erkektir. Krgzlann Manas Destan'nda kadn evin yazg ve namusunun koruyucusudur. Kt i yapanlan kadnlar kurtarr. Kadnn ball ve yuva sevgisi snrszdr. Kazaklar'm Kabland Destan'nda kadn bir tanra gibi koruyucudur. Destan kahramannn en iyi arkada kadn ve atdr. Altay destanlarnda kadnn konumu yksektir. Kahramanlar, einin ya da kzkardelerinin ballk ve destekleriyle lmden kurtulurlar. Ouz boylannda, kadn evde eit haklara sahiptir. Giyiminde kapal deildir. Eiyle birlikte savalara katlr (62). slam dnemine giren Trk-Trkmenler'de de bu ve buna yakn kadn zelliklerini grrz. Babai eylemine kadnlar da kalr. Toplantlarda "er-bac" hep birarada yer alrlar. Birlikte semaha kalklr, birlikte savaa girilir. Alevi-Trkmen ayaklanmalarnn hepsinde kadn ve ocuklarn katlmlar vardr (63). Akpaaolu'nun yazdklarna baklrsa Anadolu Seluklu Devleti'nde Ahiliin-Bektailiin bir kolu olarak "Bacyan- Rum" kurulmutur. Bu bir kadn rgtlenmesidir (64). Hac Bekta'n manevi mirass bir kadn olan Kadnck Ana (Fatma Bac )'dr. eri dnyaya karn Alevi-Bektailikte zaviye, tekke ve ocak banda bir ok kadn bulunur. Kz Bac, Ahi Ane, San Hatun, Hac Fatma, Hac Bac, Hundi Hac Hatun, Surhe Bac gibi... (65).
(62) Aklamalar iin bkz: Bozkurt (1990), s: 99 v.d. (63) Bkz: Ocak, s: 125 v.d. (64) Bkz: Mikail Bayram - Bacyan- Rum, Konya, 1987. (65) Bkz: Melikoff, s: 218. Bu duruma arivlerde de rastlanr. Bkz: Birdoan (1993), s: 272. 60

Anadolu'da dede ocaklannn balarnda "Ana "lara rastlanr. Tokat yresi Hubyarl Sra Alevilerinin bir blm Veli Baba'ya balanmlardr. Onun Halep'e srgn ve orada lmesinden sonra bu kesim ei Ana Bac 'ya balanrlar. Hatta bunlara Ana Bacllar denir. Anadolu'da kadn adna bal ocaklarn ilki budur. Afyon'un Emirda ilesinde "Hseyni" denen bir topluluk XX. y. yln balarndan itibaren Zhre Bac'ya balanmlardr (66). Alevilikteki kadnn konumuna bu balamda bakmak gerekir. Kadnn konumu, slam ncesi konumunun daha gelitirilmi bir devam niteliindedir. Alevilikte kadnn toplumda nemli yeri vardr. Din adam olan dedenin ei "ana" dr. Ona da dede lsnde sayg duyulur. Kadn erkeiyle birlikte dinsel trene (Cem'e) katlr. Semaha kalkar. Kadn hayvan kesebilir. eriat dnyasndaki "kadnn kestii yenmez" anlay geersizdir. Kadnlar eleriyle birlikte savaa katlrlar. Bunun en zgn rnei aldran Sava ve eitli ayaklanmalardr. ok evlilik ve ok elilik yoktur. Hz. Ali, Hac Bekta ve daha birok Anadolu velisinin yaam bunun rnekleridir. Bektailiin idealize ettii kadn tipi; "Kadnck Ana "nn Alevi-Bektailikteki yeri ve dnce iin en gzel rnektir. "Hac Bekta Velayetnamesi "nde idealize edilen kadnn konumunu Glpnarl yle iziyor: "... Kadna verilen hak. Uyank Fatma Bac, btn erenlerin duymadn duyuyor. O zaman kz, yle olmasna karn erenler meclisinde, onlarn yemeklerini piirmede. Erenler meydanna ve muhabbetine kadn da erlerle birlikte alan Bektailikteki ileri grn, dnce zgrlnn ekirdeini tayor bu menkbe" (67).
(66) Birdoan (1992), s: 182. (67) Abdlbaki Glpnarl - Velyetname, s: XV. 103

"Kadna sayg tasavvuf dncesinin belirgin niteliklerinden biri"dir (68) diyor Do. Y. N. ztrk hakl olarak. Mutasavvflar din, dil, rk aynm gzetmedikleri gibi kadn-erkek aynm da yapmamlardr. Kadn haklannn en byk savunucular olmulardr. zellikle bunu onlann evlilik yaamlannda grebiliyoruz. Mutasavvflar genellikle tek evlilii ve tek elilii uygulamlardr. nl hibir mutasavvf birden ok evlenmemitir. Mutasavvflar (sofiler) "cariyelik" kurumuna da kar kmlar ve cariye edinmemilerdir (69). Bundan olacak ki Alevi-Bektailikte "odalk", "oyna", "metres" gibi kadn gerek kiilii dnda bir "gnl elencesi" olarak gren durumlar olmamtr. Ayrca "Talk- selse" denen kadn boama ve ancak yeniden evlenerek ayrlmas durumunda alabilme sistemi de yoktur (70). Dnyaya daha insancl, daha yumuak bakan tasavvuf akm iin eriatn katlndan kurtuluun bir sonucudur bu. Bu nedenle olacak ki, Alevi toplumlannda kadn greli olarak daha zgr ve daha katlmc bir konuma ykselmitir. Kag ve rtnme gibi kadn sakncal ve aypl gren anlaylardan Alevi toplumu uzak kalmtr. Alevilie gre; "nemli olan nokta, rtnme deil, 'utanma duygusudur' (hicab)" (71). Bu, kiiye i denetim (oto-kontrol) getirir. te Alevi kadnn insanlk bilincine, kiiliine ve kimliine ulatran bu duygudur. Alevi geleneinde dolu bir kadn yceltisi ve eitlii vardr. Alevi dncesinin temeli olan Hz. Ali -ok eli evlilii (poligami) iliklerine kadar sindirmi Sami rknn bir insan olmasna karn- ei Fatma lmeden ikinci bir evlilik yapma(68) ztrk, s: 221. (69) Bkz: Bkz: Cemit Bender - Krt Uygarlnda Alevilik, Kaynak yay. ist. 1991, s: 125. (70) Bkz: Eyubolu, s: 338 v.d. (71) i. Seluk - G. ayian - . Kalkan - Trkiye'de Alevilik ve Bektailik, Hasat yay. ist. 1991, s: 46. 100 6 2

mtr. Hac Bekta'n Kadnck Ana'yla olan ilikileri "Velayetname" de olduka insancl ilikiler balanmdadr. Alevi sylenceleri hep ee verilen deer zerine kuruludur. rnein Tokat yresinde yaygn olan Hubyarl Oca 'nn kurucusu Hubyar hakknda anlatlan sylence bunun en ak rneidir. Sylenceye gre, Osmanl sarayna arlan Hubyar einden izin almadan yola kar. Kyn knda tahta klcn taa alarak "nfuzunu" dener. Klc ta yarmaz. Bu ite bir eksiklik var, der. Hanmndan izin almad aklna gelir. Geri dner. Einden "helallik" (izin) alr. Yenideu "nfuzunu" denediinde tahta klc ta yarar, artk. Burada aile birliktelii ierisinde kadna verilen stn yer n plana kmaktadr. Bilindii gibi Alevilikte " c a n l a r " sz ierisine yalnz erkek girmez, kadn da bu kavramn ierisinde yer alr. Alevi-Bektailikte kadn namusun, iffetin, drstln simgesidir. Bu nedenle olduka yceltilir. Anadolu'da Alevi yrelerde kadnlar kavgalar durduran, bar ve dzeni koruyan bir edirler. Kavga srasnda kadnlann araya girmesiyle, kadnn bandaki puusunu (bart) den erkeklerin ayaklannn nne atmasyla kavga edenler dururlar. Kadnn puusu/leei namusun simgesi sayldndan, namusla zdeen kadnn aracl kavgay durdurur. Bu, kadnn yce bir deer olarak grlmesinin sonucudur (72). Alevi - Bektailikte "an, iini, eini bil" sz, nemli lde yol gstericilik zellii tayan bir toplumsal yaptnmdr. Hac Bekta, "einden bakas bac kabul edile" szyle tek elilii nermi ve bunun savunucusu olmutur. nsan ve toplum doasna, insan onuruna bunun uygun olduu dncesindedir. Hac Bekta "kadnlarnz okutunuz", "Kadnlarn okutmayan uluslar ykselemezler" der. Bylece kadnn toplumda yerini almasna ve "insan" ilemi gnnesine alr.
(72) Malatya Alevi airetlerindeki gzlemler iin bkz: H. Nedim ahhseyinolu - Malatya Balyan Aireti, ist. 1991, s: 31 v.d.

Bir Bektai iiriyle kantlayalm: Bektai kimsenin maln alamaz badet etmek iin tembel kalamaz Bir kadn stne bir daha alamaz Boanmaz olduka zevcesi sa. Hac Bekta'a gre kadn "eksik" deil, bu; kiinin, toplumun yanl dncesinin rndr. u dizeleriyle gerei ne adaa dile getirmitir: E kek dii sorulmaz, muhabbetin dilinde Hakk'kn yaratt, her ey yerli yerinde Bizim nazarmzda, kadn erkek fark yok Noksanlk, eksiklik senin grlerinde... u bir gerek ki -aratrmas lhan Cem Erseven'in deyiiyle* "Alevi - Bektai tarikatnn dier t a r i k a t l a r d a n ayrlm olduu tek yn, bu tarikatn toplum iinde kadnlara vermi olduu byk deerdir" (73). . Zeki Eyubolu Alevi-Bektailikte kadnn u konumunu saptar: Kadn ya durumu, evdeki ve toplumdaki konumuna gre ana'dr. yle saylr, yle sevilir. Kadn kocasnn, erkeinin yannda e'tir. Karlkl sayg ve sevgi temeldir. Ayn zamanda tarikat gereidir. Kadn bac'dr. Einin dnda btn canlarla kardetir (74). Eline, Beline, Diline Sahip Ol: Alevi inan dnyasnn kkenini "Eline, beline, diline sahip ol" yasa oluturur. Bu yasaklar nasya dinlerine zg bir yasaklar dzenidir. Byk olaslkla Alevilie Maniheizm
(73) Bkz: i. Cem Erseven - "Alevi-Bektailikte Kadn ve 'Feminizm' Alevilik stne Ne Dediler, Ant yay. ist. 1990, s: 79. (74) Eyubolu, s: 338. 64

zerinden gemitir. Maniheizmdeki "dilin, elin, belin mhr " aynen Alevi-Bektailikte vardr. Alevi-Bektai "Buyr u k " u bu " mhrn kiiyi ktlkten uzak tutaca"n vurgular (75). Zamanla bu yasaklar farkl trevlerde dile getirilseler de hepsinde doruluk pay vardr. undan: Tarihsel sreci ierisinde Alevi-Bektailik deerlerini gelitirerek daha genellemi, daha evrensel klmtr. Ahlak deerlerinin boyutlan ulusal kltrn de ierecek biimde genellemitir. Yani "elbel-dil" yasaklamas zamanla "yurdunu, kltrn, z dilini koru!" boyutuna kadar genilemitir. Yazarlarn bu anlatmlann birini kabul, tekilerini yadsmalanna katlmyorum. Soruna Alevi-Bektailiin deerlerini ulusallatrmas ve evrenselletirmesi asndan bakmak gerekir. Bu nedenle Maniheizm kaynakl olan bu ilkeler Alevi-Bektailikle zmsenip; hem Alevi toplumu, hem de ulusal boyutta genellik kazanmlardr. Bilindii gibi el, hrszlklan nlemeyi; bel, hakk olmayan cinsellikleri yasaklamay; dil, bakasn incitmemeyi, yalan sylememeyi amalar. Bunlar Cemlerde dualarla, gl beliklerle, tlerle srekli yinelenir. Birer eitim hkm olmulardr. Toplumun beynine ilenmeye allr. Bunlara uymayanlar Alevi toplumunca "dkn" saylrlar. "El-bel-dil" ilkesi "edeb" szcyle somutlar. AleviBektailiin ahlak anlay burada yatar. Yunus Emre bu anlay "Elin tek, dilin pek, belin berk tut" biiminde dile getirir. Kaygusuz Abdal; "Drt kitabn manas/Var eden ren edep" der. 19. y. yln Alevi Ozanlanndan Mir'ati ise bu ilkeyi yle dile getirir. Elsisiz belsisiz dilsisiz amma Gezeriz lemde erkekesine (76).
(75) Aklamalar iin bkz: Prof. Fuat Kprl - Prof. W. Barthold - islam Medeniyeti Tarihi, Diyanet ileri Ba. yay. Ank, 1973, s: 89; Melikoff, s: 86, 129; Ocak, s: 56, Bozkurt, s: 76, Fuat Bozkurt - Buyruk, ist, 1982, s: 102, (76) Atilla zkrml - Toplumsal Bir Bakaldrnn ideolojisi, AlevilikBektailik, Cem yay. ist. 1990, s: 211. v.d. 103

"El - bel - dil" ilkesine zamanla "iine, ana, eine sahip ol!" lemesi de eklenmitir. Bu Aleviliin ahlak ilkelerine daha yaamla ilgili bir ierik katm, boyut kazandrmtr. "El" il (=yurt=lke)", "dil", "z dil = yabanc diller karsnda Trke'nin korunmas, yaatlmas, gelitirilmesi", "bel" ise "oalmak, kltrn ulusal varln korumak ve yaymak" anlamlan yklenerek Alevi-Bektailik gncellemi, zamanmz asndan deerlendirilerek anlamlatnlmaya allmtr. Bu, Aleviliin geirdii tarihsel sre asndan ve zamana uygun yapya ulalmas bakmndan anlamldr. Tarihi E. Behnan apolyo Alevi-Bektailer'in "namusa ok nem verdiklerini" yazar (77). "Namus" toplumsal koullarda yaratlmaya allr. Namuslu olma koullan varsa, yaratlrca namuslu olunaca anlay egemendir Alevilerde. ncelikle o koullar yaratmak ama edinilir. Toplumbilimci Prof. Mehmet Erz alan almalan srasnda Malatya Alevileri arasnda kimi anlaylar saptar. Halk arasnda bunlar birer and, yemin sylemine dnmlerdir. rnein; "Bu szden dnersen, bu ikrar bozarsan, byk kz saklam kullardan ola msn?". "Ayalini yaln ayak gezdirmi kullardan ola msn ?"gibi... Anlalyor ki evlilii zendirici bir tutum egemen. Alevi babas kznn evlenmesi iin elinden gelen titizlii gstermek zorundadr. Bunu yapmayan ana-baba "makbul" grlmez. Erkeklerin elerine iyi davranmalan, gereksinmelerini gidermeleri, a-yoksul brakmamalan, ocuklann sevip gzetmeleri trelerindendir ve tarikat buyruudur (78). Alevi "Buyruk"u kadna nitelik bier. zellik arar. Drstlk ve ballk ister. Evlilii, yuva kurmay zendirir. Ai(77) apoylo, s: 318. (78) Alan almalar srasnda bu anlaylarn Muharrem Naci Dede (Av. Muharrem Naci Orhon) ve Ak smail Daimi'lerden derlendii grlyor. Bkz: Erz, s: 290 v.d.; Birdoan (1990), s: 362, 66

leyi toplumun temeli grd iin evlilii zorunlu kdar. M sahip olabilmede evlilik koulu arar. Evlenmemi insanlann tam ve yetkin olamayaca, inancn kurallann yerine getiremeyecei kansndadr (79). Alevi-Bektailikte kansn "tellak eyleme" "bekar kza sarkntlk etme", "derdine derman olmayan" su ve gnahlardandr (80). Alevi-Bektailik'te "livata" tr normal d ilikiler yasaktr ve grlmez (81). Bu anlaylardan trdr ki, Alevilerde -zina dndaher olur olmaz durumda kadn boanmaz, yuva yklmaz, aile oca sndrlmez. Kadn boayanlar ve aile ocan sarsc davranlarda bulunanlar "dkn" olur ve Cem'de yarglanrlar. Dndrcdr. Alevi-Bektai toplumu aile ve kadn konusunda bu kadar titiz olmalarna karn slami-eri evreler nasl olur da Alevilii bu yanyla sularlar. Oysa AleviBektailikte; Kadn boamak, ok eli evlilik yapmak, kadm fuhua srkleyici davranlarda bulunmak yoktur, yasaktr. Eline, beline, diline anlay vardr. Byle bir eitim ve yasaklama ierisindedir. Kesinlikle bakasnn namusuna bakmama anlay esastr. Btn kadnlar "can"dr, "bac"dr. " H e l a l i n i n dndakilere ukur zlmez" ilkesi vardr. Ein dndakilerle iliki kurulmaz. Oyna, odalk, metres, cariyelik olmaz. Buna kesinlikle uyulur. Uymayanlar "dknlk"le cezalandnlr. En ar ceza bu tr zina sulanna karlktr. Sulu Cem'in karanyla toplumca dlanr.
(79) Bkz: Fuat Bozkurt - Buyruk, st. 1982, s: 41 v.d., 52, 120. (80) Hakk Sayg - eyh Safi Buyruu ve Rumeli (Babaan) Bektai Erknlar, st. 1996, s: 33. (81) Bkz: F. Bozkurt - Buyruk, s: 23; Bedri Noyan - Alevlk-Bektalk Nedir, Ank. 1987, s: 190. 67

Doallkla bu iftiralarn arkasnda teden beri varolan devlet-brokrasi-ulema yatmaktadr. Devlet ulema ve brokrasinin (ehl-i rf ve ehl-i er) abasyla resmi devlet dininin dndakileri bask altna almtr. Alevi-Bektailie yklenenler de devletin bu tr tavnnn sonucudur. Bugn olan ve dnlenler de o gnlerin devamdr. O gnk yap bunun sonucu olan anlay bugn de konnmakta ve srdrlmektedir. Bugn zaman zaman basnda yeralan haberler AleviBektai ve tm demokrat, laik ve aydn evreleri incitse de o gnk karanlk dncelerin bir devam olarak grlmelidir. 1989'da kan iki haber insanlarmz zmt. Ankara Ayranc Lisesi retmenlerinden Ahmet Gnay derste; "erkeklerle kadnlarn el skmas zinadr. Bat'daki kzlar, Kzlbalarda olduu gibi nce babalaryla yatyorlar. Alevilerde kzlar babalaryla, erkekler de analaryla gece klar snnce ilikide bulunuyorlar", diyordu. stanbul Gaziosmanpaa"Mehmetik lkokulu Mdr Yardmcs brahim Demirkan'sa; "stanbul'da yaayan kadnlann yars fahiedir. Alevilerin kzlannn yzde yetmiinde kzlk zan yoktur. nk onlann aile yaam yoktur", diyebiliyordu. Bunlar ne lde doru, ne lde yanltr. Yant yukanda yeterince verildi. Bunlar bir takm hastalkl beyinlerin ve karanlk dncelerin hezeyanlandr. Gerekle ba olmad gibi, Alevilik dmanlnn somuta srtmasdr. Olaya bu balamda bakmak gerekir. Trkiye tarihinde feodallar ve burjuvazi srekli olarak kadn mal (meta) olarak grmtr. "Ortaklk", "ortaklaaclk" denince kadn da bu anlayn iinde dnmlerdir. Oysa bu, yaamn kendisini deil, feodal ve burjuvazinin kendi kafalarndakiin yansmalardr. Alevilie yklenen bylesi bir yansmann rndr. ALEVLKTE MTA NKAHI YOKTUR: Belli bir sre iin iki yann da isteiyle, belli bir cret
100 68

deme kouluyla kadn kiralama biiminde yaplan evlilie Mta denir. Ticaret, hac ve sava nedeniyle evinden bir sre uzak kalan insanlann kadnlarla yasal iliki kurmalann salamak amacyla eski Araplar'n getirdii bir kolaylktr. Mta evlilii slam ncesi Arap geleneidir. slamiyet dneminde de zellikle savalann uzun srd dnemlerde yrrle sokulmutur. Hayber Sava srasnda kaldnld Hz. Ali'ce syleniyorsa da, daha sonralan da uyguland grlmektedir. Taberi Tarihi gibi kaynaklara gre bizzat Hz. Muhammed de Mta evlilii yapmtr. Kuran'n Nisa: 24-25. ayetleri Mta evliliiyle ilgilidir ve karlnn (cretinin) verilmesi kouluyla Mta'ya izin verir. Bu evlilik usul Halife mer ynetiminin sonlannda tmyle kaldnlr. Bugn Snni kesim bu nikahn geersizliini benimser, ama. bu tr evlenmeleri "zina olarak" deerlendirip cezalan-' dnnaz. iiler arasndaysa halen uygulanmaktadr. Alevi-Bektailer'de ise kesinlikle byle bir evlilik ve nikah yntemi yoktur. Tarihlerinde de grlmemitir. Onlar evliliklerini yasal (resmi) yollarla yaparlar (82). Tark Mktaz Szengil gibi Alevilik dmanlannn Mta evliliini "Alevilikte de varm" gibi gstermeleri bouna bir uratr. Kt niyetten baka birey deildir. ALEVLKTE DKNLK KURUMU: Alevilik, su ilemeye kar yarg ve cezalandrma sistemini getinnitir. Alevilikte bu. demokratik yntemlerle yaplr. Yarglama Cem'de katlanlarn nnde yrtlr. Cemlerde talipler yargland gibi su ileyen ve yanllar yapan dedeler de yarglanr. Alevi yarglamalannn asl demokratiklii buradan kaynaklanr. Alevilikte su ileme ve yoldan kma "dknlk"tr.
(82) Ayrntl belgesel ve kantsal aklamalar iin bkz: Heffening "Mta", islam Ansiklopedisi, c: 8, s: 843-851; Turan Dursun - Din Bu, Kaynak yay. ist. 1991, III. bask, C: III, s: 32-38.

Su ileyense "dkn"dr. Basit sulara ihtar ve ayplama trnde cezalar verilir. Fakat asl nemlisi zina, hrszlk, kadn boama, nikahl kadnla evlenme, adam ldrme, "kul hakk" yeme trnde sulardr. Bunlar ar sular olduundan ar cezalar gerektirir. Bunlar "yoldan dme"yi gerektiren sulardr. Bylelerinin o toplum ierisinde yaama olana yoktur. Toplumunca dlanmlardr. Bu durum halkn, su ileyene kar bir boykotudur bir bakma. una dikkat etmek gerekir. Alevi toplumu "namus", "zina", "adam ldrme" ve "kul hakk" gibi sulan n plana karmtr. " K u l hakk"n zerinden kaldrmayan, hakszla urayann gnln/nzaln almayan Cem'e, Cemaate ve toplumun arasna dnemez. "Dknlk"le Hristiyan dnyasnda uygulanan "Aforoz"u bir tutmamak gerekir. "Dknlk", "kul hakk" iin kurulmu bir kuram; "Aforoz"sa kilise hukukunu korumak amacyla oluturulmu bir kurumdur. kisi arasnda kken, deerlendirme ve ama bakmndan hibir zdelik yoktur.

- I I "

KIZILBALIK ALEVLKTR
"Kzlbalk" sanki Alevilikten aynym gibi gsterilerek, bir takm karalamalara konu edilir. Dahas "kadn ortakl", "ana-bac tanmama" anlayyla zdetirilir. "KzlbalkAlevilik" topluma namusdlk ve ahlakszlk olarak sunulur. Doallkla burada bir ifte standart uygulanmaktadr. Alevi-Bektailii ho grmeyen kimi evreler, Alevilie deil de "Kzlbalaa" saldrarak, Alevi-Bektailie yeterince yklenmi olurlar. rnekleyelim: Ciddi Bir Ansiklopediden Gelen Karases: nl "Meydan Larousse Ansiklopedisi" "Antropoloji" maddesinde yaknlanyla cinsel ilikide bulunmay "kzlbalk" terimiyle aklamaya alyor. Hem de Mauss, LeviStrauss gibi nl toplumbilimcilerin gya (!) verilerinden yola karak. in ilginci Larauss'un yeniden dzenlemesi olan Milliyet'in yaynlad "Yeni Byk Larousse" da "kzlba" szn kararak paragraf olduu gibi vermi (1). Larousse'lerin ciddiyetsizlii yle. "Balarn karl olayn inceleyen Mauss, bunun en gzel rneini kadnlarn alnp veriliinde (evlilik) bulur. Mauss'un bir tabiat olay olarak grd Kzlbalk yasa Levi-Strauss iin ancak bir buyruun kart olarak aklanabilir. Yani sosyal bir olaydr. Bu 'anneyle, kz kardele veya kz evlatla evlenmeyi yasak eden bir kuraldan ok; anne, kz karde veya kz evlat vermeye zorlayan bir kural, yani tam anlamyla bir ba kuraldr' denilmektedir." Akla hemen u sora geliyor. Bu nasl bir inclemenin sonucudur? Hangi Alevi ya da Kzlba toplumunda grlmtr?
(1) Bkz: Meydan Larousse Ansiklopedisi, Sabah yay. c: II, s: 25; Byk Larousse Ans. Milliyet yay. c: II, s: 700.

100 7 0

Marche Mauss "Uygarlaamam Halklarn Dinleri Tarihi" profesr, Claude Levi-Strauss ise sosyolog ve etnolog olarak onun izleyicisidir. Gney Amerika ve Asya lkelerinde bulunmutur. Snni gayretkelii uruna Alevilere atlan iftiralar nelere mal oluyor? Elolu da bu iftiralara "mal bulmu maribi" gibi sanlyor ve iine geldii gibi kullanyor. Kavramlarn, gerein verilerine gre deil, bu verilere gre kumlan kalplara uyarlayarak, uygun balantlar kurup referanslar veriyor. lkemizde yaynlanan "ciddi" geinen ansiklopedilerse bu iftiralnn dzeltilmeden yaylmasna yardmc oluyor. Bir ulus, kendi eliyle kendi toplumuna ancak bu kadar ktlk yapar. Avrupa 'da Trk ileri zerinde Bir Karases: Prof. Cemal Kprl-Dr. Kari Stewrwald'n birlikte hazrladklar "Almanca-Trke Wrterbuch (Szlk) 'da, Almanya'daki ii ve ii ocuklarna "Kzlbalk (Bulutschande)" yle tantlyor: "Bulutschande: Yakn akrabalarla zina, Kzlbalk" (s: 119). "Kzlba: A k r a b a ii zina, aile ii zina v a p a n " (s: 317) (2). lkesinin belli bir blmn bu biimde tanyan bir rencide. insanda gelecek iin ne beklenir? Ulusunun teki kesimini sevmesi, saymas beklenebilinir mi? Bu biimde yetitirilen genlikte gelecekte bir ulusal birlik oluturmas ve onun iinde yer almas umulabilinir mi? Bunlar lkeyi paralamak, geleceini karaltmak amacyla gen beyinlere sakulmaya allan dncelerdir. lkesini, toplumunu zaten yeteri kadar tanmayan dardaki gen, toplumunun bir kesimini kt tanyacaktr. Kimi duygusal etkenlerle beslenen bu kanlar, bu gen(2) Bu kitaplar ve tanmlar iin bkz: Ali Aa Varlk - Hanedan- Ehlibeyt Neden Hor Grld, Can yay. ist. 1993. s: 58 v.d. 100 7 2

lerin beyinlerinde sonralan nasl silinecektir. Srekli krklenen din, mezhep dmanl toplumsal ayrlklar birlikte getirecektir. Hollanda'da yaamm srdren Ali Aa Varlk'n anlattklarna gre, oradaki iilerimiz gerekli duyarll gstermi, bu yaynlara kar protesto eylemleri yapmlardr. Karases Eitim Kurumlarnda: D lkelerde yaynlanan szlklerin benzerleri de Trkiye'de okullar iin yaynland. Franszca-Trke bir szlk. Aydn Karaahmetolu Fono yaynlar iin hazrlam. Danman ise Ali Bayram'dr. Anlamlandrmann gzden katn sanmyoruz. En azndan danmann szgecinden gemi bir almadr. Yanllk olarak dnlse, danmanca dzeltilirdi. Yazar ve danmann bilgisi ve bilin yapnca uygun dm bir anlamlandrmadr, kark olarak verilen szckler. Dilimizde "fcr" denilen Franszca "inceste" szc yaknlarn cinsel ilikilerinin yasaklln karlar. Fono yayn buna iki anlam vermi. Birincisi "Akraba ile zina", kincisi ise "Kzlbalk" (3). Hangi toplumsal olgu yaknlarla cinsel ilikinin Kzlbalk olduunu doruluyor, bilemiyorum. Olsa olsa kitabn yaznnn Alevi-Kzlba topluma kar hi de iyi niyetli olmad ve her yakalad yerde bu topluma kar zehrini kustuudur. En korkutucu yan gelecek kuaklarn kimlerin elinde yetitiidir. Bu zehir tortulan nasl insanlarn beyinlerinden kanlacaktr, bilemiyorum. Kitap zerine dikkatleri ilk eken Server Tanilli " Cumhuriyet Gazetesi" ndeki yazsnda zntlerini yle dile getiriyor. "nce donup kaldm, sonra tiksindim alabildiine. Rezil! Akl sra sz 'mum snd'ye getirmek istiyor.
(3) Aydn Karaahmetolu (Danman: Ali Bayrak) - Franszca - Trke, Trke-Franszca Szlk, Fono yay. st. 1989.

Ayol, o senin kulana flenen, yeryznn en hayasz yalan ve iftiralanndan biri. Yurdumuzun gzbebei topluluklardan birine kar. Ar ve hayay sen bileceksin de Onlar bilmeyecek, yle mi? Sonra, Anadolu'nun kltr mozayiinden sil Kzlbalan. Sazmza, szmze, airimize, iirimize ktlk der be! Utanmyor musunuz? Bu ne dmanlktr Tanrm ? Sen kalk, ayn toprakta ekmei ve suyu bltn bir halkn alrnna, gz gre gre "fcr" damgasn bas. Nas ktmser olmazsn ? Bir tutam aydnlk: Odur istediimiz ! Esirgeniyor ama. syan etmemek elde deil!..." Bu anlay dier szlklerdeki tanmlamalarla da srdrlmtr. Baknz; Remzi Yaynevince baslan ngilizce-Trke Szlk 'n ngilizce "incest" szcnn karl olarak "Aile ii zina. Kzlballk" olarak verilmitir. in ilgini yan gnmz Ankara Bykehir Belediye Bakan Melih Gkek Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdryken 21.08.1990 tarih ve 1262 sayl "olurlaryla bu kuruma bu szlkten yz tane aldrmtr. Pars Tulac'nn nkilap ve Aka Kitabevine hazrlad "Byk Trke-ngilizce Szlk "te "Kzlba" szcnn karl udur: "Gnahkr bir Mslman mezhebinin yesi. Ahlaki deeri dk olan. Gemite. ah ismail'in ordusunda, dk ahlakl bir snf (s: 501). A. Vahit Moran'n "Trke-ngilizce Szlk" nde de ayn dnce iletilmi. "Kzlba: Gnahkr bir Mslman mezhebinin yesi. Ahlaki deerli zayf kii." (s: 673) olarak tanmlanmtr. (Adam Yaynlan, 1985.) Redhouse Yaynevince yaynlanan "Yeni Redhouse
74

Trke-ngilizce Szlk" te "Kzlba: Cinsel yndef dk ahlakl kimse" (s: 662) olarak tanmlanr. Yine Redhouse Yaynevince yaynlanan "ada Trke-ngilizce Szlk" te "Kzlba" sz "Dk ahlaki deere sahip" (s: 227) tanmyla karlanr. Turhan Kitabe vince yaynlanan "Trke Byk Lgat"ta da "Kzlba" maddesi ayn ierikli tmcelerle tanmlanr. Verdikleri tanm udur: "Gnahkr bir Mslman mezhebinin yesi. Dk ahlakl kimse. Hafif merep, cinsel ynden zayf davranan" (s: 55) dr. Ayn yaynevinin Trke-ngilizce Byk Lgat 'nda "kzlba" szcnn karl "dk ahlaki deere sahip kii" olarak verilir. K.M.Vasf Okugil'in Kanaat Kitabevi'nde yaynlanans "ngilizce-Trke Byk Lgat" nda "incest" szcnn karl "Kzlbalk, akraba ile zina" olarak karlanr. Ayn yaynevinin Arif Cemil Denker ve Dr. Blent Davan'a hazrlatt "Almanca-Trke Byk Lgat" ta da "inzest" szc; "yakn kan hsmlar arasnda, yasak olan (memnu) cinsi mukavenet: Fcur, Kzlbalk, zina" olarak aklanr. Resul Akdimen ile Ekrem Uzbay'm nkilap Kitabevi'ne hazrladklan "Pocket Engilsh Dictionary" adl szlkte "incest", "akraba ile zina, Kzlbalk" demektir. Kari Steverwald tarafndan yazlan Otto Harrassowitz Verlag yaynevince baslan "Almanca-Trke Szlk "de "Blutschande-Inzest" szc "yakn akrabalarla zina, Kzlbalk" olarak verilir. Bunlar bilim adna, dnce adna, yazm adna, yayn adna, eitim adna, ksacas insanlk adna iren eyler. Alevilere tarih boyu byle bir kampanya yrtlmtr. Bu kampanyann bugn de eitim ve yayn kurululannca srdrld75

 grlmektedir. Yaplan ey Osmanl mantnn yaatlmasdr. Ne var ki bu Atatrk Trkiyesine yakmaz. Bu mantkla ve bu dnceyle ulusal birlik ve btnlk kolay kolay salanamaz. Bu insanlk dman, Trkiye dman mantk aradan ekilmelidir. Yeni Trkiye'nin yaratcs olacak olan yeni kuaklar bu zehirle zehirlenmemelidir. Yoksa lkemizin sonu karanla gider. Mezhepler ve Tarikatlar Tarihisi E.B.apolyo Sapla Saman Kartryor : E.B.apolyo kitabnn birok yerinde "mum sndrme"nin Rafizilerde ve Karmatilerde olduunu, Alevi ve Kzlbalarda kesinlikle bu tr ahlak d uygulamalann grlmedini belirtir (4). Byle olmasna karn, bir baka yerde Kzlbalarda evlilik olayn anlatrken II. Abdlhamit dneminde Alevi-Kzlba toplumu iin hazrlanan bir raporu kendi anlatm gibiymi vererek, okuru elikiye drr. Seyyidin nikh olayna yer veren blmnde, "iki nesib (musahip) birbirine hell olurlar". Kzlbalarda itikd ve detlerden birinin de "era sndrme" olduunu, ylda bir kez mutlaka yapldn, "seyyidin yanna en gzel kzlar ve yakkl gelinlerin oturtulduunu", sabahlara kadar "ikiler iilip raksedildiini" trnak iine almadan vererek bu kanlar sahiplenir konumuna der ve yazm hatasndan dolay Alevi toplumunu incitir. Nusayriler'in sabah ie giderken kanlannn kez "rahmini" perek, "senden kar ve sana dneriz" ayetini okuduklarn dayanaksz ve kantsz olarak yazmas bu toplumu zm, bir iftirayla kar karya brakmtr. Hangisine inanacaz ? lkine mi, sonraki yazdklarna m ? Kafasndaki, dncesindeki ve yazdklarmdaki bu karklk nedir ? Oysa Kzlbal, "toplumsal bir dzene ve bir
(4) Bkz: Enver Behnan apolyo - Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye yay. st. 1964, s: 256, 267, 384. (5) Bkz: apolyo, s: 283. 100

hukuk anlayna gre kurulmu bir tarikat" olarak tanmlyor (6). Toplumsal ve hukuk dzenlilii tayan bir tarikatta bu tr ahlak diilik ve dzensizlikler olas m ? yle sanyorum ki bu tr kuruntular apolyo ve apolyo gibi yazarlann beyinlerindeki kuruntulann izdmleri, yansmalardr. Veya yanllklardr. Oysa bunlann gerekle bir ilgisi yoktur. Edebiyat Dnyasndan Bir Karases : mer Seyfettin ders kitaplarna kadar girmi, Trk toplumuna kendini kabul ettinni, nl bir ykc ve romancdr. Kitaplar ocuklarmzn ve genlerimizin elinden dmez. Milli Eitim Bakanl'nca okullara ve rencilere okunmas renilmitir. Gel gr ki bu nl romanc da kendini Kzlbalk saplantsndan kurtaramaz ve yeri geldiinde zehrini kusar. "Harem" adl kitabnda Nazan'la Sermet adl kahramanlannn azyla syleyeceini syletir. Boanma yolunda olan bu ift birbirlerine yazdklar anlarn okurlar. Yazar bu kahramanlarnn azndan Alevi-Kzlbala baltasn indirir. Doallkla bizlerin kendisine ocukluumuzdan beri olan beenimiz ve sevgimize de baltay indirmi olur. Sz gediine koyarak Alevi-Kzlbal yle karalyor. lgili blm yle: "- Proniscuite ne ? - Evvel zamanda, insanlar, daha hayvanlara pek yakn iken ferdi izdiva yokmu. Sr halinde yaarlarm. Kabilenin btn erkekleri, btn kadnlarn msavi surette kocas imi. Nazan at: - Olur i deil... - Neye ? Basit bir tekilatn basit neticesi ? Doan ocuklarn anas babas da kabilenin biitn halk imi. Bu hl, yin gibi hl baz cemaetlerde devam eder. Mesel 'Kzlbalar' gibi...Ne ise...okuyorum:
(6) apolyo, s: 266. 77

Ktlarn almas, mumun snmesi...Her kadn yabanc bir erkekle ruhen birleiyor. Yalnz eskiden vcutlar birleirmi; imdi ruhlar...Bu vahet, bu iptidailik deil de nedir? (7). Hukuk Bilimi evresinden Gelen Karases: ki hukuk hocas evlenme erevesinde yakn akrabalarn evlenme/evlenememe durumunu incelerler. Amalan gya aile hukuku ve medeni hukuk alannda tarihsel, sosyolojik tesbitlerden yola karak Trk toplumunun aile yaatsna hukuk dzenlemesi getirmektir. Yasa d ocuklann durumuna "inceste" kavramyla yaklalr. Buna toplumumuzda ve tarihimizde dayanak aranr. Bu bilim adamlannn kuramlanna dayanak Alevi-Kzlba toplumunun yaatsnda bulunur. Bilinen iftria bir kez de hukuk bilgini geinenlerin kaleminde ve niversite krssnde yinelenir. te tesbitleri: "Anadolu'da ok yakn akrabas ile cinsi ilikide bulunan kimselere Kzlba derler. Bu szck ayn zamanda Alevi (ii) bir tarikatn ad ise de;birok yerde halk, ok yakn akrabas ile cinsi ilikide bulunan kimseye dahi 'Kzlba' demektedir. Kullanlan szck bir tarikatn ad olmas dolaysyla doru ve yerinde grlmezse de; sz geen fiilin dier cinsi ilikilerden bir szckle ayrt edilmesi halk arasnda bu kavramn ortaya km olduunu gstermektedir" (8). Bu hukuk hocalannn bilim dlklan, bilim adna ciddiyetsizlikleri bu kadarla da kalmaz. Bilim d dncelerini, yine bilim d yntemlerle kantlamaya alrlar. Dahas demokrat, laik ve aydn biri olarak tannan ve bu uurda yaamn ortaya koymu hukuk bilgini Prof. Muammer Aksoy'un
(7) mer Seyfettin - Harem, nl Kitabevi, ist. 1988, s: 29 v.d. (8) Halit Kemal Elbir - Evlenmesi Memnu Akrabalarn Evlenmelerinin ve Cinsi Mnasebetlerinin Ceza Meyyidesi ile Tehalidi Meselesi Karsnda Trk Hukuku, ist. 1947, s: 668 v.d.; Prof, Dr. Ferit H. Saymen Do. Dr. Halid K. Elbir - Trk Medeni Hukuku - Aile Hukuku, st. 1957, C: III, s: 417. 100

adn ve kitabn kullanarak bunu yaparlar. Oysa ki gnderme yaptklar bu kaynak, bu iki ciddiyetsiz bilim adamn (!) kantlamak orda dursun, tersini getirir. Bu hocalann Alevi-Bektailer hakkndaki kanaaann onlardan ok nceleri rtm ve tersini savunmutur. Demek ki toplum sevgisinden uzak olu, insan bilim adam da, hukuk adam da olsa eriatn banaz batana srkleyebiliyor, kantlan tersine evirttirebiliyor, kiiyi an gerisine drebiliyor. te Prof. Aksoy'un bavurulan grlerinin ilgili blm: " 'Kzlba' denilen bir ii tarikata mensup kiilerce, pek yakn akrabalar arasndaki cinsi ilikinin (hatta usulfru ve kardeler arasnda bile) uygun grld sylenmektedir. Anadolu'da halk arasnda 'Kzlba' denilen Aleviler hakknda bu gibi sylentiler olmakla birlikte, sz edilen bu yn kesin ve miisbet bir delille kantlanm deildir. (...) ileri srlen bu sulamalar, kanaatmzca, Alevileri ne olursa olsun mahkn ve yoketmek isteyen banaz Snni hocalarn, bunlar zerine halkn nefret ve dmanln ekmek iin garazkrca uydurduklar hayallerdir" (9). Yarg saduyulu okurumuzun... Gner mit Olayyla Ortaya kan Bilinaltndaki Karases: Gner mit'in gevezelii Alevileri yaralad. Gerici ve banaz evrelerin zehri bir kez daha kusuldu. Osmanl'ya gre hi de ilerlemediimiz, Atatrk'n amalad o zihniyet deiikliini gerekletiremediimiz, umanm anlalmtr. Osmanl Devleti Safevi yanls olarak grd Alevi toplumunu "Kzlba" olarak adlandnyor ve "Vatan haini" olarak niteliyordu. Bu toplumu yok edebilmek iin, her ran'a sefer dzenlendiinde Alevi kanm yapyor, binlerce Alevilerin mlklerini Snnilere ve dzen yandalanna datyordu.
(9) Prof. Muammer Aksoy- Kt Durumda Evlilik D ocuklar, Ank. 1943, s: 31. 79

Tescilli eyhlislamlarna ve ulemalanna Alevilerle ilgili fetvalar dzenlettiriyordu. Bu fetvalarda Alevinin "katli hell, mal haram" klnyordu. Cem trenleri yasaklanyor ve baslyordu. Alevi klasiklerine elkonuyor ve yaklyordu. Cemlerde yaplan dinsel trenler "fisk-i fcur" olarak niteleniyor, Aleviler srekli thmet altnda tutuluyordu. Mft Hamza'nn, bni Kemal'in, Ebussuud Efendi'nin ve daha birok ulemann fetvas bu karalamalar zerine oturtulmutu. Brokratlarn ve askerlerin tutumu bundan farkl deildir. Onlar devletin bu genel politikasn uygulamaya sokuyor, dzenin srmesi adna yaama geiliyorlard. Alevi-Trkmen boylarnn Rumeli'ye, Madon, Koron gibi Yunanistan'n batsndaki adalara ve Kbrs'a srlmelerinin nedeni buydu. Osmanl tarihi boyunca Aleviler bir bakma yeraltna ekilmilerdi. "Takiyye" denilen gizlenmeyi yaamsal grmlerdi. Ancak bylece cem-cematlerini yapyor ve varlklarn srdrebiliyorlard. Olduka da kan kaybna uramlard. Tarihte Alevi olarak bilinen birok yre, topluluk ve ky bugn Snnidir. Bu, Osmanl'nn sistemli basksnn ve Snniletirme politikasnn bir sonucudur. Daha XVII.y.yln balarnda Aziz Hdai Efendi gibi ulemadan kimileri devlete Alevi yrelerine camiler yaptrlarak, buralann snniletirilmesini nermekteydiler. Osmanl'daki bu toplumsal, siyasal ve ideolojik yaplan Alevi toplumunu karsna drd. Alevi toplumu, muhalif bir kimlik altnda hertrl bask, iddet, yldrma, karalama, aalama ve sulamaya karn varln koruyarak bugne kadar srdrd. Srdrd ama, yzlerce yl devletin menfi propagandasnn hedefi olarak doallkla. Medrese gibi devletin eitim kurumlan, cami ve tekkeler gibi Snni slamn inanibadet kurumlan toplumu Alevilerden uzaklatnc propaganda yaptlar. Osmanl yazn ve litaratr Alevilii aalayan paajlarla doludur. Bu dmanca almalarla toplumda Alevi100 8 0

likle ilgili hertrl aalamalardan oluan bir bilin oluturuldu. Kendini ve am aamayanlar, bu sahte bilinci bugnlere tadlar ve bugn yle veya byle kusuyorlar. Doallkla,bu salt Alevilie zg deil. Kumlu dzenin karsnda yeralan, baskc devlet dzenine boyun emeyen, adaleti, eitlii, paylamcl, toplumculuu, aydnlanmay, zgrl isteyen her dnce ve hareketin bana gelmitir. Gemite Batnlik, Karmatilik, gnmzde Komnizm gibi dzen ve hareketler bu karalamalann boy hedefi olmulardr. Kumlu dzen, karsndaki muhalif hareketi sndrebilmek iin toplumu en canalc noktasndan yakalam, muhaliflerini "kadn ortaklyla sulam, bylece yzyllarca dzenlerini srdrmeyi baarabilmilerdir. Ne yazk ki Gner mit gibi aydn geinenler dncesizce yaptklar " g a f larla katkda bulunmulardr. Oysa una dikkat etmek gerekir. Karnndaki ocuun kime ait olduunu tartmaya aarak, daha acs (kendi) "babasndan m aldn" aza alacak kadar haya daman atlam olan Gner mit'in hostesi ne Alevidir, ne de Komnist. Burjuva toplumunun bir bireyidir. in en acs byle bir aaln ierisinde olmasna karn kendisine "Kzlba msn?" diye sorulduunda "Estafurullah "la karlk veriyor. zr kabahatinden byk. Hem utanlacak bir konumda, insanlk ve kiilik onurunu inemi, hem de bu haline bakmayarak "Kzlbalk"! hor gryor ve tepki gsteriyor. Bunlar, yzyllardr bilinaltna ilenen dmanlklann kusulmasdr. Bank olmak amacnda olan toplumumuzu sokaa dker, aynlk tohumlann yeniden yeertir. Byle bilinsiz beyinlerin toplumumuza zarar vermesine tm demokrat, aydn, laik evrelerin izin vermeyeceine inanyorum. Gner mit Olaynn Ardndaki nyarg ve Toplumuzda At Yaralar: Alevi toplumu zaman zaman yaralar alyor. 1977'de TV'de yaynlanan "Ak- Memnu" filminde "Kzlbalk" ka-

ralanyordu. Alevi toplumunun tepkisi o gn pek gl olmamt. karlan ses, rgtsz toplumun gszlnn clz sesiydi. Fakat artk gnmzde Alevilik bir ykselen deerdir. Alevi toplumu kimliini kazanma srecine girmitir. Bu, haliyle rgtllk gerektirmektedir. 1995'lerin Alevi toplumu 1977'lerin Alevi toplumuna gre olduka ileridedir. Daha rgtldr ve kimliinin bilincindedir. Trkiye toplumunun bunu grmemezlikten gelmesi, gerekler karsnda devekuu gibi kafasn kuma gmmesi bir zm deildir. Alevi-Bektailik bir toplumsal gereklikdir, bir Trkiye gereidir. Bu toplum kmsenmemeli, grlmemezlikten gelinmemeli, onlann insan hak ve zgrlklerine deer verilmelidir. Yoksa Trkiye'deki demokrasi sakat yrr, insan haklan snavnda snfta kalr, kendi toplumunu kendisi bana sorun yapar. Doallkla bu ho birey deil. Aleviler sorunlu toplum zlemiyorlar. Gnen duyacaklan toplumsal ortam onlann zlemi. Yaplan gerei ban,paylamc ve toplumcudurlar. Bu nitelikleri onlann insanclk yann ne karmtr. Alevi toplumunu tanyan, aratran, inceleyen ve gzlemleyen yerli ve yabanclar bu kamdadrlar. nsanlar evreye, bakalarna kendi gzlkleriyle bakarlar. Kendileri naslsa bakalann da yle grrler. Sevecen Alevi toplumu insanlara sevecence yaklam ve srekli istismara uramtr. Kafas eriat banaz evrelerin yaratt iftiralarla doldurulmu ve o dorultuda koullandrlm insanlann Alevinin sevecen ve insancl yapsn grmesi, deerlendirmesi olas deildir. Doallkla kafasnda oluturduu zehirli tortuyu bilerek veya bilmeyerek kusacaktr. Zaman zaman Trkiye'de yumuranan "cevahir'ler bu trdendir. Gnlk yaammzda bu tr rneklere ok rastiamzdr. Bunlar ou kez eitli nedenlerle basna da yansyorlar. Gner mit olay bu yansyanlanndandr.
82

Anlatmlar hep "m"l olur. "Efendim duyduumuza gre". yahut "byklerimizin anlattna gre" denir ve balanr Alevileri aalayc uydurmalar anlatlmaya. Hi kimse ararmamtr, incelememitir. Bilimsel bir aratrmann sonucunu kimse vermez. Hep, kflenmi ve koullandrlm beyinlerin uydurduklan, yeni dmanlklarla bezetilerek aktanlr. Trk toplumunun modern deil, geleneki ve feodal yapsnn bir sonucudur bu. Okumu-yazm, dahas aydn geinenler de ayn biimde hareket ederler. "Dedemden, babamdan duyduuma gre" diyerek duyduklann anlatrlar. in ayb zaten burada. Trkiye'nin okumuu, aydm, yazan-izeri babasmn am ve zihniyetini aamyor. Bir geri ada, zamanda bocalayp duruyor. Trkiye'nin yerinde saynn, geriye kalnn ada gelimelere uzaktan seyirci kalnn nedeni ite bu. Gelimede, ilerlemede, adalamada halkna/toplumuna nderlik edecek, r aacak, yolgsterecek, toplumun lokomotifi olacak, okumu-yazm, aydn, sanat, yazar-izer kendi toplumunun gerisinde. in korkuncu budur. lkemiz asnda dtmz karamsarln nedeni bu. Gner mit'in gaf Trk aydnnn bu zavallln bir kez daha ortaya serdi sannm. Kald ki gerekler ok farkl. Bu asl gerekler/dorular aratnlp incelenmek ve ortaya konulmak istenmiyor, kanlyor. Dorular aratrlsa ve ortaya konsa, dorulan sylemeye bal kalnsa hi de yalanlar-yanllar yumanda boulmayacaz. Belki doru olmann, drst olmann, bir okumua, aydna,sanatya den doruyu syleme ve gerekten yana olma onurunu yaayacaz. Gerektiinde kmsenen, "Trk tarihini doru ve yansz yazmamlar" dediimiz yabanc aratnc ve tarihiler, yerli geinen Trk ve Mslman tarihilerden ve aratrmaclardan daha drs kalm ve doruyu sylemilerdir. Yabanc tarihilerin Anadolu'da ve Trk toplumlan hakkndaki grleri udur:
103

"Anadolu'da ve Trkler arasnda toplu fuhu yoktur". Alevilie dklnce eriat tarihiler ya azlarn kapyorlar, ya da karalama furyasn srdryorlar. Doruluk, yanszlk ve bilimsellik bunun neresinde. Oysa, Alevi-Bektailiin yaants, yaam felsefesi ve ahlaksal deerleri ok farkl. Hakkndaki bu tr gerici, banaz ve dmanca iddi alan rtecek durumdadr. "Eline, beline diline" ilkesi; ball ve drst davranmay gerekli klar. Aleviler bu ilkeyi yaama geirmilerdir. Alevilikte, "Harama ukur zlmez". Alevilikte kadna deer verilir. Zinann dnda kesinlikle kadn boanmaz. Soranm, bu yce deerler Aleviliin dnda hangi felsefede vardr ve hangi toplumca yaama geirilmitir? "Beline" drst olmay, namusunun-einin dndakilere bakmamay ve einin dndakilerle yatmamay savunan ve yaamna sokan, bir yaant ilkesi haline getiren kii/kiiler/toplum nasl olur da kzyla, bacsyla, anasyla yatar? Uydu mu, yakt m?.. Bu iftirann uyar bir yan var m?.. Bu iftiralar aklla, aklc dnceyle badar m?.. Elimizi vicdanmaza koyarak dnelim ve yantlayalm. Kadnn kt yola dn nlemek, ona yaam gvencesi salamak, ocuklara salkl byme ortam yaratmak iin hangi felsefe/toplum boanmay sfrlayacak lde azaltmtr?.. Yalnzca Aleviler... Bu Trkiye'de sosyolojik bir olgudur, gerekliktir. Bunlan Alevi-Bektailik ilke edinmi ve yaama geirmitir. Bu gerei hibir aklc ve yansz dnen yadsyamaz. Yeter ki olaylara drst, nyargsz ve ardniyetsiz baklsn. Ardniyetsiz, nyargsz, drst, aklc ve aratnc bir toplum zlemimizdir... Sannm, toplumumuzu bu tr iftiralardan ancak, bu deerlere sahip olmakla kurtarabileceiz. Trkiye'nin zlemi ve amac bu niteliklere ulam bir toplum yaratmak olmaldr.
84

Gner mit Olayyla Ortaya kan Trk Aydnnn Aymazl: 9. Ocak (1995) gn akam nterstar TV kanalnda izlediimiz bir proram bizleri zd, yaralad. Toplumsal bantan yana olan tm evreler ile demokrat, laik ve devrimci kesimler de bu proram karsnda yaralandlar. Toplum, tepkisini annda gsterdi. Tepki, Alevi toplumuna yakr bir tepkiydi. ll ve ilkeli oluu bunun gstergesidir. Gnl isterki lkemizde bu tr toplumsal birlik ve btnl yaralayan, kimi evrelerin onuruyla oynayan davranlar olmasn... Bu tutum ve davranlar sonucu yaralanan kesimler tepki gstermek zorunda kalmasn, sokaklara dklmesin... Bunlar bilerek mi yaplyor, bilmeyerek mi?.. Yani bu yaralayc sz ve davranlar planl ve programl birer davranlar mdr?.. Umanm bilinsiz yaplyordun.. Bilinli de, bilinsiz de yaplsa sonucu olumsuz. Rencide edici, krc, zc eyler... Sonuta ulusal ve lkesel birlik ve btnln zedelenmesine ortam hazrlayan davranlar bunlar. Kimsenin de lkemizi ve toplumumuzu byle bir ortama srklemeye hakk ve yetkisi yoktur. Alevi toplumu arbal ve oturakl bir toplum. Saduyulu olmay bilir. Geirdii tarihsel deneyim onlara bu nitelii kazand rmr. Daha zor koullarda yaam ve onur savamn verebilmitir. Bugn de vermesini, gerektiinde direnmesini, onurunu korumasn bilir. Onurlu insanlar, onurun deerini bilirler. Onurlu toplumlar da yle. Onurlu insanlarAoplumlar baka insanlann-toplumlann onuruna sayg duyarlar. Onursuz insanlarda/toplumda doallkla bakalannn onuruna saygl olmas beklenemez. Alevi toplumunun onuruna ynelik byle bir karalama karsnda, Alevi toplumunun ll direnci byle bir onur anlaynn sonucudur.
85

Biz Gner mit'in bilinsizce o szleri kullandna inanyor ve inanmak istiyoruz. Alevi toplumu bu adan onu balyor da. Ama, Kzlbalk-Alevilik-Bektailik olgusunun kendi yaad toplumun aydnlannca tannmayn sanmyorum balasn... Gner mit, bir TV program yapabilecek dzeye gelmi biridir. TV, bir yayn, kltr, eitim organdr. Bir uygarlk aracdr. Gner mit ve Gner mitl'ler yksek eitimler grerek, yabanc diller renerek, dnyay tanyarak buralara gelmilerdir. En azndan ben byle gryorum. Haritada yerini gsteremeyecekleri bir yerdeki toplumlan, yaantlan, siyasal hareketlerini bilirler, ahkm keserler. Ama kendi lkelerinde, birlikte yaadklan insanlan/toplumu tanmamalar, onlar hakknda birka kitap okumamalan, dahas babadan-dededen duyduklanyla yetinmeleri utandrcdr. Bence balanamaz olan budur. Ne yazk ki lkemizde basn, yayn, TV, yazn ve sanat ounluk bu kapasite ve nitelikteki insanlarn elinde. Toplumumuzun eitilmesi, kltrlenmesi ve bilinlenmesinde bu alanlar olduka etkenler. Babadan-dededen kalma Ortaa kalnts fanatik ve gerici dnce krntlaryla toplumu yourmann, szm ona bilinlendirmenin sonucu ne olur?.. yle sanyorum bugnden belli... Elimizde, Gner mit ve Gner mit gibi duyduklanyla "ov yapan'lara "Allah akl-fikir ihsan eyleye" demekten baka bir ey gelmiyor. Umarm yazan, izeri ve sanatsyla Trk toplumu bu olanlardan ders kanr ve kendisine eki dzen verir. Eitme ve bilinlendirme ii yapan bu kii, kurum ve kurulular hata ve cahillikleriyle toplumun huzursuzluklanna yol amaz, dahas gnenli ve bank yaamalann i edinirler. Doallkla bunun iin de nce kendilerini yetitirir, bilgilenir, yakndan uzaa doru yaad dnyasn tanrlar. Ama, nce varsa kafalanndaki ardniyetlii atmallar.
100 8 6

yle sanyorum ki, bu da bir zihniyet deiikliini gerektirmektedir. Trk aydnnn acil sorunu budur. Trk aydn henz ocukluk dnemini yayor. Amasz ve yetimemi bir ocuk... Trk aydn nce insan/toplumu sevmeyi amalamal. kinci olarak renmeli... En son retmeli ve bilinlendirmelidir. ncelikle bunlara kendisinin acil gereksinimi vardr. nk, bilgisi olmayann dncesi olmaz. Gner mit Olaynn Dndrdkleri: Gner mit'in nterstar TV kanalndaki ovundan toplumumuz iin kimi dersler karlmaldr. yle ki; Trk aydn yetersizdir. Aydn olduunu syleyen okumu kesim, aslnda okumamtr. Okumadklan bu tr gaflanyla bilinsiz olarak ortaya kmaktadr. TV gibi nemli bir yayn organnn programcs birlikte yaad toplumu bilmiyor, tanmyor. Bu toplum hakkndaki bilgileri dededen-babadan duyduklan kimi fanatik ve gerici kafalann Ortaa baskcl altnda rettikleri bilgi ve dnce knntlanndan ibarettir. Gnmzde Alevilikle ilgili yerli-yabanc onlarca kitap, aratrma olmasna karn Gner mit bunlardan hibirini okumam, okuma-inceleme gereini duymamtr. Gelenekilik ve gelenekiliin gerei olan szl bilgi edinme aydn geinen okumu kesim iin de geerlidir. Gner mit ve Gner mit gibilerinin yazl kaynaklara bavurmay, szl aktarmlarla yetinmesi, aydn ve kentli kesimin dahi gelenki toplum yapm kramadn gsterir. Trk toplumunun acil gereksinimi zihniyet deiikliidir. Gner mit kt niyetli olmadn sylemesine karn, bu varolan toplumsal gerei deitirmez. Trkiye'de tarihsel ynlendirmelerin sonucu olarak; bir kesim bir baka kesime kar ho bakmyor demektir. Bu ho bakmay feodal yapsn krm, kentlilemi ve aydn saylan kesimler ierisinde bile var. Gner mit'in bilinsizce dile getirdii anlay bu bakn

sonucudur, kantdr. Eitim grdn ve aydnlandm sanan okumu kesim bile gerekli zihniyet deiikliini yaratamam ve an gerisinde kalmtr. Birlikte yaad bir topluma hangi koullar altnda bu tr karalamalarn yapldn anlayamam, halk eitmeyi, bilinlendirmeyi stlenen bu kii ve zihniyet halkn gerisinde kalmtr. Geleneksel bilgilerle ve szl duyumlarla yetinmek, XXI. y. yla ulaan Trkiye toplumunu nasl ada teknolojiye, kltre, anlaya ulatrr?.. Bu tutumla adalalr m?.. Dndrc bunlar. Bireysel olarak dedesini-babasn amayan/aamayan oul, toplumsal olarak da bir nceki kua aamayan gen kuaklarn yaratt toplum, ileri toplum kabul edilebilinirmi? Bu yaratlan toplum ilerlemi-gelimi toplum saylr m? Ama, yle sanyorumki nceki dnemi aamayan toplum duraklamtr. nceki dnemin gerisine dlmesi kanlmazdr. Dededen-babadan edilirden duyum ve bilgi knntlanyla yetinen aydnlann varaca yer an gerisidir. Alevi aydnlan da bu durumda sonular karmaldrlar. Grld kadanyla yazlan-izilenler Alevi toplumu ierisinde kalmakta. Alevi toplumunun dna ulalamamaktadr. Alevi toplumunun dndaki okur Alevi yaynlanna yabancdr, uzaktr. Bunun eitli nedenleri vardr. 1) Alevi toplumu geni kitlelere ulaabilen yaynlar yapamamakta ve gnmzde en etkin bir iletiim arac olan televizyondan seslenememektedir. 2) Alevi toplumunun dndaki okur. Alevi yaynlann ciddiye almamakta, bu yaynlar karsnda ekingen davranmakta ve uzak kalmaktadr. Kanma gre Alevi toplumu bu olumsuzluktan amaldr. Sanat evreleri yozluk iindedir. Bunu, rnlerine bilinli-bilinsiz yanstmaktadrlar. Oysa, sanat ve sanat toplumun lokomotifidir. Toplumu iyiliklere, yeniliklere, ada anlaylara ulatnr. Tarihsel misyonu budur. Ahlaksal k sa100 88

nat ve sanaty toplumun gznden drr, toplumu sana ve sanatdan uzaklatnr. Topluma ulamayan sanatn ve sanatnn bir yaran ve gerei olamaz. Her trl ahlakszlklann sanat ve sanat rn olarak sunulmas, toplumu sanat ve sanatdan kopanr. Gner mit'in nterstar'daki ovunda hostesin karnndaki ocuun kimden olduunu tartmas, baba aramas, dahas-ima olarak da olsa- kendi babasndan aldn syleyecek lde bir zillete derek toplumsal deer ve ahlak yarglarn hiimsemesi, sanat ve sanatlk adna zcdr ve Trkiye toplumu iin talihsizliktir. in ilgin yan byle bir zillette olan birinin kendisine "Kzlba msnz?" diye sorulduunda, bu soruyu "Estafurullah" la karlamtr. Bu lde zillete dm, kadnlk iffetini sfrlam birinin iinde bulunduu durumunu Kzlbalktan daha stn grmesini hibir manta, insanlk anlayna, sanatla ve ahlaka sdramyorum. Trkiye bu tr sanat geinenlere sahip olduu iin geleceinden endie duymaldr. yle sanyorum ki herkes apkay nne koyup olanlar birkez daha deerlendirmeli, birkez daha dnmelidir. Bu lke hepimizin. Kurtulu da bizlerden gelmelidir. Kimsenin sanat adna, bilgisizliinden ardniyetlik uruna, yahut kendi aymazlnn sonucu olarak lkeyi i savaa gtrmeye hakk yokt.ur. Bunun nlemleri alnmaldr. Doallkla aaland iin protesto eden ve direnenlerin tutuklanmasyla deil. Devlet bunu, toplumunu eiterek ve bilinlendirerek yapmaldr. Toplumun birbirini tanmasn ve sevmesini salayarak yapmaldr. Oysa Kzlbalk Aleviliktir: Birok yazar olsun, sradan halk olsun bu tr eylerin Alevi-Bektailerde olmadn, yalnz Kzlba ve Rafizi topluluklannda grldn yazarlar, sylerler. Yanl. Varsa heriki toplulukta da var. Yoksa, hi birinde de yok. Bu tutum kaamaka sulamadr. Drste davran deildir. Bir ifte

satandarthktr. Oportnisttiin danskasdr. Drstlk, yanszlk ve bilimsellikle badamaz. Alevilik tarih boyu eitli yerlerde eitli adlarla anlmtr. Bu adlarn verilmesine belli kskanlk, ktleme gibi etmenlerin yan sra, onlann kimi giyimleri ve davranlar da rol oynamtr. Alevilere en yaygn olarak "Kzlbalar" denilmitir. Sulama ve aalamaya ynelik olarak "Rafzi", "Mum sndrenler", ran iileri ise Farsa "era kan" kullanmlardr. Anadolu'da "Tavan yemezler" , Maku'da "Karakoyunlular" Urmiye'de "Abdal Beyliler" glistanda "Gulyailer", Karada'da (Tebriz yresi) "amlular", Karaba'da "Milliler", Mehed'de "Ali lahiler", Tebriz'de "Guran", ran'da "Ehl-i Hakk", Anadolu'da ise yerine gre "Alevi", "Kzlba", "Gruh- Naci", "Sofi Srei", "ah Safi Srei", Tahtaclar", "epniler", "Bektailer"; Osmanl dnemindeyse "Kalenderiler", "Haydariler", "Abdallar", "Cavlakiler", "Torlaklar" ve "Iklar", "Camiler", "Ethemiler", "shakiler", "emsiler", "Hurufiler"... gibi adlar almlardr (10). Alevilik tarihinde "Alevi" ad pek yaygn deildir. lk dnemler Hz. Ali'nin ailesinden, onun soyundan gelenlere ad olarak verilmitir. X. - XI y. yllara kadar kullanlmtr. Giderek kapsam genilemise de Osmanl tarihi boyunca -birka istisna dnda- kullanlmaz. Akpaaolu, Neri, Peevi, Hoca Sadettin, Solakzade, Gelibolulu Ali, Naima ve daha birok Osmanl vakanemesini (kronik) taramamza karn, "Alevi" adna rastlayamadk. "Kzlba" ad yaygn. O da Safevilerle birlikte ortaya kyor. ah smail'in babas ah Haydar dneminde (1460-1488) bu "Kzlba" ad domutur. O dnemler Safeviler'in yandalar krmz bir serpu giyerler. Balangta
(10) Bkz: Abdlbaki Glpnarl - "Kzlba", slam Ansiklopedisi; M. E. Bak. yay. c: VI., s: 790; Nejat Birdan - Anadolu'nun Gizli Kltr Alevilik, ist. 1990, s: 207 v.d.; Prof. Fuat Kprl - "Abdal", Birdoan'n (1995) kitabnn ekinden, s: 437 v.d., 435 v.d., 441 v.d. 100 9 0

siyasal bir ad olur. Giderek dinsel ve mezhepsel bir renk kazanr. ah smail'in de "Divan" nda kesinlikle "Alevi" ad yoktur. Srekli "Kzlba" deyimi kullanlmtr. Osmanl kronikleri de yar svme anlamnda ran'dan ve Safeviler'den sz ederken "Kzlba" deyimini kullanmlardr. Balkanlar'da da "Alevi" deil, "Kzlba" deyimi kullanlmtr. Bu yrelerde Alevilere "Babailer" de denmi, ou kez bu ad kullanlmtr. Ancak 19.y.yldan itibaren "Alevi" deyimi Trkiyede teki trev ve adlarn da yerini alrcasna kullanlr. "Alevi" ad Ali'ye ballktan gelir. ran'da kullanl da bu anlamdadr. Zamanla Suriye'de geleneksel "Nusayri" szc de yerini "Alavi (Alaouite)" ye brakmtr (11). Ksaca "Kzlbalk" Aleviliktir. Ayn bir "Kzlba" topluluu, toplumu ne grlmtr, ne de vardr. Dolanbal yollarla Alevilii aalamak iin "Kzlbalk" a bir takm eyler yklenir. Bunlar genelinde Aleviler iin yaplan iftiralardr. Bunlara gerekli yantlar zaman zaman verildiinden, ayrca deinme gereini duymuyoruz. Kzlbal (ya da Alevilii) namus bakmndan aalamak teden beri var olan ynetimin ve ynetici snfn genel tutumudur. Bu Burjuvazinin beynindeki ktlklerin yansmasdr. Gnmzn nl Bektai halifelerinden Turgut Koca Baba bu karalamaya u yant verir: "Bizim yolumuzda her leke silinir. Hatta katran lekesi dahi silinir. Sadece ve sadece namus lekesi silinmez. Muhammed-Ali yoluna namus lekesi olanlar giremez. Bizim yolumuza namus lekesi olanlar gelmesin" (12). Namus, Alevi toplumunun en duyarl olduu noktadr.
(11) "Alevi" adnn ve kavramnn tarihsel sre ierisinde yklendii anlamlar zerine bir zmleme denemesi iin u almamza bkz: Baki z - Alevilik Nedir?, Der yay. st. 1995, s: 172-178 aras. Ayrca bu konuda geni aklamalar iin bkz: Prof. irene Melikoff - Uyur idik Uyardlar, Cem yay, ist. 1993, s: 25 v.d., 33 v.d., 54 v.d., 102 v.d. (12) Turgut Koca'nn szleri iin bkz: Varlk, s: 77.

Dnya anlaynn temel ilkesi ve yaama biiminin z-eksenidir. Bunu ok iyi bilen siyasal slami evreler Alevilie hep bu ana ekseninde saldrm, en duyarl noktasnda vurmaya almtr. Bu, feodalitenin ve burjuvazinin ynetimde kalmada tarih boyu edindii deneyimlerinin sonucudur. Geri gne balkla svanmyor ama, amur atnca da izi kalyor. Ynetimde kalmay i edinmi evreler bunun bilincindeler ve zaman zaman kullanmaktan da ekinmiyorlar. eitli kurumlar yoluyla toplumun bilincine yerletirilen bu tr aalamalarn silinmesi olduka zor. Ahlaksall yaamna eksen alan Alevi toplumu tarihi boyu savam vermesine karn, bu bilin tortusunu skp atamamtr. Bugn bilmeden de sylense, ov olarak da dile getirilmi olsa, bu tr karalamalann toplumun bilincinde yer edindiini, en az tortusunun korunduunu gsterir. slam ve Osmanl burjuvazisi baarmtr bu ii. En nemli kartn, en nemli canalc noktasndan vurmu ve bu yaralarn gnmze kadar kanamasn salamtr. Gl feodal ve burjuva iktidar gl olduunu kantlamtr. Gcyle ve marifetinin kustuu zehirle vnyor olmaldr.

- -

RAFZ DENEN BR TOPLULUK VAR MIDIR?

Szck Olarak Rafzilik: TDK'nn "Trke Szlk" "Rafizilik"i ia mezhebinin bir kolu ve bu koldan olanlarn inanc olarak veriyor. nl dilci emseddin Sami Bey de "Kms-i Trk "sinin "Temel Trke Szlk" olarak Tercman gazetesince yaynlanmnda "ii frkalarndan" olarak verir. Milli Eitim Bakanl'nn "slam Ansiklopedisinde de maddenin yazan nl dou bilimci Kramers Rafzilii "iiler iin kullanlan adlardan biri" olarak niteler. Yalnz ii kollanndan herhangi birinin ad olmadn da belirtir. Szck olarak Ebu Bekir ve mer'in halifeliini kabul etmeme eylemiyle (rafaza) trediini vurgular (1). "Meydan Laorusse" de "Rafz"n "brakma, terk etme" olduunu yazar (2). Orhan Hanerliolu'na gre "Rafzilik", "Ebubekir'le mer'in halifeliklerini yadsyanlarn Alicilii"dir. "Brakanlar" anlamna gelen Arapa "rafz" ve "rafaza" szcklerinden tretilmitir. Ali'ye ar ballk gsteren bir anlaytr. iiliin bir koludur. Bunlar Peygamberden sonra Hz. Ali'nin halife olmas gerektiini ileri srerler. Daha sonralan Osman ve Muaviye'yi de yadsmlardr. Tann'nn Ali'den belirerek dnyaya yeniden geleceine inanrlar. VII. y. ylda savunulan bu dnceler "Batnilik disiplini ierisindedir". Hanerliolu'na gre; Rfzilik, Btnilik, iilik ve Alevilik deyimleri temelde ayn anlayta olanlan dile getirir (3).
(1) Bkz: J. H. Kramers - "Rafiziler", islam Ansiklopedisi, C: IX, s: 593. (2) "Rafz" maddesi - Meydan Larousse, Sabah yay. C: XVI, s: 396 (3) Orhan Hanerliolu - inan Szl, Remzi Kitabevi, ist. 1975, s: 531. 103

92

Prof. Brockelmann'a gre "Rafzilik"in slam d bir kayna/kkeni vardr. slami dnemde btn Rafzilere "zndk" denir. Zndk, "Sasaniler'de Avesta Ortodoks akidesine kar, bunun yeni bir yorumunu (zend) yapmaya cesaret eden herkese verilirdi. Sonradan bu ad zellikle Mani ve Mazdek dininde olanlara verilmitir" (4). Aleviler arasnda olduka tannan Halil ztoprak "Rafizilik"in "dnyay terk etmi, hayr yol tutan" demek olduunu yazarak Kuran'n Ali mran suresi 200. ayetini rnek verip, szcn oradan ktn sylerse de; Kuran'n hibir evirisinde ad belirtilen ayette bu szce ve uzak-yakn anlamna rastlayamadk (5). ztoprak'n tanmlamas zoraki bir anlam yklemedir. Bu anlam, Rafziliin k ve tarihsel sreciyle badamaz. nk Rafizilik znde kumlu dzene ve ortodoks dinlere tepkidir. Dine katca sanlmak deildir. ran iilii in de Ayn Sulama: "Rafzi" ad gerek ran', gerek ran iiliini, gerekse Anadolu Aleviliini sulamak, ayplamak ve aalamak iin kullanlmr. Bugn de ayn anlamda kullanlmaktadr. A. Glpnarl iilie ilikin, kadn konusunda ahlak d gstermek amacyla yazlan eri-slamc yaynlardan bir takm blmler aktarr. Bunlar, "Rafizilik" ad altnda iilie yaplan sulamalardr. rnein; "Rafiza'mn yz erkein adeti beklemeden buluabilecei (...), onlarca iddet de bulunmadn (...)" kaynaklardan saptyor. Hakl olarak u soruyu yneltiyor. "ia'nn hangi fkh kitabnda grmler bunu?" (6). Nedeni belli; karalama, iftira...
(4) Prof. Cari Brockelmann - islam Uluslar ve Devletleri Tarihi (ev.: N. aatay), TTK yay. Ank. 1992, s: 92. (5) Bkz: Halil ztoprak - Kuran'da Hikmet Tarihte Hakikat ve Kuran'da Hikmet incil'de Hakikat, Can yay. ist. 1990, s: 61 v.d. (6) Bkz: Abdlbaki Glpnarl - Tarih Boyunca islam Mezhepleri ve iilik, Der yay. ist. 1979, s: 98-135 aras. Alnt s: 103. 100 9 4

Osmanl'da Rafzi Ad Nasl ve Neden kt?: Osmanl kaynaklannda "rafzi" szne tmyle siyasal bir yafta olarak Snniliin dndaki kesimler iin, bir karalama/aalama nitesi olarak kullanldn gryoruz. Bu ad ve nite zellikle XVI.y.yldan itibaren Osmanl'da bir siyasal terim olarak grev yapmaya balamtr. Bundan olacak ki, tarihi E. Behnan apolyo Alevilii aklamaya alrken, zellikle Rafizilik'ten ayr tutmaya alm; "Mum sndrme ve hereyi mbah saymak bu Rafizilerdedir. Kzlbalara dman olanlar Rafizilerin bu kt detlerini onlara yklerler" (7) der. Halkmzn deyiiyle "vur abalnn abas" nadir bu durum. Rafziliin Siyasal Olarak Ortaya k: , Rafizilik hakkndaki grler farkldr. ou yazarlara gre iilik; Gulat, Zeydiler ve Rafiziler'den oluur. Ksaca Rafizilik, iiliin bir koludur. Rafizilik ilkin Ebu Bekir'le mer'in halifeliine kar kanlarla balatlmtr. Kimileriyse Hz. Hseyin'in torunlarndan Zeyd bin Ali'nin Ebu Bekir'le mer'in halifeliini onaylamamasna kar kanlarn balatt hareket olarak grrler Rafzilii (8). Grld kadanyla Zeyd pek toparlayc olamaz. Dncelerini geni kitlelere benimsetemez. Kimi ii evreler Ebu Bekir'le mer'i "gasbc" grmezler. Zeyd'in Emevileri de lanetlememesini isteyerek ondan ayrlrlar. "Rfza" (ayr yola gidenler) adn alrlar. Bu adn kendilerine nce Zeyd'in deil Mugire b.u'be'nin verdiini kabul ederler. Rafziler, nce Zey'in kardei Muhammed b. Ali'yi, sonra da olu Cafer'i ger(7) E. B. apolyo - Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, s: 256. (8) Esat Korkmaz - Alevilik Bektailik Szl, Ant yay. st. 1994, 2. bask, s: 290 v.d.

ek imam olarak ilan ederler. Ne var ki bu kimseler Rafizilerle hi ilgilenmezler (9). Prof. E. R. Flal'ya gre "rfzi" sz drdnc imam Zeynelabidin'in olu Zeyd (699-740)'in Emeviler'in Irakeyn valisi Yusuf b. mer es-Sakafi'ye kar ayaklanmas srasnda edebiyata girmitir. Kendisini yalnz brakan adamlarna "beni brakp katnz, terkettiniz (rafaztumni)" der. Bu olaydan sonra Zeyd'i yalnz brakanlara "rafizi" denmitir (10). Edebiyatta ve siyasal-ynetsel evrelerde siyasal bir terim ve ad olarak srekli kullanlmasna karn var m byle bir din, mezhep, tarikat, devlet ve topluluk?.. "Terkeden" anlamn yitirerek zamanla "sapkn, sapm, dinden km" anlamna dnen Rafiziler; nerede devlet kurmu ve nerede yaamlardr?.. Nerededir bu Rafizi topluluu?.. Ne gemite, ne de gnmzde ayr bir Rafizi inanc ve topluluu yoktur ve olmamtr. Dn olduu gibi bugn de siyasal-ynetsel evreler bu tr siyasal ierikli terimler arkasna snarak insanlar sulayp bask altnda tutmaya almlardr. Bu, toplumu baskyla ynetmenin bir yolu olarak grlmtr. Tm Batni akmlar ve Alevi-Bektailik bu yolla yok edilmeye allmtr. Rafzilik olaynn ierii budur. Snnilik d akmlan ve inanlar nlemenin bir yoludur bu.

-IVALEVLK YAHUD KAYNAKLI MI? "ABDULLAH BN SEBA MASALI"

Tank Mmtaz Szengil " T a r i h Boyunca Alevilik" adl kitabnda oktan bilimsel ispata kavumu bir konuyu grmemezlikten - bilmemezlikten geliyor (1). Aleviliin kumluunu bir Yahudi olan bni Seba'ya balyor. Dahas Ali'nin halifelie geliini de bni Seba'nn abas olarak gryor. Cemel ve Sffn savalarn da kardn syleyerek Muaviye'yi aklamaya alyor. Ali'nin "Allahln" da bu kiinin topluma kazandrdn yazyor. Bu grleri 12.5.1993 gn HBB TV. kanalnda vaiz Hasan Ali Buldan da aynen yineledi. Ksaca Alevilii bir "Yahudi Tezgah" olarak sundu. Grlyorki gerekler / dorular tmyle baka da olsa, insanlarn grmek istememeleri durumunda yllanm yalanlar / iftiralan temcit pilav gibi stp stp insanlann nne sreceklerdir. Ayn yalanlar / yanllar engel sakz gibi srekli inenecektir. Bu sa tandansl insanlann, kafalann gerekler karsnda kuma gmen karanlk dncelilerin yaptklan da byle: Gerekleri-dorulan grmemezlikten gelmek... Halen odunumun paras deyip diretmek. Ama kar dncayi yok klmak, yanl da olsa kandi grnn egemenliini salamak. Yaplan ey bu. Oysa, doru olan bu deil. Doru/gerek olan yetkin bir slam tarihisi olan Abdlbaki Glpnarl almalaryla tantlad. Yllar oluyor ki onun " T a r i h Boyunca slam Mezhepleri ve iilik" ile "Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar" adl

(9) Julius.yVelIhausen - islamiyetin ilk Devrinde Dini - Siyasi Muhalefet Partileri (ev.: F. Iltan), TTK yay, Ank. 1989, s: 158 v.d. (10) Prof. E. Ruhi Flal - Trkiye'de Alevilik-Bektailik, s: 13 v.d. 96

(1) Bkz: Szengil, s: 10 v.d. 97

yaptlar okurun elinde (2). Bu almalar Abdullah bin Seba'nn yaamam bir kii olduunu, bunun bir uydurma ve teden beri gelen belli evrelerin bir "masal "ndan baka birey olmadn tarihsel verilerle kantlad. Yeniden ayn iftiralara saplanmaya neden gerek duyuluyor, bilemiyorum? "Masal" Ne Diyor?: Abdullah b. Seba Yemen Yahudilerinden. Zamanla Mslman olmu. Yahudilikteki Yua hakkndaki kansn Mslman olduktan sonra Ali'yle zdetirmi. Her peygamberin bir ardl (vasiysi) olduundan Hz. Muhammed'in de ardl Ali'dir. Peygamber Muhammed son dnemler yeniden dnyaya gelecektir. Mazdakilerde olduu gibi servet ve mal ortaka datlacaktr. Ali, Tann'nn grnmdr, Tanrdr. bni Seb'ysa onun peygamberidir. Galiyecilikin kurucusu bni Seb'dr. bni Seba, Kfe, am ve Msr' dolaarak bu grlerini; Ebu-Zerr, Ammr, Ebu Bekir'in olu Muhammed, Ebu Huzeyfe'nin olu Muhammed, Udeys olu Abdurrahman, Suhn olu Ssaa ve Malik'l-Eter gibi slamn byklerine kazandrr. Dnlmesi gereken birey var: Ebu-Zerr srlyor. Rebeze kukulu bir biimde lyor. Ammar'la Abdullah b. Mesud dvlyor. Halife Osman'a kar ayaklanmalar olurken, eylemciler kyma uratlyor, bu adama hi kimse rastlamyor. Bu adam hibir yerde grlmyor, izlenmiyor. Cemel Sava'ndan sonra da izine rastianmayacaktr.
(2) Abdullah b. Seba Olaynn bir "uydurma", bir "masal" olduunu kantlayan almalar iin bkz: Murtaza'l-Askeri - Abdullah b. Sab Masal; Bir Yalancnn Dzmeleri, (ev: A. Glpnarl), Baha mat. ist. 1974; Abdlbaki Glpnarl - Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatler, Gerek yay. ist. 1969, s: 33-37; Abdlbaki Glpnarl - Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, Der yay. st. 1979, s: 91-97. 98

"Masal"n Kayna Kim?: "Masal", bir "rivayet"ler zinciri oluturuyor. Hep birbirinden aktarak almlar. "Acaba" sorusu akllanna gelmemi veya getirmemiler. Yahut da Arap yazarlannn ilerine byle gelmi. Bu "masal" bni Ebi-Bekr, Seyften ve bni Esir'den alyor. bni Asakir'se Seyften alyor. Zeheb, Seyf ve Taberi'den aktaryor. Bakalannn dorudan kayna Taberi'dir. Sonradan gelen doulu ve batl tarihi ve doubilimcilerinin tmnn kayna Taberi'dir. Taberi bu "masal"a ve yalana ilk inanan tarihidir. evresine ve sonraki kuaklara da o yaymtr. Taberi bu yalan haberi Seriyy b. Yahya adl birinden uayb araclyla almtr. Zehebi ise kaynak olarak Yezid'e, o da Atiyye'ye, o ise Seyfe dayanr. Bu durum rivayet aktanm, yani bir bakma yalan/"masal" aktarm biiminde sryor. Taberi'yi S e y f e Balayan Seriyy Kimdir? Seriyy b. Yahya b. Ayas (l: 167), Taberi (do: 224) domadan elliyedi yl nce lmtr. liki kurulamaz. Seriyy b. smail olmas da olas deil. Bu kii H. 103'de lmtr. Geri, Taberi Seriyy b. Yahya diye bu adamn babasnn adn da anar. Yalnz 327'lerde len bu kii; ne kimseden rivayet almtr, ne de bir bakas ondan rivayet aktarmtr. Rivayetilerden, 258'lerde len Seriyy b. Asm b. Sehl ise kaynaklarda "yalanclkla" sulanmaktadr. uayb bilinmiyor. Atuyya ise 110'da len Atyyat'l-Avf mi, yoksa 121'de len Atyya b. Kays m? Seyf in lm 170'den sonra olduu iin birincisi olamaz. kincisiyye aml'dr. Seyfle hi grmemitir. Yezid'in kim olduu belli deildir. Grlyor ki bir yalan ve uydurma yumayla kar karyayz. Bir Baka Aktarma Yaplan Seyf b. mer Kimdir?: sseyid kabilesinin Temim boyunun birka oyma za99

manla bir araya gelir. "Brcmi" adyla yeni bir oymak doar. Seyf bu oymaktandr. Kfe'lidir. Badat'a yerlemitir. Harunreid zamannda lmtr. Kitaplarnda slamn ilk kurulu dnemim anlatr. Ebu Bekir'e kar gelenleri "slamlktan dnm" olarak niteler. Yorumlar gelitirerek meyyeoullanm savunur. Roma, am, Filistin ve ran'n alnn anlatr. Osman'a kar ayaklanmaya, ldrlmesine ve Cemel Sava'na deinir. Seyf kitaplarnda yzelliye yakn kahraman Hz. Muhammed'in sahabesi arasnda sayar. Bir takm kentleri de bu kahramanlara "fethettirir". Oysa bunlann hibiri Hz. Muhammed'i grmedikleri gibi, yaamamlardr da. Sz edilen kentlerin (13 tane) hibiri de kurulmamtr. lgin! Rical kitaplannn Seyfle ilgili grleri unlar: f Yahya b. Muin (l: 846): "Hadisi zayf ve gevektir. Onda hayr yoktur". Nesei (l: 915): "Zayftr. Hadisini brakmlardr. Ona ne gvenilir, ne de emindir". ler". bn Ebi-Htm (l: 938): "Hadisini brakmlardr". b's-Sekn (l: 964): "Zayftr". bni Hbban (l: 965): "Uydurduu rivayetleri gvenilir adamlar azndan aktanr. Zndklkla yerilmitir. Rivayet uydurur denmitir". Dru Kutni (l: 995): "Rivayetleri zayftr. Braklmtr". Hkim (l: 1014): "Rivayetlerim brakmlardr. Zndklkla thmetlenmitir". Firuzbdi (l: 1414): "Zayftr". bni Hacer (l: 1448): "ok zayftr". Suyti (l: 1505)" "ok zayftr".
100

Safyddin (l: 1517): "Onu ok zayf saymlardr". Savalarda binlerce insan ldren, dnya dolusu ganimetler edinen, rmak ve denizleri l yapan, lleri denizlere eviren, olaylan ve yllan deitiren, kahramanlar ve kentler icad eden, tek rivayeti kendisi olan, alabildiine kabile ovenizmi gden, sonsuza dek kalacan bildiren, hayvanlan konuturan, olmayan ve olmayacak olaylan uyduran Seyf b. mer'in bu snrsz muahilesi bir Abdullah b. Seba dourmu ve kimi istismarclara, din ve mezhep yobazlarna malzeme sunmutur. Onlar da bylesi bir muahilenin sunduu gereleri yllardr kullana kallana bitiremiyorlar. Seyf b. mer'in anlattklan ne ia, ne de Snni hadis ve tarih kitapannda kesinlikle bulunmamaktadr. Bununla birlikte Abdullah b. Seba, biraz Ammar'n, biraz da Eb-Zerr'in yaamlarndan esinlenerek Seyfce uydurulmu, gerekten bir ana-babadan domam, yaamam, bir muahile rndr. Daha sonraki srete bu uydunna kimi sslemelerle donatlm, giderek dinsel-siyasal, toplumsal ve mezhepsel ilmekler de atlan bu olay, gnmz ard niyetli karanlk beyinlerin elinde siyasal istismar arac olmutur. Bile bile, bilmezlikten gelinerek bu siyasal ara Alevilii kken olarak Yahudilie dayandrarak karalamak iin kullanlmaktadr. Zaten siyasal slamc evreler her yant olanakszlna dtkleri yerde, sulamak/karalamak istediklerinde hemen ona bir Yahudi kulpu takarlar. Bu "srailiyattr", "Batl inanlardr", "slamiyete sonradan sokulmutur" gibi ka ierisine girerler. slamc evrelerin bir bakma savunma mekanizmalardr bunlar. te Alevilie "kumcu" yaplan Abdullah b. Seba "Masal n n ierii bu!...

Ebu-Davud (l: 928): "Deersizdir. ok yalan sy-

101

- VALEVLKTE KURAN NANCI

slamc evreler Alevilii Kuran'a bal olmamakla, onun hkmlerine inanmayp uymamakla sular. Alevilii Kuran ve slam dna atmaya alrlar. slamc anlayla Aleviliin bu alanda ayrldklar noktalar vardr. Olay, farkl deerlendirilir. slamc evreler Kuran'n tam, eksiksiz ve katksz olduu iddiasndadr. Alevi evrelerse Kuran'n Ah ve Ehlibeyt'le ilgili hkmlerinin karld, "kalem katld", bir dzenlenme sreci geirdiini savunurlar. Bu dzenleme srecinin Ali ve Ehlibeyt aleyhine bir gelime gsterdiini ileri srerler. Aleviler bu grlerinde yalnz deillerdir. Bilim evreleri de Alevi gr destekler. K u r a n ' a "Kalem Katld m ? " : Bilindii gibi Kuran bir dzenleme sreci geirmitir. Ebu Bekir'in halifelii dneminde ezberde olan ayetler yazl duruma getirilmi, Osman'n halifelii dnemindeyse Zeyd bin Sabit bakanlnda bir kurul oluturularak yazl duruma getirilen Kuran'n dzenlemesi yaplm, ayet ve sreler zerine sistemletirilmi, yedi nsha oaltlarak slam'n yayld blgelerde birlii salamak amacyla Amilliklere birer tane gnderilmitir. Bu dzenlenen nshaya tarihiler "Osman K u r a n ' " derler. Birinci ve ikinci zgn metinlerse ilerde ayrla neden olur gerekesiyle yaklmlardr (1). Ders kitaplarna kadar inen bilgi budur.
(1) Geni bilgi iin bkz: Celalettin Ulusoy - Hnkar Hac Bekta Veli ve Alevi-Bektai Yolu, Hacbekta, 1986, s: 115 v.d.; Turan Dursun - Din Bu, Kaynak yay. ist. 1991, c: III, s: 179 v.d. Alman tarihisi Theodor Nldke ve F. Schvvally'nin "Kuran Tarihi"nin bir zetlemesi iin bkz: inasi Ko - Gerek Kuran Tarihi Okumak ister misiniz?. Ank. 1986, c: IV, s: 20 v.d., 51 v.d., 87 v.d. 102

Eyaletlerdeki mushaflar da yaktnlarak kitleler zerinde etkin olan bni Mesud ve Ubeyy b. Ka'b'n kraatlan yasaklanmtr (2). Emever 700 yllannda Kuran'n noktalanmas zerinde almlar. Emevi halifelerinden Yezid ve Abdlmelik bin Mervan'n buyruundaki zalim ve kan dkc vali Hattat bni Yusuf-i Saggaf Kuran'a noktalama iaretlerini sokmutur. Bu yolla szck ve tmcelerin anlamlan deiebilme olana bulmutur (3). Kuran'n kimi ayetlerinin azl okluu zerinde ia durmutur. Kimi saptamalar da yaplmtr. Yalnz Kuran'n "Tannca korunduu" yargsna vararak Kuran zerinde inanta birlii dnmlerdir (4). Alman tarihi A. J. Dierl "Peygamberin lmnden yaklak 20 yl sonra onun syledii ayetlerden derlenen "Osman Kuran'"nn Emeviler'in aba ve kararlaryla dzenlendii "birok filtreden gemi ve zgn biiminden uzaklam" olduu kansndadr (5). Alman Kuran Tarihileri Nldke ve Schwally'ye gre Kuran'n eksik ve Ebu Bekir - Osman lehlerine dzenlendii konusunda ilk uyanlar ii bilginlerinden gelmitir. XI. y. yl yazarlan Kuran'da 500 dolaynda yerin yanl dzenlendiine dikkatleri ekerler. ii otoriteler Kuran'da birok ayetin Halife Osman'ca karldn ileri srerler (6). Kuran tarihilerine dayanan Muammer Sencer ele geen Kuran yazmalan arasnda farkllklar olduunu kantlar (7).
(2) zkrml (1990), s: 19. (3) Anton Jozef Dierl - Anadolu Alevilii, Ant yay. ist. 1991, s: 131 v.d. (4) Bkz: Glpnarl (1978), s: 214-224 aras. (5) Dierl, s: 18, 23. (6) Nldke ve Schwally"den zetlemeler iin bkz: Ko IV/49 v.d. (7) Levvis'in Kuran varyantlar arasndaki deiiklikleri gsterir izelgesi iin bkz: Muammer Sencer - Sosyolojik Adan slam Felsefesi Tarihi, Erk yay. 1974, s: 103, s: 103 v.d. Ayrca Kuran'n farkl dizinleri iin bkz: Ko, IV/99 v.d. 103

Alevilere Gre Kuran'da Ali ve Ehlibeyt karlmtr: Alman tarihi A. J. Dierl, Kuran'da Ali ve Ehlibeyt'le ilgili yerlerin Ebu Bekir, Osman ve Emeviler dnemindeki dzenlemelerde karldn yle dile getirir. "Osman Kuran' arptlm bir Kurandr. Derlemesi srasnda nemli blmler, zellikle de Ali ile ilgili blmler peygamberin demokratik, sosyalist, hmanist grlerini ieren blmler atlmtr. Geri kalan ksm ise temasal ve kronolojik olarak bir kaosa evrilmi, anlamn btnyle deitirecek bir ereveye sokulmutur. Emevi hanedanl Osman Kurannn dilinde de arptmalar yapmtr" (8). Savlara gre kanlanlar Kuran'n ykl bir blmn ve ana eksenini oluturur. Dierl'e gre: "Mhanmed'in asl Kuran ndaki 400'den ok metin Ali ite ilgiliydi, fakat bunlar Osman Kurannda yer almamtr. Bu tasfiyeden yalnzca 'iist kapal'pasajlar kurtulabilmitir"

Alevilerde Kuran'a Ballk: Alevilik, slam erevesindedir. Aleviler yediden yetmie kendilerini Mslman grrler. Kuran'n Halife Osman ve Emeviler'ce kendi karlarn koruyacak biimde dzenlendiini bilmelerine karn, Kuran'a inanrlar. Tren, ayin ve geleneklerinde Kuran temeldir. Kuran'a dayanlarak tren ve geleneklerini srdrrler. "Bamz K u r a n ' a baldr" sz Alevi evrelerinde sk sk duyulan bir syleyitir. Alevi toplumunun sesi olan Pir Sultan "Muhammed dinidir bizim dinimiz" demektedir. Hac Bekta elebisi A. C. Ulusoy'dan dinleyelim bu ball: "Alevi-Bektai yolunda Kuran'a sayg aktr, zden gelir. Ayetlerin yorumundaki itenlik, lubalilikten deil, sevgi ve yaknlktan gelir. Ayinlerde, nikh trenlerinde, lmle ilgili toplantlarda o ilerle ilgili Kuran ayetleri okunur, sayg ile dinlenir. Kuran, Alevi-Bektai inancnda 'insanlarn ycelmesine ynelik her tiir inann kaynakland kutsal kitap'dr" (11). Alevi-Bektailer sohbete, muhabbete, dvaza balarken " M u h a m m e d ' e salavat"' szyle balarlar. Alevi-Bektailiin temel kaynaklan olan "Buyruk"lar, Hac Bekta Veli'nin btn kitaplan Kuran'n ayetlerini ve hadisleri iler, yorumlar ve referans gsterirler. Ksaca "Buyruk" ve Hac Bekta'n kitaplanndaki dnceler, grler Kuran ve hadisler zerine oturtulmutur. Bu kitaplara bir gzgeirilmesi olayn bu yannn aa kavumas asndan yeterlidir. Alevi-Bektailer Kuran'n kendi aleyhlerine dzenlendii, haklannda olumsuz ynde kimi hadislerin uydurulduu kansnda ve bilincinde olmalarna karn, yine de Kuran ve hadisleri inanlannn temeli olarak grrler.

(9).
Aleviler de bu kandadrlar. Ynetimde kalabilmek iin Halife Osman ve Emevi yneticileri Kuran'n asl metnindeki Ali ve Ehlibeyt'le ilgili metinleri karmlardr. Bu tutumlar onlara gelecek yllarn yneticisi olma olanan salamtr, ama slam bozma suunu ve aybn da omuzlanna yklemitir. Dierl unlan yazyor: "Alevi, imdiki Osman Kurannn gerek Kuran'n deforme, tahrif edilmi bir kopyas olduundan emindir. Muhammed'in yazlar Halife Osman tarafndan kronolojik ve temasal olarak bir kaosa dntrlm, says 400'ii geen makalelerde yer alan Ali, domokrasi ve sosyal adalet ile ilgili blmler karlmtr" (10)
(8) Dierl, s: 29. (9) Dierl, s: 93. (10) Dierl, S: 74. 104

(11) Ulusoy, s: 202. 100 104

-VI"AL ALLAH"MI?
MC Hkmeti okullar iin bir takm ders kitaplan yaynlamtr. Bunlardan biri de Prof. Mubahat Kyel'in yazd "Felsefeye Balang" kitabdr. iiliin an kollanndan biri olarak kabul edilen Galiyecilik Alevilik olarak sunulur ve Alevilerin Ali'yi Tann olarak bildikleri kans ilenir. Doallkla yazar sapla saman kantrmaktadr. Alevilikle Galiyecilik inan olarak rtmemektedir, zde deillerdir. Yazar, belki bunun bilincindedir ama amac Alevilii yanl tantmaktr. Ard niyeti bilgisine stn gelmitir. Bu karalama zincirine son dnemler T. M. Szengil'in " T a r i h Boyunca Alevilik" kitab da eklenir. unu sylyor Szengil: "Bunlar Allah'n Hz. Ali'den tecelli ettiini, daha sonra da Muhammed bin El Hanifyye'ye getiini, en son olarak da Amr bin Harb'de grndn iddia ederler" (1) Nerede, hangi Alevi toplumunda ve Alevi klasiinde bu inanca-bilgiye rasam bilemiyoruz? Yalmz bildiimiz tek birey var; o da, bu tiplerin ard niyetlilikleri. Grlen u ki Galiyecilik n plana kanlarak, Alevilik bu noktada sulanmaya allyor. Nedir Galiyecilik? "Gali" sz "anla kaan, snrm aan" anlamna gelir. oulu "gulat"tr. Arapa "gulvv"den gelir. ia mezhebinin kollanndandr. Ali'ye kutsallk ve tanrsallk verir. iilik ierisinde yeterince g kazanamamtr. Ali sevgisine yer veren mezheplerde bu anla kaymamlardr. Dolaysiyle Galiyeciligin ii mezheplerden ok Batnilie kayd grlr.
(1) Bkz: Szenail. s: 16. 106

Abdullah bin Seba tarafndan kurulduu, Ali'ye "Sen Tanrsn" dediim, Ali'ninse bu tr iddialan yasakladn tarihler yazarsa da Abdullah bin Seba diye bir kimsenin yaamadn biliyoruz. Uydurmadr. Yalnz karakteristik yan Ali'ye zel bir yer vermeleri, an sevmeleri ve Onu "Tann" olarak nitelemeleridir. Galiye ikiye aynlr. Bir blm Ali'nin tannlna inanrlar. Bu Abdullah b. Seba "Masal"ndan treyen koldur. Zamanla u kollara ayrlmtr: Muhammediye, Hattbiyye, Kmiliyye, Cenhiyye, Beyniyye, Harbiyye, Berkukiyye, Mukannaiyye, Hulmaniyye, Hallaciyye, Ezfre, Nusayriyye ve Drziyye'dir. kinci kolsa, Tann'nn Ali'nin vcudunda grndne ve btn imamlannsa peygamber olduuna inanrlar. Bu inantaysa Gurabiyye, Mansuriyye, Mugiriyye, Seb'iyye, ureykiyye, Ammariyye ve Babiyye kollan tremitir. Galiyeciler nceleri yalnz Hz. Muhammed'in geri dneceine inanyorlard. VIII. y. ylda Cabir-l-Cfi Hz. Ali'nin de geri dnecei grn benimser. IX. y. yldan sonraysa bu mezhep ballan tm imamlann geri dnecei inancn ileri srmlerdir. Galiye inanc, eriatlann "bidat" sayd u yenilik ve farkl dnceleri getirilen Tann her dilde konuan bir insan biiminde tasarlanr (Hull). Haram eyler mbah saylr (bh). Birok lnn kyametten nce ditilip dnyaya geri dneceklerine inanlr (Ric't). Ruhun bir bedenden bir baka bedene getiine ve sonsuza dek yaadna inanlr (Tensuh) (2).
(2) Bkz: Orhan Hanerliolu - nan Szl, Remzi Kitabevi, ist. 1975, s: 202.; Meydan Larousse Ans. Sabah yay. c: 7, s: 353 107

Alevilikte Ali Tanr m? Doallkla deil. Alevilerin byle bir inanc yok. Hz. Ali sevilir, yceltilir. Hakknda birok olaanstlklere inanlr. Yalnz yaratc bir tannya, onun peygamberi olarak da Muhammed'e ayr ayn inan duyulur. Alevilie gre Ali ne Tann'dr, ne de peygamber. Ali, imamdr. Halifelik konusundaysa "hakk yenmi" olarak bilinir. Hz. Muhammed'in lmnden sonra siyasal kulisler ve oyunlarla halifelik Ali'ye verilmemitir. Bu alanda peygamberin nerileri, istekleri, vasiyeti de gzard edilmi ve grmemezlikten gelinmitir. Aleviler ilk halifeyi (Ebu Bekir, mer, Osman) bu nedenle sevmezler. Peygamberin nerilerine uymamakla, onlan siyaseti slamla yelemekle sularlar. Aleviler, Alevilii bu "Yol, M u h a m med - Ali yoludur" biiminde formle ederler. Yollarnn bana peygamber Muhammedi yerletirirler. Hz. Ali'yi de onun ardl, onun ilkelerinin, yolunun srdrcs olarak grrler. Asl slamln, z slamln da Alevilik olduuna inanrlar. Hz. Ali'nin olaanstlklerini kabul etmekle birlikte Muhammed'in peygamberliini tanrlar. Hz. Muhammed iin gzya dken birok Aleviyi gzlemlemiimdir. Alevinin gznde Tann gerekli yerindedir. Alevinin Tanryla bir sorunu yoktur. Tann olgusuna tasavvufi olarak yaklarlar. Aleviler iyi, erdemli insan olmann yolunu u zdeyileriyle dile getirirler: " M a y a Muhammed'den evrah Ali'den olmal". Alevi dncesinin ve inannn incelii burada. Muhammed hibir zaman Alevi dncesinde dlanmyor. Yolun bana oturtuluyor. Ali'nin tannl, Alevilerin Ali'ye verdikleri stn deerin bir sonucu olmal. Bu nedenle Galiyecilik, Huriflik gibi kimi Alevilik trevleri (varyantlar) Ali'yi ar sevmeleri sonucunda ona kutsallk ve tannsallk vermilerdir. Doallkla bu Alevilii balamaz. Alevilik bu konuda en aklc kalandr. Geri, Aleviin kendine zg bir Tann anlay vardr.
103

Bu da eri-slamc evrelerle ters dmesine neden olmutur. Alevilik bir yerde tasavvufi ve batnice dnr. Tann'y tm evrende, canlda grr. Evrendeki hereyin Tannnn birer paras, grnm olarak alglar. Tanndan bir para olduu iin insan yceltir. Tannsyla bir olmann, onunla btnlemenin yollann arar. nl "Enelhak", "Vahdet-i vcut" anlaylan bu inancn sonulandr. Aleviliin tanrsna baknda eri-slamc evrelerin kesinlikle katlamayaca yanlar vardr. Alevi yerine gre tannsn irdeler, sorgudan geirir. Doallkla tannsm sorgularken eri-slamc evrelerin Tanr anlayn ve onlann ham sofaluklann eletirmi olur. Alevilik bu yce deer olan insana Tann'nn birer azap kuyusu olan cehennemi uygun grmeyecei, insanlar karsna "srat kprleri" biiminde korkun tuzaklar hazrlamayacan dnrler. Yunus Emre: Kl gibi kpr gerersin ge deyi Gel seni sen tuzamdan se deyi Ya diier ya dayanr ya uar Kl gibi kprden adem mi geer. Kaygusuz Abdal'sa unu syleyerek cehennem olgusunu yeriyor: Kldan kpr yaratmsn Gelsin kullar gesin dey Hele biz yle duralm Yiit isen ge a Tanr. eri-slamc dnyann tann ve din anlayn yeren Alevi-Bektai inanc Kaygusuz'un "Kaldr perdeyi a r a d a n " d i zesinde olduu gibi Tann'yla birlikteliin yollarn aramtr. Tanny baka yerde deil; kendinde, iinde aram ve bulmutur. "Allah - M u h a m m e d - AH" lemesinde dnld gibi; ycelik, ululuk yetkisi Tann'dan Muhammed'e oradan da Ali'ye gemi olur. Bylece . Z. Eyubolu'nun da belirttii gibi Ali'nin kiiliinde beliren kutsallk-tannsalln
109

"nsanla balantl bir yan" vardr. eri-slamc dnyann insanla Tanr arasna koyduu derin uurum, Alevi-Bektailikte "insann yaranna" klmektedir (3). eri-slamc evrelerin Alevilii Galiyecilik olarak nitelemeleri Alevi-Bektailii sulamann kaplarn aralamaktr. Aleviliin Galiyecilikle rten ve rtmeyen yanlan yuknda belirttiimiz gibidir. nsan kutsalltrma inanc Hurufilik kaynakldr. Yalnz, Alevilik bunu olduu gibi almam; daha gelitirerek kendi sistemi iinde zgletirerek almtr. Tannnn en stn, en olgun, en eksiksiz yaratl gcnn rn saylan insan renklendirmede Alevi-Bektai sanatlar byk beceri gsterirler. Bu beceri Hurufilik etkisini dolayl klar, en aza indirger. Hibir zaman Hurufilik temel olarak alglanmaz. Huruflikten ald kimi deerlerle kendi felsefesini besleyen Alevilik, insann kutsall ilkesini srekli yineler. Kutsal olan insan ldrmek, Alevilikte en byk gnah saylr. O nedenle katiller kesinlikle balanmaz, toplumca dlanrlar. Bu, sonuta, canllann yaamna saygy dourmutur. Alevi-Bektailerde avclk yaplmaz, kasaplk da kabul edilir mesleklerden pek saylmaz. Alevilikte dedeye balanma (biat), sonuta Tannya balanmann yntemidir. Dedeye balanan, bu eylemiyle Hz. Muhammed'e balanm kabul edilir. Hz. Muhammed'e balanmaysa Tanr'ya balanma (biat) saylr. Bu ileme Alevi-Bektailikte "el ele, el Hakka" denir. Tannya ulamann yolu olarak, bu dedeye ballk anlay, "Alevi kitlenin bir arada tutulmasnn basit ama, etkili formllerinden birisi" olur (4).

_ VII ALEVLKTE SNN-SLAMIN UYGULAMALARI NEDEN YOKTUR?

Aleviler Neden Camiye Gitmezler: Alevilerin Snni-slamn namaz, oru gibi koullanm yerine getirmeyii tarihsel, toplumsal, siyasal ve felsefik birok nedene dayanr. yle sralayabiliriz: Mekke kabilelerinden Kurey'in Haimoullan soyuyla Ubeydeoullan soyu arasnda ynetim, ticari alanlarda srekli stnlk yan vard. Haimoullan'ndan Hz. Muhammed'in ortaya k, stnl Haimoullan'na geirecektir endiesiyle Ubeydeoullar'n korkutur. Yeni kan dine, slamla cephe alrlar. Ebu Sfyan Mekke'nin aln srasnda (630) Mslman olmak zorunda kalr. Yeni ynetime yn vermenin slamn dnda deil, iinde olmakla mmkn olaca dncesindedir. Ubeydeoullan ayn soydan Osman'n halifelie giliiyle, tedenberi kar olduklan slamln ynetimini ele geirmi olurlar. Muaviye, Osman dneminde Suriye'yi eline alr. Ali'nin ynetimine kar kar. Ali'nin ldrlmesinden sonra zorla Hasan' halifelik d brakr. Olu Yezid, Hseyin ve ailesini Kerbela'da (680) kltan geirerek peygamberin soyunu tmyle ortadan kaldrmaya alr. Emevi halifelerinin hibiri slam kurallanna saygl deillerdir. Yezid, Suriye askerlerine Medinelileri katlettirir. Kenti yktnr (683). Mesciti ahra evirttirir. Trbeleri, sslerini alabilmek iin yaktnr (1). Abdlmelik dneminde Abdullah bin Zbeyr'in halifelik iin ayaklanmas bahane edilerek
(1) Taberi, Mesudi ve Emir Ali'ye dayanlarak yaplan anlatm iin bkz: Do. Bahriye ok - islam Tarihi (Emeviler - Abbasiler), Milli Eitim Basmevi, Ank. 1979, s: 44. 103

(3) Eyubolu, s: 244. (4) Bkz: Rza Zelyut - z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr yay. st. 1990, II. bask, s: 64 v.d. 110

"kentin kutsallna" baklmadan Mekke mancnkla ta yamuruna tutulur (692). Emeviler slam yaymaktan ok; soylarn egemen klmak, yaylmak, lke almak ve yama yapmak abasndadrlar. II. Yezid tm gnlerini gzel cariyelerinden Sellamet, l-Kas ve Habbe'yle geirir. arap ier. II. Velid cariyesine erkek giysisi giydirerek camiye namaz klmaya gnderir. Kuran' hedef tahtas yapp okulara oklattrarak; "Haydi bakalm Muhammed'in kitab, ne yapacaksan yap bana"... diyerek meydan okur. Byk bir olaslkla Mani dinine geer. Bir baka Emevi halifesi namaz kldrrken cemaate; "Yeter mi? Biraz daha kldraym m?" diyerek slamlkla alay eder

man yetkililerdir. Oy istismarcl nedeniyle grmemezlikten gelen, dahas alttan alta zendiren siyasal evrelerdir. Bu nedenle, toplumsal birlie inanlyorsa; devlet, camileri yalnzca dinsel konulann konuulduu, Snni insanlann namaz kld ibadet evleri durumuna dntrmek zorundadr. Gnmzde her yann camiyle donatlmas ibadethane yetersizliinden kaynaklanmamaktadr. Camiler artk, gerici-blc siyasal grlerin harmanland, rgtlendii ve yayld politik birimler olarak grev yapmaktadrlar. Camiler slam toplumlannda kazand politik ilev, Alevileri bu kurumlardan uzaklatrm ve bunlann dnda bu kurumlara karn varlklanm srdrmek dummunda brakmtr. Trkler slam olduklan dnemlerde camilerden kopma olay tamamlanmt zaten. Camiden kopu Aleviye kendi ibadet biimini yaratma olana vermitir. Bu Cem'dir. Cem, camiden dlanan Alevinin camiye kar oluturduu tapn kurumudur. Anadolu Alevilii tapnmn bandan beri cemlerle yerine getinnitir. Aleviler ard dncesiz ve iten inanlar tar. Bu nedenle Alevilerin camiye gitmeyileri kimi banaz evrelerin ileri srd gibi onlarn dinsiz olduunun kant deildir. Aleviler de inanrlar. Ama tapnmlann belirttiimiz tarihsel, toplumsal ve siyasal nedenlerle camilerde deil, cemlerde yaparlar. Alevinin inanc Snnilie gre ayn bir rda gelimitir. Asya'da ve Anadolu'da ilk slamlama, merkezi slamn dnda oldu. Ksaca bu yrelerde ilkin slam adna Alevilik yayld. Yerleik, kentli, mlkiyet sahibi evreler merkezi slamlkla ilikiye gemi, yneticilikler koparmlard. Alt tabakalar bylece ta bandan merkezi slamn (Snnilik) dna itilmilerdir. ounluk Alevilii benimsemilerdir. Bylece toplumsal kesimler bir arada tapmamama durumuna dmlerdir. Camilerin ynetici devlet kesimlerinin politik aralan
103

(2).
Emeviler "yalanc ulemalar" ortaya kanrlar. Bunlar Hz. Ali'yi ktleyen szler uydurarak, peygambere mal ederler. Bu yolla Ali soyuna hakaretler yadrrlar. Ali soyuna kar bu kfr ve karalama kampanyas II. mer dneminde (717-720) ksa bir dnem yasaklanrsa da, tm Emevi ynetimi boyunca srer. Kampanyann merkezi camilerdir. Camiler Emeviler'in bir propaganda merkezleri olur. Emeviler propaganda iin camilere minber eklerler. Bu uygulamalar Ali soyunu ve sevenlerini camiden kopan r. Emevilerce balatlan bu politik tutum gnmzde de srdrlmektedir. Politika, din grevlilerinin azyla camilerde dile getirilir, cemaata alanmaya allr. z olarak Emevilerce yrtlen karalama kampanyasnn ayndr. Deien bir yan yok. Ama, camiye giden Snni cemaate Snnilik d kesimler hakknda olumsuz bak as kazandrmaktr. Gnmzde bir Alevinin camiye gitmesi her trl hakareti gze almas demektir. Bu alanda birinci derecede sulu, camileri kat politik merkezler durumun dntren ve bu dntrmeye gz yu(2) Geni bilgi iin bkz: ok, s: 31 -88; Zelyut, s: 67 v.d. 112

biimine dnmesi, alt kesimlerin inanlarna hakaretlerin ortaya kmas, alt tabakalarn camilerde kopuunu gndeme getirmitir. Doallkla kopan bu kesim kendine zg bir ibadet biimi yaratacaktr. Bunun da merkezi Cem'ler olmutur. Alevi gelenei ilk zel toplantlarn Cafer's Sadk dnemiyle baladn syler ki, ilk Cemlerin bu toplantlar olduu, bunlann Cemlerin ilk proto tipleri olduu kabul edilebilir. Cem kurumunun Babai olay srasnda biimlendii, kurumlat kesindir. Aleviler genellikle yoksul insanlardr. almak, retmek zorundadrlar. Yaamlarn srdrmeleri dorudan almalarna baldr. Gnde be kez ilerini durdurarak namaz klmalar, uzun zaman orulu kalmalar onlar verimsiz klar. Sonuta a brakr. Tarih boyunca Aleviler genellikle ger halktr. Ger yaamnda yerleiklii gerektiren mimari yaplar pek kurulamaz. Camilerse yerleik ve kentli kltrlerin gerektirdii ve rettii yaplardr. Genellikle ger olan Aleviler bu tr yaplar kuramazlard. slamn "Tanrya kulluk ediniz" inanc giderek camiyle, namazla, orula simgeletirilmesi Alevileri bunun dnda yeni yollar gelitirmeye yneltmitir. Belirli dnemlerde yaplan Cem'ler bu adan genellikle ger olan Alevilerin yaama biimlerine uygun dmtr. Gnmz koullar bu adan Snni kesimi de etkilemitir. Kimisi srekli almak ve iini brakmamak zorunda oluundan, kimi varlkl evrelerinse gerek duymamalarndan camiye gidilerde d olmutur. Siyasal nedenlerle siyasi-dinsel evrelerin zorlamas olmasa bu oran daha da decektir. Namaz artk kimi yallarn uyduu ve zaman geirmek iin camiye gittii bir ibadet biimine dnmtr. Alevilerin namaz klmamas, oru tutmamas, camiye gitmemesi, hac yapmamasmn asl nedeni Alevi felsefesine dayanr. Alevilikte tapnmda itenlik temeldir. Tm tapnma100 114

lar Tanrya yneliktir ve sonuta amac insan olgunlua ve erdemlie ulatnr. Bunun iin de Alevi, mekan, sre gibi snrlamalar ve koullandrmalar tanmaz. Bu alanda zgr kalr. Aleviler, ceza ve dllendirmeyle yaplan ibadetin Tanrya gerekten "Kulluk inanc" tamad kansndadrlar. Tannya itenlikle ballk Alevilikte esastr. Namaz, orucu, hacc temel alan ve mutlaklatran anlayla Alevi anlay arasnda derin felsefik aynlklar vardr. Alevilikte dindar olmann yolu namazda, oruta, hacda gemez. Alevileri bunlar balamaz. Aratrmac Rza Zelyut'un belirttii gibi, "Namaz reddedilmez, ama ibadet onunla snrlandnlamaz". Alevilerin namaza baklan Snnilere gre de farkldr. Aleviler Kuran'dan kaynakland iddia edilen bugnk biimiyle yapln kabul etmezler. Kuran'da sz konusu olan namaz deil, "Salaf'tr. Bu da Tanry iten anp selamlamak eylemidir. Bugnk namaz Kuran'da tanmlanmaz ve biimi belirlenmez. Ne lde, ka kez yerine getirileceine ait bilgi de yoktur. slamln kuruluunda, mslmanl pekitirmek amalanyla namaz klnmtr. Zelyut'a gre, "Bu namaz, putataparlk inancn ve tapnma biimini Araplardan skp atmann bir arac olarak uygulanmtr. Elinden putlar ve tapnma biimi alnan Araplar iin, eski inann yerini dolduracak bir ilk uygulama olarak namaz klnmtr. Fakat, bunun ka rekat klnd, hangi vakitler klnaca konusunda anlamazlk vardr. (...) Eer namaz Tanr'nn kesin buyruu ve gelecek zamanlara da uzanmasn istedii bir buyruu olsayd, namaz olgusunun byle bolukta braklmamas gerekirdi" (3).

(3) Bkz: Zelyut, s: 71.

badetler Gece Yaplr. Gndzler almaya Ayrlmtr. Be n namaz Alevilerde yoktur. Bu Snni-slamla zgdr. Alevilerdeki namaz, "niyaz"dr. Bu da Cami'de deil, Cem'de yaplr. Aleviler -biraz da-, eri-slamn basks sonucu tapnmalarn gece yrtmlerdir. Bu konuda Kuran' dayanak alrlar. nk Kuran, tapnmann alma saatleri dnda gece ve aktan kanlarak yaplmasn buyurur. Kuran unlar syler: "Ve namaz kl gnein zeval vaktinde, geceleyin karanlk basnca ve fecir anda; phe yok ki sabah namaz, meleklerin tank olduu bir namazdr. Gecenin bir ksmnda uyanp namaz kl, bu namaz sana mahsustur..." (Al-sra, 78-79). "Geceyi bir rt olarak yaratt, uykuyu, bir dinlenme zaman olarak ve gndz de, adeta yeni bir hayat olarak halk etti", "...Gecelerini rablerine secde ederek, onun kapsnda kyamda bulunarak geirirler" (Al-Furkan, 47-64). "Ve an rabbinin adn sabah ve akam". "Ve geceleyin de secde et artk ona ve tenzih et uzun gecelerde onu" (AlDahr, 25-26). "Ve geceyi hereyi rten bir rt yaptk", "Ve gndz de geim zaman" (Al-Naba, 10-11). "Ve delillerindendir uykunuz geceleyin ve gndzn ltfunda rzknz arayp buluunuz. phe yok ki bunda duyan toplulua deliller var" (Al-Rm, 23). "Geceleyin kalk namaza...", "ibadet iin gece pek uygun". "phe yok ki gndzn, iin-gciin vardr". "Rabbin daha iyi bilir, gerekten de senin, gecenin te ikisinden ve yarsndan daha az ve baz vakitlerde de te biri kadar bir zamannda kalktn ve seninle beraber bulunanlarn bir blnn de kalktklarn..." (Al-Muazzammil, 20).

"Dua edin rabbinize yalvarp yakararak gizlice. phe yok ki o, duada haddini aanlar sevmez" (Al-A'raf, 55) (4). "Bektailiin yz "nn yazan M. T. Oytan, AleBektailer'den de namaz klanlann olduunu yalnz gizli yaptklann belirtir. Kent ve kasaba Bektaileri'nin bir blmyse namaz klarlar. Camide kanmalannn nedeniniyse iki eye balar. Biri camilerin "Al-i Muhammed"e kt szlerin sylendii yerler olmas, ikincisiyse, Alevi-Bektailerin halya, keeye secdeyi uygun (caiz) grmemeleridir. Alevilerde secde topraa veya onun maddesinden kan eylere yaplr. Kirli yerlere aln konmaz (5). Topran en kutsal da Kerbel topradr. Namazn Biimini Peygamber Belirlemi midir? Gazeteci-yazar Battal Pehlivan'n bu alanda deerlendirmesi yle: "Alevilere gre, Kuranda namazn biimiyle ilgili ayet ve sure yoktur. Hazreti Muhammed'in zamannda ve daha sonra, slamiyet'in yaylmasn kolaylatrmak iin, ekilcilie biraz daha nem verilmitir. Hz. Muhammed ve teki Mslmanlar birlikte, ayn biimde namaz klmlardr. nk putataparlara ve teki dinlerden olanlara bu biimde kendilerini daha iyi anlattklarna inanyorlard. O bir dayanma gstergesi idi de... Kald ki, o gnk namazn biimi, bugnk biimi arasnda da nemli farklar vardr. Nedeni de namazn Kuranda (yle klacaksn, byle klacaksn) diye bir eklinin tarif edilmemesidir" (6). Bu alanda Kuran hkmleri ak. unlar deniyor: "Onlar, Allah ayaktayken, otururken ve yaniist yatarken anarlar..." (Al-i mrn, 191).
(4) Kuran ayetlerinde u eviri esas alnmtr. A. Glpnarl - Kuran- Kerim Anlam, Remzi Kitapevi; ist. 1968. (5) Oytam, s: 265 v.d. (6) Bkz: Battal Pehlivan - Anadolu'da Alevilik, Alev yay. ist. 1992, s: 80. 103

116

"Korkuyorsanz yryerek, yahut hayvana binmi olduunuz halde kln (...)" (Bakara, 239). "Namaz kldktan sonra ayaktayken, otururken ve yannza yaslannca Allah' ann, tam emniyette ve huzura ulanca da namaz dosdoru kln, nk namaz mminlere muayyen vakitlerde klnmak zere farz edilmitir" (Nisa, 103). Herkes Kuran' slamn temel kayna olarak kabul eder. Kuran ise bugn yapld gibi, namaza n (vakit) ve biim belirlememitir. Be n ve u kadar rekat namaz klnacaktr, namaz da yle klnacaktr diye bir belirlemesi yoktur. nananlar bu alanda serbest braklmtr. Genellikle gece, i saatleri dnda, her hangi bir biimde tapnlabilecei sylenmitir. Ama, Tanr nnde eilmektir. O'nu iten anmaktr. O'nu iinden duymaktr. Aleviliin syledii ve yapt budur. Kuran'da da namaz konusunda bir ekil yoktur. Alevi de ekilcilikten kanmtr. Namaz, Alevililikte "niyaz" olarak adlandrlr. Toplu olarak yaplr. Mekan ise Cemlerdir. Bireysel "niyaz" yoktur. Yani bireysel tapnma olmaz. Tapnma (ibadet) Alevilikte toplumsallk kazanmtr. alma saatleri dnda, geceleri yaplr. Namazn biimi Hz. Muhammed'den sonra olumutur. rnein Halife Osman'n hac srasnda Mina'de ncekilerin aksine namaz iki rekat yerine drt rekt kldrdn biliyoruz (6 a). Oysa gerek peygamber, gerekse ilk iki halife namaz iki rekat kldnnaktaydlar. Bu durumu peygamberin ei Aye ve Emeviler daha sonralar srdrmlerdir. Drt halifeler dneminde kazanlan biim daha sonralan mezheplerin ulemalarnca kendi yorumlar dorultusunda ekillendirilmeye allmtr. Namaz nleri, rektlar ve kln biimleri mezhepten mezhebe farkl yaplr.
(6 a) Bilgi veren ada kaynaklar iin bkz: Tarihi Taberi Tercemesi, ist. 1983, 111/149, 158; Dr. Muhammed Et-Ticani Es-Semavi-... Ve Hidayete Erdiler, Can yay. st. 1993, s: 111; zkrml (1990), s: 19. 118

Hz. Muhammed ve Kuran'dan nce de namaz vardr. Yani, -slamln kendinden nceki zaman olarak nitelediiputataparlk dneminde namaz klnmaktadr. Genel izgileriyle gk cisimlerine tapnmay temel alan Sabiilik Hz. Muhammed'e kaynaklk etmitir (7). Kuran da Hz. Muhammed'den nceki peygamberlerin ve onlara inananlarn namaz kldn dile getirir. Kuran'da u hkmleri grmek mmkn: "Ey uayb dediler, kldn namaz m, tuttuun din mi emrediyor sana bizi atalarmzn taptklarndan vazgeirmeye urayorsun (...)" (Hd, 87). "Onlardan 'Adem ve Nuh' sonra yle bir soy geldi ki namaz zayi etti onlar (...)" (Meryem, 59). "Onlar brahim, Yakup ve shak peygamberler yle rehberler ettik ki emrimizle halk doru yola sevkederler ve onlara hayrl ileri, namaz klmay, zekt vermeyi vahyettik (...)" (Al-Anbiy, 73). Ey Musa (...), namaz kl beni anmak iin" (Th, 11-13). Kuran hkmlerinden de grld gibi namaz slamlk ncesi Sabiilik, Yahudilik, Hristiyanlk gibi Ortadou dinlerinde vardr. Peygamberler ve yandalar namaz klyorlard. Doallkla bu namazlar bugnkne gre farkl biimdedirler. Kuran'n amalad namaz biimi de zamanla deiiklie uramtr. Alevilerin de syledii budur. Ayrca Alevilik, namazn Tann nnde eilmek (secde) olduunu vurgular ki slam ncesi ve sonras btn dinlerdeki namazlarda hemen hemen tek ortak nokta burasdr. Bu ortak nokta ayn zamanda namaz tapnmnn temeli ve asl amacdr. Alevilik ite bu ortak nokta ve asl amac yakalam ve onu yerine getirmeye almtir. Alevilie gre temiz ve iten duygularla Tann'nn anlmas durumunda gerekli tapnm yerine getirilmi olunur.
(7) Ayrntl ve belgesel aklamalar iin bkz: Turan Dursun - Din Bu, Kaynak yay. st. 1991, II. kitap. 103

Toplu tapnmalarda bu duygu doruktadr. Kuran'daki "Salaf' Aleviler "namaz" olarak deil, "Tanry gnlden anmak" olarak yorumlarlar. Tann'y "temiz bir gnlle andklan an, kendilerini namaz klm" sayarlar. Aleviler bu anlaylarn "Tann'y iimizde duyumsamak..." tmcesiyle dile getirirler. Aleviler kendilerini bu konuda "byk bir aama yapm" Mslmanlar olarak nitelerler. nk Alevilikte ama "eriat", "Tarikat", "Marifet" ve "Hakikat" kaplanndan geip, gerekli olgunluk ve erdemleri kazanp "Hakikat" aamasna ulamaktr. Alevilikte "eriat" erdemlik yolunun ilk aamasdr ve namaz, oru gibi biimsel tapnmalarla snrl kalr. Aleviliin amac bunu ilkinden amaktr. Aleviliin yapt esastr, usl deildir. Aleviler usulen tapnmazlar, zden yaparlar. Alevi inanlarnda gsteri iin tapnm yoktur. Biimsellikten kanrlar. "Tapnm (ibadet) Hak iin yaplr" (8). Zelyut'un saptad gibi slamln kurulu ve yayl dneminde namaz; "putataparlar terbiye etmede bir arat... Eski inanlar btn gcyle yayordu. Gl bir putataparlk gelenei vard. Araplar genel olarak cahildi. Bunlarn disiplini iin namaz ve teki ibadet biimleri kanlmazd. Gnmzde Mslmanlk yerlemi, btn ktalara yaylmtr. Mslmanlar, Mslman anababalardan gelmektedirler. Bunlarn putataparlkla ilgileri kalmamtr. Bu insanlar iin ibadeti ilk haliyle snrlamak; onlarn derinlemesine i olgunlamalarna set ekmek olur. Zaten Aleviler namaz reddetmezler; onu atklarn dile getirirler. ekle nem veren darkafallar bu anlatmdaki derinlii kavrayamazlar" (9). Kuran; "Biz, peygamberleri ancak mjdeci ve korkutucu olarak gnderdik. u halde inananlara ve kedilerini dzgn hale getirenlere ne korku vardr, ne de mahzun olurlar" (AlAn'm,48) der. Ama ak. nsann kendini dzeltmesi; yani kendini, nefsini eitmesi amalanyor. Aleviler tm tapnmla(8) Bkz: Pehlivan, s: 81. (9) Zelyut, s: 73. 103

nn insann nefsini (benliini) eitmesine (slah) ynelik olduuna inanrlar. Kendini eitmi, yeterli olgunluk ve erdemlilie ulam insan iin namaz doallkla geride kalmtr. Salt biimden ibarettir. Alevilikte ama; kendim, eskileri ve biimleri amaktr. Anadolu Alevileri genellikle Asya ve Ouz kkenlidirler. Trkler gemilerinin hibir dneminde namaz klmam1 ardr. XIII.y.yl Arap tarihisi Cuveyni bir iirinde Trkler'den sz ederken; "Bir ulus ki be n namaz gereksiz grrler" der (10). Zaten namaz szcn de bir ara girdikleri Manicilikten almlardr (11). Dolaysyla Alevilerin namaz gibi slamsal tapnmalar yerine getirmeyileri bir yerde tmyle eski kltrleriyle ilgilidir. Rt arda gibi aratrmaclann Hac Bekta' "Snni" gsterip ve "erh-i Besmele"yi ona mal etmeleri; namaz, oru, hac, zekkt gibi Snni elerin Bektailik'te varln kantlamaya almas bounadr (12). Alevi -Bektailer znde Snni slamn kurallatrd biimde- namaz klmazlar. Alevi-Bektailerin namaz gibi slamsal tapnmlan yerine getirmeyileri tmyle eski kltr ve inanlarndan kaynaklanr (13). Onlarn kendilerine zg, kendi inan temelinde oluan bir ibadet biimleri vardr. Oru-Zekt-Hac: Bugn slamn kanlmaz koullar olarak grlen uygulamalarn ou Hz. Muhammed'den sonra slam gelenei ve inancna girmitir. Yani slam halifeleri Peygamber'in snnetini kendi isteklerine gre deitirmilerdir. Peygamber bay(10) Prof. ilhan Arsel - Arap Milliyetilii ve Trkler, inklap Kitabevi, ist 1987 s: 95. (11) Prof Hilmi Ziya lken - "Anadolu rf Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri" N Birdoan'n Anadolu Aleviliinde Yol Ayrma'ndan, s: 620. (12) Rt arda - Her Ynyle Hac Bekta Veli ve En Yeni Eseri erh-i Besmele, izmir, 1985, s: 66 v.d., 86. (13) Bozkurt (1990), s: 140. 121

ramlarda namaz kldktan sonra ayakta hutbe okurken, Buhari'ye gre Emevi halife-hkmdan Mervan namazdan sonra dinleyici kalmamas gerekesiyle hutbeyi namazdan nceye almtr (14). nce Muaviye, sonra da Abdlmelik b. Mervan Peygamberin Medine'deki minberini am'a tamak isterler. Tepkiler karsnda gerekletiremeyince Peygamberin ayakl minberini dokuz ayaa kannlardr (15). Kuran'da ak ve net olarak be n drt rekt namaz yoktur. Bu durum Peygamber dneminde kesin deildir. Hatta Emeviler'in son dnemlerinde bile gnlk be n namaz ilkesi bulunmaz. Muhammed dneminde abdest ve namaz geliigzel ve dzensizdir. Bu kurallar I. ve 2. yzyl kelmc ve fkhlannn rndr. Bilindii gibi Kuran'da namazn biimi ve ayrntlar belirtilmez. "Dinin direi" de deildir. ncelii olmayan bir tapnmdr. Buhari'de namazla ilgili 150 hadis olmasna karn, namazn biimine aklk getirilmez. Belirsizlik abdest konusunda da srer. Abdest yalnzca cuma namazlar iin kesin grlr. teki namazlarda Peygamber'in de abdest almadn kaynaklar bildirmektedir. Hz. Muhammed bu alanda tapnm esnek tutmutur. Mekke'deyken Kble Kuds yndr. Kbe'nin Kble saylmas Hicret'in ikinci ylnda kararlatrlmtr. Ramazan ay oru ay olarak belirlenerek, slam orucu Musevilerin orucundan ayrlr. Bylece Yahudiler'e karn, slamlk zgn yann belirlemeye alr (16). Aleviler Ramazan orucunu tutmazlar. Kuran'da byle bir orucun buyurulmad kansndadrlar. Kuran yalnzca "oru tutun" diyor ve 30 gnlk bir sre de vermiyor (Bakara, 183184-185). Yalnz birtakm sulara kar oru cezasna rastlyoruz. rnein;
(14) Dr. Muhammed El-ticani Es-Semavi, s: 106 v.d. (15) Tarih-i Taberi Tercemesi, III/229 v.d. (16) Geni bilgi iin bkz: Prof. Fuat Bozkurt - Trklerin Dini, Cem yay. st. 1995, s: 100 v.d.; Birdoan (1995), s: 196 v.d. 100

"Yanllkla bir mmini ldren (...) iki ay birbiri ardnca oru tutar" (Nisa, 92). "Karlarn zihar yapp sonra dediklerinden dnenler (...) birbiri ardnca tam iki ay oru tutarlar" (Al-Mucdele, 34). Genellikle hadislerde oru "nefsi eitmek (-slah)" biiminde sunulur. Aleviler bu anlay "nefsinize h a k i m olun", "Ktlklere o r u t u t u n " dorultusunda yorumlarlar. Oru insann a kalmas deil; eline, diline, beline sahip olmasdr. Kuran'da orucun hangi aylarda tutulaca ak belirtilmemitir. Byle olunca Aleviler Muharrem'de tutulmasn kendi inan yaplarna daha uygun grmlerdir. 12 gnlk oru vardr. Buna " M u h a r r e m O r u c u " ya da "Oniki m a m O r u c u " denir. Ama; Hz. Ali ve soyuna, zellikle olu Hseyin'e Kerbela'da yaplan zluma kar kmak ve yaplanlar gznne alnarak bu soyun ansna sayg gstermektir. 12 gnlk oru sresince sahura kalklmaz, sulu yiyecekler ve et yenmez, eler birlikte yatmazlar. Tarihi Taberi'ye gre, Muharrem aynda Aure gn oru tutmay bizzat Hz. Muhammed istemitir (17). iiler 30 gnlk Ramazan orucuna ek olarak Muharrem'de 10 gn oru tutarlar. Prof. Fuat Bozkurt 12 saysn gznne alarak ran iiliinde Muharrem orucu tutulmadn dnr (18). Prof. Mehmet Erz, Alevilerin Muharrem'de 12 gn oru tutmalann, Ramazan orucunu ise tutmamalann ve namaz klmamalarn eski kltrlerine ve amanln etkilerine balar. Bu konuda ileri srlen Fars etkisi, savn yadsr (19). slamda "salat"a Trkler "namaz" derler. Kk Hinte olan bir Farsa szcktr. Manicilikten gemitir. Pehlevi di(17) Tarih-i Taberi Tercemesi, II/388. (18) Bozkurt (1990), s: 141. (19) Erz, s: 174. 123

linde Zerdt iin yaplan duann karl "namad"dr. "Namaz"m kayna buralardr. "Abdes" de Pehlevice olan "Padi ab" kkenlidir. "Oru" da Fars kkenlidir (Uruze-Rze). "Hac" da Yunan kkenlidir ve Ortodoks Hristiyanlarn Kuds'e yaplan dinsel ziyaretleri iin kullanlmtr. Sonradan Mekke'ye yaplan ziyaretler de bu szckle karlanmtr. Bu farzlar slamdan nce inanlan birka dinin etkisiyle slam inancna yerlemitir. Bu farzlardan Arapa kkenli olan "zekt"tr. Bu farz Trkler'in nceki dinlerinde yoktur. slamn temelinde yer almasna karn, Alevilie girmemitir (20). Zekt varlkl mslmanlar verirler. Genellikle camiler araclyla yaplan bir yardmlamadr. Bu yan, Alevileri bu uygulamadan uzaklatrmtr. Aleviler bunun dnda yardmlama gelenei gelitirmilerdir. Yolkardelii (musahiplik) bunlardan biridir. Alevilerde, Snnilikte olduu gibi Mekke'yi hac inanc ve gelenei yoktur. Yalnz Kerbela, Hz. Ali ve olu Hseyin'in mezarlar ziyaret edilir. Osmanllar dneminde hac olarak Erdebil'e de gidildii bilinir. Eletirenlere "Biz lye deil, diriye varrz" anlayyla karlk verilirdi. Alevilikte hacca gitmek "gnle girmek "le, "gnl yapmak "la e tutulur. Aleviler ounluk hacc "Pir kaps" olarak tanmlarlar. N. Birdoan, "aratrmalarmzda da bu Hacc hep 'insan gnl' olarak bulduk" der (21). Alevi ozanlan ve ileri gelenleri hep bu anlamda alglamlardr. Yunus Emre der Hoca Gerekse bin var Hacca Hepsinden iyice Bir gnle girmektir. -Yunus Emre(20) Bkz: Prof. H. Ziya lken - Anadolu rf Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri, a.g.k.s.: 620 v.d. (21) Birdoan (1990), s: 326 124

Dn ziyaret eyleme brahim'in bnyadn, Dertli'nin gnln ziyaret eyle Beytullah' gr. -DertliHatai hal anda Hak gnl alanda Yzbin Kabe yapmaktr, Bir gnl alanda.. -ah Hatai smailBin Kabe'den stn tutup insandaki ak, Ben Kbe-i Bektaiye drt elle sarldm. - evri Hararet nardadr sacda deildir. Akl batadr, tacda deildir. Her ne arar isen, kendinde ara Mekke'de, Kuds'te hacda deildir. -Hac Bekta veya Kaygusuz AbdalAleviler ta bandan beri hac konusuna aklc bir pratikle yaklamlardr. "Gnl yapmay" amalayarak, hacc Anadolu insannn eitimi anlayna indirgemilerdir. Anadolu insann, parasn ve gcn Arap llerine harcamaktan kurtarmlardr. Camiler Peygamber'den Sonra Siyasal levlik Kazanrlar: Camiler ilkin slamln ilke ve kurallarn yeni inanan topluma retme, birlikte tapnma yerleriydi. Etraf evrili, grkemli olmayan, basit yaplard. Giderek camiler yeni grevler stlendiler. Drt Halife dneminde kutuplamalar balad. Camiler gnn siyasetine merkez oldular. Emeviler dnemindeyse zaten Ali ve soyuna kar propoganda yrtlen merkezlerdi (22).
(22) Camilerin siyaset yuvasna dnmesini, Ali ve soyuna kar svg merkezleri olduunu ilahiyat evreleri de kabul eder. Bkz: Fglal, s: 257. 125

Camiler, ta Hz. Muhammed dneminde asli grevinin dna ekilir. Bir takm evreler camiler kurarak kendi siyay a al..rlar, rnein Mekke-Medne yolu zerinde Kube kynde "Mescid-i Dirar adl br cami yaparlar. Hz. Muhammed kendi iradesi dnda kumlan ve "dedikodu reten" bu merkezi Malik ibni Dehem ve ibni Adi'den oluan bir kurul gndererek yktrr Kuran da olay yle yer alr: 'Zarar vermek, kafirlikte bulunmak, inananlarn aralarn amak, daha nce Allah'la ve Peygamberiyle savaann gelmesini gzlemek iin mescit kuranlara gelince: Biz ancak iyilik istemekteyiz diye yemin edecekler ve Allah'sa tanklk etmektedir h onlar yalancdr. Orada hibir zaman namaz klma. ilk gnden itibaren Allah'tan ekinmek ve ona itaat etmek temek ustune kurulmu dan mescit, elbette namaz klmana daha layktr. Orada yle erenler vardr ki arnmay severler ve Allah, temizlenip arnanlar sever" (Al-Tavba,107-108) Daha sonralan Halife mer Medineli yerlilerin (Ensar) kar kmalarn krmla bastrarak bu camiyi yeniden yaptnr. ilerde ise bu ilevlikte cami yapma yntemini Muaviye ve Emevler srdreceklerdir (24) Halife mer (634-644), Bizans ve Sasani imparatorluklarn ortadan kaldrarak M.sr, Suriye, Irak, iran ve Filistin gibi eski ve kkl uygarlk merkezlerini Arap-islam Devleti'ne katar. Dneminde eitli lkelere ait 1036 kent alnr. Sanatsal yap ve dinsel tapnaklarn tm yakhr-yklr. Bunlarn verine don: binden ok cami yaplr (25). slam lkeleri tmyle cam ayla denir. Grnrde slamln, znde ise yneticilerin siyasal ideolojilerinin yaylmasdr, bu. / o k Z ' T a r i h "' T a b e r i Tercemesi, 11/497 S Koen,sb261vndbk2: ^ S: 2 8 ; fgg^s'Hr5'' ^ ^ ^ "
100 126
Krt U y 9 a r Islamllk nde sunraa

Camiler banda basit ve gsterisiz, ama insanlann "ktlklerden arndklar", bir "i duyu" ierisinde olduklan yaplardr. slamln devletleme, hanedanlama ve imparatorluklamasyla birlikte bu ilk zellik yerini grkemli yaplara ve saltanat yaantlanna brakr. slamlk k toplumcu (komnal) ve eiti yapsndan uzaklam, snfsal bir yap kazanmtr. Bu gelimeler dinsel yaplarda da kendini gsterir. IX.yzyl tarihisi Belzuri'ye gre mescidlere ilk revak Halife Osman koydurtur. Zalimliiyle nl Haccac, Hz. brahim'den beri Araplar'ca saygnl olan Kbe'yi yktnr. Sonra yeniden yaptrlacaktr. lk minare I. Muaviye zamannda (661-680) Basra camiini onartan vali Ubeydullah bin Ziyad tarafndan yaplr. I. Velid dnemindeyse (705-715) mescidlere minare yaplmas buyurulur. lk maksure de bunun dneminde yaplr. Bundan sonra minare yapmlan gelenek olur. O atafatl yaplar kurulur. Muaviye, Mervan ve I. Velid'ler am kiliselerini camiye evirirler (26). Grld gibi din alannda yer alan birok ey Peygamber dnemi slamiyetinde yoktur. Cami, hac, oru, zekt, namazla ilgili birok ey sonradan eitli halifeler dneminde slamla sokulmu, Peygamber'in snneti durumuna getirilmitir. eri-slamda gzel sanatlar yasak olmasna karn, Alevilikte serbeste yaama ve gelime olana bulmutur (27). Alevilik, slamn saf zne baldr. Ynetimlerce getirilen bu siyasal amal eklentileri kendine ve kendi anlayndaki slamla yabanc bulur. Alevilik bu tr oluumlann bilincinde olacak ki, sistemini Snni slamn kat kurallan zerine kurmaz. Namaz, oru.
(26) Kantlar iin u ada kaynaa baknz. El-Belzuri-Fthu'l-Bldan (ev.: Mustafa Fayda), Kltr ve Tur. Bak. yay. Ank. 1987, s: 67, 178, 204, 427, 500 v.d.; ok, s: 60 v.d. (27) Birdoan (1995), s: 242 v.d., 263 v.d.

75

-' ztoprak, s: 22

" 9 , n d a Alevilik, Kaynak yay. ist.

zekat, hac gibi Snni slamn tapnm kurallan Alevi-Bektailikte yer edinemez. Elitirilir. Alevi-Bektailiin temel talan olan Yunus, Kaygusuz, Abdal Musa, Pir Sultan, Nesimi gibi dnr-ozanlar slamn eri kurallanna kar karlar. slamn koullan olarak ortaya srlen ilkelere katlmazlar. nsan yaamna aykn bulurlar. Alevi-Bektailii bunlann tesinde bir inan ve dnce temeline oturturlar. Alevi-Bektailiin belkemii olan ozan-dnrlerin en kurallara yaklamlan konusunda ite birka rnek: Oru namaz zekat hac crm- cinayettir Fakir bundan zattr has-l havas iinde Oru namaz gusl hac hicaptr aklara Ak andan mnezzeh halis heves iinde Klarsn riya namaz yazn ok hayrn az Dinle neye varr sz cehennemde yatarsn Ne Kabe v ne mescid ne rku u ne scud Hak ile daim becid olur munacatnz. -Yunus EmreHak katnda hac klandan ye durur bir ehl-i dil Bir snuk gnl bitirsin yoksa doyursun bir ac Din iman namaz u hac u erkn-1 zekt Bahs-ii da'vi eriat kamu giiftar nedir. -Nesimite Alevi-Bektailiin eri-slamn getirdii yaplanmaya yaklam bu...

-VIIITAVAN NEDEN YENMEZ?

Tavan Yememenin Gerekeleri: Alevi-Bektailer tavan yemiyor diye bilinirler. Snni evrelerin bu ynde sulamalar da vardr. Alevi-Snni evrelerin, Alevilerin tavan yemedikleri konusunda genellikle gerekeleri ve savlan unlar: Tavan eitli canllara benzer. Kafas kediye, kuyruu domuza, adet (hayz) grmesiyle insana, kulaklan eee, ayaklar kpee benzer. Birleme ve dourma biimlerinde gariplikler vardr. Eti yoktur. Phtlam kan klesidir. Piirmek iin ok malzeme gerektirmektedir (1). Snni evrelere gre, Hz. Ali'nin atn rktt iin Aleviler tavan sevmez ve yemezler (2). Tavan, Hz. Ali'nin kedisidir. O nedenle yenmez (3). Tavan kirli (neces) kabul edilir. Adet olmaktadr. O nedenle yenmez (4). Hseyin'i ldren Yezid'in ruhunun bir yabanl tavana getii iin Aleviler tavan yemezler (5).
(1) Mehmet Tevfik Oytam - Bektailiin iyz, Maarif kitabevi, ist. 1988, s: 275 v.d. (2) Bozkurt, (1990), s: 136; apolyo, s: 283. (3) Oytam, s: 276. (4) Atalay, s: 25. (5) Brailsford'un "Macedonia"sndan alnmtr. Bkz: J. K. Birge - Bektailik Tarihi, Ant yay. ist. 1991, s: 147; Jean Paul Roux - "Trk inancnda Tavann Yeri", Cem Dergisi, say: 8, Ocak 1992, s: 42.

100 128

 Kadn klna giren Halife mer'in; yeniden erkek donuna girdiinde, tavanlar bulan iki ocuu dnyaya getirdii iin tavan eti yenmez (6). Tavan, Alevilerce uursuz saylan hayvanlann banda gelir. Alevi ve Snni mslmanlan ayran en belirgin biimsel elerdendir. Alevilerin; zerinde tavann getii tarlalarn yedi yl ekmedikleri sylenerek, alay edilirler. Oysa tavann getii her tarlann ekilmemesi durumunda bir ifti toplumu olan Alevilerin kyleri beklememeleri, tm arazilerini ham brakmalar gerekirdi. Bir yabanl hayvan olan tavann gemedii arazi dnlemez. Tavan Baka Toplumlarca da Yasak: Tavan, ran iiliinde de kirli kabul edilir. Etini iiler de yemezler (7). Yahudi inanc da tavan yasaklamtr. Tavan yememe hakknda Tevrat'ta kayt vard1 (Bab: 14, Ayet: VII) (8). Alevi Trkler arasnda "Yahudiye bile helal demedi Musa" sz sylenir. Fransz tarihi ve doubilimci J. P. Roux bu inancn ii geleneinden kaynaklanm olacana inanmaz. Olguyu yerel olarak grr. Ona gre, "tavan cezalandran yasak anlay evrensel olmayan, ama ok yaygn olan bir olgudur" (9). Tavan, Hititler'de "tabu"dur, yasaktr. Oysa Kagar'da X. y. ylda kutsaldr. Aleviler'de Uurlu-Uursuz Kabul Edilen Hayvanlar: Keklik, kzl ayakldr. Ayaklann Hseyin'in kanna bulandrd inancyla Aleviler keklii sevmezler. Trkmenler'ce de keklik bir nl dedenin sakland yeri dmanlanna bildirdii, ihbarda bulunduu inancyla sevilmez. Katr da sevilme(6) (7) (8) (9^ 103 Roux, Cem Dergisi, Say: 8, s: 42. Bozkurt (1990), s: 136. Noyan, s: 216. D ' Fl0ux, Cem De-gisi, say: 8, s: 43.

yen hayvanlardandr. Tann'nn lanetine uradndan dl olmadna inanlr. Ay da sevilmez, ad anlmaz. "Dadaki", "Kocaolan" gibi gibi gnderme adlarla dile getirilir. Domuz ve hindi de sevilmez. Tavus kuu makbul kabul edilir. Bayku uursuz, keklik mfsit, turna ise en hayrl kutur. Sesi, Hz. Ali'nin sesi gibi kabul edilir. Krlang kutsal saylr. Geyik, Hz. Muhammed'in sevdii hayvan olduundan avlanmaz, ldrlmez. Koyun, ko kurbanlk olarak "mbarek"tir. At, karde ve murat saylr. Hzr bile "Bozatl"dr ve "dar"da kalanlara bu atyla yetiir. Hz. Ali de "dldl" denen atyla birlikte Alevi'nin kafasnda yer etmitir. Alevilerce blbl de ok sevilir. Gvercin Alevilerde kutsaldr. Avlanmaz, kesilmez ve yenmez. Hac Bekta'n Sulucakarahyk'e gvercin biiminde (-donunda) geldii inan (-lejand) vardr. Bir takm ofrlerin yoluna tavan kmasn uursuz saydklan, ylan grmeyi de rahat yolculuk belirtisi olarak inandklan bilinir (10). Tavan Yasann Totemik Kayna: Toplumbilimciler ve tarihiler Trklerin tarihinde insanln ilk dini olan totemciliin varl konusunda elikiye der ve deiik grler getirirler. Prof. . Kafesolu, Prof. B. gel, Van Gennap, J. G. Frazier kepdilerine zg yorumlar gelitirerek Trkler'de totemciliin olmadn kantlamaya alrlar. Doan Avcolu'nun da belirttii gibi; bozkr insannn dinine belki totemcilik denilemez. Totemcilik onun ancak bir parasdr. amanlk ve tengricilik bu dinin baka yanlar, trevleridir. Ksaca, eski Trk dininde totemcilik, amanlk ve tengricilik gibi daha baka inan biimleri vardr. Totemcilik bozkr toplumsal yaamnn bir belirtisidir. Eski Trkler avc, oban, ifti ve genellikle gebedirler. Gereksimelerini doada, hayvanda salyorlar. Bu durum, onu giderek doayla, hayvanla ve canlyla "kutsal akraba" durumuna gtrmtr.
(10) Bu tr malzemeler iin bkz: Noyan, s: 216 v.d.; Bozkurt (1990), s: 137 v.d.; Erz, s: 414 v.d.; apolyo, s: 292. 131

Yemesini-imesini onlardan bekledii gibi, savunmasn-korunmasn, dahas geleceini dzenleyebilmek iin doa ve doa st glerin de denetimini bu elerden bekler. Bylece bu toplumsal yap dorultusunda bir inan, dnce ve davran biimi doar. Bu insanlar iin artk, zdekd g eitli varlklarn iine girerek zdek biime brnm, yani cisimlemi bir kutsallk kazanmtr. te totem budur. Bu nedenle Ortaasya bozkrnda "kutsal" hayvanclk ve doaclk, yalnzca totemcilie indirgenemez, o ereveyi ok aar. Birok bilginin bozkr topluluklarna totemci etiketini yaptramaynn nedeni bu olsa gerek. Totemciliin temel eleri unlar (11): Boylann varl Boylam ve totem trnn ayn topraklarda toplanmas. Totemle yer arasnda yakn ba vardr. Totemin temsili Bireyden bireye deil de, trlerden boylara doru ilikilerin kurulmas. likilerde totemin iyilik ve koruyuculuk getirmesi. Kurban, belirleyici deildir. Bitkiler ve cansz eyler totem olabiliyorsa da, totem genellikle hayvanlardr. Totemle insan arasnda akrabalk vardr. Totem, topluluun atasdr. Totemcilik boy rgtlenmesi olan yerlerde vardr. Totemsiz boy olabilir, fakat boysuz totem olmaz. Totemin koruyuculuu topluma ykmllkler geti(11) Totemciliin genel zellikleri ve eski Trkler'deki totemik zellikler iin genellikle u yapttan yararlanlmtr. Bkz: Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, C: I, s: 401-408. 100 132

rir. nsanlar totem hayvan ldrmek ve yemekten kanrlar. Totemik toplumlarda genellikle ekzogamik (boy d) evlilik kurumu vardr. Yalnz bu totemcilie bal deil, ayn zerk bir kurum biimindedir. Totemciliin bu genel zelliklerinden hareketle eski Trk toplumlannn yapsndaki totemik kristallemeyi belirleyelim: Altaylarda hayvan tapnc enderdir. Ruhlarn hayvan biiminde dnlmesi insan-hayvan aras fark deil, insanhayvan aras ba belirtir. kulur. Bitki ve talara totem olarak rastlansa da belirleyici deildir. Totem, ounluk hayvandr. Her boyun zel damgas vardr. Totem saylan hayvan ongun biiminde temsil edilir. Hayvan-insan arasndaki akrabalk Ortaasya bozkr yaantsnn balca zelliidir. Soy (ecdat) topraklarna kutsal ballk vardr. Akraba ya da balak olan hayvan yemek veya ldrmek yasa vardr. Yakutlar'da ve Ouzlar'da bu durum belirlenmitir. Hayvan koruyucu ve klavuzdur. Koruyucu hayvann o boyun atas olma olasl vardr. Gktrk'lerin koruyucu ve yolgstericisi kurdun ayn zamanda atalan saylmas gibi. Ekzogami (devlilik) belirleyici deilse de, ok yaygndr. Bu karlatrmalardan sonra tarih aratrmacs Doan Avcolu; "Bozkrdaki Tiirk boylar totemci saymamak iin hibir temel engel bulunmadn gstermeye yeterlidir. Hatta Hayvan ile iftleme klt yok gibidir. Bundan kor-

bu bozkr boylarnn znde ve temelinde totemci olduklar sonucuna varlabilir" der. Karlatrmal kantlar Avcolu'nu dorulamaktadr. Ksaca eski Trkler totemci topluluklardr. Sonradan amanlk aamasna geileri eski totemik inan izlerini silmez, daha da besleyerek slami dneme aktarr. Trkler'in slamlamas bu eski inanlar yok etmez, sona erdirmez. Alevilik geni lde eski Trk dininin slamlatnlm biimi olur. tede Snni Yrk ve Trkmenler'de de eski inanlar gl bir biimde yaar. Gerek Asya'da gerekse Anadolu'da totemik inanlara ska rastlamak olas. uvalar "kurt" adn aza almay tabu sayarlar. Onun yerine "Peygamber iti" szn kullanrlar. Edremit Alevi Trkmenleri de kurda "Peygamber kpei" derler. Alevi-Snni Trkmen ve Yrkler yolda kurda rastlamann uur getireceine inanrlar (12). Adana yresinde Sakz aac kutsal saylr. Kertenkeleye dokunulmaz. Dersim'deki Munzur suyundaki balklarla Urfa Halil brahim glndeki balklar kutsaldr, dokunulmaz (13). Prof. Fuat Bozkurt'a gre, "Tavan yasa nasya dinlerinde bulunmaz. Byk olaslkla bu inan -asya kaynakldr. Tavan eski Trk totemidir. Totemde sevilen ve sayg duyulan ynlere karlk, nefret edilen yanlar da vardr. Tavan iin Aleviler arasnda zamanla nefret edilen yan ar basmtr"(14) Ouz destanlarnda "altn gzl" tavandan szedilir. Ortaasya amanlar tavana "kozan", onunla ilgili toteme "Kozantz" derler. Radlof, Tatar ve Telet'ler de tavan totemine rastlar (15).
100 (12) (13) (14) (15) Bkz: Erz, s: 410 v.d. Noyan, s: 216. Bozkurt (1990), s: 137. Erz, s: 415.

Prof. J. P. Roux'e gre, "Ortaasya halklarnda tavan hedef alan bir yasaklama" yoktur. Tavann eski ad Trk dillerinde (lehelerinde) vardr. "Tawyan" szc grlr. Eski Trk takviminde 4. ay tavan aydr. Yakutlar'da tavan kurakln habercisi olduu iin gzden rak tutulmaz. Uygur metinlerinde tavan aynda yaplmas sakncal grlen ve uursuzluk kabul edilen rnak kesme, tra olmak gibi durumlar vardr. Eski Hunlar'da, Tatarlar'da, orlar'da Krgzlar'da, Yakutlar'da tavan avlanrd. Yakutlar'da tavanlann kuyruk ya da kulaklan "kt dnceleri uzaklatrc" olarak kullanlrd. Tavan amanlkta yardmc hayvanlardandr. Altay halk mitolojisinde de tavan zel yeri olan drt hayvandan biridir. Tatarlar'da avda kendilerine yol gsteren tavan klt vardr (18). Bu rnekleri daha da oaltmak olas. Gerek grmyoruz. Olayn aydnlanmas asndan bu kadar toplumbilimsel gere yeterli umanm. Sonu olarak, tavan yasa slam deil, Ortaasya kkenli .Trklerin Ortaasya tarihiyle ilgili. Tavan yasayla ilgili Alevi-Snni evrelerde anlatlanlar slami dnemde ve slami erevede km, bir takm yaktrmalann zamanla baka sulamalarla pekitirilmi durumudur. Bunlann, olayn zyle ba yoktur. Tavan yasa Trkler'in totemik dneminden Anadolu'ya kadar uzanm izleridir. Yani birer totem kalntlardr bunlar. Ne var ki tavan toteminin olumsuz yan Aleviler arasnda gelimitir. Yemedikleri dorudur. Bir takm gerekeleri vardr. Bunu ileri sryorlar da. Yalnz, tavann urad tarlalarn ekilmedii biimindeki banazl da hibir Alevi toplumunun ve bireyinin gsterdiine ne rastlanmtr ne de rastlamzdr. Ksaca buras iftiradr. Tavann adet (hayz) grd iin yenmedii tezi biyolojiye ters der. nk btn dii canllar adet grrler.
(18) Bkz: Roux, Cem Dergisi, say: 8, s: 43 v.d. 135

Alevi-Bektailerin Anadolu dnemlerinde tavan yemedikleri 14. y.y. Arap gezgini bni Batuta'ca (1304-1369) bildirilir. Hatta kendisine Sinop'ta tavan sunularak Alevi olup olmad snavndan geirilir. Maliki mezhebinde olan bni Batuda, tavan yiyerek snavdan getii gibi, "gerekten iiler (Aleviler) tavan eti yememektedirler" diyerek Anadolu'ya ilk gelen Trk-Trkmen topluluklannm Alevi olduklarn, henz Ortaasya kltrnden kopmadklar bu dnemlerinde tavan yemeyerek totemik tavrlarn srdrdklerini kantlar (19). Ksaca Alevilerin tavan yememeleri slami deil, Asya kkenlidir. Eski dinlerden, kltrlerden ve totem anlaylarndan kalmadr. Eski totemlerin slamsal klf altnda srmesidir, tavan yememe gelenei.

- I X -

ALEVLER YIKANMAZ MI?

eitli iftiralar yaplyor. "Alevilerin ykanmadklar", "Suyu kutsal kabul edip kullanmadklar" bunlardan biri. Acaba yle mi? Aleviler ykanmyorlar, temizlenmiyorlar m? Su yalnzca Aleviler'de mi kutsal, yoksa Ortaasya kkenli bir kutsallk m tayor? Olaya bu sorular balamnda yaklaalm. Su Kltnn Ortaasya Kayna: .. 1500'l yllarda Aral Gl yresi Trkleri'nin su ruhlarna inanp, suda lmeyi onur saydklanna tarihte rastlyoruz. Hunlar sulara ve aalara kurbanlar sunuyorlard. Tarihi Gardizi 11. y. yl Kimek-Kpaklar'nn rti Innana tapndklann ve bunlar arasnda su klt olduunu yazar. Su, Kimekler'in tannsdr. bn al-Fakih'e gre Burshan halknda Isk-gl klt vardr. Gktrk yaztlanna gre Trkler'in tapnlarndan biri de sudur. Bozkr insan iin su, kutsal yaam kaynadr. Susuzluk ykm ve umutsuzluktur. Ortaasya'dan gn nedeni susuzluktur. "Yer - su" inancn simgeleyen tap n a n en belirgin olan Ouzlar'da grlr. Dede Korkut yklerinde de "kutsal su" sk sk ilenir. Bakurt tre ve trenlerinde de su klt temeldir. amardk inanlar nedeniyle Moollar da sudan ekinirler (1). Su Kltnn Anadolu'da zleri: Ortaasya'daki su klt Anadolu'ya glerle birlikte gelmitir. Anadolu'nun birok yerinde rmaklar, gller kutsaldr. Edremit yresi Tahtaclar' ocuklannn kann anlannn ge(1) Su kltyle ilgili u kaynaklar birok gere sunarlar: Bkz: Abdulkadir inan - "Trklerde Su Klt ile ilgili Gelenekler", Makaleler ve ncelemeler, TTK yay. Ank. 1968, C: I, s: 491-495; Erz, s: 375 v.d.; Bozkurt (1990) s: 120 v.d.; Bozkurt (1995), s: 30 v.d., 37 v.d.;Birdoan (1990), s: 18.

(19) Bkz: ismet Parmakszolu (Haz.) - ibni Batuda Seyahatnamesinden Semeler, Milli E. Bas. ist. 1971, s: 64. 100 136

mesi iin "ulu aylara" dua ederler. Erkna girme trenlerinde baclar yazmalarnn ucuyla su alarak musahiplerinin ayaklarnn nne damlatrlar. Suyu kutlu sayp ona tapnma zellikle Kzlba Trkmenleri arasnda yaygndr. Dersim'deki Munzur suyu kutsaldr. Kaynandaki balklara dokunulmaz. Her yl Nevruz'da bu suyun banda semah yaplr. Snni evre olmasna karn Urfa'daki Balkl Gl Kutsamalan amanilik etkisi tar. Doaldr ki amanilik gelenei slamsal bir rtyle kaplanmtr. Alevi inancnda su "hep Mekke'yi bulmak" iin rpnr. Volkanik Dden tipli gller hep Aleviler iin esrarl saylr. nan duymalarn salar. Toroslar'da, Bulgar dalan zerinde "Gk-Gl" ve "Kara-Gl" diye iki gl vardr. Ske'nin Kemer (Sazhky) kynn yaknndaki iki su birikintisi de evre halknca esrarl saylr (2). Erzincan Esence (Kei) Da'nn doruundaki "Aygr Gl" ve ayrl'nm Yaylalar Ky evresindeki "Yedi Gller" de dden tip gllerdir. Yre halknn ziyaret yerleridir. Anadolu insannn temizlik kaynann bir baka aya da Hititler'dir. Hititler, lka toplumlar ierisinde temizlie nem veren hemen hemen tek millettir. Ykanp temiz giysilerini giydikten sonra tannlannm huzuruna tapnmaya kyorlard. Kaz yaplan Hitit kentlerinde kanalizasyon, tuvalet sistemine rastlanr. Su Klt ve Alevilik: Anadolu Alevilii bu kaynaklardan beslenmitir. Alevilikte, suyla temizlenmek bir aratr. Ama, tinsel annmadr. Su kutsaldr da o nedenle "ykanmyorlar", "suyu kirletmemek iin abdestten kanlyor" trndeki savlar olay kaba izgileriyle grmekten kaynaklanyor ve yaamn gereiyle rtmyor. Olaya Trkiye toplumu ve kkenleri asndan bakalm. Anadolu insan, Alevi ve Snnisiyle Asya insandr. Genellikle Ouz-Trkmen kkenli... Hayvanc... Ger... Anado(2) Bkz: Erz, s: 375; Birdoan, s: 482. 100 138

lu'da da uzun zaman bu yapsn srdrm. Yerletiinde de krsal kesimleri yurt edinmi. Hem Alevi hem Snni kylerinde tuvalet sorunu bugn dahi zlm deildir. Kaymakamretmen ibirliiyle ou Alevi-Snni kylerindeki tuvalet yapm kampanyalarndaki almalanmz ve gzlemlerimizi anmsyorum. Snni kylerinde bile yaptmz kampanya almalan sonucu tualet yapmn % 10'larda gerekletirebildiimizi biliyorum. Bu kylln, kyl yapnn bir sonucudur. Ketlemeyle bunlar zlmtr. Anadolu'da; -brakn Alevi ailesini Snni aileler bilebykbaba, bykanne, torun ve yeenlerle birlikte yaanlr. Yani toplumbilimsel anlamda geni aile yaps egemendir. yle herkese bir yatak odas da dmez. ou tm ae bir veya iki odal bir evde yaarlar. adr yaamm srdren topluluklar vardr. Bu biimde iie yaayan insanlarn cinsel ilikiden sonra su bulup hemen ykanmas dnlemez. Aksi durumda bu ii merasimle yapm olur. Alevi kylsnn de. Snni kylsnn de, konumu ayndr. Ayn sorunla kar karyadr. Bu yapdan ve olanakszlklardan kaynaklanan durumu; Snni kesimi gzard ederek yalnz Alevilere yklemek hakszlk olur. Olanaklar lsnde Alevisiyle Snnisiyle Trkiye halk artk Ortaasya'dan getirdii "su klt"n de aarak temizliini yapmaktadr. Alevilerde inantan kaynaklanan su kutsallnn nedeni udur: Aleviler, "drt e"den biri olan suya; insanlara, canllara, doaya yaam verdii iin sayg duyuyor, kutsal gzle bakyorlar. Suyu ve evreyi kirletmekten kamyorlar. Gnmz evrecilerinden yz yllarca nce Aleviler, suyun yaam verici zelliini gznne alarak; zelinde suyu, genelinde evrelerini kirletmemilerdir, korumulardr. Olayn z ve ierii bu!..

- X ALEVILIKTE EYTAN KUTSAL MIDIR?

eytan nancnn Kayna: eytan, iyi tanr karsna kt tanr koyan ikici dinlerden gelme bir inantr. rnein Zerdtlk dininde iyi tanr Hrmz'n karsndaki Ehrimen bylesi bir eytandr. eytan inanc, birok mitolojilerde ktcl varlk olarak yer almakla birlikte Yahudi, Hristiyan ve slam geleneinde olduka nemsenmi ve Tann'ya bakaldran melek anlamnda grlmtr. slamla gre, eytan ateten yaratlm saylr. Bu adan da Zerdtlk'le ilikili grnmektedir. slam inanlarna gre eytan, kendisinin ateten yaratlmasna karn Adem'in topraktan yaratlmasn ileri srerek ona secde etmez, Tann'nn buyruuna kar gelir. Bu nedenle cennetten kovulur ve sonsuza dek insanlar doru yoklan sapt m ay kendine i edinir. lkel Animizm'in kalntlan olan eytan eitli mitolojilerde farkl biimlerde tasarlanr. Ehl-i Hakk, Yezidilik ve Alevilik'te eytan nancnn Nitelii: Bizi ilgilendiren yan bu. Bu iddia mrn Alevilik ve trevlerini incelemeye, aratrmaya adam Prof. rene Melikoffudur. unu yazyor: "eyten ne Anadolu Alevilerinde, ne Ali lhi ya da Ehl-i Hakk topluluklarda kt ruhu temsil eder. O, Adem'in nnde eilmek istememise, bu Allah' ok sevmesinden ve Allah'tan bakasnn nnde secde etme dncesini kabul etmeyiindendir. eytan, Tanrya ar sevgisinden dolay gnah ilemitir. Bu nedenle, ruh g dnmnde (tenash). Tanrnn her zaman en yaknnda yer alr. Ali, Tanrnn tecellisi olunca onun klesi Kamberde de eytan tecelli eder.
140

Ehl-i Hakk'larda, eytan bedenlemelerinden biri de Melek Tavus'dur. Melek Tavus bizi inanlarnda Alevilerle ve dahas Ehl-i Hakk'la, hi phe gtrmez kimi ortak noktalar bulunan Yezidi'lere gtrr (1). Ortak kkenli bir takm inan, dnce ve geleneklerle kar karyayz. Melikoff a gre Ehl-i Hakk, Alevilik ve Yezidilik arasnda bu adan kimi ortak yanlar vardr. Yezidiler horoz biiminde beliren Melek Tavus diye andklar "Tann'nn bir baka biimine taparlar". Yezidiler'deki Melek Tavus Anadolu'da horozdur. zellikle beyaz horoz Alevilerde de "sayg grr", "kutsal"dr. Melikoffun alan almalannn sonulanna gre, tarikata kabul trenlerinde olsun, musahip olma trenlerinde olsun horoz kurban edilmesi zorunluluktur. Bu horoza "Cebrail" denir (2). Trenlerde horozun kurban edildiini biz de saptadk. Bu horoz inanc (klt) "Mazdeen" kkenlidir. Avesta'da da gemektedir. lmden sonraki diriliin ve sonsuz yaamn simgesidir. Bir gne-kutur. Gne tannsall inancndan (Mitra) kaynaklanyor olmaldr. Bu bizi, Alevilik, Ehl-i Hak ve Yezidilik'teki "ortak bir temele dayanan" yaratl sylenecesine gtrr (3). Sylencelerde Melek Tavus'la Melek Cebrail birbiriyle kartrlmaktadr. Her ikisinde de "Gksel Horoz" simgesi canlandrlmaktadr. Bu kantlardan hareket eden Prof. . Melikoff Yezidiler'in "haksz yere eytana tapanlar" olarak nitelendiini ileri srer (4).

(1) Bkz: Prof. i. Melikoff - Uyur idik Uyardlar, (ev: T. Alptekin), Cem yay. ist. 1993, s: 63 v.d. Makalenin ilhan Cem Erseven evirisi iin de bkz: C. ener (Der): Alevilik stne Ne Dediler, Ant yay. ist. 1990, s: 128-152, zel yeri, s: 145. (2) Melikoff, s: 145 v.d. (3) Melikoff, s: 122. (4) Melikoff, s: 123. 103

Ksaca Yezidilik: Yezidilik, bir Ortadou dinidir. Ortadou dinleri ve zellikle Zerdtlk kaynakldr. Yezidiler, zellikle Krt ve Araptrlar. Asuri kalntlar olduklar da savunulur. Prof.M.A. Kagarl Yezidiler arasna ger Trk boylarnn da girdiini, bu inancn "etno-antropoloji bakmndan Trk trelerine dayandn", daha da ileri giderek Yezidi toplumunun "Trk kkenli" olduklarn syler (5). Prof. Kagarl'mn bu iddias dorusu ok andr. Henz kantlanmamtr. Ama Yezidi toplumunun bu blgenin eski Krt, Arap ve Asurileri'nin dalar arasndaki vadilerde kalm kalntlan olduu dorudur. Anadolu'nun giri kaps oluu nedeniyle sonradan kimi ger Trkler'in de bunlar arasna girmesi doaldr. Zaten Yezidi toplumu kendi iinde trde olmayan bir yap gsterir. eitli etnik kmelerin birlemesiyle Yezidi topluluklar olumutur. Etnik ve iansal bir bireim (sentez) dir. Yezidilik aratrmacs Erol Sever'e gre dinin karma olmas "bu etnik kmelerin kendi inanlann yourup btnletirmelerinden" ileri geliyordu. Bu inan eyh Adi kurmutu. Gnostik ve heterodoks bir inant. Konumlan "sr" ve "gizlenme"yi gerektirmiti. Tarih boyu Arap ve Osmanl'm "slama dndrmeleri "nden kurtulamamlardr. Bu uurda ok Yezidi kan akmtr. Kutsal kitaplar Meshaf Re (=Kitap el Asvad-Siyah Kitap"dr. Kast tr snfsal sistem bu topluluklarda egemendir. Yezidilerin dnya lideri Muaviye bin smail el-Yezidi'ye gre; Tann (Azda) kendi maddesinden Melek Tavus'u yaratr. Ona "evreni biimlendirme ve insan yaratma" grevi verir. Melek Tavus'un Adem'e secde etmeyiinin, Tann'nn buymuna bakaldnnn kayna bu anlayta yatar. nk,
(5) Prof. Melika Aktok Kagarl - "Dou ve Gneydou Anadolu'nun Tarihi inan Yaps", Trk Dnyas Aratrmalar, say: 40, ubat 1986, s: 50, 51,62,75. 142

Melek Tavus Tann'nn bizzat maddesinden, nurundan gelmektedir. Cemaat lideri Melek Tavus'un eytan, kendilerinin de "eytana taparlar" olduu savn kabul etmez (6). Yezidiler Ne lde Alevilerdir?: Yezidiler'le Aleviler arasnda genel bir takm benzerliklerin dnda zdelik bulmak pek olas deildir. Yezidiler, Aleviler'in sahip olup urunda can verdikleri deerleri sahiplenmedikleri gibi, Aleviler'in kendileri iin ba dman olarak grdkleri deerlere de skca baldrlar ve kendi varlklann o deerlere bal grrler. Yezidiliin kurucusu eyh Adi Muaviye'yi savunur. I. Yezid'i "mamolu mam" olarak deerlendirir. Yezid'in "dinsizlere kar" savatn, onu lanetleyenlerin "topluluktan atlacan" syler. Kendilerinin Muaviye'nin olu Yezid'den geldiklerine inanrlar. Yezidiler arasnda kat bir Yezid inanc ve klt vardr. Yezid'in doumunda bedenine bir kutsal ruhun girdiine inanlr ve bu doum gn tm Yezidilerce nemli bir bayram olarak kutlanr (7). Yezid'e ballk zorbalk ve banazlk dzeyine vardnlmtr. "Yezid'i tanmayanlann kam ve mal helal" grlmektedir (8). Yezidilik nderleri aka Snniliklerini ortaya koymulard. Bu yolan kumcusu eyh Adi kat bir Snnidir. Zikire kardr. Yandalanna dnyadan kopmay nerir. Kurallar olduka katdr. Yerine geenlerden olu eyh Hasan bni Adi emseddin ile yeeni ark Abul Barakat Snnidirler. Her trl yenilie kardrlar ve gelimelere kapaldrlar. bni Taymi- v ye ve Makrizi gibi XII. ve XIII. yzyln slam yazarlan Yezidiler'in Hz. Ali'ye kar olduklann, Ali'ye inananlan "kafirlikle" suladklarn yazarlar (9).
(6) Geni aklamalar iin bkz: Erol Sever - Yezidilik ve Yezidilerin Kkeni, Berfin yay. ist. 1993. (7) Sever, s: 16, 57 v.d., 128. (8) Kagarl, s: 57. (9) Kagarl, s: 55 v.d., 57, 58.

Bu nasl Aleviliktir?.. Kendini Snni inanl grecek, Yezid'den geldiini, ona bal olduunu, Ali'ye inanlarn "kafir" olduunu syleyecek ve yine bu inanca Alevilik denilecektir! Olas m?.. Bunun yan sra Yezidilik'ten yola klarak Alevilik sulanacaktr, karalanacaktr. Yezidilik'le Alevilik birbirine yzseksen derece terstir. Yezidilik'te de eytana tapma inanc kesinlikle yoktur. Yezidilik'teki " T a v u s Melek" inanc ge dnemlerde olumutur. Kt melek olan blis veya eytan Yezidilik'te tavus kuuyla simgeletirilir. Aratnclara gre; Yezidiler, bu kt melein kendilerine zarar vermesini nlemek iin kutsallatrmalardr. Oysa Yezidilik, "eytana tapma deil, eytann varln reddetme" ilkesine dayanr. eytan, blis gibi szckleri sylemek bile kesinlikle yasaktr (10). Ksaca Ehl-i Hakk nan: Ehl-i Hakk'lar zellikle Bat ran'da Krt ve Trkmen boylar arasnda yaygndr. nananlar genellikle gebeler, kyller ve yoksul kesimlerdir. Ali'ye ballk temeli stne Sultan shak'a kurulmutur. Merkezi kii, Hz. Ali'dir. Oniki mamc'drlar. iiliin "an" elerini tar. Farkl inan akmlannn bir konfederasyonu biimindedirler. Ruh gne inanrlar (11) Alevilik eytan Yceltmez, Kutsallatrmaz: Ehl-i Hakk ve Yezidilik tr bir takm inan akmlar dorudan Anadolu Aleviliiyle ilikili deildirler. Bunlarn hepsi de Ortaasya ve Ortadou kkenli olduundan. Ortadou ve Anadolu corafyasnda yorularak olutuundan ortak yanlar vardr. Bir takm ortak ilke ve elerden yola km ve bunlarn zerine omurgalarn oturtmulardr. Ayn zamanda
(10) Kagarl, s: 59, 60, 61 v.d.; Sever, s: 17 v.d., 116. (11) Bkz: V. Minorsky - "Ehl-i Hak", islam Ansiklopedisi, Milli E. Bak yay. C: IV, s: 201-207 aras. 144

merkezi dinlerin karsnda yer alm (zellikle slamln), bu dinleri yzeysel benimsemilerdir. Bu durum onlann heteredoks inan ve akmlar olmasna neden olmutur. Birletikleri merkezi noktalar olduklan gibi, temelde ve yzeyde ayrldklan ok noktalar da vardr. Alevilik, Ehl-i Hakk ve Yezidilik arasndaki iliki bylesi bir konumdadr. Yezidilik'teki eytan inancyla merkezi slami anlayta bilinen eytan inancnn ayn ierikte olmadn Prof. Melik o f f d a saptayarak bilimsel bir veri olarak savunur. Yezidilik'tekinin "ktlk ruhunu temsil etmediini" aklar. Bu kesimin de "ruhun beden gnn srekliliine" inandklann, saptad verilere dayanarak Aleviler'in "eytan inancna tmyle yabanc" olduklanm belirtir. Bunun da "ruh g" inancndan kaynaklandn syler (12). Ksaca Aleviler'in olaya bak yle: teki trevlere karn; Alevilik eytana bir kutsallk, saygnlk yklemez. Trkiye'nin eitli blgelerinden gelen Alevi dedelerini sorgulayarak byle bir sonucu saptadk. eytann kutsalln, tannsalln ok yadrgadlar. Bu dnceyle ilk kez karlatklann belirttiler. Alevi evrelerde "lanet kr eytana" sz ok kullanlr. Bu szde de olduu gibi eytan "lanetlik" olarak bilinir. eytan kutsal ve saygn grme anlay Melikoff gibi aratnclann genelleme yapmalanndan, Alevilikle teki trevler arasndaki ayrlklar grmemekten kaynaklanyor olmal. Alevi inancnda unu da saptamak olas. eytan tannnn deil, Adem'in hasmdr. Savam, tepkisi Adem'e kardr. Burada Aleviliin eytan Tann'yla bir tutmad, e komad anlay somut olarak kar sannm. Hac Bekta'n "Makalat"ndan "eytan" konusu ele alnr, deerlendirilir. "eytan" Hac Bekta'ta soyut mitolojik ve
(12) Melikoff, s: 123. 145

dinsellie brndrlm bir kavram deildir. Somutlatnlr ve yaamla badanlr. Olaya insan erdemlilii asndan bakar. "Kibir"i, "buuz"u, "buhulluk / pahllk/ pallk", "tan ah", "fke"yi, "gaybef'i, "kahkaha"y, "maskaralk'i, "eytan", eytansal zellikler, kendi deyimiyle "eytan fiilleri" olarak grr (13). Alevi-Bektailiin "eytan" anlay Hac Bekta'n bak dorultusundadr.

-XI K / DEM / DOLU

Alevilik karalanmak istendiinde ikiye'de deinilir. T.M.Szengil'in " T a r i h Boyunca Alevilik" kitabnda bu konu yinelenerek nl (!) "sapklk"lar arasnda saylr. Oysa, genelinde iki yalnzca Alevilie ve Alevi-Bektai halka zg deildir. Yalnz bu kesimce iilmez. Tarih boyu Snni ynetim evreleri ve halk kesimleri de imilerdir. Halen de imektedirler. ki Aleviliin ilkeleri, edeb erkn arasnda da deildir. Her Alevi-Bektai yresinde de iilmez. Her Alevi-Bektai Cem'inde de yle. Kald ki Alevi-Bektailer'de iki imenin bir "adab" (-kural) vardr. ki, kiiler ve topluluk iin bir "mihenk ta" (-l)dr. Alevi-Bektailer ikiyi bir "nefis terbiyesi" olarak grrler. Alevilikteki ikinin nitelii budur. kinin T r k Kayna: Bilindii gibi Trkler Asya kkenlidir. ki yapm ve kullanm Asya'da, Trk boylan arasnda ok eskiden beri biliniyor, yaplyor ve kullanlyordu. ki Trk toy ve lenlerinin vazgeilmez elencesiydi. Ouz Kaan Destan'nda Duyl Kay'nn kardei rki'nin han olmas treninde hayvan derilerinden oluturulan havuzlann birine rak, ikincisine kmz, tekineyse yourt doldurulur. Bir ay geceli-gndzl toy-dn yaplr. Kl rkil Han, "kmzl kadeh" sunar. Korkut "kmz ier". in kaynaklan Hun Trkleri'nin (Hu-yung-nu) "kmz iip, kmz lenleri" dzenlediklerini yazar. Ayn kaynaklar Gktrkler'in (Tu-Kiu) "ksrak stnden yaplm kmz kullandklarn ve sarho oluncaya dek itiklerini" yazar. Dede Korkud yklerinde "gl gibi kmz sadnld"ndan sz edilir. Yeni Mslman olan Ouzlar'n iki geleneklerim henz

(13) Mehmet Yaman - Makalat ve Mslmanlk, s: 23; Aziz Yaln Makalat- Hac Bekta Veli, Der yay. st. 1993, s: 93, 134 v.d., 152 175. 100 1 4 6

srdrdklerinin de kantdr bu. Krgzlar'n Manas Destan'nda ikili toylar lenler anlatlr. Seluk-Name Gn Han'n leninde "kmz" iildiini yazar. Alaaddin Keykubat ynetime gelirken Konya'da "kmzl lenler" dzenler. Oktay Kaan'n ynetime geliinde "altn kadehlerde" iki datlr. Ulu Bey'in dnnde kadnlarn da katld trende "bolca iki tketilir". bn-i Arapah bunlardan "nefretle" szeder. Timur'a eli gnderilen spanyol Klaviyo, Timur'un verdii yemekte "ikiler iildiini" anlatr. bni Batuda K m m ve zbek saraylarnda beyler ve hatunlarca arlanm, "kmz ve boza" sunulmutur (1). ki Snni Seluklu, Babr ve Osmanl hanedanlklar dnemlerinde de vardr. Birer slam devletleri olmalarna karn; iki iilir ve toplumun bir adeti olarak srer. Seluklular'da"arap kuyular", "arapnazrlar(-bakanlan)"ve "arap askerleri" vardr. arap askerlerinin grevi arap kuyularna zehir atlmasn nlemektir. arap imenin, Snni inancn egemen olduu bir devlette, stelik resmi evrelerce srdrldn ve kadrolatn gryoruz (2). ki, Osmanllar dneminde de yaatlr. "Ltfi Paa Tarihi "nda Osman Bey'in beyliini kurduunda kendisine "trl ballardan ve kmzlardan" ikiler sunulduunu yazar. II. Murat dnemi tarihilerinden Yazcolu Ali Efendi "kadnl-erkekli yiyilip iilen lenler"den sz eder (3). IV. Murat 05.08.1634'de iki yasa getirirse de bunun nne geememi, yasaa bizzat kendisi uymamtr. Bilindii gibi Osmanl saraynn arap gereksinimi Kbrs'tan karlanyordu. ki Anadolu'da Hititler'den beri bilinir. Hitite'de "Vain-Vien" sz vardr. arap anlamna gelir. Anadolu-Yunan Tannlar'ndan Dionizos 'da arab simgeler. Anadolu'da Dionizos arap ve bereket trenleri yaplrd.
(1) Geni bilgi ve kantlar iin bkz: Erz, s: 305 v.d. (2) Bkz: Bender, s: 214. (3) Erz, s: 309. 148

ki ve arabn bir baka kayna da ran'dr. Cem (Cemit) arabn bulucusu olarak bilinir. Gkten inen k yerden bir zm asmas bitirir. Cemit bu asmann zmlerini skarak, iki yapar ve evresindekilere iirir. ran ikili toplantlannn kayna budur (4). kinin slam ve Kuran Kayna: Duruma baklrsa, Hz. Muhammed dneminde iki yasak deildir. Yalnz insanlar zendirilmez de. Halife mer'in ynetimi dneminde komutanlardan Huzeyfe'nin ikayeti zerine mer dneminde yasaklanarak iene "seksen deynek vurulmas" cezas getirilir. Tarih, yaklak 638'lerdir (5). Kuran'da "arap" sz bilinen iki anlamnda gemez. Yalnz " h a m r " szc ile, sarho edici nesne anlamnda "sekr" geer. Kuran'da iki yasa yoktur. ki keyf verici "gzel rzklar" arasnda saylr. nsanlar bir tarmsal teknie, retime zendirilir. Hunnadan ve zmden arap retimi bunlardan biridir (6). "Hurma aacnn meyvalaryla zmlerden de arap yaparsnz, gzel bir rzk elde edersiniz; phe yok ki bunda da akl eden toplulua bir delil var" (Nahl, 67). Kuran'da cennet tanm ve betimlemesi yaplr. Her trl gzellikler ve zevklerin burada olduu, bu tr eylere ancak cennetde ulalaca yazlar. Ulalacak eylerden biri de "araptr. Bir bakma "arap" dl olarak sunulur. "ekinenlere vadedilen cennet, yledir deta; Orda su rmaklar var, bozulup kokmaz ve st rmaklar var, lezzetleri bozulmaz ve arap rmaklar var, ienlere saf lezzet ve bal rmaklar var, szme ve onlara, orada btn meyvalardan sunulur ve rablerinden yarglanma var; buna nail olan, o kiiye benzer mi ki atete ebedidir ve kaynar sularla sulanr da on(4) Eyubolu, s: 324. (5) inasi Ko - Gerek islm Dini, Ank. 1989, s: 144. (6) Ayet metinleri iin u kuran evirisi esas alnmtr. Abdulbaki Glpnarl - Kur'an- Kerim Anlam, Remzi Kitapevi, ist. 1968. 103

larn barsaklar paralanmaktadr" (Muhammed, 15). arap, cennete gidenlere Tanrca sunuluyor. Akla u geliyor; arap"kt" ve "haram" olsayd Tanr tarafndan sunulmazd. "stlerinde, ipincecik yeil ve ipek elbiseler, kaln ipekten dokunmu libaslar vardr ve gm bilezikler taknrlar ve rableri, onlar tertemiz bir arapla suvarr" (Al-Dahr, 21). Kuran'da ll ime nerilmitir. "arabn katresi haramdr" anlayyla tm zm balarn bile sktrmeye kalkan softa zihniyeti grlmez. "Haram"dr diye bir buyruk ta verilmemitir. "Ve birbirlerine yle bir kadeh sunaflar ki itikleri arabn sonucunda ne bo eylerden bahsedi var, ne gnaha giri" (A1-Tr,23). ll olmayla, ama ayn zamanda ikinin de serbest oluuyla ilgili yle bir ayet daha vardr. "Sana arap ve kmzn hkmlerim soruyorlar. De ki: ikisinde de hem byk gnah var, hem insanlara faydalar var; fakat gnahlar, faydalarndan daha ok. (...)" (Bakara 219). Kuran, imenin zarar ve yararlan zerinde durur. ilmemesini nerir. Yasaklamaz, imemeyi zendirir. "... Namaza yaklamayn ne kadar sarhoken (...)" (Nisa, 43). sylediinizi bilmeyecek

Kuran'da "cennetlikler" arap ierler. Kendi halinde kimseye zarar vermeden ienlere Kuran yasaklama getirmez, dahas hogrr. ki imenin ideal biimini belirler. "Kaynaklar meydanda, akp duran arap rmaklarndan taslar sunulur onlara, bembeyazdr o arap, lezzetlidir ienlere, orada ne bir sersemlik var, ne de sarho olurlar" (Al-Sffat, 46-47-48). slami-Tasavvufi evreler hibir zaman ikiye yasaklayc gzle bakmamtr. ki yasa "ham sofu" evrelerin anlaydr. "Vilayetname" Mevlana ile Tebrizli ems'in sohbetlerinde arap itiklerinden sz eder (7). Alevi-Snni "Rum Abdallan"nn hahaa, ondan yaplan uyuturucu afyona dknlkleri bilinir. Bayezd- Bistami, Feriduddin-i Attar, Muhyiddin-i Arabi ve ems-i Tebrizi gibi mutavsavvflann afyon kullandklar konumalarndaki dengesizlik, anlam karkl ve tutarszlklarnda da anlalr (8). Alevi-Bektailik'te ki: Bektailer "Dem" denilen ikiyi (-raky) Cem'e insanlar lmek, denemek, ll davranmalarn salamak amacyla ("mihenk ta") Akyazl Sultan'n soktuunu kabul ederler (8). Do.Y.N.ztrk'se Bektailerde arap imenin (demlenme) Balm Sultanla treletirilen "slam d bir tavr" (9) olduunu yazar. Demek ki iki (dem) 16. yzylda Alevi-Bektai Cem'lerine girmi olmaldr. lahiyat profesr Flal'nn da belirttii gibi genel Alevi-Bektai topluluklarnda dolu "ibadet hkmnde" saylr. Cem'de "byk bir saygyla" anlr. Kurban yenilmesi srasnda "kesinlikle dolu iilmez". Orta Anadolu ve Dou Anadolu'da dolu olarak erbet verilir (10). Yrelere gre bu gelenek, farkl srdrlr. Yozgat'ta Erknl kylerinde Cem'de yallar
(7) (8) (8) (9) Vilayetname, s: 94. Eyubolu, s: 105. Noyan, s: 22 v.d. ztrk, s: 178.

kiyi ok kullanmann toplumda huzursuzluklann kayna olacana deinilerek, ll olma istenir. "Ey inananlar, arap, kumar, tapnmak iin dikilmi olan talar, fal iin kullanlan oklar, ancak eytann ilerinden ve birer pisliktir bunlar. Bunlardan kann da muradna erenlerden olun" (Mide, 90). "eytan arap ve kumarla sizin aranza dmanlk ve kin salmak ve sizi Allah' anmaktan ve namazdan menetmek ister" (Mide, 91).
100 1 5 0

adabna gre dolu ierler. "Peneli" kesim imez. Malatya, Erzincan ve Tunceli yresinde de Cem'de dolu alnmaz. Bir takm yrelerde dedeler dahi dolusunu aldktan sonra Cem'e girerler. Kimi yrelerdeyse ikili dedeler dahi Cem'e alnmazlar

kuludur. Alevi-Bektai iirinde iki / dem / doluya yer verilir. Esriklikten, esrik olmaktan sz edilir. Fakat bu iip sarho olmak anlamnda deildir. Sevdiklerinin akyla mest olmak anlamndadr. Tannsyla birlemek, peygamberiyle, ok sevip ycelttikleri Aii'yle tpk "Krklar Meclisindeki gibi zbenliklerini eritip, birletirmek anlamndadr. Viran, "Ali'dir kadehim, Ali'dir iem", Dertli, "Getir saki mey engri, ki el tutmaz ayak tutmaz / Au Zahid yasak ettiyse, ak ehli yasak tutmaz"; Kararsz Veli, "Anun in esrk sarholaruz / itiimiz kadeh doludur bizim"; Pir Sultan, "Dolumuzu ieliden ezelden / Mnkir ne bilir evliya srrndan"; Teslim Abdal, "Doldurdu doldurdu bir dolu verdi / Ol Hzr'n yeil eli sabahtan"; Pir Mehmet, "Sun elinden iem kudret dolusun / Senin akn beni Mecnun eyledi", Kul ukri; "Gerekler Ali'den dolu itiler / Yedi nefisten ruhlarn setiler" derlerken bunu amalamlardr, yoksa sarholuu deil (14). Dolu imenin alkanlk olduu Alevi-Bektai yreleri vardr. Genel bir kural olmamakla birlikte tm Alevi-Bektai topluluklannda dolu "Hak dolusu "dur, "Hnkar Hac Bekta Veli doluudur", "Gerek Erenler doluudur". Saygyla alnr, edeple iilir. Ayinin bir bakma kanlmaz bir esidir. Kutsal bir havada iilen doludan kt bir sonu beklenemez. Bir "gnah" domasna olanak yoktur. ylesi bir ortam da zaten yoktur. Hac Bekta elebilerinden A. Celaletti Ulusoy'un gzlemleri ve deerlendirmeleri ilgintir. Dem toplumda olumsuz deil, olumlu etki yapar. Taplantlarda "edep" ierisinde dem alnmas toplumsal dostluk ve kardelii dourur, kansndadr. yle diyor: "Alevi-Bektai yolunda, dem'in belli ller iinde dostlua ve kaynamaya ynelik muhabbet havas iinde iilmesi,
(14) Oytam, s: 118 v.d.; Erz, s: 315 v.d. 103

(11).
ki Alevilerde " K r k l a r Meclisi"nin bir ans olarak kutluluk kazanm ve dolu adyla ayinin bir paras durumuna sokulmutur. Bilindii gibi "Krklar Meclisi"nde bir zm tanesinden karlan ra "Krklan" esrik klar. "Krk bir can olur". Alevilikteki paylamclk ve birliktelik anlaylan bu tr mitolojik anlardan temellerini bulur. Alevi-Bektai Cem'lerinde dolu kullanm slami kaynaktan deil, Ortaasya kaynandan gelmektedir. Eski Trk rf ve adetlerinin slami bir cila altnda yaatlmasdrbu gelenekler Ortaasya Tkleri'nde, amanlkta kurbana "Tolu / Dolu" denirdi. Gnmzde Alevi toplumlanndaki kurbann "llanmas" da amanilik kaynakldr. Asya gelenekleri Anadolu'da da srdrlmtr (12). ki Alevilikte bir eski gelenein srdrlmesidir. Yoksa, Aleviliin temel ilkesi, kural deildir. ki ime ve Cem'lerde dolu kullanma genel de deildir. ki, ll olmann bir yoludur. Yoksa "ss-i Zafer" kitabnda yazan Mehmet Esat'n 1826'larda Bektai tekkelerinin kapatlmasnda btn tekkelerde alkoll ikiler bulunduu, "iki ielerinin azlarna Kuran sayfalanln tka yapld" (13) trndeki savlar bir Alevi-Bektailik dmannn sulamalardr. Bilindii gibi M. Esat Bey II. Mahmut'un Yenierilii ve Bektailii kaldrmak iin greve getirdii bir vakanivstdr. Bu olaylarn kuramcs odur. Yansz ve nesnel yazaca doallkla ku(10) Flal, s: 331. (11) Gzlemlerin bir ksm Prof. Mehmet Erz'den alnmtr. Bkz: s: 315. , (12) Bkz: Erz, s: 314; Flal, s: 368. (13) Bkz: ztrk, s: 198. 152

toplumsal yaantda olumlu etkiler gstermitir. Dnlerde, zel ziyafetlerde ve benzeri trenlerde bir Alevi-Bektai'nin cana yaknl yannda, terbiyeli ve saygl davran hemen dikkati eker. Bu toplumsal yaantda yaplan eitimle, toplumsal yapda bar, kardelik yolunda gerekletirilen bir baardr. nsanlarn vazgeemedii iki ime eilimi, terbiye ve ahlk kurallar iinde, disiplin altna alnmtr. Edep d, incitici hareketlere ve hafifliklere meydan verilmeden, insan yaantsna ho bir hava ve renk getirilmitir" (15). ki, Alevi-Bektaiilin bir kural, ilkesi deildir. EdepErkn arasnda da temel olarak yer almaz. Her Alevi-Bektai yresinde de iilmez. Birok Snni ve Snni yresi de iki kullanr. Oysa, Alevi-Bektailerde iki kullanmann (dem alma) bir adab (kural, ilkesi) vardr. ki, kiiler ve topluluklar iin bir "mihenk ta", bir kiinin erdemlik ls olarak alglanr. Alevi-Bektailer ikiyi bir "nefis terbiyesi" olarak grrler. Dem.ayinlerde alnr ve kutsal bir saygnl vardr. Yerine gre sz-sohbeti aar, insanlar birbiriyle kaynatrr. Toplumsal dostluk ve kardelii salar. Bu yanyla da olumlu bir ilev stlenmi ve olumlu bir grevi yerine getirmektedir. Alevi-Bektailer iki kullanmada edepli ve lldrler. " K" ilkesini uygularlar. " K"nn anlam bu toplumca udur. ki alnrken ein (kann), komun ve kesen zarar grmeyecek ve olumsuz olarak etkilenmeyecektir. Bu ilke AleviBektai toplumunu denetimli, kontroll ve disiplinli klar. Kadeh, avucun iine alnr. Bu, sevgiyle tututur. Ba parmak yukanya dorudur. Tann'y gsterir. "Allah-Muhammed-Ali" diyerek kadehte kk yudum alnr. Hibir zaman kadeh tmden iilmez, boaltlmaz. Kadehler tokuturulurken, eller tokuturulur ve "Cam cama deil, can cana olmas n a zen gsterilir. Bunlar belli bir adap ve disiplin ierisinde yaplr.
(15) A. C. Ulusoy - Hnkr Hac Bekta Veli ve Alevi-Bektai Yolu, Hacbekta, 1986, II. bask, s: 231. 154

XII

ALEV-BEKTALK HIRSTYANLIKTAN Mi KAYNAKLANMITIR ?

Hristiyanlk Alevi-Bektailii Belirlemitir S a v : Bu sav iki kaynaktan gelir. Birincisi Alevi-Bektailie aka dman olan kesimlerden. Karalamak, aalamak amaldr. Bu sav son dnemler T.M.Szengil" Tarih Boyunca Alevilik" adl kitabnda ileyerek, Aleviliin Yahudilik ve Hristiyanlk'tan ktn savundu. Bu savda (iddiada) olan ikinci kesimse Batl, Hristiyan kkenli aratrmac yazarlardr. Bunlar 1910'lu yllarda almalar yapan ngiliz F.W. Hasluck'la 1940'l yllarda rn veren, yine ngiliz J.K.Birge'dir. Ard niyet tanmaz. Alevilii aalamak, karalamak amacnda deillerdir. Dou kltrnn esrarl ve gizemsel yan onlar Alevi-Bektai kltrn aratrmaya yneltmitir. Kendi Hristiyanlk kltrnn izleri asndan olaya yaklalm, sonuta Alevi-Bektailik ierisinde Hristiyanlk hatlar olduka kabartlm olarak ortaya kmtr. Bu yaklam yazarlan yanlglara gtnntr. imdi Alevi-Bektailikte abartlarak savunulan Hristiyanlk izlerine bakalm: T.M.Szengil'in ve daha birounun sav Abdullah b. Seba "masal"na dayanmaktadr. Bunu nceki konularda irdeleyip yant verdiimiz iin yeniden ele almyoruz. Hasluck'a Gre: Hasluck, "Bektailik Tetkikleri" ve "Chrstianity a n d slam under the Sultans" adl yaptlannda Hac Bekta'n Bektailiin kurucusu olamayacam; bir kabile atas, bir toplum nderi olabileceini savunuyor. Hasluck'a gre Anadolu'da Trkleme ve slamlamann gereklemesinde eski Hristiyan inanlar yntem grevi
155

yapmtr. Eskiehir-Afyon arasndaki Sinan Baba tekkesi kurulmadan nce burada Zeus tapma ve bir Bizans kilisesi vardr. Zile, Lefkoa, Krklareli gibi yerlerde "Krklar Makamlar" vard ve bunlar slam dervilerince benimsenmitir. Hzr lyas, Hristiyan Georgios'un slamlam biimidir. Eski Hristiyan manastr ykntlan zerinde veli-eren mezarlannn kurulmas Anadolu'nun Trklemesi ve slamlamasnda etkili olmutur. Anadolu'da "Aya Yorgi", "Aya Eliyas" ve "Serceyos" adl Hristiyan veliler Alevi-Bektailerde "Hzr" olarak kabul edilir. Trabzon yresindeki eyh Elvan Tekkesindeki "Hzr" "Aya Teodoros"un yerini almtr. Dersim ve yresi Alevileri'nde "Ali" "sa"nn; "Oniki mam" "Oniki havari'nin; "Hasan"la "Hseyin" "Petros"la "Pavlos"un yerini almtr. Hac Bekta Tekkesinin yerinde nceleri "Ayos Haralambos" adl bir Hristiyan manastn vardr. Bu yzden buras Hristiyanlarca da ziyaret edilir. Piskopos Kirillos (1815) ise Hac Bekta' "Ayos Harulambos" deil, "Abos Evistanbos"la ayn sayar. Alevi-Bektailikteki "Allah-Muhammet-Ali" lemesi (teslis) Hristiyanlktaki "Tann-sa-Meryem" lemesinden alnmtr. Hristiyan rahiplerinin evlenmemeleriyle ("mcerredlik") Alevi-Bektai dervilerinin evlenmemeleri arasnda ba vardr. Alevi-Bektailikteki "Dknlk", Hristiyanlktaki "Afaroz" kurumuyla benzerlik gsterir (1).
(1) Hasluck'tan yaplan zetlemeler iin bkz: Von Hasluck - Bektailiin orafi Dalm, st 1991; F. W. Hasluck - Anadolu ve Balkanlar'da Bektailik, Ant yay. st. 1995, Birdoan (1990), s: 507 v.d.; Erz, s: 176 v.d.; Ulusoy, s: 249. 156

Birge'ye

Gre:

Bektai adetleriyle Dou Kilisesince uygulanan yedi ayin (Vaftiz, kutsal yalanma, Aai Rabbani, evlenmeme, gnah (karma, nikah kyma v.b.) arasnda arpc benzerlikler vardr. Hz.sa'yla Hz.Muhammed'in ilk dnemlerinin aynlna ortaka inanlr. Oniki mam'la Oniki Havari benzerdir. srail'ime Oniki Kabilesi vardr. sa'nn bakireden douuyla Balm Sultan'n doum yks arasnda benzerlik vardr. Hac Bekta bir oklannca St. Haralambos'un dirilii olarak grlr. Bektai uygulamalaryla ncil anlats arasnda kimi koutluklar vardr. Virani Baba, insann Tann'ya ulamas iin yeniden domas gerektiini savunusunda Yuhanna benzeri bir dil kullanr. Alevi-Bektailerin tavan yememesi Leviticus XI, 6'ya uymaktadr. (Dr. White'nin saptamas). Hristiyanlktaki lemeyle Alevi-Bektailikteki leme (teslis) ayndr. Elif tac, piskopos tacna benzer. Tbent, Hristiyan keiinin kuana benzer (2). Eski Kltrler Alevi-Bektailik H a m u r u n d a Yorulmutur : Olaya, tarih ve toplumbilimi verilerini gznne olarak yaklamak zorundayz. Alevi-Bektailii salt Yahudilik ve Hristiyanln yeniden dirilmesi olarak grrsek bilimsellikten
(2) Bkz: John Kingsley Birge - Bektailik Tarihi, Ant yay. st. 1991, s: 242-245. 103

ve varolan gerekten kam; kinin, nefretin ana dm oluruz. Alevi-Bektailik ne Hristiyanln yeniden canlanmas, ne de Prof. lhan Bagz'n savunduu gibi "Bizans mparatorluunda grlen Hristiyan zndkl zincirinin halkalardr" (3). Alevi-Bektailik eski Ortaasya, Ortadou, Anadolu ve Balkan kltr ve inanlanna kucak aan; onlan hogr ve insanseverlik potasnda eriten; yeni inan ve dnce ilkeleri erevesinde kalba dken; biim, z ve nitelik kazandran bir olgudur, oluumdur. Bir takm eski Hristiyan azizleri slam gsterilmemi, kimi Hristiyanlk ilkeleri Aleviliin-Bektailiin ilkeleri durumuna getirilmemitir. Alevi-Bektailik bir eklektizm (semecilik) deil, bir sentez (bireim) dir. Bu dnce ve ilkelerin yeniden yorulmas,kanlmas ve yeniden kalba dklmesidir. nceki kltrler Alevi-Bektailik ierisinde eritilmitir, sindirilmitir. Bunun byle olmas doaldr. nk, Alevilikte, corafya etkeni belirleyici olmutur. Belirtilen yrelerdeki insan topluluklanna yeni bir yaam, yeni bir dnya anlay kazandrlrken onlardan, onlarn olanlardan da bireyler almak gerekir. Onlan yeni dnya anlay ierisinde toparlamann, birletirmenin yoludur bu. Alevi-Bektailiin hogrll,bu yanndan gelir. Bu yzden de Snni-slamla karn, farkl kltr ve etniksel evrelerin slamlamasnda Alevi-Bektailik daha kazandrc olmutur. Alevi-Bektailiin bu zellii aratrmac ve bilginlerin dikkatini ekti. Birge, "Bektailik'te hem Mslman ve hem de Hnstiyan nfusu ekebilecek ok zellik vardr" der (4). Bu yargdan yola karak geni corafi blgelerdeki paanist Hristiyan ve teki inan ve etniklere ait toplumlann AleviBektailikte toplanmalann u gerekelere balar: "Hristiyanlk rneinde bir bamllk ilikisinden emin olmak kolay deildir. Benzemenin ok fazla olduu birok
(3) Aktaran, Bozkurt, s: 83. (4) Birge, s: 29. 100

durumda gerek kken bir baka ynde olabilir. Hatta fikir benzerlii sonradan Hristiyanlar ekmeye etkili bir hizmet sunmu ve onlarn tarikat iinde kendilerini yuvalarnda hissetmelerini salam olabilir. Bu nedenle (...) benzemeler listesi, kken zerine bir tez ileri srlmeden fakat yalnzca Bektailik'te dsal olarak Mslman, ama isel olarak Kk Asya'ya da Arnavutluk'taki ilkel bir Hristiyan tipi iin, eski inan ve adetlerin Islann grnte kabuln zorunlu gstermi olan dsal durumla uzlatrlmasn olanakl klabilen semeci yapda bir sistem bulunduunu gstermek iin verilmitir. Bu yolla yalnzca Grek ve Arnavutlar deil, fakat bir zamanlar Nasturi Hristiyan olan milyonlarca Trk'n torunlar da Bektai sistemi iinde eritilmitir" (5). Birge, almalannda Alevi-Bektailik'teki Hristiyan elerin kk olduunu, temel ve belirleyici rol oynadklarn savunmaz. Oluuma, Ortadou ok dinsellii ve ok etniksellii asndan yaklar. Alevi-Bektailiin tutumunda; Hristiyanlan ve teki dinlerde olanlan tarikata ekip, onlara yabanclklarn duyunnama abasnn n plana kan grr. Oluumun bu gerek yann mrn Alevi-Bektailii aratrmaya ayrm Prof. . Melikoff da grr. unu saptyor: "Bektailer zerinde alan kimi bilginler, tarikat iinde Hristiyan elerin nemini abartmlardr. Bununla birlikte, genellikle Sufi tarikatlarda grlen, evreye uyum salayabilirliin, Bektailik'te de sz konusu olduunu belirtmek isterim. Bu nedenledir ki Bektailik, Hristiyan evreye yerletii zaman, bu eleri sindirebilmitir" (6) Alevi-Bektailikteki, Hristiyanla ilikin kimi benzerlikler birer temel olmayan aynntlardr. Bu tr benzerlikler bilimsellikten uzak, biraz da Hristiyanlk tutuculuuyla, kimi yabanc ve yerli yazarlarca abartlmtr. Toplumsal ilikilerin
(5) Birge, s: 242. (6) Melikoff, s: 6.6. 159

kltr al veriine yolaabileceini, bu yzden Alevilik-Bektailik zerinde Hristiyan inan ve kurumlannn "kk apta" da olsa etkisi olabileceini bir toplumbilimci (sosyolog) olan Alevi-Bektai uzmanlanndan Prof. M. Erz de kabul eder (7). Alevi-Bektai olanlarn bir kesimi nceleri Ortadou ve Anadolu'ya gelmi, zamanla Hristiyanlam Trkler'dir. Bunu yadsmak olas deil. Hac Bekta, Hz. Ali, Oniki mamlar tarihsel kiilik olarak ok net olarak biliniyor. Bunlan eski Hristiyan azizleriyle zdeletirmek ancak inan ve duygu balamnda kalr. Gerekten de bu kiilikler tarihsel birer varlktrlar. Yaam ve derin izler brakmlardr. Bunlan yok saymak, Hristiyan azizlerin glgesinde brakmak birer Hristiyan tutuculuudur. Yerli yazarlar iin de olsa olsa ard dnceliliktir. Heiki tutum da bilime ters der. Hristiyanlk, Alevi-Bektailik'te odaklanmamtr. Bir baka deyile Alevi-Bektailik Hristiyanln bir devam da deildir. Alevi-Bektailik Anadolu ve Ortadou Hristiyanlk elerini bannda eritmitir. slamlama/slamlatrma olgusunu yaratmtr. Birok etnikten insan ve dnemlerine gre aydnlar Alevi-Bektailie geerek bu rn insanlan olmulardr. Nakabi, Mahcubi, Cibri, Hirani, Serkiz Zeki, Harabi, Ak Vartan, Civan Aa, Hayrani, Cokuni, Nedeli air Hitabi gibi Hristiyan ve ou Ermeni aklar hep ikrar vermi Bektailerdir (8). 16. y. yla ait bir belgede San Saltk zaviyesinde hizmet eden Mslman dervilerle birlikte Dimitri olu Gyorgi, Kalfal, Bour gibi Hristiyan dervi adlanna da rastlanmaktadr (9).
(7) Erz, s: 183. (8) Bkz: Atalay, s: 88; Burhan Ouz - "Anadolu Aleviliinin Kkenleri", Alevilik stne Ne Dediler, Ant yay. st. 1990, s: 272. (9) Bilgi iin bkz: Birdoan (1992), s: 280. 100 1 6 0

Alevi-Bektailie yalnzca Hristiyan aydnlar deil, Hristiyan heterodoks akmlar da katlmtr. Bunlar arasnda Ortadou heterodoks akmlann da gryoruz. Anadolu'da Alevi-Bektailik biimindeki halk Mslmanl toplumsal reform tohumlann ruhunda tamaktayd. Paulicianlann Maniheist kalntlar zerine gelitirdikleri yeni Maniheist hareketten tutun, Nasturiler, Montanistler, Thondrakllar, Gregoryenlerin ou, Rumeli, Arnavutluk ve Bosna'daki Bogomil hareketi sonradan tmyle Alevi-Bektai hareketi ierisinde yer alarak, yeniden kalba dkld, yeniden biimlendi. z ve nitelik kazanarak yeni bir hareket oldu. Eski Anadolu kltrleri aratncs Burhan Ouz'un belirledii gibi, Hristiyan Anadolu slamlarken tm heterodoks hareketler slamn heterodoks yanna katldlar (10). Yani kendilerini Alevi-Bektailiin iinde buldular. Alevi-Bektailikteki Hristiyan ve Ortadou inan izleri aklamalarda grld gibi temel deil, ayrntlarda grlebilecek bir takm kalntlardr, izlerdir. Alevi-Bektailik eski kltrleri kendi potasnda eriterek yem bir akm durumuna dntrmtr. Tarihsel geree uyan bu grnmdr. Doruya varmak iin olaya bu yanyla yaklamak gerekir.

(10) Ouz, s: 272,

DYANET'N TUTUMU MEZHEPDR

Diyanet nkrc: Diyanet, Nisan 1993'de "Muharrem Orucu" hakknda bir bavuruya yant vermek zorunda kalr. Tarihi ve gerekleri arptc olan yant yle: "Islamdan evvelki cahiliye devrinde Muharrem Orucu tutulurdu. Muharrem (Aure) orucu Yahudi meneli bir orutur. Aure (Muharrem) orucunun Kerbel ile hibir iliii yoktur. 10 Muharrem etnolojik adan cahiliye Arabnn bayram ve elence gndr. Hz. Hseyin hilafet iin Emevilere isyan etmitir. Bugiin devrimizin aydn mslmanlarna den 14 asr evvel meydana gelen bu hadiseyi hakkyle muhasebeden geirip slam'n istedii bar ortamn salamaktr. Ramazan orucu farzolunmadan (Hicri 2. sene, aban ay, Miladi 624 ubat) ce Hz. Resulullah tavsiyesiyle Muharrem orucu tutulmutur" (1). Diyanet akgzllk ederek sapla amam kartryor. Dorular Diyanetin syledii gibi deil. Temelde amac Alevi kltr ve inan elerinin varlm kabul etmemek. Bunun iin de dolanbal yollara ba vumyor. Aleviler'in tuttuu Muharrem omcuyla slam ncesi Muharrem orucunun ad benzerliinden te hibir ortak yan yoktur. Aleviler 12 gn, slam ncekiler veya slam dnda olanlar 3 gn tutarlar. Yahudi geleneinde aure Muharrem aynn 10. gn,Alevi geleneinde 12. gn kaynatlr. Alevilere zg Muharrem orucu 681 ylnda balamtr. tekisi ise yzyllarca nceye dayanr. Bu domlan grmemezlikten gelmek Diyanet'in "marifeti"dir.
(1) Cem Dergisi, Say: 24, s: 34, Mays 1993. 162

-x-

Diyanet, aureyi bilinli olarak arptyor ve Yahudi bir kkene dayyor. Bu tedenberi bavurulan yol. Alevilii Yahudi ve Hristiyan kkenli gsterme abalarnn bir rn bu. Oysa Yahudiler'in kutsal kitab Tevrat'a gre, bugn kefret gndr. Yani gnahlardan arnma cezas deme, ilenen bir gnaha kar birey verme ya da yapma gndr. Yahudiler bugn oru tutmulardr. slam ncesi Araplar da Yahudiler'e bakarak ayn gn oru tutmulardr. slam dnemindeyse Ramazan ay ileri srlm, tekiler yasaklanmtr. Buna karn slamlk Muharrem aymn 10. gn iin pekok yeni inanlar ileri srmtr. Bu inananlara gre bugn; Adem'in tvbesi kabul edilmitir. brahim, ateten kurtulmutur. Yakub, olu Yusuf la bulumutur. Nuh'un gemisi Cudi dana oturmutur. O gn aure tatls piirilir. Bu bir kran orbasdr. Bunlar Smer mitolojisinden gelme yklerdir. Alevi inancndaki Muharrem Orucu ve aure orbasnn bu geleneklerle ilgisi yoktur. Hz. Hseyin'in katilleri Aleviler olmadna gre bir kefaret deme zorunluluklan da olamaz. Kefaret demesi gereken birileri varsa, o da Yezit ynetimindeki Emeviler ve daha sonraki onun izdalan. Aleviler'in bu ierik ve amata bir oru tutmalanna gerek yoktur. Alevilerin Muharrem orucu ve aure gelenei slam ncesi, hele hele Yahudi kaynakl deildir. Dorudan slam dnemi olaylarn rndr. Kerbel ve Oniki mam kkenlidir. Olay arptmak iin kimi kkenler aranm ve uydurulmutur. Muharrem orucunu Yahudi gelenei gibi gstermek; gerei katletmek, Yezit ve Emevi siyasetini 21. y. yln eiine tamaktr. Ali ve Hseyin "syanc" mdr?: Diyanet ve yandalan artk unu kabul ettirmeye alyorlar: Hz. Ali Muaviye'ye,Hseyin'se I. Yezid'e "isyan" etmilerdir.
103

Diyanet aka; "Hseyin, Hilafet iin Emeviler'e isyan etmitir" diyor. Ayn rda Hseyin Hmi Ik; "Ali ile Muaviye'nin muharebe etmesi farz olduu iin idi. syan bastrmak iindi. (...) Eshab Kiram arasndaki, muharebeler itihad yznden idi" (2). Yine H. Hilmi Ik bir baka kitabnda: "Bu zndk Aleviler, Hz. Muaviye'ye lanet ediyorlar. Muaviye Hz. Peygamber Efendimizin esbabndandr. Hem de kayn biraderidir. Yani Peygamber efendimizin Ehlibeyt'indendir. Hz. Hasan hilafeti kendi arzusu ile Muaviye'ye brakt. Layk olmasa brakr myd?" (3). Benzer grleri ayn kalptan km gibi Necip Fazl Ksakrek'te de gryoruz: "Allah Resulnn sr katipliini yapm, islami denizlere karm ve lrken Kainat Efendisinin mbarek trnaklarm dudaklarna koydurmu olan Muaviye byk bir sahabilerderdir. Ali ile ihtilaf da bir itihat meselesinden ibarettir... Nur neslinin iki kol basna edilen (Ali ile Hseyin'in ldrlmesi) gk kubbeyi devirici zulm ise Muaviye'nin eseri deil" (4). Anlatmlar ok ak. Muaviye ve I. Yezid aklanmaya allyor. Ehlibeyt'ten gsteriliyor. Oysa Ehlibeyt bilindii gibi Hz. Muhammed'in Ali soyundan treyen ailesi. Hz. Muhammed'in kaynbiraderi olmas (hsmlk) onu bu aileden, Ehlibeyt'ten gstermeye yetmez. Ehlibeyt'in Ali soyu olduu kesinlikle kabul edilir. Bu anlatmlar Ali'yi de, Hseyin'i de aka yasal bir
(2) Bkz: H. Hilmi Ik - Saadeti Edebiye (Byk ilmihal), st. 1977, s: 452 v.d. (3) H. Hilmi Ik - slamn i Dmanlar, st. 1975, s: 56 v.d. (4) N. Fazl Ksakrek - Hazreti Ali, Byk Dou yay. 1968, 5. bask, s: 367 v.d. 164

devleti devirmek ve ynetime gelmek amacyla eyleme gemi "isyanc" olarak niteliyorlar. Ali'yi ve Hseyin'i "isyanc" Muaviye ve Yezid'i yasal (meru) saymak dinin zn mahveden Emevi mhunun ikibinli yllarda yeniden canlanmas, doruyu yemden katletmesi demektir. Kald ki tarih kesin sylyor. Emeviler ynetimi gasbederek ele geirmi ve srdrmlerdir. Gerek Ali, gerekse Hseyin'in eylemleri haklan olam elde etmektir. Ali ve izgisi yasal olarak ynetime gelmenin, eitliki bir toplum yaratmann savan verirken; Muaviye ve izgisi soylann ynetime tamann, sultanln, imparatorluk kurmann savan veriyordu. Ynetime gelme uruna tm deerlerin altst edilmesini gzleri grmemitir. Yoksa Diyanet ve yandalannn yumuatarak savunduklan gibi Ali'yle Muaviye arasndaki aynlk bir "itihad" sorunundan, basit bir gr ayrlndan kaynaklanmamtr. Hele hele bir "farz" hi deildir. Bu Muaviye'yi tarihin yargsnda kurtarma abasdr. Yasal olan hangisinin ynetimi? Ali'nin mi, Muaviye'nin mi? Ali halife seilmitir. Ynetici kadro tmyle Emevi'dir. Yeni atamalar yapmak, ynetimdeki kadroyu deitirmek zorundadr. Bu, Ali'nin hakkdr ve hkmet olmann gereidir. Atad vali ve komutanlarn hibiri grev devralamazlar. Bata Muaviye olmak zere hibir vali ve komutan grevlerini yeni atananlara brakmazlar. Ali'yle Muaviye arasnda sava bu yzden kar. Burada "isyanc" kim? Yasal halife olan, hkmeti yrtmek isteyen Ali mi? Grevini, yerine atanana brakmayan, tm Emeviler olarak ynetimde zorla kalmak isteyen Muaviye ve Emeviler mi? Hseyin'in olay ak. Ali soyunun elinde hkmet zorla gasbedilerek alnmtr. Hasanla yaplan antlama bir hiledir ve Muaviye hibir hkmne uymamtr. Ali soyuna svgler daha younlatnlarak srmektedir. Emevi ynetimini tanmayan, onu gasb olarak gren, ynetimin Ali soyunun hakk olduunu kabul eden geni bir slam evresi vardr (zellikle
103

Irak). Hseyin'in geni kamu ynlarnca ynetimin bana gemesi istenmitir. Hseyin, bu ynlarn temsilcisi ve bir misyon adam olarak babasnn bakenti olan Kfe'ye doru yola kmtr. Gasbedilmi ynetimin yasal tamsilcisidir. O nedenle bu ynetime gelme eylemini bir "isyan" szyle ve bakyla deerlendiremeyiz. Hseyin'in eylemi; bozulmaya, yozlamaya ve snflamaya giden slam toplumunu eski eitliki ve demokratik zne dntrmedir. Olaylara bu adan bakp deerlendirmeler yaparsak dorulan yakalam oluruz. Diyanet: "Alevilik Bir Mezhep Deil, Kltr Olaydr": 25 Mays 1993 gn gazetelerde Diyanet leri Bakan Mehmet Nuri Ylmaz'n 12 Mays'ta HBB Televizyon kanalnda yaynlanan "Yksek Tansiyon" programyla ilgili u aklamas yer alyor: "Alevilik; sazyla, szyle, edebiyatyla bir kltr olaydr. (...) Bir mezhep deildir." Bu aklama bize bir takm eyleri antrd. Diyanet; Alevilii bir mezhep veya tarikat olarak grmyor. Mezhep ve tarikat olmas durumunde kimi haklar isteyebilecekleri kukusunu tayor. Alevilii basitletirerek sradan sazla-szle uraan, alp-syleye bir "folklor" dzeyine indirgiyor. stedii kadar alp sylesinler, fakat hak talebinde bulunmasnlar dncesinde. Bir zamanlar Alevilik "Beinci mezhep" grubuna sokularak, slamn resmi mezheplerinin dna atlmt. Yine ayn ama gdlyor. Bu kez mezheplik de kendisine tannmyor. Sradan bir "folklorik grup" olarak grlmeye allyor. Diyanet bu yaklamla Alevilerin son dnemler yo166

unlaan hak isteklerinin nn tkamaya alyor. "Mezhep deilsiniz ki isteklerinizde hakl olasnz. Sazl-szl bir kltr grubusunuz. stediiniz kadar alp-syleyin, kanan yok" diyecektir. Bylece Alevilerin de dedii vergilerden oluan trilyonlann zerindeki diyanet btesine yalnz devletin resmi mezhebi (Snnilik) konmu olacakr. Diyanetin amac budur. Diyanet Kurumunda Aleviler Yararlanamyorlar: Gazetelerde teden beri sk sk yer alan haberlerden biri de Alevi llerinin camilerde kovulmalan ve Alevilii karalayc vaazlann verilmesidir. Biriki rnek vermeyi yeterli buluyoruz: 9 Ocak 1993'te Eskiehir'de bir mftnn vaazndan: "Bektaiye sormular: Namaz klar msn? demi; Bayramdan Bayrama. Sormular; Ya iki ier misin? deni; akamdan akama... Ey cemaat bir Alevi milleti var ki, bunlarn cenaze namaz klnmaz? .. Kestikleri yenmez, apkalarn rzgar camiye atsa, o apkay gidip almazlar. Bunlarn kapsnn nnden gemek bile caiz deildir. Hatta bunlar mslman bile saylmazlar!." (5) Emekli retmen Hasan Kaya'nn ls 3 Nisan 1993'de Yenibosna Merkez Camiine getirilir. Cami imamnn irkin tutumu ve konumas yle: "Be vakit namaz klmayann cami avlusunda ii yoktur! Bunlar cami avlusuna sokmayn... Bunlar Mslman deildir... Daha dorusu insan deildir. Altn izerek sylyorum bunlar hayvanolu hayvandr. Be vakit namaz bunlarn defterine yazl deilse, cennete giremezler... Cennette ileri yoktur. Cehennemliktir yerleri... Bunlar aranza almayn!.." (6). 14.7.1993 tarihli Cumhuniyet Gazetesinde Ahmet Taner Klal'nn kesinde u haberi okuyoruz:
(5) Haber iin bkz: Cem Dergisi, say: 21, s: 32, ubat 1993. (6) Haber iin bkz: Cem Dergisi, say: 24, s: 33, Mays 1993. 103

"Sivas'ta yanarak len karikatrc Asaf Koak'n cenaze namazn Yerky'deki imam mft reddediyor". Bunlarn hepsi tandk sesler. Tek bir azdan km gibi yllardr yinelenir durur. Devlet daha ne zamana dek Aleviler'e bu hakaretlerin yaplmasna seyirci kalacaktr? Ne zaman durduracaktr? Alevilerin verdii vergilerle oluan bteden aylk alan bu Diyanet yetkilileri, bu din grevlileri ne zamana dek hem Alevi'nin parasn alp, hem de ona svgler yadracaktr? Yavuz Blent Bakiler'den Sivas Olaylarna: Bu zihniyetin Sivas Olaylann (2 Haziran 1993) dourmas kanlmazdr. Yllardr yaplan propagandaya devlet kimi kez gz yummu, kimi kez de bizzat iinde yeralarak ncln yapmtr. Besleyip, Kltr Mstearlklarna kadar getirdii, clk ktnda da koltuunun altna alp koruduklan Yavuz Blent Bakiler 22 Haziran 1992 tarihli Trkiye Gazetesindeki kesinde Aleviliin ve Trk kltrnn bir deeri olan Pir Sultan Abdal'a yle saldnyordu: "Kimdir bu Pir Sultan Abdal? Bazlarna gre, yedi byk Alevi airinden biri! Bu iddia yanltr. Alevilii az-buuk bilenler Alevilere byle bir hakarette bulunamazlar. (...) Pir Sultan ise, Alevi inancndan sapm bir gulattr. Alevi camiasnda yaad dorudur. Ama yazp syledikleriyle hem Alevilik'ten kopmu, inkara saplanm, hem de Alevi-Snni kavgas douran gafillerin banda bulunmutur. Pir Sultan Hz. Ali'ye Allahlk sfat yamamaya alan bir sapk, bir geri kafadr". Emevi zulmnn dile getirilmesi, Emevi yanls dnceyi srekli rktmtr. nk siyasalarnn irkinlii su yzne kacaktr. Hem slamc gein, hem de slam kalbinden vuranlarn yolundan git. Y. B. Bakiler in Pir Sultan'a kar oluunun nedeni, Haimi-Emevi atmasnn amlanmasn istemeyiinden. Bunu amaya, irdelemeye alan Pir Sultan' bu
168

yzden sorumlular "Trkiye'de arayan bir akn adam" olarak niteliyor. Devlet desteini de arkasna alarak Pir Sultan' ve Pir Sultanclan bask kskacna alyor. leride yaama geirecekleri eylemlerine yasal ortam hazrlyor. "Pir Sultan Abdal iptidailiini, yobazln, devlet eliyle karanlar, yani karde kavgalarna sebep olacaklardr" derken byk olaslkla "2 Haziranlan" aklndan geirmi olmal. Tutucu, gerici, banaz eleri, yandalarn Sivas olaylanmn hazrlna arm olmal. Oysa, Pir Sultan aynmc deil. Zulmedenlere gre "aynmc". Zulmedenler karsnda "Gelin canlar bir olalm" diyecek biimde bir "aynmc". Y. B. Bakiler doallkla "ayrmc" grecektir Pir Sultan ve onu bir deer olarak grenleri. Alevi'nin Kestii Yenmez mi?: Snni kkenli bir retmen arkadam anlatyor: "Bir arkadala Sivas retmen Okulundan kent merkezine iniyorduk. Mahallede bir kadn elinde bir tavuk ve bakla bekliyordu. Bizden tavuu kesmemizi istedi. Benim bu konuda deneyimim hi olmadndan, arkadam kesti. Yolumuza koyulduk ki kadn arkamzdan seslendi. ocuklar sizlere kestirdim, ama sormadm. Alevi filan olmayasn. Arkadam Alevi olduunu syleyince kadn hayflanarak, bize kestirdii tavuu ple att. Biz iyilik etmemize karn, iten incinmitik. Bu olay hi unutamyorum". "Alevinin kestii yenmez" tekerlemesini eskiden beri duyanz. Osmanl eri dzeninin eyhlislam ve kadlan da bu tr fetvalar vermilerdir. Yavuz'un aldran savana izin veren Mft Hamza'nn fetvasnda bunun en ak rneini grrz: "Bu topluluun kestii veya gerek ahinle, gerek ok ile, gerekse kpek ile avlad hayvanlar murdardr" (7).
(7) Baki z (1995), s: 103, belge: 85;Tarih Dergisi, Say: 22, s: 54 v.d. Mart 1967. 103

Osmanl eriat dzeninin akt bu kazk gnmz insanna kadar etkisini gstermitir. Sivasl kadnn ve daha biroklarnn tutumunda bunu grrz. Oysa Alevi de hayvan keserken slami eleri kullanr. Dualar okuyarak, yani "tekbir" getirerek keser. "Bismillahirrahmanirrahim" denir. Aynca "Allah - Muhammed - Ya Ali" deyip bak atar. Alevinin kestiinin yenmeyeceini iddia eden insanlar, kesimhanelerde hayvan kesimine bir itirazlan yok, grebildiim kadaryla. Kesimhanelerde her hayvann kesiminde acaba slami kurallar uygulanyor mu? Bunu yerine getirmek olas m?.. Bu tr evreler kasaptan et aldklannda, olayn bu boyutunu hi de akllanna getirmiyorlar. Kurban kesmede (Alevilikte "Kurban tlamak" denir) de ayn dinsel eler uygulanr. Kuran'n Enam suresi 79. ve 163. ayeti ile Al-Sfft Suresi 107. ayeti okunur. Kurbana abdest aldrlr ve ondan sonra kesilir (8). slamc kesimin bu iddialan teden beri Alevileri Mslman grmemelerinden kaynaklanr. Yoksa eriat yeterince yerine getirip-getirmediinden deil. ii-eriat evreden Bir Karases: "Bektailik Kanserinden kurtulmal...": Gnmzde en youn karaseslerden biri de ii-eriat1 ardr. "14 M a s u m " ve "Aure" dergileri evresinde toplanan bu ran yanls kesimler eriat banazln ampiyonluuna oynuyorlar. i, kanl Sivas Olaylanna kadar gtren bu evreler ierisinde "14 Masum Basn-yayn Kurulu"nun Alevilik-Bektailik hakkndaki grleri unlar: "Alevilik ve Bektailik farkl eylerdir. Yllarca bizi uyuttular. Balm Sultan dediiniz ahs Hristiyan papazdr.
(8) Geni bilgiler ve kurban tlamada tm "erkn" iin bkz: Noyan s331 v.d.; Ulusoy, s: 269 v.d. 100

Ve ikiyi bize o sunmutur. Bugn Bektailik tmyle 12 mam yolunun dnda ve onu satmaya hazr bir yapdadr. Bu kanserden kurtulmadmz srece hak yolunu bulamayz. (...) Bektailik, Osmanl'nn, Yahudi'nin, Hristiyan'n bir oyunudur. Bu fikirden kurtulacaz ve fikrimizi yeniden, ama bu sefer iinde hibir sapkla yer vermeyecek lde ve dikkatle kuracaz" (9). k iinden, kabileceksen. Kendi dar dncesiyle rtmeyen grleri karalamann bir baka rnei. Yahudilikle, Hristiyanlkla, dinsizlikle, sapklkla sulanyor zellikle Bektailik. Gnmzde ayn dnce paralelinde olanlann kendilerinin dnda kalan ilerici, laik, demokratik ve devrimci eleri dinsizlik, ateistlik ve komnistlikle suladklan gibi. Alevi-Bektailiin Yahudilik ve Hristiyanlkla etkileiminin boyutlarna yer vermi, bu bany aynntlanyla irdelemitik. Yeniden ele almak istemiyoruz. Yalnz unu syleyelim ki, Bektailik Anadolu'ya ve Balkanlara onlann kabullenmeye altklar, Ali, Oniki mamlar ve Ehlibeyt inancn yaymtr. Birok Hristiyan'n slamlamasnda rol oynamtr. Anadolu, Balkanlar ve Ortadou corafyasnda Hristiyanlkla Mslmanlk arasnda insanlann ban ierisinde yaamasnda ortak lkdr, Bektailik. Balm Sultan'n Srpl bir anadan doduunu birok tarihi kabul etmez. ma ettikleri eyin aslszln onlar da biliyorlar. Srpl bir anadan domas da Balm Sultan'n deerini drmez. nemli olan ilkeleridir. Getirdii yeniliklerdir. Dnya anlaydr. ki v.s. tr eyler Trkler'in gemiinde Anadolu'ya getirdii geleneklerdir. mmeti bir kafadan ulusal deerleri anlamas beklenemez...
(9) Haber iin bVz: Kervan Dergisi, say: 24, ubat 1993. 171

Alevilik-Bektailikte iiliin -bilindii gibi- yollan oktan aynlmtr. iilik, Alevi-Bektailikle arasnda olan Ali ve Oniki mam ballna karn, zellikle son dnemler AleviBektailikten uzaklam ve Snnilie, zellikle siyasal eriat temelinde yaklamtr. Son dnemler bu uzaklann bilim alannda en belirgin rnei iilik ve mezhepler uzman Abdlbaki Glpnarl Alevilikten kopuunu zellikle son dnem yazd kitaplarnda ortaya kor. Alevilii "iptidai bir din" olarak niteler (10). Alevi-Bektailerin "hurafe"lere inandklann syler. u szleriyle Alevi-Bektailerin "hurafe" ve "ilkel" inanlanndan koparak "gerek slam" olan iilie girdiklerini vnle syler. Ona gre; "Caferi olduklarn iddia eden, fakat bu slam mezhebinin ne usulnden, ne fr'undan haberleri olmayan Alevi ve Bektailerden uyananlar, mensup olduklarn iddia ettikleri mezhebi renip hurafelere dayanan inanlarn brakyorlar, yahut da metafizik inanlardan vaz geiyorlar" (11). Son dnemler Alevi-Bektailie en hnl sulama bir A. Glpnarl izda olan Teoman ahin'den gelir. T. ahin Alevilikle Bektailii birbirinden ayrr. Alevilii, eriat adna sahiplenir. Bektailii ise Aleviliin iine szm bir "zehir" olarak grr. eriat zlemi iinde olan bu yazara gre Alevileri "Alevi eriat"ndan uzaklatran, dine kar nefret eder duruma getirenler Bektailerdir. nk Bektailerin "Allah anlaylar arpktr, elikilidir". Yazar Bektailere aka svmekten de geri durmaz. Bektailiin "faizm gibi iktidar ve sermayece beslendiini", "zehirli yalanlar" sylediklerini, tipik "kat" olduklarn, "kiilik veya kiiliksizlikleriyle bukelamun" olduklann syler (12). Zehrini Alevi-Bektai toplumunun t(10) Abdlbaki Glpnarl - Tasavvuf, Gerek yay. ist. 1985, 2. bask, s: 98. (11) Glpnarl (1985), s: 175. (12) Bkz: Teoman ahin - Alevilere Sylenen Yalanlar, Armaan Kitap ve yay., Ank. 1995, s: 153, 212, 275, 303, 334. 100

mnn zerine dker. unu sylyor: "Hac Bekta kasabasndan uzak duralm. Artk oraya gitmeyelim. Ve Osmanl'nn bu oyununu bozalm. Bektailikten kurtulmadka Oniki mam yoluna kavuamayz. imizdeki Yezidleri iyi tanyalm. Cemevine ve yapmaya alanlara kar kalm. Cami zzet, Cemevi zillet getirecektir. yi dnelim" (13). Kii hem Alevi olduunu syleyecektir, hem de cemevini zillet olarak grecektir. Buna dorusu syleyecek bir szm yok. Siyasal eriatl dorua karan Humeynici iilik bu kalemorun gzlerim kr, kulaklann sar, duygulann ise dumura uratm olmal.

(13) Teoman ahin, s: 380. 173

- x v -

BRLKTE YAAMAK SNN OLMAYA MI BALIDIR?

Son yllarda Alevilik-Bektailik zerinde kalem oynatlmaya baland. zellikle szel nitelikli bu kltr yazl kaynaklara dnmeye balad. Konu zerinde Alevi, Snni ve yabanc aratrmac ve yazarlar durdular. Buraya kadar sevindirici. Ne var ki bilinli olarak Alevilik farkl biimlerde tanmlanmaya baland. "Olan" Alevi-Bektailik deil, "Olmas gereken" Alevi-Bektailik retilmeye baland. Bu tr yazmn ncln de sa tandansl, zellikle Diyanet kkenli kiiler ekiyor. Bundan sonras bana pek sevindirici deil, dahas zc geliyor. Alevi-Bektailie yeni klflar geirilmeye baland. Giderek Hac Bekta Veli'nin, Abdal Musa'nn ve Geyikli Baha'nn Snnilikleri savunulur oldu. Alevi-Bektailik kimi yazarlarca ran iiliinin iinde, kimi yazarlarca da slamln dnda sunulmaya baland. Kimi yazarlarsa Alevi-Bektailii genellikle Trk mezhep ve tarikatlarn iine alan Maturidi mezhebi ierisinde snflayarak Snni mezhep olduunu kantlamaya altlar. Bir takm ilahiyatlar ise Alevi-Bektailii bir " T r k m e n Snnilii" olarak deerlendirerek, kendi Alevi-Bektai kimliiyle grmekten kandlar. Olaya daha yakndan bakalm: Glpnarl Anadolu Aleviliini slamln Dnda Tutuyor: Glpnarl, Alevilik'ten iilie doru zikzaklar izen bir aratrmac. Bu alann uzman oluu yadsnamaz. Ne var ki ran'daki Humeyni hareketinin iine dt siyasal ve yalnzlk bunalm Glpnarl gibi yazarlann ran iin kurtulu umudu olmasna neden olmutur. ran, Snni dnyaca dlanmtr.
174

Bu dlan ran' Snni-eriatdan daha kat eriatla srklemitir. Ama, slam dnyasnn desteini salamak. ran'n bu dnm Glpnarl gibi byk aratrmaclarn ekmeine ya srmtr. Glpnarl, Anadolu Aleviliini dlam ve slamn dndan saymtr. "Sizin caminiz yok, sizinle konuulmaz" denecek lde banazlamtr. Aslnda Glpnarl eskiden beri bu dncedeydi. Zelyut'un dedii gibi; "ran ii geleneine gre biimlenmi kafasyla Glpnarl, Anadolu Alevilerini eskiden beri slami izginin dnda gryordu". Aslnda bu dnce Hasluck'tan kaynaklanr. ran-Irak Sava srasnda, o siyasal ortamda yeniden deerlendirerek ran lehine gelitirir. Glpnarl ran'daki deimeye uyarak, iilik'le Snnilik arasndaki yzyllardan beri sregelen aynl ortadan kaldrmak gibi, olduka zor bir ykn altna girer. Humeyni ynetiminin slamn liderliine soyunmasyla uyuumlu olan bu anlay, znde Snnilie uzlama nerisidir. Glpnarl'nn abas Anadolu'daki Alevilerin ii olmadklarn kantlamak. Bunu baarmas durumunda iilerle, Trkiye'deki Snniler ibirlii yapabilirlerdi. Engel Alevilerdi. Glpnarl, Alevileri iilik olgusunun hibir yerine yerletiremiyordu. zm yle buldu: Alevileri slamlktan kard ve baka bir din olarak ilan etti. Glpnarl, ran'n resmi mezhebi Acem iiliiyle Anadolu Aleviliinin ayn olmadn sylemekle yetinseydi, doruyu sylemi, bilimsellik lsnde kalm olurdu. Ne var ki milyonlarca Aleviyi dinsiz sayan fetvalar vererek, bilim yaamnn en bykryanln yapt. Rza Zelyut'un u deerlendirmesini almadan geemeyeceim: "Biz, Glpnarl'nn tarihten yapt aktarmalardan yararlandk, yararlanacaz. Fakat, Anadolu Alevilii ile ilgili deerlendirmelerine asla nem veremeyiz. Aleviliin Acem
175

iilii gibi gsterilmesine de kar karz. nk, Ehlibeyt yolunun gerek yolcular, Anadolu'dadr. nsan onurunun yceliine inanan, emei kutsal sayan, amac insann yceltilmesi olan dncelerle dolu, Anadolu Alevileridir. Banaz mollalara, savalara, aclara kardr. Anadolu Alevileri... Gerek slam olarak da bunu alglarlar" (1). Alevilii Snnilik Olarak Gsterme abalar: Coan ve ztrk: Snni kkenli bir takm tutucu ve nyargl aratrmaclar; Alevilii kksz, dayanaksz gsterebilmek iin, onun nderlerini, kk kiilerini Alevilikten soyutlama abasndadrlar. Nakibendi Tarikatnn son eyhi olan Prof. Esat Coan bunlardan biridir. Bu eyh ve sarkl profesre gre, "Hac Bekta Veli Snnidir". Bu Nakibendi yaktrmasn, lahiyat Doenti ve Coan tutkunu Yaar Nuri ztrk de yineler. Bektailiin 16. y. ydda Balm Sultan'la bozulduunu, bylece bu yolun Hristiyan, Hurufi ve Mecusi (ran)liin saldnsna uradn yazarak u deerlendirmede bulunur: "Hurufiliin Trk insan ve irfanna yapt ktl, Balm Sultan Bektailie yapmtr. Bu zat Bektailii dejenere eden Hurufi-Hristiyan unsurlarn tam ortasnda durmakta ve bu iki bozucu unsuru benliinde toplayc ve temsil edici ahsiyet olarak dikkat ekmektedir. (...) Balm'n adna izafe idelecek Bektailik bir Hristiyan-ii karm anlay halinde takdim edilebilmektedir. (...) Son devir Bektailiinde Cavidan'n ihmal ve inkr, Bektailer arasnda bir nevi sapklk ve mezhepsizlik telakki ediliyordu" (2) Bektailii, "sapklk ve arpklklarn emin liman" (3) olarak gren bu yazar; Hac Bekta Veli'yi Snni, eriata bal, Alevilikten ve iilikten uzak bir mutasavvf olarak nite(1) Bkz: Zelyut, s: 14. (2) Bkz: ztrk, s: 173. (3) Zelyut, s: 15. 176

ler. zenti duyduu Prof. E. Coan'n "Hacbekta'n 12 mamc, ii olduu nereden kmtr?" sorusuyla ie balar. Yantlar arar. Bir "ii olmadn", yaptlannda "tarikat Alevilii denilen scak ve tatl Aleviliin bile gndeme getirilmediini" savunur. Hac Bekta'm "ii eilimli olduu" savn tmyle "dayanaktan yoksun" bulur. Coan'la birlikte tasarladklar Hac Bekta kimlii udur: "Hac Bekta da Ak Paa, Yunus Emre, Mevlana gibi o alarn Snni, eriata bal, riyadan, kt huylardan, ilhad ve ibahiyecilikten uzak, olgun mutasavvflar zmresindendir". Do. ztrk e gre; "Hac Bekta da iilii anmsatacak hibir eye rastlanmaz". "Makalat"n dikkat eken yanlarndan biri de "eriata sarlmay esas" almasdr. Hac Bekta tarikatnn amac olarak iki eyi gsterir: "eriata hizmet, halka hizmet..." Srekli vurgulad deyim "eriaf'r. Hac Bekta'n kitaplarndaki "iman-amel" ilikisine de taklan Y. N. ztrk, zorlama anlam karmalarla Hac Bektai Hanifi-Maturidi mezhepleri iersine sokar (4). arda: Yazar Rt arda' da Hac Bektai Snni ve eriatn savunucusu olarak gsterme abasnda gryoruz. arda, Hac Bektai "Snni, eriat yanls, slamn gereini tanm ve yaym" (5) biri olarak deerlendiriyor. Grn kantlamak iin son yllarda bulup Hac Bekta'ndr deyip yaynlad "erh-i Besmele"ye dayanyor. Bu yazma tmyle eriat kurallarna dayanr. slamn ve imann o bilinen klasik koullann anlatr (6). Kald ki bu yazmann Hac Bekta'a ait olmad bilim evrelerince kantlanmtr (7).
(4) Alntlar iin bkz: ztrk, s: 102-110 aras. (5) Bkz: Rt arda - Her yn ile Hac Bekta Veli ve En Yeni Eseri erh-i Besmele, zmir 1985, s: 88. (6) arda, s: 85 v.d. (7) Birdoan (1992), s: 75; zkrml, 112; Kaleli, s: 159. 103

Erz: Bektailii Snni balamda grmeyi; Snni ve sac kkenli yazarlar bir "ulusal kurtulu", bir "ulusal birlik" olarak deerlendiriyorlar. Alevi-Bektai olarak kalmay "ayrm" olarak alglyorlar. Alevi-Bektailii ve kimi Alevi nderlerini Snni olarak gsterme abalan bu dncelerinden kaynaklanyor. yi bir Alevi-Bektailog olan Prof. Mehmet Erz de ayn abay sezdiriyor. rnein 17. y. yl mollalarndan eyh Aziz Hdayi'nin saraya sunduu raporunda, "her kye bir Snni imam atana" (8) biimindeki Osmanl Alevilerini Snniletirme nerilerini; Erz ok ak yreklilikle "Bizim grebildiimiz biricik akll ve iddetten uzak tedbir" (9) olarak deerlendiriyor tfe azndaki gerek baklay kanyor. Alevi-Bektai'yi kendi kimliiyle deil, Snnilemi kimliiyle tanmann, grmenin yaama hakk vennenin rtl anlatmdr bu. Flal: lahiyat Profesr E. Ruhi Flal kapsaml almasnda Alevilik-Bektailik alannda nemli saptama ve deerlendirmelerde bulunur. Ne var ki Trkmen Alevilii olarak belirlediklerini "Trkmen Snnilii" olarak adlandnyor. Bir trl dili bu olguya "Alevilik" demeye varmyor. Bu kesimleri "temelde Snni-Hanifi akideye bal" gryor. Bu tanmlamalar onun: "Ahilerle babailerin ayn dini duyguyu paylatklar, ayn tasavvuf meslek ve merebde olduklarn ve ortak bir dinisiyasi maksat iin mcadele ettiklerini ve o dnemdeki Anadolu Mslmanlnn, amanlk ve Snnilik ile Melamiliin ar bast tasavvuf meslek ve merebin oluturduu ve bizim Trkmen Snnilii' diyerek genel bir ifade ile belirtmek
(8) Ahmet Refik - Onaltnc Asrda Rafizilik ve Bektailik, ist. 1932, s:

istediimiz bir nevi Mslmanlk olduunu aka gsterir". "Gebe ve kyl ahali arasnda ise, anlaldna gre, son derece basit ve sade bir islamiyet gr altnda Ortaasya'dan getirdikleri eski dini inan ve grlerin, yani amaniliin izlerinin gnlk yaamn ve dinin her safhasnda canl bir biimde yaatld ve sufliin hemen hemen bir merebinin ar bast bir nevi dedeler ve babalar hakimiyetindeki Trk Mslmanl, bizim Trkmen Snnilii dediimiz bir Mslmanlk var olmutur. Bu Mslmanlk anlaynda Alevi-Bektai geleneinin, byk olaslkla egemen durumda olduu sylenebilir". "Hac Bektai Veli'nin 'slam d' veya slam ile ilgisiz' saylmas dnlemez. Aksine o, Trk kltr ve islam inanm ayrlmaz bir biimde kaynatp yepyeni bir anlay getirmi; Trkmen Snnilii'nin nclerinden olmutur". "...Eski dini anlarn slamsal cila altnda devam ettirerek ok yzeysel mslmanlam (Alevi-Bektailer) (...) atalar, babalar ve dedeler eliyle eski din ve kltrlerimizle kark, sade ve basit bir dini-tasa\rvufi yaamn iinde oldular. Temelde Siinni-Hanef akideye bal olmakla beraber amanilik ile Melamiliin ar bast ve bizim 'Trkmen Snnilii' dediimiz kendine zg zellikleri olan bir Mslmanln mmessilliini yaptlar" (10). Sezgin: Alevi-Bektailie ancak Snni olmas kouluyla pirim veren tanmlamalann en belirginini Diyanet mfettilerinden Alevi-Bektailog Abdlkadir Sezgin'de gryoruz. Sezgin mezhepleri inan bakmndan Maturidi ve E'ari olarak ikiye aynyor. Araplar'n E'ari, Trkler'inse Maturidi mezhebinde toplandklann yazyor. Maturidiliin nitelik olarak Snni olduunu, Alevi-Bektailer'in de Trk kkenli ol(10) Alntlar iin bkz: Flal, s: 125, 130, 163, 387, 179

12.

(9) Bkz: Erz, s: 95. 178

malan nedeniyle bu mezhebde toplandklann, inan olarak Snni olduklann ileri sryor (11). Nedir bu Maturidilik?.. Alevi-Bektailer'in bu Snni mezheble badar yanlan ne?.. Bu mezheb zellikle Trkler arasnda yaygndr. X. y. ylda Ebu Mansur Muhammed al-Maturidi tarafndan kurulmutur. Genellikle Ebu Hanife (Hanifilik)nin grlerini izler. E'arilik ve Mutezile'den ayn yol izlemitir. Maturidilere gre; insana eylemini Tanr yaptnr. yilik ve ktlk Tann'nn yasaklamasnda ya da buyurmu olmasnda deil, o eyin kendisindedir. Edeyile bir ey iyiyse Tann onu buyurur, ktyse yasaklar (12). Ben Maturidilikte bir Alevi-Bektai izi, yaknl bulamadm. Dahas Maturidilik Hanefilii izliyor. Alevi-Bektailerse Caferi inantadrlar. Arada Trklk bandan baka bir balant yok. Bu da yeterli olamamtr. "Trkler Maturidi, Araplar'sa E'ari inancnda toplanmlardr" tr bir genellemeden baka bir ey deil savunulan. Ksaca Alevi-Bektailer'in Maturidilikle hibir inan ve ibadet balar, yakndanuzaktan ilikileri yoktur. Sezgin ve Sezgin dncesinden olanlar kendilerine dayanak yaratmak iin bu ilikiyi kunnu olmallar. Sezgin, Alevi-Bektailii Snni gsterme uruna bir takm zayf kantlardan yola karak Hac Bekta'n " M a k a l a t " ve "erh-i Besmele" adl yaptlarnda eri izler aramaya alr. Rt arda'n Hac Bekta'a maletmeye alt "erh-i Besmele" Hac Bekta'n deildir. Bu artk aratrmaclarca dorulanmtr. "Makalat"taki "eriat" bir aamadr. Hac Bek(11) Bkz: Abdlkadir Sezgin - "Hac Bekta- Veli ve Bektailik", Alevilik stne Ne Dediler, Ant yay. ist. 1990, s: 179. (12) Bkz: Orhan Hanerliolu - inan Szl, Remzi Kitapevi, ist. 1975, s: 384. 103

ta iin bir olgunlama basamadr. Bunun alarak; tarikat, marifet ve hakikat aamalarndan da geilerek olgun insan, erdemli insan yaratmak amalanmaktadr. Hac Bekta'ta ama "eriat" dnemindeki insan deil, bu aamalar tamamlam "hakikat"-insandr. Sezgin ve Sezgin gibilerin "eriat" szne rastlamalar hemen "mal bulmu Magribi"ye dnmelerine neden oluyor. Hac Bekta'n felsefesinde insanlk bir evrim, bir olgunlama sreci olarak ele alnyor. Alevi-Bektailie znden yaklalmas durumunda Sezgin'in Alevileri Snni gsterme trndeki u anlatndan tmyle ama uruna dlen yanlglar olarak grlr. Bakn siyaseti uruna Alevi-Bektailii nasl deitiriyor: "Bektailer itikat yani inanma bakmndan 'MATLJRIDI' mezhebindedirler. (...) Bektailer aneli bakmndan, yani ibadetlerin yapl bakmndan da HANEF mezhebine mensupturlar (...) Sadece Hac Bekta Veli deil, onun en yakn dostlar, ayn maneviyat pnarndan su ien Abdal Musa ve Geyikli Baba da ayn ekilde Snnidirler. (...) Bizim Alevi dediklerimiz Bektaidir, Bektailer de Snnidir" (13). Sezgin bir baka almasnda ayn grn yineliyor: "Bektailer, amel bakmndan da yani ibadetlerin yapl bakmndan da aynen bizim gibi. yani Hanif mezhebine mensup Snniler nasl yapyorlarsa yle yaparlar. Dolaysiyle, hem inanta, hem de ibadet edi ekillerinde, kendileriyle hibir farkmz ve itilafmz yoktur. u halde onlar da mezhep olarak Haref mezhebindendirler'" (14). Sezgin, sapla saman kantnyor. Alevilii Snnilik iinde zmlemek ve eritmek iin Alevi-Bektailiin tm tarihi boyu edindii kendine zg yapy gnnemezlikten geliyor. Oysa Alevi-Bektailik Snnilik deildir. Onun dnda slam
(13) Sezgin, s: 184, 191. (14) Bkz: Abdlkadir Sezgin - Hac Bekta Veli ve Bektailik, Kltr Bak. yay. Ank. 1990, s: 108 v.d. 181

erevesinde oluan bir yaam, inan, dnce ve tapm biimidir. Snnilik ayrdr, Alevilik ayrdr. Her trl siyasi kaygnn dna karsak iin bilimseli bu. Zaman Gazetezi yazarlarndan Fehmi Koru bir adm daha ileri atarak Alevilerin Diyanete "Snnilemeleri iin eitilmelerini" nerir (15). Alevi-Bektailii ve Alevi nderlerini Snni gstermedeki siyasal kayg neden? Doallkla undan: Alevilerin gemilerini yok etmek. Varlksal dayanaklarn ortadan kaldrmak. Kltrel deerlere sahip kmak, el koymak, zaptetmek. Onlar kltrel yoksullua itmek. Tarihleriyle ve kltrleriyle ban kopannak. Bir dnsel-kltrel bolua drmek. ada toplumun gemite arad insancl deerler gerekinimini Snni-slamc yol iinde bulamaynca, arma deerlerle bu gereksinimi gidennek. Alevi-Bektailiin demokratik dnya anlayn deiik ad ve ilkelerle zmseyerek insanln karsna kmak. Aleviliin demokratik ve insancl ilkeler zerinde yrmesi Snni-slamc izgiyi kendini yeniden dzeltme anlayna gtnntr. Snni-slamc egemen kltr ve dnce Alevi-Bektailik gibi alt kltr ve dnceleri zmleme gereini duyarak, alt kltrlerin egemen kltre teslim olmasna allmaktadr. "Olan" Alevilik deil, "Olmas gereken" Alevilik aratrma konusu edilerek, yeni Alevilik ablonlan retiliyor. Bu da kiiye, siyasal ve ideolojik evrelere gre deimektedir. Gemiten gnmze varolan Aleviliin yerini, yeni siyasal ideolojilerin algladklan ve kendi anlaylanna uygun bi(15) Yeni Gndem Dergisi - 23-29 Austos 1987; Nokta Dergisi - 27 Eyll 1987. 100 182

imde yaratlm Alevilik almaktadr. Snni dnceye yatkn bir Alevilik egemen klnmaktadr. Alevilie srekli olarak egemen olann dncesi, anlay "hakldr", "dorudur" saplansyla yaklalmtr. Snni kesimin yaklam byle olmutur. Batllar ise dou kltrnn egzotik ve gizemliliinin en gzelini Alevilikte bulduklan iin inceleme-aratnna konusu yapmlardr. Son dnem Trk aydn ve sanatlan bu geleneksel yaklamlan krmaya alarak iten bir tutum taknmaktadrlar. Alevilik olgusunu; bir demokrasi ve insan haklan sorunu olarak gren bu yaklam gittike yaygnlamaktadr. Alevi-Bektailiin okseslilii ve okgrnmll kimi aratrmaclar rahatsz etmekte, genelleme yapmalarna engel olmaktadr. Oysa bu Alevi-Bektailiin doasnda vardr. ok geni bir blgenin kltrlerinin birleimini yaparak, onlar yeniden yourarak gnmz Alevilii domutur. Demokratik ve laik oluu da bu tarihsel zelliinden gelir. Alevilik gnmzde bir kimlik aray ierisinde deildir. Kimliiyle ortaya kma abas ierisindedir. Amac, istei olduu gibi kabul edmeleridir. Snnilemi olarak deil; Alevi olarak, Alevi kalarak tapnmalandr. Bu Alevilerin insan hak ve zgrlkleridir. Snni-slamc yazarlarda Aleviliin bu yannn gzard edildii aka grlr.

XV TARHN IIINDA SVAS OLAYI GERE

. T Arap-slam Devleti'nin Tutumu: Alevi toplumu "Sivas Olay" tr olaylarn yabancs deildir. Tm tarihi boyu bu tr olaylan yaad. Hem, daha kanllarn... Gemie eilerek rneklerini grelim. Grmek yetmez doallkla. Toplum olarak ders-karalm. Tarihin, gemiin incelenmesinin yaran budur zaten. Alevilik tarihinde "Kerbel Olay", Alevi knmnn balangcdr bir bakma. Bu knm dnya insanl iin bir ibret levhasdr. slam dininin/toplumunun halifesi, slaml kuran aileyi tmyle ortadan kaldnyor. "Neden slaml kurdunuz?" dercesine... Emevi (Ebu Ubeyde) soyunun Haimoullar'ndan bir c almdr bu. in kts slamlk adna, tarihin gzne baka baka yaplyor. Hz. Muhammet-Ali soyuna kar (ki o dnemler bu kesim Aleviler olarak adlandnlr) c alm, knm, srm "Kerbel Olay" yla bitmez. Tm Emevi ve Abbasi hanedanlklar boyunca srer. ktidarlar iin bu soyu tehlikeli grr ve srekli ekinirler. slam toplumu Ali soyunu (Oniki mamlar) Emevi ve Abbasi hanedanlklar iin srekli alternatif olarak grr ve ynetim iin dnrler. Zaten Emevi ve Abbasi hanedanlklarn hrnlatran da budur. Bilindii gibi Oniki mamlar iki hanedanlk sresince de slam Devleti'nin MekkeMedine gibi merkezi topraklarnn dnda tutulurlar. Srekli srgndedirler. ran, Horasan ve Trkistan'da yaamaya zorunlu tutulurlar. ou kez zehirletilerek ldrlrler. Alevilik; Trk-slam devletleri, Seluklular ve Osmanllarca srekli bask, gzetim ve denetim altnda tutulmas gereken bir ideoloji/din/g/ hareket olarak grlr. lhanl hkmdar Olcaytu, Timurlular Devleti hkmdan Timur, B100

yk Seluklu hanedanndan brahim Ynal, Osmanl ehzadesi Murat gibilerince kimi kez benimsenir, yaknlk duyulur ve ynetimin dini/ideolojisi yaplmak istenirse de bu alanda hi de ciddi bir giriimde bulunulmaz. Alevilik yalnzca bireysel benimseme balamnda kalr. Ama bir yerde alternatif ideolojiliini korur. te Snni-eriat siyasal iktidarlan da korkutan yan budur. Alevilik, yalnzca ah smail'ce ciddi olarak dnlm ve Safevi Devleti'nin resmi dini/ideolojisi olmutur. O da ran corafyasnda giderek iilik biiminde kurumlam ve Anadolu Aleviliine ters bir yolakda gelimitir. Aleviler konumlan gerei bu bask, gzetim ve denetim altnda tutulmalarna zaman zaman kar kmlar. Emevi ve Abbasi hanedanlklan dnemindeki bakaldnlar hep kanl bastrlmtr. Yalnz Eba Mslim'in evresinde oluan Emevi kart geni balak gler baarl olmulardr. Bu glerin eksenini Alevilik ve Aleviler oluturmaktadr. Ne var ki ynetim, Alevilii kendisi iin tehlike gren Abbasiler'e verilir. Alevi krm daha geniletilerek srdrlr. Seluklu'nun Tutumu: Aleviler 1239-40'larda Anadolu corafyasnda ilk kez ciddi bir boyutta demeirler. Balannda Baba lyas'la Baba shak vardr. Olay, Adyaman'dan Amasya'ya kadar genilemitir. Malya krmyla Seluklu bu Babai hareketini kanl bir biimde bastrr. Onbinin zerinde Alevi-Trkmen ldrlr. Dnemin tarihisi Bar Hebraeus (Ab'l-Fara)'un deyiiyle; " b u n l a r d a n erkek, kadn, ocuk, hayvan velhasl hibir ey kltan k u r t u l a m a z " (1). Seluklular dneminde nemli bir krm da Alevilerin kentlerde rgtlenmi kesimi olan Ahiler grrler. Ahiler, Moollar'a ve onlarn uydusu olan Seluklu ynetimine kar
(1) G. Abl-Fara (Bar Hebraeus) - Ab'l-Fara Tarihi (ev: . Rza Dorul), TTK yay. Ank. 1950, C: II, s: 540; Ayrca bkz: A. Yaar Ocak - Babailer isyan, Dergah yay. ist. 1980, s: 129 v.d.; Reha amurolu - Tarih, Heterodoksi ve Babailer, Der yay. ist. 1990, s: 187 v.d. 185

olurlar. Mool uydusu IV. Rkneddin Klcarslani bir trl benimsemezler. Konya, Kayseri, Krehir gibi kentlerde Mool istilasna kar bizzat savarlar. Bu direniler zerine Mool soylusu ve Mevlana mridi Nureddin Caca Krehir emirliine atanr ve Ahi direniilerini ezmekle grevlendirilir. Caca, 1261'lerde Ahi direniilerinin tmn kltan geirir (2). Ahiliin kurucusu Ahi Evren de bu toplu ldrmden kurtulamaz. Dnemin "bni Bibi", "Msameret'l-ahbar" gibi kaynaklanna gre; "Harici" olarak adlandrlan Alevi-Trkmenlerin "tm ldrlr". Trkmenleri destekleyen devlet adamlar tutuklanarak Mool Noyan Alncak'a teslim edilir. Alncak bunlann "tmn ldrr". Ahi rgtleri datlr. Ahiler Anadolu'nun eitli yerlerine "srlerek", Ahi rgtll ve direnii knlr. Ahilerin iyerleri, mallan, medrese ve zaviyeleri devlet yanllanna ve Mevlevilere datlr. Yaplanlan insanlk adna utanlr bulan bir dnem yazarnn o gnk anlatmna gre; "eriatn hkmleri byk lde ortadan kalkar ve slamdan sadece bir ad kalr" (3). Osmanl'nn Tutumu ve Krm: Bu yaklamn katmerlisi Osamanllar'ca srdrlr. Alevi-Bektai ve Trkmenler Osmanllar'n kurulu dneminde bir bakma rahat yz grr. Osmanl toplumunun temel esidirler. Devletin kuruluuna ve yaplanmasna katlmlardr. lk dnem hkmdarlar Alevi-Ahi eilimlidirler. Devletin imparatorluklamasyla birlikte resmi din de alnmaya balanr. Osmanllar, Fatih'le birlikte slamn merkezi mezhebi olan Snnilii seerler. Devlet ar ar Snni din adam ve bilim adamlannn (ulema), devlet adamlannn (kalemiyye) ve askeri komutanlarn (seyfiyye) eline geer. Ksaca "ehl-i r f l e "el-i er" devletin yapm biimlendirirler. Bu evreler dev(2) Bkz: Baki z - Alevilik Nedir?, Der yay. st. 1995, s: 155. (3) Dnemin kaynak ve yazmalarndaki alntlar iin bkz: Do. Dr. Mikail Bayram - Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, 1991, s: 55, 62, 64 v.d., 102, 103, 114 v.d. 100 186

leti, Snni slamln kat ilkeleri zerine oturturlar. Osmanl Devleti eri yasalarla ynetilen teokratik bir devlete dnr. Devleti Snni slam ideolojileri zerine yaplandran bu sultan, ulema, kalemiyye ve seyfiyye kesimi tpk Emevi ve Abbasiler'de olduu gibi kendilerine rakip olacak ve toplum tarafndan alternatif grlebilecek temel eleri, yani Alevi ve Trkmen evreleri bask, gzetim ve denetim altna alrlar. Bu temel eleri hedef seerler. Bunlara kar snfsal ve ideolojik savam yrtrler. Alevi ve Trkmen evreler Snni ynetici evrelerce bitmez tkenmez bir karalama propagandasnn konusu olurlar. Haklannda fetvalar, fermanlar ve mahkeme kararlan verilir. Hepsi ayn azdan Osmanl'nn temel ve kumcu esi olan bu Trkmen ve Alevinin "rafizi", "mlhid", "melahi", "dinsiz -imansz", "din sapkn", "inansz, "slamlk d" ve "beinci mezhep" olduklarn syler dumrlar. Zamanla sloganlaan bu savlar Osmanl'nn tm medrese gibi eitim; cami, mescit, tekke, dergah, zaviye gibi din kurumlannda; mahkeme kararlar gibi yargda; fetvalar gibi eyhlislam ve ulema kararlarnda; fermanlarda olduu gibi padiah kararlarnda... ilenir dururlar. Bu yollarla toplumun bilincine kaznrcasna nakedilirler. ok koldan ve yzyllarca ilenen bu propoganda zamanla slam toplumunun ortak dncesi, bilinci ve kans olur. Bugn bunu bilinlerden skp atmak olanaksz denilecek lde zordur. Yzyllann alamasnda kurtulmak Snni evreleri olduka zorluyor olmal. Snni slamn aydn, demokrat ve laik kesimi bile bu yzyllann propoganda tortulanndan kurtulmann skntsn ekiyorlar. Osmanl ariv belgeleri ve saray memuru vakanivslerinin yazdklan vakanameler Alevi ve Trkmen'e kar kfrlerle doludur. "Dinsizlikleri", "insandlklar" ve "slamdlklar" (kafirlikleri) srekli ilenir, cezalandnlmalan ve ldrlmelerinin slamn gerei olduu vurgulanr. Kzlba, Ik, Rafizi, Kalenderi, Haydar ve Bedreddini gibi adlarla adlandnlan Alevi topluluklan srekli izlenir, cezalandrmak

iin hatalar aratrlr. 1567'de Ahyolu Iklan Kzlba topluluu oluturduklar ve sevmediklerine "Yezid" dedikleri savyla merkeze istenir. San Baba zaviyesindeki Iklarn "saz ve sz ile fisku f c u r " yaptklah, " n a m a z klmadklar", " m e r ve Osman' sevmedikleri" gerekesiyle tutuklanmalan istenir. 1569'da Ankara'da eyh Hsam ve halifelerinin " m l h i d " olduklan gerekesiyle mallarna el konur. 1568'de Kastamonu'da Ekmekiolu'nun "rafzi" , "mlhid" ve "znd k " olduu gerekesiyle cezalandrlmas istenir. Amasya, Tokat ve Sivas dolaylanndaki "melahide" kesiminin denetime alnmas buyurulur. Bozok (Yozgat)'ta cuma namazna gitmeyenlerin "rafizi olduklar" gerekesiyle tutklanmalan ve cezaiandnlmalar istenir. 1570'lerde Amasya ve Merzifon kadlanna yazlarak Vahap Dede ve dierlerinin "Kzlba olduklar" , yrelerinde "halk etkiledikleri" ve "cem-cemaat y a p t k l a r " nedeniyle cezalandnlmalar istenir. 1571'lerde Kastamonu-Kre ve Takpr kadlanna yazlarak Yce lyas Dergah'na bal olanlardan kimilerinin "dergaha gittikleri" , "cem-cemaat yaptklar" , "saz ve alg aldklar" savyla tutuklarm alan istenir. "Mehdi"den szedenlerin "katl"i buyrulur. 1572'de Niksar kadsna gnderiler buyrukta; Kk Tekke eyhi ve mridlerinin "Kzlba ve Rafzi olduklar" , "cem ve cemaat yaptklar" iin " k r e k m a h k m u " olmalar ve "Srhser (Kzlba) defterine kaydedilmeleri" istenir. Filibe'deki Hurifilerin tutuklanmalan buyrulur.Seydi Gazi zaviyesindeki Iklarn "ibadetleri" yasaklanr. Burgaz'daki Hamza " m l h i d i " ve yandalarnn tutuklanmas istenir. 1574'de Amasya'da basklar nedeniyle Halvetiler arasnda gizlenen Aleviler "Mevlevi dergahnca ihbar edilir" ve cezalandrlmalar salanr. 1576'da Nevrekop'ta Peygamber hakknda "uygunsuz konutuu" savyla Kk Mehmet ldrlr. Casus Kara Yakup'un dilekesine dayanlarak "Rafzi olarak bilinen" Fakih Veli'nin 34 kitab orum'da yaklr. 1577'de Elbistan'da Abdal adl " b i r Kzlba" "Alevilere n188

derlik ettii" gerekesiyle lmle cezalandnlr. 157$'de Malatya'da Dzmece ah smail'e balanan airetler ihbarc Mehmet yoluyla deneenir ve ah smail'e yaknlk duyanlar belirlenerek cezalandnlr. 1579'da Artova ve Zile kylerinde" rafiziliin yaygn olduu", belirlemelere gre Arap kynde Emir Ali olu Mansur Halife ile birlikte kimilerinin "cem yaptklar" , cemlerde para toplanarak Safevi Devleti'ne gnderildii sulamasyla cezalandrnlmalan istenir (4). Padiah fermanlannda Aleviler iin bu yasaklamalann dnda daha da acmasz isteklere rastlanr. Aleviler iin sular yaratlr ve idam edilirler. 1576'da Zlkadir Beylerbeyi'ne; " r a n ' l a ilikisi bulunan Rafzileri (Alevileri) baka nedenlerle sulayarak, toplayp l d r n " diye buyruklar yadnlyor. Bosyan ve Bozyan Beyi'ne; "Alevilerin gizlice aratrlp, bir baka bahaneyle idam edilmeleri" sylenir. 1577'de Bozok Beyi erkez Bey den "Rafizilerden r a n ' l a ilikisi bulunanlarn aratrlmas ve s a p t a n m a s " , bunlarn "bir bahaneyle idam edilmeleri" , ran'la ilikisi olmayan Alevilerinse "Kbrs'a srlmeleri" istenir. Bozok Beylerbeyliine verilen bir baka buyrukta da "Kzlbalklar gerek olanlarn idam" , " t h a m d a kalanlarnsa Kbras'a srlmesi" buyrulur. 1576'da Rum Beylerbeyinden "Rafzi kitaplar b u l u n d u r a n " lann stanbul'a gnderilmei, baka belgelerde de Hamza Halife'ye "Rafzi olduu iin" "eri ceza" uygulanmas, Kangall ve Alipnar halknn " r a n eilimli" olduklanndan "bir bahaneyle katlolunmalar" istenir (5). XVI. -XVII. yzyllar Alevi toplumunun en kanl bir bi(4) Sulama ve cezalandrmayla ilgili 54 belge iin bkz: Ahmet Refik Onaltnc Asrda Rafizilik ve Bektailik (Sad.: M. Yaman), ist. 1994; Baki z - Alevilik ile lgili Osmanl Belgeleri, Can yay. ist: 1995, Ayrca geni bilgi ve deerlendirmeler iin bkz: Baki z - Osmanl'da Alevi Ayaklanmalar, Ant yay. st. 1992, s: 130 v.d. (5) Belgeler iin bkz: Rza Zelyut - z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr yay. st. 1990, 2. bask, s: 270 v.d.; Asm Bezinci - Pir Sultan, Say yay. ist. 1986, s: 51; ibrahim Aslanolu - Pir Sultan Abdallar, Erman yay. ist. 1984, s: 48 v.d.; Baki z (1992), s: 131 v.d. 103

imde soykrm ve canknmna uratld dnemdir. zellikle bu kanl dnemi Yavuz Sultan Selim balatr. Kendisine rakip gru Safevi Devleti zerine sava amadan nce Anadolu'daki Alevilerin saym-dkmn yapar ve bu insanlarn "defterlerinin drlmesini" , yani ldrlmelerini buyurur (6). 40-80 bin arasnda Alevi ldrlr (7). I. Selim'i, fetvasyla Mft Hamza Efendi destekler. Din ve eriat adna hi ekinmeden katliam olumlayan Mft Hamza rvet karlnda (8) verdi fetvasnda; "Kzlbalarm kafir ve dinsiz" olduklarn, onlan destekleyeceklerin de "kafir ve dinsiz" olacan, "bunlar krp topluluklarn datmann tm Mslmanlarn grevi" olduunu, bunlarn pimanlklanna inanmayp "tmnn ldrlmesi 'nin gerektii, bu toplumun "hem kafir, hem imansz, hem de ktlk yapc olduklarndan ldrlmelerinin gerektii" ni syler (9).
(6) Alevilerin aldran Sava ncesi I. Selim tarafndan "defterlerinin hazrlanmas" ve "defterlerinin drlmesi'" hakknda belge ve kaytlar ile Defterdar Ebu'l-Fadla Mehmet Efendi'nin notu iin bkz: M. C. ehabettin Tekinde- "Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda Yavuz Sultan Selim'in iran Seferi", Tarih Dergisi, .. Ed. Fak. yay. C: 17, Say: 22, s: 56, Mart 1967 ve ayrca Hoca Sadettin Efendi - Tact-Tevarih (Haz: . Parmakszolu), Kltr Bak. yay. ist. 1979, C: IV, s: 176; S. M. Hemdemi elebi - Solakzade Tarihi (Haz: V. abuk), Kltr Bak. yay. Ank. 1989, C: II, s: 16; B.J.V. Hammer - Osmanl Devleti Tarihi, Udal Neriyat, st. 1984, C: IV, s; 1058 v.d.; Mneccimba Ahmat Dede - Mneccimba Tarihi (Haz: i. Ernsal), Tercman yay. C: II, s: 456 v.d. (7) Gnmz kaynaklar genellikle 40 bin says zerinde dururlarsa da (Bkz: Prof. . H. Uzunarl - Osmanl Tarihi, TTK yay. Ank. 1975, C: II, s: 256 v.d.; etin Yetkin - Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, May yay. ist. 1974, C: I, s: 192) idrisi Bitlisi'yle Defterdar Eb'l-Fadl Mehmet'in "Selimnamele"lerine dayanan Prof. ahabettin Tekinda 50 bin saysn verir. Bkz: a.g. makale, s: 51. Ayrca Prof. Fuat Bozkurt - Aleviliin Toplumsal Boyutlar, Yn yay. ist. 1990, s: 57; Baki z (1992), s: 125. (8) Mft Hamza'nn 50 bin ake karlnda fetva verdii hakknda bkz: Atilla zkrml - Toplumsal Bir Bakaldrnn deolojisi, AlevilikBektailik, Cem yay, ist. 1990, s: 172. (9) Fetvann tam metni iin bkz: Tekinda - a.g. makale, s: 54 v.d.; zkrml (1990), s: 170 v.d.; Burhan Kocadag - Douda Airetler, Krtler, Aleviler, Ant yay. st. 1992, s: 120 v.d.; Baki z (1995), s: 103 v.d. (Belge: 85). 190

Yavuz Sultan Selim bununla da yetinmez. eyhlislam bni Kemal'e "Rafizilerin sulanmas, yoke Jilmesi" (Fi Tetfiri'r Revfz) adl bir "risale" yazdnr. Din adam ve bilgini burada "Kzlban malnn helal, nikahnn geersiz" ve "kzlba ldrmenin caiz" olduunu savunarak I.Selim'in Alevi krm isteine nemli lde yardmc olur (10). I. Selim aldran Sava sonras doudaki Snni ve afii Krt beylerini Molla drisi Bitlisi yoluyla yanna alarak Alevi toplumu zerinde bask kurar (11). Dou ve Gneydou Anadolu'daki Alevilerin mal ve mlklerini kendi yanls Snni ve afii Krt beylerine datr (12). I. Selim'i izleyen yllarda olu Kanuni Sultan Sleyman da Alevi toplumunu ortadan kaldrmak iin Osmanl-Snni dnyasnn nl eyhlislam Ebussuud Efendi'nin fetvalanna bavurur. nsanla Tanr zdeliini savunan Olan eyh brahim bu fetvalarla " k a t i " edilir. 1527'de sa'y Muhammed'den stn niteledii iin " d i n yolunda ayrld" gerekesiyle Kabz Efendi ldrlr. Hamzavi Melamileri ii-Batni zlerini Snni klfla gizleselerde Ebussuud'un ldrc fetvalanndan kurtulamazlar. 1537-48 arasnda Ebussuud'un verdii fetvalar aka Alevi soykrmn amalar. "Kzlbalar", "Durt Halifeye ovenler", "Peygamberi t a n m a y a n l a r " , "ezann arsna k a t l m a y a n l a r " , "eriata lanet o k u y a n l a r " , "bana T a n r ' y gster bul" diyenler. " P e y g a m b e r gibi olaanstlkleri olduklarn" savunanlar,"bo cehemnemi dolu cennete yeleyenler" , " R a m a z a n o r u c u n u ksaltanlar", " a r a p ienler", "Mslmann dinine, imanna ovenler" ...Ebussuud'un fetvalanna gre " k a f i r " dirler ve "lmle" cezalandrlrlar. Ayn fetvalar Alevi Bedreddinilere " k f r " cezasz klar, "Kzlbalarm toplu ldrlmelerini"
(10) ibni Kemal'in risalesi iin bkz: Tekinda, a.g. makale, s: 55; Bozkurt (1990), s: 56 v.d.; Baki z (1992), s: 125. (11) Bkz: Tacl-Tevarih, C: IV, s: 246 v.d. (12) Dnemin Krt airet beyi ve tarihisinin kaleminden bkz: eref Han - erefname (ev: M. E. Bozarslan), Ant yay. C: I, s: 211, 287. 103

"eriat gerei" olarak grr ve Hallac Mansur'u "mmin" niteleyenlere Hallac Mansur'a uygulanan cezay, yani aslmay ngrr (13). Osmanllar, Safevi seferleri ncesi Anadolu'da Alevi krmn gelenekletirirler. I.Selim'in balatt bu uygulamay olu Kanuni de srdrr. Kanuni'nin Nahivan Sava ncesi 1551'de Diyarbakr Beylerbeyi Ayas Paa'ya gnderdii "hatt hmayun"u tutuklamay dahi yetersiz bularak bizzat ldrlmelerini buyurur. yle diyor: "(...) Kzlba lekesi alanlara hapis ile yetinilmemeli. Bu gibiler isabetli nlemlerle elde edilecek habis vcutlar ortadan kaldrlmaldr. Kzlbala eilim duyanlara gecikmeden frsat ve imkan vermeyesin. (...)" (14). Bu tr tutumlar IV. Murat'n da uygulamalar arasndadr. 1638'lerde ran seferine karken Anadolu'da "mlhid" "dinsiz Kzlba" olarak niteledii Alevileri krar. Sakarya eyhi'nin Bozdoan Dergah, evresindeki 40 Alevi kyyle birlikte yklr. Kimi Alevi airetlerinin yerleri deitirilir. Tebriz'de binlerce "Kzlba ele geirilerek" hepsi "ldrlr". Alevi yata olan Tokat'n Kazovo'da geni apl knm uygulanr. Bekta Han'da Osmanl'ya kar gelen "otuzbin Kzlba" ldrlr (15). Hrvat kkenli Kuyucu Murat Paa 1606'larda sadrazam olur. Nakibendidr. Celali ayaklanmalarn bahane ederek Anadolu'da ylda 70-100 bin kyl ldrr. Irknn cn alr. Bu tr iddeti Kprl Mehmet Paa (1656-61) da srdrr (16).
(13) Fefva metinleri iin bkz: M. Erturul Dzda (Haz.) - eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, Enderun Kitabevi; Zelyut (1990), s: 273 v.d.; Baki z (1992), s: 128. (14) Belgenin tam metni iin bkz: Nazmi Sevgen - Dou ve Gneydou Anadolu'da Trk Beylikleri, TKAE yay. Ank. 1982, s: 45. (15) Baki z (1992), s: 74 v.d., 133 v.d., 204 v.d. (16) Bkz: Baki z (1992), s: 72 v.d., 75 v.d.

103

Toplu krmlarla Osmanl din, bilim, eitim, ynetim, hukuk ve askeri evreleri yetinmezler. Arta kalan Alevilerin Snniletirilmelerine allr. XVII. yzyln balarnda saraya bu yolda bir neri sunan eyh Aziz Hday Efendi'nin tasars Osmanl'da yaplanlara uygundur. Hdayi Efendi her Alevi kyne bir "Snni mamn atanmasn", bunlann Alevi toplumunu "eitmelerini", "Alevi-Bektai tekkelerinin denetlenmesini", Alevi inan ve davranlann brakarak "Snni ve eriat ehli" olmalannn salanmasn, Snnilememeleri durumunda "ortadan kaldrlmalarn" ister (17). Din ve bi lim evrelerinin istei ynetici ve askeri evrelerin dncele riyle tmyle badamaktadr.

Alevilik-Bektailie bu genel yaklam devleti XIX yzylda Bektailii, kurumlann ve bants olan Yenieri Oca'n temelinden kaldrmaya gtrr. II. Mahmut eyhlis lam Tahir Efendi, Rumeli kazaskeri Arif Efendi ve stanbul kads Sadk Efendilerden "Yenierilerin ldrlmeleri va saldr" fetvasn alr. Mevlevi, Naki eyhleri, eyhlislam ve din grevlileri toplanarak Betailiin kaldrlmas iin ka alr ve II. Mahmut'a sunarlar. Yenieri Oca topa tutl ou ldrlr. Bektai tekkelerinin ou kapatlr. Postim ler ve Bektai tekke eyhleri srlr ve ldrlrler. Kapil mayan Bektai tekkelerinin bana Naki eyhleri gelinin (18). Byk bir insanlk suu ilenir. II. Mahmut Yelu Oca'nn kaldrlmasndan sonra veziriazamna"... bu Hekh ilik fesadnn Muhammet mmedi arasndan kaldrlmn sna hep birlikte aba gsteriniz ve nem veriniz" (l'J) n iminde emir verir.
(17) Bkz: Ahmet Refik (Sad. M. Yaman), s: 34.; Baki z (M'',) 141 (Belge: 114). (18) Geni aklamalar iin bkz: Ahmet Cevdet Paa - Tal CuvM (Osmanl Tarihi), cdal Neriyat, ist. 1993, C: VI, s: 2944 Reha amurolu - Yenierilerin Bektailii ve Vaka-i erriyo, An yy ist. 1991, s: 80 v.d. (19) Ferman iin bkz: Prof. . H. Uzunarl - Osmanl Devinil NyMi.. tndan Kapkulu Ocaklar; Acemi Oca ve Yenieri Ocafl, I II' v n Ank. 1943, C: I, s: 574.

192

Devlet, padiah, ynetici evreler ile din ve ulema evreleri bir trl Alevi-Bektaiye inanmak, gven duymak istemez. Padiahlar fermanlarnda kukulann zaman zaman dile getirirler. II. Mahmut'un, II. Abdlhamit'in Hac Bekta Dergah postniinlerine gnderdikleri beratlarnda (grev belgesi) "dine bal olduu" tmcesi kullanlr ve "slamla ballk (!)" l alnr. "slamla ball" yeterli grlmeyen, yeterli lde Snnilik nitelii ve eilimi gstermeyen elebilere ve Babalara dergah postniinlii iin berat verilmez (20). Osmanl tarihi boyunca beyinlere ilenen "mum sndrme" iftiras Osmanl'nn son dnemlerinde de tm banazlyla srdrlmektedir. II. Abdlhamit'e vahinin verdii bir raporda da bu ilkel iftira yinelenir. "MsahipJerin birbirlerine helal olduu" , "ra sndrld", "seyyidin yanna gzel kz ve yakkl gelinlerin oturtularak, sabahlara kadar iilip, elenildii" bildirilir (21). Kanlmaz Sonun Evrensel Tanm: Grlyor ki Osmanl'nn "ehl-i er "iyle "ehl-i r f Alevi toplumu karsnda ibirlii ve szbirlii ierisinde. Dncesiyle, inancyla, kurumlaryla ve varlyla yoketmeyi amalamlardr. Alevi toplumu tarihi boyu devlet olan byle bir banaz gle kar karyadr. Buna kar yaam sava vermi, bugnlere dek bu koullar ierisinde gelmitir. Bu toplu krmlarda kurtulup, olumsuz ve sulayc propagandalardan synlp varln bugnlere getirmesi bile byk bir baardr. Bir bakma olanaksz olanakl klmaktadr. Bylesi bir asker, brokrat, din, bilim, eitim ve hukuk evresinin kskacnda olan padiahlk kurumunun da Alevi-Bektai dman olmamas doaya ve toplumun kurallarna aykrdr. Aleviyi
(20) Bu ifadelerin getii belgeler iin bkz: Ahmedi Cemalettin elebi - Mdafaa (ev: Nazm Hoca), st. 1992. "Belgeler ve Metinler" blmndeki padiah beratlar. (21) Rapor iin bkz: E. Behnan apolyo - Mezhepler ve Tarikatlar Tarh^Trkiye yay. st. 1964, s: 283.; Baki z (1995), s: 145 v.d. (Belge:

dman ve hedef seen padiahlarn yetitii ortam ve balaklar dourduu sonu bakmndan Fransa'nn nl teologu Jean Meslier (XVIII. yzyl)'n u yarglarnda en arpc ifadesini bulur sanrm. Meslier Atatrk'n isteiyle 1928'de Trkeye kazandnlan kitabnda bizdeki bu gelimeyi evrensel boyutlan ierisinde ok iyi yakalayarak yle deerlendirmitir. "tenlikle sofu olan bir hkmdar, devlet iin ok tehlikeli bir bakandr. ok abuk inanma yetenei, hep daralm bir zekay gsterir. Hkmdarn, kavmin ynetimine harcamas gereken dikkat ve zenini, sofuluk ou kez yutar. Rahiplerin telkinlerine boyun emi olduundan, byle bir hkmdar, rahiplerin arzularnn oyunca, ekimelerinin nedeni, budalalklarnn arac ve su orta olur. (...) Bir imparatorluun bandaki bir sofu, gazap halindeki fkeli Allah'n yeryzne verebilecei en byk belalardan biridir. Safdil bir hkmdarn kulan elinde tutan banaz ya da dzenbaz tek bir rahip (tek bir Eblhda Efendi, tek bir Rasputin), bir devleti alt st edebilir ve dnyay atee verebilir. Hemen btn lkelerdeki rahipler ve sofular, milletleri ynetecek olan gen hkmdar ocuklarnn ruh ve kalblerini eitmeye memur edilmitir. Bu ortamda eiticilerin hangi kltr ve erdemi bulunabilir? Bunlar hangi karlar harekete geirilebilir?Kendileri de hurafelerle dolu olduklarndan, rencilerine; hurafeyi en kutsal ey, yapaca ii en kutsal grev, banazl, saldrganl ve zulm gelecekteki nfuz ve yceliinin gerek esaslar olarak retir. Bu tr eiticiler, hkmdar ocuklarn bir parti bakan, kkrtc bir banaz, bir zorba yapmaya alr. Bu yzden, her eyden nce insaf ve akl boazlarlar. Onu dorulua, acmaya ve anlaya dman bir duruma getirirler; gerein kendisine ulamasn ve nfuz etmesini yasaklarlar. Gerek yeteneklere kar onlar dmanlk asyla ze195

194

kirlerler. Aalanmaya deer yetenekler gelitirmek iin, onu eip bkerler. Szn ksas, ondan, adalet, zulm, gerek onur ve an, gerek byklk hakknda hibir fikre sahip olmayan ve byk bir devleti iyi bir biimde ynetmek iin gerekli k ve erdemden yoksun bir ahmak sofu yaparlar. Gnn birinde milyonlarca insann mutluluuna ya da felaketine yol aacak bir ocuun eitiminin plan, zetle ite bundan ibarettir" (22). Seluklu ve Osmanl tarihi boyunca Aleviye bak ksaca budur. Alevi "slam d","dinsiz", "dinden km" olarak grlr. En canalc noktasndan vurulur. Hep bask altna alnmas istenir. ou kez bunun dozu kanlarak kie krmna kadar gidilir. Din, bilim, eitim, ynetim ve asker kadrolarn genel anlay ve tutumlar budur. Ynetimin en st olan padiahlar da bu kadrolarca ve dnya anlaylannca kuatlmlardr. Yaplan, olan, gerekleen tm ynetimlerin tarih boyu tutumlandr. Kanlmaz Son: Sivas Olay... Bu genel ideoloji ve genel tutum asndan baknca ben gnmzdeki "Sivas Olay" n hi de yadrgamyorum. Bu tr devlet anlay ve toplum eitimi temelinde deimedi. Atatrk'n laiklik ve adalama abasyla bir ara verildiyse de kitlelerin bilincine yzyllardr kazlan kt ve yanl zihniyet silinmedi. Zamanla bu zihniyetin sahipleri devlet katmanlarnda yeniden olutular. Bu zihniyet hortlayabilmenin ortamn yeniden yakalad. Bylece Kahramanmara, Erzincan, orum ve Sivas olaylan yaand. Sivas Olay bu gelimenin aamalanndan biridir. Bu gelimenin srd "Sivas Olay" yarglamalannda da grlr. Onlarca aydn, sanaty yakan bu insanlar "hem sulu hem gl" edasyla olduka saldrgandrlar. Kendilerinde hukuku ineyecek cesareti ve gc grrler. Devlet gvenlik glerinin desteinde ve korumasn(22) Bu ilgin ve arpc deerlendirme iin bkz: Jean Meslier - Saduyu (Tanrszln ilmihali), Kaynak yay. st. 1995, s: 251 v.d. 100 196

da siyasal eri ve slamc evreler sokaa dklr ve yrrler. Liderlerinin szyle "kanla" iktidara gelmenin provasn yaparlar. "Gazi Olay" nda olduu gibi Aleviler ve Alevi kurulular kurunlanr. Byle olmasna karn devlet gvenlik gleri olay protesto eden Alevi halka kurun skar. nsanlarn bilincine ilenen Alevi dmanlklar Gner mit gibi aydnlann (!) szleriyle suyzne kar. Bunlar biter mi? Koullar byle srdke sanmyorum. Her geen gn bir yenisinin yaanlmas kanlmazdr. Yzyllann kanla, zulmle dokuduu, rd bu yaplann temelinden deimesi gerekir. Devlet, Osmanl kalnts eitim, bilim, din, hukuk ve ynetim kadrolannn elinden kurtanlmaldr. Laiklik, bask altna alnan inan gruplarnn zgrln kucaklamaldr. nsan hak ve zgrlkleri gerekten yaama geirilmelidir. nsanlarn bilinlerindeki tortulam Alevi dmanln silici ciddi eitim almalan yaplmaldr. Din ve inanlar belli insanlann tekelinden alnarak, aracsz klnmal ve halkn zgr iradesine braklmaldr. Halkn inanlanna ipotek koyan ve ynlendiren kurumlar, toplum zerindeki inansal zorlama ve tek tip inanlann dayatlmas tm boyutlaryla kaldrlmaldr. Yoksa "Sivas Olay" gibi olaylar kanlmazdr. Gelimeler, ak yrklilikle sylemek gerekirse pek de umut verici deildir. Osmanl'da genel hatlarn izdiimiz ideoloji ve kadrolar bugn de ynetim mekanizmasndadrlar. deolojisini kan, zulm ve Alevi dmanlyla yourmu Osmanl kalnts ideoloji ve kadrolar ynetimde olduklan mddete Tkiye daha birok "Sivas 01ay "na gebedir. Gnlmz bunu istemese de, dorulan dile getirmeye kendimizi zorunlu hissediyoruz. "Sivas Olay" birden bire olumad. O gnn tasars, dncesi ve eylemi de deil. Yzyllarca srdrlen, yaatlan ve canl tutulan bir anlayn sonucudur. Bu nedenle devlet denilen ynetim mekanizmas olay tarihsel boyutu ierisinde ele alp, politikalar gelitirmelidir. Bu tr olaylarn nlenmesi-

ni gnlk polisiye nlemlerde deil; eitim, dnce ve yayn kurumlarnda kalc zmler reterek olaylann nn almaldr. Artk insanlar devlette bylesi bir yaplanma bekliyor. Devlet gelitirecei politikalar ve yarataca kurumlaryla bilinlere yerlemi dmanlk, kan ve zulmun yerine; sevgi, birliktelik ve bar ilemelidir. Bunlar sadece devletin abasyla da gerekleemez. Sivil toplum rgt ve kurumlarnn da bunu i edinmesi ve ciddi almalar yapmas artk zorunluluktur. Trkiye toplumunun artk bu tr ciddi almalara ve poltikalara gereksinimi vardr. Bunlar szle deil, ile olacak eylerdir. Yeni "Sivas OIaylar"n yaamadan, bu "i"in yaama geerilmesini tm kalbimizle umut ediyoruz. Kanlara boulmu bir Trkiye deil, mayas sevgi ve birliktelik olan bir Trkiye grmek istiyoruz. lkeyi ynetmeye soyunanlar, bunu bize ok grmesinler. Bu toplumumuzun doal ve insanlk hakkdr.

KAYNAKA Ahmet Cevdet Paa - Tarih-i Cevdet (Osmanl Tarihi), dal Ne. st. 1993, 6 cilt. Akpnar, T u r g u t - Trk Tarihinde slamiyet, letiim yay. st. 1994, 2. bask. Akpnar, T u r g u t - "lgin Bir Adet:Cinsel Konukseverlik", Tarih ve Toplum Dergisi, Say: 54, Haz. 1988. Altnay, Ahmet Refik - Onaltnc Yzylda Rafzilik ve Bektailik, st. 1932, (M. Yaman hazrlamas, st. 1994). (Akst), Ali Kemali - Enzincan, Kaynak yay. st. 1992, 2. bask. Arsel, Prof. lhan - Arap Milliyetilii ve Trkler, nklap Kitabevi, st. 1987. Arsel, Prof. lhan - eriat ve Kadn, st. 1987. Aslanolu, b r a h i m - Pir Sultan Abdallar, Erman yay. st. 1984. Atalay, Besim - Bektailik ve Edebiyat, Ant yay. st. 1991. Avcolu, Doan - Trklerin Tarihi, Tekin yay. 5 cilt, st. 1978-82. Bardak, Cemal - Anadolu syanlan, st. 1940. Bardak, Cemal - Kzlbalk, st. 1945. Bardak, Cemal -Alevilik, Ahilik, Bektailik, Ank. 1950. Bayram, Mikail - Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991. Belziri - Ftuhu'l - Bldan, Kltr ve Tur. Bak. Yay. Ank. 1987. Bezirci, Asm - Pir Sultan, Say yay. st. 1986. Birdoan, Nejat - Anadolu'nun Gizli Kltr Alevilik, Hamburg Alevi Kltr Merkezi yay. st. 1990. Birdoan, Nejat - Anadolu ve Balkanlar da Alevi Yerlemesi, Alev yay. st. 1992. Birdoan, Nejat - Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Mozaik yay. st. 1995. Brockelmann, Cari - slam Uluslan ve Devletler Tarihi (ev. N. aatay), TTK. yay. Ank. 1992. B o z k u r t , Fuat - Buyruk, st. 1982.
103

198

Bozkurt, Prof. Fuat Aleviliin Toplumsal Boyutlan, Yn yay. st. 1990. Bozkurt, Prof. Fuat - Trklerin Dini, Cem yay. st. 1995. Cerraholu, A. - Trkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katk, May yay. st. 1975. amurolu Reha - Tarih, Heterodoksi ve Babailer, Der yay st. 1990. amurolu Reha - Yenierilerin Bektailii ve Vakayi erriyye, Ant yay. st. 1991. Dierl, Anton Jozef - Anadolu Alevilii, Ant yay. st. 1991. Dursun, Turan - Tabu Can ekiiyor, Din Bu, Kaynak yay. C: I, II, III. st. 1990. Erien, hsan Mesut - Samancgil, Kemal - Hac Bekta Veli, Bektailik ve Alevilik Tarihi, Ay yay. st. 1966. Erz, Prof. Mehmet - Trkiye'de Alevilik ve Bektailik, Kltr Bak. yay. Ank. 1990. Erseven, lhan Cem - "Alevi-Bektailikte Kadn ve Feminizm" , Alevilik stne Ne dediler?, Ant yay. st. 1990. Eyubolu, smet Zeki - Btn Ynleriyle Bektailik (Alevilik), Yeni r yay. st. 1980. Flal, Prof. Ethem Ruhi - Trkiye'de Alevilik Bektailik, Seluk yay. 1991,2. bask. G. Abl - Fara (Bar Hebraus) - Ab'I - Fara Tarihi, TTK yay. Ank. 1950, 2 cilt. Glpnarl, Abdlbaki - Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, Der yay. st. 1979. Glpnarl, Abdlbaki - Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar, Gerek yay. st. 1969. Glpnarl, Abdlbaki - (eviren) - Kur'an- Kerim Anlam, Remzi Kitabevi, st. 1968. Hammer Purgstall, B. J. Von - Osmanl Devleti Tarihi, dal Neriyat, st. 1984, C: IV. Hanerliolu, Orhan - nan Szl, Remzi Kitapevi, st. 1975. Von Hasluck - Bektailiin Corafi Dalm (ev. Koca, Turgut - Erginsoy, A. Nezihi), st. 1981.

F. W. Hasluck - Anadolu ve Balkanlar'da Bektailik, Ant yay. st. 1995. Heffening - "Mta", slam Ansiklopedisi, M. E. Bak. yay. C: VIII. Hoca Sadeddin Efendi - Tac't-Tevarih - (ev. . Parmakszolu), Kltr Bak. yay 5 cilt st. 1974-79. Ik, Hseyin Hilmi - slamn Dmanlan, st. 1975. Ik, Hseyin Hilmi - Saadet-i Ebediye (Byk lmihal), st. 1977. bni Batuta - bni Batuta Seyahatnamesinden Semeler,(Haz. . Parmakszolu), Milli E. bas. st. 1971. bni Fazlan Seyahatnamesi (Haz. Ramazan een), Bedir yay. st. 1975 nan, Abdlkadir - Tarihte ve Bugn amanizm, TTK yay. Ank. 1972. nan, Abdlkadir - Makaleler ve ncelemeler, TTK yay. C: I (1968), c: (1991). Jean, Meslier - Saduyu, Kaynak yay. st. 1995. Kaleli, Ltfi - Alevi-Snni nancnda Mevlana - Yunus ve Hac Bekta Gerei, Alev yay. st. 1993. Kaleli, Ltfi - Binbir iek Mozaii Alevilik, Can yay. st. 1995. Kaya, Do. Yusuf - Eskia Tarihi, An. n. yay. Eskiehir 1991. Kagarl, Prof. M. A. - "Dou ve Gneydou Anadolu'nun Tarihi nan Yaps", Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 40, ubat 1986. Ksakrek, Necip Fazl - Hazreti Ali, Byk Dou yay. st. 1968, 5. bask. Kocada, Burhan - Douda Airetler, Krtler, Aleviler, Ant yay. st. 1992. Ko, inasi - Gerek slam Dini, C: I, II, III. Ank. 1989, 3. bask. Ko, inasi - Gerek Kuran Tarihini Okumak ster misiniz?, C: IV. Ank. 1986. Kprl, Prof. Fuat - Osmanl mparatorlunun Kuruluu, Ank. 1972.
21! t

200

Kprl, Prof. Fuat - Barthold, W. - slara Medeniyeti Tarihi, Diyanet leri Ba. yay. Ank. 1973. Kramers, J. H. - "Rafziler", slam Ansiklopedisi, M. E. Bak. yay. c: IX. Melikoff, Prof. rene - Uyur dik Uyardlar, Cem yay. st 1993. Minorsky, V. - "Ehl-i Hak", slam Ansiklopedisi, M. E. Bak yay. C: IV. Dr. Muhammed Et-Ticani Es-Semavi - Ve Hidayete Erdim, Can yay. st. 1993. Murtazl-Askeri - Abdullah bin Saba Masal; Bir Yalancnn Dzmeleri (ev. A. Glpnarl), st. 1974. Mneccimba Ahmet Dede - Mneccimba Tarihi, Tercman yay. st. 2 cilt. Noyan, Do. Bedri - Bektailik Alevilik Nedir, Ank. 1987, 2. bask. Ocak, Ahmet Yaar - Babailer syan, Dergah yay. st. 1980. Ocak, Ahmet Yaar - Bektai Menkbnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, st. 1983. Ouz, Burhan - "Anadolu Aleviliinin Kkenleri", Alevilik stne Ne Dediler, Ant. yay. st. 1990. Oytam, M. Tevfik - Bektailiin yz, stanbul Maarif Ktphanesi, yay. st. z, Baki - Osmanl'da Alevi Ayaklanmalar, Ant. yay st 1992. z, Baki - Alevilik Nedir?, Der yay. st 1995. z, Baki - Alevilik le lgili Osmanl Belgeleri, Can yay st 1995. z, Baki- Aleviliin Tarihsel Konumu, Der yay. st. 1995. zgnay, Abidin - "Alevinin Namusu lkenin Namusudur!..", Cem Dergisi, Say: 45, ubat 1995. zkrml, Atilla - Alevilik-Bektailik ve Edebiyat, Cem yay. st. 1985. zkrml, Atilla - Toplumsal Bir Bakaldrnn deolojisi, Alevilik-Bektailik, Cem yay. st. 1990. ztoprak Halil - Kuran'da Hikmet Tarih'te Hakikat ve Kuran'da Hikmet ncil'de Hakikat, Can yay. st. 1990.
202

z t r k , Prof. Yaar Nuri - Tarihi Boyunca Bektailik, Yeni Boyut yay. st. 1990. Pehlivan, Battal - Anadolu'da Alevilik, Alev yay. st. 1992. Roux, Jean Paul - "Trk nancnda Tavann Yeri", Cem Dergisi, Say: 8, Ocak 1992. Roux, Jean Paul - Trklerin ve Moollann Eski Dini, aret yay. st. 1994. Sayg, Hakk - eyh Saf Buymu ve Rumeli Babaan (Bektai) Erknlar, st. 1996. Seluk, lhan - ayian, Gencay - Kalkan, enay - Trkiye'de Alevilik ve Bektailik, Hasat yay. st. 1991. S. M. Hemdemi elebi - Solakzade Tarihi, Kltr Bak. yay. Ank. 1989, 2 Cilt. Sencer, M u a m m e r - Sosyolojik Adan slam Felsefesi Tarihi, Erk yay. st. 1974. Sever, Erol - Yezidilik ve Yezidilerin Kkeni, Berfin yay. ist. 1993. Sevgen, Nazmi - Dou ve Gneydou Anadolu'da Trk Beylikleri, TKAE yay. Ank. 1982. Sezgin, Abdlkadir - Hac Bekta Veli ve Bektailik, Kltr Bak. yay. Ank. 1990. Sezgin, Abdlkadir - "Hac Beta Veli ve Bektailik", Alevilik stne Ne dediler, Ant yay. st. 1990. Szengil, Tark M m t a z - Tarih Boyunca Alevilik, st 1992. ahhseyinolu, H. Nedim - Malatya Balyan Aireti, st. 1991. apolya, Enver Behnan - Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye yay. st. 1964. arda, Rt (Haz.) - Her Yn ile Hac Bekta- Veli ve En Yeni Eseri erh-i Besmele, zmir 1985. eref Han - erefhame (ev. M. E. Bozarslan), Ant yay. 2 cilt. Taberi - Tarih-i Taberi Tercemesi, Can Kitabevi st. 1983, 3 cilt. Tekinda, Prof. M. C. ehabettin - "Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda Yavuz Sultan Selim'in ran Seferi", . . Ed. Fak. Tarih Dergisi, C: 17, Say: 22, Mart 1967.
103

Turan, Prof. Osman - "Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak", Fuat Kprl Armaan, st. 1953. (Ulu), Nait Hakk- Derebeyi ve Dersim, Ank. 1931. Ulusoy, A. Celalettin - Hnkr Hac Bekta Veli ve AleviBektai Yolu, Hacbekta 1986, 2. bask. Uzunarl, Prof. smail H. - Osmanl Devleti Tekilatndan Kapkulu Ocaklar, TTK yay. Ank. 1943. 2 Cilt. ok, Do. Bahriye - slam Tarihi (Emeviler-Abbasiler), M. E. Bak. yay. Ank. 1979. Varlk, Ali Aa - Hanedan- Ehl-i Beyt Neden Hor Grld?Can yay. st. 1993. Yaln, Aziz - Makalat- Hac Bekta Veli, Der yay. st. 1993. Yalman (Yalkn), Ali Rza - Cenupta Trkmen Oymaklan, Kltr Bak. yay. Ank. 1977, 2 cilt. Yaman, Mehmet - Alevilik (nan, Edeb, Erkn), st. 1993. Yaman, Mehmet - "Erdebil Sofulan" (Akpaazade tarihinin orijinalinden blmler), Cem Dergisi, Say: 32, Ocak 1994. Yaman Mehmet - Makalat ve Mslmanlk, Glbay yay. st. 1985. Yetkin, etin - Emik ve Toplumsal Ynleriyle Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, May yay. st. 1974, C: I, II. Yrkolu, R.- Okunacak En Byk Kitap nsandr, Tarihte ve Gnmzde Alevilik, Alev yay. st. 1990. Zelyut, Rza - z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr yay. st. 1990, 2. bask. Meydan Larousse Ansiklopedisi, Sabah yay. Byk Larousse Ansiklopedisi, Milliyet yay. Cem Dergisi Koleksiyonu Nefes Dergisi Koleksiyonu Kervan Dergisi Koleksiyonu Yeni Gndem Dergisi Koleksiyonu Nokta Dergisi Koleksiyonu Yrnge Dergisi Koleksiyonu Cumhuriyet Gazetezi Koleksiyonu. Tm yaynevlerinin Trke, ingilizce, Almanca ve Franszca szlkleri. 204

ADL AL ATALAY'IN'n CAN YAYINLARI Okurlarna Sunmu Olduu Kitaplar Ehl-i Beyt'in Mucizeleri (Gelitirilmi 4. Bask 320 s. 1996) (Adil Ah Atalay) Anadolum - Anadolum (iir 192 s. 1975) Tkendi Seyyid Nizamolu Divan (3. Basm 302 s. 1990) Kerbel ve Matem (Yaz ve iir lveli 6. Basm 384 s. 1996) (Adil Ali Atalay) Abdal Musa Sultan ve Velayetnamesi (laveli 8. Basm 192 s. 1996) (Adil Ali Atalay) nsanln Kemlet Turu (Levha) Ak Demani Baba Hayat ve iirleri (64 s. 1982) Tkendi (Adil Ali Atalay) Glzar- Hasaneyn / Fazlullah Rahimi (4. Basm 464 s. 1996) Gel Kendine Deli Gnl / A.A. Atalay (5. Basm 240 s. 1996) Kurtulu Savanda Alevi -Bektailer / Baki z (Gelitirilmi 8. Basm 144 s. 1996) Kur'anda Hikmet ve Tarihte Hakikat Kur'anda Hikmet ncil'de Hakikat Halil ztoprak'n Toplu Eserleri (192 s. 1990) ah smail Hatai / Nejat Birdoan (496 s. 1991) Amasyal Feday Baba Divan / Abdullah elebi (488 s. 1991) Usul-u Kfi /Tacettin Ulu (272 s. 1994) Faziletname/Yemini (10. Basm 160 s. 1996) Yank Bir Trkdr Sevdam / Metin imek (144 s. 1992) Bir Tohum / Muharrem Atalay / iir 1992 Noksan Baba / (Adil Ah Atalay) (4. Basm 144 s. 1996)

 Kenzl - Mesaib KUMRU (4. Basm 416 s. 1996) Tam Hsniye / A. A. Atalay (6. Basm 192 s. 1996) Veli Baba Menakbnamesi / Bedri Noyan (Dede Baba) (3. Basm 304 s. 1996) Gezdim / Erzurumlu Ak Garip Bekta (144 s. 1993) nanta Devrim / Mehmet Dikran (3. Basm 240 s. 1996) Kerbel'nn ntikam Mseyib Gazi (3. Basm 224 s. 1996) ...Ve Hidayete Erdim / Dr. M. Et/Ticani (4. Basm 208 s. 1996) mam Cafer-i Sadk Buyruu / A.A. Atalay (6. Basm 288 s. 1996) Hanedan- Ehlibeyt Neden Hor Grld? Ali Aa Varlk (4. Basm 240 s. 1996) Binboal Kkler / Batasca Hektor / Sleyman ilta (736 s. 19993) Glgesiz Iklar I- Alevilik ve ncesi / Mahmut Reyhani (2. Basm 176 s. 1995) Ehl-i Beyt'ten Bir Deste Gl / Grc ve Erdal Doan (272 s. 1994) Cabbar Kulu (Adil Ali Atalay) (3. Basm 96 s. 1996) Gnln Dili Bahenin Gl/ Durmu Gnel (160 s. 1995) Glgesiz Iklar II - Tarihte Alever (192 s. 1995 Dede Korkut veAhmet Yesevi'den Gnmze nl Alevi Ozanlar / Mehmet imek (2. Basm 240 s. 1996) Binbir iek Mozaii Alevilik / Ltfi Kale (3. Basm 448 s. 1995) Atatrk'n Anadolu'ya Gnderili Olaynn yz Baki z (3.Basm 176 s. 1996)

Bektailik Alevilik Nedir?/ Do. Dr. Bedri Noyan (2. Basm 640 s. 1996) Alevilik le lgili Osmanl Belgeleri / Baki z (2. Basm 304 s. 1996) Kul Himmet stadm / brahim Aslanolu (176 s. 1995) Allah Hedef Can Nokia /Ali Aa Varlk (2.Basm 160 s. 1996) Eba Mslm'n Tabutu / A. Mesruri Geda (2. Basm 184 s. 1996) Hz. Betl Fatma Anamz / A. A. Atalay (3. Basm272 s. 1996) Hac Bekta Veli FEVAD (Yararl tler) Baki z (2. Basm 96 s. 1996) Tanr nsan/ Ltfi Kale (240 s. 1996) Atatrk'n Dnce Yapsnn Oluumu/ Baki z (304 s. 1996) slam Dnyas ve Kemalizm / Baki z (160 s. 1996) L Feta ll Ali L Seyfe ll Zlfkar / Mehmet Diskran (2. Basm 144 s. 1996) Atatrk'n Dzeni / Baki z (320 s. 1996) A. Hlya ile Yadigar - Sla m A. Atalay (2. Basm 128 s.Gurbet, 1996) Gurbet mi Sla Kur'andaki Snnet Ehl-i Beyte Gnl Verenlerin Yoludur Dr. Muhammed Et-Tiycani Es-Semavi (2. Basm 240 s. 1996) lk Alevi Kimdir? - Nasreddin Eskiocak (2. Basm 64 s. 1996) Demir Baba Vilyetnamesi - Do. Dr. Bedri Noyan (176 s. 1996) Veysel Karani - Mehmet imek (216 s. 1996)

 Hac Bekta- Veli Manzum Vilyetnamesi Do. Dr. Bedri Noyan (2. Basm 448 s. 1997) Alevi-Bektai Tarihi - Burhan Kocada (2. Basm 272 s. 1997) Alevilie ftiralara Cevaplar - Baki z (208 s. 1996) Gerek Tarihiyle Kuran'da 32 Peygamber ve slam Dini Emrullah Eraslan (480s. 1996)) Ak breti Yayna Hazrlayan Adil Ali Atalay Vaktidolu (208 s. 1996) Hasret Trkleri - Hac Bekta ahin (80 s. 1996) Hac Bekta Veli (Piyes) (Sabahattin Ergin (144 s. 1996) Halkn Sevgilisi ve Yunus Emre (Piyes) Sabahattin Ergin (144 s. 1996) Ban Srtnda Siyaset / Baki z (256 s. 1996) Mitolojide nan ve Peygamberler / Ltfi Kaleli (480 s. 1996) Kimliini Haykran Alevilik / Ltfi Kaleli (288 s. 1997) Mezhepte Aleviler /Mahmut Reyhani (320 s. 1997) Pir Sultan Abdallar / brahim Arslanolu (2. Basm 528 s. 1997) Alevilik Tarihinden zler / Baki z (160 s. 1997) Tarikat-Ticaret Mafya-Siyaset / Ltfi Kaleli (1997)