Der Zor: nsanlk Dramnn Tan Olan Topraklar Sait ETNOLU Raymond Kevorkiann Der Zor, Soykrmn ikinci

safhas[1], Ermeni Soykrmnn bir belgeseli olarak okunmaldr. Kevorkiann uzun deerlendirmesi ile balayan inceleme Aram Andoniann bizzat bir kurban olarak kendisinin tanklklar ve dier kurbanlardan derledii tanklklarn, Suriye ve Mezopotamyadaki toplama kamplarnda ve sevkiyatlar da bizzat grevli Osmanl yetkilileri, tank olan mttefik misyon grevlileri ile Vatikan grevlilerinin tesbit ve tanklklarn, Tessa Hofman ile bir tandk yolda Aram Pehlivanyann kz Melinnin Alman misyonerlerinin Soykrmn birinci evresine dair tanklklarnn deerlendirmeleri ile soykrm srecinin birinci evresi ile ikinci evre bir btnlk iinde ve birbirini tamamlayan son d erece nemli bir Ermeni Soykrm almasdr. Ksaca Soykrmn ilk elden tankldr. Kevorkian, Soykrmn eitli safhalarnn kurbanlar ve onlar tamamlayan eitli yelpazedeki grevlilerin tanklklaryla okuyucuya sunarken sunumunda bu tanklklar eitli aratrma ve istatistiklerle de destekleyerek tanklklarn nemini daha da arttrr. Bir ekilde iskan blgesi olarak adlandrlan Suriye vilayetine, TCnin istemedii say ile ulaan kurbanlar zellikle hayatta kalamayacaklar yerlerde tutulduklar, Douda Azez(Bab) eddade Der Zor geninde ve Batda Halep(Sebil) Havran Cebel Lbnan eridinde yeniden krma tabi tutulup Soykrmn ikinci evresi gerekletirilir. Bu blgeler lm tarlalar haline gelir. Zaptiye yada devlet onlarn lmelerine yardm etmek iin elik etmektedir. lm geninin bir kesindeki Der Zor, Ermeni halknn hafzasnda nemli bir yerdir. Soykrmn son duraklarndan, Ermenilerin son kez krma uratld tketildii yerlerden. Der Zordaki gnmzn Ermeni kilisesi ve Soykrm Mzesi ayn zamanda bu kurbanlar iin bir ant mzedir. Her eye ramen yok olmayan Ermeni halkn simgelediini de syleyebiliriz. Kilise ve ant mze kllerinden yeniden doan Ermeni halkn tasvir eder. Mays 2007 deki Suriye seyahatimde bu mzeyi ile birlikte blgeyi snrl olsa da grme imkanm oldu. Der Zordaki Soykrm Mzesi ve Der Zora 90 kilometre uzaklktaki Mergadehteki toplu lm kampn yakndan grebildim. Grnt korkuntu aradan 92 yl gemesine karn Soykrmn izleri silinmemitir. Grntler bende tarifsiz ac duygular brakt. Elinizde tuttuunuz kitab hazrlarken ayn duygular yeniden yaadm. Kitabn redaksiyonunu aylarca bitiremedim. Katliamdan bir mucize eseri kurtulan Antepli Dikran Berberyan lm kamp Mergadehi u cmlelerle anlatr: eenler, bizi, Ras ul-Ayn yoluyla Halepe sevk edeceklerini bildirerek, 25 bin kiilik kafilemizi 8-10 kadar gruba ayrdlar. Fakat, Halep yerine, Suvar ve eddade arasndaki dan br yamac zerine, onlar

katlettikleri Mereda (Marghada) lne gtrdler. Araplar da ayn ekilde 10 yandan kk kz ocuklarn kirlettiler ve rzlarna getiler ve Murrattan gelen yzlerce gen yetimleri Haburun iine attlar. Mergadeh (Marghada) Suriyede bilinen toplu lm kamplarndan sadece biridir, Ras ul Ayn, Meskene gibi baka yerlerde var ancak dier blgeleri grme imkann daha 2007deki seyahatimde bulamadm gibi, sonraki iki seyahatimde de blgeye gitmeme ramen kamp alanlarna girme imkann elde edemedim. Mergadehteki toplu lm kamp ok geni bir alan, 92 yl nce ldrlen masum insanlarn kemikleriyle dolu Kurbanlarn bir mezar bile olmam, ac eken bedenlerinden kalan kemikleri ln rzgarlaryla srklenen kumlarla rtlm, herhangi bir alet olmakszn elle kumun kaldrlmas halinde bile kurbanlarn kemikleri karnza kyor. Bu kampla ve dierleriyle ilgili hazrlanan Al Ermen Lubnen belgesel filmi soykrm belgeselidir ve sze gerek brakmaz. Okuyucu tanklklar okurken Suriyenin corafi haritasna da bir gz atarsa Ermeni halkna yaatlan dehetin boyutunu anlamasna yardmc olur dncesindeyim ki lm tarlalarnn boyutunu grebilsin. Der Zordan geip mucize eseri kurtulanlarn bandan geenleri sizlere aktaracak sz daarcna sahip olmadm itiraf edeyim. Ben buna muktedir olmadm gibi kimsenin de olduunu sanmyorum. Yaananlar kelimelerle ifade edilemeyecek kadar inanlmazdr: Halk kendi kendini tketiyordu: yiyecee ihtiyac vard ve o da burada yoktu. lm eek, at ve kpekleri vs., ve hatta insan cesetlerini yiyen insanlar grdm. Dibsi, ancak 6 ay sresince toplama kamp olarak faaliyet gstermesine karn, insanlar iin, sevkiyatlar sresince, bu kadar ldrc tek bir yerin bulunabileceine inanmyorum. Burada takriben 30 bin kii, hepsi alk ve tifs nedeniyle ldler. Meskenede lme mahkm edilmilerin hepsi biraz daha fazla ac ekmeleri iin Dibsiye gnderilmilerdi. Dibsiyi, Meskenenin mezar olarak kabul edebiliriz. Pipe Karademirciyann szleri hibir yoruma gerek brakmaz: Bu kadnlarn arasnda, bir elinde ncil, br eliyle yemek iin ate stne koyduu nal tutan erkek kardeim Yervantn karsn grdm. Beni grr grmez, alamaya balad ve bana: te gndr ki bu atn toynayla hayatta kalyorum. Benim sevgili tek ocuum ld. Onun yok olmasna zlmyorum, fakat dierleri ben grmeden, gizlice onun cesedini aldlar, piirdiler ve sonra yediler. te budur ki bana ok ac veriyor, kvrandryor, aklmdan hi kmyor dedi. kinci gn, oradaki Araplarn yannda bir para ekmek zerine elimi koyabildim. Bu ekmei, alktan alayan kzma verdim. Kk bu ekmei eline ald zaman, bana bakarak alamaya balad. Ona niin aladn; neden ekmeini yemediini sordum; Bana ayn anda hem enfes, ok gzel ve hem de dokunakl, ilendirici bir bak att ve dedi: Ahh Mama, sen burada yok iken, bu kadn kendi ocuunu ldrd ve u anda onu yemeleri iin piiriyor. Sen de benimle ayn eyi mi yapacaksn? Bunun zerine, gzlerim gz yalarla dolu kendimi, benim sevgilime g vermek, onun toparlanmasn salamak iin zorladm. Bunu ok zorlukla baarabildim ve ona ekmei yedirdim.

Aram Andonyan, derlemeleriyle ilgili yarnn tarihilerine Der Zora dair u ikaz yapmaktan kendini alamaz: Bazlar, Der-Zorda oluan olaylar zerine birok kereler tekrarlanan btn tanklklarn, buralardaki kk ocuklarn, veya biraz daha byklerinin, her trl hayatta kalabilme imknndan mahrum braklm olduklarndan ve alktan kvrandklarndan, hellarn evresinde dolatklarn, kendi yiyecek ihtiyalarn karlamak iin insan dklarna mit baladklar zerine yapm olduklar dorulamalarn abartl olarak dnebilir, kabul edebilirler ancak baz aklamalara gereksinim duyulmaktadr ki ben bunlar, toplam olduum -Ben ahsen bunu yazmak iin gerekli olan zamana sahip olacam dnmyorum materyalleri kullanarak tarihi yazacak olanlarn, bu olaylar abartl bularak ihmal etmemeleri iin, bu aklamalar burada notlar halinde aktaryorum. Andonian Marat Kampnda yaananlara dair u notu der: Bir adrn altnda a bir yetikin ve kk bir kz, kk kz lme yakn bir durumda uzanm pimekte olan etin kokusu kza kadar gelmektedir. Bu ktlk gnlerinde, bu byk bir ayrcalkt. Yetikin ve kk kz birbirlerine bakmaktadrlar. Bir sreden beri artk eek eti satlmyordu; artk hi ldrlecek eek kalmamt. Muhtemelen yine kk bir ocuk lmt ve phesiz onun etini piiriyorlard. Kk kz annesine: Anne, artk dayanamyorum, onlardan bir para istemeye git der. adr terk eder ve bir mddet sonra ok krgn ve kzgn bir ekilde kznn yanna dner. Kk kz ona ondan vermediklerini anlar, fakat midinden ve arzusundan ok abuk vazgemek istememektedir ve sorar: Ondan vermediler, mama. Hayr kzm kr olsunlar. Kk kz o zaman yazgsna boyun eerek annesine tte bulunarak, talep eder: Mama, ben de lrsem, sen de onlara benim etimden verme Szn bittii yerdir. Der Zor hala kayp Ermenilerin youn olduu yerlerden biridir de. Her yl birka Araplam Ermeni aile kefediliyor(!) Bu konuda Badrig Kouyoumdjian ve Christine Simeonenin Deir es Zor, Sur Les Traces du Genocide Armenien de 1915 adl alma ile olaylar ayrntl olarak anlatr. Artk merhaba demeye [muktedir] hi bir Ermeni kalmamaldr. Herhangi bir damarn Ermenilere kar acma duygusu ihtiva ettiini rendiim zaman, onu keserim ve dar ekip karrm diyen Der Zordaki Soykrmn sorumlusu mutasarrf Salih Zekinin [Zor] krmdan sonra komnistlere katlmak iin Bakuya gidii de ayr bir ironidir. Salih Zeki Zor TKPye katlr. Son olarak M. Suphi ile M.Kemal arasndaki irtibat salarken gryoruz. M. Suphi ve arkadalarn sonu ise malum Soykrmn bir yz de emval-i metrukelerdir. Ermenilerin tarihi topraklarndan skldkten sonra terk ettirildikleri mallarn talann sava srasnda Osmanlnn mttefik temsilcileri Bulgaristan Bakonsolosu G. Seraphimoff Avusturya -Macaristan Konsolosu, A. Nadamlenzki u szlerle ifade ederler: Darya gnderilenlere ait eyalar, yeniden bir kez daha Trk alcsnn tercihine sunulduu ak arttrmalarda, ok dk, gln fiyatlara satldlar. te bu ekildedir ki ynetmelie gre, saymnn ve dkmnn karlmas gereken mal varlklar, zenginlikler gasp edildi. Darya atlmann ayn gecesi, Trk temsilcileri sahipsiz kalan evlerde kendilerine kk

ziyafetler verdiler; buralarda piyano alnd, mahzenler boaltld ve orada bulunan yiyecekler yenildi. Ayn grntler ikinci gn, gn boyunca tekrarlandlar. Ayn grevliler bir eye daha dikkat ekerek, ttihak ve Terakki Cemiyetinin bugne uzanacak ve gnmz de ipotek edip esir alacak bir gelimeyi vurgularlar: Trk okullarnn ve zellikle Komitenin okullarnn rencilerinin yzlerce Ermeninin acdan ldrm ve mitsizlik iinde gidilerini, bir trene elik eder gibi seyretmeye getirilmeleri, imzas bulunanlarn [G. Seraphimoff ve A. Nadamlenzki] grne gre ok ciddi bir tehlikedir! Bu, ocuklarn kalplerinin ve ruhlarnn iine, gnn birinde bugnk dostlarna kar da ynelebilecek, kinin yerletirilmesi ve beslenilmesi, Jn Trk komitesinin dhili politikasnn gizli niyetlerinin kefedilmelerine yol amakta ve onlar ortaya karmaktadrlar. Ermenilere kar hibir sempatisi olmayan Alman Misyoner Hans Bauernfeind, mttefik, Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan mparatorluu temsilcilerinin yarglarn tamamlayarak, uygulamadaki Alman faktr ve etkisine istemeden de deinmek zorunda kalr: 1895/96 yllarndaki katliamlardan farkl olarak, bunlar halkn nnde yurtseverliin bir gereklilii olarak atafatl ve gsterili durumlar altnda tannmayacak bir kla sokularak, hukuken yarglanmas gereken katliamlar gizlice gerekletirmektedirler ve neredeyse hibir gerekeleri olmadan Belikadaki Almanlarn rnei gsterilerek kendilerini hakl karmaktadrlar Eer bununla bir cezann uygulanmas anlalyorsa, bu sonsuz derecede zalimce, kan dkc ve yasalara kar olan keyfi bir yntemdir Benim grme gre, burada bulunan gl baz adamlarn, Haim beg ve oullar gibi ldrlen Ermenilerin mallaryla -bir eit sava ganimeti gibi- zenginlemek istemeleri btn bunlarda byk rol oynad. Soykrmn bir dier yz de eftal-i metrukelerdir. Yani el konulan ocuklar ve kadnlar: ocuklarn maddi sefaleti szlerle ifade edilemezdi, fakat ahlaki, ruhsal sefaletleri ok daha ktyd. ok sayda erkek ve kz ocuklar kleleri olduklar, denetimi altnda bulunduklar kadn ve erkek sahiplerinin canavarca, vahi itahlarn gidermek iin kullanlyorlard. Bir yal adam yannda 15 yandan kk 15 kz alkoyuyordu. Daha sonra onlardan bazlarnn cesetleri yolda bulundu, dierleri ise sokaa atlmlard. ocuklarn fahielii: bunun ne anlama geldiini anlamaya, hissetmeye aln. Sebil Havran- Cebel eridindeki Ermeni Mltecilerin durumuyla ilgilenmesi iin Ermeni gen havuzundan faydalanmak isteyen Cemal Paa tarafndan grevlendirilen Hasan Amcann izlenimlerinin banda grdklerini yle kaydeder: Bana beraberinde hizmetkr olarak erkei ve iki kz gtrmekte olduunu bildirilmiti. Havrann eski delegesi bunda hibir engelin olmadn dnyordu. Ermeni ocuklar deiller miydi, annesiz, sahipsiz? Sava dneminin mrr tezkerelerinin incelenmesi bu gibi uygulamalarn ok doal olduu grlr. Cepheden, grevden, menzilden dnen sivil ve askeri ahsiyetler yanlarnda Ermenilerden ikinci nc e ve hizmetilerle birlikte dnmektedirler. Hasan Amca, Cebeldeki Ermeni kurbanlarnn durumunu anlatrken izdii tabloyu tarif etmeye insanlk d szleri bile hafif gelir. Kurbanlar ile ilgili olarak syledii szler inanlmazdr: Bu dalar, yaratllarndan gnmze kadar, bu denli korkun bir

insanlk dram, sefaleti, acy tamamlard. Kendi benzerinin, ot, kokmu hayvan eti ve hatta kendi ocuunu yediini gren insan ne hisseder? Diyebilirim ki, ben donmu, ta kesilmitim. Gsz ayaklaryla yrmeye, hayvanlar gibi otlayan, byk bir itahla, ok ackm bir srtlan gibi bir katrn cesedinin paralarn elde etmeyi deneyen, abalayan ve bu hayvan leinin barsaklarn paylaabilmek iin birbirini boazlayan insanoullarn grdm. nsann btn duygular hissetmemeye, almamaya balyor, gzler grmeyi, kulaklar duymay reddediyorlar Onlara fotoraf makinemle yaklatm zaman bile, hi rahatszlk duymadlar. Onlardan hibiri bakmak iin dnmedi. Osmanl mparatorluunda 1909da klelik kaldrd halde (!) blgede kadn ve ocuklarn toplu olarak satld esir pazarlar kurulmutur. Hasan Amca, srlen Ermenilerin iskan diye bir projenin olmadnn kantlarn da sunar, abalar vatan hainliiyle edeerdir: Bu zavalllar, sadece lmden kurtarmay arzu etmi olmay, vatana kar ihanet olarak kabul eden kiiler vard ve bu hareketleri organize eden kiiler de basit bir ekilde vatan haini olarak kabul edilmilerdi. Suriye anlarn yaynlayan Hasan Amcann tefrikas gazeteden birden bire kesilir. Susturulur. Tehdit mektuplar alr: Bir tehdit mektubunda, bana unlar yazlmaktadr: Her nde stlan pilav gibi, meseleyi tartmaya ayor, gndem konusu yapyorsun; u herkesin sustuu anda, sen iindeki zehiri kusuyorsun. Okuyucu kolayca tahmin edebilecei gibi Hasan amca susturulacak ve cezalandrlacaktr, bu cesur ve vicdan sahibi insan 1961 ylnda yoksulluk iinde lr. O dierleri gibi kurbanlar soymam onlara yardm elini uzatmtr. Hasan Amca szlerini balarken bu gne de seslendiini syleyebileceim szlerinin altn iziyoruz: Trk Milletini tanyorum. Fakat onun iki deposu var: Birincisi, tahrik edilmeden, nedensiz silahlarn eski dostlarna kar skt, ikincisi lkede krmlar yapt Sadece ar sululuun aptall, budalal inkr ettirir Hangisinin daha iyi olduunu deerlendirelim, itiraf etmek veya inkr etmek Kald ki, siz dahi ak bir ekilde kabul etmektesiniz: Trk de Ermeni de, ayn ekilde srgnlerin altndaki gerekleri bilmektedirler. Ermenilere kar hibir sempatisi olmadn ifade ettiimiz Alman Misyoner Hans Bauernfeind grdkleri karsnda unlar sylemekten kendini alamaz: Ermenileri hedefleyen, genel ahlak kurallarn hie sayan, kuvvetli bir imha etme politikas sz konusudur Kadnlarn yaamalarna izin verilmektedir, bu da onlar ryerek lme brakma anlamna gelmektedir; ayn ey ocuklar iin de geerlidir veya onlar Trkletirilmektedirler. Ne yazk ki Osmanl ile mttefik olduklarndan reel politik gerei Bauernfeind susmasnn zorunluluk olduunu kaydeder. Ermeniler reel politiin kurban olmulardr: Bizler, Trklerin mttefikleri ve kardeleri olarak, gzlerimizin nnde her eyi yapmalarna msaade etmeye zorlanyoruz Stratejik gereklilik bahanesi altnda, hkmet sadece Ermeni sorununu radikal bir ekilde kkten zmek iin ideal bir imkna sahip deil, fakat o bylece ayn zamanda savan btn finansal,

ekonomik zorluklarndan da kurtulmaktadr. Bauernfeind, krlne tanry alet etmekten ekinmez: Btn bunlara ramen, Tanr bizim hepsini grmemizi, hepsini bilmemizi ve bizden susmamz istedi. Bir Ermeni gen kz lmeden birka saniye nce szleri szn bittii yerdir: Benim Tanrm, biliyorum ki sen onlardan bizim intikammz alacaksn. Fakat onlar affet, nk onlar ne yaptklarn bilmiyorlar. Tanrm ruhumu al veya birisi hayatma son vermek istesin, nk artk bunlara dayanamyorum. Ermeni kurbanlarn drldkleri durum karsnda lm bir kurtulutur! NOT: 1 - Raymond H. Kevorkian, Dre Zor Soykrmn kinci Safhas ev. Naringl Tateosyan, Belge Yaynlar 2011