9 Koruma Kontrol Izleme 2

ELEKTRK KUVVETL AKIM NOTLARI 9 [Koruma Kontrol ve zleme 2]
TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas - 289-

ELEKTRK KUVVETL AKIM (9)

Koruma Kontrol ve zleme 2


Notlar Derleyen:
Aydn Bodur

Notlar Yayna Hazrlayan:
Aydn Bodur

M.Turgut Odabana Sayglarmzla

Elektrik Kuvvetli Akm Notlar, Turgut Odabann Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinde yaynlad
yazlardan, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisat El Kitab ile her blmn sonunda belirtilen ABB, Schneider,
Chevron, NAFVAC ve Siemensin hazrlad malat, Bakm, Montaj El kitaplarndan EMO iin
derlenmitir.

9.21. Koruma Elemanlarnn Seimi .............................................299
9.21.1. Orta Gerilim Kesicileri ..................................................299
9.21.2. Alak Gerilim Kesicileri ................................................305
9.21.3. Kesicilerin Temel Karakteristikleri .................................309
9.22. RCD (Rezidel Akm Koruma Cihazlar) ...............................312
9.22.1. RCD Cihaznn Yaps .....................................................313
9.22.1.2. l nitesi ..........................................................314
9.22.1.3. Atrma nitesi .....................................................315
9.22.2. RCD cihazlarnn tipleri .................................................315
9.22.2.1. Elektro mekanik rleli RCD ....................................315
9.22.2.2. Elektronik rleli RCD .............................................316
9.22.3. RCD Cihazlarnn Tesiste alma Prensipleri .................317
9.22.4. Rezidel Akm Kesicileri (RCCB) ....................................322
9.22.5. Ar Yk Korumal Rezidel Akm Kesici (RCBO) ............323
9.22.6. RCD tarafndan Korumann Salanmas.........................324
9.22.7. RCD Cihaznn Koruma Yapmad Durumlar. ................325
9.22.8. Tesis Tertipleri .............................................................326
9.22.8. RCD Tesisinde Meydana Gelen Problemlerin Ortak
Sebepleri .................................................................................330

9.22.8.1.Hatal Ntr Balantlar ...........................................330
9.22.8.2. apraz Bal Ntr ve Faz Hatlar ............................331
9.22.8. l-Ntr-Toprak Balants .......................................332
9.22.8.1. ebeke Ntrnde retilen 3. Harmonik Akmlar ...335
9.22.8.2. TN-C Sistemler .....................................................335
9.22.9 RCD ile Korunan Sistemde Hatann Bulunmas ...............336
9.22.9.1. RCD Cihaznn Test Butonunun almamas durumu
............................................................................................337
9.22.10. Tketicinin Eitimi ......................................................341
9.22.11. Orta ve Yksek Gerilim Sistemleri ile Yksek Deerde
Akm eken AG Sistemlerinde RCD kullanm............................342
9.22.11.1 RCD Sensrleri .....................................................343
9.22.11.2. zel durumlar .....................................................344
9.22.12. Koruma Rleleri ve Atrclar .....................................354
9.22.13. Sonular .....................................................................356
9.22.13.1. RCD cihazlarnnn Kullanmnda Seiciliin
salanmas ..........................................................................358
9.22.13.2. RCD kullanarak seiciliin uygulanmas ................358
9.23. Alak Gerilim Yksek Kesme Kapasiteli NH-Sigortalar 360
9.23.1. Uygulama Alanlar ........................................................360

9.23.2. Dizayn ..........................................................................361
9.24. OG Akm Snrlandrc Sigortalarn Dizayn ve Kullanlmas ..371
9.24.1. Temel Karakteristikler ..................................................371
9.24.2. Transformatrlerin Korunmas .....................................372
9.24.3. Motor Korumas ...........................................................376
9.24.4. Kapama Darbe Akm ....................................................380
9.24.5. Akm Transformatrleri ................................................384
9.24.5.1. Akm Transformatrnn Karakteristik Deerleri ..385
9.25. Doruluk Snf .....................................................................386
9.25.2. Birden ok Sekondere Sahip Akm Transformatr ......388
9.25.3. Doruluk Snr Faktr ALF zerine yklerin etkisi ........389
9.26. Koruma ve Uygulama ekillerine Gre Akm
Transformatrlerinin Seimi.........................................................392
9.26.1. Koruma amal akm transformatrlerinin doruluk snr
faktrnn (ALF) seimi ...........................................................393
9.26.1.1. Sabit zamanl ar akm korumas ..........................393
9.26.1.2. Ters zamanl ar akm korumas ...........................394
9.26.1.3.Ynl ar akm korumas ......................................395
9.26.1.4. Toprak hata koruma ..............................................395
9.26.1.5. Diferansiyel Korumalar ..........................................398

9.26.2. Uygulamalara Gre Akm Transformatrlerinin
Karakteristii ...........................................................................398
9.26.2.1.Tipik Korumalar iin gerekletirilen uygulamalar ...400
9.26.2.2.Diferansiyel Korumann zel Durumu ....................407
ekil 9.261: Pilot hatl kablo veya hat diferansiyel korumas .....414
Mesafe Korumas .....................................................................419
9.26.3. Akm Transformatrlerinin Ksa Devre Dayanm...........422
9.26.3.1.Termal Ksa Devre Dayanm .................................422
9.26.3.2. Dinamik Ksa Devre Dayanm ................................424
9.26.4 Akm Transformatrlerinin Ksa Devre
Dayanmlarnn Belirlenmesi ....................................................424
9.27. Akm Transformatrlerinin Seiminde Kullanlan Genel
Pratik Kurallar ve Bilgiler .............................................................427
9.27.2. IEC Standartlarna gre Primer Devre Karakteristikleri ..427
9.27.2.1.Nominal primer devre gerilimi
ATP
U .....................427
9.27.2.2. Primer iletme akm ) (
ATP
I : ................................428
9.27.2.3. Akm transformatr nominal primer akm ..........430
9.27.3. IEC Standartlarna Gre Akm Transformatrnn
Sekonder Devre Karakteristikleri. .............................................432
9.27.3.1. Nominal sekonder akmlar
2 ATN
I ..........................432

9.27.3.2. Akm Transformatrnn Sekonder Terminallerine
Balanan Gerek G ...........................................................433
9.28. Uyum Akm Transformatrleri .............................................439
9.28.1. Ana Akm Transformatrnn Gerekli Deerleri ...........440
9.28.2. Toplama Akm Transformatrleri ..................................442
9.28.3. Ara Akm Transformatr .............................................443
9.29. Gerilim Transformatrleri....................................................446
9.29.1.Karakteristikleri .............................................................446
9.29.2. Gerilim Dm ...........................................................449
9.29.3. l Cihazlarnn G Tketimi .....................................450
9.30. Orta Gerilim Motor Korumas ..............................................452
9.30.2. 1500 BG ve daha yksek g deerlerinde motorlar iin
minimum koruma ....................................................................453
9.31. Fider Koruma ......................................................................455
9.31.1. Standart yn eleman ile donatlmam koruma devresi ve
rezidel akma gre alan toprak korumas durumunda: ......455
9.31.2. Standart yn eleman ile donatlmam koruma devresi ve
tiroidal toprak akm sensr zerinden bal toprak hata
korumas durumunda: .............................................................456
9.31.3. Ynl rleler vastasyla fider koruma durumunda:.......457
9.32. Transformatr Korumas .....................................................458

9.32.1. Kk gte transformatrlerde koruma ......................458
9.32.2. Yksek gte transformatr korumas .........................459
9.32.3. lave Transformatr Toprak Korumas ..........................460
9.33. Bara Korumas ....................................................................461
9.33.1. Tek kaynak girili radyal konfigrasyon .........................461
9.33.2. ki kaynak girili bara kuplaj kesicili sistem ...................462
9.33.3. Tek veya ok kaynakl kuplaj kesicili veya kesicisiz bara
diferansiyel korumas...............................................................463
9.33.4. Birden fazla besleme kaynakl, kuplaj kesicili, deiken
evirme oranl akm trasformatr ile gerekletirilen diferansiyel
koruma ....................................................................................464
9.33.5. Besleme sisteminden dorudan yaplan giri korumas (
enerji retimi olmad durum) ................................................465
9.33.6. Datm veya g transformatr zerinden yaplan giri
korumas ( enerji retimi olmad durum) ............................466
9.33.7. Enerji retimli tek kaynakl giri korumas .................467
9.35. Kontrol Ve zleme .........................................................468
9.35.1.Elektrik enerjisinin datm kontrol ve izleme sistemlerinin
yararlar ...................................................................................469
9.35.1.1. ebekenin kontrol ve izlenmesi ...........................469
9.35.2.Enerji Faturalarndan Tasarruf .......................................470

9.35.3. Enerji Elde Edilebilirlii ..........................................473
9.35.4.Zamana Bal Programlama ...........................................477
9.35.6. ebeke Bakm Aralar ..............................................478
9.35.7. Datm ebekesi Kontrol Sistemi ..............................478
9.35.8. Bakm Ekipmanlarnn Uygunluu ..............................479
9.36. Elektrik ebekesindeki Fonksiyonlarn Tanmlar ..480
9.36.1. Otomatik Balant Deitirme ...................................480
9.36.2 Orta Gerilim Gznn Tekil Edilmesi .......................486
9.36.3. Yk Atma ..................................................................488
9.36.3.1. Yk atmada tarife ynetimi ..................................489
9.36.3.2. Transformatr ar yk koruma iin yk atma ......490
9.36.4. Transformatrn Sral Olarak Yklenmesi ................494
9.36.5.Anahtar ve ayrma cihazlar arasndaki kilitleme ilemleri
................................................................................................495
9.36.6.Anahtarlama cihazlarnn karlkl atrmalar................496
9.36.7.Topraklama transformatrnn balant
deiiklii .................................................................................497
9.36.8.Reaktif enerji kompanzasyonu ......................................498
9.36.9.Alt sistemlerden lm ve enerji kalitesinin kontrol ....499
9.36.10.Zamana bal programlama .........................................500

9.36.11.Tarife ynetimi............................................................500
9.36.12. retim jeneratr gruplarnn kontrol ......................501
9.36.12.2. Genel datm ebekesine bal olarak alma ....502
9.36.13. Son durumun tesbiti .............................................505
9.36.14. Hata kaytlar ........................................................506
SON SZ ......................................................................................507


9.21. Koruma Elemanlarnn Seimi
9.21.1. Orta Gerilim Kesicileri

Kesiciler ebekede kontrol ve korumay salayan cihazlardr. Ksa
devre akmlarna, ama ve kapama akmlarna ve srekli iletme
akmlarna dayanabilecek kapasitede olmalar gerekir.
Kesici herhangi bir hasara uramakszn
- 1 veya 3 saniye sre ile termik=ksa devre akmna
- 50 Hz de
K
I ' ' . 5 , 2 (IEC)
- 60 Hz de
K
I ' ' . 6 , 2 (IEC)
-
K
I ' ' . 7 , 2 (ANSI) deerlerinde elektrodinamik akmlara
- Srekli sabit yk akmna dayanabilecek kapasitede
olmaldr.
Kesicilerin belirlenmesini salayan ana karakteristikler
- Nominal gerilim
- Nominal izolasyon gerilimi
- Nominal ksa sre akm

- Nominal darbe dayanm akm
- Ksa devre dayanm sresi
- Ama kapama cihazlar ve yardmc devreler iin nominal
besleme gerilimleri
- Nominal frekans
- Nominal ksa devre kesme akm
- Nominal transiyent toparlanma gerilimi
- Nominal ksa devre kapama akm
- Nominal ama kapama says
- Nominal alma sresi
Nominal gerilim (IEC 60694)
Nominal gerilim normal almada ekipmann dayanabilecei
gerilimim maksimum rms deeridir. Standard deerler (kV) 3,6-7,2-
12-17,5-24-36 dr.
Nominal izolasyon seviyesi (IEC 60 056 ve 60 694)
zolasyon seviyesi iki deerle karakterize edilir.
- Darbe dalga dayanm s 50 / 2 , 1


ekil 9.184 dalga dayanm
- 1 dakika sre ile g frekansnda dayanm gerilimi
Tablo 9.29

Nominal Akm (IEC 60 694)
Kesici daima kapal olduunda malzeme fonksiyonu ve balant
tipine uygun olarak maksimum scaklk derecesini amadan srekli
olarak tayabilecei yk akmdr. 40
0
C maksimum deeri amayan
ortam scaklklarnda kullanlan eitli malzemelerin maksimum izin
verilen scaklk ykselmeleri (IEC 60 694)de verilmitir.

Nominal Srekli Akm (Yk akm) (IEC 60 694)
Kesicinin belirlenen normal artlar altnda her hangi bir ama
yapmadan srekli tayabilecei nominal akm deeridir

Nominal ksa sre dayanm akm (IEC 60 694)
Ksa devre akm
LL
K
K
U
S
I
. 3
' '
= ' ' ifadesiyle verilir.
Burada
K
S
' ' kesicinin baland noktadaki ksa devre gc (MVA)
LL
U kesicinin balandii noktadaki faz-faz gerilimi (kV)
K
I ' ' kesicinin balanaca noktadaki simetrik ksa devre akmdri

1 veya 3 saniye sre iin ebekede izin verilen maksimum ksa devre
akmlarnn standart deerleri (kV) 6,3-8-10-12,5-16-20-25-31,5-40-
50 kVdr.

Nominal darbe dayanm akm (IEC 60 694) ve kapama akm (IEC
60 056)

Kapama akm tesiste ksa devre olduunda kesicinin kapama
kapasitesinin maksimum deeridir.
K
I ' ' Kesicinin nominal geriliminde
ksa devre akmnn maksimum deeri olmak zere ksa sre
dayanm akmnn tepe deeri

- 50 Hz de
K
I ' ' . 5 , 2
- 60 Hz de
K
I ' ' . 6 , 2
-
K
I ' ' . 7 , 2 (zel uygulamalar iin) olmaldr.

Nominal ksa devre sresi (IEC 60 694)
Nominal ksa devre sresi 1 veya 3 saniyeye eittir.

Ama kapama cihazlarnn ve yardmc devrelerin nominal
gerilimleri
Yardmc devrelerin besleme gerilimleri,
- Doru akm iin 24-48-60-110 veya 125-220-250 Volt
- Alternatif akm iin 120-220-230-240 Volt

letme gerilimleri, aada verilen aralklar iinde bulunmaldr.

- Motor ve kapama niteleri Doru ve alternatif akmda
Nominal gerilim deerinin -%15 ile +%10 u
- Ama nitelerinde:
- Doru akm devreleri iin nominal gerilimin - %30 ile
+ %10 u
- Alternatif akm devreleri iin nominal gerilimin - %15
ile + %10 u
Nominal frekans (IEC 60 694)
Dnyada 50 Hz avrupa , 60 Hz amerikada olmak zere iki tip frekans
kullanlr.
Nominal alma sras, (IEC 60 056)
Nominal anahtarlama sras IECye gre O-t-CO-t-CO dur
O, ama ilemini gsterir
CO, ama ilemini takip eden hemen sonraki kapama ilemini
gsterir.
nominal iletme sras vardr.
- Yava O-3dak-CO-3dak-CO
- Hzl 1 O-0,3 sn-CO-3dak-CO
- Hzl 2 O-0,3 sn-CO-15sn-CO
Nominal ksa devre kesme akm (IEC 60 056)

Nominal ksa devre kesme akm kesicinin nominal gerilim altnda
ama yapabilecei akmn en yksek deeridir.

ki deerle karaterize edilir.
- Periyodik bileenin rms deeri: Nominal ksa devre kesme
akm
- Kesicinin ama sresine uygun aperiyodik bileenin yzdesi

ekil 9.185: t zaman aralnn fonksiyonu olarak (%DC) bir aperiyodik
bileenin yzdesi
9.21.2. Alak Gerilim Kesicileri
Kesiciler yklerin devreye sokulup karlmas iin kullanlmas ile
birlikte bal olduu sistemi veya blm ar yke, ksa devreye
kar korumasn salar ve ayrca gerekli atrma sistemi ile birlikte,
toprak kaak ve dk gerilim korumas da gerekletirilir.
Kesici ana koruma fonksiyonlarna gre:

- Sistem korumas yapan kesiciler
- Motor korumas yapan kesiciler olmak zere iki kategoriye
ayrlr.

Kesiciler yap tiplerine gre:
- Kapal tip kasal kesiciler
- Ak tip kesiciler olmak zere iki yap tarznda imal edilirler.
Kesiciler akm kesme metoduna gre:
- Sfr akm kesmeli kesiciler
- Akm snrlandrcl kesiciler olmak zere iki tiptir.
Sfr akm kesmeli kesici
Sfr akm kesmeli kesiciler, alternatif akm arkn ikinci yar
periyodda akm sfr deerinden geerken sndrr.

ekil 9.186: Akmn sfrdan geerken kesilmesi

1
t kontaklarn almas
2
t ama ileminin sonu
L
t ark sresi
B
u ark gerilimi
S
I Maksimum asimetrik ksa devre akmnn tepe deeri
u ani gerilim
ani akm
Akm Snrlandrc Kesiciler


Akm snrlandrma denilince ksa devre akmnn tepe deerine
ulamadan ilk yarm peryodda kesilmesi anlalr. Bylece kk
kesme deerinde akm snrlandrlr.

ekil 9.187: Ksa devre akmnn snrlandrlarak kesilmesi
Ar akm atrclar
Ar akm atrclar ya kesicinin uzerine yerletirilmi bir ekilde
veya taklp sklebilen yapdadr. Kullanlan ar akm atrclar,
mekanik ve elektronik yapdadr. Bunlarla ilgili karakteristikler
imalat katalolarnda verilmektedir.
Byk miktarlarda harmoniklere sahip sistemlerde Mekanik
(Termik) ar akm atrclar
Yksek miktarlarda harmonik bulunduran sistemlerde ters zamanl
ar akm atrc ile koruma yapmak uygun deildir. Bu gibi
durumlarda aada belirtilen uygulamalar yaplr.

- Mekanik atrclar yerine elektronik atrclar kullanmak,
- Ksa devre korumasn sabit zamanl ve/veya ani atrclar
vastasyla gerekletirmek ve ar akm korumasn
kesiciden ayr olarak monte edilmi ar yk atrcs
vastasyla gerekletirmek
Sabit Zamanl Atrclarla ksa devre korumas
Ksa sre gecikmeli sabit zamanl atrclar, zamana bal seici ar
akm korumas atrcs olarak kullanlrlar. Ancak ar akmlarn ok
yksek olabilecei durumlarda belirlenen akm deerlerine ani
alarak atrma yapacak ani atrclarla kombine edilmelidir.
9.21.3. Kesicilerin Temel Karakteristikleri
Nominal letme Gerilimi
e
U : ebekedeki herhangi bir bozucu etki
gz nne alnmadan normal iletme artlarnda iletme iin dizayn
edilen kesicinin gerilim deeridir. Gerilimin dier deerleri bozucu
artlara uygun olarak kesici karakteristikleri olarak belirtilir.
Nominal Akm
N
I : ar akm atrma rlesi ile donanm, tad
akm deerine belirlenen scaklk snrlarn amakszn imalat firma
tarafndan belirlenen bir ortam scaklnda srekli olarak kesicinin
tayabilecei akmdr.
rnek:
40
0
C ortam scaklnda A I
N
. 125 = nominal akmnda 125 A
ayarlanan ar akm rlesi ile donatlacaktr. Ayn ayar deerindeki
kesici , daha yksek ortam scaklnda srekli akm tama
kapasitesi azalacak 50
0
C ortam scaklnda 117 A olacak 60
0
C ise
srekli akm tama kapasitesi 109 A olacaktr.

Ar akm rle atma akm ayar
Kk kesiciler ayr tutulacak olursa, endstriyel tesislerde kullanlan
kesiciler ayarlanabilir ar akm atrma rlelerine sahiptir. Bununla
birlikte kesiciyi devre ihtiyalarna ve kontrollerine uymlu hale
getirmek tesiste kablolarn ar boyutlandrlmasn nlemek
amacyla rlelerin atrma deerleri genellikle ayarlanabilir.
Atrma akmnn
rh
I veya
rth
I kesiciyi atracak st akm
deerleridir ve ayn zamanda herhangi bir atrma olmakszn
kesicinin maksimum akm deerini gsterir. Bu deer maksimum yk
akm
B
I den byk ve fakat
Z
I maksimum izin verilen akmdan
kk olmaldr. Konu ile ilgili detayl bilgiler letkenlerin
boyutlandrlmas ile ilgili 7. ciltte letkenlerin Korunmas
blmnde verilmitir.
Ksa devre rle atrma ayar
Ksa devre atrma rleleri (ani veya mili saniyeler mertebesinde ok
az gecikmeli) yksek deerlerde hata akmlarnn meydana gelmesi
halinde hzl bir ekilde kesiciyi atrmas istenir.
Atrma eik deerleri
m
I
- IEC 898 standardlarna gre meskenler iin sabit deerli
- IEC 947-2 standardlarna uygun ayar deerleri imalatc
firmalar tarafndan belirlenen endstriyel tipler iin
belirlenir


Tablo 9.30: Alak gerilim kesicileri iin ar yk ve ksa devre atrma akm
eik deerleri

Nominal Ksa devre kesme kapasitesi
CU
I veya
cn
I
Kesicinin ksa devre akm kesme deeri olabilecek en yksek ksa
devre akmn herhangi bir hasar olmakszn kesme kapasitesidir.
Standartlarda yer alan akmn deeri, hata akmnn AC bileeninin
RMS deeridir. DC bileen standart deerin belirlenmesinde daima
sfr kabul edilir. Endstriyel kesicilerde nominal
CU
I deeri ve
mesken tiplerinde
cn
I deeri normal olarak kA rms olarak verilir.
CU
I en son ksa devre kesme kapasitesi ve
CS
I nominal iletme ksa
devre kesme kapasiteleri IEC 947-2 farkl kullanma kategorileri iin
aklanmtr.


Tablo 9.31: Hata akmnn g faktrne bal olarak IEC 947-2 ye
Gre
CU
I deerleri

Nominal izolasyon gerilimi
I
U
Yaklama mesafesi gz nnde bulundurularak dielektrik test
geriliminin deeridir. Nominal iletme geriliminin maksimum deeri
asla
I
U nominal izolasyon geriliminin deerini amamaldr.
Nominal darbe dayanm gerilimi
imp
U
Bu karakteristik kV tepe deer olarak ifade edilir.Bu gerilim deeri
test artlar altnda herhangi bir hasara uramakszn ekipmann
dayanm kapasitesidir.
9.22. RCD (Rezidel Akm Koruma Cihazlar)
Son yllarda kullanm gncel hale gelen ve fakat gerek yaps ve tesis
ekli hakknda gerekli bilgiye sahip olunmas nemsenmeden,
tesislerde rasgele yerlere taklrlar. Fonksiyonuna veya iletme
ekline uygun olmayan tarzda tesis edilmeleri nedeniyle ya srekli
veya faslalal olarak sk sk ama yaptklar grlr ve dolaysyla
sklrler. Ayn zamanda, sklkla farkl yapda ve koruma mantna
sahip kaak akm koruma cihazlar ile birbirine kartrlrlar. Oysa
gerek insan hayatn tehlikeli elektrik oklarna kar koruyan,

gerekse tesiste oluabilecek izolasyon hatalarn nceden tesbit
ederek, izolasyon hatalarndan kaynaklanan yangnlar nleme
amacyla kullanlmas gereken ok nemli bir koruma cihazdr.
9.22.1. RCD Cihaznn Yaps
RCD cihazlar alglama nitesi, l nitesi ve atrma nitesi olmak
zere ksmdan meydana gelmektedir.
9.22.1.1. Alglama nitesi

ekil 9.188. RCD alglama nitesi
Primer sarglarna, korunacak devrenin faz ve ntrnn baland,
akm toroidal transformatrdr. Akm transformatrnn faz ve
ntr sarglarnn yn, yk ve ntr akmlar birbirinin etkilerini
ortadan kaldracak ekildedir. Korunan devre hatasz olduunda;
akmlar, tes ynde ve birbirine eit olarak aktndan ve toplam akm
deiimi, sfr olduundan akm transformatrnn demir
ekirdeinde endkleme olmaz. RCD ile korunan devrede bir toprak

hatas meydana geldiinde sz konusu akm dengesi bozulur ve
sekonder sargda rezidel akm denilen bir akm endklenir.

9.22.1.2. l nitesi
Sekonder sargdan gelen elektrik sinyaln yani rezidel akm
ayarlanan atrma eik deeriyle karlatran elektromekanik bir
rle kullanlr.

ekil 9.189. RCD l nitesi
- Bu rlede sabit miknats zelliini haiz mknats atrma
mekanizmasna bal dner klape kapal pozisyonda tutar
- Bunun karlnda elektromknats zerinden rezidel akm
aktnda elektromknatsn ekme zellii, rezidel akmn
miktarna gre azalmaya balar istem duyarllna gre
ayarlanan kalc mknatsn ekme kuvveti, dner klapeye

bal yayn ekme kuvvetinden daha fazla olduu
durumlarda klapeyi kapal pozisyonda tutar
9.22.1.3. Atrma nitesi

Sabit miknatsn etkisini ortadan kaldracak seviyede rezidel akm
meydana geldiinde yay dner klapeyi ekerek atrma
mekanizmasn tetikler ve hatal devre alr.

ekil 9.190. Atrma nitesi
9.22.2. RCD cihazlarnn tipleri
Cihazlar, elektromekanik rleli ve elektronik rleli olmak zere iki
tiptir.
9.22.2.1. Elektro mekanik rleli RCD
Bu RCD, herhangi bir yardmc gerilim kayna olmakszn alr.
Toroid tarafndan salanan enerji, sabit mknatsl mknats
tarafndan kapal pozisyonunda tutan bir elektro mknats
enerjilendirir.

ekil 9.191. Elektromekanik rleli RCD
Hata akm enerjisi, dorudan atrmay salar .Bu hata orjinine
baklmakszn en gvenli iletme teknolojisidir. Kullanc emniyeti,
birinci oncelik olduundan alma gvenirlii ebeke ve tesis
kalitesine, ntr sistemi seimine bal olmamaldr. Tek tesislerde
gruplar ve devreler iin kullanldr. Zaman bal seilik ayarlar
yapmak ok zordur.
9.22.2.2. Elektronik rleli RCD
Bu tip RCD yardmc besleme kayna ile alr. Toroid tarafndan
salanan elektrik enerjisi ebekeye baml kaynak tarafndan
beslenen elektronik kutu tarafndan ykseltilir.

ekil 9.192. Elektronik rleli RCD

Hatann alglanmasyla atrma cihaz harekete geer. Bu RCDler
baland atrma cihazndan tamamen bamsz yaplabilirler.
Bu cihazlar,
- Yksek ayar deerleriyle beslemenin srekliliini salarlar
- Deerlerine baklmakszn tm fider tipleri iin zmdr
9.22.3. RCD Cihazlarnn Tesiste alma
Prensipleri
RCD, elektromanyetik prensiplere gre alan koruma cihazdr. Bu
tip koruma cihaznda, RCD iinden geen akmlar tayan ve
korunan devreye ait aktif yani faz ve ntr iletkenlerinde meydana
gelen manyetik alan alglayan toroidal transformatr kullanlr. Sz
konusu akmlarn yn ve bykl gz nne alnarak vektr
toplamlar (residuel -yani artk- akmlar olarak bilinir) normal iletme
artlarnda, yani hatasz devrelerde efektif olarak sfrdr. Anormal
artlar halinde yani bir izolasyon hatas meydana geldiinde;
dengesiz akmlarn meydana getirdii rezidel manyetik alan cihazn
atrma bobinine rezidel akm gnderir ve bu akm, daimi
mknatsn ekme etkisini ortadan kaldrr, yayn ekme kuvvetini
dengeleyen ekme etksi ortadan kalktndan; yay kuvveti
vastasyla klape alarak RCD ile korunan devrenin almas salanr.
Normal ve Anormal iletme artlar altndaki akm ak, manyetik
alanlar ve rezidel akm arasndak balantlar aadaki ekillerle
aklanmaktadr.


ekil 9.193. zolasyon hatas olmayan tesiste normal artlar altndaki
cihazda akm ve manyetik alan (M
F
=M
N
) olur ve Rezidel manyetik alan
sfrdr.

ekil 9.194. Anormal artlar altndaki yani cihazda meydana gelen
izolasyon hatasndan dolay Akm ve manyetik alanlardaki deime (MF=
MN) olup ve rezidel manyetik alan sfrdan farkldr.
ekillerde gsterilen semboller:

M
F
Faz iletkeninde meydana gelen manyetik alan
M
N
Ntr iletkeninde meydana gelen manyetik alan.
I
F
Faz iletkeninden akan akm
I
N
Ntr iletkenden akan akm
I
E1
Topraklama iletkeninden akan akm
I
E2
nsan vcudu zerinden kprlenen hata akm
Aklanmas gereken bir durumda Rezidel akm koruma
sistemleriyle, kaak akm koruma sistemlerinin (tamamen ayr
koruma mantna ve atrma mekanizmalarna sahip olmalarna
ramen) birbirleriyle kartrlmasdr.
Bu anlam karmaas sebebiyle bir ama meydana geldiinde RCD
cihaznn koruduu devrede meydana gelen hatann nedeni,
genellikle tesbit edilememekte veya RCD cihaz yaps ve koruma
mantnn gerektirdii uygun artlarda tesis edilemediinden tesiste
bir izolasyon hatas olumad halde cihaz srekli ama yapabilir.
Sklkla ama yapmann tesinde sebebi anlalamayan zaman
zaman ortaya kan aralklarla da amalar yapabilir ve sonuta
cihazn kullanmnn iptal edilmesine neden olabilmektedir. Piyasada
rezidel akm koruma cihaz, kaak akm koruma anahtar olarak
anlmaktadr.
Bu iki sistem arasndaki farklar aada belirtildii gibidir.
1.Rezidel akm koruma cihaz faz iletkenlerinin iinden
getii akmlar alglamak amacyla yerletirilen bir adet
akm transformatrnden meydana gelir, bkz ekil 9.188.
Toprak kaak koruma sistemleri ise korunacak sistemin

giriine ve kna konulan; fonksiyonu cihaza giren ve kan
akmlarn farkn alglayan akm transformatrleriyle alr.
Bkz. ekil 9.195. Yani Rezidel akm korumasnda korunacak
cihazn sadece giri tarafndaki akm tranformatr ile
cihazn almas salanr, Toprak kaak koruma sisteminde
korunacak cihazn hem giriine ve hem de kna akm
transformatrleri yerletirilir.

ekil 9.195. Kaak akm korumas
2. Rezidel akm koruma cihaz bu cihazn toroidal akm
transformatrlerinin iinden geen faz ve ntr iletkenlerdeki
akmlarn, arza halinde vektrel toplamlarnn sfr
olmamasndan dolay ortaya kan rezidel akmn atrma
mekanizmasn harekete geirmek suretiyle arzal devreyi
atrma esasna dayanan sistemdir. Baknz ekil 9.190 ve
ekil 9.196.


ekil 9.196. RCD cihazna ait vektr diyagramlar
Toprak kaak koruma ise bir izolasyon hatas meydana
geldiinde korunan cihazn giri ve kndaki akmlar arasndaki
fark alglayarak ama yaptran diferansiyel akm prensibine gre
alan bir sistemdir.
3.Rezidel akm koruma sisteminin ncelikli amac, insan
hayatn korumaktr; alak gerilim sistemlerinde ev, bro ve i
yerlerindeki datm panolarndaki priz klarna yerletirilir.
RCDnin koruduu devrede cihaz bir izolasyon hatas meydana
geldiinde hata akmnn ama eik deerine ulamasyla ani
olarak alr. Toprak kaak koruma sisteminin ncelikli amac,
izolasyon hatas olan cihazn tamamen tahrip olmasn
engellemektir.
ebekede seicilii salama amacyla ve geici olaylardaki
akmlar gz nne alnarak; zaman gecikmeli altrlabilir.
Halbuki RCD cihaz, insan hayat iin tehlike oluturacak ekilde
gerilimlerin meydana gelmesiyle hangi artlar olursa olsun, ani
olarak devreyi keser.

RCD ekil 9.190da grlecei zere cihaz toroidal akm
transformatr, daimi mknats ve bu mknats tarafndan ekili
tutulan klape, hata meydana geldiinde endklenen akm
vastasyla daimi mknatsn ekme kuvveti ortadan
kaldrldnda klapeyi atran yay ve bu amay kuvvetlendirerek
cihazn kontaklarn atran mekanik amplifikatrden meydana
gelir.
9.22.4. Rezidel Akm Kesicileri (RCCB)
Toprak hata alglamasna ilave olarak rezidel akm kesicisi
anahtarlama ve ayrma eleman olarakta kullanlabilir. Ksa devre ve
ar akm koruma sistemi olarak kullanlmayp bir besleme taraf
kesicisi olarak kullanlr.

ekil 9.197.
RCCBnin ana fonksiyonu,
fider grubunu korumaktr.
RCCBnin kesicilerle (MCB
anahtarl otomatik
sigortalarla) donatlm tesisin
yukardaki ekilde grld
gibi toprak hatasna kar
korunmas iin kullanlmas
tavsiye edilir.

Sonu olarak zellikle meskenler, ticari ve kk endstriyel
sistemlerde kullanlr. Avantaj dk fiyatla hassas devrelerin
tamamnn emniyetini salam olmasdr. rnein mutfakta,

banyoda, atlyelerde ve alveri yerlerinde tketiciler iin elektrik
ok riski olan her yerde ve slak alma zeminli olan blmlerde
kullanlr.
Tketici nitelerin giri veya k devrelerine bal mevcut tesislerde
tek bir cihaz iinde kullanlabilir.
Ani gerilim deiimlerinden ve akm deiimlerinden kaynaklanan
enterferanslardan dolay istenmeyen amalara kar RCCB, baklk
sistemine sahip olmaldr.
9.22.5. Ar Yk Korumal Rezidel Akm Kesici
(RCBO)

ekil 9.198.RCBO, kesici ile rezidel akm kesicinin ayn cihazda
kombine edilmesidir. Bylece ksa devre ar akm ve izolasyon
hatasna kar tam bir koruma salanr. Bu cihazn ana uygulamas,
sadece hatal cihaz devreden kararak hatadan etkilenmeyen
cihazlarn devrede kalmasn salayarak iletme srekliliini
salamaktr. Sonu olarak zel devreler iin kullanlrlar ve salam
devrelerin toprak hatasndan etkilenmemelerini salarlar. Pozisyon

ve risk derecesine gre uygun rezidel akm cihazlar vastasyla her
bir seviye korumas salanabilir.
RCBO kullanarak
- Son devrrelerin veya yklerin ar akm ve izolasyon
hatalarna kar tam bir koruma salanr.
- Personelin dorudan veya dolayl temaslarna kar 30mA
eik deeriyle koruma salanr.
- Hat taraf alabilir ve bylece devrenin ayrlmas salanr.
9.22.6. RCD tarafndan Korumann Salanmas
RCD cihazlar, nceden imalat firma tarafndan tesbit edilen ve
ama akm eik deeri, 30 mA ile 500 mA arasnda deien ve
sistemin bir blmnde veya cihazlarda izolasyon hatas meydana
geldiinde rezidel akmn, cihazn belirlenen ama eik deerine
ulatnda arzal blm veya cihaz, besleme kaynandan ayrr.
Devreden ayrma olay, ani olarak genellikle 20 msn ile 50 msn
arasnda, yani 50 Hzlik sistemde 1 ila 2.5 periyotluk sre arasnda
gerekleir.
RCD cihazndan beklenen zellik, yksek hassasiyet ve hzl
ayrmadr; yani bir toprak hatas ortaya ktnda, herhangi bir
yaralanma veya tahribat olmadan devrenin kesilmesidir.
RCD cihazlarnn kullanmnda fayda gz nne alnr:
Personel emniyeti
Elektrik ekipmanlarnn emniyeti

Mal (izolasyon hatalarndan kaynaklanan yangn)
emniyetidir.
9.22.7. RCD Cihaznn Koruma Yapmad
Durumlar.
- RCD cihaznn balant yerinin st tarafnda yani giri
tarafna kadar olan ksmnda bir toprak hatas veya temas
halinde koruma yapmazlar.
- RCD cihaznn knda bir insan tarafndan hem faz hem de
ntre ayn anda temas edilirse ve bu durumda RCD
cihazndan dengeli akm geeceinden koruma yapmaz
- RCD cihazlar, yksek deerdeki ksa devre akmlarna ve
yksek deerde ar akm hatalarna kar koruma yapan
sigortalar ve kesicilerin yerine kullanlamazlar.
- RCD cihazlar, dk akm deerindeki izolasyon-toprak
hatalarna kar koruma yapar. Tesis korumasnn
tamamlanmas iin her iki tipte koruma cihaznn
kullanlmas arttr. Zira yksek akm deerlerinde sigorta ve
kesici akm yar periyotta hat akm ama veya kesme
deerine eritiinde devre kesilir, RCD cihaznda ise atrma
sisteminin bir eleman olan daimi mknatsn satre
olabilmesi iin en az iki periyodun tamamlanmas gerekir.
Bunun aklamas ise; sigorta ve kesicilerin kesme sistemi
akmnn tepe deerine gre, RCD cihaznn ama sistemi ise
akmn efektif deerine gre alr. Yksek deerlerde ksa
devre akmnn RCD zerinden gemesi halinde cihaz tahrip
olabilir veya yksek akm sebebiyle cihazn toroidal akm
transformatr doyuma ulaabilir ve sekonderinden akm
k olmayabilir ve sonuta RCD koruma yapamayabilir. Bu

sebeble devrede ar akm ve ar yke kar koruma
cihazlar mutlaka RCD ile birlikte tesis edilmelidir.
9.22.8. Tesis Tertipleri
RCDnin gvenilir olarak almas kullanm tipinin, yerinin ve akm
deerinin doru olarak seilmesine baldr.
Seim esnasnda 3 kriter gz nne alnmaldr.
- Koruma seviyesi
- Seicilik
- Maliyet

ekil 9.199. Tertip 1 MCB anahtarl otomatik sigorta RCD Rezidel akm
koruma cihazn gstermektedir.
TERTP 1de RCD cihaz, buzdolab ve mikrodalga frna ait priz
devreleri hari g-priz devrelerinin hepsinde kullanlr. Bu tertipde

dier klara RCD cihaz konulmadndan sistemin tamam iin
insan hayat korumas orta, izolasyon hatasndan kaynaklanan
yangna kar koruma dk, seicilik orta seviyede ve tesis maliyeti
ise ucuzdur. Tertip 1in hem tesis kolayl hem de maliyet asndan
eski ve mevcut tesislerde uygulanmas tavsiye edilir.

ekil 9.200. Tertip 2
Tertip 2de RCD cihaz, yine buzdolab ve mikrodalga frna ait priz
devreleri hari, g-priz devrelerinin hepsinde kullanlr.

Bu tertipde sistemin tamam iin insan hayat korumas orta,
izolasyon hatasndan kaynaklanan yangna kar koruma dk,
seicilik yksek seviyede ve tesis maliyeti ise tertip 1e gre biraz
pahaldr. Tertip 2nin hem tesis kolayl, hem de maliyet asndan
eski ve mevcut tesislerde uygulanmas tavsiye edilir.

ekil 9.201. Tertip 3 (RCCB Rezidel akm kesicisini ifade etmektedir)

Tertip 3, sistemin tamam iin insan hayat korumas orta, izolasyon
hatasndan kaynaklanan yangna kar koruma yksek, seicilik
yksek seviyede ve tesis maliyeti ise pahaldr. Yeni yaplan tesisler
iin ideal bir tertiptir ve zerinde gecikmeli atrma dzeni
bulunmayan RCCB cihazlar iin uygundur. Bu tertipte izolasyon
hatasndan kaynaklanan yangn tehlikesine kar devrelerin hepsi
koruma altndadr. Tertip 3de priz devreleri iin 30 mA ama eik
deerinde ve dier devreler iin 500 mA ama eik deerinde RCCB
cihazlar kullanlr. Meydana gelebilecek 3. harmonik akmlarndan
dolay gereksiz amalar nlemek iin 500 mA RCCB cihaz,
3.harmonik filtre elemanna sahip olmal; atrma zaman eik deeri
ayarlanabilmelidir. .

ekil 9.202 Tertip 4

Tertip 4de insan hayat korumas orta, izolasyon hatasndan
kaynaklanan yangna kar koruma yksek, seicilik yksek seviyede
ve tesis maliyeti ise pahaldr. Yeni yaplan tesisler iin ideal bir
tertiptir ve zerinde gecikmeli atrma dzeni bulunmayan RCD
cihazlar iin uygundur.
Bu tertipde izolasyon hatasndan kaynaklanan yangn tehlikesine
kar devrelerin hepsi koruma altndadr. Tertip 4. de priz devreleri
iin 30 mA ama eik deerinde ve besleme girii iin 500 mA ama
eik deerinde ve ayarlanabilir zaman eik deeri olan RCD cihazlar
kullanlr.
Giri tarafnda bulunan 500 mA ama eik deerindeki ana RCD
cihaz seiciliin salanmas iin gecikmeli tip olmaldr. Meydana
gelebilecek 3.harmonik akmlarndan dolay gereksiz amalar
nlemek iin 500 mA RCD cihaz, ayrca 3.harmonik filtre elemanna
sahip olmaldr.
9.22.8. RCD Tesisinde Meydana Gelen Problemlerin
Ortak Sebepleri

9.22.8.1.Hatal Ntr Balantlar
Ortak hatalarndan birisi priz giriine faz balants RCD cihaznn
giriinden yaplmken RCDden kan ntr hattna sz konusu prizin
ntrnn balanmasdr. RCD cihaz, mkemmel olarak denetler;
fakat su stcsnn anahtar kapandnda ykn tamam, dengesiz
olarak ntr kutubunda grlr ve RCD aar.


9.22.8.2. apraz Bal Ntr ve Faz Hatlar
Esas olan RCD tarafndan korunan devrenin yk akmlar ve RCD
zerinden dnen akmlarn arzasz durumda dengede olmasdr.
Ntr hatlarndaki balant hatalarndan dolay eer RCDden geen
ayn ntr tarafndan, korunmam cihaza balanr ve sz konusu
cihazn faz beslemesi de RCD zerinden alnmamsa cihazda arzu
edilmeyen amalar meydana gelir.
Dier bir hatal balant ekli de RCD cihazndan geen ntrn
cihazdan ktktan sonra bir ekilde topraa balanmasdr. Zira bu
durumda dn akmnn tamam, RCD zerinden gemeyip az da
olsa bir ksm, devresini topraktan tamamlayacandan cihaz iinden
geen akmda, dengesizlik olur ve cihaz ama yapar.

ekil 9.203. apraz balant yaplm Ntr ve Faz Hatlar

ekilde grlen hatalar, ekseriya eski veya mevcut tesislerde sistem
balantlar kontrol edilmeden ve gerekli dzenlemeler yaplmadan
RCD taklmasndan dolay oluur. Hatta mevcut panoda RCD cihazn
takacak yer bulunamazsa sigorta iptal edilerek yerine sadece RCD
cihaznn taklmasna bile rastlanmaktadr!
9.22.8. l-Ntr-Toprak Balants
Tesislerde grlen genel hatalardan biriside PE iletkeninin RCD
cihaznn knda yani ykn ekildii tarafta ntr hattna veya ntr
barasna balanmasdr. Bu gibi hatalardan saknmak iin aada
ekil 204 ve 205de grld gibi tesis balantlar yaplmaldr.
ekil 9.204. 1F+N+PE 3 hatl 1-fazl sistemde RCD ile korumas yapldnda
sistemin doru balants

Genellikle bir tketici k iin bir RCD kullanlmas seicilik iin
tavsiye olunur. Ancak maliyet problemi olduu durumlarda ekilde
grlen balantya uymak kaydyla birka tketici iin tek bir RCD
kullanlabilir.

ekil 9.205. 3-Faz+N+PE 5 hatl sistemde seici koruma amal yaplan
RCD Balantlar


k yklerine balantlarda her bir RCD knda bamsz bir ntr
ve faz balants tesis edilecek, ntr klar ne birbirleri arasnda ve
ne de Ntr baras ve PE baras ile iletken vastasyla koprlenerek
irtibatlandrlmayacaktr.
Ntr iletkeni ile PE iletkeni arasndaki hatal izolasyon, RCD cihazlar
tarafndan koruma yaplan tesislerde en nemli problemlerin
banda gelir. Ntrtoprak hatalar sebebiyle srekli ama olaynn
farkl iki sebebi vardr.
1. Ntr akm birisi RCD cihaznn ntr kutbu zerinden dieri
de PE iletkeni vastasyla toprak zerinden olmak zere iki
ayr yola blneceinden; RCD iindeki faz iletkeninden
geen akmla ntr akm birbirini dengelemeyeceinden
dolay cihaz ama yapar.
2. Alak gerilim sistemlerinde tek fazl yklerden dolay
fazn dengeli yklenmesi pratik olarak mmkn deildir. Bu
sebeple ntrden geen akmlardan dolay ntr kk te olsa
gerilim meydana gelmektedir.
Eer balantlar ekil 204 ve 205de grlen ekilde
yaplmayp Ntr ile PE iletkeni cihazn yk k tarafnda
birbirleri ile balanrsa iletkenlerin direncinin de ok kk
olmasndan dolay ntrde ok kk deerde gerilimimin
olmas durumunda bile ntr ile toprak arasnda meydana
gelen ve devreden akan akm dolays ile cihaz kna bal
herhangi bir elektrikli ev aleti olmasa dahi RCD cihaz srekli
ama yapar.
Benzer bir hata da RCD cihazndan kan ntr hattnn gerek i
tesisattaki buatlarda PE iletkeni ile kartrmak suretiyle

birletirilmesi veya kullanlan cihaz zerinden topraklanmasdr. Bu
durumda da RCD cihaz, srekli ama yapar.
9.22.8.1. ebeke Ntrnde retilen 3. Harmonik Akmlar
ebekeye bal dearj lambal armatrler, kesintisiz g kaynaklar,
bilgisayarlar ve elektronik cihazlar gibi lineer olamayan ykler,
bilindii zere ebekeye harmonik akmlar verirler. zellikle bu
cihazlarn rettii 3. harmonikler, ntr hattn 3. harmonik akmlar
ile ykler. Sz konusu 3. harmonik akmlarndan dolay, RCD
ierisindeki akm dengesi bozulacandan; sistemde herhangi bir
arza olay olmasa dahi cihaz ama yapabilir. Bu sebeple RCD
cihazlarnn k ykleri tarafnda korunacak cihazn retecei
harmonik miktarna gre uygun ama eik deerli (30mA, 300 mA)
cihaz seilmesi gerekmektedir.
Cihaza bali ntrden olduka byk bir 3. harmonik akm gemesi
durumunda zerinde 3. harmonik tutucu filtre eleman bulunan RCD
cihazlar kullanlr.
9.22.8.2. TN-C Sistemler
Bilindii zere TN-C sistemlerde koruma iletkeni olarak ayn
zamanda ntr iletkeni olan PEN iletkeni kullanlmaktadr. 3-fazl
alak gerilim ebekelerinde bir fazl yklerden dolay sistemin
tamamen dengeli yklenmesi mmkn olmamakta ve hayati tehlike
olmamasna ramen dengesiz akmlardan dolay PEN iletkeni gerilim
altnda kalmaktadr. PEN iletkeni prizlerin toprak klemenslerine ve
korunacak cihazlarn metalik gvdelerine balandndan ya prize
bal cihaza insan temas ettiinde veya cihazlar zemine
yerletirildiinde gerilim altindaki PEM iletkeni devresini
transformatrnn ntr topraklamas zerinden tamamlayan devre
zerinden akm aktacak ve bu akm RCD cihaznn ama eik
deerine ulatnda cihazda herhangi bir arza olmamasna ramen

ama yapacaktr . rnein Ntr hatt 10 V gerilimi haiz olsun;
zemine yerletirilen cihazn gei direnci 100 ohm olsun devreden
akan akm mA mA
ohm
V
I 30 100
100
10
> = = olacak ve RCD cihaz
srekli ama yapacaktr. Bu nedenle TN-C sistemlerde RCD cihaz
kullanlamaz.
TN-C-S sistemlerde ise PEN iletkeni panonun k fiderlerinde
kullanlmayp, sadece panonun enerj giri tarafnda PEN barasna
balanacaktr. (Bak. ekil 9.205)
9.22.9 RCD ile Korunan Sistemde Hatann
Bulunmas

ekil 9.206: Aralkl veya Srekli Ama Durumu

Yukarda verilen diyagram iki tip problem iin hatann nasl
bulunacan aklar
1. RCD faslal veya srekli ama vermesi ve cihazn reset
edilememesi
2. Cihazn test butonuna basldnda ama yapmamas
9.22.9.1. RCD Cihaznn Test Butonunun almamas
durumu

ekil 9.207
NOT:
Hata yeri aranrken gz nne alnmas gereken hususlar.

1. Ntr ve PE hatlar ve balantlar arasnda tesisat yaplrken
bunlara ait klemensler zerinden veya kullanlan cihazlarda
ve hatta prizler zerinden dikkatsizlik, kt icilik vs
sebeplerden dolay temas veya sistemi etkileyecek dk
izolasyon deeri olabilir.
2. Mevcut tesislerde ve zamanla, yeni tesislerde dikkatszlik ve
kt iilik sebebiyle balant terminallerinde nem,
tozlanma kt izolasyonlu malzeme kullanmndan dolay ya
ksa devre eklinde veya dk izolasyonlu temaslar
gerekleebilir.
3. zellikle konuya tam vakf olmayan personel tarafndan
hata bulunmaya allrken ksa devre testinde uygulanan
metodlardan birisi olan multimetrenin buzzer kademesi
kullanlr fakat 3-5 kilo ohm gibi dk izolasyon deerinde
multimetre ksa devre ikaz yapamyacandan kontrolu
yaplan devrenin salam olduuna kanaat getirilir. Halbuki
RCD cihazlar ksa devre olmayan ve devrenin 7 kohm dk
izolasyon diren deerinde hemen 10 kohm gibi dk
izolasyon direnci deerlerinde belirli bir sre sonunda ama
yapabilen cihazlardr. zelikle gerek nemli ve tozlu
ortamlarda zamanla prizlerin iine bu gibi izolasyonu bozucu
maddelerin szmas ile gerekse tesis yaplrken gereken
itinann gsterilememesi nedeniyle i balantlarnn gevek
yaplmas ve gerekse kullanm srasnda geici ar yklenme
ve dier sebeblerden dolay snma meydana gelmesi priz i
balantlar arasndaki izolasyonu salayan malzemenin
izolasyon direncinin ok dmesine yolaar.
4. Yukarda sz konusu edilen sebeblerden dolay RCD ile
korunan devrelerde hata aranrken hatal balant

kontrollar yapldktan sonra Bu cihazla korunan devrelere
ait Faz iletkenleri ile ntr ietkenleri arasnda ve Ntr
iletkenleri ile PE iletkeni ve toprak arasnda izolasyon testi
yaplmal ve izolasyon direncinin deeri llmelidir.
5. Sz konu iletkenler arasndaki izolasyon diren deeri 40
kohmun stnde olmaldr . Bu deerden az izolasyon
direncini haiz devrelerde kullanlan gerek iletken gerekse
balant cihazlar deitirilerek hata giderilmelidir.
6. Ksa devre testi yaplarak arza bulunamayp sonunda ya
sebebi anlalamad veya teori ile pratik birbirine uymaz
denilen safsata mantna kaplp izolasyon testi yaplmadan
RCD kullanmn iptal etmek son derece sakncal bir
harekettir. Zira bu izolasyon direncinin deeri zamanla ok
daha decek miliamper mertebelerinden 5-10 amper
seviyesine kacaktr. Eer RCD cihazyla korunmayan
devrede,devreyi koruyan sigortann deeri 20 amper ise
devrenin herhangi bir yerinde meydana gelen kaak
akmdan dolay ama yapmayacak ve sonuta anlalamayan
sebebten dolay elektrik kontandan kan yangna maruz
kalnacaktr.
rnein 20 A nominal akm deerin de sigortann koruduu
devrenin herhangi bir yerinde izolasyon direncinin 100 ohm
deerine kadar dtn kabul edelim. Bu diren
zerinden geen akm 220 Volt faz-ntr gerilim deerinde
2,2 A olacaktr. Diren zerinden sarf edilen g ise
100x(2,2)
2
= 484 Watt olacaktr. Koruma amacyla konulan
sigorta ama yapmayacaktr. Dikkat edilirse bu g aa
yukar 500Watt gcnde elektrik ocann verece sya eit
bir snma meydana getirir. Sonu eer RCD kullanlmamsa

hatal yerde ba gsteren sebebi anlalamayan elektrik
kontandan kan yangn olacak ve sigorta izolasyon
direncinin deeri sigorta ama akm deerini verecek
miktara dnceye kadar devreyi amayacaktr.
7. Anlalmas gereken dier bir durumda; RCD cihazlarnn
nsan hayatn tehlikeli elektrik oklarna kar korumas
yannda devrelerin izolasyon kontrolun de yaptdr. Bu
sebeple RCD cihaznn tesis edildii sistemlerde cihazn
srekli veya faslal bir ekilde ama yapmas durumunda
RCD ile korunan devrelerle birlikte, bu cihaz tarafndan
korunmayan dier devrelerin izolasyon direncinin deeride
mutlaka izolasyon testi yaplarak tesbit edilmesi gerekir.
8. Btn bunlarla beraber yani devre izolasyonunun tatmin
edici seviyede olduu ve devre balantlarnn uygun olduu
sistemlerde RCD cihaznda ama olaylar grlr. zellikle
bankalar i yerleri gibi yerlerinde ebekeyi lineer olmayan
yklerle ykleyen elektronik balastl dearj lambal
armatrler,bilgisayarlar ve bunlara bal kesintisiz g
kaynaklar veya elektronik cihazlar skca kullanlmasndan
dolay bunlarn meydana getirdii 3. harmonk akmlarnn
varl sebebiyle sistemde herhengi bir arza olmad halde
RCD ama yapar ve kontolu yapan kii saf sinus erisi efektif
deerine gre dizayn ve imal edilmi klasik l cihaz
kulland iin bu durumu tehis ve tesbit edemez.
Bu gibi durumlarda harmonik deerlerininde birlikte
lebildii alternatif akmn ebekedeki mevcut dalga
ekline gre lm yapabilecek ekilde dizayn ve imal
edilmi l aletleri kullanmak gerekir.

9.22.10. Tketicinin Eitimi
RCDnin tesis edilmesinden azami fayday salamak iin aada
belirtilen hususlarn tesisi yapan yetkili tarafndan aklamas
yaplmal ve retilmelidir.
1. RCD cihaz, ana kesici gibi ykte ama/kapama cihaz olarak
kullanlamaz. Devreye alnacak cihazlar arzada kapatma
riskinden dolay RCD kapatldktan sonra ayn devre
zerindeki anahtarlar vastasyla devreye alnmaldr.
2. RCD cihaznn akm tama deerleri ve atrma deerleri
hakknda gerekli bilgilendirme yaplmaldr.
3. RCD cihaz korunmas gereken devrenin koruma sistemini
mkemmeletirir, ancak ksa devre ve ar yke kar
koruma cihazlarnn yerini alamaz. Bu nedenle koruma
sisteminde dier koruma cihazlar ile birlikte kullanlmas
zorunludur.
4. yi yaplan bir tesiste ve iyi kullanm artlarnda olan
elektrikli ev aletlerinde RCD ama yapmaz veya nadiren
ama yapar. Bununla beraber aylk sreyi geirmemek
kaydyla test butonuna basarak cihaz belirli aralklarla test
edilmelidir.
5. RCD cihaz test uygulamas haricinde ama yapar ve cihaz
reset edilemezse kullanc aadaki ilemleri uygular.
- Kesicilerin hepsi devre d edilir,veya anahtarlar
alr sigortalarn hepsi sklr.

- Gerilimsiz durumda RCD kapatlr.Eer bu durumda
cihaz reset edilemiyorsa konuyu bilen bir elektrik
teknisyeni arlr.
- Cihaz reset edilip kapatlabiliniyorsa ; ana kesici veya
sigortadan balayarak kademe kademe ve sra ile
her bir devre enerjilendirilir. Hangi kesici
kapatldinda veya hangi sigorta takldnda cihaz
ama yapyorsa o devre hatal olabilir.
- Hata ihtimali olan kn devresi alr ve dier tesis
klar enerjilendirilir.
- Hata ihtimali olan devre kna bal elektrikli
aletlerin hepsi prizlerinden kartlr.
- Sz konusu olan ka ait RCD cihaz kapatlr, eer
RCD ama yapyorsa ilgili devrede bir izolasyon
hatas vardr ve konuya vakf elektrik teknisyeni
arlr.
- Ama yapmyorsa elektrikli aletler teker teker
devreye alnr, devreye alndda RCD cihazna
atrma yaptran alet sklerek tamir edilmek zere
elektrikiye teslim edilir.
9.22.11. Orta ve Yksek Gerilim Sistemleri ile
Yksek Deerde Akm eken AG Sistemlerinde RCD
kullanm.
Bu cihazlar sensr ve RCD rleleri veya atrclar olmak zere iki
ksmdan oluur.


9.22.11.1 RCD Sensrleri
Sensrler aktif iletkenler zerinden akan ve bu iletkenler zerinden
akan akmlarn vektrel toplamlarnn sfrdan farkl olmas
durumunda ortaya kan elektriksel sinyali alglayan cihazlardr.
Alternatif akm devrelerinde iki tip sensr vardr.
- Akm kaaklarn veya kaak akmlar lmede en ok
kullanlan toroidal transformatrler
- YG, OG devrelerinde sklkla bazende AG devrelerinde
kullanlan akm transformatrlar
Toroidal transformatrler
Enerji altndaki tm iletkenleri evreleyen ve bylece akm vektrleri
toplamna uygun olarak meydana gelen rezidel magnetik alan
tarafndan uyarlan bir sensrdr. Bu sensrler rezidel akmlar mili
amperler mertebesinden onlarca amper mertebsine kadar alglarlar.
Akm transformatrleri
Ntrsz 3-fazl alternatif akm devresinin rezidel akmlarn lmek
iin kullanlr.

ekil 9.208. Faz akmlarnn vektr toplamlar sonucu ortaya kan rezidel
akmlar

adet akm transformatr akm jeneratrleri olarak paralel
balanm olup akilen akmlar arasnda toprsk kaandan ilri
gelecek akm farknda Ave B noktalarnda akmlarn vektrel olarak
toplam sfra eit olmayacandan meydana gelecek rezidel akm
dolaacaktr. Bu rezidel akmdan dolay RCD ama yaptracaktr.
Genellikle Orta Gerilim ve Yksek Gerilim tesislerinde toprak hata
korumasnda toprak hata akmnn bir ka on amper
mertebelerinden bir ka yz amper mertebelerine ulat
devrelerde kullanlan bu balant sistemi Nicholson devresi olarak
bilinmektedir.
Bu balant sisteminin kullanlmasnda akm transformatrnn
doruluk snfnn %5 ile toprak hata akmnn nominal akmn
%10undan aa deere ihtiyaten ayarlanamyaca dikkate
alnmaldr.
9.22.11.2. zel durumlar
Yksek g temini
AG tesisleri kuvvetli akmlarn tanmas iin kullanlan baralar ve
yksek kesitte kablolarda ok kullanl Nicholson akm
transformatr devresi akm transformatrleri kuple edilse dahi insan
hayat asndan uygun ayarlanamaz. rnein motor devrelernde
zellikle yol alma srasnda akm dengesizliklerinden ileri gelen
istenmeyen amalar nlemek iin atrma eit deeri yksek
tutulur.
Bunun iin aada tavsiye edilen zm gerekletirilebilir.
- Eer ana panoda transformatrn knda problemler
ortaya karsa

1. Transformatrn AG ntr k toprak balants
zerinde toroid transformatr tesis edilir.

ekil 9.209. Transformatr korumas iin RCD balanmas
Kirchhoff kanununa gre rezidel akm N sensr tarafndan
alglanr.Ayn ekilde AG tarafnda gelien hatada G sensr
tarafndan alglanr. Gerek toprak hatas halinde her iki
sistemin almas gerekeceinden istenmeyen amalarn
nne geilir.
2. Aadaki ekilde grlecei gibi her bir k toroid akm
transformatr vastasyla parallel olarak tek bir rleye
balanmtr.


ekil 9.210 . k fider korumas iin toroid yerleimi
Normal olarak elektronik olan koruma rlelerinin almas iin
ok zayf elektriksel uyarmaya ihtiyac vardr. Toroidler akm
jeneratr olarak almak zere imal edilmilerdir. Paralel
balandklarnda primer akmlarn vektrel toplamlar olarak
grnt verirler.
- Eer problem paralel bal kablolarda ise balant aadaki
ekle gre yaplr.

ekil 9.211. Paralel balantl
kablolarda hatann giderilmesi
iin balant ekli

-
- Eer balantlarn empedanslarnda farkllklar ortaya karsa
her bir toroid hatal sfr empedans bileeni gsterecektir. Bu

hatalarn uygun grlen snrlar dahilinde rle ayarlarna
yanstlmas gerekir.
- Her bir toroid n sarm sargsna bal olarak alglama
yaptgndan duyarll azaltmak istendiinde sarm says
arttrlr.
- Eer balantlarn empedanslar arasda farkllklar varsa her
bir toroid korunan sistemde bir hata olmad halde bir sfr
akm bileeni hatas gsterir bundan dolay hatlar arasnda ki
hatalar bu akmlar snrl ekilde dikatlice yaplmaldr
Yksek G klar
Lineer torodin gvenirliliini salamak iin iletken mmkn olduu
kadar toroidin merkezine yerletirilerek hatasz durumda herhangi
bir residel akmn olumasn nlemek gerekir. Gerekte iletken
tarafndan meydana getirlen manyetik alan uzaklkla doru orantl
olarak azalr.

ekil 9.212. Toroid iinde kablolarn
hatal yerletirilmesi
ekilde a noktasnda 3. faz
blgesel satrasyona neden olur ve bylece herhangi bir hata
olmad halde residel akm meydana gelir ve sonuta hatal ama
ortaya kar. Ayn hata aada ekilde grld gibi toroid kablo

bkmnn yaknna yerletirildiin de meydana gelir. Aadaki
ekilde hatal amann meydana gelmemesi iin gerekli minimum
aklklar verilmektedir.

ekil 9.213. Toroidden geen kablunun tek bkm olmas durumunda
bkm noktasnn toroide olan gerekli uzakl
Kaak Residel akmlar, kuvvetli akmlarda toroid sekonderlerinde
hatal amayaya neden olacak sinyal meydana getirebilir. Bu risk faz
akmna zellikle ksa devre akmlarna bal olarak artar..

Bu problem iin iki zm yolu vardr.
- Gerektiinden daha byk apa, rnegin toroid iindeki
kablo apnn iki katndan daha byk toroid kullanmak
- Aadaki ekilde grld gibi toroid iine boru
yarletirmek ve kabloyu boru iinden geirmek


ekil 9.214. 3-damarl kablonon toroid iinden geirilmesi
Bu ilemi yaparken
- letkenin merkezlenmesine
- Byk apl toroid kullanmaya
- Borunun manyetik malzemeden yaplmasna dikkat
edilecektir.

ekil 9.215 Toroidin iinden tek damarl kablolarn kablolarn geirilmesi

Kablolar toroidin iinden ekilde grld ekilde merkezlenerek
geirilmesi gerekmektedir.

ekil 9.216 Dikdrtgen akm sensrleri iinden tek damarl kablolarn
geirilmesi

ekil 9.217 Dik drtgen akm sensrleri iinden baralarn geirilmesi
Kablo ve baralarn diktrgen sensr iinden geirilmesinde ayn
kurallar geerlidir.

ekil 9.218. Dikdrtgen akm sensrlerinin iinden baralarn yatay olarak
geirilmesi

ekil 9.219. Dikdrtgen akm sensrlerinden baralarn dey olarak
geirilmesi

ekil 9.220. Toroidlerde 5-damarl veya 4-damarl ekranl kablolara aitPE
iletkeninin doru balant ekilleri

ekil 9.221 3-faz 3 veya 4 damarl kablolarn Toroid akm ensrlerinde
hatal tesis edilmesi

ekil 9.222. Toroidlerin iinden tek damarl kablolarn kablolarn yanl ve
doru geirilmesi


ekil 9.227 Toroid iinden geen kablonun iki bkml tesis edilmesi
durumunda olmas gereken toroid ile bkm yeri arasndaki uzaklklar

ekil 9.228 .Dikdrtgen akm sensrleri iinden geen iki bkml kabla
veya baralarn bkm noktalarnn sensre olmas gereken uzaklklar

9.22.12. Koruma Rleleri ve Atrclar
RCD rleleri ve atrclar besleme tarzna ve teknolojilerine gre
snftr
Besleme tarzna gre
Kendi akm ile: Bu tip cihazda atrma enerjisi hata akm tarafndan
salanr. Bu besleme tarz uzmanlarn en fazla emniyetli bulduu bir
tipdir . Bir ok lkelerde zellikle avrupa lkelerinde meskenlerede
ve basit tesislerde tavsiye edilirler. (EN 61008 ve EN 61009)
Yardmc besleme kayna ile: Bu tip cihazda atrma ilemi bir
yardmc enerji kaynan gerektirir, ve yardmci enerji kayna hata
akmndan bamszdr. Genellikle elektronik olan bu cihazlar
yardmc enerji kayna varsa hata akm ortaya ktnda ama
yapabilirler

Kendi gerilimi ile: Bu tip cihaz yardmc besleme kaynakl bir
cihazdr.fakat kayna izleme devresidir. Bylece bu devre
enejilendiinde RCD aktif hale gelir ,enerjilenmediinde aktif halde
deildir. lave olarak 50 V a kadar gerilim dmlerinde hassas bir
ekilde ileme salanmasdr. Bu cihazlar ya hataasndan emniyetli
dir veya deildir.
Teknolojilerine gre
Elektromanyetik cihazlar: Bunlar kendi hata akm ile alan cihazlar
olup manyetik alma prensibine gre alrlar. ok dk bir
elektrik gc (100 mikro VA) alma kuvvetini salayabilir ve

mekanik amplifikator vastasyla kontaklarn almas salanr. Bu tip
cihazlar ok yaygn kullanm alanna sahip olup ayar
deitirilemeyen tek ama eik deerine sahiptir.
Elektronik cihazlar:
Bu cihazlar zellikle endstriyel tesislerde kullanlrlar ve aada
aklanan zelliklere sahiptirler
- ok dk g tketimi
- Hassasiyet, ayarlanabilir atrma eik deeri
Bu iki zellik aada verilen durumlar iin ok elverilidir.
- Yksek deerli kesiciler ve kontaktrlere bal ayr toridli
RCD cihazlar
- 630 A kadar endstriyel kesicilerle birleik RCD cihazlar

Elektronik cihazlarn belirli bir miktarda enerjiye ihtiyalar vardr ve
bu genellikle ok dktr.

Karma Cihazlar
Bu cihazlarn kullanlmas ile
- letmede doruluk ve ileme eik deerinde kesinlik
- Enterferanslara kar mkemmel baklk ve sert akm
transiyentlerine kar uygun iletme karakteristii

- Seicilii salamak iin uygun gecikme elde edilebilinir.
9.22.13. Sonular
1. Gerek insan hayat koruma asndan, gerekse tesislerde
izolasyon hatas nedeniyle oluabilecek yangnlara kar
etkili olan RCD cihazlarnn kullanmn art komak gerekir.
2. Enerji bakanl tarafndan konut girilerine taklmas
artnamelerde yer almasna ramen zellikle eski konutlarn
aa yukar hepsinde ve yeni konutlarn pek ounda RCD
cihaz gerek yanl balantlar gerekse izolasyon hatalar
sebebiyle ya srekli veya ksa faslalarla ama yaparak enerji
kesilmesine sebep olmakta . Kontrol iin gelen elektriki ise
sadece ksa devre testi yapmakla yetinerek devrenin hatasz
olduuna kanaat getirebilmektedir. Ya da RCD cihaznn
arzal olduuna kanaat getirmekte ve dolaysyla teori ile
pratik birbirine uymaz mantyla RCD cihazn brakarak by-
pass etmekte veya dorudan cihaz skerek cihazn
kullanmn iptal etmektedir.
3. Bu sebeple yeni yaplan konutlarda elektrik i tesisatnn
izolasyon diren deeri test edip tesbit edilmeli ve dier
balant testlerinin yaplmasndan sonra RCD cihazlarnn
alp almad kontrol edilmeli sonra enerji kullanmna
izin verilmelidir.
4. Bundan sonra periyodik aralklarla yukardaki blmlerde
aklanan aklanan testler yaplarak enerji kullanm
gvenlii kontrol edilmelidir.

5. Eski konutlarda ayn kontroller yaplarak tesis izolasyon
seviyesi gerekirse tesisat yeniliyerek RCD kullanm ve enerji
kullanm gvenlii salanmaldr.
6. lkemizde sva alt tesisat NYA kablo ile ve kalitesiz PVC
boru ierisinden birka linye hatt geirilerek yeplmaktadr.
Boru iinden bu kablolar geirilirken kablo izolasyonu tahrip
olmakta birka linye hatt bir boru iinden geirildiinden
herbir linye hatlarna ait ntr iletkenleri birbirine
kartrlmakta ve bu nedenle konut giriinde bulunan pano
zerindeki RCD balantlarnda balant hatalar meydana
gelmekle birlikte izolasyonun tahrip olmasndan dolayda
izolasyon direnlerinde zayflamalar olmaktadr.
Bu sebeble i tesisat yaplrken her bir tesisat borusundan
ayr bir linye geirilmeli ve kullanlan kablo d klfa haiz NYY
veya NYM kablo olmal ve bu suretle balant karkl ve
izolasyon hatas olmayan devreye RCD nin tesis edilmesi
gerekletirilmelidir.
7. Sistemde 3. harmonik akmlarnn varl gz nne alnarak
ntr iletkenin kesiti faz iletkene ait kablonun kesiti hangi
deerde olursa olsun en az faz iletkeni kesitinde
olmaldr.Hatta ana datm panolarn besleyen hatlarn
ntr iletkeni toplam 3.harmonik akmlarndan dolay gerekli
kontrollar ve hesaplar yaplarak ntrden geen akmlar faz
iletkeninden geen akm mktarndan fazla olabilecei
ihtimaline kar eer 3. harmonik filtresi kullanlmas
dnlmezse mutlaka ntr iletken kesiti bu akmlar
tayabilecek kapasitede faz iletkeninden byk seilmelidir

9.22.13.1. RCD cihazlarnnn Kullanmnda Seiciliin
salanmas
Tesis blmlerindeki devre gruplar arasnda uygun RCD cihazlar
kullanarak seici koruma yaplabilir. Seici koruma akm ve ama
sresi ayarlanabilen eletronik rleleri RCD kullanarak
gerekletirilebilir. Elektrik tesislerinin her seviyesinde uygun
karakteristikli ve atrma akm ve zaman eik deerli RCDler entegre
edilerek seicilik kolaylkla salanabilir. ekil 9.229da sz konusu
entegrasyon gsterilmektedir.

ekil 9.229 . RCD lerin seicilik iin
tesis blmlerine uygun aralklarla
yerletirilmesi
9.22.13.2. RCD kullanarak seiciliin uygulanmas
Alt ve st kademedeki RCD cihazlar arasnda seiciliin salanmas
iin bu cihazlarn akm ve zaman ayarl tipte olmas gerekir.
Bu ise aada aklanan kriterlere gre ayarlanarak salanr.
- alma akm ayarlar

- alma akm deerlerine baklmakszn atrma sreleri
Doru almay salamak iin seicilik kurallar
- Akmn olarak, st taraftaki yani besleme tarafndaki ayar
deerleri, alt taraftaki yani enerji kk tarafndaki
deerlerinin en az iki kat olmaldr. Bu durumda sz konusu
iletme akm eik deeri bir st standart ama eik deer
akm eilir. rnein k tarafndaki RCD ama akm eik
deeri 30mA ise st taraftaki RCD ama akm eik deeri 100
mA olmaldr.
- Atrma sresi olarak, besleme tarafndaki cihazn zaman
eik deeri ayar mutlaka toplam ama sresinden daha
fazla olmaldr. Toplam ama sresi, ayarlanan RCD
gecikmesi atrma cihaznn kesme sresinin toplamndan
meydana gelir.
- Bu iki art zetlenirse:
a. Besleme taraf akm eik deeri . 2 >
An
I k taraf
akm eik deeri
n
I
A
ve
b. Besleme taraf atrma sresi > AT k taraf
toplam atrma sresi T A

9.23. Alak Gerilim Yksek Kesme Kapasiteli
NH-Sigortalar
9.23.1. Uygulama Alanlar
Alak gerilim NH-sigortalar, endstriyel veya benzeri byklkte
tesislerde kullanlmak zere dizayn edilirler. VDE0636 ya gre
iletme snf gL olan NH-sigortalar, kablo korumas iin tasarlanr ve
aada belirtilen fonksiyonlara sahiptirler:
- Ksa devre akmlarna ve ar yke kar yksek dereceli
koruma salamak
- Radyal (dall) ve gzl ebekelerde seici korumay
salamak
letme snf gL olan NH-sigortalar, ayn zamanda ksa sreli ar
yklere msaade edilebilen (mesela motorlarn yol alma ilemi)
uygulamalarda motor korumas iin kullanlabilirler. lave olarak alt
tesislerinde (kontaktr ve kesicilerde) ksa devre korumasn
salamak zere kullanlabilirler.

ekil 9.230. gL snf NH-sigortalar 00, 1, 2, 3 byklkler

9.23.2. Dizayn
NH-sigorta sisteminin yapsal blmleri sigorta taban, sigorta
buonu ve sigortay skp takmak iin kullanlan sigorta maasdr.

ekil 9.231 NH-
sigorta sistemi
paralar
NH-sigortalar 500 veya 600 V AC sistemler iin kullanlabilir. Her
ki kademede DC sistemlerde 440 V a kadar kullanlabilir.
Tablo 9.31 Sigorta boyutlar ve NH-sigorta butonlar

Boyut

00

0

1

2

3

4
Nominal
Akm snr
A 500/400
V

6-100

6-160

80-
250

125-400

125-400

500-1000
1250
Nominal
Akm snr
A 660 V

6-100

6-100

80-
200

125-315

315-500

500-800

NH-sigorta buonlar, nceleri seramikten imal edilmekteydi;
imdilerde plastikten ve modern izolasyon malzemeleri kullanarak
yaplmaktadr. Bylece sadece akm yolu metalden yaplmaktadr.

ekil 9.232 Plastik gvdeli NH-sigorta
Akm/Zaman karakteristikleri
NH-sigorta buonlarnn Akm/Zaman karakteristikleri: VDE 0636 gL
snf ve IEC 269 gI snfnda belirtilen performans deerlerine uygun
olmaldr. Sigorta elemannn imal toleranslar performans
deerlerinin iinde kalmaldr. NH-sigorta buonlar herhangi bir
kesilme olmakszn srekli olarak nominal akmn 1.15 katn
tayabilmelidir.


Seicilik
Sadece hataya en yakn sigortann almasn gerekletirecek
ekilde seiciliin salanmas gerekir.

ekil 9.233 380 ve 660 V DA 00 boy plastik gvdeli seri balantlar
arasnda seici ayrma uygulamalar
G Kayb
NH-sigortalarda VDE 0636 da izin verilen deerlerden daha az g
kayb retilmelidir. Bu ise sigorta elemannn zel olarak dizayn
edilmesiyle gerekletirilir bu sayede iletme giderlerinin azaltlmas
salanr.


Kesme Kapasitesi
NH-sigortalar en dk isletme akmndan nominal kesme akm
arasndaki tm akmlar tayabilmeli ve ar yke kar korunan
ekipman zarara uramaktan koruyabilmelidir. NH-sigortalarn
mominal kesme akm, Cos| <0.2 de >100kA deerindedir.

ekil 9.234 Plastik gvdeli 00-boy NH-sigortalarn tipik akm-zaman
karakteristikleri


Akm Snrlandrlmas
Hzl alma NH-sigortalarrnn akm snrlandrmay salar bylece
elektrik ekipmanlarnn zorlanmas
azaltlr.

ekil 9.235. Plastik Gvdeli NH-sigortalarin Kesme akm


500V, cos| =0.1-0.7

ekil 9.236: VDE 0100e gre Koruma iletkenli 380/220 V, 50 Hz 3-fazl
sistemde konsantrik iletkenli PVC izoleli kablolarn hata ve sigorta
akmlar (Konsantrik iletken koruma iletkeni olarak kullanlmaktadr.).


ekil 9.237: VDE 0100e gre Koruma iletkenli 380/220 V 50 Hz 3-fazl
sistemlerde konsantrik iletkenli PVC kablolarda Hata ve Sigorta akmlar

ekil 9.238: VDE 0100e gre Koruma iletkenli 380/220 V , 50 Hz 3-fazl
sistemde NYY ve NAYY tipinde PVC izoleli kablolarn hata ve sigorta
akmlar.

ekil 9.239: DIN VDE 0102 ye gre 4. iletken dn iletkeni olarak
kullanlan drt iletkenli NYY ve NAYY kablolarda hata akmlar

ekil 9.240: DIN VDE 0102 ye gre 4 iletken + Ekran 4. iletken ve ekran
dn iletkeni olarak kullanlan NYCWY , NAYCWY ve NYCY , NAYCY
kablolarda hata akmlar.

ekil 9.241: DIN VDE 0102 ye gre 3- iletken + ayn kesitte ekran, ekran
dn iletkeni olarak kullanlan NYCWY, NAYCWY ve NYCY, NAYCY
kablolarda hata akmlar

ekil 9.242: DIN VDE 0102 ye gre 3-iletken +ekran kesiti iletkeninkine gre
dk ekran dn iletkeni olarak kullanlan NYCWY , NAYCWY ve NYCY ,
NAYCY kablolarda hata akmlar

9.24. OG Akm Snrlandrc Sigortalarn
Dizayn ve Kullanlmas
9.24.1. Temel Karakteristikler
N
U nominal veya anma gerilimi
Hat zerine tesis edilecek sigortann kV olarak ifade edilen fazlar
aras maksimum gerilimidir.

ekil 9.243. Ntr izole sistemlerde 3-fazl hata halinde sigorta
terminallerinde ortaya kan gerilimler
Sigortann
N
U nominal gerilimi ekil 243de verilen ifade yardmyla
hat
U gerilimine gre seilir. Standartlarn belirledii gerilim
seviyeleri :
U
N
= 3.6 - 7.2 - 12 - 17.5 - 24 36 kV olarak verilir.
N
U OG sigorta gerilimi daima hat geriliminden byk olacak ve
87 , 0
hat
N
U
U > ifadesine gre belirlenecektir.

N
I Sigorta nominal veya anma akm
Nominal sigorta akm her hangi bir scaklk art olmakszn ve
standartlarn belirledii deerde ait olan ykte ama yapmayacak
akm deeridir. Standartlarn belirledii nominal sigorta deeri 40
0
C
ortam scakl iin verilir.
3
I Minimum kesme akm
Minimum kesme akm, bir elektrik devresinde atrmay salayacak
akm olup, sigortadan srekli olarak akacak akm bu akm deerini
amayacaktr. Minimum kesme akm genellikle sigorta nominal
akmnn 2 ila 6 kat arasndadr.
1
I Maksimum kesme akm veya maksimum kesme kapasitesi
Bu sigortann bal olduu hat zerinde oluacak hata akmn
deerine gre belirlenen akm deeridir. Bu deer en az sigortann
baland hat zerindeki maksimum ksa devre akmna eit olup 20
kA ile 50 kA aras ok yksek deer alabilen deerlerdir. malatc
katalolarnda hat zerinde oluacak ksa devre akm esas alnarak
seilir.
9.24.2. Transformatrlerin Korunmas
Transformatrn sigorta ile korunmasnda gz nne alnmas
gereken kriterler
- Transformatr devreye alnmas srasnda veya devreden
karlrken ama/kapama srasnda oluan gerilim
darbelerine dayankl olmaldr.

- Srekli almay salamal ve herhangi bir geici ar
yklenmede (motorlarn devreye girmesi) ama
yapmamaldr.
- Transformatrn k ana terminallerinde bir hatadan
dolay oluan ar akmlar seiciliin salanmas kaydyla
kesmelidir.
Transformatrn devreye girmesi srasnda oluan geici darbe
akm (Inrush akm)
Transformatr enerjilendirildiinde manyetik devrenin remenans
endksiyonuna ve gerilime bal olarak ebekeden ok yksek bir
akm eker. Eer gerilim sfrdan geerken ve remenans endksiyon
maksimumda ise sz konu7 akm maksimum deerine ular.

ekil 9.244. 1000kVA transformatrde devreye girme darbe akm


Sigorta seimi iin mutlaka devreye girme darbe akmnn RMS
deerini ve akmn uygulama sresini bilmek gereklidir.
Sz konusu akmn RMS deeri
|
|
.
|
\
|
=

a
t
a
C RMS
e
t
I I
t
t
2
2
1 . . . 125 , 0
ifadesi ile belirlenir.
Burada
C
I Maksimum darbe akm,
a
t Zaman sabiti, akm bu zaman sonunda balang deerinin
%37sine der,
t Geici olayn sona erdii ve akmn iletme artlarndaki
deere dt sredir. Bu sre yaklak
a
t t . 3 = dr.
Tablo 9.32de bu
parametrelere ait
standart deerler
verilmitir.
Tablo 9.32.
Transformatrn
nominal akmn
katlar olarak
maksimum
darbe akm
deerleri ve zaman
sabitleri

Srekli hal ve ar yk iletmesi
Sigortann erken eskimesinden saknmak iin sigortann minimum
deeri, transformatrn nominal akmnn 1,4 katna eit veya daha
fazla olmas gerekir.
Bu deerlendirme normal, scaklk artlarnda geerlidir. IEC
tavsiyelerine gre +40
0
C amamal ve 24 saat periyodunda ortalama
scaklk +35
0
C nin stnde olmamaldr. Eer transformatr belirli
bir sre ar ykte alacak ekilde dizayn edilmise bu durum
sigorta seiminde mutlaka gz nne alnmaldr. Bu gibi
durumlarda sigorta akm deeri Ar akm deerinin 1,4 kat
olmaldr.
Transformatr knda hata akm olutuunda
Btn durumlarda sigortann minimum kesme akmnn 13 katna
eit veya daha fazla deerde akmlarn mutlaka kesilmesi
salanmaldr. Eer transformatr korunurken, AG kndaki ksa
devre akmn OG tarafnda alglayacak koruma rlesi ile
donatlmamsa; sz konusu koruma, sigortalar tarafndan
salanacaktr. Sekonder tarafta oluacak ksa devre akmnn deeri:
SCT
NTP
SCTP
u
I
I =
SCTP
I AG knda meydana gelebilecek ksa devre akmnn
primer taraftaki deeri
NTP
I Transformatrn OG primer taraf gerilimine gre
nominal akm

SCT
u Transformatrn % ksa devre gerilimi
Sigorta seimi iin kural
3
I
u
I
I
SCT
NTP
SCTP
> =

Transformatr korumas iin aada aklanan kural gz nne
alnacaktr.
- ( )
NTP SGORT
I saniye I .. 12 1 , 0 >
- <
ARIAKIM
I . 4 , 1 sigorta nominal akm
-
3
I
u
I
I
SCT
NTP
SCTP
> =
9.24.3. Motor Korumas
Sigorta kontaktr kombinasyonu, zellikle OG motoru iin etkili bir
sistemdir.
Motor sisteminde oluan zorlamalar
Yol alma srasnda
Motorun devreye alnmasndan sonra yol alma sresinde gelien
karakteristik ekil 9.245de verilmektedir.


ekil 9.245. Yol alma srasnda motorun yklenme diyagram
Yol alma sresince motorun dan ekilen akm motor nominal
akmndan ok byktr.
Bu
SM
I akm yol alma akm veya rotor blokaj akm olarak bilinir.
Ve
NM
SM
I
I
olarak ifade edilir ve deeri genellikle dorudan yol verme
sistemlerinde 6 civarndadr. Yol alma zaman
S
t motorun tahrik
ettii yke gre en fazla 10 saniye civarndadr. Bu deer motorun
nominal akmna gre ok yksek deerdedir ve sigorta gereksiz
amaya yol amakszn bu akma mutlaka dayankl olmaldr. Ayrca
birden fazla yol alma says gz nne alnmaldr.


Ar yk
Motorlar, daima ar yk meydana geldiinde bir kilitleme devresi
vastasyla (termik koruyucu cihazlar) korunurlar. Bundan dolay
sigortalar
3
I minimum kesme akmndan daha dk akmlarda
ama yapmazlar.
Motorlarda OG sigorta seimi, aada verilen diyagramdan
yararlanarak yaplr.

ekil 9.246. Sigortalarn akm zaman karakteristikleri ve sigorta seim
diyagram

ekilde gsterilen I nolu blmde motor nominal gerilimi ve
motor gleri gsterilmektedir. II nolu blmde
NM
SM
I
I
oranna gre
motor nominal akm esas alnarak motor yol alma akmlar
gsterilmektedir.
III . blmde 10 saniye yol alma sresi, yol alma akm, bir saat
iinde 6 yol veme veya pepee 2 yol verme esas alnarak sigorta
deeri belirlenmektedir.
rnek
Motorun mekanik gc 1650 kW, nominal gerilimi 6,6 kV (A noktas)
ve motor nominal akm =
NM
I 167 Amper (B noktas) eer motorun
yol alma akm, nominal akmn 6 katysa buna gre motorun yol
alma akm 1000 Amper (C noktas); eer yol alma sresi 10 saniye
ise, sigorta deeri 200 Amper ile 250 Amper erileri arasndadr.
Sigorta deeri, 250 Amper olarak seilmitir.
Yol alma sresi, aadaki durumlara gre hesaplanarak
dzeltilmelidir.
- N, yol alma sresi olmak zere 6 > n ise
S
t yol alma sresi
6
n
ile arplmaldr.
- P, pepee yaplan yol veme says olmak zere 2 > p ise
S
t yol alma sresi
2
p
ile arplmaldr.

- 6 > n ve 2 > p olduu durumlarda
S
t yol alma sresi
sras ile
6
n
ve
2
p
ile arplmaldr.
Kompanzasyon Gruplarnn iin Sigorta Seimi
Sigorta tarafndan korunan kapasitr gruplarnn zorlanmas iki tipte
oluur:
- Kondansatr gruplar, devreye alnrken oluan ve ok
yksek deerde olup sigortann ypranmasna ve atmasna
yol aan kapama darbe akm;
- Harmoniklerin olmasndan dolay ar snmalar...
Bu zorlamalar, kapasitr guplarnn tek grup veya oklu grup olarak
gerekletirilen konfigrasyonuna baldr.
Scaklk ykselmesi
Kapasitrler kullanldnfa harmoniklerden dolay ilave bir scaklk
ykselmesi meydana gelir. Btn ekipmanlar iin genel kural olarak
nominal akmn %30-40 arasnda azalmasn ortaya karr. Bu kural
ayn ekilde sigortalarda da uygulanr. Bu nedenle kapasitr nominal
akm, 1,7 faktr ile arplarak sigorta deeri tesbit edilir.
9.24.4. Kapama Darbe Akm
Tek kapasitr grubu
Bu tip devre ekil 9.247de aklanmaktadr.


ekil 9.247. Tek kapasitr grubu

Bu ekilde
L Jeneratr endktans
R1 Sigorta direnci (Tablo 9.33den alnr)
R2 U
N
, I
SC
ve Cos esas alnarak hesaplanan st
devre
direncidir.

D anahtar kapandnda I
T
transiyen akm meydana gelir. Ve
|
|
.
|
\
|
=

t
L
R
LC
Sin e
L
R
LC
L
V
I
t
L
R
T
.
. 4
1
. .
. 4
1
2
2
.
. 2
2
2
ifadesi
ile belirlenir.
Burada 2 1 R R R + = ve
3
2
. U V = dr.
2
2
. 4 L
R
terimi ihmal edilerek yukardaki ifade


L
t
Sin e
L
C
V I
L
t R
T
. .
. 2
.
|
.
|
\
|
=
yazlr.
Transformatrlerde olduu gibi sigorta seiminde darbe akm ile
nominal akm arasndaki
CN
T
I
I
balants ve ayn zamanda scaklk
ykselme sabiti geerlidir.

3
. e C U
U
N
= olmak zere
LC C U L
C
U
I
I
CN
T
2
.
1
.
3
.
3
2
.
e e
= = ifadesi yazlr.
Burada
L
L
T
2
= t
dir.
Tecrbeler
T
I akm
uygulandnda
sigortann
T
t
sresinde
artmadn
gstermitir.
Tablo 9.33. Merlin
Gerin imalat OG
sigortalarn R1 souk
diren deerleri
(Sigorta diren deerleri miliohm olarak verilmitir)

rnek
10 =
N
U kV
35 =
CN
I Amper
40 =
SC
I kA
C = 19,3.10
-3
F
L = 0,46.10
-3
H
R2 = 14,5.10
-3
ohm

ekil 9.248. OG
sigortalarnn
akm/zaman erileri
(Merlin-Gerin)


Termal kriter esas alnarak belirlenen akm deeri:
35x1,7=63 Amper
Tablo 9.32den 63A/12kV sigorta iin R1=13.10
-3
ohm veya
R=R1+R2=27,5.10
-3
ohm bulunur.
1670 =
T
I Amperde
3
10 . 5 , 33

=
T
t saniyedir.
Bu deerler, ekil 9.248de akm zaman erileri ile karlatrldnda
Ada 125 Amper deerinde akm eilir.
Bu deerdeki sigorta karakteristrikleri, R1=5.10-3 ohm ve R=19,5.10-
3 ohm ve
1670 =
T
I Amper deerindeki akm iin
3
10 . 5 , 33

=
T
t saniyedir.
9.24.5. Akm Transformatrleri
Akm transformatrleri kk gte olup primer sarglar hat
devresiyle seri olarak ve sekonder sarglar da l enstrmanlarna,
sayalara, koruma sistemlerine ve kontrol cihazlarna balanr. Akm
transformatr, lme ve koruma devresini primer gerilimden ayrr
ve cihazlar ar akma kar sekonder sargda meydana gelen akma
uygun olacak ekilde korur. Akm transformatrleri, oluabilecek
yksek gerilimleri nlemek amacyla, asla sekonder sarglar ak
olarak altrlmazlar ve akm transformatrlerinin sekonder
taraflarna sigorta konmaz.


Akm transformatrleri yapsal olarak tek primer sargy haiz bara
tipi ve primeri sargl tip olmak zere iki tiptir. Akm
transformatrleri yine kullanm amacna gre l akm
transformatrleri ve koruma akm transformatrleri olmak zere iki
tiptir.
Koruma akm transformatrleri: iletme akm eik deeri yksek
olan koruma cihazlar tarafndan hata akmnn deerinin doru
olarak llebilmesini salamak zere yksek deerden satre
olmas gerekir. Bu nedenledir ki koruma akm transformatrlerinin
doruluk snr faktrlerinin (ALF) genellikle olabildiince yksek
olmas istenir. Ancak rlenin yksek akmlara dayanabilecek
kapasitede olmas gerekmektedir.
l akm transformatrleri:Bir l akm transformatr nominal
akm civarnda iyi bir dorulua sahiptir. lme cihazlar ve
enstrmanlar koruma rlelerinde olduu gibi yksek akm dayanm
kapasitesine sahip deillerdir. Bunun iindir ki l akm
transformatrleri, koruma akm transformatrlerinden fakl olarak
erken satrasyona urayp l cihazlarn korumak amacyla
mmkn olduunca en dk emniyet faktrne sahip olmaldr.
9.24.5.1. Akm Transformatrnn Karakteristik Deerleri
Nominal Primer akm
1 ATN
I : Standartlarda aklanan primer akm
deerleri 10-12,5-15-20-25-30-40-50-60-75 A ve bunlarn ondalkl
katlardr.
Nominal Sekonder akm
2 ATN
I : Standart deeri 1 A ve 5A
deerleridir. 1 Alik nominal sekonder akm deerine sahip akm
transformatrleri, akm transformatr ile lme ve koruma cihaz
arasndaki uzakln fazla olduu yerlerde sekonder balant
iletkenlerinin I
2
R kayplarn azaltmak iin kullanlrlar

evirme oran
2
1
ATN
ATN
I
I

Tam yk: gerek artlar esas alndnda akm transformatrna
balanan yktr.
Nominal tam g:
ATN
S VA birimi ile ifade edilir. Gerek g ve
nominal sekonder akmda grnen ve akm transformatrnun
plakasnda yazan gtr. Standartlara gre belirlenen deerleri 1-
2,5-5-10-15-30VA. Akm transformatrnn nominal tam gc
sekonder tarafa bal cihazlarn toplam gc ve balant
iletkenlerinin I
2
R balant iletkenlerindeki g kayplar toplamndan
byk olmaldr. I
2
R sekonder balant iletkenlerindeki g kayplar,
balant hatlarnn uzun olmas durumunda mutlaka hesaba katlmal
ve ihmal edilmemelidir.
Gerek g: I
ATN1
nominal akm deerindeki akm transformatrnn
gerek yklenme artlarnda ki tkettii g olarak tanmlanr.
9.25. Doruluk Snf

Belirlenen g ve akm artlarnda evirme orannda ve faz
kaymasnda garanti edilen hata snrlardr.
Tablo 9.34: IEC 60044-1 standardna uygun olarak akm
transformatrlerindeki faz kaymas ve hata snrlar


9.25.1. zel Doruluk Snrlar

ekil 9.249 Akm
ransformatrlerinin
farkl snflarna ait
gerilimler.

BS 3938 tarafndan snf X (IEC 60044-1e gre PX) akm
transformatrnn ekil 9.249da grlen Vk dirsek noktas gerilimidir.
Akm transformatrnn sekonder sarg direnci R
CT

yi ifade eder. Baz
durumlarda ise dirsek noktasnda I
0
mknatslama akmnn maksimum
deerini ifade eder. Akm transformatrnn V(I
0
) mknatslama erisi
dikkate alnacak olunursa, Vk dirsek noktas gerilimi mknatslama
akmnn %50 artmasna karlk gerilimin %10 artt noktadr. Snf X 5P
ve 10P den daha iyi ol salar
Gerek doruluk faktr (F
P
veya K
R
): Akm transformatrnn nominal
ykten farkl, gerek ykle yklendii durumda nominal akmla ve
nominal hataya uygun olarak meydana gelen ar akm arasndaki
orandr.
Doruluk snr faktr (ALF veya K
N
): Nominal ar akmla (rnein
10.In) ile nominal akm arasndaki orandr.

Ksa sre dayanm akm: kA olarak ifade edilir ve sekonderi ksa devre
edilmi akm transformatrnn 1 saniye sre ierisinde zarara
uramadan tayabilecei maksimum akm olarak tanmlanr. Akm
transformatrlerinin ar akm ve ksa devre akmlarna kar
dayanmlarn belirler.
Akm transformatrnn nominal gerilimi: nominal gerilim denince
ifade edilen akm transformatrnn primer gerilimidir. Burada aklda
tutulmas gereken primer gerilimin yksek olduu ve akm
transformatrnn sekonder sarglarnn ak tutulmayacadr ve
sekonder sarg normal olarak topraklanr. G frekansnda bir dakika
sre ile maksimum dayanm gerilimleri ve maksimum darbe gerilim
dayanmlarnn deerleri standartlarda aklanmtr. rnein 24 kV
nominal gerilim iin akm transformatr 50 Hz g frekansnda 50 kV a
ve 125 kV darbe gerilimine dayanmas gerekir.
9.25.2. Birden ok Sekondere Sahip Akm
Transformatr
Baz akm transformatrleri koruma ve l maksatl olarak iki
sekonder sargya sahiptirler. Sekonderi ift sargl olanlar, en fazla
uygulanan tipleridir. Nadiren sekonderi sargl olarak yaplrlar.

ekil 9.250: Sekonderi sargl akm transformatrleri

9.25.3. Doruluk Snr Faktr ALF zerine
yklerin etkisi

ekil 9.251: Akm transformatr e deer devre diyagram
ekil 9.251de grlen diyagrama ohm kanunu uygulayarak
( ) R R I V
CT AT
+ = .
2
yazlr
Burada
CT
R akm transformatrnn sekonder sarg direnci
R yk direnci deeri olup eer akm transformatr nominal
gcne tekabl eden
ATN
R yk ile yklenirse
ATN n AT
I k I .
2
= ve
2
ATN
ATN
ATN
I
S
R R = = ise
( )
ATN CT ATN n ATN
R R I k V + = . .
k
n
nominal doruluk snr faktr (nominal ALF)dr.
Eer transformatr nominal yknden farkl bir
P
R yk ile
yklenirse,

ATN n AT
I k I .
2
= ve
2
ATN
r
p
I
P
R R = =
( )
p CT n n ATN
R R I k V + = . . olacaktr
ekil 252de Rp, Rnden kk olmas durumunda akm
transformatrnn dirsek noktasnn kn doruluk snr faktrnde
ifade edilen noktadan daha yksekte olduu grlebilir.

ekil 9.252. Akm transformatrnn balanan yklere gre alma
noktalar
Gerek doruluk snr faktr, gerek yke (koruma +balant)
uygun olarak hesaplanabilir. Bu ALF
r
= kr Vn dirsek noktas
satrasyon geriliminin ykseldii ( )
P CT ATN r ATN
R R I k V + = . .
gerilimidir. Eer R
P
, R
n
den kk ise kr, knden daha byk olacaktr.

Eitlikleri
P CT
ATN CT
n r
R R
R R
k k
+
+
= veya
r AT
ATN AT
n r
S S
S S
k k
+
+
= olarak
kombine etmek mmkndr.
Burada
2
.
ATN CT AT
I R S = Akm transformatrnn In akmnda i
kayplarn
2
.
ATN ATN ATN
I R S = Akm transformatrnun doru gcn
2
.
ATN P r
I R S = Akm transformatrnun In akmnda gerek
g tketimini ifade eder.
Gerek ihtiyalarn belirlenmesi minimum doru gcn
belirlenmesini salar

ekil 9.253: Akm transformatrnn sekonderine gerek yk balantsna
gre farkl i kaypl (RCT) iki tip 10VA-5P20 akm transformatrna ait
doruluk snr faktrnn davran

9.26. Koruma ve Uygulama ekillerine Gre
Akm Transformatrlerinin Seimi
Koruma rleleri ve sistemleri belirlenen bir koruma planna gre
elektrik ebekesi zerinde tesis edilir. Bu plan seici koruma
ayarlarn ve ama pozisyonlarn belirler. Ayn zamanda akm
transformatrlerinin yerleimini ve evirme oran doruluk
snrlarnn gc gibi zelliklerini de aklar.
Akm transformatrlerinin zelliklerinin belirlenebilmesi iin
- Koruma rlesi veya sistemlerinin g sarfiyat veya giri
empedansnn,
- Koruma sistemleri ile akm transformatr arasndaki
balantlar salayan hat empedansnn,
- Koruma sistemlerinin koruma koordinasyonu gz nne
alnarak hazrlanan iletme eik deerlerinin bilinmesi
gerekir.
Gnmz teknolojisinde koruma sistemlerininin ou, dijital
teknolojiye gre imal edilmekte yksek derecede duyarlla
sahiptir. Bundan dolaydr ki akm transformatrlerinin doruluu
belirleyici bir faktrdr. Aada belirtilen koruma sistemlerinin tipi
gerekli akm transformatr duyarll zerine etkilidir.
- Bir ar akm ksa devre korumasnda sadece akm deerleri
hesaba katlr.
- Diferansiyel korumalarda iki akm deeri arasnda
karlatrma yaplr.
- Toprak hata korumas 3-faz akmnn toplamn sorgular.

9.26.1. Koruma amal akm transformatrlerinin
doruluk snr faktrnn (ALF) seimi
Akm transformatrne nominal yk (Rn) bal olduu durumdaki
nominal ALF
n
ile gerek yk bal olduu durumdaki ALF
r
arasndaki
balant:
P CT
ATN CT
r n
R R
R R
k k
+
+
= . veya
P CT
ATN CT
n r
R R
R R
k k
+
+
= . ifadeleri
ile belirlenir
Bir akm transformatr bir ok farkl koruma sistemlerine ya farkl
veya grup halinde balanr. Bu ise akm transformatrnn
boyutladrlmasnn koruma sistemlerine gre incelenmesini
gerektirir.
9.26.1.1. Sabit zamanl ar akm korumas
Koruma ayarlarnda
S
I eik deeri 2den 10.
n
I deerine ayar
edilebilsin.
Korumann doru ilemesini salamak iin ayar deerleri noktasna
kadar transformatrde strasyonun olmamas gerekir.

ekil 9.254: Maksimum eik deerinde akm transformatrlerinin iletme
noktalar

Ancak genellikle emniyet katsays 2 alnr (ekil 9.254).
Bylece gerek yklenmede ALF
r

ATN
S
r
I
I
k . 2 >
eer
ATN S
I I . 10 = ise 20 >
r
k olacaktr
rnek
200/5 A akm transformatr 10VA-5P10
Yk =
L
I 160 A ve ayar eik deeri
L S
I I . 8 = nerilen
transformatrn uygunluunun kontrol,

4 , 6
200
160 8
1
= =
x
I
I
ATN
S

Minimum nerilen ALFr 8 , 12 4 , 6 2 = > x k
r

Eer transformatrn i direnci yklenmesi biliniyorsa rnein

ise
akm transformatrnn uygun olduu grlr.
9.26.1.2. Ters zamanl ar akm korumas
Eer ters zaman erili rlelerin tamamnda doruluun salanmas
ama ise; hangi noktada sabit zamanl erinin kullanlacann
bilinmesi gereklidir. ou rleler iin minimum deerler 20
S
I ve

24
S
I arasnda gerekleir
max sc
I maksimum ksa devre akm olmak
zere yukarda aklanan ayn nedenden dolay emniyet faktr
olarak 1,5 kullanlacaktr.
min r
k = minimum deer
ATN
S
ATN
S
I
I
I
I
36 , . 30 ve
ATN
SC
I
I
max
. 5 , 1 arasnda olmas gerekir.

9.26.1.3.Ynl ar akm korumas
Kurallar aksi belirtilmedikce ar akm korumalar iin olanlarn
ayndr. Eer akm korumalar, ayn akm trafosundan besleniyorsa
bunlardan birsi en dk erili yani en ksa zaman gecikmesini
haizdir ve boyutlandrlmas yksek akmlar iin yaplr.
Burada en zor durumda emniyet katsays 2den 1e drlr.
9.26.1.4. Toprak hata koruma
Sekonder akmlarnn vektr toplamlarna gre alan toprak hata
sistemi ekil 9.255de grlen Nicholson balamas ile l akm
transformatr
yardmyla
gerekletirilir.
ekil 9.255: Faz
akmlarnn vektr
toplamlarn verdii
toprak hata akm


Bu balantda adet akm transformatrnn birbirinin ayn
olmasn salamak iin ayn imalatdan alnmas gerekir. Ancak
transformatrn enerjilendirilmesinde olduu gibi DC bileen varsa
veya yksek akmlar meydana gelmise l akm
transformatrnun sekonderinin bu tarzla dzenlenmesi, hatal
toprak akm olumasna ve sonuta koruma sisteminin sistemin
hatal amasna neden olur.
rnek olarak 5P10 akm transformatrlerinde, akm transformatr
nominal akmnn %10 eik deeri olarak ayarlandnda sabit
zamanl korumalar iin gereksiz ama riskinin aasnda snrlandrr.
Akm transformatr doruluk snr faktr
n
hs
rh
I
I
X k . > ifadesiyle
verilir. X emniyet katsaysnn imalatlar tarafndan verilen deeri
6dr.
Akm transformatrnde faz-toprak hatasnda oluan gerilim
( )
h L CT hs h
R R R I X V + + = . 2 . . . Akm transformatr, ar akm
rlesini de besliyorsa Rh yerine mutlaka Rh+Rp yazlmaldr .
Eer akm transformatr balangta ar akm ksa devre korumas
iin dizayn edilmise, toprak hata korumas iin uygunluunun
mutlaka kontrol edilmesi gerekir. Bylece 100/1 A 10VA-5P10 akm
transformatrnn k
rh
doruluk faktr aada verilen ifade
yardmyla

n
h P L CT
ATN
ATN
CT
rh
k
R R R R
I
S
R
k .
. 2
2
+ + +
+
=

Kullanlan rlenin empedans
h
I akmnn ayarna baldr, rnekte
bu deer 0,1 A deerindedir.

( )
100
1 , 0
1
2
= =
A
VA
R
h

2 , 1
100 4 1 3
10 3
. 10 =
|
.
|
\
|
+ + +
+
=
rh
k
htiya olan deerle akm transformatrnun verecei deer
karlatrldnda
6 , 0
1
1 , 0
. 6 = =
rh
k (akm transformatrnun verecei deer.) uygun
olduu grlr.
Eer ksa devre akmlar ok yksek, koruma zaman gecikmesi ksa
ise; hatal ve gereksiz amalardan saknmak iin toprak hata rlesi ile
stabilizasyon direnci seri olarak balanmak suretiyle sisteme ilave
edilir. Ayrca l akm transformatr balantsnn ortaya kard
skntlar ortadan kaldrmak iin mmkn olan yerlerde ekil 256da
grlen toroidal akm transformat r kullanlr.

ekil 9.256: 1 ve 2
toroidleri ayn
zelliktedirler Ancak 1
toroidi 2 toroidin st
tarafndaki hatalar da
izler.


9.26.1.5. Diferansiyel Korumalar

Diferansiyel koruma sistemleri, transformatrler, dner makinalar
ve bara sistemlerinde artarak kullanlmaktadr. Seici korumadan ve
dier korumalardan bamsz olarak almas ve hzl koruma yapma
avantajlarna sahiptir. Bu rleler, transiyen hata akm periyodu
srasnda sk sk alr. Sadece toprak hatasnda oluan DC bileen
akmlar, akm transformatrlerinin transiyen satrasyonunu
meydana getirir. Ve bylece hatal diferansiyel akm ortaya kar.
Diferansiyel korumalarn bu tr yanl ve hatal almalarn
nlemek amacyla imalatlar tarafndan tesis edilecek akm
transformatrleri hakknda gerekli bilgiyi ve gerekli dizayn bilgileri
verilir.
9.26.2. Uygulamalara Gre Akm
Transformatrlerinin Karakteristii

Uygulamalar, hat girileri, besleme klar, transformatrler,
baralar, jeneratrler, kompanzasyon sistemleri, motorlar gibi
elemanlarn korunmasdr. Her bir elemann korunmas iin birden
fazla koruma eleman kullanlr. ekil 9.257de ANSI koduna gre
tm korumalar rnek olarak verilmitir.
Ancak akm transformatrlerinin seiminin optimize edilmesi hangi
korumalarn yaplacann, ayar deerlerinin, gerek
empedanslarnn ve ksa devre akmlarnn bilinmesine baldr.


ekil 9.257: Koruma Plan rnei

9.26.2.1.Tipik Korumalar iin gerekletirilen uygulamalar

Hat girii ve fiderleri
S
I koruma cihaznn atrma akm eik deeri ve
L
I toplam yk
akm olmak zere; yksek ama eik deerli ar akm korumasdr
ve normal olarak
2
. 10 3
ATN S
I I s s
Bylece
2
. 2
ATN
S
rm
I
I
k > ve maksimumda 20 =
rm
k
Eer ters zaman korumas kullanlyorsa
min r
k deeri 36 , . 30
2 ATN
S
I
I

ve
1
max
. 5 , 1
ATN
SC
I
I
arasnda bir deer alr.
rnek: 1600 kVA ,6,3/0,4 kV bir datm transformatrnn primer
maksimum yk akm 100 =
L
I Amperdir. Primer taraf iin 7,2 kV
ve 150/5 A akm transformatr kullanlmaktadir.
Akm transformatrnn sekonderindeki yk akm
A I
L
33 , 3 5 .
150
100
2
= = olup, ar akm koruma cihazn atrma
akm eik deerinin yk akmnn 4 kat deere ayarlanmas
istendiinde; 13 33 , 3 . 4 . 4
2
~ = =
L S
I I A atrma akm eik deerine
ayarlanacaktr.


Sabit zamanl ar akm koruma cihaz kullanlacaksa cihazn hatasz
alabilmesi iin akm transformatrnn minimum gerek
doruluk snr faktr:
Minimum 8
33 , 3
13
. 2 . 2
2
~ = >
L
S
rm
I
I
k olacaktr.
Ters zamanl ar akm koruma cihaz kullanlacaksa; bu deer,
ebekeye bal transformatrn 0,4 kV sekonder baralarnda
25000kA ksa devre akm meydana gelirse; Primer tarafta grnen
ksa devre akm:
A
kV
kV
A I
SCMAX
. 1587
. 3 , 6
. 4 , 0
. 24000 = = olacandan
16
150
1587
. 5 , 1 . 5 , 1
1
max
= =
ATN
SC
I
I
ile 78
5
13
. 30 . 30
2
= =
ATN
S
I
I

arasnda bir deer seilecektir
Grlecei zere gerek doruluk snr faktr sabit zamanl ar
akm cihazna gre tayin edilen akm transformatrne ters zamanl
koruma cihaznn balanmas sz konusu transformatr korumas
iin uygun olmayacaktr.


Tablo 9.35: Genellikle kullanlan koruma uygulamalar

Jeneratr girii
Jeneratrn relatif olarak dk deerdeki ksa devre akmndan
dolay > 7I
GN
seilir. Bylece 14 >
rm
k olacaktr.
Transformatr k
YG/OG transformatrnn enerji k tarafnda koruma yaplyorsa
ayarlanan eik deeri, sekonder tarafta rnein
SC
I ksa devre
akmnn %70inden mutlaka daha dk olmaldr.


Balangta yaklaklkla,
2 TRN
I transformatrn sekonder k
nominal akm,
2 SC
I transformatrn kndaki ksa devre akm ve
sc
u transformatrn ksa devre gerilimi olmak zere
2
2
. 3
TN
TN
TRN
U
S
I = dir; burada
2 TN
U transformatrn sekonder
nominal gerilimidir.
SC
TRN SC
u
I I
100
. 7 , 0
2 2
= alnr ve kural olarak:

2
2
. 2
TRN
SC
rm
I
I
k > uygulanarak,
sc
rm
u
k
100
. 4 , 1 > olacaktr .
rnek: Ksa devre gerilimi %12 olan bir transformatrn sekonder
knn korumas iin kullanlacak akm transformatrn gerek
doruluk snr faktr
67 , 11
12
100
. 4 , 1 = >
rm
k den byk olmaldr
Transformatre giri fideri
Transformatrn enerji al tarafna yerletirilen ar akm
korumasnn yksek eik iletme akm transformatr sekonder
terminallerinde oluan ve primer tarafta grnenen
SCT
I akmndan
daha yksek olmaldr.

lk yaklaklkla ksa devre akm
SC
TRN SCT
u
I I
100
.
1 1
s olupburada
1
1
. 3
TN
TN
TRN
U
S
I = transformatrn nominal primer akm ve
S
TN

g transformatrnun nominal gc
U
TN1
transformatrn nominal primer gerilimi
SC
u transformatrn nominal ksa devre gerilimidir.
Gerekte st taraftaki kaynak empedans,
SCT
I ksa devre akmn
snrlamada etkilidir.
SC
TRN SC
u
I I
100
.
. 1 1
s ifadesi ile belirlenir.
Eer genel kural olarak
2
. 2
ATN
S
rm
I
I
k > uygulanrsa
SC ATN
TRN
rm
u I
I
k
100
. .. 2
1
1
= elde edilir.
rnek: Ksa devre gerilimi %12 olan bir transformatrn primer
giriinin korumas iin kullanlacak akm transformatrn gerek
doruluk snr faktr
67 , 16
12
100
. 2 = >
rm
k den byk olmaldr


G transformatrlerinin ksa devre empedanslarnn tipik deerleri,
kk gteki transformatr deerleri iin %4den balayarak byk
gteki transformatrler iin %20ye kadar ular (Tablo 9.36)
Tablo 9.36: G transformatrlerinde tipik ksa devre empedanslar

rm
k gerekli minimum deerler, byk gteki transformatrler iin
ATN
TRN
I
I
1
. 10 ve kk akm transformatrleri iin
ATN
TRN
I
I
1
. 50 olarak
alnr.
Bu deerleri, zellikle termik dayanmlarn yksek olmas (40kA 1
saniye) gerektii durumlarda, dk deerli akm transformatrleri
iin elde etmek ok zor olabilir. Bundan dolay zor durumlarda

fizibilite problemi, ykardaki blmde aklanan azaltlm katsay
(mesela 2 yerine 1,5) kullanlarak zlebilir.
SC ATN
TRN
rm
u I
I
k
100
. . 5 , 1
11
>
Eer bir akm transformatr, ar deerde seilirse transformatr,
termal korumann mmkn olmasnn salanmas gerekir. Dier
taraftan transformatrn k taraf iin de koruma plan
yaplmaldr.
Kapasitr fideri
Gecikmeli yksek eik deeri nerilir; kapasitr iin ( ) sn I
n
3 , 0 . 3 .
Eer
2 max
. 5
ATN S
I I = ise 10 >
rm
k olmas nerilir.
Motor fideri
Yol alma akm deerinin zerinde yksek atrma eik deerine
ayarlanr.
MN S
I I 8
max
= alnrsa , 16 >
rm
k olarak gz nne alnr.
Eer ksa devre korumas sigortalar tarafndan salanyorsa; rotor
blokaj/ok uzun yol alma korumas ncelikle tanmlanmas ve
belirlenmesi gereken korumadr.
MN
I 4 5 , 2 aras deere ayarlanr ve 8 =
rm
k olacaktr.
Tablo 9.37de uygulamalara gre gereken minimum ALF deerleri
verilmektedir.


Tablo 9.37: Uygulamalara bal olarak ar akmlar iin gereken gerek ALF
(kr) deerleri

Bu tabloda I
s
, (yksek akmlar gzeterek) cevap sresi en ksa olan,
ar akm korumas iin (akm) ayar akmdr. I
n
ise akm
transformatrnun primer nominal akmdr. I
n
1, g
transformatrnun nominal akmdr. * ise genel durumlar ifade
eder.
9.26.2.2.Diferansiyel Korumann zel Durumu
Diferansiyel koruma salayan rle imalatlar, uygun alma iin
gerekli artlar ve kullanm biimini salamak, hatalardan saknmak
ve koruma tiplerinin iyi anlalmas iin minimum bilgileri kullancya
vermektedir. Diferansiyel koruma sistemi giri ve k akmlarn
len akm transformatrleri ile snrlandrlan alan izler. Eer k
akmlar giri akmlarndan farkl ise korunan alanda bir hata
meydana gelmitir.


Diferansiyel koruma sistemlerinin yksek empedansl, pilot hatl,
oransal (diferansiyel) dk empedansl diferansiyel korumalar gibi
tipleri iin, akm transformatrnn gereklilikleri belirlenmelidir.
Yksek empedansl diferansiyel korumas

ekil 9.258: Yksek empedansl diferansiyel koruma
Bu tip koruma, normal olarak motorlarn, jeneratrlern ve baralarn
korumasnda kullanlr. Bu koruma ayn gerilim seviyesinde olan
alanlar iin uygulanr.
Korunan blgede hatann bulunmadg normal iletme artlarnda
e
'

giri akm ve
s
'
k akm ayn olduundan diferansiyel akm
0 = '
d
olacaktr.
Yksek hata akmlar izlenen alandan geer ve akm
transformatrlerini satre eder ve koruma sisteminde gereksiz
ama riski ortaya kar. Diferansiyel koruma sisteminin ve rlesinin
stabilitesi seri olarak Rst stabilize direncinin balanmas ile salanr.

Bu direncin deeri, DC bileenli akm transformattrn satre
edecek deerde maksimum akm getiinde Rst+Rp diferansiyel
devreden tretilen akmn rlenin atrma eik deerine
ulamayacak deere getirilmesini salayacak ekilde hesaplanr.
Bunun sonucunda:
( ) ( )
r
SSC
L CT P ST
I
I
R R R R . . 2 + > +
SSC
I Akm transformatrnn sekonderinde ortaya kan
maksimum akm
r
I rle sekonder ayar akm
L
R balant hatlar direnci
R
ST
1000 ohm deeri nadir olmakla birlikte birka on ohm
deerinden birka yz ohm deeri arasnda deiir.
Rlenin uygun bir ekilde almas iin
r
I akm deerinde hata,
korunan alanda meydana gelirse; Vk dirsek noktas gerilim deeri
( )
r L CT P ST
I R R R R . . 2 . 2 + + + deerini ama-maldr.
Bir kural olarak
L CT
R R 2 + ,
P ST
R R + ile karatrldnda ihmal
edilebilir ve bylece ( )
P ST r K
R R I V + > . . 2 yazlr ve eitlikler
kombine edildiinde ( )
L CT SSC K
R R I V . 2 . . 2 + > elde edilir.
Bu eitliklerden grlecei zere
ST
R ve
K
V deerleri,
CT
R
deerlerinden yksek olduunda daha yksek deerlere trmanr.
Yksek deerdeki stablizasyon direnci, akm transformatrnn
sekonderinde yksek gerilimler endkler. Bundan dolay 3000 Vun

zerinde ar gerilim olumas muhtemel yerlerde lineer olmayan
dire ZnO ilave edilerek koruma salanr.
Bu aratrmalarn sonucunda akm transformatrleri eer R
CT
ve V
k

mmkn olduunca dk deerde ve akm transformatrnn
sekonderinde grlen (I
SSC
gibi) akm, herhangi bir ilaveye gerek
kalmakszn ifade edilebiliyorsa optimize edilebilir.
Uygulamann ne olduuna baklmakszn yksek empedansl
diferansiyel korumann kullanld yerlerde akm
transformatrlerinin tamam
- Ayn evirme oranna
- Ayn mknatslanma erisine
- An minimum V
k
dirsek noktas gerilimine
- Ayn maksimum RCT deerine sahip olmal ve
( )
L CT SSC K
R R I V . 2 . . 2 + > ifadesiyle uyumlu olmaldr.
V
k
iin ilgili akm transformatrlerinin rleye uzaklklarnn ayn
olmamas durumunda azami uzaklk hesaba katlr.
Bu korumalar iin
0
I mknatslama akmnn maksimum deeri,
gereken hassasiyete gre
2
K
V
deeri esas alnarak belirlenmelidir.
Koruma sisteminin
r
I akmn alglayabilmesi iin paralel bal akm
transformatrlerinin terminallerinde
2
K
S
V
V = geriliminin olumas
gerekmektedir. Bu maksatla gerek olarak rle tarafndan alglanan
rms
I minimum primer akm ( )
0
. . I I n I
r rms
+ = olacaktr.

Burada
n: Akm transformatrnun evirme oran
: Paralel bal akm transformatrlerinin says (Busbar
korumalarnda akm transformatrlerindan ok sayda
kullanlabilinir.
Motorlarda diferansiyel koruma uygulamas
Motordan geebilecek maksimum akm, motorun yol alma akmdr.
Bu akm deeri
ST SSC
I I = motorun rotor kilitlenme akmdr. Eer
motora ait yol alma akm
ST
I deeri bilinmiyorsa
MN ST
I I . 7 s olarak hesaplar yaplr.
Jeneratrlerde diferansiyel koruma uygulamas
Bu durumda ele alnacak maksimum akm jeneratr tarafndan
meydana getirilecek ksa devre akmdr. Eer jeneratr subtransiyen
reaktans ( ) % X ' ' biliniyorsa jeneratrde meydana gelecek
subtransiyen ksa devre akm
X
I I
GN SSCGEN
' '
= ' '
100
. ifadesi ile
belirlenir.
GN
I jeneratrn nominal akm deeridir.
Eer jeneratrn sub transiyen reaktans deeri
bilinmiyorsa ( ) 15 % = ' ' X olarak alnr.
Akm transformatrnn tepe gerilimi
SSCSCEB SSCGEN SSCMAX
I I I + ' ' = kullanlarak hesap yaplmaldr.


Bara diferansiyel koruma uygulamas

ekil 9.259: Yksek empedansl bara diferansiyel korumas
Bu durumda pano baralarndan akan maksimum akm =
SSC
I Akm
transformatrnn sekonderinden grnen pano baralarndaki
SC
I
ksa devre akmdr.
Transformatrn snrlandrlm toprak hata diferansiyel korumas

ekil 9.260: Transformatrlerde snrlandrlm toprak hata uygulamas

ekil 260ada grlen sekonder taraf uygulamasnda bu koruma,
transformatrn sekonder tarafndaki izolasyon hatalarn alglar ve
transformatrn sekonder tarafndaki akm transformatrlerine
gnderir.
ekil 260bdeki primer taraf uygulamasnda koruma sistemi
transformatrn primer tarafndaki izolasyon hatalarn alglar ve
toprak hata koruma sisteminin iddetli devreye girme akmlarndan
ve asimetrik akm ekilmesinden dolay hatal amalar nler.
Bu gibi durmlarda dahi korunan sahann dndaki bir hata iin akm
transformatrnde maksimum geen akm esas alnarak
ST
R ,
K
V
hesaplar yaplacaktr. lk yaklam olarak sz konusu akmn
transformatr empedans tarafndan snrlandrlan akmdan daha
kk olduu sylenebilir.

3 .
n
SCT
U
P
I =
Bu ifadede
SC
n SCT
Z
P P
100
. = ksa devre gc olmak zere
transformatrn ebekeye baland enerji al tarafndaki ksa
devre gc
U
P biliniyorsa daha yksek bir dorulukla
U SCT
U SCT
T
P P
P P
P
+
=
.
alnarak hesaplar yaplr. Devreden akacak hata
akm
SSC
I deeri
3 .
n
T
SSC
U
P
I = ifadesi yardmyla hesaplanarak

evirme oran yardmyla akm transformatrnn sekonder tarafna
dntrlr.
Pilot hat vastasyla hat veya kablo diferansiyel koruma

ekil 9.261: Pilot hatl kablo veya hat diferansiyel korumas

Bu tipteki korumalarda rleler, her iki tarafa tesis edilir. Pilot hat
zerinde her bir rle toplam grnts
h
I I c I b I a + + +
3 2 1
. . .
toplam grntsnde bir gerilim retir. Eer iki gerilim birbirinden
farkl ise her iki rlede atrma yapar. a,b,c ve d katsaylar, sfrdan
farkl bir toplam salamak amacyla birbirlerinden farkl olduu gz
nne alnmaldr. Bu nedenle iki faz hatasnn veta faz-toprak
hatasnn iletme eik deeri hatal faza gre ok az farkldr.
Bu durumda da X snf akm transformatrlerinin kullanlmas
gerekmekte ve V
k
minimum dirsek noktas iin amprik forml her bir
imalat tarafndan verilmektedir.
Gerektiinde minimum dirsek noktas gerilimine ait
rnek: ( )
L CT n t K
R X R I k N V . . . . . 5 , 0
min
+ = Burada N ,k
t
ve X rle
cevap sresi, hassasiyet, balant tipi ile ilgili sabitlerdir.

Dier baka bir rnekte ( )
L CT F
n
K
R R I
I
V . 2 .
50
min
+ + =
Burada In akm transformatrnn 1 veya 5 A deerinde nominal
sekonder akmlar, IF akm transformatrnn sekonderinden
grnen ksa devre akm veya hata akmdr. Bu rlenin stabilitesi
hem gereken dirsek noktas gerilimi ve hem de oransal diferansiyel
iletme eii tarafndan gerekletirilir.
Hat sonundaki akm transformatrleri mutlaka ayn evirme
orannda olmal ve mutlaka imalat tarafndan belirlenen I
0
ve
minimum V
k
deerine uygun olmaldr. Buna ramen
mknatslanma erileri ve RCT deerlerinin birbirinin ayn olmasna
gerek yoktur.
Transformatrlerde Oransal Sapmal Diferansiyel Korumas
Oransal diferansiyel tanmnn kkeni srekli akan akmla iletme
eik deerinin artmas gereinden gelmektedir. Akmlar basit olarak
karlatrldnda transformatr diferansiyel korumasnda primer
taraqftaki akmlarla sekonder taraftaki akmlar uygun deildir.
Zira
- Enerji al ve enerji k yan primer ve sekonder taraftaki
g transformatrnn akmlar, ayn bykle veya faz
alarna sahip deildir.
- Transformatr enerjilendiridiinde, mknatslanma akm,
sadece st tarafta grnr.
- Korunan alanda bir topraklama jeneratrnn
(transformatrnn ntrnn topraklanmas gibi) rnei

enerji k fiderlerinden biri zerinde hata olduunda
koruma devreyi atrr.
Bu problemlere kar alnacak n tedbirler: Buradaki ama normal
iletme artlar altnda primer ve sekonderdeki akmlarn ayn faz
asnda ve ayn byklkte grnmesini salamaktr. Bu ise akm
transformatrlerinin evirme oranlarnn ve balantlarnn akll bir
seimi ile gerekletirilir. Bu maksad gerekletirmek iin uygun
akm transformatr kullanlr ve korunan alann dnda bir toprak
hatas meydana geldiinde koruma sistemini atran sfr bileen
akmlarnn ortadan kaldrlmas gerekmektedir.
Bunujnla beraber yeni dijital rlelerin bir ou, akmlarn gerekli
reset ayarlar yaplarak ve parametre ayarlar kendi iinde
gerekletirilebilmektedir; bylece uygulamada gzle grlr basitlik
salanmaktadr.
Ayrca transformatr diferansiyel korumalar transformatr devreye
alnd srada devreye girme geici akm nedeniyle; gereksiz
amalar nlemek amacyla 2. harmonik blokajyla donatlmaldr.
V
k
akm transformatr gerilimi
%99 durumlarda X snf talep edilir. Minimum dirsek noktas gerilimi
uygulanr ve akm transformatrnn R
CT
sekonder sarg direnci ve
gerek yk R
P
e baldr.
Sepam 200 D02 (Schneider) rlesi iin uygulanan minimum dirsek
noktas gerilimi:
( )
L CT b K
R R I A V . 2 . .
min
+ =


Burada
2.R
L
sekonder balantlarn toplam direnci
R
CT
akm transformatrnn sekonder sargs
b
I g transformatrnn akm transformatrnn sekonder
tarafnda grlen nominal akm ve
A transformatr gcne bal bir sabittir.
Baz kullanclar uygulanan akm hesaba katarlar rnein:
( ) | |
P L CT
F
K
R R R
I
V + + > . 3 .
3
. 4
g transformatrnn yldz sarg
taraf iin ve
( ) | |
P L CT F K
R R R I V + + > . 3 . . 4 g transformatrnn gen sarg
taraf iindir.
Uygulanan akm snrlandrlm toprak hata korumasnda ki gibi ayn
yolla aklanr.
Ara akm transformatrlerinin kullanm ortaya kan ilave
yklenmeye gre ana akm transformatrleri iin farkl dirsek
noktas gerilimlerinin ortaya kmasna yol aar.
Sonu olarak bu koruma sisteminin stabilitesini salamak iin
- Akan akmla artan eik deeri (snrlandrlm sistem)
- V
k
dirsek noktas geriliminin doru seimi

- Devreye girme akmlar tarafndan retilen 2. harmonik
etkisini ortadan kaldran sistem
- Transformatrdeki ar uyarmadan veya satrasyondan
dolay ortaya kan 5. harmoniin etkisini ortadan kaldran
daha gelimi rlelerin kullanlmas gerekir.
Dk Empedans Diferansiyel korumas
Bu koruma panolardaki busbar sistemlerinde kullanlr. Sistemin
pahal olmas yannda panonun boyutlarna gre bir veya daha fazla
sayda panallerinin balant ihtiyalarn karlamak zere ok sayda
ara akm transformatrlerina ve balant modlleri gerekmektedir.

ekil 9.261: ift busbar iin dk empedansl diferansiyel koruma

ift busbarl sistemde her bir fiderdeki akmlar ynlendirmek iin
transfer anahtarlarnn pozisyonlarn srekli olarak koruma
sistemine bildirilmesi gerekir.
Akm transformatrlerinin sekonderleri, ou durumlarda X snf
olarak belirlenir. Ancak satrasyonun tolere edilmesinin
salanabilmesi iin; yksek empedansl diferensiyal koruma iin
kullanlan dirsek noktas gerilim deerlerinin olduka az olmas
gerekir.
Mesafe Korumas
Bu korumalar zellikle yksek gerilimlerde genel olarak ok uzun
orta gerilim hatlarnda kullanlr. (Bak ekil 9.262)

ekil 9.262: Hat sonlarndaki rle izleyicileri tarafndan hattn %80 izlendii
mesafe koruma
X snf akm transformatrleri iin genellikle kullanlan ifade
( )
L CT P f k
R R R
R
X
I V . 2 . 1 . + +
|
.
|
\
|
+ >


R
X
kaynak ile korunan alan arasndaki reaktans diren oran
f
I enerji al tarafndaki akm transformatrnn sekonder
tarafnda grnen, izlenen alann sonundaki ksa devre
akmna eit akm
R
P
rle direncidir.
Bir ok durumlarda korunacak hat ile ilgili (kesit, uzunluk) bilgiler
anahtarlama sisteminin tesliminden nce elde edilememesi gibi
durumlarda Tablo 9.38de grlen hesap rneindeki uzunluklara
gre akm transformatrleri karakteristikleri arasndaki fark gze
arpmaktadr
Tablo 9.38: V
k
akm transformatrlerinin dirsek noktas gerilimlerinin eitli
mesafe koruma rlelri ve hat uzunluklar iin hesab

Bu tip rleler, daima ok uzun enerji tama hatlarnda kullanlrlar.


Motor fider korumas
Motor korumasnda geerli olan korumalar rnein
- Ar akm
- Termik
- Dengesizlikdir
Akm transformatrnn sekonderi, seri bal olan elektromanyetik
rlelerde, sklkla kullanlan akm transformatr 20 VA-5P30, ok
fonksiyonlu dijital rlelerde 5VA-5P20 dr. Bu ise gereinden fazla bir
deerdir.
Minimum ALF,
ATN
MN
I
I . 8
. 2
Eer
ATN MN
I I = ise 16 >
r
k olacaktr.
MN
I motorun nominal akm
ATN
I akm transformatrnn nominal akm
Motor nominal akm 200 amper ve seilen akm
transformatrnn evirme oran 300/1 A ise akm
transformatrnde kr = 16 x (300/200) = 12 olacaktr. Rlenin
tketimi 0.025 VA rle-akm transformatr arasndaki balant
hatlarndaki tketim 0,05 VA, 5VA-5P20 akm transformatrnn i
kayplar 2 VA ise
5 , 67
025 , 0 05 , 0 2
5 2
. 20 =
+ +
+
=
r
k

Bu deer 12den ok byktr. kayplar 1,5 VA olan 2.5VA-5P10
akm transformatr kullanldnda
25
025 , 0 05 , 0 5 , 1
5 2
. 10 =
+ +
+
=
r
k bulunur .
9.26.3. Akm Transformatrlerinin Ksa Devre
Dayanm
Akm transformatrlerinin ksa devre dayanm msaade edilen
termik akm (I
TH
) ve msaade edilen dinamik akm (I
dyn
) ile belirlenir.
Bu deerler, akm transformatrlerinin imalat plakalarnda grlr.
9.26.3.1.Termal Ksa Devre Dayanm
Akm trafolar, hem standart deerler iin hem de izin verilen
maksimum termal akmlar (I
th
) veya ksa devre akm dinamik (I
dyn
)
dayanmlarna gre retilmitir. (Kk akm trafolar dnda kalan
tanmlamalarda, normal olarak dk gerilim tesisinde ar akm
koruma cihazlarnn toplam ksa devre ama zamann tanmas iin
akm trafolarnn, n ksmna montaj yaplr bu ar snmay da
bylelikle nler).
- Standart termal ksa devre dayanm iin = 100I
ATN1

- Giderek artan termal ksa devre dayanm iin
= 100I
ATN1
ile 1000I
ATN1

a) Standart termal ksa devre dayanm:
Termal ksa devre dayanml standart deerli akm trafolarn
kullanmak yksek gerilim sistemlerinin yksek ksa devre
kapasitelerinden dolay limitlidir. I
IN
hep kk deerli ise; bu

durumda aadaki tablodaki minimum primer akm deerlerindeki
I
IN
iin, standart termal ksa devre dayanmlar, pencere tipli akm
trafolarnda yeterli deerlerdir.
Tablo 9.39: Akm transformatrlerinin termik dayanmlar

b) Ksa devre termik dayanmnn arttrlmas
Aada belirtilen ihtiyalardan dolay ksa devre termik
dayanmnn arttrlmas gerekmektedir
- Bara tipi akm transformatrlerinde (buing tipi) sistem,
yksek kesme kapasitesine sahip olduunda ve hem kk
nominal primer akma sahip akm transformatrleri
kullanldnda ve hem de arza halinde ksa devre kesme
sresinin 1 saniyeden byk olduu yerlerde
- Pencere tipli akm transformatrlerinde yukardaki verilen
tablodaki deerlerden kk ise ve eer belirli artlarda

atrma sresi 1 saniyeden kk ise ksa devre dayanm
artrlmaldr.
9.26.3.2. Dinamik Ksa Devre Dayanm
Bara tipi akm transformatrleri yapl tipi itibariyla hemen hemen
tamamyla ksa devreye kar korumaldr. Zaten dinamik ksa devre
dayanm akm transformatrnun yap tarzna bal deildir.
Pencere tipi akm transformatrleri ise I
dyn
= 2.5 I
TH
dinamik ksa
devre akmna gre imal edilir.
9.26.4 Akm Transformatrlerinin Ksa Devre
Dayanmlarnn Belirlenmesi
Elektrik ebekelerinde jeneratrden uzak ksa devrede yaklak
olarak
K a K
I I I = =
' '
ve dolaysyla
a K
S S =
' '
, U
N
ebeke gerilimi
olmak zere

N
K
K
U
S
I
. 3
= darbe ksa devre akm
K K S
I I I . 5 , 2 . 8 , 1 . 2 ~ =
Akm transformatrlerinin termik ksa devre dayanm:
VDE 0414 e gre akm tranformatorunun zerinden gemesine
msaade edilen srekli ksa devre akm

|
|
.
|
\
|
+
=
f
t
I
I
TH
K
50
. 05 , 0
kullanlan frekans 50 Hz olduunda

t
I
I
TH
K
'
= Veya t I I
K TH
' = . dr.
Pratik kullanm amacyla t ama zaman 05 . 0
'
+ = t t yerine
kullanlr. Akm transformatrnun maksimum msaade edilen I
k

termik akm primer tnominal transformatr akmnn katlar olarak
verilir.
1
.
AT SI TH
I K I = ve ar akm faktr
1 AT
TH
SI
I
I
K =
Ksa devre dayanm veya ar akm faktr K
SI
verilen S
a
ebeke
kesme kapasitesi ve akm transformatrnn nominal primer akm
I
AT1
iin hesaplanabilir. Seilen akm transformatrnun ksa devre
dayanm faktr akm transformatrnun ksa devrenin termik
etkisine kar korumal olmas iin bu deerden byk olmaldr.
rnek:
Sistem verileri:
Nominal Gerilim: U
N
=20 kV
ebeke Kesme Kapasitesi: S
a
= 500 MVA
Kesici iin maks. msaade edilen kesme sresi t=1.5 s


ekil 9.263: rnee ait tek hat diyagram
Hesaplamalar:
Srekli ksa devre akm:
kA
kV
MVA
I
K
4 , 14
20 . 3
500
= =
Darbe ksa devre akm deeri:
kA kA x I
S
36 4 , 14 5 , 2 = =


9.27. Akm Transformatrlerinin Seiminde
Kullanlan Genel Pratik Kurallar ve
Bilgiler

9.27.1. Akm Transformatrlerinin Karaterize Edilmesi
evirme oran
1
2
2
1
N
N
I
I
n
AT
AT
= =
Akm transformatrnde bir veya birka primer sarg ve
sekonderinde bir veya birka sarg bulunabilir.
Akm transformatrnn sekonderi asla ak braklmamaldr. Zira
aksi takdirde ak devre olmas durumunda, hem insan hem de
cihazlar iin terminallerinde tehlikeli olacak ar gerilimler meydana
gelir.
9.27.2. IEC Standartlarna gre Primer Devre
Karakteristikleri
Nominal frekans 50Hz veya 60 Hz dir bundan baka frekans geerli
deildir.
9.27.2.1.Nominal primer devre gerilimi
ATP
U
Genel kural: Nominal akm transformatr gerilimi > Nominal tesis
gerilimi kuralna genellikle uyulur.
Genel olarak akm transformatrlerinin gerilimi tesis iletme gerilimi
U esas alnarak aada verilen diyagrama gre seilmelidir.


ekil 9.264: Akm transformatrlerinin nominal gerilim snrlar
9.27.2.2. Primer iletme akm ) (
ATP
I :
Tesisin primer iletme akm (rnein transformatr fideri) akm
transformatrnn ) (
PS
I primer akmna eittir.
S grnen g kVA
P
U primer iletme gerilimi kV
P aktif g kW
Q reaktif g kVAR
P
I primer iletme akm A


Olmak zere
Giri fideri
P
IP
U
S
I
. 3
=
Jeneratr fideri
P
G
GP
U
S
I
. 3
=
Transformatr fideri
P
T
TP
U
S
I
. 3
=

Motor fideri
q . . . 3 Cos U
P
I
P
M
MP
=
Kompanzasyon fideri
P
CP
U
Q
I
. 3
. 3 , 1
=
1,3 faktr harmoniklerden dolay s ykselmesini hesaba katmak
iin azaltma faktrdr.
rnek: Motor iin kullanlan termik koruma elemannn ayar
aralklar: 0,6 ile 1,2 .
2 AT
I arasndadr. Bu motoru korumak iin
gerekli ayar deerler,i motorun nominal akmna uygun ollmas
arttr.
Motorun nominal akm Amper I
MN
45 = olsun; buna gre gerekli
ayar deeri 45 A dir. Eer 100/A evirme orannda akm
transformatr kullanlrsa; 6 , 0 45 , 0
100
45
< = olacandan rle 45 A

deerini asla grmeyecektir ve akm transformatr sz konusu rle
iin uygun deildir.
75/5A akm transformatr kullanlrsa 6 , 0 6 , 0
75
45
= = olacaktr ve
rle bu deer de ayar edilebilecektir.
9.27.2.3. Akm transformatr nominal primer akm
Nominal standart deerler
10-12,5-15-20-30-40-50-60-75 ve bu deerlerin ondalkl katlardr.
Akma bal koruma cihazlar ve lde nominal primer akm iletme
akmnn 1,5 katn asla amamaldr. Koruma yapldnda seilen
nominal akmn hata halinde rlenin eik deeri ayarna ulat
kontrol edilmelidir.
Akm transformatr iin evre scaklnn 40
0
C deerini at
durumlarda akm transformatrnn nominal primer akm
PN
I
deeri, pano ile ilgili azalma faktr ile
PS
I iletme akmnn
arpmndan daha yksek olmaldr. Genel kural olarak azaltma
40
0
Cn zerindeki scaklklar da her bir derece iin %1 alnr.
Nominal termik ksa devre akm
TH
I
Nominal termik ksa devre akm 1 saniye sre iindeki akm
transformatrnn baland tesis blmnde meydana gelecek
maksimum kda devre akmnn RMS yani efektif deeridir.
Her bir akm transformatr primer devre boyunca akacak ksa
devre akm, hata yerinin efektif olarak beslemeden ayrlaca
sreye kadar, termik ve dinamik etkilerine dayankl olacaktr.


Eer ebeke ksa devre gc ) (MVA S
SC
olarak ifade edilirse akm
transformatrnn nominal termik ksa devre akm :
P
SC
TH
U
S
I
. 3
= eitlii ile elde edilen deerden byk olacaktr.
Akm transformatrnn tesis edildii panonun korumas sigorta ile
yaplmsa:
PN TH
I I . 80 = olacaktr.
Ar akm faktr, akm transformatrnn imalatnn kolay veya
zor olacan ve akm transformatrnun maliyetini belirler.
PN
TH
SI
I
sn I
K
1 .
= fadesiyle belirlenir.
Tablo 9.40: Ar akm faktrleri


9.27.3. IEC Standartlarna Gre Akm
Transformatrnn Sekonder Devre
Karakteristikleri.
9.27.3.1. Nominal sekonder akmlar
2 ATN
I
Genel olarak, akm transformatr ile balanaca cihaz yakn ise
A I
ATN
5
2
= ; akm transformatr ile balanaca cihaz uzak ise
A I
ATN
1
2
= olacaktr. Uzak mesafe uygulamalarnda 5A akm
trafosunda gerekli zelliklere ulamak iin akm transformatrnn
deerinin ve balant hatlarnn kesitlerinin ok byk seilmesini
gerektirmesinden dolay sz konusu durum iin uygulamaya izin
verilmez.
Doruluk Snf (cl)
- l devreleri iin cl=1
- Pano lm sistemleri iin cl=1
- Ar akm korumas iin cl=10P baz zamanlarda 5P
- Diferansiyel korumada cl=X
- Sfr bileen korumalarnda cl=5Pdir.
Koruma cihazlar yksek akm iletme deerlerinde altndan
hata akmnn akm transformatrnn sekonderindeki akm deeri,
bu eik deerinin stnde olmas gerekir. Bu alma artlar altnda
akm transformatrnun yksek deerlerde satre olmas
gerektiinden; Doruluk Snr Faktrnn *:ALF] ounlukla yksek
olmas gerekir.


l akm transformatrlerinde ise doruluun akm
transformatrnn nominal akm deeri civarlarnda gereklemesi
gerekir. Zira l cihazlar, koruma cihazlar kadar yksek akmlara
dayanamazlar. Bu alma tarznda akm transformatrleri en dk
emniyet faktrne *:SF] sahip olmal, yani akm transformatr
daha dk akm deerlerinde satre olmaldr.
9.27.3.2. Akm Transformatrnn Sekonder
Terminallerine Balanan Gerek G
Akm transformatrlerinin terminallerine balanan gerek g
balanan her bir cihazn ve bunlar akm transformatrne balayan
hatlarn g tketimlerinin toplamdr.
Bakr balant hatlarnn tketimi
) (
) (
. ) (
2
mm S
metre L
k VA S
L
=
Amper I k
Amper I k
ATN
ATN
1 0176 , 0
5 44 , 0
2
2
= =
= =

L balant hattnn hat uzunluu (metre)
S Balant hattnn kesiti (mm
2
)
l ve Koruma Cihazlarnn Tketimi
eitli cihazlara ait g tketim deerleri, bu cihazlar imal eden
imalatlarn teknik verileri haiz kataloglarndan alnr.
Nominal k gc
Yukarda belirlenen gerek gcn zerinde standartlarda belirlenen
nominal k gc seilir. Nominal k glerinin standart deerleri
2,5-5-10-15-30 VA

Emniyet faktr SF
Hata durumunda l ve koruma cihazlar emniyet faktr ile
tanmlanr. Emniyet faktrnn deeri, akm tketicisinin ksa zaman
akm dayanm ile belirlenir.
Emniyet faktr
PN
PL
I
I
SF = oran ile belirlenip, burada
PL
I
sekonder akmda %10 hata meydana geldiinde primer akmn
deeridir.
Bir ampermetre iin genellikle,
2
. 10
ATN
I ksa zaman akm
younluuna dayanm garanti edilir. Bu faktr, 5A akm deerindeki
cihaz iin 50A olmaldr.
Primerdeki hata durumunda cihazn hasar grmediinden emin
olmak gerekir. Bu durumda akm transformatr
2
. 10
ATN
I
deerinden nce satre olmaldr. 5 emniyet faktr uygundur.
Doruluk Snr Faktr *:ALF]
Koruma uygulamalarnda iki zorluk vardr. Bunlardan biri doruluk
snr faktr dieri doruluk snfdr.
ALF iin aada verilen ifadeler geerlidir
P CT
N CT
n al no r gerek
R R
R R
k ALF k ALF
+
+
= ). ( ) (
min
veya
R i
N i
n al no r gerek
P P
P P
k ALF k ALF
+
+
= ). ( ) (
min
olarak ifade edilir.


Burada
2
2
.
ATN CT i
I R P = Akm transformatrnun
N
I nominal akmnda
i kayplar
2
2
.
ATN N N
I R P = Akm transformatrn nominal gc
2
2
.
ATN P R
I R P = Akm transformatrnn I
N
nominal akmnda
gerek gc
R
CT
Akm transformatrnde I
N
nominal akmnda i
kayplara tekabl eden g
R
N
Nominal gce tekabul eden diren
R
P
Akm transformatrnn sekonderine balanan
rle veya l cihazlarna ait diren
P
R
<P
N
ise gerek ALF artar ; R
CT
kkse gerek ALF artar
ALF iin aada belirlenen deerler n grlr.
1.Sabit Zamanl Ar Akm Korumas
2
. 2
ATN
re
ATgerek
I
I
ALF >
re
I rlenin ayar eik deeri
2 ATN
I akm transformatrnun nominal sekonder akmdr.
ki eik deerini haiz rleler iin en yksek eik deeri gz nne
alnacaktr. Transformatr fiderleri iin genellikle ani yksek eik
deeri ayar
2
. 14
ATN
I dr ve bu durumda ALF>28 olacaktr. Motor

fiderleri iin genellikle yksek eik deeri maksimum
SN
I . 8 ve
ALF>16 olacaktr.

2. Ters Zamanl Ar Akm Korumas, Her durumda imalat
verilerine ba vurulacaktr. Bu tr koruma cihazlar iin, akm
transformatrleri, rleler iin, batan baa tm ama erileri iin,
ayar akmnn 10 katna kadar deeri almak gerekecektir.

re r gerek
I k ALF . 20 ) ( >
re
I rlenin ayar eik deeridir.

zel Durumlar
Maksimum ksa devre akmnn
re
I . 10 ye eit veya daha byk
olmas durumunda:
2
. 20 ) (
ATN
re
r gerek
I
I
k ALF > olmaldr.
Maksimum ksa devre akm
re
I . 10 dan kk olmas durumunda
ise:
2
. 2 ) (
ATN
Ksekonder
r gerek
I
I
k ALF
' '
> olmas yararldr.
Koruma cihaz kullanlan yksek ani eik deerine sahipse (bu asla
fiderler ve enerji girii iin deildir):

2
2
. 2 ) (
ATN
r
r gerek
I
I
k ALF > olmaldr.
2 r
I ani yksek ayar eik deeridir.

Diferansiyel Koruma
Bir ok diferansiyel koruma rlesi imalats Class X tavsiye eder.
Class X ) .( .
. r B CT f k
R R R I a V + + s eitlii ile verilir. Tam eitlik
rle imalatcs tarafndan verilir.

k
V gerilimin satre olmaya balad dirsek noktas
a asimetri katsays
CT
R sekonder sarglarda maksimum diren (ohm)
B
R balant hatlarnn gz direnci (ohm)
f
I akm transformatrnn korunacak blgenin dnda bir
hata iin sekonderi tarafndan grlen maksimum hata
akmdr ve
n
I
I
K
f
' '
= dr.

K
I ' '
primer ksa devre akm
n akm transformatrnun evirme orandr.

k
V deerinin belirlenmesi iin gereken
f
I deerleri
- Jeneratr iin
K
I ' ' biliniyorsa
n
I
I
K
f
' '
=
- Jeneratrn nominal akm
GN
I biliniyorsa
n
I
I
GN
f
. 7
=
- Jeneratrn nominal akm
GN
I bilinmiyorsa
Amper veya I
I I
CT ATN
CT ATN f
. 5 1
. 7
) ( 2
) ( 2
=
=

- Motorun yol verme akm
MS
I biliniyorsa
n
I
I
I I
K
f
MS K
' '
=
= ' '

- Motorun nominal akm
MN
I biliniyorsa
n
I
I
MN
f
. 7
=
- Motorun nominal akm
MN
I bilinmiyorsa
Amper veya I
I I
CT ATN
CT ATN f
. 5 1
. 7
) ( 2
) ( 2
=
=

- Transformatr btn durumlarda hata akm deerleri
) ( 2
. 20
CT ATN f
I I < olmaldr. Transformatrlere ait deerler,
tam olarak bilinmiyorsa
) ( 2
. 20
CT ATN f
I I =
- Bara korumas iin
n
I
I
TH
f
=

9.28. Uyum Akm Transformatrleri
Balanacak koruma veya ol cihaznn nominal akmna uyum
salamak amacyla kullanlan ve ana akm transformatrne
balanan akm transformatrleridir. Ana akm transformatrlerinin
ar yklenmesinden saknmak iin uyum akm transformatrlerinin
i kayplarnn ok kk olmas gerekir.

ekil 9.265: Uyum akm transformatrlerinin balant ekli


9.28.1. Ana Akm Transformatrnn Gerekli
Deerleri

Ana akm transformatr iin gerekli g ihtiyac
L E ZW HW
S S
I
I
S S + +
|
|
.
|
\
|
=
2
3
.
HW
S Ana akm transformatrnun gerekli g ihtiyac (VA)
ZW
S Uyum akm transformatrndan balant kayplar dahil
olmak zere ekilen sekonder g (VA)
L
S Ana ve uyum akm transformatrleri arasnda nominal
akmda balant kayplar (VA)
E
S Uyum akm transformatrnn nominal akmda i
kayplar (VA)
2
I Uyum akm transformatrnn primer akm (A)
3
I Uyum akm transformatrnn sekonder akm (A)


Akm transformatrlerinin tipleri

ekil 9.266: Toroidal akm transformatrleri

9.28.2. Toplama Akm Transformatrleri
Ayr k ve giri fiderlerinin ayn besleme fazndaki akmlarnn
toplanmas iin genellikle toplama akm transformatrleri kullanlr.
L1, L2, L3 fazlarndaki toplam akmlar ollmek istenirse, adet
toplama akm transformatr gereklidir. Branman devrelerinin ayn
faz, frekansdaki akmlarnn toplamn lmek iin genellikle toplama
veya ara akm transformatrleri kullanlr. Drtten fazla branman
devresinde veya ana akm transformatrlerinin deiik evirme
oranlarnda sekonder akmlarn toplanmas iin toplama akm
transformatrlerine daima ihtiya vardr.
e kadar branman devresinde ve ana akm transformatrlerinin
eit evrme oranlarnda ara akm transformatrleri kullanlr.
Toplama akm transformatrleri ona kadar primer sargya sahip
olurlar. Herbir primer sargy doru olarak dizayn etmak iin, ana
akm transformatrlerinin evirme oranlarnn ve devre
balantlarnn bilinmesi gerekmektedir.

ekil
9.267:
Toplama
akm
transformatrleri ( adet 5+5+1/5 primer sargl akm transformatrnn
ana akm transformatrlerine balants).

9.28.3. Ara Akm Transformatr
Ana akm transformatrlerinin ayn evirme oranlarna sahip olduu
yerlerde iki veya branman devresinin toplam akmlarini lmek
iin oto transformatr balantl ara akm transformatrleri
kullanlr.

ekil 9.268: Ara akm transformatrleri
Ara akm transformatr zellikle kk g tketimini haiz
devrelerde kullanlrlar.
Toprak Hatasnn Akm Transformatrleri Tarafndan Alglanmas
zolasyon hatas sonucu oluan faz-toprak hatas akm, akm
transformatrlerinin esitli tertipleri tesis edilerek salanr. Esas
olarak rezidel akmlarn alglanmas prensibine dayanr. Bu
lmeler, aada tabloda aklanan aktif iletkenlerin evresi
boyunca tesis edilen toroidal transformatrler ile dorudan rezidel
akmlarn llmesi veya her bir faz iin ayr akm transformatrleri
tesis ederek koruma cihaz tarafnda rezidel akmlarn
hesaplanmasyla dolayl olarak salanr. Toroidal transformatrlerle

yaplan lmeler, daha yksek doruluktadr. Dolayl lm sonucu,
faz toprak akm olumas durumunda; hatal fazdaki akm
transformatrnde oluan daha yksek satrasyon, lmenin
doruluunu azaltr.

Tablo 9.41: Faz toprak hatalar alglanmas iin akm transformatr
tertipleri -devam var!


Tablo 9.41(devam): Faz toprak hatalar alglanmas iin akm
transformatr tertipleri -


9.29. Gerilim Transformatrleri
Gerilim transformatr yksek ve orta gerilimli tesislerde l ve
koruma cihazlar iin gerekli, tehlikesiz ve primer gerilimle orantl
sekonder gerilimi salamak zere tesis edilen cihazlardr. Primer
sarg, manyetik ekirdek ve birka sekonder sargdan meydana gelir.
Bu ksmlar izole reineden yaplan kapal dzenek iindedir.
9.29.1.Karakteristikleri
Nominal gerilim faktr
Belirtilen doruluk tavsiyelerine ve s ykselmelerine uygun olan
transformatr iin maksimum gerilimi belirlemek zere nominal
primer gerilimle arplmas gereken faktrdr. ebeke topraklama
dzenlemesine uygun olarak gerilim transformatr hata ortadan
kalkncaya kadar gerekli sre iinde dayanmas gereken maksimum
gerilimdir.
Tablo 9.42 : Gerilim transformatrleri gerilim faktrleri


Genellikle gerilim transformatr imalatlar, faz-toprak bal
gerilim transformatrlerini 8 saat sre iinde 1,9 nominal gerilim
faktr ile; faz-faz bal gerilim transformatrlerini srekli ve 1,2
nominal gerilim faktrne uygun olarak imal ederler.
Nominal primer gerilim
PR
U
Dizayn ekline gore
Faz toprak balants iin:

Faz-faz balantlar iin:
Nominal Sekonder Gerilim
SR
U
Faz-faz balant iin 100 veya 110 volt
Faz-toprak balantl gerilim transformatrleri iin
3
100V

a) Faz-toprak gerilimleri b) Faz aras gerilimleri lmek iin

lmek iin faz ntr faz-ntr balant
balant
ekil 9.269: Faz-toprak balantl gerilim transformatrleri

ekil 9.270:Faz-faz gerilimleri lmek iin faz-faz bal gerilim
Transformatrleri

Nominal uzun sreli akm: Toprak hata alglama sargsnn uzun
sreli nominal akm dier sarglarn nominal ykleri ile yklenmesi
ile nominal gerilimin 1,9 kat gerilimde 10
0
Cyi amayan scaklk
farknda 4 veya 8 saat dayanabilecei akmdr.


Sekonder balant hatlarnda gerilim dm: Sekonder balant
hatlarnn seiminde u A gerilim dm, saya devrelerinde 0,1
Voltu ve l devrelerinde 0,5 Voltu amamaldr.
9.29.2. Gerilim Dm

( ) 100 .
. .
. . 2
%
2
2
N
N
U S
I L
u
_
= A ifadesiyle bulunabilir.
Bu ifadede
L Sekonder balantnn tek tarafl hat uzuznluu metre
N
I
2
Nominal sekonder akm Amper
S letken kesiti mm
2

_ Bakrn iletkenlii 57 metre/ohm.mm
2

N
U
2
Nominal sekonder gerilim Volt


Tablo 9.43: Gerilim transformatrne balanan cihazlarn g tketimleri
9.29.3. l Cihazlarnn G Tketimi
Aada verilen tablo u A gerilim dmn bakr iletkenin gidi
geli uzunluu, yani hat uzunluu 100 metre ve VA S
N
. 100 = ve
3
100
2
=
N
U de verilmitir

letken kesiti mm
2
u A (%) gerilim dm
2,5 4,2
4,0 2,6
6,0 1,75
10 1,05

rnein zm
metre L mm S Volt U VA S
N N
. 10 .... . 5 , 2 ..... .
3
100
..... . 100
2
2
= = = =
Amper
Volt
VA
U
S
I
N
N
N
. 3
. 100
3 . . 100
2
2
= = =
42 , 0 % 100 .
100 . 5 , 2 . 57
3 . 3 . 10 . 2
= = Au
3
100
n %0,42 si 0,24 Volttur.


9.30. Orta Gerilim Motor Korumas

9.30.1. 1500 BGden dk gte motorlar iin minimum
koruma

ekil 9.269:
Temel koruma (Zorunlu fazl ar akm)
27 Dk gerilim rlesi
50/51/50GS Ar yk, ksa devre ve standart toprak hata
rleleri


Opsiyonel (Tercihe bal) korumalar
38 Motor yata ar scaklk rlesi (RTD)
47 3-faz dk gerilim ve ters faz bileen rlesi (27 dk gerilim rlesi yerine)
(Bu rlenin kullanm iin ak ken veya yldz yldz bal gerilim transformatr gereklidir)
48 Ayarlanabilir zaman rlesi
49R Stator sargs ar scaklk rlesi
49S/50 Rotor hz azallma rlesi
60V Dengesiz gerilim rlesi (harmonik filtre gereklidir)
62 Yardmc zaman rlesi
9.30.2. 1500 BG ve daha yksek g deerlerinde
motorlar iin minimum koruma

ekil 9.270:

Temel (Zorunlu) korumalar
27 Dk gerilim
37 Dk akm
38 Motor yatak scakl (RTD)
46 Akm Dengesizlii
47 Gerilim faz kayb/bileen
48 Simetrili bileen rlesi
49R Stator sargs ar scaklk rlesi
49S Rotor blokaj
49/51 Ar yk
50GS/51GS tiroidal akm transformatr zerinden bal standart toprak
hata
51R Skma (motor alrken)
59 Ar gerilim
66 Baarl start
86 Kilitleme rlesi
87M Diferansiyel rle
86M Kilitleme yardmc rlesi

9.31. Fider Koruma

9.31.1. Standart yn eleman ile donatlmam
koruma devresi ve rezidel akma gre alan
toprak korumas durumunda:

ekil 9.271:

Temel (Zorunlu ) korumalar

50/51 faz ar akm ve ksa devre
51N zaman gecikmeli toprak hata
50N ani toprak hata


9.31.2. Standart yn eleman ile donatlmam
koruma devresi ve tiroidal toprak akm sensr
zerinden bal toprak hata korumas durumunda:

ekil 9.272:
50/51 faz ar akm ve ksa devre
50GS zaman gecikmeli toprak hata
51N ani toprak hata


9.31.3. Ynl rleler vastasyla fider koruma
durumunda:

ekil 9.273:
67 ynl ar akm rlesi
67N ynl toprak hata rlesi
79 tekrar kapama rlesi


9.32. Transformatr Korumas

9.32.1. Kk gte transformatrlerde koruma

ekil 9.274:
50 Ar akm veya ar yk korumas
51 Ksa devre korumas
50GS toprak hata korumas


9.32.2. Yksek gte transformatr korumas

ekil 9.275:


52 Ar akm veya ar yk korumas
53 Ksa devre korumas
50GS toprak hata korumas
63 Buccholz korumas (genileme tankl transformatrler iin ), ani

basn korumas (hermetik transformatrler iin), ar scaklk
korumas
87T Transformatr oransal diferansiyel korumas
86T Yardmc kilitleme rlesi
9.32.3. lave Transformatr Toprak Korumas

ekil 9.276:

Temel korumalar

51G Ar akm zaman korumas
87N Toprak diferansiyel korumas

9.33. Bara Korumas
9.33.1. Tek kaynak girili radyal konfigrasyon

ekil 9.277:
Temel korumalar

51 Faz ar akm korumas
51N Toprak hata rlesi


9.33.2. ki kaynak girili bara kuplaj kesicili sistem

ekil 9.278:
Temel korumalar



9.33.3. Tek veya ok kaynakl kuplaj kesicili veya
kesicisiz bara diferansiyel korumas

ekil 9.279:

Temel korumalar

87B Bara diferansiyel korumas


9.33.4. Birden fazla besleme kaynakl, kuplaj
kesicili, deiken evirme oranl akm
trasformatr ile gerekletirilen diferansiyel
koruma

ekil 9.280:

Temel korumalar

87B Bara diferansiyel korumas


9.33.5. Besleme sisteminden dorudan yaplan
giri korumas ( enerji retimi olmad durum)

ekil 9.281:

51 Faz ar akm rlesi

27 Dk gerilim korumas
59 Ar gerilim korumas
81L/H Frekans


9.33.6. Datm veya g transformatr zerinden
yaplan giri korumas ( enerji retimi olmad
durum)

ekil 9.282:

51 Faz ar akm koruma
51G1 Toprak ar akm
87B Bara diferansiyel korumasna balant
87T Transformatr diferansiyel korumasna balant

51G2 Toprak hata (transformatr sekonderi)
60V Dengesiz gerilim korumas
62 Yardmc zaman rlesi
9.33.7. Enerji retimli tek kaynakl giri
korumas

ekil 9.283:
51N Rezidel ar akm korumas
67 Ynl faz ar akm korumas

67N Ynl toprak ar akm korumas
87L Hat diferansiyel korumas
86L Kilitleme yardmc rlesi
85LM/TT Haberleme mnitr
9.35. Kontrol Ve zleme
Enerji kullanmnn garantilenmesi ve enerji giderlerinin azaltlmas
iin, endstriyel tesisler, elektrik ebekelerinin uygun bir ekilde
ynetilmesine ihtiya gsterirler.
Kontrol ve izleme sistemleri, aada aklanan otomatik
fonksiyonlar zerinden ebeke ynetiminin uygunluunu salarlar.
Otomatik fonksiyonlar:
- Besleme kaynann deitirilmesi
- Gzn tekrar kurulmas
- Yk atma /geri alma
- Zamana bal programlama ve tarife dzenleme
- Dahili jeneratrlerin dzenlenmesi ve ynetilmesi gibi
ilevleri ierir.
Bununla birlikte, ebekenin denetlenmesi, ekipmanlarn uzaktan
kontrol ve bakm planlamasnn gerekletirilmesi nerilir.

9.35.1.Elektrik enerjisinin datm kontrol ve
izleme sistemlerinin yararlar
Elektrik enerji datm ebekesi, iletmenin almas iin hayat bir
sistemdir ve mutlaka srekli izlenmeli ve ynetilmelidir. .
alan elektrik ebekesinin kontrolndeki zorluk:
- kullanmn gerek duyduu bilgilerin eitlii ve miktar
- elektrik ekipmanlarnn yerleimindeki dankllktan
kaynaklanmaktadr.
9.35.1.1. ebekenin kontrol ve izlenmesi
ebekenin uzaktan izlenmesi ve kontrol operatre:
- Elektrik tesisinin durumunun grlmesini,
- farkl lmlerin izlenmesini,
- ekipmanlarn uzaktan kontroln ve kumandasnn
gerekletirilmesini,
- Elektrik tesisinde meydana gelen herhangi bir olaydan
haberdar olmasn salar.
alan ebekede de tan ve mhadale hznn arttrlmas
Aadaki fonksiyonlarla alan bir ebekede tan ve mhadale hz
arttrlr. Bu fonksiyonlar:
- otomatik yk atma/geri alma ve besleme kayna deitirme
ynetimi ve sistemi,

- orta gerilim motorlarnn otomatik olarak tekrar
altlmasnn kontrol,
- dahili jeneratr gruplarnn ynetimi,
- ince ayar/tempo kaytlar,
- hata kayt sistemi trndeki ilevlerdir.
Enerji giderlerinin uygunluu
Enerji maliyetlerinin uygunluunu salayabilmek iin aadaki
fonksiyonlarn bulunmas gerekir:
- Uygun tarifenin belirlenmesi ve ynetimi,
- Zamana bal programlama,
- Dahili jeneratr gruplarnn ynetimi,
- Reaktif enerji kompanzasyonu,
- Enerji lm ve alt nitelerde enerji lm tr
ilevlerdir.
Bakm uygunluu
Anahtarlama sisteminin ama/kapama alma saylarnn kaytlarn
kullanarak ekipmanlarn iletme srelerini ele alarak bakm
uygunluu salanr.
9.35.2.Enerji Faturalarndan Tasarruf
Elektrik kullanmnda temel karakteristikleri ayn olan enerji temin
szlemeleri ile enerji satn alnr.

Enerji al tarifesi:
- Talep edilen g miktar, ne kadar az ise; deme de, o kadar
az olacaktr,
- kWh olarak aktif enerji tketimi maliyeti,
- talep edilen miktarn zerinde g kullanmnda cezal
demeler,
- kVarh olarak reaktif g tketiminin belirlenen deeri
amas durumunda cezal demeler ile karlalr.
Farkl enerji maliyet bileenleri, tarife periyotlarnda belirtildii
zere, yln belli aylar ya da gnn belli saatleri arasnda deiebilir.
Kontrol ve izleme sisteminin en nmeli ilevlerinden biri de, tesisi
tarife deiikliklerine uygun bir biimde doru dzgn
ynetebilmektir, bylelikle enerji maliyetleri azaltlabilecektir..
retim jeneratrlerinin geici veya srekli altrlmas
retim jeneratr gruplar tarafndan retilen enerjinin maliyetinin
genel ebekeden alnan enerji maliyetlerinden dk olmas
durumlarnda i retim jeneratr gruplarndan tesise enerji temin
edilmesi esastr. Belirli zamanlarda enerji reticileri ile yaplan
szlemede belirtilen talep gcnn almas gereken durumlarda
cezal demeye dmemek iin bu srelerde artan g talebi, i
retim jeneratr gruplarndan salanr.
Kontrol ve izleme sistemi:
- jeneratr gruplarndan ykn bir ksmnn veya tamamnn
teminin ekonomik fayda salamasn hesap eder

- kaynak deitirme sistemini otomatk olarak altrarak
beslemenn genel datm ebekesinden kararak i retim
jeneratr gruplar zerinden gereklemesini salar
- jeneratr gruplar tarafndan temin edilen aktif ve reaktif
gleri kontrol eder.
Szlemede kabul edilen talep deerinin korunmas
Cezal demeden korunmak iin mmkn olduu kadar genel
datm ebekesinden g teminini srasnda szleme g deerinin
almamasna dikkat edilmelidir.
Bu ise aadaki ilemleri gerekletirerek salanr:
- g miktarnn ykselmesi durumunda i retim jeneratr
gruplarnn altrlmas
- iletmenin almasnda nemli olmayan tketicilerin
devreden kartlmas (yk atma)
- kontrol ve izleme sistemleri otomatik yk atma
sistemini idare etmekle birlikte i retim jeneratr
gruplarn devreye sokarak szleme gcnn
almamasn salar.
Enerji giderleri esas alnarak tketimin ynetilmesi
Belirli endstriyel iletmeler vardiya usul alr. Enerji giderleri,
gnn belirli zamanlarna uygun olarak deiiyorsa, Bu proseslerin
ilgili enerji maliyetleri en dk tarife fiyatlar periyotlarnda
altrlarak azaltlabilir. Bu ise tarife ynetimi olarak adlandrlr.
Kontrol ve izleme sisteminin fonksiyonlar tarife ynetimini salar.

Reaktif enerji kompanzasyonu
Kompanzasyon sistemi sahada:
- Kulanmdaki reaktif enerjiden dolay cezal demeyi
nlemek
- maliyetleri snrlamak, g kayplarn azaltmak ve
kapasitrleri tesis ederek gerilim kmelerini nlemek iin
tesis edilirler.
Bunu ise:
- Kapasitrlerin tesisi
- Jeneratr gruplar tarafndan reaktif beslemenin artrlmas
salanarak gerekletirilir.
Kontrol ve izleme sistemi kapasitrlerin kontroln ve jeneratr
gruplarnn reaktif beslemelerini ynetir.
Enerjinin tali panolarda llmesi
Tali lmler, belirlenen retim nitesindeki, atlyedeki veya aktif
olan bir blmdeki enerji tketiminin llmesini ve bu
blmlerdeki enerji giderlerini belirlemek iin kullanlr. lmler
aktif ve reaktif enerji tketimi olarak yaplr. Tali enerji lm,
kontrol ve izleme sisteminin bir fonksiyonudur.
9.35.3. Enerji Elde Edilebilirlii
Enerjinin elde edilebilirlii firmalar iin esas tekil eder. Aada
aklanan kontrol ve izleme fonksiyonlar bu maksatlar salar:
- Hatal beslemeden art veya yedek beslemeye gei,

- Otomatik gz beslemesinin tekrar kurulmas,
- Kullanlan g deerlerinin almasn nlemek zere
yklenme ynetimi,
- letme hatalarn nlemek iin ama/kapama cihazlarnn
karlkl atrmas ve kilitlenmesi,
- Enerji kalitesinin izlenmesi.
Enerji elde edilebilirliine katk salayan kontrol ve izleme sistemleri
iletmelerde nemli bir yer tutar.
Hatal beslemeden art (veya yedek) beslemeye gei
Srekli olarak beslemesi ve enerji kesintisine tahamml olmayan
ykler iin besleme sistemleri art veya yedek besleme sistemlerine
sahip olmaldr.
Kontrol ve izleme sistemleri, hatal beslemeden art beslemeye
geii otomatik olarak salar.
Bu kendiliinden otomatik iletme zellikle:
- Kuplaj kesicisiz geii veya kaynak deitirmey yar yarya,
- Kuplaj kesicisi ile kaynak deitirmeyi 2/3 orannda,
- Gzn tekrar kurulmasn kapsar.
ebeke yk ynetimi
Kullanmdaki ebekelerin ayrlmasnda :

- Jeneratrn devreye girmesi ile ykte bir fazlalk ortaya
kar, bu yklerin devre d edilmesi gerekir.
- Beslemenin kesilmesinden sonra, istenmeyen gerilim ve
frekans oynamalarnn nne gemek iin ykler kademeli
olarak devreye alnr.
retim jeneratrleri almaya balar balamaz, elektrik
sistemindeki hata (ebeke stabilitesizliine) ortaya kar ve sonu
olarak i retim devre d olur. Kontrol ve izleme sistemi, duruma
uygun olarak yk atma ve almay otomatik olarak salamaldr.
Bylece
- retim kapasitesini aan tketim nlenir.
- hata artlar altnda dinamik stabilite ve ebeke stablitesi
korunur.
- enerji kesilmesinden sonra kademeli olarak yklenme
salanr.
Kesiciler ve ayrclar arasndaki kilitlemeler.
Kesiciler ve ayrclar arasndaki kilitlemeler, elektrik hatalarna yol
aabilecek iletme hatalarn nler. Kontrol ve izleme sistemi,
kesiciler ve ayrclar arasndaki kilitlemelerin koordinasyonunu
salar.
Kesiciler arasndaki atrmalar
Kesiciler arasndaki karlkl atrmalar ebeke iletmesine zararl
olabilecek yaplanmaya veya konfigrasyona engel olur.

rnein transformatrn st ve alt tarafndaki kesiciler; Kontrol ve
izleme sistemleri, kesiciler arasndaki karlkl atrmalar kontrol
eder.
Topraklama transformatrnde balant deiiklii
Herbirine topraklama transformatr tesis edilen kuplaj kesicili iki
bara sistemli ebekede bu durum gz nne alnmaldr. ki bara
birbirine bir akm transformatr ile balanmal dieri devre d
edilmelidir. Kontrol ve izleme sistemi, iki bara sistemi, birbiri ile
balandnda; sadece bir topraklama transformatrnn gerekli
otomatik kontrolle devrede olmasn salar.
Enerji kalitesinin kontrol
Yklerin uygun fonksiyonlar salamas ve uygun performansta
almas ve elektrik cihazlarnn uzun alma mrne sahip olmas
asndan enerji teminindeki kalite, olaan st derecede nemlidir.
Tesis lmleri zerindeki farkl noktalar:
- harmonik akmlar ve gerilimler,
- g faktr,
- gerilim dengesizlii
- tepe faktr (RMS deerlerle tepe deerler arasndaki oran)
gibi unsurlardr.
Periyodik raporlarn hazrlanmas ve deerlendirilmesi problemlerin
analizini ve zm getirici tedbirlerin alnmasna imkan salar.
Kontrol ve izleme sistemleri, enerji kalitesinin srekliliini salar .

9.35.4.Zamana Bal Programlama
Belirli tketicilerin prosesleri, tayin edilen periyotlarn sresinde
alma yaparlar. Bunlarn ON/OFF kontrol zamana bal olarak
yaplr. Zamana bal programlama da, kontrol ve izleme sistemi
vastasyla ynetilir.
9.35.5. retim Jeneratr Gruplarnn Kontrol
retim jeneratr gruplarnn genel kullanm sistemine
balanmas veya sistemden ayrlmas mutlaka kontrol edilmelidir.
Jeneratr grubu/gruplarnn genel kullanm ebekesinden ayr
almas
Aktif ve reaktif gler yk ve frekans tarafndan belirlenir ve gerilim
regle edilmelidir.
Jeneratr grup/gruplarnn genel kullanm ebekesine bal olarak
almas
Besleme frekans ve gerilimi genel kullanm ebekesi tarafndan
uygulanr.
Bu durumda imkan ortaya kar:
1. imkan
Aktif ve reaktif gler, n ayar deerlerine gre regle edilen
jeneratr grup/gruplar tarafndan her hangi bir yk deiiminde
genel elektrik ebekesinden karlanr.
2. imkan
Aktif ve reaktif gler, ayarlanan deere kadar genel ebeke
tarafndan yklenir ve belirli bir deeri, yani szleme gcn

amas durumunda aan ksm jeneratr gruplar tarafndan
karlanr.
3. imkan
Aktif ve reaktif gler n ayar deerlerine kadar jeneratr
grup/gruplar tarafndan karlanr; ayarlanan deerin stnde
yklenme miktar ise genel enerji kullanm ebekesinden karlanr.
Senkronizasyon sistemi, her bir jeneratr veya jeneratr gruplar ve
kullanm ebekesi arasnda tesis edilmelidir. Kontrol ve izleme
sistemi, i retim jeneratr gruplarnn almasn kontrol eder.
9.35.6. ebeke Bakm Aralar
nce ayar kaytlar (fine time stamping) ile hata kaytlar, ebeke
bakm aralar iin iki nemli fonksiyondur. Bu kaytlar, ebekenin
mevcut durumunun iyi anlalmasn ve uygulamalarn yakndan
takibini salar. nce ayar kaytlar, uyar alarmlarn ve belli kesinlik
dilimleri iinde anahtarlama uygulamalarn bir kronoloji iinde
tutar, bylece bir hatann izlenmesine olanak salar.
Hata kaytlar, mesela ar gerilim ykselmesi vb gibi belirli bir olay
ortaya ktnda, voltaj ya da akm deerleri gibi analog deerlerin
deimesine olanak tanr. Kontrol ve izleme bu anahtar deerlerin
ynetimi ile yaplabilmektedir.
9.35.7. Datm ebekesi Kontrol Sistemi
Elektrik ebekesinin kontrol, bilgisayarl otomatik sistem tarafndan
gerekletirilir. Bu ise ebekenin izlenmesini ve iletmenin uzaktan
kontrol edilmesini salar. Bu durum operatre ilerinde kolaylk ve
yardm salar; bylece retimin ve emniyetin mkemmeletirilmesi
salanr.

9.35.8. Bakm Ekipmanlarnn Uygunluu
Ekipmanlarn iletme saatlerini, ama kapama ilem saylarn kayt
altna alarak, ekipman bakmnda uygunluk salanr ve operatrn
mdahalesi azalr.


9.36. Elektrik ebekesindeki Fonksiyonlarn
Tanmlar

Bu blmde, elektrik ebekesini altrmakta olan operatrlerin
kontrol ve izleme amal otomatik sistemin fonksiyonlar
zetlenecektir.
9.36.1. Otomatik Balant Deitirme
Beslemenin kesilmesinin kritik olduu datm panolar genellikle 2
veya 3 kaynak tarafndan beslenir. retim jeneratr grup/gruplar
bu kaynaklardan birisidir. Otomatik balant deitirme panolardaki
ama/kapama giri cihazlarn kontrol eder.
Otomatik kaynak deitirmenin amalar:
- enerji elde edilebilirliini dzeltmek, gelitirmek;
Beslemede hata olutuunda art veya yedek besleme ile
deitirmek.
- Daha ekonomik kaynaktan panolarn beslenmesini
salayarak maliyet tasarrufu salamak
- Normal beslemenin bakm iin uygun durumlar salamak .
Kaynak deitirme srasnda ayrlan kaynak ve balanan kaynak,
paralel olarak yk beslemiyorsa kaynak deitirmede ksa sreli bir
kesinti meydana gelir ve yk ksa bir sure ile enerjisiz kalr. Kaynak
deitirme srasnda parallel olarak iki besleme varsa kesintisiz
kaynak deitirme gerekleir. Ancak bu durumda kaynaklar,
senkron olmaldr.


Balant deitirmede kontrol ve izleme sisteminin rol
Kaynak deitirme olmadan nce kontrol ve izleme sistemi gerekli
iletme artlarn ncelikle mutlaka analiz etmelidir. Bu iletme
artlar:
- Ayrc cihazlarn doru konumda olmas; rnein tm
ayrclar kapal kesiciler almaya hazr.
- Gerilimin doru olmas; enerjinin ayn retim kaynandan
gelen beslemenin balanmas durumudur.
- Gerilim ve frekansn doru olmas; i retim jeneratr
grubunun kuplaj kesicisiz kaynak deitirme durumudur.
- Gerilim, frekans, fazn doru olmas; farkl retim
kaynaklarndan gelen beslemelerin kuplaj kesicileri ile
birbirleriyle balanma durumu.
- Gerilimin olmay; alt taraftaki hatann amas sonucunda
meydana gelmez (ayrca art besleme hatay tekrar
besleyecektir).
- Motorlarn bal olduu busbarlar zerindeki remenans gerilimi
verilen eik deerinin altndadr; Gerekte beslemenin almasn
takiben motorlar, ak tamamen bitinceye kadar remenans gerilimi
srdrrler. Motor daha durmadan beslemenin tekrar dnmesi
durumunda remenans gerilimle faz gerilimi zt ynde olmasndan
dolay, motorun zarar grebilecei transiyen elektriksel ve
mekanik davranlar tahrik edilir. Ksa sreli kaynak deitirme
durumunda, kontrol ve izleme sistemi nceden belirlenen
(nominal gerilimin %20si kadar) eik deerinin altnda remenans
busbar geriliminde tekrar balanmay engeller. Minimum

remenans gerilim korumasnn (ANSI 27R) bulunduu yerde
tekrar balant dorudan dijital k snyali zerinden salanr.
Kontrol ve izleme sistemleri otomatik olarak yk atma ve tekrar yk
almay ynetmelidir ve motorun tekrar devreye alnmas, uygulanan
kaynak deitiricinin tipine uyarlanmaldr.
Ksa sreli kesilmeli kaynak deitiricilerde kontrol ve izleme sistemi
performans 400mili saniyeden daha az sreli besleme kaybna
neden olacak ekilde olmaldr.
Yarm kaynak deitiricinin aklamas (kuplaj kesicisiz)

kaynak deitirici prensibi ekil 9.284de verilen basitletirilmi
diyagramda gsterilmitir.

ekil 9.284: 1/2 kaynak deitiricinin basitletirilmi diyagram

Normal iletmede ana baralar, sadece bir kaynak tarafndan
beslenir.
1/2 balant deiikliinin sras
Busbarlarn biri art olarak enerji kaybna urayan kayna besler
ekil 9.285.

Figure 9.285: 1/2 balant deitirme sras
2/3 balant deiikliinin sras (Kuplaj kesicili)
2/3 balant deiikliinin prensibi ekil 9.286daki basitletirimi
diyagramda gsterilmektedir.
ekil 9.287: 2/3c balant deitirme
sisteminin basitletirlmi diyagram
Normal iletmede kuplaj kesicisi
aktr. Herbir besleme kayna
kendine ait busbar blmn
enerjilendirir.


2/3c kaynak deitirmenin sras
Enerjinin kesilmesi durumunda kuplaj kesicisi kapanr ve dier
kaynak tm beslemeyi zerine alr. ekil 9.288.

ekil: 9.288: 2/3c kaynak deitirmenin sras
Dier otomatik kaynak deitirme sistemleri
Daha karmak elektrik konfigrasyonlarna gre kaynak deitirme
sistemleri vardr. rnein:
- kaynan bir busbar besledii kuplaj kesicisiz
konfigrasyon
- her bir besleme ve her bir k fideri zerinde iki ayrc ve
bir kesici bulunan ift busbar konfigrasyonu
- her bir besleme ve k fideri zerinde iki ayrc ve bir
kesici bulunan birbiri ile bal ift busbar konfigrasyonu
(baknz ebeke konfigrasyonlar).


retim jeneratrleriyle balant deiiklii (1/2; 2/3c veya
dier balant tipleri )
Drt balant deitirme imkan vardr:
- ksa sre kesilmeli balant deiiklii; ykn enerjisi
jeneratr beslemeye girmeden nce kesilir. Jeneratrler
kademeli olarak ykleri enerjilendirir.
- Gelitirilmi kesintisiz balant deiiklii; kullanm
ebekesi ve i retim jeneratr gruplar paralel olarak
balanrlar. Jeneratr yk alacak hale gelince kullanm
ebekesi devre d edilir.
- Ani kesintisiz balant deiiklii; jeneratrler paralel
baland ebeke ile birlikte hattaki yk tamaya balar
balamaz, kullanm ebekesi ayrlr. Jeneratr gruplar
kapasitesine gre ani olarak ykleri beslemeye balar.
- Jeneratr gruplar ve kullanm ebekesi parallel olarak
srekli altnda balant deiiklii; bu durumda
jeneratr gruplar ya enerji ihtiyacnn bir blmn
besleyecek veya kullanm ebekesine enerji verecektir.
Kullanm ebekesi ile i retim jeneratrlerinin paralel alma
durumuna getirilmesi iin senkronlama tesisinin kurulmasn
gerektirir. Ayrca hzl alan ayrma sistemlerinin kurulmas
gerekmektedir.
Senkronizasyon sistemi, frekans ve gerilimi otomatik olarak
dzenleyen sistemdir. Bu sistem, gerekli senkronizasyon artlar
salandnda parallel balanmay gerekletirir.

9.36.2 Orta Gerilim Gznn Tekil Edilmesi
Bir OG gz busbarlar tarafndan beslenen gz eklinde bal birka
tali istasyondan meydana gelir. (ekil 9.289).

ekil 9.289: Orta Gerrilim Gz - MV loop
Sekonder tali istasyonlar, anahtarlarla ve kesicilerle donatlmtr.

Tali istasyonlarn anahtarlarla donatlmas durumu
Normal iletmede gz aktr. ekil 9.289da gzn B6 noktasnda
ak olduu varsayalm. Gzn ana klarnda bulunan A1 ve B1
kesicileri, ar akm koruma ile donatlmtr. Faz aras ve faz toprak
hata alglayclar her bir anahtarlama yerinde tesis edilmitir. Bunlar
hata akmnn geiini gsterirler.
Otomatik gz kurma fonksiyonu, gzde hatann oluumundan sonra
beslemenin tekrar kurulmasn salar. Bu ise:
- hatal blm ayrarak
- tali istasyonlarn tamamnn enerjilendirilendirilmesi ve
gzn tekrar kurulmasyla salanr. Ee hata istasyonu, ana
besleme busbarlarnda ise; sz konusu istasyon, hata
giderilinceye kadar enerjilendirilemez.
rnek ekil 9.289daki diyagramda yerinde hata olutuunda
- A1deki ar akm korumas hatay ve A1deki kesiciyi
atrr.
- A2 ve A3deki hata alglayclar, hata akmnn getiini
gsterir. Dier alglayclar bir bildirim almazlar. Hata yeri
belirlenir. Otomatik gz kurucusu A3 ve A4 anahtarlarn
aarak hata blgesini ayrr.
- Sistem B6 anahtar ve A1 kesicisi kapanarak birer birer tali
istasyonlar devreye alnr.
Hatal kablo tamir edildikten sonra B6 anahtarn aarak normal
iletme durumuna getirilir. Kontrol ve izleme sistem performans

anahtar alma sreleri dahil gz tekrar kurmas 10 saniyeden
daha az sredir.
Kesicilerle donatlan tali istasyonlardaki durum
Normal iletme artlar altnda gz kapaldr. Eer gz hatas
meydana gelirse, seici koruma sistemi, hatal blm otomatik
olarak ayrr. Bylece otomatik olarak gzn tekrar kurulmasna
gerek kalmaz.
9.36.3. Yk Atma
Yk atma fonksiyonunun ayarlanmas, atlmas gereken yklerin
belirlenmesi iin sistemin yaplandrlmas aada aklanan kriterler
dorultusunda yaplandrlmas gerekir.
Parametre ayar
Parametre ayarlar aadaki kolaylklar salar:
- atlacak yklerin seimini
- atlabilen yklerdeki artlarn belirlenmesini gibi...

Her bir yk iin operatrn dikkat edecei ncelikler vardr:
- atlan ykn ncelii; rnein birinci seviye ncelikli ykler
srekli enerjili kalrlar. N seviyeli yk en nce atlacak
yktr. kinci seviye yk, en son atlacak yktr.
- beslemeden ayrlan ykn maksimum ayrlabilme sresi;

- Minimum restorasyon sresi; ncelikle atlacak ykler
haricinde bir yk devreye alnr ve srasyla dier ykler
uygun olan en ksa zaman aralklarnda devreye alnr.
- ncelik seviyesi artlar belirlenir; rnein gece yars
belirlenen yk devreden kartlr ancak gndz saatlerinde
tekrar devreye alnr.
Yk atma ve restorasyonun gerekletirilmesi
Kontrol ve izleme sistemi, yk atma/alma ilemini operatr
tarafndan ayarlanan parametrelere gre kontrol eder ve
gerekletirir. Atlacak ve alnacak ykler, sistemin belirledii
hiyeari tarafndan ynetilir.
Atlacak yklerin seimi: n seviyedeki ykler bire birer atlr ve eer
yk atma ihtiyac n seviyede olmazsa, n-1 seviyedeki ykler
almaya devam eder. Birinci seviyedeki ykler asla devreden
karlmaz.
Devreye geri alnacak yklerin seimi: en yksek balangtan
itibaren en son devreden karlan ncelikli ykler ilk olarak tekrar
devreye alnrlar. Eer bu seviyeye ait ykler tarafndan alnmasnn
imkan yoksa sonraki seviyedeki yk devreye alnr.
Her hangi bir durumda bu ilemi salamak zere gecikmeli tip
mekanizma kontol ve izleme sistemi ile entegre edilir.
9.36.3.1. Yk atmada tarife ynetimi
Tarife gerekliliklerinin gz nne alnd yk atma, ilemi yk
gerekliliklerini karlayacak kapasitede i retim jeneratrlerinin
olmad kabul edilerek kurulur.


Kontrol ve izleme sistemi mutlaka:
- kalc olarak abonelik szlemesinde belirlenen g talebini
amayacak ekilde enerji tketim miktarn deerlendirmeli
ve gerekli uyumu ve ilemi yapmal,
- bu deeri esas alarak yk atma/tekrar devreye alma ilemini
belirlemeli,
- yk atma /alma ileminin uygunluunu kontrol etmelidir.
9.36.3.2. Transformatr ar yk koruma iin yk atma
Transformatr ksa periyotlarda ar yklenebilir. Standart IEC 354
standart aada belirlenen ar yklere izin vermitir.
2 S
n
( S
n
< 2500 kVA)glerdeki daitim transformatrleri
1,8 S
n
( S
n
s 100 MVA) orta glerdeki g transformatrleri
1,5 S
n
( S
n
> 100 MVA) yksek gdeki g transformatrleri
S
n
:transformatrn nominal gcn gsterir.

Bu ar yklere birka dakikalk zaman periyotlar iin izin verilir. Bir
ar yk durumunda transformatrlerde zaman kstlamas yoktur.
Ksa devre akmlar gibi ok yksek akmlarda transformatr ar
akm koruma cihazlar tarafndan korunur.
Kontrol ve izleme sistemleri:
- ar yklenme durumunda atlmas gereken yk belirler.
- yk atma ilemini kontrol eder.

- tekrar balanacak yk belirler.
- toparlanma ilemini izler kontrol eder.
Yk atmann kumandas termal propun alarm eii veya termal
ar yk korumasnn alarm eik deeri tarafndan verilir. Yk
atma g deeri tketilen g ile transformatr nominal gc
arasnda farkl bir deerdir. Verilen periyottan sonra
transformatr zaman sabiti ve iletme artlar nominal g ile
g tketimi arasnda deien yk alma veya restorasyon
ilemi balar. Termal ar akm korumasnn eik deerine
bal olarak yk atma belirli zaman periyotlarnda
gerekleebilir.
ki transformatrn paralel alma durumu
Ykteki beklenmedik deiiklikler, transformatr tarafndan tolere
edilebilirse, hatadan dolay transformatrn birinin devreden
kmas durumunda ani yk atmann olmas gerekli deildir. Geride
kalan transformatr, tm yk beslemeye devam eder.
Gerektiinde transformatrn ar yk korumasndan gelen bilgiye
ve gerekleen tketime bal olarak yk atma gerekletirilecektir.
9.36.3.3. retim jeneratr gruplarnn korunmas iin
yk atma
tip uygunsuz durumda yk atmann tahrik edilmesi bir
gerekliliktir.
Ar yk:
Bu durum retim kapasitesindeki g iin yk talebinin yava
artmas sonucu ortaya kar.

- atlmas gereken g deerini hesaplar,
- jeneratr korumas harekete gemeden nce yk atmay
gerekletirirler.
retim kapasitesindeki d: (genel kullanm ebekesinden
iletmenin ayrlmas) veya genel kullanm ebekesinde g
kayb:
Bu jeneratrn veya srcnn kaybolmas durumunda
meydana gelir. Yk atma kabul edilebilir snrlar ierisinde
frekansn ve gerilimin srdrlebilmesi ve koruma sisteminin
jeneratr grubunu servis d olmasn nlemek iin yk atmann
mutlaka ve hzl bir ekilde gerekletirilmesi gerekir.
Kontrol ve izleme sistemi :
- gerekli atlacak gcn deerini hesap eder,
- kabul edilebilir snrlar iinde gerilimin ve frekansn kalmas
iin yeterli seviyede yk atma ilemini gerekletirir.
Elektriksel olaylar:
- saha iindeki ksa devreler
- sahaya yakn enerji al noktasna yakn genel kullanm
ebekesindeki ksa devreler.
- alan dner maknalar etkileyecek ekilde yksek deerde
gerilim kmeleri gibi olaylardr.

ebeke stabilitesini srdrebilmek iin hzl yk atma: dinamik
stabilite analizi ebeke stablitesini srdrebilmek iin hangi yklerin
atlacan belirler.
- hangi yklerin kesinlikle atlmas gerektiini belirlemek
zere,
- ebeke stabilitesini srdrmeyi salayacak gerekli zaman
ierisinde yk atma ilemini salar.
Yk restorasyonu, yk toparlanmas: ebeke devam eden yk atma
ileminden sonra stabil hale geer gemez ve elde edilen g, yk
tarafndan belirlenen gten fazla olduunda, toparlanma ilemi
mmkn olur. Yk restorasyonu, jeneratr yksek deerde yk
darbeklerini tolere edemedii durumlarda kademeli olarak
uygulanmaldr. Stabilite analizi, jeneratr grubunun kaldrabilecei
restorasyon yk kademelerinin belirlenmesine imkan salar.
Motorlarn durumu: beslemenin kesilmesini takiben, motorlar
manyetik ak tkeninceye kadar remenans gerilimini srdrrler.
Besleme kaynann hzl balants karlkl faz gerilimlerinin
birlemesine yol aar Sonuta elektriksel ve mekanik transiyenler
motorlarn kolayca hasarlanmasna neden olurlar. Yk atma olaynn
gereklemesinden hemen sonra kontrol ve izleme sistemi
motordaki ak ortadan kalkncaya kadar restorasyon ilemini
engeller. Motor gerilimi %20 azaldnda motor otomatik olarak
devre d braklr ve duruncaya kadar devreye alnamaz. Minimum
remenas gerilimi, koruma sisteminin (ANSI 27R) tekrar balant
koruma dijital k sinyal zerinden salanr.


- restore edilebilen gcn belirlenmesi,
- yk restorasyon kademelerinin belirlenmesi,
- tekrar beslenen baralar zerinde motorlardan dolay
remenans gerilimin incelenmesi,
- ykn restorasyonu iin gerekli kademelerin
gerekletirilmesini salamaldr.
Zaman snrlamalar: verilen ar yk artlar nisbeten yava geliir;
ar yk oluumu ile ilgili yk atlmas ileminin hzl olmasna gerek
yoktur; sistemin karlayabilecei kapasiteye uygun belirli bir srenin
(birka on saniye veya birka dakika) gemesine izin verilir.
Dier taraftan, stabilite aratrmalar sonucunda ebekenin
stabilitesini srdrebilmek iin hata durumu ortaya kmas
durumunda yk atmann hzl olmasn gerektiren durumlar
grlebilir. Bu durumda yk atma sresi bir ka yz saniyeyi
amamaldr.
9.36.4. Transformatrn Sral Olarak
Yklenmesi
Transformatrn enerjilenmesi ile birlikte bir ka on saniye sre
iinde nominal akmn 10-15 kat byklnde bir taransiyen akm
geer. Bu nedenden dolay, transformatrn tm blmlerinin ayn
anda enerjilenmesi transformatrn koruyan cihazlarn gereksiz
atrmasna yol aabilir.


Bunu nlemek iin, kontrol ve izleme sistemi g teminini
tutabilmek iin transformatrleri srayla enerjilendirir. Kademeli
olarak tekrar enerjilendirmede aadaki ilemleri dikkate almak
gereklidir:
- yk restorasyonu
- kaynak deitirme
- gzn tekrar kurulmas
- tesisin tm blmlerinin enerjilendirilmesi...
9.36.5.Anahtar ve ayrma cihazlar arasndaki
kilitleme ilemleri
Elektrik hatasnn olumas esnasnda kontrol ve izleme sistemi
herhangi bir operatrn mdahalesi gerekmeden gerekli tm ilemi
yapmal ve bu gibi durumlarda operatrn mdahalesini
nlemelidir. Bu gibi nleme durumunda gerekli mesaj kontrol
istasyonunda oluturulur.
rnek
ekil 9.290: Kesiciler
arasnda kilitleme
Kaynak 1 ve 2 tamamen
ayr besleme yapar. Her
iki transformatr
zerinden besleme
yapldnda, eer CB1
kesicisi kapal ise; CB2
nin kapatlmas nlenir.

9.36.6.Anahtarlama cihazlarnn karlkl
atrmalar
Kontrol ve izleme sistemi transformatrn st ve alt taraflarnda
bulunan anahtarlama cihazlarnn birbirlerine gre atrmalarn
salamaldr.

ekil 9.291: Transformatrn alt ve st taraflarndaki atrma cihazlarnn
birbirleri arasndaki atrma ilemleri; genelde, koruma sistemi
tarafnda hata alglandnda dorudan her iki kesici birden alr.
Operatr tarafndan veya koruma cihaz tarafndan st tarafta
bulunan kesici atrldnda kontrol ve izleme sistemi alt taraftaki
kesiciyi atrr. lave olarak, alt taraftaki kesicinin kapanmasna eer
st taraftaki kesici aksa izin verilmez.


9.36.7.Topraklama transformatrnn balant
deiiklii
ekil 9.292deki kuplajl iki busbar gz nne alnrsa, burada her bir
busbar iin ayr ayr iki topraklama transformatr tesis edilmitir.
ki busbar birbiri ile balandnda, muhtemel toprak hatas akmn
iki katna karmaktan saknmak iin sadece iki topraklama
transformatrlerindan birisi serviste braklr; dieri devre d edilir.
Kuplaj kesicisi kapandktan sonra, kontrol ve izleme sistemi iki
topraklama transformatrnden birisini mutlaka devre d
etmelidir.

ekil 9.292: kuplajl iki busbar zerindeki iki topraklama
transformatrnn anahtarlanmas

9.36.8.Reaktif enerji kompanzasyonu
Kontrol ve izleme sistemi farkl besleme konfigrasyonlarnda reaktif
g dzenlemesini gerekletirmelidir.
ebekenin sadece genel kullanm ve datm sisteminden
beslenmesi
Kademeli anahtarlama yaplan sistem kontrolleri reaktif enerjiden
dolay datmn istenmeyen tketim giderlerinin altnda olmasn
salayacak ekilde kapasitr gruplarn otomatik olarak devreye
sokup karacaktr.
ebekenin i retim jeneratr gruplarnn genel datm ebekesine
balanarak beslenmesi
Reaktif g kapasitrlerden ve jeneratrlerden salanr.
Jeneratrlerin stabilitesi reaktif g ile beslendiinde dzelir. Sonu
olarak reaktif gcn bir blm jeneratrler tarafndan salanr,
kalan ksm ise bal olan kapasitrler tarafndan salanr. Ancak
ykte azalma grldnde ve yk kaybnda, kapasitrlerin servis
d edilmesi jeneratrde stabilitesizlii nlemek iin mecburidir.
Sistem reaktif enerji tketiminden dolay cezal faturadan korunmak
iin jeneratr tarafndan salanan reaktif enerjiyi kontrol eder.
retim jeneratr gruplar tarafndan ebekenin beslenmesi
Bu durumlarda jeneratrler, gerekli reaktif g jeneratrler
tarafndan salanr ve reaktif gcn kapasitrlerle yaplmas iptal
edilir. Dier taraftan gerilim reglasyonu reaktif retim tketim
dengesini korumak zere alr.

Tipik olarak, jeneratrler tam ykte cos = 0.8 salayacak
kapasitede olacak ekilde deerleri belirlenir. Eer belirli bir yk iin
(endktif) deeri dkse (bu durum nadir olarak ortaya kar),
kapasitr gruplar farkl yerlerden besler.
9.36.9.Alt sistemlerden lm ve enerji kalitesinin
kontrol
Kontrol ve izleme sistemleri enerji lmn ve kalitesinin
kontrolunu ebekenin belirlenen noktalardan gerekletirilmesini
salar.
Aktif ve reaktif enerji lm
lm ilemleri (saatlik, gnlk, haftalk veya aylk zaman
periyotlarnda)gerekletirilir.
Enerji kalitesinin kontrol
Enerji kalitesinin kontrol aada aklanan lmlerle belirlenir.
- Akm ve gerilim harmonikleri
- G faktr
- Gerilim dengesizlii
- Tepe faktr (tepe deer ile RMS deer arasndaki oran )
Bu lmler:
- periyodik olarak
- Operator kontrolu altnda
- Ayar deerini atnda yaplr.

l sonular analiz edilmek zere operatr kontrol istasyonuna
gnderilir. Ayn zamanda uyarma yaplr.
9.36.10.Zamana bal programlama
Kontrol ve izleme sistemi, operatrn kurduu parametrelere uygun
olarak zamana bal yk kontroln gerekletirmelidir.
Parametrelerin ayar
Parametreler iletme periyodunu dzenlemek iin ayar edilirler.
Parametre ayarlarnn doruluu bir dakikadan daha fazla sapma
yapmayacak dorulukta olmaldr. letme periyodu
programlanrken tatil ve zel gnler hesaba katlmaldr.
9.36.11.Tarife ynetimi
Kontrol ve izleme sistemi, akm tarife periyoduna gre tanmlanm
tarife ynetimi iin yklerin kontroln gerekletirmelidir.
Akm periyodu
- Genel kullanm tarafndan salanan d sinyal zerinden
- Veya zamana ve enerji firmas ile yaplan szlemede
aklanan tarife detayna bal olarak kontrol ve izleme
sistemi tarafndan belirlenir.
Parametre ayarlama
Parametreler tarife periyotlarna gre yklerin devreye girme/kma
zamanlarn belirlemek iin ayar edilirler.
Operatr herhangi bir zamanda:

- Parametre ayarlarn deitirebilmeli
- OFF periyodu srasnda ON kumandasn karabilmeli
- ON periyodu srasnda OFF kumandasn karabilmeli
- Kalc bala ve durdur kumandasn salayabilmeli
- Otomatik kumanda ekline dnebilmelidir..
9.36.12. retim jeneratr gruplarnn kontrol
retim jeneratr gruplar genel datm ebekesine bal veya ayr
alma durumlarnda mutlaka kontrol ve izleme sistemi tarafndan
kontrol edilmelidir.
9.36.12.1. Genel datm ebekesinden ayr iletme
Ykler tarafndan aktif ve reaktif glerin uygulanmas: n jeneratr
grubundan oluan bir retim merkezine sahip elektrik tesisi gz
nne alnacaktr.
Kontrol ve izleme sistemleri
- gerekli g gereksinimini karlayacak sayda jeneratr
saysnn belirlenmesini
- jeneratrlerin devreye girmesinin kontroln
- jeneratr gruplarnn senkronizasyonunu
- jeneratrler arasnda aktif ve reaktif g paylamnn
ynetimini
- kabul edilebilir aralklarda gerilim ve frekanslar
srdrebilmek iin jeneratrlerin yklenme kontrollerini

- tahrik makinas verilen gc ayarlayarak jeneratr grubunun
frekansnn relasyonunun salanmasn
- jeneratrlerin uyarmasn ayarlayarak jeneratr gruplar
tarafndan salanan gerilimin reglasyonunun salanmasn
gerekletirmesi gerekmektedir.
9.36.12.2. Genel datm ebekesine bal olarak alma
Genel datm tarafndan salanan frekans ve gerilim:
Burada kullanm nerilir.
Jeneratrler tarafndan salanan aktif ve reaktif gler
sabittir.
Jeneratr gruplar tarafndan salanan aktif ve reaktif gler ayar
noktas deerlerine regle edilirler, dier talepler genel datm
ebekesi tarafndan salanr.
n jeneratrden oluan enerji retimli elektrik tesisi incelenecektir.
Kontrol ve izleme sistemi mutlaka:
- g ayar noktas ile balantl olarak devrede olacak
jeneratr saysn belirlemeli
- jeneratrn devreye alnmasn kontrol etmeli
- jeneratr gruplarnn senkronizasyonunu salamal
- jeneratr gruplar ile genel kullanm sistemi arasnda
senkronizasyonu salamal- g ayar noktalarna bal
olarak her bir jeneratr tarafndan beslenecek % gcn

jeneratr gruplar arasnda aktif ve reaktif olarak
paylamn ynetmeli (burada i
n
% =
100
1
).
- yklenen jeneratr gruplarnn tahrik makinalarn kontrol
etmeli
- tahrik makinasnn g kontrolunu ayarlayarak aktif g
salanmasn dzenlemeli
- jeneratr uyarmasn ayarlayarak reaktif g salanmasn
regle etmelidir.
Not: Jeneratrler tarafndan salanan aktif ve reaktif g
negatifte olabilir. Kontrol ve izleme sistemleri, g sistemleri
tarafndan retilen gcn artda ya da ekside olduunu gzetmeli ve
ona gre iletme salanmal ve elektrik retimine geilmelidir.
genel datm tarafndan salanan aktif ve reaktif glerin sabit
olma durumu
Jeneratr gruplar tarafndan mutlaka salanmas gereken reaktif
g, ykn reaktif gc ile ebeke ayar noktas deerinden farkldr.
Genel kullanm ebekesinden salanan aktif ve reaktif gler i
retim jeneratr gruplarnn kapasite snrndaki ayar deerine kadar
olan deiikliklere gre ayarlanan deerlerde regle edilirler (g
faktrnn dzeltilmesi). Jeneratr gruplar tarafndan beslenmesi
gereken gler, yk gleri ve genel kullanm ebekesi ayar noktas
arasnda deiirler.
n jeneratrden oluan enerji retimli elektrik tesisi durumunda ise
Kontrol ve izleme sistemi mutlaka (yukarda da sayld gibi):

- g ayar noktas ile balantl olarak devrede olacak jeneatr
saysn belirlemeli
- jeneratrn devreye alnmasn kontrol etmeli
- jeneratr gruplarnn senkronizasyonunu salamal
- jeneratr gruplar ile genel kullanm sistemi arasnda
senkronizasyonu salamal
- g ayar noktalarna bal olarak her bir jeneratr tarafndan
beslenecek % gcn jeneratr gruplar arasnda aktif ve
reaktif olarak paylamn ynetmeli (burada i
n
% =
100
1
).
- Aada verilen ifadedeki deeri srdrmek iin tahrik
makinasnn g kontrol ayarlanarak ayar noktasna kadar
genel kullanm ebekesi tarafndan temin edilen aktif ve
reaktif gleri regle etmeli :
P P P
g ld usp
=
P
g
: jeneratr gruplar tarafndan temin edilen aktif g
P
ld
: ykn aktif gc
P
usp
: genel kullanm ebekesi aktif g ayar noktas (sabit
deer)


- aadaki ifadeyi srdrmek iin jeneratr uyarmasn
ayarlayarak ayar noktasna kadar genel kullanm ebekesi
taraf ondan temin edilen reaktif gc regle etmeli :
Q Q Q
g ld usp
=
Q
g
: jeneratr gruplar tarafndan temin edilen reaktif
g
Q
ld
: ykn reaktif gc
Q
usp
: genel kullanm ebekesinin reaktif g ayar noktas
(ayar noktas)
ebeke aktif ve reaktif g ayar deerleri negatif olabilir. Bu
durmda jeneratr ebekeyi beslemeye balar . Kontrol ve izleme sistemi
ebekenin pozitif ve negative glerinde sistemi iletmeyi salayabilmelidir.
ebekeye bal iletmeden ebeken ayrlm iletmeye gei
ebekeye bal iletmeden ebekeden ayr iletmeye geiste, kontrol
ve izleme sistemi otomatik olarak aktif ve reaktif g
reglasyonundan frekans ve gerilim reglasyonuna aktarr. Tersine
olarak, ebekeden ayr iletmeden ebekeye bal iletmeye geite,
kontrol ve izleme sistemi frekans ve gerilim reglasyonundan aktif
ve reaktif g reglasyonuna aktarr.
9.36.13. Son durumun tesbiti
Kontrol ve izleme sistemi alarmlar ve anahtarlama cihazlarnn
durumlarn hafzasna alr. Olaylar 1 mili saniye hassasiyetle 10 mili
saniye iinde oluan olaylar ayracak kapasiteli olacak ekilde kayt
eder

9.36.14. Hata kaytlar
Hata kaydedici, kalc olarak akm ve gerilim gibi analog deerleri
toplar ver akm ve gerilimin rezidel deerlerini hesaplar. Analog
deerde deiiklikleri kayt eder.
Kaytlar :
- D giri (rnein koruma cihaznn aktivasyonu)
- nceden belirlenen eik deerlerinin almasnda analog
deerlerin toplanmas ve hesaplanmas
- toplanan ve hesaplanan analog deerlerin birisinde
deerinde deiimi
- frekansda deiim kayt sistemini harekete geirir.

Olayn kayd nceden ve sonradan olanlarn zamanlamas
belirtilerek gerekletirilir. Hata kaydedici kontrrol ve izleme sistemi
toplanan verileri seri bagalants zerinden ilemi yapacak olan
operator terminaline aktarlr. Terminal nceden ayarlanan veriler
ve eriler dorultusunda harekete geerek gerekli ilemleri yapar.
Yazlm RMS deerlerinin ve harmoniklerin hesaplarn da
gerekletirebilir.


SON SZ
Bu notlarn hazrlanmasnda 2009da yitirdiimiz Sayn M.Turgut
Odabann deerli katklarn anmadan geemeyiz. Botata Elektrik
Mhendislii yapmakta olan Turgut Odaba, eitli kaynaklardan
hazrlad notlar nce Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinin
eitli saylarnda meslektalarna yararl olmak zere yaynlad. Nur
iinde yatsn.
Kendisinin hazrlad notlardan yararlanarak, notlarnn bir ksmn
Bileim Yaynevi aracl ile yaynlamtk. Onun notlarndan ve dier
kaynaklardan yapacamz dier derlemeleri ise EMO kanalyla
yaynlanmas kendi isteiydi. Ancak bu isteini hemen
gerekletirmek mmkn olmad.
Toplam 9 ana blm ve 1700e yakn sayfadan oluan bu notlarn,
Koruma Kontrol ve zleme ile ilgili son ciltini toplam 3 ayr grupta
yaynlamay uygun grdk; Koruma ile ilgili 200 sayfalk bu ikinci
kitapta daha ziyade OG koruma, transformatrler, motorlar, baralar,
jeneratrler, motorlar zerine younlald. OG kesiciler, AG
kesiciler, RCDler, AG yksek kesme kapasiteli NH sigortalar, akm
snrlandrc sigortalar, doruluk snf, ALF, akm
transformatrlerinin ya da gerilim transformatrlerinin seim
kriterleri, motor koruma, bara koruma, jeneratr koruma ve kontrol
ve izleme sistemlerinin almas zerine yazlar topland.

Elektrik Tesisat Notlar olarak, Sayn Odabann deerli
almasndan da yararlanarak hazrladmz bu almann EMO
kanal ile yaynlanmas iin bandan beri desteini esirgemeyen
Orhan rc Aabeyimize, derlemenin hazrlanmasnda
katklarndan dolay Emre Metin ve Hakk nlye teekkr bor
bilirim.
Bu tr mesleki yaynlarn e-kitap olarak ok dk bedeller ile
meslektalarna kazandrmak iin bu yayn portaln oluturma karar
alan 42. Dnem EMO Ynetimini nc rlnden dolay kutlarz.

E-Kitab Derleyen ve Yayna Hazrlayan
brahim Aydn Bodur, Hakk nl

9 Koruma Kontrol Izleme 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

9 Koruma Kontrol Izleme 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELEKTRK KUVVETL AKIM NOTLARI 9 [Koruma Kontrol ve zleme 2]

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas - 289-

You might also like