You are on page 1of 6

i

Y
2


GLER EREN

DO. DR. KEMAL
CEMOGUZ
. Diyanet
!slim Merkezi
Ktphanesi
. Dem. No:
1S1'J2
Tas. No:
356. dt
0s/(J
-
..
Y E N
1, ..
II.
OSl'\ANLl a SIYASIT
ya fke neden ol-
du ve Trk yeniden Abdlha-
mid'in tahta birka gn sonra, Libe-
ral Parti lideri Gladsrone, insan olmamakla
Trklere korkun bir yergi i
kusuz bu znde bir i siyaset bylece
Gladsrone, genel olarak zelolarak da iz-
Disraeli'yi
hedef Oysa, Saint-James hkmetinin eli kolu
Bu yzden Rusya'ya
lehinde mdahale edemeyecekti.
olabilecek en zor durumu
Balkanlar-Orta Asya ekseni etra-
dnp birbiriyle iki byk devlet gc var-
Benzer senaryo, dneminin sonunda
ancak bu defa durum, ciddidir; 1907-
1908 Rusya ile Byk Britanya, Osman-
Orta Asya ve zerindeki
son verip
te yandan, bunca ikti-
dara geen Abdlhamid'in devlet hibir tecr-
besi yoktu. Abdlmecit 1861'de -ki
Abdlhamid o zaman 20 Abdlaziz'den son-
ra nc olgunluk amca-
ve bir byk olan erkek
Bu duruma gre, Abdlhamid'in et-
mek iin ok az Bu, belki de onun iin bir
avantaj boyunca onunla az
gul normalde bir zgr-
lklerden
Fakat iin olduka vasat
O, tabiri caizse dnemi
Prensidir. Bir yandan "kafes"e
te yandan ise bu kadar byk bir yne-
tecek biri iin gereken bile
Genlik boyunca, kendi kendini
tutumlu, gvensiz bir
rr olarak ve her trl bir ya-
sahip ktmser
na Bu Mithat olmak ze-
re, Tanzimat yneticilerinin, bireylere gvenle bakmak
ve zorunda ynndeki
iyimser nemli
OSl'\ANLI la SIYASIT
taraftan, Eyll 1876'da, Abdlhamidok
tehlikeli diplomatik bir durum
ve (Montenegro) ile
halindedir ve mdahele tehdidiyle
Bosna-Hersek beri, Slav
rini, Balkanlardaki kur-
tarmak, denizlere inmenin yo-
lunu amak ve Kafkasya'da da bir cephe y-
nndeki Rus gn Rus kamuoyu
btn Slav lkelerini roplama-
amalayan Panslavist propaganda ile akkor haline ge-
tirilinceye kadar Bu korkunc tehdit
, "
yeni Sultan geleneksel gvenebi-
lecek miydi? ok nk kamuoyu, Tr-
kiye'ye bonosu
Ekim 1875 son-
ra, Rus dnyaya
1876 Bulgaristan Rus ile orta-
ye'nin yeni tarihinde Abdlhamid'in nemli bir rol oy-
Abdlhamid'i ve onun d-
nemini anlamak, bir bgnk Trkiye'yi anla-
mak demektir.
Abdlhamid, gl bir iktidar
31 1876'da tahta zaman, durumu
lam olmaktan Kendisinden nceki iki hkmdar
halefi, birka ay nce
Abdlaziz, 1876'da -ki birka gn sonra
intihar eder- sonra da, ay sonra
Murat Abdlmecit'den sonra si-
yasi rol, Mustafa Ali ve Fuat gibi gl
siyaset ciddi bir biimde
Dnemin etkin isimlerinden biri olan Mithat Pa-
ile Abdlhamid'in, Tanzimat
dnemi zg; Sultan eder
ama yneten devam ettirmesi iin
her trl mevcutru. yeni h-
sinir olan
yinden sonra ynetimi; ancak si-
nir geici miydi, yoksa tedavisi olmayan
bir Tahta hemen sonra
Abdlhamid'in ilk d-
neminin etkileyecek bir biimde do-

byk kriz bunlardan
ilki, Abdlhamid dneminin sonuncusu ise
bu dnemin sona gsterir. 1876-78 ara-
patlak veren ilk kriz, ulusal (Balkanlar meselesi),
siyasi talman indirilmesi), diplomatik
(byk devlet glerinin mdahalesi, Boynuz Top-
ve askerl (Rusya'ya yenilgi) bir krizdir.
1907-1909 son kriz ise ekono-
mik (konjonktrn diplomatik
Rus ve politik an Trklerin iktidara gelme-
si ve Abdlhamid'in saf bir krizdir.
kriz Abdlhamid dneminin
1894-1896 krizi ve birbiri Ermeni gste-
rileri dzenlenir, bunu olaylar izler, byk devlet
gleri mdahale etme tehdidinde bulunur ve
anayasal muhalefetin sesi ykselir.
gali, askerl
Ekspresi'nin gelmesi, Ermeni devrimci parti-
lerinin byk bir depremin ya-
Tesalya Yunanistan'a kaza-
askerl zafer, II. Wilhelm'in Kutsal Toprak'lara yap-
ziyareti, Filistin'de
Mslman (Arap,
Krt, Arnavut) birdenbire ortaya
demiryolunun Trk
dile getirilmeye Sultan'a dzenlenen
suikast, 1908 yaz byk grevlerin
sonucunda sorunun ortaya ve Nisan 1909'da
"gerici" patlak vermesi gibi bir dizi nemli ola-
ya bu dnemde
Genel olarak olursa, d-
nemi; olaylar zengin, uzun bir
dnemi ve gl bir iktidar olarak nitelenebilir. Trki-
/?y uzun z.. aman bir h-
U kmdara rastlamak iin, ikinci
yani Sultan IV. Mehmet dnemine
kadar uzanmak gerekir. II. hemen hemen
bir te biri kadar bir sre
ve ile toplumu zerin-
de derin izler .. yle ki, 30 bo-
yunca belki de hibir selefine nasip nemli bir
gce sahip zaman gzlemcilerin
mutlak hkmdar olarak
hareket yenieriler, ulema ve son olarak da
brokratlar An-
cak 1826 yenierileri ortadan
ulema ise etkisiyle es-
ki gcn kaybeder. Geriye, Tanzimat dneminin ykse-
len siyasi gc haline gelen, brokratlar Bu d-
nemden itibaren, siyaseti, hkmeti
Ali) ile sren bir mcade-
le olarak bir zaman iinde Abdlha-
mid, yola getirmeyi yle ki, siyaset
sahnesinin geleneksel glerinin hi bir etkisi kal-
maz; ancak gene de Abdlhamid'in mutlak bir gce sa-
hip sylenemez.
Sonuta, Abdlhamid'in 33
dnemi, tarihin belli dnemlerinden birine tekabl
eder. Genelolarak, Abdlhamid dnemi, dnyada geli-
nemli olaylara rastlar: son eyre-
Avrupa emperyalizminin hemen hemen
her byk gler artan re-
kabetin etkisiyle tansiyonun
iin sorun haline gelen
buna ilaveten ekonomide ve toplumsal
problemlerin grlr. zamanda Osman-
PROF. DR. FRANols GEORGEON
DlRECTEUR DE RECHERCHE, CENTRE NATIONAL DE LA RECHERCHE SCIENYlFlQUE /
bir olay ise 1867 Abdlaziz'e etmek
iin Avrupa'ya yolculuk ve bu bahaneyle Paris
Sergisi'ni ziyaret Orada, Avrupa
kltryle medeniyetle
olur. Bu medeniyet terimi, amin dnemin-
de byk nem
ok
sonra Abdlhamid duruma hakim olur. Balkan
krizi, nce Berlin Kongresi'nde, daha sonra, ile
Yunanistan'la 1881'e kadar silidrlen sa-
yesinde sonuca zeredir. Mali kriz,
Umumiye'nin 1881'de zmlenir.
Diplomatik kriz ise Balkanlardaki
Rus ordusunun tallliyesiyle Rus tehdidi Ab-
dlhamid, her ne kadar etmesini
da Rus-Trk Byk Britanya,
Marmara denizinde g gsterisiyle,
tamamen kmesini fakat
denen bedel, ok Berlin'de byk top-
raklar Rusya'ya harp den-
Bosna-Hersek edil-
zorunlu olarak re-
form vaatlerinde byk yol
yzbinlerce etmesi birok prob-
lem Fakat, Abdlhamid'in
ve ayakta
bir gerektir.
lke iinde iinde gl bir iktidar kurma-
Abdlhamid'in bu otoriteyi kurarken gster-
siyasi stratejinin en gzel rneklerinden bi-
ridir. olarak Abdlhamid, imtiyazlar
1876 gibi, kendi
gibi kilit n,oktalara Sa-
it ve gelecekteki bir rne/<tir.
lere bir olarak kullanm4ya bylece libe-
ral nler ve Mithat srgne gnderir;
Sleyman gibi engel eden generalleri saf
ya da Plevne Gazi Osman gibi
elenemeyecek kadar nl
yararlanarak ve Rusya'ya sayesinde,
orduya hakim Hkmdara, Parle-
mento'nun ve
iin verir. Buna paralelolarak, Abdlhamid, kendi-
sini iktidara herkesi saf herkesin bu-
konumu borlu bir dzen ku-
rar. Cak bir sre icin hkmetin kalabilen , , ,
h-
kmeti siyasi Buna ek olarak Sara-
bir defa
simgelerden ve gibi Avrupai saray-
lardan olur. iinde de dzenlemele-
re gider; Valide son verir, harem
roln Her tuz biber eken olay ise,
byk bir adalet parodisi olan dava gsterisiyle
Mithat devlet Arap
srgn edilmesi olur.
1881 sonunda, devletin ynetimi, tamamen
Abdlhamid'in elindedir. Ruslara bozgun-
dan sonra bile ve liberallere
boyun gerilim-
lerin yararlanarak, hkmetini
yola getirir, kontrol orduya da hakim
olur.
Fakat bu yetmez. Abdlhamid'in, tasarla-
yeniden
iin bir olanaklara olmak gerekir. 1879'dan
itibaren reform izerken konusun-
da bykeli Layard'a gvenir.
2
Bunlardan belli
adalet reformu, reformu, evre d-
zenlemesi, mo-
ve savunmak, byk gl devletler
yerini geri almak gibi projelerdir. Bu
kullanmak iin gerekten byk miktarlarda para gerek-
liydi. Devlet hazinesi, Abdlhamid'in
kanayan bir Ynetimi devlet hazi-
nesi, gerekten kt bir 1875'te
yerlerden ykl olarak
banka ve ynetilen ekonomi, bu
kt sebeplerindendi. Umu-
miye'yi kurarak durumu dzeltmeyi Bu durum,
alacaklara, devlet hazinesinin gelirlerinden
%30'a kadar varan oranlarda para ekebilmelerini
ve hi olmazsa devletinin kredisi bylece yok
Bu sayede 1886'dan itibaren
da ekonomik yerini yeniden bor alabi-
lecek duruma gelirken, bir yandan da, orduyu modern-
ve donanma iin kaynak ol-
du. nemli problemlerden biri de asker!
btenin en %50'sini rketmesiydi
3
, nk bu
kadar bir ve hemen hemen b-
tn tehdid bulunan bir
korumak, byk blmn asker!
zorunlu
Devletin kapasitesi
lat donduran kapitlasyonlar sebebiyle gmrk
Abdlhamid vergi tahsil sistemi-
ni daha iyi bir duruma getirebilmek iin Tanzimattan
beri iin yk olan iltizam yerine, devlet grev-
lileri vergi tahsilini
getirmek istedi. Tanzimat ynetimi bu alanda
Ancak, Abdlhamid de kkl
vergi toplama sistemine getiremedi. Vergiler imparator-
kadar iftlik elindeydi. Ma-
terimle sylenecek olursa bu devlet iin nemli
bir Toplumsal anlamda ise bir yandan
iftileri glendirmek, yandan da kyllerin ara-
giderek artan bir harekete ge-
irmek geliyordu; kyllerin bu memnuniyet-
Jn Trk hareketi ncesinde patlak verdi. Hazine
giderlerini iin, Do-
Anadolu ve Trablusgarp'ta marjinal veya kent mer-
kezlerinden uzakta gebe kabilelerini vergiye
Hazine btesinin bu glklerine
Abdlhamid, devletin ynetimini yrtebilmek
iin byk nemi haiz mali nemli lde

Onun dneminde benzeri


btenin bir kendi ve
luk ailesinin ge-
len Bu kurumun
tarihi henz bilinmemektedir. Oysa bu uygulama, Ab-
dlhamid'in sisteminin anlamak iin
en nemli analltarlardan birini Agop
gibi Ermeni bankerlerin Abdlhamid,
mkemmel bir biimde idare edilen,
byk bir mekanizmaya O,
bu denekten bir Bu en
nemli kaynaIdari; speklasyonlar, zellikle
de ve
1879'dan itibaren Mezopotamya'da
alarak, arazileri veya
rak bu modern alet ve yntemlerle yo-
luna gereken gcn de ordudan
Bylece birka sonunda vilayetinin ekilebilir
113' sahip
politika, Basra blgesinde, Musul evresinde, Filistin'de,
Anadolu'nun blgelerinde Bu
hmayun denilen politika, birok problemi de berabe-
rinde getirir. Acaba sermayesi
devletin bir smr stratejisi midir?
gibi blgelerde yapmaya Ba-
sermayesine iin bir
i miydi? Ya da, Anadolu ve Do-
gibi Balkanlar'da da
Byk arazilerin gittike
Asya'ya ngrsne uygun olarak
lan bir Her ne blursa olsun, Abdlhamid
o blgelerin idari personeline ve kendi
"iyilik", hediye, ve
lar kisvesi ekonomik vererek kendine
yenilik hareke-
tini iin Abdillhamid'in elinde para
gibi, gereken nitelikte insan da yoktu. En
byle diyor. Bu sylediklerine inanabilir miyiz?
Gerekten de ve bir devlet ida-
resini yrtebilmek iin niteliklere sa-
hip olmak gerekirdi. Abdlhamit'in
insan tipi, yetenekli, zamanda da kendisine ve
olacak insan tipiydi. Bylece Abdlhamid'in sr-
bilgili, yasalara
uyan ve en nemlisi,
idi.
6
Bundan Sultan Abdlhamid, Sa-
raydaki sekreterlerini sistemli bir biimde Mlkiye'nin
gen seile.n bir-
ka boyunca Saray'da
blgelerine ynetici olarak Bununla bir-
likte Abdlhamid, geleneksel atama ve terfi ettirme yn-
temlerinden nitekim uygulanan hima-
yecilik, dost ve adam gibi sre-
gelen terfi ve atamalardan
ve ordunun iinde ile bir yerlere gelen
pme ile ykselenlerin zaman zaman

OSMANLI ii SIYASET OSMANLI SIYASET
sa SlY,\SET
lerde okunan hutbelerde ve
dini grevlilerin atanma-
dikkat edildi. Abdlhamid, halife toprak
saklamak iin ya-
Bylece, zamanda
halife sayesinde kaybedilen Tunus,
Rumeli ve Bosna-Hersek resmi olarak Os-
bir olmaya devam etmekteydi. Sonu
olarak iki Birincisi,
hkmetinin gerek anlamda bir dev-
lettir, tekisi ise
gibi hayali bir devlettir
14

Hilafet bir boyum da diploma-


tik faaliyetleri ile ilgilidir. Abdlhamid lkele-
rinden in'e kadar tm dnya zerinde
ilan ederek, ilikiler eline
nemli bir koz geirmi olur. ilgin bu olay,
Avrupa smrgeci devletlerinin aleminde ya-
bir dneme rastlar.
bu topraklardaki faaliyeti, (propaganda yapmak, din-
ci misyoner ve ulema gndermek, Trkiye pro-
paganda yapan dergilere para bulunmak, di-
ni faaliyet etmek
gibi), yok denecek kadar az "panisla-
mizm", yani emriyle harekete geecek
tm dnya dnce-
sinin haline yneticiler
da korku salmaya yeterliydi; bylece Abdlhamid'in
Mslmanlara ynelik en ufak bir hareketinin
etkisiyle, gc

Abdlhamid'in zamanda Tanzi-
mat dnemine de son vermitir. Bundan byle Tanzimat
geleneksel destekileri olan ve
Fransa zerindeki etkisini kaybetmeye
d1
15
. Fransa, Avrupa'da gittike gerilerken, ise,
lkesinde giderek artan Trk ve Akde-
niz zerinde emelleri sebebiyle
ihtiyatla Berlin Kongresini izleyen sre
iinde Trk diplomasisi bir Hibir
yokm. Bunun zerine Abdlhamid, hakemi
konumuna gelmi olan almaya ka-
rar verdi. Almanya ile
SIYASET
kendi haline isyan eden ordunun ve
tepkisinden ilgin
bir 1908'de isyan ekerek Jn Trkle-
rin Abdlhamid'e, kendilerinin de duru-
muna dmek istemedikleri vermekti.
zerinde ok izilmi olan Abdlhamid d-
neminin bir de hilafet ve panislamizmII
Abdlhamid'in hilafet
biimiyle kendi uygulamaya bir ger-
ektir; halife, biraz da Katoliklerin
sahip konumuna benzer bir
biimde dnyada btn ruhani
lideridir. Abdlhamid iin bu ruhani ama-
halife hak-
igal ve bu yzden Araplara geri verilmesi
savunan ve olan
Arap direnmekti. Halife
olarak konumunu Abdlha-
mid, Hicaz ve Kutsal stlenmi
ve hacca gidiini iin
Mekke'ye kadar demir yolu demitir. dini
boyutunu glendirerek gdlen ama,
yeniden nk gerekten de
Tanzimat sonucunda kurumlar laikletirilmi,
konumu

Avru-
"Majesteleri" taklit etmeye Tanzimat dne-
mi uygulamalara son vermek iin
Abdlhamid, ekilip bir hayat
benimsemitir. Sadece dini ibadetlerini yerine getirmek
iin gider, eker ve kurban lur-
erifi ziyaret etmek iin

Abdlhamid'in hilafet siyaseti, Os-


are
olarak bir yntem olmUmr.
olan Mslmanlar zerinde Abdlha-
mid'in dini gcn ilk olarak, zellikle Ka-
radeniz'de byk bir toprak Kk
Kaynarca 1774 kadar
uzanan bir dnemde kullanmaya bir
blgeler, ge-
mi ya iHL.n etmiti;
buna direnecek gc de yoktu
ama zm olarak iin dini boyutuna cami-
boyunca Abdlhamid, Kk Asya
ile Arap blgelerine ne lde bir stra-
teji izlemitir? 1878 gerilemenin sonu-
cunda Avrupa'da bulunan
sonucuna nceliklegeriye
kalan Anadolu ile Orta blgelerini g-
lendirmek Nitekim
1885 Filibe sonra Rume-
li Bulgar ilan zaman, bu-
na direnmek ikna etmeye maiyyetine
Abdlhamid ve kendi gidi-
Bylece son "do-
yani Balkan kaybeder. Bun-
dan byle Makedonya, gelebilecek her trl tehli-
keye Bulgar askerleri, bylece
birka gn iinde Selanik'e
bykelisi Layard gibi dip-
lomatlar, Abdlhamid'i daha ok Asya
nem vermesi ikna etmeye
zellikle Engin sayesinde
1879'dan itibaren Arap eyaletlerinde bir politika
bilinmektedir. Szkonusu dnemde
mi gelitirmek, ekonomiyi ve alt
oluturmak iin byk bir aba sarfedilmitir
9
Yine de
Abdlhamid'in Rumeli'yi tamamen gzden
sylenebilir mi?
Bu soruya cevap verebilmek iin blgelere
ve bu blgelere bteyi in-
celemek, merkezi idarenin den miktara bakmak
gerekir. zamanda luzla
kentlerinin gzlemlenir, ancak grne
gre bu devletin tevikinden ok bu blgelerin
fazla fazla liberallemesiy-
le ve st -Selanik ise Musevilerin-
gereklemitir. Rumeli, devlete
hi bir maliyeti ya da yk olmayan, tamamen diploma-
tik oyunlarla dengeler sayesinde ve "liberal"
"ayakta" kalabilmitir
1o
Belki de
mid, btn Avrupa'da ayakta mtma-
ya yeterli buluyordu. Her ne olursa olsun, Jn Trk Dev-
rimi'nin ilk olarak Makedonya'dan ve
znde 1903'ten itibaren kontrol glerin
elinde bulunan Rumeli'nin devleti
Abdlhamid'in ift
boyutludur: Bir yandan Siyasal Bilgiler Fakltesi'nin
(Mlkiye) yenilenmesiyle sistemini hale
getirmek istenmi, bu amala Hukuk.Fakltesi ya da Sa-
nat Okulu gibi yeni okullar zellikle bl-
gelerinde ilk okul (rtiye) ve kolejIerin (idadl) art-
te yandan ise ilk, ortave niversite
lerini kontrol ve gzetim tutarak uygulanan bas-
gen nesillerin Jn Trk hareketi ile so-
olan bir tepki yol amlt1r.
Abdlhamid dneminin kronolojik tarihi,
Rusya'ya
dan itibaren 1880'li kadar uzanan dne-
min yeniden ve toparlanma dnemi
gsterir. bu dnemde, sivil brokrasi, or-
du veekonomi (Ziraat 1888 kurulmU-
tur) bir dizi reform uygulamaya konulmU-
tur. 1890 iindeki
"yeniden fethetme", "yeniden kazanma" dne-
mi Yani sz konusu olan, marjinal (gebe
kavimler v.s.) toplumlar zerinde devletin kontroln
yeniden Bu Hamidiye ve
Kavimler Okulu 1891-1892'de Yezidilere
seferler dzenlendi ve Irak kazanmaya
d1
7
. 1894-1896 patlak veren Ermeni ayak-
ve bir biimde
ite lkeye eki dzen verme
bu dneme 1897'den 1901'e kadar uza-
nan dnemde, Abdlhamid
Yunanistan yenilmi, Jn Trklerin
II. Wilhelm Kutsal ziyaret et-
mi, Hicaz Demiryolu'nun Abdl-
hamid'in 25. ya-
Ancak 1902'den itibaren sorunlar katlanarak
artmaya Makedonya sorunu emperyalist
artar, Abdlhamid'e suikast giriimleri d-
zenlenir, askeri isyan ykselmeye
kyller da memnuniyetsizlik belirir.
1907-1909 ise Anadolu'da meydana ge-
len Jn Trkler Devrimi ile 1909
devrim" Hamidi sonunu getirir.
190931 Mart her ne kadar Abdlhamid rol
da, bu olay, onun talmndan ve Sela-
nik'e srgn edilmesiyle
.,
ii SIYASET
a SIYASET
4 Donald Quacaert, Economic and Social History ofthe DUoman Empire, 1300-
1914, Cambtidge, 1994, ss. 854-856.
Albertine ]waideh, "The Sanniya I.ands of Abdul Hamid in Iraq",
Geotge Makdisi Arabic and Islamic in Honor of Hami/ton
A. R. Gibb, Leyde, E. J. BtiH, 1965, s. 326-336.
6 Bayram Kodaman, Abdiilhamid Devrinde Sistemi, 1980.
7 Selim Deringil, The \flel/ Profmed the Legitimation of
Power the DUoman Empire, 1876-1909,l.ondra 1998.
limesinde bii Abdlhamid'in ikti-
dar ters der bu kurum; ve ite bu yzden fes-


devam etmi Par-
lamento, devletinin engelleyemez-
di elbette; n1.ii bu rejiminin ileyi
ok dal derin nedenlere dayanan bir sretir.
Ancak 1878 bu kurumun feshedilmesiyle, Trk
devletinde demokrasi yerlemesi, 30 er-
telenmitir. Parlamentonun feshedilmesinden
daha olaylar da Abdlhamid dneminin
en nemli iyice yerleip siyaset kltrnde iz
olan hafiyeliktir (jurnalcilik). bir rnek ise,
1878 itibaren nemli lde
sansrdr; bu bilgilerin
verilmesini yasaklamaktan ok, yazarlarda ve gazeteciler-
de oto sansr Mithat ya da Sleyman
gibi rakiplerini ortadan iin d-
nlm ve tamamen dzmece olan davalar amak, Ab-
dlhamid dneminde, zellikle ilk
vurulan bir yntem olmutur. Genelolarak; kaybedilen
hatalar ve gecikmeli uygulamalar gibi
Devleti ile ilgili gerekleri gizleyerek, Abdl-
hamid, bir devlet kabul ettirme-
ye
Abdlhamid otokratik bir hkmdar Yoksa
yzne himayeci "baba maskesi" bir diktatr
myd? bir despot mu, yoksa modern bir diktatr
myd? hangisi gerek Abdlhamid'dir? Kur-
rejim ve eserleri ile ilgili, da insan
olarak Abdlhamid her hangi bir vara-
bilmek iin ok uzun gere-
kir. kadar rejimi,eserleri ve ile ilgili
tarihi gerekleri olursak,
O'nun, eski geleneklerini zamana uyarlayan ve
anda nitelikleri ta-
ilgin bir devlet portresi grrz.
karliam ile ilgili bla. Richard Millman, "The Bul-
garian Massacres Reconsidered", The Slavonic and East Review,
LVIll / 2, Nisan 1980, ss. 218-231.
2 ]. Shaw, "A Promise of Reform : Twn Complimencary
menes", oj;'liddle East iv, 1973, s. 359-365.
3 Engin D. "Economic Policy and Budgees in Otcoman Tuckey,
1876-1909", Middle X)"'VlI / 3, Temmuz 1993, s. 443-
476.
Sason Ermeni bir biimde
kastedilmektedir. On binlerce kiinin l-
myle sonulanan bu olaylarda Abdlhamid'in sorumlu-
luk nedir? Acaba diye bir me-
mur, emrin Ab-
dlhamid, 1875-1876 Balkanlarda meydana
gelen olaylardan, derslerin
tusunda hareket etmi izlenimini vermektedir. Nitekim
Hersek mdahale
iin, Devleti uuruma yuvarlanmaya
Abdlhamid, tekrarla-
mak istemedi. Anadolu'da 1895 sistematik
ve olarak Ermeni
Abdlhamid'in hi bir olma-
iddia edemeyiz. Ancak 1915 Ermeni teh-
cirinin fikir Abdlhamid da sylene-
mez, nk tam aksine, kendisi Ermenilerin gn n-
lemeye Abdlhamid'in
Ermenilerden Ermeni
gcn
Jn Trklerin Abdlhamid'e
bir sulama ise (istibdad). Byle bir sula-
maya yol aan olay, Abdlhamid'in Parlamentoyu feshet-
mesi ve Abdlhamid
neden Parlamentoyu feshetmi olabilir? tarihilere
bu Parlamento zaten tm byk l-
de yitirmiti; o halde hi bir ie yarama-
yan, devletin nnde engelolmaya bir kurumu
iin herhalde kimse
Us'un eski
23
biimiyle yeniden Parla-
mento'nun ilevini ve parlamento
dikkatli bir biimde
miz vakit, Meclis-i gayet dzgn bir i yap-
gryoruz, hatta Parlamentonun ya-
bir biimde seviyeli ve kali-
teli Parlamento, demokrasinin ge-
dnemi olarak bir dnemde onlara
la direnmitir.
Trkiye'de kendisini byk bir hkmdar ve ulu
bir hakan olarak gren gfl kesim, her zaman Ab-
dlhamid olmutur, nitekim, kesim,
lam dinine ve llilafet kurumuna yeniden kazan-
zellikle de Filistin'in, Musevilerin yerleimine
brn silin-
mesi teklifini reddederek Herzl'i geri
iin, hala kendisini minnet ile

Kemalistler iin Abdlhamid, fanatiz-


min ve simgesi olan "eski" rejimini
Tanzimat yneticilerinin Mustafa Kemal'in vefa-
hemen sonra, 1940 Tanzimat byk
bir ve Jn
Trkler ile ilgili tarillte yeni bir
Abdlhamid'in tarih nnde yeni bir
Bu ynde ok Bernard
Lewis ve Stanford Shaw gibi Anglo-Sakson kkenli tarih-
iler yrtmtr
18
. ait arivi dikkatli ve
derinlemesine zaman Abdlhamid'in ku-
ve adaletin ileyiini etmek iin ne
kadar ok ortaya Bu ariv
sayesinde reform 1876 sekteye
aksine, zaman zaman luz bile ve dola-
Abdlhamid'i Tanzimat hareketinin yeni-
liki ve reformcu gibi gerek-
sonucu ortaya

Hatta Abdlhamid'in
yenilikler devletinin olum-
suz silmek
20
ya da devletin
esnekletirmek gibi
21
. toplumu ile kltrn
inceleyen Abdlhamid dneminin lli
de iddia gibi bir dnem hat-
ta aksine, Akdeniz' in bulunan byk li-
man kentlerinde gibi yerlerde "Belle Epo-
que", yani ve bir bir d-
nem gryoruz
22
.
Ancak gerekli olmakla beraber bu aklama, tarihi-
leri ve "kan Sultan"a ynelti-
len sular gz edilmemektedir. Gerekten de Abdl-
hamid, kan dkc bir hkmdar onun
dneminde uygulanan idam yok denecek kadar
kan dkc 1894
tere'den srecine paralel geliti.
Almanya ile ilk de Gladstone ve libe-
'rallerin iktidara gelmesinden (1880) hemen sonra ger-
ekleti. igalinden (1882) bir
sre sonra ise, Almanya'dan askeri bir misyon
Rusya'ya yenilgiden sonra za-
askeri glendirmek, ekonominin alt-
olUturmak ve emperyalist glerin
azaltmak gibi kararlar,
acil cevap vermekteydi. Yeniden g kazan-
olan Trk ordusu, 1897'de bir
yenilgiye (bu ordula-
uzun zamandan beri ilk galibiyettir);
buna ilave olarak 1903 itibaren demir
modernlemesi
hayati nem askeri, siyasi ve ekonomik
kaVUmU olur devlet. Abdlhamid'in kur-
diplomatik dzenin sayesinde D'evleti,
ile ve
yerek Asya toprak zdkleri
1907 kadar tutunabilmitir.
Abdlhamid, tarih nnde
Kendisinin tarihsel ok menfidir. Tahta an-
dan itibaren liberaller ve Frankma-
sonlar, yolsuzluk ve zerine kurulu
hararetli bir karalama te
yandan Abdlhamid Trk
gflerin en ve enfazIa bir
dnem ve bylece Abdlhamid de olum-
suz Trk bir oluverdi.
Ermeniler ve Jn Trkler, Abdlhamid dneminin ilk
bu sulama
rarak srdrmlerdir. Bu karalama
da, "kan Sultan" ve "Byiik; kan Sultan" bi-
iminde ve Padialun fiziki ile ye-
ren karikatr lanse edilmitir. vakanvistler hala
olan bu etkisinin Yeni ya-
bir niversite tarih
ve olarak tarif eder ve
"Padialun tek devletinin mrn
mmkn kadar uzatmak iddia eder.
ki Abdlhamid, byk devlet glerinin elinde
bir kukla gibi hareket etmemi, aksine, "fatih burjuva-
SIYASET
ii SIYASET
umudunu ve bu umudu, da-
olma halet-i ruhiyesi iindeki toplu-
muna
zetlersek II. Abdlhamid'in son
dan bizzat ynetm, bir olan ve
topluma mn1tt verebilm bir Bu
haliyle Abdlhamid gerekten son
toplumu klasik bir mode-
li arz eden yani, her
telde oynayabilen fakat yolda yryen
urlu bir
Bu zellikler II. Abdlhamid'e bir yandan asker ve
sivil dost ve taraftar te
yandan daha ok ve edinmesine yol a-
devlet merkezli-islam bir
toplanan geleneki,
panislamist evrelerden muhalifleri ise; ok
merkezli olup, menfi ve mspet anlamda olduka
ve hedeflere gruplar ce-
maatler ve kavimler Yani
cephesi veya yelpazesi daha daha
ve aktifti. II. Abdlhamid belirli bir
ve bir sembol ve cazibe
merkezi haline gelirken, daha merkez-
lerin ve hedeflerin
muhalefetin emberi iinde ve hedef
Bylece birinci grup iin yani, taraftar-
Ulu Hakal1, muhaliflerinin gznde ise
S1tltan durumuna II. Abdlhamid'i
konuma sokan ve ilgi yapan bu iki ide-
olojik
A-
PROF. DR. BAYRAM KODAMAN
SLEYMAN DEMIREL NIVERSITESI FEN-EDEBiYAT FAKLTESI
II. HAKKINDA

zere son
rJL) da ve dnemi ev-
J CJ relerde hem en ok hem de en ok iL-
gi II. Abdlhamid'dir. Neden ok tar-
sultan Bunun pek ok sebebi olmalda
birlikte, nemli fakat zerinde ka-
dar pek fazla bir iki hususu belirtmekle ye-
tinmeyi uygun
Evvela ifade etmeliyiz ki, son
sadece saltanat srmekle yetinme-
yip, zamanda gerek anlamda hkmeden, yneten,
devletin dizginlerini elinde rutan ve nihayet, inisiyatif
sahibi olarak devrine vuran II.
Abdlhamid'dir. tarihinde iz
birisi odur. bir hkm verme-
den nce bu tesbit ve kabul edilmesi

olarak, II. Abdlhamid 33 d-
neminde otoriter sistemle, despotizmi, benim-
fikirlerle panislamiimin ve
devleti-yeniliki ynleriyle de
sembol haline Bu ynleriyle II. Ab-
dlhamid Tarihi-yazar Cemal gibi "e-
gibidir. Bu zelliklerini de inkar etmek
mmkn
ncii olarak, II. Abdlhamid Tanzimat devrini ka-
I. devrini ve hatta istibdat d-
neminden sonra-yine 1905'de II. ilan eden
bir Bu dnemde dahi,
ve yeniden hayatiyet
17 Ruch Haerktter, Abdiilhamid II. der seil
des Fmnkfim, 1996.
18 Bernard Lewis, The Emergmce of Modem Oxford, 1961. Stanford J.
Shaw ve Ezel Kuml Shaw, Hislory of 01l011ld11 Empirc Modem
2. cilt Cambridge, 1977. _.
19 StanfordJ. Shaw, "Abdlhamid II, Last Man of che Tanzimat" Tanzimat'
150. Ankara, 1991, s. 179-197.
20 Selim Deringil, op. cit.
21 Gkhan etinsaya, of Iraq, 1890-1908, Unpublis-
hed Ph. D. Thesis, University Departmenc ofMiddle &s-
tern Studies, 1994.
22 Seliinik ile ilgili bkz: 10 numamh dipnot. te yandan Johann Srmuss,
"Les livres et 1'imprimerie ii Istanbul, 1800-1908" Paul Dumonc, Yay.
Haz. livrcs d'hicr, livrcs 1992, ss.
5-24, Abdlhamid dneminde kitap ok oldugunu
gstermektedir.
23 Us, Meclis-i Mw11Jt11l, 1293: 1877 2 cilt,
bul, 1940 - 1954.
24 Enver Ziya Kuml, "Non-Muslim Represencerives in the First Cons-
ricutional Assembly, 1876-1877", Benjamin Bmude ve Bernard Lewis,
Yay. Haz. }ews Empire, New York-Londm,
1982, I, ss. 387-400. Hasan "Jewish Rerpresentation in che Ot-
coman Parliamencs" Avidgor Levy, Yay. Haz. The }ews of Olloml111 Em-
pire, Princecon, 1994, s. 507-517.
8 F.A.K. "Abdlhamid II and che Otcoman Defence Problem",
Diplomary IV IL, Mm 1993, s. 20-36.
9 Engin "Abdlhamid II's Attempt co Incegmte Ambs inco tbe Ot-
coman System", D, Kushner, Yay. Haz. Lale Period,
Jerusalem, 1986, s.74-89,
10 Selanik ile ilgili bkz: Gilles Veinstein, 1850-1918, la des
es le des Paris, 1992; Meropi Anascassiadou,
1830-1912, ville /'age des Rifonnes, Leyde, 1997.
II Jacob. M. Laadau, The Politics of Pan-Islam, Ideology and OrganiZlltion,
Oxford Clarendon Press, 1990; Azmi zcan, Devleli,
(1877-1914), Cezmi ErdJ-
il. Abdiilhamid 1876-
1908, 1992; Cezmi Emslan, "II. Abdlhamid'in Hilafet
SlIlldllII. Abdiilhamidlif! Devri s. 93-105.
12 Mehmet . Alkan. lfiilwilir Verilerle Modemlq-
doktom tezi, Sosyal Bilimler Ensrits,
1998.
13 Fmnois Georgeon, "Le sultan carhe: reclusion du souvemin et mise en
scene du pouvoir ii l'epoque de II (1876-1909), Turcica, re-
vue d'ecudes curques, cilt XXIX, 1997, s, 93-124.
14 Selim Deringil, ap.
IS F.A.K. OllAilidil Diplomary, Abdiilhamid 11 Grcal Pou.",
1878-1888, 1996.
16 Orhan Abdiilhamid 1987.

You might also like