REAKTF BOYARMADDE LE BOYANMI-BASILMI TEKSTL RNLERNDE YUMUATMA LEM SONRASI MEYDANA GELEN RENK DEM PROBLEMLER COLOR CHANGE

PROBLEMS AFTER THE USE OF SOFTENERS IN DYED AND PRINTED COTTON FABRICS, WHICH PRINTED AND DYED WITH REACTIVE DYESTUFFS Yrd. Do. Dr. Meliha Oktav BULUT, Tekstil Yksek Mhendisi Kadri AKALI Sleyman Demirel niversitesi Tekstil Mh. Blm-ISPARTA ZET Bir defada retmenin giderek nem kazand gnmzde, retim hatalarn en aza indirgemek en nemli ama haline gelmitir. Gnmzde pamuk bask ve boyamaclnda yksek haslklar, renk tonlarndaki canll, kesikli, yar kesikli ve kesiksiz allan birok metodlar iin elverili olmalar nedeniyle, reaktif boyarmaddeler yaygn olarak kullanlmaktadrlar. Reaktif boyarmaddeler sellozik esasl tekstil lifleri (rnein; pamuk) ile kimyasal reaksiyon vererek kovalent ba oluturduklarndan, ykama haslklar olduka yksek, suda znebilen boyarmaddeler olarak tanmlanabilmektedirler. Ancak reaktif gruba dahil olan boyarmaddelerin boyanma maliyetlerinin ykseklii, bazik ykama ve klor haslklarnn dkl, ard ilemlerin fazlal bu boyarmadde grubu zerine almann gereklilii kantlamaktadr. Tekstil mamulne en son aamada aktarlan yardmc maddelerden biride yumuatclardr. Kumaa yumuatc aktarlmasnn nedeni; kuma kullanm zelliklerinin gelitirilmesi olarak aklanabilir. Gelitirilmi kullanm zellikleri sayesinde mterinin tekstil rnne kar talebi artmaktadr. Tekstil sektrnde bulunan ve pamuk elyaf ile alan ou boya-terbiye iletmesi son yllarda yumuatc olarak katyonik (katyonaktif) ve silikonlu yumuatclar yaygn olarak kullanmaktadr. Bu tip yumuatclarla ilem sonras pamuklu tekstil rnnde renk deiimi sorunu meydana getirdii ve bu sorun erevesinde firmalara ek maliyetler getirdii daha nce yaplan almalarda belirlenmitir. Ancak nceki yaplan almalar laboratuar ortamnda gerekletirildii iin elde edilen sonularn iletmelerde proses zerine etkinlikleri salanamamaktadr. zellikle yumuatcnn kimyasal yapsna bal olarak meydana gelen renk deiimi sonucu, iletmeler ile mteriler arasnda ticari sorunlar meydana gelmektedir. Proje kapsamnda; yumuatma sonras meydana gelen renk deiimi probleminin pilot seilecek bir iletmede sistematik olarak incelenmesi ve elde edilen sonular vastasyla problemin kaynanda engellenmesi hedeflenmektedir. Anahtar Kelimeler: Yumuatc Madde, Reaktif Boyarmadde, Renk deiimi, Pamuk

ABSTRACT The main scope of nowadays is the minimization of the production faults. Todays, the using of reactive dyestuffs increased due to high fastness, color tones viability, batch, semi-batch and continuous methods worked for a very convenient in cotton printing and dyeing. Reactive dyes, which form a covalent chemical bond with the fiber and thus ensure a high wet fastness of colorings, are described as water-soluble dyes. But; high costs of dyeing, basic washing, low chlorine fastness of reactive dyes and excess of recent transactions proves the importance of working on reactive dyes. One of the last stage of the excipients used in textile product are softeners. The reason of the use of softener is to increase the textile fabric's properties. Due to good properties of textile fabrics, customer demand for textile product increases. The recent years, cationic softeners and silicone softeners are used common in dyeing firms of textile industry. After the use of these softeners, fabric color change occurs and in previously studies stated that this issue brings additional costs to dyeing firms. However, the results obtained to previous studies carried out in the laboratory did not impact efficiently in dyeing processes of firms. Due to discoloration, which occur due to the chemical structure of the softener, commercial problems occur between dyeing firms and customers. Within this project, the problem of color change after the use of softeners examined in a firm to be selected as the pilot and aimed to prevent the problem in resource. Key words: Softener agent, Reactive dyestuff, Discoloration, Cotton

1.Giri Pamuk, yumuak tueli olmas, yksek boyanabilirlik zellii, yksek mukavemet ve makinede ykabilir zellie sahip olmas nedeniyle Dnyada en yaygn olarak kullanlan doal liftir. Gnmzde pamuklu kuma retimi sentetik liflerden oluan kumalara gre daha salkl bir kullanm sunduklar iin nem kazanmtr. Buna bal olarak pamuklu tekstil rnlerinden kalite beklentileri artm ve tekstil sektrnde bir defada retimin giderek nem kazanmas sonucu retim hatalarn en aza indirgemek en nemli ama haline gelmitir. lkemizde pamuk bask ve boyamaclnda yksek haslklar, renk tonlarndaki canll, kesikli, yar kesikli ve kesiksiz alan birok metoda uygun olmalar nedeniyle reaktif boyarmaddelerin kullanm yaygndr. Ayrca reaktif boyarmaddelerin selloz esasl liflerin yardan ounun boyanmas iin kullanlmas, gnmzde bu boyarmadde snfnn dier boyarmaddelerden daha hzl bir byme trendine sahip olmasn salamtr. Reaktif boyarmadde snfn farkl boyarmadde gruplarndan ayran en belirgin zellik, boyarmadde grubunun sahip olduu lif makromoleklleri ile tepkimeye giren gruplardr. Reaktif boyarmaddelerin yaklak 2/3 heteroiklik halka, 1/3 de korunmu vinilslfon esasl reaktif grup iermektedir. Boyarmadde moleklndeki reaktif gruplar, selloz lifindeki (pamuk) hidroksil gruplarla kovalent ba oluturmaktadr. Reaktif gruplarn reaktiflik derecelerine gre bu boyarmaddeler yksek reaktiflie sahip olanlar (soukta boyayanlar) ve dk reaktiflie sahip olanlar (scakta boyayanlar) genel olarak iki gruba ayrlrlar.

Yksek haslklar, geni renk paleti, renk tonlarnn canll, ok saydaki boyama yntemine uygunluk gibi avantajlarnn yannda bu boyarmadde snfnn; ikinci reaktif gruba ramen dk fiksaj verimi, ykama ve ard ilem saysnn fazlal nedeniyle boyanma maliyetlerinin yksek olmas ve klor gibi kullanm haslklarnn dk olmas gibi dezavantajlarda mevcuttur. Bu dezavantajlar reaktif boyarmaddeler zerine yaplan almalarn temelini oluturmaktadrlar. Boyama sonrasnda tekstil mamulne uygulanan ard ilemlerden en nemlilerinden biri de kumaa yaplan yumuatma ilemidir. Tekstil rnn sahip olmas istenen yumuak tutum tekstil sat piyasasnda mteri talebi asndan en etkili faktrlerin banda gelmektedir. Ayrca kumalarn sahip olduu yumuak tutum gnmzde moda eilimi olarak da karmza kmaktadr. Ayn ekilde tekstil terbiye ve boya iletmelerinde yumuak tutum salamak tekstil terbiyesi asndan vazgeilmez olarak grlmektedir. Hemen hemen her tekstil rn bitim ilemleri esnasnda yumuatma ileminden geirilmektedir. Tekstil terbiyesinde yardmc madde kullanmnn %65i bitim ilemlerinde gerekleirken bunun da %30a karlk gelen byk bir blmn yumuatclar oluturmaktadr. Yumuatma ileminde temel ama; doal liflerin yapsnda bulunan ya, mum, pektin gibi elyafa yumuaklk salayan doal maddeler ile sentetik liflerin retimi esnasnda verilen preperasyon maddelerinin n terbiye ilemleri srasnda uzaklamas nedeniyle kaybedilen yumuak tutumu kumaa yeniden kazandrmak ve hatta balangtaki esneklik ve yumuakl daha da gelitirmektir. Uzaklatrmadan kaynaklanan liflerin krlgan yapsnn yumuatc maddeler ya da geri yalama maddeleri ile giderilmesi tekstil terbiyesi asndan byk nem tamaktadr. Yumuatc aktarm sonucunda kumata salanan ve ilk akla gelen etkiler; yumuaklk, kuma st dzey kayganl ve hacimliliktir. Yumuatclarn ounun sudaki znrlkleri dktr. Bu nedenle genellikle %20-30 kat madde ieriindeki suda ya emlsiyonlar halinde satlmaktadr. Bu emlsiyonlarn bnyesinde %15-25 orannda yumuatc etkin madde ve yannda non-iyonik emlgatr ve/veya disperger maddeler ile zel katk maddeleri olan ya asidi esterleri,mumlar,parafinler vs. bulunmaktadr. Yumuatclar iyoniteleri asndan birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Bunlar; Anyonik yumuatclar, Katyonik yumuatclar, Non-iyonik yumuatclar, Amfoter yumuatclar, Pseudo-katyonik yumuatclar ve Silikon yumuatclar olarak isimlendirilmektedirler. Silikon kimyasnn tekstil terbiyesinde nem kazanmasna paralel olarak fonksiyonel silikon gruplarda yumuatc madde olarak kullanlmaya balanm ve nemi yksek rn snflarndan biri durumunu kazanmlardr. Gnmz tekstil endstrisinde kullanlan yumuatclarn yaklak 1/3 silikon esasl olmaktadr. Anyonik yumuatclar hidrofiliteyi koruduklar iin proses yardmcs olarak ve bunun yan sra tek kullanmlk medikal tekstil ve banyo havlularnda kullanlmaktadrlar. Bu tip yumuatclar n terbiye ve boyamada anyonik optik beyazlatclar ve dier anyonik rnler ile kombine edilmektedirler.

Katyonik yumuatclar ise en iyi yumuatma etkisine sahip yumuatc maddeler olarak gze arpmaktadrlar. Genellikle ektirme yntemi ile allan bu yumuatc grubu yzeyi negatif ykl olan pamuklu kumalarda ok iyi etki gstermektedirler. Yumuatc ile pamuk yzeyi arasndaki ekim, sadece kuma ya durumdayken gereklemekte, kurutma sonrasnda ise yumuaklk etkisi salamaktadr. Katyonik yumuatclarn en byk dezavantaj ise, scak ilemler yada daha sonrasnda kumata sararma ve renk deiimine neden olmalardr. Baz direkt ve reaktif boyarmaddelerde k haslklar zerine olumsuz etkide de bulunabilmektedirler. Non-iyonik yumuatclar etkileri ve kullanm oranlar katyonik ve anyonik yumuatclar arasnda olmaktadrlar. Bu tip yumuatclar optik aartclarla kombine edilerek yksek beyazlk etkileri iin kullanma uygundurlar. Silikon yumuatclar son yllarda tekstil terbiyesi asndan byk nem tamaktadrlar. ok sayda ykamaya dayankl yzey modifikasyonlar elde etmek iin kullanlmaktadrlar. Balangta sentetik liflerin yzey zelliklerini arttrmada kullanlan silikonlar, gnmz teknolojisinde modifiye edilerek fonksiyonaliteleri arttrlmtr. Bu sayede pamuklu ve pamuklu karml kumalarn terbiyesinde yaygn ekilde kullanlmaktadrlar. Silikon yumuatclar tekstil mamullerine iyi i ve d yumuaklk kazandrmann yan sra parlaklk, kayganlk, elastikiyet, dolgunluk ve yrtlma dayanmlarnda art salamaktadrlar. Avantajlarnn yannda kumata zamanla renk deiimine yada solmaya neden olmaktadrlar. Amfoter yumuatclar yksek fiyatlar nedeniyle gnmzde yaygn bir kullanm alan bulamamlardr. Pseudo-katyonik yumuatclar ise sadece beyaz mallarda kullanm zelliine sahiptirler. Tekstil sektrnde bulunan ve pamuk elyaf ile alan ou boya-terbiye iletmesi son yllarda yumuatc olarak katyonik (katyonaktif) ve silikonlu yumuatclar yaygn olarak kullanmaktadr. Bu tip yumuatclarla ilem sonras pamuklu tekstil rnnde renk deiimi sorunu meydana getirdii ve bu sorun erevesinde firmalara ek maliyetler dourduu daha nceki yaplan almalarda belirlenmitir. Ancak nceki yaplan almalar laboratuar ortamnda gerekletirildii ve renk deiimine neden olan sebeplerin sadece yumuatcda aranmas nedeniyle elde edilen sonularn iletmelerde proses zerine etkinlikleri salanamamaktadr. zellikle yumuatcnn kimyasal yapsna bal olarak meydana gelen renk deiimi sonucu, iletmeler ile mteriler arasnda ticari sorunlar meydana gelmektedir. Proje kapsamnda; yumuatma sonras meydana gelen renk deiimi probleminin pilot seilecek bir iletmede sistematik olarak incelenmesi ve elde edilen sonular vastasyla problemin kaynanda engellenmesi hedeflenmektedir. 2. Materyal ve Metod alma kapsamnda pilot olarak seilecek iletmenin ncelikle i ak prosedrleri incelenecektir. ncelenecek iletmede kullanlan boyarmadde gruplar ve yumuatclar kimyasal yaplarna gre snflandrlacaktr. Kromofor gruplarn zellikle renk deiimi zellikleri incelenecektir. Terbiye-boya iletmelerinde kumaa direk etki eden baca gazlarnn seviyeleri ve yapsal zellikleri baca gaz analizatr vastas ile belirlenerek kullanlan boyarmaddelerin kromofor gruplarnn baca gazlarna kar gsterdii etki incelenecektir.

lk etapta iletmenin orijinal boyama reeteleri ile yaplan boyamalar sonucu yumuatma ilemi ncesi kumalardan renk lm iin numuneler alnacak; daha sonra yumuatma ilemi yaplarak tekrar kumalardan renk lm iin numuneler alnacaktr. Alnan yumuatma ncesi ve sonras numunelerin CIELAB sisteminde renk lmleri yaplarak, numunelerin L (aklk/koyuluk fark), a (krmzlk/yeillk fark), b (mavilik/sarlk fark) son olarak E (toplam fark) deerleri llecektir. letmede ilem gren kumalarn bekletme sre ve bekletme koullar altnda baca gazlarndan etkilenme durumlar incelenecektir. letmede kullanlan kurutma makinesi zellikle ramzde her bir kamara iin baca ve kurutma gaz deerleri lm yaplacak, kamara bana den buharlatrma verimi hesaplanarak bu verilerin kuma zerindeki etkileri incelenecektir. Kumalarn bekletme sresince baca gazlarndan etkilenmemesi salanarak kuma durum ve renk zelliklerindeki deiimler sistematik olarak incelenecektir. Her tip yumuatc ve yumuatc silikon karm aktarlan kumalar iin bu ilemler tekrarlanacaktr. Her bir renk iin tekrarlanan ilemler sonucunda kuma ve renk zelliklerinin korunduu optimum proses deerleri belirlenerek, boyama ve yumuatma sonras kumalarda meydana gelen renk deiimi probleminin minimize edilmesi hedeflenmektedir. Kaynaklar 1. oban, S., Genel Tekstil Terbiyesi ve Bitim lemleri, Ege ni. Tekstil ve Konfeksiyon Aratrma Uygulama Merkazi Yaynlar, 1999, Bornova-zmir,135-146. 2. Schindler,W.D., Hauser, P.J., Chemical Finishing of Textiles, Woodhead Publishing Limited in association with The Textile Institue, 2004, Florida, 29-41. 3. Yurdakul, A., ktem, T., Kumbasar, P., Atav, R., Korkmaz, A., Arabac, A., Boyama leminden Sonra Kullanlan Tekstil Kimyaallarnn ve Dier Terbiye lemlerinin Haslk zellikleri zerine Etkileri, Proje no: TAM 2002-02, 2003. 4. Behery, H.M., Effect of Mechanical nd Physical Poperties on Fabric Hand, Woodhead Publishing Limited in Association With The textile Instute, Florida, 311-315. 5. oban, S., Bitim lemlerinde Yumuak Tutum ve Yumuatc Maddeler, Tekstil ve Konfeksiyon, 1999, 167-173. 6. Evans, W.P., Cationic Fabric Softeners, Chemistry and Industry, 1969, 893-903. 7. Mooney, W., Chemical softening, in Textile Finishing, Heywood D., Society of Dyers snd Colourists, Bradford, 2003, 251-307. 8. Sadov, F., Korchagin, M., Matetsky, A., Chemical Technology of Fibrous Materials, 1973, 409-420.