Mete Tunay: Atatrk dnemi yargs iler acs

Atatrk dneminde yarg da iler acs vaziyette. Yksek yarglar, Atatrkn antikomnist nutkunu, Eskiehir tren istasyonunda gece hazrolda dinliyorlar. Milli Mcadele, slam dini istismar edilerek kuruldu. Din devleti oluyoruz havas yaratld. ki yasakland. Atatrk, kanuna aykr olarak iki iti. Atatrk, orduyu glendirmedi. Orduyu, Fevzi akmak gibi tutucu birine verdi. Plan, gl bir orduya ihtiya duymadan, blgesel paktlarla sava riskini telemekti.

Bugn yaadmz btn arpklklarn kk yakn tarihimizde yatyor. Zaten bu yzden yakn tarihimizi renmemiz, btn gerekleri bilmemiz, bunlar aka tartmamz engelleniyor. Gemiimiz, zellikle de yakn tarihimiz, e itimin her aamasnda sansrleniyor, arptlyor. Gereklerin st yalanlarla rtlmeye allyor. Oysa, bugn bir trl zemediimiz temel sorunlarmzn kaynan, bu lkede ordunun ve yargnn konumunu, Atatrklk ideolojisiyle tek parti ideolojisinin ilikisini ancak yakn tarihimizi bildiimizde aka grebiliriz ve dmleri zebiliriz. Trkiyenin nde gelen entelektellerinden olan siyaset bilimi ve tarih profesr Mete Tunayla yakn tarihimizi, Atatrk, Atatrkn dinle, dindarlarla, Krtlerle olan ilikisini, orduya, yargya ve siyasete bakn, ynetim anlayn, tek adamln, mcadele arkadalarnn balarna gelenleri, stiklal Mahkemelerini konutuk. Trkiyede Sol Akmlar ve getiimiz gnlerde drdnc basks yaplan T rkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas isimli kitaplaryla Trkiyenin yakn dnem siyasi dnceler tarihinin aratrlmasna ve erken Cumhuriyet dneminin anlalmasna byk katkda bulunan Prof. Dr. Mete Tunay, halen stanbul Bilgi niversitesinde ders veriyor.
ki temel kurum, bugn ciddi bir biimde sorgulanyor: yarg ve ordu. Cumhuriyetin kuruluunda bu iki kurumun yeri nedir?

Kuruculara tek tek bakacak olursak, Cumhuriyeti askerler kurdu. Mustafa Kemal Paa da, smet Paa da, Fevzi akmak da askerdi. Zaten Milli Mcadelede ilk beten sz edilir. Bir Atatrk, iki Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, drt Rauf Bey, be Refet Paa. Karabekir ve Cebesoy, Milli Mcadeleye balamak iin 1919da Mustafa Kemalden daha nce Anadolu ya gittiler ve M. Kemale srarla gel dediler. Ama M. Kemal tereddt etti. Karabekir, sk sk onun gecikmesinden bahseder.

M. Kemal, Milli Mcadeleye niye daha ge katlyor?

Baka eylere oynuyor. Mesela stanbulda Sadrazam zzet Paann hkmetine gir mek ve harbiye nzr olmak istiyor. Ben harbiye nzr olmak istiyorum diye de aka sylyor. zzet Paa istemiyor. Bu istei kabul edilseydi, herhalde o zaman Milli Mcadele diye bir ey olmayacakt. Zira bu durumda Mustafa Kemalin Anadoluya gidip, oradakilerle anlap, Yunanllara kar bir hareket gelitirmesi beklenemezdi...
M. Kemal niye ok istedii halde, Osmanl ordusunun bana getirilmedi peki?

zzet Paa istemedi. ttihatlarn tabii kendi kadrolar var. M. Kemal de bir zamanlar ttihat Terakkiye girmi olmakla birlikte hep yanl eylerin arkasna dyor.
Nasl yani?

ttihat Terakkiye ilk giriinde Cemal Paa hizbinde yer alyor. Kendisinden yaa kk olan ve hakl olarak hep kzd, kskand Enver Paann hizbinde yer almyor. Sonra ttihat Terakkinin genel sekreteri olan Fethi Okyarn adam oluyor. Fethi Okyar bu makamdan dp de Sofyaya srlnce, bu belay da al yannda gtr diye M. Kemali de Sofyaya atee militer olarak gnderiyorlar. Sorunuza, Cumhuriyetin kurulu unda ordunun ve yargnn yerine gelince... Bizde Cumhuriyeti kuran kadro tamamen askerin iinden kt. Bunda alacak bir ey de yok.
Yeryznde askerlerin kurduu baka hangi cumhuriyet var?

Afrikada var ama... Avrupada askerlerin yaratt bir devl eti dnmek zor. Yunanistan, ancak cuntac askerlerin kafasn krdktan sonra demokratik olarak geliebildi. Ama Fransada ordu, De Gaullen prestiji olmasayd, darbe yapacakt. ok da uzak bir gemi deil bu. Cumhuriyetin kuruluunda yargnn yerine gelince... Yarg hibir zaman n planda olmad. Kuvvetler ayrl ilkesine gre, yarg iin ayr bir kuvvet ve bamsz dense de Trkiyenin gemi tecrbesinde yarg hibir zaman ayr ve bamsz bir g olmad.
Yarg kime baml oldu?

ncelikle orduya. 28 ubat ve 12 Eyllde yaananlar da bunu aka ortaya komutu. Bakn... Cumhuriyetin kuruluunda ordu ok nemliydi. Yenieri ayaklamalarndan tutun da kinci Merutiyette Mahmut evket Paaya dek bu nemin bir gemii ve gelenei vard. lk asker diktatrlk modelini Hareket Ordusunun komutan Mahmut evket kurdu. Enver ve Cemal Paalar, Birinci Dnya Sava yllarnda bu diktatrl srdrdler. Nitekim bizim erken Cumhuriyet de geni lde asker bir nitelik tar. Mesela 30 Austos 1926...
30 Austos 1926da ne yaand?

30 Austos, orduda, geleneksel olarak terfilerin yapld bir tarihtir. Milli Mcadeleyi balatan ve Cumhuriyeti kuran ilk bein drd olan Kazm Karabekir, Ali Fuat Paa, Refet Paa, Rauf Orbay, daha birka ay nce zmirde Atatrke suikasttan tr stiklal Mahkemesinde idam talebiyle yarglanmlard. Aradan birka ay geti ki, 30 Austos 1926da Karabekir Paa, Cumhuriyetin babakan smet Paayla birlikte birinci feriklie yani korgenerallikten orgenerallie yks eltildi.

Bundan ne anlamalym?

Bir kere, Cumhuriyetin kurucularnn askerlikle ilikileri sryor. Cumhurbakan Atatrk de asker, Babakan nn de asker... Bir taraftan Karabekir asl isteniyor, dier taraftan da paamz orgeneral olsun diye terfi e ttiriliyor. Hele hele Cumhuriyetin ilanndan yl sonra, Cumhuriyetin babakannn kalkp da orgenerallie ykseltilmesi ok ironik oluyor. Bizde, askerler, Milli Mcadeleyi yaptlar ve Cumhuriyeti kurduktan sonra niformalarn kardlar diye hik yeler anlatlyor ya... Hayr, niformalarn karmadlar.
Atatrkn, askerlerin siyasete bulamasn istemedii ve hatta onlara, Beyler ya niformanz karn, siyasete girin, ya da niformanzla klada kaln dedii sylenir. Atatrk aslnda bunu da m sylemedi?

Atatrk, askerin kendisine kar bir politikaya bulamamasn istiyor. Yoksa askerin, siyasetin iinde olmasna bir itiraz yok. stelik Atatrkn kendisi de niformasn karmad ki. 1925te Kastamonuda apka nutkunu sylyor ya... At atrk oraya mareal niformasyla, ayanda izmeler, yannda kpei ve elinde kamsyla gidiyor. Kastamonuda bir ara sivil giyiniyor ve apka nutkunu sylyor. Sonra tekrar mareal niformasn giyip dnyor. Kurulan cumhuriyet, demokratik bir cumhuriyet deil.
Kurulan cumhuriyet nasl bir cumhuriyet peki?

Kurulan cumhuriyet Jakoben bir cumhuriyet. nk bunlar, halk iin dorunun, iyinin ne olduunu biliyorlar. Halka yle fazla danmaya ihtiyalar yok. Mesela 1946ya kadarki seimler iki derecelidir. 1946ya dek, yurttalar gidip de miletvekillerini semi yor.
Kimi seiyorlar?

Birinci semenleri seiyorlar. Onlar, milletvekillerini seiyor. nk halka gvenilmiyor. Halk, btn gerilikleri getiriyor diye dnlyor. Zaten Halk Partisinde de bir asker arl var. Bugn hl tarttmz vesayet kavramnn nasl olutuunu dnmek lazm tabii. Cumhuriyeti kuranlar...
Evet... Cumhuriyeti kuranlar ne dnyorlar?

Bunlar, 19. yzyldaki pozitivistlerden etkilendiler. 19. yzylda fizik bilimleri ve matematiin gelimesi dnyada insanlara, Btn so rularn cevaplarn bilimden aldk ve alacaz. Din, iman gibi eyler artk ocukluk hikyeleridir duygusunu verdi ve bu pozitivist ruh bizde de yayld. Dolaysyla askerler, sivil yksek memurlar ve burjuvaziden oluan egemen snf, kamusal doruyu ve kamusal iyiyi kendisinin bildiini dnd. Yarg da bunlarn peinden gitti. Halkn taleplerinden korkuldu. Eer halka soracak olursak, bunlar kadnlarn balarn rter, ikiyi yasaklar falan dendi.
Cumhuriyetin kurucular bu korkularnda hakllar my d? Halkn kararna braklsa, yeni Cumhuriyet, gerekten bir din devleti olur muydu?

Biz hibir zaman din devleti olmazdk. nk imparatorluk geleneinden geliyoruz. Baz tarihiler, Osmanldan teokrasi diye sz ediyorlar. Bu, deli samasdr. Bir impa ratorluk, din devleti olamaz. nk imparatorluk eitlilii korumak, btn dinlere sayg gstermek zorundadr.
Osmanl, eriatla ynetilmiyor muydu?

Hem evet, hem hayr. 19. yzylda Borlar Kanunu, Ticaret Kanunu gibi Bat kaynakl o kadar ok kanun kabul edildi ki, eriat sadece evlenme, boanma ve mirasla snrl hale geldi. Ama unu da bilmek lazm. Milli Mcadele srasnda iki yasa kanunu karld. Meclisteki dindarlarn bir zaferiydi bu. ki yasakland ve Atatrk o dnemde kanuna aykr olarak iki iiyordu. O gn boyun eildii takdirde, dindarlarn o dnemde daha ileri taleplerinin olabilecei dnlebilir ama bugn artk byle bir tehlike yok.
Cumhuriyet kurulduktan sonra yargnn ve ordunun ilevi ne oldu?

Cumhuriyet kurulduktan sonra ordu enteresan bir macera geirdi. Atatrk, orduyu Fevzi akmak gibi ok drst ama son derece tutucu birine teslim etti. Her general, bir nceki savaa hazrlanr diye bir laf vardr. Fevzi akmak da byle... Demiryolu olursa, talyanlar trenlere biner ve memleketin iine kolaylkla gelirler. Otobsle zor gelsinler! diye Antalyaya demiryolu yaptrmyor. Uzun menzilli donanma toplar Karadenizden Glck dvebilecek teknolojiye ularken, akmak bunu dnmyor ve donanma iin Glck gvenli bir yer o larak seiyor. Ayrca, Harbiye talebesinin gazete okumasna bile izin vermiyor.
Nasl?

Fevzi akmakn lnceye kadar Latin harfleriyle sadece Fevzi diye adn yazd rivayet edilir. Eyp mezarlnda eyhinin ayann ucunda gml olan akmak, btn y azlarn Arap harfleriyle yazm. Cumhuriyetin en nemli devrimlerinden olan harf devrimine, Cumhuriyetin genelkurmay bakan m uymuyor? Atatrk niye ordunun bana byle tutucu birini getiriyor? Atatrkn bunu istediini dnyorum. akmak, 1943e kadar, 20 yldan fazla genelkurmay bakanl yapt. Bir ngiliz tarihi, benim de bulunduum bir ortamda yle demiti: Abdlhamit akll adamd. Fakat byk bir hata yapt. Alman yardmyla orduyu glendirdi ama, subaylar yeteri kadar tatmin etmedi ve ordu, onun ban yedi. Menderes de ayn hataya dt. Amerikan yardmyla orduyu glendirirken subaylar o da tatmin etmedi. Atatrk bu hatay yapmad.
Atatrk, orduya nasl yaklat?

Atatrk, orduyu asla glendirmedi. Orduyu, Fevzi akmak gibi tutucu bir komutana teslim etti. Orduya yatrm ok snrl tutuldu. Mustafa Kemalin kafasnda, gl bir orduya ihtiya hissetmeden, blgesel paktlarla sava tehlikesini teleme plan vard. Balkan Pakt, Yakn Doudaki ilikilerle, savaa lzum olmadan gtr mek istiyordu ii.
Atatrk dneminde ordunun durumu byleydi. Peki, yargnn durumu neydi?

Atatrk dneminde aslnda yarg da iler acs vaziyette. Atatrk gece trenle stanbula giderken Eskiehire uruyor. Temyiz yelerine haber veriliyor, hepsi sabah a kar saat birde, ikide peronda hazrolda bekliyorlar. Atatrk, komnistler iin bunlar hafif akll adamlardr dedii o mehur antikomnist nutkunu, ite o gn sabaha kar istasyonda yarglara veriyor ve onlar irat ediyor, uyaryor, ynlendiriyor. Yargnn bamszln ve konumunu anlatmak asndan bu olay yeterli sanrm.
Atatrkn lmnden sonra, ordu ve yarg Cumhuriyeti koruyabilmek iin nasl bir rol stlendi?

Yargnn rol hep ikincil kald. Orduya gelince... Atatrk dneminde geri plan a itilen ordu, kinci Dnya Sava yllarnda birden bire, savaa girecek olursak diye semirtildi. Drt yz bin kiilik ordu bir buuk milyona kt. Dolaysyla ordu, fazladan bir nem kazand. Harbiyeye daha fazla renci alnd. Nitekim 1960ta, 300 generalin 275i tasfiye edildi. Yani, kinci Dnya Sava yllarnda, askeriye zel bir nem kazand. smet Paa 1945te ok partili hayata geip de 14 Mays seimlerini kaybettiinde, malum gece Genelkurmay Bakan telefon edip, ona, Paam bir emriniz var m diye sordu.
Sonu ne oldu?

Ordudaki yksek kademe, bir hafta, on gn iinde, Demokrat Parti iktidar tarafndan emekliye ayrld. Demokrat Parti dneminde ordunun ak bir muhalefeti olmad ama ordunun iinde cuntaclk balad.1960 darbesinin hazr lklar 1950lerin banda balad. Hatta Samet Kuu diye birisi darbe hazrlklarn ihbar etti.
Darbe ihbar ie yarad m?

Hayr. Adama inanmadlar, iftira ediyorsun diye adam bir de mahkum ettiler. Kz serbest brakrsan ya davulcuya ya zurnacya varr endiesinin benzerini, bu lkenin halk iin duyan askerin ve yksek sivil brokratlarn vesayet dncesini, ne yazk ki siyasiler de paylatlar. Bata CHP olmak zere bir takm siviller de, toplumun mutlaka bir denetim altnda tutulmas gerektii grn savundular. Halk serbest braklrsa, yarn herkesin tesettre girmesini ister bunlar diye dndler.
Bizim cumhuriyetimiz, evrensel llere uygun bir ordu ve yargyla kurulabilir miydi?

El cevap: hayr. Latin alfabesi, apka kanunu, hal k oylamasyla yaplamazd ama baka trl davranlabilirdi. Artk bugn Arap alfabesine dnmek gibi bir talep ve ihtimal yok. Aslnda Hilafet kaldrlmayabilirdi ama artk gemi olsun. Halbuki Mecit Efendi halife olarak muhafaza edilseydi, Latin alfabesinin kabulne bile kar kmayabilirdi. Ki, Cumhuriyetin en nemli devrimi alfabe deiikliidir.
Sizce niye alfabe deiiklii en nemli devrim?

nk dinle dil deil ama dinle yaz arasnda garip bir iliki vardr. Mslman olmakla Arap harflerini kullanmak arasnda dorudan bir ba var ve bizim devrim bu ba krd.
Bunu bilinli mi yapt?

Bilinli yapt. Tark Bin Ziyadn , geri dnlmesin diye gemilerini yakma hadisesidir bu. Latin alfabesi tamamen dinle ilikili olarak getirildi. Hilafet kaldrlaca zaman bir kamuoyu yoklamas yaplsayd, cevap muhtemelen Hilafet kaldrmasn kard. Dnn... Trkiyenin ba tarihi si olan Enver Ziya Karal, Galatasarayda talebeyken, Hilafet kaldrlnca talebelerin yemek boykotu yaptn anlatt. Trkiyenin en aydnlanm kesimi bile hilafetin kaldrlmasna hayr diyor.
Aslnda bugn insanlarn korktuu hilafet deil, eriat. Cumhuriyetin kuruluunda oylama yaplsayd, halk eriat ister miydi?

Osmanl din devleti olmamt ki Cumhuriyet olsun. Ama Milli Mcadele yllarnda sanki bir din devleti olmaya gidiyoruz gibi bir hava yaratlmt. Dinci kesim bu ynde tevik ediliyordu . Milli Mcadele tamamen slam dininin istismarna dayanan bir ekilde kuruldu. nk ynlar Trk milliyetilii adna harekete geirmek mmkn deildi. slam kardeliine atf yapma mecburiyeti vard.

Mete Tunay: Laiklikte, Sabetayclk etkili oldu

Ordunun ilericilii, bahane. Niye daha ileride olsunlar ki toplumdan? Btn bu laiklik, Atatrk devrimleri szleri, halka emretmeyi srdrmenin bahanesidir. Yeralt muhalefeti, Abe diye konuanlar bizi ynetiyor diye kzyor. Atatrk de dahil byle konuuyor ve Rumelilie kar Anadoluculuk muhalefeti kyor. Yaln Kk, Sabetayclk, Selanikte hkim oldu. Cumhuriyeti kuran sivillerin bu Sabetayc kkeni, laiklii belirledi deseydi, benimsenirdi.

Yeralt muhalefeti, Abe diye konu anlar bizi ynetiyor diye kzyor. Atatrk de dahil byle konuuyor ve Rumelilie kar Anadoluculuk muhalefeti kyor. Yaln Kk, Sabetayclk, Selanikte hkim oldu. Cumhuriyeti kuran sivillerin bu Sabetayc kkeni, laiklii belirledi deseydi, benimsenirdi.
Milli Mcadelede, insanlar Trk milliyetilii adna harekete geirmek mmkn deildi... Milli Mcadele tamamen slam dininin istismarna dayanan bir ekilde kuruldu... dediniz. Milli Mcadele dini nasl istismar etti?

Mesela... Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, memleketteki btn slam yurttalar tabii aza sayyordu. Gayrmslimler ise Cemiyete ye olamyorlard. Mesela... Hibir Osmanl Mebusannda krsden Kuran okunmamt. Byk Millet Meclisinde ise krsden Kuran okunuyor, Hac Bayrama Cuma namazna gidiliyordu. Meclisin al gn bile Cumaya denk getirildi. Dolaysyla slam, Osmanlnn Merutiyet dneminde sahip olmad neme, Milli Mcadele dneminde sahip oldu.

Dinin kullanlmas ne kadar sryor?

Asker zafere kadar sryor. 9 Eyll 1922de zmire girildikten sonra Atatrk Ankaraya dnyor. Kendisine Hac Bayrama gidip kran duas edelim dendiinde de, Benim byle bir borcum yok diyor. Mesela... Milli Mcadele yllarnda, slam milleti anlamn a gelen, biz burada sadece Trk deil, Krd, Arab, Laz, ve erkesiyle tam bir birliiz denirken, Milli Mcadelenin kazanlmasndan sonra bu milli birlik, Trk milli birliine dntrlyor.
slamiyet birletirici unsur olmaktan kyor mu?

Birletirici unsur Trkle evriliyor. Ancak bu sre adm adm ilerliyor. ok kii unuttu ama... 1922nin kasmnda Saltanat kaldrld ve Mecit Efendi halife oldu. Onun halifelii bir buuk sene srd. Bu bir buuk senenin drt ay Cumhuriyet dnemidir. Yani, bizim nce halifeli bir cumhuriyetimiz vard. Bugn ciddi bir biimde sorgulanan Cumhuriyetin iki temel kurumuna dnersek... Neden bizim ordumuz ve yargmz Avrupal lkelerden farkl? Bizim ordunun siyaseti dikte etme imkn var. Ve, ordu da bunu ya pyor. Aslnda ordunun ne kadar laiklik ve ilericilik yanls olduu konusunda karar vermek g. Ama u kesin. lerici ve laiklik yanls grnmek, orduya dominant g olma imknn salyor. Zaten ordunun istedii de...
Ordunun asl istedii nedir?

Ordunun istedii de, Trk toplumu zerindeki egemen konumunu srdrmek. Btn bu laiklik ve Atatrk devrimleri vurgusu, topluma direktif vermeyi srdrmenin bir bahanesi oluyor ordu iin. Ordunun ilericilii bana akas bahane gibi geliyor. Toplumdan niye daha ileride olsunlar ki? Bunlar, yle felsefe ve metafizik eitimi grmyorlar ki. Toplumdan daha ileride olabilmeleri iin bir neden yok. Ama Abdlhamite Kanun -i Esasiyi yeniden ilan ettirdikten bu yana, bu lkede atlacak admlara hep ordu karar verdi.
Cumhuriyet kurulduunda toplumun yaps nasld?

Bugn 72,5 milyonluk nfus var. O gn 12 milyonluk bir kitleden bahsediyoruz. O kitlede muhacirlik, mbadillik, yerlilik, ayrmn da dnmek lazm.
Niye?

unu unutmamak lazm. Teknoloji, medya, iletiim ve ilikiler bugnk gibi deildi. Ankarada cumhuriyet vard ama Atatrk, stanbula ks idi. Yani stanbul, Atatrkn ks olduu bir ehirdi. 1927ye dek Atatrk stanbula gelmedi. Ancak 1 Temmuz 1927de ehri affetti. O gne dek, stanbula hep kt gzle bakld.
Atatrk stanbula niin kst?

stanbul kendisine kar muhalefetin, eletirilerin, gazetelerin olduu bir yerdi. stanbulda bir demokrasi talebi vard. Mesela 1923n son gnlerinde, Halifenin istifa edecei laflar kyor. stanbul Barosu Bakan Avukat Ltfi Bey, Halifeye sakn ha istifa etmeyin diye ak mektup

yazyor. Bunun zerine stiklal Mahkemesi Ltfi Fikriyi yarglyor ve be sene hapse mahkm ediyor. Ltfi Fikri hapishanede zel af iin dileke veriyor.
Affediliyor mu?

Dilekesi kabul ediliyor. Birka ay sonra hapisten kyor ve stanbul Barosu onu gene bakan seiyor. Bu, Ankaraya posta koymak deildir de nedir? Cumhuriyetin kuruluunda toplumun yapsn sormutunuz... Ona dnersek... Rumelilik ve Anadoluluk hikyesi de Cumhuriyetin kuruluu bakmndan ok nemlidir. Rumeliden Anadoluya bir buuk milyon Mslman geliyor o dnemde.
Rumelilik ve Anadoluluk ayrm niye nemli? Rumelililerle Anadolulular arasnda bir atma m var?

Olmaz olur mu? Atatrk zamanndaki yeralt muhalefetinde, ulan, bizi, abe diye konuanlar idare ediyor deniyor. nk Atatrkn kendisi de dahil byle konuuyor ve ortaya bir Anadoluculuk muhalefeti kyor. Unutmayn ki, Cumhuriyeti kuran kadro, geni lde Rumelide grev alm olanlardan oluuyor. Zaten Mustafa Kemalin kurmay subayl dneminde iyi subaylar Asyaya gitmez, Rumeliye giderlerdi ve o srada nemli olan Makedonyada grevlendirilmekti. Mustafa Kemal, ama ceza olarak gnderilmiti.
Peki, atmay kim kazanyor? A nadolulular m Rumelililer mi?

Rumelililer kazanyor. Bugn AKP, bir adan Anadolunun intikam olarak da yorumlanabilir. Yaln Kk bir ara, insanlarn tek tek isimlerine bakp, dnmelik hikyesini ortaya att. Eer Yaln, Sabetayclk, Selanikte nemli bir gruba hkim olmutu. Bunlar, iyi eitim aldlar ve bakalarn da yetitirdiler. Bunlar, Cumhuriyeti kuran sivil kadro iinde ok nemli oldular. Bunlarn Sabetayc kkenleri, Cumhuriyetin laikliinin formle edilmesinde etkili oldu deseydi, bu szler kabul edilebilirdi ve Yaln, yararl bir hipotez getirebilirdi.
Ama yaplan yaynlar ve daha sonra bakalar tarafndan da ne srlen tezler, Cumhuriyeti Sabetayclarn kurduuna kadar vard. Cumhuriyeti Sabetayclar m kurdu?

Yok canm. Byle bir ey sylemenin manas yok. Sabetay kkenli insanlarn laiklik anlaymzn gelimesinde bir etkisi oldu. Ki, bunlar Cumhuriyette sorumlu makamlara getirildiler.
Atatrk hukuk konusunda bilgili miydi?

Bir kurmay subay ne kadar hukuk biliyorsa, o da ancak o kadar biliyordu. Mesela Enver Paa iin, yok kanun, yap kanun denir. Her yapt iin bir kanuna gre yaplmasn istedii iin Enver, eer yaplan iin bir kanunu yoksa, hemen o i iin kanun yaptrrm. Atatrkte de byle bir meruiyet fikri vard. eitli konular Meclisin onayndan geirmek gibi bir tutumu vard. Ama u var! Atatrke icazet veren kurumlar, yani onayna bavurduu kurumlar, aslnda kendisinden kaynaklanan kurumlard.
Anlamadm...

Mesela bir milletvekili, ancak Halk Partisi iindeki bir kurulun kendisini aday gstermesiyle milletvekili seilebiliyordu. Ve o kurulu da, cumhurbakan tayin ediyordu. Tabii ekilden ibaret bir meruiyet sistemidir bu.
Byle bir meruiyet sistemini benimseyen bir cumhuriyeti nasl tanmlamak ge rekir?

Syle anlataym... Atatrk ve yakn evresi, toplumun neye ihtiyac olduunu bildiklerine inanyorlar. Bu yzden topluma danma ihtiyacnda deiller. Btn mesele, kafalarndaki modeli topluma kabul ettirmek. Tek parti dnemi, demokrasiye hazrlk dnemi olarak yorumlanyor ya...
Demokrasiye hazrlanlmyor muydu?

Bakn... zgrlk, aykr olabilmektir. zgrlk, hayr diyebilmektir. smet Paa, 1938de cumhurbakan oluncaya dek, ortada byle bir zgrlk ve demokrasi niyeti yoktu. Ama 1937de smet Paa, Atatrk tarafndan birden bire babakanlktan kenara atlnca, oke oldu. Atatrk ldkten sonra Cumhurbakan olduunda, smet paann, Atatrkn el atamad bir eyi baarmak, onu gemek gibi bir derdi olutu. Atatrk her eyi yapt ama dem okrasiyi getiremedi, onu da ben getireceim dedi adeta.
Peki ordu, kurulutaki grevini, Cumhuriyet kurulduktan sonra da srdrd m?

Srdrd. Mustafa Kemale, Meclis namna yetki kullanma hakk tannmt. Yani, diktatrlk haklar tannmt. Bylece M. Kemalin azndan kan her emir kanun kuvvetindeydi ve Meclis namna yetki kullanma hakk, er aylk srelerle uzatlyordu. M. Kemal, 1922de artk lzum yok dedi ve hak uzatld. Sadece, Bakomutanlk, sonsuz olarak M. Kemalde kalsn diye b ir karar verildi. Bunu sylerken, Kanun -i Esasi gereince, bakumandann padiah olduunu da aklda tutmak lazm.
Padiahn yetkisi, M. Kemale mi geti bu durumda?

M. Kemale geti. Zaten Cumhurbakan olunca, Atatrkn sivil olduunu dnmek yanl. Cumhuriyetin cumhurbakan marealdi ve askerdi. Unutmayn ki, smet Paa da Babakanken orgenerallie terfi etti. Atatrk 1927 hazirannda askerlikten emekli oldu ve emekli maa ald. nn de yle...
Ordu, Atatrk zamannda da kendisini ayrcalkl gryor muydu?

Bata da dedim ya, Atatrk, Abdlhamitin hatasn yapmad. Orduyu glendirmedi.

Ordu Atatrke kar darbe yapabilir miydi ki?

Gayet tabii yapabilirdi. Atatrkn ruhiyatn ok iyi bilemeyiz ama, muhtemelen byle bir eyden endiesi var. Mesela Hint Mslmanlarndan gelen paralar meselesi... 1927de Byk Nutku sylerken, gazetecilere, bu paralar millete vereceim diyor. Ancak on yl sonra veriyor ve Bankasna yatryor.
Daha nce ne yapyor o paralar?

Kendi elinde tutuyor. Dar dan veya ieriden bir darbe olursa, bu paray kullanarak kendisine bir baka hayat yaratabileceini mi dnyordu, Atatrkn i lemini bilemeyiz ama byle bir endiesi olabilir. Ya da Hintliler, Hilafeti kaldrdn, bu paray geri ver derlerse diye de dnyor olabilir. Atatrk, 600 bin lira dolayndaki bu parann yz bin lirasn, Byk Taarruzdan nce Milli Mdafaa Vekletine dn veriyor ve sonra geri alyor.
Milli Savunma Bakanlna dn para m vermi Atatrk?

Sava iin dn vermi sonra geri alm. Atatrk, smet Paa babakanken ona da para yardm yapyor. Bu, smet Paann anlarnda var.
Babakan, sadece devletten maan almakla kalmyor, cumhurbakanndan da m para alyor? Bir lkenin babakann aaya eken bir durum deil mi bu?

Bu para yetmez, sen bu maala idare edemezsin diye para veriyor herhalde. Tabii, demokratik bir ey deil. Padiahlk gibi bir ey bu. Atatrkn bir de bakanlar var. Babakan Celal Bayar da olsa, smet Paa da olsa, Dileri Bakan Tevfik Rt Ar as ile ileri Bakan kr Kaya hi deimiyor. Atatrk lp de smet Paa cumhurbakan olunca, Celal Bayara, Siz, babakanlkta devam ediniz efendim derken, bu iki adam da bakanlktan atn diyor ve atlyorlar. Bu arada, smet Paann Atatrkten sonra cumhurbakan olmas iin ordunun parmak oynatt tahmin ediliyor. Ordu, smet Paay destekliyor.
Orduya bu ayrcalkl konumunu kim verdi? Atatrk m?

Aslnda Atatrk, ordunun gcn iktidara kar kullanmamasnn yolunu salyor. Ve, Atatrkn dneminde ordu gcn iktidara kar kullanmyor. Atatrk askere, Ya niformay karp siyasete girin, ya da orduda kaln diyor.
niformay karyorlar m?

ou orduda kalyor. nk o srada, niformay karmann manas, Atatrke kar muhalefete katlmak. Nitekim, daha sonra Takrir-i Skn Kanunu geliyor ve muhalefetin kurduu Terakki Perver Frkann canna ot tkanyor. niformay karanlar tasfiye ediliyor.
Takrir-i Skn Kanunu neydi?

Bu, dinginliin salanmas adyla getirilen bir kanundur. yle anlataym... Terakki Perver Frka hareketi balaynca, Halk Partisinden zlmeler, istifalar oluyor. M. Kemal, smet nnnn askerlikten gelme sertliiyle insanlar rkttn dnyor ve ok daha yumuak bir asker olan Fethi Okyar babakan yapyor. Yani nn, babakanlktan uzaklatrlyor.
O dnemde Atatrke kar ciddi bir muhalefet mi vard?

Tabii. En byk problem, bata Yunanistan, ksmen de Bulgaristan ve Giritten gelen mbadiller konusunda kyor. nk Trkiye, mbade leye hazrlksz yakalanyor. Yunanistan, Trkiyeden gelen mbadiller iin d krediler alrken, bizimkiler, azlar yand iin d bor istemiyorlar. Bir de o dnemde yolsuzluklar olmu. Gya giden 600 ksur bin kadar Rumun boaltt yerlere, gelen 450 bin Mslman yerletirecek ama ne mmkn?

Niye mmkn deil?

Rumlarn boalttklar yerlere, yerel mtegallibe oktan el koymu. Rumlarn mal mlk gl adamlar tarafndan kaplm. Hatta o srada Mbadele, mar ve skn Vekaleti var. Onun ilemlerine ait Mecliste sorulan bir soru, gensoruya dnyor. Terakki Perverin 1925te Mecliste ortaya k da bu yolsuzluk tartmalar zerinden oluyor. Ksa bir sre sonra da Gen Vilayetinde eyh Sait adnda bir Nakibendi eyhi ayaklanyor.
eyh Sait ayaklanmas irtica ayaklanmas mdr, Krt ayaklanmas mdr?

kisi birarada bence. Babakan Fethi Okyar, nlem olarak yerel skynetim ilan edelim ve oraya bir miktar asker kaydrmak iin bteye ek denek koyduralm diyor. smet Paa ise, hayr bunlarla byle mcadele edilemez. Zaten asl mesele sadece o bakaldran Krtler deil. Asl mesele, o havay yaratan stanbuldaki soysuz aydnlardr diyor. smet Paann eyh Sait ayaklanmasna koyduu tehis bu.
Cumhuriyetin kurulu yllarnda yaananla r bugn yaadklarmza ne kadar ok benziyor. yle deil mi?

ok benziyor. stanbuldaki aydnlar demokrasi deyip duruyorlar. Demokrasi isterseniz, banza byle ayaklanma kar ite deniyor. Bylece Krt ayaklanmas, muhalefeti tasfiye etmek iin bahane olarak kullanlyor. smet Paann arzusu zerine, 1925 mart banda, Takrir -i Skn Kanunu karlyor.
Ne kadar sryor?

Kanun iki seneliine karld ve iki kez uzatlarak 1929da kaldrld. Bu kanun, hkmete, mahkeme karar gerekmeksizin sonsuz yetkiler verdi. Hkmet her rgt kapatabiliyor, her yayn yasaklayabiliyor ve her gazeteyi ortadan kaldrabiliyordu.
Takrir-i Skn dneminde neler yaand?

Meclis biri Diyarbakrda, dieri Ankarada iki tane stiklal Mahkemesi kurdu. Ankaradakinin yetki alan btn Trkiye oldu.
Ayaklanma Douda olmuyor mu? Niye Ankarada da mahkeme kuruluyor?

Eee, baka yerlerde de alaklar olabilir! Bu kanuna dayanarak, Ahmet Emin Yalmana varncaya kadar, stanbulun belli bal btn gazetecilerini toplayp is yan blgesine gnderiyorlar. Demokrasi ve zgrlk isteyerek, eyh Sait ayaklanmasn dolayl olarak desteklediler diye gazetecileri yarglyorlar. Bu kanun, sadece muhalefetin canna ot tkamakla kalmyor, lkedeki her trl zgrln de canna okuyor. Takrir-i Skn, ok byk bir dnm noktasdr. Takrir -i Skn, erken Cumhuriyet asndan gerek bir krlmadr. Cumhuriyetin ilan o kadar nemli bir ey deildir. Ama Takrir-i Skn yle mi?

Mete Tunay: Aslacak olunu babaya setirdiler

Takrir-i Skn Cumhuriyetin kimliini belirledi. Takrir-i Skndan gn nce daha zgrlk olan Cumhuriyet, gn sonra sonra diktatryal cumhuriyet oldu. Biri eski bakan, iki ttihat on be yla mahkm oldular. Halkn iine mahkm olarak kamayz deyip karara itiraz ettiler. Tekrar yarglandlar ve asldlar. Atatrke soruluyor Douya okul mu, yol mu?, Yol yapn, ordu girebilsin diyor. Zaten Krtler Meclise gelmesin diye CHP 20 yl G. Douda rgtlenmedi.

NEE DZEL: Takrir-i Skn Kanunu, Cumhuriyette neyin bitiidir ve neyin balangcdr?

METE TUNAY: Cumhuriyetin ilan o kadar nemli bir ey deildir. 29 Ekim 1923 sembolik olarak tabii nemlidir ama... Cumhuriyetin ilannn bir hafta ncesiyle bir hafta sonras arasnda hibir fark yoktur. Ama Takrir-i Sknun gn ncesiyle gn sonras arasnda dehet bir fark vardr.
Takrir-i Sknun ncesiyle sonras arasnda ne fark var?

Bu kanunun uygulanmasyla her ey, btn hayat deiiyor. Cumhuriyetin kimlii belirleniyor. Meclistekiler kuzu gibi oluyor, hkmet ne isterse yapyor. Takrir -i Skn ncesinde daha zgrlk olan Cumhuriyet, Takrir -i Skn Kanunundan sonra diktatryal bir cumhuriyet oluyor. Eletiriler yapabilen bir basn varken, gazeteciler Diyarbakrdaki st iklal Mahkemesine gnderiliyor. Hatta o srada gen bir politikac olan Avni Doana da savclk grevi dyor. Avni Doan, ileri Bakanna mektup yazyor. Ben o mektubu Trk Tarih Kurumunun Atatrk Merkezinde buldum ve kitabmda kullandm.
stiklal Mahkemesi Savcs mektupta ne diyor?

ileri Bakanna zetle unu diyor: smet Paa bu adamlarn aslmasn, cezalandrlmasn istiyordu. Ama Atatrkten baka bir haber geldi. Bunlarn affedilip ilerine dnmeleri isteniyor. Maalesef aramzdan bazlar sanklara bunu aklad. Size yalvarrm, yukar tkrsem byk, aa tkrsem sakal. Biri cumhurbakan, dieri babakan. Ne sylerseniz onu yapacam ben. Ve, Atatrkn istedii oluyor. Gazeteciler zr dileme telgraf ekiyorlar ve affediliyorlar. Bizde cumhuriyet laf, demokrasiyle birlikte dnlr ya... te bu doru deildir. Cumhuriyet sadece devlet bakanlnn, saltanatn babadan ola gemedii bir sistemdir. yi ki Atatrkn ocuu yoktu...
Cumhuriyetin kuruluundaki stiklal Mahkemele ri tam olarak ne tr mahkemelerdi?

Milli Mcadele srasnda asker kaakln nlemek iin milletvekillerinden kurulan mahkemelerdi nce bunlar. Yakaladklarna bazen sopa atar bazen de ibret -i lem olsun diye bir, ikisini asarlard. Takrir-i Skndan sonra kurulan stiklal Mahkemeleri ise tam bir felaket oldu. Cumhuriyet devrimlerini ilan etme cesareti zaten bu mahkemeler kurulunca gsterildi. e, apkayla baland. Rakamlar, saat, alfabe deitirildi.
apka nedeniyle ok kii asld m?

Trkiyenin her yerinden 20-30 kii asld. 1926 ylna gelindiinde... zmirde Atatrke suikast teebbs ortaya karld. Kazm Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy dahil olmak zere muhalefet tutukland. Mahkeme bakan, Karabekiri serbest braktran Babakan smet Paa nn bile tutuklanmasna karar verdi. Atatrk araya girdi de nn kurtuldu. stiklal Mahkemelerinde korkun eyler yaand.
Atatrkn haberi olmadan smet Paa tutuklanabilir mi?

Haberi olmadan olmaz tabii.

stiklal Mahkemelerinde neler yaanyor peki?

Mesela biri bakanlk yapm olan iki ttihat sank on be yla mahkm oluyorlar. Biz memleketin iine sank ve mahkm olarak kamayz. Mahkmiyet kararna itiraz edelim diyorlar. tiraz zerine yarglama yenileniyor ve bunlar bu kez idama mahkm edili p aslyorlar. Ksacas bu sre, ttihat Terakkinin hesabn grme srecidir. O srada yurtdnda olan Rauf Orbay da Atatrke suikast giriiminden on yla mahkm oluyor. lkeye Atatrkn vefatndan sonra dnyor. smet Paa btn bu eski muhalifleri t opluyor ve Rauf Bey Londra Sefiri, Kazm Karabekir de tekrar milletvekili ve Meclis Bakan oluyor.
Halk, stiklal Mahkemeleri hakknda neler dnyordu? Herhalde halk dehet duyuyordu. stiklal Mahkemeleri hakknda fikirlerini syleyebiliyorlar myd?

Hayr syleyemiyorlard. stiklal Mahkemelerinin, skilipli Atf Hoca rneinde olduu gibi zulm denebilecek icraatlar var. Hoca, Frenk Taklitilii ve apka isimli bir kitap yazyor ve bir sene sonra apka devrimi yaplyor. Adam bir sene nceki kita bndan tr asyorlar. Mesela... Bir adamn iki ocuu asker kaaklndan yarglanyor. stiklal Mahkemesi, adama, Oullarndan birini idam edeceiz, birini de askere gndereceiz. Hangisini asalm, se diyor.
Hangi evladn idam edilecei kararn bab aya m verdiriyorlar?

Evet. Adamn bayld anlatlyor.

Atatrkn en ok ekindii kii kim?

Karabekirden de, Orbaydan da ekineceini sanmyorum.

O zaman niye muhalefeti bu kadar sert bir biimde tasfiye ediyor?

Onlarn arkasndaki halktan ekindi . Terakki Perver Frkann tznde, bizim partimiz efkr ve itikat- diniye saygldr diye bir laf vard. Bu, irticaya destek olarak gsterildi ama Terakki Perver Frka aslnda liberal bir hareketti. Kazm Karabekir, bazen Cumaya gidiyor olsa da, M. Kemal kadar Batya ak biriydi. Cebesoy, kendisiyle ilgili Nutukta anlatlanlar yalanlar.
Atatrk, Nutukta Cebesoy iin ne diyor?

Ankara istasyonuna omzunda filintayla eteci klyla geldi. Koca cephe komutan erkez Ethemin maiyetine girmi gibiydi diyor. Cebesoy, Atatrkn lmnden sonra yaymlad anlarnda, Bu tamamen yalan. Beni Moskovaya niye srdler biliyor musunuz? Kazm Karabekir Paayla ben, Milli Mcadele iin stanbula kar Douda mcadele etme azmindeydik. M. Kemal ise stanbulla ilikileri yumuak olan smet Paay ve Fevzi akmak kullanmay tercih etti. Biz olduumuz srece M. Kemal stanbulla uzlaamazd diyor.
Sizce bunlar gerek mi?

Ben bu iddiay inanlr buldum. Kazm Karabekir kendi anlarnda, Cebesoy kadar ileri gitmedi. O, Atatrk iin sadece, Onu, Sakaryada mareal yaptlar. Aslnda o, Sakaryada ekilme emri vermiti. Fevzi Paa, ekilmeyi erteletti ve sabaha Yunanllar ekildi. Bizimki mareal oldu diyor.
Bazlar Nutuka, tartlmaz, mutlak bir m etin gibi bakyor. Niye sizce?

Nutuk, ne yazk ki 1919-1938 dnemine bir temel ereve getirdi. Bu ok sakncal ey. Nutuka inanacak olursak, Karabekir nankr ve hain biri. Halbuki Karabekir, Milli mcadelenin ilk zaferi, Douda benim saladm zaferdir diye yrtnyor. Ama Nutukta Milli Mcadele sanki Birinci ve kinci nnyle balyor.
Ordu, Atatrk bir kurum ve herkesin de Atatrk olmasn istiyor. Atatrklk nedir?

Atatrklk, toplumun Batdaki gibi bir toplum olmas iin, modernlemesi iin gerekirse toplumun zorlanmasn savunan bir anlaytr. nk dorunun ve iyinin ne olduunu onlar bilirler. Mesela ba rtmek geriliktir. Onun iin ba rtmeyeceksin ve ba rtl kars olan orduda tutmayacaksn. Atatrkle gre, dini gizli yaayabilirsin ama ibadetini grnr hale getirmeyeceksin. Cumaya gitmeyeceksin. Namazn evinde klacaksn. Dnn... smet Paa ldkten sonra, onun mtedeyyin bir tarafnn ol duu anlald. smet Paa dini, hi kullanmad. Bir yere gittiinde, Biraz Allahtan, Peygamberden bahset dendiinde, Allahasmarladk diyeceiz ya dedi.
Atatrk, Cumhuriyeti bir tek parti rejimi olarak kurdu. Tek parti rejimi ile Atatrklk arasnda nasl bir ba var?

Ayn ey. Bulgaristanda, Dimitrov, Bulgaristann yetitirdii en byk adamlardan biridir diye yazyordu. Tarihi arkadama, Bizde olsa hemen en kelimesi kullanlr. Siz neden en byk demediniz diye sordum. Olmaz dedi. Dimitrova en byk demekle, bu Jivkov eein biridir mi demek istiyorsun? dedi. Bu cevab, bana mthi bir aydnlanma oldu.
Nasl bir aydnlanma?

nk sonradan grdm ki, Atatrkn bykl, smet Paaya muhalefet olarak ortaya atlyor ilk defa. smet Paa, cumhurbakan olunca, doal olarak paraya pula kendi resmini koyduruyor. Muhalifler, Atatrk bykt sana ne oluyor? demeye balyorlar. Atatrk bykt demek, sen byk deilsin demek oluyor. Bir sre sonra smet Paa ve Halk Partisi uyanyor ve tabii Atatrk byk ve bizim partimizi o kurdu diyorlar. Bylece bir ak arttrma ve Kemalizm ululamas balyor.
Atatrklkte demokras i, insan haklar yok. Bugn Atatrklk dediimizde demokrasisiz bir yapdan m sz ediyoruz?

Evet.
Atatrkn kurduu tek parti rejimini ordu bugn hl savunuyor mu?

Resmen savunmuyor ama... Orduda, ana muhalefette ve yksek brokraside paylala n bir anlay bu. Kkeni ne olursa olsun, ister din eitimi alm, mam Hatipi bitirmi olsun, ister din eitimi almam olsun, niversiteye hak edenin girmesi gerekir. Ama mam Hatipliler daha alkan ocuklar diye korkuyorlar ve onlar bastrmak istiyorlar. Ordu, Atatrkn lmnden sonra onun baz konumalarn sansr etti mi? Mecliste yaplan konumalar rtlemezdi ama en azndan bazlar ne karlmad. Mesela Milli Mcadelenin slam milletinin mcadelesi olduu gibi szlerini ne karmadlar. Aslnda ok ilgin bir ey var ve bunun zerine hi gidilmedi. 1940 ylna kadar Halk Partisinin Gneydouda tekilat yoktu.
Bugn de milletvekili yok... CHP Douda niye rgtlenmedi?

Balangta Urfa tekilat varm ve kapatlm. Dnn, lkede te k parti var lkenin bir blmnde rgtlenmiyor. Milletvekilleri oralara tayin ediliyor. Mesela Selanikli olan Naci Ycekk Mu Milletvekili yaplm. Adam Muu grmemi. Btn bunlar, Krtleri kontrol etmek iin yaplyordu. Orada parti tekilat olsa, p artinin kongresine ve Meclise Krtler gelecek.
Atatrk Krtlere zerklik vermekten ne zaman vazgeiyor?

Atatrk, Krtlere, mahalli muhtariyet vermekten sz ediyor. Kendisinin yeteri kadar gl olduunu anlaynca, bundan vazgeiyor. Mesela Atatrke, D ouya okul mu yapalm, yol mu diye soruyorlar. Yol yapn, ordu girebilsin diyor. Nitekim yol yaplyor Douya. Atatrk, Douda bir hayli bulunmu. Diyarbakrda evi var. Krtleri yakndan tanyor. Mustafa Kemalin zellii ne diye hep dnmmdr.
zellii nedir sizce?

1919da Samsuna indiinde bbrek sanclar tutuyor ve Havzada kaplcalara gidip bir ay kalyor. O srada memleketin sahiplerine mektup yazyor. Mustafa Kemal, kimin, memleketin sahibi olduunu biliyor. Doudaki Krt beyleri, e yhler de var mektup yazdklar arasnda. Efendi hazretleri sizinle urada teerrf etmitik. Ben o hatray hep zihnimde tayorum trnden mektuplar yazyor.

Yani...

Bu memleketi hareket ettirecek manivelalar kimlerin elinde Mustafa Kemal biliyor. Onun bu memlekete hkim olmas artc deil. Hangi ipi ekeceini biliyor o. M. Kemal, bir taraftan da dehet kstah biri. Fikrinizi sorup, zgr cevap verdiinizde hakaret ediyor. Ancak ona boyun eenlere yaam hakk tanyor.
smet Paa boyun edi mi?

Herhalde. Emedii zaman babakanlktan atld.

smet Paann orduyla ilikileri neydi?

O da ilgin. Bir, iki yl nce kan gncesini okurken biraz da irkildim. Byk Taarruzu yazyor ve kendisinin neler yaptn anlatyor. Cephe komutan adam. Biz, bu nu o kadar Atatrke mal etmeye almsz ki... Aslnda Atatrk, Nutukta 19 Mays ncesini hi anlatmyor. Atatrkn Sadrazam zzet Paann kabinesinde bakan olmak istedii dnem bu.
Atatrkn iki yn var. Bir siyaseti, bir de asker yn deil mi?

Evet ama, siyasette de asker gibi davranyor, nce karsndakini blmeye alyor. Karsndaki cepheyi blp, bir ksmn esir alyor, br ksmn da ortadan kaldryor. Mesela sol muhalefete kar bunu yapyor. Yeil Ordu diye bir cemiyet kuruluyor. A tatrk Yeil Orduyu bilmediini sylyor ama doru deil. Bunu bandan beri biliyor. Yeil Orducularn bazlarna, Brakn bu Yeil Orduyu, siz dpedz komnist olun diyor. Trkiyede Byk Millet Meclisi dneminde 17 Ekim 1920de ilk kurulan parti T rkiye Komnist Frkasdr. Yeil Orduyu nce blyor, sonra yok ediyor.
Bu lkede asla kaldrlmayan, memurlarn dokunulmazln salayan bir geici yasa vardr. Bu Cumhuriyetin koyduu bir yasa myd yoksa Osmanldan kalma bir yasa myd?

Osmanldan kalma bir yasadr bu.

Neden memurlar, hukukun dokunamayaca bir konumda tutuldu?

Geleneksel ynetimin gerei olmal bu. Bugn modernlikten bahsederken, ada demokrasinin temel ihtiyac olarak, effafl ve hesap verebilirlii ne karyoruz. Ordu iin bu ok zordu.
Devlet grevlilerinin iledii bilinen ama bu sulardan yarglanmad olaylar oldu mu?

Atatrkn son zamanlarnda yaverliini yapan biri vard. stanbulda metresini ldrd. Deli raporuyla serbest brakld. Birka ay sonra da mi lletvekili seildi. Bundan daha iyi rnek olur mu?
Bugnk devlet ve hukuk anlaymzla Cumhuriyetin kuruluundaki anlaylarmz arasnda farklar var m?

Cumhuriyetin kuruluunu, hep bitmi tkenmi, igal altna girmi bir lkenin ayaa kalkmas diye dnmek lazm ama... Atatrkn zamannda da liberalizm olabilirdi. Tam tersi, Osmanl Merutiyetinin ve Birinci Trkiye Millet Meclisinin havasndan ve o kavramlardan geriye gidildi.

Krt isyan falan bahane edildi. unu bilmek lazm. Terakki Perver C umhuriyet Frkasndakiler mrteci deillerdi. O frka srdrlebilirdi. Ama ok kt bir sistem olan terk parti sistemi tercih edildi. Zaman zaman bu sknty Atatrk de hissetti.
Neyi hissetti?

1930da Fethi Okyara Benim genliim Abdlhamit istibdad na kar mcadeleyle geti. u hale bak. Bugn gzm kapatacak olsam, arkamda brakacam ey bir diktatrlk manzaras dedi.
Baka trl olamazd deniyor. Olamaz myd?

Biraz daha cesur davranabilseydi... Halktan korkmasayd, olabilirdi. Ama halkn g eri olduunu dnyor.
Halktan korkuyor mu?

Kark bir duygu iinde. Herhalde hem hakir gryor, kzyor, hem de endie ediyor. Mays 1919da Kaplcadayken tuttuu defterde, Ben bu kadar okumu yazm, yksek fikirlere erimi bir adamm. imdi kendimi halkn derekesine mi indireceim? Yok... Yapmam gereken ey, halk benim seviyeme getirmek diyor. Halk kendi seviyesine getirmek, o kadar kolay yaplacak bir ey deil. Bunu yaptnda, diktatrlk falan oluyor ite o zaman. Ama unu da sylemek gereki r. M. Kemalin hakikaten byk bir prestiji var toplum zerinde. Srekli dayak yemi bir toplum, ilk defa zafer kazanm bir komutan ok seviyor. Toplum ona tapyor.
Son soru... Darbecilik neden bizim ordunun yerleik bir paras haline geldi?

Sonu veriyor da ondan. Uzun yllar Harbiye Nazr olan Mahmut evket Paann Babli Basknyla 1913 ylnda ttihatlar tarafndan sadrazam yaplmas ok nemlidir. Babli baskn, darbecilerin 1960 darbesinden nceki, ilk elbiseli provasdr. Sonra 1960 oldu ve arkas geldi. Ama bundan sonra darbelerin yaplamayaca grlyor. nk darbelerin eskisi gibi sonu veremeyecei anlalyor.