CUMHURYET DNEMNE KADAR DERSM SORUNU

SuatAKGL* GR Dou Anadolu Blgesi Yukar Frat blmnde yer alan Tunceli, dousunda Bingl, batsnda Malatya, kuzeyinde Erzincan, Kuzey-dousunda Erzurum, gneyinde Elz illeri arasnda kalan, 7774 km2 lik alana sahip kk bir il grnmndedir 1 . Dou Anadolu'nun Anadolu ile birletii yerde olduka arzal snrlarla evrili bir blge olan Tunceli, kuzeyinde Munzur sradala ve ksmen Karasu nehri, douda Peri/Byksu, gneyde Muratsyu, batda Karasu ile evrilidir. Blgenen en eski yerleim merkezleri, emigezek, Mazgirt, Pertek ve Hozat olup tarihte de blge, Dersim adyla bilinmektedir2. Dersim'in Seluklulardan nceki tarihi hakknda pek fazla bir bilgi yoktur. Ancak tarihin en eski dnemlerinden beri blgenin bir iskn merkezi olduu phesizdir. Bir takm kaynaklar, Dersim'e nce Smerlerin daha sonra da Asurlann hakim olduunu kaydetmektedir3. Avrupal tarihilerden Maspero ve De Morgan'n millattan nce Dersim'de Turan bir rkn varlndan sz ettikleri belirtilerek, Onasya ve Mezopotamya'da byk imparatorluklar meydana getirmi olan devletlerle irtibat kurulmaya allmtr4. Anadolu birliini salayan Hititler de bir sre Dersim'e hkim olmu fakat bu uzun srmemitir. Blge daha sonra srasyla Med,
*Kara Harp Okulu retim Grevlisi. 1. Tuncelili Yll, Ankara 1973, s.27. 2. M. Abdulhalk ay, "Tunceli Mezartalar ve Trk Kltrndeki Yeri "Trk Kltr Aratrmalar, yl XXIII/1-2, Ankara 1985, s. 154. 3. Orter Kemal Aar, Tunceli-Dersim Corafyas, istanbul 1940, s.26. 4. Hdr ztrk, Tarihimizde Tunceli ve Ermeni Mezalimi, Ankara 1984, s.l.

SUATAKGL

Pers ve Makedonyallarn eline gemi, Orta Asya kkenli olan Part'lann bir dizi hkimiyet mcadelesi sonucu blgeye nfuz etmeleri Roma hkimiyetiyle son bulmu, Byk Roma Devletinin 395'te ikiye ayrlmas zerine Dersim Dou Roma Devletinin snrlan iinde kalmtr. Dalk ve sarp bir blge olan ve adeta doal bir kale grnmndeki Dersim'e tam anlamyla nfuz etme hemen hemen hi bir g tarafndan gerekletirilememitir. Mslman Araplann Anadolu zerine yaptklan saldnlarda da Dersime hakim olma olayna rastlyamyoruz. Byk Roma Devleti ve Bizans'a hi bir zaman tam anlamyla balanmayan Dersim, Hristiyanlk dneminde mutezile Hristiyan mezheplerinin, slmllk dneminde de mutezile mslman tarikatlarnn snd bir blge olmutur5. Seluklulann tarih sahnesine kmasyla birlikte sadece Dersim ve civar deil ncelikle dou kesimi olmak zere btn Anadolu yeni bir ehreye brnyordu. Turul Bey, Alparslan ve Melik-ah zamanlannda Anadolu'ya dalga dalga Trkmen (Ouz) aknlan olmaktayd. nceleri Abbasi ordulannda slm snr boylannda gz yapan, Horasan gazileri ile de gnll olarak Rumlarla savaan Trkler, artk yurt tutmak maksad ile kitleler halinde Anadolu'ya seferler dzenlemekteydiler. ar Bey'in 1018'de yapt keif seferinden sonra Arslan Yabgu Ouzlan birka defa Anadolu'ya girmilerdir; 1028'deki bir seferle Azerbaycan'a, Ermeni ve Bizans beldelerine ve Diyarbakr havalisine kadar yaylmlardr. 1038'de Yabgular Anadolu'ya nc kez girerler. 1042'de de byk bir kuvvetle Van gl ve civarna girmiler ve Anadolu'nun kefi bu ekilde tamamlanmt 6 . Turul Bey'in brahim Ynal' Bizans'a kar Anadolu seferine memur etmesi ve brahim Ynal'n Dou Anadolu'nun byk bir ksmn baaryla fethetmesi7 Trk tarihi bakmndan nemli bir dnem noktas olarak dikkate deerdir. nk Hristiyan ve slm kaynaklannn da belirttii gibi Trkmenlerin byk g dalgalan 8
5. 6. 7. 8. "Dersim", Trk Ansiklopedisi, c.XIII, Ankara 1966, s.109. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1980, s. 119. a.g.e., s. 122. a.g.e.. s.123.

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

eklinde Anadolu'nun ilerine doru yapt yry Ouz Trklerinin bu blgeleri yurt edinmelerini ortaya koymas bakmndan nemlidir. Erzurum ve civarna hkmeden ve buralar kendisine ikta olarak Alparslan tarafndan verilen Ebu'l Kasm Saltuk, daha nce Turul Bey zamannda 1057 ve 1059 yllarnda bu blgelere aknlar yapm Erzurum, Erzincan, Kemah ve Sivas'a kadar olan blgelerde byk bir Trkmen halknn banda hkimiyet tesis etmiti9. Dersim ve civan ite bu aknlar srasnda Ouz Trklerinin youn urak blgesi haline geldi. 1071 ylnda Malazgirt zaferi ile birlikte Trkmen gleri en youn bir ekilde Anadolu ilerine doru akmaya devam etti. Seluklular Dou Anadolu'da yeni idari teekkller meydana getirdiler. Saltuklular, Mengcekler, Denimendler ve Artuklar gibi Beylikler kuruldu. Dersim yresinde yaayan Trkmenler nce Erzincan ve havalisine hkim olan Mengcek Beylii'nin idaresi altna girdi10. Nazimiye ve civan Saltuklulann hkimiyet sahasna dahil oldu n . Dersim, Dou Anadolu'da Trk beyleri arasndaki i savalarda elden ele geti. 1228 ylnda Sultan Aleddin Keykubd tarafndan Erzincan ve Kemah'n igali12, Adyaman, Kahta ve emigezek kalelerinin fethedilmesiyle blgedeki Mengcekliler hakimiyetine Seluklular tarafndan son verildi13. Bylece Dersim ve civan Anadolu Seluklularnn btnyle hakimiyet sahasna girdi. Anadolu'nun dousundaki Trk beylik ve airetleri Anadolu Seluklulan zamannda zellikle de Sultan Aleddin Keykubd tarafndan byk himaye grd. Trkistan ve Horasan'dan dou illerine gelen Alev ve Trkmen airetleri blge iin dinamik bir unsur haline geldi. Bu airetler Dersim ve Erzincan civarndaki da etekleri bata olmak zere birok blgeye yaylmaya baladlar. Seluklular devrinde Trke ve Dersim'in iine girdikten sonra da Zaza'ca konumaya balayan bu Trk airetleri Moollann Ana9. Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1980, s.4. 10. Trk Ansiklopedisi, a.g.md., s.109. 11. O.K.Aar, a.g.e., s.27. 12. O. Turan, Dou Anadolu., s.65. 13. O. Turan, Seluklular Tarihi, s.299.

SUATAKGL

dolu harekt sonucu Dersim'in sarp dalarna snrlar14. Moollarn Anadolu istikmetine doru yrtt bu byk harekt, Dersim iin olduu kadar Anadolu iinde yeni bir dnm noktasnn meydana getirecektir. Erzincan, Erzurum, Pah ve havalisinde bulunan saysz Trk airetleri Dersim'in kuytu kelerine ekildiler. Erzincan ehrindeki birok oymak da bat Dersim'e snd15. Moollarn Anadolu'ya ilerleyilerinde ilk engeli tekil eden Harzemahlar da Mool aknlarndan kaarak Anadolu ilerine doru geldiler. Sultan Aleddin Keykubad'n Harzemah hkmdar Celleddin Harzemah' 1230 tarihinde Erzincan yaknlarnda Yass-imen'de malup etmesi tamamen dalmalarna ve bir daha toparlanamalanna sebep oldu16. Celleddin Harzamah da Moollardan kaarken Tunceli'de bir dal tarafndan ldrld. Harzem beyleri de Seluklu hizmetine girdiler. Ancak bir ksm Harzem beyleri ve askerlerinin Seluklu Sultam'na bakaldrmas zerine meydana gelen arpmalarda Tunceli ve yresine snrlar17. Trkmen babalarnn isyan ve Mool basks sonucu Anadolu Seluklularnda byk bir sarsnt meydana geldi ve 1243 ylndaki Kseda malubiyetiyle blgede Mool hakimiyeti balad. Dersim ve civan da Mool hakimiyetine girdi. Blge 1250 tarihinden itibaren lhanl Devleti'nin nfuz sahasnda kalmtr. lhanllardan kaan Trkmenler de dalk blgelere sndlar. Blgede Trk beylerinin hakimiyet kurma abas sonucu Dersim ve civan nce Eretna Bey'in eline18 daha sonra ise Mutahharten'e geti19. Kad Burhaneddinde Mutahharten'i kendine balayarak blge hakimiyetini ele geirdi20.
14. M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi, Ankara 1983, s.85. 15. M. erif Frat, a.g.e., s.85. 16. O. Turan, Seluklular Tarihi, s.299. 17. Niyazi Ahmet, "Dersim'de lk Cinayet, Sultan Alettin Dersim'de nasl ldrld" Kurun, 16 Eyll 1937. Ayrca bkz: "Celleddin Harzemah" md. slm Ansiklopedisi c.III, st. 1945, s.53. 18. Yaar Ycel, Mutahharten ve Erzincan Emirlii, Ankara 1982, s.2. 19. Y. Ycel, a.g.e., s.22. 20. Y. Ycel, a..g.e.. s.22.

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

1387 ylnda Timur'un Anadolu'da grnmeye balamas, Tunceli ve civarn yamalamas, Erzincan zerinde bask kurmas ve Sivas' ele geirmesi Anadolu'da yeni bir g olan Osmanllar harekete geirdi. Dou Anadolu'da aralarnda emigezek ve Dersim havalisi emiri Yalman'n da bulunduu birok Bey'in Timur'a destek vermesi zerine btn Anadolu'da byk bir huzursuzluk meydana geldi21. 1402 Ankara savandan sonra Tunceli ve civarnda Osmanl hakimiyetini pek grmyoruz. Osmanl ordusunun malubiyetinden sonra Timur urad yerlerde Trk kabile ve boylarnn zerine yklendi. Dou Anadolu'nun eitli yerlerinde airet ve beylikler arasnda savalar balad. Dersim'deki Trk airetleri de birbirleriyle atmaya girdi. Nazimiye civarnda Hormeklilerle Haydaran ve Alan airetleri arasnda etin boumalar oldu. Kara Yakup adndaki bir Dersimli, Dersim kabilelerini idaresi altnda toplad ve lbeyi nvann alr22. Timur'un ordular Anadolu'dan ekilince dou illerinde birbirleriyle atan eitli Trk beyleri tremi bu durum blgede Akkoyunlulann hakimiyetine kadar srmtr. Akkoyunlulann sahneye kp douda hakimiyet abalan Osmanllan tehdit etmeye balad. Ancak Fatih Sultan Mehmet'in 1473'de Otlukbeli'nde Akkoyunlu hkmdan Uzun Hasan' malup etmesiyle Osmanllar douda hakimiyeti ele geirdiler. Dalan Akkoyunlulann ve onlara destek verenlerin birou Ovack ve Plmr'e sndlar23. ran'da yeni bir g olarak ortaya kan ve Anadolu'yu mezhep yoluyla ele geirmeye alan ah ismail, 1502 tarihinde tahta geti. Bu durum Osmanllar iin byk bir tehdit unsuru oldu. ah smail zellikle dou illerindeki Alevleri ve Dersim'deki kabileleri kendisine ekmeye alt24. Ancak ah smail Dou Anadolu'da tam jlarak bir hakimiyet tesis edemedi. Fakat birok Alev ve airet ah smail'in tarafn tuttu25. Osmanllar iin byk bir tehlike olan ah smail ve Safevi meselesi Yavuz Sultan Selim'in 1514 tarihinde aldran zaferiyle son buldu. Yavuz Sultan Selim'in ah smail'e
21. skit Yaynlar, Mufassal Osmanl Tarihi, c.I, stanbul 1957, s.125. 22. M.. Frat, a.g.e., s.91. 2 3 . . K . Aar, a.g.e., s.27. 24. M.. Frat, a.g.e., s.92 25. Garo Sasuni, Krt-Ulusal Hareketleri ve Ermeni-Krt likileri (15.yy'dan nmze), Stockholm 1986, s.29.

G-

SUATAKGL

yardm eden birok airet ve Alev gruplarn da cezaland. Canlarn kurtaranlardan birou Dersim dalarna sndlar. O gnden beri Dersim blgesi merkezi otoriteye kar potansiyel, birok defa da aktif tehdit merkezi oldu26. Grld gibi XVI. yzyla kadar Dersim ve civarna deiik zamanlarda ve deiik sebeplerle birok Trkmen grubu yerlemitir. Bu yzyla kadar Dersim'de Yva, Aaeri, avundur, Der, epni ve Eymir bata olmak zere Trk boylan yer tutmulardr. XVI. yzyl iinde ise Uluyrk ve Bozoklu oymaklar yerletiler27. Bozulu Trkmenleri de Dersim yaylalarndan yararlanyorlard28. XVI. yzyldan balayarak Dou Anadolu'daki savalarda, Osmanl hakimiyetine kar olan mutezileler (zellikle Alevler) ve bir ksm Trk boylan, Dersim'i kendileri iin iyi bir bannak olarak kullandlar. Osmanllar devrinde Dersim'i idar olarak ilk, Erzurum Beylerbeylii'ne bal bir sancak olarak grmekteyiz. Daha sonra Dersim, has, zeamet halinde emigezek, Pertek ve Saman beylerine tbi oluyor. Tanzimat'a gelinceye kadar Dersim'deki beylerin hakimiyeti altnda, merkez otoritenin etkisinden uzak bir ekilde ynetiliyor29. 1848'de Dersim, Hozat'tan idare edilen bir kaza olmutu. Fakat Hkmet, Dersimli zerinde bir otorite kuramamt30. 1860'lardan sonra ise Dersim'de, srasyla ah Hseyin, Glbi, Mansur ve eyh Sleyman gibi reislerin idareye hakim olduunu, 1875'de Hseyin Bey'in Plmer'e, Glbi Bey'in de Mazgirte Kaymakam olarak tayin edildiklerini gryoruz. Grld gibi, Tanzimat'tan sonra ki idar tekiltlanmada Dersim'e, blgede hakim olan "aa" ve "eyh"lerden atama yaplmaktayd31. Bu durum ise Dersim zerine hkmete yaplacak olan, slahat ve tedip hareketlerine etki ediyor; blge kaymakamlan, mutasarnf ve memurlan bu hareketleri nlemeye veya geitirmeye alyorlard.
26. G. Sasuni, a.g.e., s.34. 27. Trk Ansiklopedisi, a.g.md., s.109. 28. Ahmet Refik, Anadolu'da Trk Airetleri, istanbul 1930, s.2-3. 29. . K. Aar, a.g.e.. s.30. 30. L.Molyneux-Seel, A Jorney in Dersim, The Geographical Journal, v.XLIV, i 149, July-December London 1914, s.51. 31. Trkiye Cumhuriyeti Dahiliye Vekaleti Jandarma Umum Kumandanl, Dersim, Ankara 1932?, s.56. (Bundan sonra TCDVJUK olarak ksaltlacaktr).

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

Dersim'de hkmet nfuzu 1880 tarihinde "Vilayet" haline gelmesiyle balad32. 1888'de merkez Hozat olmak zere, Ovack, emigezek, arsancak, Mazgirt, Pertek, Kuzican, Kzlkilise (Nazimiye) ve Pah kasabalaryla, Mamuret-l Aziz (Harput) vilayetinin bir sanca haline dntrld33. Dersim, bir sancak olarak Osmanl Devletinin yklna kadar bu durumunu devam ettirmitir. I. OSMANLI DNEMNDE DERSM SYANLARI Osmanl daresi altnda Dersim, uzun yllar airet hayatn muhafaza etti. Seyit ve Aalarn elinde derebeylikle idare edildi34. Dersim'deki bu feodal yap, bandaki derebeyinin ve onun ba destekisi aann, seyidin zorlamas ile her zaman merkez otoriteye kar byk bir tehlike oluturdu. Bu tehlike de yer yer eitli isyanlara sebebiyet verdi35. Dersimliler, Yavuz-Safev mcadelesinden bu yana hkmet otoritesine bakaldrr bir vaziyetteydiler. Sadece yaadklan blgelerde deil, yakn ehirleri de tehdit eder hale geldiler. zellikle Bayburt, Ein, Kangal hatt Sivas'a kadar olan blge Dersim airetlerinin hareket sahasna giriyordu36. Osmanllar ncelikle Dersimlileri askere almak istediler. Fakat bunda ou kez baarsz oldular37. Erzurum Mir'i Samih Paa'nn bayndrlk ve bir takm tedbirleri ieren giriimleri de sonusuz kald. 1863 senesine kadar Dersim'e hakim olan derebeyi Hseyin'in tevkif edilip srgne gnderilmesi ile gerekleen adl tedbir de boa kt. nk Hseyin Bey bir yolunu bulup srgnden kaarak tekrar Dersim'e geldi. lmnden sonra da yerine olu Ali bey geti. Ali bey hkmet tarafndan Dersim Umum Mdr nvan ile Erzincan'da ikmete memur edildi38. Bu gibi idar tedbirler de yetersiz kald ve Dersim'in merkez otoriteye kar mcadelesi devam etti. Bylece bu kez Sleyman ve Hseyin Bey (Ali beyin yeeni) adlarnda yeni aalar tredi. Hseyin Bey de Plmr Kaymakaml'na memur edildi39. Mazgirt'te ise yine bir Dersimli olan Nafiz kaymakamlk yapmaktayd40.
32. T.C.D.V.J.U.K., a.g.e., s.57. 33. "Dersim", Encylopedie De L'Islam, Tome II, Paris 1965, s.214. 34. Hakk Nait Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, stanbul 1939, s.121. 35. Bill Aksoy, Tarihsel Geliim Srecinde Tunceli, c.I, Ankara 1985, s.205. 36. T.C.D.V.J.U.K., a.g.e., s.126. 37. T.C.D.V.J.U.K., a.g.e., s.56. 38. T.C.D.V.J.U.K., a.g.e., s.127. 39. T.C.D.V.J.U.K., a.g.e., s.128. 40. H.N. Ulu, a.g.e., s.123.

SUATAKGL

Grld zere Dersim'le ilgili yaplan btn giriimler olumlu sonu vermedii gibi, Dersim ve civannda nfuz elde eden kiilerin hkmet tarafndan "sus pay verilircesine" tekrar Dersim'de grevlendirilmeleri yeni bir takm huzursuzluklara kaynak tekil etmitir. 1860 ile 1877 yllar arasnda geen zaman iinde Osmanl ynetimi Hozat ve Mazgirt'te birer kla yaptrm; bu klalarla Dersim'e nfuz etmek istemitir. Ama buna en byk tepkiyi yine Osmanl ynetiminin bu blgeye memur olarak atad "kaymakam" nvann tayan kiiler gsterecektir. Bu Dersim aalan nfuz ve glerinin zayflayaca endiesiyle sadece Osmanlnn giriimlerini engellemekle kalmazlar, 1877-1878 Osmanl-Rus harbi balaynca Ruslara yardm vadederler41. Hozat ve Mazgirt klalanndaki asker cepheye alnnca airet aalan, bu merkezlere hcum ederek klalan yakp, kasabalan talan ederler42. Kelkit-Bayburt hududuna kadar btn Erzincan blgesini hakimiyetleri altna almak isterler. Bunun zerine Osmanl Hkmetince bu hareketi engellemek maksadyla Ali efik Paa bakanlnda bir "tedip heyeti" Dersim'e gnderildi43. Ancak bundan olumlu bir sonu alnamad. 1893-1905 yllan arasnda Dersim'de kanklklar devam etti. Dersim'in civanndaki birok kasaba ve ehirlerden, Osmanl hkmetine tecavze uradklan gerekesiyle ikyetler oldu. Bunun zerine 1896'da Mir Zeki Paa olaylan bastrmak iin hkmete grevlendirildi. Zeki Paa bir takm kkl tedbirler ald ve durumu bir raporla hkmete bildirdi44. Mir Zeki Paa'nn ald tedbirlerle ksa bir zaman sknet saland. Dersim'lilerin, Elz ve Malatya havalisini nfuzlan altna alma giriimleri ise sonusuz kald45. Dersim'de 1905 yl iinde de birtakm kanklklar meydana geldi. Hkmet bir tedip harektna gerek duydu. Ancak bu harekttan Harput Valisinin istei zerine vazgeildi46. Fakat Dersim'de kprdanmalar devam etti.

41. T.C.D.V.J.U.K., a.g.e., s.57 ve s.130. 42., M. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, Halep 1954, s.80 ve H.N. Ulu, a.g.e., s.123. 43. M.N. Dersim, a.g.e., s.81. 44. T.C.D.V.J.U.K., a.g.e., s.132. 45. M.N. Dersim, a.g.e., s.81. 46. H.N. Ul, a.g.e., s.129.

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

A- 1907 YILI 1907'de; Dersim'de, Kureyan aireti reisi Ali avu, emrindeki 2000 kii ile Ki kylerini basar. Koua aireti Hozat', amua ve Resik airetleri de Kemah ve emigezek kylerine baskn yaparlar47. Osmanl hkmeti asayiin temini iin Harput Redif Livas Kumandan Neet Paa'y grevlendirildi. Koua, amua ve Resik airetlerinin zerine yaplan ve 4-5 gn kadar devam eden bu harekt, asilerin datlmas zerine sona erdi. Neet Paada Dersim Komutanl vazifesi ile Hozat'ta brakld. 1907 ylndaki bu tedip harekt, mevsim ve tabiatn zorluklan dolaysyla istenildii ekilde bitirilememiti. Bu durum Dersim airetlerini daha ok cesaretlendirmiti. Aynca Koua reislerinden Halil Aa'nn olunun tutuklanmas, airetlerin erzak ve hayvanlarnn hkmet tarafndan msadere edilmesi, Dersim'e buday girmesinin engellenmesi gibi tedbirler airetleri tekrar isyan hazrlna evketti48. Aynca ihtiyalan olan silh ve cephanenin de Ermeniler tarafndan dandan tedarik edilmesi49 zerine Dersim airetlerinden bir ksm harekete hazr duruma geldiler. Bunun zerine Drdnc Ordu Komutan Mir Zeki Paa Hkmetten; "hariten silh ve cephane tedariki suretiyle Ermenilerin fiilen Dersimlilere iltihaklan halinde, devletin haric tesirleri de haiz mhim bir vaziyet karsnda kalacan ve Dersim kt'asnn bir Ermeni fesat oca haline geleceini" ileri srerek daha kkl tedbirlerin alnmasn istedi50. Bunun iin de Neet Paa komutasna daha fazla silh, cephane ve asker verilmesi gerektiini belirterek 1908 yl iinde byk bir harektn gerekliliini bildirdi. Zeki Paa'nn teklifleri Sadaret tarafndan uygun grlmesine ramen herhangibir tedbir alnmad. Sadece Malatya Redif taburu takviye olarak gnderilebildi. B- 1908 YILI 1908 yl ortalannda birtakm airet reisleri ve ileri gelenleri toplanarak isyana karar verip nasl hareket edeceklerini tespit ettiler. Bu ekilde yeni ve byk bir isyan balad51. syan hareketi dev47. 48. 49. 50. 51. Burhan zkk, Osmanl Dneminde Dersim syanlar, stanbul 1937 s.7. T.C.D.V.J.U.K., a.g.e., s.143. ATAE Arivi, KL:1266 Ds:4 ve 5. B. zkk, a.g.e., s.8. B. zkk, a.g.e., s.8. M.N. Dersim, a.g.e., s.82.

12

SUATAKGL

Galatal evket Bey komutasndaki Osmanl birlikleri Dersimliler'in tekrar Ruslar tarafna meyletmelerini nleyerek airetleri etkisiz hale getirdi. Bylece bu nemli ve ok ciddi boyutlara ulaan isyann nne geilmi oldu. Dnya harbinin bitiminden sonra Dersim'de birtakm kprdanmalar olur fakat bu durum ciddi boyutlara ulamaz. II. MLL MCADELE DNEMNDE DERSM I. Dnya Savann Osmanl Devletinin yenilgisiyle sonulanmas zerine 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mtarekesi, Osmanl topraklarn tilaf devletlerinin paylamna ak bir duruma getirmiti. Bylece zafer kazanan devletler emperyalist bir yaylma tutkusuyla rahat hareket etme imknna sahip olmulard". Wilson Prensiplerinden yararlanan ve ngiliz entrikalanyla da kkrtlan Krtler, zerk veya bamsz bir Krdistan isteinde bulunmaya baladlar. ngilizlerin desteini alarak stanbul'da kurulan ve temelinde ayrlklk-Krtlk unsurlar tayan Krdistan Teal Cemiyeti, faaliyetlerini Dersim ve yresinde de yrtmekteydi64. stanbul Polis Mdrl grevinde bulunan Dersimli Miralay Halil'in de katld ve bakanln Seyit Abdlkadir'in yapt bir toplantda Dou Vilayetlerine tekilt kurmak maksadyla baz genlerin gnderilmesi karan alnd. Dersim'le Sivas-Kogiri arasndaki mnasebetler iin stanbul'da bulunan Dersimli bir binbann Ein Kaymakamlna tayini iin urald. Fakat bunda baanl olunamad. Bu blgelerdeki faaliyetleri yrtmek iin M. Nuri Dersim (Baytar Nuri) grev ald65. Aliir de Dersim'in iinde tekiltlanma faaliyetine giriti. Gerek, Krt Teal Cemiyeti'nin yeleri, gerek ngiliz gizli servisinin grevlileri, yre airetleri arasnda propaganda ve rgtlenme almas yrtyor, aynlk bir ayaklanmann hazrlklann

63. R. Salh Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, c.I, T.T.K. Basmevi, Ankara 1973, s.I. 64. T. Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, c . , stanbul 1986, s.189. 65. M.N. Dersim, a.g.e., s.121-122. Komal Yaynlar, Kogiri Halk Hareketi, s.36. T.Z. Tunaya, a.g.e., s. 190.

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

13

yapyorlard66. Hatta Sivas ve civarnda Fransz subay ve ajanlarnn da bulunmas blgedeki aeritleri hareketli bir hale getirmiti67. Osmanl mparatorluu'nun can ekitii bu srada yeni ve mill nitelikli bir hareket balamtr. Hareket, Mustafa Kemal'in 3. Ordu Mfettii ve Fahri Yaveri Hazret-i ehriyar sfat ile Anadolu'ya gemesiyle daha yaygn bir hl ald. Bu hareketin z, igalcilere kar mill nitelikli bir bakaldr olay olmasdr. Erzurum'da tertiplenen Kongreyle Trk Mill Mcadele hareketi nemli bir aama kaydederek, igallere kar mcadele karan alnrken, mill birlik ve beraberliin de pekitirilmesi iin giriimlerde bulunulmutur. Ancak gerek ngilizlerin ve gerekse stanbul'da merkezi bulunan Krt Cemiyetinin Dou ve Gneydou Anadolu'daki faaliyetleri Trk Mill Mcadelesi'ne kar bir tehdit tekil etmektedir68. Sivas Kongresine katlmak zere Erzurum'dan hareket eden M. Keml, Erzincan boaznda, "Dersim Krtleri"nin boaz tuttuklan" gerekesiyle engellenmek istendi69. M. Keml bu srada Dersim'in liderlerinden Alian Bey'le grerek Dersim ve Kogiri'nin de kendisini desteklemesini temin iin almasn istedi70. Mustafa Keml Paa'nn Mill Mcadele hareketini Krtler bakmndan tehlikeli gren Krt Liderleri Kahta blgesinde bir toplant tertip ederek, isyan karan aldlar. Ancak ngilizlerin "Krt Sorununu" Krtlerin lehine zmleyeceklerine dair sz vermeleri zerine isyandan vazgetiler71. Bu srada ngilizler tarafndan grevlendirilen Binba E.W.C. Noel de72 Dersim ve civanna sk sk gidip gelmeye, blge airetleriyle eitli grmeler yapmaya balad. Bnb. Noel Krtlerin Lavvrance'i halini ald73. 1919 yl sonlannda Ermeni ve Krt Liderleri arasnda bir uzlama saland. Bu uzlamaya gre Paris Ban Konferans'na ortak bir bildiri sunarak "Birleik Bamsz Ermenistan ve Bamsz bir Krdistan" teklif ettiler74.
66. S. Sonyel, a.g.e., s.26-30. 67. M.N. Dersimi, a.g.e., s.122. 68. Komal Yaynlar, a.g.e., s.37. 69. M. Keml Atatrk, Nutuk, c.I, Babakanlk Basmevi, Ankara 1984, s.5. 70. M.N. Dersimi, a.g.e., s. 123. Komal Yaynlan a.g.e., s.39. 71. G. Sasun, a.g.e., s.162. 72. Ayrntl bilgi iin bkz. M. Kemal ke, ngiltere'nin Gneydou Anadolu Siyaseti ve Binba E.W.C. Noel'in Faaliyetleri (1919), Ankara 1988. 73. S. Sonyal a.g.e., s.28. 74. Suat Akgl, "Paris Konferansndan Sevr'e Trkiye'nin Paylalmas Meselesi", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. VIII, sayi:23 (Mart 1992), s. 390-393.

14

SUATAKGL

Bu uzlamada Bnb. Noel'in byk etkisi olduu dnlebilir. nk Noel, Eyll 1919'dan itibaren Krt ve Ermeniler'le eitli grmeler yapm, birtakm tespitlerde bulunmutu. Ayrca Ermenistan ve Krdistan snrlarn kendi almalarna gre belirler75. Noel, Krdistan ynnde faaliyet gstermekle kalmyor, Trk Mill Mcadelesini engelleyici entrikalar iine de giriyordu. Sivas Kongresi'ni Elz Valisi Ali Galip ve birtakm airetlerle basmak isteyen Noel, M. Keml Paann, tutuklamak maksadyla zerlerine bir birlik gndermesiyle kamak zorunda kald76. Bundan birka gn sonra da Ali Galip'in nerisi zerine blgeye atanan Dersim mutasarrf Osman Nuri Bey, Sivas Heyet-i Temsiliyesi'nin sert tepkisi zerine, yeni kurulan Ali Rza Paa Hkmeti'nce geri ekildi. B- KOGR SYANI VE DERSM Trk Mill Mcadelesi boyunca Dersim yresinin tank olduu en nemli olay Kogiri isyandr. Trke konuan ve Alev olan Kogiri aireti, Sivas ve civarnda yerlemi be byk kabileden meydana gelen bir airetti77. Liderleri Alian ve Haydar Bey isminde iki kardeti. Haydar Bey, mranl (mraniye) buca mdrlnde bulunuyordu. Ayrca Aliir de Kogiri airetinde nemli nfuzu olan bir kiiydi. Kogiri aireti blgesine komu olan Dersim'(Hozat)de ise durum yleydi: Hozat (Dersim) bir sancak olup, Nazimiye, emigezek, Mazgirt, Ovack (Pulur) bal ileleri durumundayd. Munzur suyunun batsnda bulunan Bat Dersim kuzey ve gney diye iki corafi blgeye ayrlyordu. Kuzeyde bulunan airetlere Seydanllar, gneyindekine ise eyh Hasanllar denilmekteydi. zellikle Seydanllar daim olarak merkez otoriteye bakaldrr bir vaziyetteydiler78. Kogiri aireti reisi Haydar Bey, Mondros Mtarekesi srasnda Krt Teal Cemiyeti'ne girmi, mranl'da bu cemiyetin tekilatn kurmutu. Haydar Bey dier airet reislerini de bu dernee ye kaydetti. Jepin adl gazeteleriyle Krt bamszl hakknda yazlar

75. M.N. Dersim, a.g.e., s.124. 76. M.K. ke, a.g.e., s.92-95. 77. Hamdi Ertuna, Trk stikll Harbi Vl'nci cilt, stikll Harbinde Gnkur. Basmevi, Ankara 1974, s.260-261. 78. H. Ertuna, a.g.e., s.260.

Ayaklanmalar,

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

15

yaynlanyordu. Dernein sekreterliini ise Aliir yapyordu. Nazmi Sevgen'e gre perde arkasnda bu ileri yrten kii Aliir'di79. Aliir, 1920 Martnda Ovack ve Hozat'ta halka propaganda konumalan yapyordu. stanbul'dan, Krt Teal Cemiyeti reisi Seyit Abdlkadir'den eitli gizli talimatlar ald. Bu i iin kuryelik grevini, Kogiri'nin Armudan Kynden Mgrd isminde bir Ermeni yapmaktayd. Aliir buradan ald talimatlara gre hareket ediyordu80. Kangal lesi'nin Yellice Nahiyesinde Hseyin Abdal Tekkesi'nde yaplan bir toplantda bata Canbegan ve Kurmean olmak zere birtakm airetler eitli kararlar aldlar. Sevr Anlamas'nn uygulanmasn, bamsz bir Krdistan kurulmasn ve bu uurda savalmasn istemekteydiler. Bu anlamada, Bat Dersim'de 45 bin kiilik bir ordunun hazr bulunduu buna Dou Dersim'den de katlanlar olaca bildirilerek airetler galeyana getiriliyordu81. Bu almalarla hazr bir kvama gelen blge airetlerinin isyan, ilk olarak, Zara'da ulfa Ali Karakolu'nun baslmasyla balad. Bunun zerine birok yerde karakollar baslarak ve cephanelerine el konuldu. Blgeye mhimmat sevkiyatda engellendi. Durumun ciddi boyutlara ulamas zerine Sivas Vilayeti, Ankara'dan ald emre gre, Kogiri aireti reisi Alann Refahiye Kaymakam vekletine, kardei Haydar'n da mranl Mdrl'ne tayin edildiini bildirdi82. Daha ncede Osmanl mparatorluu dneminde alnan tedbirlerden olan blge ileri gelenlerinin ve nfuz sahiplerinin, isyan ettikleri yerlere memur olarak atanmalar olumsuz sonular dourmutu. te, son alnan bu tedbirde ncekiler gibi airet reislerinin etkinliini ve nfuzunu daha da artmalarndan baka bir ie yaramamtr. Alian ve Haydar Beylerin bu grevlere getirildii sralarda Aliirde 150 kiilik bir kuvvetle Kemah'ta soygun ve yamacla balamt83. Dersim'de bulunan Haydar Bey'den bu olay engellemesi isteniyordu. O da gstermelik bir Kogiri Mfrezesi ile Hk79. Nazmi Sevgen, "Yakn Tarihin Esrarla rtl Hdiseleri ve Kogirili Aliir" Tarih Dnyas, yl: 1, say: 9 (15 Austos 1950), s.378. 80. N. Sevgen, a.g.m., s.378. 81. N. Sevgen, a.g.m. s.378. 82. M.N. Dersimi, a.g.e., s.127. 83. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanya'ya Kadar, c.IV, Ankara 1978, s.87.

16

SUATAKGL

met adna harekete geti. Fakat Aliir'in etkisiz hale getirilmesi bir tarafa, olayn zerine dahi gidilmeyerek durum bylece kapatld. Alian Bey de beraberindeki yze yakn bir kuvvetle Ovack'a gitti. Buradan da bir ksm airet reislerini yanna alarak Hozat'a geti. Alian Bey, geleneksel bir yemin treniyle "Krdistan'n bamszl iin mcadele etme" kararn ald84. Ancak, Hozat airetlerinin bu toplantsna blgenin en nemli liderlerinden Seyit Rza, bu airetlere gveni olmad gerekesiyle itirak etmedi. Hozat'ta yaplan bu toplantda Ankara Hkmetine aadaki muhtra verildi85. "I- Krdistan muhtariyet idaresine muvafakat eden stanbul Saltanat Hkmeti'nin bu babtaki kararn Mustafa Kemal Hkmeti'nin de resmen kabul edip etmeyeceinin aklanmas, 2. Krdistan muhtariyat idaresi hakknda Mustafa Kemal Hkmeti'nin gr noktas ne olduu hususunda Dersimliler'e acele cevap verilmesi, 3. Elaziz, Malatya, Sivas ve Erzincan mntkalar hapishanelerinde, mevcut btn Krt mevkuflarnn hemen serbest braklmas, 4. Krt ounluu bulunan mntkalardan Trk memurlarnn ekilmesi, 5. Kogiri mntkasna gnderildii haber alnan asker mfrezelerin derhal geri alnmas." Bu muhtra, Abbasan aireti reisi Meo Aa tarafndan Dersim Mutasarrf Rza Bey'e verildi. Rza Bey, Dersim'i terkederek durumu Ankara Hkmeti'ne bildirdi. Bunun zerine Ankara Hkmetince, Elz'dan Dersim'e bir t verici heyet gnderildi. Bu heyet, isteklerin kabul edileceini bildirerek zaman kazanma yoluna gitti. Bunun zerine Elz'dan Ankara Hkmeti'ne sert bir telgraf daha ekildi. Bat Dersim airetleri tarafndan hazrlanan bu telgrafta Sevr'in uygulanmas aksi takdirde silhl mcadele yaplaca bildiriliyordu86.
84. M.N. Dersim, a.g.e., s.128. Komal Yaynlan, a.g.e., s.48. 85. M.N. Dersim, a.g.e., s. 128-129. 86. M.N. Dersim, a.g.e., s.129.

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

17

M. Nuri Dersimi programlarn u ekilde aklar: "nce Dersim'de Krdistan'n istiklli iln edilecek, Hozat'ta Krdistan bayra dalgalanacak, Krt mill kuvvetleri Erzincan, Elz ve Malatya istikametlerinden Sivas'a doru hareket ederek Ankara Hkmeti'ne Krdistan'n bamszl iin bask yaplacak87. Ancak bu program baarya ulaamaz. nk Ankara Hkmeti olayn ciddiyetini kavrayarak birtakm nlemler ald. Bunlardan en etkilisi de Dersim airetlerinin ileri gelen liderlerinden Meo ve Diyap Aa'lann Dersim mebusu olarak Ankara'ya gitmeleri oldu. nk Dersim halk arasnd Meo ve Diyap Aalar'n kendi isteklerini yeterince savunabilecekleri inanc yaylmt88. Bu gelimelerden sonra Dersim airetleri zerinde Seyit Rza'nn byk bir otorite kurduunu gryoruz. Seyit Rza, Dersim'in merkezini igal ederek Ankara Hkmeti'ne bir telgraf ekti. Bu telgrafta; "Ankara'da bulunan ve Dersimliler adna mebus tayin edilen ahslarn Dersim'i katiyyen temsil edemeyecekleri, Dersim'in bamsz bir Krt idaresi istedii ve bu mill istek Ankara Hkmeti tarafndan kabul ve resmen iln edildikten sonra ancak, Krdistan'n bir Konfederasyon eklinde Ankara ile ibirlii yapabilecei" bildirilmekteydi89. Bu arada Kogiri ile irtibat salayan ve asker harekt dzenleyen Baytar Nuri tutukland. Bu tutukluluk Seyit Rzann Ankara Hkmeti nezdinde giriimiyle kaldrld90. Baytar Nuri, Dersim airetleri arasndaki irtibat ve mnasebetleri yrtmeye devam etti91. Bu faaliyetler sonucunda Kogiri ve Dersim blgesi kaynayan bir kazan haline gelir. Kogiri airetleri biran evvel topyekn bir isyanda srar ederken; Dersim airetleri zamann biraz daha olgunlamasn ve tabiat artlarnn isyan iin uygun hale gelmesini istemekteydiler92. Bu gerginlik mranl'da bir ksm, asker kaann hkmet kuvvetleri tarafndan yakalanmas zerine doruk noktasna ulat. nk bu asker kaaklar Kzltepeli Kr Rfat ve Karmanl Nuri idaresindeki asiler tarafndan kurtarld. Bu kiiler uzun zamandr
87. 88. 89. 90. 91. 92. M.N. Dersimi, a.g.e., s.130. Komal Yaynlar, a.g.e., s.52. M.N. Dersimi, a.g.e., s. 133. M.N. Dersimi, a.g.e., s.135. M.N. Dersimi, a.g.e., s.137. Komal Yaynlar, a.g.e., s. 139.

18

SUATAKGL

bu civarlarda faaliyet gsteren Zalim avu ve Aliir gibi asilerin bulunmasndan cesaret alarak bakaldnrlar. Olaylara imranl Bucak Mdr ve Kogiri aireti lideri Haydar Bey mdahale etmez. Bunun zerine 6. svari Alay' tarafndan mranl'daki asilere mdahale edilir ancak baarl olunamaz. stelik Alay Komutan da ehit edilmitir93. Bylece mranl tamamen asilerin eline geti. 8 Mart 1921'de de Ovack airetlerinden 2500 kiilik bir gurup Munzur dalar eteinden Kemah'a geerek iddetli arpmalar sonucu kaymakam ve jandarma komutann esir aldlar. Kogiri aireti reisi Haydar Beyde arkada Mithat araclyla Dersim'de bulunan Alian Bey'e bir haber gndererek; "Her kabileden 50 kiinin Kogiri'ye yardma gelmesini" istemekteydi94. Bunun zerine Dersim'den, balarnda Pezgvr aireti reisi Bira brahim, Maksudan reisi Polis Munzur, erpazin nahiyesi sabk mdr Mustafa, Arslanan airet reisi Mahmut Aalarla Aliir'in bulunduu bir kuvvet Kogiri'ye yardma gelir95. Gittike gelien bu isyanc guruplara; Drejan, Atma ve Perikan airetleri de katlacaklarn bildiridiler. syanc gler, yer yer blgeyi hakimiyetleri altna almaya baladlar96. Bunun zerine, Sivas Vilayeti birtakm giriimlerde bulunarak ve mranl'da faaliyet gsteren airetlerin, Dersim airet reisleri ve eyhleri tarafndan uyarlmas istendi. Ancak buna Dersim airet reisleri, "Ordu, bir sreden beri blgemizde mslmanlann ve mslman olmayanlarn saylan hakknda soruturma yapmaktadr. Bu bilginin elde edilmesi, Hkmetin belki de, Krtleri vurup yok etmek niyetinde olduu anlamnda alndndan, nefis savunmas yasaya uygun olduuna gre, Kogiri airetinin hareket tarzda dorudur"97 denilerek olumsuz cevap verildi. Ancak Vilayet, bir giriimde daha bulunarak Dantay yesi Bitlis'li efik Bey'i asiler zerinde etkili olabilecei gerekesiyle grevlendirdi98. efik Bey'in temaslannn asilere zaman kazandrmaktan baka bir ie yaramad ortaya kt99.
93. 94. 95. 96. s.44. 97. H. Ertuna, a.g.e., s.263. 98. Komal Yaynlan, a.g.e., s.59. 99. H. Ertuna, a.g.e., s.264. H. Ertuna, a.g.e., s.262. H. Ertuna, a.g.e., s.263. N. Sevgen, a.g.m., s.380. M.N. Dersim, a.g.e., s.143. Vedat adillili, Trkiye'de Krllk Hareketleri ve syanlar

/. Ankara 1980,

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

19

Hkmet, 10 Mart-1921'de "Mamret-l Aziz Vilayetiyle Erzincan Sanca ve Sivas Vilayeti'nin Divrii, Zara kazalarnda skynetim iln edilmesine ve Sivas'ta bir skynetim mahkemesi kurulmasna karar verdi100. 13 Mart'ta ise Vekiller Heyeti, Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa'y Kogiri aireti ayaklanmasn bastrmakla grevlendirdi101. Fakat bu ara asilerin faaliyetleri de youn bir ekilde devam etmekteydi. Alian Bey 26 Mart'ta Plmr airetlerine yazd bir mektupta, Krdistan'n bamszlndan sz ediyor ve bunun byk devletler tarafndan kabul edilmi olduunu bildiriyordu. Yine Aliir de ayn ekilde 8 Nisan 1921 gn Byk Millet Meclisi'ne bir telgraf gndererek; Divrii, Refahiye, Kuruay ve Kemah'n kazalarnn muhtar bir yapya kavuturularak bana bir Krt'n getirilmesini istiyordu102. te yandan Merkez Ordusu tarafndan Kemah Mfrezesine gnderilen bir emirde; "Bastrma harekt Kogiri airetine ve bunlara katlmak zere Dersim'den gelmi olan asilere, Kogiri civarnda isyana katlm olanlara yneltilecektir. Bunlara komu olup, namuslu olan, kanunlara ballklarn devam ettirmi bulunan ky ve airetler halknn hi bir surette zarar grmemesi ok gereklidir." denilmekteydi103. Dersim'den destek alarak isyan giriimlerine devam eden Kogiri aireti, bir ksm kasabay basarak igal eder. Olaylarn nne geilememesi zerine Merkez Ordusu 11 Nisan 1921 tarihinde "Tenkil" hareketine balad. Merkez Ordusunun kararll ve baars sonucu isyann n alnd104. Fakat asl tehlike bundan sonra bagsterebilirdi. nk srekli olarak Kogiri'ye destek veren Dersimliler, her an byk bir isyan hareketine giriebilirlerdi. Hatta Dersim'den srekli bir ekilde Kogiri'ye takviye kuvvetler gnderilmeye devam ediliyordu. Dersimli Kasmolu Munzur, Beytan airetiyle Kemah', Erzincan'n gneyinde bulunan Auran aireti de, Seyit Rzann telkinleriyle Erzincan' tehdit eder bir hale gelmilerdi105.
100. S. Tansel, a.g.e., s.89. 101. H. Ertuna, a.g.e., s.264. 102. S. Tansel, a.g.e., s.89. 103. H. Ertuna, a.g.e., s.265. 104. S. Tansel, a.g.e., s.89. Ayrca bkz: Mustafa Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele de Ayaklanma Hareketleri ve Merkez Ordusu, Ankara 1991. 105. M.N. Dersim, a.g.e., s.153.

20

SUATAKGL

C- MERKEZ ORDUSUNUN DERSM'DEK FAALYETLER syann bastrlmaya balanmas zerine birok isyanc ve aileleri Dersim'in ilerine doru ekilmeye baladlar. Ancak bu ekilme srasmda da Ovack ve Dersim, blge iin tehlike olmaya devam etti. Aynca Elcezire Cephesi'nden alnan bir istihbarata gre de Dersimliler'in Elz'a kar bir saldn hazrl iinde olduklan haberi alnd106. Bunun zerine Merkez Ordusu yeni tedbirler alarak isyann Dersim ve civannda byk boyutlara ulaamasn nledi. Dersindiler son gayretlerini de gstererek 21/22 Mays 1921 gecesi 400 kiilik bir gurupla Kemah'n gneyine 30 Mays'ta da 500 kadar bir kuvvetle Il'a saldrdlar107. Nurettin Paa bu tenkil hareketini Dersime de yayarak daha byk boyutlara ulamasn imdilik kaydyla uygun grmez. Bu konuda 29 Mays'ta Erkn- Harbi Umumiye gnderdii bir yazda: "Kemah ve Erzincan'da asayi ve sknun tesisi Dersim ve Ovack'a kar tedabir ittihaznda grlmektedir. Bunun iin 1. Dersim ve Ovack'ta bilhassa Ovack'ta neticeli ve kat'i tedibat edide ister. 2. Bil tedip, idar ve siyas tedbirler alnmasdr. iddetli tedbirle halledilecekse hibir makamdan mdahaleye meydan brakmamak iin gereken talimatn hkmet-i merkeziyece ihzr- harekt idare edecek kumandana teblii lzumludur. kinci k olacaksa cihet-i askeriyeye tertip edecek vazife grntden ibaret kalacandan muttez programn tanzimiyle bu vazifenin kimlere verilecei hkmete emredilmelidir. Bana gre, senelerden beri devam eden Ovack'taki hkmetsizliin halihaznyla braklmas dmanlarn tahrikatla megul olduu u srada caiz olamaz. Garp Cephesi'nde bir dman taarruzu muntazrken dahil-i memlekette harekt- askeriye icras muvafk grlemez. Dersimliler'e kar pek mlayim grnmek iyi netice vermez. Islahatn her ne olursa olsun btn Dersim'e temili u srada asla caiz olmayp Ovack'a hasr ve mezkr kazada hkmetin tesisi ile iktifa ve byk slahat vakt-i msaidine terk etmelidir. Islahata balamadan evvel bunun Ovack'a mnhasr olduu hakknda Dersimliler'e teminat verilerek onlann kyama itiraklerine meydan verilmemesi, hatta bunlardan baz aairin mzahareti de mid ediliyor. Orduca Dersim'e kar tavr byledir. Hkmet-i merkeziye ittihaz buyurulacak karar yapacak olan kumandann kararghn tekil edecek maiyeti ile tayin ve izah, ml-

106. ATASE.Kl. 1122 D.12 F.43. 107. H. Ertuna, a.g.e., s.279-280.

CUMHURIYET DNEMINE KADAR DERSIM SORUNU

21

k, idar, siyas maruzatn tatbikine memur buyurulacak selahiyetli memurlarnda talimat- lzme ile beraber tayin ve izamn arz ve rica ederim. " demektedir108. Nurettin Paann Dersim sorununu ok iyi kavrad ve doru tehislerde bulunduu bu yazsndan anlalmaktadr. Ancak Paa'nn bu teklifi Ankara Hkmeti'nce benimsenmez. Dersim ve civarnda, nahiye saysnn arttrlarak yerleme birimlerinin kontrole msayit bir hale gelmesi daha uygun grld. Dahiliye Vekaleti'ne gre Erzincan-Dersim arasndaki blgelerde karakollarn ina edilerek buralarda jandarma birliklerinin bulundurulmas yeterliydi109. 30 Mays'ta Dersim'den Kogiri'ye takviye maksadyla giden 500 kiilik kuvvet 2 Haziran'da malup edildi. Bunun zerine Alian Bey ve arkadalar 17 Haziran'da teslim oldular. Bu isyan hareketi bylece son buldu. Fakat Dersim'deki faaliyetler devam etmekteydi. Kogiri isyanna katlanlar iin Sivas'ta bir mahkeme kuruldu. Bu arada Ankara'dan gnderilen Tetkik Heyeti de isyan blgesinde incelemelerde bulundular. Tutuklular ifadelerinde btn suu M. Nuri Dersim ve Aliir'in zerine ykmaktaydlar. Nasihat Heyeti de bu ifadeleri uygun grerek suun Baytar Nuri ve Aliir'de olduunu belirten bir rapor hazrlad. Neticede isyana katlanlardan ou mahkm edildiler. Bunun zerine Dersim'den Ankara Hkmetine bu kiilerin affedilmesi amacyla srekli olarak telgraflar gnderilir. Bu isteklerine fiil olarak destek verdiklerini gstermek maksadyla da Erzincan-Kemah-Ein istikametinde saldrlarda bulunmaya balarlar110. T.B.M.M.'nde zellikle Doulu Milletvekillerinin gayretiyle isyana katlm olanlara af kar. Bu aftan sadece Aliir ve Baytar Nuri yararlanamazlar. Affn kmasna Dersim blgesindeki gerginlik ve kargaann devam etmekte olmasnn yannda, batda da Yunan tehlikesinin gittike byk boyutlara ulamakta olduunun da etkisi vardr. Ankara Hkmeti yllardan beri merkez otoriteye kar gelmi olan ve bir banba durumundaki Dersim'e "imdilik" herhangi bir mdahalenin uygun olmad grndeydi.
10S.ATASE.KI. 1122D.12F.58 109. ATAE: Kl. 1126 D.27 F.3. 110. M.N. Dersim, a.g.e., s.162.

22

SUATAKGL

Merkez Ordusu'nun isyan basatrmadaki kararll ve baars zerine Seyit Rza ve Aliir'in nderliinde isyan hareketini daha deiik ynlere yayma giriimleri olur. Seyit Rza ve Aliir, 5 Eyll'de Ovack'a bal Lerenk Ky'nde birok airetin katld bir toplant dzenlediler. Aliir toplantda "Avrupa devletlerinin drt vilayetten ibaret bir Krdistan' kabul ve tasdik ettiklerini ancak Ankara Hkmeti'nin bunu kabul etmediini, ayrca Alevlerin tamamnn mahv iin Trk subaylarnn cebinde talimat olduunu" belirterek isyan hareketini daha geni boyutlara ekmek ister111. Aliir'in bu abalarna birka airet dnda pek itibar edilmemesine ramen Trk birliklerine birtakm saldrlar oldu. Bu tehlike Merkez Ordusu'nun kk bir kuvvet kaydnmyla bertaraf edildi. SONU Dersim blgesi corafi konumu ve sosyal yaps itibaryla yzyllardan beri merkez otoriye sorun tekil etmitir. Son olarak Kogiri isyan niteliinde balayan ve yaylan hareket birden Dersim sorunu olarak ortaya kmt. Bunun zerine sorunun yattnlmas maksadyla blgeye heyetler gnderildi112. M. Keml Paa da Seyit Rza'dan sknetin muhafazasn rica etmekteydi113. Bu ayaklanmadan sonra Ankara Hkmeti Dersim'de yeni bir idar yaplanmaya gitti. 1922 ylnda Dersim, Mamuret-l Aziz Vilayetinden ayrlarak bir il durumuna getirildi. Dersim, il olarak bu yapsn Cumhuriyet'in ilk yllarna kadar srdrd. Dersim sorunu 1937 ylnda yeni bir aama kaydederek byk bir isyan haline dnecektir114.

111. ATAE:Kl. 732 D.27 F.5. 112. S. Tansel, a.g.e., s.90. H. Ertuna, a.g.e., s.281. 113. M.N. Dersim, a.g.e., s.163-166. 114. Suat Akgl, Yakn Tarihimizde Dersim isyanlar ve Gerekler, Boazii Yaynlar, stanbul 1992, s.123-159.