Metin Aydoğan - Türkiye Üzerine Notlar 1923 - 2005

METN AYDOAN Metin Aydoan, 1945'de Afyon'da dodu. lk ve orta renimini zmir'de, yksek renimini Trabzon'da tamamlad.
. 1969'da Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesini bitirdi. Yksek renimi dn da tm yaamn zmir'de geirdi. rgtl toplum olmay uygarlk koulu sayan anla yla, deiik mesleki ve demokratik rgt lere ye oldu, yneticilik yapt. ok sayda yaz ve aratrma yaynlad, saysz panel, konferans ve kongreye katld. Srekli ve retken bir eylemlilik iinde yaam bo yunca yazd, yapt ve anlatt. Evli ve iki o cuk babas olan Aydoan 'n, Trkiye in Notlar 1919-2005'den baka, yaymlanm; Nasl Bir Parti Nasl Bir Mcadele, Bitmeyen Oyun-Trkiyeyi Bekleyen Tehlikeler, Yeni Dnya Dzeni Kemalizm ve Trkiye, Avrupa Birliinin Neresindeyiz?, Ekonomik Bunalm dan Ulusal Bunalma, Antik a'dan Kresel lemeye Ynetim Gelenekleri ve Trkler ve l keye Adanm Bir Yaam-Mustafa Kemal ve Kurtulu Sava adl alt kitab daha vardr.
LETM N Metin Aydoan

1 4 3 7 Sokak N o : 1 7 / 7 Alsancak / Z M R T e l : 0.232.421 5 0 2 6 Fax: 0.232.464 41 37 e - m a i l : a y d o g a n m e t i n @ hotmail.com e - mail: metaydogan @ yahoo. com
Metin Aydoan
TRKYE ZERNE NOTLAR 1923-2005
Umay Yaynlar
ARATIRMA TRKYE ZERNE NOTLAR 1923-2005 Metin Aydoan ZMR l.Basm / Haziran 2005 23. Basm / Kasm 2005
NDEKLER NSZ l.BLM : TANZMAT'TAN CUMHURYET'E 1838 Osmanl-ngiliz Serbest Ticaret Anlamas Tanzimat Ferman Glhane Hatt Hmayunu Doal Sonu: Mali Yetmezlik ve Borlanma Islahat Ferman 2.BLM : KEMALST KALKINMA Yaratlan Yeni Yntem zgn ve Evrensel Alan Yoksulluk Devrimci Kararllk ve Bilin Nesnellik n Be Ylda Yaplanlar 3.BLM : AI YAKALAMAK (1923-1938) Cumhuriyet Ekonomisi Tarm Devrimi Gmen ve skan Sorunlar Ulam ve Bayndrlk Salkta Atlmlar Sanayileme ve Ulusal retim Devlet Maliyesi ve Para Politikalar 4. BLM : ETMDE DEVRM Gemiten Gelen Misyoner Okullar Cumhuriyet Eitimi Yaz Deiimi Eitim Seferberlii niversite Yenilemesi (Reform) Nereden Nereye 5.BLM : DEVRM'DEN LK DNLER 1938-1950 11 Kasm 1938'de Balayan Sre A B D Trkiye'ye Yerleiyor kili Anlamalar ya da Dolayl gal 7 13 15 19 24 28 31 33 38 43 45 49 51 55 57 61 70 72 77 85 91 97 99 101 103 106 107 109 114 117 119 124 128
6.BLM: OSMANLIYA GER DN : 1950-1995 Demokrat Parti ve Hzlanan Sre Avrupa Birlii Serveni Ankara Anlamas ve Sonras 24 Ocak 1980 Kararlar ve 12 Eyll Gmrk Birlii'ne Giden Yol Gmrk Birlii Sonular Ekonomik zlme 7.BLM : 2005: TRKYE'NN GELD YER Devlet Klrken zelletirme Uygulamalar Tarmda k Bankacla Darbe Milli irketler Satlyor Bor Sorunu Halk Yoksullayor 1923,1938, 2004 Yl Devlet Bteleri ve Bu Btelerin Trk Halk iin Anlam Ne Yapmal? BASINDAN OKURLARDAN DPNOTLAR
139 141 149 151 155 157 161 164 169 171 173 182 186 191 196 200 204 208 213 221 229
ZORUNLU
BR
AIKLAMA
Kitaplarmn yksek bedellerle satldn bana ilettiler. Buna son derece zldm. nk kitaba para ayrmann zor olduu bir dnemden geildiini biliyor ve karma yetkim olmamasna karn yaynclardan kitab olabildiince ucuz tutmalarn istiyordum. Ben de telif iin bir cret almyor, buna karlk aldm kitaplar; dost larma, kitaba para ayramayan okumay seven duyarl insanlara ve genlere armaan olarak yolluyordum. Kitabn fiyat artk, arka kapaa matbaa basksyla yazlmtr ve bu fiyat bask tkenene dek deitirilemeyecektir. Bu nedenle yeni okurlar arkada yazl olandan farkl bir fiyatla kitap almamal drlar. Ayrca kitap almaya kolaylkla para ayramayanlar iletiim adresine bildirirlerse ve elimde telif karl aldm kitap kalmsa, bunlar tkenene dek cretsiz olarak gndermeyi srdreceim.
Kimi okurlar, kitaplarm kitaplarda bulamadn sylyor ve nasl salayacan soruyor. Durumu yaynevine ilettim. "z m g bir sorun" dediler. Kitap datmnda tekelleme sz konu suydu ve yazarn karlat gerek glk, artk ceza kovutur malar deil, basm ve datm sorununu amakt. Kitabn vitrine girmesinin lt, nitelik deil, mali g ve geerli siyasete uygun luktu. Duyarl birka datm irketi, kitaplarm datp okuyucuya ulatryor. Ancak, bu datm elbette yeterli olmuyor. Bu nedenle, okuyucu kitaplarma ulamak iin; dolamalar, sipariler ve lis telemelerden oluan bir aba harcyor ve kitab neredeyse, "peine derek" elde ediyor. Bu konuda yapabileceim pek bir ey yok. Da tm yetersiz de olsa byle srecek. Ancak, yaymeviyle grtm. stenmesi durumunda okura, indirimli kitap gnderecekleri syle diler. Bulamayanlar yaynevine bavursunlar.
Kimi okur ise, kitabn bandaki "basndan ve okurlardan" b lmlerinin kaldrlmasn ya da arkaya alnmasn isteder. Mek tuplarda, umut verici iletiler var. Kaldrmay imdilik uygun gr medim, ancak azaltp kitabn arkasna alyorum. Yeni okurlarma, bu mektuplar okumalarn neriyorum. Okusunlar ki; ulusal birlik temelinde gelimeye balayan yurtsever ykseliin insana heyecan veren dayanmasn grsnler, yalnz olmadklarn anlasnlar ve bu erdemli duyguyu paylasnlar.
Metin Aydoan
NSZ
NSZ Son zamanlarda, okurlarmdan aldm iletilerde, belir gin bir art, niteliksel bir deiim var. Kutlama inceliini gstererek bana g veren iletiler, giderek artan biimde, i yapmaya ve rgtlenmeye ynelik somut neriler iermeye balad. Gr ve neri getirenler, lkeyi savunma kararll yla, gvenilir bir ulusal nderlik beklediklerini, byle bir nderliin ortaya kmas halinde mcadeleye hazr olduk larn sylyorlar. nsanlarmzda, zellikle genlerde, eyle me dnk, yurtsever bir devingenlik var. lkenin kt gidi ine tepki duyan aydnlar, bulunduklar yerde bir araya gel meye, rgtlenip bireyler yapmaya yneliyorlar. Kuvay Mil liye anlay yeniden canlanyor. Trkiye'de, yaygn ve gl bir rgtn yaratlma sancs yaanyor. Trk ulusu, kendisini koruyacak nc aydnlarn ve onlarn nderliindeki ulusal rgt yaratacaktr. Bunu g ryorum. Bana ileti gnderenlerin, ulusal rgtlenme iinde, nder olarak yer alacaklarn da gryorum. Mustafa Ke mal'in, "kendiliinden devreye giren elektrik ebekesi, tarihin em ri" dedii Kuvay Milliye direnci devreye girecek ve halkla aydnlar arasndaki byk buluma yeniden salanacaktr. Bence, yurdunu seven herkes buna hazrlkl olmaldr. Ulusal rgtlenmenin, inanla birlikte bilinci, stelik yksek bir bilinci gerektirdii aktr. Beni umutlandran, okurlarmn bunun farknda olmas ve rgtlenme yolunda, bilgilenip bilinlenmeye zel nem vermesidir. Bilgilenmeyle ilgili, birok neri ya da gr aldm ve alyorum. Bu nerile rin bir blm, elinizdeki kitabn olumasna neden oldu. Okurlarma gre; gnmz gemile birlikte ele alan kitaplarm, Trk aydnna bilgi sunmada nemli bir boluu doldurmu, ulusal bilincin ykselmesine katk salamtr. Kitaplarm nitelikli ama ok oylumlu (hacimli)dur. Kapsad konular gerei, bu belli ki gereklidir. Ancak, okumann ye terince yaygn olmad lkemizde, ne denli nitelikli olursa olsun, kaln kitaplarla kitlelere ulamak ok g ve herhalde
10
olanaksz bir itir. Kresel kltr piyasasnn etkisindeki genler; okumaya deil izlemeye, retmeye deil tketmeye yatkndr. Bilgi edinmek iin aba harcamak onlar skmakta, kolay baar peinde komaktadrlar. Byle bir ortamda, ki taplarmn yksek bask saylarna ulamas byk bir baa rdr, ama yine de snrl bir kesime ulalmtr. Oysa geni bir kesim; bilgisizliin karanl, bilinsizliin kaytszl iindedir. Bu insanlara ulalmal, onlara bilgi gtrlmelidir. Kitaplarmda yer alan bilgiler, yenileriyle zenginletiri lerek, ksa ve zl bir kitap haline getirilmeli, genler bata olmak zere kitlelere ulatrmann yolu aranmalyd. Trkiye Cumhuriyeti'nin nasl bir toplumsal miras zerine kuruldu u, kalknmak iin nasl bir yol izlendii, halkn gnenci iin neler yapld, byk baarlardan sonra bugne nasl gelin dii ve bugn ne yaplmas gerektii ortaya koyulmalyd. Bu yaplrsa, sorunlarn kavranmasna ve almas iin izle necek yntemin belirlenmesine yardmc olunacakt. Gemii bilmeyen, ancak gelecee hazrlanmak zorunda olan genle re, artk okullarda verilmeyen bilgiler ulatrlmalyd; bu a ba, ulusal bilincin ykselmesine katk salayacakt. Okurla rm bunlar sylyordu. neriler, uygundu. imdiye dek, geni konular kuram sal boyutuyla ele alm, dnce yaammz zenginletirme amacyla kapsaml kitaplar yazmtm. Yazdklarm, bana gre kalc yaptlard ve artk tamamlanmt. Bundan byle nerildii gibi, "ksa ve kolay okunabilir" kitaplar yazabilirdim. Okurlarm, bu gereksinimi aka ortaya koyuyor, bu ii yap mam benden istiyordu. rnein bir okurum "Antik adan Kresellemeye Ynetim Gelenekleri ve Trkler" kitabmn 3 ya da 4 kitap haline getirilmesini nermiti. Birok okur, "Bitme yen Oyun"un, bror biimindeki ilk basksn istiyordu. Sa nrm artk fazla uzun olmayan kitaplar yazacam. Elinizdeki kitapta, Kurtulu Sava'ndan sonra giriilen kalknma atlmnda gerekletirilenlerin tmn, konunun genilii nedeniyle ele alamadm. Ksa bir kitapla bunu ba armak olanakszdr. Kimi temel konular, ne kan zellik-
NSZ
11
leriyle ve zet olarak yazdm. Kemalist kalknma yntemini, bu yntemin zgn ve evrensel boyutunu, dnyaya yapt etkiyi inceledim. ncelememi; gen Cumhuriyet'in ekonomik ncelikleri, tarm ve gmen sorunlar, bayndrlk ve salk ta gerekletirilenler, sanayileme, mali politikalar ve eitim atlmlaryla snrl tuttum. 1923-1938 arasnda gerekletiri lenleri, yazmakta olduum "lkeye Adanm Bir Yaam-2 Mustafa Kemal Atatrk ve Trk Devrimi" adl kitapta geni ola rak ele alacam. Trk Devrimi'nin gerek boyutu, orada g rlecektir. Ancak, burada birka konuyla snrl tutulup, zet bilgilerle yetinilse de, 1923-1938 arasnda gerekletirilen ve Atatrk'n, "lkeyi bir adan yeni bir aa getirdik" dedii b yk dnmn genel erevesi grlebilecektir. Kitapta, insana znt veren geri dn srecini, yok edilen ulusal deerleri, silahla kovulan emperyalizmin geri dnn okuyacaksnz. 1938-1950 nn dnemini, 19501960 Menderes iktidarn, 1960-1995 srecini, ABD ve AB po litikalarn, Gmrk Birlii uygulamalaryla yaanan ulusal zlmeyi, farkl partilerden olumasna karn birbirini izle yen ve deimeyen hkmet politikalarn; rakam ve veriler le ve kukusuz fke iinde inceleyeceksiniz. Bunlar nasl olur? Byk zverilerle yaratlan ulusal deerler, bu denli ko lay nasl yok edilir? Bunlar yapanlar nasl insanlardr, ne den byle yapyorlar diyeceksiniz. Bulduunuz yantlardan rahatsz olacaksnz. Kitaptan karlan yaln sonu, bana gre; Trkiye'nin iinde bulunduu olumsuz koullardan kurtulmak iin yap lacak olan her giriimin ve baar ansna sahip uygulanabilir her nerinin, kanlmaz olarak Atatrk politikalarna gide ceidir. Atatrk' ve uygulad politikay incelemek yalnz ca, yakn gemiimizi renmek deil, onunla birlikte, gele ceimize yn verecek kurtulu yntemini saptamaktr. 19231938 arasn rnek alp gnmze uyarlamak, k olan tek zmdr. nk, bu yolun baarlar, kesin ve net biimde kantlanmtr. inde olutuu dnya koullar z olarak de imemitir. 20.yzyl balaryla gnmz arasnda; teknolo-
12
jik gelime, mal ve hizmet dolam, kr transferi, mali ser maye egemenlii alanlarnda byk ilerlemeler yaand, ama bu ilerleme, dnya siyasetine yn veren temel ileyite, nite liksel bir dnm yaratmad. Kresel irket faaliyetleri, pa zar paylam gerilimleri, ar g kullanm, lkeler arasn daki gelimi-azgelimi, varsl-yoksul, kuzey-gney farkllkla rnda bir deiiklik yok. Glenip kendini da kar koru yanlar ayakta kalyor, bunu baaramayanlar dalyor. Dn yann paylam iin mcadele eden byk gler, insanla ac ektirmeyi, stelik ayn yntemlerle srdryor. Benzer koullarda emperyalizmi yenerek, ona ilk darbe yi vuran Kemalizm bu nedenle gncel. Gncellii, stelik yal nzca Trkiye iin deil, yine tm ezilen uluslar iin de ge erli. Belli ki, emperyalizm var olduu srece, ona kar ba arl ilk rnek olarak, Atatrk uygulama da gncelliini srdrecektir. Kitap, umarm dnld gibi, geni bir okur kit lesine ular. zellikle genlerin, sanal vaatlerin etkisinden kurtularak lke gereklerini bilen ve geleceklerini belirleyen yurtsever aydnlar haline gelmesine yardmc olur. Onlar, umutsuzluun yol at edilgenlikten kurtarr ve mcadeleci bir devingenliin yaylmasna katk salar. Konuyla ilgili nerilerde bulunan ve beni zendiren tm okurlarma, zellikle Malatya nn niversitesi Rektr Prof. Dr.Sayn Fatih Hilmiolu'na teekkr ederim. Metin Aydoan zmir, 10 Haziran 2005
BRNC BLM
TANZMAT'TAN C U M H U R Y E T E
Tanzimat'tan Cumhuriyete
15
1838 Osmanl-ngiliz Serbest Ticaret Anlamas "Islahat hareketlerinin babas ve 19.yzyl Osmanl siyaset adamlarnn fikir ustas"1 olarak tannan Hariciye Nazr Musta fa Reit Paa, 16 Austos 1838'de, ngiltere ve Belika'yla Serbest Ticaret Anlamas imzalad. Baltaliman'ndaki Reit Paa Yals'nda imzalanmas nedeniyle Baltaliman Anlamas da denilen bu anlama, lkeyi "Avrupa'nn ak pazar"2 hali ne getirerek yol at ekonomik kle, Osmanl mparatorluu'nu dalmaya gtrecek sreci balatt. Ticari ve si yasi ayrcalklarn (kapitlasyonlar) kaldrld Cumhuriyet'e dek, devlet siyasetine yn ve biim verdi; tanzimat (dzenleme-yeniden yaplanma), Islahat (iyiletirme-dzeltme) ya da batllama adna, Osmanl mparatorluu'nu yarsmrge bir lke haline getirdi. 1838'den sonraki 80 yl boyunca uygulanan da bam l politika; hep uygarlama, gelime ve yenileme sylemiyle srdrld, ama her zaman ve kesin olarak ekonomik dn ler zerine oturtuldu. "Islahat hareketlerinin evrimi, her aama da, ekonomik smrgelemenin evrimini" izledi. 1839 Tanzimat Ferman nasl 1838 Balta Liman Anlamas'n, 1856 Islahat Ferman'ra nasl 1854 Bor Anlamas'n izlemise; 1878 Berlin An lamas da, 1875 mal iflasn arkasmdan geldi. Ekonomik her dn, siyasi dnlerle tamamland. Batl devletler, ekono mik bamlla atlan her admda, Osmanl Devleti zerin 3 deki siyasi etkilerini daha fazla arttrdlar. Baltaliman Anlamas'n "Capo d'Opera" (aheser) diye rek cokuyla karlayan, dnemin ngiltere Dileri Bakan Henry Palmerston, 1839 banda stanbul'daki bykelisine bir yaz gndererek u buyruu veriyordu: "Serbest ticaret yo luyla Sultan'n tabaasnn servet ve refah artacak, sanayi nemli gelime gsterecek. Trkiye bu anlamay uygulamakla, Bat uy garlna girecek. Gereken kiilere bunlar anlat. "4 Bykelilik grevlileri buyruun gereklerini yerine ge tirip, devlet politikasna yn veren yetkililere bunlar "anla trken", ngiliz ekonomi uzmanlar, ilikilerde uygulanacak yntemi saptyordu. ngiliz hkmetine, Trkiye'de nasl
16
TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005
davranacaklarn neren raporlar verecek kadar ngiliz yan ls olan Dileri Nazr Mustafa Reit Paa, lm dein deki Padiah'a, "serbest ticaret yoluyla hzla kalknmann zor ol mayacan" anlatyor, onu ikna etmeye alyordu.5 Anla ma imzalandktan sonra ngiltere'de, "Osmanl liberalizminin yksek nitelikleri" dile getiriliyor, "Osmanl rejiminden Avrupa llarn bile rnek almas" gerektii syleniyordu. Palmerston, yaplan anlamalardan o denli honut kalmt ki, aradan 10 yl getiinde, 1849'da; "Osmanl Devleti ticari ilikilerinde, dnyadaki btn devletler iinde, serbest ticareti en geni biimde uygulayan lkedir" diyecektir.6
*
1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas, Trkiye zarar na ileyen tek tarafl ve balayc maddelerle doluydu. Bu anlamayla, srmekte olan kapitlasyon ayrcalklarna ek olarak; "Byk Britanya uyruklarna ve gemilerine" yeni imtiyaz haklar tannm ve bu imtiyazlarn "imdi ve sonsuza dek s resiz olarak geerli" olduu hkme balanmt. ngiliz vatan dalar ve tccarlar, Mslman olsun ya da olmasn, " tica retle uraan Osmanl tebaasnn en ok kayrlan snfnn dedii vergilere e vergi deyen" bir konuma getirilmiti. Anlamaya gre dalm (ithalat), dsatm (ihracat) ve i ticaret tam ola rak serbest klnmt. Herhangi bir Trk rn, Britanyal bir tccar ya da vekili tarafndan dsatm amacyla satn al nrsa, bu rnleri satn alan Britanyal tccar ya da vekili, hibir ticari kstlamaya bal olmayacak ve diledii gibi dav ranmakta serbest olacakt. Gnmzdeki Avrupa Gmrk Birlii Protokol'nn, yzyetmi yl nceki versiyonu gibi olan 1838 Baltaliman Anlamas'nn yol at sonular ok ykcyd. Devletin ba msz d ticaret politikas ortadan kalkmt; hkmetler kendi isten (irade)iyle ekonomik politikalar retemiyordu. Osmanl Devleti, kendi gmrk vergilerini Avrupa devletle riyle birlikte belirlemeyi kabul etmiti. lke Avrupa'nn ak pazar haline gelmiti. Trk tccarlar kendi lkelerinde, Av-
17
rupal tccarlar karsnda eit olmayan koullarda alyor lard. Ticari ilikilerde yabanclar, Trklere gre daha ayrca lkl bir konuma gelmilerdi. Yurt ii ticarette Trk tccar yzde 12 vergi derken, yabanc tccar yzde 5 vergi d yordu. 7
*
Baltaliman Anlamalar'ndan nce Osmanl mparatorluu'nun kendine zg bir ekonomik dzeni ve ticari ileyii vard. Gerileme dneminden sonra bozulmalara urasa da ti caretin geerli kurallar, kkleri eskiye giden ve iyi ileyen geleneklere dayanyordu. mparatorluk, daha nce kimi alanlarda, yabanclara kapitlasyon haklar vermiti, ama kendi ekonomisini ve tccarn da koruma altna almaya almt. ticaret Osmanl tebaasna aitti. Yabanc tccar, i ticarete girip rekabet edemezdi. Birok maln alm-satm, bir ruhsat bedeli karl, yerel unsurlarn tekeline verilmiti (Yed-i va hit). Bu ileyi, yalnzca i rnlerde deil, dalm mallarn da da uygulanmaktayd. ticaretten, devletin nemli gelirle ri vard. Mallarn bir ehirden tekine tanmas ruhsat tezke resini gerektiriyordu. Bu da vergiye tabiydi. Trk-ngiliz Ti caret Antlamasnn imzaland 1838 ylnda, Osmanl mparatorluu'nun d borcu yoktu.8 Baltaliman Anlamalaryla, da kar herhangi bir koru ma nlemi alnmadan i ticaretteki tm kaytlarn ortadan kaldrlmas, Osmanl mparatorluu'nu Avrupa'nn ak pa zar haline getirdi; sarslmakta olan ekonomik ileyi tam olarak zld ve yabanc rekabete hazr olmayan yerli re tim tmyle yok oldu. Avrupa fabrikalarnn rekabetinden en nce pamuklu sa nayii zarar grd. 1838 ncesinde yalnzca Osmanl mparatorluu'nun tketimini karlamakla kalmayp, tm Dou Akdeniz pazarlarnn ve Avrupa'daki birok lkenin gereksi nimini karlayan ok sayda atlye ve imalathane, 1853 y lnda ortadan kalkm ya da can ekiir hale gelmiti. 1812 y lnda Trnova'da 2000 muslin tezgah varken, 1843 ylnda tez-
18
TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005
gah says 200'e dmt. Anadolu'da kadife ve satenleriyle nl Diyarbakr, ipekleri ile nl Bursa, eski retimlerinin ar tk yzde 10'unu retebiliyordu.9 Ynl dokuma, 19.yzyl balarndan beri srekli gelien bir retim dalyd. Osmanl pazarnn serbest ticarete alma syla, yn dokumacl kendini koruyamad ve kylerdeki basit tezgahlar dnda yok olup gitti. 1855 ylna gelindiin de, yalnzca ngiltere'den ynl dalm, otuz yl nceye gre yzde 1700 artmt. Fransa ve Avusturya ynlleri, bu art n dndayd. 10 pekliler, Osmanl Devleti'nde en ok korunan ve lkeye sokulmas kesin olarak yasaklanan retim dallarndan biriy di. am, Halep, Amasya, Diyarbakr ve Bursa'da ok sayda ipekli dokuma tezgah vard. Ancak, "serbest ticaretin" kabu lnden sonra bu tezgahlar gitgide azald ve ayakta duramaz hale geldi. Bursa'da 1840 ylnda 25 bin okka ipek ileyen 1000 kadar tezgah varken, tezgah says 1847 ylnda 75'e, retim miktar da 4 bin okkaya dmt. 11 stanbul Islah- Sa nayi Komisyonu raporunda, 1838'den sonraki otuz yl iinde 1868'de; skdar'daki kuma tazgahlarnn 2750'den 25'e, kemhac (ipek ve kadife reticisi) tezgahlarnn 350'den 4'e, 12 atma yastk tezgahlarnn 60'dan 8'e indiini belirlemiti. Kendisini korumay uzunca bir sre baarabilen, el ii liine ve atlye retimine bal sanayiler, ar ar ama kesin bir biimde kyordu. Basit i aletleri ve baklk bunlardan biriydi. ngiltere'den bu alanda yaplan dalm, otuz yl iin 13 de yzde 700 artmt. Deri sanayii de hzla kyordu. Islah- Sanayi Komisyonu'nun 1866 ylnda dericilikle ilgili rapo runda yle syleniyordu: "Eskiden pek mamur, servet ve ikti dar dier esnafn fevkinde olan tabaka esnaf (dericiler), otuz yl dr gnden gne tenezzlta (kt duruma) dm ve tabakha neler klliyen muattal (toptan ilemez) olmak derecesine gelmi
tir."14
Madencilik alannda da durum farkl deildir. 1853 yln da yaplan bir aratrmaya gre, daha nce Anadolu'da tam kapasiteyle ileyen 82 maden oca vard. Bu say 1852'de 14'e dmt. Bu ocaklarn salayabildii retim miktar i-
19
se, eski retimin ancak te birine ulayordu.15 1808 ylnda Tokat'ta, ylda 500 bin okkalk kalay retiliyordu. 1855 yln da ngiltere'den yaplan yllk kalay dalm, 28 900 ngiliz Lirasna kmt. Dalm Tokat kalaycln yok etmiti. 1825 ile 1855 arasnda yalnzca ngiltere'den yaplan demir dalm yzde 1450, Kmr dalm ise yzde 9660 orannda artmt.16 1838'de balayan "serbest ticaret dnemi" ykc etkisini tarm alannda da gstermekte gecikmedi. Trk pamuk retimi Amerikan pamuuna, Trk yn retimi ise Avusturya ve Ar jantin ynllerine kar ayakta kalamad. ngiltere bu rn leri, elde ettii ticari ayrcalklara dayanarak youn olarak Trkiye'ye sokarken, Trkiye'den yapt dalm da srekli dryordu. Trkiye'nin ngiltere'ye yapt moher, tiftik ve deve yn ihracat sfrlanmt; koyun yn dsatmnda ise, ngiltere'nin yn ithal ettii lkeler arasnda l6.sraya d mt. Trk kuru zm 1825 ylnda ngiltere dalmnda birinci sradayken, 1855 ylnda onuncu sraya dmt. 17 Osmanl mparatorluu ile ngiltere'nin 1839-1847 ara sndaki d ticaret evrimi, Baltaliman Anlamalarnn ne anla ma geldiini ortaya koyar. Osmanl mparatorluu, 1838 y lnda ngiltere'ye 1,81 milyon sterlin tutarnda dsatm, 3,85 milyon sterlin tutarnda dalm yapyordu; dsatmn dal m karlama oram yzde 47'ydi. 1853 ylna gelindiinde, dsatm 2,58 milyon, dalm ise 8,95 milyon sterline km t. D ticaret a, o zaman iin ok byk bir miktar olan 6,37 milyon sterlindi; dalmn dsatm karlama oran yzde 29' a dmt. 18 Tanzimat Ferman :Glhane Hatt Hmayunu Tanzimat, o dnemde Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa 'nn, 16 yamdaki Padiah' (Abdlmecit) "kandrarak" ba latt; halkn sorunlar ve toplumsal gereklerle ba olma yan, zgvenden yoksun, yzeysel ve ii bo bir "yenileme" hareketidir. Oluum ve uygulamalarnn kayna, Trkiye deil, Avrupadr.
20
Savalar ve ekonomik kntnn neden olduu top lumsal bozulma, Tanzimat uygulamalaryla yaygnlam ve Trk toplumunun tarihsel deerlerindeki yozlama, bu d nemde hz kazanmtr. Dinler ve etnik yaplar arasndaki eitlii salamak adna yaplan deiiklikler, 540 yl sren ve olduka eskiyen devlet ynetim geleneklerinin yerine yeni bir ey koyamad gibi, bu dengelerin dalmasna neden olmutur. Yaylan dinsel ve etnik ayrlklar mparatorluun dalmasn hzlandrm, Tanzimat, yenileme deil kapsam l bir k hareketi olmutur. Bu gerei, Trkiye'de uzun sre kalarak aratrmalar yapan ve Tanzimat hareketi konu sunda gvenilir eserler veren Fransz tarihi E.D. Engelhardt, "Tanzimat" adl kitabnda yle dile getirmitir: "Tan zimat, Avrupa'nn Osmanl mparatorluu zerinde gerekletir dii manevi bir fetih hareketidir. "19 Tanzimat Dnemi, Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa'nn, 3 Kasm 1839 gn Glhane Park'nda aklad Glhane Hatt Hmayunu (Padiahn yazl buyruu) ile balad. Tanzimat Ferman ad verilen bu aklama, deiik alanlarda "yenileme" isteklerini ieriyor ve yeni bir "batllama" dne mini balatyordu. Tanzimat'n mimar olan Mustafa Reit Paa, daha birka ay nce padiah olan 16 yandaki Abdlmecit'i, tanzimat'n Osmanl ynetimi iin yaamsal bir zo runluluk olduu konusunda, "gizli grmelerle" "ikna" etmi ve gen padiaha, kendi mutlak erkinin snrlanmasn kabul eden Tanzimat Ferman'n imzalatmt. Mustafa Reit Paa, benzerlerine gre olduka iyi ei tim alm, son derece hrsl ve olduka zeki bir Osmanl b rokratyd. Osmanl ynetim ileyiini zorlayan cesur kla r ve yetkilerinin zerinde uygulama yapma eilimi vard. rnein stanbul'a kar ayaklanan Msr Hidivi Mehmet Ali Paa'yla Ktahya'da yapt anlamada (1833) am ve Halep valiliini Mehmet Ali Paa 'ya, Adana valiliini de olu b rahim Paa 'ya brakm, bu nedenle de II.Mahmut tarafn dan cezalandrlmt. Mustafa Reit Paa, Londra'da by kelilik yapt dnemlerde, dnya siyasetinin merkezi du-
21
rumundaki bu kentte, ngilizlerle yakn ilikiler iine girmi ve tam bir bat hayran olmutu.
*
Ynetim ileyii, mali denetim, hukuk ve eitim alan larm kapsayan tanzimat kararlar, bozulmu olan ynetim yapsna duyulan tepki ve gelien honutsuzluklar zerine oturtuldu ve meru gerekesini buradan ald. Avrupa devlet leri, Osmanl mparatorluu'nun geni topraklarn kullan mak, bunun iin de kullanm biimine uygun decek kural lar sistemini lkeye yerletirmek istiyordu. mparatorluu ke gtren, herkesin grd yapsal bozukluklar ileri srerek, bozulmay daha da hzlandracak programlar, ge lime adna saraya dayatyorlard. Tm yurttalarn temel haklarnn gvence altna alnmas gerektiini sylyorlard, ama ana amalar reayann (Hristiyan uyruklar) haklarnn gvence altna alnmasyd. Ayn bugn gibi, deiim iin ileri srlen gerekeler grnte parlak, ancak nerilen programlar doru deildi. Batllar, lke karlarm savunacak bilgi ve bi linten yoksun yneticilere sahip Osmanl Devleti'ne, dile dikleri biimi verebilme olanan ele geirmilerdi; bu ola na sonuna dek kullanacaklard.
Tanzimat Ferman'na gre; Padiah da olsa kimse, mah keme karar olmadan kiiye lm cezas veremeyecek ve sr gne gnderemeyecekti. Vergi toplamada Mslman-Hristiyan fark ortadan kaldrlacak ve eitlik salanacakt. Yurt talk haklarndan rk ve din ayrm gzetilmeksizin herkes eit olarak yararlanacak, Hristiyanlar da devlet memuru ola bilecekti. Tanzimat kararlar, Trk toplum yapsyla uyum gster mese de, "gerilikten kurtulmak" gibi hakl bir gereke zerine oturuyordu. Ancak bu garip ve kendine zg rejimin ulat sonu, Osmanl mparatorluu'nun "yenileip" glenmesi deil, kapitlasyonlar nedeniyle zaten ayrcalkl durumda
22
olan, gayri mslim tebaann daha da ayrcalkl hale gelmesi oluyordu. Mslmanlarn, Hristiyan ve Musevilerin eit oranda vergi vermesi, balbana bir eitsizlikti. lkenin he men her yerinde, mali ve ticari ileyii ele geirmi olan gayri mslim tebaa, Mslmanlara gre ekonomik olarak ok da ha stn bir durumdayd; Osmanl Devleti'nin kuruluun dan beri devlete kar sorumluluklar, hara ve cizye vergisi vermekle snrl kalyordu; savalara katlmyor ve byk bir serbestlik iinde tm glerini ticari etkinlikler iin kullan yorlard. Bu nedenle zenginlemiler ve etkili bir gce ula mlard. Tanzimat dneminde hukuk alannda gerekletirilen "yenileme" giriimi, hukuksal dzeni tam anlamyla bir kar maa iine soktu. Geleneksel mahkemeler yannda Konsolos luk Mahkemeleri, Karma Mahkemeler, Nizamiye Mahkemeleri gibi deiik konum ve ileyite birok mahkeme ortaya kt. Mahkemelerin eitlilii nedeniyle, insanlar arasnda adli eitlii salayacak, herkesin kolayca yararlanabilecei bir hu kuksal dzen ortadan kalkt. Halk, sorunlarn, deiik yn temlerle ve mahkemeye bavurmadan kendince zmeye balad. Tanzimat'n getirdii Mslman-Mslman olmayan eitliinin, ekonomik ynden eit konumda olmayan mslmanlar iin yeni bir eitsizliin kayna haline gelmesi, hal kn Tanzimat'a ve onun uygulaycs batc "aydnlara" kar tepki duymasna neden oldu. Daha nce, ekonomik yetersiz liklerini ynetim ayrcalklaryla dengeleyen Mslmanlar, Tanzimat'la birlikte bu ayrcalklarm yitirdiler ve kendi lke lerinde ekonomik gten yoksun, eitimsiz ve rgtsz ikin ci snf yurttalar haline geldiler. Tanzimat uygulamalarndan mslman olanlar deil, mslman olmayanlar honut kal mlard; mali ve ticari glerini gelitirerek zenginliklerini arttranlar onlard. Bu gerein en ak gstergesi, Tanzimat Ferman'nn ila nndan sonra Trkiye'ye yerlemek zere g eden Hristi yan nfustaki artt. Yunanistan'dan gelenler bata olmak, zere tm yabanclar, Tanzimat uygulamalarnn kendilerine
23
salad mlkiyet gvenliine, ekonomik-sosyal ayrcalk lara ve siyasi hesaplara bal olarak youn bir biimde arazi almlarna giritiler. Tanzimat uygulamalar, Rumlar iin, Yu nanistan'dan daha elverili koullarn ortaya kmasna ne den oluyor ve ok sayda Yunan vatanda Rum, Bat Ana dolu'ya g ediyordu. 20 Trkiye'de var olan ya da yeni yerleen Mslman ol mayan nfusun, ticari ve mali alanda stn duruma gelmesi, doal olarak, batl devletlerle ilikilerin aznlklar tarafndan yrtlmesine neden oldu. Devletin, batllama adna gm rklerin denetimini yabanclara brakmas, Osmanl toprak larnn yabanc mallara almas ve ekonomik yaam alanlar nn aznlklarn egemenlii altna girmesi; bir yandan gele neksel yerli retimi ortadan kaldrrken, dier yandan azn lklar ibirliki bir snf haline getirdi. Gnmzdeki Gm rk Birlii uygulamalar ile yzyetmi yl nceki Tanzimat kararlar arasnda, yabanclara tannan ayrcalklar anlamn da da artc bir benzerlik vardr. Tanzimat Fermam'nn ortaya kt 19.yzyl ortalarn da, yzyllar sren saray politikalaryla toplumun kltrel kaynaklar o denli kurutulmu, eitim o denli ilkelletirilmiti ki, ulusal kimliin beyni olan aydnlar ortaya kamamt; olaylar ve gelimeleri gerek boyutuyla ele alp irdeleyecek siyasi kadro yoktu. Kolayclkla birleen boyun eici ve yknmeci eilimler yaygnlayor, zgvenden yoksun ve ki iliksiz "aydnlar" ortaya kyordu. Tanzimat kararlarm, "bir anayasa k" olarak ele alp kendilerim "medeni bat dnya syla" btnlemeye ynlendirmi bu "aydn" tr, varln bugne dek srdrd ve Bat ibirlikiliinin, temeli o za man atlan dayanaklar oldu. Kendilerim batl gibi grp, kklerinden koparak yoz laan, halkla ilikisi olmayan, topluma yabanclam "aydn" trnn ortaya kmas ve bunlarn devlet kadrolarnda st dzey grevlere getirilmesi, doal olarak kamusal ileyiin daha ok bozulmasna neden oldu. Kamu grevlileri ve "ay dnlar", "kara cahil" bir "sr" olarak grdkleri halka hizmet etmek bir yana, ondan "tiksinti" duyan ve uzak durmaya a-
24
lan garip insanlar haline geldiler. Batclk bir modayd ar 21 tk ve bu moda tam anlamyla bir Bat lgnlyd. La lalarn yerini mrebbiyeler, geleneksel davran biimlerinin yerini batl tavrlar ald. Franszca renmek ve Fransz jar gonuyla (Jargon : bozuk, yanl hatta anlalmaz konuma) konumak, uygar olmann gstergesi haline geldi. Kltrel bozulma ve yozlama o denli younlat ki, Trk ve Trklk, gerilii ve ilkellii temsil eden bir aalama szc olarak kullanld. Dnemin tanzimat "aydnlarndan" Prens Sebahattinci ve ngiliz yanls Abdullah Cevdet, ii, dardan "da mzlk erkek" getirilmesini istemeye dek gtrd. "Bat mede niyeti, ona ancak uyulabilecek, kar durulursa yerle bir edici co kun bir seldir.. Neslimizi slah edip glendirmek iin, Avrupa ve Amarika'dan damzlk erkek getirmeliyiz" diyen yazlar yazd.22 Doal Sonu: Mali Yetmezlik ve Borlanma Tanzimat dnemiyle balayan ve "mali reformlar" olarak adlandrlan "yenileme" uygulamalarnn kanlmaz sonucu; deme snrlarm aan borlanma, mali adan da balanma ve siyasal bamszln yitirilmesi oldu. Borlanma da ba mll, da bamlk da ierde ynetim gcnn yitiril mesini getirmiti. mparatorluu dalmaya gtren sre hz kazand. lk d bor 1854'de alnd. Ancak, bu ilk bor giriimi deildi. Mustafa Reit Paa, 1850'de Hariciye Nazr olarak Londra'da bir bor anlamas imzalam, ancak bu anlama Padiah Abdlmecit tarafndan, ar koullar ieriyor gerek esiyle onaylanmamt. Osmanl Devleti, anlamay tek ta rafl bozmas nedeniyle, almad borca karlk 2,2 milyar 23 frank tazminat demek zorunda kalmt. Mustafa Reit Paa, 4 yl sonra, 1854'de, Osmanl mparatorluunu, ngilte re ve Fransa yannda Rusya'ya kar savaa (Krm Sava) sokan anlamay imzalad. Bu anlamayla birlikte, siyasi ko numu glendi, ngiltere'nin stanbul Bykelisi Stratford 24 Canning'in giriimiyle sadrazamla getirildi. O dnemde, byk devlet bykelilerinin, bu tr atamalarda byk etkisi vard. rnein Sadrazam Ali Paa Franszlarn, Mah-
25
mut Nedim Faa Ruslarn adam olarak tannyorlard. Mus tafa Reit Paa Sadrazam olunca, 1850'de yapamad bor anlamasn 1854'de imzalad ve Krm Sava nedeniyle pa raya gereksinimi olan Osmanl mparatorluu darya ilk borcunu yapt. 1854 borlanmas, 3 milyon sterlin tutarnda ve yzde 6 faizliydi. Osmanl mparatorluu bu borca karlk, Msr'dan elde ettii cizye vergilerini (Mslman olmayan Osmanl tebaa sndan alnan vergi), Suriye ve zmir gmrk gelirlerini gven ce olarak gstermiti.25 1860 ylnda yeniden d bor alnmak istendi. Ancak daha nce bor vermek iin her yolu deneyen ngiltere bu kez, bor koullarm arlatran yeni koullar ileri srd ve bilinli bir "isteksizlik" gsterdi. deme gcn aan bor lanmann, zorunlu olarak yeni borlanmalar getireceini bi liyordu. Bu nedenle, nceki borlanma koullarn kabul et medi ve bor vermedi. Osmanl Devleti, bu kez Fransa'ya bavurdu. Mires adnda bir banker, devlet yetkilileriyle temas kurarak 400 mil yon franklk bir bor verme nerisinde bulundu. Mires bu nun karlnda 6 milyon frank komisyon istiyordu. Osman l Devleti Mires ile anlat; karlk olarak da birok yerin gm rk gelirini, tuzlu balk resmini, Filibe glya gelirini, Bursa'nn ipek rn gsterdi. Ancak, Mires Osmanl Devleti'ni do landrd. Bor tahvilleri Avrupa borsalarnda satlamad. Fransa Hkmeti Mires'yi tutuklad ve mali piyasada satlan tahvillerin bedeli, Osmanl Hkmeti'ne verildi. Yaanan mali bunalm, 1862 ylnda yeni bir borlan mayla almaya alld. 1863 ylnda Osmanl Bankas'na "Devlet Bankas" stats verildi ve ayn yl bir devlet btesi yapld. Ancak yaplan btenin ne kendisine ne de yapan lara bir yarar oldu. nk bu bte, daha sonra yaplacak olanlar gibi bir bor deme btesiydi. 12 yl sonra 1875'de, btenin 17 milyon gelirine karlk 13 milyon lira d bor demesi vard.26 Osmanl btesi 1875 ylnda, ayn bugnk Trkiye Cumhuriyeti btesi gibi, gelirlerinin yzde 76'sn d bor demesine ayrmt.
26
Osmanl Devleti'nin d bor toplam ise; 150 milyonu anapara, 61 milyonu faiz olmak zere 211 milyon ngiliz Sterliniydi. Bor anlamalarnn arpkl nedeniyle, bu bor cun yalnzca yzde 53' Osmanl hazinesine girmiti. Borcun byk blm, Avrupal banker ya da bankalardan alnm t. Dyunu Umumiye'nin kabul edildii 1881'de devlet borla rnn; yzde 40' Fransa, yzde 29'u ngiltere, yzde 8'i Hol landa, yzde 5'i Almanya, yzde 3' talya'ya yaplmt. 27 Osmanl Devleti, 6 Ekim 1875'de yaymlad bir karar name ile borlarm deyemeyeceini tm dnyaya duyurdu. Alacakllar durumu protesto etti ve sorunu siyasi bask yo luyla zmeye altlar. 1881 ylnda stanbul'da yaplan top lantda, Osmanl Devleti, borlarn, alacakllar tarafndan se ilen bir kurul tarafndan ynetilmesini kabul etti. Bu anla maya Muharrem Kararnamesi ad verildi. st ynetimi ngiliz, Fransz, Alman, talyan, Avustur yal, Hollandal ve Osmanllardan oluan ve Muharrem Kararnamesi'nin bir gerei olarak kurulan Dyun-u Umumiye dare si; bor demelerine ayrlan devlet gelirlerini alacakllar ya rarna ynetmek zere kurulmutu; uluslararas nitelii olan siyasal ve diplomatik bir kurum deil, bir anlamda zel bir irketti. Osmanl Hkmeti, Muharrem Kararnamesinin 8. mad desi gerei; tahsil edilmesi kolay baz devlet gelirlerini, "mutlak ve deimez" bir biimde bor demelerine ayryor du. Bu gelirler unlard: ttn ve tmbeki (nargile ttn) r sumat (vergileri), ipek r (ondalk vergi), pul ve ispirto re simleri (harlar), ttn ve tuz inhisarlar (tekelleri), stanbul ve civar balk av vergisi, Bulgaristan vergisi, Kbrs gelirleri, Dou Rumeli vergisi, gmrk resimlerinde ve gelir vergisinde oluacak gelir fazlalklar. Bu gelirlerin en nemlilerinden olan ttn gelirleri iin, Avrupallarn basksyla tekel oluturmak zere Ttn Rejisi adyla bir irket kuruldu. Bu irket kurulduktan sonra, ttn reticisi kyllerin karsma tek alc olarak kt ve ok d k fiyatlarla ttn almaya balad. (Reji, ttn 10 kurua alyor, yzde 250 karla 35 kurua satyordu) 28 Reji daresi, da-
27
ha sonra ald ttnn ilemesini de kendisi yapmaya ba lamt. Yetitirdikleri ttnle geinemez hale gelen kyller, Reji daresi ile ilikiye gemeden kaak ttn ekmeye balad lar. Reji, bunun zerine, hkmete bir yasa kabul ettirerek ttn ekimini denetimi altna ald ve kendi silahl gcn (Reji kolcular) oluturdu; yasadan ald gle kyller ze rine iddet uygulamaya balad. atmalarda binlerce Trk kyls ldrld. Abdlhamit, Reji uygulamalarna son vermek istedi, ancak baaramad. 1913 ylnda Balkan Sava srasnda paraya gereksinim duyan hkmet, 1,5 milyon lira karl, Reji'nin sahip olduu ayrcalklar 1928 ylna dek uzatt. Reji daresi ancak, Kurtulu Sava'ndan sonra kurulan Cumhuriyet Hkmeti tarafndan ortadan kaldrld. Reji dnemi uygulamalaryla, IMF isteiyle karlan ve bugn uygulanmakta olan Ttn Yasas arasnda byk bir benzerlik vardr. Trkiye'de ttn dalm serbest brakl mken, 57. DSP, MHP ve ANAP Hkmeti'nin kard 59. AKP Hkmeti'nin uygulamasn srdrd bu yasa; t tn ekim alanlarm snrlam, bu snrlar dnda ekim yapan kylye ve ekimi ihbar etmeyen muhtara ceza getirmitir.
*
Daniel Ducoste, Fransa Maliye Bakanl Mavirlii ve Osmanl Devleti'nden alaca olan devletlerin Hesap Komis yonu Bakanlm yapm dneminin etkili bir ismidir. Tan zimat dnemi uygulamalarna yn veren ve Osmanl borlan masnn sonularm irdeleyen aratrmalar yapmtr. 1889 ylnda yazd kitapta, yalmzca o dnemde deil, bugn de uygulanmakta olan nermelerde bulunmutur: "imdi Trk ler hzla borlanmaktadrlar. Ancak yirmibe yl sonra Osmanl toplumunda borlanmaya kar muhalif unsurlar ortaya kacaktr. te o zaman, gerek alacaklarmz ve gerekse bunlarn faizleri teh likeye decektir. Bu nedenle Osmanl Devletinin maliyesi, ekono misi ve servetleri zerindeki karlarmz koruyabilecek Trk yne ticilere ihtiyacmz olacaktr. Ben, bu 'yerli misyonerlerin', bizden ve yapacamz siyasi basklardan ok daha yararl olaca kam-
28
sndaym. Bunlar, Trk halkna kendi dilleri, kendi ikna yntemleri ile yaklama olanaklarna sahiptirler. Bu 'yerli misyonerler' alacak larmzn, bir ya da birka yzyl, teminat unsurlarnn en nemli lerinden biri olacaktr. "29 Islahat Ferman 1838 Balta Liman Anlamas ile n alan, bor anla malaryla yerleen ve Glhane Hatt Hmayunu ile sren Bat'ya balanma sreci, 18 yl soma, Islahat Ferman ad verilen bir baka "yenileme programn" ortaya kard. Batl devlet lerin telkin ve zorlamasyla, Padiah Abdlmecit 18 ubat 1856'da Bab- Ali'de; nazrlar, yksek dereceli memurlar, eyhlislam, patrikler, hahamba ve etnik topluluklarn temsilcileri nnde, Islahat Ferman ad verilen bir "program" aklad. Bu aklama hi zaman yitirilmeden, istenilenleri yerine getirmenin gstergesi olarak; srmekte olan Paris An lamas grmelerinde byk devletlerin bilgisine sunuldu. ABD gezilerine gitmeden nce, kendisinden istenen yasalar acele olarak karan politikaclarn bugnk tavryla hemen ayn anlayn rnyd. Islahat Ferman, Bat'ya balanma srecini tamamlayan nc giriim oldu. 1838 Ticaret Anlamas, Osmanl sanayi ve ticaretini Avrupa'nn denetimi altna sokmutu. 1854'de 30 balayan borlanma sreci aym ii mali alanda yapmt. imdi, idari ve hukuksal dzenlemeler yaplacak ve Osmanl mparatorluu tam olarak yar-smrge haline getirilecekti.
*
Islahat Ferman'yla batllara verilen szler, stlenilen ykmllklere gre: Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan Hristiyan uyruklara, Fatih zamannda tannm olan eski hak ve ayrcalklar yeniden uygulanacak, sosyal haklar, vergi ykmll , askerlik, eitim ve devlet memurluuna atanma gibi konularda, Hristiyan tebaaya onlar Mslmanlarla eit klan yeni haklar ta nnacakt. Bu haklar ek bir fermanla ilan edilecekti. Din ve mezhep fark gzetilmeksizin Osmanl tebaasnn tmnden, eit olarak
29
vergi alnacakt. ltizam sistemi (vergi miktarnn ve toplanma snn mltezim denilen kiilerce belirlendii Osmanl vergi sistemi) ortadan kaldrlacak ve bir daha uygulanmayacakt. Ya banc uyruklulara, Osmanl lkesinde mlk edinme ve arazi satn alma haklar tannacak, bu hak kutsal yerler (Hicaz) dnda, lke nin her yerinde geerli olacakt. Ceza hukukunda; ikence yasakla np nlenecek, sulularn mlklerine devletin el koymas yntemi kaldrlacak ve cezaevlerindeki yntem ve kurallar insan haklarna uygun hale getirilecekti. Ceza davalar iin karma mahkemeler ku rulacak ve bu mahkemelere zg yeni ceza yasalar karlacakt. Patrikhanenin ve mslman olmayan dini kurulularn, hukuksal ayrcalklar daha da geniletilecek, Patrikhane ve Mslman ol mayan dinsel kurulu temsilcileri, il ve ile meclisleri ile Ahkam- Adliye (Hukuk Kurallar) kurumlarnda temsilci bulundurabile ceklerdi. Bat kltrne nem verilecek, Batdan retmenler geti rilecek ve eitim yatrmlar iin Avrupa'dan yardm alnacakt.31
*
Islahat Ferman'nn kanlmaz sonucu, mparatorluk iinde yaayan Mslman olmayan uyruklar iinde, milliyet i hareketlerin ykselmesi oldu. Trkler, kendi lkelerinde ekonomik ve sosyal yetmezlik iinde mmet olarak yaarken, ekonomik ve kltrel gelikinlik iindeki aznlk milliyetleri adeta bir "anayasaya" kavumulard. Deiik etnik ve dinsel unsurlar "Osmanllk" ideolojisi erevesinde birletirmeyi amalayan Ferman, mparatorluu deil, aznlk milliyetleri kendi iinde birletirmiti. Osmanl Hristiyanlar, her geen gn glenip daha ayrcalkl duruma gelirken, Trk halk, yoksulluun ve ezil miliin ar basks altndayd. aresizlik iinde kabuuna ekilen Anadolu halknn snaca tek ey, elinden alna mayan inanlar ve dini oluyordu. Islahat Ferman'nn aklanmasndan, Tanzimat dnemi nin sona erdii kabul edilen 1876 ylna dek geen 20 yl iin de, lkenin birok yerinde ayaklanmalar kt ve toprak ka yplar meydana geldi. 1856 ylnda Eflak ve Bodan'a (Ro manya) zerklik tannd, be yl sonra Lbnan Sanca zerk-
30
leti, 1862'de Karada ayaklanmas ortaya kt, drt yl soma Msr Valisi smail Paa 'nn istei dorultusunda valiliin babadan oula gemesi kabul edildi, bir yl soma Girit'deki ayaklanmalar, Girit'e yeni ve zel bir ynetim biimi veril mesine neden oldu, 1875'de Hersek'te ayaklanma kt ve 1876 ylnda Bulgarlar bamsz devlet kurmak iin ayaklan dlar. 1918 Mondros Anlamas'na dek geen sre iinde m paratorluk dald ve 1920 Sevr'iyle, Trk egemenlii, Ana dolu'nun ortasnda 120 bin kilometrekarelik bir alana sk trld. 1923'te kurulan Trkiye Cumhuriyeti; Tanzimatla bala yan 84 yllk ar smr dneminin, srekli savalarn ve ekonomik zlmenin tkenme noktasna getirdii bir top lum iinden kt. Kurtulu Sava bittiinde azalan nfusuyla Trkiye; topraklar ekilemeyen, sanayi ve ticaretten yoksun, yknt halinde bir lkeydi. Btn gelir kaynaklar, doal var lklar, madenleri ve en iyi topraklar, yz yl boyunca yaban clar tarafndan snrszca kullanlmt. Smr, o denli ar ve yaygnd ki, yer alt-yerst deerleriyle dnyann en var sl blgelerinden biri olan Anadolu, dnyamn en yoksul in sanlarnn yaad bir blge haline gelmiti. Tarm km, ticaret durmutu. Sanayi retimi yoktu. nsanlar kendini besleyemiyordu. Eitimsizlik yaygn, hastalklar ok fazlayd. 1838 Trk-ngiliz Serbest Ticaret anlamasyla balayan Tan zimat dnemi lkeyi mahvetmiti. Cumhuriyet'in, gemiten ald miras buydu.
KNC BLM
KEMALST KALKINMA
Kemalist Kalknma
33
Yaratlan Yeni Yntem Birinci Dnya Savandan sonra, dnyann hemen her yerinde, blgesel yada uluslararas gerilim ve atmalar ya anrken Trkiye'de, bar ve bamszlk temeli zerinde ye ni bir devlet kuruluyor; toplumsal yap, srad bir hzla ile riye doru deitiriliyordu. Tarihsel zellikler, yerel gelenek ler ve blgesel dengeler gzetilerek; yabanclamadan, benze meye almadan ve baml hale gelmeden, yoksulluktan kurtul mann, kalknp glenmenin yol ve yntemleri aratrlyor, tartlyor ve uygulamyordu. Bu i iin ders alnacak, baa rlm bir rnek yoktu. Ulusal bamszln elde eden yok sul bir yar-smrge lke, bamszln koruyarak nasl kalknabilir, nasl gelikin bir toplum haline gelebilirdi? Bu ama iin izlenmesi gereken yol ne olmalyd? 1923'n dnyasnda grnm uydu: Bir yanda smr ge sahibi byk emperyalist lkeler, dier yanda yoksul, s mrge ve yar smrge lkeler ve dier bir yanda, kendisine bambaka bir kurtulu yolu izen yeni Sovyetler Birlii. S mrgelerde toplumsal kalknma ynnde yararlanlacak her hangi bir rnek szkonusu deildi. Tersine, ulusal bam szlk iin onlara rnek olunmutu. Bat, rnek alnabilirdi. Ancak, sosyal yap, Batnn kapitalist geliimine hi uygun deildi. Batllar, be yz yl nce baladklar geliimlerini, smrgecilikten geirerek emperyalizme ulatrmlar, dn yay paylaarak anavatanlarna byk bir zenginlik tam lard. Emperyalist ilikilerin geerli olduu, dnyann byk glerce paylald bir ortamda, Bat liberalizmiyle kalkn mak artk olas deildi. Liberalizm mrn doldurmu, serbest ticaret ileyii sona ermiti. Dnya ekonomisine artk tekel cilik egemen olmutu. Buna karn, Trkiye'de sermaye biri kimi olumam, endstriyel retim balamam, ii ve ive ren snflar ortaya kmamt. Liberalizm geerli kalknma yntemi olamazd. Rusya'da, sosyal geliimin doal sonularna bal ola rak deil, savan zel koullarna dayanan bir devrim orta-
34
ya km ve toplumsal yapyla rtmeyen "sosyalist" bir uygulamaya giriilmiti. Rusya, arlk ynetiminde, ekono mik olarak yar-smrge bir lkeydi. Feodal hatta feodalizm ncesi retim ilikileri toplumda varlm srdryordu. Rusya byk bir kyl lkesiydi. Bu yanyla Trk toplumu na benziyordu. Toplam nfusuna oran ok kk olan bir ii snfna sahip olmas, bu benzerlii ortadan kaldrm yordu. Buna karn, Rus Devrimi, btn dnyada hatta Bat lkelerinde bile nemli bir etki yaratm, smrge halklar ve Bat'daki ii snfnn rgtl kesimleri iin bir umut haline gelmiti. zlenmesi gereken yol belki bu yoldu. Zaten bilinen baka bir kalknma 'yolu' da yoktu. Kemalist nderlik, her iki yolu da Trkiye iin uygun grmedi. Toplumsal yapyla elimeyen, lke gereklerine uygun ve dnyayla btnleen yeni bir kalknma yntemi bulunmal, bu yntem hzla uygulanarak Bat'yla ara kapatl malyd. Trk toplumuna ac veren yoksulluk ve gerilikten, "kimseye muhta olmadan" hzla kurtulmann yol ve yntemi ne olabilirdi? Bu yntem nasl uygulanabilir, nasl baarl olunabilirdi? Bu tr bir giriimin baar ans var myd? Var sa, neye ve kime dayanlacakt? Bu yol bulundu ve uyguland; ulusal bamszlna ka vuan geri kalm bir lkenin nasl kalknabileceini gste ren, yeni bir yntem ortaya karld. zel giriimcilie yer veren, ancak kapitalist olmayan; devletilii ne karan, an cak sosyalist olmayan ya da her ikisi de olan bir ekonomik kalknma modeli gelitirilip uyguland. Kurtulu Sava'nda olduu gibi, halkna, kendi gcne ve lke kaynaklarna da yal, ulusal bamszlktan dn vermeyen bir kalknma yolu izlendi. Atatrk, tmyle Trkiye'ye zg olan kalknma yn temi ve bu yntemin temelini oluturan devletilik konusun da ok sayda aklama yapmtr. Trkiye'nin toplumsal ya psn incelerken, konuyu evrensel boyutta deerlendirmi ve her toplumda geerli olan ortak zellikleri ne karmtr. "Bilim, toplumlarn byklnn srlarn insanlara amtr; bu sr, insanlarn birbirine olan balardr" diyerek, "ballk-solida-
Kemalist Kalknma
rite" (toplumsal dayanma y.n.) kavramna zel nem ver mi; "doal, toplumsal ve ekonomik (tabii, itimai ve iktisadi)" ilikiler olarak tanmlad ballk'n, gnceli olduu kadar gemii de ilgilendiren bir olgu olduunu ileri srmtr.1 Eitliki anlayyla, "eer bir yerde, insann insana kar bir bor cu varsa, btn borlar gibi bunun da denmesi gerekir" der ve gelime isteini, insanlar arasnda eitlik salama hedefiyle btnletirir. Trk toplumunun paylamc yapsna oturttu u kalknma program, yalnzca ulusal deil evrensel boyut ludur ve son derece insancldr.2 Ona gre; "gelimenin amac insanlar birbirine benzetmek tir. "3 Oysa, "insanlar birbirine bal ve birbirine yardmc olduk lar halde gemiin ve gnmzn nimetlerinden ayn lde ya rarlanamam ve yararlanamamaktadr."4 Buna karn, "dnya birlie doru yrmektedir; insanlar arasnda snf, derece, ahlak, giyim kuam, dil, l fark giderek azalmaktadr. Tarih, yaam kavgasnn; rk, din, kltr (hars) ve eitim yabanclamalar ara snda olduunu gsterir... Dnce olarak aldmz ballk (soli darite) kuramlarnn gereklerini, uygulamada, toplumsal kazanm lar (itimai teminler) ad altnda toplamak mmkndr. Bu top lumsal kazanmlara, devlet sosyalistliine yaklaarak varlabilir. Bu yol, kanun yoludur. rnein; kanunu, ehirlerin ve iyerle rinin salk koruma kanunu, bulac hastalklara kar koruma ka nunu, iilerin yallk ve kazalara kar sigorta kanunu, hasta ve yoksul yallara zorunlu yardm kanunu, ifti sandklar kanunu, ucuz konut yaplmas kanunu, okullarda, rencilerin yararlana ca kooperatif almas, bu gibi kurululara devlet btesinden yardm. Bu ve buna benzer konular iin yasalar karlr ve uygula nr. Ballk kuram bu toplumsal nlemlerle salanm olur... Ba kasna yaplan iyilik, bize de iyiliktir; bakasna olan ktlk, bize de ktlktr. Bu nedenle iyilii sevmek, ktlkten kanmak ge rekir. Yaptmz iler, evremizde sevinler ya da aclar halinde yanklar uyandrr. Bu durum bize bir vicdan grevi ykler. Ba llk, bizi bakalar iin hogrl yapar. nk, bakalarnn ku surlar, genellikle, bizim de istemeyerek sulu olduumuzu gste rir. Sonu olarak, ballk, 'herkes kendi iin' yerine, 'herkes herkes iin' dncesini koyar. Bu dnce; toplumsaldr, mill dir, geni ve yksek anlamyla insandir. "5
36
1937 ylnda, Ernest Jackh 'a, ulusal kalknma konusun daki grlerim aklarken, Trkiye'deki anlay ve uygula malarn baka lkelere benzemediim syler ve yle der: "Trkiye'nin uygulad devletilik sistemi, 19.yzyldan beri sos yalist teorisyenlerin ileri srdkleri fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir. Bu, Trkiye'nin ihtiyalarndan do mu, Trkiye'ye zg bir sistemdir. Devletiliin bizce anlam u dur: Kiilerin zel teebbslerini ve kiisel faaliyetlerini esas tut mak; fakat byk bir ulusun ve geni bir lkenin btn ihtiya larn ve (bu uurda y.n.) pek bir ey yaplmadn gz nnde tu tarak, lke ekonomisini devletin eline almak. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Trk vatannda yzyllardan beri kiisel ve zel teebbs lerle yaplamam olan eyleri bir an nce yapmak istedi ve ksa bir zamanda yapmay baard. Bizim takip ettiimiz bu yol, grld gibi liberalizmden de baka bir yoldur. "6
*
Atatrk'n kalknma yntemi konusunda yapt sap tama ve uygulamalar, ekonomi dahil, geni bir aratrmann ve kltrel birikimin rnyd. Trk tarihini olduu kadar Bat tarihini de incelemiti. Toplumsal geliimin bal olduu evrensel kurallarn Trk toplumuna uyarlanmasnda yksek yetenek gsteriyor; bilimsel deeri olan zgn uygulama yntemleri gelitiriyordu. Byk baar salayan Kemalist kalknma yntemi, bu yetenein rnyd. Bat emperyalizmi ve onun alt evresi kapitalist smr gecilik, uluslamann da tarihini oluturan 400 yllk bir d nemi kapsar. Bu dnemin banda ise, Bat Avrupa lkele rinin geliimlerini borlu olduklar, ekonomik ulusuluk ya da devletilik anlamna gelen Merkantilizm vardr. Sanayileen l kelerde gemite deliksiz olarak uygulanan merkantilist sis tem; devletilik, korumaclk, sanayicilik ve ulusuluk zerinde ykselen bir uygulamalar btnyd ve Batl devletler mer kantilist devletilikle uluslap gelimilerdi. Denizar lkelere ulaarak smrge elde eden Avru pallar, anavatanlarna tadklar servetle, byk boyutlu bir sermaye birikimi salamlard. Kapitalist gelimenin itici
Kemalist Kalknma
37
gc, smrgelerden tanan bu birikimdi. Sermaye birikimi kapitalist retimi, kapitalist retim de sermaye birikimini gelitirdi ve retilen mallar, nce her lkenin kendi ulusal pazarna, ulusal pazar araclyla kendi smrgelerine su nuldu. Ulusal pazarla smrgeler, gmrk duvarlar ve or dularla, ekonomik-askeri koruma altna alnd. Bat'da gr len kapitalist uluslama byle olutu. Birbirine bal, ikili ters bir sre olarak; smrgeci lkeler uluslarken, smrge l keler ulusal deerlerini yitirdiler. Smrge ve yar-smrgelerde, gelir kaynaklarna el konulmas, retime ynlendirilecek sermaye birikiminin olumasna izin vermiyordu. Smrge halklarnn iine d t ilikiler; retimsizlii, yoksulluu ve gerilii douru yordu. retip sataca mal' olmad iin, pazar'a gereksi nimi olmuyor, pazar'a gereksinimi olmad iin de ulusal bir pazar olumuyordu. Bu durumun doal sonucu, smrge toplumlarnn uluslaamamas oluyordu.
*
Osmanl mparatorluu, askeri igal altna alnmamt, grnte bamsz bir siyasi yapya sahipti. Ancak, Tanzi mat uygulamalaryla Batllama adna gerekte bir yar smr ge haline getirilmiti. Ar bor yk altnda eziliyor, kendi kararm kendi veremiyordu. retimi yok olduu iin, ulusal sanayi gelimiyor, buna bal olarak, ulusal pazar ve ulus devlet yaplanmas olumuyordu. Osmanl mparatorluu, askeri deil, siyasi ve ekonomik igal altna alnmt. Bu r tl igal, onun yklmasna neden olmutu. Trkiye iin saptanacak kalknma yntemi; Osmanl mparatorluu'nun dt duruma izin vermemeli, her alanda tam bamszl temel almal ve Trk toplumunun zelliklerine uygun olmalyd. Bakasndan yardm umma yanlna dlmemeli; gereki, korumac ve kendi gcne dayal olmalyd. Kamu gcn, kiisel giriim serbestliiyle birlikte glendirmeli, ekonomik gelimeyi sreklilii olan, planlanm bir dzen haline getirmeliydi. Baka lkelerdeki
38
uygulamalardan yararlanlmal, ancak yknmeci (takliti) yaklamlardan kanlmalyd. zgn ve Evrensel Ne liberalizm ne de kollektivizmin belirleyici olduu, zgn bir modeli uygulayp yaatmak mmkn myd? Bu yol, geni kyl ynlarnn ve ulusal ekonominin gcn arttrp, toplumsal ilerlemeyi salayabilir miydi? Hem "sa dan" hem de "soldan" bu soruya olumsuz yantlar geldi. An cak, Kemalist ynetim, bu yntemi kararllkla uygulad ve artc baarlar elde etti. Uygulamalar, benzer konumdaki birok lkeyi, deiik oranlarda etkiledi. Bugn, kreselleme politikalarnn zor duruma soktuu azgelimi ya da gelimekte olan lkelere, skntsn yaa dklar sorunlar amak iin ad verilmeden, Kemalist kalkn ma ynteminin temel yaklamlar neriliyor. rnein, Kana dal nl ekonomist, Prof. Michel Chossudovsky, gn mzde yaanan mali ve snai bunalmdan Dnya Bankas ve IMF'yi sorumlu tutarak, bu bunalmdan kurtulunmas iin; ulusal ekonomilerin yeniden yaplandrlmas gerektiini ve ncelikle, btnyle korumasz hale getirilmi olan ulusal sanayinin koruma altna alnarak, yerli retimin tevik edil mesi gerektiini sylemektedir. Chossudovsky, Le Monde Diplomatique'te unlar sylyor : "Modern tarihin en ciddi krizi ile kar karyayz. Karar direktiflerini, Washington'dan alan IMF ve Dnya Bankas'nn sorumlu olduu bu kriz, yle bir kriz ki, ulusal ekonomiler byk bir hzla kyor. Bu kten kurtulmak isteyen lkeler, ncelikle sanayilerini koruma altna almal, ithalat vergilerini ykseltmeli, ulusal ekonomiyi koruma altna alarak yerli retimi arttrmak ve IMF'nin dayatt 'serbest piyasa ekonomi 7 sinden' kendilerini kurtarmaldrlar." Polonya'da, 'sosyalist' sistemin zlerek kapitalizme geilmesinde nemli rol oynam, Dayanma Sendikas'nn nl lideri ve eski Polonya Cumhurbakan Lech Walesa, ye ni dzenden de umduunu bulamad iin olacak: "sosyalist sistemi ve kapitalizmi birlikte uygulamal. kisinden de yararla-
Kemalist Kalknma
39
nlarak, imdiye dek kimsenin bulamad yeni bir yol bulunmal"8 diyor. Brezilya'da, banda Ekonomi Konseyi Bakam Sidney Pascotto'nu bulunduu, 31 ekonomist, Austos 2005'te bir "ikisatlar Manifestosu" yaynlad. Brezilya'da uygulanmakta olan "ekonomik istikrar programna" kar klan bildiride, k resellemeye (emperyalizme diye de okuyabilirsiniz) seenek oluturacak politikalarn var olduu belirtiliyor ve ad veril meden adeta Kemalist kalknma yntemi neriliyor. "ktisat lar Manifestos'nda unlar syleniyor: "Bizim en byk d manmz, baka seenek olmad savdr. Gerekte ise ulusal ve halk bir seenek vardr.. Yoksulluun kkeninde zelletirme ve devletin gszl yatmaktadr. Bu durum, yalnzca, devlet yeni den kamusallatrlrsa ve glendirilirse son bulabilir. "9 Kemalist kalknma yntemindeki temel yaklamlarn, 2. Dnya Savandan soma bamszlna kavuan birok lke tarafndan kullanld bilinmektedir. Bu durum, en ak bi imiyle, 1955 ylnda 29 Asya ve Afrika lkesinin katld Bandung Konferans kararlarnda grlmektedir. nc Dnya sorunlar uzman Msrl ekonomist Samir Amin, "...Tereddtsz bir biimde, amz nc Dnya'snn ulusal projesi" olarak grd Bandung kararlarm yle zetlemek tedir; "... retici glerin gelitirilmesi, zellikle sanayi retiminde eitlendirmenin salanmas, ulusal devlete bu srecin ynetim ve denetimini salama iradesi kazandrlmas; ulusal kaynaklara ege men olunmas; yaratlan art deerin merkeziletirilmesi ve retken yatrmlara ynlendirilmesine olanak salayacak parasal dolamn, devlet denetimine alnmas; ulusal pazara egemen olunmas ve dnya pazarlarna almak iin rekabet gcnn arttrlmas, tek nolojik gelimenin salanmas; kalknma srecinin, halk destei oluturularak devletin nclnde gerekletirilmesi... " 1 0 Bu il keler, Bandung'dan 30 yl nce, Trkiye'de belirlenip baa ryla uygulanan ilkelerin aynsdr. in'in; ulusal kalknma, devletilik, zel giriimcilie yer verme, yabanc sermaye yatrmlar gibi konularda bu gnk tutumu, Trkiye'nin 1923-1938 arasndaki tutumuyla artc bir benzerlik iindedir. Kalknmada devletin nc olduu, kamu yatrmlar yannda zel giriimcilie yer ve-
40
ren, koullarn belirleyerek yabanc sermaye kabul eden ve sosyal -piyasa ekonomisi, sosyal hukuk devleti ya da karma ekonomi denilen kalknma yntemi, yukardaki tarihler arasnda, s telik dnyada ilk kez Trkiye'de uygulanmt. in'deki ya banc yatrmlarn nitelii konusunda, ODT ktisat Fa kltesi retim yesi Prof. Dr. Ahmet Tonak yle syle mektedir: "in kendi kalknma stratejisi iinde, gereksinim duy duu yabanc yatrm lkesine aryor. Bylece teknoloji edini yor, istihdam yaratyor ve hatta ihracatn arttryor. Ama koullar koyuyor; iletmelerde inli mhendislerin kullanlmasn, istihda mn ne kadarnn in'den salanaca, inli yneticilerin irket ynetimine girmesini ve ne kadar sre sonra yatrmn in'e devre dileceini kendisi belirliyor. "11 Karma ekonomi uygulamalaryla 1923-1938 arasnda Tr kiye'de, imdi ise in'de elde edilen baar, gelimi lkeleri rahatsz etmi ve etmektedir. Korkulan ey, bu yntemin r nek alnarak yaygnlamas ve azgelimi lkelerin bamsz kalknma yoluna girmesidir. Kreselleme savunucusu Amerikal ekonomist Prof. J. K. Galbraith bu kaygy yle di le getirmektedir :"Sosyalist ekonomik sistemin kmesiyle dnya byk lde deimitir. Bir takm lkeler sosyalist uygulamadan vazgeti, ama son derece tehlikeli olan ve bugnlerde byk ekono mik politik baar gibi grnen karma ekonomi yolunu tuttular. "z in bugn, denk bte gerekletirme, bu konuda hi bir koulda dn vermeme, devlete ait merkez bankasnn bamsz olmas ve byme hzm istikrarl dzeyde tutma politikalar uyguluyor. Bunlar bilindii gibi Kemalist Kalkn ma Yntemi'nin temel uygulamalaryd. Bu uygulamalara karn yabanc sermaye in'e youn olarak geldi. Kendi pa zarna sahip kan ve koullar belirleyen ulus yneticilerinin varl ve ileri srdkleri koullar canlarn sksa da, onlar bu pazara ynelmekten alkoymuyordu. Pazarn byk, c retlerin dk olmas, btn bu koullara karn, uluslararas irketleri, in'de yatrm yapmaya zorlamaktadr. Profesr Mustafa Aysan, "Atatrk'n Ekonomi Politika s" adl yaptnda; Kemalist uygulamalarn, "bamszlk, ordu ynetimi, uluslararas politika, demokratik dzenin kurulmas ve
Kemalist Kalknma
41
srdrlmesi" alanlarnda olduu kadar, ekonomik kalknma ynteminde de, "dnyann kalknmakta olan lkelerine" rnek olduunu syler. Aysan'a gre; bu rnein dnyaya yayl mas insanla geliim yolunda byk zaman kazandracak ve kaynaklarn daha verimli ve retken kullanmn salaya caktr. 13 nl Fransz hukuku ve siyaset bilimci Prof. Maurice Duverger de ayn kandadr. "Le Kemalizme" adl yaptnda (1963) yle syler : "Kemalizm, Moskova ve Pekin'in etkisinde kalmam azgelimi lkelerde, dorudan ya da dolayl ok ynl sonular uyandrmtr. Kemalizm, Kuzey Amerika (ABD) ve. Bat Avrupa rejimlerinde bulunmayan nitelikleriyle, Marksizmin ger ekten alternatifidir. Marksizm uygulamasna girmek istemeyen lkeler, Bat demokrasisi karsnda saptadklar yetersizliklere zm getiren Kemalist modeli tercih edebilirler. "14 Kemalist kalknma yntemi, 21.yzyla girildii gn mzde o denli gnceldir ki, ierde ya da darda tartlmak ta, yerli ya da yabanc basnda, ou kez ad da verilerek yer almaktadr. ngiliz hukuku Christophe B. Stone, Moscow Ti mes'a Nisan 2005'te, "Kremlin'de Bir Kemalist" balyla yaz d yazda; Sovyetler Birlii'nin kyle kiilerce el konu lan kimi byk devlet fabrikalarm yeniden devletletiren, toprak mlkiyeti konusunda yeni hukuksal dzenlemeler getiren Putin iin, "Tutumu net ve tutarl, o bir Kemalist" yar gsnda bulunmutur.15 Trkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu Ebakan, Da niel Cohn Bendit, konuyu farkl bir bakla ele alyor ve Tr kiye'nin 21.yzylda alabilecei dorultuyu aratrrken; AB yneliini Barselona Yolu, Kemalist ynelmeyi ise Badat Yolu olarak tanmlyor. Bendit unlar sylyor: "Her iki yol da mmkndr; her iki yolun da kendi ans ve imkanlar vardr. Bar selona yolu Trkiye iin, geleneksel Kemalist kktenciliin para lanmas anlamna gelmektedir.. Badat Yolu ise, Kemalist merkezi yetiliin ve otoriteciliin glenmesi, bylece Avrupa'dan vazge ilmesi anlamna gelmektedir. "16
42
Mustafa Kemal, Kurtulu Sava'n kazanp zmir'e gi 17 rerken: "gerek savamz bundan sonra balyor" demiti. Eko nomik kalknmay gerekletirmenin, en az askeri sava ka dar, hatta ondan daha g bir i olduunu anlatan bu szler, bilinli bir ulusal istencin ifadesiydi. Kitlelerin rgtsz ve yoksulluk iinde bulunmas; kalknma iin gerekli olan mali kaynak, bilgi birikimi, yetimi kadro ve donanmn olma mas, seilen yoldaki bilinli kararll etkilemedi. Giriilen mcadelede, sosyal ve ekonomik alanda, toplumsal ilerleme yi salayan srad deiim ve dnmler gerekletirildi. Ulusal Kurtulu Sava'nda olduu gibi, az gelimi dnya uluslarnn, bamszlklarna kavutuklarnda kalknmak iin izleyecekleri yol konusunda da, evrensel bir rnek olu turuldu. Trk Devrimi, dnyann emperyalist devletler tara fndan paylald ve aralarndaki pazar atmalarnn ara lksz srd bir dnyada, ulusal bamszln korunarak nasl kalknlacan gsteren, ilk uygulama oldu. Fransz yazar Paul Gentizon, 1929 ylnda kaleme ald kitabnda Trk Devrimi'ni, Fransz htilali'nden ve Rus Devrimi'nden daha ileride bulur. Ona gre; "Srekli devrim an lay, Trkiye'den baka hibir lkede bu denli radikal bir tutumla uygulanamamtr. Fransz ihtilali, siyasi kurumlar arasnda snr l kalm, Rus htilali sosyal alanlar sarsmtr. Yalnzca Trk Devrimi, siyasi kurumlar, sosyal ilikileri, dinsel alkanlklar, aile ilikilerini, ekonomik yaam ve toplumun moral deerlerini ele alm ve bunlar devrimci yntemlerle, kkl bir biimde yenile mitir. Her deiim yeni bir deiime neden olmu, her yenilik bir baka yenilie kaynaklk etmitir. Ve bunlarn tm halkn yaa mnda yer tutmutur."18 Belirlemenin abartl olup olmadm belirleyecek en iyi lt elbette, gerekletirilen sosyal ve ekonomik dnm lerin somut sonulardr. Mustafa Kemal, yaplan ilerin ta rihsel ve sosyal anlamm; "Biz byk bir devrimi gerekletirdik. lkeyi bir adan alp yeni bir aa gtrdk. Birok eskimi ku rumu yktk"19 ya da; "Uurumun kenarnda ykk bir lke. Her eit dmanla kanl boumalar. Yllarca sren sava. Ondan son ra ierde ve darda sayg ile tannan yeni bir vatan, yeni toplum,
Kemalist Kalknma
43
yeni devlet ve bunlar baarmak iin srekli devrimler"20 szleriy le ifade etmitir. Alan Yoksulluk Ekonomik bamszlk konusunda ilk kapsaml resmi tavr Lozan'da, gsterilmitir. Trklerin konuyla ilgili gster dikleri bilin ve kararl tavr, galip devletleri en az Kurtulu Sava kadar artmtr. Onlar, Trkler'den byle bir ulusal bilin beklemiyor ve Anadolu'da askeri eylemle ortaya kan siyasi sonular, ekonomik ilikilerle ksa srede ortadan kal dracaklarna inanyorlard. Bu nedenle Lozan' hep, o gn lerin zel koullar nedeniyle imzalamak zorunda kalnan geici bir anlama gibi grdler. Kalclm ilerine sindi remediler. Antlamay imzalarken bile, Trkiye'nin yoksulluk ne deniyle tek bana ayakta kalamayacana ve ksa bir sre sonra Bat'dan yardm isteyeceine inanyorlard. Bu konuda tmyle haksz da deillerdi. lke gerekten tkenmi du rumdayd. Alk, hastalk ve her tr yoksulluk ortalkta kol geziyordu; retim yoktu. Bu durumdaki yoksul bir lkeyi, kendi gcne dayanarak kalkndrmay, gl ve gnenli bir lke haline getirmeyi 'dnmek', hayalcilikten baka bir ey deildi. Onlara gre Trkiye, ya bor alarak ayakta kala bilecek ya da bir sre soma dalacakt. O gnk Trkiye'nin toplumsal yapsn bilenlerin, byle dnmesi olaand. Nfusun yzde 80'inden ou kylyd. Kyller ka pal birimler halinde, rettiini tketen ve yoksulluk snr nn altnda yaayan, rgtsz ve dank bir kitle durumun dayd. Ulam gelimemi, pazar ilikileri olumamt. Pet rol yalnzca gaz lambalarnda kullanlyordu. Makinal tarm, motor, enerji santralleri, fabrikalar, atlyeler, para piyasalar, bankalar, ticari kurumlar toplum yaamna henz girmemi 21 ti. Tren Eskiehir'den Ankara'ya bazen 22 saatte gidiyordu. ehirler birbirleriyle doru drst balants olmayan byk kyler durumundayd. Isnma tandr, mangal ya da krs denilen bir tr sobayla yaplyordu. Evlerde shhi tesisat yok-
44
tu. me suyu ilkel su kuyularndan karlanyordu. amar lar, ehre yakn ay ad verilen kk dere kylarnda, ama r kazanlarnn kaynad st diplerinde, sabun yerine kil kullanlarak ve tokala dvlerek ykanyordu. Otomobil, kamyon, tramvay gibi aralarla, toplu tamaclk gibi kav ramlar Anadolu'da bilinmiyordu. nsanlar ulam arac ola rak at, eek bata olmak zere, ehirler arasnda kan, ehir iinde ise yayl, krk ve london denilen at arabalarn kulla nyordu. 1923 ylnda, "kn amurdan geilmez hale gelen", yalnzca 139 bin kilometre "karayolu!" vard; lkenin tmndeki motorlu tat says yalnzca 1500'd. 22 Vali ya da jan darma komutannn manyetolu telefonundan baka hibir ki i ve kuruluta telefon yoktu. 23 Mustafa Kemal, 19 Ocak 1923'de zmit'de halka yapt konumada, lkenin yoksulluunu u szlerle aklyordu: "Memlekete hakinizi Batan sona kadar harap olmutur. Memleke tin Kuzey'den Gney'e kadar her noktasn gzlerinizle grnz. Her taraf viranedir; bayku yuvasdr. Memlekette yol yok, memle kette hibir uygar kurum yoktur. Memleket ciddi dzeyde virane dir; memleket ac ve keder veren, gzlerden kanl ya aktan feci bir grnt arzediyor. Milletin refah ve mutluluundan sz etmek mmkn deil. Halk ok yoksuldur. Sefil ve plaktr. "21 Lord Curzon 'nun Lozan'da "Siz yoksul bir lkesiniz ya knda gelip bor isteyeceksiniz" diyerek gvendii yoksulluk, byle bir yoksulluktu. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti bu yoksullua ve kalknmak iin sermayeye gereksinimi olmas na karn Bat'dan, Curzon 'nun dnd anlamda hibir ey istemedi. 1938'e dek, bamllk douracak hibir ilikiye girmedi. Trkiye'yi bugne getiren geri dn, bu tarihten, zellikle de 1945'den sonra balad. Trkiye'yi ynetenler, lkeyi adm adm emperyalizmin uydusu haline getirdiler. Devrimci Kararllk ve Bilin Kemalist nderlik, gerek Kurtulu Sava ve gerekse sosyal dnmler dneminde, srad bir devrimci kararl lk gstermitir. Devrimciliin z olan sreklilik, benzeri az grlen biimde Trk Devrimi'ne egemen klnmtr. Hemen
Kemalist Kalknma
45
tm devrimlerde grlen; iktidar somas "devrimcilikte yumu ama" ve "tutuculua kayma" eilimi, Trk Devrimi'nde grl mez. Birbiriyle ilikili olan devrimci atlmlar, hibir nedenle ertelenmez ve kesintiye uratlmaz. Hibir glk, gerilie ve gericilie kar srdrlen mcadeleyi hafifletmez, dn verdirmez. Millet birlii esastr; bireysel, gurupsal ya da s nfsal karlarn nceliine yer yoktur. Toplumun 'grnen ve grnmeyen' btn gleri, ulusal kalknma ve bu kalkn may gerekletirecek ulus-devlet rgtleri iin kullanlr. Kemalist devrimcilik anlay topik istemlere deil, bilimsel aratrmalara ve gerekilie dayaldr. Kitlelerin istemlerine ynelik somut belirlemeler, devrimci dnmleri salaya cak tutarl bir strateji ve rgtlenmeye temel olan kuvvetler dengesi, devrimci atlmlar iin nceden aratrlan ve sapta nan temel elerdir. Kapsaml ve dikkatli bir hazrlk dneminden soma ka rar verilen eyleme, dn vermez bir kararllkla giriilir. Bu tavr, Trk Devrimi'nin geri dn srecinin balad 1938'e dek eksiksiz bir biimde uygulanmtr. Kurtulu Sava'nda gsterilen devrimci kararllk, savatan soma daha atak ve daha dnsz bir biimde srdrlr. Mustafa Kemal bu sreci: "Ben Erzurum'dan zmir'e sa elimde tabanca, sol elimde idam sehpas yle geldim. " 2 5 ve "Devrimler yalnzca balar, bitii 26 diye bir ey yoktur. " diye ifade eder.
*
Cumhuriyetin ilanndan sonra kimileri, Trk toplumu nun geleneksel yapsna uygun olarak ankaya'nn, sava s rasndaki atlganlndan vazgeerek, bir saray yaantsna gireceini beklemiti. Mustafa Kemal'in padiah ve halife ol masn isteyenler vard. ktidar nimetleri 'tatl'yd ve bunu ele geirenler bu 'ter'tan hibir zaman vazgememi, onun iin her trl dn vermilerdi. Bu tavr, son yzyllarn adeta gelenei haline gelmiti. Ancak ankaya, 1938'e dek 'bir dev rim karargah olmaya' devam etti. Giriilen devrimci eylemler de gze alnan risk snr, devrimci kararlln da gsterge-
46
sidir. Falih Rfk Atay, bunu yle anlatr: "Mustafa Kemal bir kar ayaklanmadan korkmaz. Ordudaki zafer arkadalarna ve halk iindeki mistik nfuzuna gvenmektedir. Komutanna ve subayla rna tamamen bel balad muhafz ktas vardr. ankaya, Trki ye'de tutunabilecei tek tepe olsa, bu muhafz ktasyla ihtilalini o tepede savunacak ve oradan tekrar btn memleketi etrafnda top layacaktr. Bu son silahtr. "27 Devrimcilikte gsterilen kararllk ve irade salaml, gerekletirilen tm eylemlerde uygulanmtr. ve d, hi bir kar k, bu iradeyle ba edememitir. Yaama geirilen bu anlay, belirledii hedeflere ulamak iin bilimi esas alr, somut olmayan amalara, temelsiz yarglara yer vermez. At lacak devrimci admn, toplumun tarihsel geliim dzeyine uygun olmasna ve kitleler tarafndan kabul grmesine, zel nem verilir. inde bulunulan ortam ve koullar grlmek istendii gibi deil, olduu gibi grlr ve buna gre hare ket edilir. Toplumsal deiim yasalar, znden kavranmtr. Hareketi ve srekli gelimeyi temel alan diyalektik man ta ve buna bal olarak ileri bir tarih bilincine ulalmtr. Mustafa Kemal, 1918 ylnda Karlsbad'daki tedavisi s rasnda gnlne unlar yazmt: "Tutuculuk mu? Asla! Srekli deiim zorunluluunda olan evrende bir eyi korumak na sl mmkn olur? 'Konservatrler' (muhafazakarlar-y.n), o adamlar ki nehrin suyunu ellerinde tutmak isterler. Onlarn par maklarnda, bir para amurdan baka ey kalmaz. Tutucu deilim, nk eskimi ve krlm bir alemi muhafaza edemem. "28 Mustafa Kemal Atatrk 'n dnce yapsnn entellektel kayna, Trk uygarl ve Bat aydnlanmasnn yz yllk birikimidir. Bu dneme ynelik aratrma ve inceleme lerinin younluu ne denli nemliyse, kulland sorgulayc ve eletirici yntem de o denli nemlidir. Herhangi bir kii, inan ya da dnce akmnn izleyicisi olmam, deiik g r ve dncelerden yararlanarak kendine zg bir btn le ulam ve grlerini dnemin sorunlarna yant veren, evrensel bir dnce sistemi haline getirmitir. Atatrk 'n zel kitaplna kaytl; 862'si tarih, 261'i as kerlik, 204' siyasal bilimler, 181'i hukuk, 161'i din, 154' dil,
Kemalist Kalknma
47
144' ekonomi, 121'i felsefe-psikoloji ve 81'i sosyal bilimler alannda olmak zere 4289 kitap vardr. 29 Bu kitaplarn t mnn okunduu, hem de dikkatlice okunduu, kitap ke narlarna alnan notlardan anlalyor. zel kitapl dnda, stanbul niversitesi bata olmak zere, dier kitaplklardan kitap getirtip okuduu biliniyor. Okuma younluu, ilgisini eken kitaplar iin kimi zaman uyumadan 2-3 gne k yordu. rnein Ahmet Hilmi'nin yaptm 1916 ylnda Sil van'da gn iinde dikkatlice okuyup incelemiti. Bir kere sinde de, iki gece yataa girmeden yalnzca kahve ierek, arada bir de scak banyo yaparak H. G. Wells'in "Dnya Ta rihinin Ana Hatlar"m. okumutu. Okuduu dnrler iin de Jean Jacques Rousseau, Montesquieu, Descartes, Kant, Auguste Comte, Karl Marks, Alphonse Daudet, Stuart Mill, Ernest Renan, E.Durkheim, Herbert George Wells, Abdurrezzak Sonhoury, Max Silberschimidt, Tollemache Sinclair, Paul Gaultier gibi yabanclar ile Namk Kemal, Tevfik Fikret, ehbender-Zade Ahmet Hilmi, Mizanc Mu rat, Ziya Gkalp, Mustafa Celalettin, Celal Nuri, Ali Suavi gibi yerli dnrler nemli yer tutar. Ayrca youn bir bi imde, slami eserleri de incelediini belirtmek gerekir.
*
Mustafa Kemal Atatrk, Trk toplumunun sosyal ya pm, snfsal ilikilerini ve kitlelerin ruh halini bilime uy gun olarak saptam ve bu saptamalara dayanarak olutur duu mcadele stratejisini, devrimci bir anlayla uygula yarak baarya ulamtr. Evrensel deerlerden yararlanl masna karn, Trk toplumunun zgn yaps hi gzden uzak tutulmam, yaratlan devrim rneiyle de Trk Devrimi evrensellie tanmtr. "Hibir ulus baka bir ulusun taklitisi olmamaldr. nk byle bir ulus, ne taklit ettii ulusun ayns olabilir; ne kendi ulusu dahilinde kalabilir. Bunun sonucu ku 30 kusuz ki hsrandr" diyordu. Bu szlerde ifadesini bulan an layn nemi; Sovyet modelini uygulamaya alan Macaris tan, in, Vietnam vb. lkelerdeki gelimeler hatrlanrsa, da-
48
ha iyi ortaya kacak ve Trk Devrimi'nin her aamasna ege men olan bu anlayn salad baar, daha iyi anlalacak tr. Trkiye'ye zg bir demokratik devrim program olan Kemalist kalknma program, kaynam yukarda aktarlan birikimden alr. Bu program, nfusun ezici ounluunu kylln oluturduu, sanayinin hemen hi olmad, bankaclk, i-d ticaret ve teknik hizmetlerin aznlklarn elinde olduu; sahip olduu topraklarn ok azn tarma aabilen, ulam, enerji ve makinal retimin hemen hi olma d Trkiye'nin, toplumsal ilerleme isteklerine yant veren gereki bir programdr. Mustafa Kemal program konusunu 1923 ylnda yle dile getirir: "Program yaparken hayallere ka plmamak gerekir. Dolaysyla biz haddimizi ve giriimimizde ata camz admn derecesini dnerek program yapmalyz. Bizim imdiye kadar (Kurtulu savandan nce y.n.) ilerimizdeki ba arszlmz, sonsuz istek ve hayaller peinde dolamamzdandr. Somut maddi koullar ve akl erevesinde kalnmaldr. Kuruntu ya deer vermemeliyiz. Hedefe ulamak iin izleyeceimiz yolu duygularmzla deil, aklmzla izmeliyiz."31 O dnemde etkisi btn dnya'ya yaylm olan Rus devriminin ideolojik ngrlerinden, Sovyetler Birlii ile iyi ilikiler iine girilmi olmasna karn, yknme anlamnda etkilenilmemi ve belirlenen programdan hibir ekilde dn verilmemitir. Oysa o yllarda, bolevik uygulamalarn hi deilse bir blmnn, Trkiye'de de uygulanabileceine inanan ve isteyenler az deildi. Bu tartmalar iinde Mustafa Kemal, 1920 ylnda Meclis'te yapt konumada; "Bizim g rmz bilinir ki, Bolevik ilkeleri deildir. Bolevik ilkeleri ulu sumuza kabul ettirmeyi, imdiye kadar hi dnmedik ve giriim de bulunmadk... zellikle Bolevizm ulus iinde gadre uram bir snf halk gznne alr. Bizim milletimiz ise tmyle gadre 32 uram, zulm grmtr. " diyerek Trkiye'nin snfsal de il, ulusal nitelikte bir mcadeleye gereksinimi olduunu or taya koyar.
Kemalist Kalknma
44
Nesnellik Kemalist nderlik, Trk Devrimini gerekletirirken, hi bir aama ve srete, duygu ve istee bal davran iinde olmamtr. Kiisel eilim ve dnceler ne dzeyde ileri olursa olsun, bunlara itibar edilmemi, temel k noktas; toplumun sosyal dzeyi, lkenin iinde bulunduu maddi koullar ve halkn nceliklerini gznnde tutmak olmutur. Toplumsal ilerlemenin kitlelerden kopmadan ve onlarla bir likte ancak gerekletirilebilecei bilinte tutulmutur. "Bu memlekette almak isteyenler, bu memleketi ynetmek isteyenler, lkenin iine girmeli ve bu milletle ayn eyleri yaamal ki, ne yapmak gerektiini ciddi olarak anlayabilsinler."33 biimindeki szler, yalmzca lkeyi ynetmek isteyenlere yaplan bir neri deildir. Burada sylenenler, sosyal devrimlerin ancak, halk kitlelerinin katlmyla yaplp yaatlabilecei ve kitlelere n derlik edebilecek olanlarn bu nitelie, halk tamyarak ulaa bileceidir. Kemalizmin halka ve devrime verdii nem iinde, gn birlik eilimlere yer yoktur. Her ey, geree ve gerei renmeye balanmtr. Kiilere bal baarlara deil, kurum lar ve rgtsel ilikilere nem verilir. Mustafa Kemal bunu yle aklar: "Benim btn almalarda ve yaplan ilerde hare ket kural saydm bir tutumum vardr; o da meydana getirilen kurum ve kurulularn ahslarla deil, gereklerle yaatlabileceidir. Bu nedenle herhangi bir program unun (yada bunun y.n.) program olarak deil, fakat millet ve memleket ihtiyalarna cevap verecek dnce ve tedbirleri iine almas nedeniyle kymet ve say g kazanabilir. "31 Trk Devrimi'nde devrimci dnmler nceden d nlp programlanm ve uygulama koullar oluturulana dek sabrla beklenmitir. Hibir atlmda, zamansz harekete geilmemi, ama ge de kalnmamtr. Mcadelenin ban dan beri sekincilikten kanlm, toplumsal gerilie karn halkn devrime katlmasna allmtr. Bu nedenle rnein; herhangi bir parlamento gelenei olmayan bir toplumda, y rtlmesi iin mutlak askeri otoriteye gereksinim duyulan
50
bir lm kalm sava, kurulan bir halk meclisiyle yr tlmtr. Hem de bu ie, meclis ounluunun, giriilen eylemin gerek boyutlarnn ne olduunu anlayamayacak unsurlardan oluaca bilinerek giriilmitir. Hareketin halk gznde meruluunu salama ile halk devrimin karar ve eylem srecine katma istei, nderlik yetke (otorite) sinin bir blmnn snrlandrlmasn gze aldrmtr. Meclisten, savan ivedi gereksinimlerine yant verecek kararlarn ka rlmasnda, ok zorlanlmasna karn, bu tutumdan vazge ilmemi ve sorunlar, bir ksm yetki devirleriyle almaya allmr. Dev boyutlu sorunlarn alarak tarihin grd en hz l ve en kkl toplumsal dnmleri gerekletirebilmenin temelinde, yaplanlarn tarihsel geliime uygun olmas ve halkn devrim nderine duyduu gven ve sevgi vardr. Cumhuriyet devrimlerinin, onca kar k ve yok etme gi riimlerine karn; en azndan bir blmnn hala yayor olmasnn nedeni, devrimlere halkn itenlikle kalm olma sdr. Bu katlm olmasa, hibir g yaplanlar bugne dek ayakta tutamazd. Halkn benimsemedii sosyal deiimi ya atmak, olas deildir. Devrim iin, nesnel koullarm olgunlamas temel ko uldur. Ancak, olgunlaan her koul devrime yol amaz. Bu nun iin insan eylemi gereklidir. nsan eylemi ise, devrim ko ullarn kavram bir nderlik ve rgtl kitleler demektir. Ne nesnel koullar olumadan, ne de insan giriimi olmadan kalc sosyal dnm olur. Deiim iin bu iki olgunun rtmesi gereklidir. Mustafa Kemal Atatrk, toplumsal ye nilenme ile ilgili olarak 1933 ylnda unlar syler: "Baz ey ler vardr ki, bir kanunla, emirle dzeltilebilir. Ama baz eyler vardr ki, kanunla emirle, millete omuz omuza boutuunuz hal de dzelmezler. Adam fesi atar apkay giyer ama, alnnda fesin izi vardr. Siz sarkla gezmeyi yasaklarsnz, kimse sarkla dolaamaz. Ama baz insanlarn bandaki grnmeyen sarklar yok edemez siniz. nk onlar zihniyetin iindedir. Zihniyet binlerce yln bi rikimidir. Bu birikimi bir anda yok edemezsiniz. Onunla sadece bo-
Kemalist Kalknma
51
uursunuz. Yeni bir zihniyet, yeni bir ahlak yerleinceye kadar 35 bouursunuz. Ve sonunda baarl olursunuz..." Bu szlerde ifadesini bulan ve Trk Devrimi'nin tm aamalarnda uygulanm olan nesnel yntem, ayn zamanda sosyal geliim yasalarnn temel zelliklerini znden kavra m, bilinli bir anlay temsil eder. Gereklemesi iin sre ce gereksinim duyulan sosyal dnmlerde, srecin edilgen bir beklemeyle deil, etken bir mcadele ile geirilmesi gere kir; ilerlemeye ve gelimeye dnk olmas kouluyla mca delenin, baarya ulamamas olas deildir. Kemalist dncenin temelinde, nesnelliin yan sra aklcln (rasyonalizm) ve olguculuun (pozitivizm) yatt bilin mektedir. Akl ve bilim rehber edinilerek domalara kar klmas, kar kn dnce dzeyinde braklmayp, eyle me dntrlerek yaamn her alanna yanstlmas, Kema list dnce sisteminin temel niteliklerindendir. Eletirel d nceyi gerekletirmek iin, laikliin gelitirilip sistemli ola rak uygulanmas, bu niteliin doal sonulardr. On Be Ylda Yaplanlar Cumhuriyetin ilanyla birlikte balatlan toplumsal iler leme mcadelesi, 'ba edilmesi g' yokluklar ve yoksunluklar iinde srdrlmtr. Gerekletirilmesi istenen her yeni liki giriim, nce o giriimi yapacak kadrolarn yetitirilme sini gerekli klyordu. Hemen hibir alanda ada eitim grm yetimi kadro yoktu. Tarmsal rnlerden baka bir geliri olamayan lkede, yksek renim grm ziraat m 36 hendisi says yalnzca 20'ydi. Trk doktor, mhendis, ec zac, di hekimi, tccar, bankac, sanat, teknisyen, ekono mist vb. yok denecek kadar azd. 1912 ylnda i ticaretle uraan 18 bin iyerinin; yzde 49'u Rumlara, yzde 23' Ermenilere, yzde 19'u levantenlere (Avrupa kkenliler) aitken, yalnzca yzde 15'i Trklerindi. Zanaat dkkanlar da dahil olmak zere, 6500 ima lat iyerinin yzde 79'u Rum ve Ermenilerin, yalnzca yzde 12'si Trklerindi. lerinde doktor, mhendis, tccar, muha-
52
sebecilerin bulunduu 5300 serbest meslek sahibinin yzde 68'i Rum ya da Ermeniyken yalmzca yzde 14' Trkt. 37 1914 ylnda, zmir'de alan 95 doktordan yalnzca 7 tanesi Trkt; 43 eczac iinde hi Trk yoktu. 38 ve d ticaret, sanayi, madencilik, mali sermaye kuru lular ve bankaclk Mslman ve Trk olmayanlarn teke lindeydi. stanbul, zmir, Trabzon gibi byk liman kentle rinde ticareti tmyle aznlklar denetliyordu. 1922 ylnda stanbul'da; d ticaretin yalmzca yzde 4', tamac irket lerin yzde 3', toptanc maazalarnn yzde 15'i; (iinde Trk olmayanlarn da bulunduu) Mslmanlara aitti. Bat Anadolu'da bulunan kk-byk 3300 imalat iyerinin yzde 73' Rumlarn olup, bu iyerinde alan 22 bin ii ve ustann yzde 85'ini aznlklar oluturuyordu.39 Yabanc devlet yetkilileri, aznlklarn lkeyi terk etmesiyle; Trki ye'de ticari faaliyetlerin duracana, bankalarn almayaca na, hatta Trk makinist olmamas nedeniyle demiryolu ulamnn bile yaplamayacana inanyorlard.
*
1924'de ilk bte hazrland. Gereksinimlere yant veren bir ncelikler program hazrland. D bor alnmad, stelik Osmanldan kalan Duyun-u Umumiye borlar dendi. Em peryalist devletlerin kkrtt ve Dersim ayr tutulursa 1930 ylna dek sren gerici ve krt ayaklanmalar, kk devlet btesinden byk paylar harcanarak bastrld. Gvenlik harcamalarnn nemli yer tutmasna karn, dzenli by me salanarak, yeni bir ekonomik dzen kuruldu. Balang dneminin bu i karartc koullarna karn byk bir istek ve kararllkla devrimlere giriildi. Yaplan i, sradan bir ekonomik kalknma giriimi deil, ok baka bir eydi. Teknolojik stnl Bat'ya kaptrarak geride kalan Trkler, ada zamana yetiip Bat'y yakalamak iin, tm ulusa devrimci bir atlm iine girmiti. Cumhuriyet'i ku ranlar, onu gelitirip glendirmeye ve toplumsal gnencini ykseltmeye kararlydlar. Bu bir uygarlk zlemiydi. Hik-
Kemalist Kalknma
53
met Bayur'un 1939'da yapt deerlendirmeye gre, Cum huriyetin 15 ylda baardklar, 'Osmanl mparatorluunun byklk devrinde' gerekletirdii zaferlerden ok daha b ykt. 40 Trk Devrimi'nin, toplumun her alamnda gerekletirdi i devrimci dnmleri ayr ayr incelemek, ok geni bir konudur. Burada, 15 ylda yaplan ileri, yalmzca balkla ryla belirtsek bile, nmze uzun bir liste kar: Demokratik bir anayasayla halk egemenlii zerinde ykselen, yeni bir ynetim biimi olarak Cumhuriyet ynetimine geildi-Saltanat ve Hilafet kaldrld-Kapitlasyonlara son verildi-Din ve devlet ileri birbirin den ayrld, laiklik ilkesi yerletirildi-Kylye toprak, makina, to humluk vb. datld, tarm okullar, tohum slah istasyonlar, r nek devlet tarm iftlikleri kuruldu, Yksek Ziraat Enstits ald, Ziraat Bankas araclyla kylye kredi olanaklar arttrld-Ana dolu'nun ilerini denizlere balayan yeni demiryollar yapld, ya banclarn elindeki demiryollar bedelleri denerek kamulatrldDuyun-u Umumiye'nin elindeki petrol, tuz, eker, kibrit, ttn te kelleri devlet tekeli haline getirildi-retim ve tketim kooperatifleri kuruldu, kooperatifilik tevik edildi-D ticaret devletletirildi-lkenin sanayilemesi iin KT'ler kuruldu (Smerbank, Etibank, TK, M.T.A. vb.)-zel sektr tevik edildi-zellikle liman ehirle rindeki, aznlklardan oluan tccarlara ar vergiler getirildi-5 yl lk kalknma planlar yapld ve uyguland-eriat vergisi R kaldrld-Tekke ve tarikatlar kapatld-Eitim birlii temelinde ei tim parasz hale getirildi ve yaygnlatrld-Halkn kltrel ge liimi ve rgtlenmesi iin halk evleri kuruldu-Ky aydnlanmas ve toprak sorununu zme amacyla ky enstitleri planland, n uygulamalar yapld-Millet mektepleri ald, okuma-yazma sefer berlii lkenin her yanna yayld-Fikir ve sanat eserlerini koruma yasas karlarak, tarihsel ve kltrel deerler koruma altna alnd-Medeni Kanun kabul edilerek vatandalk haklar yerletirildiYeni ticaret yasas karld, ada ticari kurumlar kuruldu-Soyad Yasas karld-Ulusal bankaclk gelitirildi, Bankas, Emlak Bankas kuruldu-Trk Tarih ve Trk Dil kurumlar kurularak, ulusal tarihe ve Trkeye sahip kld-Uluslararas takvim ve saat kabul edildi-Kabotaj hakk ulusallatrld, yerli retim gmrk ko rumasna alnd-Arapa yazdan vazgeildi, latin alfabesi getirildi-
54
Toprak yasas karlarak, airetlerin bir ksm arazileri kamulatrld ve yoksul kyllere datld-Klk kyafet yasasyla pee, ar af, sark, fes vb. kaldrld-Arlk ve mesafe lleri uluslararas standartlara getirildi, okka, dirhem,arn vb. yerine kg., gr. metre vb. kabul edildi-Enerji santrallar, barajlar, eker, imento ve tekstil fabrikalar kuruldu-Hafta tatili Cuma'dan Pazar'a alnd-Ordu modernletirildi-Kadn haklar gelitirildi, seme seilme ve alma haklar getirildi-Kltrel gelime devlet desteine alnd, Devlet Ti yatro, Bale ve Operas kuruldu-Yeni niversiteler ald-Byk ad li reformlar yapld, eri mahkemeler kapatld, ada hukuk ku rumlar getirildi, mecelle kaldrld-Defin ve mezarlk ileyii yeni ve ada kurallara baland-Madenler devletletirildi-Ormanlar ve gller kamulatrld ve korumaya alnd-Gerici ve ayrlk is yanlar bastrld-Bar d politika egemen klnd, zellikle komu lkelerle dosta ilikiler gelitirildi-Duyun-u Umumiye borlan dzenli olarak dendi-Karlksz para baslmadan, denk bte her yl gerekletirildi-Halk sal ve kitle sporu gelitirildi, hastane ler, hemire okullar ve spor tesisleri yapld-Trk tarihinin ilk n fus saym yapld-Toprak envanteri karld, kadastro rgt kuruldu-Sivil havaclk gelitirildi, uak sanayi yatrmlarna zel nem verildi-letiim yatrmlar yapld, Radyo, Telgraf ve Telefon iletmeleri kuruldu, devlet posta rgt yeniden yaplandrld.
NC BLM
AI YAKALAMAK (1923-1938)
a Yakalamak (1923-1938)
57
Cumhuriyet Ekonomisi Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 3.toplanma yl, 1 Mart 1922'de yaplan oturumla balad. Bu oturumun nemi, srmekte olan savan kaderini belirleyecek kararlarm aln mas deil, Ankara Hkmeti'nin, savatan sonra uygulaya ca ekonomik programn temel nceliklerinin de grl mesiydi. Savan henz bitmedii bir dnemde ekonomik so runlarn ele alnmas, uygulama olana olmayan siyasi bir yaklam deildi. Savan ibresi Trklerden yana dnmt. Dmann Anadolu'dan kesin olarak atlmas iin ordu ha zrlanyor, eksikleri gideriliyor ve 'taarruza' gre konulan drlyordu, ngiliz ve talyanlar Kuvay Milliye ynetiminde ki topraklar boaltm, Ankara Antlamas uyarnca Fransz lar ekilmi, Sovyetler Birlii'yle Kars Antlamas imzalanmt. Ankara, bir yandan 'byk taarruza hazrlanrken dier yan dan yeni devletin, ekonomik kalknma iin izleyecei yolu belirliyordu. Mustafa Kemal, o gn yapt Meclisi a konumasn da, ilerde devlet politikas haline gelecek ekonomik grle rine geni yer ayrmt. Gemiten karlan dersler, var olan durum ve gelecee dnk temel ynelmeler, konumada ak bir biimde ortaya konulmutu. Mustafa Kemal unlar sylyordu: "Bilindii gibi, memleketin ekonomik durumu ve ekonomik kurulularmz, d lkeler tarafndan sarlm bir halde bulunuyordu. zel ekonomik teebbsler, serbest pazar ekonomisi iinde rekabet edebilecek gl seviyeye varmamt. Tanzimatn at serbest ticaret devri, Avrupa rekabetine kar kendini koruya mayan ekonomik yaantmz, yine ekonomik ynden, kapitlasyon zinciriyle balad. Ekonomik alandaki zel deerler ve kurulular ynnden bizden ok kuvvetli olanlar, memleketimizde, bir de fazla olarak imtiyazl durumda bulunuyorlard. Kazan vergisi vermi yorlard. Gmrklerimizi ellerinde tutuyorlard. stedikleri zaman istedikleri eyay, istedikleri artlar altnda memleketimize sokuyor lard. Bu nedenlerle ekonomik yaantmzn btn blmlerinin mutlak hakimi olmulard. Bize kar yaplan bu rekabet, gerekten ok gayri meru, gerekten ok ezici idi. Rakiplerimiz bu biimde,
58
endstrimizin gelime olanaklarn yok ettiler. Ayn zamanda tar mmz da zarara urattlar. Ekonomik ve mali gelimemizi engel lediler. Trkiye, iin, ekonomik yaantmz boan kapitlasyonlar artk yoktur ve olmayacaktr... Ekonomi politikamzn nemli amalarndan biri de; toplumun genel yararn dorudan doruya ilgilendirecek kurulular ile, ekonomik alandaki teebbsleri, mali ve teknik gcmzn llerine uygun olarak devletletirmektir... Yerli rnlerimizin yurt iinde kullanlmasn yaygn hale getir mek amacyla, gmrk konusunda, yerli mallarmzn korunmasn salayacak usullerin uygulanmasna balanmtr. Ormanlarmz, maden hazinelerimiz, dokuma sanayimiz korunacaktr. alan larn yaam dzeyini ykseltecek olan Zonguldak i Kanunu, Anadolu'da genel tama ilerini kolaylatrmak iin, otomobil ve kamyon ileteceklere dair ynetmelik, cephedeki asker ailelerine yar dm esaslarn da ieren, tarm mkellefiyeti ynetmelii, kylye tohumluk datm ile Ziraat Bankas araclyla modern tarm ara ve gerelerinin uygun fiyatlarla datlmasn ngren meclis kararlar karlmtr... Bizim bugnk uramzn amac tam ba mszlktr. Tam bamszlk ise ancak, mali bamszlk ile gerek leebilir. Bir devletin maliyesi bamszlktan yoksun olursa, o dev letin yaantsn salayan btn blmlerinde bamszlk, felce uram demektir. Mali bamszln korunmas iin ilk art, bt enin ekonomik bnye ile denk ve uygun olmasdr. Bu nedenle, devletin bnyesini yaatmak iin, baka kaynaklara bavurmadan, memleketin kendi gelir kaynaklaryla ynetimini salayacak are ve tedbirleri bulmak, gerekli ve mmkndr. Bu nedenle, mali konu lardaki uygulamamz, halk bask altna almadan, onu zarara sok maktan kanarak ve mmkn olduu kadar yabanc lkelere muh ta olmadan, yeteri kadar gelir salama esasna dayanmaktadr. u anda yararlanlamayan gelir kaynaklarndan yararlanmak ve hal kn isteklerini karlamay kolaylatrmak iin, baz maddeler zeri ne tekel koymak zorunlu grlmektedir..."1 Burada dile getirilen grler, 1938'e dek dnsz bi imde uyguland ve uygulamalar birok azgelimi lke ta rafndan rnek alnd. Aklanan grler; titizlikle yaplan inceleme, gzlem ve aratrmalara dayanyordu. 21.yzyln yaand gnmzde hala, ekonomik kalknmay salaya-
59
cak tek yntem olarak neriliyor. in'in bu yntemle by d syleniyor. Yaplan saptamalar gnn zel koullarnn dourdu u, geici siyasal ekonomik ynelmeler deil; bamszlna kavuacak azgelimi bir lkenin, gerek kurtuluunu sala mak iin izlenmesi gereken yolu gsteren, evrensel boyutlu belirlemelerdi. Devletilii ne karrken, zel giriimcilie yer verip destekleyen, milli karlara uyum gsteren yabanc sermayeyi denetleyerek kabul eden ve adna karma ekonomi, sosyal piyasa ekonomisi ya da sosyal hukuk devleti, denilen kal knma yntemi, o gne dek benzeri olmayan bir uygulamay d; ilk rnekti. nerilen ve uygulanacak olan yntem, gemi in deneyimlerini gelecee ynelten, devrimci ve bilimsel ni telikli bir kalknma yolu ve azgelimi lkeler iin gelitirilen evrensel kurtulu bildirgesi gibiydi. Prof. Mustafa Aysan, Kemalist kalknma yntemi iin; "Bu gr yenidir; Trk bulu udur ve dnemin kalknan lkelerinin tmne rnek olacak zel liktedir. Atatrk 1930-1937 yllar arasnda, bu kalknma yntemi ni adeta bir ekonomik reti haline getirmi ve olgunlatrmtr" diyecektir.2
Mustafa Kemal Atatrk, kalknma ve ekonomik by me konusundaki grlerini, her frsatta dile getirmi ve za mannn nemli blmn bu konulardaki almalara ayr mtr. Bu nedenle konuyla ilgili aktarlmas gereken birok konuma ve yazmas vardr. Bunlarn tmne deinmek, bu kitabn kapsamn aacaktr. Ancak, 1 Mart 1922'den bir yl sonra, henz Cumhuriyet ilan edilmemiken, 17 ubat 1923 gn zmir'de balayan ktisat Kongresinin alnda yapt konumadaki grlerine deinmekte yarar var: "Ta rih, milletimizin, gerileme ve yklma nedenlerini aratrrken, bir ok politik, askeri ve sosyal nedenler bulmakta ve saymaktadr. Kukusuzdur ki, btn bu nedenler, sosyal gerekler olarak toplum zerinde etkilidirler. Ancak, bir milletin dorudan doruya yaan ts ile ilgili olan, o milletin ekonomik durumudur. Tarihin tecrbe szgecinden arta kalan bu gerek, bizim milli yaantmzda ve milli
60
tarihimizde de kendisini tam olarak gstermitir. Trk tarihi ince lenecek olursa, gerileme ve yklma nedenlerinin, ekonomik prob lemlerden baka birey olmad derhal anlalr. Bu nedenle, yeni Trkiyemizi, layk olduu uygarlk dzeyine eritirmek iin, her ne olursa olsun, ekonomimizi birinci planda tutarak, en ok bu konuya nem vermek zorundayz... Efendiler, klla fetih yapanlar, saban la fetih yapanlara yenilmeye ve sonunda yerlerini terketmeye mah kumdurlar. .. Kl kullanan kol yorulur; fakat saban kullanan kol, her gn daha ok kuvvetlenir ve her gn daha ok topraa sahip olur... Toplumsal yaamn salama yeteneinden yoksun bir dev let, bamsz olabilir mi? Osmanl lkesi, yabanclarn smrgesin den baka bir ey deildi. Osmanl halk, Trk milleti, esir duru muna drlmt. Bu sonu, milletin kendi dnce zgrl ile egemenliine sahip bulunamamasndan, unun bunun elinde oyuncak edilmesinden domutur... Tam bamszlk iin u ilke vardr: Milli egemenlik, ekonomik egemenlik ile pekitirilmelidir. Bu kadar byk amalar, bu kadar kutsal ve ulu hedeflere, katlar zerinde yazl genel kurallarla, istek ve hrslara dayanan buyruk larla varlamaz. Bunlarn, btn olarak gereklemesini salamak iin, tek kuvvet, en kuvvetli temel: Ekonomik gtr... Kanunlar mza uymak artyla, yabanc sermayeye gerekli olan teminat ver meye her zaman hazrz. Yabanc sermaye almalarmza eklensin ve bizim ile onlar iin, yararl sonular versin. Gemite, Tanzimat devrinden sonra yabanc sermaye, stn haklar olan bir yere sa hipti. Devlet ve hkmet, d yatrmlarn jandarmalndan baka bir ey yapmamtr. Her yeni millet gibi Trkiye bunu uygun bu lamaz. Burasn esir lkesi yaptrmayz... Kesin, yksek ve baarl askeri zaferimizden sonra dahi, bizi (Lozan henz imzalanmamt y.n) bara kavumaktan alkoyan neden, dorudan doruya ekonomik nedenlerdir, ekonomik anlaytr. nk bu devlet, eko nomik egemenliini salayacak olursa; o kadar gl bir temel ze rinde yerlemi ve ykselmee balam olacaktr ki, artk bunu ye rinden kmldatmak mmkn olamayacaktr. te dmanlarmzn, gerek dmanlarmzn olur diyemedikleri, bir trl kabul edeme 3 dikleri budur..." Toplumsal kalknma iin belirlenen kuramsal nerme ler, gecikmeden uygulamaya sokulmutur. Kurtulu Sava iinde, bir yandan cephelerde savalyor, dier yandan, cep-
6l
he gerisinde sosyal, ekonomik ve mali sorunlarla uralyor du. Sava kazanldnda, kafalarda gelecee ynelik cokulu umutlar; yreklerde, snrsz bir lke ve halk sevgisi vard. Ancak, elde avuta hemen hibir ey yoktu. Bir yanda ivedi zm bekleyen byk sorunlar, dier yanda halkn umut balad, bilgi ve inanlarndan baka eyleri olmayan bir avu devrimci insan vard. Btn dnya, zellikle de Bat Av rupa lkeleri, Ankara'nn ne yapabileceini merakla bekli yorlard. lkenin iinde bulunduu koullar biliyorlar ve Mustafa Kemal'in, sylediklerini yapma konusunda hi an snn olmadm dnyorlard. ngiliz New Conventional Gazetesi, "sanayi ve ticarette yeteneksiz bir halka sahip, sermaye den yoksun Trkiye'nin, bamszlnn pek ksa sreceini" ve "sava ncesindeki ekonomik bamllk ilikilerinin ok gemeden yeniden oluacan" sylyordu.4 Tarm Devrimi Bat Anadolu ve ukurova blgesindeki verimli toprak lar, yllarca onu satn alan yabanclarca kullanlmt. Eitim grmeyen Trk kyls, babadan deil, belki de Smerler'den kalan ilkel aralarla tarm yapmaya alyordu. blgelerde kullanlan karasaban, "lk a'daki gibi, ucuna ak mak ta trnden sert bir sivri ta taklm, kanca biimli bir odun 5 parasyd. " Yapay gbre, dinlendirme yerine farkl rn eki mi, zararl mcadelesi bilinmiyordu. Tahl ekimi, tohumla rn, ne aslan bir torbadan elle salarak; harman, bin yl n cesinde olduu gibi rzgardan yararlanlarak yaplyordu. 1927 saymna gre, lkede, 1 milyon 187 bin karasabana karlk, byk ounluu 4 yllk Cumhuriyet dneminde 6 datlan, yalmzca 211 bin demir pulluk vard. Bir yasayla, kylye tapu datmak sorunu zmeyecek, tersine yeni so runlarn ortaya kmasna neden olacakt. lke topraklarnn ok az tarma alabilmiti. Tarmn verimlilii hemen tmyle doa koullarna balyd. Ekiyalk kyly rahatsz ediyor ve aaya snma eilimini yaygnlatryordu. rnn onda birini oluturan r ver gisi kyl zerinde bir bask ve eziyet arac durumdayd. Bu
62
vergiyi toplayan mltezimler, kylnn korkulu ryas haline gelmiti. Onda birlik oran kimi yerde, gereke gsterilme den, bete bire kadar karlyordu. rn ncesi borlanma, te fecilik, kanayan yara halindeydi. Yol ve hayvan vergisi kyl y huzursuz ediyordu. Bu vergi, ya nakit ya da i gcyle, alarak deniyordu. Geimim hayvanclkla salayan g erler ve kk iftilerin yllk gelirleri, olumsuz yllarda, vergiyi deyemez dzeyde kalyordu. Kyller, hayvanlarn vergi tahsildarlarndan karmak iin ou kez snr tesine gtryor, daha sonra geri getiriyordu.
*
Mustafa Kemal, 1 Mart 1922'de Meclis'te yapt nl konumasnda, tarm ve kyllk konusunda unlar syle miti: "Trkiye'nin sahibi ve efendisi kimdir? Bunun cevabn der hal birlikte verelim; Trkiye'nin gerek sahibi ve efendisi, gerek retici olan kyldr. O halde, herkesten daha ok refah, saadet ve servete hak kazanan ve layk olan da kyldr. Bu nedenle Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin izleyecei yol, bu temel ama cn salanmas ynnde olmaldr... Kylnn almas sonunda elde edecei -emek karln, onun kendi yararna olmak zere ykseltmek, ekonomi politikamzn esas ruhudur... zellikle tarm rnlerimizi, benzeri yabanc rnlere kar korumamza engel olarak, milletimizi bugnk ekonomik yoksullua mahkum eden kapitlasyonlarn yaratt ackl durumu, sizlere hatrlatmadan geemiyeceim. "7 Cumhuriyet Hkmeti tarm alamnda gelimeyi sala yacak, kyll kalkndracak ve toprak sorununu zecek bir dizi uygulamaya giriti. "Kyl efendimizdir" tmcesi, y lesine sylenmi bir sz deildi. Ancak, toprak sorunu da ka nun ve kararnamelerle bir rpda zlecek bir sorun de ildi. Kylnn topra ileme olanaklar yoktu. Ne tohum luu, ne pulluu, ne de sabam ekecek bir ift kz vard. nemli blm tmyle toprakszd.
63
17 ubat 1925 'te karlan bir yasayla, kylle verilen sz yerine getirildi ve r vergisi kaldrld. Bylece kyl nn btedeki vergi yk, yzde 40'tan yzde 10'a drl d. Devrim niteliindeki bu karar, Cumhuriyet Hkmeti iin byk bir mali zveriydi. 118,3 milyonluk 1924 btesinin 40 milyon liras, yani te biri, r vergisinden oluuyordu. Hkmet, r' kaldrmakla byk bir gelir yitiine ura mt. Gelirdeki parasal de karn, "kyly glendirmek ve gereksinimlerini karlamak iin" yetmezlikler iindeki bte ye, ylda 4 milyon lira zel bir denek koyuldu. 1641 Sayl yasayla tohumluk dalmnda gmrk vergisi kaldrld. 'Yoksul kyller', salanan uzun sreli ve faizsiz kredilerle ara gere, tohum ve hayvan eksikliklerini giderdiler.8 Eldeki tm olanaklar kullanlarak, kylln kalkn drlmasna alld. Ky aydnlanmasn salayacak ve top rak devrimini gerekletirecek kadrolar yetitirmek iin, ky enstitlerinden nce, ivedi olarak birok somut adm atld. ncelikle, tarmda yetimi uzman yokluu nedeniyle, bu kadrolarn hzl bir biimde yetitirilmesine gidildi. 1924 y lnda, tm lkede Batl anlamda eitim grm yalnzca 20 tarm uzman bulunuyordu. retim dzeyi yeterli olma yan, Halkal'da bir tarm yksek okulu, Bursa'da da bir orta dereceli tarm okulu vard. 17 Haziran 1927'de karlan "Zi raat Eitiminin yiletirilmesi Kanunu"yla, Ankara'da "m kemmel laboratuarlar ve en iyi teknik aralar" ieren Yksek Zi raat Mektebi ve Yksek Veterinerlik Enstits ald.9 Yurt d na, tarm eitimi grmek iin ok sayda renci ve 74 retmen gnderildi. Bursa'da pekbcekilii Enstits; Antalya, Diyarbakr, Edirne ve Erzincan'da pekbcei Okullar; z mir'de, Erzincan, Kastamonu, Konya, orum, Sivas, Erzu rum, Edirne ve Kepsut'ta ok ynl ziraat okullar ald.10 Mustafa Kemal, hayvancln gelitirilmesine verdii nemi, zmir'in kurtarlp Kurtulu Sava'nn bitiminden 4 ay sonra, Eskiehir'de yapt konumasyla ortaya koydu. "En nemli retim unsurlarmzdan biri olan hayvancln iyile tirilmesi ve hayvan trlerinin oaltlmas ynnde, veteriner lerimiz srekli almal ve yalnz hastalklarn giderilmesi iin de-
64
il, hastalk ortaya kmadan nlem almaldrlar" diyor 11 ve bu szler hayvanclkla ilgili atlmlarn balatcs oluyordu. Trk veterinerler, verilen buyrua gnlden katldlar ve kimsenin, zellikle yabanclarn inanamadklar baarlar elde ettiler. nce, ylda 600 bin lira maddi zarara yol aan ve Anadolu hayvanclna byk zarar veren sr vebas'na kar, dayankl a buldular ve oalttlar. Hemen ardndan, insanlara da geen ve ok sayda hayvan lmlerine yol aan arbon (antraks) hastalna kar a bulup uyguladlar. Her yl 300 bin hayvan aland. Bulac hayvan hastalklaryla mcadelede; tan koymada, basitletirilmi bilimsel yntem ler gelitirildi. "Hayvanlar yiletirme Kanunu" karld. Kara cabey ve Sultansuyu At Haras (iftlii) kuruldu, daha nce kurulmu olan, eksik ara ve kadroya sahip Aziziye At iftlii Karacabey'le birletirildi. ifteler, Erzurum, Uzunyayla, Merci mek, nanl, Diyarbakr aygr haralar; nanl, ifteler, Kevsut inekhaneleri; Aziziye Numune Al ald. 12 Devlet, mali olanakszlklara karn, hayvancl koru ma altna ald, hayvanclk yapan iftlikleri destekledi, da mzlk hayvan datt. Hayvanlarn veteriner ve a gereksi nimlerini cretsiz karlad. Ankara, stanbul, zmir, Bursa, Konya, Eskiehir, Krklareli, Kayseri, Adana, Diyarbakr, Sivas, Erzurum ve Kars'ta hayvan pazarlar at. Hayvanlarn pa zarlama ve tanmasna yardm etti. Veterinerlik mesleine nem verildi. Veterinerlerin alma ve cret koullar iyi letirildi. Pendik ve Erzincan'da Bakteriyoloji Laboratuarlar, Ankara ve Mardin'de Serum Messeseleri ald. O gne dek yurtdndan getirilen 36 tr a ve serumun tm, Trki ye'de retildi. Bu sonu, gerek bir salk devrimiydi.13 1928 ylnda, "Hayvan Salk Zabtas Kanunu" adl bir yasa daha karld. Trk veterinerliine yeni bir boyut ka zandran ve o dnemde kimi gelimi lkelerde bile bulun mayan yaklamlar ieren bu yasann uygulanmas, 1931'de karlan 517 maddelik kapsaml "Hayvan Salk Zabtas Nizamnamesi"'yle tm lkeye yayld. Yaplan almalar, sonularn ksa sre iinde verdi. Yabanc uzmanlarn 'hayal' olduunu syledii sra d baa-
65
rlara ulald. Trk hayvancln yokolua gtren sr veba s, 10 yl iinde yenilmi ve 1932 ylnda tmyle yok edilmi ti. 1 4 Hayvanlarn hemen tm alanm, iek, arbon gibi hayvan hastalklaryla mcadelede byk ilerleme salan mt. Hastalklarla savam yannda, modern hayvanclk yntemleri gelitirilerek kyller eitilmeye alld. rnek ahr planlar gelitirildi. Mera slahna zel nem verildi. C lz durumdaki doal otlaklar, verimli yapay ayrlklar hali ne getirecek ve Dou Anadolu'ya hizmet verecek, Kayseri Yonca Tohumu Temizleme Kurumu ald. Kurum'un eleman lar, evreyi dolayor ve iftiyi bilinlendirerek, rnek uy gulamalar yapyorlard. Hayvancla gsterilen zen ve youn almalar so nucunda; 1923'te 15 milyon olan koyun says, 1938'de 23 milyona; 4 milyon olan bykba hayvan says, 9 milyona kt. Tavukuluun iyiletirilmesi iin, ifti elindeki az ve rimli rklar yerine, en yararl rklarn gelitirilmesi iin An kara'da bir Tavukuluk Enstits kuruldu. Kmes hayvanc l yaygnlatrld. 15
*
Tahl bata olmak zere, tarm rnlerinin kendi hal kn besler hale getirilmesi iin, youn bir alma iine girildi.Ksa srede, byk baarlar saland. Buday dalm iin 1923'te 11,6 milyon lira (1 Amerikan Dolar=187 kuru) denirken bu bedel, 1924'te 16,2 milyon, 1925'te ise 18,9 milyon liraya kmt. Tarm destekleme politikalar sonucunda, yerli rn hzla artt. 1923'te 972 ton olan buday retimi 1938'de 3636 tona karld.16 Dalm, 1926'da 1,5 milyon, 1927'de ise 0,9 milyon liraya geriledi. 1930'da buday dalmna gerek kalmad. O gnlerin vn sylemi; "nce buday bile da rdan alyorduk, imdi ipekliyi memlekette yapyoruz, "du 17 rn artlar budayla snrl deildi. 1922-1927 ara sndaki 5 ylda, ttn 20,5 bin tondan 64,4 bin tona, zm 37,4 bin tondan 40 bin tona kt. 1920'de 20 bin ton olan pa-
66
muk retimi, 1927'de 120 bin ton oldu. Ayn yllarda 145 mil yon ton zeytin, 40 milyon ton fndk, 28 milyon ton incir re tildi.18 1928'de toplam ttn retiminin yzde 70'i, fndk retiminin yzde 52'si dsatmdand (ihra edildi). 19 Tarmda makinalamay salamak iin, 1926'da kar lan 852 sayl yasayla, traktr kullanan iftilere mali ve tek nik yardm destekleri getirildi. 1930'da karlan 1710 sayl yasayla iftiye, 3 milyon liralk yardmda bulunuldu. Srme, ekme, bime, demetleme, harmanlama ve kaldrma ilerinde maki ne zendirilip yaygnlatrld. 1797 sayl yasayla, pulluk bata olmak zere, tarm makinalar reten iyerleri destek lendi. Uygulamalardan ksa sre iinde sonu alnd ve trak tr says birka yl iinde 183'ten 2000'e kt. 20 1924'te karlan 1340 sayl yasayla, Rize ve Borka bl gesinde; fndk,portakal, limon,mandalina, ay tarm tevik edildi; fidanlklar kuruldu. Baheye evrilen araziler on yl vergiden bak (muaf) tutuldu. Narenciye bata olmak ze re meyvecilii gelitirmek iin; Adana, Mersin, Antalya gibi illere hizmet verecek Tarsus Narenciye Fidanl, Mustafakemal paa (Bursa) ve Erzincan'da ipekiliin gereksinimini karla yacak Dut Fidanl, Gaziantep'de Fstk Fidanl kuruldu. Sa va yllarnda byk zarar gren bacln gelitirilmesi iin harap haldeki Erenky Asma Fidanl iyiletirilip geniletildi; Bilecik,Krklareli, Manisa, Tekirda ve Ankara'da yeni asma fidanlklar kuruldu. Bu fidanlklarda yetitirilen yre iklimi 21 ne uygun fidan ve tohumlar, iftiye "parasz datld." Tahl,pamuk,msr, patates gibi tarm rnlerinde, iyi letirilme salayacak tohum trlerinin aratrlmas iin; Eski ehir ve Halkal'da patates, Adapazar'nda msr, Adana'da pa muk iftisine hizmet verecek Tohum Islah stasyonlar kurul du. Eskiehir'de, Kurak Arazi Tarm (dray farming) stasyonu ald. Adana Tohum Islah stasyonunun rettii Trk pamuk tohumu ok baarl oldu ve iki yl iinde ukurova'da, ince dokumaya elverili pamuk retildi. Baar zerine ayn a lma, Ege blgesine ynelik olarak Nazilli'de balatld. 22
67
1925 Bte Yasas'yla yetki alan Cumhuriyet Hkmeti, daha nce karlm olan 716 sayl yasaya dayanarak, g menlere ve topraksz kyllere toprak datmaya balad. 1934 ylna dek, 6 787 234 dnm tarla, 157 422 dnm ba, 169 659 dnm bahe datld. 14 Haziran 1934'de, hkme tin toprak datmnda yetkilerini artran 2510 sayl skan Ka nunu karld. Yasann kndan 1938'e dek, topraksz ky llere 2 999 825 dnm daha toprak datld.23 Kylnn rn ncesi nakit skntsn gidermek iin Ziraat Bankas devreye sokuldu ve birbirine kefil olma kabul edilerek iftilere kredi kolaylklar saland. ifti kredi fa izleri drld, vergiden muaf tutuldu. Ziraat Bankasnn iftiye at kredinin en st snr, o gne dek denmi sermayenin yzde 30'unu hi gememi ken, bu oran Kurtulu Sava iinde yzde 53'e Kurtulu'tan sonra yzde 136'ya karld. 1888'den 1920'ye dek 32 yl iin de kylye verilen bor toplam 22 milyon lirayken, Milli Mcadele'de, "binbir darlk iinde" olunmasna karn, iftiye 3,5 yl iinde 7 milyon lira kredi verildi. Bu miktar 1923-1933 arasndaki 8 ylda 121 milyon liraya karld.24 Kooperatifilik tevik edildi. iftiyi, aylk yzde 12'ye varan faizlerle borlandran ve "zorba snf haline gelen" tefeci lerin elinden kurtarmak iin, rehinli avans ve rn karl avans ilemleri geniletilerek devlet denetimi altna alnd. "Vurguncu faizcileri" ortadan kaldrmak iin en uygun yolun, "krediyi kye kadar, iftinin ayana gtrmek" olduu dncesiyle, 1924'te Zirai tibar Birlikleri Kanunu karld. Bu yasay tamamlamak zere 1929'da, 1470 sayl Zirai Kredi Kooperatifleri Kanunu kabul edildi. Bu yasayla, gvence (te minat) gsterecek mal olmayan 'alkan ve giriimci' iftile rin, 'kiisel itibar' zerinden 'nasrafsz ve kefilsiz kredi bulabil meleri amaland. Ky ekonomisinde, 'gerek ve derin bir dev rim hareketi' olan krediyi iftinin ayana gtrme uygula masyla byk baar elde edildi. 1932 yl sonuna dek, yani 3 yl gibi ksa bir srede; 51500 kylnn, 2,5 milyon lira ser-
68
maye ve 532 bin lira ihtiyat akesiyle ortaklat 5 7 2 Kredi Kooperatifi kuruldu.25 Fiyatlarn dk olduu blgelerde, devlet tarafndan destekleme almlar yapld. Yurt dna tarm eitimi gr mek iin renci gndermenin yannda, ziraat memurlar ve retmenler hzlandrlm kurslarla, kylye bilgi gtrecek tarm teknisyenleri haline getirildi. Devlet btesine yk ol madan ayakta kalacak ve modern tarmcl uygulayacak rnek devlet iftlikleri kuruldu. Zirai hastalklara kar m cadele ald. Tarm gelitirme programlarnn hazrlanma snda kullanlmak ve tarmclar nceden uyarmak iin, lke nin iklim koullarm srekli ve kkl biimde inceleyip ara trmak zere, 101 ayr blgede Meteroloji stasyonlar ald. 24 Haziran 1938'de, Toprak Mahsulleri Ofisi kuruldu.26
*
Atatrk, ky ve tarmclkla ilgili almalara her aa mada nem verdi ve bizzat katld. 1 Mart 1922 Meclis ko numasnda iftilere verdii sz yerine getirmek iin, ade ta zamanla yaryordu. Tarmla ilgili hemen her karar ve uy gulama, onun denetiminden geiyordu. Nfusun yzde sek seni kyl olan bir lkede, ky kalknmasnn lke kalkn mas olduunu biliyordu. deal Cumhuriyet Ky projesi ok ileri bir tasarmd. Okulu, ars, okuma odas, camisi, konuk evi, gazinosu, spor sahas, salk oca, parti binas, ret men evi, konferans salonu, modern ahrlar, baheli evleri ve bol yeil alanyla planlar hazrlatt ama uygulamaya gemek iin zaman olmad. 27 Erken gelen lm, toprak sorununun kkl zm iin de ona zaman vermedi. Topraksz kyl brakmamaya kararlyd. Ancak, toprak devriminin, istee bal olmayan, altndan kalklmas g, karmak bir i olduunu; hereyden nce, iyi eitilmi kadro gerektirdiini biliyordu. Bunlar ise zaman istiyordu. Askere alnan yetenekli avulara okuma yazma re tilmesini, bunlarn 'ky eitmenleri' olarak yllk ky okul-
69
larnda retmenlik yapmasn salad. Tasarlad toprak devriminde kullanlacak kadrolar yetitirmek zere, Ky Enstitleri'nin hazrln yapt, yllk okullarla n uygula malar balatt. 1923 ylnda, zmir ktisat Kongresinde, her il ede birbirine yakn kyler iin, yeterli bahesi bulunan birer ilkokul almas kararlatrld (5.Madde). Bu okullarda esas derslerin yannda, uygulamal tarm dersleri verilmesi, her okulun 5 dnmlk bahesi, iki ineklik fenni ahr, kmesi, yeni usul arl ve retmenler iin iki odal bir evin olmas kabul edildi (6.madde). 28 lkenin geleceine ynelik tasarlarn ve bu tasarlarn iinde nemli yeri olan toprak devrimini gerekletirmek iin, zamannn yetimemesi olaslna kar, yakn evresini ve milletvekillerini, kerelerce uyard. 1924'te Aralov'a "Be nim bbreklerim hasta. Bbrek hastalar uzun yaamaz. Bunu ok iyi biliyorum. Trk ulusu, yeni liderler ortaya atacaktr, buna ku kum yok. Ama bunlar says ok fazla olan dmanlara kar koya bilecek mi? Bu beni korkutuyor" demiti. 29 Toprak sorununun zm konusunda, erken yaplm bir vasiyet gibi olan 1 Kasm 1928 Meclis konumasnda; "Topra olmayan iftilere toprak salamak sorunuyla, nemli biimde ilgileneceksiniz. Hk metin imdiye kadar bu yolda devam eden abasn, alacanz ka 30 rarlarla daha ok geniletmeyi baarmanz dilerim" diyordu. lmnden bir yl nce, 1 Kasm 1937'de Meclis'te yap t konumada, konuyu bir kez daha dile getirecektir. 1937 konumas, toprak ve tarm konusunda Meclis'te yapt son konumadr ve gerek bir vasiyet niteliindedir. unlar sy ler: "Endstrilemenin nemi byk olmakla beraber, Trk ekono misinin dayana yine tarmdr. Politik bilgilerin ve programl a lmalarn kylere gtrlmesi, istenilen hedeftir. Bu hedeflere ulamak iin ciddi incelemelere dayanan bir tarm politikas saptan maldr. Her kylnn kolayca kavrayaca bir tarm sistemi uygu lanmal, lkede topraksz kyl braklmamal, ifti ailesini gein diren topran, herhangi bir nedenle blnmemesi salanmaldr. Byk iftlik sahiplerinin iletebilecekleri toprak miktar, blge n fusunun younluuna ve verim derecesine gre snrlandrlma ldr. Tarm iletmelerini koruyucu tedbirler, vakit geirilmeden alnmal; lke, iklim, su ve toprak verimi bakmndan tarm blgele-
70
rine ayrlmal ve bu blgelerin her birinde, kyllerin gzleriyle g rebilecekleri, almalarna rnek alabilecekleri modern ve uygula mal tarm merkezleri kurulmaldr. Devlet retme iftlikleri, ku racaklar deneme istasyonlar ve atlyeleri ile devlet btesine yk olmakszn, kendi gelirleriyle geinen bir organizasyon halinde birletirilmelidir... "31
*
Kemalist Devrim, tarmsal gelime konusunda ok nem li ilerlemeler salad, ama zm iin zamana gereksinim duyulan sorunu, doal olarak, tam anlamyla zemedi. Top rak devrimi'nin srdrlmesinde grev alacak kadrolar ye titirmek iin gelitirilen Ky Enstitleri, zgn uygulama laryla byk baar salad, birok yabanc lke tarafndan incelenip rnek alnd. Kemalist iktidar, 15 yllk iktidar d neminde kyllere gven verdi ve onlar gelecee umutla bakan, okumaya ve renmeye istekli, retken bir kitle hali ne getirdi. Ancak 1945'den sonra balayan bir srele, zel likle ABD'li uzmanlarn gr ve istekleri ynnde hareket edilerek, Atatrk'n bamszlk politikas tarm alannda da yrrlkten kaldrld. Modern makinal tarmn rnek kurulular olan ve yoksul kyl ocuklarm tarm teknis yenleri olarak yetitiren Devlet retme iftlikleri kapatld. Damzlk Hayvan Haralar satld. Toprak Malzeme Ofisi, Dnya Bankas'nn istekleri ynnde ynetilen ve sorun zen deil, sorun yaratan merkez haline getirildi. Pek ok tarm KT'i ka patld. Trk tarm, yalnzca kendi kaderine terk edilmedi, yasalarla desteklenen her trl ykc giriimle kar karya kald. Gmen ve skan Sorunlar Mustafa Kemal, Cumhuriyetin ilanndan bir gn nce, 28 Ekim 1923 gn, btn slam lkelerine ve dnya mslmanlarna yaynlad bildiriyle, bu lkelerden ilk ve son kez yardm isteinde bulundu. Bat Trakya'da ok zor durumda olan ve srekli Trkiye'ye g eden mslman Trkler iin
71
araclk yaptn sylyor ve yardm edilmesini rica ediyor du. "Trk ulusu ne kadar olanak sahibi olursa o olanaklar yine de yetmez. Sava srasnda, Trkiye'de ayak bastklar bayndr yerleri yknt haline getiren Yunanllar, imdi de; hrslarna ve cinayet lerine ynetimleri altnda bulunan 600 bin mslman semi lerdir. Bu insanlar buralara yerletirmeye, yer yurt bulmaya al an Trkler, 600 bin kiiye ekmek vermeye, onlarn yok olmalarn nlemeye almaktadr, bunun iin slam aleminin insanlna bavuruyor..."32 Cumhuriyet Hkmeti kuruluunun hemen banda dev boyutlu bir gmen ve iskn sorunuyla kar karya kal d. Douda Ermeniler, Bat'da Rumlar girdikleri yerlerde, sistemli bir terr uyguladlar, krmlar gerekletirdiler. Geri ekilirken her yeri ve her eyi yakp yktlar. lkenin Dousu ve Batsmda neredeyse oturacak ev, yaayacak ky ya da kent kalmamt. Erzurum, Ar, Kars ve evreleri; Kocaeli, Bilecik, Bursa, Balkesir, Ktahya, Afyon, Uak, Denizli, Ma nisa, zmir, ile ve kyleriyle yaklm, binalarn byk bl m oturulamaz hale gelmiti. 830 ky tmyle, 930 ky ks men yaklmt. Yanan bina says 114408, hasar gren bina says ise 11404'd. 33 Uak'n te biri yok olmu, Alaehir hemen tmyle yanmt. Tarihi kent Manisa'nn, 18 bin yapsndan yalmzca 34 500' ayakta kalmt. 31 Austos 1922'de Uak, 2 Eyll'de Alaehir, 5 Eyll'de Turgutlu, 6 Eyll'de Manisa yakld. Trk Ordusu tm abasma karn birer gn arayla bu kent lere yetiti, ancak hemen her yerde yangn ve katliamla kar lat. 4 Eyll'de St, Buldan, Kula, demi, Salihli, 6 Ey ll'de Akhisar ve Balkesir; 7 Eyll'de Aydn; 8 Eyll'de Ke malpaa ve Manisa yangnlar srerken kurtarld. zmir 9 Eyll'den iki gn sonra yakld.35
*
Evlerini ve hayvanlarn yitiren, rn kaldramayan ve sefalet iindeki insanlara, barnacak ev, yiyecek yemek, al acak ortam yaratlmas gerekiyordu. Sorun Anadolu'daki yoksunluklarla bitmiyordu. Lozan Antlamas gereince Bat
72
Trakya ve Yunanistan'dan gelenler, Balkan Savalar ve Rus Devrimi'nden kaanlarla birlikte Trkiye'ye, 166 881 aileden oluan 709 322 gmen gelmiti.36 Trkiye nfusunun yzde 6,5'i kadar olan bu miktar, nfusa oranla bir lkeye yaplan en byk g olayyd. Bu miktarlara, Anadolu'da evsiz, yurtsuz kalm insanlar ve 118,2 milyon liralk devlet bte sinin zavalll da eklenince, g sorunu, altndan kalklmas neredeyse olanaksz byk bir sorun, ya da daha doru de yimle, bir felaket haline geliyordu. Para yoktu, para olsa bile bu kadar konutu yapacak, malzeme ve yetimi insan gc de yoktu. Kyleri deil, kasabalar birbirine balayan kara yolu bulunmuyordu. Brokratik eksiklikler ve rgtszlk, merkezi kararlarn yaama geirilmesine olanak vermiyordu. Gen Cumhuriyet daha kurulur kurulmaz, olaan ve olaan st her trl yntemi kullansa bile, "stesinden gelinemeyecekmi gibi grnen" bir sorunla karlamt. Gelenlere ve evleri yklm olanlara, yiyecek ve giyecek saland. Felakete urayanlara ordunun hayvanlar datld. Gda stoklar tohumluk olarak verildi. Ziraat Bankas bata ol mak zere, bir ksm kurululardan parasal yardm saland. ehirli ailelerin yaklan evlerine karlk, devlet binalar ayrl d. Toplam nfusu 38.030 olan 6 538 aile, yeni konuta kavu turuldu. Gmenlere 7 618 ton gda, 22 501 ift kz, 27 501 adet tarm alet ve makinas datld. Krsal alanda 19 279 ev tamir edildi, 4 567 ev yeniden yapld. 66 yeni ky kuruldu. 6 321 para arsa ve 1 milyon 567 bin dnm tarla, ba ve bahe veril di. 37 Bunlar o gnn llerine gre byk miktarlard. G men sorunlar uzun ve zenli bir almadan sonra, 10 Tem muz 1945'de karlan bir yasa ile kesin olarak bitirilecektir. Ulam ve Bayndrlk Ankara dahil, tm Anadolu ehir ve kasabalar, hane sa ys fazla ky gibiydi. Bat ve Dou Anadolu kentleri, byk oranda yknt durumundayd. Kentlerin hibirinde, o gne dek ehircilik kurallar uygulanmamt. Sokaklar dar ve d zensizdi. Motorlu ara trafiine uygun deildi. Evlerin b-
73
yk ounluu kerpiten yaplmt. ehir ve civarlar aa szd. Park, bahe, yeil alan, kltr ve ticaret merkezleri gibi alanlar, varlklar bir yana kavram olarak dahi bilinmiyordu. Toz ve amur yalmzca krlarn deil, ehirlerin de belirgin esiydi. Elektrik, kalorifer, shhi tesisat gibi an gerekleri hibir eve girmi deildi. Modern anlamda karayolu ve kpr yoktu. ounlukla toprak olan yollar, zellikle k aylarnda almas g amur ukurlar haline gelirdi. K aylarnda, dere ve nehirlerin tas masyla ulam dururdu. Karayoluyla stanbul'dan Anka ra'ya 80 saatte gidilirdi.38 Yol gibi, motorlu aralar da ok az d. ulam o denli zor ve pahalyd ki, tahl tarm yaplan yrelerden dier yrelere rn gtrlemiyor, bu yzden, zellikle sahil kesimlerine, dardan buday getiriliyordu. Ulusal pazarn canlanabilmesi iin, Anadolu kent ve kasabala rnn, hatta kylerinin acilen, ulalabilir hale getirilmeleri gerekiyordu. Oysa, hazinede bu ie ayrlacak para yoktu. Soruna zm salama asndan, 1925 ylnda 542 sayl Yol Mkellefiyeti Kanunu karld. Bu kanuna gre; renci ler, silah altnda bulunanlar, maluliyetleri ispatlanm yok sullar ve 6'dan fazla ocuu olanlar dndaki, 18-60 yalar arasndaki tm erkekler, ylda 6-12 gn yol inaatlarnda a 39 lacaklar, ya da karl olan paray deyeceklerdi. Mustafa Kemal, Sakarya Sava'ndan alt ay nce kara yollarnn tespitini yaptrm, yollarn iyiletirilmesi ve Ana dolu yaylasn liman ehirlerine balamak iin almalar balatmt. lk yol slah almalar ile kpr, tamir ve yap mna Kurtulu Sava iinde balanmt. 1926 ylna dek, b yk aba harcanarak 27 850 km. yol onarld, toprak tesviyesi ve stabilize serimi yapld. Cumhuriyet'in ilanndan 1932'ye dek, 1701 kilometre yeni karayolu yapld, 3804 kilometre yol "esasl biimde" el den geirildi. 43' byk olmak zere birok kpr, ok sa yda sulama kanal, su bendi, rmak ve ay yata iyiletir mesi, bataklk kurutma uygulamalar yapld. Bu iler iin, Devlet Btesi'nin ortalama 200 milyon lira olduu 192640 1931 arasnda 50 milyon liralk harcama yapld. Bayndr-
74
lk Bakanl, Bte'den Savunma'dan sonra en byk pay alyordu.Demiryollarnn lke ii dalm, yapanlarn gerek sinimine yant verecek biimde ve smrgeci anlaya uygun olarak dzenlenmiti. Trkiye'nin i ulamna yamt verecek durumda deildi, dengesiz bir dalm vard. Almanlarn yapt Badat Demiryolu, Haydarpaa'dan Gaziantep'e ula yor, snr takip ederek, Nusaybin'den Badat'a geliyordu. Parasm Trklerin demesine karn, Almanlarn Ortado u'ya ulamas iin yaplmt. zmir-Aydn, zmir-TurgutluAfyon ve zmir-Manisa-Bandrma hatlarn yapan ngilizler; dalm ve dsatm merkezi olarak kullandklar ve ticaretini tmyle ellerinde bulundurduklar zmir'i, evresindeki be reketli topraklara ve maden blgelerine balamlard. Ana dolu'nun iine giren tek demiryolu, Ankara'ya kadar geli yordu. lkenin dousuyla bats, kuzeyiyle gneyi, birbirle rine bal deildi. Osmanl'dan devralnan 4 083 km'lik de miryolunun bakma gereksinimi vard. Demiryolu kprleri nin ou, Kurtulu Sava srasnda ahapla onarlmt. De miryolu iletmecilii tmyle yabanclarn elindeydi. Bu alanda, yetimi Trk teknik kadro yoktu. Kurtulu Sava'ndan soma lkeyi terk eden teknik kadronun yerine, ok ksa zamanda Trk teknisyenler ve iletme uzmanlar yetiti rildi. Demiryolu iletmeciliinin kurulmas ve milliletirilmesinde elde ettii baarlarla Behi Erkin simge bir isim oldu.
*
Cumhuriyetin lO.ylna dek 2213, 1938'e dek 3038 kilo metre yeni demiryolu hatt yapld.41 Bu hatlar, Anadolu'nun iini birbirine balyor ve demiryolu ulamm lke iinde dengeli bir yaygnla kavuturuyordu. Bu blmde, Ktahya-Bandrma hatt yapld. Zonguldak havzas demiryolu e bekesine baland. Dou ve Gneydou'ya yeni hatlar yapl d. Demiryolu, Kayseri zerinden Samsun'a, Ulukla, Diyarba kr ve Erzurum'a ulatrld. 1927'den soma, imtiyazl yabanc demiryolu irketleri devletletirilmeye baland. 1928'de Anadolu Demiryollar ve Haydarpaa Liman, 1929'da Mersin-Tar-
75
sus-Adana hatt, 1931'de Bursa-Mudanya iletmesi, 1935'de zmir-Afyon ve Manisa-Bandrma hatt devletletirildi. Paras denerek yaplan devletletirmeyle, 1929 kilometre demiryolu satnalmmt.42 Parasal sknt iinde olunmasna karn; yalmzca de miryolu ve limanlar iin, taksitler halinde 240 milyon lira dendi. 43 1931 yl Devlet Btesi'nin 193 milyon lira olduu dnlrse 44 devletletirmeler iin yaplan zverinin dze yi daha iyi anlalacaktr. Kemalist iktidar dneminde, b yk mali skntlar iinde yabanclardan satn alnan ve yok tan yaratlan kamusal deerler bugn, zelletirme ad alfan da yine yabanclara devrediliyor, ya da zarar ettii sylene rek kapatlyor.
*
Trkiye, 8272 kilometreyle Avrupa'nn en uzun sahil eridine sahip bir lke olmasna karn, deniz tamaclnda son srada yer alyordu. Oysa deniz tamacl, en kolay ve ucuz olanyd. Tama yetenei, 1923'te yelkenliler dahil, yal nzca 34 bin tondu. Gemiler eski ve kkt. Yaplm liman yoktu. Gemiler, ya doal snaklardan yararlanyor, ya da akta durup, tm tehlikeleri gze alarak yolcu ve yk indiri yordu. Limanlar ve deniz tamacl byk oranda yabanc irketlerin elindeydi. Kabotaj hakk, yani Trk limanlan ara snda yk ve yolcu tama hakk, devlet tekelinde deildi. Deniz ulam konusunda, Cumhuriyet'in ilk ylnda 1923'te, 597 sayl "Trkiye Seyri Sefain daresi Yasas" karl d. Bu yasayla, denizcilikle ilgili ynetim yaplanmas yeni den rgtlendi. Denizcilik daresi'nin yetkileri arttrlarak daha bamsz bir konuma getirildi. Katma bteli bir genel mdrlk olarak alan yeni yap, yetenekli ve inanm y neticilerin elinde byk bir gelime gsterdi. 11 Nisan 1926'da kabul edilen Kabotaj Kanunuyla., kabotaj hakk, 1 Temmuz 1926'dan sonra geerli olmak zere ulusallatrld. 1923 ylnda, 34 bin ton olan deniz tama gc, 1927'de 130 bin tona karld. 1933 ylnda kabul edilen 2048 sayl ya-
76
sayla, deniz tamaclnn byk blm ve limanlarn t m devletletirildi. 1937'de karlan 3295 sayl yasayla Denizbank kuruldu, zel tamacla son verildi.45
*
Havaclk yeni gelimekte olan bir sektrd ve nemi dnyada henz yeterince anlalmam durumdayd. Musta fa Kemal, byk bir ileri grllkle, "gelecein gklerde" ol duunu sylyor, havaclktaki ilerlemeyi, "milletin siyasi ol gunluunun ve uygarlnn en byk kant" sayyordu. 46 Snrl Olanaklara karn, 16 ubat 1925'te, Trkiye Tay yare Cemiyeti (Trk Hava Kurumu), ayn yl Kayseri Tayyare Fabrikas kuruldu. 1926'da, Hava Kuvvetleri Komutanlna ait uaklarn bakm ve onarmm yapmak zere, Eskiehir'de Tayyare Bakm Atlyesi ald. Trk Hava Kurumu, 1941'de Eti mesgut'ta bir uak fabrikas daha at. Burada retilen iki ki ilik ilk eitim uaklar, THK'nda uzun yllar kullanld. re tilen ilk uak Uur, bu uaklarn simgesi olmutu. THK, 1946'da Gazi iftlii'nde, bir uak motoru fabrikas kurdu. Ancak, bu fabrika bir sre sonra, Trkiye'de ABD etkisinin artmasyla birlikte kapatlarak, tarm aralar yapan bir atl 47 ye haline getirildi. Sivil havaclkla ilgili ilk admlar 1925 ylnda atld. O yl Ankara-stanbul, bir yl sonra da stanbul-Brindizi arasn da yolcu ve posta tama izni verildi. 1933'te 2187 sayl ya sayla, Trk Hava Yollar Devlet letme daresi kuruldu. 48 Milli Mdafaa Vekaleti (Milli Savunma Bakanl) bnyesinde olutu rulan bu "idare" sivil havaclk almalarm, 5 uak ve 28 personelle balatt. 49 Sivil havaclk alannda umulann te sinde baar saland, sivil havaclk uak sanayii kuruldu ve yolcu ua retildi.50
*
Taknlarn zararlarm nlemek, sulu tarm gelitirmek ve bataklklar kurutmak iin kanallar, tarla slah ve drenaj tesisleri yapld. Nilfer Kanal 70 bin dnmlk araziyi sel
77
tehlikesinden kurtard. Bursa, Yalova, Tarsus, Ankara ve dier yerlerde on binlerce dnm bataklk suyu drenajla ekildi. Byk Menderes havzasnda, geni bir blgeyi sulama olana na kavuturan bir slah projesi hazrland ve uyguland. Ankara'da 12,5 milyon metrekp su toplayan ubuk Baraj yapld. Buradan ve civar kaynaklardan Ankara'ya bol su ge tirildi.51 1923-1933 arasnda, 3500 modern yeni bina yapld. mar faaliyetleri hem yksek oranda istihdam yaratyor, hem de yaplan ileri gren halkn zgvenim ykseltiyordu. Cumhuriyet ynetimi, elindeki tm olanaklar kullanarak ya trm seferberliine girimi, tm gcyle lkeyi bayndr kla cak bir ura iine girmiti. Kent planlamas, yzlerce yl sonra, Trk toplumunun yaamna yeniden giriyordu. Ankara'nn modern bir ehir haline getirilmesi iin ola anst aba harcand. Ankara o gnlerde, kerpiten evleri, tozlu yollar ve aasz evresiyle, hemen hibir sosyal yaa m olmayan, byk ve yoksul bir ky durumundayd. Ame rika'dan getirilen bir mimar kmser bir yaklamla; "Bu rada ehir kurmaya ne gerek var, bir gkdelen (skyscraper) yapa ym olsun bitsin"52 demiti. Prof. Jonsen'e yaptrlan imar pla n, btn speklatif basklara karn, Atatrk'n zel ilgisi sayesinde, fazla dn verilmeden uyguland. Yaplan bina larda kalorifer, telefon, shhi tesisat, elektrik ve havagaz yaygn olarak kullanld. Binlerce dnm arazi zerine, yzbinlerce aa dikildi. ehirde, geni yollar, meydanlar ve ye il alanlar yaratld. Eski ve tozlu bir kasaba olan Anka ra'dan, caddeleri gnde birka kez sprlen ve sulanan, ara sokaklar baheli villalar arasmda uzanan, her kar bo kent arsasnda, im-aa-iek yetitirilen ve ciddi dzeyde her hangi kentsel bir sorunu olmayan, uygar bir kent yaratld. Salkta Atlmlar l6.yzyla dek Avrupa'dan ak ara ilerde olan Trk tbb, l0.yzyldan sonra 600 yl boyunca byk gelime sa lam ve dnya tbbna bni Sina, Zekeriya Razi gibi simge
78
isimler armaan etmiti. Bu dnemdeki Trk hekimleri; tam (tehis) ve saaltm (tedavi) yntemleri, halk sal, klinik eitim, deneycilik, hekimliin temel kurallar ve denetlenmesi gibi konularda am aan uygulamalar yaplar. Osmanllar da Yldrm Beyazt dneminde Bursa'daki Darltp, daha sonra stanbul'da alan tp medreseleri, dnemin en ileri ei tim kurumlaryd. Buralarda alanlarnn en iyisi olan ve gele cei etkileyen hekimler yetitirildi. mparatorluun gerileme dneminde, her alanda oldu u gibi, tp alamnda da byk bir k yaand. 19.yzyla gelindiinde, ortada, Trk hekimlii diye biey neredeyse kalmamt. Tbb Dou'dan renen Avrupallar Osmanl mparatorluu limanlarnda uluslararas bir salk rgt kurmu, Trkiye'ye urayan gemilerini, "kolera ve vebadan ko rumak iin Trk hkmetinin karma yetkisi olmayan ay rcalkl haklar almlard. Onur krc bu uygulamayla; mali, ticari ve adli kapitlasyonlardan sonra, "salk kapitlasyonu" da elde etmilerdi. 53 20.yzyla girildiinde, Osmanl Devleti'nde salkla il gili bir bakanlk yoktu. Bu iler, Dahiliye Nazrlna bal, yeterince ilgi gsterilmeyen Shhiye Umum Mdrl'yle y rtlyordu. Devlet, d bor demekten sala denek ay ramyor, tbbn yaratt olanaklardan yararlanamayan halk, hastalklar iinde yaayp, gen yata lp gidiyordu. Ortala ma yaam sresi 50'nin altndayd. zellikle kadnlar, hekim ve ila nedir bilmiyordu. Kadnlarn, zellikle gen kzlarn, banaz inanlar nedeniyle, erkek doktora muayene olmas yasakt. Kadn doktorun olmad bir toplumda bu, kadnla rn tptan yararlanmamas demekti. Erkek Trk doktor da ok azd ve salk hizmetleri byk ehirlerde toplanm olan aznlk doktorlar tarafndan grlyordu. Doktora gt rlmeyi gze alabilen kadnlar dertlerini ebeye anlatr, ebe doktora syler, doktor da muayene etmeden ila yazard. Dertlerine are arayan insanlar (elbette daha ok kadnlar) yatrlara, frklere giderler, fal baktrp, muska yazdrr lar ve adak adarlard. Ate drmek iin kurun dkmek, slk yaptrmak, kupa ekmek, aryan organlar dverek
79
ya da yararak 'eytan karmak', o zamann 'tbbi' operasyonlaryd. Ar iin eczaneye deil otulara gidilirdi. Zaten eczane de pek yoktu. Trkiye'de hi di hekimi yoktu. Bu 'hizmet' berberlerin ek ileriydi. Onlar da en kk dolgu sorununda bile dii uyu-turmadan, kerpetenle ekerlerdi. Devletin salk hizmeti vermemesi, eitimsizlikle birle ince, halk bilim ve akl d dnceler ediniyor ve ortaya salkla ilgili son derece geri bir ortam kyordu. Bilgisizlik ve aresizlikten kaynaklanan salkla ilgili boinan (hurafe)\ar ok yaygnd. Eitimsizlikten kaynaklanan inan bozukluu ve hura feler, salk hizmetlerinin bozulduu gnmzde yeniden yaylmaktadr. Diyanet Vakf'nn 1996'da yaymlad "Yaa yan Hurafeler" adl kitapta, gemiten gelen, bugn de kulla nld belirtilen hurafelerden bazlar yledir: "ocuun ayak lar, Cuma gn, bir cami kapsna balanr, Cuma namazndan sonra zlrse, o ocuk hasta olmaz-Erkek ocuk snnet olurken annesi oklava sallarsa, snnet acsz ve kolay olur- Hamileyken yu murta yiyen kadnn ocuu haylaz olur-Ayba (adet, regl)l kadn sebze bahesinden geerse, sebzeleri kurutur-ocuk ftkl doarsa, donu, al aacnn bir dal yarlarak arasndan geirilirse ft iyileir-Dii aryan bir kii, mezarla gider, mezar tan srr, ar kasna bakmadan geri gelirse ars geer-Makasn az ak kalrsa kefen bier-Cenaze ykanrken, teneirin altna dklen su, bir ie 54 ye konup habersiz sarhoa iilirse, sarho ikiyi brakr..."
*
Kurtulu Sava srerken; tifo, tifs, kolera, trahom, ve rem, stma, iek, sifilis (frengi) Anadolu'da ok yaygnd. Savamakta olan ordunun tbbi gereksinimleri, en alt dzey de bile karlanamyor, askerler, gdaszlk ve ilaszlk nede niyle youn biimde hastalanyorlard. rnein 1921 ylnda Konya'da 12.Kolordu hastanesinde yatanlarn yzde 80'i zatrre hastasyd. Ve gereince ila yoktu... Genelkurmay Salk Dairesi raporlarna gre, hastanelere bavuran ve yatrlan hasta says, 1921'de 151783, 1922'de 247988'ydi. Yarallarn tanmas ciddi bir sorundu. Bozkrlarda hasta ve yaral nakli
80
ok zor koullar altnda yaplyordu. 55 Hasta ve yarallar at, eek, katr ve kanyla tanyordu. Bu koullar yalnzca o gnlere ait deildi. Dnya Sava'nda da durum aynyd. Anadolu'nun gen insanlar, Balkan savandan beri kurun kadar hastalktan da krlp durmutu. Kurtulu Sava srasnda, 13 milyon olan nfusun yar ya yakm hastayd. Baz blgelerde hastalkl insan oram ye rel nfusun yzde 86'sna ulayordu. 1923 ylnda 3 milyon trahomlu hasta vard (nfusun drtte biri). Stmal kyller kimi yrelerde, hastalk nedeniyle, hasat yapamayacak kadar bitkin dmlerdi. 93 Rus Savanda Trk Ordusu, Ruslar'a deil, tifse yenilmiti.56 Tp eitimi yapan okul, yok denecek dzeydeydi. lke nin tek hekim yetitiren kurumu Darlfnun, (somadan s tanbul niversitesi) ada tp eitimini tam anlamyla ver mekten uzakt. Cumhuriyetin ilk yllarnda bile durum by leydi. 1921 ylnda tm lkede, ou stanbul'a ylm, nemli blm aznlklardan oluan 312 doktor vard. 13 ilde salk mdr, tm ilelerin te birini oluturan 96 ilede hi doktor yoktu. 57
*
Salk koullarnn iyiletirilmesine, Kurtulu Sava iinde baland. Mustafa Kemal, nl 1 Mart 1922 Meclis ko numasnda, kii ve toplum salna ynelik yakn hedefle ri; "Milletimizin salnn korunmas ve daha salkl hale getiril mesi, lm oranlarnn drlmesi, nfus artnn salanmas, salgn hastalklar etkisiz klarak toplum salnn iyiletirilmesi, bylelikle ulus bireylerinin din ve almaya yetenekli duruma ge tirilmesi, amacmzdr" biiminde dile getirmiti.58 Cumhuriyet Hkmeti, birok alanda olduu gibi sa lk alannda da yetimi kadro, teknoloji ve alt yapdan yok sun, sorunlarla ykl bir yap devralmt. rgtszlk ve paraszlk, her trl umudu yok edecek dzeydeydi. Koullarn arlna ve olanakszlklara karn, sorun larn zerine byk bir istek ve kararllkla gidildi. Sorunu e-
81
le al, yalnzca istek ve kararllk dzeyinde braklmad. Her konuda olduu gibi nce bilime ve gereklere uygun bir ulusal salk stratejisi saptand. Koruyucu salk, halk sal, toplum sal kavramlar zerine oturan bu strateji kararl bir biimde uygulanarak, olaanst baarlar elde edildi. Atatrk, salk sorununu yalmzca bireysel bir sorun ve hastalk tedavisi olarak ele almad. Bu soruna, toplum sal olarak byk nem verdi ve bunu devletin en temel grevi sayd. yle diyordu: "Ulusun tm bireylerinin salkl olmalar iin salk koullarn gerekletirmek devlet durumunda bulunan siyasal kuruluun en birinci grevidir. " 5 9 Dikkat edilirse burada, devletin devlet olabilmesi iin halk salna eilmesinin ge rektii sylenmektedir. Atatrk iin, "halk sal ve salaml " her zaman zerinde durulacak olan ulusal bir sorundur. "Salk yalnzca hastalk ya da sakatln olmay deil; bedensel, ruhsal ve sosyal ynlerden iyilik durumudur" diyordu.60
*
23 Nisan 1920'den on gn sonra karlan bir yasayla, Trk tarihinin salkla ilgili bakanlk dzeyinde ilk rgt olan, "Shhat ve timai Muavenet Vekaleti" kurulur. Bu yasa, TBMM'nin kard ilk yasadan biridir. lk Salk Vekili Dr. Adnan Advar'd ve vekaletin tm kurulu kadrosu, bir sekreter ve bir salk memuru olmak zere kendisiyle birlik te kiiydi. 1920 ylnda 260 olan doktor says, 1921 'de 312, 1922 'de 337 'ye karld, 4 3 4 salk memuru istihdam edildi.61 Salgn hastalklarla mcadele iin 1920 ylnda, yabanclarn hayal olarak nitelendirdikleri yerli a retimine geildi. Sivas'ta retilen milyon iek asnn tm halka uyguland. St mal yrelere, 1925-1931 arasnda 6500 kilogram kinin datl d. 62 Frengi mcadelesine, yetmezlik iindeki devlet btesin den harcamalar yapld.63 Halka hizmet gtrecek doktor sa ysn arttrmak iin, askeri doktorlarn bir blm ordudan alnarak sivil alanda grevlendirildi. 1921 'de, bir yl nce milyon nite retilen iek as miktar 5 milyona karld.
82
Sivas'taki a retim merkezi geniletilerek bir yl iinde 537 ki lo kolera, 477 kilo tifo as retildi ve bu alarn tm halka uyguland. stanbul ve Sivas'tan sonra Diyarbakr'da da bakteriyolo ji, kimya laboratuar ve a merkezi birimlerine sahip salk merkezi kurularak; salk hizmetlerinin dalmnda denge salanmaya alld. Afyonkarahisar, Eskiehir ve Nide gibi il lerde tbbi temizleme (sterilizasyon) merkezleri ald. Urla ve Sinop karantina merkezleri, bakmdan geirilerek yeniden devreye sokuldu. 1000 kg devlet kinini, Ziraat Bankas arac lyla hastalara datld. Devlet hastanelerine bavuran 30 bin hastann 20 bini tedavi edildi. 64 Btn bunlar, yoksunluk iinde srdrlen Kurtulu Sava srasnda gerekletirildi.
*
Cumhuriyet'ten sonra, hekimlerin grev ve alma ko ullarm belirleyen yeni yasalar karld. Serbest alan he kimlerle di hekimlerinin, eczaclarn, ebelerin mesleki al ma kurallar saptand. Hekimlerin mesleki rgt, Tabibler (Etibba) Odas kuruldu. Genel Salk Kanunu karld; 309 maddelik bu "mkemmel" yasa, "Cumhuriyet'in byk eserle rinden biri" olarak kabul edildi.65 Ankara'da, salk sorunlarnn bilimsel incelemesini ya parak, hastalklarla savamda yntem belirleyecek, a ve se rum aratrmas yapp retecek, 'Merkez Salk Messesesi' kuruldu. Messese'nin kimya ve bakteriyoloji blmleri, 1931 ylnda ald. Dier a reten kurulularn nitelik ve retim yetenekleri ykseltildi. Tp fakltesinde okuyan rencileri cretsiz yatrmak ve yedirmek iin 1924'te 200 kiilik 'Tp Talebe Yurdu' ald. 1929'da 300 kiilik duruma getirildi. Anadolu'nun deiik blgelerinde, salk memuru ve ebe yetiti ren okullar ald, zmir'de yz yatakl zrller okulu hiz mete sokuldu. 66 1925 ylnda balatlan stma mcadelesiyle, 1931'e dek 2 milyon hastaya ulald. Adana'da, uzman hekim yetitirecek bir Stma Enstits, yurdun deiik blgelerinde 11 Stma
83
Dispanseri ald. Ayn yl sifilis ve trahom mcadelesi'ne giriil di; Urfa, Mara ve Siverek'te kalc; Gaziantep, Kilis, Besni, Ma latya ve Siverek'te gezici trahom hastaneleri kuruldu. 1924'te Heybeliada'da bir Verem Sanatoryumu; Ankara, Bursa ve stan bul'da verem dispanserleri ald. 1930'da zellikle Dou Kara deniz'de yaygn olan lmcl ankilostom parazitine kar m cadele balatld, yl iinde 43 865 hasta tedavi edildi. "Darlkelp Tedavihanesi" adyla yalnzca stanbul'da bulunan, bu nedenle Anadolu'da birok acl lme neden olan Kuduz'u nlemek iin, Sivas, Diyarbakr ve Erzurum'da Kuduz Tedavi Messesi ald; yerli kuduz as retildi.67 * Tp eitimim zendirici kararlar alnd. Gelir dzeyi d k olan baarl rencilerin de tp eitimi almas zendiril di, cretsiz renci pansiyonlar, burs olanaklar saland. s tanbul niversitesi Tp Fakltesinin olanaklar, ayrcalkl desteklerle arttrld. niversite'deki renci says 1000'e karld. Hekimlere zorunlu hizmet ykmll getirildi. Anadolu'da hizmet yapan hekimlerin aylklar ykseltildi. O yllarda koruyucu salk hizmetlerinde alan bir hekim, zo runlu hizmet yaparken, babakandan daha fazla cret al 68 yordu. 1925 ylnda 1. Ulusal Tp Kongresi topland. Hekim lik mesleinin uygulama kurallarm dzenleyen ve halen y rrlkte olan 2229 sayl yasa karld. lk Trk Kodeksi bu d nemde hazrland. 1930 ylnda 1593 sayl Umumi Hfzshha Yasas karld. Bu yasann, Bakanln grevlerini belirleyen 18 maddesinden 15'i, koruyucu salk hizmetleriyle ilgiliydi ve o dnemin, uluslararas dzeyde en ileri salk yasalarn dan biriydi.69 Hastalklar ve korunma yntemleri konusunda halk aydnlatmak iin, salk mzeleri ald. Ankara, Sivas, Diyar bakr ve Erzurum'da, hekimliin tm uzmanlk dallarm iin de toplayan Numune Hastaneleri kuruldu. Ankara, Konya, Bal kesir, Adana, orum, Malatya, Erzurum ve Kars'ta doum ve o cuk bakmevleri ald. 150 ilede, cretsiz muayene ve tedavi
84
eden, parasz ila veren 150 dispanser kuruldu. 1922 ylnda 100 olan hastane says, 1932 'de 177 'ye, 7127 olan yatak says 10646 'ya; 2 2 olan dispanser says 339 'a karld. Dispanser lerde 1922 'de 189 yatak varken, bu say 1932 'de 1318 oldu.70 Salk hizmetlerini kylere dek yaymak iin "seyyar tabiblik" uygulamas getirildi. Bu ie nclk etmek ve ky taramalarndaki deneyimleri Anadolu'nun tmne yaymak iin, Etimesut''ta, Toplum Sal Numune Dispanseri kuruldu. Trkiye'ye zg bir uygulamayla, hekimler at, eek ya da kanyla kyleri dolaarak hastalk taramas yaptlar. Hasta nelere uzak yrelere "Muayene ve Tedavi Evi" adyla 5-10 ya takl salk hizmet birimleri kuruldu. Buralarda 5 yatakl olanlara bir "hkmet hekimi", on yatakl olanlara ise ayrca bir hekim grevlendirildi. Saylar zaman iinde 300'e varan bu birimlerin almasna, 1950'den sonra, Adnan Menderes H kmeti tarafndan son verildi.71 1936 ylnda, Ankara'da "Halk Sal Okulu" ald. Bu okul uzun sre, her dzeyde salk personeli yetitirdi ve halk sal alannda uzmanlk eitimi verdi. Salk Bakanl'na kurmay bir danmanlk birimi olarak hizmet veren bu okul, 12 Eyll 1980'den sonra kapatld.72 Devlet hastanelerinden salk ocaklarna dek deiik kamu kurumlaryla, toplumun her kesimine cretsiz salk hizmeti gtrlrken, memur ve iilerin sosyal ve salk ge reksinimlerini karlayacak yeni yaplanmalara gidildi. 1937 ylnda "3008 sayl Yasas" karld. ilerin sosyal gven lik haklarn gvence altna alan bu yasann yan sra me murlarn yararlanaca "Emekli Sand" kuruldu. Cumhuriyetin ilk 15 ylnda salk konusunda yaplan lar incelendiinde, uluslararas lekte bir salk devrimiyle kar karya olunduu grlecektir. Toplum salm hedef alan, her kesime ulaan, parasz, eit ve nitelikli bir salk dzeni kurulmutu Bu, o dnemde (hatta bugn), gelimi lkelerde bile bulunmuyordu.
85
Sanayileme ve Ulusal retim Toplumsal ilerleme ve kalknmann temel sorunu sana yileme; sermaye birikimi olmayan, teknoloji ve alt yapdan yoksun, geri kalm bir lkede ancak, gereki ve ulusu po litikalarla alabilir. Batnn yzlerce ylda ulat sanayile me dzeyi, yalmzca ekonomik deil, aym zamanda toplum sal birikimin bir sonucudur ve olumasnn insan iradesin den bamsz bir yan vardr. Aym toprak sorununun z mnde olduu gibi, sanayileme konusunda da hedefler, ne znel zorlamalarla abartlmak, ne de nesnellik adna kendi bana braklmaldr. Gereki belirlemeler ve bilimsel veri lerle oluturulan sanayileme programlar, rgtl bir top lumsal disipline bal kalnarak, yksek tempolu ve srekli bir almayla uygulanmaldr. Sanayileme atlmnn temel dayana, ulusun kendi gc olmal ve bu atlm darya kar titizlikle korunmaldr. Kemalizmin konuya bak zet olarak byledir. 1923'te, lkede yatrma dnecek bir sermaye biriki mi, bal olarak sanayi yatrm bulunmuyordu. Devletin bir ka silah atlyesi, Hereke ve Feshane gibi dokuma fabrikas d nda retim yapan bir yer yoktu. zel giriime ait sanayi yatrmnn kendisi deil, dncesi bile gndemde deildi. lke, Avrupa mallarnn serbeste satld bir ak pazar du rumundayd.
*
Mustafa Kemal, ekonomik bymeyi toplumsal gnen ci salamann tek yolu olarak gryordu. Bu nedenle reti me, zel olarak da sanayi retimine nem verdi ve lke ger eklerine uygun, tutarl bir sanayileme program hazrlatt. Planl kalknma ve sanayilemeye verdii nemi gsteren pek ok aklamas vardr. Bunlardan, 1 Kasm 1937'de Mec lis'te yapt konuma, sanayileme anlaym belki de en iyi zetleyen aklamalardan biridir: "Sanayileme, en byk ulu sal davalarmzdan biridir. Sanayi ilerinde 'unsurlar lke iinde olan', yani hammaddesi, iisi, mhendisi ve yneticisi Trk olan
86
fabrikalar kurulmaldr. Byk ve kk her trl sanayi tesisine lkemizde ihtiya vardr. leri ve mreffeh Trkiye idealine erimek iin sanayilemek bir zorunluluktur. Bu yolda Devlet ncdr. Bi rinci be yllk plann ngrd fabrikalar tamamlamak ve ikinci be yllk plan hazrlamak gereklidir. 1923-1938 arasndaki sanayileme atlm, bu anlaya uygun olarak gerekletirildi. Sanayilemede "devlet nc ola cak" zel giriimcilik desteklenip gelitirilecek, ama her ikisi de kesinlikle milli nitelikte olacakt. Bamllk douracak uluslararas ilikilere izin verilmeyecek, ulusal bamszlk her alanda korunacaktr. Yabanc sermayeye yatrm izni verile cek, ancak yatrm koullar Trk Devleti tarafndan belirle necektir. Mali bamlla yol aan d bor ve 'yardm' kabul edilmeyecektir. D ticaret, bankaclk, madenler, demiryol lar milliletirilecektir. Ulusal pazar, yksek gmrk tarifele riyle koruma altna alnacaktr. Yerli retim ve tketime ar lk verilecektir. Yeralt zenginlikleri devlet arlkl olmak zere ulusal glerce iletilecektir. Faaliyet halindeki borsalar milliletirilecek ve yeni menkul deerler borsalar faaliyete geirilecektir. Tekelcilie izin verilmeyecek, kmr retimi d rekabetten korunacak, teknik orman iletmeciliine gei lecek, ticaret ateelikleri kurulacak, ekonomi renimi yapan okullar alacak, haberleme hizmetleri modernletirilerek yaygnlatrlacaktr.
*
1921 yl sanayi saynmda, el sanayi iletmeleri, yani ta mirhaneler ve kk esnaf dahil, 33 085 iyeri vard. Bu i yerlerinde, raklarla birlikte 76216 ii alyor ve her ilet meye 2-3 ii dyordu. ilerin 35316's, saylar 20 bini bulan, basit el tezgahlarmdan oluan hal ve dier dokuma iyerlerinde alyordu. 17964 ii de 5347 tabakhane ile bir ka deri atlyesinde almaktayd.74 imento, petrol, demir, elik, ilenmi madenler, inaat mal zemeleri, motor, i aralar bata olmak zere btn sanayi -
87
rnleri ithal ediliyordu. lkede ou bankaclk, madencilik 75 ve demiryollarna yatrm yapm, 94 yabanc irket vard. 17 ubat 1923'de ifti, tccar, sanayici ve ii temsilcile rinin oluturduu 1135 delege ile zmir ktisat Kongresi top land. Kongrede, bu drt kesim istek ve nerilerini dile ge tirdiler ve deiik konularda kararlar alnd. Mustafa Kemal yapt konumada: "Sanayinin gelimesini ihmal etmemeliyiz. Ticaretimizi yabanclarn eline brakamayz. Brakrsak, yurt kay naklarn deerlendirme frsatn kaybederiz... Ancak bunlarn ger ekletirilmesi sylendii gibi kolay ve basit deildir. Baarmak iin, lke ihtiyacna uygun, temel bir program zerinde, btn mil letin birlemesi ve uyumlu olarak almas gereklidir." diyordu.76 Kongreye katlan sanayiciler; korumac gmrk vergile ri konulmasn, endstrinin desteklenmesini, yatrmclara kredi almasn, ulatrma rgtnn gelitirilmesini ve sa nayi odalar kurulmasn istediler. Tccar gurubu, bir ticaret bankas kurulmasm, yeni menkul deerler borsasnn al masn, faaliyet halindeki borsalarn devletletirilmesini, cu ma tatilinin herkes iin zorunlu olmasn, tekelcilikle savalmasn ve haberleme hizmetlerinin yaygnlatrlmasn iste diler. Tccarlar ayrca kambiyo dalgalanmalarna mdahale edilmesini, maden aratrmalarnn balatlmasn, kmr retiminin d rekabetten korunmasn, tanmaz mallara ipo tek kredisi almasn ve ticari istihbarata nem verilmesini neriyorlard. Bu istekleriyle o dnemin sanayicileri, bugn klerden ok farkl bir konumdaydlar; milliydiler. zmir ktisat Kongresi'nde, emei ve sermayeyi temsil edenlerin eit koullarda temsil edilmeleri, bamszlk teme linde ulusal birliin salanmas anlaynn bir sonucuydu. i temsilcileri; temett vergisinin ii sal iin kullanlma sn, belediye seimlerinde mesleki temsil biiminin kabul edilmesini, sendika kurma hakknn tannmasn, alma s resinin gnde 8 saate indirilmesini istediler. Gece almas na ift cret denmesi, kk yata ii altrlmamas, as gari cret tesbiti yaplmas, hastalk halinde cretlerin kesil memesi, kadn iilere doum ncesi ve somas cretli izin ile ayda 3 gn 'ay hali' izni verilmesini, i yerinde 'emzik-
88
haneler' almasn ve ii ocuklarnn yatl okullarda cret siz okutulmas, ii temsilcilerinin istedii dier ekonomiksosyal haklard. Bu istekleri, o gnn Avrupasnda, ancak sosyalist sendika ve partiler nerebiliyorlard. steklerin bir blm uyguland. Zamana ve ekonomik gelimeye gereksinim gsteren bir blm ise, hazrlklar yaplp srece brakld. Ancak, Musul sorunu, eyh Sait syan ve Cumhuriyete kar oluan gerici muhalefet nedeniyle h kmet, varlm korumak iin bir takm nlemler almak zo runda kald. Takrir-i Skun Kanunu karld, seimler ift de receli yapld, muhalefet rgtlenmelerine izin verilmedi, ku rulmu olan sendikalar kapatld. Ancak, bu gelimelere kar n, iilerin bir blm ekonomik ve sosyal istemleri yasallatrarak uyguland.
Sanayilemeyi hzlandrmak ve lke dzeyine yaymak iin bir dizi giriimde bulunuldu. 28 Mart 1927'de, Sanayi Tevik Kanunu, 8 Haziran 1929'da da Milli Sanayi Tevik Ka nunu karld. Yerli sanayi ve ticareti koruyan yeni gmrk tarifeleri, 1 Ekim 1929'da uygulamaya sokuldu. Dalm ver gisi yzde 26'a karld bu oran 1937'de yzde 59'a yk 77 seltildi. Tketim mallarnn dalm iindeki pay drlrken, sanayi ve tarm makinelerinin oram arttrld. 19271929 arasnda 23 bin tonu bulan tekstil dalm 12 bin tona derken, makine dalm 9 bin tondan 21 bin tona karl 78 d. Tekstildeki dalm azalmasn yerli rnlerle karla mak iin, ulusal retimi destekleyen kararlar alnd. 1925 y lnda karlan 688 sayl yasayla, kamu kaynaklaryla ii ve memurlara cretsiz datlan ayakkab, kuma, giysi ve do nanm malzemelerinin, yerli rnlerle karlanmas zorunlu luu getirildi.79 Korumac nlemlerin olumlu etkisi, sonu vermekte ge cikmedi. Ulusal sermayeye dayanan yeni iyerleri, fabrikalar ald; ii, usta ve mhendis saylar artt. 1923'le 1933 ara sndaki 10 ylda 1087 fabrika ald. 80 1921'de 76 216 olan ii
89
says, 1927 ylnda yzde 337 artla 256 855 oldu. 81 1927 Sa nayi saymna gre, Trkiye'de "motorlu ya da motorsuz" b yk ya da kk "sanayi iletmesi" says 65 245'e ulamt.82 3 Haziran 1933'de, Sanayi ve Maadin Bankas ile Devlet Sanayi Ofisinin yerine Smerbank kuruldu. 1925 ylnda ku rulmu olan Sanayi ve Maadin Bankas 7 yl iinde Hereke, Feshane, Bakrky Mensucat, Beykoz Deri ve Kundura, Uak eker ve Tosya eltik fabrikalarm kurmu veya kontrol altna alm t. Ayrca, Bnyan ve Isparta plik, Mara eltik, Malatya ve Ak saray Elektrik, Ktahya ini fabrikalarna ortak olmutu. Bu fabrikalar 1933 ylnda Smerbank'a devredildi. Smerbank 1939'a dek 17 yeni fabrika kurdu, birok bankaya ortak oldu, baz irketlere sermaye yatrd. 1935 ylnda kurulan Etibank, madencilik alanna yatrmlar yapt, modern maden iletme leri kurdu. Emlak ve Etyam Bankas 1926'da ald ve ciddi d zeyde konut kredisi datt, konut yatrmlarna destek verdi. 83 1929 Dnya Ekonomik Bunalmndan en az zararla kurtulunmas iin sanayide devletilik politikas younlatrld. Birinci be yllk planda madencilik, elektrik santralleri, ev ya ktlar sanayii, toprak sanayii, gda maddeleri sanayii, kimya sana yii, makina sanayii ve madencilik kollarnda yatrmlar planlan d ve plan byk oranda gerekletirildi. 1923 ylnda, 3700 ton olan pamuklu dokuma 1932 ylnda 9055 tona, 597 bin ton olan maden kmr ise 1,593 milyon tona karld. 1923'de hi retilemeyen eker, 1927 ylnda 5184 ton, 1932 ylnda da 84 27549 ton retildi. 1923'te 24 bin ton retilen imento, 1938'de 329 bin ton, hi retilmeyen kat 9 bin ton, hi re tilmeyen cam 5 bin ton retildi. imento 24 bin tondan 129 bin tona, ksele 1974 tondan 4105 tona, ynl mensucat 400 85 tondan 1695 tona, ipekli dokuma 2 tondan 92 tona karld. Sanayi ve ticaretteki canlanma firma saysn da arttrd. 1929 ylnda Sanayi Tevik Kanunundan yararlanan firma sa ys 490 iken, bu say 1933 ylnda 2317'ye kt. Elde edilen yerli retimle, 1923'de ithal edilen ksele ve un 1932'de t myle ierde retildi. eker dalm yzde 37, deri dalm yzde 90, imento dalm yzde 96.5, sabun dalm yzde 96.5, kereste dalm yzde 83.5 orannda azald.86
90
1923 ylnda, 145 milyon liralk dalma karlk 85 mil yonluk dsatm yaplyor, dalm'n ancak yzde 70'i dsatm'la karlanyordu. 1926'da 235 milyon liralk dalm'a karlk 186 milyon liralk dsatm yaplarak, dalm'n dsatm' karlama oran yzde 74'e ykseltildi. 1931 ylna gelin diinde, dalm'n tm, yani yzde 100' dsatm'la karla nyordu. 1931'den 1938'e dek 7 yl dsatm fazlas elde edildi. Bu fazla, 1936'da 25 milyon lira oldu.87 Trkiye, son 200 yl lk tarihi iinde ilk kez d ticaret fazlas veriyordu.
Ekonomide, balang koullar gznne alndnda byk boyutlu bir gelime salanmt. Herey, 'yoktan varedilmiti.' 1938'de Trkiye henz bir sanayi lkesi deildi ama, bu hedef iin tutarl ve geerlilii olan bir kalknma stra tejisi oluturulmu, bu stratejiye uygun temel yatrmlar ya plarak hzl bir gelime salanmt. Gelimedeki gerek ba ar; saysal artlarn tesinde; lke gereklerine uygun, bi limsel derinlii olan, zgn nitelikleriyle, uzun erimli bir sa nayileme programnn ortaya karlm olmasyd. Bu prog ramda, Trkiye yatrm haritas, byk bir ileri grllkle hazrlanm ve bugn Trkiye'nin en nemli sorunlarndan olan blgeleraras ekonomik farkllklar ve bu farkllklarn ileride douraca "i g" hareketleri nlenmeye allmt. Bu anlayla, ok snrl olanaklara karn Idr, Nazilli, Ma latya, Edirne, Isparta, Konya Erelisi, zmit, Kayseri, Kastamonu, Keiborlu, Krkkale, Uak, Tosya, Mara, Gemlik, Aksaray, Susur luk, Bnyan ve Ktahya gibi lkenin deiik yrelerine sanayi tesisleri kuruldu.88 Batllarn, "sermayeden yoksunluu nede niyle" bamszln koruyamayacan syledikleri Trkiye, onlarn hayret dolu baklar altnda, sivil havaclk alannda beklenmedik baarlar elde ediyor ve uak yapyordu. ste lik bu uaklardan 8 kiilik yolcu uaklarn, Avrupa'nn g beindeki Danimarka'ya satmt. Ancak, ABD'nin Trkiye'de etkinliini arttrd Demokrat Parti dneminde; MKE'nin (Makina Kimya Endstrisi) gerekletirdii uak retimine,
91
4'nn hediye olarak rdn'e verildii 56 uaklk son parti retimden sonra son veriliyordu.89 Devlet Maliyesi ve Para Politikalar Kurtulu Sava baladnda, yeni devletin btesi sfr noktasndayd. Nakit Sovyet yardm ve stanbul'dan Anka ra'ya evrilebilen vergiler, ilk gelirleri oluturdu. Denk bte hazrlamak, Cumhuriyet Devletinin ilk btesinden balyarak temel ama oldu ve byk oranda gerekletirildi. Ge reksinimlerin basksna karn, karlksz para basmna gi dilmedi. Hazinenin tmden bo olduu gnler geirildi. Ma li bamszla, siyasi bamszln temeli olarak byk nem veriliyordu. Mustafa Kemal konuyla ilgili olarak, 1 Mart 1922 de Mecliste: "Ulusal mcadelenin amac, tam bam szlktr. Tam bamszlk, ancak mali bamszlkla gerekletirile bilir. Bir devletin maliyesi bamszlktan yoksun kald srece, kamu hizmetlerinin gereken biimde dzenlenmesi beklenemez... Devlet organlarna canllk veren mali gtr... Mali bamszln ilk koulu, denk ve lke yapsna uygun bir btedir... Ynetim i leri iin maliyenin sadece kendi kaynaklar kullanlacaktr. Kamu 90 hizmetlerinde son derece tutumlu davranlmaldr..." diyordu. * Osmanl mparatorluu'nun 1918'de 160,4 milyon altn Osmanl Liras d borcu vard. 1925 ylnda, bu borcun "Tr kiye Cumhuriyeti snrlar iinde kalan yerlerde harcand" kabul edilen 107,5 milyonunun denmesi iin, Dyun-u Umumiye'yle bir szleme yapld. 1928'de 1367 sayl yasayla onay lanan anlamaya gre, 1929'da balayacak demeler 1952'de bitecek ve bor tutarndan yzde 37 indirim yaplacakt.91 1929 Dnya Ekonomik Bunalm nedeniyle yalnzca ilk taksidi denebilen borlar, yeni koullarla 1932'de yeniden ya plandrld. Yeni anlamaya gre borlarn nemli bir bl 92 m dsatm mallaryla denecek ve nakit deme 8,6 mil 93 yon liraya drlecekti.
92
Milli Mcadele'de bankalarn hazineye at krediler ve 1927'ye kadarki hazine aklar, "dalgal borlar" ya da "mun tazam borlar" ad altnda bir araya topland. Ana para ve fa izlerinin toplam yaklak 50 milyon lira tutuyordu.94 Ankara Hkmeti, yetmezlik iindeki btesine karn, borcunu d zenli olarak dedi. 1953 ylnda son bor taksidini deyerek, Osmanl'dan miras kalan borlarnn tmn temizledi.
*
Cumhuriyetin ilk btesi 1 Mart 1924'te yrrle gir di. 1924 Btesi 118 254 222 lirayd. Bu bteden, adalete 4.5, iilerine 15, salk hizmetlerine 2.2, eitime 6.1, bayndrla 14, savunmaya 33 milyon lira ayrlmt.95 Bte 1938 ylnda, enflasyonsuz bir onbe yl somasnda, 304 milyona karld. Bu onbe yllk dnemde, Milli Eitim, Salk, Bayndrlk ve Adalet Bakanlklarna ayrlan denekler nemli oranda arttrld.96 1923-1938 arasnda 11 yl, gelir ve giderin eit ol duu denk bte; 3 yl, gelirin giderden ok olduu bte faz las gerekletirildi. Yalnzca, Cumhuriyet'in ilk btesi olan 1924 yl btesi, yzde 8'lik bir ak vermiti.97
Cumhuriyetin ilk yllarnda, yabanc mali araclar kredi piyasasna tam olarak hakimdi ve bunlar yerli aznlklarla yabanc uyruklulara hizmet ediyordu. Trk halknn savalar nedeniyle, tasarruf gc hemen hemen sfra dmt. 1920'de bankalardaki tm tasarruf mevduat yalnzca bir milyon lirayd. 1924'de Bankas kuruldu. Bankas, ksa srede geliti ve yabanc mali araclara stnlk salad. 1929 ylnda mev duat 44 milyon liraya kt. Ziraat Bankasina her trl ban kaclk ilemi yapma yetkisi verildi. Hzla byyen Banka'nn mevduat, 1931 ylnda 56 milyon liraya, denetimi al tndaki Emniyet Sandnn mevduat 16.5 milyon liraya kt. (1931'de Devlet Btesi 193 milyon lirayd.) Sanayi Maadin,
93
Smerbank, Etibank, Emlak ve Eytam Bankalarnn yannda 40 yeni banka kuruldu.98 1923 ylnda bankaclk alannda hemen hi yetimi Trk eleman yoktu. nk Trk bankas yoktu. Yabanclara ait bankalarda alanlar aznlklard; onlar da, sava sonras koullar ve mbadeleler nedeniyle yurt dna gitmilerdi. Ya banclar, Trklerin banka kurmak bir yana, var olan ileyii bile yrtemeyeceini dnyordu. "Trklerden bankac ol maz" "bunu beceremezler" "personeli nereden bulacaklar" szleri, o gnlerde ska dile getirilen yarglard.99 Ancak, yarg sa hiplerini artacak biimde ve yoksulluk iindeki Anado lu'nun hemen her ilinde, tmyle milli sermayeye dayanan onlarca banka kuruldu ve baaryla iletildi. Adapazar Emni yet Bankas, Afyonkarahisar Terakki Servet Bankas, Akhisar T tncler Bankas, Bor Esnaf Bankas, Denizli ktisat Bankas, Di yarbakr Bankas, Elaz ktisat Bankas, Ermenek Ahali Bankas, Eskiehir Bankas, Karadeniz Bankas, zmir Esnaf Bankas, stan bul Bankas, tibar Milli Bankas, Karaman ifti Bankas, Konya Trk Ticaret Bankas, Kastamonu Bankas, Kayseri Milli Bankas, Krehir Ticaret Bankas, Kocaeli Halk Bankas, Lleburgaz Birlik Ticaret Bankas, Manisa Baclar Bankas, Mersin Ticaret Bankas, Milli Aydn Bankas, Nevehir Bankas, Nide ifti Bankas, ar ki Karaaa Bankas, Trabzon Bankas, rgp Zrra ve Ticaret Bankas, skdar Bankas, 1923-1938 arasnda kurulan banka 100 larn bazlaryd. Milli bankalarn kurulup gelimesi, yabanc bankalarn mali piyasalardaki tekelini ortadan kaldrd, onlarn kredi ve mevduat miktarlarn hzla drd. Milli bankalarda, art c bir mali sermaye birikimi olutu. Cumhuriyet ynetimi karlksz para basmad iin 1924-1929 arasndaki 5 ylda, dolamdaki para yalmzca 12 milyon lira artarken, bankalar daki mevduat 135 milyonluk bir artla, 76 milyondan 211 milyon liraya kt; kk cari hesap says 10 500'ken 59 600'a ykseldi. 1924 ylnda, yabanc sermayeli bankalarda 5500, Trk sermayeli bankalarda 5000 hesap atrlmt. Bu saylar 1929'da, yabanc bankalarda 6400'de kalrken Trk bankalar 101 da 48200 artla 53200'e kmt.
94
Yabanc bankalarn Trkiye'deki toplam mevduat iin deki pay, 1924 ylnda yzde 78'ken, 1938'de yzde 22'ye, toplam kredi iindeki pay yzde 53'ten yzde 15'e dt. Aym dnem iinde kamu ve zel Trk bankalarnn mevduat oran, yzde 22'den yzde 78'e, kredi oram yzde 47'den yzde 85'e ykseldi.102
*
Dyun-u Umumiye daresi 1914-1918 arasnda 161 mil yon liralk para basm. Bunlara kaime deniyordu. Ulusal mcadele bu kaimelerin varlyla birlikte yrtld. Anka ra'nn o dnemde kendi adna para basmasna psikolojik or tam uygun deildi. Cumhuriyet ynetimine Osmanl'dan 159 milyon liralk kat para gemiti. 1924 ylnda hazinenin elinde, kat parann deerini korumada kullanabilecei he men hi altn ve dviz bulunmuyordu. hracat ok dk, devlet gelirleri ok azd. lkede, parann deerini koruyabi lecek ne bir yasa, ne de pazara ynelik bir retim vard. Trk parasmn deeri, arz-talep dalgalanmalarna braklmt. l keden para kartlmas, herhangi bir koula bal deildi, di leyen diledii kadar paray karabiliyordu. Dalm kstla mas da yoktu. Herkes diledii mal getirebiliyordu. (G nmzde gelinen noktann, Osmanl'nn son dnemine ben zerlii dikkat ekicidir.) Cumhuriyet Hkmeti'nin karlksz para basmama konusundaki kararll, uygulanan bamszlk politikalar ve ulusal zaferin kazandrd siyasi saygnlk, kambiyo piya salarm etkiliyordu. Bunun yannda hkmet para iini, siya si saygnla brakmad ve etkili nlemler ald. Resmi dviz almlar durduruldu, d borlarn denmesi ertelendi (mora toryum). Btede tasarrufa gidildi. Maliye Bakanl, devlet bankalaryla birlikte kambiyo denkletirme fonu kurdu. Trk parasn koruma kanunu kartld. Dviz almlar Maliye Bakanl'nn denetimi altna alnd. Yurt dna para karma serbestisine son verildi. thalat, lisansa ve kontenjanlara ba land. Gmrk vergileri arttrld. Aznlklarn elinde olan
95
mali ve ticari piyasalara, ulusal karlar koruyan yeni vergi ve kstlamalar getirildi. Trk paras 'serbest dviz' olmaktan karld. Para piyasalarm dzenleyecek, hkmetle birlikte, para istikrarn salayacak her trl nlemi alma yetkileriyle donatlm Merkez Bankas kuruldu. Mustafa Kemal, 1 Kasm 1930 Meclis'i a konumasnda, alnan mali kararlar iin "uramaya mecbur kaldmz byk olay" ve "milletin yaama hakkna inancn ortaya koyan sorun" tanmlamalarm yapt. Atatrk, acil gereksinimler iin kendisine hkmete iletilen, btn para basma tekliflerini srekli reddetti. Kibrit fabrikas yatrm ve demiryollarnn milliletirilmesi dnda, d bor lanmaya gitmedi.
Ulusu giriimler, sonularm ksa srede gsterdi. 1922-1925 arasnda fiyat art oran yani enflasyon, ylda yz de 3.12, 1925-1927 arasnda ise yzde 1 oldu. Baz fiyatlarda ucuzlama grld. Trk paras yabanc paralar karsnda deer yitirmedi, aksine bazlarna kar deer kazand. 1924 ylnda 9,5 kuru olan Fransz Frang, 1929 ylnda 7,7 kurua, 187 kuru olan bir ABD Dolar 127 kurua dt. Ayn d nemde bir svire Frang 34 kurutan 37 kurua, bir Alman 103 Mark 44 kurutan 46 kurua kt. ngiliz Sterlini 1925'de 895 kuruken, 1938'de 616 kurua dt. 104 Bunlar dnyann en gl paralaryd. D ticaret a 1930'da ihracat fazlasna dnt. Cumhuriyetin ilk yllarn da hi olmayan altn stoku, 1931'de 6.127 ton, 1933 de 17.695 ton, 1937'de ise 26.107 tona ulat. Yine ilk yllarda hi olma yan dviz stoku ise 1938 ylnda 28.3 milyon dolara kt. 105 Enflasyonsuz bir srete para hacmi hemen hemen sa bit tutulmasna karn, ekonomide gelime saland. 19231938 arasndaki 15 ylda, ortalama yzde 8,4 byme sa 106 land. Trkiye'de uygulanan ekonomik nlemler, 1929 bu nalmndan etkilenen bata Almanya olmak zere, birok l ke tarafndan uygulanmaya baland. Almanya, Trkiye'nin izinden giderek kambiyo kontrol rejimine geti ve enflas-
96
yonu nledi. Paralarnn serbest dviz niteliini koruyan di er ekonomiler, paralarnn deer yitirmesini nleyemediler. Bunca i kolay baarlmamt elbette. Planlanan hedef lere ulamak iin; snrsz yurt sevgisi, inan ve zveriden baka, bilinli ve kararl devrimci bir tavr sergilenmiti. Mustafa Kemal, 18 Mart 1923 tarihinde Tarsus'ta unlar sylemiti: "Ulusal ticaretimizi ykseltmeye mecburuz. Bu basit fakat hayati gerei bilerek, bilmeyenlere yolu ile anlatmalyz. An lamayanlara zorla anlatarak amacmza doru yryeceiz. "107
1938 ylnda Trkiye, mali sorunlarm da tmden z m deildi ama, byk bir atlm ve gelime salanmt. Kendi gcne dayal, srekli bir gelime sreci balatlm; Trk halknda, her trl zorlua kar kacak bir ulusal bi lin ve kararllk yaratlmt. Bamllk douracak hibir ilikiye girilmemi, kendi kaynaklarna dayanma esas aln mt. Her alanda olduu gibi, para politikalar ve bamsz maliye konusunda da, alm olan mesafeyi lmek iin, yal nz nereye varlm olduuna deil, aym zamanda nereden balandna bakmak gerekir. Uygulanan para politikalarna bu gzle bakldnda, yaplan ilerin gerek boyutu daha iyi grlecektir.
DRDNC BLM
ETMDE DEVRM
Eitimde Devrim
99
Gemiten Gelen Eitime, tarihin her dneminde zel nem veren Trk toplumu, Osmanl mparatorluu'nun son dneminde her alanda olduu gibi eitim alannda da byk bir gerilik iine girmiti. Bat'nn artan etkinliine ve yaratt ekonomik kntye bal olarak, bir zamanlar ok iyi ileyen eitim d zeni bozulup dalm, bilimle badamayan bir gerilie s rklenmiti. Ortaya k dnemlerinde, ann en ileri bilim merkezleri olan medreseler; tarikat ya da mezheplerin yozla m ynetiminde, herkesin kendi inancna gre eitim verdi i, bilim ve yenilie kapal, zlm kurumlar haline gel miti. Felsefe, matematik, tp, kimya, gkbilim (astronomi), mzik dallarnda dnyann en ileri eitimini veren medreseler imdi, Arapa metinlerle okutulan birka mantk, hadis ve tefsir dersleriyle snrlanmt. Trk toplumunda her zaman var olan renme tutkusunun, kylere dek gtrd ve her birini varsl vakflarla besledii kltr kaynaklar, artk yok olmutu. 19.yzylda, ordu reformu istemiyle Harbiye, Bahriye, doktor gereksinimi iin Tbbiye, teknik eleman iin Mhendis Mektebi ve kimi illerde rtiye ve idadiye mektepleri almt. Ancak, eitim, 'banazln merkez rgt' durumundaki ey hlislamln etkisinden kurtulmamt. Bu etki, o denli g lyd ki, Padiah dahil kimsede, eitim dzenini deitir mek ya da dzeltmek iin, ne istek ne de cesaret vard. Eiti min temeli, din retimine indirgenmi, fen bilimleri ve felsefe, eitimden uzak tutulmutu. Kimi dnce akmlarnn, re tilmesi bir yana, sznn bile edilmesi kafirlik saylyordu. Merutiyet (1908) uygulamalar, eitimde greceli olarak bir takm iyiletirmeler salad, ama temel yapy deitire medi. retmen okullarnn iyiletirilip yaylmas ve stanbul Darlfnunu(niversite)'nun faklte esasna gre yeniden ya plandrlmas iin giriimlerde bulunuldu. eyhlislamlk bu giriimlere, etkisini arttran yeni programlarla yamt verdi. Darlfnun (niversite)'a kar, Darlhikmetlislamiye (eyh-
100
lislam bakanlnda toplanan Yksek Danma Kurulu) ve Medresetlkuzat (Kadlar Medresesi) adl yeni kurumlar atrd.
Son dnem Osmanl eitim kurumlarnda, bilgi ve bi lin yaratmayan, ezbere dayal ve an gereklerinden uzak bir eitim veriliyordu. Teknik ve dnce yenilikleri, zel likle felsefe ve tarih, retmek bir yana adeta yasaklanmt. Okul yneticileri iin tarih, "uzak durulmas gereken bir ba be las, huzur karan bir kabustu"1 ve yalnzca Padiah'n onay verdii konular kapsyordu.2 Trk tarihi diye bir dersin ad bile yoktu. Dnyadaki siyasal ve toplumsal konular ilen miyor, Arapa ve Farsa'dan baka yabanc dil retilmi yordu. Yabanc dil renmek gnah sayld iin, devletin d ilikilerinin tm, ou kez ihanet tutumu iindeki ayr lk Fener Rumlarnn evirmenliine kalmt.3 1924 ylnda stanbul niversitesi rencileri, niversi tesi bahesinde fotoraf ektirdiklerinde, fotoraf ektirmeyi gnah sayan retim yeleri, byk tepki gstermi ve rencilere ceza verilmiti. Atatrk, bu davrama kar Bur 4 sa'da sert bir aklama yapmt. Ayn retim yeleri, harf devrimi yapldnda, "Latin harfleriyle tek bir satr yazmayp 5 kalemlerini kracaklarn" syleyerek direnmilerdi. niversi tenin 1924'deki durumu buydu. Kzlarn okumas neredeyse olanakszd. Yzde 10'un altnda olan okuma yazma bilenlerin, hemen tm erkekti. Merutiyetten sonra alan birka kz mektebinde, edebiyat hocalar harem aalarndan oluuyordu. Resim ve heykel ya sakt. niversite'de, ktphane denilen yerler, bakmsz ve tozlu depolar gibiydi.6
*
1923 ylnda, ilkokuldan niversiteye toplam renci says, genel nfusun ancak yzde 3'n oluturuyordu. Okur yazar oram yzde 6'yd.7 Darlfnun'da okuyan toplam renci says yalmzca 2088'di ve bunlarn ancak yzde 8'i,
Eitimde Devrim
101
yani 185'i kz renciydi. Tm lkede; 1011'i erkek 230'u kz, 1241 lise rencisi; 5362'si erkek 543' kz, 5905 ortaokul rencisi; 1743' erkek 783' kz, 2526 retmen okulu rencisi vard. lkokulda okuyan renci says, 273107'si er kek 62954' kz, yalnzca 336 061'di. 8 1924 ylnda, ou tarikat vakflar tarafndan ynetilen ve bazlarnda 5-6 rencinin bulunduu 479 'nedrese' ve 1800 rencisi vard.9 Adlarna medrese dense de bunlar, y netiminde bulunan mezhep ya da tarikatlarn inancna bal olarak, her biri kendi inancna gre deien ve bilimsel dee ri olmayan renim yapan birimlerdi. Farkl Hristiyan mez heplerine ve farkl lkelere bal misyoner okullar, Meruti yet'ten sonra kurulan maarif mektepleri ve din eitimi veren tarikat okul ve kurslar biraraya gelince, ortaya gerek an lamda bir eitim karmaas kyordu. Bu karmaa iinde, okuduklar okulu bitiren ayn ulusun ocuklar, bir ya da bir ka deil, adeta onlarca 'ulusun' bireyleri haline geliyordu. Eitim, ulusal birlii salamann deil, ayrln ve paralan mann arac haline gelmiti. Misyoner Okullar Osmanl Devleti'nde eitim hemen tmyle km durumdayken, devletin tutarl bir eitim program ve bu program uygulayacak okullar bulunmazken; lkenin he men her yerine yaylan ve "Mslman Trk genlerini eiten" ok sayda misyoner okulu vard. Gelimi lkelerin, smrge ve yar smrgelerinde at ve "Avrupa liberalizminin ideal lerine" uygun insan yetitiren bu okullarda, genler, ustalkl yntemlerle kimliksizletiriliyor; zdeerlerinden uzaklat rlarak, kendilerine ve iinden ktklar topluma yabanclayorlard. Bunlarn nemli bir blm okullarm bitirdiklerin de, kendilerini eitenlerin anlay ynnde davranmaya ha zr, zamanla kitleselleen kadrolar haline geliyordu. Artk, ne tam olarak yerel, ne de tam olarak yabanc unsurdular. Ne kendileri kalyor, ne de tam olarak Batl olabiliyorlard. Kii liksiz, yoz bir kme oluturuyorlard.
102
19.yzylda, Tanzimat ve Islahat Fermanlar'ndan sonraki yarm yzyl iinde, Trkiye'de yzlerce misyoner okulu ald. 1914 ylnda Trkiye'nin deiik blgelerinde, Amerikallar'a ait; 45 konsolosluk, 17 dini misyon ve bunlarn 200 ubesi ile 435 okul vard.10 Fransz karlarn Koruma Komitesi adl rgtn, 1912 y lnda yaptrd bir aratrmaya gre, Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren 94 Fransz okulunda 22 425 renci okuyor du. 12 Ayn dnemde, ngilizlerin Irak ve Ege blgesinde, 2996 rencinin okuduu 30; Almanlarn stanbul, zmir ve Filis tin'de 1600 rencinin okuduu 10; talyanlarn Bat Anado lu'da, dorudan talya Hkmeti'ne bal 4; Ruslarn ise l'i lise 3 okulu vard.13 O dnemde, devlete ait lise (dadi) say snn 1923 ylnda yalnzca 23 olduu 14 dnlrse, misyo ner okulu saylarnn ne anlama geldii ve gerek boyutu, daha iyi anlalacaktr .Mslman Trk aileleri; 'iyi eitim al ma', 'yabanc dil renme' ya da 'kolay i bulma' gibi gerekeler le ve giderek artan oranlarla ocuklarn bu okullara veriyor du. Latin ve Protestan misyoner okullarnda okuyan Trk rencilerin, Trk okullarnda okuyan tm rencilere oran; 1900'de yzde 15'ken, 1910'da yzde 60'a, 1920'de yzde 75 gibi ok yksek bir orana ulamt. 15
Fener Rum Patrikhanesi, Osmanl mparatorluu'nun son dneminde, yalnzca din ilerinde deil, eitim ve salk gibi temel alanlarda da zel ayrcalklara sahipti. At ve atrd, ok sayda okul, hastane ve vakf vard. Avrupa devletleri, Patrikhane'nin at ve "Anadolu'yu Helenletirmenin aralar" olarak kulland bu okullar, ilkokuldan liseye dek, kendi okullarna denk sayyor, buray bitiren Rum gen leri, "Atina ya da Avrupa niversitelerine Avrupal renciler gi bi" kabul ediliyordu. Fener Patrikleri, lkenin her yerinde di ledikleri kadar okul ve kilise ayor ve buralar "Helenci mili tan" yetitirilen merkezler haline getiriyordu. Alman Profe-
Eitimde Devrim
103
sr Kruger, bu okul ve kiliselere, "Rum milliyetiliinin birer kalesi"'diyordu.16 Patriklik, "yalnzca manevi bir otorite" deil, "yetkisini ok aan, siyasi ayrcalklara sahip" bir parti gibi al yordu. 17 Misyoner Okullarnn, Trkiye'de hangi anlayla al tklarn ve ne yapmak istediklerini daha iyi anlamak iin, gemite yaanm olaylar bilmek gerekir. Genelkurmay Bakanlnn yaymlad Trk stiklal Harbi adl yaptta, bu gn iin son derece aydnlatc olan bir misyonerlik belgesi vardr. Belge, Merzifon Amerikan Misyoner Okulu Direktr Whit'in 1918'de Amerika'ya gnderdii bir mektuptur. Mek tupta unlar yazldr: "Hristiyanln en byk dman Ms lmanlktr. Mslmanlarn da en gls Trklerdir. Buradaki hkmeti devirmek iin, Ermeni ve Rum dostlarmza sahip kma lyz. Hristiyanlk iin Ermeni ve Rum dostlarmz ok kan feda et tiler ve slam'a kar mcadelede ldler. Unutmayalm ki, kutsal grevimiz sona erinceye kadar, daha pekok kan aktlacaktr. "18 Whit'in bunlar yazd gnlerde, Mustafa Kemal Ana dolu'da ulusal direni rgtlemeye alyor, mandaclar ise, Amerikan himayesinin kabul edilmesi iin vargleriyle al yorlard. Cumhuriyet Eitimi Eitim, Cumhuriyet ynetiminin en nem verdii ko nulardan biri, belki de birincisiydi. Kalknp gelimek, top lumun gnen ve mutluluunu salamak iin, bu amac ger ekletirebilecek kadrolara, kadro yetitirmek iin de; iyi i leyen, yaygn, nitelikli ve ulusal bir eitim dzenine gerek sinim vard. Eitimi hereyin nne koyan ynetim anlay, amac ynndeki uygulamalara, Kurtulu Sava srerken balamt. Sava'a katlmak iin Ankara'ya gelen retmen ler, cepheye deil, okullara gnderiliyordu. Mustafa Kemal, Sava iinde ve somasmda retimle ilgili yapt hemen her konumada; eitimin ve retmenle rin nemini anlatyor, ulusun gelecei iin tad deeri vurguluyordu. Sakarya Savann hemen ncesinde, 16-21 Temmuz 1921'de Ankara'da toplanan Birinci Maarif Kongre-
104
si'nde yapt konumada; "Bugne kadar izlenen eitim yn temlerinin ulusumuzun gerileme tarihinde en nemli etken olduu kansndaym" demiti.19 "Bir ulusu, zgr ve bamsz, ya da tutsak ve yoksul yapan eitimdir"20; "Uluslar kurtaranlar, yalnz ve sadece retmenlerdir" diyordu.21 Eitim ve retmenlere verdii nemi gsteren en an laml konumay, zmir'in kurtuluundan 1,5 ay sonra, 27 Ekim 1922'de Bursa'da, stanbul'dan gelen kalabalk bir ret men topluluu nnde yapt: "stanbul'dan geliyorsunuz. Ho geldiniz. stanbul'dan aydnlk ocaklarnn temsilcileri olan yce topluluunuz karsnda duyduum kvan sonsuzdur.. u anda en iten duygularm izninizle syleyeyim. sterdim ki ocuk ola ym, gen olaym. Sizin aydnlk snflarnzda bulunaym. Sizin ellerinizde gelieyim. Beni siz yetitiresiniz.. Ne yazk ki elde edi lemeyecek bir istekte bulunuyorum. Bunun yerine, sizden baka bir dilekte bulunacam: Bugnn ocuklarn yetitiriniz. Onlar yurda, ulusa yararl insanlar yapnz. Bunu sizden diliyor ve istiyorum. Artk nderimiz bilim ve teknik olacaktr... Hanmefen diler, Efendileri Ordularmzn kazand zafer, sizin ve eitim or dusunun zaferi iin yalnzca ortam hazrlad. Gerek zaferi siz ka zanacak, yaatacak ve kesinlikle baarya ulatracaksnz. Ben ve btn arkadalarm sarslmaz bir inanla sizi izleyeceiz ve sizin 22 karlaacanz engelleri kracaz. " Bursa'da retmenlere syledii szler, srekli biimde uygulayaca iten dnceleriydi. Aym gnlerde, "lkeyi kurtardnz imdi ne olmak istersiniz?" diye soran bir arka dana, "En byk amacm olan milli kltr ykseltmek iin, Milli Eitim Bakan olmak isterdim" der. 23 nder konumu ve cumhurbakanl grevleri, istedii "Eitim Bakanl" makamna gelmesine izin vermedi, ama eitim konusundaki dncelerinin hemen tmn, yaama geirmeyi baard. Tutumunu ve izleyecei yolu, sava he nz bitmemiken, nl 1 Mart 1922 Meclis konumasnda aklam ve unlar sylemiti: "Efendiler! Yetiecek ocuklar mza ve genlerimize grecekleri renimin snr ne olursa olsun, en nce ve her eyden nce Trkiye'nin bamszlna, kendi ben liine ve milli geleneklerine dman olan btn unsurlarla mca dele etmek gerei retilmelidir. Dnyada geerli olan uluslararas
Eitimde Devrim
105
ilikilere gre, byle bir mcadelenin gerektirdii ruhi unsurlarla donanmam bireylerden oluan toplumlara, hayat ve bamszlk 24 yoktur. "
*
Cumhuriyet Ynetimi'nin ilk ii, ok bal eitime son vermek oldu. 3 Mart 1924'te karlan 430 sayl yasayla, ei timde retim Birlii (tevhid-i tedrisat) ilkesi kabul edildi. Ay n gn karlan 431 sayl yasayla Hilafet, 429 sayl yasayla da er'iye ve Evkaf Nezareti ortadan kaldrld. Misyoner okul larnn byk blm, ulusal bamszln gerekletirilme siyle kendiliinden ortadan kalkmt. imdi, eitimle ilgili iteki danklk giderilecekti. Hilafeti ve eriye Nezareti'ni de kapsayan l uygulama nedensiz deildi. Eitim, o gne dein din arlkl olduu iin, Hilafet Makamnn ilgi alanna giriyordu. Medreseler e rye ve Evkaf Nezareti'ne balyd. Bu kurumlar varlm sr drdke, eitimde teklii salamak olanakl deildi. Bu gerek, Saruhan Milletvekili Vasf (nar) Bey'in 57 arkada yla nerdii yasa gerekesinde yle dile getiriliyordu: "Bir devletin genel eitim siyasetinde, ulusun duygu ve dnce bak mndan birliini salamak gereklidir. Bu, retim birlii ile sala nabilir. ki bal bir eitim dzeninde, iki tip insan yetiir. neri kabul edildiinde, Trkiye Cumhuriyeti iindeki tm eitim ku rumlarnn tek kurumu Maarif Vekaleti olacak ve ulusal birlii salayan genler yetitirilecektir. "25 retim Birlii Yasas, yalnzca mektep-medrese ikiliini ortadan kaldrmad, yabanc okullarn ve cemaat okullarnn tmn denetim altna ald. Cumhuriyet ynetimi, kendi okullarnda hi dn vermeden uygulad birlik ilkesini, kal masna izin verdii bu okullarda da eksiksiz uygulatt. Dini inancn, eitim araclyla siyasi kar iin kullanlmasn n ledi; eitim kurumlarn sk biimde denetledi. Milli Eitim Bakanl'nn temel kabul ettii trke, tarih, edebiyat gibi dersleri tm yabanc ve aznlk okullarnda zorunlu kld. Atatrk, retim Birlii Yasas uygulamalarna, her aa mada ilgi gsterdi, destek verdi. Birok almaya bizzat ka-
106
tld. Giritii devrim atlmlarnda, bilimsel donamm yk sek, teknolojik yenilikleri bilen uzmanlara gereksinimi vard. Kurulacak eitim dzeni, byle insanlar yetitirmeli, ancak bununla yetinmemeliydi. Uzmanlk alan ve bilimsel dzeyi ne olursa olsun, Cumhuriyet okullarnda eitilen her birey, lkeyi ve dnyay tanyan, yurtsever aydnlar haline gelme liydi. Bu konudaki dncesini yle dile getiriyordu: "Ei timin amac yalnz hkmete memur yetitirmek deil, lkede ah lakl, cumhuriyeti, devrimci, atlgan, olumlu, giritii ileri baa rabilecek yetenekte, drst, yarglayc, iradeli, yaamda karlaa ca engelleri yenecek gte, karakter sahibi gen yetitirmektir. Eitim dzeni ve programlar, buna gre dzenlenmelidir. "26 Yaz Deiimi 1928 ylnda 1353 sayl yasayla, o dnemde yaplabile ceine kimsenin inanmad, Latin harflerine geme karar alnd. stelik bu i, 6 ay gibi ok ksa bir zaman iinde yap lacakt. 1 Kasm 1928'de kabul edilen yasa, harf deiiminin, 1 Aralk 1928 ile 1 Haziran 1929 arasnda, tmyle bitirilme sini ngryordu. 1 Haziran 1929'dan sonra; Arap harfleri kullanlmayacak, eski harflerle gazete kitap baslmayacak, resmi yazma yaplmayacakt. Bu denli kkl bir deiimin ksa bir sre iinde gerek letirilmesi ok g, birok insan iin olanaksz bir iti. Al tndan kalklmas gereken, dev boyutlu sorunlar vard. Tm resmi evraklar, tm matbaa harfleri, telgraf iaretleri, dakti lolar, zaman cetvelleri, her tr okul ara gereleri, gramerler, szlkler, kitaplar, damgalar, mhrler, her trden tabelalar, reklamlar, ilanlar, tren ve tramvay tarifeleri, durak ve istas yon adlar, biletler... her ey deiecekti. Bu yalnzca youn emek isteyen bir ura deil, onunla birlikte dorudan pa rayla ilgili bir sorundu. Babakan smet nn, baarlacandan kuku duyduu bu g i iin 7 yln gerekli olduu nu sylyordu. Harf devrimini salayacak giriim, srmekte olan ei tim atlmlaryla birletirilerek her kesimden insann katld ortak bir ulusal eylem haline getirildi. 1929 ylnda, lkenin
Eitimde Devrim
107
her yerinde, kentlerde ya da kylerde, varsl yoksul btn blgelerde, Millet Mektepleri ald. 15-45 ya arasndaki kadn erkek herkes, renciler daldktan sonra okullarda, kahve lerde ve alma saati biten kamu binalarnda, yeni harflerle okuma yazma reten kurslara yazldlar. 1929-1934 arasn daki 5 ylda 1 milyon 200 bin kii Millet Mekteplerinde okuma yazma rendi. Bu say, o gnk Trkiye nfusunun yzde 9 'unu, yetikin nfusun yzde 20 'sini oluturuyordu.27 Mustafa Kemal, tm yenilik atlmlarnda olduu gibi, harf devriminde de ncyd. Bu byk eyleme, bandan sonuna dek yn ve biim verdi. Kendisini bu iin nne ko yunca, halk onu izlemekte gecikmedi. Uzun Anadolu gezile rine kt. Kentleri, kasabalar, kyleri dolayor; kapal ya da ak alanlarda, 'halk evresine topluyor', kimi zaman 'gaz lam balarnn silik nda' yeni harfleri retiyordu. Valilere, retmenlere, devlet memurlarna, esnaf ve sanatkarlara, n ne gelen herkese yeni harfleri soruyor, onlar 'snavdan geiri yordu'. Trkiye'de, grenlerin inanmakta zorluk ektii bir deiim hareketi yaanyordu. Okullar, kahveler, camiler, devlet daireleri, klalar; btn bir milletin istekle katld halk okullar haline gelmiti. Latin harfleriyle baslm yeni al fabeler, bask stne bask yapyor, "seyyar satclar sokaklarda yksek sesle alfabe satyordu". Fransz yazar Paul Gentizon'un sylemiyle, "Trkiye, Bulgaristan snrndan ran snrna kadar byk bir okul" haline gelmi, Atatrk bu okulun "baret menliini" yapyordu.28 Eitim Seferberlii Eitim Birlii Yasas'yla birlikte, giriilecek atlmlar iin youn bir hazrlk almasna giriildi. retmen ve mali kaynak eksiklii, ilk elden almas gereken ana sorundu. Bu sorun, yalnzca eitimcilerin deil, onlar bata olmak zere, lkedeki (ve lke dndaki) okumu yazm herkesin, "ei tim seferberliinde" greve arlmasyla almaya alld. Milli Eitim Bakanl'nda, biraraya getirilen eitim uzman lar, Trk toplumuna uygun, gereksinimlere yant veren ei-
108
tim programlar ve ders kitaplar hazrladlar; eitim rgt lenmesinde yeni yap ve ileyiler getirdiler. Mali sorunlar amak ve kaynaklarn kullanmn ve rimli klmak iin, 1927 ylnda Eitim Vergi Kanunu karld. Bu yasayla eitim vergisinin toplanmasnda l zel dare Kurullarnn yetkisi kaldrld, gelirler bir yerde topland. 1935 'te karlan Eitim Mdrleri Kanunu'yla, eitimle ilgili btn yetkiler, Milli Eitim Bakanl'na verildi. Devrimci ki iliiyle ulusal eitimde byk atlmlar gerekletiren Mus tafa Necati, bakanl dneminde; Rt Uzel, Nafi Atuf Kansu, Cevat Dursunolu, smail Hakk Tongu gibi, Cum huriyet eitiminin simge isimlerini, kilit grevlere getirdi. 1927'de Bakanlk rgtne, Talim Terbiye Dairesi, naat ve Salk Daireleri eklendi. alma koullar ve cretleri iyi letirilen retmenlik, saygn ve istenir bir meslek haline ge tirildi. Eitim sorunlarnn incelenip tartld Terbiye Der gisi, Maarif Vekillii Dergisi karld. Bakanla bal bir ba smevi kurularak, ucuz okul kitaplar bastrld. 1927'den sonra, kz ve erkek rencilerin birlikte okuduu karma ei time geildi. 1924'te, Colombia niversitesi'nden eitimci ve nl felsefeci Prof. John Dewey, 1925'te Alman Sanayi ve Ti caret Bakanl Eitim Danman Prof.Khne, 1927'de Belikadan nl eitimci Omar Buyse davet edilerek birer rapor hazrlatld. Yaplan neriler dikkatlice incelenerek, Trk toplumuna uyum gsteren neriler deerlendirildi, deer lendirmeler nda yeni eitim programlar hazrlatld.29 1927 ylnda, sanat okullarnn tm Maarif Vekaleti'ne baland. 1934'te, rencileri uygulamal olarak eitmek ve retimle ilikilendirmek iin, sanat okullarnda dner serma ye ileyii gelitirildi ve bu okullara piyasaya i yapma yetki si verildi, gelir saland. 1936'da yeni bir Teknik Eitim Prog ram hazrland, Bakanlk iinde, Mesleki ve Teknik retim Mstearl kuruldu. Ky okullarnn eitim programlarna, tarm dersleri eklendi. 1935'te, ky ocuklarna okuma yazma dnda, gn lk yaam iinde kullanacaklar uygulamal eitim verilme ye baland. ya da drt yaryllk ky okullar ald. s-
Eitimde Devrim
109
mail Hakk Tongu, lk retim Genel Mdrl'ne atand. Askerliim onba olarak yapan ve okuma yazma retilen kyl genler, Ziraat Bankas'nn ibirliiyle, Mahmudiye Devlet retme iftlii'nde eitilip retmen olarak kylere gnderildiler. 1935'te balatlan bu uygulamann baarl ol mas zerine, 1937'de karlan 3238 sayl yasayla, ky eit meni yetitirme giriimi yaygnlatrld. Bu uygulama, daha sonra kurulacak olan ve Trkiye'ye zg yaplaryla olaan st baar gsteren Ky Enstitlerinin temelini hazrlad. 1940'da karlan 3083,1942'de karlan 4242 sayl yasalarla Ky Enstitleri kuruldu.30
*
Kurtulu Sava somasnda, Ankara'da alan ilk yksek okul, Harp Okuluydu (1923). Onu, 1925'de alan yatl Hu kuk Mektebi izledi. Bu okul, yaknda giriilecek Medeni Kanun uygulamalarnn kadrosunu yetitirecekti. Aym yl Musiki Muallim Mektebi, 1927 ylnda da Gazi Orta retmen Okulu ve Eitim Enstits kuruldu. 1933 ylnda, yine Ankara'da, Trk tarmna stratejik nemde hizmet veren, Ankara Yksek Ziraat Enstits kuruldu. Enstit'de; Doa Bilimleri, Tarmclk, Vete riner, Tarm Sanatlar ve Orman blmleri vard. 1934'de, 2531 sayl yasayla Milli Musiki ve Temsil Akademisi kurularak, da ha sonra kurulacak konservatuarn temelleri atld. 1935'te, 2777 sayl yasayla stanbul Mlkiye Mektebi, Ankara'ya ta narak, Siyasal Bilgiler Okulu adyla yeniden yaplandrld. Yi ne 1935'te, 2795 sayl yasayla Ankara Dil Tarih Corafya Fa kltesi kuruldu.31 niversite Yenilemesi (Reformu) Cumhuriyet ynetimi, giritii eitim atlmnda, Darl fnun (Szck anlam: fenler evi ya da bilimler kaps)'dan hemen hibir destek grmedi, tersine engellemelerle karla t. Tutucu yaps ve saltanata ball nedeniyle, Osmanl hkmetleri Darlfnun'a pek karmam, onu serbest b rakmt. Szkonusu 'serbestlik', gnmzdeki niversite -
110
zerklii kavramndan ok farkl bir anlayn rnyd ve tu tuculukla serbestlik anlamna geliyordu. Yenilie kapal bilim d bir yaplanmayla, siyasi tutuculuun doal birlikteliiydi. Cumhuriyet ynetimi, biraz da kadrosuzluk nedeniyle, Darlfnun'a balangta karmad. Tersine, ekonomik ve akademik sorunlarn zmeye alt. 1924 ylnda karlan 493 sayl yasayla, btesi "katma bte" haline getirildi, y netim ileyiine ekonomik bamszlk ve tzel kiilik kazan drld. 1932'ye dek 8 yl; ynetimle ilgili kararlarna, eitim ve retimle ilgili uygulamalarna karlmad. Bilime ve l ke gereklerine uygun giriimler ondan beklendi. 32 Ancak, Darlfnun ynetimi, lkede devrimler gerekletirip byk bir deiim yaamrken, yaplanlara hep uzak durdu, uzak durmakla kalmad, sessiz bir direni iinde kar kt. Maarif Vekili Reit Galip'in sylemiyle, "lkede siyasi, sosyal, ekono mik byk devrimler olurken.. Darlfnun bunlardan habersiz g rnd, hi tnmad.."33 Darlfnun'un iyiletirilmesi iin, nce svireli Profesr Albert Malche'ye bir rapor hazrlatld. Rapor ve Hkmet'in yapt aratrmalar, kkl bir deiime gitmeden, iyi letirmenin olanaksz olduunu ortaya koyuyordu. Bunun zerine, 1933 tarih ve 2252 sayl yasayla Darlfnun ortadan kaldrld, Maarif Vekaleti'ne 1933'ten balamak zere stanbul niversitesi'ni kurma grevi verildi. Yeni niversitenin retim kadrosu; yurtdnda okutulan genler, Darlfnun'dan niversiteye geecek nitelikteki retim yeleri ve yabanc profesrlerle karlanacakt. 1927-1930 arasndaki ylda, yurtdna, niversite yenileme(reform)sinde grevlendiril 34 mek amacyla 501 renci gnderilmiti. Okullarn bitiren renciler, 1932-1933'te dnmeye baladlar. niversite yeni lemesi, bu nedenle, 1933'te balatld. 1934 ylnda karlan 2467 sayl yasayla, stanbul ni versitesi'nin, ynetim yaplanmas ve ileyi biimi belirlendi. Darlfnun'dan niversite'ye alnacak retim yeleri sap tand. 240 retim yesinden 157'si grevden alnd, geri ka lan 83 retim yesi niversite'de grevlendirildi.35 Yurt d ndan, birou alannda dnya apnda n yapm 70 ya-
Eitimde Devrim
111
banc bilim adam getirildi.36 Cumhuriyet Hkmeti, ksa bir sre iinde, yenilemeyi srekli klan bir anlayla, yksek renimi, salam temeller zerine oturttu. Bilimden dn vermeyen, halka ak parasz bir yksek renimi, Trk Milli Eitiminin temel unsurlarndan biri haline getirmeyi baard.
*
niversite yenilemesinde grev alan yabanc bilim adamlar konusu, eitimin snrlarn aan ve rnei herhalde pek bulunmayan ve uluslararas siyasi boyutu olan son de rece ilgi ekici bir olaydr. kinci Dnya Sava ncesinde Av rupa'da, aclarla dolu bir insanlk dram yaanyor ve Hitler Almanyas siyasi grne katlmayan hemen her rgt ve kiiyi yok ediyordu. Nazizme kar kan, bu nedenle yok edilmeyle kar karya kalan ok sayda bilim adam, s nacak lke arar duruma dmt. Ancak, Hitler'in g ve tepkisinden ekinen, en "demokratik!" olanlar da dahil, he men hibir lke, bu insanlara yasal snma hakk vermek is temiyordu. Atatrk, katklar svire'de biraraya gelip rgtlen meye alan bu tr bilim adamlaryla iliki kurdurdu. Dei ik din ve siyasi inantan birok Alman profesr, giriilen niversite yenilemesinde grev almak zere Trkiye'ye arld. G koullar altnda yaam mcadelesi veren bu in sanlarn; ekonomik, akademik ve sosyal sorunlarm zdre rek, stanbul niversitesi bata olmak zere, Yksek Mhendis Mektebi (somadan stanbul Teknik niversitesi) ve stanbul Gzel Sanatlar Akademisi'nde grev verdirdi. Alman bilim adamlaryla ilk kez 1933 ylnda iliki ku rulmutu. nce, Yurt Dndaki Alman Bilim Adamlar Yardm lama Dernei Bakam Prof. Philipp Schwatz arld ve Milli Eitim Bakam Dr. Reit Galip'le, profesrlerin, Trkiye'de alma koullarn belirleyen genel bir anlama imzalad. Anlamaya gre; yabanc profesrler, niversite'de tam gn alacaklar ve yan bir i yapmayacaklard. renciler iin evirmenler araclyla Trke ders kitaplar hazrlayacaklar
112
ve en ge yl iinde, Trke ders vermeye balayacaklard.37 Gnmzdeki 'yabanc dilde eitim' arpkl gz nne geti rilirse, Cumhuriyet'i kuranlarn Trkiye ve Trke'ye gster dikleri duyarlln deeri daha iyi anlalacaktr. Milli Eitim Bakanl, yabanc bilim adamlarna, hiz metlerinin karl olarak; yksek maa, salk sigortas, ta nma ve yol giderleri deyecek; alma ekibim Trkiye'ye getirip grevlendirme hakk tanyacak ve devlet himayesi garantisi verilecekti. Trkiye'de bir profesr 150 lira aylk alrken, yabanc profesre 500-800 lira aylk verildi. Bu miktar, milletvekili maalarnn katyd. 38 Yoksul bteye karn bu denli yksek cret denmesi, o gnk yneticilerin bili me ve aydnlanmaya verdikleri nemin bir gstergesiydi. niversite yenilemesi gibi zor bir grevi baaran Dr. Reit Galip, Prof.Philipp Schwatz'la alma koullar ve c ret konusundaki anlamay imzalarken yapt konumada u anlaml szleri sylemiti: "Biz fakir bir lkeyiz. Sizlere layk olduunuz cretleri veremiyoruz. Ancak Mustafa Kemal'in kur duu gen Trkiye Cumhuriyetinde sizler yeni bir bilimsel uyan aacaksnz. Burada doacak yeni bilimin feyizli klar btn dnyay aydnlatacaktr.. Bilim ve yntemlerinizi getirin, genleri mize bilginin yollarn gsterin.."39 niversite yenilemesiyle 1933'ten sonra Trkiye'ye ge len bilim adamlar, Trk bilimine byk katk yaptlar. Bir ok meslektalar savan acmasz koullar iinde yok olup giderken, onlar, Trkiye'de renci yetitirdiler, mesleklerini gelitirdiler. Trkiye'de grdkleri ilgi ve saygdan ok etki lendiler. Prof. Philipp Schwatz anlarnda, Trkiye iin; "Ba t'nn pisliinin bulamad harika bir lke kefediyorum"40 di yordu. Bu szler, Trkiye'de alan dier tm bilim adamla rnn ortak gr gibiydi.
*
1933'ten sonra Trkiye'ye, ilerinde mesleklerinin dn yada en iyisi olanlar dahil, pekok nl bilim ve sanat adam geldi. Trk tbb, bu deerli "beyin g"nden en ok yararla-
Eitimde Devrim
113
nan bilim dalyd. Trkiye'den ayrldktan sonra, nn ABD'de daha da arttracak olan Operatr Rudolf Nissen, ji nekolojinin dnyadaki ilk nclerinden Wilhelm Liepman, enslini bulan Erich Frank, deri hastalklar uzman Alfred Marchionini, gz hastalklar uzman Joseph Igersheimer, Trkiye'de ders veren nl hekimlerdi. Sosyalist dnceleri nedeniyle toplama kampna atlan ve oradan kaarak Trki ye'ye gelen Alfred Kantorowicz, stanbul Diilik Fakltesi'ni kurdu ve bilim tarihimizde, ada Trk diiliinin te melini atan bilim adam olarak geti. stanbul Hukuk Fakltesi'nde; medeni hukuk ve Roma Hukuku'nda uzman Prof. Andreas Schwarz, karma hukuk uzman Prof. Richard Honig, uluslararas hukuk uzman Prof. Karl Strupp ve ticaret hukuku Profesr Ernst Hirsch ders verdiler. zellikle Hirsch, Trkiye'deyken yazd ki taplaryla, nn tm dnyaya yayd. stanbul ktisat Enstits'n kuran Trk gelir vergisi dzeninin mimar Maliyeci Prof. Fritz Neumark, neo-klasik ekonominin son byk ku ramcs Wilhelm Rpke, "Gnmzn Yeri" adl dev yaptn yazar Alexander Rustow ve Trkiye'de ada iletme bili minin kurucusu Alfred Isaac, dnya apnda nleri olan bi lim adamlaryd. Bunlardan baka; modern mantn kurucularndan Fi lozof Hans Reichenbach, Edebiyat Kuramcs Leo Spitzer, Felsefe Tarihisi Ernst von Aster, Psikolog Wilhelm Peters, Asurolojinin byk ismi Benno Landsberger, Hititolog Gustov Gterbock, Matematiki Richard von Mises, Kimyac Fritz Arndt, Fiziki Harry Dember, Manyas Ku Cennetini bulan Zoolog Curt Kosswig, Ankara'da TBMM binasn ya pan Avusturyal nl Mimar Clemens Holzmeister, Kent Planclar Gustov Oelsner ve Ernst Reuter, Trkiye'ye gelip 41 ders veren bilim adamlarydlar.. Kent planlamas ve bele diyecilik alamnda dneminin en nllerinden olan Ernst Reuter, Alman parlamentosunda Komnist Parti milletveki liyken tutuklanp toplama kampna atlm, oradan kaarak Trkiye'ye snmt. ktisat ve Ulatrma Bakanlnda uz manlk ve Mlkiye'de kent ynetimi profesrl yapan
114
Reuter, 1945'ten sonra Almanya'ya dnm ve Bat Berlin Belediye Bakan seilmiti. Nereden Nereye Cumhuriyet'in kurulu dnemlerinde eitim alann da yaplanlarn gerek boyutunu kavramak iin; giriilen iin balang koullarn bilmek, ortam ve olanaklar ta nmak ve salanan gelimeyi bu btnlk iinde ele almak gerekir. Gemii renip ondan ders karmak isteyenler iin nemli olan, nereye gelindii deil, nereden nereye gelin dii'dir. Gemiteki olaylara bu biimde baklmad sre ce, baar ya da baarszlk olarak ileri srlecek grler nesnel bir deer tamayacak, havada kalacaktr. 1920'ler Trkiyesi nasl bir lkeydi ? nsanlar nasl yayor, neler dnyor ve ne yapmak istiyordu ? Yneticilerin elinde ki olanaklar nelerdi ? Hangi i kiminle, nasl yaplyordu ? Bu sorulara yant verilmeye kalklnca, yoksunluklarla do lu, ackl bir durumla karlalacaktr. Kurtulu Sava ve sonrasndaki devrimler, bugnn kuaklarnn kavrayamayaca, ya da yeterince kavrayamayaca g koullar ve olanakszlklar iinde baarl mt. Glklerin en bata geleni, bilinli ve eitimli kad ro, yani aydn eksikliiydi. Kurtulu Sava sresince An kara'ya, ounluu subay, ancak bin be yz kii gelmi, koskoca Osmanl Ordusu'ndan Ankara direniine, nn Savana kadar yalnzca be general katlmt. Sava'n nc gcn oluturan insanlar birletiren tek nokta, yal nzca yurt sevgisi ve lkenin ivedilikle kurtarlmasyd. Cumhuriyet sonras giriilen hemen her iin, nce kadrosu yaratlyor, sonra iin kendisi gerekletiriliyor du. Tm glklere karn, ksa bir sre iinde byk ba arlar elde edildi ve her alanda olduu gibi eitimde de salam bir temel atlarak, gelecee umutla bakan bir lke yaratld. Baarlar, saysal artlarn tesinde, gelimeye ak, byk bir niteliksel dnm ieriyordu. Ancak, el-
Eitimde Devrim
115
de edilen saysal artlar da, byk bir baarnn kantla ryd. 1923 ylnda 4894 olan ilkokul says, 1938 'de 10596 'ya karld ve yzde 2 1 7 orannda bir art saland. 1923 'te 72 olan ortaokul says 283 'e, 23 olan lise says 82 'ye karl d. Art oranlar yzde 3 9 3 ve yzde 357 'ydi. Bu okullarda okuyan rencilerin art oran, okul artlarndan ok da ha yksek oldu. 1923-1938 arasndaki 15 yllk dnemde; ilkokulda okuyan renci 3 3 6 binden 9 5 0 bine, ortaokulda okuyan renci 5 900 'den 95 bine, lisede okuyan renci ise 1241 'den 25 bine kt. renci art oranlar; ilkokulda yz de 2 8 3 , ortaokulda yzde 1 6 0 9 , lisede yzde 2 0 1 5 olmutu. Saysal art byk boyutluydu ama, eitimin niteliinde ki ykseli, saysal artlardan da daha ilerdeydi. Orta renimde salanan baar, yksek renimde de salanmt. 1 9 2 3 ' t e tm lkede, biri niversite (Darlf nun) toplam 9 olan yksek okul says 1938 'de 20 'ye (art yzde 2 2 2 ) , 3 bin olan renci says 13 bine (art yzde 4333) kmt. 1 9 2 3 ylnda okuma yazma oran, yzde 6 'yken, 1938 'de yzde 22,4 'e ykselmiti. 42
*
'Eitim seferberlii'nde eitim dzeyi ne olursa olsun okul grm herkes greve arld. Emekli devlet memur lar, meslei brakm retmenler, konumu ne olursa ol sun okuma yazma b i l e n herkes, retmen olmaya davet edildi. Askerdeki 'uyank' avulara nce okuma yazma, sonra okuma yazmay retme retildi. Bunlar terhisle bir likte, maa balanarak kylerine eitmen olarak gnderil diler. Bakasna bir e y retebilecek her insan, deerlen dirilmeye arlyor, aydn olmayan bir lkede, aydnla doru gidiliyordu. lkenin herkese ve hereye, stelik ya kc bir biimde, "ihtiyac vard." Bu "ihtiyacn" dzeyini, arpc bir rnek olarak evket Sreyya Aydemir'in anla rnda b u l u y o r u z .
116
evket Sreyya Aydemir, Birinci Dnya Sava'na yedek subay olarak katlan bir retmendir. Sava'tan sonra Moskova'da yksek renim grm ve bir kom nist olarak dnd stanbul'da, almalar nedeniyle tu tuklanmt. Afyon Cezaevi'nde iki yl yattktan sonra 1 9 2 7 affyla serbest braklm ve dorudan Ankara'ya gelerek grev isteiyle Milli Eitim Bakanl'na bavurmutur. Bavurduu gn, Teknik retim Genel M dr yardmc lna atanr. Atamay yapan Mstear Kemal Zaim Sunel, grevlendirilme yazsn imzalarken, evket Sreyya 'ya unlar syler: ''Hangi lke, ocuklarna bizim lkemiz kadar muhtatr? Hangi millet bizim kadar fakirdir? yle bir iin ii ne girdik ki, herkes daarcnda ne varsa ortaya dkmelidir. "43 evket Sreyya Aydemir 'in, Milli Eitim'e olduu kadar, rettii yaptlarla Trk dn yaamna da nemli katklar oldu. Yaptlarnda, Cumhuriyet 'i n ilk dneminde eitim atlmnda grev alan insanlarn, hangi koullarda altklarn ele ald, bunlar gelecek kuaklara aktard. 'Suyu Arayan Adam' adl yaptnda, y l e demektedir: "Milli Eitim Bakanl'nda alanlar iin zamann gecesi gn dz yoktu. Asl alma akam saatinden sonra, tm dairelerin kaplar kapannca balard. Mdrlerin, genel mdrlerin lam balar ge saatlere kadar yanard.. Laik retim, karma retim gibi, ileri lkelerin hala tartmasn yaptklar cesur ve ileri hamleler, bu mtevazi Bakanln devrimci eitimcileri tarafn dan baarlyordu.." 44
BENC BLM
DEVRM'DEN DNLER (1938-1950)
Devrim'den dnler 1938-1950
119
11 Kasm 1938'de Balayan Sre Trk Devrim'i, 20.yzyln niteliini tam olarak kavraya mayan, politik yetersizlik iindeki dar bir kadroyla gerek letirildi. Devrim'e nder olarak katlanlar iinde, giriilen iin gerek boyutunu kavrayanlar kk bir aznlk duru mundaydlar. Mustafa Kemal dnda; an koullarn, ge erli dnya dzenini, bu dzenin ekonomik-politik dayanak larn, emperyalizmi, ulusal bamszln nemini anlayan ve bu anlaya uygun politika gelitiren insan ok azd. Devrim'in kuramc ve uygulamacs tek bana Mustafa Kemal Atatrk't. Kurtulu Sava'na katlp yararllklar gsteren Kazm Karabekir, Refet Bele, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar gibi nde gelen komutanlar, kendilerini tanzimat batclnn etkisinden kurtaramyor; nem ve bo yutunu tam olarak kavrayamadklar devrim atlmlarndan rkyorlard. Kazm Karabekir'in Genel Bakan, Rauf Orbay ve Ad nan Advar'n Bakan Yardmcs, Ali Fuat Cebesoy'un Ge nel Sekreter olduu Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, 1924'de kuruldu ve devrim atlmlarna hazrlanan Mustafa Kemal 'e kar muhalefet balatt. Kurucular anti-emperyalist bir sa van komutanlar olmasna karn, parti program, bugnk IMF isteklerine benzer ekonomik yaklamlar ieriyordu. Londra'da yaymlanan ve Kurtulu Sava'na kart yaynla ryla ne kan 'Times' gazetesi 14 Kasm 1924 tarihli saysn da, bu 'yeni' partiyi, 'Mustafa Kemal'in her admn' eletirdii iin kutlam ve Trkiye'deki "ngiliz karlarnn korunmas" umutlarm bu partinin baarsna balamt. Frka progra mnda unlar syleniyordu: "...Parti, limanlara giri ve kta alnan gereksiz gmrk vergilerinin derhal kaldrlmasn savu nur... ve d transit ticaretinin gelimesini nleyen tm kstla ma ve engeller kaldrlacaktr. Ulusal sanayinin korunmas iin ge tirilen kstlamalar kaldrlacak, ithalattan alnan gmrk vergileri azaltlacaktr. Ekonomiyi yeniden ina etmenin zorunluluu kar snda, yabanc sermayenin gvenini kazanmaya allacaktr. Her trl tekelin, bu arada devlet tekellerinin de oalmasna kar
120
klacaktr. Merkezi ynetim biimi yerine, yerel ynetimler ger ekletirilecektir. lkede liberalizm uygulanacak, devlet klecek tir. Halkn dini inanlarna sayg gsterilecektir..."1 Rauf Orbay, 1924 ylnda Meclis'te yapt konumada, Cumhuriyet ilan ile hilafetin kaldrlmasndan baka her hangi bir devrim henz yaplmam olmasna karn ; "Dev rimler bitmitir. Devrim sz sermayeyi rktyor" demiti.2 1924'de Babakan, 1930'da da Serbest Frka'nn Bakan olan Fethi Okyar da benzer dncede bir kiiydi. Meclis'te, bir ok yasa, tutucu milletvekillerinin ikna edilmesiyle karl yordu. smet nn, verilen grevi baaryla yerine getiren iyi bir uygulamacyd, ama dnce yaps olarak emperya lizmi kavrayamam bir tanzimat aydn'yd. Trk Devrimine nderlik edebilecek, sosyal, ekonomik, tarihsel kltre ve anti-emperyalist bilince sahip deildi. Devrimlerin gerekletirilmesi, Trk halknn Mustafa Kemal'e gsterdii gvene, devrimci kararllna, rgtsel yeteneine ve sahip olduu yksek bilin dzeyine dayan yordu. Devrimci kararllndan dn vermiyor, lkenin ger ek kurtuluu iin sonuna dek gideceini sylyordu. 3 Mart 1925'de parti gurubunda yapt uzun konumasm u cm leyle bitirmiti "Devrimi, balatan tamamlayacaktr. "3 Devrim, kendisini koruyacak kadrolar tam olarak yetitiremeden, Atatrk 1938 ylnda ld. Atatrk'n yerine, "en uygun kii" olarak smet nn getirildi. nn'nn, 19381950 arasndaki, "milli ef" konumu ve geni iktidar yetkile riyle srdrd ynetim dnemi, Atatrk politikann te mel ilkeleriyle elien uygulamalarn yer ald bir dnem ol du. Atatrklkten geri dn sreci, yaygn bir kan olan 1950'de deil, bu dnemde balad.
*
Atatrk'n lmnden bir gn sonra, 11 Kasm 1938'de toplanan TBMM, smet nn'y oybirliiyle Cum hurbakan seti. nderini yitirmenin acsn yaayan Trk halk bu atamayla fazla ilgilenmedi ve seimi genel olarak
121
uygun buldu. smet nn, usulen istifa etmi olan Celal Bayar' hkmeti kurmakla yeniden grevlendirdi. Ancak, ku rulan yeni hkmette nemli iki deiiklik vard. ileri Ba kan kr Kaya ve Dileri Bakam Tevfik Rt Aras yeni hkmette yer almyordu. Cumhuriyet devrimlerinin uygu lamasnda, en nde grev alm bu iki nemli bakana, n n'nn istei zerine hkmette grev verilmemiti. 1939 Mart'nda, milletvekili adaylarnn tmn n n'nn setii erken genel seimler yapld. Aday belirleme de kullanlan lt ve seilen adaylarn nitelii, Atatrk d nemi uygulamalarnda deiiklik olacam gsteriyordu. Atatrk'n gven duyup uzun yllar birlikte alt devrimci kadro milletvekili yaplmamt. Buna karn, Cumhuriyet devrimlerini kavrayamayp Atatrk'le siyasi atma iine giren, Terakkiperver Frka kurucular dahil, muhalif unsurlar Meclis'e alnmt. Atatrk dneminde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii, Milli Eitim Bakanl yapan ve ilk inklap tarihi derslerini veren Prof. Hikmet Bayur'un Atatrk'n lmnden somaki uygulamalar iin grleri yleydi:"... Atatrk lr lmez, Atatrk aleyhine bir cereyan balatlmtr. Me sela, Atatrk'e bal olan bizleri nklp derslerinden aldlar. Kendi adamlarn koydular. O dnemde Atatrkl vmek ortadan kalkmt. "4
Atatrk'n yakn evresinin ynetimden uzaklatrlmasyla balayan sre, aka sylenmeyen ve yazlmayan ancak davran biimleriyle ortaya konulan sistemli bir poli tikaya dntrld. Bu politikann somut sonucu; devlet politikalarnda Atatrk ve Atatrk dnemiyle "araya mesafe koyma" eilimiydi. nn, "milli efti ve hereyi o belirtiyor du. Devlet kadrolarnda ykselmek isteyenler gnn gerek lerine uymak durumundaydlar. Atatrk'n yakn evresi gzden dmt. Onlarla birlikte grnmek, devlet katn da, ykselmeyi nleyen bir olumsuzluk haline gelmiti.
122
1939-1950 arasndaki 12 yl, Kemalist atlmlarn dur durulduu, geri dn srecinin balad, elikilerle dolu bir gei dnemidir. Etkisini henz yitirmemi olan devrim ilkeleriyle, geri dn uygulamalarnn i ie getii bu d nemde, Bat'yla uzlalm, ve yeniden emperyalizmin etki alanna girilmitir. ngiltere ve Fransa'yla 1939'da imzalanan l ttifak Antlamas, younlaarak gnmze dek gelen bu srecin balangc olmutur. smet nn 1960'larda, Abdi peki ile yapt bir ko numada yle sylyordu; "Demokratik rejime karar verdii miz zaman, byk otorite ile byk reformlarn hemen yaplabile cei dnemin deitiini, deimesi gerektiini kabul etmi oluyor duk. "5 Deerlendirmedeki dikkat ekici yan, "byk otorite ile byk reformlarn yaplmas dneminin" yalnzca deimi ol mas ynndeki saptama deil, "deimesi gerektii" ynn deki kabuldr. Burada devrimci dnemin, nesnel koullar nedeniyle sona erdii deil, devrimcilikten vazgeildii sy leniyor. Oysa Kemalist dnce ve eylem, srekli devrimi ka bul ediyor ve "Hibir gerek devrim, gerei grenlerin dnda ounluun oyuna bavurularak yaplamaz" 6 "Devrimler yalnzca balar, bitii diye bir ey yoktur" diyordu.7 Grler arasndaki niteliksel kartlk, dnya grlerine dayanan yapsal bir farkllk myd, yoksa zaman iinde yeni koullarn neden ol duu dnce deiiklii miydi ? Bu sorunun yantn, smet nn'nn, Mustafa Kemal'e 1919 ylnda, henz stan bul'da iken yazd mektupta aramak gerekir; "Btn memle keti paralamadan lkeyi bir Amerikan denetimine brakmak, yaa 8 yabilmek iin tek uygun are gibidir. "
*
Atatrk'n lmnden yalnzca alt ay sonra Trkiye; 12 Mays 1939'da ngiltere, 23 Haziran'da da Fransa ile iki ayr deklarasyona imza att. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakam kr Saraolu ngiltere Bykelisine, bu anla malarla ilgili olarak, "Trkiye'nin btn nfuzunu Bat devletle rinin hizmetine verdiini" syledi.9 Deklarasyonlara gre taraf-
123
lar; "Akdeniz blgesinde savaa yol aabilecek bir saldr halinde, etkin bir biimde ibirlii yapmay" kabul ettiler. Anlama ze rine ngiltere Babakan Arthur Chamberlain Avam kamara snda yapt konumada "erkek millet" diye Trkiye'yi vd. Alman gazeteleri ise "Nankr Millet Trkiye" balklaryla k t. Bu iki deklarasyon, daha sonra 19 Ekim 1939 tarihinde "l ttifak Anlamas" haline getirildi. Bu anlamann yapl d gnlerde, ngiltere ve Fransa, Almanya ile sava halin dedir ve 2.Dnya Sava srmektedir. Kemalist politikalardan ilk dn, Atatrk'n zerinde en ok durduu konulardan biri olan d siyaset konusunda verilmi, 15 yl nce savalan Bat'yla ittifak iine girilmiti. Oysa Atatrk, bamszla zen gsterilmesini, zellikle Ba t'yla ittifak anlamalar yaplmamasn istemiti. lmne yakn "Trkiye tarafsz kalmaldr, bir ittifak iine girmemelidir"10 diyerek vasiyet niteliinde nermelerde bulunmutu. Ancak, yerine geenler, lmnden yalnzca 6 ay sonra, Bat'yla it tifak anlamalar imzalamlard. ttifak Antlamas yaplan ngiltere, 1918 'de "Trkiye'yi yok etmeye kararl olduunu" aklyor, "Trklerin vahi talanclar olduunu" ve "Anadolu'dan uzaklatrlacaklarn" sylyor du. 1930 ylna dek sren Krt ayaklanmalarnn hemen t mn kkrtyor ve Musul'u almak iin, Trkiye kart her trl eylemin iinde yer alyordu. Trkiye byle bir lkeyle, hem de dnya sava srerken ittifak anlamas yapyordu. ngiltere ve Fransa ile yaplan 1939 l ittifak anlamas, hem anti-Kemalist srecin balangc, hem de buna bal ola rak Trkiye'nin tekrar Bat'nn etkisine girmesinin kabul anlamna geliyordu.
*
Oysa Mustafa Kemal, Bat'nn Trkiye ve Trkler iin ne anlama geldiini her ynyle ele alm, Bat'yla bamllk douracak herhangi bir ilikiye girmemiti. Kurtulu Sava'nn en zorlu gnlerinde, 1921 sonlarnda unlar sylyor du: "lkbahara kadar ay iinde bu silahlar elde edemezsek dip-
124
lomasi kanallaryla bir zm yolu aramak zorunda kalacaz. Bu nu arzu etmiyorum. Biliyorum ki Bat ile uyuma, Trkiye'nin ka nlmaz olarak kkletirilmesi anlamna gelecektir.'"11 Bu szler, savan olanakszlklar ve silah ihtiyacnn yaratt gerilim lerin duygusal da vurumlar deildir. Ayn yl, Trk Kurtulu Sava'nn uluslararas boyutu nu aklarken unlar sylemitir: "Bana gre Trkiye, Dou ve Bat Dnyas'nn snrndaki corafi konumuyla ilgin bir rol oy nuyor. Bu durum, bir yan ile yararl iken, dier yandan tehlikeli dir. Bat emperyalizminin Dou'ya yaylmasn durdurabilecei miz iin, Trkiye'yi nc olarak gren btn Dou halklarnn sevgisini kazanm bulunuyoruz. Dier yandan, bu durum bizim iin tehlikelidir. nk, Douya ynelen saldrlarn btn arl , ncelikle bizim zerimizde younlam bulunuyor. Trk halk bu konumu ile gurur duymakta ve Douya kar bu grevi yerine getirmekten mutlu olmaktadr."12 Mustafa Kemal, Trk Kurtulu Sava'nn anti-emperyalist niteliini tm boyutlaryla saptar ve saptamalarn ey leme dntrr. Bat emperyalizmi iin unlar syler: "Biz, Bat emperyalizmine kar yalnzca kurtuluumuzu salamak ve bamszlmz korumakla yetinmiyoruz. Ayn zamanda, Bat emperyalistlerinin, gleri ve bilinen aralaryla Trk milletini em peryalist politikalarna ara olarak kullanmak istemelerine engel oluyoruz. Bununla btn insanla hizmet ettiimize inanyo 13 ruz." ABD Trkiye'ye Yerleiyor ABD, kinci Dnya Sava'ndan Bat dnyasnn yeni lideri olarak kt. Savan gerek galibi, "gelimenin, barn ve demokrasinin" temsilcisi olarak "gz kamatran" bir varsl la sahipti. Onunla iyi ilikiler kurmak, dost olmak ve yar dmna "hak kazanmak", "hr dnyaya" katlarak, "zgr ve uy gar" olmann, karlmamas gereken frsatyd. Dnyann nemli bir blm byle dnyordu. ABD ve Amerikan ya am tarz, tm dnyay saran bir modayd. Oysa bu "moda"nn arkasndaki gerek, yoksul ve g sze yaam ans vermeyen genel, yaygn, rgtl ve zora
125
dayanan yeni bir dnya sistemiydi. Bu sistemin ekonomik ve politik amalar iinde; azgelimi lkelerin kendi gelecekle rini belirleme, ulus karlarna sahip kma ya da bamsz lklarn koruma gibi kavramlara yer yoktu. Yeni dzen, bun lar yok etmek zere gelitirilmiti. Trkiye, Yeni Dnya Dzeni'ne katlmada dnyadaki btn azgelimi lkeler iinde en 'istekli' lke oldu. Daha 20 yl nce, emperyalizme kar, dnyadaki ilk bakaldr hare ketini baarm olan bir lkenin bu durumu, gerek anlamda bir ulusal dramd. Kemalist mirasn aka reddedilmesiydi. 1939 l ttifak Anlamasyla balayan Bat'ya balan ma sreci, savan bitmesi ile olaanst hz kazand. Tr kiye, toplumsal dzeni, siyasi ileyii ve ekonomik gereksi nimlerine uygun dmemesine karn, ABD'nin istei zeri ne 'ok particilii' kabul etti ve 24 Ekim 1945 'te kurulan Birle mi Milletler'e girdi. BM'den sonra kurulan hemen tm ulus lararas rgtlere; inceleme yapmadan, aratrmadan ve bilgi sahibi olmadan ye oldu. 14 ubat 1947 'de Dnya Bankas, 11 Mart 1947 'de IMF, 22 Nisan 1947 'de Truman Doktrini, 4 Tem muz 1948 'de Marshall Plan, 18 ubat 1952 'de NATO, ve 14 Aralk 1960 'da OECD'ye katld. Bunlardan baka, saysn ve niteliini bile tam olarak bilmedii, ok sayda ikili anlama ya imza att. Gmrk Birlii Protokolyle kaplarn AB'ne a t. IMF ve Dnya Bankas ile btnleti. Trkiye'nin katld tm uluslararas anlamalarn ortak zellii, Bat'ya bam lln arttrlmas ve egemenlik haklarnn trplenmesiydi.
*
ABD ile yaplan ilk ikili anlama, daha sava bitmeden 23 ubat 1945'te imzalanan anlamadr. Bor verme ve kira lamalarla ilgili olan bu anlama, TBMM'nde 4780 sayyla ya salamtr. Anlamann temel zellii; adnn "Karlkl Yar dm Anlamas" olmasna karn, ABD isteklerinin Trkiye ta rafndan kabul edilmesi ve Trkiye'yi ar ykmllkler al tna sokmasdr. Anlamada, koruyucu hkmler olarak yer alan maddelerle, Trkiye'nin deil, hibir ykmllk altna
126
girmeyen ABD'nin "haklar" koruma altna alnmaktadr. An lamann 2.maddesi yledir: "T.C. Hkmeti, salamakla g revli olduu hizmetleri, kolaylklar ya da bilgileri ABD'ne temin edecektir."14 Byle bir maddenin bamsz iki lke arasnda yaplan bir anlamada yer almas elbette mmkn deildir. T.C. Hkmeti, ABD'ne hizmet sunmakla grevli olacak ve bu grevin snr da belli olmayacakt. kinci anlama, 27 ubat 1946 tarih ve 4882 sayl yasay la kabul edilen bir kredi anlamasdr. Bu anlamann z, dnyann deiik yerlerinde ABD'nin elinde kalan ve geri gtrlmesi pahal olan, eskimi sava art malzemeyi sa tn almas kouluyla Trkiye'ye 10 milyon dolar bor veril mesidir. Bu anlama, Trkiye'yi her ynden baml hale ge tirecek anlamalar dizisinin nclerindendi ve ulusal gven lie zarar veren ar koullar ieriyordu. Anlama'nn birinci blmnde, "T.C. Hkmeti, ABD D Tasfiye Komisyonu'nun Trkiye dnda sata kard, kul lanm fazlas malzeme ve donatmlardan, ihtiyalarna denk den leri satn almak istediinde, bu almn 10 milyon dolarlk blm iin, iki hkmet aadaki maddeleri kabul etmilerdir" deniliyor ve koullar sralanyordu. I. ve III. alt maddelerinde, bor olarak verilen 10 milyon dolarn, geri deme biimi belirleni yordu: "Birleik Devletler, faiz dahil taksitlerin resmi rayi ze rinden Trk Liras olarak denmesini de isteyebilecektir. Trk Lira s demeler, T.C. Merkez Bankasnda zel bir hesaba yatrlacak ve Birleik Devletlerin arzusuna gre; kltrel, eitimsel ve insani amalara ya da Birleik Devletler tarafndan Trkiye'de kullanlan memurlarn harcamalarna tahsis edilecektir. "l5 ABD, bu anlamayla ok ynl kazanlar elde etmekte dir. Elindeki sava art malzemeyi satmakta, Trkiye'yi bu malzemelere ait yedek para bamls haline getirmekte ve Trkiye'de faaliyet gsterecek personelinin giderlerini Trki ye'ye karlanmaktadr. Bu iler iin hibir masraf yapma maktadr. Kltrel, insani ve eitimsel faaliyetlerin ne anla ma geldii, bugn daha iyi grlebilmektedir. Kimlere ya da hangi rgtlere ne miktarda ve ne amala yapldn yalnz ca Amerikallar'n bildii yardmlarla, ABD Trkiye'deki g-
127
cn hzla arttrm, toplumun her kesiminden kendisine bal insan yetitirmitir. Anlamann ikinci blmnde de Trkiye iin kabul edilemez nitelikte hkmler vardr. kinci blmn birinci maddesi yledir; "ABD D Tasfiye komisyonu, Trk Hkme tine sataca malzemelerin fiyatlarnn envanterini ve listelerini verecektir. Sat fiyat, ilgili mmessiller arasnda grlecektir. Trk Hkmeti malzemeyi bulunduu yerden ve bulunduu gibi alacaktr. Alnan malzemenin mlkiyeti Trkiye'ye gemeyecek, ABD Hkmeti alnan malzeme iin herhangi bir teminat verme yecektir. "16 Anlamaya gre Trkiye, satn almak istedii malze meyi yerinde naslsa, krk, bozuk ilemez ya da tamire muh ta olsa da alacak, ABD bozukluklar iin herhangi bir y kmlle girmeyecektir. Ayrca satn alnan malzemenin mlkiyet hakk Amerikallar'da kalacaktr. nk 23 ubat 1945 tarihli ilk anlamann 5.maddesine gre Trkiye, ABD Bakan gerek grrse, bu malzemeleri, paras denmi olsa da geri vermeyi kabul etmitir. Anlamann imzaland 1947 ylnda, Atatrk'n "en yakn alma arkada" smet nn Cumhurbakandr. O gnlerde devlet hazinesinde 245 milyon dolarlk altn ve d viz stou vardr. Kurtulu savann kazanlmasnn ardn dan 25, Atatrk'n lmnden ise sadece 9 yl gemitir.
*
12 Temmuz 1947 'de imzalanan Askeri Yardm Anlamas "Karlkl Yardm Anlamas"nn doal uzantsyd ve 1952 'de imzalanacak olan NATO'yla ilgili, ikili ve ok tarafl anla malarn n hazrl niteliindeydi. Belirgin zellii, nceki anlamalarda olduu gibi, ABD'nin belirleyici olmasyd. Anlamann 2. maddesi yleydi: "Trkiye Hkmeti yaplacak yardm, tahsis edilmi bulunan ama dorultusunda kullanabile cektir. Birleik Devletler Bakan tarafndan atanan... misyon efi ve temsilcilerinin grevlerini serbeste yapabilmesi iin, Trkiye Hkmeti her trl tedbiri alacak, yardmn kullanl ve ileyii
128
hakknda istenecek olan her trl bilgi ve gzlemi, her trl kolay lk ve yardm salayacaktr."17 Bu anlamann ne anlama geldiini, Trkiye 17 yl son ra karsna kan somut ve ac bir gerekle renecektir. 1964 Kbrs bunalmnda, Kbrsl Trkleri korumak iin son are olarak yaplmas dnlen askeri harekat, ABD tarafndan, bu anlamann 2. ve 4. maddeleri gereke gsterilerek nlen mitir. ABD Bakan Johnson, o zaman Babakan olan smet nn'ye nl mektubunu gndermi ve bu mektupta unla r yazmt: "Bay Bakan, askeri yardm alannda Trkiye ve Bir leik Devletler arasnda yrrlkte olan iki tarafl anlamaya dik katinizi ekmek isterim. Trkiye ile aramzda var olan, askeri yar dmn verili hedeflerinden baka amalarla kullanlmas iin, H kmetinizin Birleik Devletlerin iznini almas gerekmektedir. H kmetiniz bu koulu tamamen anlam olduunu, eitli kereler, Birleik Devletler'e bildirmitir. Var olan koullar altnda, Trki ye'nin Kbrs'a yapaca bir mdahalede Amerika tarafndan veril mi olan askeri malzemenin kullanlmasna, Amerika Birleik Dev letlerinin izin vermeyeceini, size btn samimiyetimle ifade et mek isterim. "18 kili Anlamalar ya da Dolayl gal ABD, anlamalarda kendince eksik grd konular, Trk Hkmetine verdii notalarla zmtr. rnein; "Askeri Kolaylklar Anlamas"nn imzaland gn, ABD bir nota vermi ve bu nota Trk Hkmetince hemen kabul edilmitir. Amerikan personeline, dier NATO lkelerinde ol mayan ayrcalklar tanyan bu nota, TBMM'nin gndemine bile getirilmemitir. Notann 2.maddesine gre, Trkiye'ye giren ve kan Amerikan askeri personelinin giri ve kla rn Trk Hkmeti kontrol edemiyecektir. O yllarda Trki ye'de deiik yerlerde 30 binden fazla Amerikan askeri oldu u ve uygulamamn Trkiye'de i yapacak olan Amerikal mteahhit ve alanlarna kadar geniletildii gznne alndnda, konunun nemi daha iyi anlalacaktr. Amerika llarn lkelerine dnerken kullandklar ev eyalarn, gm rksz satabilmeleri bile bu anlamada yer almt. 19
129
23 Haziran 1954 tarihli "Trkiye ile Amerika Birleik Dev letleri Arasndaki Vergi Muafiyetleri Anlamas" ikili anlamalar zincirinin tamamlayc bir devamdr. Yalnzca Amerikal larn yararland bu zel anlama, Trkiye'deki ABD varl n, adeta devlet iinde devlet haline getiriyordu. Amerika llar Trkiye'deki almalarnda; vergisiz, gmrksz, dene timsiz ve yarg organlarndan uzak yasast bir konum elde ediyorlard.20 Bu konum, 19.yzyl kapitlasyonlarn bile aan ayrcalklar ieriyordu. Trk hkmet yetkilileri, ikili anlamalarn saysal fazla lnn, Trkiye asndan neminin ve anlamalar aras ba lantlarn dourduu karmak sorunlar zebilecek bilgi ve ilgi "eksiklii iindeydiler. Yaplan anlamalarn ka tane oldu u, hangi bakanl ya da bakanlklar ilgilendirdii, ne za man yapld, sresinin ve uygulama sorunlarnn neler ol duunu bilen bir devlet kuruluu yoktu. Amerikallar bu du rumdan yararlanyor ve zaman zaman, anlama maddelerin de olmayan uygulamalar da varm gibi ne sryorlard.
*
kili anlamalar, 21. yzylda, Trkiye'nin geldii d zeyin hala stratejik belirleyicileridirler. Toplum yaamnda, hibir hkmetin kar kmad ya da kamad dzeyde yerleik durumdadrlar. Bamsz ulusal politika belirleme ve uygulama, dnsel planda bile gndemde deildir. Dev leti kltp gszletirmeyi ama edinmi politikaclar, her dnemde deiik parti adlaryla ynetime gelmekte ve bu uygulamalara devam etmektedirler. Bunlar, ulusal zl me ve toplumsal gerilimlerin kayna haline gelen sorunlarn nedeni olarak, kresel politikalarn Trkiye'ye tanm ol masn deil, tam tersi, yeterince tanmam olmasn gr mektedirler. Hkmet etme yetkilerini sonuna dek bu yn de, ou kez yetkilerini de aan biimde kullanmaktadrlar. Kemalist politika, Trkiye'de, siyasi, ekonomik ve sos yal alanlarda uygulamadan kaldrlm durumdadr. kili ve uluslararas anlamalar bunun ak kantlardr. Bu anlama-
130
lar imzalayp uygulayan hkmet yetkilileri, ya da bunlarn hizmetindeki st brokratlar, eylemlerinin ne anlama geldi ini bilirler, ama kendilerini genellikle Atatrk olarak gs terirler. Bunlarn Atatrk bir politika uyguladklarn sy lemeleri ve kendilerini Atatrk olarak tanmlamalar, yal nzca toplumsal gereklikle uyumayan, gvenilmez ve iki yzl bir davran deil, ayn zamanda sistemli ve bilinli bir politikann amal davranlardr. Dayanaklar yurt dnda olan politikalar, Trkiye'de yarm yzyl akn sreden beri, toplumsal yaamn hemen her alanm kapsayarak Atatrk lk adna uygulanm ve ne yazk ki devlet politikas hali ne getirilmitir. 1945-1950 arasnda temelleri atlan ve daha sonraki d nemde etkisi ve uygulama alanlar geniletilerek srdrlen da baml resmi politika, o denli yerleik hale gelmitir ki, ihtilaller ve darbeler dahil, hibir iktidar deiiklii bu politi kay deitirmemi tersine glendirmitir.
*
27 Aralk 1949'da imzalanan Eitim le lgili Anlama; Trk Milli Eitimine yn verecek olan ynetim isten (irade)ine, ABD'nin nce ortak edilmesi, daha sonra belirleyici olmasn salayan bir anlamadr. Anlamann sonular, en ar biimiyle bugn yaanmaktadr. Trk milli eitimi artk, ynetim biiminden ieriine kadar her ynden milli ol maktan uzaktr ve 'planlanm' bir bozulma iindedir. Ulusal eitimin zm bekleyen sorunlar, zel kii ve gruplara b raklm, paral eitim yaygnlatrlmtr. renciler, okul bitiren ancak bir ey renmeyen kimliksiz bir kitle haline getirilmitir. AKP Bursa Milletvekili ve TBMM Milli Eitim Komis yonu yesi Faruk Ambarcolu, 21 Mays 2005'te yapt aklamayla durumu aka ortaya koymutur. zel bir dersanenin verdii dl treninde konuan Ambarcolu, Milli Eitimi, "devletin srtndaki yk" olarak deerlendirerek zel letirilmesi gerektiini ileri srd ve "zel eitim kurumlar l-
131
kenin geleceine yatrm yapmaktadrlar. Bu nedenle, onlara ma dalya verilmeli, tevik edilmelidir. Onlar devletin srtndaki yk alyorlar" dedi.21 Eitimi, "devletin srtndaki yk" olarak gren anlay, Osmanl'nn son dneminde bir Maarif Nazrnn, "u okullar da olmasa maarifi ne gzel idare ederiz" biiminde di le getirdii anlayn aynsyd. 27 Aralk 1949 tarihli "Trkiye ve ABD Hkmetleri Ara snda Eitim Komisyonu Kurulmas Hakkndaki Anlama"nn en nemli zellii, Trkiye'de kazanlacak Amerikan yanls kadrolarn eitilme biiminin saptanmas ve bu i iin gerekli giderleri karlama yntemlerinin belirlenmesidir. Belirleme ler ayn zamanda, Amerika'nn Trkiye'ye gnderecei uz man, aratrmac, retim yesi ad altndaki personel iin de yaplmaktadr. ABD'ye, Trkiye'de "yardm" edip "ibirlii" yapacak, gelecein "Trk" yneticilerim yetitirmek zere, Amerika'ya gtrlecek olan Trk renci, retim yesi ve kamu grevlilerinin konumlar da bu anlamayla belirlen mektedir. Eitim Anlamasyla balayan sre ABD asndan o denli baarl olmutur ki, bugn Trkiye'de Amerikan yan ls eitim almam st dzey ynetici kalmam gibidir. S z edilen Anlamamn birinci maddesi yleydi: "Trkiye'de Birleik Devletler Eitim Komisyonu ad altnda bir komisyon ku rulacaktr. Bu komisyon, nitelii bu anlamayla belirlenen ve para s T.C.Hkmeti tarafndan finanse edilecek olan eitim program larnn ynetimini kolaylatracak ve Trkiye Cumhuriyeti ile Amerika Birleik Devletleri tarafndan tannacaktr." Kurulacak komisyonun yetki, ileyi ve oluumu ile ilgili olarak 1.1 ve 2.1 alt maddelerinde unlar vardr; "Trkiye'deki okul ve yk sek renim kurumlarnda ABD vatandalarnn yapaca eitim, aratrma, retim gibi eitim faaliyetleri ile Birleik Devletler'deki okul ve yksek renim kurulularnda Trkiye vatandalarnn yapaca eitim aratrma, retim gibi faaliyetlerini; yolculuk, tahsil creti, geim masraflar ve retimle ilgili dier harcama larn karlanmas da dahil olmak zere finanse etmek... Komisyon harcamalarn yapacak veznedar veya bu ii yapacak ahsn atamas ABD Dileri tarafndan uygun grlecek ve ayrlan paralar,
132
ABD Dileri Bakan tarafndan tesbit edilecek bir depoziter veya 22 depoziterler nezdinde bankaya yatrlacaktr. " Kullanma yer ve miktarna ABD Dileri Bakan'nn karar verecei harcamalarn nereden salanaca ise, Anlama'nn giri blmnde belirtilmektedir; "T.C. Hkmeti ile ABD Hkmeti arasnda 27 ubat 1946 tarihinde imzalanan Anlama'nn birinci blmnde belirtilen" kaynakla. Bu kaynak ise, ABD'in Trkiye'ye verdii borcun faizlerinin yatrlaca T.C.Merkez Bankas'na, Trk Hkmet'ince denen paralar dan oluan bir kaynaktr. T.C. Hkmeti bu anlamalarla, kendi parasyla kendini baml hale getiren bir amaza d mektedir. ABD ile yaplan ikili anlamalarn tmnde ortak olan bir zellik vardr; Bu anlamalar planl bir btnsellik tar ve birbirleriyle tamamlayc balantlar iindedir. Bura da grld gibi, Eitimle lgili Anlama'nn kayna, Bor Verme Anlamas'nn bir maddesiyle karlanr. Anlama'nn 5.maddesi en dikkat ekici maddelerden biridir. Bu madde yukarda aklanan ileri yapma yetkisin de olan ve Trkiye'nin bamszlm dolaysz ilgilendiren kararlar alabilen "Trkiye'de Birleik Devletler Eitim Komisyo nu" un kuruluunu belirlemektedir; "Komisyon, drd T.C. va tanda ve drd ABD vatanda olmak zere sekiz yeden olua caktr. ABD'nin Trkiye'deki diplomatik misyon efi komisyonun fahri bakan olacak ve komisyonda oylarn eit olmas halinde ka rar komisyon bakan verecektir.'"23
*
Milli Eitim Bakanlnda bugn almalarn "etkin" bir biimde srdren, personel politikalarndan ders prog ramlarna, imam-hatip okulu almasndan yksek islm enstitlerinin yaygnlatrlmasna dek pek ok konuda stra tejik kararlar "nerebilen"; "Milli Eitimi Gelitirme" adl bir komisyon vardr. 1994 ylnda 60 personeli olan bu komis yonda alanlarn te ikisi Amerikalyd. Komisyonun ba nda L. Cook adl bir Amerikal bulunuyordu. L. Cook'tan ayr olarak, ad Howard Reed, nvan "Milli Eitim Bakanl
133
Bamsz Badanman" olan, bir baka "etkin" Amerikal da ha vard.24 Amerikallarn Trk Milli Eitimine 1949'dan beri sre gelen "ilgileri", gnmze dek hi eksilmedi. Ky Enstitleri'nn kapatlmasndan yatl blge okullarnn ilevsizletirilmesine, "vakf niversitelerinden" yabanc dilde eitime dek yaratlan karmaa ortamnda; paral hale getirilen Trk Milli Eitimi bugn, altndan kalklmas g sorunlar iindedir. mam ve hatip adaylar ait olduklar meslee deil, harp okullar dnda, hemen tm niversite ve yksek okullara y neldiler. Atatrk'n ok nem verdii eitimin birlii ilkesi, yasann yrrlkte olmasna karn, eylemsel olarak ortadan kaldrld. Durumdan rahatsz olan insanlarmz, gelinen noktann gerek nedenlerinin; Amerikallarin Trk Milli Ei timine elli yldr duyduklar "ilgide" yattn gremediler. Bunlar, salt "oy avcs" siyasetilerin zgr iradeleriyle ver dikleri dnler sandlar. Trkiye'nin 5. Cumhurbakan Cevdet Sunay 1968 y lnda unlar sylyordu: "Bugnk okullarda yetien genlere lke ynetimi teslim edilemez. Biz, laik okullara kar imam-hatip okullarn bir seenek olarak dnyoruz. Devletin kilit mevkileri 25 ne yerletireceimiz kiileri, bu okullarda yetitireceiz. " 12 Ey ll Darbesi'nden sonra Cumhurbakan olan Kenan Evren'in 15 yl sonraki sylemleri Sunay'dan farkl deildi: "mam-ha tip okullarnda iyi eitim veriliyor. O ocuklardan zarar gelmez. Trkiye, laiklii dinsizlik olarak alglam, yanl tatbikatlar yap mtr. 1930'lardaki laiklik anlayn yanl olarak gryorum."26 Yeni Dnya Dzeni politikalarnn, azgelimi lkeler iin ngrd "dinsel eitim" ya da "eitimin dinselletirilmesi", ikili anlamalarla byk boyut kazand. Eitimin birlii, "dinsel eitimde birlik'"e kayd. Milli Eitim Bakanl, Milli Eitim Bakanlarnn bile insiyatif kuramad bir kurum hali ne geldi. Binlerce Trk ABD'ne, "eitilmek-etkilenmek" iin gitti, binlerce Amerikal da Trkiye'ye, "eitmek-etkilemek" iin geldi. Amerika'ya gnderilen Trk personelin byk o unluu Bakanln kilit noktalarnda grev aldlar. Bu i leyii ak bir biimde gsteren Podol Raporu'nu burada a-
134
nmsatmakta yarar var. "Trkiye'deki Amerikan Yardm Tekila tnn (AID), Trkiye'deki almalarnda elde ettii "verimi" saptamak zere 1968 ylnda Ankara'ya gnderilen Richard Podol, stlerine verdii raporda unlar yazyordu: "Yirmi yldan beri Trkiye'de faaliyette bulunan yardm program, bir za mandan beri meyvelerini vermeye balamtr. nemli mevkilerde Amerikan eitimi grm bir Trk'n bulunmad bir bakanlk ya da ktisadi Devlet Teekkl (bugnk adyla KT) hemen hemen kalmamtr. Genel Mdr ve Mstearlk mevkilerinden daha b yk grevlere ksa zamanda gemeleri beklenir. AID btn gayret lerini bu gruba yneltmelidir. Geni lde Trk idarecileri indoktrine etmek gerekir. Burada zellikle orta kademe yneticiler zerin de de durmak yerindedir. Ama, bunlara yeni davranlar kazan drmaktr. Bu grubun yakn gelecekte, yksek sorumluluk mevkile rine geecekleri dnlrse, btn gayretlerin bu kimseler ze rinde toplanmas doru bir karardr. "17 Trkiye, kinci Dnya Savandan sonra ABD nderli inde kurulmakta olan Yeni Dnya Dzeni'ne, teslim olurcasna katld. Verdii siyasi dnler, ksa bir sre iinde; ekonomiden eitime, askeri ilikilerden kltre, sosyal g venlikten hukuka dek geniledi. Cumhuriyet Halk Parti si'nin balatt dnler sreci, 1950'ye gelindiinde byk oranda tamamlanm, ileri bir aamaya ulamt. Dn sel ve rgtsel yap olarak CHP'den farkl nitelikte olma yan Demokrat Parti, 1950'de iktidara geldiinde, d iliki ler bakmndan tamamlanm bir srele karlamt. DP, siyasi istekleriyle tmyle rten bu sreci daha da geli tirmi ve Amerika Birleik Devletleri'ne, "herhangi bir tehdid durumunda" ve "ar zerine" Trkiye'ye askeri mdaha lede bulunma yetkisi verme noktasna kadar vardrmt. 28 Demokrat Parti'nin hevesle katld Bat'ya balanma politikasnn temelleri, esas olarak CHP dneminde atl m ve bu tutum, partileri de aarak, yerleik bir devlet politikas haline getirilmiti. smet nn, bu gerei daha sonra aka dile getirecek ve kamuoyuna aklayacaktr. 6 Mays 1960'da yabanc gazetecilere unlar sylemitir: "D siyaset iin syleyeceklerim ok basittir. Bat demokrasileri ile ayn cephede bulunuyoruz. Bu anlay millete kabul edil-
135
mitir. Ve hangi parti iktidara geerse gesin, bu devam edecek tir. " 2 9
*
kili ya da oklu anlamalar, Trkiye asndan en ar sonular, eitim ve ekonomi alannda verdi. Birlik il kesi bozulan eitim, ksa bir sre iinde milli niteliini yi tirdi, ya ngilizce kaynakl Batcla ya da Arapa kay nakl tutuculua kayd. Ekonomik karar ve ilikiler, t myle darda belirlenir oldu. Devletilik ortadan kald rld, devlet iletmeleri montaja dayal yabanc yatrmlar na yardmc duruma geldi. ABD petrol irketlerine yakn lyla tannan ve varsl bir i adam olan M. W. Thornburg'a hazrlatlan ve "Trkiye: Bir Ekonomik Deerlendir me" adn tayan rapora uygun olarak ar sanayi yatrm larndan vazgeildi, tketime ynelik ara mallar retimine ynelindi. Thornburg raporunda unlar syleniyordu: "Trkiye, Amerikan karlarnn byk nem tad bir yerde bulunmaktadr. Eer, Trkiye nerilerimizi kabul edip bizden yardm isterse, o zaman yalnz sermayemizin deil; hizmetleri mizin, geleneklerimizin ve ideallerimizin yatrmn da yapabile ceimiz ve elden gitmesine asla izin vermeyeceimiz bir ya trm alan elde etmi olacaz"30 Trkiye, Atatrk'ten sonra yabanc bir devlete ekono mik imtiyaz tanyan ilk ikili anlamay, 1 Nisan 1939'da ABD ile yapt. 5 Mays 1939'da yrrle giren bu anlamaya g re, Trkiye Amerika'ya "gerek ithalat ve ihracatta ve gerekse di er btn konularda en ziyade msaadeye mazhar millet stats" tanmt. Ayrca, ABD sanayi mallar iin yzde 12 ile yzde 88 arasnda deien oranlarda gmrk indirimleri salan yordu. 31 Ayn yl ngiltere'den 37 milyon sterlin, Fransa'dan 264 milyon frank; 1942 ylnda Almanya'dan 100 milyon mark bor almyor ve bu borlarla T.C. Hazinesinin bor yk yzde 266 orannda arttrlyordu.32
136
Trkiye'nin ABD bata olmak zere 1945 'den sonra Bat'ya ynelmesiyle ekonomik dengeler hzla bozulmaya ba lad. 1946 ylnda ABD'nden 10 milyon, 1947 'de IMF'den 5 milyon dolar bor alnd ve artl borlanma dnemi balad. 1946 ylnda Trk liras yzde 119 orannda devale edildi ve 1 dolar 128 kurutan 280 kurua karld.31 1950 'ye gelindi inde, Trkiye'nin d borcu 775 milyon liraya ykselmi, d ticaret aklar artmay srdryordu. Ak ok fazla deildi ama 1930-1938 arasndaki 8 ylda srekli fazla verilirken, 1950 'de dsatm dalmn ancak yzde 92,2 'sini karlyor du. 32 Sanayi, tarm ve madencilikte ulusal retime ynelmeyi nleyen politikalar, Bat etkisinin artmaya balad yllardan sonra aralksz uyguland. Verilen raporlarn, "nerilen" programlarn ortak zellii, Trkiye'de sanayilemenin n lenmesi ve kendi kaynaklarn deerlendirme olanaklarndan yoksun brakmaya ynelmi olmasyd. Dorr Raporu, Thornburg Raporu, NATO politikalar, ve IMF programlarnn t m bu amaca dnkt. Trkiye'den istenen; devletilikten vazgemesi, ar sa nayi yatrm yapmamas, demiryolu tamaclndan kara yolu tamaclna gemesiydi. Atatrk'ten sonraki politika deiikliinin en belirgin gstergelerden biri, demiryollar yapm konusundaki gelimelerdi. 1927-1938 arasndaki 11 ylda, 3028 kilometre yeni hat yaplarak, Trkiye'deki demir yollarnn toplam uzunluu 7100 kilometreye karlrken, 1938-1950 arasndaki 12 ylda 600 kilometre yeni hat yaplm t. 1950 'den 2005 ylna dek geen 55 yl iinde yaplan demir 33 yolu miktar ise, yalnzca 6 9 7 kilometredir. 1938 somas da bamllk dneminin bir baka zelli i, kredi ya da yardm anlamalarnn arta balanmas ve bu artn her zaman, retimden uzak durmay iermesidir. retimi yaplmak istenen mal, bol ve ucuz, hatta hibe olarak hemen emre hazrdr. Yaptrm ya da yardm, ad ve biimi ne olur sa olsun, yabanclardan gelen isteklerin tm, Trkiye'de retimi, zellikle de sanayi retimini nlemeye yneliktir.
137
Trkiye; sivil havaclk yatrmlarn geniletme, Sivas'ta di zel motor fabrikas kurma, nitelikli elik retimine hazrlanrken, kabul edilen Thornburg Raporu nedeniyle bunlarn tmnden bir anda vazgeildi.
ALTINCI BLM
OSMANLIYA GER DN: 1950-1995
Osmanlya Geri Dn: 1950-1995
141
D e m o k r a t Parti v e H z l a n a n S r e "Milli ef" s m e t n n , 2.Dnya Sava'nn s o n u n a doru, ani bir kararla "demokrasiye gemeye" karar verdi. 1946 ylnda yaplan seimleri kazand, 1950'dekini yitirdi ve 14 M a y s ' t a iktidar Demokrat Parti'ye devretti. Gerekte "gei len" demokrasi deil, A B D isteklerine uyularak, Trkiye'nin Bat ya bamlln arttracak yapay bir "ok particilik" ve te melsiz bir parlamentarizmdi. Nitekim, 1946'da balayan parti ekimesi, zellikle 1960'a dek sren 14 yl iinde, ulusal ba mszlktan ve kemalist ilkelerden d n vermenin arac ha line gelerek, "demokrasiyi" deil, Trkiye'nin uydulamasn gelitirdi. A B D Trkiye'ye yerleti. Demokrasi ad verilen "ok particilik", 22 yl nce C u m h u r i y e t l e kurulan ve gelitirilmeye gereksinimi olan ulusal birlik anlayna byk zarar verdi. Sosyo-ekonomik yapyla u y u m s u z siyasi giriim, ksa sre iinde, iktidar nimetlerin d e n yararlanma yarna dnt. K o n u m u ve snfsal kar lar farkl olmayan insanlar, parti adyla kmelere ayrlarak, birlik duygusuna zarar veren ksr ve dzeysiz bir ekime il cine girdiler. Toplumsal yapya zarar v e r e n yapay dman lklar ortaya kt. Politik ilikilerdeki gerilik, daryla ilikisi olan kar kmelerinin, devlet ynetimine szmasna olanak veriyordu. "Demokrasi!", bu ekimenin ve ulus devlet yap snn b o z u l m a arac olarak kullanld. Sava zengini vurgun cu karaborsaclar, Cumhuriyet kart tutucular, toprak aa lar ve dzeysiz politikaclar, bir anda A B D yanls "demokrat lar" haline geldiler. Saylar az ve halkn sorunlarndan uzaktlar. Ksa srede, kar iin ulusal haklardan dn ver m e y e yatkn ibirlikiler haline geldiler ve lkeyi hzla yar s m r g e durumuna soktular
*
DP iktidara geldiinde C H P , Trkiye'yi Bat'ya bala y a n anlamalar b y k oranda tamamlamt. 1945-1950 ara
snda; BM, Dnya Bankas, IMF, Truman Doktrini, Gmrk
142
Tarifeleri Genel Anlamas GATT'a (sonradan Dnya Ticaret rgt-WTO) girilmi, ABD ile ikili anlamalar imzalanm t. DP yneticileri de bu anlamalar en az CHP'liler kadar is tekle imzalayacak nitelikte insanlard ama, yle olmasalar bi le, yapabilecekleri bir ey yoktu. Trkiye dn olmayan bir nehirde yolculua kmt. DP'nin program, Terakkiperver Cumhuriyet Frka'nn programnn hemen aynsyd. Bunlarn siyasi mcadele an laylar ve dnya grleri de farkl deildi. Atatrk dne minde kapatlan bu parti, bu kez DP adyla, kapatlma kayg larndan uzak, d destekli ve geni bir serbesti iinde geri gelmiti. DP programna, Batc bir anlayn hakim olduu hemen farkediliyordu. Ekonomik dzen olarak liberalizm kabul ediliyor, devletiliin faaliyet alam zel teebbse des tek olmakla snrlanyordu. KT'lerin "elverili artlarla" zel teebbse devredilecei, devletin elinde kalmas gereken KT'lerin ise "ticari zihniyetle" ynetilecei, devletin "kat'i za ruret olmadka" piyasalara kartrlmayaca syleniyordu. Programn 51.maddesi bu maddeyi bugnk IMF yneticile rinin yazdm dndrecek trdendi. 51. maddede unlar yazlyd: "Gelir salama amacyla kurulan ve bizzat devlet ta rafndan iletilmesi nedeniyle lkede i hacmini daraltan, hayat pa hall yaratan tekel fabrikalarnn, elverili koullarla zel teeb bse devrinden yanayz. "l DP programnn 20 ve 21. maddelerinde, yerel yne timlere yetki devri, 24. maddede devletin kltlmesi 43. maddede liberalizm, 48.maddede KT satlar, 51 .maddede devlet tekellerinin zelletirilmesi, 74. maddede ise i ve d borlanma gereklilii vurgulanyordu. 20 ve 21. maddeler de sylenenler yleydi: "l genel meclisleri, zel idareler, be lediyeler; btelerini dzenleme ve uygulamada olduu kadar dier btn grevlerini yerine getirmede, gereken genilikte yet kilerle donatlmaldr... ehir snrlar iindeki kara ve deniz aralarnn ve ticari iletme niteliindeki dier genel hizmet ilet 2 melerinin, belediyelere devrini doal gryoruz." 24.maddede, kamu alanlarnn "sayca az, fakat yksek nitelikli ve verimli" olmas gerektii belirtiliyor ve "memur sa-
143
ysn artrma ynndeki eilimlerin nne geilmesi kesin bir zo runluluktur" deniyordu. 48. maddede ise unlar yazlyd: "Devlet tarafndan kurulmu olan ve programn 45. maddesinde yazl niteliklere sahip iletmeler dnda kalan tm devlet ilet meleri, elverili koullarla zel teebbse devredilmelidir. "3 Adnan Menderes, hkmeti kurar kurmaz nce ikti darn gvenceye alma dncesiyle ordunun st kademe lerinde deiiklikler yapt. O gnlerde, komutanlarnn he men tm Kurtulu Sava gazisi olan ordunun, Atatrk'e ballndan ekiniliyordu. Hkmet kurulduktan bir hafta sonra 6 Haziran 1950'de, geleneklere aykr biimde, st d zey komutanlar toplu olarak grevlerinden uzaklatrld. Ordudaki tasfiyeler konusunda Celal Bayar, "Bu kesin bir operasyon plandr. Kar kanlar olsa da bu plan baarl klnma ldr" derken, Adnan Menderes, "Bu bir 'kinci Nizam- Cedit' plandr. Gerekletirmek iktidarmzn erefi olacaktr" diyordu.4 6 Haziran 1950'de, Trke ezan uygulamasna son ve rildi. Ky okullarna din dersi konuldu. Anayasa'nn ad "Te kilat Esasiye Kanunu" haline getirildi. Dil devrimine kar, sistemli bir politika uyguland. D siyasetteki ilk uygulama Kore'ye asker gndermek oldu (25 Haziran 1950). Kore Sava'na katlmay eletirenlere ar hapis cezalar getirildi. NATO'ya girildi ve bir bayram cokusuyla kutland. Atatrk d politikayla hi badamayan Badat ve Balkan Paktlar oluturuldu. Ulusal Kurtulu Sava veren Kuzey Afrika l kelerine (Tunus, Fas, Cezayir) kar, smrgeci devletler des teklendi. Svey Kanal'n milliletiren Nasr'a kar, ngilte re'nin yannda yer alnd. Yabanc Sermaye'nin zendirilmesi iin, kapitlasyon koullarna benzeyen, "Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu" ve "Petrol Kanunu" karld. Youn bir bi imde d bor alnd. 1958 ylnda d borlar denemez du ruma geldi ve yzde 320 orannda bir develasyon yapld. DP dneminde, 1923'den sonra ilk kez okuma-yazma orannda dme oldu. 1955-1960 arasmda okuma-yazma ora n yzde 40,9'dan yzde 39,5'e dt. Din eitimi veren okullardaki renci says yzde 93 artt.5 Anadolu aydnlan masnda byk nemi olan, Halkevleri ve Halkodalar kapatld
144
ve mal varlklar hazineye aktarld. Adnan Menderes, 4 Mays 1951'de Meclis'te yapt konumada "Halkevleri, Halkodalar faist anlay ve dncelerin rndr. Bunlar sosyal yapmz iindeki tmyle gereksiz, bo, geri ve yabanc unsurlardr" diyordu. 6 Oysa Menderes, Halkevleri'nin ku rucularndan biriydi ve 15 yl bu kuruluun mfettiliini yapmt. 1930 ylnda Halkevleri'nin al trenlerinde yapt konumada unlar sylemiti: "Milletimizin yksel mesi yolunda her eyi gren ve sezen Byk Gazi, sosyal yaan tmzda ok nemli bir boluu ve ok iddetli ihtiyac grm ve bu boluu doldurmak iin Halkevlerinin temellerini atma erefini de kazanmtr. "7 Halkevleri ve Halkodalar, "halkn kltrel dzeyini yk seltmek iin" kurulmulard. Atatrk Edirne gezisinde, "Ulusu ve Cumhuriyeti glerin Cumhuriyet Halk Frkas evre sinde toplanmas" gerektiini aklam 8 ve Halkevleri kurul maya balanmt. Kapatlana dek geen yirmi yl iinde, 478 Halkevi ve 4322 Halkodas alm; bu rgtlerle, Anadolu'nun en uzak yrelerine ve en kk birimlerine ulalarak, byk bir aydnlanma atlm gerekletirilmiti. Halkevleri, Ata trk'n lmne dek geen ilk sekiz yl iinde 23750 kon ferans, 12350 temsil, 9050 konser, 7850 film gsterisi ve 970 sergi gerekletirmiti. Ayn dnem iinde 2 557 853 yurt ta Halkevleri ktphanelerinden yararlanm, 48 bin yurt 9 ta eitli kurslara katlm, 50 dergi yaymlanmt. Atatrk'n balatt Anadolu aydnlanmas, etkili ol duu ksa sre iinde, ulusal bilinle donanm aydn ye titirmede yeterli olmasa da nemli kazanmlar elde etmi ti. 1945 ylna gelindiinde yalnzca 4 yllk ky enstitleri dneminde; 1726 ilkokul alm; 2757 retmen, 604 eit men, 163 gezici baretmen, 265 gezici salk memuru ye timiti. Ky enstitleri, kendi olanaklaryla; 37 kamyon alm, 6 enstitde elektrik retmi, kylerde 741 ilik, 993 retmen evi, 406 blge okulu, 100 km yol ve 700 ayr trde bina yapmt. 10 Ky enstitsn bitiren retmenler, Ata trk'n amalad gibi, grevle gittikleri kylere aydnl-
145
ve uygarl gtren ulusu aydnlar haline gelmilerdi. DP, bu okullar kapatmak iin CHP iktidarnn balatt sreci tamamlad ve ky enstitleri"ni tmyle kapatt. Menderes, 1930'larda ar vglerle "her eyi gren Gazi" olarak gklere kard Atatrk', babakan olduk tan sonra yok saymaya, giderek kar kmaa balad. Gerek kartl, kabul ettii ve uygulad programlarla yapyor, ancak sz ve aklamalarla aka dile getirmek ten de ekinmiyordu. Yadsmac savlarn o denli aykr noktalara ulatrmt ki, bu savlar duyan kimi parti yne ticileri bile arp kalyorlard. rnein bir keresinde, Kurtulu Sava'nn "Mustafa Kemal'in ihtiraslar" yzn den uzadn ileri srm, unlar sylemiti: "Kurtulu Sava diyorsunuz. Bu sava pekl ayda bitebilirdi. Bunun yllarca uzamasna Mustafa Kemal'in yerleme ihtiraslar.. (ne den olmutur y.n.)" 1 1
*
Demokrat Parti Hkmeti, kuruluundan iki ay son ra 25 Temmuz 1950'de, dolayl bir ABD-Sovyet atmas olan Kore Sava'na katlma karar ald. Yurt dna sava mak iin asker gnderilmesine karn, Meclis'te karar aln mam, muhalefete danlmam, Trkiye'nin herhangi bir iliki ve kar olmad bir savaa katlnmt. Anayasa'nn ak ihlali olan bu kararn eletirilmesi, karlan bir yasayla yasakland, Kore Sava'n eletirenlere hapis ce zas getirildi. Yolluk ve aylklar Trk hkmetince dene rek 5090 kiilik bir birlik Kore'ye gnderildi. yl sren 12 savalarda 721 asker yitirildi. ABD isteiyle gerekle tirilen bu giriim iin, hibir hakl gereke gsterilemedi, yalnzca garip aklamalar yapld. Babakan Yardmcs Samet Aaolu, "Kore'de bir avu kan verdik ama, bylece b yk devletler arasna katldk" dedi. 13 18 ubat 1952'de NATO'ya girildi. Bu olay, Meclis'te ve stanbul basnnda bir zafer havasyla kutland. Oysa kutlama yapmak bir yana, Birinci Dnya Sava'nda ordu-
146
yu Alman generallerine teslim eden anlay ve Mustafa Kemal'in bu anlaya kar srdrd muhalefeti bilen ler iin, kayg ve znt veren bir olay yaanyordu. Trk Ordusu bir d rgte, stelik Atatrk'n dostluk ilikile rinin srdrlmesini srarla istedii Sovyetler Birlii'ne kar kurulan bir rgte sokuluyordu. Austos 1952'de Trkiye'yle Yunanistan' iine alan ve Amerikal bir kor generalin komutasnda, Gneydou Avrupa Kara Kuvvetleri Komutanl kuruldu. Trk Ordusu'nun orgeneral rtbesindeki komutanlar, artk bu korgeneralin emri altnday dlar. 14 Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu, Lizbon'da, Tr kiye'nin katld ilk NATO toplantsnda yapt konu mada: "Karnzda byk bir istekle ve kaytsz artsz ibirlii zihniyetiyle hareket etmeyi ilke edinen bir Trkiye bulacaksnz" diyordu. 15 Menderes daha da ileri gidiyor ve Trk-Amerikan ilikilerinden "lmsz dostluk" diye sz ediyordu. ABD Dileri Bakan John Fuster Dulles'in bu szlerden hemen sonra yapt aklama, Menderes'e verilen onur krc bir yant gibiydi: "Amerika'nn dostu yok, kar var dr." 1 6
*
ABD ile Trkiye arasnda, 12 Kasm 1956 tarihinde "Ta rm rnleri Anlamas" imzaland. 10228 sayl Resmi Gazete'de yaynlanarak yrrle giren bu anlamaya gre; ABD Trkiye'ye 46.3 milyon dolarlk buday, arpa, msr, dondu rulmu et, konserve, sr eti, don ya ve soya ya satacakt. Azgelimi bir tarm lkesi olan Trkiye'nin rettii bu te mel rnler, ABD gibi gelimi bir lkenin, eit olmayan re kabetine terk ediliyordu. Ama daha vahim olan, anlamann 2. ve 3.maddeleriydi. 2. madde yleydi: Trkiye'nin yetitir dii ve bu anlamada ad geen ya da benzeri rnlerin Trki ye'den yaplacak ihracat, Birleik Devletler tarafndan denetlene cektir." 3.maddenin b bendi ise; "Trk ve Amerikan Hkmet leri, Trkiye'de Amerikan mallarna talebi arttrmak iin birlikte hareket edeceklerdir" diyordu.17 Anlamann imzalanmasndan alt yl sonra, 21 ubat 1963'te ABD Ankara Bykelisi, Trk
147
Hkmeti'ne bir nota verdi. Bu notada, anlamann 2. ve 3. maddelerine dayanlarak hkmetten unlar isteniyordu. "T.C. Hkmeti, 1 Kasm 1962-31 Ekim 1963 tarihleri arasndaki devrede zeytinya ihracatn 10 bin metrik tonu amayacak biim de snrlayacaktr. Trkiye eer bu miktardan fazla zeytinya ih ra edecek olursa ABD'den fazlalk kadar ya ithal edecektir." Bu nota dnemin Ticaret Bakam Muhlis Ete tarafndan hemen kabul edildi.18 smet nn'nn balatt ikili anlamalar, kapsam ve uygulama alanlar geniletilerek srdrld. Says ve nitelii bugn bile bilinmeyen bu anlamalardan en nem lisi, tam metni aklanmam olan 5 Mart 1959 anlamas dr. Anlamann basna szan blmlerinde, grnen kada ryla anlam bozukluu ieren kark tmceler ve yoruma bal, net olmayan ifadelerle, ok ciddi ykmllkler altna giriliyor, ABD'ye Trkiye'ye askeri mdahale yetkisi veri liyordu. Ana szlemenin giri blmnde Amerika Birle ik Devletleri'ne, "Trkiye'nin siyasi bamszlna ve toprak btnlne kar yaplacak her trl tehdidi ok ciddi bir bi imde tetkik etmek.." gibi bir grev veriliyor, sonraki alt maddede ise ABD'nin "dorudan doruya ya da dolayl ola rak; tecavz, szma, ykc faaliyet, sivil saldr, dolayl saldr hallerinde.." Trkiye'ye mdahale etmesi kabul ediliyor 19 du. 'Dolaysz saldr', 'dolayl saldr', 'tecavz' ve zellikle 'sivil saldr' gibi kavramlarn ne anlama geldii aka ta nmlanmam, bunlar Amerikallar'n yorumuna brakl mt. Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu, 4 Nisan 1960'da bu gerei kabul edecek ve yapt aklamada "bu konu lardaki takdir hakknn Amerikallara ait olduunu" syleye cektir. 2 0
1954 ylnda, yabanc petrol irketlerinin adam olduu sylenen Max Ball'e hazrlatlan "Petrol Yasas" ayn yl Meclis'ten geti. Yasann somadan deitirilen 136.maddesinde; "Bu yasa yabanc irketlerin izni olmadan deitirilemez" deni yordu. Ana muhalefetin lideri smet nn, 'Petrol Yasas' i-
148
in "Bu bir kapitlasyon kanunudur" demi, ama ileride baba kan olduunda bu yasa iin hibir giriimde bulunmam tr.21 Ocak 1959 'da, milliletirme ilemlerinde muhatabn ABD hkmeti olmasn kabul eden; "stimlak ve Msadere Garan tisi Anlamas" yasalatrld. Bu yasaya, DP Erzurum millet vekili Sabri Dilek Meclis'te; "Bu anlamann kabulyle kapit lasyonlar geri getirilmektedir. Bu anlama ile Amerikallara aka imtiyaz verilmektedir" diye tepki gsterdi.22 9 Austos 1954'de Yugoslavya ve Yunanistan ile Bal kanlara ynelik Dostluk ve. birlii Anlamas imzaland (Bled Anlamas). Bu anlamada Tito, bloklar d kalarak tarafsz lk politikas srdrlmesi gerektiini ileri srerken ve Ata trk'n geleneksellemi Balkan Politikas bu ynde iken, Menderes tarafszln hayalcilik olduunu ileri srd ve bloklamay savundu. * 1960 htilali, getirdii birok yeni ve demokratik kuru ma karn, ikili ve uluslararas anlamalarn dourduu ba mllk ilikilerine, zm getirme gcn kendinde gre medi. Ksa srede iktidar devrettii siviller, ayn politikalar uygulamay younlatrarak srdrdler. 1962 ylnda, kuran kurslarm Anayasa'ya aykr olduu gerekesiyle kapatan A23 masya Valisi, nn Hkmeti tarafndan aa alnd. 1965 ylnda ABD Kongresinde konuan Macomber; "Devletilik, Trkiye'de eski ve sayg gren bir grtr. Biz ise, Trkiye'nin sorunlarnn ounun devletilikten ileri geldiini d nyoruz. Orada zel kesime daha ok rol verilmesini grmenin sabrszl iindeyiz. Seimle ibana gelen iktidar da (AP iktida r) ayn eyden yaknmaktadr."24 dedi. Demirel Hkmeti bu grlere uygun olarak, kayna d krediler olan ok ynl teviklerle ibirliki niteliinde bir sermaye kesimi yaratt. Dnya Bankas'nn. ngrd yatrmlar gerekletirdi.
149
Avrupa Birlii Serveni Adnan Menderes Hkmeti, Avrupa'da alt lke tarafn dan (Almanya, Fransa, talya, Belika, Hollanda, Luxem burg) kurulan ve 01.01.1958'de yrrle giren Avrupa Eko nomik Topluluu (AET) olan AB'ye, 31 Temmuz 1959 tari hinde ye olmak iin bavurdu. Bu bavuru, Trkiye'nin da ha nce ye olduu tm uluslararas anlamalarda olduu gibi; yeterince aratrlmadan yaplan, hazrlksz bir giriim di. Bavuru bugn de geerli olan, "Batyla btnleelim", "aman darda kalmayalm" anlaynn doal bir sonucuydu. Adnan Menderes bu anlay aka; "Milli ya da bamsz d siyaset gtmek, Batnn demokrasi anlayndan uzaklamak de mektir" biiminde dile getiriyordu.25 O gnlerde Trkiye'de ekonomi ve siyasete egemen olanlar, yzyl nceki Tanzimat lar gibi Trkiye'yi; toplumsal yapsna, ulusal karlarna kltrel zelliklerine uygun dmeyen bir yola srklyor lard. Bat'ya balanma ya da Bat'nn dmen suyuna girme anlay, Atatrk dnemi dnda, Trkiye'nin adeta kaderi olmutu. 19.yzyldan beri devlet ynetiminde bulunan he men tm yneticiler, yitirilen onca deere karn, hep ayn eyden sz ediyorlard; "Batsz olamayz", "Tek bamza ayak ta kalamayz" "nc Dnya lkesi oluruz." AET'ye, tam bir tanzimat batcl anlayyla bavurul mutu. Hkmetin, topluluun amalar, temel ncelikleri ve ileyiiyle ilgili hemen hibir bilgisi yoktu. Yalnzca hk met yeleri deil, devletin ilgili kurumlar da konuya ilikin hemen hibir ey bilmiyordu. Devlet Planlama Tekilat'nn ha zrlad bir rapora gre katlma karar tmyle siyasal amala alnmt ve katlma karar verilen 1959 ylnda devlet arivlerinde AET ile ilgili hibir 'aratrma', bilgi ya da veri yoktu. Oysa Avrupallar'n 1957 ylnda giritikleri AET, Trki ye'nin toplumsal yapsna, gelime isteklerine ve ulusal karlarna uygun den bir rgtlenme deildi. AET'nin olu turulmasna neden olan gerekelerin tarihsel gemii, maddi
150
dayanaklar ve Avrupa'ya zg hedefleri vard. Kendilerine ait bir sorunu zmeye alan Avrupallar, ktann gelecei ne biim verecek olan uzun erimli bir ie giriiyorlard; Tr kiye'yle farkl ncelikler ve farkl kar duygular iindey diler; toplumlar arasnda, tarihsel ve kltrel gerekliin ya ratt yapsal kartlklar ve bu kartln oluturduu bir "doku uyumazl" vard. Bu nedenle AET, Trkiye iin hi dnmeden hemen girilecek bir yaplanma deildi. Gsz bir ekonomik yapyla, gelimi lkelerle "ortak pazar" olu turmak ve ulusal pazarm bu lkelere amak "fille yataa gir mek" demekti. Ancak, o gnlerde Trkiye'yi "ynetenler" byle dnmyordu.
*
Avrupal devletler, 20.yzyl iinde guruplara ayrlarak iki kez savam ve birbirlerine lsz zararlar vermilerdi. Her iki savan da nedeni, ekonomik rekabet ve pazar payla myd. Paylam savalarnn yol at yitikleri yaayan Avrupallar, pazar gereksinimini silahl atmaya varmadan zebilmenin yol ve yntemlerini aryorlard. AET oluumu nun temel amac buydu. Trkiye, emperyalist atmamn taraf deil maduruy du. Birinci Dnya Sava sonunda paylalmak istenmi, Anadolu'yu glkle kurtarabilmiti. Temel gereksinimi, ken di gcne dayanarak kalknmak, Bat'yla arasndaki fark ka patmak ve bunun iin de ulusal pazarm koruma altna al makt. Kalknm olan tm lkeler geliimlerini byle sala mlard. Trkiye'nin sorunlar, Bat'dan ok farklyd. Geli mi sanayi lkeleriyle kuraca "ortak pazar" ilikilerinde "or tak deil, ancak pazar" olabilirdi. Nitekim de yle olmutur. Ortak pazarlar, Bat kapitalizminin gereksinimlerinin bir rn olarak ortaya ktlar ve zaman iinde gelitiler. kinci Dnya Sava ncesinde, her biri bir baka byk devletin kullanm alanna giren lke pazarlar, ayr ayr ve yalnzca bir egemen devlet tarafndan kullanlyordu. Savatan sonra, lke pazarlar birbirine balanarak; geni, alm gc yksek
151
ve her lkenin kendi gc orannda yararlanabilecei "ortak pazarlar" haline getirildi. Gelimi lkeler, pazar paylam iin yaplan silahl atmalardan kanmak istiyorlard. Ara larnda kacak bir 3.Dnya Sava kendi sonlar olabilirdi. "Ortak pazar" dzenlemesi, byk gler arasndaki ti cari rekabeti ortadan kaldrmad ama, batl devletlerin kendi aralarndaki yeni bir silahl atmay, elli yldan fazla bir s re ertelemeyi baard. Avrupallar bu "baary", 15 Aralk 2001'de yaptklar Laeken Zirvesinde devlet bakanlarnn im zasyla yaynladklar bildiride yle dile getirdiler: "Avrupa Birlii bir baar yksdr. Yarm yzyl akn bir sredir Avru pa bar iinde yayor.. Birlik, ounluu Orta ve Dou Avrupal olmak zere on yeni lkeyi daha bnyesine katarak, Avrupa tari hinin, kinci Dnya Sava ve onu izleyen yapay blnme sayfasn nihayet kapatabilecektir. Bunca zaman sonra Avrupa, elli yl nce alt lkenin liderliinde olduundan farkl bir yaklam gerektiren gerek bir dnmle, kan dklmeden byk bir aile olma yolun dadr. "26 Ankara Anlamas ve Sonras Trkiye, 12 Eyll 1963 tarihinde AET ile Ankara Anlamasim imzalad. Anlamay imzalayan, batl devletlere kar verilen Kurtulu Sava'nda "Garp Cephesi Komutan" olan, Lozan'da ulusal egemenlik haklar iin byk mcadele ve ren smet nn'yd. Lozan'da, 1838 Ticaret Anlamasnn Trkiye'yi smrgeletirdiini ileri sren, hibir imtiyaz nerisini kabul etmeyen ve gmrk bamszl iin ok sert bir mcadele veren smet nn, Cumhuriyet'in ilannn 4 0 . ylnda gmrklerden ve korumaclktan vazgeilen Ankara Anlamasn kabul etmiti. 27 lgin bir rastlant olarak, NATO'ya yelik iin nn bavurmu ( 1 9 4 9 ) , anlamay Men deres imzalam (1952), AET'ye ise Menderes bavurmu (1959), nn imzalamt (1963). Menderes Hkmeti, AET or taklk bavurusunu, ABD'nin onayn alarak yaparken; bavu ru konusunu, ne TBMM'ne getirmi, ne de CHP'ne bilgi ver miti. 28
152
Trkiye Cumhuriyeti hkmetleri, AET'ye yelik iin bavurulan 1959 ylndan, Anlama'nn imzaland 1963 y lna dek, hibir aratrma ve inceleme yaptrmad. Drt yl sonra yaplan tek aratrmada, ortaklk bavurusu iin ortaya konan balca gereke yalnzca uydu: "Trkiye Bat Dnya sna mensuptur."29 Dileri Bakanl, bu "bilimsel" saptama y esas alarak; "Her ne koulda olursa olsun AET'ye girmek" 30 anlayyla "youn" bir alma iine girdi ve Trkiye, 1838 Ticaret Anlamasyla simgelenen Tanzimat Batcl srecine resmen sokulmu oldu. Ankara Anlamas, Trkiye'yi tam ye deil, ne anlama geldii belli olmayan "ortak ye" olarak kabul ediyor ve Tr kiye'yi ye yapmayacan daha iin balangcnda ortaya koyuyordu. Fransa Cumhurbakan General De Gaulle 1962 ylnda; "Yunanistan'n aksine Trkiye byk bir lkedir, AET'ye girmesi art deildir" derken, Fransa ve talya Trkiye'nin "kendi ihra rnlerinin yerini alacandan" ekiniyordu.31 ye yaplmak istenmeyen Trkiye'nin, Dou'ya yaknlamasn dan da endie ediliyor ve bu endienin giderilmesi iin bir "ara forml" bulunmaya allyordu. De Gaulle'n geli tirdii ve AB'nin bugne dek srdrd Trkiye politikas nn temelini oluturacak olan "ara forml" uydu: "Trkiye, ne 32 tam olarak dar itilmeli ne de ieri alnmaldr. "
*
Ankara Anlamas, Trkiye ile AET arasnda "ortaklk" rejiminin uygulanmas ve gelimesi iin baz organlar kurul masn ngryordu. Ortaklk Konseyi, Ortaklk Komitesi, Trkiye-AET Karma Parlamento Komisyonu ve Gmrk Birlii Komitesi adlaryla organlar kuruldu. Trk yneticiler bu tr organlarn kurulmasn, Trkiye'ye verilen nemin gsterge si saydlar. Ve Trkiye'yi AET yeliine gtrecek olan bir giriim olduunu sandlar. Avrupallarn Trkiye'ye "nem" verdikleri doruydu. Ancak bu nem, Trkiye'nin AET iine alnp ortak yaplmasn deil, ye yapmadan "ilikilerin ge-
153
litirilmesi adyla oyalanmasn" amalyordu; organlar bu amala kurulmutu. 1 Aralk 1964'den sonra yrrle giren Ankara Anlamasiyla, Trkiye-AET ilikileri "tam yelie" ulaana dek; "Hazrlk", "Gei" ve "Son Dnem" adlaryla dneme ay rld. Trkiye bu dnemlerde, zerine den tm ykml lkleri yerine getirdi. Oysa AET, Trkiye'yi "tam yelie" al mamaya batan karar vermiti. Avrupallar kendi sorunlarn zmek iin biraraya gelmilerdi. Nfusu ve sorunlar bol, kendisine yabanc Trkiye'yi aralarna almak, AET oluumu nun amalarna uygun deildi. AET onlar iin, yalnzca eko nomik bir rgtlenme deil, tarihsel kkleri eskiye giden, si yasi birlii amalayan bir giriimdi. Bu rgtlenmede, eit koullara sahip bir Trkiye'nin yeri olamazd.
Ticari olarak 1971, hukuki olarak da 1 Ocak 1973 tari hinde yrrle giren "Katma Protokol'n imzalanmasndan sonra AET, gerek amacn gstermeye balad. "Katma Proto kol"e, gittike gelien bir biimde, sanayi rnleri ticaretinde gmrk birliine gidilmesi artn koydu. AET, Trk sanayi rnlerine uygulad gmrk vergilerini ve kstlamalar; pamuk iplii, pamuklu dokuma ve rafine petrol rnleri ha ri olmak zere (geriye ne kalyorsa?) kaldryor, buna kar lk kendi sanayi rnlerinin kademeli olarak Trkiye'ye gmrksz girmesinin yolunu ayordu. Bu i iin Trki ye'de zaten olmayan hassas sanayi rnleri iin 22, dierleri iin 12 yllk sre koyuyor ve Trkiye'nin "drt gzle" bekle dii igc dolamnn, 1 Ocak 1986'dan sonra serbest olma sn kabul ediyordu. Katma Protokol, Trkiye'ye kullanamayaca, daha do rusu ekonomik gelime dzeyi nedeniyle kullanmas mm kn olmayan haklar vermi grnyordu. Trkiye, "eit" koullar altnda Avrupa sanayi rnleriyle rekabet edebile cek bir sanayi yapsna sahip deildi; snrl sektrlerde olu ma aamasnda olan clz sanayinin korunmaya gereksinimi
154
vard. Avrupa rekabetine almak, bunlarn yok olmas de mekti. AET, mali protokoller erevesinde Trkiye'ye on yl da yaklak 3,5 milyar dolar yardmda bulunacak, Trk i ileri Avrupa'nn her lkesinde serbeste dolaacakt. Trk tekstil rnlerine kota uygulanmayacak, " anti-damping" uy gulamalar yaplmayacakt. Bunlarn hibiri gereklemedi. Buna karn Trkiye, byk bir "istek" ve "kararllkla" kendi zerine den y kmllkleri yerine getirmeyi srdrd. 1984-1994 arasnda uygulad ekonomik politikalarla kaplarm Avrupa'ya hzl bir biimde at. Katma Protokol erevesinde 12 ve 22 yllk listelerde gmrk indirim taahhtlerini yerine getirdi. 1995'e gelindiinde Avrupa Birlii mallar Trkiye pazarnda, dier lke mallarna kar, belirgin bir biimde imtiyaz stnl ne sahip hale gelmiti. Ulusal sanayi byk darbe almt. Trkiye, Katma Protokol'n ngrd ykmllkleri ni yerine getirmi olmann heyecanyla, 14 Nisan 1987'de tam yelik iin bavurdu. AET, yelik bavurusunu reddetti. Reddetmekle de kalmad, Trkiye'nin tam yelik konusunu Birliin gndeminden kard. Bu olumsuz davrana karn Babakan Turgut zal ,konuyla ilgilenen herkesi akna e viren u szleri syledi: "Trkiye Avrupa Birliine alnmasa da 33 Gmrk Birliine gireceiz." Avrupa Topluluu Bakanlar Konseyi, Trkiye'nin ye lik bavurusunu 27 Nisan tarihinde, gerekli incelemeyi yap mak iin AT Komisyonu'na gnderdi. Komisyon tm birim lerine, Trkiye'nin Toplulua katlmasnn sonularm ve et kilerini deerlendirmek iin gereken tm bilgi ve belgeleri toplama talimatn verdi. Yaplan kapsaml aratrmalar so nunda, 10 sayfalk "Gr" ile buna ekli 125 sayfalk bir "Tek nik Rapor" ortaya kt. Komisyonun Konseyce benimsenen raporunda u tr saptamalar yer alyordu: "Trkiye'nin zel durumunda iki husus nemlidir. Trkiye byk bir lkedir. Her hangi bir Topluluk yesi devletten daha byk bir corafi alan vardr ve nfusu ileride daha da artacaktr. Genel gelimilik dze yi Avrupa ortalamasnn ok altndadr. Ekonomik dengesizlikler devam ettii srece, Topluluun ekonomik ve sosyal politikalarn-
155
dan doan ykmllkleri stlenmede Trkiye'nin ciddi zorluklar yaayacandan korkulmaktadr. Trkiye'nin katlmasnn, Top luluun kendi kaynaklar zerine getirecei yk nedeniyle hissedilir kayglar vardr. Trkiye'nin yapsal fonlara dahil edilmesinden gelecek mali yk, ykten bile daha ar olacak tr. Trk igcnn Topluluk emek pazarna girii, isizliin Topluluk iinde yksek dzeyde olmaya devam ettii bir s rete korku vermektedir.. 1995 ylnda Gmrk Birliinin ta mamlanmas, Topluluk tarafndan Trk tekstil ve tarm rnlerin deki ticaretle ilgili dzenlemelerin gzden geirilmesini gerektire cektir. Trkiye ile Topluluk arasndaki ekonomik dengesizliklerin yaratt kstlamalar, Trkiye pazarn Avrupa Topluluu pazar na daha yakndan katma frsatn Toplulua vermektedir.. Avru pa'nn tamam bir deiim iindeyken ve Topluluun kendisi b yk deiimlerden geerken, bu aamada Trkiye ile katlm mza kerelerine girilmesi, uygun ve yararl olmayacaktr. Buna karn Komisyon, Trkiye'nin Avrupa'ya doru genel almnn dikkate alnmasn ve Trkiye ile ibirliinin srdrlmesi gerektiine inanmaktadr.."34 Avrupa Topluluu, Trkiye'nin yelik bavurusunu reddetme karar alrken; ayn kararda, Trkiye ile ilikilerin ge litirilmesi ynnde bir ibirlii program'n kabul etti. Trki ye'yi darda tutarak ilikileri srdrme ya da daha ak syle miyle, Trkiye pazarn onu ye almadan kullanma isteminin so mut ifadesi olan ve adna Matutes Paketi denilen birlii Programnn en nemli maddesi, Trkiye pazarnn Avrupa'ya tam olarak almasyd. Bu alma, Trkiye ile Avrupa Topluluu'nun 1995 yl sonunda kabul ettikleri Gmrk Birlii uygulamasna geilmesiyle tamamlanacaktr. Avrupa yarar na tek tarafl ileyen bu uygulama, lkeler aras eit koullu bir dzenleme deil, Trkiye'nin zararna olan, tek yanl bir smrgecilik ilikisiydi. 24 Ocak 1980 Kararlan ve 12 Eyll 1980 yl Trkiye iin, ekonomi ve siyaset bata olmak zere, toplumsal yaamn her alannda byk bir kn yaand bir krlma noktasdr. 1980'den sz edilince her-
156
kesin aklna, doal ve hakl olarak, silahl bir hareket yani darbe gelir. Bu, olayn gerek boyutunu ortaya koymayan eksik bir yaklamdr. 1980 olaylar, bir btn olarak ve bi raz dikkatlice ele alnacak olursa, yaklamn yetersizlii kolayca grlecektir. 12 Eyll sabah uygulamaya sokulan eylem, sylendii ya da uygulayclarnn sand gibi "te rr olaylarnn" zorunlu kld bir sonu deil, lkeyi kresel isteklere snrszca aan bir balangtr. 1980'de, si yasi atmann Trkiye'yi kan glne dndrd do rudur. Ancak 12 Eyll'le gerek darbe; Trkiye'nin ekonomi sine, siyasetine, aydnlarna ve ifadesini Atatrklkte bu lan ulusal bamszlk geleneklerine yaplmtr. Darbe'nin tarihi, bir anlamda 12 Eyll deil, 24 Ocak 1980'dir. 12 Ey ll, alan kesimlerin ve aydnlarn 24 Ocak Kararlar'na tepki gsteremez hale getirilmesi ve kresel sermayeye t myle alma eylemidir. 1979'da Babakan olan Sleyman Demirel, Baba kanlk Mstearlna getirdii Turgut zal'a, yeni bir ekonomik istikrar program hazrlama grevi verdi. Prog ram ksa srede hazrland; bir baka deyile IMF tarafn dan hazrlanm olan program, 24 Ocak 1980'de kamuoyu na akland. Tarihe 24 Ocak Kararlar olarak geen ve IMF'nin daha nce yaptramad isteklerini ieren program; Trkiye'yi tek tarafl olarak yabanc sermayeye ayor, tarm, ticaret ve sa nayide ulusal hedeflerden vazgeiliyor ve gnlk kur uygulama sna geilerek Trk Lirasndaki deer yitimi srekli hale getirili yordu. Milli kambiyo rejiminden vazgeiliyor, ithalat liberasyo nu adyla dalm serbest klnyor, kotalar kaldrlyor ve kamu yatrmlar kslyordu. KT'lerin zelletirilecei, temel rn lerde destek fiyatlarnn kaldrlaca, cret artlarnn dk tutulaca, tarm rnlerindeki taban fiyatlarnn snrlanaca 35 aklanyordu. Programn n uygulamalar bile etkisini hemen gsteriyor; 1980 banda 47 TL olan 1 Amerikan Dolar, yl sonunda 90 liraya kyor, programa kar gs terilen tepki, 'i sava' haline getirilen terr eylemleriyle birbirine karyordu.
157
24 Ocak Kararlar, ancak 12 Eyll gibi, bir "demir yumruk"la uygulanabilirdi. Emek rgtleri bata olmak zere mesleki kurulular, dernekler ve partiler kapatlmal, yasama ve yrtme gc, tartmasz bir ortamda, snrsz yetkilerle donatlm bir ynetime verilmeliydi. Nitekim yle oldu ve ABD bata olmak zere Avrupa Birlii'nin "demokratik" destei altnda; be kiilik Milli Gvenlik Konseyinin her karar yasa sayld. Tm siyasi partiler, dernekler, meslek rgtleri kapatld, yzbinlerce insan gzaltna alnd, 50 kii idam edildi. 12 Eyll'n Trk toplumunda yaratt knt, ok ynl ve ok boyutludur. Ancak en byk zarar; Cumhuriyet'le kurulan ulus-devlet yapsna, bu yapya biim ve ren ynetim anlayna ve tmn iine alan siyasi ileyie verildi. Bamsz i ve d politika, sosyal devlet anlay ve ulusal haklar koruma istenci, hemen tmyle yok edil di. Siyasi bozulmann partilere yansyan etkisi, doal ola rak blnme, paralanma ve yabanclama oldu. CHP ve DP ya da CHP ve AP'den oluan iki partili dzen bozul mu, ortaya iinde yasallatrlan "slamc" ve "Krt" partilerin de olduu bir parti karmaas kmtr. Bugn Trkiye'de 49 yasal parti bulunmaktadr. Bunlarn en b ykleri bile, yzde onluk seim barajn amay baar sa yacak kadar klm ve etkisizlemitir. Hemen tm denetim altndadr. Varlklarn srdrebilmek iin, ulusal haklardan dn vermeyi alkanlk edinmilerdir. Yoksul laan halk siyaset dnda kalm, Trkiye'de ulusal siya set yaplamaz hale gelmitir. Aydnlar yok edilmi, halk etkisizletirilmitir. G m r k Birlii'ne G i d e n Yol Trk hkmeti, 12 Eyll'n yaratt, Batya koulsuz teslimiyet anlayyla, Gmrk Birlii'ne ynelik balayc im zay, 8 Kasm 1993'de Brksel'de yaplan Trkiye-AB Ortaklk Konseyinde att. Bu toplantda, Gmrk Birliinin 1995 yln da tamamlanmasn ngren bir karar alnd ve bu karar,
158
karlkl ykmllkleri tanmlayan alma Program'na d ntrlerek kabul edildi. Ayn yl yaplan AB Kopenhag Zir vesinde, "Trkiye ile mevcut ortaklk ilikilerinin gelitirilmesi ve glendirilmesi iin gmrk birliine gidilmesi konusunda karar llk vurguland"36 ve bu "kararllk", Gmrk Birlii Protokol'nn kabul edilmesine dek srdrld. Trkiye'nin tam yelik bavurusunu reddeden ve gn deminden karan AB, 1994 ylnda sve, Finlandiya ve Avus turya'y ye ald; Polonya, Macaristan ve Slovakya'y aday ye yapt. Trkiye, yalnzca o gn deil, gelecekte de yelie alnmayaca ak bir biimde ortaya km olmasna karn, hibir ey olmam gibi yelik umutlarm srdrd. Syle nen her eyi yapm, istenen hereyi vermiti. Vermeye de devam edeceini gstermiti. Karar yetkisine sahip politikaclar, kimi st brokratlar, byk sermaye rgtleri ve bu kesimlerin szcln ya pan "akademisyenler"; Gmrk Birliinin yararlar zerine ok konuuyor, ama konunun ulusal haklar asndan nemine hi deinmiyorlard. Ulusal bamszln Bat'ya kar veri len silahl mcadele ile kazanm byk bir lke; bilgisizlik, aymazlk ve ihanete varan tutum ve davranlarla, yemden ekonomik tutsakln karanlna doru gtrlyordu. 6 Mart 1995'e gelindiinde durum buydu. Avrupallar, tad olumsuzluklar nedeniyle, Trkiye tarafndan imzalanacandan son ana dek emin olamadklar Gmrk Birlii Protokol'n, 6 Mart 1994'te Trkiye'nin n ne koydular. O gnlerde iktidarda olan DYP-CHP Hkme ti, Protokol, Avrupallar bile artan bir istekle ve hi tar tmadan derhal imzalad. stelik bu giriim, Trk kamuo yuna ulusal bir zafer gibi sunuldu. Birlik yetkilileri o denli armlard ki "ne olur ne olmaz" diye olacak, anlamay, y rrle girecei 1 Ocak 1996'dan iki hafta nce, bir de Avru pa Parlementosuna onaylattlar. Byle bir ilem, ilk kez ve yal mzca Trkiye iin yaplyordu. Avrupa Birlii ile yaplan ve hala yrrlkte olan Gm rk Birlii Protokol, Kemalizmin zerinde ykseldii ulusal tam bamszlk kavramnn yadsnmasyd ve bu nedenle A-
159
tatrk Dnce Sistemi'nin kabul edebilecei bir anlama deildi. Anlayn ve kesin kaynan 19.yzyl smrgecili inden alan Gmrk Birlii Protokolyle Trkiye ekonomik, siyasal ve hukuksal hkmranlk haklarn, ye olmad bir d gce devretmeyi kabul ediyor ve kendisini Avrupa'nn bir yar-smrgesi haline getiriyordu. Gmrk Birlii Protoko l, tam ve tartmasz bir biimde yeni bir kapitlasyon anlamasyd ve u koullar ieriyordu; 1. Trkiye Gmrk Birlii'ne girmekle, organlarnda yer almad bir d rgtn tm kararlarna uymay nce den kabul ediyordu. Trkiye'nin kar oy verme, kabul et meme ya da erteleme gibi haklar bulunmuyordu. 2. Trkiye, Gmrk Birlii Protokol'yle, d ilikilerini belirleme yetkisini Avrupa Birlii'ne devrediyordu. Trki ye, Avrupa Birlii'nin ye olmayan nc lkelerle (tm dnya lkeleri) yapt ve yapaca btn anlamalar n ceden kabul ediyordu. (16. ve 55. maddeler) 3. Trkiye, Gmrk Birlii'ne girmekle, herhangi bir dnya lkesiyle Avrupa Biriii'nin bilgi ve onay dnda ticari anlama yapmamay kabul ediyor, yapmas duru munda Birlie, anlamay engelleme yetkisi veriyordu. (56. madde) 4. Trkiye, Gmrk Birlii'ne girmekle, Avrupa Birii i'nin GB ile ilgili olarak alaca btn kararlara paralel kanunlar karmay nceden kabul ediyordu. (8.madde) 5. Trkiye, Gmrk Birlii'ne girmekle, iinde hibir Trk hakimin olmad Avrupa Birlii Adalet Divan'nn btn hukuki kararlarna tam olarak uymay nceden ka bul ediyordu. (64.madde) 6. Trkiye, Gmrk Birlii'ne girmekle, ulusal pazarn rekabet etmesinin mmkn olmad Avrupa mallarna ayor, gmrk vergilerini sfrlyor, tm fonlar kaldryor du.
Gmrk Birlii Protokol'nn koullar Trkiye asn dan gerekten ok ar ve ykcyd. Avrupallar, bu denli a-
160
r ve tek yanl bir anlamay Trkiye'ye bu denli kolay ka bul ettirmenin mutlu aknlna uramlard. Avrupa Par lamentosu'ndaki grmeler srasnda sz alan bir parlamen ter unlar sylemiti: "Trkiye'yi ok ucuza satn alyoruz. Bu bizim yararmza olmayacaktr."37 Fransa'nn Ankara eski B ykelisi Eric Routeau'nun Protokol'le ilgili szleri bir b ykeliden beklenmeyecek kadar ak ve netti: "Trkiye, b yk dnler verdii ok haksz bir anlamaya imza att. Bu anla ma yeniden dzenlenmezse, Trkiye'nin ekonomisi asndan bir felaket olur. Avrupa pazar istiyordu, istediini fazlasyla elde et ti."38 Almanya Dileri Bakan Klaus Kinkel'in szleri ise ac gerein belki de en somut ifadesiydi: "Trkiye bizim Cezayirimizdir. "39 Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi Bakan Alman Leni Fisher'in, Trkiye'nin GB'ni kabul etmesi konusunda 24 Ocak 1996 tarihinde syledii szler gerek durumu ortaya koyan ak szlerdi: "Avrupa'nn Ortadou'da ok nemli rol oynayan bir Trkiye'ye ihtiyac vardr."40 Trkiye'nin CB'ne deil, Avrupa'nn Trkiye'ye gereksi nimi olduunu kabul etmek, gerei anlatan somut bir sapta madr. Avrupallar o gnlerde arka arkaya ak szl akla malarda bulundular. Avrupa Parlamentosu sosyalist gurup szcs Anne Van Lencker; "GB, Trkiye'de orta ve kk i letmeler dzeyinde i kaybna neden olacak ve Trkiye ksa vadede 41 sknt yaayacaktr" AP'nun Yunanl yesi Yannos Karranidiotis; "GB, ekonomi ve ticarette Trkiye'nin deil, Avrupa'nn 41 yararna ileyecektir." AP yesi Daniel Cohn Bendit; "GB Trkiye iin kt bir hediye. Ekonomik alanda glk ekecek olan Trkiye, politik birliin nimetlerinden de yararlanamayacak"43 Trk Hkmeti, lkesini ak pazar haline getiriyor ve bunu "bayram" gibi kutluyor; bu pazardan yarar salayacak olan Avrupallar ise Trkiye asndan ortaya kacak zararlar ir deliyorlard. Bu ite bir gariplik vard.
161
Gmrk Birlii Sonular Gmrk Birlii uygulamalarnn neden olduu ekono mik ykm, giderilmesi giderek zorlaan ulusal sorunlar ola rak Trk halknn karsna dikilmektedir. Ancak yaanan bunca olumsuzlua karn, yalana ve yanla dayanan AB politikalar, toplumsal yaamn tmn kapsayacak biimde srarla srdrlmektedir. Politikaclar ve byk sermaye evreleri, AB'ne verilen dnlerin yetersiz olduunu, daha ok dn verilmesi gerektiini, AB'ne ancak bu yolla ye olunabileceini sylemektedirler. leri srlen bu sav, sylem dzeyinde braklmamakta ve yasal zemini oluturulan uy gulamalar halinde yaygnlatrlmaktadr. Oysa, Avrupa Bir lii Trkiye'yi hibir zaman tam yelie almayacaktr. n k; 1. Gmrk Birlii, Avrupa Birliine ye olmak iin veri len ulusal bir dndr. Ekonomik gcne ve ynetim sis temine gvenen Avrupa lkeleri, ortaklktan elde edecek leri yararlar dnerek gmrklerini dier lkelere am lardr. Trkiye, ortaklk haklarn elde etmeden pazarn Avrupa'ya amtr, "nimet"i olmayan bir "klfet"'e kat lanm, kendisini de Avrupa iin "klfetsiz nimet" haline getirmitir. Bu nedenle tam yelie alnmasnn gerei or tadan kalkmtr. 2. Avrupa byk boyutlu ekonomik ve sosyal sorunlarla kar karyadr. Daralan dnya pazarlar, iddetlenen uluslararas rekabet, isizlik, retimsizlik ve sosyal gven lik sorunlar giderek byyen dalgalar halinde Avrupa'y sarmaktadr. AB, kendisini ABD ve Japonya'ya kar koru maya almaktadr. Amac siyasi birliktir. "Avrupa Birle ik Devletleri" olarak ifade edilen oluumda Trkiye'nin yeri yoktur. Olmas da mmkn deildir. 3. Trkiye, AB'ye gre sorunlar ok daha fazla olan, farkl yapda ve azgelimi bir lkedir. Byle bir lke Av rupa iin "ortak" deil ancak "pazar" olabilir. Yzde 10'u aan kronik isiz oranyla Avrupa'nn, kalabalk nfusu ve yzde 26 isizi olan Trkiye'yi tam yelie alarak ona ser best dolam hakk tanmas demek, zmekte yetersiz
162
kald Avrupa isizliinin katlanarak artmas demektir. Byle bir gelime ise AB'nin gznde "Viyana kaplarnda durdurulan" Trklerin, Avrupa'y bu kez "klsz istila" etmesidir. 4. Trkiye tam yelie kabul edilmesi halinde, temsil haklarnn nfusa gre belirlendii Avrupa Birlii iinde, Birliin en etkin birka lkesinden biri olacaktr. Avrupa Parlamentosu'nda 91 milletvekili (Almanya 99, ngiltere ve Fransa 87), Bakanlar Konseyi'nde 10 oy (Almanya, ngiltere ve Fransa 10) ve AB Komisyonu'nda 2 komiser (Almanya, ngiltere ve Fransa 2) ile temsil edilecektir. Yzyllardr (1923-1938 aras hari) Avrupa'nn yar-smrgesi duru munda olan Trkiye, Avru pa'y yneten bir lke haline ge lecektir. Kendi lkelerini "ynetemeyenler" Avrupa'y "yneteceklerdir". Byle bir durum, Avrupallar iin, deil kabul etmek gerek bir "kabus" tur. 5. Trkiye'nin, tam ye olmas halinde, AB'nin yrr lkteki sistemi gereince, Birliin "az gelimi yrelere yardm fonundan" her yl yaklak 17,5 milyar dolar yar dm almas gerekecektir. Byle bir durum, pazar ve para iin 20.yzyl iinde milyonlarca insann ld iki dnya sava karan Avrupallarn, "akllarndan bile geiremeyecekleri" bir gelimedir . 6. Avrupallar, Trklere yzyllardr rk ve dinci gz lklerle bakmlardr. Avrupallar iin Trklerin yaam tarzlar, kltrel gelen ekleri ve dini inanlar, ayn siyasal oluum iinde birlikte: olunamayacak kadar kendilerinden uzaktr. Bu durum Trkler iin de geerlidir. Avrupa her geen gn daha fazla kendi iine kapanmakta ve kendini zellikle ABD ve Japonya'ya kar mcadeleye hazrlamak tadr. Yaratt ekonomik-siyasi oluum iinde Trki ye'nin gerekten "yeri yoktur."
*
Gmrk Birlii'ne girdikten sonra ekonomik gstergeler, ksa sre iinde siyasi istemlerden ok daha kt bir gidii haber vermeye balad. Ucuzlayacak denilen hibir rn u-
163
cuzlamad gibi gerek bir dalm patlamas yaand. Tr kiye, beyaz eya, elektrikli ev aralar, otomobil, TV, mzik seti bata olmak zere her trl tketim mallar aknna u rad. Trkiye'nin en iddial retim dal tekstil ve konfeksi yonda dsatm azald. nc lkelerden ucuz hammadde elde etme olanam yitiren ulusal ila sanayi, aa ileri, deri sanayi, tarm, mobilyaclk zor duruma dt. Trkiye, Avrupa kkenli mallarla dolarken AB'ne ye lkeler GB anlamasnn koullarna uymadlar. Trkiye'nin tarmsal rn ve tekstil arlkl az saydaki dalm rnne tarife d engeller ve kotalar koydular, anti-damping soru turmalar atlar. AB'nin karar organlarnda yer alamayan, dolaysyla karar srelerine katlamayan Trkiye, alnan ka rarlara itiraz da edemiyordu. AB'nin 1998 ylnda tek tarafl olarak ald kararlar ge reince; 1 Temmuz 1998 tarihinden itibaren Trkiye'ye al m olan 15 bin tonluk sfr gmrkl domates salas kotas hibir gereke gsterilmeden durduruldu. Ayn gnlerde, daha nce alaca bildirilen 9 bin 60 tonluk ilave fndk ko tas almad. 16 Haziran'dan beri yrrlkte olan 14 bin ton luk gmrksz karpuz kontenjan kaldrld. Bu rnlerin, AB lkelerine, ancak gmrk deyerek girebilecei bildiril di. 44 Ayn yl midye, istiridye, kum midyesi gibi kabuklu deniz rnleri ile taze balk ihrac tamamen yasakland. ift enekli yumuakalar olarak adlandrlan her trl deniz rnnn AB lkelerine girmesi engellendi.45 Domates salas ve fnda nce kota kondu, daha sonra Trkiye'nin temel ihra rn olan fndk tam olarak yasak land. Antepfst, kuru incir dalm snrland. Trk televiz yonlar, 'kken denetimi' adyla gmrklerde tek tek inceleme ye alnd ve ek gmrk vergileri getirildi. Dalmn zorla mas nedeniyle daha nce Avrupa'dan yaplan sipariler ip tal edildi Trk televizyon reticileri milyonlarca dolar zarar etti. 46 Avrupa Birlii 1999 ylnda Trk demir-eliine antidamping soruturmas balatt. Oysa, soruturma balatacak herhangi bir ticari sorun yoktu. AB Komisyonu, Birliin ku-
164
TRKYE ZERNE NOTLAR; 1923-2005
rulmasnda nemli yeri olan Avrupa Demir-elik Birliinin yapt ikayetin "hakl olduu sonucuna vararak" soruturma y balatt. Gsterilen gereke, Avrupa'ya ihra edilen filmainin (kangal demir) balant paralarnn dk fiyatla satl yor olmasyd. Gereke hakl deildi ve gerek neden, Trki ye'nin Avrupa lkelerine yapt filmain dsatmn, 1 9 9 6 1999 yllar arasnda yzde 529 arttrarak 24741 tona karmay 47 baarm olmasyd. Ekonomik zlme Bat'ya balanmann somut ifadesi olan ABD ve AB ile yaplan anlamalar, IMF ve Dnya Bankas ile girilen iliki ler, ekonomik dengeleri hzla bozdu. retim azald, isizlik artt, halkn geim koullar arlat. 1938 ylndaki geim gstergesi (Endeks) 100 kabul edilirse, bu gsterge 1950 'de 48 339,7 'ye 1963 'te 962,7 'ye kmt. Yatrmlarn, Gayri Safi Mil li Haslaya oran 1930 'da yzde 11,84 iken, 1948 'de yzde 9,3 'e dmt. 49 Trkiye, AB ile Ankara Anlamas'n imzalad 1963 y lnda, d ticaret dengeleri bozulmutu ama, bu aklar altn dan kalklamayacak boyutlara henz ulamamt. Trkiye 1964 ylnda, 410.8 milyon dolarlk dsatma kar, 537.4 mil yon dolarlk dalm yapmt. D ticaret a 126.6 milyon dolard ve dsatmn dalm karlama oran yzde 76.4 'e dmt.50 Bir Amerikan dolar 9 lirayd.51 1963 ylnda, yl lk enflasyon birok Avrupa lkesinden daha dkt ve yl lk yzde 2 'ydi. 5 2 Trkiye'nin d borcu, 352 milyon dolarlk blm Trk liras ile denmek kouluyla, toplam 1.4 milyar dolard.53 Avrupa Birlii'ne ye olma giriiminin balangc olan 1963 'te durum buydu. Ankara Anlamas'nn imzaland 1963 ylndan, Gmrk Birlii Protokol'nn kabul edildii 1995 ylna dek geen 32 ylda, ekonomideki, zellikle de d ticaret dengelerindeki bozulma, hzla artt. 12 Eyll rejiminin 24 Ocak 1980 kararla rnda ifadesini bulan ve Cumhuriyet 'in temel yaklamlarn ilemez hale getiren uygulamalar, d ticaret aklarnn b-
165
yk boyutlara ulamasna neden oldu. Gmrk Birlii'yle so nulanan 15 yllk dnemde (1980-1995) aklar bym, 1995 Gmrk Birlii uygulamalarndan sonra denetlenemez hale gelmiti. Devlet statistik Enstitsnn verilerine gre 1950 'de 22,3 milyon, 1960 'da 146.8,1970 'de 359.1 milyon dolar olan d ticaret a; 1983-1995 yllar arasndaki 13 ylda, yllk ortala ma 6403.4 milyon dolara kmt.54 Artn nedeni, Gmrk Birlii Protokol'yle gmrklerdeki korumac nlemlerin kal drlmas ve Trkiye'ye mal sokmamn byk oranda serbest hale getirilmesiydi. 1990-1995 arasndaki 5 ylda, her yl orta lama 25,8 milyar dolar dalm yaplrken, Gmrk Birlii uy gulamalarndan somaki 5 ylda her yl 46,8 milyar dolar d alm yapld. Art, yzde 78,6 'yd. 5 5 Gmrklerde, korumac vergilerin kaldrlmas, dalm da byk artlara yol aarken ayn zamanda, devletin gm rk vergisi yitiklerine yol at. Yitikler, Gmrk Biriii'nin y rrle girdii 1 Ocak 1996 'dan somaki yalnzca ilk onbir ay iinde, 125 trilyon liray amt. Bu, o gnk kurla 2 milyar dolara yakn bir miktard.56 Avrupa Birlii, Gmrk Birlii Protokolyle vermeyi kabul ettii parasal yardm bloke etmi, vermiyordu. Geri verecei miktar da, 1 Ocak 1996 'dan son raki 5 yl iinde 2 milyar dolard. Bu ise devletin bir yllk vergi kayb kadard.57 Trkiye'nin parasal yitii, vergi ve fonlarla da snrl deildi. D ticaretteki ak olaand bym ve 1996 yln da 20 milyar dolara kmt. Cumhuriyet tarihinin bir yl iinde grd en byk d ticaret a, o gnden sonra kronik hale gelerek, hemen her yl 20 milyar dolarn stnde kald. 58 59. AKP Hkmeti'nin uygulamalaryla, d ticaret a 2004 ylnda adeta patlama yapt ve 2003 ylnda 22,7 mil 59 yar olan ak, 2004 'de 34,1 milyar dolara kt. D ticaret aklarna yol aan nedenler, elbette ulusal retimin engellenmesi ve yerli reticilerin giderek yok olmas na dayanyordu. AB Katlm Ortakl Belgeleri ve IMF Niyet Mektuplar, Trkiye'ye srekli olarak retimsizlii neriyor ve neriler hemen yerine getiriliyordu. zelletirmeler, milli
166
irket satlar ya da tarm politikalar, belirgin biimde retimsizlii amalyordu. Gmrk Birlii Protokol'nn yrrl e girdii 1996 'nn ilk 11 ay iinde Almanya'dan yaplan d alm yzde 77.5 artarken, dsatm yzde 1 dmt. Bu oranlar Fransa iin yzde 88.3 ve yzde 6.1, talya iin yzde 86.8 ve yzde 11,1 'di. 6 0 DE verilerine gre, dsatmn dalm karlama oran, 1937 'de yzde 121 (yani yzde 21 dsatm fazlas) iken, bu oran; 1950 'de yzde 92,2, 1960 'da yzde 68,6, 1970 'de yzde
62,1,1980 'de yzde 62, 1990 'da yzde 58,1,1996 'da yzde 54,1,
2000 'de yzde 50,6 ve 2004 'de yzde 54,7 'ye dt.61
*
D ticaret ann borlanmaya neden olaca akt. D ticaret a, rettiinden ok tketmek, yani kazandn dan ok harcamak demekti. Aradaki fark, borla kapatlacak t. Bu kural, baka bir gelir kayna bulunmad srece, dnyann her yerindeki her insan ve her lke iin geerliydi. Trkiye, kanlmaz olarak verdii d ticaret a ora nnda borlanmaya balad. 1945 ylnda altndan kalkama yaca bir borcu yoktu. Osmanl'dan devralnan Dyun-u Umumiye borcunun son taksidi 1954 ylnda denmi ve d bor kapatlmt. Bugn ise (2005) Trkiye'nin i-d bor toplam 3 0 0 milyar dolarn zerindedir. Trk ekonomisine retim deil, faiz ve rantiye krlar yn vermektedir. Faiz pe indeki finansal varlklarn toplam, 1998 ylnda 113 milyar dolara kmtr.62 Gmrk Biriii'nin yol at bir baka arpc sonu, Trkiye'nin, verdii d ticaret a nedeniyle Avrupa'ya kaynak aktarmas, aktard kaynan kendisine kar kulla nlmasna yol amasdr. Gmrk Birlii Protokol'nun uygu lanmasndan somaki 5 ylda (1996-2001) Trkiye toplam 117 63 milyar dolar d ticaret a verdi. Bu an, yzde 5 3 ' yani 62 milyar dolarlk blm AB yesi lkelere, verildi. Yunanistan AB btesinden her yl, 5.2 milyar dolar karlk sz yardm almaktadr. Bu, son 5 yl iin 26 milyar dolar de-

64
167
mektir. Bu durum, u ac gerei aa karmaktadr. Tr kiye, verdii d ticaret ayla Avrupa'ya kaynak transfer etmekte, AB'nin bu kaynan bir blmn Yunanistan'a vermesiyle de Yunanistan' finanse eder duruma dmekte dir. 5 milyar dolar, Yunanistan'n silahlanmaya ayrd pa radan fazla bir miktardr. Trkiye, yoksul Anadolu insannn yaratt kt kaynaklarla, dolayl da olsa Yunanistan' kalkn dran ya da onu kendisine kar silahlandran duruma d mtr. Gmrk Birlii Protokol'nden sonra, Trkiye'den yal nzca ekonomik deil, siyasi dnler de istendi. Bu istek, kapsam ve younluu artarak srmektedir. steklerin ortak zellii, Cumhuriyet'in kurulmasyla ulusal birlik temelinde zme ulatrlm eski sorunlar kapsyor olmasdr. Maddi temeli olmayan yapay gerekelere dayanarak ele alnan kimi konular, kat zerinde "sorun" haline getirilmekte ve daha sonra Trkiye'den bu hayali "sorunlar" zmesi, iin somut admlar atmas istenmektedir. Trkiye'nin iine dt po litik yozlama, ynetim bozulmas ve ekonomik yetmezlik kullanlarak, para ve propagandann gcyle lke, paralan maya doru gtrlmektedir.
YEDNC BLM
2005: TRKYE'NN GELD YER
2005:Trkiye'nin Geldii Yer
171
Devlet Klrken Dsatma dayal kalknma yntemi, serbest piyasa eko nomisi, zelletirmeler, korumacln kaldrlmas ve devleti kltme programlar, Trkiye'de elli yldr aralksz uygu land. Yaplan tm uluslararas anlamalar, bu tr uygula malara ynelik balayc maddelerle dolu. D ticaret akla r, Gmrk Birlii Protokol ve KT satlaryla, devletin eko nomik dayanaklar ortadan kaldrlyor. Darbeler, artk pa rayla isiz kitlelere yaptrlyor. Yoksulluk ve toplumsal zlme, para sahiplerine geni olanaklar salyor. Trk halk, 50 yldr hemen tm partileri denedi ve on lar deiik oran ve srelerle iktidara getirdi, ancak hibir dnemde sorunlarna zm bulamad. ktidara gelen her parti, sylediinin tersini yapt ve uygulad politikalarla halkn sorunlarna yeni sorunlar ekledi. Deien ve gelien altm yllk olumsuz sre sonunda Trkiye, ok ksa bir s re iinde byk baarlar elde etmi olan Kemalizm'den uzak latrld. Kresel egemenlik peindeki byk devletler, denetim altna aldklar az gelimi lkelere, dsatma dayal kalkn ma modelleri, serbest piyasa ekonomisi, zelletirme prog ramlar, korumac yasalarn kaldrlmasn ve devletin kltlmesini nerdiler, ama kendi lkelerinde bunlar yapm yorlar. Ulusal pazarlarm, tarife d engeller ve kotalarla ko ruyorlar. ABD, Latin Amerika lkelerinin ihra ettii 1051 tr m a m u l maldan 400'ne, AB ise 479 tr mamul maldan 100'ne tarife d engeller koymaktadr.1 1980-1983 arasnda ABD'nin korumaclk uygulamalar yzde 100, AB'nin uygu lamalar ise yzde 387 oramnda artmtr.2 ABD Temsilciler Meclisi'ne, yalnzca 1985 ylnda, 400 adet korumac yasa tek lifi verilmitir.3 OECD lkelerinde ortalama retici sbvansi yonlar (devlet destekleri), 1979-1981 dneminde yzde 32 iken, 1986-1987 yllarnda yzde 50'ye kt. Aym lkelerde ta rma transfer edilen bte giderleri, 1979-1981 dneminde 61 milyar dolarken, bu miktar 1988 ylnda 270 milyar dolar ol-
172
TRKYE ZERNE NOTLAR:1923-2005
du.4 AB Komisyonu Bakan Jacques Santer, 9 ubat 1999 g n Strasbourg'ta yapt basn toplantsnda, tarm destekle me uygulamalarnn daha da artrlmas gerektiim aklaya rak unlar syledi: "Tarm rnlerimizin kresel pazarda reka bet edebilmesi iin fiyatlarn drlmesi, buna karlk iftileri mizin kazanlarnn arttrlmas iin telafi edici yardmlar yapl mas gerekiyor. "5 Gelimi lkelerin tmnde, ulam, iletiim, enerji, ma dencilik, elik, bankaclk ve kamu hizmet sektrleri gibi ge ni bir yelpazede yer alan iletmeler ya devlete aittir, ya da dolayl-dolaysz devlete korunmaktadr. zellikle, mikroelektronik, biyoteknoloji, sivil havaclk, telekominikasyon, robotlar ve imalat aletleri gibi ileri teknoloji alanlar, devletin deliksiz destei ve korunmas altndadr. Bu alanlara bteden byk fonlar ayrlmaktadr. En gelimi 11 OECD lkesinde, 1960 ylnda yzde 28 olan kamu harcamalarnn ulusal gelir iindeki pay, 1973 'de yzde 32,9, 1988 'de yzde 40,2 'ye kt.6 IMF ve OECD verile rine gre, devletin ekonomideki pay 1937-1997 yllar arasn da; ABD'nde yzde 8.6 'dan yzde 32.3 'e, ngiltere'de yzde 30 'dan yzde 41 'e, Almanya'da yzde 42.4 'den yzde 49 'a, Fransa'da yzde 29 'dan yzde 54.3 'e, Japonya'da ise yzde 25.4 'den yzde 35 'e kmtr. Oysa Trkiye'de devletin eko nomideki pay, 1937 ylnda yzde 80 'ler dzeyinde iken 1997 7 ylnda yzde 26.6 'ya dmtr. Son on yllk sre iinde ve bata Trkiye olmak zere, denetim altna alnm tm azgelimi lkelere; kamu kuru lularnda alan insan saysnn ok fazla olduu, bu duru mun ekonomik kalknma nndeki en byk engeli olutur duu, bu nedenle kamudaki personel saysnn azaltlmas gerektii sylendi. IMF, Dnya Bankas ya da AB kararlar hep bundan sz ediyordu. "Devletin kltlmesi" olarak aka ifade edilen anlaya bal olarak, kamu dzenini ile mez hale getirecek olan personel indirimi, kredi alabilmenin neredeyse nkoulu haline getirilmiti. Oysa sylenenler doru deildi ve azgelimi lkelerin ulus-devlet yaplarm gszletirmeyi amalyordu. Bu, ak ve somut bir gerek-
173
ti. Byk devletlerde, kamu personeli saysnn hem nfusa hem de toplam istihdama gre oranlar azgelimi lkeler den ok daha fazlayd. Bu gerei batllarn kendi kaynak lar ortaya koyuyordu. Ekonomik Kalknma ve birlii rgt'nn (OECD), 2000 yl verilerine gre, ABD'nde devlet rgtlerinde 20 milyon 5 7 2 bin memur almaktadr ve bu memurlarn nfusa oran yzde 7,46 'dr. Devlet memurlarnn toplam nfusa gre oranlar; Fransa'da yzde 8,18, Almanya'da yzde 5,27, tal ya'da yzde 3,95, Hollanda'da yzde 5,2 ve Kanada'da yzde 8,15 'dir. Bu oran Trkiye'de ise yalnzca yzde 3,34 dr. Ka mu istihdammn toplam istihdam iindeki pay; ABD'nde yzde 14, Fransa'da yzde 24,8, Almanya'da yzde 15,6, tal ya'da yzde 16,1, Kanada'da yzde 19,6 iken, bu oran Trki ye'de yzde 14,2 'dr. 8 zelletirme Uygulamalar "Devlet ynetme" noktasna gelen siyasi kadrolar, kamu sal deerler zerindeki karar ve uygulama yetkilerim; bu gn, "zelletirmeden" yana snrsz bir 'zgrlk' iinde kul lanmaktadrlar. Ancak despotik ynetim biimlerinde gr lebilecek kat uygulamalar, byk bir ounlukla zelletir me konularn kapsamaktadr. 57. Hkmet'in Devlet Bakan Yksel Yalova, zelletirmeye inanmayan genel mdrlerin grevde tutulmasm "vatana ihanet"'sayarken,9 59. Hkme tin Maliye Bakan Kemal Unaktan, Kamu ktisadi Kurulular (KT) iin; "Babalar gibi satarm" "paray veren dd alar", "Smerbank' tarihten sildik" gibi szler sylyor. 10 Yksel Yalova ya da Kemal Unaktan'n, zelletirme konusunda yasalar ve ynetim sorumluluklaryla badama yan sz ve davranlar, ne yazk ki, yalnzca bu kiilere ait kiisel bir davram deildir. Parlemento ii ya da d siyasi parti yneticileri, hkmet yetkilileri ve st dzey brokrat larn byk blm, kararlar IMF ya da Dnya Bankas'nca alnan zelletirme programlarn byk bir gz karalkla uyguluyorlar; halka doru olmayan eyler sylyorlar. 57.
174
Hkmet'in Babakan Blent Ecevit, byk devlet iletme lerini yabanc sermayeye pazarlamak iin dosyalarla gittii Davos'ta (1999), "Trkiye yabanc sermaye iin bulunmaz bir fr sattr.. an ekonomik mucizesini yaratyoruz"11 diyordu. Bu gn (2005), 59. Hkmet'in Babakan R.Tayyip Erdoan, Ecevit'ten farkl konumuyor ve "ekonomi mkemmel gidiyor", "zelletirme yapmazsak halka ihanet etmi oluruz", "Erdemir'i yabanclara sz verdim, yerli firmalar olmaz" gibi szler syl yor. 12
*
Bugn Trkiye'de, kamusal varlklar zelletirme ady la, ya yabanc ortakl holding irketlerine devrediliyor ya da SEKA'da olduu gibi, zarar ettii gerekesiyle dorudan ka patlyor. lke, retim yaplmayan bir yer haline geliyor. zelletirme yanllarnn, kaynak gstermeden yaptklar zarar propagandas gerekleri yanstmyor, nk KT'ler zarar et mek bir yana, alacak bir biimde kr ediyor. Toplam ola rak Hazine'ye yk olmak bir yana, elde ettikleri krlar, de dikleri vergiler ve yklendikleri "grev zararlaryla" (zarar bilinerek yaplan kamusal harcamalar) devlet gelirlerine nemli katk salyor. Bu gerei hibir bilano oyunu rtememektedir. Hazine Mstearl'nn verilerine gre, KT'ler 1998 ylnda 10 katrilyon 5 5 9 trilyon lira (39,8 milyar dolar) ge lir elde ettiler. 376.4 trilyon liralk (1,4 milyar dolar) "grev za rarlar" ve tm giderler drldkten sonra 1 katrilyon 144 trilyon lira (4,3 milyar dolar) net kr saladlar. Hazine Ms tearl, 1999 ylnda Kamu ktisadi Teekkl (KT)'lerden 1.6 katrilyon lira kr bekliyordu. 13 KT sistemi, Devlet Btesine 2003'te 19,5 katrilyon lira (13,4 milyar dolar), 2004'te ise 20,4 katrilyon lira (14,9 milyar dolar) net faktr geliri salad.14 KT'lerin kr etmesi ve Trkiye Cumhuriyeti hazinesine kaynak yaratmas, 1998 ya da 2004 ylyla snrl deildir. Ba bakanlk Yksek Denetleme Kurulu'nun 1996 ylnda hazrlad bir rapora gre KT'ler Hazine'ye, 1992 'de 23 trilyon lira (3,3 milyar dolar), 1993 'de 39 trilyon lira (2,1 milyar dolar), 1994 'de
175
175 trilyon lira (5,6 milyar dolar), 1995 'de 3 2 6 trilyon lira (7,4 milyar dolar), 1996 'da 837 trilyon lira (10,3 milyar dolar) net katk salamt.15 Rakamlar enflasyondan arndrlarak ger ek deerlerine getirildiinde, yaplan katkmn gerek boyu tu ortaya kacaktr. 1997 ylnda TEDA 148 trilyon, TMO 17.5 trilyon, TEA 11.6 trilyon, TEKEL 15.2 trilyon kr etti. 16 1998 ylnda Trk Telekom 111.5, Petrol Ofisi 15.7, TK 12.8, DHM 8.4, Trkiye eker Fabrikalar 6.3 trilyon lira kurumlar vergisi dediler. Aym yl, Ankara'da en fazla kurumlar ver gisi deyen ilk 10 firmann 9 'u devlet kurulularyd.17 Trkiye'deki zelletirmelerin hemen tm, Dnya Bankas'nn, bal olarak Amerikan danmanlk irketlerinin belirleyicilii ve ynlendiricilii altnda yaplmaktadr. Bun lardan BOOZ-Allen ve Hamilton TCDD, CS Firs Boston Erdemir, Price Waterhause Smerbank, Samuel Montaqu Petkim, Chase Manhattan Bank Tpra, Solomon Brothers Petrol Ofisi, Department of Employment Education and Training (DEET) Kardemir ile ilgilenmektedir. Bunlarn bir blmnn sat ger ekleti. Danmanlk firmalar bunlarla snrl deildir ve sa ylar ok fazladr. Trkiye'de hemen her i iin, bir yabanc 'danman' firma vardr. Petkim'in mali 'danman' firmalar Samuel Montaqu ve Deloite Trouche, teknik danman 'Trichem ve Chem Systems', B'nin 'kuramsal danman Mc Kinsey, 'zelletirme Uygulamalar Teknik Yardm ve Sosyal Gvenlik A Projesi Danman' Coopers & Lybrand'dr. Dnya Bankasnn Kamu ktisadi Kurulular (KT) ze rindeki etkisi; danman firma saptamadan, bedel belirleme ye, ihale biiminden ii karmaya dek geni bir alam kap sar. Trkiye'de, kamu tanmazlar konusunda giriimgc (inisiyatif), artk hkmetlerin yetki alanndan km ve nemli oranda Dnya Bankas'na gemitir. 59.Hkmet'in Maliye Bakam Kemal Unaktan'n Dnya Bankas Bakam Wolfensohn'a, 2005 balarnda gnderdii mektup, bu duru mu kamtlayan gncel bir rnektir. Unaktan, "aklanmamas ricasyla" gnderdii mektupta, "2005 Haziran'ndan 2009 Haziran'na dek 21 Kamu ktisadi Kuruluunun satlacan, bu sre iinde 9381 alann daha iten karlacan, bylece 2003'ten
176
beri iten karlan alan saysnn 29 bine ulaacan" belirti yor, buna karlk "zelletirmenin sosyal etkilerinin hafifletilme si iin" 465,4 milyon dolarlk kredinin serbest braklmasn istiyordu.18
Fruko-Tamek irketinin yzde 36 hissesi devletindi. Bu hisseler, 1 9 9 5 ylnda DYP-CHP Hkmeti zamannda satl d. Ancak bu satn i karartc bir yks vard. Fruko-Tamek'in yzde 36 devlet hissesine, 1991 ylnda 70 milyar lira (16 milyon dolar) lira deer biilmiti. Bu hisseler 1995 yln da, 4 yl nceki deeriyle, yani yine 70 milyar liraya (1,7 mil yon dolar) satld. Drt yllk enflasyon gznne alndn da, Fruko-Tamek'teki devlet hisselerinin 1995 'deki gerek de eri bir trilyona yaklayordu. Nitekim yzde 36 'lk devlet hisselerim satn alan irket, 1997 ylnda ayn hisseler iin 100 milyon dolara (o gnk kurla 10 trilyon liraya) yabanc ortak aryordu.19 KLMA S, madencilik alannda faaliyet gsteren baarl bir devlet kuruluuydu. 1994-1995 yllarnda 45,6 milyon do lar kr etmiti. Bu KT, yars pein olmak zere 108 milyon dolara satld. Sat ncesinde deer tesbitinde bulunan fir ma, KMA iin 99,5, maden rezervleri iin 82,1 milyon dolar deer bimiti. KMA'n sat tarihinde devlet bankalarn da 40 milyon dolar bulunuyordu. Sat ilemlerinin gerek letirilmesinden bir gn nce bu parann byk blm alc holdingin bankasna devredilmi, pein demenin yarsn dan ou bu parayla gerekletirilmiti. KMA kendi para syla satn alnmt.20 Orman rnleriyle ilgili nemli bir KT olan ORS, 1996 Ocanda 1.2 trilyon liraya (19,2 milyon dolar) satld. zelle tirme daresi Bakanl'nn (B) "danman firmalar", 1992 y lnda ORS'n yalnzca arsalarna 602 milyar lira (87,5 mil yon dolar) deer bimiti. ORS, zerindeki onca modern tesise karn, arsa deerinin drtte birinden daha az bir fiya ta satlmt.21
177
12 termik santralin iletme haklar, yap-ilet-devret "modeliyle" 1997 Kasmnda 20 yllna ve 1.6 milyar dolar karlnda "zelletirildi". Dnyada bir rnei herhalde ol mayan bu "satta" durum uydu: Santrallarn yllk kr 750 milyon dolard. Yani santrallar iki yllk krna karlk 20 yl lna elden karlmt. Devlet, 20 yl iinde santrallara 2 milyar dolarlk daha yatrm yapmay kabul etmiti. Yani el den karlma bedelinden daha fazla miktarda masraf yapla cakt. Bunun anlam santrallarn "zerine vara vererek satlmas demekti." Bunlardan ayr olarak, santrallarn iletme hakkm devralan firmalar, elektrik tarife bedellerim diledikleri gibi belirleyerek, yeni ve byk tekel krlar elde edeceklerdi. 22 lke gvenlii iin stratejik bir kurum olan Petrol Ofisi Anonim irketi (POA) 3 Mart 2000 gn 1 milyar 2 6 0 milyon dolara satld. Yeniden kurulmasnn 8 milyar dolarlk bir ya trmla gerekleebilecei hesaplanan POA'n, borsa deeri nin bile 4 milyar 521 milyon dolar olduu akland. Bu b yk devlet yatrm, 1999 ylnda krn yzde 104 artrm, vergilerini demi ve kasasnda 379 milyon dolar nakit para biriktirmiti. POA bu parayla birlikte satld ve alclar pei natn drtte n POA'n kendi parasyla karladlar. Tp 23 k KMA gibi POA da kendi parasyla satlmt. Ayrca, POA son on yl iinde ortalama yzde 102 kr art sala m ve btn masraflar ve grev zararlar dldkten son ra, ylda 180 trilyon lira, yani 315 milyon dolar kr etmiti. Bunun ak anlam udur; POA, kendi paras olan 379 mil yon dolar dldkten sonra kalan 881 milyon dolara satl mtr ve bu bedel, POA'n yllk krndan daha az bir 24 paradr. Et ve Balk Kurumu'nun (EBK) zelletirilen 11 kombina sndan dokuzunda, bir yl iinde retime son verilmitir. s tihdam yzde 88, retim yzde 94 dmtr. zelletirilen St Endstrisi Kurumunda (SEK) durum farkl deildir. stih dam yzde 57, retim ise yzde 33 dmtr. Orman rn leri Sanayi Kurumu'nda (ORS), zelletirme uygulamas ya plan sekiz iletmeden yedisinde retim son bulmu, toplam 25 istihdam yzde 78 azalmtr. ORS'n arsalar bugn TIR
178
parkna dnmtr. zelletirilen Smerbank'n alt fabri kas kapatlmtr. Smerbank, bankas mali adan kertildi i iin, btn borlaryla birlikte devlet tarafndan geri aln mtr. Cep telefonlarnn iletme hakk, 1998'de 25 yllk bir s re iin Turkcell ve Telsim'e 500'er milyon dolara satld. Sat bedelini, devlete ait tevik kredileriyle karlad aklanan bu iki firma, iki yl iinde abonelerden "sabit cret" ad altn da tam 627 milyon dolar toplad. Mahkeme kararlarna da yansyan bu durum, pek ok abonenin tepkisini eken bir gerei ortaya kard. Turkcell ve Telsim, 25 yllk lisans an lamas bedelinin tamamna yaknn iki yllk ksa bir sre iinde ve yalnzca "sabit cret" ad altnda toplad paralarla karlamt. Devlet, kaynaklarnn snrl olmasna karn zel firmalara tevik vermi, verdii krediyle kendi maln sat m ve iletiim alannda denetlenmesi g bir tekel yarat mt.26 TEKEL'in Ankara'da yaptrd ve 2004 ylnda tamam lanan kiz Kuleler, 100 milyon dolara, Trkiye Odalar ve Bor salar Birlii (TOBB)'ne satld. Oysa TEKEL, bu yapy yaptr mak iin 210 milyon dolar harcam ve yeni biten bu binalar hi kullanmamt. TEKEL, bu satla, Ankara'nn en deerli yerinde yaptrd iki gkdelenini TOBB'a yapt masrafn yar fiyatna satlyor, stne de 110 milyon dolar vermi oluyordu. 27 Eti-Gm, 2004'te, 20,6 milyon dolar pein denmek kouluyla 41,2 milyon dolara satld. Szleme tarihi olan 13 Austos 2004'te, kasasnda; 17,9 milyon dolar nakit, 2,67 milyon dolar gm stou (11 ton) olmak zere 20,6 milyon dolarlk tanr deeri vard. Bu miktar, pein deme miktar kadard. Sat szlemesi sanki, peinatn, Eti-Gm'n kendi parasyla denmesi dnlerek yaplmt. 28 Devletin en deerli iletmelerinden olan ve kuruluu Atatrk dnemine giden Eti Holding'in dier kurulular; EtiElektrometalurji, Eti Krom ve Eti Bakr'daki uygulamalar farkl deildi. Eti-Elektrometalurji, 6.128 milyonu pein 15,320 mil yon dolara satlmt. Kasasnda 2,06 milyon dolar nakit, i-
179
letmede 3,4 milyon dolarlk stok vard. Devlet ayrca, "iten karlacak iilerin kdem ve ihbar tazminat demelerinde kulla nlmas", iin hesaba 5,42 milyon dolar yatrmt. Bunlarn toplam 10,66 milyon dolar ediyordu; bu ise pein demenin neredeyse iki katna yakn bir parayd. Alc firma, Eti-Metalurji'yi almak iin para demedii gibi stne para alm t. 29 13,2 milyon dolar peinatla satlan Eti Bakr'a, devlet yine ii demesi altnda 5,06 milyon dolar aktarmt.30 Eti Krom, 29,025 milyon dolar peinatla satlrken kasasnda 18,9 mil yon dolar bulunuyordu. 31 Eti Gm, Eti Krom, Eti Elektrometalurji ve Eti Bakr'dan sonra, Trkiye'de "birincil aliminyum reten tek kurulu" olan Eti Seydiehir Aliminyum A.. de zelletirildi. Aliminyum; kimya, otomotiv, tekstil, inaat, uzay ve sava sanayisi gibi alanlarda kullanlan nemli bir madendi. Trkiye'de ok bu lunan bor madeniyle birletirildiinde, stratejik yeni bir al mn, "milenyum metili"nn bileeniydi. Mhendis odalar, sendikalar ve Seydiehir halk, Eti Aliminyum'un zelletiril mesine iddetle kar kyordu. Kurulu zarar etmedii gibi, 2004'de 26,5 milyon dolar kr etmiti. 32 Eti Seydiehir Aliminyum A.. tm mal varl ve maden biriki (rezerv)siyle birlikte, 27 Temmuz 2005'te, yalnzca 305 milyon dolara satld. Sattan bir sre nce (2003) alnan bir kararla Oymapnar Elektrik Santral Eti Aliminyum'a devre 33 dilmiti. Sat bedeli, yalnzca fabrikamn ya da yalnzca ma den birikisinin deerini bile karlamyordu. stelik Oymap nar Baraj da bu bedelin iindeydi. Koskoca baraj, Seydiehir Aliminyum gibi byk ve nemli bir yatrm ok ucuza alan irkete, armaan olarak verilmi oluyordu. 59. AKP Hkmeti'nin atad zelletirme daresi Ba kam Metin Kilci, Seydiehir Alminyum Fabrikas'nn zelle tirilmesine kar kan ii ve halk eylemlerinin hemen erte sinde, 26 Mays 2005'te, bir basn aklamas yapt. Kilci, bu aklamada itiraf niteliinde u szleri syledi: "Bir ya da bir ka yllk krna satlyor diye zelletirmeden vazgemeyeceiz. stelik kr eden kurulular daha kolay satlyor. Ayrca, zelletiri len kurulularn retimi durdurmamas diye bir ey yok. zelle-
180
tirme yalnzca alma potansiyeli olan kurulularn satlmasndan ibaret deildir. "34 Ulus-devlet yaps iin yaamsal nem tayan Telekom, 1 Temmuz 2005'te yaplan bir ihaleyle, Lbnanl bir irkete satld. Parasal yitikten ayr olarak Trkiye'den ok ey g tren bu sat, 59.Hkmet ve Cumhurbakan tarafndan ivedilikle onayland ve devir szlemesi bir buuk ay iinde yapld. Trk Telekom A.'nin, karar yetkisine sahip yzde 55'lik hissesi, yzde 20'si pein, kalan be ylda eit taksitle den mek zere satld. Telekom'un sat gn kasasnda 2,2 kat rilyon lira (1,64 milyar dolar) nakit paras vard. 35 Alc firma, 1 milyar 310 milyon dolar tutan peinat, Telekom'un kendi parasyla karlyor, ste de 330 milyon dolar alm oluyor du. Telekom, iletiimin can damar, stratejik bir kurumdu. Gvenliini dnen hibir ulus devlet, iletiiminde yabanc egemenliini kabul etmiyor, hisse satlaryla karar yetkisini kesinlikle bakasna devretmiyordu. ABD'de, iletiime giren kk bir yabanc sermaye pay iin, Federal Soruturma Brosu (FBI) Direktr Louis Freeh, Kongre'ye rapor zeri ne rapor gndermi, bu durumun, "iletiim ve ona bal olarak ulusal gvenlik iin riskler ve tehlikeler oluturduu'nu syle miti.36 Alc irket, peinat dnda kalan 5,24 milyar dolar, ylda 1,048 milyar dolardan 5 ylda deyecekti. Oysa Tele 37 kom'un yllk net kr 2,150 milyar dolard. Kr be yl iin de hi artmasa bile, bunun 1,048 milyar dolaryla taksit de necek, stne bir ylda 1,102 milyar, be ylda 5,510 milyar dolar kalacakt. Bunun ak anlam, Telekom'un, bedavaya ve rilmesi deil, stne 5 milyardan ok para denerek, yaban clara verilmesiydi. zelletirme uygulamalarnn balad 1985 'ten 2005 'e dek geen 20 yl iinde, toplam olarak 188 devlet iletmesi zelletirildi. "Teknolojik yenilenme", "Serbest ticaret geliimi" ya da "retim art" gibi sylemlerle yaplmasna karn, bu iletmelerden 8'i tasfiye edildi, 65'inde retime son verildi.
181
"Liretim zorunluluu"yla zelletirilen 10 kuruluun ise bu ykmll 2007 'de sona eriyor. zelletirildikten sonra relime son verilen devlet iletmelerinin bazlar unlardr: Trkiye Zirai Donatm Kurumu; Manisa Kkrt letmesi, Sakarya Traktr Fabrikas; Et Balk Kurumu; Afyon, Kars, Bayburt, Bursa, Kastamonu, Gaziantep, Manisa Kombinalar; G mhane imento Fabrikas; Orman rnleri Sanayi (ORS); Ulupnar, Pazarky, Dzce, Ayanck, Bafra, Antalya, Bartn, Demirky, avat letmeleri; St Endstrisi Kurumu (SEK); Afyon, Bayburt, anakkale, Erzincan, Erzurum, Havsa, Yataan, Diyarbakr letmeleri; SEKA; Dalaman, Afyon, Akku, letmeleri; Smerbank (Smer Holding); Adana, Erzincan, an lurfa, Denizli, Bakrky, anakkale, Nazilli, zmir, Beykoz Fab rikalar; TESTA Aydn letmesi.38 zelletirmelerle, binlerce ii-mhendis-teknisyen isiz kald. Faiz kskacnda retimsizliin ar sorunlarn yaayan Trkiye; sonu ulusal tkeni olan bir yola sokularak, uluslar aras ekonomik mcadelenin girdab bol bulank sularnda, korumasz ve rotasz bir gidie srklendi. Trkiye'deki retimsizlik yle bir dzeye ulat ki, bir zamanlar yaptklar retimle vnen sanayiciler, hzl bir biimde ticaret, pazar lama ve mali speklasyona kaydlar, kurduklar mega mar ketlerde yabanc mallar pazarlyorlar. KO Holding'in Yne tim Kurulu Bakan Rahmi Ko, 24 Ocak 2000 tarihinde un lar syledi: "imdi i aleminde yapmclk deil de, satclk ve pazarlama mhim oluyor. Bildiiniz o mal retme devri yava ya va kapanyor. Bizim de ar sanayiden yava yava hizmet sana yisine kaymamz lazm. Migros her hafta iki tane maaza ayor. "39 * Temeli 24 Ocak 1980 kararlaryla atlan ve Turgut zal hkmetleriyle uygulamaya geilen "zelletirme" giriimle rinin devlet btesine katks nedir? ok dk bedellerle de olsa satlardan elde edilen gelirler nereye gitmitir? Bu soru larn yantlaryla bir avu yurtsever sendikac, aydn ve bilim adamndan baka ilgilenen olmad. zelletirme uygulama-
182
larn, Trk halknn bilgisinden uzak tutulmaya allan ko nular oldu. KT satlarndan Hazinenin bugne dek elde ettii ge lir, yok denecek kadar dktr. zelletirme daresi Bakanl'nn (OB), zelletirme Yksek Kurulu'na (YK) sunduu rapora gre; 1986'dan 1999'a dek gerekletirilen tm zel letirmelerden, "masraflar" ktktan sonra devletin elde ettii gelir, yalnzca 200 milyon dolardr.40 13 yl boyunca satlan onca KT'den sonra, elde edilen 200 milyon dolarlk gelir, "zelletirmenin" Hazineye hemen hibir katks olmad anla mna gelmektedir. Yeniden kurulmas 35 milyar dolara mal olaca hesaplanan KT'ler 4.8 milyar dolara satlm ve bu satlar iin 4.6 milyar dolar "masraf yapld bildirilmi tir. 41 4.6 milyar dolarlk "masraf" demelerinin nemli bir b lm, ou ABD'ne ait uluslararas "danmanlk" irketlerine yaplmtr. Satlan bir maldan elde edilen gelirin o maln sa t iin yaplan "masrafa eit olmasnn, dnya ticaret tari hinde herhalde bir rnei daha yoktur. Bu gerek Trkiye'yle snrl deildir. Dnyann her ye rinde azgelimi lkelere dayatlan Dnya Bankas-IMF ree telerinin temelinde ulus-devleti kertecek zelletirme is tekleri vardr. Konumu ve grevi gerei bu gerei en iyi g ren, Birlemi Milletler Genel Sekreteri Butros Gali unlar sylyor: "Yeterli alt yapya sahip olmayan azgelimi lkelerin zelletirmeden herhangi bir yarar salamalar mmkn deildir. Bu unsurlarn yeterince gelimemi olduu toplumlarda 'piyasa e42 konomisi' ksa srede bir 'soygun dzenine' dnmektedir." Butros Gali'nin bu szleri ieren konumas, UNESCO tara fndan sansr edilerek yaymlanmt. BM yle demokratik bir kurulutu ki, bir alt birim rgt, kendi Genel Sekreteri'ne sansr uyguluyordu. Tarmda k zmir Ziraat Odas Bakam Reit Kurun, tarm ve ta rmcnn bugnk durumunu yanstan u szleri sylyor: "zmir-Cumaovasnn Tekeli kynde 1980 ylna kadar her evde bir akaryakt deposu vard. Hepsi de azna kadar doluydu. Bir ara
2005:Trkiye'nin
Geldii
Yer
183
akaryakt sknts olunca, tam bir yl dardan mazot almadan i lerini grebildiler. 12 Eyllden ksa bir sre sonra bu depolar bo ald. Hatta, ie yaramad iin yerlerinden sklp atld. Artk, Tekeli ky iftileri akaryakt istasyonlarna elde bile tanabilecek kadar kk depolarla gidebiliyorlar. Zira, 12 Eyll hkmet lerinin izledii yanl politikalar yznden, iftinin cebinde mazot alacak paras kalmad..."43 Mustafa Kemal Atatrk, Reit Kurun'un bu szlerin den 78 yl nce, 1 Mart 1922'de, Kurtulu Sava henz bit memiken Meclis'te yapt konumada; "Trkiye'nin gerek sahibi ve efendisi, gerek retici olan kyldr.. Herkesten ok re fah, saadet ve servete hak kazanan ve layk olan odur.. Trkiye B yk Millet Meclisi Hkmetlerinin temel amac bunu salamak tr.."44 demi ve szlerine lene dek sadk kalmt. Ancak, 1938'den somaki hkmetler; tarmdaki atlmlar nce dur durmu, daha sonra sonularyla birlikte ortadan kaldrm tr. 12 Eyllle balayp gnmzde de devam eden sre, ta rmsal yokoluun son aamasdr. Trkiye bugn, ky nfu sunun yzde 10'a drlmesini isteyen d dayatmalarla kar karyadr.
*
IMF ve Dnya Bankas programlar, 1980'e dek tarm dsatmcs konumundaki Trkiye'yi, hzla dalma bir l ke haline getirdi. 1980 ylnda tarmsal rn dsatmn, d alm 7 kat iken, 1995 ylnda dalmla dsatm eitlendi. 2000 ylna gelindiinde ise dalm dsatm geti, o yl 3.7 milyar dolarlk dsatm yaplrken 4.1 milyar dolarlk d 45 alm yapld. Tarmdaki k, yalnzca d ticaret aklarndan ibaret deildi. Trkiye'nin temel tarm rnlerinin hemen tmn de, retim de byk boyutta dmt. 1990'da 851 bin ton retilen pamuk, 2000 ylnda 739 bin tona; 355 bin ton re tilen incir 290 bin tona; 860 bin ton olan nohut 280 bin tona dt. Ayn yllar arasnda krmz mercimek retimi 630 bin tondan 280 bin tona, yeil mercimek 216 bin tondan 73 bin tona, ayiei 860 bin tondan 800 bin tona gerilemiti.46
184
rn miktarlarndaki dn kanlmaz sonucu, d almdaki art oldu. Ya da daha doru bir deyile dalm daki art, rn azalmasna yol at. Trk tarmnn birok te mel rn dardan getirilmeye baland. 1990 ylnda 198 bin ton olan pirin dalm, 2000 ylnda yzde 227 artla 450 bin ton oldu. Msrdaki dalm art yzde 247'ydi ve 519 bin tondan 1286 bin tona ykselmiti. Baklagillerdeki art, ise yzde 2880'di ve 14.7 bin tonluk baklagil dalm, 432 bin tona kmt. 47 Cumhuriyetle kurulan ve byk baar elde ederek dnyaya rnek olan tarmsal kurum ve iletmeler 1980'den sonra ya kapatld, ya satld ya da ilevsizletirildi. 1984 y lnda Trk tarmna can veren Ziraat leri Genel Mdrl, Zirai Mcadele Genel Mdrl, Hayvancl Gelitirme Genel Mdrl, Gda leri Genel Mdrl, Veteriner leri Genel Mdrl, Su rnleri Genel Mdrl ile toprak slah ve erozyonla mcadele konusunda, stn nitelikli hizmetler ve ren Toprak-Su Genel Mdrl kapatld. 1980'den sonra, tarmsal rn planlamasna son verildi ve ifti ne ekeceini bilemez hale geldi. Tarm topraklar, ta rm d kullanma ald. Erozyon, lleme, toprak ve su kirlilii ile mcadele tam olarak ortadan kalkt. Tarma ait yetkiler Bakanlklar, Hazine, D Ticaret Mstearl, Devlet Planlama Tekilat gibi ilgiliilgisiz kurulular arasnda dat larak, tek merkezden ynetim ileyiine son verildi ve yara tlan yetki karmaasyla, ulusal tarm planlayacak devlet g c ortadan kalkt. Gbre retimi ve tohumluk slah ihmal edildi ve dalma ynelindi. zellikle sebze tohumluunda darya baml hale gelindi, Buday tohumluunu karla ma oram yzde 50'ye dt. Ziraat Bankas ifti bankas ol maktan kt; ifti, banka kredisiyle tarm yapamaz duruma 48 geldi. 2000'li yllara gelindiinde, Trk tarm eski gcnden ok ey yitirmiti. Trk iftisi, 20 yllk ykm srecinden sonra yoksullam, srad glkler iinde retim yaparak ayakta durmaya alyordu. rn bedelleri yapt masraf karlamyor, adeta bedavaya gelen emek gcne dayanarak,
185
tarm yapyordu. IMF ve Dnya Bankas, "Kamu finansman aklarnn ve ekonomik krizin temelinde tarm destekleri var. Des tei kaldrn. Dorudan destek uygulamasna gein" diyordu. Sylenenler, Trk tarmclnn idam fermamyd, uygulan dnda, ortada "dorudan destek" yaplacak bir tarm kalma yacakt. Ancak ne yazk ki, politikaclar istenenleri tmyle yerine getirdiler.
*
Uygulamalara az saydaki yurtsever aydnn gsterdii, halka pek de ulamayan tepki dnda, ses getirecek bir kar k olmad; uygulamalar srd. Trkiye'de toplumsal mu halefet adeta donmutu. Hemen herkes, kendi yaam kay naklarm kurutacak olan uygulamalar yalnzca seyrediyor ve olaylarn gerek boyutunu anlamadan, sorunlara neden olanlar kurtarc grecek kadar, kendi karlarna yabanclayordu. Koskoca bir lkenin, olaylar alglama ve diren gc adeta fel olmu, toplum yaama gcn sanki yitirmiti. Duyarszlk, bilgisizlik, yozlama ve rgtszln yaratt atalet, toplumun her yann sarmt. Ulusal diren, 12 Eyll'n siyasi ve ekonomik terryle ezilmi, yaratlan diren siz ortam iinde, Trkiye tam olarak darya balanmt. Tarmda yaananlar bu srecin kanlmaz ve herhalde en ykc sonucuydu. 18 Aralk 2002'de, 57.Hkmetin IMF'ye verdii yeni "niyet mektubunda" tarmla ilgili u hkm yer alyordu : "Tarm politikalarnn reformunda (deformunda diye okumal snz), tm dolayl destek politikalarndan 2002 sonuna kadar ka demeli olarak vazgeilecek ve Dorudan Gelir Destei sisteminin uygulanmasna geilecektir. "49 "Dorudan Gelir Destei" olarak ifade edilen ve devlet desteini tarm sektrnden ekecek olan anlay, Trki ye'nin koullarna uymayan ve gelimi hibir lkede tek ba na uygulanmayan bir yaklamd. Trkiye'deki uygulama biimiyle, tarma destek bir yana, ak ve kesin bir biimde tarmdan vazgeilmesi amalanyordu. Bu, o denli akt ki,
186
TRKYE ZERNE NOTLAR-1923-2005
bunu grmek iin tarm uzman ya da ifti olmak gerekmi yordu. "Dorudan Gelir Destei", retimin miktar ve niteliine gre deil, toprak mlkiyetine gre "para" datlmasn n gryordu. Gelimi lkelerde tarma "Dorudan Gelir Des tei" yannda "Pazar Fiyat Destei", "retimi Arttrma Des tei", "Ekili Alan Destei", "Girdi Kullanm Destei" gibi birok destek veriliyor ve bu destekler iin devlet btelerinde b yk boyutlu fonlar ayrlyordu. Dnyada, tarm destekleri iin her yl yaplan 300 milyar dolar harcamanm 284 milyar dolar; ABD, Almanya, Japonya, ngiltere, talya, Kanada ve Fransa'nn oluturduu G7 lkeleri tarafndan yaplyordu.50 Tarma ayrlan bu muazzam kaynak, tarm rnlerinde mik tar ve nitelik artmn ve artan rnlerin dnya pazarlarna yaylmasn salyordu. Trkiye'de ise tam tersi yaplyor, rne deil yalnzca arazi miktarna gre "para" datlyor, retim yapsa da yapmasa da "para" alan ifti, dolayl yoldan retim yapmamaya tevik ediliyordu. Toprak mlkiyeti esasna gre datlmasna karn, ya plan dorudan "yardm", gelimi lkelerin yapt destek yannda ok kk kalyordu. Amerika Birleik Devletleri'nde, tarm reticilerine birey bana (aile deil) ylda 7000 dolar, Avrupa Birlii'nde 2460 Euro tarm destei verilirken, Trkiye'de aile bana ylda yalnzca 31 dolarlk bir destek veriliyordu.51 Bankacla Darbe Barclays Bank eski Bakam, ngiltere Bankalar Birlii Bakam ve ngiltere Merkez Bankas Ynetim Kurulu yesi Andrew Buxton, Trk bankacl iin 29 Kasm 2000'de un lar syledi: "Trkiye'de finansal hizmetlerin yaygnlatrlmas ve geniletilmesi iin birlemeler gerekletirilecek ve baz bankalar yok olacaktr; baz bankalarn gerekten yok olmas gerekiyor. "52 Andrew Buxton, baz bankalarn yok olmas gerektiini sylerken, Trkiye'de bankaclkla ilgili olarak karlan ya salar, hazrlanan programlar ve yrtlen uygulamalar, ban kalarn bazlarnn deil, milli nitelikte olanlarn tmnn
187
yok edileceini gsteriyordu. IMF ve Dnya Bankas is teklerinde, son 5 yldr en ok bankaclk konusu yer alyor ve yabanclar en ok bu konuyu gndeme getiriyordu. Ban kaclk yasas karlmal, devlet bankalar kapatlmal, bilan osu zayf bankalara el konulmal ve bankalar uluslararas finans sermayesinin almna ya da ortaklna almalyd. Trk bankaclm yok etmeye ynelen d istek, IMF programlarnda, ak ve kesin dayatmalar halinde yerini al mtr. Bu programlar uygulamay grev sayan politikaclar, finans piyasasndaki milli kurumlarn mlkiyetini ya da y netim yetkisini yabanclara devreden bu programlar eksik siz uygulamaktadrlar. IMF, 57. ve 59. Hkmetler kurulur kurulmaz, bankaclkla ilgili karlmasn istedii yasalar, bir n art olarak ortaya koydu. Devletin mali rgtleri he men tmyle "bamsz kurumlar! "n emri altna sokuldu, ka mu ya da zel milli bankalarn yabanclara satlmas kolay latrld ve bankaclkta istenilen yasal deiiklik, bir deil birka kez yapld. Trk bankaclm yabanclatrmay ama edinenler, hi dn vermediler. Kresel finans gleri, konu bankaclk olduunda, en kk neri ve eletiriye bile izin vermiyor, byle bir olayla karlatklarnda tehdit ieren sert bir tep kiyle karlk veriyordu. Kamu ve Fon bankalarn yneten lere yarg masuniyeti getiren yasann baz maddelerinde k k deiiklikler yaplmak istenildiinde, hkmet aktan tehdit edilmiti.
*
IMF istekleri dorultusunda, 1997 ile 2005 arasndaki 7 ylda, ilerinde Demirbank, Toprak Bank, Trk Ticaret Bankas (Ttnbank), Yap ve Kredi, Pamukbank, Emlak Bankas, mar Bankas, Trk Ekonomi Bankas (TEB), ekerbank, Garanti Banka s gibi kkl bankalarn da bulunduu, milli sermayeye da yanan 26 banka yabanclara satld ya da kapatld. 1999 y lnda 81 olan milli banka says Haziran 2002 ihbaryle 57'ye dt. 53 Bu bankalarn bir blm, yrtlen d kaynakl
188
politikalara g ve destek veren, IMF'nin doal mttefiki ko numundaki, kreselleme yanls insanlar tarafndan ileri boaltlm ve kaynaklar yurt dndaki yabanc bankalara aktarlmt. Bir blm, yrtlen IMF politikalar nedeniy le zor duruma dm, dier bir blm de nedeni tam an lalamayan bir biimde Fon'a devredilmiti. IMF ile halkn "hortumcu" adm verdii banka boaltclar arasnda sanki bir anlama vard. Yurttalarn yatrdk lar paralar kiisel amalar iin kullanlyor, bankalar bilerek batrlyor, ama bu ii yapanlardan, edindikleri haksz servet ellerinde dururken borlar tahsil edilmiyordu. Buna karn, ii boaltlan bankalar "devletletiriliyor", bu yolla "hortumculara" giden paralar halka dettirilmi oluyordu. Bu uy gulama, zellikle 57. ve 59. Hkmetler dneminde inanl mas g yntemlerle yaplyordu. Batrlan bankalar "kamulatmlyor", bteden bu bankalara byk boyutlu kaynak aktarlyor, ancak aktarlan bu kaynak, bankaya bor kay dedilmiyor ve "grev zarar" adyla siliniyordu. Bu yolla, "hortumlanan" para merulatrlm oluyordu. Hangi biimde olursa olsun varlna son verilen ban kalarn tm, Fon ad verilen kurum araclyla devlet ta rafndan satn alnyor ve ar bir ekonomik bunalm yaan masna karn bu bankalara Hazineden milyarlarca dolarlk kaynak ayrlyordu. Bu "fedakarlk", elbette, bankalarn kurta rlarak yeniden toplumun hizmetine sunulmas iin yaplm yordu. eitli biimlerde varlna son verilen milli bankalar, yabanclarn alabilecei bir duruma getirilerek sata hazrla nyordu. zelletirme "filozoflarnn" zelletirmenin erdem lerini dillerinden drmedii bir ortamda geni kapsaml bir "devletletirme" yaplmasnn nedeni, Trk bankalarnn yabanclarn alm iin daha "cazip" hale getirilmesiydi. Bu i iin, halk yoksulluk ve isizlik iinde kvranrken, 30 Nisan 54 2001 tarihi itibariyle tam 12.4 milyar dolar harcanmt. Banka satn almann "cazibesi" harcama yapmakla da snrl braklmam, arka arkaya karlan yasalarla; banka satla rnda alm-satm vergileri kaldrlm, hkmetlerin karar ve
189
denetim yetkileri yok edilmi ve bu ilerde "grev" yapacak kadrolara "yasal masuniyet" getirilmiti.
*
Yabanclara satlan ilk milli banka Demirbank oldu. Uzun yllardan beri dzenli almalaryla tannan bu banka nn tm hisseleri, 200 milyon dolar gibi, deerinin ok altn daki bir bedelle, dnya finans devlerinden ngiliz HSBC'ye satld. ngiliz Financial Times gazetesi bu sat "Bir kilometre ta" olarak deerlendirdi.55 Demirbank"tan hemen sonra Sitebank Yunan Novabank'a satld; ardndan Tekfenbank ile Ulusal yatrm A.. elden ka rld. Atatrk dneminin prestij bankalarndan Emlak Banka s, alanlarnn tm mcadelesine karn Ziraat Bankas'yla birletirme adyla kapatld, binlerce yetimi elemamn iine son verildi, ya da meslekleriyle ilgisi olmayan memurluklara atandlar. "Euro blgesinin en byk bankas" olarak deerlen dirilen Trk Ekonomi Bankas (TEB)'nn yzde elli hissesi Fransz BNP Paribos'a satld.56 Trkiye'nin ilk ulusal zel gi riim bankas olarak 1913 ylnda kurulan Trk Ticaret Banka s (Trkbank), alanlarnn ve emeklilerinin gzyalar ara snda tasfiye edildi. 57 "kramiyeli Aile Czdan", "Semt ubecilii", "Teknik Staj Kredisi", "Ett Kredisi" gibi uygulamalar Trkiye'ye tantan, kltrel almalaryla dikkat eken Yap Kredi Bankas ile "Bireysel Kredi", "Telefon Bankacl", "Gezici Bank 24", "Mteri Temsilcilii" gibi bireysel bankaclk uy gulamalarna nclk etmi olan Pamukbank'n varlna son verildi. 58 IMF Trkiye Temsilcisi Odd Per Brekk, Pamukbank ile Yap Kredi Bankas "operasyonunu" memnuniyetle karla dklarn aklad; ABD Hazine Bakan Yardmcs John Tay lor, "Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulunun, kuvvetle hareket ederek Pamukbank operasyonunu gerekletirmesini mem nuniyetle karlyoruz. Bu eylem, Trk yetkililerin ekonomik prog ram yolundaki taahhtlerini yerine getirmesinin yeni bir gster 59 gesidir" diyordu.
190
Gazetelerin "Bankaclk Sektrne Giren En Byk Yabanc Sermaye" balyla ve sevin iinde verdii banka satnda, Avrupal Fortis Bank, Dbank' ald. "Cumhuriyet tarihinin ya banclara yaplan en byk banka sat"60 olarak tanmlanan bu giriimle, Trkiye'nin 7. byk bankas ve ortak olduu fi nans kurulular, yabanclarn eline gemi oldu. Dbank'n itirakleri unlard. D Yatrm, D Portfy, D Leasing, D Factoring, Dbank Malta ve Doan Emeklilik.61 Dbank'n satld gnlerde, Yunan EFG Eurobank, s tanbul Menkul Deerler A..'yi ald.62 Macar Bankas OTP birletirilmi olan Halkbank ve Pamukbank' almak iin gr meler yapt. 63 Hollandal Rabobank, pancar reticilerini koru mak amacyla kurulan ve Trkiye'nin en byk 10 bankasn dan biri olan ekerbank' ald. 64 Dnya devletlerinden General Electric'in mal irketi Consumer Finance, Austos 2005'te, Trkiye'nin nc byk bankas Garanti Bankas'nn "eit ortakla yetecek" olan yzde 25,5'lik hissesini satn ald.65 Bankaclk sisteminde yer alan milli banka saysnn azalmas, doal olarak, ube saylarnn ve bankaclk konu sunda uzmanlaan yetimi igcnn de azalmasna yol a t. Bankalar 2000 ylnda 7.837 adet ubeyle hizmet veriyor du. Son iki ylda 1 .506 banka ubesi kapand ve ube says 6.331 'e dt. 66 2000-2002 arasndaki 20 ay iinde, ilerinde Hisarbank, Egebank, Efesbank, nterbank, Raybank, Tutum Ban kas, Trkiye Baclar Bankas'nn bulunduu 28 ulusal; ilerin de Adapazar Bankas, Emniyet Bankas, Alaehir Bankas, Lle burgaz Birlik ve Ticaret Bankas, Salk Bankas'nn da bulundu u 12 blgesel kalknma ve yatrm bankas tasfiye edildi. 67 2000 yl banda bankalarda, alanlarnda uzmanlam 173.988 kii alyordu. Bu say, 2002 bana kadarki bir yl iinde, 137.342'ye dt. Bir yl iinde bankaclk konusunda eitilmi, toplam 36.646 kii iini yitirmiti.68 ki yllk ayn dnemde 7 kamu bankas kapand. Tas fiye edilerek ya da bakalaryla birletirilerek kapatlan ka mu bankalar unlard: Trkiye retmenler Bankas, Emlak
191
Bankas, Ankara Halk Sand, Anadolu Bankas, stanbul Em niyet Sand, stanbul Halk Sand, zmir Halk Sand. Ziraat Bankasyla birletirilen Emlak Bankas ile Halk Bankas'nn tam 581 ubesi bir yl iinde kapatld. Ancak IMF kapatlan ube saysn yeterli grmedi ve IMF Trkiye Ma sas efi Juha Kahkonen, Babakan Blent Ecevit'le yapt grmeden sonra unlar syledi: "Niyet mektubunda verilen tarih itibariyle ancak 591 ube kapatld. Bu saynn yukar ekile rek 800'e ulatrlmas gerekiyor. "69 Milli bankalarn ortadan kaldrlarak mali piyasalarn yabanc bankalarn denetimine sokulmas, Trkiye'yi i ve retim yapamaz hale getiren bir gelimeydi. Olumsuz ge limenin nemini ok az insan grd ve dile getirdi. Trkiye Mteahhitler Birlii Bakan Erdal Eren'in szleri, bu konu daki belki de en ak saptamayd: "Trk firmalar birleip g lenmezse, Avrupa Birlii yesi byk lkelerin taeronu olacaktr. Polonya'da, sahibi Polonyal olan byk mteahhitlik firmas kal mad, nce milli bankaclk biritilip, yabanclatrld. Bankalarn yeni sahipleri, yerli firmalara krediyi kesti ve bu sonu dodu."70 Milli irketler Satlyor Dnya sigara devi Philip Morris, 1990 ylnda svire'nin ikolata ve kahve firmas Jakop Suchard' satn aldnda svi re gazetesi Bund, "svire'nin bir parasn yitirdik" manetiyle 71 kmt. 2005 ylnda ABD firmas Pepsi Cola, Fransz Danone'yi almak istediinde byk bir kamuoyu tepkisiyle karlam, Fransa Babakan Dominique de Villipin'in "Danone'nin Fransz kalmas iin zerimize den hereyi yapacaz"72 demesi zerine sattan vazgeilmiti. Danone olay Fransa'da yeni bir "ekonomik milliyetilik" dalgasmn gelimesine yol at. Villepin hkmeti, yalnzca kamu iletmelerini deil, zel irketleri de kapsayan ve bata silah sanayi, bilgisayar ve bilgisayar programlar, iletiim ve gda olmak zere, 10 retim ve hizmet dalnda koruma n lemleri gelitirdi. Fransa Sanayi Bakam Francois Loos, "ilke olarak yalnzca stratejik nemi olan firmalarn yabanclara git-
192
mesini istemiyoruz" diyor ama ekonomi evreleri Danone'den yola karak "yourt stratejik sektrde, Loos'un listesi uzun olacak" diyerek Sanayi Bakanyla alay ediyor. 73 Kreselleme ideologlarnn tm "serbest ticaret" ve "li beral globalizm" sylemlerine karn, dnyadaki geerli ileyi Bund'un manetine tad anlay zerine kuruludur. K resel pazarda, her irket sat, alan iin kazamlan bir "zafer", satan iin yitirilen bir ulusal "mevzidir." irket satlar, silahl atmann bir nceki aamasnda yer alan ve iddetli bir bi imde srmekte olan uluslararas ekonomik mcadele iin de, ulusal varl ve gnenci dolaysz ilgilendiren, stratejik neme sahip bir konudur. Bir ulus, ne kadar irkete sahipse, bu irketler dnyaya ne kadar yaylabilmise ve lkelerine ne kadar kr transfer ediyorsa, o ulus o kadar gl ve varsl demektir. Gnmzn somut gerei budur. Ulusal irketlerin ve ulusal pazarn korunmasyla, ulu sal varln korunmas arasnda, dolaysz ve kopmaz bir ili ki vardr. Ekonomik olarak ortak kara dayal pazar birlii; dil, toprak ve tarihsel oluum birliiyle birlikte, toplumlar ulus yapan belirleyici unsur ve temel kouldur. Bu koullarn tmn salamayan bir toplum uluslaamaz ya da baka de yile, bu koullardan yalnzca birini bile yitiren bir ulus, var ln srdremez. Ekonomik olarak ortak yarara dayanan pazar birliini yitirmekle, toprak birliini yitirmek arasnda uluslama ve ulusal varl koruma asndan bir fark yoktur. Topraa sahip olmak, tek bana bir toplumu ulus yapamaz, ama pazar birliini yitirmek, bir ulusu tek bana ulus olmak tan karabilir. Uluslamann ve ulusal varl korumamn temel ko ullar bilinmesine ve gelimi lkelerde dnsz bir biim de korunmasna karn, henz uluslama srecini bile ta mamlamam olan azgelimi lkelerde, ulus-devlet yaps kresel bir saldryla kar karyadr. Emperyalizmi anlatan global saldr bugn, toprak birliine ynelen askeri sald rdan daha ok dil, kltr ve pazar birliine ynelmitir. G nmzn geerli hegemonya yntemi, mali ve siyasi gle salanan ekonomik igaldir. Ekonomik igal, kendini gizle-
193
yebilen, ulusal tepkiyi krelten ve toplumun her alanna szabilen yntemleriyle, askeri igale gerek olmadan lkeleri ele geirebilmekte ve onlara istedii biimi verebilmektedir. Ulusal varln koruyup gelitirmek isteyen her ulus, paza rn korumak ve ekonomisini glendirmek zorundadr. Bu nu baaramayan uluslarn bamsz varlklarn uzun sre koruyabilmesi mmkn deildir.
*
ABD Bakam George W.Bush'un babas ve eski ABD Bakan George Bush, 4 Nisan 2001'de, Ko Holding Yne tim Kurulu Bakan Rahmi Ko 'un davetlisi olarak 8 kiilik bir heyetle stanbul'a geldi. Bush'un yaranda getirdii heyet iinde, The Cariyle Group adl finans kuruluunun st dzey yetkilileri de vard. 12 deiik fon altnda, 15 milyar dolarlk bir mali gce sahip The Cariyle Group'un dnyaca bilinen te mel zellii, g duruma den irketleri izlemesi, onlar en "uygun koullarla" satn almas, ya da pazarlamasyd. 50 l kede alma yapyor ve 390 mali-sermaye irketine hizmet veriyordu; her ynyle kresel bir "tefeci" irketti. Ko Holding, "Trkiye'de ortak yatrm yapmak isteyen" bu irketle ibirlii yapmak zere anlat. Holdingden yap lan yazl aklamada, "Carlyle-Ko ibirliinin ilk adm olarak, iki gurubun internet zerinden firmalararas ticaret konusunda 74 yatrm yapmak zere anlamaya vard" belirtildi. Aklamada, "firmalararas ticaret" olarak ifade edilen "ibirliinin" z, Ko Holding'in Carlyle ile birlikte, Trki ye'de satn alnabilecek firmalarn saptanmas ve bunlarn uluslararas finans piyasalarnda pazarlanmasyd. irket sat "komisyonculuu", kresel ykmn kendilerine bol "i" ola na salad, gnn popler "mesleiydi" ve dnyann t mne yaylmt. Ko Holding, "iin uzman" bir kurulula birlikte bu alana giriyor ve irket almlar iin bereketli bir pazar haline gelen Trkiye'de "krl" bir yatrm yapyordu. Ko Holding'in Cariyle ile kurduu ortaklk, belki de ilk iini, Ko'un Goodyear'daki hisselerini pazarlayarak gerek-
194
letirdi. Trkiye'de retim yapan Goodyear Lastiklerindeki yzde 15,2'lik Ko hissesi 10,1 milyon dolara The Goodyear Ti re and Rubber Company'ye satld. Ko Gurubu sattan elde ettikleri paray ayn irketin New York Borsasnda ilem g ren hisselerine yatrd.75 Carlyle'nin nitelii ve alma biimiyle ilgili en bilgilen dirici aklamay TSAD Bakam Aldo Koslowski yapt. Koslowski, Cariyle yneticilerinin Bush ile birlikte stanbul'a geldikleri gn basna yapt aklamada unlar syledi: "Cariyle aslnda Trkiye ile ilgileniyor. Byk bir kriz iinde oldu umuzu gryorlar. Carlyle'nin alma biimi, bir takm irket leri kelepir fiyatna satn almak, bunlarn fiyatn yksel terek bir sre sonra satmaktr. Bunun en iyi zaman nedir? En dipte bulunulan yerdir. Trkiye, dibe vurdu mu vurmad m, bunu aratryorlar. "76 Trkiye'nin dibe vurup vurmamasyla ilgili ilgin bir yorum, byk bir uluslararas irket olan Elektrolux'n Tr kiye sorumlusu Nevio Pollesel tarafndan yapld. Trk ir ketlerini av, kendisini de avc olarak niteleyen Pollesel, "iyi bir avc, silah dolu olarak beklemeli. zerinden ne zaman bir ku geecei belli olmaz. Biz de Trkiye'de yle yapyoruz" diyor.77 "Trkiye'nin dibe vurduu" aslnda belliydi. Bu, yabanc larn aldklar yerli irket saylarndaki arttan aka gr lyordu. 2001 ba ile 2002 Mart' arasndaki 15 ayda tam 227 yerli firma yabanclar tarafndan satn alnmt. Yabanclar, yerli irketlerin 14'nde hisselerini arttrm, 20'sinin tm n, 16'snn yzde 99'unu, 41'inin yzde 90-95'ini, 46'snn yzde 51-85'ini ve 90'nn yzde 50 ve azn satn almt. a hlan irketler ve sat paylar yledir: Yabanc Pay Artan irketler: Hedef Holding, Commercial Union, Rotopak, Altek Alarko, Tuborg, Bozkurt Helvacs, Kent Gda, Mudurnu, Penguen, Kerevita, Bayndr Sigorta, Dardanel, Pamir Gda, Viking Kat Sanayi. Yzde 100' Yabanclara Geen irketler: Toyotasa, Fruko Tamek, UB Ulusal Yat. Men.Ky.A.., Turko Tekstil Tic. Ltd. ti, TBS Denizcilik D.Tic. A.., Sitebank A.., Sihirgaz Tic.Ve San. A.., L.Notika Yat.San.Tic.Ltd.ti., Kalyon Kozmetik
195
San., Demirbank, Debis Biliim Tek.Hiz. A.., Andersen Yn.Ve nsan Kay., Anadolu Honda, Camel Seyahat, Elena Seyahat, Tantur, Nazar Tur, Marmara Seyahat, Bosphorus, Turchese. Yzde 99'u Yabanclara Geen irketler: Zarif D Tic., York Klima Tic. A.., Yeni Karadeniz Gda San., Yap Merkezi A.., Teknoblok Soutma Sistem., Som Otelcilik Tic.A.., Siemens Kablo San., Riviera Tur. Sey., Raduga Tur. letmecilik, Meyako naat, Lipman Elektronik, rem Su rn.San., mtic n.Malz., H.Uluslararas Danmanlk, Glnur Gda, Gazitepe Market. Yzde 90-98'i Yabanclara Geen irketler: Arsena Tu rizm, Arduman Klima San., Antalya Ulus ocuk Klb., Ankara Blok n., Abaks Turizm, Vatan Tercme Tur., Uyar Sanayi ve Tur., Sportif D Tic, Pamir Gda, Eflatun Tekstil, Arba Otel, imenta, Yola Naturel Tur., Fan Grup Turizm Ve Petrol, CNC leri Teknoloji, Uzakdou Turizm San., Marmara Liman l., Umut G rntleme, Belmersan Belevi San., Art D.Tic, Albaker Travel Tur., Ahram Petrol, Agroland ve D Tic., Mir Tekstil San., Merter D Tic., HC stanbul Holding, Benelli Tekstil th. ve hr., Ekip Demir Gda, Blos-Co Salk Gereleri, Aras Bilgisayar, Yeni Yaam Yaynlar, Vefa Medikal Hast., Turmin Madencilik San., Tem Tur San., Saraolu Enerji, R-S Pazarlama, Frekans Man Ajans, Derya Marine Ser., Alanis Turizm, Abika Tekstil, Ege Profil. Yzde 51-85'i Yabanclara Geen irketler: Deniz Rz gar Enerjisi, Nesne Dizayn Plastik, Ude Turizm l., Tr-Az Hay vanclk Sima th. hr.Tekstil Gda, nce Tur, Sultan Trk Nak., n Reklamclk Senkroma Boya Mad., Marmara Aa Kaplama, Atlas Lokantaclk Art Bilgisayar Tantm, Most Tantm Hiz., Ferhat Sava Turizm, Erda Elektronik, Duravit Yap rn, Desal n. Taah., Nexum Boazii Elektrik, Bilgi Turizm, Organon la lar, Ege zmir Su rnleri, Yes Tavukuluk, Telemaks Bilgisayar, Rotopa Ambalaj, Rotopak Matbaaclk, Final Uluslararas ay, Demir Tur Turizm, B.B.Tekstil Servis, ark Kmr Ban.th.hr., Fiksmar n. Malz., Doy Pili Entegre, EYC Biliim Danmanlk, Dolmabahe Turizm, Oto Exchange Mot. Aralar, Karamik Yne tim dan., alkan Gda Su rn., Aysu Elektrik Elektr., PKD
196
Pencere ve Kap, Turkecom Teknoloji, Doveko Doal ve Kompoze, imenta zmir im., Mosdorfer Endstriyel ml., Kardeler De nizcilik, Anadolu End. Mineraller, Kent ekerleme. Yzde 50'den Az Yabanclara Geen irketler: United Chemicals Kimya, Tredin Oto Donanm, Senta Patlayc Mad., Star Ltd.ti., Soylu Havaclk, Senkom Enerji Kom., Sardes M cevherat, Pelikant nt. Tur., Panel Radyatr San., MKS naat, Misket Metal Maden, Marmara Elektronik, MP Tekstil Ve Deri, Licapa Endstri, Kumlu Turizm, pek drofil Pamuk, nter Tan tm Hizm., nbil Teknolojik rn., Heyeres Tekstil n., Hem-Hak naat, Hakan Tur Gmrkleme, Gateks Hediyelik Eya, Evren Tur. Nakl., Eksen Eitim Kurumlar, Ekart Elektronik Kart, Denet Tur Deirmen, Mak.San., Data Transfer San., Bekemler Otomotiv, Apeks Makine, Altek Alarko Elkt. Sant., ACT Tekstil, Yeni sp.Oto Yed.Para, Histhil-Toros Fidecilik, Birsin n. San., Beyaz Mart Petrol, Tunga Mobilya n., SM letiim Sistem., Pontis Hafif Yap Yaltm, Metsin Bro Otom., Ziligen Kay Paz. San., Yeniky G da San., Tek- Traktr, ay Gda Elektrik, Bosphorus Avrupa Ha va Yol, Benta Bilgisayar, Tekfenbank A.., Sodem Elektronik, meri Turizm, EMI Endstriyel Mak., Candan Motorlu Aralar, Beksi thalat hr., Mira naat Mh., Kster Yap Kim., Altnkaynak Turizm, Marmara Teks. rn., Kon Yap Elektronik, Elmal Fidanclk, Arpal Kimyasal rn., Yasemin Gda, Gney Kapitone, Grgl Mimarlk, Ava Asistans Tur.Sa., Akkim Yap Kim., pek Deri San., Vespa Tekstil, Pantok Pancur, N. C. Tekstil San., Redef-Alliance Hol., Egesil Kimya San., Akn Plastik n., Carra Mob.Dek.San., SIK-AY Hava, S.F.A. Soutma San., talbi Tekstil, Fany Soft Kat,. zgneler D Tic, Eta Turizm Yatrm, Pengu en Gda San., stanbul Duty Free, Porta Giyim San., Anmak Hol ding, Tekirda Aa San., T.E.. Endstriyel, Pr-Net Halkla lik., Glmay Salk Hizm., Alset D Tic. A.., Isparta Mensucat San., Boazii D Tic, Rotogratr Kliecilik, Eyro Holding A..78 Bor Sorunu Cumhuriyetin ilk yirmi ylnda bamllk douracak d bor almayan, stelik Osmanldan devralnan Dyunu Umumiye borlarm deyen Trkiye, bugn yeniden byk bir
197
bor yk altndadr. Hazine Mstearl'nn verilerine g re, Trkiye'nin, 1950 ylnda 0.277 milyar dolar d borcu vard. Bu bor, 1960'da 0.558, 1970'de 1.9, 1980'de 16.2, 1990'da 49.1 milyar dolara kt.79 D borlanma, Gmrk Birlii uygulamalarndan sonra hzland, 2004 ylndan sonra olaanst artt. 2001-2005 arasndaki 4 yllk dnemde d borlar, yzde 138 artla 157,2 milyara ulat. D bor art doal olarak, ierde bor lanmay getirdi. zal dnemine dek, Trkiye'nin i borcu yoktu. 2000 ylnda i bor 36 katrilyon lirayd. Bu bor, 20012005 arasndaki drt yllk dnemde, yzde 624 artarak 224,5 katrilyon liraya kt. Trkiye'nin 2005 ylnda, i-d toplam 323,9 milyar dolar borca ulat.80 Trkiye bugn, IMF'den "uyum kredisi" alan 137 lke iinde, "en ok borcu" olan lkeler sralamasnda birinci srada bulunuyor. 81 International Financial Review adl ekonomi der gisi, Trkiye'ye 2001 ylnda, "En iyi koullarda bor bulan l ke" dl verdi. Hazine Mstear Seluk Demiralp ve yar dmcs Aydn Karaz Londra'ya giderek bu dl aldlar.82 Osmanl mparatorluu ilk d borcu 1854 ylnda ald ve yirmi iki yl gibi ksa bir sre sonra 1876'da, d bor top lam bte gelirlerinin yzde 76.5'ini oluturuyordu. Daha sonra, bor faizlerini bile deyemez duruma dt ve iflasm ilan etti. Alacakl devletler; tekel, gmrk gelirleri, balklk, damga resmi gibi devletin kolay elde edilir gelir kaynaklar na el koyarak, Osmanl mparatorluu'nu bir yar-smrge durumuna drdler. Yabanclarn alacaklarm tahsil et mek zere kurulan Dyunu Umumiye daresi, devletin mali rgtlerinden daha gl hale geldi. 1912 ylnda Osmanl Maliye Nezareti'nde 5472 memur alrken, Dyunu Umumi ye daresinde 8931 memur alyordu.83 Trkiye Cumhuriyeti'nin 1980 ylnda, bor faizlerine bteden ayrd pay yzde 2,7'yken, 1999 ylnda yzde 46,1'e kt. 84 2000 yl btesinde, yalnzca bor faizlerine denecek para, milli gelirin yzde 17'sine ulat. Bu da, vergi gelirlerinin te ikisine eitti.85 59. Hkmetin 2,5 yllk AKP iktidarnda, halka karlan onca vergiye ve AKP'ye verilen
198
destek nedeniyle bir ksm d borcun ertelenmesine ve ekonomi dzeldi denmesine karn, btenin borcu karla ma oram yzde 69,2 de kald.86 Oysa, ekonomik bunalmla rn kt 2001 banda vergi gelirlerinin borcu karlama oram yzde 77,1'di.87 Mustafa Kemal Atatrk, arta balanm denetimsiz borlarn ne anlama geldiini ve hangi koullarda alnabile ceini srekli olarak aklam ve Cumhuriyet Ynetimi'nin mali politikalarm bu aklamalar zerine oturtmutur. 15 yl boyunca, TBMM'ni a konumalarnn hemen tmnde; bamsz maliye, denk bte, vergi uygulamalar, milli kam biyo ve Trk parasmn deerinin korunmas zerine gr bildirmi, neri getirmitir. 1 Mart 1922'de sava srerken, Meclisi a konumasnda; "Hereyden nce, milli amacmz ci lan bamszlmz salamaya ulamaktan baka birey dne meyiz. Bu nedenle, bizce nemli olan, mali gcmzn bu sonucu salamaya yeterli olup olmayacadr" der ve 1920 ve 1921 yl larndaki uygulamalara dayanarak, kalknmann kendi gc mzle gerekletirileceim aklar. "Memleketimizin gelir kay naklar, milli davamzn gvenle sonulandrlmasna yeterlidir. Yoksunluklar iinde olsa da milli gcmz, bugne dek olduu gi bi d devletlerden bor almadan memleketi ynetecek ve amacna ulatrabilecektir."88 Ayn konumada; "Ben yalnz bugn iin deil, zellikle gelecek yllarda devletin, memleketin refahn sala ma asndan, milli bamszlmza ok nem verdiimden, ma liyemiz konusundaki grlerimi zet olarak bildirmek isterim" di yerek ulusal bamszlk asndan mali bamszln ya amsal nemini ortaya koyar ve hangi koullarda d bor alnabileceini aklar: "Hkmetimiz, dier uygar devletler gibi d bor anlamalar yapabilir. Ancak, dardan alnan bor para lan, Babli'nin (Osmanl hkmetlerinin y.n.) yapt biimde; demeye zorunlu deilmiiz gibi tketmeye, retici bir yatrma yatrmakszn bou bouna harcayarak devlet borlarnn ykn art trmaya ve mali bamszlmz tehlikeye sokacak bir uygulamaya kesin olarak karyz. Biz, memlekette halkn refah seviyesini yk seltecek, imar ve retimi arttracak ve gelir kaynaklarmz gelitir 89 meye yararl olabilecek d borlanmadan yanayz"
2005:Trkiye/nin Geldii Yer
199
Atatrk, bamsz maliye, milli kambiyo ve kendi gc ne dayanarak kalknmay gerekletirmek iin, lmne dek dnsz bir alma iinde olmutur. Kaynak yetersizliini gidermek ve geici mali rahatlamalar salamak iin, ne d ardan bor alm ne de abartlm vergilerle halk skntya sokmutur. Tersine, btenin te birini oluturan Aar ver gisini kaldrmtr. alanlarn cretlerini iyiletirmeyi, tke tim mallarnn ucuzlatlmasn ve zellikle dolayl vergilerin azaltlmasn, her zaman kendine ilke edinmitir. zmir k tisat Kongresi'nde yabanc sermaye ile ilgili sylemleri ok nettir ve o gnlerde Lozan'da ekonomik ayrcalklar peinde ki Batl Devletlere kar sylenmi kararl ve kesin bir mesaj gibidir; "Ta sahipleri, saraylar ve 'Osmanl' devlet adamlarnn yaadklar debdebeyi srdrebilmek iin, paraya gereksinimleri vard. Bu nedenle, bunu salama yollarna sapmlard. Bunu sa lamann yolu da, d lkelerden bor para almak zere yaplan an lamalar oluyordu. Fakat, dardan alnacak borcun koullarn o denli kt hazrlyorlard ki, bazlarn demek mmkn olmamaya balad. Ve nihayet bir gn alacakl devletler, Osmanl Devletinin iflasna karar vererek, d borlar belsn bamza kerttiler."90
*
Trk Ekonomisi, 2001 ylnda, kinci Dnya Sava'ndan sonra tarihinin grd en byk daralmay yaad ve yzde 11,1 oramnda kld. Devlet statistik Enstit snn verilerine gre klme oranlar, sanayide yzde 9,2, tarmda yzde 7,9, ticarette yzde 11,1 oldu. Byk oranl bu klme, yalnzca 2001 ylna ait bir olgu deildi. 1999 yln da da yzde 7,4 gibi yksek oranl bir klme daha yaan mt. 1999-2001 arasmda yaanan ekonomik klme topla 91 m yzde 18,5'e ulayordu. 59. AKP Hkmeti ve onu des tekleyen yazl ve grsel basn, byk bir propaganda kam panyasyla, halka, bymeye getiklerini ve ekonominin ok iyi bir durumda olduunu sylediler, sylemeye de devam ediyorlar. 2002'de yzde 6,4, 2003'de yzde 5,9,2004'de yz de 8.9 byme saland sylendi. Sylenenler doru olsa
200
bile, kredili satlara ve tketime dayanan bu byme, eko nominin 1999 ncesindeki dzeyini henz gemi oluyor.92 2001-2003 arasnda zel irketlerin sat gelirleri, yzde 3 geriliyerek, net krlar yzde 71,9 azald ve yarattklar kat ma deer yzde 35,2 dt. 93 irketler ortalama olarak, net karmn 6 kat faiz demi, zsermaye krll yzde 16,5'ten yzde 5,3'e gerilemi ve zsermayesinin toplam kaynaklarn daki pay yzde 31,3'e dmt.94 Rakamlarn dili, irket lerin hazrdan yediini ve birikimlerini erittiini sylyordu. stanbul Sanayi Odas'nn Temmuz 2002'de yaymlad , 500 byk kuruluun 2001 ylndaki "Katma Deer Vergisi Tablosu" irketlerde yaanan zsermaye erimesini arpc bir biimde ortaya koymaktadr. Bu tabloya gre, 500 byk ku rulu 2001 yl iinde yarattklar her 100 birimlik katma de ere karlk; 123.3 birimi cret, 97.3 birimi faiz, 2.5 birimi ki ra olmak zere toplam 223.1 birim masraf yapmt. 95 Duru mun ak anlam irketlerin retim yapabilmek iin zsermayelerinin yzde 123.1'ini yitirmi olmalaryd. zsermaye erimesi doal olarak, irketleri yatrm ya pamaz hale getirdi. Merkez Bankas'nn 'reel' sektre ilikin dzenledii 'Sanayi Ynelim Anketi' bu durumu aka ortaya koyuyordu. 2002 Temmuzu'nda yaplan anket sonularn dan, irketlerin yzde 81.5'i yeni bir yatrm planlamad, yzde 44 .9'unun ise var olan yatrmlar ksaca anlalyor du.96 Bu durum, 2003 ve 2004 'de de srmektedir. Halk Yoksullayor Dnya Bankas, Austos 2002'de "Kresel Aratrma Ra poru" adyla bir aratrma yaynlad. Aratrmada, Trki ye'de nfusun yzde 18'inin (12 milyon kii) "yoksulluk sn rnn" altnda yaad ve gnde 2 dolardan az bir parayla geindii belirtiliyordu. Ayn aratrmada, nfusun yzde 2.4'nn (1 milyon 600 bin kii) "ar yoksul" olduu ve gn 97 de 1 dolardan az bir gelirle yaad aklanyordu. Trk halknn yoksullamas yeni bir olay deildir ve yoksullama kronik bir sorun haline gelerek, 1980'den beri
201
srmektedir. Yeni olan, yoksullamann toplumsal bir "fela ket" haline gelerek yaylmas ve younlamasdr. Dnya Bankas Raporu, gelir dalm ve kii bana d en ulusal gelir konusunda da bilgi veriyor ve Trkiye'de ge lir dalmnn, ar bir dengesizlik iinde bulunduunu sap tyor. Saptamaya gre, Trkiye nfusunun en zengin yzde 10'luk blm, ulusal gelirden yzde 32.3 pay alrken, en yoksul yzde 10, ancak yzde 2.3 pay almaktadr.98 Gelir d zeyi yksek 6 milyon 500 bin kiinin ortalama geliri yllk 7454 dolarken, dk gelirli ayn saydaki insann geliri yal mzca 531 dolardr. Devlet statistik Enstits'nn verilerine gre, 1987 yln da en yoksul yzde 20 ulusal gelirden ancak yzde 5,2 pay alrken, en varsl yzde 20, ulusal gelirin yzde 49,9'unu al yordu. IMF ve Dnya Bankasna bal politikalar sonucu, yoksullar daha ok yoksullat ve bu durum kalc bir sre haline geldi. 1994'de gelir dzeyi en dk yzde 20'nin ulu sal gelirden ald pay yzde 4,9'a derken, en stteki yz de 20'nin ald pay yzde 54,9'a kt. 99 Trkiye kii bana den gelire gre yaplan snflan drmada; Peru, Irak, Bat eria, Fas, Namibya gibi lkelerle ayn kategoriye giriyor ve orta alt kademesinde yer alyor. Kii bana den gelir 1993'le 2001 arasndaki 8 ylda art mad gibi, yzde 71,9 oranmda azald ve 3004 dolardan 100 2882 dolara dt. "Kresel Aratrma Raporuyla" halkn yoksullama dze yini aklayan Dnya Bankas, Trkiye'de, "Sosyal Riski Azalt ma Projesi" adyla yoksullara "yardm" yapmaya karar verdi. Bor olarak verilmesine karn "hibe" gibi gsterilen bu "yar dmn" bir blm, kii bana 50 milyon lira olarak belirlen di ve bu para, insanlar sokak ortalarnda kuyruklara sokula rak datld. 2001 yl banda Trkiye'de, alan says 20 milyon 578 bin, isiz says ise 1 milyon 451 bin kiiydi. Yln sonun da, yalnzca 10 ay iinde alan says 18 milyon 467 bine 101 dm, isiz says ise 3 milyon 689 bine ykselmiti. Bu gn 6 milyonu getii hesap ediliyor. Bu say, 20-40 ya gu-
202
rubu arasndaki alabilir gen nfusun yzde 25'i demek. Devlet statistik Enstits'nn verilerine gre 1996 ylnda isizlik oram yzde 6'yken, 2003'de yzde 10,5'e ykseldi.102 sizlik o dzeyde artmt ki, Kayseri Kocasinan Belediyesi 125 temizlik iisi almak isteinde bu i iin tam 200 niver site mezunu bavurmutu.103 Aym dnem iinde 300 binden fazla iyeri kapanm, reel faiz yzde 30'a km; dolar, 920 bin liradan 1 milyon 640 bin liraya ykselmiti. Sanayi reti mi yzde 11 azalmt.104 IMF programlarnn younlat 1999 ve zellikle de "Gl Ekonomiye Gei" programnn uyguland 2001 ba ndan sonra Trkiye, ar bir sosyal ykm ve ekonomik k yaad. Toplumsal yapy ayakta tutan kamusal sistemin, ilemez hale getirilmedii hemen hibir kurumu kalmad. Birka yl iinde salanan bozulma, belki de onlarca yl yeri ne getirilemeyecek dzeydeydi. 15 bin fabrika ve imalathane 500 bin KOB kapand.105 Borlu kalmaktan hi holanmayan Trk halknn, bankalara olan kredi kart borcu, 2004 ylnda 793 trilyon liraya ulat.106 Kk iletme sahipleri, cretliler, kyller ve elbette isizler, aresizlik iinde yalnzca yaamlarn srdrmeye alyor. Sosyal dengeler hzla bozuluyor. Adalet Bakanl verilerine gre, Trkiye'de yaayan ailelerin yars icra taki bine uram. Uzmanlar, borcuna sadk Trk toplumunun yoksulluk nedeniyle, geleneksel deerlerini yitirmekte oldu 107 unu belirtiyorlar. 1980 ylnda yzde 10 olan ekonomik kaynakl intihar oram, 2000 ylnda yzde 69,3'e kmtr.108
*
Avrupa Biriii'nin kyl nfusu azaltma isteine uy gun olarak, kyller devlet hizmeti gtrlmeyerek ge zorlamyor. Bu nedenle, kyller bata olmak zere, halka hizmet gtren devlet rgtleri, teker teker kapatlyor. 2002 Haziran'na kadar, 31 Genel Mdrle bal 112 Blge M drl; 2002 sonuna kadar 38 Blge Mdrl, 2003 ylnn Mays ayna kadar da 35 Blge Mdrl kapatld. Kapat-
203
lan Blge Mdrlklerinin bazlar unlard; Ky Hizmetleri: Urfa, Malatya, Eskiehir, Kastamonu, Konya, Sivas. Toprak Mahsulleri Ofisi: Bandrma, Gaziantep. Karayollar: stan bul, Kars. TCDD: stanbul, Ankara, zmir, Sivas, Malatya, Adana, Afyon (Blge Mdrlklerinin tm); DLH: Bartn, anlurfa, Erzurum, Sivas. Meteoroloji Genel Mdrl: Ba lkesir, Zonguldak, Eskiehir, Isparta, Trabzon, anlurfa, Malatya. Denizcilik Mstearl: anakkale, Antalya, Sam sun; TPAO: Batman, Adyaman, Trakya. Trkiye Kmr letmeleri: 8 Blge Mdrlnn tm. Emekli Sand: s tanbul (2), zmir, Bursa, Adana, Erzurum, Diyarbakr, Sam sun, Afyon. Ky Hizmetleri Genel Mdrl ise, 59. AKP Hkmeti tarafndan 2005 banda tmyle kapatld. SSK Genel Mdrl Salk Bakanl'na devir adyla kapatld. Trkiye'yi katta da bamllktan kurtaran SEKA'nn tmden kapatlmasna karar verildi. Telekom'un sat hazr land, TPRA satld, ancak yargdan dnd, TEKEL'in al koll ikiler blm satld, "altn yumurtlayan tavuk" konu mundaki sigara fabrikalar sata karld. Telekom ve Seydi ehir Aliminyum satld. Ekonomik zlme, ynetim bozul masna ve ulus devlet ileyiinin dalmasna yol ayor; d karmay arttryor. Trkiye bugn, dardan ynetilen ya da d isteklere gre hareket eden bir lke haline gelmitir. Yrtme, yasama hatta yargnn ald kritik kararlarda belirleyici lt, lke ve halkn karlarndan ok, Washington ya da Brksel'in is tekleridir. Kuzey Irak ve Kbrs'a ynelik politikalar, ulusal haklarn savunulmasna deil, dn vermeye dayamyor. AB'ne uyum ad altnda Ceza Yasas deitirildi. Terr ve ka aklk sular dahil, geni kapsaml af karld. Polis i ya pamaz hale getirildi. Terre kar mcadele eden komu tanlarn, yarglanmasndan sz ediliyor. GAP Blgesi bata olmak zere, birok yerde yabanclara toprak satld. GAP Ynetimi AB'nin isteiyle datlyor. Misyonerlik almala r hibir kural ve denetime bal olmadan zgrce sryor. Trk insan, kayg ve znt iinde, genler gelecee umutla bakamyor.
204
1923, 1938, 2004 Yl Devlet Bteleri ve Trk Halk in Anlam Bteler, iktidar gcn elinde bulunduranlarn, siyasiekonomik nceliklerini, bal olarak devletin niteliini ortaya koyan belgelerdir. Yalmzca mali yapy ilgilendiren teknik almalar gibi grnrler, ancak her biri saylarla ifade edi len politik yaklamlarn ve ynetim anlayna biim veren ideolojik yaplanmann rndrler.Ynetim biimine do rudan yansyan nceden belirlenmi amalar, toplumsal ge lirin kullanmn belirleyen ncelikleri vardr. 1924, 1938 ve 2004 yl devlet bteleri birlikte incelen diinde, Cumhuriyet'i kuranlarla gnmz yneticilerinin niteliksel fark ak biimde ortaya kacaktr. Devlet ynet me anlay, halkn sorunlarna eilme ve ulusal bamszlk kavram zerindeki yapsal kartln ak olarak yansd bu bteler, Trkiye'nin 80 ylda nereden nereye geldiini gsteren resmi verilerdir. bte arasndaki kyaslamalar, z olarak u gerei ortaya koyar: Kurtulu Sava'n kazanp Cumhuriyet'i ku ranlar; yoksunluklar iinde a yakalamak, Anadolu insan n gnen ve mutlulua ulatrmak ve Bat'y yakalayp ge mek iin, byk bir ura verirken; somaki "yneticiler!", ya ratlan ulusal deerleri hzla tketmi ve tketmektedirler.
*
1924 Btesi, Cumhuriyet'in ilk btesidir ve yalnzca 118,2 milyon liradr. Halk, uzun ve kanl savalar sonunda, yknt haline gelen Anadolu'da ar yoksullam, lkenin gelir kaynaklar kurumutu. Gelir az, gereksinimler sayla mayacak denli oktu. stelik, kylnn ykn hafifletmek amacyla, btenin yzde 30'unu oluturan Aar vergisi kal drlmt. Bte gelirleri derken, Dou'da ngiliz kkrt masyla ortaya kan ve 1937'ye dek sren Krt ayaklanma lar, srekli artan askeri harcamalara neden olmutu. Oysa lkenin hzla kalknmas, sanayi ve bayndrla yatrm ya-
205
plmas gerekiyordu. Bu ise para ve g demekti. Ancak, devletin hazinesinde, yatrma ayrlacak yeterli kaynak yok tu. Gereksinimlerin ar basksna, yoksunluklara ve dn yay sarsan 1929 ekonomik bunalmnn yaratt olumsuz havaya karn, karlksz para baslmad ve Trk parasnn deeri korundu. 15 yl boyunca, denk bte gerekletirildi. Bamllk douracak d bor alnmad; i borlanmaya gi dilmedi. Ulusal deerler, Hazine tanmazlar bugnk gibi, "bteye gelir salyoruz" diyerek sorumsuzca satlmad. Tam tersi btenin olanakszlklarna karn, zellikle sanayi, sa lk, eitim ve ulatrma alanlarnda yeni yatrmlar gerek letirildi. Yalnzca, kibritte devlet tekeli kurmak ve yabanc sermaye yatrmlarn devletletirmek iin d kredi kullanl d. Bu krediler tmyle z kaynaklarla ve Dyun-u Umumi ye borlaryla birlikte, zamannda dendi. * 1924 Btesi'nde; eitim, salk ve yatrmlarla ilgili ki mi bakanlklara ayrlan denekler ve bunlarn bte toplam iindeki oranlar yleydi: Bayndrlk Bakanl 14,2 milyon li ra (yzde 5,3), Milli Eitim Bakanl 6,2 milyon lira (yzde 5,3), Salk Bakanl 2,3 milyon lira (yzde 2,1) Adalet Ba kanl 4,6 milyon lira (yzde 3,9). 1923'den somaki 15 yl enflasyonsuz geirilerek 1938 ylnda 303,4 milyon liralk bte yapld. Bakanlklara ayrlan denekler, bu sre iinde, Cumhuriyet ynetiminin ekonomik ve sosyal nceliklerini yanstan deiikliklere uramt. Milli Savunma Bakanlina ayaklanmalar nedeniyle tm btenin te biri ayrlmak zo runda kalnmasna karn, Bayndrlk Bakanl ve somadan kurulan Ekonomi Bakanl'nn denei, yzde 311 artla 44,2 milyon liraya karlmt. 1938 ylnda, bayndrlk ve sanayi yatrmlarna, bteden ayrlan pay, yzde 14,6 gibi ok yk sek bir orana ulamt. Milli Eitim Bakanlina ayrlan de nek yzde 256 artla 15,9 milyona, Sala ayrlan pay yzde 535 artla 12,3 milyona, Adalet Bakanlna ayrlan pay ise
206
yzde 209 artla 9,6 milyona karlmt. Bu bakanlklarn, genel bte iindeki paylar ise; Eitim'de yzde 5,4, Salk'ta yzde 4,1, Adalet'te yzde 3,2 olmutu.109 Eitim, salk ve yatrma, btenin snrl kaynaklan zorlanarak bu denli kaynak aktarlmas ve ksa srede ya plan onca ie karn, denk bte gerekletirilerek parann deerinin korunabilmesi, dnyadaki ender rneklerden bi riydi. Trkiye'de 1924-1938 arasnda uygulanan ekonomik nlemler, yalnzca azgelimi lkelerde deil, 1929 bunalm nn basksn yaayan Almanya bata olmak zere, kimi ge limi lkelerce de rnek alnmtr.110
*
2004 Btesi'nde; eitim, salk ve yatrmlarla ilgili ba z bakanlklara ayrlan denekler ve bunlarn bte toplam iindeki oranlar yledir: Bayndrlk ve skan Bakanl (Sa nayi ve Ticaret Bakanl ile birlikte) 630 trilyon lira (binde 63), Milli Eitim Bakanl 12,4 katrilyon lira (yzde 8,3), Sa lk Bakanl 4,5 katrilyon lira (yzde 3,02), Adalet Bakanl 1,3 trilyon lira (binde 87). 1 1 1 Toplumsal yaamda nemli yeri olan bu drt bakanln, bteden ald toplam pay, 1938'de yzde 27,3'ken, 2004'te yzde 12,8'e dmt. Bu, yzde yzden fazla bir dt. 2004 Btesi, 1924 ve 1938 Bteleriyle kyaslandnda, zellikle sosyal gvenlik ve yatrm alanlarnda, byk d ler grlmektedir. Yalmzca, Milli Eitim Bakanlina ayr lan denekte oransal bir art vardr. Ancak, 2004 ylnda Ei tim Bakanl'na ayrlan pay eitim yatrmlarna deil, daha ok maa demesine gitmektedir. 1924-1938 arasnda ret mensizlik ve okulsuzluk yaygnd. Ana sorun, para deil, okul inaatlarnda alacak usta, eitimde grev alacak ret men bulmakt. Bu da, zamana gereksinimi olan, kadro yarat ma sorunuydu. Yani, para ayrlsa da harcanamayacakt. O dnemde, esas olarak, retmen eitimi ve eitimin nitelii ni ykseltmekle uralyordu.
207
2004 Btesi'nde; Salk Bakanlna ayrlan pay, 1938'e gre yzde 36 dmtr. D oram; Adalet Bakanlnda yzde 368, Milli Savunma Bakanlinda yzde 465, yatrmc bir bakanlk olan Bayndrlk Bakanlinda (Sanayi ve Ticaret Bakanl dahil) yzde 3476 (34,7 kat)'yd. nemli bakan lklarn bteden ald pay bu denli drlrken, rnein Diyanet leri Bakanlna ayrlan pay, 1938 Btesi'ne gre yzde 288 arttrlarak birok bakanln nne geirilmiti.112 * Trkiye Cumhuriyeti'nin 1938'de, rn dsatm ile de nen 14 milyon liralk Sovyet kredisi saylmazsa, 11 milyonu kibrit tekelinde kullanlan, yalnzca 13 milyon lira d borcu vard113; i borcu yoktu. 1938'de demesi gereken bor mikta r 5 milyon lirayd ve bu btenin yalnzca yzde 1,6'syd.114 Devletin tm borcu, btenin yzde 4,3'n oluturuyordu. Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin 2005'teki borcu devlet gelirlerinin yzde 106'sn oluturuyor. Ve devlet gelirleri bor taksitlerini demeye yetmiyor. Trkiye'nin toplam bor cu bugn, 2004 btesinin yzde 291'ini ayor, yani btenin 115 3 katna yakn. * 1924 ve 1938 bteleri, toplumsal ilerleme ve gelime iin, insan esas alan, ulusun tmne hizmet gtrmeyi ama edinen, yatrmc ve denk btelerdir. lke kaynaklarma da yaldrlar, bu nedenle zgvene sahip, kararl ve mcadeleci bir istenci yanstrlar. Gereki ve geliime aktrlar. Bam lln hibir trn kabul etmeyen bir anlay tarafndan ve lke koullarna uygun olarak hazrlanmlardr. Bteleri hazrlayanlar, zgr ve gl bir lkeyi ve bu lkenin insan larna hizmet gtrmeyi tek ama bilmi, Trkiye'yi ve Trk halkm kalkndrp gnence kavuturmaktan baka bir ey dnmemilerdir. lke ve halk yararna uzun erimli planlar yapmlar, plan hedeflerini gerekletirmek iin ylmadan almlardr.
208
2004 Btesi ise, daha birinci aynda ak veren, da ba ml bir bor deme btesidir. Karl olmayan hayali gelir lere, borlanmaya ve halktan toplanan dolayl vergilere da yaldr. Vergi gelirlerinin yzde 70'i, halkn yoksullamasna yol aan dolayl vergilerden olumaktadr. Yerli yabanc byk irketlerden alnan gelir vergisi ok dktr 2004 Btesi; halkn sorunlarn zmeyi deil, byk sermaye guruplarnn gereksinimlerini karlamay ve ulus lararas finans kurulularnn isteklerini yerine getirmeyi ama edinmitir. Sosyal gvenlie, sala ve isizlii nleye cek yatrmlara pay ayrlmamtr. "Faiz d fazla" olarak ifa de edilen yaklam, bor dendikten sonra para kalrsa bu nun harcanabilmesidir. 2004 Btesi, Trkiye'ye ve Trk hal kna deil, IMF, Dnya Bankas gibi kresel finans kurulula rna hizmet eden, bir bamllklar btesi ya da bir baka de yile bir yar smrge btesidir. lkeyi ke gtrmekte dir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bu tr bteler ve bu bt eleri ortaya karan i-d siyasi ileyi srdke, varln uzun sre koruyamayacaktr. Ne Yaplmal? Mustafa Kemal Atatrk 28 Aralk 1920'de unlar sy lyordu: "Bir ulus varln ve haklarn korumak yolunda btn gc, btn grnr grnmez gleriyle ayaklanarak karara var m olmazsa; bir ulus yalnz kendi gcne dayanarak varln ve bamszln salayamazsa, unun, bunun oyunca olmaktan 116 kurtulamaz. " Atatrk, 80 yl nceden sanki bugnn Trkiyesini an latyor. ok ynl zenginliklere sahip koskoca bir lke ba mszln yitirerek, bugn gerekten "unun bunun oyunca " durumuna dt. Oysa Mustafa Kemal'in nderliinde ayn durumdan kendim kurtarm ve ulusal varlm, ar bir bedel deyerek kazand, bamszlk sava zerine oturtmutu. Kemalist Devrim Trkiye'de derinlii olan antiemperyalist birikim salamt. Gnmzdeki tm olumsuz koullara ve btn gr nr grnmez bozulmalara karn bu birikim, Trk ulusu i-
209
inde yaamaktadr. "Kendi gcne gvenmek" Trklerin ta rihten gelen doal bir niteliidir; bu g, bilince karlmay ve harekete geirilmeyi beklemektedir. Bu yaplmaldr. Trk halkmda her zaman var olan direnme gc ve ortak duygu halinde varlm srdren zgrlk anlay, rgtl bir ulusal hareket haline getirilerek, bamszlk yolunda mcade leye sokulmaldr. Trk ulusu uzun sre, yabanclarn belirledii snrlar iinde yaamaya katlanamaz. k yolunu bulacak ve nder lerini kendi iinden karacakta. Tm olumsuzluklara kar n, yeniden tam bamsz olacaktr. Trkiye'de siyaset; kar salamann, makam ve n elde etmenin, yabanclamann arac olmaktan kacak, halk ve ulus yararna verilen bir m cadele haline gelecektir. Trk halk bu mcadeleye hazrdr ve kendisine nclk edecek ulusal bir hareket beklemek tedir. Bu hareketi, ulusu aydnlar yaratacak ve halk ulusal hedeflerde rgtleyecektir. Bu ie giritiklerinde gl bir halk desteiyle karlaacaklardr. nk halkn yaamdan gelen gereksinimleri, byle bir eylemi gerekli klmaktadr. Bu eylem, halka dayand iin, iten ya da dtan, hibir g ta rafndan yenilemeyecektir. * 1939'da balayan 65 yllk dn verme sreci Trkiye'yi bugnk durumuna getirdi. Oysa Mustafa Kemal, yaam boyunca, ekonomi bata olmak zere dilden dine, kltrden siyasete dek her alanda ulusal bamszl salama ve koru ma mcadelesi vermi, Trk ulusuna bkmadan, bamszl m her ne pahasna olursa olsun korumas gerektiini hatr latmtr. "Bir ulusun dorudan doruya yaam, ykselmesi ve gerilemesiyle ilgili olan her ey, o ulusun ekonomisidir... Trk ta rihi incelendiinde, tm ykselme ve k nedenlerinin, bir eko nomi konusu olmann tesine gemedii grlr.."117 diyor, tam bamszln ancak "devletin mali bamszl" ile gerekle tirileceini sylyordu.
210
Mustafa Kemal Atatrk'n ekonomik ve siyasal gr leri, bugn yalnzca Trkiye'de deil, dnyamn birok lke sinde, zellikle de azgelimi lkelerde, gncelleip tartl yor. Kresellemenin ykc etkisinden kurtulmak iin yol ve yntem arayan insanlar, adm ve lkesini bilmese de Ata trk'n yzyl banda uygulad politikalara yneliyorlar. Kemalizmin temel kavramlar bugn yeniden konuuluyor. Bu konulara "kafa yoranlar" ister istemez Kemalizme ulayor. Bamsz ulusal kalknma, sosyal pazar ekonomisi, korumaclk, milli kambiyo, yerli retim, denk bte, sosyal devlet, ulusal tarm ve madencilik, karma ekonomi, gibi konular, 21. yzyla girer ken daha ok dile getiriliyor. Herkes in'deki ekonomik mu cizeden szediyor.
*
Trk halk, 60 yldr btn i ve d saldrlara kar bu gne dek direndi, direnmeye devam ediyor. Ancak zellikle son 30 ylda uygulanan d kaynakl politikalarla, bamsz lktan yana olan ulus gleri, hem siyasi hem de ekonomik ynden ezildiler. Beslenip bytlen ibirlikilik, eteleen siyaset ve hepsinden nemlisi snrsz hakszlk ve talan ile artk Cumhuriyetin varl tartlyor. Halk yoksul ve yok sulluu giderek artyor. Halk deyimiyle, "at iziyle it izi" bir birine karm. Trkiye iyi ynetilemiyor. lkede bir iktidar boluu yaamyor. Trk halknn emperyalizme kar direnci, eer rgt lenmezse, ulusal varlk kendisim uzun sre kendiliinden koruyamaz. Zira lkemizin btnlne ynelik tehditler, artk uygulanmaya baland. D kaynakl yapay ayrlk ve dmanlk yaratma giriimleri, halkmzn tarihten gelen bir lik ve dayamma geleneklerine kalc zararlar veriyor. Buna karn, halka nclk edecek ulus gleri, rgtsz ve g sz durumdalar. Aydnlar, iiler, ulusu iadamlar, kyl ler, esnaf ve sanatkrlar, genler, retmenler ve memurlar ar ekonomik skntlarla, umutsuz bir danklk iindeler.
211
Trkiye'nin bugn getirildii yer "iyi deildir". Bu do rudur. Ancak, tm olumsuzluklara karn yaanan sorunla rn stesinden gelecek, tarihsel birikime ve gce sahibiz. n celikle, emperyalizme kar ilk ulusal kurtulu savan kaza nan Kemalist harekete sahip olmak, bal bana bir g kay nadr. Bu hareket, lkenin ve halkn en zayf amnda, dn yamn en gl devletlerine kar baarl olmu bir halk dire niini temsil eder. Bugn nemli olan, onun ilkelerini gnn koullarna uygun olarak yaama geirmektir. Kemalist uygulamann Trkiye'deki baars, ak ve ke sindir. inde olutuu dnya koullar nitelik olarak dei memitir. Teknolojik gelime, mal ve hizmet dolam, kr trans ferleri ve mali sermaye egemenliinde byk bir younlama yaamyor ama temel ileyi deimiyor. Uluslararas rekabet ve paylam gerilimleri, silahlanma yar ve ar g kulla nm, gelimi-azgelimi farkllklar, kii ve lke smrs, yzyl ncesindeki niteliiyle sryor. Kemalizm bu nedenle gncel. Emperyalizm var olduka gncellii srecek. stelik yalnzca Trkiye iin deil, dnyamn tm ezilen uluslar iin de gncel. Bu nedenle, Kemalizmi renip ilkelerini gn mze uyarlamak, gemile uramak deil, gnmz sorun larm zme ve gelecee yn verme giriimidir. "Kty" "iyinin", "olumsuzu" "olumlunun" izlemesi, doal ve toplumsal geliimin temel yasasdr. Gnmzdeki "i karartan" siyasi olumsuzluklar, sre iinde yerini yurtse ver bir toplumsal ykselie brakacak ve ortadan kalkacaktr. nk bugnn siyaseti, lke gereklerine ve ulusal gerek sinimlere deil, yalan ve yanla dayanmaktadr. Srp git mesi olanaksz, sona erdirilmesi kolaydr. Yeter ki, aydnlar zerlerine den grevi yapsnlar ve halk rgtleyerek ulu sal birlii salasnlar. Bugn, aydnlarn temel ve acil grevi, tm ulus gle rinin birliini salamaktr. Bu grev, gnmzde aydn ol mann da temel kouludur. Ulusal birlik temelindeki tam ba mszlk mcadelesinde, emperyalizme ve yerli uzantlarna kar tavr almayanlar, kendilerine ne ad verirlerse versinler aydn ya da demokrat olamazlar. Trkiye'nin, yeni bir "Kur-
212
tulu Sava'na gereksinimi var. Bunun iin bize gerekli olan ideolojik birikim ve mcadele geleneine sahibiz. Kemalizmin; lkeyi ve halk tanma, ona gvenme, dnya siyasetini ve blgesel sorunlar kavrama, bamsz ideoloji, eriilen ta rih bilinci, bilinli anti-emperyalist tavr, zgven ve tam ba mszlkta kararllk, ulusal birlii salama becerisi, askeri ve siyasi rgtlenme yetenei ile oluan mcadele anlay, gncelliini belki de daha etkin olarak koruyor. Mustafa Kemal'in yapt yaplmal, Trk halk kendi kaynaklarna dayanarak emperyalizme kar rgtlenmeli dir. Herkes, ulusal haklar iin, yani kendi gelecei iin, konu muna ve gcne uygun den bir aba iine girmelidir. Her kesin lkesine kar yapabilecei bir ey vardr. Haklarna ve geleceklerine sahip kp mcadele etmeyenler, zgr ola mazlar. Bu gerek kavranmak, gerei yaplmaldr. Ulusal bamszln korunarak halkn gnencinin salanmas, r gtl olmaktan ve mcadele etmekten geer. Mustafa Ke mal Atatrk'n u szleri hi unutulmamaldr: "Bir milletin yz glyorsa o millet mutludur. Bir lkede yz glmeyen in sanlar ounlukta ise, o lkenin yneticilerini deitirmek gerekli olmu demektir. "118
BASINDAN
Basndan
215
TRKYE ZERNE NOTLAR Bertan Onaran Cumhuriyet 20.07.2005 alkan dostum Metin Aydoan yeni, yararl bir kitap daha yaymlad: Trkiye zerine Notlar: 1923-2005. Bu yapt, da ha nce hazrlad Mustafa Kemal ve Kurtulu Sava'nn arkas. Orada Mustafa Kemal Atatrk'le ona inananlarn paralanp yutulmak zere olan Osmanl Devleti'nden Cumhuriyeti yarat nn yks vard. Bu yaptsa, 11 Kasm 1938'den sonra bamza rlenleri zetliyor. 17 ubat 1923'te, zmir Tutumbilim Kurultay'nn aln da bakn ne demi Ulu nder: "Bugn harcadmz abalarn amac, tam bamszlktr. Tam bamszlksa, ancak mali bamszlkla gerekletirilebilir." Ayn konumann baka bir yerinde de u amaz ilke var: "Ta sahiplerinin, saraylarn ve 'Osmanl' devlet adamlarnn; yaa dklar grkemi srdrebilmesi iin, paraya gereksinimleri vard. Do laysyla bu paray salamak zorundaydlar. Bunun yolu da yabanc lkelerle yaplan anlamalard. Ancak, dardan alnacak borcun koul lar yle kt hazrlanyordu ki, zamanla alnan bor denememeye balad. Ve sonunda alacakl devletler, Osmanl Devleti'nin battna karar verip, bamza d bor belasn atlar." Ben teden beri, yazarlarn, aratrmaclarn, bu sarmalm olumas srasnda kimin ibanda bulunduunu, hangi anla malar imzaladm anmsatmalarm, zetlemelerini isterim. Bylece, iine drldmz tuzakta hangi yerli yneticile rin sorumlu olduu tabak gibi ortaya kar. Metin Aydoan, beynine, bilincine salk, ite tam bunu yapm. Biliyorsunuz, daha 1919'da, Atatrk Kurtulu Sava'na gi rimek zere Samsun'a giderken hani u kinci Adam (?) sonra tutuculukta el ele verecekleri Kazm Karabekir'e bir mektup yazp, aman bu lgnla girimesini nleyelim, en iyisi Ameri kan boyunduruu'dur demiti; Mustafa Kemal ger gmez
216
bu gecikmi isteini yrrle koymu ve 19 Ekim 1939'da, n giltere ve Fransa ile 'l Dayanma Anlamas' imzalam. ABD ile yapt ilk ikili anlamann tarihiyse 23 ubat 1945; ad imdikiler gibi karlkl yardmlama, ama erei Trk ulusunu Amerikan klesi yapmak. 12 Temmuz 1947'de, bunun kanlmaz uzants, Askeri Yardm Anlamas'n imzalar. 27 Aralk 1949'da, Trkiye ile ABD Hkmetleri arasnda Eitim Yarkurulu Oluturulmas Konusundaki Anlama imzalanr; Cumhuriyetin temel direi eitim bylece 'stratejik ortamz'n ellerine teslim edilir, Ky Enstitleri, Halkevleri kapatlr, ilk mam Hatip Lisesi hem de smet Paa'nn eliyle alr. Teslim oluun sonu gelemez elbet; yine kinci Adam, 12 Ey ll 1963'te, AET ile Ankara Anlamas'n yapar, Cumhuriyetimi zin 40.ylnda, gmrklerimizi Avrupal smrclere aar, ko ruma nlemlerini yrrlkten kaldrr. Nitekim, 1949'da NATO'ya da o bavurmu, anlamay 1952'de M e n d e r e s imzalam; AET'ye 1959'da M e n d e r e s ba vurmu, imzay atma onuru Paa 'ya kalm. Bizim aknlarn yere ge koyamadklar De Gaulle 'de, daha iin banda, 1963'te ak seik unu sylemi: "Trkiye b tnyle dlanmamak, ancak ieri de alnmamaldr." Canmza iyice ot ykayanlardan nl Katma Protokol 1 Ocak 1973'te yrrle sokulmu. 1 Ocak 1966'daysa, kalan da elimizden almak zere, Gm rk Birlii (?) boyunduruu geirilmi boynumuza. Ve anmsa yn, btn bunlar, o zamanki yneticiler, basn, iletiim arala ryla byk utkular olarak sunuldu kandrlan halkmza, en likler dzenlendi. Tpk 17 Aralk 2004'teki gibi. Szn ksas, canl kalmak, birliini srdrmek isteyen Anadolu halk, binlerce yldr tasarlanan, hi gndemden dme
yen, 1919'da az kalsn tamamlanacak olan, M u s t a f a K e m a l ka
zasna urayan, imdi bor sarmalnda son vuruu hazrlanan amansz saldrdan kurtulmak istiyorsa, hemen alp okumal okutmal M e t i n A y d o a n ' n btn kitaplarn; sonra belki gere ini yapabilme bilinci yeniden oluur u gzelim yurdumuzda.
Basndan
217
SEN OK SEVYORUM KIRA Sinan Aygn Trkiye-15.08.2005 Getiimiz hafta okuduum bir haber beni ok zd, iim darald... Kra adl bir arkc kardeimiz, Bilecik'in Osmaneli ile sinde sahnedeymi. Dikkat edin ileye... Osmaneli... Yani atalarmzn kuraca cihan imparatorluunun, ilk fi lizlendii topraklar... Kra' izleyen genler hep birden baryormu: "I love you Kra..." Gzlerinden pyorum bu gen mzisyenimizin... Hemen itiraz etmi: "Beni seviyorsanz, sevginizi yabanc dille deil, Trke ile ifade ediniz. 'Seni seviyoruz Kra' deyin yeter." Kra sonra, zerinde ABD bayra ve dier yabanc lke lerin bayra olan tirtlerin de karlmasn istemi. te Trk genci... te Trk sanats... Hayran olmamak mmkn deil... Bu hale nasl geldiimizin nedenlerini saymakla bitmez. Ben yalnzca Tanzimat Ferman ile ilk tohumlar atlan ve ardmdan Islahat Ferman ile iyice hzlanan kltrel yozlama, kendi benliine yabanclama, tarihinden, dininden, dilinden utanr hale gelmenin eitim blmne deinmek istiyorum. Tanzimat ve Islahat fermanmdan sonra yzlerce misyoner okulu alm. 1914 ylnda Amerikallara ait 45 konsolosluk, 17 dini mis yon ve bunlarm 200 ubesi ve 435 okulu varm. Franszlarn 94 okulunda 22 bin 435 renci okuyormu. ngilizlerin Irak ve Ege blgelerinde 2 bin 996 rencinin okuduu 30, Almanlarm stanbul, zmir ve Filistin'de 1600 rencinin okuduu 10, talyanlarn Bat Anadolu'da 4 misyoner okulu varm. Peki devlete ait ka lise varm. Bu say 1923 ylnda yalnzca ve yalnzca 23 imi...
218
Latin ve Protestan misyoner okullarmda okuyan Trk rencilerin, Trk okullarnda okuyan tm rencilere oran; 1900'de yzde 15 iken, bu oran 1910'da yzde 60'a, 1920'de yz de 75'e km. Yani 100 renciden 75'i misyoner okullarmda eitim g ryormu. Papaz efendi ne okutur bu okullarda? Yazar Metin Aydoan, "Trkiye zerine Notlar" kitabmda yle diyor: "...Bu okullarda genler ustalkl yntemlerle kimliksizletiriliyor, zdeerlerinden uzaklatrlarak, kendilerine ve iinden ktklar topluma yabanclayorlard. Ne kendileri kalyor, ne de tam olarak batl olabiliyorlard. Kiiliksiz, yoz bir kme oluturuyorlar d..." Aradan neredeyse yz yl geti. te Kra'n konseri... Sonu ortada. Misyonerler hl cirit atyor, arkadalar... Ve genlerimiz, "Seni Seviyoruz Kra" demekten utanyor lar... Ben de onlardan utanyorum... Ve "Seni Seviyorum Kra..."
ANKARA KULS Ik Kansu Cumhuriyet 18.07.2005 Bilincini sorumluluuyla harmanlayarak yorulmadan re ten deerli yazar Metin Aydoan, "Trkiye zerine Notlar: 19232005" adl kitabn Atatrk'n u szyle bitirmi. "Bir milletin yz glyorsa o millet mutludur. Bir lkede yz glmeyen insan lar ounlukta ise o lkenin yneticilerini deitirmek gerekli olmu demektir."
Basndan
219
BUNLARI BLYOR MUSUNUZ? akir Ster Akam 12 Temmuz 2005 Yazar Ali Klebi'nin "Yeni Dnya Stratejileri ve Kilit lke Trkiye" isimli kitabnn TUSAM tarafndan yaynladn... Da ha nce de iki roman yaynlanan Klebi'nin son kitabnda yeni dnyada Trkiye'nin konumunu, art ve eksilerini konu ald n... Eski polis mdr Dr. Adil Serdar Saar'n "Ampuller Va disi" isimli bir kitap yaynladn... Saar'n bu kitabnda, AKP'nin iktidar oluundan sonra urad hakszlklara arlk verdiini... (Evreca Yay.) TC Uluda niversitesi Kent Tarihi ve Aratrmalar Merkezi'nin "Tanklarn Anlatlaryla Bursa Tarihi Szl Tarih Arivi1919/1938" isimli ve Do.Dr.Saime Yceer imzasyla ilgi ekici bir eser yaynladn... Do. Dr. Yceer'in ayrca Duyun-u Umumiye'nin son genel mdr Ali Cevat Borbakan'n Hatralar'n da yayna hazrladn... nl aratrmac-yazar Metin Aydoan'n son kitab "Tr kiye zerine Notlar:1923-2005" piyasaya ktn... Kitapta Trki ye'nin 1923 ile 2005 yllarndaki ekonomik tarihesinin byk bir titizlikle masaya yatrldn... (Umay Yay.)
OZ KAYNAKLAR Melih Ak Milliyet 28 Austos 2005 Genler zaman zaman soruyor: "Olup biteni anlamak, lke mizin nereye gittiini kavramak iin neler okuyalm?" Bu konuda son yllarda epey kitap yazld... lkenin nereden nereye geldiini anlamak iin ilk okun mas gerekli kitaplardan biri kukusuz Prof. etin Yetkin'in "Kar Devrim" adl almasdr. Trkiye'de Cumhuriyet devri minin 10 Kasm 1938 gn durduunu, o gn bugn bir kar
220
devrimin yaandm etin Yetkin rnek olaylarla pek gzel anlatr. Haydar Tunkanat'n "kili Anlamalar" adl kitab Trki ye'nin dizginlerinin ABD eline nasl verildiim anlamak iste yenlere bilgi verir. Eski Basavc Vural Sava, son yllarda bir savc titizlii ile alarak Trkiye'nin drt bir yandan nasl kertilmeye all dn, belge ve bilgiye dayanarak zl kitaplarla sergiliyor... "Cumhuriyet kerken" ve "Emperyalizmin Uaklar" mutlaka okunmal. Trkiye'nin istikameti konusunda titiz almalar yapan bir baka yazar Metin Aydoan... Onun kitaplar, zellikle "Bit meyen Oyun" ve "Trkiye zerine Notlar" okunmal... Cengiz Aknc'nn nceki kitaplar gibi "Yeni Osmanl Tu za" adl sonuncusu da ok iyi bir alma... Mustafa Yldrm'n "Sivil rmcein Anda" s, Trki ye'nin sivil toplum rgtleri araclyla nasl satldn anlatan tek kitap olmas ynnden nemli Mutlaka okunmal. "u lgn Trkler" in okunmas gerektiini sylemeye ge rek yok. Zaten okunuyor... Elbet Erol Manisal'nn kitaplar da unutulmamal...
KTAPLAR ARASINDA Ahmet Yabalolu Yenia 15.07.2005 Metin Aydoan, "Trkiye zerine Notlar: 1923-2005" kita bmda; Atatrk'n ve uygulad politikay incelemenin, yalnz ca yakn gemiimizi renmek deil, geleceimize ynelik kur tulu yntemini da tesbit etmek olduunu sylyor. Kitabn ana temas bu dnce zerine kurulmu. Trkiye zerine Not lar:1923-2005, Umay Yaynlar.
OKURLARDAN
223
Sevgili Metin Hocam, "Trkiye zerine Notlar:1923-2005" kitabnz, dn gece 23:30 civarnda bitirdim. Askeri kitaplar da ayn zaman iinde dnml olarak okuduumdan kitabnz ancak 24 saatte bitirebildim. Tabii yine ok beendim ve de zevk alarak okudum. Bu konuda yanlmadma eminim, daha iyisi yok. Sizin kitaplar nzda deiik bir tarz var. Okuyan yormuyor, ikna ediyor ve aklnda soru iareti brakmyor. Son kitabnz da bu mihverde yazlm retici bir eser. Atatrk' ok iyi bilirim diyenlerin okumas gerekiyor. Kitabn blmleri ile ilgili tesbitlerimi izni nizle aklayaym: 1-Eserinizde ad geen Alman bilimadamlarn ilk defa duy dum, hem gururlandm hem de sevindim. Dnyann (zaman nn) en iyi ilim adamlar lkemizde eitim vermiler bilimle u ramlar. Bu blm benim iin olduka retici oldu. 2-Yabanc sermayenin lkemizdeki ilevinin nasl olmas gerek tiini ok iyi anlatmsnz. Kontrol bizde olacak. nk serma ye bize muhta, biz sermayeye deil. 3-AB'ye almmama nedenlerini belirten tesbitlerinize sonuna ka dar katlyorum. Ksa ve net bir biimde durumu zetlemisiniz. Eminim bu konu hakkmda kitap yazarsnz. Avrupa Birliinin Neresindeyiz de zaten yazdnz. Ama bu kitap hap gibi oldu undan bu kadar bile, grmek isteyenler iin yeter artar. 4-Kitapta beni en ok artan blm ise, 5 Mart 1959 tarihli ABD ile yaplan anlama.. Anlamaya gre belirttiiniz artlar olutuunda, ABD lkemize askeri mdahalede bulunabilecek. Pes yani.. Ne diyeyim hocam. nszde siz demisiniz zaten. Sa nrm Haydar TUNKANAT da bu anlamay atlam! "kili Anlamalarn Gerek Yz" adl kitabm okudum fakat buna rast lamadm. Bunu yazmamas ilgin... Ya da bu olay 1969 ylnda (basm tarihi)gnyzne kmamt. Saygdeer Hocam; Daha yazacak ok ey var. Bir solukta okunabilecek bir ki tap. Bilgi dolu, belge dolu, zl anlatml, akc bir eser. Ancak ben de sizden bir kitap yazmanz istiyorum. Sanrm bu kitaba tm lkenin ihtiyac var. nerim u: Kitabm ana konusu Kema lizm'in gnmze ve gnmz koullarna uyarlanmas. Yani Atatrk yaasayd bunu byle yapard bunu byle yapmazd.
224
Okurlardan
Bu Kemalizm'dir, bu Kemalizm dmanldr. Bu dorudur bu yanltr diye.. Ad da yle olabilir belki: Kemalizm Bu, ya da Atatrk Yaasayd, Gerek Kemalizm. Ana balklar; nce ilkeler son ra yakn tarihimizde meydana gelen olaylar. En son yine Nasl ve Ne Yapmal. Bahsettiim konular kitaplarnzda dank olarak mevcut. Fakat kaln kitaplarn okunmamas sebebiyle dikkat edilmemi olabilir. Yani yine bir hap yapmanz gerekecek. Bu sayede her kes gerek Kemalizm'i rensin. Atatrklkle hibir ilgisi ol mayanlar bile iine geldiinde kendisine Atatrkym diyor. Bunun net izgilerle ayrmn ancak siz yapabilirsiniz. Bu da okullarda okutulacak ders kitab olur. Umarm doru anlatabilmiimdir. Sayglar sunar ellerinizden perim. Mzeyyen Abla'ya da sevgi ve sayglarm iletiniz. Ltfen. Bu sz sevmiyor sunuz ama kendinize iyi bakn... Tark Kalc Yzba-Erzurum
Sayn Metin Aydoan Trkiye zerine Notlar: 1923-2005 ve lkeye Adanm Bir Yaam-Mustafa Kemal ve Kurtulu Sava kitaplarmz byk bir he yecanla okudum. Konular birbirine ustaca balyor ve araya girmeden btne ulamada byk baar gsteriyorsunuz. Okuyucu, sanki kitap okumuyor, iyi ekilmi bir film izliyor ve onun hzyla kitab bitiriyor. Kitaplarnzn yapt etkiyi ve iimde yaratt cokuyu anlatmam olanaksz. Akc diliniz ve tertemiz Trkenizle, bize kazandrdnz yaptlarnz iin binlerce teekkr. Sevgiler ve sayglar. Nilgn Sarman retim yesi ve evirmen-stanbul
Sayn Metin Aydoan, Son bir yl iinde drt kitabnz son olarak da Trkiye ze rine Notlar: 1923-2005'i okudum. Yreinize ve beyninize salk. Yazdklarnzn bir ounu bildiimi sanyordum. Ancak, sizin
225
ortaya koyduunuz gibi derinlemesine ve bilimsel verileriyle bilmiyormuum. Kitaplarnz okuduktan sonra sanki gizemli bir dnce, dnyaya bakm ve ufkumu at. Atatrk ve Cumhuriyet kartlarna, emperyalizmin yerli ortaklarma artk veriye dayanan bilgilerle ok rahat yant verebiliyorum. Bizlere bilgi silah verdiiniz iin, size ok ey borluyuz. Can dostuma (size byle hitap etmeme izin veriniz), yre imdeki tm. sevgi ve sayglarm sunuyor, Trkiye iin ok gerekli olan yeni yaptlarnz bekliyorum. Hasan lde Emniyet Mdr (E)-orlu
Sayn Metin Aydoan Sayn kelimesi; biraz resmiyet, biraz uzaklk, biraz sayg uyandran bir kelime. Genellikle ok yakn olmadmz kiilerle, yazmalarmzda kullanyoruz. Sevgi ise elbette daha anlaml, yaknl ifade eden ve iinde duygu barndran bir szck. Kar lk beklemeden yaplan zveriler, sevginin gcyle anlatlabilir. lkemiz iin zverili almalarnz yurt sevginizin ak bir ifadesi olduu iin, izin verirseniz size bundan sonra "sayn" de il "sevgili Aydoan" olarak hitap etmek istiyorum. Ulus iin mcadele edenlere, ben ve benim gibi nefer olarak katlanlar an cak sevgi duyabilir. Sevgi szc, bence sonsuzluun da sim gesi olmaldr. Sevgili Aydoan, Trkiye zerine Notlar:1923-2005, nceki yaptlarnza da yansyan kltrel birikiminizin, mkemmel bir baka rn. nszde dile getirdiiniz amacmz salayan rafine, bir yeni rn. Okuyunca insan hznleniyor ama ac gerei de aka gryor. zlelim ya da hznlenelim ama kaybedilen deerle rimizin ne olduunu bilelim. inde bulunduumuz artlar bil meden bir ey yapamayz. Kaybedilenleri bilelim ki, onlar yeni den kazanp daha ileri gtrebilelim. Topluma bilgi veriyorsunuz; ne mutlu size. Bir ulusun ka derinde yer alabilmenin bence vncn yaatyorsunuz. Sizin gibi, lkemin tekrar ayaa kalkarak onurlu yaamas iin, duru ve yaln bir mcadele iine giren kiilere ok ey borluyuz.
226
Okurlardan
Trkiye zerine Notlar' dier kitaplarnz gibi, evreme ta ntyor, okumalarn salyorum. Kitabnzn etkisini grseniz ok mutlu olursunuz. Okuyacam hi ummadm, deiik g rten insanlar bile ok etkileniyor ve benden baka kitaplarn z istiyor. Yeni yaptlarnz bekliyor, size ve ailenize salkl gnler diliyorum. Bilginiz bol, kaleminiz gl olsun. Sevgilerimle. Erkan Babyk Emekli retmen-Balkesir
Sayn Metin Aydoan, Trkiye zerine Notlar: 1923-2005 ve lkeye Adanm Bir Yaam-Mustafa Kemal ve Kurtulu Sava kitaplarnz okudum. Ata trk ve Trkiye Cumhuriyeti e ilgili, hemen tm kitap ve bel geleri inceleyerek; esasl, cesaretli ve bir btn halde kitaplatrmsnz. Bu yama kadar, yrei vatan ve millet sevgisiyle dolu bir vatanseverle ancak karlaabilmi olmann burukluu ile beraber, yksek sevincini yayorum. Birok kitapta gremediimiz, niyet ve maksada ynelik ak, cesaretli ayrntlar ve nemli tesbitleri renme ansn buldum. Trk genlii, kitaplarmz en ge lise alarmda oku mal ki, tarihimizdeki aclar bir daha yaamayalm, refah ve mutlulua ulaalm. Selahatin Grsoy Tank Albay-Ankara
Sevgili Metin Hocam, Gnderdiiniz kitaplar, byk bir sevin ve heyecan iinde aldm. O kadar ok kitap gndermisiniz ki, bir hazineyle karlam gibiydim. Hemen Belediye Bakanmzla ilikiye getim. Birlikte, nce, kitaplar nereye ve nasl datacamz planladk. Daha sonra ilemiz bata olmak zere, Mersin kent merkezine ve civar kylere, niversite, lise ve cezaevi ktpha nelerine, okullara, retmen, esnaf, muhtar ve her meslekten in sana ulatk.
227
Kitaplar, ksa sre iinde etkisini gsterdi ve artc bir il giyle karland. Aldmz tepkiler, imdiden heyecan verici bir hal almtr. Trkiye zerine Notlar:1923-2005'i gn nce bir yayla kyne brakmtm. Bugn oradan geerken, kahvede kyllerin muhtarn evresinde toplanarak, konutuklarn gr dm. Sizin kitabnz tartyorlar ve kitaptaki bilgileri baka kylere ulatrmann yollarm aryorlard. Sevgili Hocam, Kitaplarnzn etkisi, bizim evde de ok belirgin durumda dr. Size, ksa da olsa yaadmz bir olaydan sz etmek istiyo rum. Birka gn nce, sabah 07:30 sralar idi. Hergn olduu gibi evde bir tela vard. Ben ie, olumla kzm okula girmek, eim de her anne gibi bizlere kahvalt hazrlayp bizi yetitirme tela iindeydi. Sekizinci snfa giden olum Hakan, nklap Ta rihi ve Atatrk lkeleri dersinden yazl olacam belirterek sz Atatrklkten at ve "baba bana Atatrkln tanmn yaparmsn" dedi. Ben, "o kadar ok Atatrk tanm var ki hangisini ya paym, sen en iyisi kitabndaki tanm oku" dedim. Olum kitaptaki tanm okurken eim Ycel konumamzn arasna girdi ve "Atatrkln tanmn neden aryorsunuz ki; Atatrklk Metin Hoca'nn kitaplarn okumak demektir" demesin mi? arp kaldm. Bence de doru bir tanmd. O an, eime bu olay Metin Hocama yazacam syledim. Metin Hocam, artk ailemizden biri gibisiniz. nallah bu yeni tanm beenmisinizdir. Size, deerli einiz Mzeyyen Hanm'a sayglarm sunuyo rum. Sezgin Aydn Jandarma Baavu-emeli-Mersin
Deerli dost, Metin Aydoan Sana ne diyeceimi bilemiyorum. "Trkiye zerine Notlar: 1923-2005" bata olmak zere, gnderdiin kitaplar aldm ve dattm. imdiye kadar hangi yazar sizin gibi bylesine duyar l, bylesine yurtsever bir tavr taknabildi? Benim bildiim ka daryla byle bir rnek yok. Seni coku ile kutluyorum. Verdiin devi yurtseverlik anlayn erevesinde yerine getirmeye altm ama herhalde baz yanllarm da oldu. Ama
228
Okurlardan
kitaplar datrken gerekten cokulandm. Millet yle bir sal drd ki grmeni isterdim. rnein orta yan stnde biri geldi. Kitaplarm geldiini nceden duymu ve ben gitmeden orda bekliyordu. Anamurca "Ulen ay arkada, ben okuyamadm, cahil kaldm. ocuum var. Onarn okumasn istiyorum. Orda burda birtakm laflar ediyorlar. Atatrk olmasayd hepiniz rum tohumu ola caktnz diyorum. Bakasna aklm ermiyor. Ama ocuklarmn cahil kalmasn, Atatrk' bilmemelerini istemiyorum. Sen bu kitaplar be dava veriyormusun. ocuklarm cahil kalmasn, hepsinden istiyo rum" demez mi? ylesine etkilendim ki tuttum kitaplarnzn tmnden bir takm yapp verdim. Bu da benim zaafm. Kitaplar, zellikle kitle rgtleri ktphaneleriyle okul ktphanelerine vermeyi yeledim. Hepsi de ylesine sevindi ler ki, inan gzel dost, gnderdiin kitaplarm be on mislini gndersen Anamur'a yetmeyecek. Srekli telefon alyorum. "Bizde kitap istiyoruz" diyorlar. Artk kayorum. Size bir ey sylemek durumundaym. Anamur, nfus oranna gre Trkiye leinde niversitede en ok renci oku tan bir ile. Anamurlu renciler hem il leinde hem Trkiye leinde derece alan renciler. Okumay ok seviyorlar ama olanaklar yok. Size bir ey daha syleyeyim. Hani ilk konumamzda, ki tap okumak isteyenlere kitap ulatracak arkadalarm var m demitiniz, yanl anmsamyorsam. Elbette var. rnein Gl nar ilesinde Eczac yazar ve air Ali F. Bilir var. Aydmck ile sinde Mustafa Yalnar var. Yalnar Gazi niversitesi Fransz ca retim yeliinden emekli ok salam bir devrimci. Bir de benim olum. TRT'de seslendirme sanats. Ona si ze telefon etmesini syledim ama telefon ettiini ve edeceini sanmyorum. ok iyi bir okur ve srekli benden kitap istiyor. Bendeki kitaplar bana lazm. Ona gnderemiyorum. Ona da ki tap gndermek olabilir mi? imdilik bu kadar. Sevgi ve sayglarm gnderiyorum. Salkl bir yaam diliyorum. Kendinize mukayyet olun ltfen. Gngr Trkeli Anamur
DPNOTLAR
DPNOTLAR
231
BRNC BLM DPNOTLAR TANZMAT'TAN CUMHURYET'E 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 "Azgelimilik Srecinde Trkiye" Stefanos Yerasimos 2.Cilt, Belge Yay., 7. Bask, stanbul-2001, sf. 40-41 " Trkiye'nin Dzeni" Doan Avcolu, l.C, Bilgi Yay., 5.Bas. Ank.-1971, sf. 71 "Azgelimilik Srecinde Trkiye" Stefanos Yerasimos 2.Cilt, Belge Yay., 7. Bask, stanbul-2001, sf. 50 "Trkiye'nin Dzeni" D.Avcolu, l.Cilt, Bilgi Yay., 5.Bas.. Ankara-1971, sf. 73 a.g.e. sf. 73 " Trkiye'nin Dzeni" D.Avcolu, l.Cilt, Bilgi Yay., 5.Bas., Ankara-1971, sf. 70 "1938 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas: k" Prof. Dr. Cihan Dura, Gaze te Mdafaa-i Hukuk, 26.01.2001, Say 36 a.g.e. sf. 71 "Lettres sur la Turquie" A.Ubicini Paris, 1853; ak Stafanos Yerasimos, Belge Yay.7.Bask 2001,sf.6O "British Policy and the Turkish Reforme Movement" RE. BAILEY, Cambridge 1942, ak. Stefanos Yerasimos, Belge Y. 7.Bask, 2001, sf. 61 "Voyage dans la Turquie d'Europe 1848-1855" VIQUESNEL, ak. a.g.e. sf. 62 " Tanzimat ve Sanayimiz" .C Sar, stanbul 1940, ak a.g.e. sf. 2 "Geri kalmlk Srecinde Trkiye" S.Yerasimos, Belge Yay. 7.Bas., 2001, sf. 62 " Tanzimat ve Sanayimiz" .C Sar, stanbul, 1940, ak. Stefanos Yerasimos, "Azgelimilik Srecinde Trkiye" Belge Y, 7.Bask, 2002, sf. 62 " Tetters sur la Turquie", A.UBICINI, Paris 1853, ak a.g.e. sf. 62 "British Policy and the Turkish Reforme Movement" Cambridge, 1942; ak. a.g.e. sf.63 "Azgelimilik Srecinde Trkiye" S.Yerasimos Belge Yay., 7.Bask, 2001, sf. 65 "British Policy and the Turkish Reforme Movement" F.E.BAILEY, Cambridge 1942, ak. Stefanos Yerasimos, Belge Y., 7.Bask, 2001 sf. 55 "La Turquie et le Tanzimat ou Histoire des Reformes Dans L'Empire Ottoman Depuis 1826 Jasgu'a nos Jours; Paris C.I, 1882; C.II, 1884" E-D.Engelhardt, ak. Prof.Dr. etin Yetkin, "Balangtan Atatrk'e Trk Halk Eylemleri" mit Yaynclk Ankara 1996, sf. 263 "Reform in the Ottoman Empire 1856-1876" R.Davison Princetion 1963; ak S. Yerasimos, "Azgelimilik Srecinde Trkiye" Belge Yay. 7.Bask 2001, sf. 51
20
21 "Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi" letiim Y., 6.,C, sf 1790 22 " Trkiye Tarihi 3-Osmanl Devleti 1600-1908" Cem Yay., 4.Bas.st-1995, sf. 359 ve "Trkiye'nin Dzeni" D.Avcolu, l . C , Bilgi Y., 5.Bas., Ank-1971, sf. 162 23 24 25 26 27 28 29 30 31 "Azgelimi Srecinde Trkiye" S.Yerasimos, Belge Y., 2.C., 7.Bas, sf. 73-74 "Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi", letiim Y., 6.C. sf. 1793 "Byk Larousse" Geliim Yay. Sf. 3469 a.g.e.sf.3469 "Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi", letiim Y., 6.C., sf. 1794 "Byk Larousse" Geliim Yay., sf. 9754 "Militan Atatrklk" Vural Sava, Bilgi Yay. 2001, sf.35 "Azgelimi Srecinde Trkiye" S.Yerasimos, Belge Yay., 7-Bask 2001, sf. 96 "Byk Larousse" Geliim Yay. Sf. 5494 ve "Azgelimilik Srecinde Trkiye" Stefanos Yerasimos, Belge Yay., 7.Bask 2001, Sf. 96-128
232
DPNOTLAR KNC BLM DPNOTLAR K E M A L S T KALKINMA
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
"Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrk'n El Yazmalar" Prof. Dr. A.Afet nan T.T.K., 2.Bask, Ankara-1988, sf. 71 a.g.e. sf. 71 a.g.e. sf. 72 a.g.e. sf. 72 a.g.e. sf. 73 "Atatrk'te Konular Ansiklopedisi" Seyfettin Turan, Y.K.Y., 2.Bas., st1995, sf. 163 "Cumhuriyet" 13.Aralk.1998 "Milliyet Walesa ile Konutu" Zeynep Oral, Milliyet, 10 Ekim 1998. "Brezilya Solcular ve Devlet" Korkut Boratav, Cumhuriyet 31.08.2005 "Ulusal Kurtuluun Sonu m u ? " Samir Amin, "Byk Kargaa" Alan Yay. 1993 sf. 12 "Yabanc Yatrm Uyars" Prof. Dr. Ahmet Tonak, Cumh. 8 Mart 1998 Guardion, 27.03.1991; Hdr Gkta-Metin Glbey, "Souk Savatan S cak Bara", Alan Yay. 1994, sf.42 "Atatrk'n Ekonomi Politikas" Prof. Dr.Mustafa Aysan, Toplumsal D nm Yaynlar, 6.Bask, stanbul-2000, a.g.e. sf. 42-43 Cumhuriyet 05.04.2005-05 "Europa st die Letzte Utopia" Daniel Cohn-Bendit, Tageszeltung, 03.11.2000; Aydnlk 26.11.2000 "Milli Kurtulu Tarihi" Doan Avcolu, st, Mart 1974 3.Cilt, sf. 1299 "Mustafa Kemal ve Uyanan D o u " P.Gentizon, Bilgi Y. 2.Bas.l994, sf. 164 "Kurtulu ve Sonras" A. Doan, 1925, sf.165, ak: Hseyin Cevizolu "Atatrklk" Ufuk Ajans Yaynlar, No: 4 sf. 62 "Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi" B.Kuru, Bilgi Yay. 1987, sf.18 "Frunze'nin Ankara'daki Temas ve Mzakerelerine Ait Rapor" "Mejdunarodnaya Jins" Dergisi, say 7, 1961, ak. .S.Aydemir "Tek Adam" Remzi Kitabevi, 8. Basm 1983, 2.Cilt, sf. 498 "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3.Bask, stanbul-1994, sf.128 "Mustafa Kemal'le 1000 Gn" Nezihe Araz, APA Ofset Basmevi 1993, 2.Bask, sf. 137 "Mustafa Kemal, Eskiehir-zmit Konumalar" Kaynak Y.,1993 sf. 197 "Milli Kurtulu Tarihi" Doan Avcolu, st.Mat. 1974,3.Cilt, sf. 1618 "Atatrk lkeleri ve Trk Devrimi" Hac Ang, Ang Yay. 1983, sf. 93 "ankaya" Falih Rfk Atay, Bate yay. sf. 377 "Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Be Yllk Plan" Prof. Dr. Afet nan, ak: Prof. Dr. Feridun Ergin "Atatrk'n zel Ktphanesi'nin Katalou" Mlli Ktphane Genel Md., Ankara 1973, ak. erafettin Turan "Atatrk'n Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar" T.T.K., Ank.-1989, sf.9 "Atatrk'n Sylev ve Demeleri" 2. cilt sf.216; ak. Hseyin Cevizolu, "Atatrklk", Ufuk Ajans Yaynlar, sf. 61 a.g.e. sf. 77
22 23 24 25 26 27 28 29
30 31
DPNOTLAR
233
32 33 34 35 36 37
"Meclis Konumalar" TBMM D.I, C-3,48 tima, sf. 217/224,14.08.1920 "Atatrk'n zmit Basn Toplants" smail Arar, 1969, sf. 32 "Atatrk'le Konumalar" Mustafa Baydar, 1964, sf.78 "Atatrk'n Sofras" smet Bozda, Emre Yay., No:38,1995, sf. 2 2 - 2 3 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof. Dr. Ferudun Ergin, Yaar Eitim Kltr Vakf Yaynlar, No:l, Duran Matbaaclk 1977, sf. 21 "The Economic History of Turkey 1800-1914" C.Issowi, Chicago: The University of Chicago Press; Ak: Yahya S.Tezel, "Cumhuriyet Dnemi ktisat Tarihi", Tarih Vakf Yurt Yaynlan, 3.Bask, stanbul-1994, sf. 98 "zmir'de Yunanllarn Son Gnleri", B.Umar Bilgi Yaynevi, Ankara1974, sf.59; ak. Yahya S.Tezel, "Cumhuriyet Dnemi ktisat Tarihi" Ta rih Vakf Yurt Yaynlan, S.Bask, stanbul-1994, sf. 98 "Cumhuriyet Dnemi ktisat Tarihi" Yahya S.Tezel, T.Vak.Yurt Yay., 3.Bask, stanbul-1994, sf. 98 "Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi" B.Kuru, Bilgi Y, 1987, sf.19
38
39 40
N C BLM AI YAKALAMAK (1923-1938) 1 "Atatrk'n l.Mart.1922 Meclis Konumas", ak. Prof.Dr.Afet nan "Devletilik ilkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Plan" 1933, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, XVI.Seri Sa.14, Ankara 1972, sf. 29-34 "Atatrk'n Ekonomi Politikas" Prof. Mustafa Aysan, Toplumsal D nm Yaynlar, 6.Bask, stanbul-2000, sf. 147-148 "Mustafa Kemal Atatrk'n zmir ktisat Kongresini A Nutku"; ak., Prof.Dr.Afet nan, a.g.e. sf.34-45 "Devrim Hareketleri iinde Atatrk ve Atatrklk" T a n k Zafer Tunaya, Arba Yay. 3.Bask, sf.103-104 "Cumhuriyet Dnemi'nin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, 3.Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul-1994, sf. 102 a.g.e. sf. 102 "Atatrk'n l.Mart.1922 Meclis Konumas", ak. Prof.Dr.Afet nan "Devletilik ilkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Plan" 1933, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, XVI.Seri Sa.14, Ankara 1972, sf. 29 a.g.e. sf. 281 ve 282 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yay., 3.Bas., stanbul-2001, sf. 285 a.g.e. sf. 285 ve 286 "Gazi Mustafa Kemal Hazretleri zmir Yollarnda" Matbuat Genel Mdrl Yaynlar, No:21, Ankara-1923, sf. 5; ak. a.g.e. sf. 317 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlan, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 317-318 a.g.e. sf.318 a.g.e. sf. 316 "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, 3.Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul-1994, sf. 354 a.g.e. sf. 354
2 3 4 5 6 7
8 9 10 11 12 13 14 15 16
234 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45
DPNOTLAR "li ktisat Meclis Raporlar", ak. Prof.Dr.Ferudun Ergin, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, No:l, sf. 24 a.g.e. sf. 24 "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, 3.Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul-1994, sf. 358 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Y., 3.Bas., st2001, sf. 282 a.g.e. sf. 284 a.g.e. sf. 284-285 "Trkiye'de Toprak Meselesi" Prof.Suat Aksoy, Gerek Yay, 1971, sf. 58 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 289 a.g.e. sf. 291 "Onuncu Yl Raporu (1923-1933)", ak. Prof.Dr.Ferudun Ergin, Yaar Ei tim ve Kltr Vakf Yaynlar, No:l, sf. 25 "Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Plan1 9 3 3 " Prof. Afet nan, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara-1972, eki "Bozkrdan Doan Uygarlk Ky Enstitleri" Yaln Kaya, l.Cilt, Tiglat Matbaaclk, stanbul-2001, sf. 52 " B i r Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlan" S..Aralov, Birey Toplum Yaynlar, 2.Bask, Ankara-1985, sf. 253 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 295 "Atatrk'n Meclis Konumas" TBMM l.Kasm.1937, Zabt Ceridesi, ak. a.g.e. sf. 26 "Atatrk'n Sylev ve Demeleri" 4.C., sf. 513-514, 28. 10. 1923, ak. S. Turan "Atatrk'te Konular Ansiklopedisi" Y.K.Y., 1993, 2.Bask, sf. 261 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof.Dr. Ferudun Ergin Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar No:l sf. 19 "Atatrk" Lord Kinros, Altn Kitaplar Yay. 12.Bas., stanbul-1994, sf. 375 " T e k A d a m " .S.Aydemir, II.Cilt, Remzi Kitabevi, 8.Bas. st.-1981, sf. 546 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi", Prof.Dr. Ferudun Ergin, Yaar E.Kl.Vak.Yay., sf. 19-20 a.g.e. sf. 20 "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3.Bask, stanbul-1994, sf. 106 "Trkiye Cumhuriyet Sicilli Kavanini" l.Cilt, sf.46, ak. "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi 1923-1978" Akbank Kl. Yay. 1980, sf. 272 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 326 "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi" letiim Yay., 2.C., sf. 416 "Onuncu Yl Raporu, (1923-1933)", ak.Prof.Dr.Ferudun Ergin, "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Yaar Ei.ve Kl.Vak.Y., No:l, 1977, sf. 30 "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3.Bask, stanbul-1994, sf. 203-204 a.g.e. sf. 431-432 "Cumhuriyet Kuruluunda Ulatrma Sektrnn Durumu" "Cum huriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi 1923-1978" Akbank Kltr Yay. 1980, sf. 277-278
DPNOTLAR
235
46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58
"Atatrk'te Konular Ansiklopedisi" S.Turan, Y.K.Y. 2.Bas.,1995, sf,275 Byk Larousse, Geliim Yay., 19.Cilt, sf.11908, "Cumhuriyet Dnemi Cumhuriyet Ansiklopedisi" letiim Y., 10. C. sf. 2763 "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi 1923-1978" Akbank Kltr Yaynlar, 1980, sf.278 "Prof.Bilsay Kuru ile Sylei" ak. Ahmet Taner Klal "Atatrk'e Saldrmann Dayanlmaz Hafiflii" mge Kitabevi, sf.148 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof. Dr. Ferudun Ergin Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar No:l sf. 30 a.g.e. sf. 31 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 331 "Yaayan Hurafeler" Hrriyet, 18.12.1996 "Anadolu htilali" 2.Cilt, ak. evket Sreyya Aydemir " T e k A d a m " Remzi Yaynevi, 8.Bask, 1981,2.Cilt, sf.498 "Cumhuriyet Dnemi Salk Hizmetlerinin Tarihesi" Prof.Dr.Ahmet Saltk, Bilim ve topya Dergisi, ubat 1998, say 44, sf. 17-19 a.g.e. sf. 18 "Atatrk'n 1 Mart 1922 Tarihli Meclisi A Konumas" "Atatrk'n Sylev ve Demeleri" l.Cilt sf. 216-217; ak. Seyfettin Turan, "Atatrk'te Konular Ansiklopedisi" Yap Kredi Yaynlar, 2.Bask, 1995, sf. 446 "Cumhuriyet Dnemi Salk Hizmetleri Tarihi" Prof. Dr. Ahmet Saltuk, Bilim ve topya Dergisi, ubat 1998, say 44, sf. 19 a.g.d. 19 "Atatrk'n 1 Mart 1922 Meclisi A Konumas" "Atatrk'n Sylev ve Demeleri" 1. Cilt, sf. 216-217, ak Seyfettin Turan "Atatrk'te Konular Ansiklopedisi" Yap Kredi Yay., 2. Bask 1995, sf. 446, ve "Atatrk'n 1 Mart 1923 Meclis A Konumas" "Atatrk'n Sylev ve Demeleri" 1. Cilt sf. 279-281 ak. a.g.e. sf. 447 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 334 "Cumhuriyet Dnemi Salk Hizmetleri Tarihi" Prof. Dr. Ahmet Saltuk, Bilim ve topya Dergisi, ubat 1998, say 44, sf. 18 "Atatrk'n 1 Mart 1923 Meclisi A Konumas" "Atatrk'n Sylev ve Demeleri" 1. Cilt sf. 279-281 ak. Seyfettin Turan "Atatrk'te Konular Ansiklopedisi" Yap Kredi Yay. 2. Bask 1995, sf. 447 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 334-335 a.g.e. sf. 335 a.g.e. sf. 337-338 "Cumhuriyet Dnemi Salk Hizmetleri Tarihi" Prof. Dr. Ahmet Saltk, Bilim ve topya Dergisi sf. 18 a.g.d. sf. 17 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 338-341 "Cumhuriyet Dnemi Salk Hizmetleri Tarihi" Prof. Dr. Ahmet Saltk, Bilim ve topya Dergisi sf. 17-19
59 60 61
62 63 64
65 66 67 68 69 70 71
236 72 73
DPNOTLAR a.g.d. sf. 19 "Atatrk'n l.Kasm.1937 Meclisi A Konumas" ak. Prof. Dr. Ferudun Ergin "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, No: 1,1977, Sf. 17-18 "Tek A d a m " evket Sreyya Aydemir, Remzi Kitabevi, 1983, 8.Bask, 3.Cilt, sf. 351 a.g.e. 3.Cilt, sf.343 "Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1 9 3 3 " Prof Dr.Afet nan, Trk Tarih Kur. Basmevi-Ankara 1972, sf. 46 "Turkish Economic Development 1923-1950: Policy and Achievements" Yahya S.Tezel, Cambridge niversitesi, Ekonomi ve Siyaset Fakltesi'ne Sunulan Doktora Tezi; ak. Yahya S.Tezel, "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3.Bask, stanbul-1994, sf. 164 DE, D Ticaret statistikleri; ak. a.g.e. sf. 176 a.g.e. sf.388 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 297 a.g.e. sf.297 a.g.e. sf.297 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof.Dr.Ferudun Ergin, Yaar Et. Vakf. Yay., 1997, sf. 50-51 a.g.e. sf. 34-38 a.g.e. sf. 34-38-62 ve "Cumhuriyet Dneminin ktisat Trihi" Yahya S.Tezel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3.Bask, stanbul-1994, sf. 286 a.g.e. sf.34 "Atatrk'n Ekonomi Politikas" Prof. Mustafa Aysan, Toplumsal Dnm Yaynlar, 6.Bask, stanbul-2000, sf. 176 "Atatrk'n 1.3.1922 Tarihli Meclisi A Konumas" "Atatrk'n Sylev ve Demeleri" l.Cilt, sf.216-217 Seyfettin Turan "Atatrk'te Konular Ansiklopedisi" Yap Kredi Yaynlar 1995, sf. 446 "Prof.Bilsay Kuru ile Sylei" ak; Prof. Ahmet Taner Klal, "Atatrk'e Saldrmann Dayanlmaz Hafiflii" mge Kitabevi, stanbul1972, sf. 129 "Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyeti Birinci Sanayi Plan 1 9 3 3 " Prof.Dr.Afet nan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1972, Sanayeme Haritas "Yeni Osmanl Borlan Tarihi", .H.Yeniay, Yaynlar-stanbul; ak. Yahya S.Tezel, "Cumhuriyet Dneminin ktisat Tarihi", Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 6.Bask, stanbul-1994, sf. 2 0 7 a.g.e. sf.210 a.g.e. sf.210 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof.Dr. Ferudun Ergin, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar sf. 44 "Genel Muvazeneye Dahil Dairelerin 1924-1948 Yllan Bte Giderleri" ak. Prof. Dr. Ferudun Ergin, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, No:l, 1977, sf. 46 a.g.e. sf. 47-48 "Atatrk'n Ekonomi Politikas" Prof. Mustafa Aysan, Toplumsal Dnm Yaynlar, 6.Bask, stanbul-2000, sf. 51
74 75 76 77
78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88
89
90
91
92 93 94 95
96 97
DPNOTLAR
237
98 99 100 101 102 103 104 105 106
"Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof.Dr. Ferudun Ergin, Yaar Et. ve Kl.Vak.Yay., 1977, sf. 49 "Atatrk'n Ekonomi Politikas" Prof.Mustafa Aysan, Toplumsal Dnm Yaynlar, 6.Bask, stanbul-2000, sf. 92 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof. Dr. Ferudun Ergin, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar sf. 49-50 "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 6.Bask, stanbul-1994, sf. 124 a.g.e. sf. 125-126 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof. Dr. Ferudun Ergin, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, No:l, 1977, sf. 53 "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 6.Bask, stanbul-1994, sf. 171-172 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof. Dr. Ferudun Ergin, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, No:l, 1977, sf. 53 "1923-1939 Yllarnn ktisat Politikas Asndan Deerlendirilmesi" Korkut Boratav, TA Mezunlar Dernei, stanbul-1997, sf. 39-52; ak. Prof. Mustafa Aysan, "Atatrk'n Ekonomi Politikas" Toplumsal Dnm Yaynlar, 6.Bask, stanbul-2000, sf. 179 "Atatrk'n Sylev Ve Demeleri" 2.Cilt, sf. 132, ak. An nan, Trk Tarih Kurumu Basmevi 1991, sf. 226
107
DRDNC BLM ETMDE D E V R M 1 2 3 4 5 6 7 "Atatrk'n stanbul'daki almalar" Sadi Borak, Kaynak Yay., 2. Bas., st.-1998, sf. 14 "Krk Yl" Halit Ziya Uaklgil, 4.Bask, sf. 171; ak. a.g.e. sf. 14 "ankaya" Falih Rfk Atay, Sena Matbaas, stanbul-1980, sf. 23 "Atatrk lkeleri ve Trk Devrimi" Hac Ang, Ang Y., 1983, sf. 37-38 "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, l.Cilt, Tiglat Matbaaclk A.., stanbul-2001, sf. 83 "Mustafa Kemal ve Uyanan Dou" Paul Gentizon, Bilgi Kit., 2. Bas., Ankara-1994, sf. 140 "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Y.Kaya, l.Cilt, Tiglat Mat.A.., st.-2001, sf. 59 ve "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedi si" letiim Yay., 3.Cilt, stanbul, sf. 661 8 9 10 11 12 13 14 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yay., 3.Bas., s tanbul-2001, sf. 250 "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Y., 3.C., st., sf. 660 "Militan Atatrklk" Vural Sava Bilgi Yay., Ankara-2001, sf. 92 "Azgelimilik Srecinde Trkiye" S.Yerasimos, Belge Yay., 7.Bas., st.2001, sf. 325 a.g.e. sf. 325 "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Y., 3.C., st., sf. 654 "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Y., 3.C., st., sf. 666
238 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34
DPNOTLAR "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, l.Cilt, Tiglat Matbaaclk A.., stanbul-2001, sf. 58 "Kemalist Trkiye ve Ortadou" Prof.K.Kruger, Altn Kitaplar Yay., stanbul-1981, sf. 114 a.g.e. sf. 115 "Milli Kurtulu Tarihi" D.Avcolu, l.C, st.Mat., 1994, sf.283,284 "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, l.Cilt, Tiglat Matbaack A.., stanbul-2001, sf. 35 "Atatrk'ten Anlar" Kazm zalp, Bankas Kltr Yaynlar, sf. 69 "M.K.Atatrkten Yazdklarm" Prof. Afet nan, Kltr Bak.Yay., sf. 17 "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, l.Cilt, Tiglat Matbaaclk A.., stanbul-2001, sf. 39 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yaynlar, 3.Bask, stanbul-2001, sf. 245-251 "Byk Millet Meclisi Toplant Zabtlar (1 Mart 1920)"; ak. "Tarih-IVKemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Y., 3.Bas. st.-2001, sf. 49 "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, l.Cilt, Tiglat Matbaaclk A.., stanbul-2001, sf. 60 "Atatrklk" Hseyin Cevizolu, Ufuk Ajans Yaynlar, sf. 69 "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Y., 3.C., st, sf. 661 "Mustafa Kemal ve Uyanan Dou" P. Gentizon, Bilgi Kit, 2.Bas., Ankara-1994, sf. 158 "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Y., 3.C., st, sf. 664 a.g.e. sf. 666 a.g.e. sf. 664 "Mustafa Kemal Atatrk Bilim ve niversite" Prof.Metin zata, U m a y Yaynlar, zmir-2005, sf. 110 "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Y., 3.C., s t , sf. 666 "Bilim Cumhuriyetinden Manzaralar" Osman Bahadr, zdm Yaynlar, stanbul-2000, sf. 408; ak. Prof.Metin zata, "Mustafa Kemal Atatrk Bilim ve niversite", Umay Yaynlar, zmir-2005 "Mustafa Kemal Atatrk Bilim ve niversite" Prof.Metin zata, U m a y Yaynlar, zmir-2005, sf. 147 "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Y., 3.C., st, sf. 654 "Atatrk ve niversite Reformu"Horst Widman, Kabalc Yaynevi, stanbul-2000, sf. 114-115; ak. Prof.Metin zata "Mustafa Kemal Atatrk Bilim ve niversite", Umay Yaynlar, zmir-2005, sf. 154 a.g.e. sf. 154 "Yllann inden" Ulu ldemir, T.T.K.Yay., Ank.-1991, sf. 82; ak. Prof. Metin zata, "Mustafa Kemal Atatrk Bilim ve niversite", Umay Yay., zmir-2005, sf. 156 "Atatrk ve niversite Reformu" Horst Widman, Kabalc Yay., s t 2000, sf. 114-115; ak. Prof.Metin zata "Mustafa Kemal Atatrk Bilim ve niversite", U m a y Yaynlar, zmir-2005, sf. 155 "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Y., 3.C., sf. 664-665 "Tarih-IV-Kemalist Eitimin Tarih Dersleri" Kaynak Yay., 3.Bas., s t 2001, sf. 250 ve "Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi" letiim Yay., 3.Cilt, stanbul, sf. 666 "Suyu Arayan Adam" .S. Aydemir, Remzi Kitapevi, stanbul, sf. 445
35 36 37
38 39
40
41 42
43
DPNOTLAR
239
44
"Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, l.Cilt, Tiglat Matbaaclk A.., stanbul-2001, sf. 65
BENC BLM DPNOTLAR D E V R M ' D E N D N L E R (1938-1950) 1 "Trkiye'de Siyasi Partiler 1859-1952" Tark Zafer Tunaya Arba Yay., Tpk Bas. st. 1952 sf. 616 ve "Komintern Belgelerinde Trkiye-3" Kay nak Yay., 2.Basm sf. 46 "Milli Kurtulu Tarihi" Doan Avcolu 3.Cilt sf. 1328 "Milli Kurtulu Tarihi" Doan Avcolu 3.Cilt 1613 "Tarihe Tanklk Edenler" An nan ada Yay. sf. 364 "Milli Kurtulu Tarihi" Doan Avcolu, 3.Cilt sf. 696 "Atatrk Antolojisi" Yusuf otuksken, nklap ve Aka Yay. sf. 36, "Atatrk lkeleri ve Trk Devrimi" Hac Ang, Ang Yay. sf. 93 "Milli Kurtulu Tarihi" Doan Avcolu, 3.Cilt sf. 1696 a.g.e. sf. 1482 "kinci Dnya Savana Ait Gizli Belgeler" Cneyt Arcayrek, Hrri yet 07.12.1972 "Milli Kurtulu Tarihi", D.Avcolu, 2.Cilt, st. Mat., st-1974, sf. 846 Aydnlk Dergisi 09.11.1999, sf. 16 "Mdafaa-i Hukuk Dergisi, Emin Deer, 30.07.2000, Say 24, sf. 4 "kili Anlamalann Yz" Haydar Tunkanat, Ekim Yay. sf. 23 a.g.e. sf. 26-27 a.g.e. sf. 31 a.g.e. sf. 190 a.g.e. sf. 196-197 "kili Anlamalann Yz" Haydar Tunkanat Ekim Yay. sf. 255 a.g.e. sf. 278 "Tahribat Timi Gibi", Yenia, 22.05.2005 "kili Anlamalarn Yz" Haydar Tunkanat, Ekim Yay. sf. 44-45-48 a.g.e. sf. 48 Mustafa Balbay Cumhuriyet Haziran 1994; ak. Emin Deer "Dnce zgrl kmaz" Tekin Yay., 1995, sf.175 "Haftaya Bak" Ahmet Taner Klal, Cumhuriyet 03.03.1986 a.g.y. "Dnce zgrl kmaz" Emin Deer Tekin Yay. Sf.175 "Menderes'in Dram" evket Sreyya Aydemir, Remzi Kit. st.-1969, sf. 331 ve "Trkiye Tarihi 4-ada Trkiye", "Siyasi Tarih 1950-1960 Me te Tuncay, Cem Yaynlar, 4.Basm, 1995, sf. 185 "kinci Adam" .S.Aydemir, Remzi Kit., 4.Bas., st.-1983,3.Cilt, sf.417 "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, Tiglat Mat. 2001,2.Cilt, sf. 501 "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi" Prof. Dr. Memduh Yaa, Akbank Kltr Yaynlar, 1980, sf.611 a.g.e. sf. 340
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
29 30 31 32
240 33
DPNOTLAR "Byk Larousse" Geliim Yay., 5.C., sf. 3107; "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi" letiim Yay., 2.C. sf.416 ve "Tarih IV- Kemalist Eitimin Ders Notlan" Kaynak Yay., 3.Bask, stanbul-2001, sf. 323
ALTINCI B L M DPNOTLAR OSMANLI'YA GER D N 1950-1995 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 "Trkiye Siyasi Partiler" T.Zafer Tunaya Arba Y., 2 Bas. 1995, sf. 669 a.g.e. sf. 664-668 a.g.e. sf. 668 "kinci Adam" .S.Aydemir, 3.Cilt, Remzi Kit., 4.Bas., st-1983, sf. 31 Byk Larousse, Geliim Yaynlar, sf. 3009 "Menderes'in Dram" .S.Aydemir, Remzi Kitabevi, st.-1969, sf. 218 a.g.e. sf. 218 "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, Tiglat Mat. 2001,2.Cilt, sf. 114 "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi" letiim Y., 2.C.ilt sf .882 "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" Yaln Kaya, Tiglat Mat. 2001, l.Cilt, sf. 452-453 "Menderes'in Dram" .S.Aydemir, Remzi Kitabevi, st.-1969, sf. 219 Byk Larousse, Geliim Yaynlar, II.Cilt, sf. 6984 "kinci Adam" .S.Aydemir, 3.Cilt, Remzi Kit, 4.Bask. st-1983, sf. 306 "Milli Kurtulu Tarihi", Doan Avcolu, 3.C., st.Mat, st-1974, sf. 1605 a.g.e. sf. 1606 a.g.e. sf. 1607 Resmi Gazete, No: 10228; ak. Haydar Tunkanat, "Amerika, Emperya lizm ve C I A " Tekin Yay., 1987, sf. 35 Resmi Gazete 24.09.1963 ve 11513 say; ak. a.g.e. sf. 39 "Menderes'in Dram" .S.Aydemir, Remzi Kitabevi, st-1969, sf. 331 a.g.e. sf.331 "Milli Kurtulu Tarihi", Doan Avcolu, 3.Cilt, st.Mat, 1974, sf. 1680 a.g.e. sf. 1682 " B a y r a k " Falih Rfk Atay, Bate Yaynlar, sf. 107 "Milli Kurtulu Tarihi", D.Avcolu, 3.C., st. M a t , st-1974, sf. 1683 "Hangi Atatrk?" Attila lhan, Sf. 188; ak, Yaln Kaya, "Bozkrdan Doan Uygarlk-Ky Enstitleri" 2.Cilt, Tiglat Matbaas 2001, sf. 515 http:/ /www. eu2001be-http: / / europa. eu. nt; ak. Hrriyet 24.12.2001 "Milli Kurtulu Tarihi" D.Avcolu, stanbul Mat. 1974,3.Cilt, sf. 1707 "Trkiye'deki Siyasi Partilerin Avrupa Birlii'ne Bak" Hlya Yalnsoy-Adil Arm, SUDE AJANS Ekim 2000, sf. 9 "Milli Kurtulu Tarihi" D.Avcolu, stanbul Mat. 1 9 7 4 , 3 C, sf. 1706 Cumhuriyet 3 Kasm 1973, ak. Doan Avcolu, "Milli Kurtulu Tarihi", stanbul Mat. 1974,3.Cilt, sf. 1706 "Trkiye'deki Siyasi Partilerin Avrupa Birliine Bak", Hlya Yalnsoy-Adil Arm, SUDE AJANS Ekim 2000, sf. 24 a.g.e. sf. 24 "Avrupa kmaz" Erol Manisal, Otopsi Yaynlar 2001, sf. 130
DPNOTLAR
241
34
35 36 37 38
"Dnden Bugne Trkiye-Avrupa Birlii likileri" Dr. Esra ayhan, st. 1997, sf. 307, ak. Hlya Yalnsoy-Adil Arm, "Trkiye'de Siyasi Partilerin Avrupa'ya Bak" SUDE AJANS, Ekim 2000, sf. 172-179 Byk Larousse, Geliim Yaynlar, 19.Cilt, sf. 11 827 "Avrupa kmaz", Erol Manisal, Otopsi Yay. stanbul-2001, sf. 93 Cumhuriyet 16.01.1996 "Gmrk Birlii Dnemecinde Trkiye, Gmrk Birlii Ne Getirdi, Ne Gtrd?" R.Karluk, Turhan Kitapevi, Ank.1997, sf. 173: ak. Yldrm Ko, "Trkiye Avrupa Birlii likileri" Trk- Yaynlar No:66 Sf. 51 a.g.e. sf.51 "Avrupa lkeleri Trkiye'ye Muhta" Sabah 25.01.1996 "Ekonomik Kriz Yaanacak" Cumhuriyet, 02.01.1996 a.g.g. 02.01.1996 a.g.g. 02.01.1996 "Tarife D Engelleniyoruz" Fatma Koar, Cumhuriyet, 15.07.1998 "AB'den Balk Yasa" Hrriyet, 26.05.1998 "AB'den Trk Mal TV'lere Dnya Kupas alm", Hr., 09.07.2002 Dnya 18.05.1999 "Konjoktr Dergisi" Ticaret Bakanl Konjoktr ve Yayn Md. ak. "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi", letiim Y., 4.C., sf. 1102 "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi", letiim Y., 4.C., sf. 1134 DPT ve DE verileri, "hracatn thalat Karlama Oranlan" 1998 DPT ve DE verileri, "Dviz Kurlan", 1997 Ticaret Bakanl, "Konjektr ve Yayn Mdrl Konjoktr Dergisi", ak. Prof. Dr. Memduh Yaa "Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi", Akbank Kltr Yayn, sf.124 "Devlet Borlan Bltenleri ile 1979 ve 1980 Bte Gerekleri" ak. M e m duh Y a a , a.g.e. sf. 124 DPT, DE Tablo 3.6. "thalatn hracat Karlama Oran" Hr. 31.10.2001 a.g.g. "Gmrk Birlii Vergiyi de Vurdu", Trkan Al, Gzc 18.12.1996 " A B Ykmllklerinden Kat", Cumhuriyet, 14.12.1995 " G B thalat Patlatt, hracat Vurdu", Cumhuriyet 11.01.1997 DE D Ticaret, www.die.gov.tr "GB'nde Rzgar Tersten Esti", Nurdan Yakn, Cumhuriyet 22.08.1996 DPT ve DE verileri, "hracatn thalat Karlama Oranlan" 1998 Prof. Dr. Osman Altu, Hrriyet 03.08.1998 "GB'nde Kazklandk", Yeni Mesaj, 14.01.2001 ve Cumh., 09.01.2001 a.g.g.
39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52
53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
YEDNC BLM DPNOTLAR 2005: TRKYE'NN GELD Y E R 1 2 3 Migration of Financial Resources" Dilip K. Das sf. 61; Neecan Baycan Kaiptalizm ve Bor Krizi" Balam Yaynlar, 1994, sf.lll Dnya Bankas Raporu" sf.40; a.g.e. sf. 111 Dnya Bankas Raporu" sf. 40; ak. a.g.e. sf.lll
242
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
DPNOTLAR World Bank 1992; ak. Renee Prendergast-FRANCES Stewart "Piyasa Gleri ve Kresel Kalknma" Yap Kredi Yaynlar 1995, sf. 4 8 4 9 Cumhuriyet 11.02.1999 "Piyasa Gleri ve Kresel Kalknma" Renee Prendergast-Frances Stewart Yap Kredi Yaynlar 1995, sf. 48 IMF Economic Outlook, June 1998; OECD, Analytical Databank, OECD; ak. Bildiren Dergisi, Nisan 2001, Say 9, sf. 33 " O E C D ' y e Gre Memur Saymz Fazla Deil" Hrriyet, 12.11.2001 "zelletirme Kart Grevde Kalamaz" Cumhuriyet 17.11.1999 "Artk Smerbank Yok Smrbank Var", Mustafa Balbay, Cumhuri yet 02.08.2005 "Ecevit 53 Projeyle Gitti" Cumhuriyet, 28.01.2000 "Yabanclara Sz Verdim" Yenia, 26.07.2005 Cumhuriyet 10.04.1999 "Telekom'da zelletirmenin Arkasndaki Gerekler", Erin Yeldan, Cumhuriyet 06.07.2005 "Babakanlk Yksek Denetlemem Kurulu Raporu" ak; Ali Nejat len "Trkiye Sorunlar" Yl 6, Say 33 Milliyet 20.11.1997 Dnya 13.05.1999 "Hkmet Sr Mektupta Sz Verdi: 10 Bin i Daha Atlacak" Vatan ve Yenia 21.06.2005 " K T Sisteminin ktisadi Deerlendirmesi Nicel rdeleme, zelle tirme Sorunlar ve Politika Seenekleri-zet Rapor" KGEM 1997, sf. 33 a.g.e. sf.34 " K G E M zet-Rapor" 1997, sf. 32 a.g.e. sf. 32 Cumhuriyet 04,03,2000 a.g.g. 04.03.2000 " K G E M zet-Rapor" 1997, sf. 34 Hrriyet Ekonomi, 17.02.2000 "Tekel'in Kuleleri 100 Milyon Dolara T O B B ' n i n " Cumhuriyet 12.08.2005 " B Yardmyla zelletirme" Murat Klal, Cumh. 20.06.2005 a.g.g. 20.06.2005 a.g.g. 20.06.2005 a.g.g. 20.06.2005 Makine Mhendisleri Odas Basn Aklamas, 09.06.2005 http//www.mmo.org.tr www.mmo.org.tr "Karl irket Kolay zelleir" Cumhuriyet, 27.05.2005 "Telekom'da zelletirmenin Ardndaki Gerekler" Erin Yeldan, Cumhuriyet 06.07.2005 " F B I Yabanc Hisse in Uyard" Cumhuriyet 03.06.1995 "Trk Telekom Oger'in" Cumhuriyet 02.07.2005 ve "Telekom'da zel letirmenin Ardndaki Gerekler" Erin Yeldan, Cumhuriyet 06.07.2005 "zelletirilen Kurum Kapanyor" Emine Kaplan Cumh. 26.05.2005 Sabah 25.01.2000 "zelletirme Sorgulanacak" Cumhuriyet 15.06.1999
DPNOTLAR
243
41 42 43 44 45
46 47 48 49
50 51
a.g.g. 15.06.1999 "Kemal Yavuz'un Bildirisinde Butros Gali'nin Deerlendirilmesi" Ay dnlk 10.05.1998, Say, 564 "Soygun ve Smr S i s t e m l e i y o r " Sadullah Usumi, Cumh. 18.03.2000 "Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Plan" Prof. Aye Afet nan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1972, sf. 29 "lkemizin Bamszl Mali Bamszlktan Geer" Alaattin Hacmezzinolu Ziraat Mhendisleri Odas zmir ubesi Yaynlar, Say 180, 09.09.2001, sf. 4 a.g.y. Say 100, 09.05.2002, sf. 3 a.g.y. 09.05.2002 sf. 2 a.g.y. 09.05.2002, sf. 2 a.g.y. 09.05.2002, sf. 2 "ABD'nin Yeni T a r a n Yasas kard Bir Dnemde, Hasad Balamakta Olan Hububata likin zet Bir Deerlendirme" Mahir Grbz, TEMA Mays 2002, sf. 2 httb : // www. milliyet.com.tr / yazar/uras/html "ABD'nin Yeni Tarm Yasas kard Bir Dnemde, Hasad Balamakta Olan Hububata likin zet Bir Deerlendirme" Mahir Grbz, TEMA Mays 2002, sf. 2 "Baz Bankalann Yok Olmas Gerekiyor" Hrriyet 30.11.2000 "zel Banka Says 42 Yl Geriye Gitti" Hrriyet 20.08.2002 "Fon Bankalarna 12 Milyar Dolar Aktardk" Hrriyet 10.05.2001 "FT: Demirbank Sat Bir Kilometre Ta" Hrriyet 24.07.2001 " T E B ' e Fransz Ortak" Cumhuriyet 12.02.2005 "Ancak 1 Yl Yaad" Akam 10.08.2002 Akam 21.06.2002 Hrriyet 26.06.2002 "Avrupa Devi Dbank' Ald" Milliyet, 13.04.2005 a.g.g. 13.04.2005 Yenia 29.03.2005 Milliyet 23.04.2005 "imdi de Rabobank" Akam 16.04.2005 "Garanti, General Electric ile 1.8 Milyar Dolara Evleniyor" Hrriyet 26.08.2005 "zel banka Says 42 Yl Geriye Gitti" Hrriyet 20.08.2002 a.g.g. 20.08.2002 a.g.g.20.08.2002 "200 ube Daha Kapatn" Cumhuriyet 19.07.2002 "Hkmet Duyarsz Kalyor" Mustafa Balbay, Cumhuriyet 04.04.2005 "Yeni Dnya Dzeni Kemalizm ve Trkiye" Metin Aydoan 2.Cilt U m a y Yay., 12 Basm, zmir 2004, sf. 706 "Fransa'ya Bak rnek Al" Yenia 01.08.2005 "Biz zelletiriyoruz, Franszlar Devletletiriyor" Yenia 06.09.2005 "Cariyle Ko nternette birlii Yapacak" Hrriyet 05.04.2001 "Ko Goodyear"dan Ayrld, Paray Goodyear'a Yatrd" Hr. 10.07.2002 "Kelepir irket Almaya Geldiler" Hrriyet 05.04.2001 Sabah, 27.04.2005; ak. Aslan Bulut, "Silahmz Dolu Uygun Kuu Bekli yoruz" Yenia, 30.04.2005
52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77
244
78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88
DPNOTLAR w w w . ato. net. org.tr Hazine Mstearl, Tablo 3.12 "D Borlar" Devlet statistik Enstits, Bor Stou Tablosu http: // www, die, gov, tr / TURCAT / turcat-tr.html "Trkiye in Son ans" Martin Wolf Financial Times 24.05.2001 "Borlanmada stmze Yok" Yeni Mesaj 13.01.2001 Byk Larousse Dyun-u Umumiye sf.3469 "nsan Deil Faize P a r a " Cumhuriyet 27.11.2000 "Ekonomi Faize Teslim" Cumhuriyet 01.11.1999 Devlet statistik Enstits Bor Stou Tablosu: http // www. Die gov.tr. /TURC AT/turcat-tt.html "Kii bana Gayri Safi Milli Hasla Byme Hz Tablosu" Devlet statistik Enstits, httb//www.die.gov.tr/TURCAT.tr.html "Mustafa Kemal Atatrk'n, T B M M Birinci Dnem nc Toplanma Yln A Konumas" ak. Prof. Dr.Afet nan, "Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Plan 1 9 3 3 " Trk Tarih Kurumu Yaynlar, XVI Seri Say 14, sf.33 a.g.e. sf. 34 "Mustafa Kemal Atatrk'n zmir ktisat Kongresi'ni A Nutku" Kii Bana Gayri Milli Hasla Byme Hz Tablosu Die httb// www. die.gov.tr a.g.t " 2 0 0 1 Krizi Trkiye'de Sanayinin Belini Krm" Osman Ulugay, Milliyet 28.07.2002 a.g.g' 28.07.2002 http//www.milliyet.com.tr/yazar/uras.html "Reel Sektr Yatrm Unuttu" Cumhuriyet 27.07.2002 "Geen Yl Kme Dtk" Akam 23.08.2002 "Geen Yl Kme Dtk" Akam 23.08.2002 "Devlet statistik Enstits" Gelir Dalm Tablosu http:// www, die, gov. tr/TURCAT/turcat-tr.html "Trkiye 7 Yl Geriye Gitti" Cumhuriyet, 01.04.2000 "Dervi ile Sfr Tkettik" Akam 21.06.2002 "Devlet statistik Enstits" sizlik Oran Tablosu http:// www .die. gov.tr/TURCAT/turcat-tr.html "Bunlar da Grdk" Gzc 08.09.2002 " 1 7 Aylk Karne Krk Not Dolu" Akam 11.08.2002 hhtp:/ /www.milliyet.com.tr/yazar/uras/html "Kredi Kart Herkesi Yakt" Yenia, 17.04.2005 "Trkiye'nin Yans cralk Oldu" Hrriyet 22.08.2000 "ntiharlarn Nedeni Ekonomik" Mutlu Sereli, Cumhuriyet 05.01.2001 "Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi" Prof.Ferudun Ergin, Yaar Ei. ve Kl. Vak.Yay., 1977, sf. 47-48 a.g.e. sf. 59 "2004 Yl Genel Bteli Kurulularn denek ve Harcamalar" http:// www, die. gov.tr/TURCAT/Turcat-tr.html a.g.t. "Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi" Yahya S.Tezel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3.Bask, stanbul-1994, sf. 208
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113
DPNOTLAR
245
114 115 116 117 118
a.g.e. sf. 210 " Bor Stou" ve "Toplam D Bor Stou" Devlet statistik Enstits; httb://www.die.gov.tr "Milli Kurtulu Tarihi" Doan Avcolu, 3.Cilt, st. M a t , 1974, sf. 1618 "Atatrk Konular Ansiklopedisi" S.Turhan, Yap Kre. Y., 2.Bas., sf. 327 "Atatrkle Bir mr" Sabiha Gken, A l t n Kit. l.Bas. st-1994, sf.166

Metin Aydoğan - Türkiye Üzerine Notlar 1923 - 2005

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Metin Aydoğan - Türkiye Üzerine Notlar 1923 - 2005

Uploaded by

Copyright:

METN AYDOAN Metin Aydoan, 1945'de Afyon'da dodu. lk ve orta renimini zmir'de, yksek renimini Trabzon'da tamamlad.

LETM N Metin Aydoan

TRKYE ZERNE NOTLAR 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

TRKYE ZERNE NOTLAR : 1923-2005

DEVRM'DEN DNLER (1938-1950)

Devrim'den dnler 1938-1950

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

Devrim'den dnler 1938-1950

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

Devrim'den dnler 1938-1950

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

Devrim'den dnler 1938-1950

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

Devrim'den dnler 1938-1950

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

Devrim'den dnler 1938-1950

TRKYE ZERNE NOTLAR: 1923-2005

Devrim'den dnler 1938-1950