teknik blten 09 Ekim 2011

Teknik Blten No: 9

Sogutma evrimi
ir maddenin veya ortamn scakln onu evreleyen hacim scaklnn altna indirmek ve orada muhafaza etmek zere snn alnmas ilemine soutma denilebilir. Bir soutma evrimi, soutucu bir akkann sy emmesi ve daha sonra yaymas ile oluan deiikliklerin tanmland, bir soutucu iinde gerekleen evrimdir.

DEAL BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA EVRM

En yaygn soutma evrimidir. Soutucu akkann dk basnta evreden s alarak buharlamasn salayan eleman evaporatrdr. (buharlatrc) Evaporatrden alnan buhar yksek basnl kondensere basan eleman kompresrdr. (sktrc) Kompresrden gelen scak kzgn gazn ssn alarak onun younlamasn salayan eleman kondenserdir. (younlatrc) Sv hale gelen soutucu akkann toplanabilecei eleman sv deposudur. (receiver) Sv deposundan gelen sv soutucu akkann geiini eitli metotlarla kstlayarak evaporatrde dk basn olumasn, dolaysyla soutucu akka1

nn buharlaacak hale gelmesini salayan eleman genleme valfidir. (expansion valve) 1: Kompresr girii 2: Kompresr k - youturucu girii 3: Youturucu k 4: Buharlatrc girii dersek,

E K M 2011

teknik blten 09 Ekim 2011

Bu sistemdeki buharlatrcnn evreden ektii s: Q buharlatrc = m * (h1 h4) forml ile hesaplanabilir. Burada m akkan debisi (kg/s) ve h entalpidir (kJ/kg). Yoguturucuda (Kondenser) da atlan s: Q youturucu = m * (h2 h3) forml ile hesaplanabilir. Kompresrn ektii elektrik enerjisi: W kompresr = m (h2 h1) / forml ile hesaplanr. Buradaki kompresr mekanik ve elektrik verimini ifade eder. Yoguturucu (kondenser) veya Buharlatrc (evaporatr) deki s transferinin kompresre verilen mekanik ie oranna etkinlik katsays (COP) ad verilir. COP buharlatrc = Q buharlatrc / W kompresr COP kondenser = Q youturucu / W kompresr Buharlatrc etkinlik katsays soutma sistemlerinde, youturucu etkinlik katsays ise stma sistemlerinde (Is pompalarnda) kullanlr.

arkadan gelen, henz s yklenmemi akkana yer temin ederek akn srekliliini salamak ve buhar haldeki soutucu akkann basncn, kondenserdeki youma basncna ulatrmaktr. Kompresrler pozitif sktrmal kompresrler ve santrifj kompresrler olmak zere ikiye ayrlr. 1.1. Pozitif Sktrmal Kompresrler: Pozitif sktrmal kompresrler kendi arasnda pistonlu, dner ve helisel tip olmak zere e ayrlrlar. 1.1.1. Pistonlu Kompresrler: Bir silindir ierisinde gidip gelme hareketi yapan bir pistonla sktrma ilemini yapan bu tip kompresrlerde tahrik motorunun dnme hareketi bir krank-biyel sistemiyle dorusal harekete evrilir. Bu gnk pistonlu soutma kompresrleri genellikle tek etkili, yksek devirli ve ok silindirli makineler olup, ak tip (kay- kasnak veya kavramal) veya hermetik tip (hava szdrmaz) motor kompresr eklinde dizayn ve imal edilmektedir.

SOUTMA EVRM ELEMANLARI

1.1.2 Scroll (Dner) Tip Kompresrler: Scroll kompresrler gelitirilerek son yllarda geni lde kullanlmaya balanan, dnel, pozitif sktrmal makinelerdir. Birisi sabit dieri uydu eklinde dnen ve dar tolerans aralklaryla alan iki spiral elemandan olumaktadr. Ar sv oranlarna daha dayankl olmalar, daha yksek verime sahip olmalar ve ses-titreim seviyelerinin dk olmas gibi stnlklere sahiptirler.

1.KOMPRESR
Kompresr evaporatrden kan doymu buhar, sktrarak kzgn buhar haline dntrr. Kompresrn sistemdeki grevi, evaporatrdeki s ykl soutucu akkan buradan uzaklatrmak ve bylece
2

teknik blten 09 Ekim 2011

1.1.3. Helisel Tip Dner Kompresrler: Vidal kompresrler piston yerine birbirine gemi rotor iftinin kullanld pozitif yer deitirmeli makinalardr. Rotorlar bir mil zerindeki helisel loblardan oluur. Rotorlardan biri erkek rotor olarak adlandrlr ve onun helisleri dolgun yuvarlak kntlardan (loblardan) oluur. Dier rotor dii rotor olarak adlandrlr ve erkek rotorun loblarna karlk gelen yivleri vardr.

2. EVAPORATR
Bir soutma sisteminde evaporatr sv soutkann buharlat ve bu srada soutulan ortamdan sy ald cihazdr. Dier bir deile evaporatr bir soutucudur. Evaporatrn yaps soutkann iyi ve abuk buharlamasn salayacak, soutulan maddenin ssn iyi bir s gei salayarak, yksek bir verimle alacak ve soutkann giri ve ktaki basn farkn en az seviyede tutacak ekilde dizayn tasarlanmaldr. Ancak bu sonuncu koul ile ilk koul birbirine ters dmektedir. nk evaporatrde iyi bir s geiinin salanabilmesi iin girintili yzeylerin ve klcalln daha fazla olmas istenmektedir. Bu durum ise basn dmlerinin artmasna ve verimin dmesine neden olmaktadr. Bu nedenle evaporatr yapm incelik isteyen bir konudur. Deneyler sonucunda en uygun koullar saptanr ve istenilen evaporatr retimine geilir. Evaporatrler hava soutucu, sv soutucu ve kat soutucu olmak zere e ayrlr. 2.1. Hava Soutucu Evaporatrler: Bu tip evaporatrlerde ierisinden s ekilen ortamdaki havadr. Hava soutucu evaporatrlerde havann s geirme katsays dk olduundan, bunu telafi etmek ve hava gei yzeylerini arttrmak amac ile kanatklar kullanlr. Ayrca hava gei hzlarn arttrmak iin vantilatrlerden faydalanlr. 2.2. Sv Soutucu Evaporatrler Bu evaporatrlerde hava yerine herhangi bir sv soutulur. Soutucu akkann ve svnn dolamna ve tasarma bal olarak birok tipleri mevcuttur. Bu evaporatrlerin s geirgenlik deerleri (k) olduka yksektir. Bundan dolay cebri hava soutmal evaporatrlere gre ayn yzeyden daha yksek soutma kapasitesi salarlar. Su, st, kimyasal svlar ve salamuralar gibi maddeleri soutmak amacyla yaygn olarak kullanlr.

1.2. Santrifj Kompresrler: Buhar sktrma evrimiyle soutma ilemi yapan santrifj kompresrlerin, dier kompresrlerden fark pozitif sktrma ilemi yerine santrifj kuvvetlerden faydalanarak sktrma ilemi yapmasdr. Santrifj kompresrlerle zgl hacmi yksek olan akkanlarn kolayca hareket ettirilmesi mmkn olduu iin sk sk byk kapasiteli soutma ilemlerinde kullanlmaktadr.

teknik blten 09 Ekim 2011

ki fazla s su yardmyla alnr ve soutucu akkan kondenseri knda sv halinde terk eder. zellikle temiz suyun bol miktarda, ucuz ve dk scaklklarda bulunabildii yerlerde gerek kurulu gerekse iletme masraflar ynnden en ekonomik kondenser tiplerindendir.

2.3. Kat Soutucu Evaporatrler Bu evaporatrlerde hava veya sv yerine herhangi bir kat soutulur. Buz, buz paten sahas, metaller ve benzeri maddeleri soutmak iin kullanlrlar.

3. KONDENSER:
Kondenser kompresrden kan kzgn buhar halindeki soutucu akkann ierisindeki sy atarak ideal evrimde sabit basn ve scaklk altnda doymu sv haline dnmesini salar. Kondenserler su soutmal, hava soutmal ve evaporatif kondenserler olmak zere e ayrlr. 3.1. Hava Soutmal Kondenserler: Hava soutmal kondenserler kzgn buhar halindeki soutucu akkan zerindeki fazla sy almak iin hava akmndan yararlanr. Bu ilemin daha verimli bir ekilde yaplabilmesi iin fanlardan yararlanlr. zellikle 1 hp ye kadar kapasitedeki sistemlerde ok yaygn bir ekilde kullanlan bu sistemlerin tercih nedenleri; basit oluu, kurulu ve iletme masraflarnn dk oluu, bakm ve tamirlerinin kolay olmasdr.

3.3. Evaporatif Kondenserler: Hava ve suyun soutma etkisinden birlikte faydalanlmas esasna dayanlarak yaplmlardr. Evaporatif kondenserler ana ksmdan oluur; soutucu serpantin, su sirklasyonu ve pskrtme sistemi, hava sirklasyon sistemidir. Soutma serpantinin iinden geen soutkan, hava soutmal kon4

3.2. Su Soutmal Kondenserler: Bu tip kondenserler soutucu akkann soutulmasnda sudan yararlanr. Kondenser zerinde su giri ve klar bulunur. Soutucu akkan zerinde-

teknik blten 09 Ekim 2011

derserde olduu gibi youarak gaz deposuna geer. Serpantinin d yzeyinden geirilen hava, ters ynde gelen atomize haldeki suyun bir ksmn buharlatrarak soutma etkisi meydana getirir. Evaporatif kondenserler gnmzde bakm ve servis glkleri, abuk kirlenmeleri, sk sk bozulmalarndan dolay ok fazla tercih edilmemektedirler.

olmalar gerekir. Genel olarak bu zellikler unlardr: 1) Daha az enerji tketimi ile daha ok soutma elde edilebilmelidir. 2) Soutucu akkann buharlama ss yksek olmaldr. 3) Evaporatrde basn mmkn olduu kadar yksek olmaldr 4) Youma basnc dk olmaldr. 5) Viskozitesi dk, yzey gerilimi az olmaldr. 6) Emniyetli ve gvenilir olmal, nakli, depolanmas, sisteme 7) Yalama yalar ve soutma devresindeki elemanlar ile zararl sonu verebilecek reaksiyonlara girmemelidir. 8) Soutma devresinde bulunmamas gereken rutubet ile bulunmas halinde bile ok zararl reaksiyonlar meydana getirmemelidir. 9) Sistemden kamas halinde yiyecek malzemelerine ve evredeki insanlara zarar verecek bir etki yapmamaldr. 10) Havaya kartnda yanc ve patlayc bir ortam oluturmamaldr.

4. GENLEME VALF (EKSPANSYON VALF)

Genleme valfi soutma sisteminin yk gereksinimine gre, soutucu akkann akn balatan, durduran ve ayarlayan soutma evrimi kontrol ekipmandr. Genleme valflerini genel olarak grupta toplayabiliriz; 4.1. Elektromanyetik genleme valfleri: Gnmzde, bu tip genleme valfleri yaygn olarak kullanlmaktadr. a) Is-motor kontroll b) Elektromanyetik modlasyonlu c) Darbe modlasyonlu d) Adm motor kontroll 4.2. Sabit Basnl Genleme Valfleri: Bu tip genleme valfleri soutma sistemlerinde ilk kullanlan genleme valflerindendir. Sabit basnl genleme valfleri evaporatre girmesi gereken soutucu akkan miktarn, evaporatr veya valf k gre belirler. 4.3. Termostatik Genleme Valfleri: Bu tip valflerde, evaporatre girmesi gereken soutucu akkan miktar, evaporatr terk eden soutucu akkann kzgnlk derecesine gre belirlenir.

6. KILCAL BORU (KAPLER)

Youturucu ile buharlatrc arasna yerletirilmi i ap ve uzunluu soutma sisteminin kapasitesine gre seilmi olup, ounlukla ap 0.76 ile 2.16 mm arasnda deien ok kk apl bir boru ksmdr. ap ok kk olduu iin klcal boru ad verilir. Esas itibariyle iki grevi vardr. 1) Kondenserden kan sv haldeki akkann basncn drerek ve miktarn lerek (gerekli miktarda) evaporatre ulatrr. 2) Kompresr durduu zaman alak ve yksek basn devreleri arasnda bir kpr vazifesi grerek yksek basn tarafndaki akkann alak tarafna gemesini salar. Bu suretle her iki devre basnc birbirine eit olur (Dengeleme olay) ve kompresr tekrar kalk yaparken byk bir basn yk ile karlamaz. Kapiler boru en iyi, ykn az ok sabit olduu so5

5. SOUTUCU AKIKANLAR:
Bir soutma evriminde snn bir ortamdan baka bir ortama gnderilmesinde ara madde olarak kullanlan soutucu akkanlar genelde s alveriini sv halden buhar haline ve buhar halden sv haline dnerek salarlar. Bu durum zellikle buhar sktrmal evrim iin geerlidir. Soutucu akkanlarn yukardaki grevleri yerine getirebilmesi, yani sistemin verimli ve emniyetli bir ekilde alabilmesi iin bir takm fiziksel ve kimyasal zelliklere sahip

teknik blten 09 Ekim 2011

utucular, dondurucular ve hatta konutlarda ilgili ve kk, ticari iklimlendirme sistemlerinde kullanlr. Eer, sistem geni bir yk aralnda almas isteniyorsa; basn drme ve soutucu hacim kontrolnn daha uygun ekilde yaplmas gerekir. Bu durumda nerilen cihaz, termostatik genleme valfidir .

min dier elemanlarndan bir miktar su karabilir. Bu su klcal borunun evaporatre giri yerinde donarak sistemi tkar ve soutmay nler. indeki toz ve kk paracklar da tkama yapabilirler. Sistem iine su ve tozlarn girmesini nlemek hemen hemen mmkn deildir. Bunlardan baka soutucu akkan iinde baz asitler de bulunabilir.

7. TERMOSTAT
Soutulacak hacim, soutulacak akkan veya evaporatr gibi ksmlarn scaklklarn belirli deerler arasnda kalmasn temin gayesi ile kumanda kontrol cihazlardr. Termik genileme valfinde olduu gibi termostatn hasssa olan ucu (kuyruk) soutma devresinin scakl kontrol edilecek ksmna tespit edilir. Ayar edilen scakla gre elektrik devresi alp kapanarak kompresr tahrik eden elektrik motoruna veya magnetik valfe kumanda edilir. Termostat esas olarak hassas u, kapiler boru ve esnek bkml borudan meydana gelmitir. stenen scaklk ayarna gre bir kutuplu deiken kontak zerinden elektrik devreye kumanda yaplr. Hassas uta scaklk ykselmesi ile kapiler boru ve esnek bkml boru zerinden ona pim yay ile denge oluncaya kadar yukarya hareket eder. Diferansiyel termostatlar byk ve kk scaklklar arasndaki farka gre elektrik devresini aar ve kapatr. Bu tip termostatlarda byk scaklk ve kk scaklklar iin iki ayr hassas u bulunur. Ayar diski ile istenilen scaklk fark ayar edilir. Kk ve byk scaklk hassas ularnn bulunduklar ortam scaklklar fark azalnca ona pim geriye doru hareket eder. Ayar edilen scaklk farkna eriilince kontak kolu zerinden kontak sistemi devresi alr. Scaklk, ayar edilen scaklk devresi alr. Scaklk, ayar edilen scaklk devresi takriben 2 C yi geince devre yine kapanr. Kondenser kna konulan kurutucu ve szgecin (drayer ve szge) grevi su ve asitleri emerek tutmak kk kat maddeleri de (toz vs.) szmektir. Kurutucu ve szge (drayer ve szge) u ksmlardan ibarettir. 1) Bakr borudan gvde, kondenser iindeki basnc mukavim olarak yaplmtr. Her iki ucunda borularn girebilecei delikler vardr. 2) Ufak kat maddeleri tutabilecek ince tlbent delikli tel boruya doru gelecek ekilde taklr. 3) Nem emici madde zel surette yaplm olan madde 4 5 mm emme zelliinden baka soutucu akkan iinde bulunabilecek asitleri de emerek tutma zellii de vardr. Kaynaklar: 1- Bir Soutma evriminin Deneysel Olarak ncelenmesi - Emrah Karamanl (Dokuz Eyll niversitesi Bitirme Tezi) 2- Thermodynamics: An Engineering Aproach Y.A engel, M.A Boles 3- MEGEP- Soutma Sistemi Elamanlar Ve Soutucular
6

8. KURUTUCU VE SZGE (DRAYER VE SZGE)

Soutma sisteminin i temizliine baldr. Sistemin iinde sadece kuru ve temiz soutucu akkan ile kuru ve temiz ya dolamaldr. Akkann iine gerek sisteme doldurmadan nce ve gerekse siste-

teknik blten 09 Ekim 2011

bunlar biliyor musunuz?

Termoelektrik (Peltier) Soutma Sisteml
Termoelektrik modl, elektriksel olarak seri bal, sl olarak paralel bal P ve N tipi yar iletken malzemelerden oluur. yaps ekilde grlen modln alt ve st yzeyi seramik kapldr. Seramik, sl olarak iletken, elektriksel olarak yaltkan zellik salar.

Seebeck devresiyle snn darya atlmas (sistemin soutulmas)

Termoelektrik modl, Peltier etkisi veya Seebeck etkisi ortaya karabilecek ekilde altrlabilir. Peltier etkisini gzlemek iin termoelektrik modln balant ularna bir doru gerilim uygulanr. Bylece yzeylerden biri snrken dieri sour. Eer snan taraftaki s devreden atlrsa, souyan taraftan srekli olarak s ekilebilir. Seebeck etkisini gzlemek iin harici bir s kayna yardmyla modln bir yzeyi stlr, dier yzeyi ise soutulur. Yzeyler arasndaki scaklk farkndan dolay modl elektrik retmeye balar. Gnmzde bilhassa kk elektrik devrelerinin soutulmasnda pratik olarak kullanlan bu sistem, COP katsays standart soutma makinasnn verimine henz ulamad iin byk sistemlerde pek kullanlmamaktadr. Bu sistemlerin tercih nedeni kk boyutlarda kullanlabilmesi, sessiz almas ve gvenilirliidir. Peltier sistemlerinin COP deerlerini arttrmak iin yeni metal iftleri zerinde almalar srmektedir, bu almalar sonucunda gelecekte standart soutma evriminin zerinde COP deerlerinin yakalanmas mmkn olabilecektir. ekilde elektronik devreleri soutmakta kullanlan bir Seebeck-peltier sistemi ematik olarak gsterilmitir.

Peltier soutucular bilhassa ufak alandaki soutma ihtiyalarnn giderilmesinde nem kazanmaktadr. Bilgisayar ve elektronik devrelerinin soutulmas, soutmal ara koltuklar, kk soutucu niteler (rnein bira soutucular) gibi eitli uygulamalarda kullanlmaktadr.

Kaynaklar:
1. Soutma Sistemlerinin Esaslar - Dr. M. Turhan OBAN 2. Bilim ve Teknik Dergisi Mart 2007

teknik blten 09 Ekim 2011

bulmaca
Kelimeler yukardan aaya, aadan yukarya, saa-sola yatay ekilde bulunabilir. Ayn harf birden fazla kelimenin ortak harfi olabilir. KALAN HARFLERDEN OLUAN KELMEY BULUNUZ 1. Soutma evrimindeki kurutucunun dier ad 2. Kzgn, snm olma durumu 3. Soutma etkinlik katsays kslatmas 4. Is deitiricilerde, s transfer yzeyini ve verimliliini arttrmaya yarayan dz, delikli, trtll, zikzak vs. ekillere sahip olan yardmc eleman 5. Evaporatrde buharlaan akkann kompresre kolayca dndrlmesini salayan hat 6. eitli akkanlarn tanmasnda kullanlan, silindir biimli, ii bo gere. 7. Bulunduu kabn biimini alabilen ve st yatay bir dzlem durumuna gelebilen akkan cisim 8. Kompresr vastas ile scak gaz halindeki akkan kondensere basan hat 9. Kompresrden gelen scak kzgn gazn ssn alarak onun younlamasn salayan eleman 10. Bir silindir ierisinde gidip gelme hareketi yapan bir pistonla sktrma ilemini yapan kompresr tipi 11. Bir akkan veya gaz, gereken basnca nceki bulmacann zm 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. EVAPORATF SRKLASYON DESESF PEDL BUHAR DOYMAMI SU ULTRASONK MUTLAK 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. NEM SORPSYON ENTALP DRENAJ AEROSOL YOUMA SLKAJEL
F L A V K U O S I N Y K K E I S R P I L Y O U T U R U C U M S B K O T I A K R P A O A N U V E L A E R M R N L C I G A N Y E S U B U U S Z S A A S A N T R F J T R B K H E L S E L D R K I L N I G Z I K

gre sktrmaya yarayan alet, skma. 12. Akkan olan sv veya gaz szmeye yarayan gzenekli madde, filtre. 13. Nemi, s veya hava akmyla uzaklatrp iine konulan maddeleri kurutan alet. 14. Fiziksel bir olaya dayal, belirli bir l zerine kurulmu olan scaklk ve soukluk derecesi. 15. Kendilerine zg bir biimleri olmayp iinde bulunduklar kabn biimini alan (sv veya gaz) 16. Youturucu ve buharlatrc arasna yerletirilmi i ap kk olan boru. 17. Su, buhar, hava gb akkanlar kontrol etmeye yarayan ara.
N O Y S A L K R S E U P E D L Y S O V N L M I O L R A E O T D P R M E P P N S A R K D A U J S O T O N E A E M A R A R E N L S Y M K Y A L E M A T E O A O T P A L J U S D N L N E M A M U S F B U H A R F O E S K

Kelime: NEM ALMA PROSES

Hazrlayanlar Sefa BULUT HSK AR-GE Ba Mhendisi - Merve NVEREN HSK AR-GE Mhendisi
8