teknik blten 07 Haziran 2011

Teknik Blten No: 7

ses ve titresim
SES VE GRLT
at, sv ve gaz halindeki maddelerin oluturduu tanecikli (maddesel) ortamlarda dalgalar eklinde yaylabilen enerji trne ses denir. Ses, titreimlerden oluan bir enerji trdr. Ses kaynaklar titreerek ses meydana getirir. Konumann temel esi sestir ve insan sesi de titreim sonucu oluur. Titreim, bir cismin ileri geri gidip gelme hareketidir. (Ses veren her ey titreir ve titreen cisimler ses oluturur). nsanlarn birbirleriyle iletiim kurmalar, duygu ve dncelerini aktarabilmeleri iin konumalar gerekir. Sesin zellikleri Sesleri birbirinden ayran zellik vardr. Bunlar sesin iddeti, sesin ykseklii ve sesin tnsdr. a) Sesin iddeti: Sesin zayf veya kuvvetli olmasna sesin iddeti denir. Sesin iddeti desibel (dB) birimi ile belirtilir. 0 60 (dB) arasndaki sesler insan kulan rahatsz etmez.
1

b) Sesin Tns: Ayn sesin eitli mzik aletlerinden kt zaman gsterdii farklla sesin tns denir. Tn, sesin farklln ifade eden bir terimdir. (Ayn notay (tonu) alan bir kemanla bir flt arasndaki temel fark, tn farkdr ve bu nedenler farkl sesler kar. Enstrmanlarn yapld malzemelerin farkl olmas, enstrmanlarn oluturduu sesin farkl bir tnda olmasn salar). c) Sesin Ykseklii (Frekans): nce sesi kaln sesten ayran zellie sesin ykseklii denir. Ses ykseklii, ses kaynann titreme hzna baldr. Ses kaynaklar hzl titretii zaman sesin ykseklii artar ve ses ince (tiz) kar. Ses kaynaklar yava titretii zaman sesin ykseklii azalr ve ses kaln (pes) kar. (Ses kaynann 1 saniyedeki titreim saysna frekans denir. Frekans birimi hertzdir ve Hz ile gsterilir. Frekans byk olan ses kayna ince, frekans kk olan ses kayna kaln ses verir.) Sesin ykseklii ses kayna olarak kullanlan telin boyuna,

H A Z R A N 2 0 1 1

teknik blten 07 Haziran 2011

gerginliine, kalnln (kesitine) ve cinsine baldr. Ses Kirlilii Sesin abartl ve gelii gzel kullanlmas sonucu ses kirlilii ortaya kar. Ses kirliliine grlt denir. Ses kirlilii insan sal iin ok zararldr. Ses iddeti birimi desibeldir (dB). itilebilen en hafif sesin iddeti 0 (sfr) desibel olarak kabul edilir. Normal konuma sesi 30 60 dB arasndadr. (nsan kula, frekans 20 titreim/saniyeden kk olan sesleri iitmez fakat bu seslerden olumsuz etkilenir. Ses alt denilen bu titreimlerin etkisinde uzun sre kalan insanlarda sarlklar grlmektedir).

karesi ile ters orantldr. DESBEL (DB): nsan kula ok dk ve ok yksek iddette sesleri duyabilme yeteneine sahiptir. nsan kulann alglayabilecei en dk ses iddeti, eik iddet olarak bilinir. Kulaa zarar vermeden iitilebilen en yksek sesin iddeti ise, eik iddetinin yaklak 1 milyon kat kadardr. nsan kulann iddet alg aral bu kadar geni olduundan, iddet lm iin kullanlan lek de 10un katlar, yani logaritmik olarak dzenlenmitir. Buna desibel lei denir. Sfr desibel mutlak sessizlii deil; iitilemeyecek kadar dk ses iddetini (ortalama 1.10-12 W/m2) gsterir. Desibel, bir oran veya greceli bir deeri gsterir ve bel biriminin 10 katdr. Alexander Graham Bell in ansna bel ad verilen birim, iki farkl bykln orannn logaritmas olarak tanmlanmaktadr. Yani 1 bel, birbirlerine oranlar 10 olan iki bykl gstermektedir (rnein 200/20). Bu orann ok byk olmasndan dolay Desibel ad verilen ve oranlarn logaritmasnn 10 kat olarak tanmlanan birim daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu saylardan biri bilinen bir say olarak alndndan, Desibel; sz konusu bir bykln (Pi) referans bykle (Pref) orannn logaritmasnn 10 katdr (dB=10.log [Pi/Pref]). dBA ise insan kulann en ok hassas olduu orta ve yksek frekanslarn zellikle vurguland bir ses deerlendirmesi birimidir. Grlt azaltmas veya kontrolnde ok kullanlan dBA birimi, ses yksekliinin sbjektif deerlendirmesi ile ilikili bir kavramdr. Eik iddetindeki ses sfr desibeldir ve 1.10-12 W/m2 deerine edeerdir. 10 kat daha iddetli ses 1.10-11 W/m2; yani 10 dB iken, 100 kat daha iddetli ses 20 dBdir. Aadaki tabloda, gnlk hayatta sklkla karlatmz baz ses kaynaklar ve bunlarn rettii seslerin desibel olarak iddetleri karlatrma amacyla verilmitir. Ses dalgalar enerjilerini 3 boyutlu ortamda tarken, kaynaktan uzaklatka ses dalgalarnn iddeti azalr. Artan uzaklkla birlikte ses dalgalarnn iddetinin
2

SES DALGALARININ FZKSEL ZELLKLER Dalgalar genel olarak, mekanik ve elektromanyetik dalgalar olmak zere iki ana gruba ayrlr. Elektromanyetik dalgalar, yaylmak iin bir ortama ihtiya duymazlar ve bolukta da yaylabilirler. Mekanik dalgalar ise, enerjilerini aktarabilmek iin ortam taneciklerine ihtiya duyarlar. Bu yzden bolukta (rnein uzayda) yaylamazlar. Ses dalgalar da mekanik dalgalar olduklarndan yaylmak iin maddesel bir ortama ihtiya duyarlar. FREKANS (SIKLIK): Bir dalgann frekans, dalgann hava veya baka bir ortam iinden geerken ortamdaki partikllerin ne sklkta titretiine baldr. Frekans ileri geri titreimlerin zamana bal olarak llmesi ile hesaplanr. Saniyedeki titreim says zel olarak Hertz birimi ile ifade edilir. 1 Hertz = 1 dng/saniye Yksek frekans deerleri iin Hertzin bin kat olan kilohertz (kHz) birimi kullanlr. nsan kulann duyabildii sesler 20 ile 20000 Hz (20kHz) arasnda frekansa sahip olabilir. Eer bir frekans 20 Hz in altnda ise bu tr titreimlere ses alt titreimler, frekans 20 kHz in zerinde ise bunlara da ses st titreimler denir. SESN DDET: iddet, ses dalgalarnn tadklar enerjiye bal olarak birim alan uyguladklar kuvvettir. Birimi genellikle metrekare bana Watt (W/m2) olarak ifade edilir. Sesin iddeti, ses kaynana olan uzakln

teknik blten 07 Haziran 2011

azalmas ses dalgalarndaki enerjinin daha geni alanlara yaylmasndan kaynaklanr. Ses dalgalar 2 boyutlu bir ortamda dairesel olarak yaylr. Enerji korunduu iin enerjinin yayld alan arttka g azalmaldr. iddet ve uzaklk arasndaki iliki terskare ilikisidir. Bu yzden kaynaa olan uzaklk 2

sertliinin titreim alc sistemin en az kat olmas gerekir. Yani rahatsz edici frekansn, doal frekansa oran 3 olduunda, teorik olarak titreimin %90 elimine edilmi olur. HVAC Sektr Titreim Kontrol HVAC / Istma, Havalandrma ve klimlendirme Sistemleri, binalarda grlty meydana getiren kaynaklarn en nemlilerindendir. Mekanik sistemlerin meydana getirdii grlt ve bu grltnn bina genel akustik ortam zerindeki etkileri de tasarm aamasnda dikkate alnmaldr.

katna ktnda iddet ne der. Benzer ekilde kaynaa olan uzaklk ne dtnde iddet 16 katna kar. Uzaklk arttka sesin iddeti, uzakln karesi orannda azaltr.

TTREM
Titreim Nedir? Titreim, belirli zaman aralklarnda, bir ktlenin belirli bir mesafede yapm olduu periyodik hareketlerdir. Buradaki mesafe genlik, bir saniyedeki titreim says ise frekans olarak adlandrlr. Titreim kontrolnde en nemli olaylardan birisi rezonanstr. Rezonans, cihazn alma frekans ile titreim alcnn doal frekansnn ayn zaman diliminde ayn frekansta olmas durumudur. Rezonansn olumasn engellemek iin cihaz destekleyen yapnn dinamik

Ofis konfor artlar zerinde yaplan aratrmalara, ofis ortamnda scaklk problemlerinden sonra en ok ikayet yaratan konunun HVAC sistemlerinden kaynaklanan ar ses seviyesi olduunu gstermitir. Bu ar ses seviyesi, tasarm hatalarndan, izolasyon eksikliinden veya ses ve titreim sorunlar dnlmeden gerekletirilen maliyet drc giriimlerden kaynaklanabilir. Tasarmclar tarafndan kullanlan titreim izolatrlerine ve titreim kontrol elerinin daha fazla dikkate alnmasna ramen, gnmzde hala HVAC sistemlerinden kaynaklanan ses ve titreim sorunlar mevcuttur. Sessiz cihaz seimi ve ses ve titreim kontrol iin zel bir takm malzemelerin kullanlmas HVAC tasarmnn bir parasdr. Tasarmda ses ve titreim asndan konulan hedeflere ulamak maksad ile mahallerdeki ses seviyelerini belirlemek, ses ve titreim kontrol malzemelerini semek iin baz hesaplar yapmak gereklidir. Klima santralleri veya fancoillerde grltnn ve titreimin en aza indirilmesi iin zellikle fan seimine zen gsterilmeli, sistem minimum basn kayb yaratacak ekilde tasarlanmal, kanal sistemi ve buna bal ekipmanlarn yksek verimli seilmesi gerekmektedir. Sistem tasarm esnasnda alnacak nlemlerin ardndan, bitmi sistemlere titreim kontrol yaplmaldr. Titre imin, deplasman, hz ve ivmesi llerek uygunluu tespit edilmeli ve gnmzn
3

teknik blten 07 Haziran 2011

konfor artlarndan titreim ve ses kontrol de gz ard edilmemelidir. Titreim testi esnasnda titreim miktar llecek olan cihaz mmkn olduunca d etkilerden arndrlmal, titreim lm aleti konusunda da hassas davranlmaldr. Cihazn ayak ve taban ksmndan gerekli lmler yaplarak titreim miktar deerlendirilmelidir ve bu titreim miktarlar makinenin sal asndan ISO 10816ya gre deerlendirilmelidir.

Titreim yaratan cihazlarn evreye etkileri deerlendirilecek olursa snr deerler evresel Grltnn Deerlendirilmesi ve Ynetimi Ynetmeliinde belirtildii ekilde aadaki gibi alnmaldr.

* 1Hz-8 Hz arasnda, 1.5 mm/sden 0.3 mm/sye logaritmik izilen grafikte dorusal olarak azalmaktadr. ** 1Hz-8 Hz arasnda 3.5 mm/sden 0.6 mm/sye logaritmik izilen grafikte dorusal olarak azalmaktadr. Cihazlar belirtilen deerler dahilinde kalmal, bylece HVAC sektrnde scaklk ikayetlerinden sonra en ok gndeme gelen ses ve titreim konusu da gz ard edilmemi, maksimum konfor salanm olur.

teknik blten 07 Haziran 2011

bunlar biliyor musunuz?

Degazr nedir?
Buhar ve kaynar su sistemlerinin iki dman vardr: Sudaki kire gibi sertlik ve ta yapc malzemeler ve Oksijen (O2) ve Karbondioksit (CO2) gibi korozif gazlar. Oksijen (O2), havada ve taze kazan besleme suyu iinde znm halde bulunur. Su, hava ile temasnda ok kolay bir ekilde oksijen alr. Karbondioksit (CO2), ham suyun geici sertliini oluturan veya yumuatma ileminden sonra nitelik deitiren sertlik yapc malzemelerin (karbonatlarn) scaklk ve basn altnda paralanarak ayrmas sonucu oluur. Buhar kazanlar besleme suyu ve kaynarsu kazanlar tamamlama suyu iinde znm olarak bulunan serbest oksijen (O2) ile kazanlar iinde karbonatlarn paralanmasyla oluan karbondioksit (CO2) gazlar, kazanlarda, buhar kullanan cihazlarda ve zellikle tesisatlarda gzenekler ve paslanarak erimeler eklinde korozyona neden olurlar. Bu gazlarn etkileri taze besleme suyu oran ve sistem iletme basnc arttka daha da artar. Kazan besleme sularnn O2 ve CO2 gazlarndan arndrlmalar iin degazr cihazndan geirilerek degaze edilmeleri arttr. 1. Scaklk + basn esasna gre alan degazrler Scaklk + basn esasna gre alan degazrler, zellikle taze besleme suyu orannn yksek olduu yksek basnl kazanl sistemlerde kullanlrlar. Bu cihazlar, ksmen kondens tanknda paralanan karbonatlarn kendi bnyelerinde de paralanmalarn ve gazlarn aa karmalarn da salarlar. Bu cihazlarn iletme scakl 102 - 105 C, iletme basnc 0,2 - 0,5 at mertebesinde olup, gaz alma verimleri %96 - %100 aralndadr. Scaklk yksek olduundan kazan besleme pompalarnn kavitasyona neden olmadan salkl almalarn salamak amacyla pom-

palardan asgari 4 -4,5 metre ykseklikte tesis edilmeleri zorunludur. Bu tipteki degazr sisteminde stc buharn dier bir ksm, zel bir karm donanm ile dorudan degazr tank iindeki suya verilerek, suyun kaynayarak gazn brakmas salanr ve yeniden gaz almas engellenir. 2. Scaklk + pulverizasyon esasna gre alan degazrler Scaklk + pulverizasyon esasna gre alan degazrler, zellikle taze besleme suyu orannn dk olduu orta basnl kazanl sistemlerde kullanlrlar. Bu cihazlarn iletme scakl 90 - 95 C, iletme basnc atmosferik, gaz alma verimleri %90 - %95 aralndadr. Karbonatlarn paralanmas kendi bnyelerinde veya kondens tanknda gerekleir. Scaklk yksek ve kavitasyon tehlikesi olmadndan kazan dairesi zemininde veya kondens tank zerinde tesis edilebilirler. Her iki degazr sistemininde besleme suyu pulverize edilmek ve degazr tavalarndan geirilmek suretiyle buharla kartrlarak scakl arttrlr ve bylece O2 ve CO2 gazlar besi suyundan ayrtrlr. Serbest kalan O2 ve CO2 gazlar degazr zerindeki otomatik gaz atma vanasndan dar atlr.
BUHAR KAZANLARI DERS NOTLARI Do. Dr. Hsamettin BULUT

teknik blten 07 Haziran 2011

bulmaca
Aadaki tanmlara karlk gelen kelimeleri bulunuz. Kelimeler yukardan aaya, aadan yukarya, saa-sola yatay ve her ynde apraz ekilde bulunabilir. Ayn harf birden fazla kelimenin ortak harfi olabilir. KALAN HARFLERDEN OLUAN KELMEY BULUNUZ. 1) Saniye bana den devir says 2) Gerildii zaman enerji depo eden, kendi haline brakld zaman kendini germek iin sarf edilen enerjiyi, ayn miktarda geri veren bir makine eleman 3) Bir dalgann normal konumundan ykselme ve alalma mesafesi 4) Bir dalga rntsnn tekrarlanan birimleri arasndaki mesafe 5) Belirli bir frekansta titreen bir sistemin, ayn frekanstaki d titreimin tesirinde kalarak yksek genlikle titremesi olay 6) Enerji nakil hatlarn, alt sahalar ve datm merkezlerinde baralar, tespit edildikleri yerden yaltan ve tayan elemanlar 7) Maddeden oluan bir ortamda yaylan, mekanik bir titreim dalgas 8) Atmosferde oluan ses dalgalarnn kulamz tarafndan toplanmasndan, nceki bulmacann zm 1) PERFORMANS 2) TEST 3) DEB 4) KANAL 5) LM 6) EKPMAN 7) NOZZLE 8) SENSR 9) KALTE 10) FAN 1) DEVR 1 12) TEKNOLOJ 13) ASHRAE 14) PERYOT 15) G 16) SMLASYON Kelime: Laboratuar
D E P L A K A S E S U L E E E T T L G S R T S A Y A A T A U K K A K B Z L K O Y E M O A T R Z L Y Z R E Z O N A S

S D A H M R

M I N I T O N N K L N E G E U

beyindeki merkezlerde karakter ve anlam olarak alglanmasna kadar olan sre 9) Yer deitirme, yerinden oynama 10) Trl mzik aralarnn verdii sesleri birbirinden ayrt etmeyi salayan ses zellii 11) Yank bilimi 12) Ses iddetini gsteren birimin onda biri 13) Bir tepkinin balamasnda, ortaya kmasnda etkili olan ruhsal, fizyolojik nokta 14) Bir eyann altna kprdamadan dik durmas iin yerletirilen aa kama, ksk 15) Ban her iki yannda bulunan iitme organ

Hazrlayanlar Sefa BULUT HSK AR-GE Ba Mhendisi - Merve NVEREN HSK AR-GE Mhendisi
6