teknik blten 04 ubat 2011

Teknik Blten No: 4

elektrik
Fral

Elektrik Motorlar

DC (Doru Akm) Motorlar

Evrensel (Universal) Motorlar

AC (Alternatif Akm) Motorlar

Frasz

Adm (Step)

Asenkron (ndksiyon)

Senkron

lektrik motorlar, elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren aygtlardr. elektrik motoru biri sabit (Stator) ve dieri kendi evresinde dnen (Rotor ya da Endvi) iki ana paradan oluur. Bu ana paralar, elektrik akmn ileten paralar (rnein: sarglar), manyetik aky ileten paralar ve konstrksiyon paralar (rnein: vidalar, yataklar) olmak zere tekrar ksmlara ayrlr. Basit bir elektrik motoru temelde manyetik alan deiimlerinden faydalanarak alr. Elektrik motorlarnn temel gruplama yntemlerinden biri yukarda grnmektedir. DORU AKIM (DC) MOTORLARI Hareketleri dzgn, kesin ve gldr. Hzlar kolaylkla deitirilebilir; ama bunlar alrken kvlcm karr. Eer bir motor hem sk sk durup alacak, hem hassas hz ayarlarna elverili olacak hem de yk altndayken ani frenlemeler yapacaksa, byle bir motorun seimi kolay deildir. Bu koullar, en yksek verimin istendii uygulamalarda aranr. Bu durumda, gleri onlarca megawatta ulaan doru akm motorlar kullanlr. Bu tip motorun en byk kusuru, bir kolektr akmla besleyebilmek iin fralarn kullanlmas zo1

runluluudur. Fralar bu ii kolektre srtnerek gerekletirir, dolaysyla da kolektr hem andrr, hem de kvlcm retir. Bu nedenle doru akm motorlar tmyle kapal bir erevenin iinde bulundurulur ve ieriye toz veya nem girmesine izin verilmez. Akaryakt deposu gibi patlama tehlikesinin bulunduu yerlerde bu tip motorlar kullanlmaz. Buna karlk, doru akm motorlarnn ok geni bir alma dzenine sahip olma gibi bir stnl vardr. Bu motorlarn hz, bal deer olarak 1 ile 300 arasnda deiebilir, oysa ayn gteki bir asenkron motorun alma aral kez daha dardr. Fral Doru Akm Motoru (Brush DC Motor) En temel doru akm motoru fral doru akm motorudur. Motor, manyetik alanda merkezi darya mekanik enerji aktaran bir afta bal olarak dnen bir ksm ierisinde barndran mknatsl bir yapdr. Manyetizma konusunda anlatlan yasalara gre bir manyetik alanda zerinden akm geen bir iletkene manyetik alan tarafndan kuvvet uygulanr (Lorentz Force). Sabit manyetik alan oluturan ve ierdeki dnen ksm evreleyen yapya stator denir. zerinde sarglar bulunduran ve afta bal olarak manyetik

U BAT 2 0 1 1

teknik blten 04 ubat 2011

alanda dnen i ksma ise rotor (bazen armatr) denir. Armatr, Lorentz kuvvetleri etkisinde hareket ederken yandaki resime gre dik dikey pozisyonu getiinde kuvvetler zt ynde etki etmeye balar. Bu da dnme hareketinin durmasna neden olur. Bu nedenle armatrdeki sarglara akmn gemesini salayan eviriciler (commutators) besleme voltajndan gelen iletkenlere fralarla baldr. Bu fralar sayesinde motor kuvvetin yn deitirecei dikey pozisyonu getikten sonra sarglardaki akmn yn deiir ve kuvvetler ayn ynde etki etmeye devam eder.

ma olmamas iin denetleyicinin uygun bir hzda rotoru takip etmesi gerekir. Bu ilem, rotor pozisyonunun bilinmesini gerektirir. ou uygulamada Hall effect sensrleri kullanlarak rotor pozisyonu kolayca tespit edilir. Frasz doru akm motorlar iki farkl tasarma sahip olabilir. lkinde, srekli mknatslar, dnen rotor zerine monte edilmi vaziyettedir ve stator bobinleri rotoru evreleyecek ekilde yerletirilmitir. Elektronik komtasyon teknii ile bobinler uygun zamanlama ile enerjilendirildiinde rotor dnmeye balar. Dier tasarmda ise bunun tersi sz konusudur. Stator sabit ekilde motorun merkezinde bulunur ve onun evresindeki srekli mknatsl rotor dner. Bu tr motor yaps, bilgisayar kasalarnn iindeki soutma fanlarnda bulunur. Frasz doru akm motorlar, fral olan trlere gre daha verimli alr. Yani, ayn giri gc uygulandnda, frasz motor fral olana gre elektrik gcn mekanik gce daha verimli olarak dntrr. Frasz motorlar, sahip olduu avantajlar nedeniyle pek ok cihazda tercih edilmektedir. rnein, hardisk, CD/DVD oynatc, PC soutma fanlarnda bu motorlar kullanlr. Daha yksek gl uygulamalar ise direct-drive olarak adlandrlan motor srme ynteminde, endstriyel uygulamalarda ve elektrikli tatlarda kullanlr. rnein, lkemizde son zamanlarda baz firmalar tarafndan frasz doru akm motoru ieren bulak makinesi retimi gerekletirilmektedir. Bylece, ebeke gerilimdeki dalgalanmalardan (d ve ykselilerden) kaynaklanan problemlerin giderilmesi salanmaktadr Stepper (Adm) Motor Elektrik motorlarnn uygulama alanlarnda srekli hareketin (fral doru akm motoru) olduu kadar hassas konumlandrmann da nemi ok byktr.
2

Frasz Doru Akm Motorlar (Brushless DC Motor) Frasz doru akm motoru (brushless DC motor), komtasyon ilemini mekanik olarak deil elektronik olarak salayan bir motor trdr. Fra ieren DC motorlarda, rotordaki sarmlara elektrik iletimi fra-kollektr yaps ile salanr. Dilimli bir yapda olan kollektr dzenei sayesinde, rotor sarmlarndan geen akmn yn motor dnerken kendiliinden deiir. Bu sistemin kvlcm oluturma, bakm gerektirme ve fralarda anma gibi problemleri vardr. Frasz doru akm motorlarnda fra-kollektr dzeneinin grevini elektronik bir denetleyici (kontrolr) stlenir. Denetleyicide, yksek akm anahtarlama grevini yrten yariletken devre elemanlar ve anahtarlama ile ilgili zamanlamay salayan mikro denetleyici bulunur. Motorun dnnde aksa-

teknik blten 04 ubat 2011

Bu nedenle hassas, adm adm hareket edebilen ve toplanmayan ok dk hatalarla alan adm (stepper) motorlar gelitirilmitir. Adm motorlar temelde frasz doru akm motorlardr. Ancak hassas konumlandrma iin birka farkl zellie sahiptirler. Adm motorlar da dier doru akm motorlar gibi temelde 2 ksmdan oluur; afta bal, genelde sabit mknatstan oluan dnel ksm (rotor) ve zerinde sarglar bulunduran motorun sabit ksm (stator). ALTERNATF AKIM (AC) MOTORLARI Alternatif akm ile alan elektrik makinalarnda manyetik dner alanlar oluur. ayet rotorun dakikada yapm olduu devir says stator-dner alannn dakikada yapt devir says ile ayn ise, byle bir makineye senkron makine denilir. Rotorun devir says dner alan devir saysndan kk ya da byk ise, bu tr makine asenkron makine olarak anlr (senkron elemeli; asenkron = elemesiz). Bu motorlarn asenkron tipleri standart bir aygt olmutur. Senkron tipleriyse, byk g gerektiren yerlerde kullanlabilir. Alternatif akm motorlar iki grupta toplanabilir: asenkron motorlar (indksiyon motorlar) ve senkron motorlar. Btn bu motorlarn temel ilkesi, metalden yaplm bir ktlenin, d-

ner bir elektromanyetik alan yardmyla srklenmesine dayanr. Bu iki grup motorlarda da eksenli iki armtr bulunur: bunlarn ilki olan stator sabit, ikincisi rotorsa hareketlidir. Senkron motorun statoru asenkron motorun statoruyla ayn ekilde ve ayn yapdadr; birbirinden vernikle yaltm manyetik salardan oluan bir bilezik biimindedir; bu salarn zerindeki yivlere fazl akmlarla beslenen bir sarg sarlmtr. Bir senkron motorda manyetik alan, rotorun sargsn besleyen bamsz bir doru akm yaratr; burada rotorun alma hz vardr. Bu tip motorlarn balca yetersizlii, rotorun kendi bana harekete gememesi sorunudur. zsenkron denen motorlarda, rotorun sargs yerine sabit mknatslar kullanlr. SERVO motorlar Kk apl ve genellikle ierisinde kompanzasyon sargs olan, kuvvetli manyetik alan boyu uzun doru akm motorlarna servo motor denir. D.C. motorlar gibi imal edilirler. 1 devir/dakikalk hz blgelerinin altnda bile kararl alabilen, hz ve moment kontrol yapan yardmc motorlardr. rnein hassas takm tezghlarnda ilerleme hareketleri iin genellikle servo motorlar kullanlr. Servo motorlarn AC ile alan modelleri frasz, DC ile alan modelleri ise fraldr. Bunlar, elektronik yapl src/programlayc devrelerle birlikte kullanlr. Gnmzde yaplan servo motor altrma srcleri, tamamen mikroilemci kontroll ve dijital yapldr. EX-PROOF motorlar Exproof motorlarda koruma snflarna gre yzey scaklklar limitlenmitir ve yine koruma snfna gre alev, kvlcm ve ark szdrmazlk zellikleri bulunmaktadr. ELEKTRK MOTORLARINDA VERMLLK Trkiye net elektrik enerjisi tketiminin yaklak %48i sanayi sektrnde, sektrden sektre farkl olmakla birlikte sanayide tketilen elektrik enerjisinin de ortalama %70i
3

ekil: Asenkron Motor

teknik blten 04 ubat 2011

elektrik motor sistemlerinde tketilmektedir. Ayrca sanayide kullanlan elektrik motorlarnn %90 fazl alternatif akm asenkron motorlardr.

IEC 60034-30 (2008) Elektrik Motorlar Enerji Verimlilii Standard : IEC 60034-30:2008 standardna gre tek hzl, 3 fazl, kafesli endksiyon motorlar iin 3 IE (International Efficiency) verim snf tanmlamaktadr. IE3 IE2 IE1 Premium Yksek Verimli Standart verimli

Standart ayrca IE3 premium verim snfndan daha verimli olan IE4 (Super Premium Verim) verim snfn da ortaya karmaktadr. Fakat IE4 verim snf rnlerin ticari olarak kullanm henz mmkn deildir. CEMEP (Avrupa Elektrik Makinalar ve G Elektronii malatlar Komitesi) elektrik motorlar enerji verimlilii iin farkl verim snflar belirlemitir. 1,1 - 90 kW, 2 (3000 devir/dak) ve 4 (1500 devir/dak) kutuplu 3-Fazl Asenkron Sincap Kafesli Motorlar iin belirlenmi 3 farkl verim snf; EFF1 yksek verimli > EFF2 verimi arttrlm > EFF3 dk verimli Elektrik motorlarnda harcanan toplam enerjinin %80 i 1,1-90 kW 2 ve 4 kutuplu motorlar tarafndan tketilmektedir.

teknik blten 04 ubat 2011

Asenkron Motorlarn Toplam Enerji Maliyeti Standart 5,5 kW 1500 devir/dak asenkron motor lk Maliyet = 326 TL Verimi = %85,7 (EFF2) ise ; k Gc %90 yklenme ile 5,5 x 0,9 = 4,95 kW Giri Gc = 4,95 / 0,857 = 5,775kW Yllk 4.000 saat alma ile 5,775 kW x 4000h = 23103 kWh Harcanan Enerji Maliyeti ; 23103 kWh x 0,16 TL/kWh = 3697 TL 15 yllk almada = 55449 TL lk maliyet fiyat, toplam enerji maliyetinin ~%0,58i Motorun tm yaam ierisinde maliyetinin %22,5u satn alma, %1,5u bakm, %96s tkettii elektrii verir. 3 kW 4 Kutuplu EFF3 motor yerine EFF2 motor kullanm k Gc (P2) %90 yklenme ile 3 x 0,9 = 2,7 kW Verim EFF3 = %80,0 Verim EFF2 = %82,6 Harcanan enerji (Giri Gc - P1); EFF3 2,7 / 0,80 = 3,38 kW EFF2 2,7 / 0,826 = 3,27 kW Tasarruf 3,38 - 3,27 = 0,11 kW Yllk 4000 saat almada 0,11kW x 4000 h = 440 kWh Yllk tasarruf miktar 440 kW x 0,16 TL = 70,4 TL 3 kW 4 Kutuplu EFF2 motor yerine EFF1 motor kullanm EFF2 = %82,6 EFF1 = %87,4 Tasarruf 3,27 - 3,09 = 0,18 kW 0.18 x 4000 h = 720 kWh x 0,16 TL = 115,2 TL

3 kW 4 Kutuplu EFF3 motor yerine EFF1 motor kullanm Tasarruf 3,38 - 3,09 = 0,29 kW 0,29 x 4000 h = 1.160 kWh x 0,16 TL = 185,6 TL EFF2 yerine EFF1 motor kullanm G kW 1500 dev/dk 1,1 2,2 5,5 7,5 15 37 EFF1EFF2 Fiyat Fark (TL) 33 44 72 87 148 298 *Yllk 4000h almada elde edilen tasarruf (kW) 471,3 611,1 906,5 1067,8 1579,2 2474,9 Yllk Tasarruf (TL) 75,4 97,8 145,0 170,8 252,7 396,0 Geri deme Sresi 5 ay 5 ay 6 ay 6 ay 7 ay 9 ay

* Yklenme oran %90 olarak hesaplanmtr.

MOTOR STANDARTLARI Elektrik Motorlarnn standartlarn belirleyen ve bunlar yaynlayan iki temel kurum IEC ve NEMAdr. IEC (International Electrotechnical Commission) Avrupa tabanl bir kurulu iken NEMA (National Electrical Manufacturers Association) Amerikan standartlarn iin almaktadr. Trkiyede ise konu ile ilgili dzenleme Trk Standartlar Enstits (TSE) tarafndan IECye dayanarak yaplmtr. Koruma Snflar IEC 34 - 5 : Motorlar, koruma derecelerine gre I P_ _ koduyla

lk Rakam Kat Maddelere Kar 0 - Korumasz 1 - 50 mmden byk cisimlere kar koruma. El temas gibi. 2 - 12 mmden byk cisimlere kar koruma. Parmak gibi. 3 - 2.5 mmden byk cisimlere kar koruma. El aletleri gibi. 4 - 1 mmden byk cisimlere kar koruma. nce teller gibi. 5 - Toza kar koruma 6 - Toza kar tam koruma 0 - Korumasz

kinci Rakam Sv Maddelere Kar

1 - Dikey olarak gelen sulara kar koruma. Su damlamas gibi. 2 - Dikeyden 15 ye kadar ayla gelen sulara kar koruma. 3 - Dikeyden 60 ye kadar ayla gelen sulara kar koruma. 4 - Tm ynlerden gelen srayan sulara kar koruma. 5 - Tm ynlerden gelen fkran sulara kar koruma. 6 - Tm ynlerden gelen gl su fkrmalarna kar koruma. 7 - Geici sre suya daldrmaya kar koruma. 0.15 m. ile 1 m. aras. 8 - Srekli suya daldrmaya kar koruma.
5

teknik blten 04 ubat 2011

snflandrlmlardr. I P _ _ (Ingress Progress) diziminde ilk rakam kat maddelere kar korumay tarif ederken ikinci rakam svlara kar korumay belirtmektedir. Aada anlatlan standardn Trk Standartlarndaki (TS) karl TSEnin TS3209 / Nisan 1999 kitapnda detayl olarak anlatlmtr.

40 C nin zerindeki ortam slarnn motor gcne etkisi (1000 m.den dk rakmlar iin) Ortam Iss C 40 45 50 55 60 nerilen k Gc % 100 % 96.5 % 93 % 90 % 86.7 % 79

ZOLASYON SINIFLARI IEC 34 -1 IEC standartlarnn 34-1 blmnn ierisinde izolasyon deerlerinin derecelendirilmesi de yer verilmitir. Motorlarn sarglar ve kullanlan izolasyon malzemeleri dayandklar sya gre snflandrlm ve bu ayrm harflerle ifade edilmitir.

70 1000 m.nin zerindeki rakm yksekliklerinin motor gcne etkisi (40 C den dk ortam slar iin) Rakm Ykseklii

nerilen k Gc % 100 % 97 % 94.5 % 92 % 86.5 % 83.5

Is ykseklii Maksimum sarg ss Ortam ss Kzgn nokta iin snr

A 105 100 40 5

zolasyon Snf E B F 120 130 155 115 40 5 120 40 10 140 40 15

1000 m. H 180 165 40 15 1500 m. 2000 m. 2500 m. 3500 m. 4000 m.

Pek kullanm alanlar bulunmasa da Y ve C snf izolasyon snflar da mevcuttur. Bunlardan Y snf (eski gsterimi Odur) 90 C scaklk snrn belirtirken, C snf 180 Cden byk scaklk snrn belirtmektedir. Standart motorlar 40C ortam ssna ve 1000 m. rakm yksekliine gre imal edilmilerdir. Bu deerleri aan alma artlar motorun performansna etki edecektir. Etkilenme oranlar aadaki tabloda belirtilmitir. Uzun yllarn tecrbelerine ve gzlemlerine dayanarak snma ve izolasyon hakknda u iki saptama yaplabilir ; 1 Motor ykndeki % 4 lk bir art, sda % 10 luk bir arta neden olmaktadr. 2 zolasyon snfnn, kzgn noktasnn % 10 almas, izolasyon mrnn % 50 ksalmas ile sonulanmaktadr.

ALIMA REJMLER (DUTY) IEC 34 1 NEMA standard alma rejimini sadece srekli, aralkl ve zel (genelde dakika ile ifade edilir) olarak e ayrm iken IEC bunu 8 ksmda derecelendirmitir. Bunlar ; S1 Srekli alma. Motor sabit ykte s dengesine ulamaya yetecek zaman kadar alr. S2 Ksa sreli alma. Motor sabit ykte s dengesine ulamaya yetecek zaman bulamadan alr. Durma sreleri motorun ortam ssna dnmesine yetecek zaman kadardr. S3 Aralkl periyodik alma. Sabit yk ile, ardk (birbirini izleyen), zde alma ve durma dnemleri. Is denge noktasna asla ulalmaz. Balang akmnn s ykselmesine ok az etkisi vardr. S4 Kalkl, aralkl periyodik alma. Sabit yk ile, ardk, zde kalkma, alma ve durma dnemleri.

teknik blten 04 ubat 2011

Is dengesine asla ulalmaz fakat kalk akm s ykselmesi zerinde etkilidir. S5 Elektrik frenleme ile aralkl periyodik alma. Ardk, zde kalk dnemleri, sabit ykte alma, elektrik frenleme ve durma. Is denge noktasna ulalmaz. S6 Aralkl yk ile srekli alma. Sabit ykte ve yksz, ardk, zde alma dnemleri. Durma periyodu yoktur. S7 Elektrik frenleme ile srekli alma. Ardk, zde kalk dnemleri, sabit ykte alma ve elektrik frenleme. Durma periyodu yoktur. S8 Yk ve hzda periyodik deimeler ile srekli alma. Ardk, zde kalk, sabit ykte ve belli bir hzda alma, dier bir yk ve hzda alma dnemleri. Durma yoktur. TSE tarafndan yaymlanan TS3205 / Nisan 1978 kitapnda ayn bahis derinlemesine ekillerle ve izelgelerle yer almaktadr. En sk kullanlanlar asndan ksaca zetlemek gerekirse; S2 tr alma rejimi iin simgeden sonra rejim sresi belirtilir. rnek S2 30 dakika. S3 ve S6 alma rejimi trleri iin simgelerinden sonra alma katsays verilir. rnek S3 % 25, S6 % 40 gibi. Yukardaki paragrafta belirtilen alma rejimlerinin genelde (standart deer deildir) motor k gcne katsay olarak etkileri ise aadaki tabloda verildii gibidir. alma Rejimi S2 Aklama 10 dk. 1.6 30 dk. 1.3 60 dk. 1.05

SOUTMA EKLLER IEC 34 - 6 IEC standartlarnn 34-6 blm elektrik motorlarnn soutma ekillerine ayrlmtr. International Coolingin ksaltmas olan IC harfleri ile ifade edilen blmde ksaltmay iki haneli lk Rakam soutma devresinin dzeni 0 - Serbest dolam. 1 - Giri borulu havalandrma. 2 - k borulu havalandrma. kinci Rakam soutucu gcn beslenme yntemi 0 - Serbest yaylml 1 - Kendinden dolaml

2 - Havalandrma, motordan ayrlmaz olan ve ayr bir mile balanm aygt ile salanm 3 - Giri ve k borulu 3 - Havalandrma, motor havalandrma. zerine taklm baml bir dzen ile salanm. 4 - Gvde yzeyinden soutma. 4 - Kullanlmyor 5 - evreleyen ortam kullanlarak, motoru, motordan ayrlmaz bir soutucu ile soutma 6 - evreleyen ortam kullanlarak, motoru, motor zerine taklm bir aygt ile soutma 7 - evreleyen ortam kullanlmadan, motoru, motordan ayrlmaz bir aygt ile soutma 8 - evreleyen ortam kullanlmadan, motoru, motor zerine taklm bir aygt ile soutma 9 - Bamsz monte edilmi soutma aygt ile havalandrma. 5 - Havalandrma, motordan ayrlmaz olan bamsz bir dzen ile salanm 6 - Havalandrma, motorun zerine taklm bamsz bir dzen ile salanm 7 - Havalandrma, motordan bamsz ve ayr bir aygt ile salanm 8 - Havalandrma, bal yer deitirme ile salanm.

Ksa sreli alma

Sre (toplam alma sresinin % si) Motor k Gc Katsays %10 %20 %40 1.6 1.4 1.25 %60 1.1

S3

Aralkl periyodik alma Aralkl yk ile srekli alma

S6

1.6

1.5

1.4

1.25

rakamlar takip eder. Bunlardan birincisi soutma devresinin dzenlemesini, ikincisi ise soutucunun dolamn salayan gcn beslenme yntemini gsterir. Konu ile ilgili detayl bilgi TSE 3210/Nisan 1978 kitapnda bulunmaktadr. Soutma eklini daha detayl ifade eden karmak dzenlemeler mevcut iken (rnein, soutucu

teknik blten 04 ubat 2011

akkannn cinslerinde hava A ile, hidrojen H ile, azot N ile, karbondioksit C ile, su W ile, ya U ile ksaltlmaktadr) bu tr ayrntlara burada girilmemitir. Son olarak, baz NEMA standartlarnn IEC 34 - 6ya karlklar ise yledir : IC 01 ifadesi NEMAnn ak dizayn (open design) karldr. IC 40 ifadesi NEMAnn TENV (Totally Enclosed NonVentilated) karldr. IC 41 ifadesi NEMAnn TEFC (Totally Enclosed Fan Cooled) karldr. IC 48 ifadesi NEMAnn TEAO (Totally Enclosed Over) karldr. YAPI EKLLER IEC 34-7 Motorlarn yapm (ina) tiplerinin ve kurma (montaj) dzenlemelerinin eitlerinin snflandrlmas

IEC 34 7 blmnde yaynlanmtr ve kolaylk asndan IM (International Mounting) olarak ksaltlmtr. Bu blmn simgelemesi iki ayr kodlamadan olumutur. Kod I : Yalnzca yan kapaklardan yataklanm ve tek mil kntl motorlar kapsamaktadr. B harfi yatay milli motorlar ifade ederken, V harfi dey motorlar simgelemek iin seilmitir. Bu tip motorlar (yan kapaklardan yataklanm ve tek mil kntl) B veya V harflerini takip eden bir say ile gsterilir. En ok kullanlan bazlar aada belirtilmitir. Kod II : Bu ksm genel ve zel kullanm iin tasarlanm tm elektrik motorlarn kapsamaktadr. IM harflerini takip eden 4 adet rakam ile snflandrlmtr. Rakamlarn anlamlar ise aada belirtilmitir. 1. rakam Yapm tipinin snfn gsterir 2. ve 3. rakam Kurulma (montaj) dzenini gsterir 4. rakam Mil uzantsn gsterir.

1. rakam 1 - Yalnzca yan kapak yatakl ayakl motorlar 2 - Yalnzca yan kapak yatakl ayak ve flan zerine kurulu makineler 3 - Flan yan kapak zerinde olan yalnzca yan kapak yatakl ve flan zerine kurulu makineler 4 - Flan gvde zerinde olan yalnzca yatakl flan zerine kurulu makineler 5 - Yataksz makineler 6 - Yan kapakl ve ayakl yatakl makineler 7 - Yalnzca ayakl yatakl makineler 8 - 1-4 saylarnda kapsanma yan dey makineler 9 - zel kurulma dzenli makineler

2. ve 3. rakam 0 - Mil uzants yok

4. rakam

1 - Silindirik bir tek mil uzants

2 - Silindirik iki mil uzants

3 - Konik bir tek mil uzants Pek ok kombinasyon mevcut olduundan detaya girilmemitir. (bkz. TS 3211 izelge 1-9)

4 - Konik iki mil uzants 5 - Flanl bir tek mil uzants 6 - Flanl iki mil uzants 7 - D-ucu uzants flal N-ucu uzants silindirik

8 - Dier tm mil uzants

teknik blten 04 ubat 2011

Kod I ile Kod II arasndaki banty gsteren tablo ise aadadr. Kod I IM B 3 IM B 5 IM B 6 IM B 7 IM B 8 IM B 9 IM B 10 IM B 14 IM B 15 IM B 20 IM B 30 IM B 34 IM B 35 Kod II IM 1001 IM 3001 IM 1051 IM 1061 IM 1071 IM 9101 IM 4001 IM 3601 IM 1201 IM 1101 IM 9201 IM 2101 IM 2001 Kod I IM V 6 IM V 8 IM V 9 IM V 10 IM V 14 IM V 15 IM V 16 IM V 18 IM V 19 IM V 21 IM V 30 IM V 31 IM V 36 Kod II IM 1031 IM 9111 IM 9131 IM 4011 IM 4031 IM 2011 IM 4131 IM 3611 IM 3631 IM 3015 IM 9211 IM 9231 IM 2031

TTREM DEERLER SINIRLARI IEC 34-14 Elektrik motorlarnn (56 mm eksen yksekliinden bykler iin geerlidir) 600 r.p.m. ile 3600 r.p.m. hz aralnda ve bota alrken sahip olmalar gereken maksimum mekanik titreim deerleri IEC 34-14 ksmnda ve TS 9555 / Kasm 1991 kitapnda belirtilmitir. lm yaplacak motor serbest aslma ile elastik ekilde monte edilmi olmaldr. Kama yuvasna yarm kama taklmaldr. Doru akm motorlar nominal hznda alaca voltajla beslenmelidir. lm yaplmas gereken noktalar atfta bulunulan standartlarn detaynda belirtilmitir. Elde edilmesi gereken maksimum deerlerin belirtildii tablo ise aadadr. Derece Nominal Hz Devir / dakika 600 1800 > 1800 3600 Dk 600 1800 > 1800 3600 zel 600 1800 > 1800 3600 56 H 132 1.8 1.8 1.71 1.12 0.45 1.71 132 < H 225 1.8 2.8 0.12 1.8 0.71 1.12 H > 225

Normal

2.8 4.5 1.8 2.8 1.12 1.8

Yukarda anlatlan kurulma ve yap tipleri ile ilgili detayl bilgi TS 3211 / Nisan 1978 fasiklnde mevcuttur. Ayrca, kurulum ve yap tipleri ekillerle de ifade edilerek anlalmas kolay hale getirilmitir. GRLT SINIRLARI IEC 34-9 Elektrik motorlarnn (1 KW 400 KW aras gler iin geerlidir) 600 r.p.m. ile 3750 r.p.m. hz aralnda ve bota alrken hava ortamna yaydklar ses gc dzeyinin maksimum snrlarn ve yine hava ortamnda yaydklar ve motor yzeyinden 1 metre mesafe uzaklktaki grlt iin ortalama ses basncnn maksimum snrlar IECnin 34-9 blmnde anlatlmtr. Bahsi geen deerlerin tablo halinde gsterimi IECnin bahsi geen blmnde anlatld gibi TSnin 3213 kitapnda da belirtilmitir. Konu edilen tablolara geniliinden dolay burada yer verilmemitir. stek halinde Femsandan talep edilmesi rica olunur.

Deerler mm/s (milimetre saniye) cinsindendir.

Ex-Proof Motor Scaklk Snflar ve Kullanm Alanlar Scaklk Snflar T1 T2 T3 T4 T5 T6 Maksimum Motor Yzey Scakl 450 300 200 135 100 85 Patlayc Gazn Atelenme Scakl >450 >300 >200 >135 >100 >85

teknik blten 04 ubat 2011

Koruma Tipi sim

EEx d Explosion Proof Patlama Korumal

EEx de Explosion Proof with increased safety Gvenlii Artrlm Terminal Kutulu, Patlma Korumal zel klemens kutulu. Dahili bir patlamann d ortama yaylmasna izin vermez zel klemens kutulu kuvvetli gvde

EEx e Increased Safety Gvenlii Artrlm

EEx n Non Sparking Kvlcm retmeyen

Zone21 DIP

Hedef

Dahili bir patlamann d ortama yaylmasna izin vermez

Kalkta ve normal almada kvlcm ve ar snmaya sebep olmaz zel klemens kutulu standart motor benzeri

Normal almada kvlcm ve ar snmaya sebep olmaz

Kvlcm ve ar yzey ss sebebiyle ortamdaki tozun tutumasna sebep olmaz

Konstrksiyon Kuvvetli gvde

zel klemens kutulu IP66 koruma standart motor snfnda standart benzeri motor benzeri

Kullanm Alan Grup areti Madencilik I

Kullanm Alan ve Patlayc Karmn Tanm Yeralt, Maden ocaklar, gaz ve kmr tozu Madencilik hari tm endstriyel gazlar ( metan dahil ) Madencilik hari tm endstriyel gazlar ( metan dahil ) Madencilik hari tm endstriyel gazlar ( metan dahil )

Tipik Gaz Tr Metan

Dier Endstriler Dier Endstriler Dier Endstriler

II A

Propan

Thermal Switches Termal switchlerde termistr gibi sarg zerine monte edilip ar snma durumunda motor enerjisinin kesilmesini salarlar. Termal switchler fiziki olarak daha byk olduklarndan dolay daha yksek akm kapasitesine sahiptirler ve kontrol devresine seri olarak balanabilirler. Youma nleyici Istc (Anti Condensation Heater- Space Heater) Youma nleyici stc; motorun sargsna monte edilen bir stcdr. Motorun enerjisi kesildiinde devreye girer, youma ve buhar oluumunu engelleyerek motor sarglarnn scak ve kuru kalmasn salar. Motor byklne gre farkl g ve gerilimlerde retilirler. Tropikal zolasyon (Tropical Insulation) Motor sarglarnn mantar ve youmaya kar ilave bir vernikle verniklenmesiyle salanr. Sarg arasndaki boluklar doldurularak daha przsz bir yzey elde edilir ve bylece youmann etkileri azaltlm olur. Tropik blgeler iin kullanlr. FREKANS KONVERTRLER Frekans konvertrleri; nvertr, Deiken Hzl Srcler (VSD), Deiken Frekansl Srcler (VFD) veya Frekans dntrcs gibi birok isimle bilinmektedirler. Tm bunlarn tanmlad ey elektrik motorlarnda kademesiz hz ayarn salayan bir elektronik cihazdr. Gnmzdeki VFD sistemleri, sistem ierisindeki dier elemanlarn
10

II B

Etilen

II C

Hidrojen ve Asetilen

ELEKTRK MOTORLARINDA OPSYONEL ZELLKLER Termistr (PTC Thermistors) Termistrler her faza bir tane ve seri balantl olmak zere motor sarglarna monte edilirler.Ar yklenme,dk yada ar gerilim gibi sargnn ar snmas durumunda kumanda panosuna sinyal vererek motorun enerjisinin kesilmesini salar. PTC termistrler ok dk akm kapasitesine sahip olduklarndan dorudan kumanda devresine balanmamaldrlar, mutlaka bir PTC rlesi yada amplifikatr ile birlikte kullanlmaldrlar.

teknik blten 04 ubat 2011

kontrol ve korunmas gibi farkl fonksiyonlar da yerine getirirler. Vantilatrler, pompalar ve kompresrler gibi ak reten cihazlar genellikle hz ayar olmadan kullanlmaktadrlar. Bunun yerine ak geleneksel metodla reglatrler, valer ve supaplar yardm ile kontrol altna alnmaktadr. Ak deiken motor hzyla kontrol edilmediinde, motor srekli tam hzda alr, bu da enerji israfna neden olmaktadr. Frekans konvertr ile motor hznn ayarlanmas %70e varan bir enerji tasarruf imkan sunmaktadr. FAN ETLKLER; Debi devir ile doru orantl deiir.

Toplam basn fan devrinin karesi ile orantl deiir.

olacadr. Dolaysyla, hz %75 mertebesine ekmek, debiyi %75e ekerken harcanan g, tam hzda alan motorun enerjisinin %42sidir. Debi %50ye ekildiinde bu g tketimi %12,5 seviyesine iner. Sonu olarak, tipik bir sistem nadiren ihtiya duyulan maksimum talebi karlayabilecek ekilde tasarlanmtr. Bu, vantilatr ve pompalarn iletim srelerinin byk bir blm iin gerektiinden daha byk seildiini gsterir. Dolays ile alma esnasnda ounlukla kullanlan kapasite %100n altndadr. Pompa veya vantilatr motorlarnn devir saylar ayarlanabilir olduu takdirde yln byk bir blmnde tam kapasite almak zorunda kalnmayacak, bylece byk bir enerji tasarrufu salanm olacaktr.

ekilen g fan devrinin nc Kuvveti ile orantl deiir.

Bu kanunlardan, debinin hz ile doru orantl olarak artt ve basncn da hzn karesi ile orantl olarak artt grlmektedir. Enerji tasarrufu bakmndan en nemli nokta, g tketiminin hzn kb ile orantl olarak artmasdr. Bunun anlam, devir saysnn en kk seviyede azalmasnn dahi elektrik tketiminde byk tasarruflara sebep
11

Kaynaklar MEGEP - Elektrik Elektronik Teknolojisi Kumanda Devre Elemanlar Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ODT Robot Topluluu Notlar CentraLine c/o Honeywell GmbH

teknik blten 04 ubat 2011

bunlar biliyor musunuz?

ELEKTRK MOTORU
lk ticari motor 1880lerde, elektrik ve manyetizmada 1820lerin balarnda yaplan temel keiflerden yarm asr sonra ortaya kmtr. lk defa 1821de Michael Faraday, bir mknats ve hareketli telden srekli bir dnme hareketi elde edebileceini gstermitir. Bir Amerikal demirci olan Thomas Davenport 1837de elektrik motoru iin ilk patenti almtr. 1860 ve 1870lerde ok almalar yaplm, hatta bu srada doru akm jeneratrnn tersine alabilecei, yani baka bir doru akm jeneratr tarafndan bir doru akm motoru gibi altrlabilecei anlalmtr. 1888lerin sonlarnda doru akm motorlar byk miktarlarda imal edilmeye balanmtr. Byk ehirlerdeki ulam ihtiyac motorlar iin yeni imkanlar ortaya koymutur. Atla ekilen arabalarn elektrik motorlaryla da hareket ettirilebilecei fikri ortaya atlm, bu arada elektrik motorlarnn teorisinde de gelimeler kaydedilmitir. 1888de talyan Galileo Ferrari birbirinden 90 faz fark olan iki alternatif manyetik

alannn sabit dnen bir manyetik alan olarak grlebileceini gstermitir. Ayrca, bir tek akmn, fazlar farkl iki manyetik alan douran fazlar farkl iki akma ayrlabileceini gstermitir. Dnen tek bir manyetik alann motorun rotasnda bir dnme meydana getirdiini gzlemlemitir. Bylece ilk indksiyon motoru domusa da bunun sanayideki uygulamasn Ferrari devam ettirememitir. 1888-1896 arasnda Nikola Tesla bamsz olarak gelitirdii indksiyon motorunun patentlerini almtr. George Westinghouse, Teslann patentlerini alarak ileri almalar yaptrm ise de, ekonomik kriz ve elektrik akm tekniinin gelimeleri bu almalar engellemitir. 1890lardan itibaren eitli lkelerde alternatif akm motorlar ortaya kmtr. ok fazl elektrik motorlar gelitirilmitir. Bylece elektrik motorunun temelleri atlmtr. Bundan sonraki gelimeler genellikle esas deitirmeden yaplan gelitirmeler olmutur.

12

teknik blten 04 ubat 2011

bulmaca
Aadaki tanmlara karlk gelen kelimeleri bulunuz. Kelimeler yukardan aaya, aadan yukarya, saa-sola yatay ve her ynde apraz ekilde bulunabilir. Ayn harf birden fazla kelimenin ortak harfi olabilir. KALAN HARFLERDEN OLUAN KELMEY BULUNUZ 1) Komtasyon ilemini mekanik olarak deil elektronik olarak salayan bir motor tr 2) Is ile direncini degistiren bir diren 3) Avrupa elektrik makinalar ve g elektronii imalatlar komitesi ksaltmas 4) International Electrotechnical Commission ksaltmas 5) Millerin istenen yndeki hareketlerine msaade eden, istenmeyen ynlerdeki hareketlerini de engelleyen dnen elemanlar 6) Asal konumu admlar halinde deitiren, ok hassas sinyallerle srlen motorlar 7) Kademe kademe gvdelere sahip, paket tipi alterlerin genel ad 8) Elektrik motorlarnda akmn iletilmesinde kullanlan temel paralardan 9) Elektrik motorlarnda kademesiz hz ayarn salayan elektronik bir cihaz 10) Elektrik devrelerindeki akm kesmeye ya da akmn bir iletkenden baka bir iltkene yn deitirmesini salayan devre eleman 11) Motorda bulunan elektromknatslarn kutuplarn deitirmek iin fra kullanan motorlar nceki bulmacann zm 1) GOST 2) GERLM 3) KARBON 4) KAPASTE 5) ENERJ 6) TERMAL 7) LETKENLK 8) ZOLASYON 9) SES 0) HERTZ 1 11) DESBEL 12) KAAK 13) SERTFKA 14) EUROVENT 15) BNA Kelime: MUKAVEMET
E I C S S I K L P A E L O F A A R A N A T N I K H G M K S V R O T I L R R E V A U O I M R A R R A R N F R T S E D S D O E I S C T T I K T R Z E B E K E M R

E C E M E P T F A A N A N

2) Rotor sarglarna uygulanan dc gerilimi 1 sayesinde, statorundan uygulanan ebeke ile ayn frekansda dnen motorlar 13) lke apnda yaygnlatrlm ulam ve iletiim rgs, a 14) Maddenin Elektron, pozitron, proton vb. paracklarnn hareketleriyle ortaya kan enerji tr 15) Bir makinenin dnme devinimini iletmeye yarayan ve ucuna dili arklar, tekerlekler ya da pervane balanan mil 16) Kk apl ve genellikle ierisinde kompanzasyon sargs olan, kuvvetli manyetik alan boyu uzun doru akm motorlar 17) Doru akm ksaltmas

Hazrlayanlar Sefa BULUT HSK AR-GE Ba Mhendisi - Merve NVEREN HSK AR-GE Mhendisi