Tao Sessizdir

Raymond M. Smullyan TAO SESSZDR, Raymond Smullyan tarafndan yazlm, Batllara Dou felsefesinin anlamn ve deerini gsteren cezbedici ve esprili bir rehberdir, "Benim iin" der Smullyan, "Taoculuk, youn bir estetik farkndalkla birlemi isel bir huzur durumu anlamna gelmektedir. Bunlardan hibiri tek bana yeterli deildir. Tmyle edilgen bir dinginlik skcdr ve bir tr duyarszlktr; endieden doan bir farkndalk ise pek cezbedici bir ey deildir." Bu, yalnzca in felsefesi zerine yazlm bir kitap deildir. in felsefesinden esinlenen ve genel anlamda yaam zerine bir dizi dnceden olumaktadr. Smullyan, Taocular "sahip olmadklar bir eyin peinden komak yerine sahip olduklar eylerin tadn karan" insanlar olarak grmektedir. Esprili, incelikli ama ayn zamanda da son derece derin bir ruhsall olan yazardan bahecilik sanat, ahlak, kpekler, bencillik, ynetim sanat, astroloji ve kendilerinin insan olduunu dnen bilgisayarlar hakknda yazdklarn okurken derinden etkilenecek ve esinleneceiz. Raymond M. Smullyan, dnya apnda tannan nl bir matematik mantks ve ilerinde Alice Bilmeceler Diyarnda, Bu Kitabn sme htiyac Yok, M., Be bin ve Dier Felsefi Fanteziler adl kitaplarn da bulunduu pek ok kitabn yazardr.

DHARMA (Sanskrit dilinden bir kelime...) Gerek zmz belirleyen eyler; Doruluk; nsanln manevi niteliklerinin temeli; Evrensel dzeni oluturan kanunlar; Tm retilerin temeli... Dharma Bildirisi ... Oralarda bir yerlerde, Kaderinde, okuyabilmek iin bizim yardmmz almas yazl olan bir ocuun, Byyp, yok olan doaya katk salayarak varolu amacn gerekletirmek iin kendisini topraa ekmemizi bekleyen bir fidenin, Trnn varln srdrebilmek iin bizim gibi kii ve kurulular n maddi ve manevi desteine ihtiya duyan bir canl trnn, Ban sokacak bir bar naa ihtiyac olan bir evsizin var olduunu biliyoruz. Biliyoruz ki, bu dnyaya plak geldik ve bu dnyadan ayrlrken gene plak olacaz. Evrenin bize sunduklarnn sadece kendimize deil tm insanla ait olduuna inanyoruz. Bu nedenle, Dharma Yaynlar olarak kazancmzn bir blmn yardm amal bir fonda toplama karar aldk. Bu yardm fonuna hibir ekilde kii ve kurululardan ba kabul etmiyoruz. Kazancmzdan ayrdklarmzla kurmakta olduumuz bu fon, hibir dini ya da siyasi amaca hizmet etmemektedir. Bu, tmyle Dharma alanlar olarak bizim, zgr irademizle verdiimiz bir karardr. Siz deerli okuyucularmz zaten satn alm olduunuz her kitabmzla bu fona katkda bulunmu oluyorsunuz. Bu, tmyle evrene sunulan bir mesaj ve dilektir. Evreni yneten ve farkl adlarla an lan Yce Gcn bu arzumuzu yerine getirmemiz iin, nmz ak etmesini diliyoruz; "Eer bu arzunun gereklemesi, bizler ve tm yaam adna en iyisi olacaksa..."

iindekiler
Tao Sessizdir .......................................................................................................................................................................................................................................................... 1 NSZ .................................................................................................................................................................................................................................................................. 3 I. BLM TAO NEDR? ....................................................................................................................................................................................................................................... 3 1.KISACA N FELSEFES .............................................................................................................................................................................................................................. 3 2.TAO ................................................................................................................................................................................................................................................................ 3 3.TAO VAR MIDIR? ......................................................................................................................................................................................................................................... 3 4.Y AMA TAO VAR MI? ................................................................................................................................................................................................................................ 4 5.TAO BELRSZDR ........................................................................................................................................................................................................................................ 4 6.TAO BMSZDR ........................................................................................................................................................................................................................................ 5 7.TAO GZEML BlR DDR .......................................................................................................................................................................................................................... 6 8.TAO'NUN SM YOKTUR.............................................................................................................................................................................................................................. 7 9. TAO KONUMAZ ......................................................................................................................................................................................................................................... 8 10.TAO VE BLGE: KS ASLA TARTIMAZ ................................................................................................................................................................................................ 8 11.TIPKI BR AYNA GBYM ......................................................................................................................................................................................................................... 9 12. TAO HER YERDEDR ................................................................................................................................................................................................................................. 9 13. TAO YNETMEZ ..................................................................................................................................................................................................................................... 10 14.TAO KBRL DELDR ........................................................................................................................................................................................................................... 11 15. BUDA'YA TAPINMAK ............................................................................................................................................................................................................................. 12 16. TAO'NUN NDE OLMAK ...................................................................................................................................................................................................................... 13 17. TAO KENDLNDENDR ...................................................................................................................................................................................................................... 13 II. BLM TAO YDR AMA AHLAKLI DELDR ....................................................................................................................................................................................... 15 18.NSANLAR TEMELDE Y MDR? .......................................................................................................................................................................................................... 15 19.NE OLURSA OLSUN ................................................................................................................................................................................................................................. 15 20.NEDEN NSANLARA YARDIM EDYORSUN? ........................................................................................................................................................................................ 17 21.TAOCULUK AHLAKIN KARISINDADIR ............................................................................................................................................................................................... 18 22.TANRI TAOCU MU?.................................................................................................................................................................................................................................. 21 23.TAO YDR AMA AHLAK DELDR ..................................................................................................................................................................................................... 29 III. BLM TAO TELASIZDIR ........................................................................................................................................................................................................................ 29 24.BAHECLK ZERNE ............................................................................................................................................................................................................................ 29 25.KPEKLER ZERNE ............................................................................................................................................................................................................................... 30 26.YNETM SANATI ZERNE ................................................................................................................................................................................................................... 30 27.FEDAKARLIK ZERNE ........................................................................................................................................................................................................................... 31 28.BENCLLK VE FEDAKARLIK ................................................................................................................................................................................................................. 32 29.BENCLLK ZERNE ............................................................................................................................................................................................................................... 32 30.BENCLLK VE EVRENSEL BLN ........................................................................................................................................................................................................ 34 31.NSANIN KEND DOASINA GVENMES ZERNE ........................................................................................................................................................................... 35 32.KEND HALNE BIRAKMAK ZERNE ................................................................................................................................................................................................... 37 33.BR EYE SAHP OLMAYI STEMEMEK ZERNE................................................................................................................................................................................ 37 34.ABA SARF ETMEK ZERNE ................................................................................................................................................................................................................ 38 IV. BLM TAO, HO BR KLEMDR ........................................................................................................................................................................................................... 40 35.ILGIN FELSEFE VE MAKUL FELSEFE.................................................................................................................................................................................................. 40 36.EER ... OLSAYDI LGN OLMAZ MIYDI? ........................................................................................................................................................................................... 41 37. BR RYA ................................................................................................................................................................................................................................................. 41 38. ASTROLOJ ............................................................................................................................................................................................................................................... 41 39. K ZEN OLAYI ......................................................................................................................................................................................................................................... 43 40.BANKE LE LGL BR HKYENN K UYARLAMASI...................................................................................................................................................................... 44 41.HAYAL BR ZEN YKS ..................................................................................................................................................................................................................... 45 42.NEDEN BAZEN YANLI ANLARIZ? ........................................................................................................................................................................................................ 45 43.LMSZLK ZERNE BR MONDO................................................................................................................................................................................................... 46 44.MESELEY ANLIYOR MUSUNUZ? .......................................................................................................................................................................................................... 46 45. AYDINLANMA ......................................................................................................................................................................................................................................... 47 46. AKAM SERNL .................................................................................................................................................................................................................................. 47 47. ZAMANI GELDNDE ............................................................................................................................................................................................................................ 48

NSZ
Taocu yazlarla ilk karlatmda, tmyle tatmin olmutum. Garip ya da egzotik bir eyler okuduumu hissetmemitim; okuduum eyler tm yaamm boyunca dndm eylerdi, fakat benim yapabileceimden ok daha iyi bir ekilde ifade edilmilerdi. Benim iin Taoculuk, youn bir estetik farkndalkla birlemi isel bir huzur durumu anlamna gelmektedir. Bunlardan hibiri tek bana yeterli deildir. Tmyle edilgen bir dinginlik skcdr ve bir tr duyarszlktr; endieden doan bir farkndalk ise pek cezbedici bir ey deildir. (Modern bir okuldan) Bir inli dostum, geenlerde Taocu dnceyi, "Ne yrdan ne serden vazgemek" eklinde aklad. Ben de, "Bundan daha iyi ne olabilir ki?" dedim. Dostum, "Ama insan hem yrdan hem de serden vazgememeyi ba aramaz!" dedi. te anlaamadmz nokta da buydu! Tm yaamm boyunca, insann ne yrdan ne de serden vazgememeyi baarabileceine inandm. te bu nedenle de bir Taocuyum. Gerekte, Taoculua ilknce Zen Budaclktan geerek ulatm. Zen'in, Taoculuk ve Budacln karmnn bir uzants olduunu fark etmem biraz zamanm ald ve beni asl cezbeden ey de bu Taocu unsurlard. Zen'in ilgin yan, nce Satori (aydnlanma) olarak adlandrlan eyle insann azn sulandrmas, ardndan da bize, Satori'ye ulamamz engelleyen eyin Satori'ye kar duyduumuz arzu olduunu sylemesidir! Buna karlk Taocular, sahip olmadklar bir eyin peinden komak yerine sahip olduklar eylerin tadn karmalaryla beni derinden etkilediler. Bu, yalnzca in felsefesi zerine yazlm bir kitap deildir; in felsefesinden esinlenen bir dizi dnceden olumaktadr. Kitapta, Taocu dnce temel alnm olsa da, genel olarak pek ok farkl konu ile ilgilenmektedir;, aslnda daha da genel bir anlamda yaam zerine yazlm bir kitaptr. Eime, kardelerime, kpeklerime, rencilerime, dostlarma, okuyucularma ve dierlerineithaf edilmitir. Elka Park, New York, 17 Ocak 1977

I. BLM TAO NEDiR? 1.KISACA N FELSEFES

Geenlerde, matematiki bir dostum bana, her gn biraz "ekerleme" yapan, yani len uykusuna yatan bir matematiki arkadandan bahsetti. Ben artk hi ekerleme yapmyorum. Ama sk sk kitap okurken uyuyakalyorum ki, bu da kasten ekerleme yapmaktan olduka farkl bir ey! Ben, kendi rkmdan olan matematiki meslektalarmdan ok kpeklerim Peekaboo, Peekatoo ve Trbrie'ye benziyorum. Kpeklerim asla ekerleme yapamazlar; yalnzca uykuya dalarlar. Onlar, setikleri yerde (ki bu ounlukla tesadfen olur!) ve zamanda uykuya dalverirler. Bu nedenle de bu kpekler gerek bilgelerdir. San rm btn in felsefesi gerekte bundan ibaret; dinlenmek son derece zen gsterilecek ve zerinde al lacak bir eydir! Eer ekerleme yapmadan uykuya dalmay renebilirseniz, o zaman siz de bir bilge olursunuz. Ama eer bunu baaramazsanz, o zaman da bunun sandnz kadar kolay bir ey olmadn grrsnz. Byle bir eyi baarmak disiplin gerektirir! Fakat Dou'daki disiplin Bat tarznda deildir. Dou tarz disiplin ekerleme yapmaktan ok uykuya dalmanz olas klar; Bat tarz disiplin ise bunun tam tersini yapmanz salar. Dou disiplini sizi, uykunuz geldiinde uyumak iin "kendinize izin verecek ekilde" eitir; Bat disiplini ise size, uykunuz gelse de gelmese de kendinizi uyumaya zorlamay retir. Eer Lao Tzu olsaydm, bu yaznn sonuna, Taocu felsefenin z olduuna inandm u szleri eklerdim: Bir bilge uykuya daldnda Ne byle yapmas gerektii iin Ne de byle olmasn istedii iin Yalnzca uykusu geldii iin uyur.

2.TAO
Yer ile Gk var olmadan nce Belirsiz ve bulank bir ey vard. Ne kadar bulank! Ne kadar belirsiz! Buna karn iinde imgeler vard. Ne kadar soluk! Ne kadar karmak! Daima devinim halinde olmasna karn duraan. O, hibir ey yapmaz, ama gene de her ey Onun araclyla olur. Oysa o, var etmek iin hibir abada bulunmaz. Her eyi sever ve besler, ama hibir eyi ynetmez. Onun adn bilmiyorum, Ona Tao demekle yetiniyorum.1 Yirmi be asr nce Lao Tzu byle yazmtr. Bence bu, Tao iin verilebilecek en iyi balang tanmdr. Burada pek ok ilgin soru domaktadr: Tao tam olarak nedir? nsan, Tao'yu nasl tanmlar, yoksa Tao tm olas tanmlarn dnda mdr? Tao'yu meydana getiren eyler nelerdir? Bu konuya dnmeden nce size bir Zen ustasnn hikyesini anlataym: Bir gn bir renci, Zen ustasna "Tao nedir?" diye sorar. Usta, "Bat Nehri'nin tm suyunu tek yudumda itikten sonra sana bunu syleyeceim" diye yan t verir. renci, "Bat Nehri'nin tm suyunu zaten tek yudumda itim" diye atlnca, "o halde zaten sorunu yan tlam oldum" der usta. 1 Bu, Tao'nun Kitab'nn farkl ktalarnn farkl evirilerinden yaplan bir derlemedir.

3.TAO VAR MIDIR?

Tao, var olmann ve var olmamann tesindedir. Varolu, szckleri kullanan insanlar iindir. Fakat Tao, szckleri kullanmaz. O, bir iek kadar sessizdir. Szckler Tao'dan gelir; Tao szckleri retir, Ama onlar kullanmaz.

Alice Harikalar Diyar nda adl kitaptaki yarglama sahnesinde, Beyaz Tavan konuyla olduka ilgisiz grnen anlalmaz bir ey okur. Kral, birdenbire hayret iinde bir zafer edasyla barr: "Olayn u ana dek iittiimiz en nemli blm bu." Alice hemen bu dncenin tersini iddia eder ve yle der: "Ben, btn bu anlattklarnn iinde bir para anlamn bile var olduuna inanmyorum." O zaman Kral, "Eer sylediklerinde hibir anlam yoksa, bir anlam bulmaya al mamza da gerek kalmayaca iin bu, dnyay byk bir sorundan kurtarr" der. Aslnda ben de Taocular hakknda byle bir yorumda bulunabilirdim. Taocular, Tao'nun var olduu yolunda hibir iddiada bulunmadklar iin, bu onlar, Tao'nun varln kantlamak iin aba sarf ederken girecekleri byk bir skntdan kurtarr. te bu tam anlamyla in'e zg bir eydir! Ayn eyi Bat dinlerinin dnce tarihiyle karlatrn! Aman tanrm! Tanr'nn var olup olmad sorusu iin yaplan onca tartma, savalar, dklen kanlar ve ikenceler! Bu soru, sanki yaam ve lm meselesinden bile daha nemli bir eymi gibi alglanmtr. Ne pahasna olursa olsun bir Hristiyan, ruhunu kurtarmak iin bir putperesti ya da ateisti Tanr'nn var olduuna inandrmaldr. Ne pahasna olursa olsun bir ateistin bir Hristiyan , Tanr inancnn gerek toplumsal geliime inanlmaz zararlar veren ocuksu ve ilkel bir batl inan olduu konusunda ikna etmesi gerekir. Ve bu nedenle de birbirleriyle savap dururlar. Bu arada Taocu Bilge bir nehrin kysnda, yannda belki bir iir kitab, bir bardak arap ve biraz boya malzemesiyle sessizce oturup Tao'nun var olup olmad konusunda hi kafasn yormadan onun zn meydana getiren eylerin tadn karr. Bilge, Tao'yu ispatlamaya gerek duymaz; zaten onun tadn karmakla yeterince meguldr!

4.Y AMA TAO VAR MI?

Hay allah, amma da srarcsnz. Pekl, bu konuda bir eyler daha syleyeyim. Taocular, Tanr'nn hem var olduunu hem de var olmadm onaylayan, ama bunlardan hangisinin geerli olduunu bilemeyen Bat bilinemezcilerine (agnostiklere) benzemezler. Batl bilinemezci yle syleyecektir: "Basit Aristocu mantkla, Tanr'nn hem var olduunu, hem de var olmadn biliyoruz, ama bunlardan herhangi bir tanesi hakknda destekleyici bir kanta sahip deiliz. Bu nedenle tek mantki talebimiz, daha fazla kant bulununcaya dek konu zerindeki yargy ertelememiz olur." Taoculara gelince, onlar konuya tmyle farkl yaklarlar. Taocu, Tao'nun var olup olmad sorusuna kar "yargy ertelemez"; Tao'nun var olmas ya da olmamas onu ilgilendirmez ya da eer birisi kendine Tao'yu sunarsa, onu pheli, belirsiz, anlamsz, bir bakma konu d ve garip bir ey olarak kabul eder. Bu anlamda, farkl nedenlerle de olsa biraz Batl pozitivistlere benzerler. Eer pozitiviste Tao'nun var olup olmadn sorarsanz, bu sorunuzu "anlamsz" bir ey olarak kabul edecektir. lk olarak "Tao" szcnn aka tanmlanmasn isteyecektir. Eh, pozivitistlerin dedii gibi, eer sorunun gerekten de hibir anlam yoksa, o zaman, "bir anlam bulmamza da gerek kalmayaca iin bu, dnyay byk bir sorundan kurtar r" diye tekrar edebileceim iin buna ok sevinirim.

Bu noktada biraz rahatsz olup yle diyebilirsiniz: "Konudan sapmay brak! Tao var m yok mu? Gerek bir ey mi, yoksa yaln zca hayal rn m?" Pekl, size unu syleyebilirim: "Varolu zerine benzer sorular baka konular iin de sorulmutur ve hepsi de ayn derece bo sorulardr. rnein, krmzlk, llk, gzellik, iyilik ve bunun gibi evrensel eylerin var olup olmad konusunda pek ok metafizik tartma yaplmtr. Krmzlk var mdr? Eer varsa nerededir, arl ne kadardr, biimi nasldr, rengi nedir? (Krmz rengin, krmznn kendisi olduunu syler miydiniz? Zar zor!) Krmzlk gerekten var mdr? Bazlar safa, "tabii ki krmzlk vardr" diyecektir. "Gllere, ruja, elmalara bakn." Fakat bu yalnzca rengi krmz olan belli bir eyin var olduu anlamna gelir; krmzlk olarak adlandrlan belli bir maddenin varln kantlamaz. Bu tr maddelerin varl konusundaki sorular Bat felsefesi tarihinde canl bir ekilde durmaktadr. Yantn "hayr" olduuna inanan ve "adclk" (nominalizm) olarak adlandrlan bir ekol vardr. Bu ekol tabii ki, krmz renk olan belli bir eyin varln kabul eder, ama "krmzlk" olarak adlandrlan bir maddenin varln reddeder. (Krmz nesneler olduu iin) "Krmz" szcn bir sfat olarak ele alr, fakat "krmzlk "in isim olarak kullanlmasn reddeder. Adclar, "krmzlk" szcnn gerek bir anlam olduunu kabul etmezler; krmzln, belli bir eyin gerek ismi olduuna inanmazlar. Dier yanda "gerekiler" (bazen de "Platoncular") olarak adlandrlan ve "krmzlk" szcnn gerek bir isim, krmzln ismi olduuna inanan bir baka grup vardr. Bunlar ayn zamanda, "krmz" szcnn hem sfat hem de isim olarak doru bir ekilde kullanlabileceine inanrlar. rnein, "bu elma krmzdr" gibi bir ifadede sfat olarak kullanlr, "Krmz, temel renklerden bir tanesidir" gibi bir ifadede ise isim olarak kullanlr. Gerekiler, "krmz"nn gerekten de bir isim olduuna, krmz rengin ismi olduuna inanrlar. Ayn ekilde gereki -adc ekimesi dier tartmalara da yansr. Platon gibi gerekiler, gzellik, iyilik, gerek gibi eylerin var olduuna nanrlar; oysa adclar yalnzca birtakm sanat eserlerinin gzel olduuna, baz davranlarn "iyi" olarak adlandrlabileceine ve baz nermelerin uygun bir ekilde "gerek",olarak nitelenebileceine inanrlar. Matematiki olmayan baz okuyucular "bu tr tartmalarn, matematiin temelleri olarak bilinen alanda bile var olduunu duyunca arabilirler. Konunun dndaki bir insan, yanl bir ekilde bu alann dzenli ve tartma gtrmez olduuna inanr. Fakat bu inan gerekten tmyle uzaktr! Matematiksel gerekiler (ya da klasikiler ya da "Platoncular") olarak bilinen grup, "saylar, diziler, gruplar, geometrik uzamlar" gibi linguistik olmayan matematiksel varlklar dnyasn ve bu varlklardan hangilerinin gerek olduunu kefetmenin ve kantlamann matematiin amac olduuna inanrlar. Dier yanda, matematiksel "biimciler" olarak (formalist) adlandrlan bir dier grup, bahsedilen bu matematiksel varlklarn hayal rnnden baka bir ey olmadna inanr; tek gerek onlar ifade etmek iin kullanlan sembollerdir. Bu nedenle matematiksel biimcilerin ilgisi yalnzca linguistik bir ilgi olarak a kar. Matematiksel biimci iin matematik, "geometrik ifadeler" olarak adlandrlan semboller dizisinin incelenmesinden ve inceleme altndaki sistemin belirlenen kurallarna uygun olarak bunlarn nasl kullanlacann aratrlmasndan baka bir ey deildir; ifadelerin kendileri hibir ey ifade etmezler! Biimci (tpk adc gibi) linguistik ifadeden baka bir ey olmayan "saylar" gibi eylerin varln reddeder. Tao'nun varolu sorununa da benzeri bir ekilde yaklaabilirdik. Belki de, "Tao"nun bir isim olarak kullan mna kar kacak olanlar vardr; bu insanlar Tao olarak adlandrlan bir "varlk"n varlna inanmay reddedecekler, ama bununla birlikte "Taocu" sfatn olduka anlaml bir ey olarak kabul edeceklerdir. Bu kesinlikle tm in sanatlar ve felsefeleri rencileri iin bilindiktir; baz eserler dierlerinden ok daha fazla Taocudur. rnein Sung peyzajlarnn Tang sanatndan daha Taocu olduu herkese kabul edilir. Bu nedenle "Tao" szcne pek ou kar ksa da, "Taocu" szcnn kullanmna pek az kar kacaktr. Bazlarnz halen Tao'nun gerekten var olup olmad konusundan uzak durduumu hissedebilirsiniz. Peki acaba bunu gerekten biliyor muyum? "Ama" diye itiraz edebilirsiniz. "Konu zerinde en azndan kiisel bir grn yok mu?" San rm beni keye sktrdnz ve tam hedefi vurdunuz: "Smullyan! ift anlaml szler sylemeyi brak! Tao'nun var olduuna inanyor musun, inanmyor musun?" Ne yan t verebilirim ki? Bu, bana bu soru sorulduunda daha ok Batl bir ruh halinde mi, yoksa daha ok Doulu bir ruh halinde mi olduuma bal. Eer daha Batl bir ruh halindeysem (ve varlk ile yokluk ikiliine dayanyorsam) o zaman, Platoncu bir eilimde olacam iin byk bir olaslkla yantm "Evet, Tao vardr" eklinde olacaktr. Peki ya Doulu bir ruh halindeysem? eey, eer bir Zen ustasna Tao'nun var olup olmadn sorarsanz, byk bir olaslkla elindeki uzun sopasn srtnza yersiniz. Ben ise, daha yumuak tabiatl olduum iin sanrm size glmser ve (belki de szde bir alakgnlllkle) bir bardak ay ikram ederdim.

5.TAO BELRSZDR
Tao ekilsiz ve belirsizdir! Gizli, Esrarengiz ve Karanlktr!

O, her eyin kaynadr! (Lao Tzu) Eer birisi, benden Tao szcn tanmlamam isterse, phesiz ki bunu yapamam. Bu, Tao hakkndaki kanlarmn belirsiz ve doru olmad anlamna m geliyor? Sanrm yle! Fakat iin garip yan , bu kanlarn, ya ammdaki dier kanlarmdan daha belirsiz olmamas! Gzellik, iyilik, gerek, zgrlk, gerekircilik (determinizm), doru, yanl, zihin, madde gibi kavramlar da ayn lde belirsiz grnmektedir; en azndan bu kavramlar ben kullandmda. Tao hakkndaki tasarmn belirsiz olmas dncesi garip bir zellik tamaktadr: Zaten Tao'nun kendisi belirsizdir bu nedenle onun hakkndaki grlerimizin de bu duruma uygun olarak belirsiz olmas normal deil mi? Dahas,eer herhangi bir eyle ilgili tasarm kesin olsayd, bu tasarmn o varl yanstmas, canlandrmas, tasvir etmesi, yani bir anlamda o nesne "gibi olmas" gerekmez miydi?Bu sorunun yant byk bir olaslkla "hayr" olacaktr, ama hemen ardndan merak uyandrc ve ilgin bir dnce geleceinden brakn da yan tn "evet" olduunu kabul edeyim: Eer bilgi konusundaki bu "yanstma kuram" doruysa ve eer Tao gerekten de Taocularn syledii kadar belirsizse, o zaman Tao hakkndaki kesin tasarmlar da onun kendi kesinlii nedeniyle kesin olmayacaktr: Yani dnce kesin, ama Tao belirsiz olduu iin Tao hakkndaki kesin bir tasarm Tao'dan tmyle farkl olacak ve bylece bu dnce yetersiz kalacaktr. Baka ekilde ifade edersek, Tao hakkndaki kesin bir dncenin Tao'nun kendisi kadar belirsiz olmas gerekir. steyen her insann yukarda ne srdm grte bol miktarda aklk bulabileceini sylememe gerek yok herhalde. Her eyden nce, bilgi ile ilgili yanstma kuram tmyle pheye aktr. Aslnda, samimi olmam gerekirse, bu kuram tmyle gln bir kuram olarak kabul ettiimi sylemeliyim. Bir nesne ile ilgili dncenin o nesneye benzemesi dncesi! Bir dncenin bir nesneye benzemesi de ne demek? Bir nesne ile ilgili bir dnceye sahip olmann ne anlama geldiini biliyorum, ama bir dncenin bir nesneye benzemesini anlamyorum! Ne kadar da sama sapan bir ey!* Hayr, gerekte yanstma kuram diye bir eyi kabul etmiyorum, bu nedenle de yukar da ne srdm grn ilk ncl zaten yanl oluyor. Peki ya Tao'nun belirsiz olduunu neren ikinci ncl? Bu da ayn ekilde sorgulanabilir. Gerekten de hibir nesnenin belirsiz olamayaca , yalnzca dncelerin belirsiz olabilecei tartlabilir. Baka szcklerle ifade edersek, belirsizlik, nesnelerin deil, dncelerin ya da ifadelerin bir zelliidir. te bunu kabullenme eilimindeyim. Bir nesnenin belirsiz olabileceinden phe duyuyorum. Bununla birlikte Tao, kesinlikle ak bir ekilde belirsizdir. Bu nedenle, buradan yola ktmzda Tao'nun bir nesne ya da bir madde olmad yargsna ularz! * Bazlar, dncelerin ebiimlilik (izomorfizm) alannda nesnelere benzeyebileceini syleyebilirler, fakat samimi olmak gerekirse, ebiimlilik bana kalitesiz bir benzerlik gibi geliyor. Ne kadar garip, biraz nce Tao'nun bir madde olmad gerei ile ilgili dnyadaki ikinci kant ortaya koydum; bu gerek ilk kez, M 600500 yllarnda, erken dnem Taocular tarafndan ne srlm ve kantlanmtr. Bu erken dnemdeki kant hem ilgin hem de eiticidir ve gnmz modern matematiindeki gruplar ve diziler arasndaki ayrmn nceden ortaya konmu bir biimidir. Bu kant, Tao'nun, tm nesnelerin kendi araclyla yaratld bir ey olduu ve bu nedenle de Tao'nun..bir_nesne olamayaca eklindedir! Biraz nce Tao'nun bir madde olmad konusunda dnyadaki ikinci kant ortaya koyduumu sylediimde, tabii ki "kant" szcn aka yollu kullanyordum. (Sanki bir insann Tao konusunda herhangi bir eyi kantlamas mmknm gibi). Akas herhangi bir eyi kantlam filan deilim! Yalnzca kendi kantm anmsadm. Bir nesnenin belirsiz olamayacam, ama Tao'nun belirsiz olduunu, bu nedenle de Tao'nun bir nesne olmadn syledim. yi de, her eyden nce Tao'nun belirsiz olduunu nereden biliyorum? yi soru! Bunu nasl bilebilirim? Bu anlamda, onu biliyor muyum? Yantm "hayr". Hayr, Tao'nun belirsiz olduunu bilmiyorum; ama iin komik yan, Tao'nun belirsiz olup olmadn bilmesem de Tao'nun gene de belirsiz olmas! (Bereket versin ki Tao'nun belirsizlii, onun belirsizliiyle ilgili her tr bilgiden bamsz.) "Fakat" diye baracaksnz, "bylece, gerekte kantlanmas gereken bir eyi kantlamak yerine onun var olduunu farz etmi olmuyor musun?" Yantm iki nedenle "hayr": lk olarak, Tao'nun belirsiz olduunu farz etmiyorum; yalnzca size Tao'nun belirsiz olduunu sylyorum. kinci olarak, Tao'nun belirsiz olduunun kantlanmasnn gerekli olduuna inanmyorum; nk bunun kantlanabileceine inanmyorum. Eer gerekten kantlanabilseydi, o zaman bilinirdi ve onun bilinebileceine inanmadm iin kantlanabileceine de inanmyorum. Bu noktada, soruna kar neden daha mantkl ve bilimsel bir yaklam denemiyorum? yi fikir; ben de yle yapacam! imdi soruya iyi bir zmsel (analitik) dnr gibi, hatta daha da iyisi bir pozitivist gibi yaklaacam. Evet, imdi yaplmas gereken ilk ey, "Tao belirsizdir" varsaymnn zmlemesini yapmak. Bu varsaym hakknda ne denebilir? Doru mu yoksa yanl m? yi bir pozitivist size, bu varsaymn ne doru ne de yanl olduunu, yalnzca "anlamsz" olduunu syleyecektir (tpk, rnein "Mutlak olan gzeldir" varsaym gibi).* Gerekten de yle... Hatta bir pozitivist, size bu varsaymn sama olduunu kantlayabilir! Size anlamlln mutlak anlamda kesin (ve tmyle) belirli bir tanmn verecek ve aksi iddia edilemeyecek bir mantkla bu varsaymn anlamllk snflandrmasnn iine girmediini gsterecektir. Bu nedenle de varsaym, ne "doru" ne de "yanl" snfna girecektir; doru ya da yanl olmak iin fazla belirsizdir! Evet, bylece pozitivistler, "Tao belirsizdir" ifadesinin tmyle belirsiz olduu konusunda sizi temin edeceklerdir. in etkileyici yan, bu kez pozitivistlerin gerekten de doru eyi sylemeleri! Hatta kendi fark ettiklerinden daha da doru! "Tao belirsizdir" varsaym, pozitivistlerin verdii komik derecede kstl anlam dncesine gre yalnzca belirsiz ve anlamsz deil (nk onlar tarafndan anlamsz olarak nitelenen tm varsaymlar bu tr kstl bir bak asndan anlamszdr), ayn zamanda tam olarak mutlak anlamda belirsizdir! Bu, u ana dek duyduum en belirsiz var saym! Bir varsaym olabilecei konusu, en st dzeyde belirsiz. Son derece gzel ve harikulade bir ekilde belirsiz; hemen hemen Tao'nun kendisi kadar belirsiz! *Haa, aklma gelmiken, mutlak olan gzeldir!

6.TAO BMSZDR
1. TAO TANIMLANABLR M? Zen Budacl, yerinde bir yaklamla, Hint Budacl ve in Taoculuunun, iine Japonlar tarafndan biraz biber ve tuz (zellikle biber) atlarak hazrlanm bir karm olarak tanmlanabilir. Zen Budaclnn bir felsefe olarak adlandrlp adlandrlamayaca tartlabilir. Pek ok Zen izdeinin defalarca zerinde durduklar gibi Zen, kavrayla ilgili anlaml nermeler dizisinden ok bir yaam biimi, bir dizi tavr ve gerek bir getalttr. Bu nermede pek ok gerek olduuna, ama tm nermelerde olduu gibi an abartlabileceine de inanyorum. Zen'in temelde, bir doktrinden ok bir "yol" olduuna inanyorum, ama Zen'in tmyle "doktrin"den yoksun olduuna inanmyorum. Ve bana yle geliyor ki, Zen'de zerinde durulan eylerden bir tanesi de (transcendent) akn bilincin her yerde ve her zamanda bulunduudur; gerekte aslanlk ile her yer ve her an zdetir. Bu, aadaki Zen iirinde son derece ak bir ekilde ifade edilmitir: "Yabani kular Aa dallarnda arklarn akrlarken Sesleri, Pirlerin mesajlarn tar. Dalardaki iekler tomurcuk atnda, Tm anlamlar kokularyla birlikte gelir." 1 1 Bkz. Chang Chungyuan, Creativity and Taoism (Harper & Row, 1970), S.113ves.l87. Ayrca akn bilincin tam anlamyla her yerde ve her an var olmas dncesi, herkesin bildii u diyalogda da aka ifade edilmektedir: renci: "Tao nedir?" Usta: "Senin her gnk zihnindir."

"Eer Tao, insann her gnk zihninden baka bir ey deilse, neden ona Tao deniyor da basit bir ekilde insann her gnk zihni denmiyor?" diye sorabilirsiniz. Bu soruyu mantkl bir ekilde aklamak olduka gtr. lk olarak, sanrm "Tao sizin her gnk zihninizdir" nermesini, "Tao sizin her gnk zihninizden baka bir ey deildir" eklinde yorumlamak bir hatadr. "Tao sizin her gnk zihninizdir" nermesindeki "dir" ekinin "Tao" ve "her gnk zihniniz" kavramlar n eitlediini dnyorum. Ben bunun yerine, Tao sizin her gnk zihniniz ve bundan fazlasdr derdim. Gerekten de Tao'nun Kitab'nda, Tao'nun yer ile gk var olmadan nce de var olduu sylenir. Sizin her gnk zihniniz yer ile gk var olmadan nce de var myd? Belki de vard, kim bilir? "Tao sizin her gnk zihninizdir" nermesinin, eer tmyleszlk anlamnda ele alnmazsa olduka aydnlatc olacana inanyorum. Fakat siz gene de, eer Tao basit bir ekilde bir insann her gnk zihninden baka bir ey deilse, niin ona Tao yerine insann her gnk zihni demiyorsunuz diye sormaya devam edebilirsiniz. Yine bu anlamda, Tao tam olarak nedir, kii Tao'yu nasl tanmlar diye de sorabilirsiniz. 28

Tao szcnn pek ok farkl tercmesi vardr: Tanr, Doa, Mutlak, kendi araclyla her eyin var olduu ey, Yce Boluk, Patika, Yol vs. Benim, bunlarn iinde en ok sevdiim tanm, "kendi araclyla her eyin var olduu ey"dir. Gene de burada unu sormalym: "Bu tanmlardan herhangi bir tanesi gerekten de Tao konusundaki kanmz aklayabiliyor mu? Ve bu anlamda, bu kannn aklanmas gerekten de arzu edilebilecek bir ey mi?" Bazlar "Tao" szcnn tercme edilemeyeceini sylerler; bazlarysa "Tao"nun tan mlanamayacan. lk nerme ok mu artc? inizde yabanc bir dil bilenler, bu dildeki baz szcklerin kendi dilinize ancak yaklak olarak tercme edilebileceini, fakat tam olarak onu karlayacak bir szck bulunamayacan bilirler. imdi gelin "Tao" szcnn aklanamayaca iddias zerinde duralm. Bu, "eletirici dnr" olmakla vnen baz okuyucularn zihninde byk kukular dourabilir. Fakat bu kukular gerekten de hakl karlabilir mi? Pek ok insan, kalpsizce ve sert bir ekilde, bir insann, karsndaki insann terimlerini aklayamadka onun ne anlattn gerekten bilemeyeceini syler. Evet, gerekten de bir insann sylediklerini aklayamamann, o insann szlerinde hibir anlam olmadn syleyen garip bir doktrin vardr. Sanrm bu noktada, bilgece u szleri syleyen Wittgenstein'a dnmeliyiz: "Anlam aramayn; kullanm arayn!" Bu, tam anlamyla konunun anahtar olabilir. Buna karn ben, bu dnceyi bir adm daha teye gtrp anlamn, en azndan gerek anlamn, kullanm olduunu syleyebilirim. Bana gre bir terimin gerek anlam, onun tm kullanmlarnn ve kiinin o terimle bulunduu tm ilikilerin toplamdr. Bunlarn tm ksack bir tanmlamada nasl bir araya getirilebilir? Bu nedenle size, eer onu kullanan Taocu ustalarn kastettii ekliyle Tao'nun anlamn gerekten bulmak istiyorsanz, bunu size aklayacak "tanmlama" gibi kestirme bir yol beklemenizin olanaksz olduunu sylyorum. Kiinin, "Tao" teriminin gerek anlamn anlamas iin, iinde bu terimin gerekten kullanld yzlerce ve binlerce durumla karlamas gerekir. Hepsi bu da deil. Tao kavramn anlamak iin kii ayn zamanda, Taocu duygularn en canl ve belirgin bir ekilde biimlendii Taocu iir ve resim sanatna alk olmaldr. Ksacas, "Tao" szcnn kullanld binlerce rnekle karlatktan sonra, btn bu rnekleri kapsayacak tek tanmlama bulmaya uraabilirsiniz. Fakat bu konuda baarl olsanz bile, sizin gibi bu felsefeyle yaayp canl ve somut deneyimler kazanmam bir insan iin bu tanmnz ne kadar da bo ve anlamsz olacaktr! 2. TAO HANG ANLAMDA GEREKTR? Bazlar Tao'nun yalnzca mistik deneyim araclyla anlalabileceini iddia ederler. Hemen hemen herkes ho deneyimler dendiinde ne anlatlmak istendiini anlar, ama ya mistik deneyim dendiinde? Bu ikisi birbiriyle ilikili olabilir ama ben kesinlikle zde olduklarn syleyeceim! Fakat bu mistik duygu ve deneyim nedir? Serbeste yzen bamsz bir deneyim midir, yoksa bir eyin deneyimlenmesi midir? Eer bir eyin deneyimlenmesiyse, gerekte var olan bir eyin mi yoksa yalnzca hayal rn bir eyin mi deneyimlenmesidir? Bu garip konuda o kadar farkl dzeyde tartmalar var ki! Pek ok mistisizm psikologu, mistik deneyimin gerek bir eyin deneyimlenmesi olmadn kantlamak iin akla gelebilecek her yolu kullanmlardr. Bu psikologlar mistikleri, gerek dnyada bulamadklar eyleri hayal dnyalarnda canlandran duygusal bir karmaa iinde olan (genellikle izofrenik ya da isterik) insanlar olarak karakterize ederler. Dier yanda mistisizmi savunanlar (ki bunlar gerek mistikler yerine filozoflardr), mistiklerin son derece gerek bir eyi algladklarn kantlamak iin ayn ekilde her yolu kullanmaktadrlar. Pekl, bunlardan hangisi hakl? Mistikler gerek bir eyi mi alglarlar yoksa hayal rn bir eyi mi? imdi, biri mzisyen dieri ise mzikle ilgili olmayan iki insann bir mzik eseri dinlediini dnn. Mzik ile ilgisi olmayan kii drste, "Notalar iitiyorum, ama melodiyi iitmiyorum" diye itiraf eder. Mzisyen ise notalara ek olarak ok daha nemli bir eyi duyduunu garanti eder: Melodiyi! Peki, ama mzisyenin duyduu u "melodi" denilen ey de nedir? Notalar, yani ses dalgalan mzisyen ve mzikle ilgili olmayan insan tarafndan farkl ekillerde iitilmektedir ve bu notalar n fiziksel anlamda gerek olduklar da evrensel olarak kabul edilmektedir. Fakat ya melodi? Gerek bir ey midir, yoksa yalnzca bir hayal rn m? Evet, bu olduka ilgin bir soru! Bunun yalnzca bir hayal rn olduunu sylemenin yanl ynlendirici bir ey olduuna inan yorum; melodiyi duyduunu syleyen mzisyen yaln zca zihninde bir eyler canlandrmamaktadr. Hayr, bunun yalnzca zihninde var olduunun sylenmesi benim yantlayamayacam bir soru olmasna karn, iitilen melodi son derece gerektir. Melodiler gerektir dediimde buna katlmayacak pek fazla insan olduunu sanmyorum. Ve Tao'nun da bu tr bir gereklik anlamnda gerek olduu sylenebilir. Gerek Taocular (ya da dier dinlerin mistikleri, hatta dini olmayan mistikler) Tao (ya da Tanr, Doa, Mutlak, Kozmik Bilin) dedikleri eyi tpk mzisyenin melodiyi dorudan doruya alglamas gibi alglamaktadrlar. Mzisyenin, ne bir melodinin var olduuna "inan" duymas, ne de melodinin varln birtakm kutsal otoriteler araclyla kabullenmesi gerekir; mzisyen melodiyi dorudan doruya deneyimler ve melodi bir kez iitildi mi, bir daha ondan phelenmek olanakszdr. Peki Tao nasl dorudan deneyimlenir? Duyma duyusu araclyla m? Tam olarak deil! Fiziksel iitme sreci phesiz ki nemli bir rol oynar, ama hikyenin tm bu deildir. Mzikle ilgili olmayan bir insann da mzisyen kadar iyi bir iitme yetenei olabilir, fakat gene de mzisyen, dierinin duymad bir eyi, melodiyi deneyimler. Bu nedenle "melodiyi iitmek" cmlesindeki ilevinden ok daha geni ve daha hassas bir ilev tar. in nemli noktas, melodinin bir grup sesten daha fazla bir ey olmasdr; melodi bu seslerin bir ekilde bir arada oluturduklar bir rg, stn bir yapdr. Bazlar, Tao'nun fiziksel evrenden baka bir ey olmadn syleyebilirler. Ancak byle sylendiinde, tpk melodinin bir grup sesten baka bir ey olmadn sylemek gibi can alc nokta gzden karlm olur. Bunun yerine, bir melodinin notalar nn o melodi ile ilikisi olduu gibi, evrenin de Tao ile ayn trden bir iliki iinde olduunu sylemek daha doru olur.

7.TAO GZEML BlR DDR

Vadinin Ruhu asla lmez. Ona Gizemli Dii denir. Ve Gizemli Dii'nin girii Yer'in ve Gk'n doduu temeldir. O burada, her an iimizdedir. Onu istediiniz kadar ekin Gene de kuramaz. (Lao Tzu, ev: Arthur Waley)1

1 The Way And Its Power, (Grove Press, 1958), sf.171. te byle! Tao gizemli bir diidir! Hi phe yok ki onu ok seviyorum! Gizemli bir kadndan daha byleyici ne olabilir ki? Gizemli bir dii iki nedenle tmyle byleyicidir: (1) Her eyden nce bir diidir; (2) gizemlidir. Evet, diilik ve gizem kesinlikle yaamdaki en byleyici iki ey. Hele bir araya gelirlerse! Aman Tanrm, bundan daha kutsal ne olabilir ki? Bunlarn ikisinin bir arada olmas, ikisinin ayr ayr olmasndan iki kat daha merak uyandrcdr. Yani, gizemli bir dii,gizemli olmayan bir diiden ya da dii olmayan gizemli bir eyden iki katndan daha fazla ekicidir. phe yok ki Tao'yu ite bu nedenle bu kadar ok seviyorum! Bu noktada belki de daha psikoanalitik bir yaklam denemeliyim. Belki de kendime neden gizemli diilerden holandm sormalym. Acaba yaammda, dier btn gizemli diilerin prototipi olan gizemli bir dii mi var? Kim bilir, bir bakalm! Karma ne demeli! Evet o bir dii ve gerekten de son derece gizemli! Peki ya bilinmeyen sevgililerim? ey, bilinmeyen sevgililerimin tm de dii ve hepsi de farkl derecelerde gizemli. Hepsi bu mu? Sanrm hepsi bu. Fakat, acaba bir eyi bastryor olamaz mym? Acaba neyi bastryorum? Ne olabilir acaba? Biraz beynimi kurcalayaym. Evet bir de imdi bakalm; Taoculuk, Tao'nun tm evrenin anas olduu yolunda bir eyler sylemez mi? u "Ana" szc kulama olduka uygun geliyor. Acaba neyi simgeliyor olabilir? Tabii ya! Anam! Ayn etten ve kandan olduumuz anam! Hay Allah, neden bunu daha nce dnemedim? Belki de yaammdaki gizemli kadn anamdr! Olabilir, bir bakalm. Anam bir diiydi (pek artc deil herhalde) ve kesinlikle gizemliydi! Gzel ve muhteem bir ekilde, tam Victoria tarznda gizemliydi! Eer yleyse belki de ya ammn gizemli diisi odur. Olabilir mi acaba? dipus kompleksi, dikkat ekici ve her tr ilgin olasla ak bir kuramdr (birisinin kendi anasna arzu duymas gibi). Avrupallar bunu ilk duyduklarnda inanlmaz bir aknla uramlard! u gnlerde, Batllarn ou, zellikle Amerikallar bunu yalnzca onayl yorlar; gerekte bu kavramn masaln olduu gibi yutuyorlar. Daha "yeni modaclar" ona srtn evirmeye baladlar. (Gerekten de, tandm baz gen psikologlar ciddi bir ekilde Freud'un "ar romantik" olduundan kukulanyorlar.) u ana kadar, dipus kompleksine gsterilen en ilgin tepki inlilerden geldi. Bu kuram ilk duyduklarnda ne bir parack ardlar, ne de onun peinden gittiler; yalnzca elendiler, gerekten elendiler! Bu kurama gldler ve olduka komik olduunu dndler. Sanrm ben gnlden bir inliyim, nk benim tepkim de ayn ekilde olmutu. Bunun nedeni ne dipus kompleksinin gerekliini ne de onun psikolojik nemini reddediimdi; ama halen bu dncenin komik olduuna inanyorum. Bir erkein kendi anasn ekici olamayacak zel bir dii olarak semesi de, zellikle ekici bulmas da komik bir ey deil mi? nsan bu konuya akl banda bir ekilde yaklap, anasn, tand pek ok gizemli diiden bir tanesi olarak kabul edemez mi? Burada gizemli diilerden bahsediyorken, ben yaamm boyunca gizemli olmayan bir tek diiyle bile karlamadm ki! Benim iin tm kadnlar gizemlidir! Ve ben onlar hem gizemlilikleri, hem de diilikleri iin seviyorum. Fakat sanrm gizemli dii dncesi romantik bir hayalden baka bir ey deil. Benim bak ama gre gizemli dii bir tek kii deil, cinse ait ve tm gizemli diilerde ekillenen bir ey. Ve gizemli dii bazen karanlk, biimsiz ve belirsizdir; tpk Tao gibi.

8.TAO'NUN SM YOKTUR
Bu da biraz fazla ama! Baz Taocular, Tao'nun isminin olmadn sylediklerinde ben bile, tm Dou felsefeme karn tepki gsterecek kadar Batl oluyorum. Tabii ki Tao'nun bir ismi var. Onun ismi ak bir ekilde "Tao". sterseniz aadaki ksa diyaloga bir gz atn: Doulu: Tao'nun ismi yoktur. Batl: Neyin ismi yoktur? Doulu: Tao'nun Batl: te! Ona imdi bir isim verdim. Yukardaki diyalogda tabii ki Batlnn daha baarl grnmesini saladm. Grevime son verip, Bat mant ve anlam bilimi kullandm. imdi size bu konuda gerekte ne dndm syleyeyim. in komik yan , eer ben bu nermeyi "Tao'nun ismi yoktur" yerine "Tao isimsizdir" eklinde duysaydm daha farkl tepki verirdim. Hemen, "Tao'nun ismi yoktur ile Tao isimsizdir syleyilerinin arasndaki mantki ayrm nedir?" diye sorabilirsiniz. Mantki adan konuursak hibir fark yoktur. Fakat Tao'ya mantkla yaklamak uygun bir yol mu? Bu ilgin bir soru, ama u an bu sorunun yan tn veremeyeceim. Biraz nce de sylediim gibi iki nerme arasnda mantki bir ayrm yok, ama hatr saylr bir psikolojik fark var. Bunu nasl biliyorum? Samimi olmam gerekirse, her iki nermeye de farkl tepkiler vermem kesinlikle ikisi arasnda psikolojik bir fark olduunu ortaya koyuyor. "Tao'nun ismi yoktur" nermesi hemen Batl analitik damarm kabartyor ve beni son derece eletirici bir tutuma sokuyor. "Tao isimsizdir" nermesi ise, beni huzur dolu Doulu bir uyuklamaya srklyor. lk nerme daha kesin gibi ve kesin olduu iin de tmyle yanl. kinci nerme iin de her tr ho ve ilgin yoruma izin veriyor. Baz insanlar belirsiz nermelere kar daima eletiricilerdir. Ben ise kesin nermelere kar eletirici olma eilimindeyim; yalnzca bunlar doru bir ekilde "yanl" olarak nitelenebilirler. Peki ya yanl olmayan kesin nermeler, kesin olarak doru olan nermeler mi? Bunlar belirsiz nermelerle nasl kyaslanabilir? Aslnda bu hemen hemen tmyle artlara baldr. Baz durumlarda kesin olarak adlandrlan bir nerme baz durumlarda belirsizdir. Kesin bir nermenin, kendine ait bir yeri bile olsa yaln zca tek anlam olduu, ama belirsiz bir nermenin pek ok ilgin ve verimli anlamlan kendinde toplad aklda bulundurulmaldr. Hay Allah, konunun dna ktm. Aslnda bu tartma olabildiince belirsiz bir hal almaya balad iin neyin dna ktm da belli deil ama bir eylerin dna ktm hissediyorum. yi de dna ktm ey ne? Hah, evet tabii, "Tao isimsizdir" nermesine geri dnmeliyim. Bu nermeyi son derece anlaml, gizemli, iirsel ve gzel buluyorum. Fakat ne anlama, geliyor? Tabii ki hibir anlama gelmeme olasl da var! Eer bu doruysa, tabii ki bir anlam bulmaya da almayacamz iin bu, bizi byk bir sorundan kurtar r. Ama bana yle geliyor ki, bu nermenin iinde her tr ilgin anlam var. Bu, Tao'nun ismi olmad anlamna geliyor mu? Hayr, onu zaten sralamann dna karmtm. Belki de Tao'yu tam olarak aklayabilecek, ona uyabilecek bir isim olmad anlamna geliyordur. Bu yorum, pek ok anlambilimsel glkler dourur. Kahretsin, bir ismin o eye uymas da ne demek oluyor? Benim ismim olan "Raymond" bana uyuyor mu? (Belki de evet! smim bilge koruyucu anlamna gelir.) Peki "Humpty Dumpty"* ismi Humpty Dumpty'ye uyuyor mu? Evet, Humpty Dumpty "Benim ismim, biim verdiim ey anlamna geliyor" diye bilgece aklad" iin bu durumda kesinlikle uyuyor. Peki ya "Tao" ismi? Tao'ya uyuyor mu? Evet, san rm uyuyor. Tabii ki herhangi bir ekli olmad iin onun ekli anlamna gelmiyor, ama daha ok onun yolu anlamna geliyor. Ve bu amala da "Tao" ismi Tao'ya son derece baarl bir ekilde hizmet ediyor. * Bir ocuk iirinde yumurta anlamna gelir. .N. te byle! Bylece Tao yalnzca alelade bir isim deil, ayn zamanda ona tam olarak uyan mkemmel bir isim oluyor. Bylece Tao'ya uygun bir isim olmad yolundaki dncemi de kaldrp atyorum. Fakat bir baka dncem var! Hem de daha iyi bir dnce! Byleyici ve harikulade bir dnce! Doruyu sylemem gerekirse, gizlice bu dncemi size sylemeyi dnyordum. Bu dnce nedir? imdi size syleyeceim. Evrende, kendilerini isimlendirmenin onlar tmyle varoluun dna atverecei baz nesnelerin olabilecei, sorumuzun kapsamnn dnda m? Tao'nun byle davrandn ne srmyorum; Tao'nun, insanlar onu isimlendirip durduka varoluun dna kaydn dnyorum. Tao ylesine duyarl olabilir ki, isimlendirildiinde bir para deiebilir; bylece artk, isimlendirilmeden nceki Tao olmaz. Gerekten de, eer Tao'yu evren ile bir btn olarak grrsek, evreni isimlendirme eylemi evrenin iinde yer alm bir eylem olduu iin bu durumda, bu eylemden sonraki evren, bu eylemden nceki evren ile ayn olmaz. Bu duruma daha iyi ve daha iirsel bir yaklam u ekilde olabilir: Tao'nun bir ayna gibi olduu sylenir. Aynaya bakma eylemi, aynann durumunu gerekten de deitiriyor yle deil mi? Ona baktnzda, ayna sizi yanstr; bakmadnzda ise yanstmaz.

Bir aynaya bakp, onu siz bakmyormu gibi grmek g olmaz myd?* te ayn durum Tao iin de geerlidir! Onu adlandrdnzda, siz onun adn bilmeden nceki adsz Tao olamaz. Ve bu isimsiz Tao, belki de isimli Tao'dan ok daha berrak, ok daha gerek bir ekilde kendisidir. Bu anlamda gerek Tao, isimlendirilmemi Tao, isimsizdir. * Sanrm bu durumla ilgili bir koan olmalyd! (Koan Zen Ustalar tarafndan sorulan ve mantkl zm olmayan sorulardr; amac, mutlak gerek ile ibirlii yaparak mantn yararszln fark ettirmektir.) Aklma gelmiken, baz Taocular isimsiz Tao ile isimlendirilebilecek Tao arasndaki ayrm da belirlemilerdir. simsiz olduunda yerin ve gn kaynadr. simlendirildiinde tm varoluun Anasdr. Bu yoruma uygun olarak, gerek Tao'ya isimsiz yerine, isimlendirilemez demek daha uygun olabilir. simlendirilemez, nk isimlendirilme srecinde deiime urar.** Tao'yu isimlendirmek yerine yalnzca onu dndmz farz edelim; gene deiir mi? Sanrm! * * Bu, kk paracklarn (partikllerin) durumunun herhangi bir lmnn bu durumu deitireceini belirten Heisenberg'in belirsizlik ilkesini akla getiriyor. Birisi evrenin hakknda dndnde, evren kendisi hakknda dnen birisini ierir; hi kimse evreni dnmediinde, evren kendini dnen kimseyi iermez. Bu durum bana, gece gelip evde yaayan aile iin ayakkablar yapan u irin cinleri hatrlatt; masaldaki bu cinler, eer birisi gelip yakar ve onlar grrse o anda kaybolup bir daha hi gelmezler. Eh, belki de bu hikyeden kan ders, Tao'nun belli bir gizlilie ihtiyac olduu, merakl baklarn ve merakl zihinlerin altnda solup gittiidir? Bu nedenle konuyu aadaki iirle bitirebiliriz: En iyisi Tao'yu rahat brakmakta Tpk yuvalarndaki yavru kular gibi.

9. TAO KONUMAZ
Tao'yu bu kadar seviimin bir nedeni de bu; o, konumaz! ok konuan insanlardan nefret ederim. nsanlarla birlikte olduumda konuan kiinin kendim olmasndan holanrm; dierleri sayg yla dinlemelidir! Tao ile iimden geldii gibi konuabilmem ve onun asla benimle aykr grte olmamas ya da bana yant vermemesi harika bir ey deil mi? Tao, beni asla benmerkezci olmakla ya da ok konumakla sulamaz. Tao ile konumak hakknda konutuumda, daha kltrl ve psikoanalitik kkenli okuyucular, gerekte Tao ile konumadm, kendimle konutuumu syleyeceklerdir. Ama yle deil! Btn szckler Tao'dan geldii iin, benim Tao ile konumam gerekte, benim kendimle konumam deil. Tao'nun kendisiyle konumasdr! te, sizin de grdnz gibi Tao kendisiyle konuur. Evet, Tao konumaz, o sessizdir! Bu harikulade bir ikilem yle deil mi?

10.TAO VE BLGE: KS ASLA TARTIMAZ

1.TAO Tao hi tartr m? Tabii ki hayr! Kiminle tartabilir ki? En azndan ben onu tartrken hi duymadm; benim ile bir kez bile tartmad. Tao bu anlamda nasl da bir Tanr'ya hi mi hi benzemiyor! Eski Ahit, Tanr ile her konuda tartan insanlarla doludur. Fakat en sorumsuz ve deli dolu hayallerinizde bile, Tao ile tartmak kadar akl almaz bir eyi tasarlayabilir misiniz? 2.YA BLGE? Peki ya Bilge? O hi tartr m? Bakalm! NL BLGE: Lao Tzu yle der: "yi insan tartmaz; tartan insan iyi deildir." BATILI MANTIKI: Katlmyorum! BLGE: Katlmadn ey ne? MANTIKI: Sylediin ey! BLGE: Peki sylediim ey neydi? MANTIKI: yi insan tartmaz dedin. BLGE: "Yanl!" MANTIKI: "Yanl"la neyi kastediyorsun? BLGE: Ben hibir zaman iyi insann tartmadn sylemedim. MANTIKI: Tabii ki syledin! Kesinlikle, iyi bir insann tartmadn, tartan insann iyi olmadn syledin. BLGE: Ih! Ben yalnzca Lao Tzu'nun byle dediini syledim. MANTIKI: Ha, tamam! Ama ne demek istediimi biliyorsun. BLGE: imdi kim mantksz oluyor? MANTIKI: Aman! Neden bu kadar tartmacsn? BLGE: Ban tartmac deilim, yalnzca mantkl davranyorum. MANTIKI: ok rahatsz edici bir mantk oldun. BLGE: Peki bu ne tr bir mantk? Eer ben rahatsz edici bir mantk kullanyorsam, o zaman daha gl bir nedenle mantkl oluyorum. MANTIKI: Gene tartyorsun! Neden bu kadar tartmacsn? Her ey bir yana, senin de dediin gibi iyi insan tartmaz. BLGE: Ben byle bir ey demedim. Bunu Lao Tzu'nun sylediini syledim. MANTIKI: Peki sen buna inanmyor musun? BLGE: Neye inanmyor muyum? Bunu Lao Tzu'nun sylediine mi? MANTIKI: Hayr, hayr! Lao Tzu'nun syledii eyin doru olduuna inanyor musun? BLGE: Evet.

MANTIKI: O halde iyi insann tartmadna inanyorsun? BLGE: Hh! MANTIKI: Peki neden bunu sylemedin? BLGE: Neden syleyeyim? MANTIKI: te gene tartyorsun! ok tutarszsn! BLGE: Bu sonuca nereden .vardn? MANTIKI: nk iyi bir insann tartmadn kabul ettiini syledin ve bu gerei tmyle gz ard ederek tartmaya devam ediyorsun. BLGE: Ben tutarsz deilim. Yalnzca o an iin tartmaktan aldm zevkin, iyi bir insan olmaktan aldm zevkten daha fazla olduunu hissettim. imdi Lao Tzu'nun nermesini tartalm. Ben tpk Batllar gibi buna katlmyorum; en azndan tmyle. Bunun iinde bir miktar gerek olabilir, fakat iyi insan asla tartmaz demek bana sama bir abart olarak grnyor. Her eyden te ben tartrm ve acaba birazck olsun iyi bir insan deil miyim? Belki de iyi insanlar daha az tartma eilimindedirler, fakat iyi bir insann hi tartmadn dnemiyorum. rnein kuzenim Arthur'u ele aln. yi bir insandr ve bol bol tartr. Tam anlamyla Bat tarznda bir dnrdr. renciyken C.C.N.Y.'de Morris Cohen'den felsefe dersi alyordu. Tm ders yl boyunca tartt, tartt ve tartt. Bir noktada Profesr Cohen, "Ltfen, bu bir felsefe tarihi dersi. Daha fazla tartma yok. Eer soru sormak istersen onlar yantlamaktan zevk alrm, fakat daha fazla tartma yok," dedi. Kuzenim sayg yla karlk verdi: "Pekl Profesr Cohen, bir soru sormak istiyorum: u tartmay nasl yantlarsnz...?" Eer Lao Tzu "Bilge tartmaz" deseydi, onunla daha fazla ayn dncede olabilirdim. Bilgeler olduka sezgili insanlardr ve sezginin bir blm de tartmann faydaszln anlamaktr. Fakat ka tane bilge var? Ben bile henz bir bilge deilim; olduka fazla tartyorum! Bir bilge olmaktan holanrdm, fakat tartmamak gibi komik bir bedel deyeceksem bilge olmayabilirim. Bu, beni imdi merakl bir soruya getiriyor: Bir insann, bilgelerin tartmadna gerekten inandn ve ayn zamanda bir bilge olmak istediini, ama tartmaktan da holandn farz edelim. Ne yapmas gerekir? Kendini kasten tartmaktan uzak tutarak gerekten de bir bilgeye benzeyebilir mi? Tartmac drtlerini brakmal m? Bunun ie yarayacan pek dnmyorum! Bir "Bilge" olmak yerine, yalnzca "hayal krklna uram bir tartmac" olacak ve daha ok intihara bavuran bir insana benzeyecektir. Dier yanda, eer iinden geldii gibi tartr durursa, bir gn tartmada kendini yenecek, syleyecek daha fazla eyi kalmayacak ve bylece gerek bilgelie ulaacaktr. * te bu sonuca nasl ulatm da aada aklanyor: * Aklma Blake'nin bir sz geldi: "Aptallnda direnen bir aptal, sonunda akll olur.".N. Bilge tartmaz. Baz ilkeler nedeniyle deil Yalnzca syleyecek bir eyi olmad iin. Bo ve aptaldr; Tpk stn dorudan Tao Anadan ien Yeni domu bir bebek gibi. htiya duyduu her tr besine zaten sahiptir. yleyse neden tartsn?

11.TIPKI BR AYNA GBYM

Bilgenin zihni, tm Evren'i yanstan bir ayna gibidir. Chuang Tzu Bilge olmak gibi bir iddiam yok. Bilgelere hayranm, Bilgeleri seviyorum, fakat ne yazk ki henz kendim bir bilge deilim. Ama Tanr biliyor ya, tpk bir ayna gibiyim! Belki o kadar fazla deil, yani yukardaki Taocu ifade anlamnda deil, ama dier insanlarla olan ilikilerimde yleyim. Uzun deneyimlerle gzlemlediim kadaryla hemen hemen karlatm herkes bende kendi zelliklerini grmektedir! Tandm en dmanca davranl insan bana ne kadar dmanca davrandm, en ho insan ne kadar ho olduumu, drst insanlar ne kadar gvenilir ve iten olduumu, ikiyzl ve yalanc insanlar temelde yapmack ve ikiyzl olduumu, zeki insanlar zeki olduumu ve aptal insanlar ne kadar aptal olduumu sylerler. Acaba neden byle oluyor? Tek olaslk bir ayna olmam. nsanlarn yzlerine onlar n ruhlar n yanstyorum. Belki baka aklamalar da olabilir. Belki de daha ok bir bukalemun gibiyim ve birlikte olduum insanlarn zelliklerini kapyorum. rnein, gerekten de dmanca davranlar olan bir insann yan nda kendimi daha dmanca hissediyorum, bencil bir insan n yannda daha bencil, cmert bir insan n yannda ise daha cmert hissediyorum. Zeki bir insan gerekten de en zeki yanlarm aa karyor. Fakat bu "bukalemun" hipotezi baz durumlarda ilemez hale geliyor. rnein aptal bir insan beni, bir aptallk dzeyine ekecek ekilde uyuturamaz, drst olmayan bir insan kendimi ikiyzl hissetmeme neden olmaz. Durum byle olunca san rm bu hipotez yalnzca ksmen doru oluyor. Psikologlar tarafndan ortaya atlabilecek daha pek ok hipotez var. Bunlardan bir tanesi son derece benmerkezci olduum, yani dier insanlar hakkndaki yarglarmn temelde onlarn benim hakkmdaki yarglaryla belirlendii hipotezidir. rnein, birisi bana ne kadar dmanca davrandm sylediinde "Ne kadar dmanca bir ey sylyor! Dmanca davranlar olan bir insan" ya da ne kadar zeki olduum sylendiinde, "byle bir insan olduumu anlayabilecek kadar zeki bir insan" ya da aptal olduum sylendiinde, "benim zekm anlayamayacak kadar aptal bir insan" diye dnyorum. Bu hipoteze gre ben bir ayna gibi deil, daha ok bir anti-ayna gibiyim (bu da ne demekse!). in komik yan , tandm baz insanlar olduka ciddi bir ekilde benim iin bu hipotezi ne srecekler ve biraz nce akladm durumun temelde benim benmerkezci tutumumdan doduunu syleyeceklerdir. Fakat bu insanlarn tm de kendilerinin tmyle benmerkezci olduklarn reddetmektedirler! Drst olmak gerekirse, bu hipotezin iinde bir para gerek pay var, ama ok fazla deil. Bu hipotezi byk bir lde reddetmemin nedeni, birisi bana belli bir nitelik yklediinde, o nitelii o insanda gren yalnzca ben deilim; ikimizi de tanyan hemen herkes gerekte bu niteliin o insanda olduunu temin ediyor. Bu nedenle, yeniden, bir ayna olduum hipotezine geri dnyorum. Gerekten de kendimi bir ayna gibi hissediyorum. Ve bir anlamda tm evreni yansttm dnyorum.

12. TAO HER YERDEDR

Tung-kuo Tzu, Chuang Tzu'ya "Tao dediin ey nerede?" diye sordu. Chuang Tzu, "Her yerde" diye yan t verdi. Tung-kuo Tzu, "Daha belirgin hale getirmelisin" dediinde

Chuang Tzu "u karncann iinde" dedi. "Peki daha alt dzeyde nerede?" "u otta." "Peki daha alt dzeyde var m?' "Evet tan iinde." "Peki daha da alt dzeyde?" "Bokunda ve sidiinde". Tung-kuo Tzu'nun syleyecek baka bir eyi kalmad.1 H.G. Creel,2 yukar daki yazya yle bir yorum getirmektedir: Bu, gerekten de, William James'in ifadesinde olduu gibi "kat" bir evren grdr. nsann nemine ya da duygularna en kk bir ayrcalk tanmamaktadr. Evrenin mutlak doasnn benim zihnim ile olan ilikisi, yolun ortasndaki bir akl tandan ne daha fazla ne de daha azdr. inli Taocularn yan sra dier insanlar da, insan rknn nemini ortadan kaldran bu tr bir gr anlayabilirler. 1-Herrlee G, Creel, What Is Taoism?, (Chicago: University of Chicago Press, 1970, sf.31). 2-Ayn eser. Ben durumu Creel'den daha farkl gryorum (en azndan bu paragrafnda; daha ileride durumu o da farkl gryor gibi). Chuang Tzu'nun yukar daki paragrafndaki bak asnn ne insan rknn nemini ortadan kaldrdna, ne de burada "kat" bir evren gr olduuna inanyorum. Bu, tmyle bak asna bal. nsanolunun karncalardan, otlardan ve dier eylerden stn olduunu dnenler tabii ki Chuang Tzu'nun paragrafn insan rknn nemini ortadan kaldran bir ey olarak greceklerdir. Fakat Chuang Tzu'nun paragraf deiik bir ekilde, insan rkn yermek olarak deil de dier eyleri yceltmek ve gzelletirmek olarak da yorumlanabilir. En azndan benim verdiim tepki bu ekilde. Ayn zamanda paragraftaki felsefenin "kat" bir evren gr sunmadna, kat zihinli gzlere yle grndne inanyorum. Bence sevgi dolu bir zihin bu paragraf sevecek ve onu son derece sevgi dolu" grecektir. Chuang Tzu'nun belirttii gibi gerek bir bilge olmak, bir ayna gibi olmaktr; herkes onda kendi zelliklerini grr.

13. TAO YNETMEZ

Yce Tao, Saa ve sola, her yere akar. Her ey var olmak iin ona baldr. Ve Tao onlar terk etmez. Yaptklarnn karlnda hibir ey istemez. Her eyi sever ve besler, Ama onlar ynetmez. (Lao Tzu, ev: Alan Watts)1 1 The Way of Zen, (Vintage Books, 1957), sf.18. Tao hakknda son derece gzel baka bir ey daha var; Tao asla hkmetmez! Her eyi sever ve besler, ama onlar ynetmez. Bu nedenle Tao son derece yardmcdr; zorlayc deil... Tanr ile ilgili Musevi-Hristiyan grnde son derece kat bir ekilde zerinde durulan konu Tanr'ya itaattir. En byk gnahlar, "itaatsizlik, Tanr'ya isyan, kibir, kiisel irade" vs.dir. Hristiyanlar durmadan, "kiinin kendi iradesini tmyle Tanr'ya teslim etmesi "nin nemi zerinde dururlar. yle derler: "Benim deil, senin istediin olsun." Taocular ne kadar da farkl! Asla Tao'ya "itaat"ten bahsetmez, yaln zca Tao ile "uyum iinde olmak"tan bahsederler; ki bu da ok daha cazip grnyor! Ve Tao ile uyum iinde olmak ne "emredilen" bir eydir, ne kiinin "grevi" dir, ne "ahlak kurallarnca" istenen bir eydir, ne de gelecekteki birtakm faydalar ya da kazanlar iin yaplan bir eydir. Zaten bu durumun kendi dlleri vardr; bu durumun iinde ruhsal bir huzur vardr. Bu anlamda,MuseviHristiyan retilerindeki "komnyon" (paylama, katlma) dncesine benzer. Taoculara garip gelen bir baka ey de, "kiinin kendi iradesini Tao'ya teslim etmesi" nden bahsedilmesidir. lk olarak, Tao'nun kendi "iradesi" olduunu sylemek tam olarak doru deildir. Tao, gerekte irade sahibi deildir ve sanrm Taocular varlklarn kendi iradelerine sahip olduklarn kabul etmek eilimindedirler; ama bu konuyu geelim. Ne olursa olsun, kiinin iradesini Tao'ya "teslim etmesi" dncesini uygun grmeyeceklerdir, nk insanlar n "bireysel irade" olarak adlandrdklar ey, Tao'nun bir parasndan baka bir ey deildir. Taocular zgr iradeyi reddetmezler ama kabul de etmezler, nk zgr iradenin gerekirlii ekimesini akl kartrc bir ikilem olarak kabul ederler. Yalnzca bizim "zgr irade" olarak adlandrdmz eyin Tao'nun ilevlerinin parasndan baka bir ey olmadn sylerler. Goethe, doaya kar kmaya alrken, yalnzca doa kanunlarna gre hareket ettiimizi sylerken benzeri bir sezgiyi ifade ediyordu. Ayn ekilde Suzuki de Batl insanlarn doay denetlediklerini ya da yendiklerini dndklerini, ama byle davranarak yalnzca doa kanunlarna uygun hareket ettiklerini fark etmediklerini syler. * *Eer bir insan bu durumun etkisini tmyle fark edebilirse bir tur Satori deneyimleyeceine inanyorum. tiraf etmeliyim ki, tm yaamm boyunca "Tanr'ya itaat etme" dncesine kar en st dzeyde tepki gsterdim; "kiinin kendi iradesini Tanr'ya teslim etmesi" dncesine ise daha da byk bir tepki gsterdim. Baz Hristiyanlar kibirim, itaatsizliim ve bencilliim nedeniyle bu dnceyi bu kadar rahatsz edici bulduumu syleyeceklerdir. Fakat gerekten de yle mi? Eer yalnzca kendi irademi Tanr'ya teslim etmeyi kabul etmeseydim, ama dier insanlarn kendi iradelerini Tanr'ya teslim etmelerine aldrmasaydm o zaman bu itirazda baz hakl yanlar bulabilirdim. Fakat durum byle deil. Ben herhangi bir insann kendi iradesini Tanr'ya teslim etmesi dncesinden nefret ediyorum. Gerekten de sezgi sahibi olan bir varln kendi iradesini sezgi sahibi olan bir baka varla teslim ettii herhangi bir durumdan nefret ediyorum. Birisinin emrettii, dierinin ise boyun edii durumlar kabul edemiyorum. Bununla birlikte, geenlerde Alan Watts'n bir yazsn okuduumda bu durumun, olumsuz yanlarn hafifletici bir zelliini fark ettim. Okuduum yazdan kan sonu uydu: Eer bir insan kendi benliini Tanr'ya teslim etmeye karar verir ve benliini kreltmeyle, ar nma ve isel bir disiplinle yllar boyu urarsa, sonunda birdenbire bylesine kat bir ekilde abalayp durduu eyin yalnzca bir yan lsama (illzyon) olduunu fark ettii bir dzeye ular! Yani birdenbire, kendi iradesinin de Tanr'nn iradesinin bir paras olduunu ve hatta "Tanr'ya isyan" olarak adlandrd eyin bile Tanr'nn eylemlerinin bir paras olduunu anlar. Baka szcklerle ifade edersek, Tanr'ya isyan etmemesi "gerektiini" deil, zaten ona isyan edemeyeceini anlar. Ayn eyi daha az dini terimlerle ifade edersek, bu durum tpk daha nceden dnd gibi doay denetlemediini, aslnda daha ok doann, kendini, doay denetlediini dnmesini salayacak ekilde denetlediini fark eden bir insann yaad Satori benzeri bir farkndal andrr. Aslnda bundan daha da iyisi, ne o doay ne de doa onu denetlemektedir, gerekte o ve doa birdir. (Kim bilir, belki de sa, drdnc ncil'de "Baba ve ben biriz" derken, gerekte sylemeye alt ey buydu.) Eer, "kiinin kendi iradesini Tanr'ya teslim etmesi", gerekten de Taocularn uyumuna ya da Zen Budaclarn Satori'sine benzer mkemmel bir duruma ulatryorsa, tabii ki o zaman bu konuda sylenecek bir eyler olur. rnein bu sona ulamak iin insann bylesine rktc bir ruhsal jimnastik uygulamas gerekli midir? Daha akl banda bir yol yok mudur?

Bu durumda yeniden, "itaat" ya da"'iradesini teslim etme" konusunda endielenmeden, hatta "Tao ile uyum iinde olma" dncesine bile aldrmadan nehrin kenarnda oturup, zaten Tao ile uyum iinde olan ve onu meydana getiren eylerin tadn karan u Taocu bilgeyi dnyorum.

14.TAO KBRL DELDR

Tao kibirli deildir, Ama kibiri de knamaz. Kibirlilik Tao'dan gelir, Ama Tao'nun bir zellii deildir. Tao, kibirden zgr olduu iin "Kibir" kavramn yaratmaya ne gerek var? Gemiteki byk insanlarca sylenmi ve ne yazk ki "kibirli" olarak etiketlenen pek ok deyi vardr. Bunlardan bazlarn gzden geirmek ve alternatif bir bak as sunmak istiyorum. Ama nce kibir zerine bir iki genel ey syleyeyim. Sk sk insanlarn dier insanlar abucak "kibirli" diye etiketlediklerini ve "kibir" olarak adlandrdklar bu zellii genellikle kendi ilerinde de tadklarn gzlemledim. rnein beni ele aln: Burada, bakalarn kibirli olarak niteleyen insanlar n kendilerinin kibirli olduunu sylyorum. Bu kibirlice bir ey deil mi? imdi u deyilerden birkana dnelim: 1. nsanlara, Konfys' pek ok Batl ahlakya tercih ettiimi syledim; nk Konfys "unu yapmalsnz; bunu yapmamalsnz" demez. Bunun yerine, "stn insan yle yapar; Bilge byle yapar" der. Pek ok insan (hepsi de kibirlidir) buna yle tepki gsterir: "Konfys ne kadar da kibirli! stn insan'n ve Bilge'nin ne yaptn sylemek haddine mi dm?" Byle insanlara ne diyebilirim ki! 2. Benzeri ekilde Lao Tzu da bu anlamda u szleri sylemitir: stn insan Tao'yu duyduunda Onu uygular (izler). Sradan bir insan Taoyu duyduunda Onu nemsemez. Aptal bir insan Tao'yu duyduunda Ona gler. Zaten glmeseydi Tao da Tao olmazd.1 1 eviri derlemesi. Baz insanlar bu szlere de, "Yani kk insanlar Tao'yu nemsemez ve glerlerken Lao Tzu gerekten anlayan bir 'stn' insan olduunu mu dnyor?" derler. Peki ya byle insanlara ne diyebilirim? Syleyeceim herhangi bir ey, bu insanlarca yalnzca bahane olarak grlecektir. Belki de Lao Tzu'nun szlerini anmsamalym: "yi insanlar tartmaz. Tartanlar iyi deildir" Ama canm biraz tartmak istiyor. u an iyi bir insan olmaktan ok tartma isteim var. Bu nedenle tartacam. ne srdm dnce komik denecek kadar basit, neredeyse sama: Bakalarndaki stnl anlayan bir insann kendini stn bir insan olarak dnmesi gerekmez. Bilgelerin ne yaptn bilmesi iin bilge olmas gerekmez. Konfys'e geri dndmzde, o yalnzca kendini bir bilge olarak dnmemekle kalmyor, ayn zamanda kendinin bir bilge olduunu syleme arzusu da duymuyordu. Kk deiikliklerle Lieh Tzu'nun Kitab'ndan2 alnm olan aadaki diyaloga gz atn: 2 Lionel Giles, Taoist Teaching, (John Murray, Londra, 1959), sf.68. 57 Shang'dan gelen st dzey bir memur, Konfys'e "Siz bir bilgesiniz deil mi?" diye sordu. Hayretle, "Bir bilge!" diye karlk verdi Konfys, "Byle dnmeye nasl cesaret edebilirim? Ben fazla bilgisi olan bir adamm ama bir bilge olduumu asla syleyemem." Bunun zerine memur, " Kral bilge miydi?" diye sordu. " Kral ok bilgili ve ok cesurdular", diye yant verdi. "Ama onlarn bilge olup olmadklarn bilmiyorum." "Ya Be mparator?" "Be mparator fedakrlkta ve dorulukta stndler, fakat onlarn bilge olduunu syleyecek kadar ileriye gidemem. " "Peki Yce Kii? Onlar kesinlikle bilgeydi." " Yce Kii yalarna uygun erdemlere sahiptiler, ama onlar n Bilge olup olmadklarn gerekten de syleyemem. Memur aknlk iinde, "o zaman gerek bilge kim?" diye sordu. Konfys dnceli bir ekilde bakt ve ksa bir sessizliin ardndan yle dedi: Bat'nn insanlar arasnda, belki de gerekten bilge olan birisi yaar. Hibir eyi ynetmez, gene de dzensizlik yoktur. Hibir ey sylemez, gene de herkes ona doal bir ekilde gvenir. Hibir yenilik yapmaz, ama gene de doru ynetim kendiliinden ve evrensel bir ekilde oluur. O kadar yce ve anlalmaz birisidir ki, insanlar ona verecek bir isim bulamazlar. Bu adamn bir Bilge olmasndan pheleniyorum, ama dorusunu isterseniz bir Bilge mi deil mi bilmiyorum."3 3- Konfys iin, bunlardan bazlar dikkat ekici bir ekilde Taocudur. rnein, "Hibir yenilik yapmaz, ama gene de doru ynetim kendiliinden ve evrensel bir ekilde oluur" szleri. Pek ok insan "Bat'daki bu bilgenin" kim olduunu merak eder. Erken Hristiyan misyonerler bunun sa olduunu dnmlerdir. Dierleri ise, Konfys'n yle ya da byle ada olduu gereinin n altnda bu insann Buda olduunu dnmektedirler. 3.sa yle demiti: "Baba, onlar bala, nk ne yaptklarn bilmiyorlar." Pek ok insan bana, bunu kibirli bulduklarn sylediler. "u sa bylesine stn, tenezzl edici, kibirli, balayc bir tavr taknmaya nasl cret edebilmi." Oysa sa'nn "Sizi balyorum" demediine, "Baba onlar bala" dediine ve bunlarn ikisinin farkl olduuna dikkat edilmelidir. 4.Bir efsaneye gre Buda, doduu zaman "Gklerin stnde ve altnda anl insanm!" diye barmtr.

Pek ok insan bunu kibirlilik olarak adlandrsa da ben, samimi olmak gerekirse yeni domu bir bebekte kibir olmas dncesini olduka komik buluyorum. Buda'n n syledii eyi beeniyor ve onayl yorum, ama Zen Ustas Ynmen'in bu konu zerindeki yorumunu da ayn ekilde seviyor ve onayl yorum. Ynmen, eer Buda bu szleri sylerken orada olsayd onu o an ldrp cesedini kpeklere atacan sylemitir! Ltfen beni yanl anlamayn. Ynmen'in bebek Buda'y ldrp cesedini kpeklerin nne atmasn tabii ki onaylamazdm. Ben yalnzca sylediklerini onayl yor ve syledii eyden holanyorum. Bu ifade aka, Buda'nn Tanrlatrlmasna ve Buda'ya tapnmann aydnlanmaya gtren bir yol olarak dnlmesine kar bir tepki olarak kullanlmtr. Aklma gelmiken, Zen Ustalar Buda'ya tapnmaya kar kmazlar, bazlar ona tapnr bazlarysa tapnmaz, * ama hepsi de Buda'ya tapnmann, ne tr bir deeri olursa olsun, aydnlanma sorusunun dnda olduunda gr birlii iindedirler. Gerekten de insan bir eye, onu anlamann bir bedeli olarak "tapnr"! nsan bir eye tapnrken, tapnd eyi kendinin bir paras yapmak yerine kendinden uzaklatrmak eilimindedir. Eer insann vitamine ihtiyac varsa, o vitaminleri almak yerine onlara tapnmas aptalca bir ey olmaz m? Suyun iinde yaayan bir balk, iinde bulunduu suya ok zor tapnr. Tao'nun iinde yaayan bir Bilge, Tao'ya ok zor tapnr! Buda'ya ya da Buda Doasna tapnmak, Buda Doas'n elde etmenin bir bedeli olabilir. Sanrm Ynmen'in gerekte syledii ey buydu. Ne olursa olsun, Ynmen'in bu szleri, bebek Buda'nn "kibirli" olduunu dnd iin sylediine inanmyorum. *15. Blm'e bakn.

15. BUDA'YA TAPINMAK

sa yalnzca Drdnc ncilde Tanr'nn insan ekline girmi hali olduunu iddia etmekte ya da iddia ediyor gibi grnmektedir. te burada "Baba ve ben biriz" demitir. Ama "Baba ve siz ayn deilsiniz", diye eklemi midir? Kendinin, dier fanilerde bulunmayan zel bir dini duruma sahip olduuna dair bir imada bulunmu olabilirdi. Ama byle bir ey sylememitir. "Baba ve ben biriz" ifadesinden yalnzca Tanrnn insan eklinde belirmesi yerine sa'nn insan eklinde belirmi bir varlk olduu gerei kar. Pek ok Hindu ya da Vedantac "Brahman ve ben biriz" der ve byle derken de tm evrende ayn zamanda ben, sen ve Brahman olan bir tek z olduunu anlatmaya alrlar, ama asla pek ok Hristiyan tarafndan inanld gibi sa'nn sahip olduu dnlen esiz bir tr lahi Varlk dncesine benzer bir eyi iddia etmezler. Baz Hristiyanlar, sa'nn Tanr'nn bedenlenmi ekli olduunu dnmek yerine onun byk bir dini retmen ve yeniliki olan srad aydnlanm bir insan olduunu dnmeyi tercih ederler. Bazlar bu inanca, Drdnc ncil'in gvenilirliini kabul etmeyerek ulamlardr. Fakat daha nceden de belirtmeye altm gibi, Drdnc ncil tm faniler iinde yalnzca sa'nn Tanr'nn bedenlenmi hali olduuna inanmay gerektirmeden olduu gibi ele alnabilir. Ama Drdnc ncil var olduu iin ve onu biraz nce yaptm gibi tutucu olmayan bir ekilde yorumlamaya gerek duymadma gre, bir Hristiyann sa'nn insan eklinde bedenlenmi bir varlk olduunu kantlayacak baz deliller olduunu sylemesi adaletsiz bir ey olmayacaktr. Ben, kiisel olarak bu tr delillerden phelenirim, ama baka insanlarn deiik ekilde dnmelerini anlayabilirim. Bu nedenle, Hristiyanlarn sa'ya gerek bir Tanr olarak tapnmalarn bir lde anlaml bulabilirim. Ama asl anlayamadm ey, Budann aka bir Tanr olduunu reddetmesine karn Budaclarn Buda'ya bir Tanr olarak tapnmalar. sa'nn durumu farkl; ilk ncil'de ne kendinin bir Tanr olduunu syler, ne de bunu reddeder ve drdnc ncil'de en azndan byle syler gibi grnr. Bu nedenle de baz Hristiyanlar sa'ya bir Tanr olarak tapnrlar. Fakat bir Budac, Buda kendi szleriyle kesinlikle bunun tersini sylerken nasl ona tapnr? Acaba insanlar Budann gerekte bir Tanr olduunu ama bu gerein farknda olmadn m dnyorlar? Bu, mantksal adan olas, ama gerekten uzak ve hayal rn bir ey olarak grnyor. nsanlarn bir eyleri "Tanrlatrma" ve onlar oklt bir eylerin iine katp, gerekte sahip olmadklar telepatik ve doast bir eyler ekleme ihtiyac duymalar ne kadar da garip. Tandm bir sr zeki insann ki bunlarn ou nl bilimciler ve matematikiler, telepatik gleri, zihin okuma numaralan yapan sihirbazlara atfetmeleri dikkat ekici bir durum. Yllarca profesyonel sihirbazlk ve zihin okuyuculuu (aynen yle!)yaptm iin neden bahsettiimi biliyorum! Hemen hemen tm zihin okuma gsterilerinin yntemlerini biliyorum ve ayn zamanda bunlarn olduka zeki numaralardan baka bir ey olmadklarn da biliyorum. in en ilgin yan, bazen insanlar bana telepati yeteneim olduunu sylerler ve ben byle bir yetenee sahip olmadma yemin etsem de bana inanmazlar! Onlara defalarca, "bu yaln zca bir oyun! Hepsinin de basit aklamalar var ve eer ahlak kurallar bu srlar aklamama izin verse kendinizin de ayn eyi yapabileceinizi grrdnz", dedim. Ama bana inanmay reddettiler! Ayn ekilde, sanrm baz insanlarn da Buda'nn bir Tanr olduunda direnmeleri, basit "bir ekilde birilerini ya da bir eyleri "Tanrlatrma" ihtiyalarndan domaktadr. Ve bunu da zavall Buda'nn zerinde uygularlar! Daha da kts, bazlar Buda'nn heykellerini Tanrlatrmakta direnirler! Bu tr uygulamalar, Museviler tarafndan putperestlik olarak adlandrlr. Zen ustalar bu duruma kar karken Musevilere benzerler ama onlar dorudan doruya Buda'nn Tanrlatnlmasna kar karlar. Bu durum iin "Yolda karna Buda karsa onu ldr!"* ya da "Buda'nn adn her azna alnda azn yka!" gibi eyler sylerler. te Buda'ya tapmak ile ona bir Tanr olarak tapmak arasndaki tm fark budur! nsanlarn ou Buda'ya, benim, gerekte birer Tanr olmayan Beethoven'a ya da Mozart'a taptm gibi tapmaktadrlar. Bu anlamda Buda'ya tapmak olduka farkl bir eydir ve sanrm byk ruhsal deerlere sahiptir. Buda'ya tapnma konusunda size drt farkl olay anlatmak istiyorum. * Bu szler, gerekle arana kimseyi ya da hibir eyi sokma anlamnda kullanlmaktadr. . N. lki, souk bir k gn bir tapnaa snan ve yakacak bir eyler arayan Zen Ustas'nn herkese bilinen hikyesi. Zen Ustas, evrede yakacak baka bir ey bulamaynca Buda'nn tahta heykelini paralayp onu atee atar. O an ieriye giren bir rahip bu "gnahkrlk" kar snda dehete der. Usta glmser ve ona, tahtadan baka bir ey yakmadn, yapt eyi Buda'nn da anlayla karlayacan syler. Bunun zerine byk bir tartma balar ve insan, bu olaydan Ustan n gerek bir inanan ve "doru yolu izleyen" insan olduu, rahibin ise putperestten baka bir ey olmad sonucunu karr. Bu hikye birazck, sa'nn Haiku'sunu anmsatmaktadr: Yce Buda'nn burun deliklerinden Yuva yapm bir ift krlang utu.1 1 R.H. Blyth'a gre, bu byk Buda heykeli Nara'dakiya da Kamakura'daki heykeldir. Bkz. Haiku (Hokuseido Press, 1950), 2. Cilt, sf.216. Bu iir beni, yukar daki hikyeden ok daha fazla etkiledi! Ayn metal ktlesinin birbirinden tmyle farkl iki ekilde grlebileceinin fark edilmesi ne kadar da artc bir ey: Bir Buda heykeli olarak ya da kularn yuva yapabilecei iki kocaman delikten (burun delikleri) oluan tmyle fiziksel bir nesne. Ayn nesnenin nasl da birbirinden tmyle farkl byle iki ilevi var! "Ku yuvas" olarak ilev grmesi bir anlamda dierinden ok daha kutsal deil mi? (Belki Zen Ustas da tahta Buda heykeli konusunda ayn eyi dnmt.) Ayrca, bir ift kuun Buda heykeline "tapnmaktan" ya da "sayg gstermekten" bylesine zgrce, bylesine masumca, onu bir yuva olarak kullanmalar dncesini ok seviyorum. Heykelin "Buda doas", o heykelin bir ku yuvasna uygun oluuyla tmyle ilgisiz bir eydir. Bir ormann iinde byle bir Buda heykelinin karsnda, ku yuvalarnn farknda olmadan dururken, bu tr bir olayn neden olaca inanlmaz aknl hayal edebiliyor musunuz? Birdenbire, en ufak bir uyan olmadan kanat sesleri duyarsnz ve iki ku kverir! Byle bir anda Satori'ye ulamay hayal edemiyor musunuz?

Konudan biraz daha uzaklarsak, yukardaki haiku bana Buson'un herkese bilinen u haikusunu anmsatt: Tapnak annn zerinde Bir kelebek uyuyor .2 2 Ayn eser, sf.258. imdi de ikinci hikyeye bakalm: Bir Zen Ustas Buda heykeline taparken yan na bir izdei yaklat ve "Ustam, neden Buda'ya tapyorsunuz? Sanrm Zen bize byle yapmamamz gerektiini sylyor. Baz Zen Ustalar Buda'ya tkrmez mi?" diye sordu. "Evet", diye yan t verdi Usta. "Bazlar Buda'ya tkrr, bense ona tapmay tercih ediyorum." Olduka holandm nc hikye de yle: Bir Zen Ustas Buda heykeline tapyordu. Yanna bir rahip geldi ve "Neden Buda'ya tapyorsun?" diye sordu. "Buda'ya tapmay seviyorum." "Fakat sanrm insann Buda'ya taparak aydnlanmaya ulaamayaca sylenmitir." "Ben aydnlanmaya ulamak iin Buda'ya tapmyorum." "O zaman neden tapyorsun? Bir nedenin olmal." "Hibir nedeni yok. Yalnzca Buda'ya tapnmay seviyorum o kadar." "Ama bir eyler aryor olmalsn; bir sonuca ulamak iin tapyor olmalsn." "Belli bir sonuca ulamak iin tapmyorum." "O zaman neden tapyorsun? Bir nedenin olmal. "Hibir nedeni yok. Yalnzca Buda'ya tapnmay seviyorum o kadar." "Ama bir eyler aryor olmalsn; bir sonuca ulamak iin tapyor olmalsn." "Belli bir sonuca ulamak iin tapmyorum." "Peki niin tapyorsun o zaman? Buda'ya tapnmaktaki amacn ne?" Bunun zerine Zen Ustas, rahibin suratna sk bir tokat yaptrd. Ustan n, rahibi "kfir" ya da "dinsiz" olduu iin ya da benzeri bir nedenle tokatlamadnn anlalmas son derece nemlidir; yalnzca rahatsz olmutur. Rahibi tokatlama amac, Buda'ya tapnma amacndan farkl bir ey deildi. Eer Usta'nn yerinde ben olsaydm, benim de iimden rahibi tokatlamak gelirdi. Bana gre hibir ey, bir insana durmadan, yapt eyin "amacnn" ne olduunu sorup durarak onu sinirlendirmekten daha saldrganca ve daha dmanca deildir. Yaamn en gzel ve en nemli eylemlerinden bazlar hibir ama olmadan yaplr; aslnda bir amaca hizmet etseler de bu amalar olduka farkl eylerdir! Bazen Batllarn bunu anlamalar ok g olur. Bu konuda daha ileride bol bol konuacam. Size drdnc hikyeyi anlatmadan nce, sayg ve saygszlk konusunda birka ey sylemek istiyorum. nsanlarn ounun kendilerini ar bir uca ya da dier an uca gitmek zorunda hissetmelerini zc buluyorum. Bir yanda daima ciddi bir ekilde saygl olmakta direnen ve herhangi bir saygszlk karsnda aknlktan dehete den insanlar, dier yanda ise, saygszlktan holanan ve daima sayg gibi eyleri hor gren ve bu tr eylerden nefret eden insanlar vardr. Taocular mutlu bir yol bulduklar iin beni ok etkilemektedirler; onlarn youn bir ekilde saygl ya da saygsz olduklarn pek ender grdm. Dier yandan Zen ustalarnn bir an son derece saygl, hemen ardndan da olunabilecek kadar saygsz olmak ve bu durumlarn ikisi arasnda en ufak bir fark grmemek konusunda inanlmaz bir becerileri vardr. Size Buda'ya tapnmak konusunda hikye anlattm. Bunlardan ikisi, sayg duymay gerektiren hibir" ilke" olmadan doal bir ekilde sayg duymay gstermektedirler. Dier hikye (tahta heykelleri yakmakla ilgili olan) ise saygy ve saygszl son derece ho bir ekilde birletirmektedir. imdi size, daha derin bir dzeyde tmyle sayg ve saygszlk snflandrmalarnn stne kan, olduka saygsz drdnc bir hikye anlatacam. Bir rahip, Zen Ustas Ma-Tsu'ya aydnlanma isteiyle gelir ve yle sorar: "Buda'nn mutlak mesaj nedir?" "Sana gstereceim", diye yan t verir. Usta, "Ama byle ciddi bir meseleyi tartmadan nce ilk olarak Buda'n n nnde eilmelisin." Rahip uysalca itaat eder ve selamlama pozisyonunda yere kapandnda Usta, rahibin kna sert bir tekme yaptrr. Bu beklenmedik tekme, rahibi ani ve iddetli bir glme krizine sokar ve hastalkl kararszlklarnn tm zlr; rahip o anda "ani aydnlanma"ya ular. Bu olayn ardndan yllar boyunca, karlat herkese, "Ma-Tsu'dan o tekmeyi yediimden beri kendimi glmekten alamyorum" der.

16. TAO'NUN NDE OLMAK

Musevi-Hristiyan dinlerinde insan sk sk, "Tanr korkusu" ve "Tanr sevgisi" szlerini duyar; ayrca tabii ki "Tanr'ya itaat". Erken in Taoculuunda, "Tao sevgisi" terimi kullanlmamtr (hele "Tao korkusu" terimi asla!). Bunun yerine "Tao ile uyum iinde olmak" terimi kullanlmtr. Tao korkusu son derece gln bir eydir! Tao her eyi sever ve besler, ama onlara hkmetmez! Tao tmyle dost ve yardmseverdir; yalnzca kendine inananlara ya da kendini "kurtarcs olarak grenlere" deil herkese dosta davranr. Bu nedenle, onu sevmek zerinde durulmamaktadr. Tao'yu sevmeyi emretmek, bir insana en yakn dostunu sevmesini emretmek kadar aptalca bir eydir! Oysa ncil, bunun tam tersi bir ekilde bize yle emreder: "Tanr'y tm kalbinizle ve tm gcnzle sevin." Bize ayrca kurtuluu aramamz da emredilmitir; kurtuluu aramak grevimizdir, en byk amacmz kurtarlmaktr. Gerekten de baz Protestan mezhepler insann amacnn, "Tanr'y sevmek ve ondan sonsuza kadar holanmak" olduunu sylerler. Oysa Taocular ne kendilerine "emredildii" ne de byle bir "grevleri" olduu iin Tao'nun iindedirler; ne kadar garip deil mi? Tao'dan hibir ey beklemezler; ne "ruhlarn kurtarmak" peinde koarlar ne de birtakm "gelecek dlleri" ararlar. Taocunun, Tao'nun iinde olmasnn hibir amac yoktur. Yalnzca orada olmaktan zevk ald iin Tao'nun iindedir. Baz arkadalarmz ve bir sr ocuk Elka Park'taki da evimize bizi ziyaret etmeye (bazen uzun dnemler boyunca) geldiklerinde de durum buna benzer. Ne byle bir grevleri olduu, ne kendilerine byle emredildii, ne de gelecekte elde edecekleri birtakm iyi eyler iin bizimle beraber olurlar. Bize gelirler, nk ocuklarn szleriyle: "Buray seviyoruz.

17. TAO KENDLNDENDR

Ring of Bright Water adl filmde, erkek kahramann (bir yazar) ve kadn kahramann (kasaba doktoru) harikulade bir manzaray izledikleri blm son derece etkileyicidir. Erkek kahraman iini eker ve "imin bana dnmeliyim" der. "Yaammn geri kalann zamanm boa harcayarak geiremem." Kadn kahraman ise yle bir yorumda bulunur: "Eer bir amaca hizmet etmiyorsa neden byle yapmayasn."

yknn en ekici yanlar ndan bir tanesi de bu amac aka belirlememesiydi. Tao'nun bir amac var mdr? Bir zamanlar materyalist, ateist ve biyolog bir hanma evrenin bir amac olduuna inanp inanmadn sordum. Bana yle bir yant verdi: "Hayr, bence evrenin bir amac deil bir yn var." Bu olduka ilgin ve bir yandan da olduka Taocu bir yantt. Tao'ya bir ama yklemek bir tr A-Taoculuktur. Tao'nun isel ilkesi ama deil, kendiliinden olmaktr. Musevi-Hristiyan Tanrsnn tersine Tao, nesneleri yaratmaz ya da biimlemez; bunun yerine onlara doru "byr" ya da onlara "kimlik kazandrr". Lao Tzu'nun ruhuyla yle syleyebiliriz: Tao'nun hibir amac yoktur; Bu nedenle de tm amalarn Mkemmel bir ekilde yerine getirir. "Buda'ya Tapnmak" blmnde bir amaca sahip olmak ile bir amaca hizmet etmek ya da bir amac yerine getirmek arasnda bir ayrm yaptm. rnein, bir aacn bymekte bir amacnn olup olmad ya da bir nehrin akmasnda bir amacnn olup olmad sorgulanabilir. Gene de bu varlklar bir amaca hizmet ediyormu gibi grnmektedirler. Buna u ekilde itiraz edenler olabilir: "Fakat insanolu aalarla ya da nehirlerle kyaslanmamaldr. nsan dnen bir varlktr ve bu duruma uygun olarak da yapt eyin bir amac vardr." Bu tarz bir yaklam Taocu dnce ile Batllarn adlandrdklar ekliyle "mantkl" dnce arasndaki ayrm ok iyi belirler! Kendi "mantkllklaryla" vnen pek ok dnrn, mantkl insanolunun daima mantkl bir amaca sahip olmas gerektiini dnmeleri ne yazk ki olduka tipik bir eydir. Neyse ki tm Batllar byle deil. Yaamlarnn ileri dnemlerinde u tr eyler yazan yazarlar ok seviyorum: "Yaamm boyunca yaptm eylerin ounu, o an bir amacm olmadan yaptm. Ama u an dnp de geriye baktmda onlarn altnda yatan amalar grebiliyorum." Aklma gelmiken, yanl anlamalar ortadan kaldrmak iin, bir amac olan insanlara kar olmadm sylemeliyim; ben yalnzca bir insann daima bir amac olmas gerektii dncesine kar kyorum. Taocularn da bir amaca sahip olma dncesine kar ktklarna inanmyorum. Sanrm Taocu, tpk kendiliinden doan "amasz" eylemin bazen byk bir amaca hizmet etmesi gibi, bir amaca sahip olman n da bazen iyi bir amaca hizmet ettiini dnecektir. Bir insana durmadan amacnn ne olduunun sorulmasn son derece dmanca ve ykc bir ey olarak grdm daha nceden de sylemitim. Bir zamanlar baarsz bir mzisyenin baarl bir mzisyene "Gerekten de kendine niin konserler vermek istedi ini sorman gerektiine inanyorum" dediini anmsyorum. Bu, bana korkun bir ey olarak grnmt. Baarl bir mzisyen kendine niin konser vermek istediini sormak gibi aptalca bir eyi neden yapsn? Yalnzca konser vermek istemesi yeterli deil mi? Belki birisi de Jean D'Arc'a yle demi olabilir: "Jean, gerekten de kendine neden tm bu savalarda arpmak istediini sorman gerektiini dnyorum!" Bazen, yetenekli bir mzisyene "Neden konserler vermek istiyorsun?" diye sorulan bir soruya verilecek en uygun yan tn ne olduunu merak ederim. Belki de "kemanc" adndaki u kk iir byle bir soruya verilebilecek mkemmel bir yant olabilir: Kemana alar. Kimse dinlemese bile Kemanc gene de alar. Bir dier iyi yan t da Bukkoku Kakushi1 tarafndan yazlm olan u Zen iiri olabilir: Pirin tarlasn korumaya almasa da davetsiz misafirlerden. Aslnda amaszca durmuyor Bostan korkuluu 1 D.T. Suzuki, Zen and Japanese Culture, sf.lOO (Pantheon Book, 1959). Bu soruya verilebilecek bir dier iyi yant da kkyu'nun, "Kemanc" iirinin ruhunda yazlm olan iiri ve R.H. Blyth'in bu iir iin Zen ve Zen Klasikleri adl kitabnda yazm olduu yorumdur: Bir eyler yazmak Ve bunlar ardmzda brakmak Bir ryadr yalnzca. Uyandmzda biliriz ki Hi kimse yoktur onu okuyacak. Ve Blyth'in syledikleri: Bu iir, skelet 'in ana dncesidir. Shakespeare tm oyunlarn bu akn ruhla yazmtr. Onlar yazd anki sknt ve esrimenin, yazd haliyle kalp kalmayacana, hatta yazdklarnn yok olup olmayacana bile aldrmam gibi grnmektedir.2 2 -Hokuseido Press, 7. Cilt, 1962, sf.174. Yukardaki iiri ve yorumunu ne kadar ok sevdiimi size anlatamam! Shakespeare'i yukar daki yorumun tarihi adan doru olup olmadna karar verebilecek kadar iyi incelemedim, ama eer Shakespeare kendi eserlerine kar bylesine kahramanca bir tutum taknmadysa bile mutlaka byle yapan baka yazarlar olmutur. Ve hibir ey beni, hret ve hatta yaptlarn bakalaryla paylama istei tmyle ortadan kalkmasa da ikinci srada kalan ve yaptlarna kar bylesi en byk bir sevgi duyan sanatlar ya da bilimciler kadar etkilemez. Dan tepesinde tek bana duran bir adam gren arkadala ilgili bir Zen hikyesi vardr. Tepede bir adamn tek bana dikildiini gren arkada kendi aralarnda adamn orada durma amacn tartmaya balarlar. Bir tanesi, "Belki de bir arkadan aryordur" der. Dieri, "Bence kpeini aryor" diye fikrini belirtir. ncs ise, "Hayr, bence hava almak iin orada duruyor olmal" der. Tepeye vardklarnda ilerinden bir tanesi, "Bir arkadanz m kaybettiniz?" diye sorar. "Hayr", der adam. kincisi, "Peki kpeinizi mi kaybettiniz?" diye sorduunda adam gene "hayr" der. Bunun zerine ncs hemen "Demek ki ben haklydm!" diye atlr. "Taze hava almak iin burada duruyorsunuz." Ama adam gene "Hayr" deyince de arrlar. Sonunda bir tanesi "Peki neden burada duruyorsunuz?" diye sorduumda, adam "Hii, yalnzca burada duruyorum" diye yan t verir. William James'den3 aldm aadaki paragraf, yaptmz bu tr eylerin nedenlerini aydnlatabilir: Yaamdaki gnlk ilerin ounun, giyinmemizin ve soyunmamzn, ie gitmemizin ve iten gelmemizin ya da pek ok farkl eyler yapmamzn, ender olarak fark edilen baz durumlar haricinde zevkle ya da acyla ruhsal ve zihinsel bir ilikisi yoktur. Bunlar otomatik zihinsel eylemlerdir. Tpk solumann zevki iin deil, yalnzca soluduumu fark ettiim iin solumam gibi. Yazmann zevki iin deil, yalnzca zaten yazmaya baladm iin yazarm; zihinsel bir zevk durumunda oluum kendini bu ekilde aa vurur ve halen yazmakta olduumu fark ederim. Kim, masann zerinde duran ba tembelce eline aldnda, bunu kendine

verecei belli bir zevk iin ya da belli bir acy bu ekilde ortadan kaldraca iin yaptn iddia edebilir? Btn bu eyleri o an baka bir ey yapmadmz iin yaparz; sinir sistemimiz yle artlanmtr ki, yalnzca bu ekilde akabilir. Ve babo, tmyle "sinirli" ve kpr kpr eylemlerimizin ou iin kesinlikle hibir neden bulamayz. 3- Kayna anmsayamyorum. James'in bu paragrafn tmyle Taocu buluyorum. Belki de ayn zamanda "neden byle bir ey yap yorsun?" gibi ikinci bir soruyu da yan tlamaktadr. Batl bir psikolog ve filozoftan gelen bu yan t, daha nce verdiim dier yan tlardan daha az mistik grnebilir, ama aradaki fark gerekten de son derece yzeyseldir. Bir mistiin yolculuunun amacnn ne olduu sorusunu yan tlayan Jacop Boehme'un son derece etkileyici paragrafndan da bahsetmek istiyorum. Aydnlanmann amac nedir? Mistiin arad ey nedir? Belki de kendisine neden aydnlanmak istediini sormaldr. Byle bir ey yapmasnn nedeni byle bir grevinin olduunu dnmesi midir? Esrimenin zevklerini mi aramaktadr? Kendi ruhunu kurtarmaya m almaktadr? Yapt ey nedir? Jacop Boehme yle der: Eer Tanr'nn derinliklerine ulaan bu merdivene sen de benim trmandm gibi trmandysan iyi trmanmsn demektir: Bu sonuca, bu aamaya, bu bilgiye kendi mantmla ya da kendi amacm ve irademle ulamadm; ayrca ne bu bilgiyi, ne de onunla ilgili bir eyi aradm.4 4 -Richard Maurice Bucke, Cosmic Consciousness, 4. bask (New York: E.P Dutton&Co., 1923), sf.186.

II. BLM TAO iYiDiR AMA AHLAKLI DEGiLDiR 18.NSANLAR TEMELDE Y MDR?
Taocular da Konfysler de insan doasnn gzel olduunu kabul ederler. Tabii baz Taocular Konfysln ahlak zerinde ok durarak insann doal durumunu bozduunu dnrler, ama insann temelde iyi olduu gerei konusunda herhangi bir dnce ayrlklar yoktur. Konfyslerin syledii gibi, "insanlar doal olarak iyi doarlar ama bu iyiliklerini pek az ileri yalarna kadar korurlar". Taocularn ve Konfyslerin tam karsnda ise, insan doasnn temelde kt olduuna ve bu nedenle de gereki ynetim iin insann gerek doasna uygun ekilde davranmas gerektiine inanan inli Kanuncular (kanun yanllar, bazen "gerekiler" olarak da adlandrlrlar) bulunur. Kanuncular, tarih boyunca var olan en korkun totaliter rejimlerden birini kurmu ve binlerce Konfys aratrmacy idam etmilerdir. Hkmet, eline geirdii tm klasikleri yakmt, uygun bulunan cezalar ikence ve irkinletirmeydi ve herkesin dierleri hakknda casusluk yapmas gerekmiti. Eer bir insan "hkmete kar ilenmi olan suu" bildirmezse, "sulu" olma sorumluluunu stlenmi oluyordu. Taocular ve Konfysler arasndaki farklar, bunlarn Kanuncular ile arasndaki inanlmaz farklarla kyaslanamayacak kadar nemsizdir. Doal olarak ben, Taocularn ve Konfyslerin tarafndaym. nsan doas, temelde kesinlikle iyidir! Bundan neden bu kadar eminim? Size anlatmak istediim ey bu. "nsan doas temelde iyidir" nermesi, benim iin herhangi bir belit (aksiyom, kabul edilmi gerek) kadar ak olan, fakat okuyucunun reddetmekte zgr olduu iki nermenin mantki sonucudur. ki belitimden ilki, benim temelde iyi olduumdur. Bu benim iin son derece ak bir ey! Tabii temelde iyi olmakla, iyi birisi alarak doduumu sylemek istiyorum. Byle sylyorum nk bu dnyaya herkese kar inan, sevgi ve gven dolu, herkese kar iyi niyetli ve kimseye kar ktlk beslemeyen bir insan olarak geldiimi kesinlikle anmsyorum. Dmanlklar, nefretleri, kskanlklar ve benzeri eyleri, bana kar yaplan kt davranlarn ve gvensizliklerin sonucu olarak kazandm. Eer tm bu davranlarla karlamam olsaydm, imdi olduu gibi yar kt olmazdm. Fakat sahip olduum ktlk ne olursa olsun, karlatm ktle gsterdiim tepkiden daha az ya da daha fazla bir ey deil. Bu dnyaya geldiimde, imdi sahip olduum bu ktl de beraberimde getirmedim! Bundan eminim. Bu nedenle ilk belitim, pheye yer brakmayacak bir ekilde "ben temelde iyiyim" dir. kinci belitim de herhangi bir insandan daha iyi olmadm gereidir! Yani temelde daha iyi demek istiyorum. phesiz ki bazen dier insanlardan daha iyi bazen de daha kt davranrm. Ancak insan doasnn, baz insanlarn doutan iyi bazlarnnsa kt olacak kadar farkl olabilecei dncesi bana gre anlalmaz bir ey. Hayr, ok gln bir ey! Bylece, eer ben temelde iyiysem, o halde herkes temelde iyidir. Ve ben temelde iyi oldu um iin, o halde herkes temelde iyidir. Not: Bir zamanlar bir arkadama, insan doasnn temelde iyi olduuna inandm syledim. Birdenbire telaland, rahatsz oldu ve biraz da sinirlenip "Hadi canm!" dedi. "Dncenin ne kadar sama olduunu grmen iin kendi doana bakman yeter!" Ben de onun tavsiyesine uyup kendi doama baktm. te bu blm de byle dodu.

19.NE OLURSA OLSUN

1.AHLAK SSTEMM Rzgr nasl eserse essin, Dnyann gidiat ne olursa olsun, Benim iin tmyle mkemmeldir! (Bilinmeyen bir Taocu) 2.NE OLURSA OLSUN AHLAKI: Ben de iirini okuyordum: Rzgr nasl eserse essin, Dnyann gidiat ne olursa olsun, Benim iin yeterince iyidir! TAOCU: iiri yanl aktardn. Son satr, "Benim iin tmyle mkemmeldir" olmalyd. Ama senin yorumunu da kendiminki kadar beendim AHLAKI: Fakat ne olursa olsun, ben bu iiri ocuka, sorumsuzca, mantksz buluyor ve ahlaki adan da eletiriyorum. TAOCU: Bu benim iin tmyle mkemmel! AHLAKI: Ben ciddiyim, iirindeki bu dnyadan uzaklama felsefene katlmyorum. TAOCU: Ben, bu iirde dnyadan uzaklama felsefesi olduunu dnmyorum. AHLAKI: Tabii ki var! Senin iirin, u Zen iiriyle yzeysel bir benzerlik tayor: Hibir ey yapmadan sessizce otur.

Bahar gelir Ve otlar kendiliklerinden Byrler naslsa.1 1 Bkz. Allan Watts, The Way of Zen (Vintage Books, 1957), sf.134. TAOCU: Bu iiri severim; sanrm en ok sevdiim iir. AHLAKI: Tabii ki seversin! Benim de bu iire kar ktm yok zaten. Otlar byrken sessizce oturmakta yanl olan bir ey yok, nk otlarn bymesinde de deerli bir eyler var. Fakat dnya ktye giderken sessizce oturmak farkl bir ey. TAOCU: Ben hibir zaman dnya ktye giderken sessizce oturmay savunmadm. Aslnda benim iirim hibir eyi savunmuyor. AHLAKI: Ama olaylarn gidiat ne olursa olsun senin iin bu durumun iyi olduunu sylyorsun. Bu durum senin iin yeterince iyi olabilir, ama benim iin deil! Sen, dnyadaki tm bu aclar ve adaletsizliklere kar bir ey yapmadan oturmaktan memnun olabilirsin, ama ben dnyaya dnp, sen holansan da holanmasan da dnya iin bir eyler yapmak niyetindeyim. TAOCU: Holansam da holanmasam da! Sana daha biraz nce yle syledim: Rzgr nasl eserse essin Dnyann gidiat ne olursa olsun Benim iin yeterince iyidir! Yani eer gidip dnyada baz deiiklikler yapmak istiyorsan, byle yapman benim iin yeterince iyi. AHLAKI: Anlalan, dnyay deitirmek iin kendimi sorunlarn iine atmam senin iin yeterince iyi, ama eer deiiklikler yapmak iin kendini sorunlarn iine atman gerekse bu senin iin yeterince iyi olmaz. TAOCU: Neden iyi olmasn? Eer dnyada deiiklikler yaparsam, benim iin bu da yeterince, iyi olur. AHLAKI: Fakat her ey senin iin yeterince iyiyse neden deiiklik yapmak isteyesin ki? TAOCU: Neden olmasn? AHLAKI: Amaan, hadi oradan be salaklama! Bir ey senin iin ya yeterince iyidir ya da deildir. Her iki ekilde de davranamazsn. Eer senin iin her ey yeterince iyiyse o zaman deiiklikler yapmana gerek yoktur; eer deilse o zaman deiiklik yapman gerekir. Olaylarn senin iin gerekten iyi olup olmadn davranlarna bakarak anlayabilirim. TAOCU: Ben durumu byle grmyorum. Aslna bakarsan olduka etken bir yaam yayorum; durmadan bir tasaryla ya da dieriyle megulm. Ama gene de, ne olursa olsun bunun benim iin yeterince iyi olduunu sylerim. Tasarlarmdan bir tanesinin baarsz olduunu dn. O zaman baarl oluncaya dek abalamaya devam ederim. Tasarlarmdan bazlarn yaamm boyunca gerekletiremeyecek olabilirim. Ve bu gerek de benim iin yeterince iyi. AHLAKI: Bir doktor olduunu ve bir hastann yaamn kurtarmak iin ok abaladn dn. Drste kendine yle syleyebilir misin? "Hastamn ya amn kurtarmak iin elimden gelen her eyi yapyorum, ama eer lrse bu benim iin tmyle iyi." TAOCU: Tabii ki hayr! Bu duygunun yle bir anda ifade edilmesini kesinlikle uygun bulmam. AHLAKI: Hah, ite seni yakaladm! Tutarsz konutun! Bir yandan senin iin her eyin mkemmel olduunu sylyorsun, dier yandan da meydana gelen baz eylerin senin iin yeterince iyi olmadn kabul ediyorsun. Demek ki kesinlikle tutarsz davranyorsun. TAOCU: Tanr akna samalama! Sen, yce mantk benim tutarszlm yakaladn yle mi? Evrensel bir ifadeyi onaylyorum ve ayn anda da bir rnei reddediyorum! Vah vah, bu korkun bir ey deil mi? AHLAKI: Peki sana ne demeli? TAOCU: Bana m ne demeli? Sylemem gereken en nemli ey, senin birinci snf bir uyarc olduun. Sylemem gereken en nemli ey bu. imdi dinle, eer iiri u ekilde deitirsem, bu seni mutlu eder mi? "E" olay olarak adlandrdmz hoa gitmeyen bir olay olduunu dn. imdi iiri yle deitirebilirim: Rzgr nasl eserse essin, Dnyann gidiat ne olursa olsun, E olay haricinde Her ey benim iin yeterince iyidir. AHLAKI: Hayr, bence halen yanl. O zaman hoa gitmeyen bir olayla karlatka iiri deitirmen gerekir. TAOCU: Gerekmez! "E" semboln hoa gitmeyen tm olaylar iin kullanabilirim. AHLAKI: Sanrm aka yap yorsun? TAOCU: Tabii ki aka yap yorum! Bu akaclm akas, senin bilgilik taslamana kar duyduum skntl tepkiden baka bir ey deil. AHLAKI: Basit bir tutarszla iaret etmemi neden bilgilik olarak kabul ediyorsun? Ne olursa olsun, her eyin kendin iin iyi olduunu iddia edip de bunlardan bazlarnn senin iin iyi olmadn syleyebildiini gsterdim. TAOCU: Ben asla olan her eyin benim iin iyi olduunu iddia etmedim. Ben asla, olan her eyi tek tek ele alarak, olan bu eyin benim iin iyi olduunu sylemedim. Ben, "dnyan n gidiat ne olursa olsun" bunun benim iin iyi olduunu syledim. Bunu sylerken dnyann gidiatn bir btn olarak dnyordum. Dnyadan bir btn olarak holandm gerei, dierlerinden yaltlm her bir paradan holanacam anlamna gelmez. AHLAKI: Hay Allah, belki de seni yanl deerlendirdim. Belki de Tanr'nn iradesini kabul ettiini sylemek istiyorsun. Belki de "Benim deil senin istediin olsun" demeye alyorsun. TAOCU: Eer bu dini terimlerle dnmek seni mutlu edecekse, belki de sylemek istediim ey budur. Ben ise durumu bu szlerle ifade etmezdim; ama belki de sylediin eyler dndm eylerden pek farkl deildir. lk nerin, yani Tanr'nn iradesini kabul ediim, zihnimdekilere "Benim deil senin istediin olsun" nermesinden daha yakn. AHLAKI: kisinin arasnda ne fark var? TAOCU: Benim iin bu ikisi, en azndan psikolojik olarak olduka farkl. niversite gnlerimde, Chicago'da yaz tatilimde bir din seminerine katlm anmsadm. Oturum bakanyla birok sohbetimiz olmutu. Bir gn bana akamki duaya katlp katlmayacam sordu. imden pek gelmemesine karn nezaket olarak duaya katldm. Duann bir blmnde ellerimizi birletirdik ve Tanr'ya yle dua ettik: "Benim deil, senin istediin olsun." Bugn bile, kendimi son

derece ikiyzl hissettiim o an hatrlyorum; gerekten de o an yalan sylyordum. Gerekten de, tm itenliimle benim deil Tanr'nn isteinin olmasn isteyebilir miydim? rnein Hristiyanlarn hakl olduunu ve bu nedenle Tanr'nn beni lanetlediini ve sonsuza dek cezalandracan farz et, Tanr'nn bana bunu yapmasn gerekten de onaylayabilir miyim? Ya da bu anlamda bir baka insana yapaca eyi? Hatta eytan'a bile? Bununla birlikte Hristiyan Tanr's gerekten de varsa, benim gibi zayf, savunmasz bir yaratn kendi iradesiyle Tanr'y onaylamak zorunda olmas olduka komik grnecektir. Ben holansam da holanmasam da Tanr'nn zaten isteini yapaca aktr. Bu duygunun daha nceden de ifade edildiine eminim, ama bu, onu bir kez daha ifade etmemi engellemiyor. Bu nedenlerle, ne olursa olsun "Benim deil senin istediin olsun" nermesi bana doru gelmiyor. Senin ilk nermen, yani "Tanr'nn iradesini kabul etmek" ise farkl bir ey. Bir eyi kabullenmek ile onu arzulamak ayn ey deildir. Bu nedenle tam olarak demek istediim ey anlamna gelmese de, bana sylediin ilk nermenin ikincisinden daha uygun olduunu syledim. AHLAKI: ardm! Eer iirin bu anlama da gelmiyorsa, o zaman gerek anlam ne? TAOCU: Neden bir anlam bulmak iin bu kadar abalyorsun. Onu olduu gibi kabul edip, yalnzca "bu iyi bir iir" ya da "berbat bir iir demekle yetinemez misin? AHLAKI: Hayr, hayr. Mutlaka bir anlam olmal. Bana dnyadan uzaklamay savunmadn syledin, ama etken olarak bir eyler yapmay da savunmuyorsun. Sanrm sen yalnzca dnyay olduu gibi kabullenmeyi savunuyorsun. TAOCU: Hayr, ben hibir eyi savunmuyorum. AHLAKI: Dncelerinin kesinlikle belli bir ekilde tutumlarn ve davranlarnn zerinde birtakm etkileri olmal. TAOCU: Tutumlarmn zerinde evet; davranlarmn zerinde hayr. AHLAKI: Tutumlarn daima byle midir? TAOCU: Kesinlikle hayr. AHLAKI: Byle bir eye sahip olduuna gre, gemie gre daha fazla ya da daha az etken hale geldiini syler miydin? TAOCU: kisini de sylemezdim. Dsal eylemlerim dikkat ekecek herhangi bir deiiklik olmadan ayn ekilde devam ediyor. AHLAKI: Ama iirde ahlaki bir mesaj olmal. Neden "Ahlak Sistemim" gibi ssl bir balk setin? Son sylediklerine baklrsa herhangi bir sistemin yok gibi grnyor. TAOCU (Glerek): Kendilerini ar ciddiye alma eiliminde olan ahlaklara aka olsun diye byle ssl bir balk setim. "Ahlak Sistemim" gibi bir baln, okuyucuyu "iyi"nin mutlak doasnn ve gerekli olan davran biimlerinin skc bir yorumunu elde edeceini dnmeye ynlendirmesi ok houma gitti. Ve sonra tm elde edecei bu kk iir olur. Gene de samimi bir ekilde, bu iirin belki de bilinsiz bir dzeyde olduka ciddi bir mesaj tadna inanyorum. AHLAKI: Ama bu mesajn ne olduunu bana syleyemezsin? TAOCU: Bunu sana sylemeye alrken, tpk bir esprinin neden komik olduunu aklamaya altmda nasl zorlanrsam ayn ekilde zorlanrm. AHLAKI: Neyse, yani bu mesajn insanlarn eylemleriyle pek ilgili olmadn sylyorsun. TAOCU: Doru. AHLAKI: Bana, zihninde ne tr bir tutum olduu yolunda kck bir imada bile bulunamaz msn? Mesajnn ne tr tavrlar dourmasn umduun konusunda bir parack bile bir dncen yok mu? TAOCU: San rm var. Galiba bu mesaj, insanlar n eylemlerini eskiye oranla daha etkili ya da daha ynlendirilebilir hale getirme eiliminde deil, yalnzca eylemlerin daha az korku ve endieyle yaplmasn salama eilimindedir. AHLAKI: Hay Allah, o zaman nemli bir mesajn var. Sanrm hem kendine, hem de bakalarna bu mesaj daha kesin ve berrak bir ekilde aklamak zorundasn. TAOCU: Bu mesajm en berrak ekilde yle aklayabilirim: Rzgr nasl eserse essin, Dnyann gidiat ne olursa olsun, Hepsi de benim iin bir! Not: Bu blm bitirdikten birka gn sonra, bir gece frtna kt ve verandamzdaki pek ok paravan uurdu. Ertesi sabah verandada durmu frtnann yaratt tahribat seyrediyordum. Karm yanma geldi ve yle dedi: "Eee Raymond, rzgr nasl eserse essin hl memnun musun?"

20.NEDEN NSANLARA YARDIM EDYORSUN?

Hepsi de youn bir ekilde hayrseverlikle ya da yararl sosyal ve politik ilerle uraan, her biri de son derece fedakr olan drt insandan olumu bir grubu hayal edin. Birisi onlara yle sorar: "Neden insanlara yardm etmek iin bu kadar ok urayorsunuz?" Drt adamdan u yantlar alyoruz: Birincisi: "Bana gre insanlara yardm etmek benim grevim ve ahlaki sorumluluum." kincisi: "Ahlaki sorumluluk? Ahlaki sorumluluklarn can cehenneme! Bunu yalnzca, sknt eken insanlar grdmde yardm edemeden duramadm iin yap yorum." ncs: "Ben asla grev ya da ahlaki sorumluluklar gibi eylerle ilgilenmedim. Yalnzca bu insanlar iin zlyor ve onlara yardmc oluyorum." Drdncs: "Neden mi byle yap yorum? Gerei sylemem gerekirse, neden byle yaptm konusunda en ufak bir fikrim yok. Yalnzca doam byle davranyor; syleyebileceim tek ey bu." Bu drt yant karlatrmak houma gidecek. Son yant ok sevdim. Olduka Taocu ya da Zen Budist bir yant. Bence bu insan, Tao ile tmyle uyum iinde grnen gerek bir bilge ya da aziz. Drdnn iinde doal, kendiliinden ve kiisel olmayan bir bilinlilikle yardm eden bir tek o. Eer bir Tanr varsa, umarm ilknce onu cennete gnderir! Umarm onun hemen ardndan da nc adam cennete girer. Bana olduka Budac bir insan gibi grnd: Biraz fazla kiisel bilinci olsa da efkatli, ama "ahlak" deil. Birinci ve ikinci adam kyaslamak ilgin olacaktr. kisi de benmerkezci, ama ikisi de farkl! kincisi biraz huysuz da olsa, bir bakma sevimli ve mizahi yn olan bir insan. Houma giden yan, "sert grnml, ama altndan bir kalbi olan" (tpk Humphrey Bogart'n baz karakterleri gibi) bir insan olmas. Aslnda duygusal olduu gereini kabul etmekten utanan, olduka sevimli bir insan. Eer Tanr olsaydm kesinlikle onu da cennetime alrdm. Ama ilk adam! Aman Tanr m ne canavarlk! Bu tipler genellikle gururlu, gsterii, benmerkezci, sofu, insanlk d, hkmedici ve sevimsiz olurlar. Bunlar, "ilkelerle" hareket eden insanlardr. Bir anlamda hi kimseye yardm etmeyen insanlardan ok daha ktdrler! Eer ben Tanr olsaydm, tabii ki onu da cennetime alrdm; ama yalnzca ksa bir sre iin! Ardndan biraz daha fazla "eitim" iin onu dnyaya geri yollardm. Baz pragmatik okuyucular yle syleyebilirler: "Bir insann syledii ey zerinde durmaya ne gerek var; hepsi de ayn eyi yapm yorlar m sonuta? Bir insann ne kadar yardmsever olduu onun kiiliinden ya da byle davranma nedeninden daha nemli deil mi?" Yantm, "Hayr". Eer insanlarn eylemleri yardmseverse, ama yanl bir ruhla yaplyorsa, bu yardmlarn

yardmsever olmayan davranlar kadar zararl olabileceklerine inanyorum. Sanrm u in atasznden ok etkilenmi olmalym: "Yanl adam doru bir ey yaptnda, genellikle yapt ey yanl olur."

21.TAOCULUK AHLAKIN KARISINDADIR

AHLAKI: Dnyan n gittike daha ktye gidii karsnda endielendiimi sylemeliyim. Tm nesnel ahlak standartlar ortadan kalkyor gibi. Bugnlerde herkes, "Benim iin doru olan u" eklinde konuuyor, ama gerekte neyin doru olduundan bahsetmiyor. Tm ahlaki yarglarnn znel tatlara ve tercihlere indiini sylyorlar. Ve nesnel ahlak kanunlarnn ortadan kalkmasyla da, uygarln hzla kendi sonunu hazrlayacana hi phe yok! TAOCU: O halde doru insanla konuuyorsun. Ben de nesnel ahlak standartlarna gnlden inanan bir insanm. AHLAKI: Gerekten mi? Ne kadar harikulade bir ey! Byle ahlakn kalmad zamanlarda senin gibi birisiyle kar lamak ne byk bir zevk anlatamam. Ayn zamanda ahlak ilminin mantna da ilgi duyuyor musun? rnein ahlak ilminin kesin bir belit haline getirilip getirilemeyecei sorusunu dndn m? TAOCU: Seni anladm sanmyorum. AHLAKI: Yani tm ahlak ilmi snrl sayda tahminden (ahlaki adan kabul edilmi gereklerden) doabilir mi, yoksa bunun iin snrsz sayda bu tr gerek ilkeler mi gerekli? TAOCU: ey, bence kesinlikle snrl sayda olmal. Gerekten de son derece snrl bir say; tam olarak sylemek gerekirse bir tane yeterli! Ahlak kurallar nn tm bir tek ilkeye indirgenebilir. AHLAKI (Sabrszlkla): Peki bu ilke nedir? Belki de buna Altn Kural demeliyim? TAOCU: Yok, yok hayr! Benim ilkem ok daha basit bir ey. Yalnzca, herkesin istedii eyi yapma hakk olduu ilkesi. AHLAKI (aknlktan doan bir anlk sessizliin ardndan): Aman Tanrm! Tm yaamm boyunca bylesine haince, bylesine vah i bir ekilde aldatlmamtm. Sana tm kalbimle gvenmeye, ahlak bir dost olarak kabul etmeye hazrdm ve sen karma, hayatm boyunca duyduum en canavarca, ahlaksz bile deil, ahlak kart bir duyguyla ktn! Ltfen beni bala, halen akn haldeyim. TAOCU: Ama ben bu duyguyu ahlak kart bir ey olarak grmyorum. AHLAKI: Tabii ki ahlak kar t! Her eyden nce, herkesin can nn istedii eyi yapmas kesinlikle kargaa (anari) dourur. TAOCU: Hayr, hi de yle deil! Eer insanlar kanun istiyorlarsa, kesinlikle bunu yrrle koyma hakkna sahiptirler. Bir sulunun bu kanunlara kar gelme hakk vardr, polisin suluyu tutuklama hakk vardr, hkimin suluyu hapse atma hakk vardr, vs. AHLAKI: Hey, bir dakika dur, bana bilgi bir oyun oynuyorsun! Eer sulunun kanunlar bozma hakk varsa (ki yok) o zaman polisin onu tutuklama hakk olmayacaktr. TAOCU: Neden olmasn? AHLAKI: nk eer bir insann bir ey yapma hakk varsa, bir bakasnn onu durdurma ya da yapt eyden dolay cezalandrma hakk yoktur. TAOCU: Fakat bu doru olamaz, nk sana herkesin istediini yapma hakkna sahip olduunu sylemitim. AHLAKI: O halde hak szcn tmyle anlamsz bir ekilde kullanyorsun. Akla uygun bir hak dncesine gre, eer insann belli bir ey yapma hakk varsa, o zaman bir baka insann onu durdurma hakk yoktur. TAOCU: Ama bu doru deil. Benim savunduum hak dncesine gre senin nermen kesinlikle yanl, nk iki farkl insan birbirleriyle elien eyler yapmak isteyebilir. AHLAKI: O halde tutarsz davranyorsun. nk hak szcnn, herkesin istedii eyi yapmaya hakk olduu yolunda hibir olas yorumu yaplamaz. TAOCU: Senin hak kavramna gre herkesin istediini yapma hakkna sahip olmasnn kesinlikle yanl olduunu kabul ediyorum. Bununla birlikte, hak kavramnn herhangi bir yorumu yaplmadnda herkesin istediini yapma hakk olduu bir gerektir. AHLAKI: Byle bir yorum olamaz! TAOCU: Kesinlikle olur. AHLAKI: Hayr olamaz! TAOCU: Bu konuda bahse girer misin? AHLAKI: Hem de her eyimle! TAOCU: O halde ne yazk ki kaybedeceksin. Yalnzca, eer eylemde bulunan kii, bu eylemde bulunmak isterse eylemin hakl olaca bir durumu dn. Bu tanma gre, kiinin istedii eyi yapma hakknn olup olmadndan bahsetmek bile samadr. AHLAKI: Aman Tanrm, ne kadar ucuz bir felsefi oyun! Anlamsz ve sama kelime oyunlar yapp gereklerle ilgisi olmayan iddialarda bulunuyorsun. Tabii ki senin hak yorumuna gre, sylediin ey sama da olsa doru. Fakat akl banda hangi insan byle korkun bir tanm kabul eder? TAOCU: Pek ok ilgin noktann domasna neden oldun. lknce, kabul edilebilir herhangi bir hak tanmna gre insann istedii eyi yapamayacam, ama eer hibir tanm olmazsa o zaman byle bir ey yapabileceini syledin. Bu nedenle ben de her ne kadar olaslkla kabul edilmeyecek bir tanm da olsa sana kart bir rnek olarak bir tanm verdim. AHLAKI: Fakat kelimelerle oynadn sylerken anlatmak istediim ey ite buydu. Kabul edilmeyecek bir tanm olduunu bile bile neden bana byle bir tanm sunuyorsun? TAOCU: Son derece nemli bir noktay belirtmek iin! Temelde nesnel ahlak standartlar nn eksikliini knyordun. Sana,'istediin eyin yalnzca nesnellik olmadn gstermeye alyorum. Doru ve yanln pek ok farkl nesnel tanm yaplabilir ve bunlarn tm de deerlidir. Fakat bu tanm kabul etmen iin, bunun tm znel standartlarn onaylamas gerekir. AHLAKI: Elbette! Peki ama buna ne olmu? TAOCU: Temelde ahlaki znellii knyordun ve ben de sana, son zmlememde eletirdiin insanlardan daha az znel olmadn gsterdim. Tabii ki znel ahlaklar zneldir, ama en azndan bunu fark edebilecek kadar drsttrler. Nesnel olarak tanmlanan insanlar eletirmemin asl nedeni, onlarn da en az znel ahlaklar kadar znel olmalar, ama bunu fark etmemeleridir. Bu insanlar kendi znelliklerini bir nesnellik paravan nn ardna saklarlar. AHLAKI: Peki ya Tanr'ya inanan nesnel ahlaklar? Tanr'nn iradesine uygun olarak iyiyi tanmlarlar. Bu durumda znel bir yan olabilir mi hi? TAOCU: Tabii ki olur! Soyut olarak nesnel grlebilir. Buradaki asl sorun, kiinin din seiminin (inand Tanr'nn doasnn) tmyle znel tutumlarla belirlenmesidir. Bu nedenle birisi, "Ben byle hissettiim iin deil, Tanrnn ahlak sistemi byle bir talepte bulunduu iin yle yapmalsn" dediinde, gl bir

ekilde o insann bir nesnellik paravannn ardna kendi znel duygularn gizlediini hissederim. Ama bu ekilde drste tanmlandnda nesnelliin karsnda deilim. AHLAKI: Eer ben gerekten de kendi znelliimi bir nesnellik perdesinin ardna saklyorsam, o halde sana gre kesinlikle byle bir ey yapmaya hakkm var! Yani yine de istediim eyi yapma hakkm olduunu sylyorsun! TAOCU: Bu, konunun mantkszln ispat etmek iin yaplan yetersiz bir tartma giriimi, ama gene de bir noktay aydnlatmamza yarayaca iin konuyu buraya getirdiine sevindim. Tabii ki byle bir ey yapma hakkn var! Ben bunu sorgulamyorum. Fakat gerekte byle bir hakka sahip olmak istemediine inanyorum! Drstln, meziyetlerinden bir tanesi olduunu bilecek kadar iyi tanyorum seni. Kendi znelliini bilinli bir ekilde ya da kasten bir nesnellik maskesinin ardna sakladna inanmyorum. Byle bir ey yaptn bilmiyorsun. Seni ikna etmeye almamn tek nedeni, yaptn eyi bir kez anladnda artk byle yapmaya devam etmeyeceine dair duyduum kesin inan. Gryor musun, ikimizin arasndaki temel farkllk, benim, insanlarn ihtiyalarnn temelde iyi olduuna senden daha fazla inan duymam. AHLAKI: yi de, yeniden insann istedii eyi yapmaya hakk olduu konusuna dnelim. Benim asl canm skan ey u "istediini yapmak" szc. Bana kar drst ol, bu ifaden ahlakn tmyle reddi anlamna gelmiyor mu? TAOCU: Mantksal adan belki de yle. Ama psikolojik adan kesinlikle deil! nsanlarn ou benim bu ifademden, yalnzca ahlakn reddinden daha fazla aryorlar. Ahlak kartlar, ahlaklara kar yeni bir rktc dnce sunamayacak kadar uzun bir sredir var. Bu nedenle, ahlak kar t bir insan nesnel ahlak gerekliini reddettiinde, ahlak kesinlikle bunun karsnda yer alacak, ama gene de bu durumun kendi inancn bozmasna izin vermeden yoluna devam edecektir. Fakat birisi kp da doru ve yanl gibi eylerin var olduunu, ama herkesin de istediini yapma hakknn var olduunu syledii zaman, bu ahlak kart bir ey olarak deil ahlakn korkun bir ekilde saptrlmas olarak grlr! AHLAKI: Doru. Peki, sylediin eyin insanlar artacan bildiin halde neden byle bir ey sylyorsun? TAOCU: nk bir kez daha sylemem gerekirse, seni aknla drmemek adna doruyu ya da benim doru olarak bildiim eyi saklamam istemeyeceini bilecek kadar iyi tanyorum seni. AHLAKI: Fakat bunun doru olduuna gerekten de inanyor musun? Sylediin eyde tehlikeli bir yan bulmuyor musun? Bunun, hayal bile edilemeyecek kadar korkun davranlar hakl klmak iin nasl kullanlabileceini fark etmiyor musun? TAOCU: Byle bir ey hayal edebiliyorum ama, byle bir olaslk karsnda senden daha az korkuyorum. Tekrarlyorum, ikimizin arasndaki temel fark, insann doasndaki iyilie benim senden daha fazla gven duymam. Bu nedenle insanlarn istediklerini yapacaklarndan senden daha az korku duyuyorum. Gerekten de benim sylediim eyle u nl (ve daha fazla kabul edilen) "Tanr'y sev ve istediin eyi yap" deyii arasnda ok byk bir fark var m? AHLAKI: Korkarm ki gerekilikten uzaklamaya baladn. Sen insanlarn, temel gdlerinin iyi olduunu, doal ilkel gdlerinin mantk ve ahlak tarafndan dizginlenmedike tehlikeli olduunu bildiklerine inanyorsun. Tmyle id'ine gre hareket eden bir insan hem kendini hem de toplumu tehdit eder. Tmyle gerek bir toplumsal varlk yaratmak iin alt ben'in (id), ben (ego) ve st ben (sper ego) tarafndan denetim altna alnmas gerekir. TAOCU: Sanrm bu sylediini daha nceden de duydum! AHLAKI: Hayr sylediim eyler kesinlikle zgn! En nemlisi de bunlarn doru olmas. TAOCU: Bana gre ise yanl. AHLAKI: Biraz dogmatiklie kaymadn m? TAOCU: Elbette! Ama senden daha fazla deil. AHLAKI: Bu ocuka nokta zerinde tartp durmayalm. Benim savunduum dncenin yanl olduunu nereden biliyorsun? TAOCU: Bunu bildiimi iddia etmiyorum; bu .konu tmyle tartmaya ak. Yaam deneyimlerim beni, tanmladn bu durumun yani alt ben'in vahi, tehlikeli bir hayvan olduu ve st ben'in de alt ben'i denetim altnda tutan intikamc bir kahraman olduu grnn tmyle hatal olduunu grdm bir noktaya ulatrd.. Eer kullandn u Freudu terimleri kullanmam, gerekirse (ki genelde kullanmam), benim izeceim resim seninkinin tam zdd olur. Ben zavall, itilip kaklan alt ben'i son derece sevecen ve sevimli bir varlk olarak gryorum. st ben ise alt ben'i zincirleyip ona i kence ederek, karlnda dmanca tepki vermesine ve bazen de iddete bavurmasna neden oluyor. Ardndan st ben, zaferiyle bbrlenir bir edayla kahkahalar atp, "u alt ben'in gerekte ne kadar hrn bir yaratk olduuna bakn!" diyor. "imdi, onu neden hapsettiimi anlyorsunuzdur. Eer onu hapsetmesem ne byk zararlar verebileceini bir dnn!" Bu durum tpk, kpeine gvenmeyen ve onu srekli olarak zincire bal tutan bir insann durumuna benzetiyor. Zincirleme ilemi ak bir ekilde kpei hrn bir hale getirir ve bu durumda kpein sahibi, "byle hrn bir kpein neden zincirlenmesi gerektiini ite imdi anladnz!" der. AHLAKI: yi de biz alt ben'den ve st ben'den bahsediyoruz. Peki, ben, sahneye nasl kyor? TAOCU: Bu tmyle kiiye bal bir ey.Senin ben'in aka grlebilecei gibi st ben'inin yannda, benimkisi ise alt ben'imin yannda. AHLAKI: Bana drste syle, biz ahlaklar neden bu kadar rktc grnyoruz? Neden bizim karmzda yer alyorsun? Bunun nedeni yalnzca, biraz nce sylediin gibi kendi znelliimizi bir nesnellik maskesinin ardna saklamamz m? TAOCU: Hayr, bundan daha fazlas var! George Berkeley'in filozoflar eletiren u etkileyici szlerini anmsyor olabilirsin: "lknce bir toz bulutu kaldrrlar, ardndan da hibir ey gremediklerinden yaknrlar." Benim ahlaklar eletirmem biraz daha iddetli bir ekilde olsa da bu ifadeye ok benziyor. Anmsarsan, tm tartmamz, senin bu dnyada ahlakszln gittike arttn sylemenle balad. Ahlaklarn ou durmadan dnyadaki ahlakszlktan bahseder dururlar, ama bana gre bu sorunun temel kayna gene ahlaklarn kendileridir. Ahlak tavsiye etmelerine kar n (ya da bu nedenle!) dier gruplara oranla ok daha fazla bir ekilde insanlarn ahlakszlamalarna neden olurlar. Yani kendi knadklar soruna kendileri neden olurlar. AHLAKI: Doruyu sylemem gerekirse, bu, yaamm boyunca duyduum en adaletsiz sulama! TAOCU: zgnm, ama drst olmak zorundaym. Hem bu duruma benzeyen daha pek ok durum var. Geenlerde bir tp uzman, gnmzde insan sal iin en byk tehlikenin (kanserden sonra) kt doktorlar olduunu syledi. Bu konuda, bunun doru olup olmadn syleyebilecek kadar bilgili deilim, ama bu szler beni hi artmad! Ayn zamanda 19. yzyl tbbnn, iyiletirdii insanlardan ok daha fazla sayda insan hastalandrdn ve ldrdn de duydum. Bu son derece mantkl bir ey! Ekonomistlerin, dnyann en berbat ekonomik sorunlarnn kayna olmalar da bu sorgulamann dnda deil. Psikiyatristlere giden ebeveynler bazen ocuklarn iledikleri sularn ve dier sinirceli (nevrotik) sorunlar nn temel nedenlerinin kendileri olduunu grrler. Psikiyatri de benzeri sorunlara kar bak deildir. Baz insanlar psikiyatri biliminin, birka insana yardmc olmas dnda, toplumumuzda artan temel sinircenin asl nedeni olduunu hissetmektedirler. Grebilecein gibi, "bir toz bulutu kaldrmak ve ardndan hibir ey grememekten yaknmak" eletirisi yalnzca filozoflar kapsamyor. O halde neden ahlaklar bu eletirinin dnda kalsnlar. AHLAKILAR: Fakat bana sylediklerin yalnzca birer benzetmeden ibaret!'Bana ahlaklarn nasl olup da dnyadaki ahlak sorunlarna neden olduklarn anlatmadn.

TAOCU: Sana bunu bir ekilde akladm aslnda. st ben'in alt ben'i tpk bir hayvan gibi zincire vurduu, bu nedenle alt ben'in saldrgan hale gelmesine neden olduu ve ardndan da alt ben'i srekli hrn olmakla sulad yolunda sylediklerimi anmsa. Bu konuda senin in biraz daha konuaym; ama bu kez daha az Freudu terimler kullanacam. Gzlenecek temel nokta, ahlak olmakla insanc olmak arasndaki tm farklardr. Bence insanc szc tm sorunumuzun merkezini oluturuyor. Sen ahlak ne sryorsun. Ben ise insan yreklendiriyorum. Sen "doru ve yanl" zerinde duruyorsun, bense doal sevginin deeri zerinde duruyorum. Ben bir insann mantki adan hem ahlak hem de insanc olamayacan iddia etmiyorum, yalnzca u ana dek byle birisiyle karlamadm sylyorum! Aslnda byle bir insan olduuna inanmyorum. Tm yaam deneyimlerim bana, bu ikisinin allmadk bir derecede birbirleriyle ters bir iliki iinde olduklarn gsterdi. u ana kadar gerekten iyi kalpli bir ahlakyla karlamadm. u ana kadar ahlak olan iyi kalpli bir insan ve bir insanc grmedim. Ve byle birisinin var olmadna da phem yok! Ahlaklk ve insanclk, doal olarak birbirlerine tmyle zt iki ey. AHLAKI: Kullandn insanc szcn tam olarak anladm sanmyorum, dahas bunu ahlakln kart olarak kabul etmene de ardm. TAOCU: nsanc birisi, sevecen, nazik ve kibardr. Byle davranmas gerektiine ya da byle bir "grevi" olduuna inanmaz; yalnzca basit bir ekilde byle bir insandr. Komusuna, "byle davranmas gerektii iin" byle davranmaz, yalnzca iinden byle gelir. Bu nedenle eer bir insan insancysa, onun iin ahlaka ne gerek var? Zaten yapmak istedii bir eyi, bir insann ona yapmas gerektiini sylemesine ne gerek var? AHLAKI: Tamam, senin neden bahsettiini imdi anladm; sen azizlerden bahsediyorsun! Aziz dolu bir dnyada tabii ki ahlaka ihtiya yoktur; tpk salkl insanla dolu bir dnyada doktora ihtiya olmad gibi. Ama ne yazk ki dnya azizlerle dolu deil. Eer herkes senin adlandrdn gibi "insanc" olsayd, her ey iyi olurdu. Ama insanlarn ou temelde bu kadar iyi deil. nsanlar komularn sevmiyorlar; ilk frsatta kendi bencil karlar iin komularn smryorlar. te bu nedenle de biz ahlaklarn onlar denetlemesi gerekiyor. TAOCU: Onlar denetlemek mi? Kulaa ne kadar da ho geliyor! Peki onlar denetlemekte baarl olabiliyor musunuz? AHLAKI: Her zaman baarl olduumuzu syleyemem, ama elimizden geleni yap yoruz. Ne de olsa bir doktoru, eer vicdani olarak elinden gelen her eyi yapmsa hastal denetleyemedii iin sulayamazsn. Biz ahlaklar birer Tanr deiliz, bu nedenle de abalarmzn baarl olacan garantileyemeyiz. Yapabileceimiz tek ey, insanlara daha insancl olmalar gerektiini sylemek, ama onlar byle davranmaya zorlayamayz. Ne de olsa insanlarn zgr iradeleri var. TAOCU: Ve yaptn ey bir kez olsun insanlar daha insancl yapacana daha az insancl yapmad yle mi? AHLAKI: Tabii ki hayr, ne kadar korkun bir dnce bu! nsanlara ak bir ekilde daha insancl olmalar gerektiini sylemiyor muyuz? TAOCU: Kesinlikle! Ve sorun da bu zaten. Bir insana daha insancl olmas gerektiini ya da insancl olmann onlarn "grevi" olduunu sylemenin, insanlar daha insancl olmasn salayacana inanmanzn nedeni ne? Bence byle bir eyin insanlar zerinde tam tersi bir etkisi olacaktr. Yapmaya altmz ey sevmeyi emretmek. Ve sevgi, tpk deerli bir iek gibi, bymeye zorlandka solar. Sizi eletirmemin tek nedeni, yalnzca zorlanmad zaman zenginleecek olan bir eyi zorladnzda aa kan olumsuz etkiler. Siz ahlaklarn, kendi kar ktnz sorunlar yarattnz sylerken anlatmak istediim ey buydu. AHLAKI: Hayr, hayr anlamadn! Ben insanlara birbirlerini sevmelerini emretmiyorum. Ben de en az senin kadar sevmenin emredilemeyeceini biliyorum. Eer insanlar birbirlerini, ahlaka gerek kalmayacak kadar sevseler dnyann ok gzel bir yer olacan biliyorum, ama yaamn ac gerei u ki, byle bir dnyada yaamyoruz. Bu nedenle ahlak gerekli. Ama ben insann komusunu sevmesini emretmiyorum; bunun olanaksz olduunu biliyorum. Benim emrettiim ey u: Komunuzu o kadar fazla sevmeseniz de, greviniz ona kar doru bir ekilde davranmaktr. Ben bir gerekiyim. TAOCU: Ben de senin bir gereki olmadn sylyorum. Doru davranmak, adillik, grev ya da ballk emrinin sevgi emrinden daha baarl olamayacan sylyorum. sa bile, en aydnlanm anlarnda, bu noktann derin nemini fark etmiti. Fahielere ve gnahkrlara kar tutumu, "Size ok ayp, ok rezilsiniz! Sizi bu ekilde kabul edip sevemem. Eer benim balayclm ve sevgimi istiyorsanz nce deimelisiniz" eklinde deildi. Hayr, onun yaklam yleydi: "Sizi seviyor ve tmyle anlyorum ve neden gnaha girdiinizi biliyorum. Sizi olduunuz gibi kabul ediyor ve seviyorum. Sizi sevdiim iin de, kendi hatrnz iin gnaha girmeyi brakacanz umuyorum, nk gnahkrlnz sizi mutsuzlatryor." AHLAKI: yi bir sa yorumcususun! sa'nn "Herkesin istediini yapma hakk vardr" diyeceine inanyor musun? TAOCU: Hayr, byle syleyeceine inanmyorum. Ama sylediim anlamda, harekete geirici noktalarmz ayn etkiye sahip. nsancla kart olduu srece ahlakl alaa etmek benim iin bir hayli zevkli oluyor. AHLAKI: yi ama ahlaklar neden insancla kar olsunlar? Biz insancl tlemiyor muyuz? TAOCU: Bu konuda daha nceden de konumutuk. Benim zerinde durduum ey, insancln tlenemeyecei. tlemek, onu yok etmekten baka bir ie yaramaz. Korkarm ki halen sylediim eyi anlamyorsun. Sana bir dier Hristiyan kaynan aktaraym. Waldo Beach ve H. Richard Neibuhr tarafndan yazlan Hristiyan Ahlak adl kitapta St. Paul hakknda u harikulade paragraf vardr: Aziz Paul'n kanun zerindeki tm dnceleri, sa'nn, iyi bir aacn iyi meyveler verecei ve dtan gelecek hibir idarenin insan gerekten iyi yapamayaca eklindeki dncesinin gelitirilmi ekli olarak ele alnabilir. Bu noktaya kadar zorunlu ahlak kanunlar insan iin dsal bir ey olarak "unu yapmalsn", "bunu yapmamalsn" eklinde kalr ve insan temelde iyi bir insan yapmaz; insann gdlerini gelitirmez. Kanunun ierii deil de onun zorunlu hale getirilmi biimi, insann iinde var olduudnulen ve kanunun amacnn zdd olan bir arzunun akrabasdr. Dahas, insanlara emirler vermek, insanlarn kiisel iradelerinin domasna ve bylece de onlar kanunlar bozmaya zorlanmalarna neden olmaktadr. Zorunluluklarn olduu yerde yetikinler de tpk ocuklar gibi, yasaklanan eyin ne kadar yaknna yaklaabileceklerini grmek iin dayan lmaz bir arzu duyarlar. Yine ayn ekilde zorunlu kanunlar, sa'nn iindeki ve bilinli iyilikten ok daha cezbedici, ok daha verimli olan doutan gelen, zorlamasz, cana yakn davran lar douramaz.1 1- (The Ronald Press Company New York, 195), sf.41. Bu paragraf ok daha dikkat ekici buluyorum! Benim ahlaki felsefemi, sylediim her eyden ok daha iyi aklyor. Son derece armama karn, bu paragraf, Hristiyanln pek ok Hristiyan tarafndan bilinmeyen bir kolunu belirtiyor. AHLAKI: "Hristiyanln bir kolu" demene sevindim, nk tm Hristiyanlarn byle olmas or zor. Tm retiyi bu yaklamla yorumlamak, insanlar en ok yanl yola srkleyen ey olacaktr. TAOCU: Evet, ne yazk ki bunu ben de fark ettim. AHLAKI: Neden ne yazk ki dedin? TAOCU: nk bir dini, hatta ateizmi bile reddetmeyi ok zor ve ac verici bir ey olarak gryorum. Birbirlerinin karsnda yer alsalar da keke tm dinleri kabul edebilseydim. Her biri de, bazlar iyi, bazlar kt, bazlarysa birbirinin ayn olan pek ok zellikten oluuyor. Yapabileceim en iyi ey, her birinin

iindeki en iyi yan alp bunlar elimden geldiince iyi bir ekilde bir araya getirmek. zellikle, Aziz Paul hakknda yazlan biraz nce okuduum yaz, Hristiyanln en ok sevdiim yan zerinde duruyor. AHLAKI: Elbette! nk yalnzca kendi amacna uygun kavramlar alyorsun. Ayn hatay pei peine yapmaya devam ediyorsun. Biraz nce okuduun yaznn son cmlesini ele alalm: "Yine ayn ekilde zorunlu kanunlar, sa'nn iindeki ve bilinli iyilikten ok daha cezbedici, ok daha verimli olan doutan gelen, zorlamasz, cana yakn davranlar douramaz." Bu, sa gibi olanlar iin iyi ama keke senin ve benim birer sa olmadmz kafana soksan. Bizler doasnn bir ksm iyi, bir ksm kt olan insanoullaryz. phesiz ki sa'nn kendiliinden doan iyilii, bilinli iyilikten ok daha ekici ve ok daha verimlidir. Evet, bu sa iin iyi bir ey, ama bizler sa deiliz. Biz faniler zor yolu renmeliyiz. Kendiliinden doan iyilik, bilinli iyilikten daha iyi olsa da, bilinli iyilik hi iyilik yapmamaktan daha iyidir. Ve fanilerin ou iyilii bilinli bir yolla renebileceklerine gre, ne yazk ki yrnmesi gereken yol budur. Sanyorum biraz sonra ifade edeceim dnce, bize bu konuda yardmc olabilir. Kant, kendisinin "iyi irade" ve "kutsal irade" olarak adlandrd ey arasnda dikkat ekici bir ayrm yapmt. yi bir iradesi olan insan greve ve erdeme, bunlarn hatr iin balanr, ama bu, onun bir temele ya da baya drtlere sahip olmad anlamna gelmez. Bununla birlikte iyi iradenin erdemiyle, disiplin ve kendini reddetme yardmyla daha az deerli olan doal drtlerini yener. Bu, ac verici bir sretir, ama insan bu acy yenecek niteliklere sahiptir. Kutsal iradeye sahip olan bir insan ise zaten ilk elden yanl olan bir eyi yapmay arzulamayacaktr. Yenmesi gereken hibir kt arzusu yoktur. Bylece, rnein iyi iradesi olan bir insan, komusunun maln almay, arzu edebilir ama bu arzuyu yenecektir, nk bunun yanl olduunu bilmektedir. Kutsal iradesi olan bir insan ise komusunun maln almay bile arzulamayacaktr. TAOCU: kisinin iinden kutsal iradeyi tercih ederim. AHLAKI: Doal olarak. Ben de yle. Kutsal irade bir insann sahip olabilecei en byk mutluluktur. Fakat bu, kazanlmas gereken bir ey! Fakat sen ya da ben, kutsal bir iradeye sahip olma ayrcaln hak etmek iin ne yaptk? Kutsal irade Tanr gibi, sa gibi, melek ya da aziz gibi olanlara aittir. Biz faniler pek ender olarak kutsal iradeyle doarz; hatta iyi iradeyle domusak bile kendimizi yeterince ansl sayabiliriz. nsan ilknce iyi irade aamasnda abalamal,' byk bir disiplin ve aba yardmyla temel drtlerini yenmelidir. O zaman kutsal iradeyle dllendirilebilir. Fakat kutsal irade bir dldr. Bunu unutma! TAOCU: Sylediklerini tmyle anladm. Ama bunlara inanmyorum. AHLAKI: Tabii ki inanmyorsun! Senin tm hatan da bu zaten! Sen iyilii tpk gzel bir iek ya da aa gibi kendiliinden byyen bir ey olarak kabul ediyorsun. Ama yle deil. Tpk yaamdaki pek ok ey gibi onun da bilinli olarak gelitirilmesi gerekir. Bu da adanmlk ve disiplini gerektirir. TAOCU: Bu, dnyada inanacam son ey olabilir herhalde! AHLAKI: stediin eye inanmak senin hakkn. Ne olursa olsun, insafsz gibi grnse de sylediim ey doru. TAOCU: Gerekten de insafszca grnyor! Hatta yalnzca insafszca grnmekle kalmyor, gerekte de insafszca bir ey! "nsafsz" szcn kullanmana sevindim, nk tm tartmamzn anahtar noktasn oluturduuna inanyorum. Evet, ahlaklarda eletirdiim ana nokta onlarn ok insafsz olmalar. Ahlaklarn ou, insann merhametinin kesinlikle en deerli ey olduu konusunda benimle ayn grte. Fakat yntemlerimiz gndz ve gece kadar birbirinden farkl eyler. Ben, tm ahlak felsefemin bir tek cmleye indirgenebileceine inanyorum: "Merhamet, insafszlkla retilemez!" San rm sana deminden beri anlatmaya altm ey bu. Merhameti insafszlkla retme abas, u mehur, tm savalar bitirecek sava safsatasna benziyor. nsafszlk yalnzca insafszlk dourur; asla merhamet dourmaz. Bunun Hristiyanln temel mesaj olduuna inanyorum. Bu ayn zamanda kesinlikle Taoculuun da merkezi ahlak mesaj. Biraz nce sana okuduum Aziz Paul hakkndaki yaz Lao Tzu'nun bir tek cmlesine indirgenebilir. Konfys'n "Ahlak" tutumunu eletirirken yle sylemitir: "yilik ve grev konusunda yaptnz tm u yaygaralar bir yana brakn, o zaman insanlar yeniden birbirlerini sevmeye balayacaklardr." te benim felsefem ksaca bu! yilik ve grev konusunda yaptnz tm u yaygaralar bir yana brakn, o zaman insanlar yeniden birbirlerini sevmeye balayacaklardr. AHLAKI (Bir anlk duraklamadan sonra): Senin, u kendini adam Taoculardan olduunu fark etmemitim. Ne yazk ki seni grev ve disiplin gibi daha kahramanca erdemlerin gerekliliine ikna etmeye abalamamn yaran yok. Ben gerekten de tam olarak Bat tarznda bir ahlakym ve benim gr am ikici. Ama bu ikicilik, Taocularn da kabul ettii gibi benim yarattm bir ey deil, tmyle gerek bir ey. Gerekten de grev ve istek arasnda bir sava var ve insann bu geree gzlerini kapamas onun yok olmasn salamyor; yalnzca sorunu zmlemeden brakyor. Ama sylediim gibi, bunu grebilecein konusunda kk bir umudum var. Olduka ge oldu, artk ayrlmalyz. Ama nce beni rahatsz eden ve aydnlatmam gereken son bir ey var. Bu tartma ilerledike tavrlarndaki deiiklii bir trl uzlatramadm. nce, "Herkesin istedii eyi yapma hakk olduu" yolundaki u canavarca iddianla baladn ve tartma ilerledike insanln, merhametin, sevecenliin ve sevginin erdeminden bahsetmeye baladn. Kendiliinden doan iyilik, sevecenlik dolu bilinsiz erdem gibi tm dncelerini ocuksu bir gerekilikten uzaklama olarak kabul etsem de, gdlerinin bu kadar takdire layk ve hayranlk uyandrc olduunu fark etmedim. Btn bunlar, sylediin o korkun eyle nasl uzlatrabiliyorsun? Ltfen bana kar drst ol ve unu syle: nsann istedii her eyi yapma hakk olduuna gerekten inanyor musun? Yoksa yalnzca kkrtc m davran yorsun? TAOCU (Glerek): Bir anlamda kkrtc davranyordum ve bir anlamda da buna inanyordum. Fark etmedin mi, sylediim ey seni hl kzdryor! Sana bunu yle ifade edeyim: Bu ifade, kendine anlam kazandran herhangi bir durumdan bamsz; ne inandm ya da inanmadm syleyebileceim, ne de normalde yapacam ya da yapmayacam bir ey. Fakat kendine anlam kazandran belli durumlarda geerli olan bir ey. "Herkesin istediini yapma hakk vardr" szn, yalnzca fazla ahlak olduunu hissettiim insanlarn yannda sylyorum. Yani bu ifadeyi yalnzca zt yne doru olan talihsiz eilimleri dengelemek iin kullanyorum. Bunu zellikle, bakalarndan ok kendilerine kat davranan ahlaklara syleme eilimindeyim. Aslnda onlara sylemeye altm tek ey, "Umarm kendinizi kendi halinize brakp, kendinizle kavga etmekten vazgeersiniz; bylece kendinizi daha iyi hissedeceinize inanyorum." "Herkesin istedii eyi yapma hakk var" derken anlatmak istediim ey buydu. Belki de mesajm iletmemin en iyi yolu, "eer bir insan istedii eyi yapma hakkna sahip olduuna inanyorsa, o zaman doru olan eyi yapma ihtimali daha fazladr" demem olacaktr.

22.TANRI TAOCU MU?

FAN: te bu nedenle Yce Tanrm, sana dua ediyorum, belki bu ac eken zavall yaratna merhamet eder de zgr bir iradeye sahip olma gnahm affedersin! TANRI: Sana verdiim en byk hediyeyi ret mi ediyorsun? FAN: Benim zerimde bu kadar zorlayc etkisi olan bir eyi nasl hediye olarak adlandrabilirsin? zgr bir iradem var, ama bu benim seimim deil. Ben asla, zgr bir iradeye sahip olmay zgr bir ekilde semedim. stesem de istemesem de zgr bir iradeye sahip olmak zorundaym. TANRI: Neden zgr bir iradeye sahip olmay istemiyorsun? FAN: nk zgr irade, ahlaki sorumluluklar anlamna geliyor ve ahlaki sorumluluklar da benim tayamayacam kadar ar! TANRI: Ahlaki sorumluluklar neden bu kadar dayan lmaz buluyorsun? FAN: Neden mi? Drste sylemem gerekirse bunun nedenini aklayamayacam; bildiim tek ey byle olduu. TANRI: Pekl, bu durumda seni tm ahlaki sorumluluklarndan kurtaryorum, ama yine de seni zgr iradenle brakyorum. Bu seni memnun eder mi? FAN (Bir sre durakladktan sonra): Hayr, korkarm ki etmez.

TANRI: te, tam dndm gibi! yleyse senin zgr irade kavramnda kar ktn ey yalnzca ahlaki sorumluluklar deil. Peki zgr iradede seni rahatsz eden baka ne var? FAN: zgr iradeye sahip olunca gnaha girebilirim ve gnahkr olmak istemiyorum! TANRI: Eer gnahkr olmak istemiyorsan neden olasn? FAN: Yce Tanrm! Neden gnaha girdiimi bilmiyorum, yalnzca gnaha giriyorum! eytan beni gnaha tevik ediyor ve ne kadar abalarsam abalayaym buna kar direnemiyorum. TANRI: Eer ona kar gerekten dayanamadn doruysa, o halde kendi zgr iradenle gnaha girmiyorsun ve bu nedenle de (en azndan bana gre) gnaha girmi olmuyorsun. FAN: Hayr, hayr! Ben yalnzca, eer daha fazla abalarsam gnaha girmekten uzak durabileceimi hissediyorum. radenin snrsz olduunu biliyorum. Eer insan tm kalbiyle gnaha girmemek iin iradesini kullan rsa, o zaman gnaha girmez. TANRI: Peki gnaha girmemek iin elinden geldi ince abalyor musun? FAN: Drst olmam gerekirse bilmiyorum! Bazen elimden geldiince abaladm hissediyorum, ama gemie baktmda belki de elimden geldiince abalayamam olmaktan endieleniyorum. TANRI: O zaman baka szcklerle ifade edersek, gnaha girip girmediini bilmiyorsun. O zaman hi gnaha girmemi olma olasln da var! FAN: Tabii ki byle bir olaslk var, ama belki de gnaha girdim ve bu dnce de beni korkutuyor! TANRI: Neden gnaha girmi olabilecein dncesi seni korkutuyor? FAN: Nedenini bilmiyorum. Bir nedeni, lmden sonra byle bir ey iin korkun bir ceza vereceinin sylenmesi. TANRI: Hay Allah, demek ki seni rahatsz eden ey bu! O halde neden nceden bunu sylemek yerine konuyla ilgili olmayan zgr irade ve sorumluluk gibi eylerden bahsediyorsun? Neden basit bir ekilde benden, seni gnahlarn iin cezalandrmamam istemiyorsun? FAN: Byle bir istei kabul etmeyeceini bilecek kadar gerekiyim. TANRI: Hangi istekleri kabul edeceimi bilecek kadar gereki olduunu dnyorsun yle mi? Pekl imdi sana ne yapacam syleyeceim. Seni gnahlarndan tmyle muaf tutuyorum ve sana, seni asla gnahlarn nedeniyle cezalandrmayacama dair kutsal onurum adna sz veriyorum. Anlatk m? FAN (Byk bir korkuyla): Hayr, hayr, ne olur bunu yapma. TANRI: Neden? Benim kutsal szme gvenmiyor musun? FAN: Tabii ki gveniyorum. Ama anlamyor musun, gnaha girmek istemiyorum! Gnaha girmekten nefret ediyorum. Bu, gnaha verilecek herhangi bir cezadan tmyle farkl bir ey. TANRI: Bu durumda senin iin daha iyi bir ey yapacam. Gnaha girme nefretini senin iinden atacam. te sihirli hap! Yalnzca bunu yutman yeterli, bylece gnaha girme nefretini yitireceksin. Zevkle ve neeyle gnaha gireceksin, hibir pimanlk, hibir nefret duymayacaksn ve gene de ne benim tarafmdan, ne kendin ya da herhangi bir ey tarafndan cezalandrlmayacaksn. Sonsuza dek nee dolu olacaksn, ite hap burada. FAN: Hayr, hayr! TANRI: Mantksz davranmyor musun? Senin iin en son engel olan gnaha kar duyduun nefreti bile ortadan kaldryorum. FAN: Gene de bu hap yutmayacam. TANRI: Neden? FAN: Bu hapn, benim gelecekte gnaha kar duyacam nefreti ortadan kaldracan biliyorum, ama u anki nefretim beni bu hap yutmaktan alkoyacak kadar gl. TANRI: Sana bu hap imeni buyuruyorum. FAN: Reddediyorum! TANRI: Ne? Kendi zgr iradenle mi reddediyorsun? FAN: Evet! TANRI: Yani zgr iraden olduka kullanl bir hale geliyor yle deil mi? FAN: Anlayamyorum. TANRI: Byle korkun bir teklifi reddedecek zgr bir iradeye sahip olduuna memnun deil misin? Bunu isteyip istemediine aldrmadan eer seni bu hap yutmaya zorlasam bundan holanr msn? FAN: Hayr! Ne olur bunu yapma. TANRI: Tabii ki yapmayacam; sadece bir noktay anlaman salamaya alyorum. Pekl, bunu sana baka bir ekilde anlataym. Seni bu hap yutmaya zorlamak yerine, zgr iradenin ortadan kaldrlmas iin ettiin duay kabul ettiimi dn; o zaman artk zgr iraden olmadnda bu hap yutacaksn. FAN: Ama zgr iradem gidince, 5u hap yutmay nasl seebilirim ki? TANRI: Sana bunu seeceini syledim; sana yalnzca o hap yutacan syledim. Bu durumda gerekircilik (deterministik) kanunlarna uygun olarak hareket edecek ve bu hap yutacaksn. FAN: Halen bunu reddediyorum. TANRI: O halde zgr iradeni ortadan kaldrma nerimi reddediyorsun. Bu, senin u ilk duandan olduka farkl yle deil mi? FAN: imdi ne anlatmaya altn anlyorum. ne srdn ey son derece dhice, ama ben bunun doal olduuna emin deilim. Bir kez daha konumamz gereken birka nokta var. TANRI: Tabii.

FAN: Sylediin iki ey bana kart gibi grnd. lk olarak bir insann kendi zgr iradesini kullanmadka gnaha giremeyeceini syledin. Ardndan, beni zgr irademden yoksun brakacak bir hap vereceini ve o zaman istediim kadar gnaha girebileceimi syledin. Fakat eer zgr bir iradem olmazsa o zaman nasl gnaha girebilirim? TANRI: Tartmamzn iki bamsz parasn birbirine kartryorsun. Hapn seni zgr iradeden yoksun brakacan sylemedim, yalnzca gnaha girmekten duyduun nefreti ortadan kaldracan syledim. FAN: Ne yazk ki biraz aklm kart. TANRI: Pekl, o zaman taze bir balang yapalm. Senin zgr iradeni ortadan kaldrmay kabul ettiimi, ama bununla birlikte imdi gnah olarak kabul ittiin eyleri yapacak bir anlay verdiimi dn. Teknik adan konuursak, o zaman gnaha girmi olmayacaksn, nk bu eylemleri zgr iradenle yapmayacaksn. Ve bu eylemler hibir ahlaki sorumluluk, ahlaki sululuk ya da ceza tamayacak. Yine de bu eylemler senin u an gnahkrlk olarak nitelediin eyler olacak; hepsi de u an nefret duyduun zelliklere sahip olacak, ama bu nefretin ortadan kalkacak. Bylece art k bu eylemlere kar nefret duymayacaksn. FAN: Hayr, ama bu eylemlere kar u an bir nefret duyuyorum ve u anki nefretim senin bu nerini kabul etmemi engelleyecek kadar gl. TANRI: Hmm. Peki, o zaman bu durumu dzelteyim. Seni, artk benden zgr iradeni ortadan kaldrmam istemez hale getireceim. FAN (Gnlszce): Hayr, sanrm bunu istemiyorum. TANRI: Pekl bunu yapmayacam. Ama halen, artk neden zgr iradenden kurtulmay istemediin konusunda yeterince aydnlanamadm. Ltfen bana bir kez daha anlat. FAN: nk sylediin gibi, zgr iradem olmadan gnaha giremeyeceimi syledim. Fakat eer u an zgr iradeden kurtulmay seersem, o zaman bundan sonraki tm kt eylemlerim gnah olacak; bu da gelecekte deil, zgr iradeden kurtulmay setiim u anda olacak. TANRI: ok kt bir ekilde tuzaa dmsn gibi grnyor yle deil. FAN: Tabii ki tuzaa dtm. Beni korkun bir ikili kmazn iine soktun. imdi ne yaparsam yapaym hepsi de yanl. Eer zgr iradeye sahip olursam gnah ilemeye devam edeceim ve eer zgr iradeyi brakrsam (tabii senin yardmnla), u an byle bir ey yaparak gnaha girmi olacam. TANRI: Ama ayn nedenle sen de beni ikili bir kmazn iine soktun. Seni zgr iradeyle brakmaya ya da eer istersen zgr iradeni ortadan kaldrmaya istekliyim, ama ikisi de seni memnun etmiyor. Sana yardm etmek istiyorum, ama yardm edemeyecek gibiyim. FAN: Doru, TANRI: Ama bu benim hatam olmadna gre neden halen bana kzyorsun? FAN: Beni ilk elden byle kt bir duruma soktuun iin. TANRI: Fakat sana gre, seni tatmin etmek iin yapabileceim hibir ey yoktu. FAN: u an yapabilecein tatminkr bir eyin olmadn sylemek istiyorsun, ama bu, bir zamanlar beni tatmin edecek bir eyler yapamayacan anlamna gelmiyor. TANRI: Neden? Ne yapabilirdim? FAN: Bana zgr bir irade vermeyebilirdin. Oysa bana byle bir ey verdiine gre artk ok ge. Ama bana bunu vermeyebilirdin. TANRI: Haa, demek ki bu! Sana zgr bir irade vermemi olsaydm neden daha iyi olurdu? FAN: nk o zaman gnaha girmem mmkn olmayacakt. TANRI: Eh, daima yaptm hatalar renmekten memnun olurum. FAN: Ne? TANRI: Biliyorum, biliyorum. Bu sana bir tr kendi kendime kfirlik yapmam olarak grnyor, yle deil mi? Neredeyse tam bir mantki kmaz. Bir yandan, sana retildiine gre herhangi bir akll varln benim hata yapabileceimi iddia etmesi ahlaki adan yanl. Dier yandan istediim her eyi yapma hakkna sahibim. Ama ayn zamanda ben de akll bir varlm. Bu durumda asl soru, hata yapabileceimi iddia etme hakkna sahip miyim deil miyim? FAN: Bu kt bir aka. nermelerden bir tanesi tmyle hatal. Bana, herhangi bir akll varln senin ilminden phelenmesinin yanl olduu deil, yalnzca fanilerin bundan phelenmesinin yanl olduu retildi. Ama sen fni olmadna gre bu emirden ak bir ekilde zgrsn. TANRI: Gzel, bunu mantkl bir dzeyde fark ettin. Gene de "hatalarm renmekten daima memnun olurum" dediimde ardn. FAN: Tabii ki ardm. Senin kendine kar (aka olarak sylediin gibi) kfirliin nedeniyle ya da gerekte byle syleme hakkn olmad gerei nedeniyle deil, yalnzca bunu sylediin iin ardm, nk bana senin hata yapmadn retildi. Yani, hata yapmann mmkn olduunu iddia ettiin iin ardm. TANRI: Ben bunun mmkn olduunu iddia etmedim. Sylediim tek ey, eer hata yaparsam bunlar renmekten memnun olacamd. Ama bu, eerin fark edilip edilmedii ya da fark edilip edilemeyecei konusunda hibir ey belirtmez. FAN: Ltfen bu konu zerinde konumayalm. Bana zgr iradenin verilmesinin bir hata olduunu kabul ediyor musun etmiyor musun? TANRI: Bu kesinlikle incelememizi nereceim eydi. Bir dakika dur da, u an iinde bulunduun u kt durumu bir gzden geireyim. zgr bir iradeye sahip olmak istemiyorsun, nk zgr bir iradeye sahip olduunda gnah ileyebilirsin ve gnaha girmek istemiyorsun. (Aslnda bunu halen artc bir ey olarak grsem de bir ekilde gnah ilemeyi istemelisin. Aksi takdirde ileyemeyeceksin. Ama imdilik bunu bir yana brakalm.) Dier yanda, eer zgr iradenden kurtulmay kabul edersen o zaman da u an gelecekteki eylemlerinden sorumlu olacaksn. Bu nedenle sana daha en bandan zgr irade vermemeliydim. FAN: Kesinlikle! TANRI: Ne hissettiini tmyle biliyorum. Pek ok fani, hatta baz ilahiyatlar bile, kendileri deil ben yle istediim iin zgr bir iradeye sahip olduklarn ve ardndan da onlar eylemlerinden sorumlu tuttuum iin haksz davrandm ne srerler. Baka szlerle ifade edersem, benimle daha ilk elden istemeden yaptklar bir anlamaya gre yaadklarn hissediyorlar. FAN: Kesinlikle yle. TANRI: Daha nceden de sylediim gibi, hissettiklerini tmyle anlyorum. Ve bu yaknmann haklln takdir ediyorum. Ama yaknmalar, yalnzca gerek durum gereki bir ekilde anlalmadnda doar. Bunlarn ne olduu konusunda seni aydnlatmak zereyim ve sanyorum sonular seni artacak. Ama sana bunu dorudan doruya sylemek yerine Sokratesi bir yntem kullanmaya devam edeceim. Tekrarlarsak, sana hi zgr irade vermemi olmam arzuluyorsun. Ama iddia ediyorum ki, gerek nedenleri anladnda bu arzunu artk tamayacaksn. Savunduum eyi kantlamak iin sana ne yapacam syleyeceim. Yeni

bir evren, yeni bir uzay-zaman dizisi yaratmak zereyim. Bu yeni evrende tpk senin gibi bir fani doacak; yani bir anlamda senin yeniden doacan syleyebiliriz. imdi bu yeni faniye, yani yeni sana zgr bir irade verebilirim de vermeyebilirim de. Sen hangisini yapmam istersin. FAN (Byk bir rahatlamayla): Ltfen onu zgr bir iradeye sahip olmaktan esirge. TANRI: Pekl, sylediin gibi yapacam. Ama bir eyi fark ettin mi? zgr iradesi olmayan bu yeni sen her tr korkun eyleme bavuracak. FAN: Ama zgr bir iradesi olmad iin bunlar gnah olmayacak. TANRI: Sen bunu gnah olarak adlandrsan da adlandrmasan da, bu eylemlerin pek ok varla byk aclar verecek korkun eylemler olaca gereini deitiremezsin. FAN (Bir anlk duraklamann ardndan): Yce Tanrm beni yeniden tuzaa drdn. Daima ayn oyun. Eer imdi senden, zgr iradesi olmayan ve bylece de yaptklar gnah olmayacak olan bu yarat yaratman istesem, o zaman bu yeni ben gerekten de bir gnahkr olmayacak ama ben, byle bir seimde bulunduum iin gene gnaha girmi olacam. TANRI: Bu durumda senin iin daha da iyi bir ey yapacam. Yani bu yeni seni zgr iradeyle yaratp yaratmayacama ben karar vereceim. imdi kararm u kda yazyorum ve sana daha sonra gstereceim. Fakat u an kararm verdim ve artk bu karar deitirilemeze bu kararda senin hibir sorumluluun yok. imdi senden unu renmek istiyorum: Hangi karar vermemi isterdin? unu unutma, bu kararn sorumluluu tmyle benim srtma yklenmi durumda, senin deil. Bu nedenle korkmadan ve tmyle drst bir ekilde hangi karan vermi olmam istediini syleyebilirsin. FAN (Uzun bir sessizliin ardndan): Ona zgr irade vermi olman umut ediyorum. TANRI: ok ilgin! Senin iin son engeli de ortadan kaldrdm. Eer ona zgr bir irade vermesem o zaman ne sen ne de o hibir gnahn sorumluluunu stlenmeyeceksiniz. yleyse neden ona zgr irade vermi olmam umuyorsun? FAN: nk gnaha girmi olsa da olmasa da, eer sen ona zgr bir irade vermediysen, o zaman insanlara zarar verecek ve ben de insanlar n ac ektiklerini grmek istemiyorum. TANRI (Byk bir rahatlamayla): En sonunda! En sonunda doru noktay grdn. FAN: Peki bu doru nokta ne? TANRI: Asl meselenin gnaha girmek olmad. nemli olan, insanlarn ve dier tm canllarn ac ekmemeleri. FAN: Tpk bir faydac gibi konutun. TANRI: Ben zaten bir faydacym. FAN: Ne? TANRI: Evet biliyorum, dini eitimin sana bunun tersini retti. Sen byk bir olaslkla beni faydac olarak dnmek yerine Kant olarak dnyordun; ama ne yazk ki aldn eitim yanlt. FAN: Syleyecek bir ey bulamyorum. TANRI: Syleyecek bir ey bulamyorsun yle mi? Belki de bu, o kadar da kt deildir; nk gereinden ok konuma eilimindesin. Syle bakalm, sence daha en bandan niin sana zgr bir irade verdim? FAN: Neden mi? Neden byle bir ey yaptn konusunda pek dnmedim; tarttm tek konu byle bir ey yapmaman gerektiiydi. Fakat neden byle yaptn? Sanrm bu konuda dnebileceim tek ey alldk dini yorumlar: zgr irade olmaynca insan, kurtuluu da laneti de hak edemez. Bu nedenle eer insann zgr iradesi olmazsa sonsuz yaam hakkn kazanamaz. TANRI: Son derece ilgin. Benim sonsuz bir yaamm var, peki bu yaam hak etmek iin bir ey yaptm dnyor musun? FAN: Tabii ki hayr. Senin iin durum farkl. Sen zaten o kadar iyi ve mkemmelsin ki, sonsuz yaama hak kazanmana gerek yok. TANRI: Gerekten mi? Bu, beni olduka imrenilen bir duruma getiriyor yle deil mi? FAN: Seni anladm sanmyorum. TANRI: Ben sonsuza dek mutluyum, acdan, kendimi adamaktan, kt arzularma kar abalayp durmaktan ya da bu gibi eylerden tmyle, zgrm. Bu tr "durumlardan" tmyle zgr bir ekilde, mutlu ve sonsuz yaammn tadm karyorum. Oysa zavall lmllerin aln teri dkmeleri, ac ekmeleri ve ahlakla ilgili her tr korkun atmayla uramalar gerekmekte. Ve bunlarn tm ne iin? Hatta benim var olup var olmadm ya da lmden sonra bir yaamn olup olmadn bile bilmiyorsun. "yi" olmaya alarak beni ne kadar yattrmaya alrsan al, yaptn "en iyi" eyin bile benim iin yeterince iyi olduunu garanti edemezsin. Yani kurtulua ulamak iin hibir garantin yok. Yalnzca bunu bir dn. Ben "Kurtulua zaten sahibim ve bunu kazanmak iin asla bu acl sreten gemek zorunda kalmadm. Bu nedenle beni biraz olsun kskanmadn m? FAN: Seni kskanmak kfirliktir! TANRI: Hadi canm, samalamay brak! u an din retmeninle konumuyorsun, benimle konuuyorsun. Kfirlik ya da deil, zaten nemli olan ey beni kskanma hakkna sahip olup olmadn konusu deil. Beni kskanyor musun kskanmyor musun? FAN: Evet, tabii ki kskanyorum. TANRI: Gzel. Zaten u anki dnya grne gre beni son derece kskanman gerek. Ama daha gereki bir bak as yakaladnda artk kskanmayacaksn. Sen, bu dnyadaki yaamn bir snav sreci olduu ve sana zgr irade verilmesinin amacnn sonsuz yaam hak edip edemeyeceini grmek iin yaplan bir test olduu yolunda sana retilen dnceyi yutmusun. Beni asl artan ey u: Eer gerekten de benim bu kadar iyi ve yardmsever olduuma inanyorsan, o zaman neden insanlarn mutluluk ve sonsuz yaam gibi eyleri hak etmeleri gerektiini dndme inanyorsun? Neden bu tr eyleri kazanp kazanmadklarna aldrmadan tm insanlara bunlar balamayaym? FAN: Ama bana senin ahlak ve adaletinin, iyiliin mutlulukla dllendirilmesini, ktln ise ac ile cezalandrlmasn gerektirdii retildi. TANRI: O halde sana yanl retilmi". FAN: Ama dini yazlar bu dnceyle dolu. rnein Jonathan Edwards' ele al; o, "Gnahkrlar, fkeli Tanr 'nn avucundadrlar", diyor. Senin, dmanlarn tpk iren birer akrep gibi cehennem alevlerinin tepesinde tuttuunu ve onlar yalnzca merhametin araclyla nail olabilecekleri ksmetten yoksun braktn sylyor. FAN: yi ki Jonathan Edwards'n azarlamalaryla kar karya kalmadm. Baz tler, gerektiinden fazla yanl ynlendiriliyor. Her eyden nce, "Gnahkrlar, fkeli Tanr'nn avucundadrlar" laf kendi kendisiyle eliiyor. lk olarak ben asla fkelenmem. kincisi, "gnah" diye bir kavram dnmem. ncs de benim hi dmanm yok.

FAN: Yani kimseden nefret etmediini ve senden nefret eden hibir insann olmadn m sylyorsun? TANRI: Evet ikisi de doru. FAN: Hadi canm, ben senden nefret ettiini syleyecek insanlar tanyorum. Hatta ben de bir zamanlar senden nefret ettim. TANRI: Benim hakkmda kafanda yarattn grntden nefret ettiini sylemek istiyorsun. Oysa, gerekte olduum halimle benden nefret etmek ayn ey deil. FAN: Yani senin hatal bir grntnden nefret etmenin yanl bir ey olmadn, ama gerekte olduun hlinle senden nefret etmenin yanl olduunu mu sylyorsun? TANRI: Hayr, sylediim ey tam olarak bu deil; ben ok daha kesin bir ey sylyorum. Sylediim eyin doruyla ya da yanlla ilgisi yok. Beni gerekten tanyan bir insann psikolojik olarak benden nefret etmesinin olanaksz olduunu sylyorum. FAN: Peki faniler senin gerek doan hakknda bu kadar yanl bir gre sahip olduklarna gre neden bizleri aydnlatmyorsun? Bizi neden doru yola ynlendirmiyorsun? TANRI: Byle bir ey yapmadm dnmene neden olan ey ne? FAN: Yani neden duyularmzla anlayabileceimiz bir ekilde karmza geip yaptmz eyin yanl olduunu bize sylemiyorsun? TANRI: Gerekten de, duyularnzn anlayabilecei ekilde ortaya kabilecek bir varlk olduuma inanacak kadar saf msn? Benim zaten sizin duyularnz olduumu sylemek daha doru olur. FAN (Hayretle): Sen benim duyularm msn? TANRI: Tam olarak deil; bundan daha fazlasym. Ama bylesi geree, duyularla alglanabilir bir ey olduumu sylemekten daha yakn. Ben bir nesne deilim; tpk senin gibi bir zneyim ve bir zne alglayabilir, ama alglanamaz. Kendi dncelerini ne kadar grebilirsen beni de o kadar grebilirsin. Bir elmay grebilirsin, ama senin elmay grn grlemez. Ve ite ben de, bir elmadan ok o elmay grmeye benzerim. FAN: Eer seni gremezsem, nasl olur da var olduunu bilebilirim? TANRI: yi soru. Peki, var olduumu nereden biliyorsun? FAN: ey, nk seninle konuuyorum yle deil mi? TANRI: Benimle konutuunu nereden biliyorsun? Bir psikiyatriste "Dn Tanr ile konutum" dediini dn. Sana ne diyeceini dnyorsun? FAN: Bu psikiyatristine bal olabilir. ou ateist olduu iin sanrm benim kendimle konutuumu syleyeceklerdir. TANRI: Ve bylece doru eyi sylemi olacaklar. FAN: Ne? Yani var olmadn m sylyorsun? TANRI: Hatal sonular karma konusunda inanlmaz bir yetenein var. Yalnzca kendinle konutuun iin benim var olmadm sonucuna varyorsun yle mi? FAN: ey, eer seninle konutuumu dnyorsam ama gerekte kendimle konuuyorsam, o zaman sen nasl var olabilirsin? TANRI: Senin sorun, bir akl karmasna ek olarak doan iki yanl dnceye dayan yor. Benimle konuup konumadn sorusu ve var olup olmadm sorusu birbirinden tmyle ayr iki soru. u an benimle konuuyor olmasan da (ki kesinlikle benimle konuuyorsun), bu gene de benim olmadm anlamna gelmez. FAN: ey, tabii. yleyse, "eer kendimle konuuyorsam o halde sen yoksun" demek yerine "eer kendimle konuuyorsam o halde kesinlikle seninle konumuyorum", demem gerekirdi. TANRI: Gerekten de olduka farkl bir ifade, ama halen hatal. FAN: Ama eer ben yalnzca bendimle konuuyorsan, o halde seninle nasl konuuyor olabilirim? TANRI: "Yalnzca" szcn olduka yanl bir ekilde kullanyorsun. Senin kendinle konuuyor olmann benim ile konumadn anlamna gelmediini kantlayan bir sr mantki olaslk syleyebilirim. FAN: Yalnzca bir tane syle, TANRI: Pekl, bu olaslklardan bir tanesi ikimizin zde olmas. FAN: Ne kadar kfirce bir dnce; ok kr ki byle bir eyi ben sylemedim. TANRI: Baz dinlere gre kfirce. Dierlerine gre ise kesinlikle, dosdoru ve basit bir ekilde gerei yanstyor. FAN: yleyse bu ikilemden kurtulmamn tek yolu senin ile benim zde olduumuza inanmam yle mi? TANRI: Tek yolu deil; bu yalnzca bir yol. Baka birok yol var. rnein, sen benim bir paramsn ve bylece benim bir param olan kendinle konuuyorsun. Ya da ben senin bir paran olabilirim ve bylece ben olan paranla konuuyor olursun. Ya da sen ve ben ksmen st ste gelmi olabiliriz ve bu durumda da iindeki iki blmle konutuunda hem kendinle hem de benimle konumu olursun. Kendinle konumann benimle konumak olmadn kantlar gibi grnmesinin tek yolu senin ile benim tmyle ayr olmamz; hatta o zaman bile, belki de ikimizle de konuuyor olabilirsin. FAN: O zaman var olduunu iddia ediyorsun. TANRI: Tam olarak deil. Yine hatal bir sonu karyorsun. Benim var olup olmadm sorusu henz gndeme gelmedi. Sylediim tek ey, senin kendinle konuuyor olmann benim yok olduum anlamna gelmedii. FAN: Pekl bunu anladm. Ama gerekte bilmek istediim ey var olup olmadn. TANRI: Ne kadar garip bir soru. FAN: Neden? nsanlar ayn soruyu yzlerce yldr soruyorlar. TANRI: Bunu biliyorum. Garip olan ey soru deil, bu sorunun bana sorulmas. FAN: Neden? TANRI: nk varoluundan phelendiin varlk benim. Endieni tmyle anlyorum. Benimle yaadn u anki deneyimin yalnzca bir yanlsama olmasndan endieleniyorsun. Fakat varlndan phelendiin bir varlktan, var olup olmad konusunda gvenilir bir bilgi almay nasl umabilirsin?

FAN: O zaman bana var olup olmadn sylemeyeceksin. TANRI: Byle bir eyi kasten yapmyorum. Yalnzca sana vereceim hibir yantn seni tatmin etmeyeceini anlaman salamaya alyorum. Pekl, "hayr yokum" dediimi dn. Bu neyi kantlayacak? Kesinlikle hibir eyi. Ya da "evet varm" dediimi dn. Bu seni ikna edecek mi? Tabii ki hayr. FAN: Eer sen var olup olmadn syleyemiyorsan o zaman bunu bana kim syleyebilir? TANRI: Bu, sana hi kimsenin syleyemeyecei bir ey. Bunu yalnzca kendin bulabilirsin. FAN: yi ama bunu nasl bulabilirim? TANRI: Bunu da sana kimse syleyemez. Ayn ekilde bu da senin kendi bana bulman gereken bir ey. FAN: O zaman bana hibir ekilde yardm edemezsin? TANRI: Bunu sylemedim. Ben yalnzca, bunu sana syleyebilmemin hibir yolu olmadn syledim. Fakat bu, sana yardm edemeyeceim anlamna gelmez. FAN: O halde bana nasl yardmc olabilirsin? TANRI: Bunu bana brakman tavsiye ederim. Bu konuyu imdilik olduu gibi brakp benim sana neden bir zgr irade verdiime inandn sorusuna dnmek istiyorum. Sana zgr bir irade veriimin nedeni konusundaki ilk dncen, yani kurtuluu hak edip etmeyeceini grmek iin byle bir eyi yaptm dncesi pek ok ahlakya cazip grnebilir, fakat benim iin bu korkun bir dnce. Sana zgr bir irade veriim konusunda daha sevecen, daha insancl bir neden bulamyor musun? FAN: ey, bir zamanlar bu soruyu Ortodoks bir hahama sormutum. Bana, kurtuluu kazandmz hissetmedike ondan zevk alamayacak ekilde yaratldmz sylemiti. Ve bunu kazanmak iin de phesiz ki zgr bir iradeye ihtiyacmz vard. TANRI: Bu yorum gerekten de ilk yorumundan daha iyi ama halen yanl. Ortodoks Musevilie gre ben melekleri yarattm ve onlarn zgr iradesi yok. Gerekte hepsi de benim gzetimim altnda ve o kadar iyiler ki en kk bir gnaha bile eilimleri yok. Aslnda hibir seenekleri yok. Buna kar n, byle bir eyi asla kazanmam olsalar da sonsuza kadar mutlular. Bu nedenle, eer senin u hahamnn yorumu doru olsayd, o halde neden fanileri yaratmak yerine yaln zca melekleri yaratmadm? FAN: Neden byle yapmadn? TANRI: Basit, nk bu yorum doru deil. lk olarak ben asla hazr halde melekler yaratmadm. Tm varlklar, "melektir" olarak adlandrlabilecek bir dzeye kesinlikle yakndr. Fakat tpk insan rknn, biyolojik evrim srecinin belli bir aamasnda olmalar gibi melekler de kozmik evrim srecinin sonucudurlar. Aziz ve gnahkr olarak adlandrlan insanlar arasndaki tek fark, ilkinin ikincisinden ok daha yal olmasdr. Ne yazk ki, evrenin belki de en nemli gereinin, yani basit bir ekilde ktln ac verici olduunun renilmesi pek ok yaam srecini gerektiriyor. Ahlaklarn tm tartmalar ve insanlarn neden kt eylemlerde bulunmamalar gerektii yolunda ortaya srlen tm szde nedenler basit bir ekilde, ktlk ac vericidir temel gereinin altnda nemsiz denecek kadar snk kalmaktadrlar. Hayr sevgili dostum, ben bir ahlak deilim. Ben tmyle bir faydacym. Bir ahlak rolnde tasarlanmam, kesinlikle insanlk rknn en kt trajedilerinden bir tanesi. Benim bu dzenin iindeki rolm (eer bu yanl ynlendirici ifade kullanlabilirse) ne cezalandrmak ne de dllendirmek, yalnzca varlklarn mutlak mkemmellie ulamalarn salayan srece yardmc olmaktr. FAN: Neden bu ifadenin yanl ynlendirici olduunu sylyorsun? TANRI: ki adan byle bir eyi syledim. lk olarak benim dzenin iindeki rolmden bahsetmek hatal bir ey. Ben bu dzenim. kinci olarak, varlklarn aydnlanma srecine yardmc olduumu sylemek de yanl ynlendirici bir ey. nk sre benim. Eski Taocular benim (ki onlar beni Tao olarak adlandryorlard) nesneleri yaratmadm ya da ynetmediimi, ama her eyin benim araclmla olduunu sylerken doru bir ey sylyorlard. Daha modern terimler kullanrsak, ben Kozmik Sre'in nedeni deilim. Kozmik Sre'in kendisiyim. San rm insanlarn benim hakkmda yapabilecekleri en doru ve en verimli tanm, en azndan evrimlerinin bu aamasnda, benim aydnlanma sreci olduumdur. eytan hakknda dnmek isteyenler (ben b,unu dnmemelerini arzu etsem de) onu srecin yer ald baarsz zaman dnemi olarak tanmlayabilirler. Bu anlamda eytan gereklidir; sre uzun bir zaman alr ve bu konuda yapabileceim bir ey yok. Ama seni temin ederim ki, sre daha doru bir ekilde anlaldnda, zamann ac verici uzunluu artk temel bir engel ya da eytan olarak ele alnmayacaktr. O zaman, srecin z olarak grlecektir. u an bunun, engin bir ac denizinde bulunan seni tmyle avutmadn biliyorum, ama iin artc yan, bir kez bu temel tavr yakaladn m, sonsuz acn artk azalmaya balar ve sonunda da yok olur. FAN: Bana bunu syledin ve ben de buna inanma eilimindeyim. Ama olaylar senin gznle grmeyi baardm dn. O zaman daha mutlu olacam ama bakalarna kar bir grevim olmayacak m? TANRI (Glerek): Bana Mahayana Budaclarn anmsattn. Hepsi de "Dier tm varlklarn Nirvana'ya ulatklarn grmedike Nirvana'ya ulamayacam" derler. Bu nedenle her biri de nce dierlerinin Nirvana'ya ulamalarn beklerler. ok uzun bir sre bekleyeceklerine phe yok. Hinayana Budaclar ise baka bir ynde hata yaparlar. Onlar bir insann dier bir insann kurtulua ulamasnda en kk bir yardm olamayacana inanrlar; her biri de bunu tmyle kendi bana yapmalar gerektiine inanrlar. Bu nedenle hepsi de kendi kurtulular iin alrlar. Fakat bu, kurtuluu olanaksz klan son derece ayrlk bir tutum. in gerek yan , kurtulu bir yandan kiisel, bir yandan da toplumsal bir sretir. Aydnlanmaya ulamann insan grevlerden, yani insanlara yardmdan arndrdna inanmak ok tehlikeli bir hatadr. Dierlerine yardm etmenin en iyi yolu, insann nce kendi iindeki grmesidir. FAN: Kendi hakknda yaptn tanmlamada aklm kartran bir nokta var. Kendini esas itibariyle bir sre olarak tanmladn. Bu, seni kiisel olmayan bir nur yapar. Ama insanlarn ounun kiisel bir Tanr'ya ihtiyac var. TANRI: Yani onlar kiisel bir Tanr'ya ihtiya duyduklar iin benim byle bir Tanr olmam m gerekir? FAN: Tabii ki hayr. Ama bir dinin fani bir insan tarafndan kabul edilmesi iin, o dinin, kendi ihtiyalarn karlamas gerekir. TANRI: Bunu fark ettim. Fakat bir varln "kiilik" olarak adlandrlan yan varln kendisi deil, ona bakan kiinin grd eydir. Benim kiisel bir varlk olup olmadm tartmas olduka sama bir ey, nk bunlardan ikisi de ne doru ne yanl. Bir bak asna gre kiisel bir varlm, bir baka bak asna gre deilim... nsan iin de ayn ey geerli. Baka gezegenden gelen bir varlk, insan, kat bir ekilde dzenlenen fiziksel kanunlara uygun davranan atomik paracklarn bir toplam olan ve belli bir kiilii olmayan bir varlk eklinde grebilir. Bir insann kiilii hakknda, bir insann bir karncann kiilii hakknda hissettiinden daha fazla bir ey hissetmeyebilir. Fakat karncann, benim gibi karncay gerekten bilen bir varlk iin, tpk insann olduu gibi bir kiilii vardr. Bir varla kiisel olmayan bir ey olarak bakmak, ona kiisel bir varlk olarak bakmaktan daha doru ya da yanl deildir, ama genel olarak bir ey daha iyi tanndka daha kiisel hale gelmeye balar. Beni kiisel bir varlk olarak m yoksa kiisel olmayan bir varlk olarak m gryorsun? FAN: ey, seninle konuuyorum yle deil mi? TANRI: Doru. Bu bak asna gre bana kar olan tutumun beni kiisel bir varlk olarak kabul ettiin eklinde tanmlanabilir. Fakat bir baka bak asna gre, ki bu dierinden daha az doru deil, kiisel olmayan bir ekilde grnebilirim. FAN: Fakat eer gerekten de sre gibi soyut bir eysen, o zaman yalnzca basit bir "sre" ile konumamn ne anlam olduunu anlamyorum.

TANRI: "Basit" szcn kullann ok seviyorum. Ayn ekilde "basit bir evrende" yaadn da syleyebilirsin. Peki ama neden her eyin bir anlam olmas gereksin? Bir aala konumann anlam var m? FAN: Tabii ki yok. TANRI: Ama buna karn pek ok ocuk ve ilkel insan bunu yap yor. FAN: Ama ben ne bir ocuk ne de ilkel bir insanm. TANRI: Ne yazk ki bunu ben de fark ettim. FAN: Neden ne yazk ki dedin? TANRI: nk pek ok ocuk ve ilkel insan, sizlerin yitirdiiniz temel drtlere sahip. Samimi olmak gerekirse, en azndan bir sreliine aalarla konusanz bu, sizin iin benimle konumanzdan daha iyi olacaktr. Ama galiba durmadan konumuzdan sapyoruz. Son kez olarak, neden sana zgr bir irade verdiim konusunda ortak bir anlaya varmaya almamz houma gidecek. FAN: Ben de bir sredir bunu dnyordum. TANRI: Yani konumamza dikkatini vermediini mi sylemek istiyorsun? FAN: Tabii ki dikkatimi veriyordum. Fakat bir yandan da bu konuyu dnyordum. TANRI: Peki bir sonuca varabildin mi? FAN: ey, bana bunun nedeninin benim byle bir eyi kazanp kazanamayacam grmek olmadn syledin. Ayrca bir eyden zevk almak iin onu hak etmemizi hissetmemiz gerektiini de reddettin. Ve bir faydac olduunu syledin. En nemlisi de, kt olann gnahn kendisi olmadn, bunun sonucu olan ac olduunu birdenbire fark ettiimde bundan memnun olman. TANRI: Tabii ki! Aksi takdirde gnah nasl kt olabilir? FAN: Pekl bunu ikimiz de biliyoruz. Fakat ne yazk ki tm yaamm boyunca gnahn kendisinin kt olduunu syleyen u ahlaklarn, etkisi altnda kaldm. Neyse, bu paralarn tmn bir araya getirdiimizde, insanlara zgr irade vermenin tek nedeni olabilecei sonucuna varyorum: zgr iradeye sahip olan insanlarn, zgr iradeye sahip olmayan insanlara oranla dierlerine ve kendilerine daha az zarar verme eiliminde olacaklarna inanyorsun. TANRI: Bravo! u ana kadar gsterdiin en iyi nedendi. Seni temin ederim ki, eer sana zgr irade vermeyi seseydim byle bir seim yapmamn tek nedeni bu olurdu. FAN: Ne? Yani bizlere zgr bir irade vermeyi kendinin semediini mi sylyorsun? TANRI: Sevgili dostum, ekenar bir genin i alarnn eit olmasn nasl seebilirsem, sana zgr bir irade vermeyi de ancak byle seebilirim. lk bata bir ekenar gen yaratmay ya da yaratmamay seebilirdim, ama byle bir ey yaratmay setiimde, onun i alarn eit yapmaktan baka seeneim yoktu. * *"Bir zamanlar, Tanr'nn her eyi yaratabilecei, ama yalnzca mantk yasalarna aykr bir ekilde yaratamayaca sylenirdi. nk 'mantksz' bir dnyann neye benzediini syleyemeyiz." (L. Wittgenstein) (.N.) FAN: Sanrm her eyi yapabilirdin. TANRI: Yalnzca mantki adan olas olan eyleri yapabilirdim. Aziz Thomas'n dedii gibi: "Tanr'nn olanaksz eyleri yapamayaca gereini, glerinin snrl olduu eklinde ele almak bir gnahtr." Bu dnceye katlyorum, ama ben gnah szc yerine hata szcn kullanrdm. FAN: Ne olursa olsun gene de bana zgr irade vermeyi kendin semediin yolundaki szlerin karsnda halen aknlk iindeyim. TANRI: Artk, en bandan bu yana tm tartmamzn bir tek devasa yanlgya dayandn sylememin zaman geldi. Tmyle saf bir ahlak dzeyinde konutuk. Sen temel olarak sana zgr bir irade verdiimi syledin ve tm soru byle yapmal mydm yapmamal mydm konusu zerinde ykseldi. Oysa bu konuda hibir seeneim olmadn bir kez olsun dnmedin. FAN: Hl anlayamyorum. TANRI: yle! nk olaya yalnzca bir ahlaknn gzleriyle bakabiliyorsun. Sorunun ok daha temel metafizik yanlar n bir kez olsun gz nnde bulundurmadn. FAN: Ne anlatmak istediini halen anlayamyorum. TANRI: Benden zgr iradeni ortadan kaldrmam istemeden nce ilk sorun, zgr bir iradeye sahip olup olmadn sorusu olmas gerekmez miydi? FAN: Bu, daha en batan var olduuna emin olduum bir eydi. TANRI: Peki bundan nasl emin olabiliyorsun? FAN: Bilmiyorum. zgr bir iradem var m? 135 TANRI: Evet. FAN: O zaman neden bundan emin olmamam gerektiini sylyorsun? TANRI: nk emin olmamalydn. Bir eyin doru olmas her zaman doru olaca anlamna gelmez. FAN: Gene de, bu durum zgr bir iradeye sahip olduum konusundaki doal drtmn doru olduunu yeniden garantiliyor. Bazen gerekircilerin (deterministlerin) hakl olmasndan korkardm . TANRI: .Onlar hakl. FAN: Bir dakika, bir dakika, o zaman benim zgr bir iradem var m yok mu? TANRI: Sana daha biraz nce zgr bir iraden olduunu syledim. Fakat bu, gerekircilerin yan ldn gstermez. FAN: Peki ama o zaman eylemlerim doa kanunlar tarafndan m belirleniyor? TANRI: Buradaki belirlenmek szc, anlalmas zor ama bir yandan da gl bir ekilde yanl ynlendirilmektedir ve zgr iradenin, gerekircilik tartmalarnn karsnda yer ald karmaasnn domasna neden olmutur. Eylemlerin gerekten de doa kanunlaryla uyum iindedir, ama onlarn doa kanunlar tarafndan belirlendiini sylemek, kendi iradenin doa kanunlaryla atma iinde olaca tmyle yanl ynlendirici, psikolojik bir

betimleme yaratr. Oysa doa kanunlar senden daha gldr ve sen holansan da holanmasan da eylemlerini "belirler." Aslnda kendi iradenin doa kanunlaryla atma iinde olmas bile olanakszdr. Sen ve doa kanunlar gerekte bir ve aynsnz. FAN: Doa kanunlaryla atlamayacam sylerken ne demek istiyorsun? Son derece inat bir insan olduumu ve doa kanunlarna uymayacak ekilde belirlendiimi dn. Eer yeterince inat olursam sen bile beni durduramazsn. TANRI: Kesinlikle haklsn. Gerekten de seni durduramam. Fakat seni durdurmam gerekmez, nk zaten byle bir eye kalkamazsn bile. Goethe'nin ok gzel bir ekilde belirttii gibi, "Doaya kar kmaya alrken, byle yaparak zaten doa kanunlarna uygun davranyoruz". Anlamyor musun? "Doa kanunlar" olarak adlandrlan ey, senin ve dier varlklarn eylemlerini aklamak iin kullanlan bir tan mlamadan baka bir ey deildir. Bunlar, nasl davranmanz gerektiini belirleyen baz talimatlar, eylemlerinizi belirleyen ya da zorlayan baz gler deil, basit bir ekilde, davran larmzn bir tan mdr. Bir doa kanununu geerli hale getirmek iin gerekte nasl eylemde bulunduunu ya da eer bylesinden holanrsan nasl eylemde bulunmay tercih ettiini hesaba katmalsn. FAN: Yani, gerekte doa kanunlarna kar hareket etmeye karar vermemin mmkn olmadn m sylyorsun? TANRI: ok ilgin, ikinci kez "eylemin seilmesi" yerine "eyleme karar vermek" ifadesini kullan yorsun. Bu tr bir fark gzetmemen olduka alldk bir ey. nsanlar sk sk "byle yapmaya karar verdim" ifadesini "byle yapmay setim" ifadesiyle eanlaml olarak kullanrlar. Bu psikolojik eanlamllk gerekirciliin ve seimin birbirlerine, grndklerinden daha yalan olduunu ortaya koymaktadr. Tabii ki, gerekircilik retisi eylemlerinin senin dndaki bir ey tarafndan belirlendiini sylerken, zgr irade retisinin eylemlerini senin belirlediini sylediini belirtebilirsin. Fakat karmaa byk lde, senin gereklii "sen" ve "sen olmayan" olarak ikiye blmenden kaynaklanmaktadr. Gerekten de sen nerede bitiyorsun ve evrenin geri kalan nerede balyor? Ya da evrenin geri kalan nerede bitiyor ve sen nerede balyorsun? Bir kez "sen" ve "doa" olarak adlandrlan eyi kesintisiz bir btnlk olarak grebilirsen, o zaman doay sen mi denetliyorsun yoksa doa m seni denetliyor gibi sorular artk cann skamaz. Bylece gerekircilikle zgr iradenin birbirlerine kar t olduklar dncesinden doan karmaa ortadan kalkar. Kaba bir benzetme yaparsam, iki bedenin cazibenin gcyle birbirlerine ekildiklerini dn. Bu bedenlerden her biri ekici "g" kullanann kendisi mi olduu yoksa karsndaki beden mi olduunu merak edebilir. Bir anlamda ikisi de bu gc kullanmaktadrlar. Bir dier anlamda da ikisi de kullanmamaktadrlar. En iyisi, en nemli noktann ikisinin grnleri ve gruplamalar olduunu sylemektir. FAN:, Biraz nce tm tartmamzn bir tek devasa yanlgya dayandn sylemitin. Fakat halen bu yan lgnn ne olduunu sylemedin. TANRI: Seni zgr iradeden arnm halde yaratabileceimin mmkn olduu dncesi... Sanki gerekte byle bir olaslk varm gibi davrandn ve neden bu olasl semediimi merak ettin. Ama asla, zgr iradesi olmayan bir varln, ekimsel etkisi olmayan herhangi bir nesne kadar akla uygun olmayan bir ey olduunu dnmedin. (Aklma gelmiken, ekimsel etkisi olan bir nesneyle zgr iradesi olan bir varlk arasnda fark ettiinden daha byk bir benzerlik var.) Drst bir ekilde, zgr iradesi olmayan bilinli bir varlk hayal edebiliyor musun? Hi byle bir ey olabilir mi? Sanrm yaamn boyunca seni bylesine yanl ynlendiren ey, sana, zgr iradeyi insanlara bir tr hediye olarak verdiimin sylenmesi. Sanki ilknce insan yaratp ardndan da ona, sonradan aklma gelip zgr irade denilen bir eyi bahetmiim gibi. Belki de elimde bir tr "boya fras" olduunu ve baz insanlar zgr iradeye boyadm bazlarn da boyamadm dnmsndr. Hayr, zgr irade "fazladan" verilen bir ey deil; o, bilinliliin znn ayrlmaz bir parasdr. zgr iradeden yoksun bir bilinli varlk inanc, yalnzca metafizik bir samalktr. FAN: Ben asl sorunun ahlaki olduuna inanrken sen bana temel karmaamn metafizik bir yan lg olduunu sylyorsun. yleyse neden benimle bu uzun tartmay yaptn? TANRI: nk varlndaki bu ahlaki zehiri darya atmann senin iin iyi bir terapi olacan dndm. Metafizik karmaalarnn ou hatal ahlaki dncelere dayanyordu ve bu nedenle ilk olarak hatal ahlaki dncelerinle uramamz gerekiyordu. Ve imdi artk ayrlmalyz, en azndan bana yeniden ihtiya duyuncaya dek. Sanrm u anki birlikteliimiz seni uzun sre idare edecektir. Ama mutlaka sana aalar hakknda sylediklerimi anmsa. Eer byle bir eyi yaptnda kendini aptal gibi hissedeceksen tabii ki bunu szlk anlamnda uygulamak zorunda deilsin. Ama onlardan renecein ok ey var; kayalardan, nehirlerden ve doay meydana getiren dier eylerden de yle. "Gnah", "zgr irade" ve "ahlaki sorumluluklar" gibi tm hastalkl dnceleri ortadan kaldracak daha doal bir yol yoktur. Tarihin bir dneminde bu tr dnceler gerekten de kullanlyd. Zorbalarn snrsz bir gce sahip olduklar dnemlerde, verdikleri aclar durdurmann en ksa yolu cehennem korkusuydu. Fakat insanolu o zamandan bugne dek byd ve artk bu korkun dnce biimine gerek yok. Bir zamanlar byk Zen airi Seng-Ts'an'n iiri araclyla sylediim eyler sana yardmc olabilir: Eer aryorsan apak gerei Vazge ayrmaktan doru ile eriyi Doru ile eri arasndaki eliki Zihnimizin bir illeti. Yzndeki ifadeden bu szlerin ayn anda seni hem rahatlattn hem de dehete drdn anlyorum. Bundan neden korkuyorsun? Eer zihnindeki doru ve yanl ayrmn ortadan kaldrrsan, yanl olan eylemlerde bulunma eilimin artacak m? Doru ve yanl konusundaki bilinliliinin seni doru eyler yapmaktan ok yanl eyler yapmaya yneltmediine nasl emin olabiliyorsun? Ahlak kart olan insanlarn, kuramlarn eyleme dktklerinde ahlaklardan daha az ahlakl davranacaklarna gerekten de inanyor musun? Tabii ki hayr. Ahlaklarn bile ou, kuramsal adan ahlak kart bir konumda olanlarn ounun davranlarnn son derece ahlakl olduunu belirtmektedirler. Ahlaki ilkeleri olmayan bu tr insanlarn bylesine sevecen davranmalar onlar son derece artmaktadr. Ayrca ahlaki ilkeler ortadan kalktnda insann iyi huylarnn bylesine zgrce domasn da anlamamaktadrlar. "Doru ile eri arasndaki eliki zihnimizin bir illeti" szleri Cennet Bahesi ve demin bilgi meyvesini yedii iin cennetten kovulduklar hikyesinden ok farkl bir dnceyi ortaya koymuyor mu? Bu bilgi, ahlaki duygular deil ahlaki ilkelerdi ve demler halen bunlara sahip. Bu hikyenin gerei u: Ben Adem'e asla bu aacn meyvesini yememesini emretmedim, yalnzca yememesini tavsiye ettim. Eer beni dinlemi olsayd ban bu kadar derde sokmayacakt. Ama hayr, her eyi bildiini sand. Umarm dinciler bir gn, demi ve onun soyunu, yapt ey nedeniyle cezalandrmadm anlarlar. in gerei, ne yazk ki meyvenin kendisi zehirliydi ve etkilerinin ortadan kalkmas saysz kuaklan gerektirecek. Evet, artk gitmeliyim. Umarm tartmamz, senin u ahlaki hastalklarnn bir ksmn ortadan kaldrp yerine daha doal yneliler kazandrr. Ayrca Lao Tzu'nun azndan, ahlak yanls tutumu iin Konfys' azarlarken kullandm u szleri de anmsa: yilik ve grev hakkndaki tm bu konumalar, durmadan insann cesaretini krar ve duyan rahatsz eder. Yerin ve Gn sonsuz dnglerini nasl srdrdklerini, ayn ve gnein parlaklklar nasl" koruduklarn, gkyzndeki yldzlar, kular ve dier hayvan srlerini, aalar ve bitkileri incelesen daha iyi olurdu. Ayrca admlarn iindeki Gce gre ynlendirmeyi, Doann Yolu'nu izlemeyi de renmelisin; o zaman ksa sre sonra artk iyilik ve grev vaazlar vererek ortada dolanmana gerek kalmaz. Kuu'nun beyaz olmak iin her gn banyo yapmas gerekmez.2 2- Bkz. Arthur Waley, Tree Ways of Thought in Andent China (George Allen&Unwin Ltd, London, 1953), sf. 30, 31. FAN: Dou felsefesini savunuyor gibisin.

TANRI: Hayr, tam olarak deil. Benim en iyi dncelerimden bazlar senin memleketin olan Amerika'da yeerdi. rnein "dev" konusundaki dncelerimi Walt Whitman'n dnceleri araclyla sylediim kadar dokunakl bir ekilde sylemedim: Ben dev diye bir ey vermedim. Bakalarnn dev olarak verdiklerini Ben yaayan drtler olarak verdim.

23.TAO YDR AMA AHLAK DELDR

Eer aryorsan apak gerei Vazge ayrmaktan doruyla eriyi Doru ile eri arasndaki eliki Zihnimizin bir illeti. nsanlar, yukardaki iire kar ne kadar da farkl tepkiler gsteriyorlar. Bazlar onu son derece gzel, bilgece ve yardmc buluyor. Bazlar ise korkun, kt, psikopata ve ykc olarak nitelendiriyorlar. Bu iiri kendisine okuduum bir arkadam, "Bu iir Marquis de Sade tarafndan yazlm olabilirdi", dedi. Doru! Marquis de Sade tarafndan yazlm olabilirdi. Ayn zamanda Lao Tzu tarafndan da yazlm olabilirdi. Ama bu iki durumda da airin amalar ne kadar farkl olurdu. "Ahlakn zerine kmak" ifadesi bazlarnn kalbini byk bir huzur ve umutla, bazlarnn kalbini ise byk bir korkuyla doldurur. Bir zamanlar bir arkadam, son derece bilgece yle demiti: "nsan, ahlakn yukar dan ya da aadan stne kabilir. Bunlarn ikisi de ne kadar farkl eyle. Lao Tzu belirgin bir ekilde yukardan onun zerine kmt; de Sade ise aadan." Bu nokta ok nemli. Eer de Sade "Doru ve eri arasndaki ayrm kaldrmak" tan bahsetseydi, bunu, kendi kalbinde kesinlikle "yanl" olduunu hissettii sadiste eylemlerine kar duyduu sululuk duygularn hafifletmek iin syledii konusunda (genellikle ayn grte olmadm) ahlaklarla ayn grte olurdum. Byle bir ey dediinde acmaszla ve acya olumlu deerler yklemeye alr ve bu sayede de ac ya neden olan kendi eylemlerine mdahale ettii iin ahlakn karsnda yer alrd. Dier yandan Taocular byle bir ey sylediinde, acnn temel kaynann ahlak ya da "ahlak ilkeleri" olduunu, nk ahlaki ilkelerce ya da kanunlarca mdahale edilmezse kendini her an ve kendiliinden aa buracak olan doal iyilii zayflatmaktan baka bir ie yaramadn ifade ederlerdi. '(Bu anlamda Taoculuk, Aziz Paul'n Hristiyanlna benzemektedir.) Gerekten de bir gn Lao Tzu,Konfys' (yoksa "Konfysler" i mi demeliyim?), ahlaki retileriyle insanl "byk bir karmaann iine soktuu" iin azarlyordu. yle dedi: "yilik ve grev yaygaralarn bir yana brak, bylece insanlar yeniden insan sevgisi kazanacaklardr." Lao Tzu'nun, insanlarn dier insanlar sevmesinden bahsetmesi nemlidir. Bu anlamda tpk sa'ya benziyordu ve Marquis de Sade'in tam zddyd. Bylece, eer hem Lao Tzu, hem de de Sade ahlakn zerine kmay onaylasalard, bunlarn ikisi de birbirinin zdd nedenlerle olacakt. Belki de ahlakn stne kmak ile onu reddetmek arasnda yaamsal bir fark var. Ahlak reddetmek bir anlamda onunla ilgilenmek demektir. Ahlaktan tmyle bamsz olan bir insann (ki Marquis de Sade byle bir insan deildi) onu reddetmesi gerekmez. zgrdr ve basit bir ekilde iyi bir yaam yaar. Bazlar bu durumun onu kt bir yaam yaamaya ynlendireceinden korkarlar. Bu, Taocu dnce ile baz Batl dncelerin, hatta insan doasnn kt olduuna ve bu nedenle de son derece kat kanunlarca denetlenmedike kt davranlarda bulunacana inanan inli Kanuncular gibi baz Doulu dncelerin arasndaki temel farklardan bir tanesidir. Taocu lk, ahlakl olmamak gerektiini ne srmez (zaten bu da bir tr ahlaktr). Bunun yerine, ahlak " ilkeleri" nden bamsz olmay ne srer; yani bir anlamda iyi ve kt bilgisinin meyvesini yemeden nceki Cennet Bahesi gnlerimize geri dnmekten bahseder. Bence bu lk en iyi ekilde Chuang Tzu'nun "Yaam Tam Olduunda Tarih Yoktu"1 adl yazsnda ifade edilmektedir. Ama nce Lao Tzu'nun, Chuang Tzu'nun, Konfys'n ve dierlerinin sk sk, insanlarn "doal olarak erdemli olduklar eski gnler" den bahsettiklerine dikkat ekmeliyim. Aslnda ben "eski iyi gnler" gibi bir zamann olduuna inanmyorum, ama bu konumuzun dnda bir ey. Aadaki yaznn asl nemli yan , gemiin deil Taocularn nem verdikleri yaam yolunu yceltmesi ve gelecekte byle bir yaamn hkm srmesinin umulmasdr. Dnya zerindeki yaamn tam olduu alarda ne kimse deerli insanlara zel bir dikkat gsterirdi, ne de yetenei olan insanlar seerdi. Yneticiler, basit bir ekilde aacn en yksek dallarydlar ve insanlar ormanlarda gezinen geyikler gibiydi. "Belli bir grev"i yerine getirdiklerini dnmeden drst ve erdemliydiler. Birbirlerini seviyorlard ve bunun "insan sevgisi" olduunu bile bilmiyorlard. Kimseyi aldatmyorlard, ama "gvenilir insanlar" olduklarnn bile farknda deillerdi. Gvenilirlerdi, ama bunun "samimiyet ve iyi niyet" olduunu bilmiyorlard. Vererek ve alarak zgrce ya yorlar ve cmert olduklarn bile bilmiyorlard. Bu nedenle yaptklar bizlere aktarlmad. Hibir tarih yaratmadlar. 1- Thomas Merton, The Way of Chuang Tzu (New Directions Paperbook NOP 276,1969), sf.76.

III. BLM TAO TELASSIZDIR 24.BAHECLK ZERNE

Emerson, eserlerinin bir aamasnda, "doayla birlik" dncesine tutulduunda, daha dorudan bir ekilde "doann paras" olmas gerektiini hissetti ve bu nedenle gerek bir bahe yaratmaya karar verdi. Ardndan bahede almaya balad. almas yarm gn srd! Ve bahecilii yazmann kendisi iin daha iyi olaca sonucuna vard. Benzeri deneyimleri pek ok insan yaamtr. Nathaniel Hawhorne "lkleri tarafndan zehirlendiinde" Brook iftlii'ne gitti. lk balarda bu yeni "tam ve basit yaam" tmyle esrik bir ekilde ya yordu, ama ksa sre sonra yazacak enerjisi kalmadn fark etti ve aylar getike tm deneyimleri yavalamaya balad. (Ayrca Margarite Fuller'in ineklerini samaktan da pek zevk aldn sanmyorum.) Bylece birka ay sonra iftlikten ayr ld ve (Tanr'ya kr) normal ya amna geri dnd. Ben u ana kadar bahecilikle ya da tarmla hi uramadm. Her ey bir yana, bundan pek holanacam da sanmyorum. Bahecilik dncesini son derece gzel, iirsel, ruhsal ve dini anlamlar dolu buluyorum, ayrca bahecilikten holananlara kar byk bir sayg, sevgi ve ruhsal yaknlk hissediyorum. Ama eer gerekten baheyle uramak zorunda kalsaydm, herhalde korkmu bir tavan gibi bir kilometre kaardm. Eer talihsiz bir ekonomik nedenle bahvanlk ya da iftilik yapmak zorunda kalsam, o zaman tabii ki tmyle farkl bir hikyem olur. Bu durumda, benim en iyi snavmn bahecilikten zevk almaya almak olduunu dnrdm. Belki de ilknce kendimi bahvanl ne kadar ok sevdiim konusunda kandrrdm; ayrca durmadan kendi kendime, kim bilir belki bir sre sonra gerekten de holanacam bahvanln "iirsel ve ruhsal" deerlerini anmsatrdn. Ama bu durum bana biraz, insann kendi kendisinin beynini ykamas gibi grnyor ve bu dnceye kar tepki gsteriyorum. Nefret edilen bir ii yapmak zorunda kaldnzda ya da kendinizi bunu sevecek ekilde "artlandrmak" zorunda kaldnzda ektiiniz acdan daha kt ne olabilir kil Bir zamanlar birisi, zgrln insann sevdii eyi yapmas, Zen'in ise yapt eyi sevmesi olduunu syleyerek Zen ile zgrl kyaslamt. Bu kyaslama bana ok zekice grnd. Zen'in bak asna gre, sanrm kendimi yaptm eyden zevk alacak ekilde artlandrmam daha iyi olur. Ama bu dncede hoa gitmeyen bir eyler var ve bunun yan sra garip bir mantki glk douruyor: Zen bize yalnzca yaptmz eyden zevk almay retmez, ayn zamanda olmadmz bir ey olmaya almak yerine kendimizi olduumuz gibi kabullenmeyi retir. O halde, gerekten holanmadm bir eyi yaptm dnn. Ne yapmalym? Eer kendimi olduum gibi kabul edersem, o zaman kendimi yapt eyden holanmayan bir insan olarak olduu gibi kabullenmeliyim. Dier yandan, durumumu yaptm eyden holanacak ekilde deitirirsem, o zaman kendimi olduum gibi kabul etmemi ve olduumdan farkl olmaya alm

olurum. Benim grdm ekliyle bu bir ikilem. Eer bu tr bir "ikicilik" le bir Zen Ustas'nn karsna geseydim, byk bir olaslkla bana sk bir tokat yaptrrd; ve sanrm ben de byk bir olaslkla bunu hak etmi olurdum.

25.KPEKLER ZERNE
Kpekleri ok severim; bunun bir nedeni de byk, bir kpeksever olmam. Kpekler zerine yazd bir denemede John Burroughs kpekte asl gze arpan eyin onun zeks deil, sevgisi olduunu syler. Burroughun kpein, zeksn biraz hafife aldn dnmek eilimindeyim, ama kpeklerin bu kadar sevgi dolu olduunu fark etmesine memnun oldum. Acaba aadaki szn etkisini yaratacak bir in atasz var mdr? Bilgeler ve kpekler birbirlerinden ayrt edilemezler. imdi de Japonya'ya bakalm. ssann u harika haiku iirini ok seviyorum.1 1- R.H. Blyth, Haiku (Hokuseido Press, 1952), 4. Cilt, sf.26. 152 Mezarlar ziyaret ederken Yolu gsteriyordu yal kpek. Bu iiri bir de R.H. Blyth'nin yorumuyla ele aln: Yal kpeklerin bilinmeyen bilgisinde son derece dokunakl bir ey var. Sonu olarak, ya amn ve lmn anlam konusundaki anlaymzn gzeyselliini hissediyoruz.2 Kpeklerle ilgili ve eer daha iyi tansam byk bir olaslkla dier hayvanlarda da olduunu syleyeceim ok daha dikkat ekici bir ey daha var. Bu da, onlarn olaylar dorudan doruya, karmak kavramlarla engellenmeden olduu gibi grme yetenekleri. "Satori" olarak adlandrlan durum da ite bu. Satori durumunda olan benim tandm tek varlklar kpeklerim. Yce Tanrm, sanki btn bir gn boyunca Tao'nun iinde yzyor gibidirler. Uyurken, atlayp zplarken, tavanlar kovalarken, yemek yerken, dier kpeklerle ya da insan arkadalaryla iletiime geerken daima ayn durumdadrlar. Ormann derinliklerine girdiimizde huu iindedirler; bu durumu "ar dzeyde gevemi bir tr yksek gerilim durumu" olarak tanmlayabilirim.* 2- Ayn yerde. * Eer bu noktada fazla duygusal grnyorsam, bir kpeksever olduum iin beni affetmelisiniz. ok nl bir Zen koan vardr: "Kpein Buda doas var mdr?" Bu soruya "Mu" gibi pek ok garip yan t verilmitir. Sanrm Batl bir filozofun bu soruya verecei tipik yant aa yukar, "Bu tmyle Buda doasn nasl tanmladna bal" eklinde olacaktr. Korkarm ki, ben bu anlamda Batl bir filozof deilim, nk eer bu soru bana sorulsayd hemen o an, tm kalbimle "Tabii ki derdim". Ya da belki, "Bu apak bir gerek. Ne kadar da aptalca bir soru" derdim. Size bu koan ile ilgili sevimli bir hikye anlataym: Bir gn bir rahip, Zen Ustasna "kpeklerin Buda doas var m?" diye sorduunda, Usta "Evet, var" diye yan t verdi. Ardndan "Peki senin Buda doan var m?" diye sorunca Usta "Hayr yok" diye yan t verdi. Rahip, "Ama ben herkeste Buda doas olduunu sanyordum" diye atld. Usta, "Evet, ama ben herkes deilim" dedi. Kpeklerde Buda doas var m? ssa u derin haikuyu yazmt:3 Sonbahar n geldiini bilmeyen Kpek yavrusu Bir Buda'dr. Bu konuda Blyth yle dernektedir:4 Kpek yavrular, erikin kpeklerden daha da fazla bir ekilde her an, her gn, geldi gibi kabul ederler. Gelecek olan beklemez, Gidenin ardndan komaz, Ve olmayan bir eyin hasretini ekmezler. Hava scak olduunda gnein altnda yatarlar; Yamurlu olduunda ieriye girmek iin szlanrlar. Gne ve kpek yavrular, yamur ve szlanmalar arasnda baka hibir ey yoktur. Kpekler hakknda u ana dek okuduum en iyi yazlardan bir tanesi de Suzuki'nin aadaki yazs:5 Bir kpei izleyelim ve yiyeceklerini nasl da itahla yediini grelim. A olduunda yiyecek bir eylerin kokusunu arar, bulunca hemen ona doru gider ve bir lokmada bitiriverir. Bu konuda hibir soru sormaz. Yemein bakas iin bir anlam olabilir, ama bu onu ilgilendirmez. ok a olduunu ve yedii eyin onun bu ihtiyacn karlayacan bilmesi yeterlidir. Yemeini bitirince gider. Bir "teekkr ederim" bile demez. Doal haklarn belirtmitir; ne daha azn ne de daha fazlasn. Ve bundan te endielenecek bir eyi de yoktur; hem de yalnzca kendi varl iin deil, ayn zamanda evresindeki tm evren iin... O, mkemmeldir. Gnah dncesi ise, ister kltrel, ister ahlaki, ister ruhsal adan olsun varln lekelemekten baka hibir ie yaramaz. O, dorudan doruya Tanr'dan gelir. Budann syledii eyi syleyebilir: "Ben, bu dnya zerindeki en saygdeer kiiyim." Dorusu, byle "benmerkezci" bir ifadeye ihtiya duymaz. Yaln zca, Cennet Bahesi'nden henz yeni gelmi olun bu "masum" yarata zarar vermeye alan herhangi bir gnahkr bilinli insana havlayp, ondan kamas yeterlidir. 3-R.H. Blyth, Haiku (Hokuseido, 1952), 4. Cilt, sf.13, 14. 4-Ayn eser. 5-D.T. Suzuki, Zen and Parapsychology (Philosophy and Culture/East and West, Charles A, Moore/Editor, University of Hawai Press/Honolulu/1952 sf.740).

26.YNETM SANATI ZERNE

Chuang-Tzu'nun Konfysler tarafndan insann doasna verilen zararlar, nl bir at eiticisinin bir ata verdii zararlarla karlatrarak, insann zgn doasnn korunmas gerektii dncesini inceledii harika bir yazs vardr:

Atlarn karda ve buzda yrmelerini salayan toynaklar, kendilerini rzgrdan ve souktan koruyan tyleri vardr. Otlarla beslenir ve su ierler, kuyruklarn savurur ve drtnala koarlar. Bunlar atlarn gerek doalardr. Fakat bunlardan hibiri geit trenlerinde ve byk konutlarda kullanl deillerdir. Polo adnda birisi (nl bir at eiticisi) ortaya kt ve "atlar ynetmekte ok baarlym", dedi. Ardndan atlarn tylerini krpt ve toynaklarn skp dalad. Boyunlarna yular, ayaklarna zincir vurdu ve onlar ahra kapad. Bunun sonucunda on attan ld. Ardndan onlar a ve susuz brakt. Azlarndaki gemin acs ve srtlarna inen krbacn korkusuyla, yar sndan fazlar lnceye dek onlar trs ve drtnala koturup belli bir dzene gre komay retti. mleki, "amuru biimlendirmekte ok baarlym", der. "Eer onun dairevi olmasn istersem pergel, keli olmasn istersem gnye kullanrm". Marangoz, "Ben tahtay biimlendirmekte ustaym" der. "Eer tahtann kavisli olmasn istersem bker, dz olmasn istersem dzeltirim." Fakat hangi temel zerinde, amurun ve odunun doas pergele ve gnyeye vurulmak ya da bklmek ve dzeltilmek isteyebilir? Yine de alar boyunca Polo'nun atlar eitme, mlekinin ve marangozun da amuru ve tahtay biimlendirme yetenekleri zerinde konuuldu durdu. mparatorluklar ynetenler de ayn hatalar yapmaktadrlar. Bence imparatorluu ynetmeyi bilen bir insan byle yapmamaldr. nk insanlarn dokumak ve kendileri iin elbise dikmek, topra ilemek ve karnlarn doyurmak gibi belli doal gdleri vardr ./Bu, tm insanlarn paylatklar ortak bir zelliktir. Bu tr gdler "Gklerin vergisi" olarak adlandrlabilirler. Bu nedenle mkemmel doallk zamanlarnda insanlarn hareketleri sakin, baklar huzurluydu. O zamanlarda, dalarn tepelerinde hibir patika, nehirlerin zerinde hibir kpr ya da kayk yoktu. Her ey doal ortamna uygun olarak rerdi. Kular ve hayvanlar redi, bitkiler ve aalar varlklarn srdrd. Bylece kular ve hayvanlar elle ynlendirilebiliyorlard ve insan, bir saksaan yuvasna trmanp onlar izleyebiliyordu. Mkemmel doalln hkm srd zamanlarda insanlar, kular ve dier hayvanlarla bir arada yaarlard ve aralarnda hibir ayrm yoktu. Sradan insan ile soylu arasndaki ayrm kim bilebilirdi? Hepsi de farknda olmadan eit olduklar iin kimse kt yola sapmyordu. Hepsi de herhangi bir arzu duymadan eit olduklar iin doal bir btnlk dzeyinde yayorlard. Bu doal btnlk dzeyinde insanlar kendi (zgn) doalarn yitirmiyorlard.1 1 Lin Yutang, The Wisdom of Laotse (New York: Modern Library, 1948), sf. 161162. Bu yazy, yeni yetme bir delikanl olan akrabam Vincent'a okudum. Bu yazdan en az benim kadar holand. Birka gn sonra kpeklerimden bir tanesini veterinere gtrmem gerekti. Harikulade bir ilkbahar gnyd ve kpekle birlikte muayenehanenin dndaki ayrlkta dolatk. Kpek, muayenehaneyi grnce daha nceden de buraya geldiini anmsayarak yaprak gibi titremeye balad. Bizimki gibi, sahiplerinin yan nda dolaan dier kpek de vard ve hepsi de yaprak gibi titriyorlard. O an Vincent nce muayenehaneye, ardndan da bana bakt ve "Anladm kadaryla veteriner kpekleri ynetmeyi biliyor" dedi.

27.FEDAKARLIK ZERNE
inli filozof Mo Tzu'nun "herkesi kavrayan sevgi" ilkesinin tam kar snda, erken dnem Taocu Yang Chu'nun "herkes kendi iindir" ilkesi vard. Yang Chu, "Tm insan rkn kurtaracan bilsem samn tek telini feda etmem" demesiyle nlyd. Bunu bir dnn. Adam tm insan rkn kurtarmak iin sann tek telini bile feda etmiyor. Ben bu ifadeyi son derece mkemmel buldum. Bunu okuduumda ne kadar byk bir sevin, coku, tatmin ve rahatlama duyduumu anlatamam. Bir zamanlar bu duyguyu bir arkadama ifade etmitim ve bana merak dolu bir aknlk iinde yle demiti: "Neden? Eer herkes bencillikten uzak durmak yerine bencilce davranrsa dnyann daha iyi bir yer olacana m inanyorsun?" Tabii ki byle bir eye inanmyorum. phesiz ki evrensel sevgiyi bencillie tercih ederim. Byle bir eyi kim tercih etmez ki? yleyse Yang Chu'nun syledii eyi neden bu kadar ok seviyorum? ok tutarsz grnyor yle deil mi? Ama yle deil. zin verin de aklayaym. Her eyden nce bir nermeyi beenmek ile ona inanmak arasnda byk bir fark var. Holandm ey Yang Chu'nun bu duyguyu bylesine drste ifade etmesi. Bu, bencillikten uzak durmak gerektii hakknda yaplan alldk ikiyzl ahlaki sylevlerin tam zdd. Ama gene de ben onun syledii eye inanmyorum, syledii eye Yang Chu'nun gerekten inandna da inanmyorum. Benim bu konudaki grm yle: Eer bir insan, bakalar iin kendi yaamn feda etmeyeceini sylerse, gerekten de syledii eyi ima ettiine inanma eiliminde olurum. Ama bir insan n, dierlerini kurtarmak iin sann bir telini feda etmeyeceini sylemesi hi de inandrc grnmyor. in gerei, insann bir sa telini feda etmesi ac verici bile deildir ve kesinlikle bir tr feda anlamna gelmez. (Eer bir insan, "tm insan rkn kurtarmak iin samn bir telini feda edebilirim ama daha fazlasn etmem" dese komik olmaz myd?) Bu nedenle Yang Chu'nun byle bir arla kasti olarak katna phe yoktur. Yang Chu'nun gerek anlamda bir sa telini kaybetmekten korktuunu sanmyorum. * Bu arla, bir ilkeyi belirtmek iin kamt. Fakat ben bu ilkenin yukarda aka ortaya konmadna inanyorum. Gerekten de, belki kendisinin bile bunun bilincinde olmad olasdr, ama ben bu ilkenin son derece nemli olduuna inanyorum. *Tabii banda yalnzca bir tek sa teli yoksa..N. Bu ilke nedir? Gerekten de insann bencil olmas gerektii eklinde bir ilke midir? Eer bunu dnseydim, bu dnceyi en az, bir insann bencil olmamas gerektii dncesi kadar komik bulurdum. Ben gerekte Yang Chu'nun gstermeye alt eyin bencillik sorusuna ahlaki bir lt uygulamamz gerektii dncesi olduuna inanyorum. Eer gerek bir denemeye sokulabilseydi Yang Chu'nun Mo Tsu'dan daha bencilce davrand kesinlikle grlmezdi. Dahas Yang Chu'nun ifadesi bu dnyaya evrensel sevgi tlemenin kar snda yer almaktan ok bize iimizdeki doal, bencillikten uzak yapmz serbest brakmamz salayarak daha fazla yardmc olacaktr. imdi ana konuya geliyor ve size Yang Chu'nun gerekte ne demek istedii konusunda kendi yorumumu anlatyorum. Sylemek istedii ey uydu: "Eer bakalarna yardmc olacan hissetsem samn bir telinden ok daha fazlasn feda edebilirdim. O zaman herhangi bir insan tarafndan byle yapmam gerektii sylenmeden, kendiliimden byle yapardm. Ve eer bir bakasna yardmc olma niyetinde olmasaydm o zaman hibir neden, hibir ahlak kavram ya da bana yapmam gerektii sylenen hibir ey insanlara yardmc olma arzumu artramazd ve samn bir tek telini bile bu uurda feda etmemi salamazd." Baka szcklerle ifade edersem, bir insana ne yapmas gerektiinin sylenmesinin hibir anlam yoktur. Eer zaten byle bir ey yapmak istiyorsa, byle bir ey sylemek gereksizdir (hatta zararl bile olabilir) ve byle bir ey yapmak istemiyorsa zaten yararszdr. Sanrm Yang Chu'nun gerekte anlatmak istedii ey buydu. Syledii ey daha ok bir tr bamszlk bildirisi ve bencillik iin ahlaki bir mazeretti. Yang Chu'nun syledii eyde bundan da fazlas var. Bencilliin insann doal ruhsal durumu olduuna, din ve eitim gibi sosyal etkilerin insan "cmertlik" olarak adlandrlan stn ruhsal duruma ulatracak ekilde "eittiine" inananlar vardr. Ayrca bu grn karsnda yer alan ve insann daha doduu andan itibaren doasnda bencillik kadar cmertlik de olduunu, cmertlii eitme abalarnn eer kendi haline braklrsa zaten geliecek olan bir eyi sakatlamaya ve geliimini engellemeye hizmet ettiine inananlar vardr. Bu dnce de Yang Chu'nun (grnte byle olmasa da) syledii eyin bir paras gibi grnmektedir. Bu dnce, "iyilik ve grev yaygaralarn bir yana brakn, bylece insanlar yeniden insan sevgisi kazanacaklardr", gibi szler syleyen daha sonraki dnem Taocular tarafndan ak hale getirilmitir. Sonradan aklma gelenler: Kardinal Newman bir yerde yle der: Kilise, ay ve gne iin gkyznden kopup dmenin, yeryz iin yklmann, milyonlarca insan iin alktan lmenin daha iyi olduuna inanr. Ama ben, dnyevi dertler istedii kadar devam etsin bir tek ruhun bile yitirilmeyeceini syleyeceim. Fakat bir tek nedensiz

gnah ileyin, kimseye zarar vermese de bir tek bencil yalan syleyin ya da zr olmadan kck bir ey aln o zaman yitirilmi bir ruh olacaksnz. Fichte bir yerde, "Tm insanl kurtaracan bilsem bile szmden dnmeyeceim" der. Benim iin bu ifadelerin ikisi de tpk Yang Chu'nun ifadesi gibi son derece deerli. phesiz ki pek ok ahlak her iki durumun da birbirlerinden tmyle farkl olduunu ne sreceklerdir: Birinci durumun (Newman ve Fichte) bir ahlak ilkesinin ar abartlmas, ikinci durumun ise (Yang Chu) bir ahlak ilkesi olarak bile deerlendirilemeyeceini syleyeceklerdir. Bence bu bir hata. Bana gre Yang Chu'nun ilkesi, pek alldk trden olmasa da bir ahlak ilkesiydi ve pek ok ahlak standardna gre ise gerekten de ahlakd bir ilkeydi. Yang Chu'nun bir okul kurmas ve bu dncesini dier insanlara retmesi temel dncemi onaylamaktadr. Bencil bir insan niin dier insanlarn byle bir temel ilkeyi izlemelerini istesin? Tpk ahlak ve ahlak fanatiklii arasnda bir fark olduu gibi bencillik ile yerinde bir ekilde bencillik fanatiklii olarak adlandrlabilecek ey arasnda da bir fark olmas gerektiini dnyorum. Yalan sylemekten nefret etmek bir ahlak ilkesi olarak adlandrlabilir, fakat bu ilkeyi Newman ve Fichte gibi arla vardrmak pek ok ahlak tarafndan bile fanatiklik olarak adlandrlacaktr. Ayn ekilde sradan bencil bir insann, Yang Chu'nun bahsettii dzeye ulamas ok zordur; bu tr bir ifade gerekten de bencillik fanatiklii olarak adlandrlr. Fakat Yang Chu'nun szlerinde beni etkileyen ey (tpk dier iki ifadede olduu gibi) bylesine byk bir ahlaki arzuyla sylenmi olmalar.

28.BENCLLK VE FEDAKARLIK
u soruyu sormay ok severim (zellikle rahiplere): "Fedakrlk hakknda ne dnyorsunuz? Fedakrl bir insann kendi mutluluunu bakalar iin feda etmesi ya da bakalar mutlu olduunda mutlu olmas olarak m dnyorsunuz? " Bu soru daima en merakl tepkileri harekete geiriyor gibidir. Bu soruyu sorduum insanlar genellikle huzursuz olur ve arrlar. Yantlar hibir zaman ak deildir; bazlar drste yle yan t verir: "ey, bu konu zerinde daha nceden hi dnmemitim." Acaba Musa ve sa bu soruyu nasl yan tlarlard? Eer cennete gidersem, onlara bu soruyu sormay planlyorum. Acaba bu soru cennet ortamnda nemini yitirir mi? Konuyla ilgili yle bir olay olmutur: Bir zamanlar bir ana, gen olunu "bencil" olmakla suluyordu. Son derece akll olan gen birden annesine dnd ve yle dedi: "Anne, renmek istediim bir ey var, kimin hatr iin bencil olmamam istiyorsun?" Annenin akl tmyle kart ve oluna yalnzca yle diyebildi: "Sen gerekten de bir bilimci olmalsn." Soru hi de fena deil! yle ya, kimin hatr iin bencil olmamalym? Baka insanlar iin mi? Eer bencil bir insansam neden bakalarnn iyiliini dnme zahmetine gireyim? Dier yandan, eer bencil deilsem ve dierlerinin iyiliini dnyorsam o zaman bencillikten uzak durmaya ihtiyacm yok, nk zaten bencil deilimdir. Konuya baka adan yaklarsak, eer bencilce davranmay istiyorsam, bencillikten uzak durma konusunda yaplacak hibir tartma beni bundan uzak tutamaz ve eer bencilce davranmay istemiyorsam herhangi bir tartmaya gerek kalmaz. Bazlar, bunun konuyu ar basitletirmek olduunu syleyebilir. Bu, baz alardan doru. Bir insann bir ksmnn bencil olmas, bir ksmnn bencil olmamas gerei bu durumu daha karmak hale getirebilir; nk ahlaklar, insann bencil olmayan yanlarnn bencil yanlarn yenmeye almasn salamann kendi grevleri olduuna inanrlar. Byle bir ahlak bir gn bana yle demiti: "Aktr ki, bir insann fedakr bir insan olmasn salayacak bencil bir talepte bulunmak olanakszdr. nsann yapabilecei tek ey, daha soylu olan yan ndan, yalnzca kendi bencil zevklerini dnen daha temel (ve daha hayvani) yann yenmesi iin talepte bulunmaktr." Sanrm bu ifade, Bat ahlak kavramlaryla (ya da daha kesin konuursak Victoriac ahlakla) hem Taocu hem de Budac ahlak arasnda ne kadar byk bir fark olduunu mkemmel bir ekilde zetlemektedir. Yukardaki ifade, insann "soylu" olan taraf semesi zorunluluunu batan kabul etmeyi gerektirmektedir. zerinde durulan temel konu, bencilliimizi, fedakrln yce sonulan iin "feda etmemizin" gerekli olduudur. Tpk Taocu ahlak kavranlan gibi Budac ahlak kavramlarnn da en harikulade yan, tm bu kbus benzeri ikilemleri am olmalardr. Holmes'un Budaclktaki bencillik kavramn inceledii Buda'nn nanc adl kitabnda bu konuyla ilgili ok gzel bir blm vardr: Bu noktada Batl Budaclk eletirmenleri (ikiye) ayrlmaktadrlar. Dr. Rhys Davids ve Dr. Paul Carus'un da ilerinde olduu baz eletirmenler ve Ben'in dier dmanlar, Budann retisinin znt ve sevince kar ar kaytsz kaldn, insana doru olan yalnzca doru olann hatr iin yapmay emrettiini ve tek dln de kiinin isel bir huzur iinde olmas olduunu ileri srmektedirler. Dierleri ise, zellikle Budacln deerini azaltmaya alan Hristiyanlk yanllar, Budann insanlara yalnzca kendilerini ve kendi rahatlarn dnmeyi reten bencil bir hazc (hedonist) olduunu ve mutluluk dncesinin insanoluna acdan ve kederden ilkel bir katan pek fazlasn salayamadn ne srmektedirler. Buda'y acya ve sevince kar ar ekilde kaytsz kalan bir insan olarak grenlere verilecek yan t (udur ki), yaln tarihi gereklere gre insanlar n Yol'a, girmelerini saladnda beklenen ey, doru olann hatr iin doru olannn yaplmas deil (byk bir ihtimalle bu szcklerde hibir anlam bulmayacakt), ac ekmekten, gene doum girdabnda yaanan ikilemlerin neden olduu acdan kurtulmak ve huzura ulamakt ve bu huzur da dnyaya geri dnmenin getirdii huzurdan baka bir ey deildi. Byle bir yant vererek, Buda'nn yaam grn bencillikle sulayanlar doruluyormu gibi grnebilirim. Ama hayr; Budann yaam gr kaytszlktan ne kadar uzaksa bencillikten de o kadar uzaktr. Burada bizi yanl ynlendiren ey ben szcdr. Doa szcnn pheli istisnal da dhil olmak zere iinde bir sr tuzak olmayan tek szck bile yoktur. Bir yaam grnn bencil olup olmadn sorduumuzda, yan tmz byk lde sorunun sorulduu artlar altnda ben'in bulunduu duruma bal olacaktr. Ben'den uzaklamak olanakszdr; ancak kiiliini yitirip tmyle bensiz olacandan daha geni bir ben iin bu durum olasdr. Arzu edilen noktaya ulalr ulalmaz, kiilik, evrensel ben ile bir olur olmaz "bencillik" kavram bilinen anlamn yitirecektir. 1 1 -Welsch Holmes, The Creed of Buddha (Londra: John Lane Company, 1908), sf.211-212.

29.BENCLLK ZERNE
Tachibama Akemi'nin (1812-1868) "Issz Zevkler" adl iirinden aldm u dizeler ok houma gider (ev: Donald Keene):1 1 -Donald Keene, Anthology ot Japanese Literatre (Grove Press, New York, 1955), sf.434435. Elime fram alp Beklediimden daha iyi eyler yazvermem Ne byk bir zevktir. Ne byk bir zevktir Gnlerce szleri evirip evirdikten sonra Apansz, harikulade bir iirin Dklvermesi dudaklarmdan. Ne zevktir Hibir yardm olmadan Anlayabilmem Anlalmas g bir kitab. Ne zevktir

Az bulunur bir ikramla karlamak Karnmz a olduunda "Mam-mam" diye barmas ocuklarmn Ve sevinle indirivermeleri yemekleri midelerine. Ne zevktir Rastgele elime aldm bir kitapta Tpk kendim gibi bir insanla Kar lavermem. iirin son ktas bu blmle zellikle ilikilidir. (Dier ktalar yazmamn tek nedeni bu iirden ok holanmam.) Grdnz m, ayn zamanda tpk bana benzeyen insanlarla kar lamay da seviyorum ve ayn ekilde tpk kendisine benzeyen bir insanla kar latmda, tpk kendime benzeyen bir insanla karlayorum. Baka bir ekilde ifade edersem, tpk kendime benzeyen insanlarla karlamamn doal sonucu olarak "tpk kendime benzeyen insanlarla karlamay seviyorum" diyen insanlarla karlamay ok seviyorum. Okuyucuya brakmay tercih ettiim bariz bir matematiksel tmevarmla ayn yargnn nc, drdnc ve sonsuzuncu doal sonularn da ifade edip kantlayabilirim. imdi sizlere nce kendi adlandrdm "bencillik"ten, ardndan da bakalarnn "bencillik" olarak adlandrd eyden bahsetmek istiyorum. Bir zamanlar kendi dn biiminin mutluluu iinde, "Benciller" olarak adlandrdm yle bir iir yazmtm: Birok insan nefret eder bencillerden nk kendilerini bulurlar onlarda Bense severim bencilleri nk kendimi bulurum onlarda. Baka bir gn bir iir daha yazdm ve aklma ilk anda bu iirime "Kendime Methiye" adn vermek geldi. Bununla birlikte bu balk (grld zere tmyle benmerkezciydi), iirin daha derin ve hznl anlamn iermiyordu. Bunun zerine bal, "Benliksizim" eklinde deitirdim: nsanlarn ou, Benmerkezci olduklar sylendiinde Bu gerei bakalarndan gizleyecek Yollar bulurlar zekice. Bir sre sonra . Kendilerini bile aldatrlar bylece. Ardndan, Gizli benmerkezci zevkler alrlar Kendilerini benliksiz hayal ettiklerinde. Oysa ben farklym. Gerekten de benliksizim. Tpk gidecek yeri olmayan Yapayalnz bir yetim gibi Haykryorum her soluk veriimde "Benliimi kaybettim, Benliksizim" diye. Oysa gitmedi benim bir yere Ama bana ait deil bundan byle. Ben de tpk sizin gibi iirin, sonunda zc bir ekilde tersine dnmesi karsnda ardm. Bu iiri yazmaya oturduumda neeli, cokulu ve neredeyse kstahasna benmerkezci olmasn tasarlamtm; kendimi kendi halime braktm ve ite ortaya bu kt. Tabii ki, "Oysa ben farklym" dizesinde belli bir benmerkezcilik dzeyi tutturdum; yani burada, sen ben'ini yitirdiini dnrken ben gerekten de yitirdiim iin senden daha iyiyim dedim. Ama hemen ardndan ben'imi yitiriim zevkli bir ey yerine zc bir ey oluverdi. Komik bir durum yle deil mi? Syle sevgili okuyucum, benimi kaybettiim iin benim adma zlyor musun? zlmyor musun? Nasl olur? Eer benliini kaybetmi olsaydn senin iin zlrdm, nasl oluyor da sen benim iin zlmyorsun? Belki de dini ya da mistik kkenli olan bir insansn ve kaybettiim tek eyin bireysel benliim olduunu ve daha byk ya da "evrensel" ben'in domas iin bireysel ben'in "lmesi" gerektiini syleyeceksin. Ben, "Evrensel Ben"in karsnda yer almyorum, onun nemini de gz ard etmiyorum, yalnzca buna ulamak iin daha makul bir yol olmas gerektiini dnyorum. Belki de u ana dek byle bir yol bulunamamtr, ama bu, bir gn byle bir yol bulunamayaca anlamna gelmez. Ve eer byle bir ey olursa (ki ben byle bir eyin olacana inanacak kadar iyimserim) o zaman, en azndan Dou ve Bat felsefelerinin mkemmel bir sentezi yaplm olacaktr. Ruhsal anlamda, iirimdeki "Tpk gidecek yeri olmayan yapayaln z bir yetim gibi" dizesi Lao Tzu'nun u dizelerini anmsatmaktadr: Aklll bir yana brak, o zaman endien kalmaz. nsanlarn ou ziyafettelermi ya da bir ilkbahar manzarasnn tadn karyorlarm gibi mutlular. Bir ben, Tpk henz glemeyen bir bebek gibi Durgun ve ifadesizim; Gidecek bir yerim yokmu gibi umutsuzum. Herkes ihtiyacndan fazlasna sahip, Sanki bir ben bir eyler kaybetmi gibiyim.

Kafam, bir aptalnki gibi bo. Herkes zeki, Bir ben kaln kafalym. Herkes farkllklar grebiliyor, Bir benim anlaym kt. Tpk bir bulankln iindeymi gibi kaytszm; Hibir eye bal deilmi gibi Akntya kaplm srkleniyorum. Herkesin yapacak bir eyleri var, Bir ben beceriksiz ve sakar m. Bir ben herkesten farklym, nk gdam dorudan Tao anadan alyorum.2 2- Alan Watt, The Way of Zen, (Vintage Books, 1957), sf.20 172 Bu Tao'nun Kitab'nda en ok houma giden blmlerden bir tanesi. Ama ne yazk ki birok insan bu blm fazlasyla benmerkezci olarak yorumluyor. Bu dizeleri kendisine okuduum birisi fkesi bir ekilde bu tr bir dncenin belirgin bir ekilde, kendini nemsiz gsteren ama son derece stn olduunu sanan bir insann hava atmas olduu yorumunu getirdi. Ben ise bu iire tmyle farkl bir ekilde yaklayorum. Benim iin daha ok, bir bunalmam iinde kendini avutan bir insann tepkisi. nsanlarn bu dizelere farkl tepkiler vermeleri ne kadar ilgin. En ilgin tepkilerden bir tanesini ise size imdi anlatacam. Bu dizeleri bir arkadama (genellikle yaptm gibi) nee iinde okudum ve okurken de bol bol gldm. Ben dizeleri okurken son derece arbal bir ekilde dinledi ve bittiinde, "Okurken neden bu kadar gldn? Bu kadar gln olan ey ne? Bu dizelerin son derece derin olabileceini anlyorum, ama gln olan yann anlayamyorum" dedi. "Bu dizelerin derin olabileceklerini asla dnmedim, ama her zaman olduka elendirici olduklarn dnmmdr" dediimde bir sre dncelere dald ve ardndan yle dedi: "Bu dizelerdeki felsefe hemen hemen inandm her eyin karsnda yer alyor. Eer bunlar doruysa o zaman tm yaamm boyunca yanl tarafta yrm olmalym." Lao Tzu'nun dizelerine gsterdiim tepkiden size biraz daha sz edeyim. Eer bana neden Lao Tzu'nun bu szlerinin ya da en azndan bir ksmnn komik geldii sorulsayd, herhalde ne yant vereceimi bilemezdim. Belki de bu dizelerdeki felsefe, toplumun bana retmeye alt eylerden ok uzak, ama kendi inanlarma ok yakn olduu iin kahkahalarmda mizahtan ok bir zafer edasnn etkisi var. Baka bir ekilde ifade edecek olursam, byk bir olaslkla kahkahalarm nefret ettiim dncelerin tam tersi bir dnce bulmu olmamn sevincinden kaynaklanyor. Eminim ki bu noktada birok okuyucu etkileyici bir eyler sylemediimi, yalnzca ocuka davrandm dnecektir. Kim bilir, belki de hakllar. Bu blmn sonuna neeli bir not olarak size Chuang Tzu'nun kendi kendini deerlendiriini anlataym. Eer Walt Whitman'n kendini anlatan bir ark yazd iin benmerkezci olduunu dnyorsanz, aadaki yazya gz atncaya dek bekleyin: Sessiz ve biimsiz, deien ve duraan kalan, hem l hem de yaayan yer ve Gk ile eit olan, hem zek ile hem de ruh ile birlikte hareket eden... Her ey olduu gibidir, hibiri bir dierinden daha cazip deildir: Bunlar, eskilerin Tao hakknda ortaya attklar baz kavramlard. Chuang Tzu bunlarn tmn duydu ve hepsinden de etkilendi. Garip ve belirsiz szler, yabani ve abartl bir dil ve anlalmaz kavramlar kullanmadan, tarafl ve anlalmaz bir grne brnmeden.,kendini dncelerine verdi. Dnyay ylesine cahil ve anlaysz kabul etti ki, ciddi bir ekilde konuamayacan anlad. Bu nedenle, dncelerini birer kseye benzeyen belirsiz szcklere dkp, bunlar erbaplara atfetti ve dncelerini farkl hikyelerle aklad. Yer'in ve Gk'n ruhuyla birlikte sessizce geldi ve sessizce gitti. Ama olaylar konusundaki stnlyle hi vnmedi. Ne doruyu ne de yanl knad, bylece sradan insanlarla kolayca anlaabildi: Yazlan, yce bir tarzda olsalar da hibir eye kar deillerdi, bylece hibir zarara neden olmadlar. fadeleri tmyle kuralsz olmasna karn etkileyici ve nktedand. Dncelerinin zenginlii asla tketilemezdi. Yukarda Yaratc ile kkrer. Aada balangc ve sonu olmayan, yaamn ve lmn tesinde dostluklar kurar. Temele gelince tarafl ve engin, derin ve zgrdr. ze gelince yce eylerin uyumlu bir izdei olarak adlandrlabilir. Deiime kar yaklam, olaylarla ilikileri ve dnceleri tketilemezdi ve nclleri (kendinden nce gelenler) tarafndan ynlendirilmedi. Belirsiz ve anlalmaz, ama tketilmez birisiydi.3 3- Fung Yulan, A History of Chinese Philosophy, ev: Derk Bodde (Preceton Universty Press, 1952), 1. Cilt. sf. 173174. 174 Tm felsefi yaznda bu paragraf en ok sevdiim paragraftr. Bu paragraf okurken tam olarak bana benzeyen birisiyle deil, ama tam olarak olmak isteyeceim birisiyle karlatm.

30.BENCLLK VE EVRENSEL BLN

Daima, benmerkezcilik hakkndaki inanlmaz yanl hkmler nedeniyle ok zlrm. Bu nyarglar niye? Bizlere benmerkezci olmamamz gerektii retildii ve biz de bu tr zelliklere sahip olmayanlar kskandmz iin mi? Tabii ki benmerkezcilik var. Ben de herkes kadar zaman zaman yz yze geldi im kasvetli bir tr benmerkezcilik olan sevgisizlikten rahatsz olurum. Fakat herkesin adlandrd anlamdaki "benmerkezcilik" ile Chuang Tzu'nun szlerindeki (bir nceki blme bakn) bozulmam bir ocuun gz alc kendiliinden benmerkezciliine benzeyen ey arasnda dnyalar kadar fark vardr. Benmerkezcilie, "kendini sevmek" ve kendini ne srmek arasnda kesin bir izgi ekmek gerektiini dnyorum. Kendini seven insanlar sevmeme karn kendilerini ne sren insanlardan nefret ederim. Kendilerini ne sren insanlar genellikle g peinde koar ve bakalarn ezerler, bu nedenle de sevilmezler. Fakat saf bir ekilde benmerkezci olan bir insan genellikle kendini takdir etmekten memnun olur ve bakalarn kk drmeye gerek duymaz. Bir gn birisi bana, "Benmerkezci bir insann kimseye ihtiyac yoktur, ama kendini ne sren bir insann kendi benini ne srmek iin bakalarna ihtiyac vardr" dedi. Bu ifadenin ikinci ksmna katlyorum, ama birinci ksmna pheyle bakyorum. Bence gerekten de (kelimenin tam anlamyla) benmerkezci olan bir insann evresinde insanlarn olmasna ihtiyac vardr. rnein beni ele aln; eer evremde kimse olmasa kimi etkilemeye alrdm? Ayrca insanlarn kendi benmerkezcilikleri karsnda duyduklar utan ve sululuk duygusuna da ok arrm. Neden insanlar byle duygular hissediyorlar? Bu soruya u ana dek en iyi yan t Dr. Richard Bucke'nin Evrensel Bilin adl kitabndan aldm. Bu kitabn 9. Blm'nde Shakespeare'in pek ok sonesini aktarp, bunlar evrensel bilincin bak asndan incelemektedir. Aadaki sone ve incelenmesi zellikle dikkate deerdir: SONE LXII* Kendime ak duymann gnahyla dopdolu Gzlerim ve yreim, varlmn her yeri; Yoktur ki bu gnahtan kurtulmann bir yolu: Canevime smsk sarlmtr kkleri. Ho deildir kimsenin yz benimki kadar, Benden yakkls, benden vefals yok; lp biiyorum da, bende ne deerler var.

Ben herkesten stnm, her bakmdan, hem de ok. Ama gerek yzm aynada grr grmez Porsumu, benzim uuk, ehra ehra ve khne, Kendime duyduum ak, ters der bana bu kez: Kt eymi insann ak duymas kendine. Sensin br benliim, varlmda vdm, Yam genliinle, gzelliinle rttm. * Kendisi kadar iyi bir tercme yapamayacam bildiim iin, Sayn Talt Sait Halman'n tercmesini kullanmay tercih ettim. Bkz:Shakespeares, Tm Soneler, Trkesi: Talt Sait Halman, Cem Yaynevi, 1989.(.N.) Bucke'nin yorumu: Bu sonede bir insann ikicilii gl bir ekilde hissedilmektedir. Evrensel bilinli benliin zerinde durduunda kendine duyduu hayranln iinde kaybolmaktadr. Fiziksel ve kiisel bilinli benliine dndnde kendini kk grmeye meyleder. Ayn zamanda hem son derece bencil, hem de bencillikten uzaktr. Walt Whitman' tanyanlar, grnteki bu ztln ayn temelden doduunu ve onda tmyle bulunduunu bilirler. Withman'n evrensel bilinli Whitman'a olan hayranl ve eseri ("Yapraklar") mutlak bir ekilde, bilindik bireysel bilin anlamnda bencillikten yoksun olsa da tpk bu sonedeki gibi bir grne sahiptir. Yukarda belirtilenler eer Paul, Muhammed ya da Balzac'a uygulansalard gene ayn ekilde doru olarak kalacaklarna inanlmaktadr. Son zmlemede konu u ekilde grlmektedir. Evrensel bilinli benliin bak, asndan, beden ve bireysel bilinci olan benlik ayn derecede kutsal grnmektedir. Fakat sradan bireysel bilince gre, bireysel bilinli benlik ve beden nemsiz ve hatta aalk grlmektedir.

31.NSANIN KEND DOASINA GVENMES ZERNE

Bu blme, Po Chu-I'den iki iir aktararak balamak istiyorum (ev: A.Waley): I.Btn Kardelerime Seslenen lgn Bir iir (S 835) Dnya, okuma bilmeyenleri aldatr; Ben, ne mutlu ki hem okumada hem de yazmada ustaym. Dnya, hibir ii olmayanlar aldatr; Oysa ben yksek devlet memurluklaryla onurlandrldm. Yallar daima hastadrlar; Bana gelince, u an ne arm ne de szm var. nsanlar durmadan evlilik sknts ekerler; Fakat ben evlilikle ilikimi kestim ve elimi eteimi ektim. Hibir deiiklik zihnimin huzurunu bozmuyor; Hibir i bacaklarm titretmiyor. Bu nedenle on yldr ruhum ve bedenim Kankln huzuru iinde dinleniyor. Hepsinden te, ar ar geen son yllarda ok az eye ihtiya duydum. K boyunca beni stan bir para rt Ve gn boyu tok tutacak bir n yemek, Evimin kck olmas hi de nemli deil; Ne de olsa, insan bir odadan fazlasnda uyuyamaz. Bir sr atmn olmamas nemli deil; nsan iki arabay ayn anda sremez ya! Dnyadaki on insandan belki de yedisi Benim kadar talihlidir. Ama halinden benim kadar memnun olan birini ararsan z, Bir tane bile bulamayabilirsiniz. Bakalarnn meselesi olduunda ahmaklar bile bilgedir, Kendi meselelerinde ise bilgeler bile hata yapar. Kimseye kalbimi amaya cesaret edemem Bu nedenle yabanl szlerim Tm kardelerime seslenir. II. Gemii Dnmek (S 833) Bo bir anmda gemi gnleri dndm; Sanki eski dostlar odada oturuyorlarm gibi geldi. Ve ardndan "acaba imdi neredeler" diye meraklandm, Tpk dklen yapraklar gibi Onlar da akan rmaklarla kayboldular. Han Yu, kkrt tabletleri yuttu, Ama kck bir hastalk onu mezara soktu. Yuan ta sksa suyunu karrd Ama daha yalanamadan gc yok olup gitti. stat Tu, "Saln Srr"na sahipti: Btn gn baharattan ve etten uzak dururdu. Efendisi Ts'ui, gl bir iksire gvenerek K boyunca yazlk elbiseleriyle dolard. Lakin kimi hastalkla, kimi de ani bir lmle Ama hepsi de daha orta ya gemeden gp gittiler.

Bir ben, kendimi hibir perhize sokmayan, Genliinde her tr ehvete ve arzuya Yumuak bir ekilde boyun een ben Uzattm o skc yaam sresini; Dama en en lezzetli eti arzulayarak Ve ne bizmut'tan ne de kalomel'den bir ey anlamayan ben. Acktmda yutuverdim buhar tten yemekleri, Susadmda donmu nehirden itim suyumu, iirlerle hizmet ettim ruhlarna Be Organmn, Yaamsal Blge'yi arapla ykadm. Bu yama kadar salkl ve salam bir ekilde yaadm. Bir tek diim bile eksik deil; Bacaklarm ve gvdem bana hl hizmet ediyor, Yetmiinci yam yeni bitirdim Ama halen karnm doyuruyor, bebekler gibi uyuyorum Kadehimde duran arab mideme yuvarlyor Ve geri kalann Gklere brakyorum.1 1- Arthur Waley, Translations From The Chinese, (New York: Alfred A. Knopf, 1941), sf.251254. Bu iki iiri ok seviyorum (tpk bu kitaba aldm dier tm iirler gibi). Ne biri ne de br zellikle gzel ya da ilham verici, ayr ca ikisi de "gizemli igr" gibi bir eyler aklamyor. Bu iirleri yaam felsefesi koktuklar iin seviyorum; ya da belki de "doru sezgiye dayal yaam" felsefesi koktuklar iin. zellikle ikinci iirdeki felsefe, kendi yaam grme o kadar yakn ki, iirle ilk karlatmda bu rastlantya inanamadm. Yaamm daima, bilimsel ya da tbbi grlere dayal perhizlerle deil, iimden gelen eyi yiyerek geirdim ve salmla ilgili bir tek sorunum bile olmad. Tabii henz ellilerimin ortasndaym ve bu nedenle de kendimi imdilik Po Chu-I'ninki gibi bir yaam tarznn ie yaradnn canl bir kant olarak ortaya atamam. Ama daima bunu baarabilecek yal bir insanla karlatmda ok mutlu olurum. Zaten iyi de olsa kt de olsa benim yaam biimim daima bu olmutur. Henz bir ocukken bile igdsel olarak insann tat alma duyusunun ve itahnn en iyi rehber olduuna inanrdm. Bir zamanlar birisi, bana yemek yerken su imemem gerektiini sylemiti; krk be yl nce "bu kuram modayd. Ben de, "yi ama" yemekte su imekten holanyorum" diye yant verdim. Karmdaki, sitemle "Ama yemek yerken su imemelisin, bu salna zararl" dedi. "Neden" diye sorduumda, "nk doktorlar suyun, tkr hafiflettiim ve bylece de besinlerin uygun bir ekilde hazmedilmediini sylyorlar", diye aklamaya giriti. Bu konu zerinde birka gn dndm ve ardndan yemek yerken su imeye devam etme karan verdim. Kendi kendime yle dedim: "Bu kuramda bir yanllk olmal. Yemek srasnda, su itiimde yediklerimi gayet iyi hazmedebildiim ak; eer yerken yeterince su imezsem o zaman sanki yediklerim kuruyor ve boazma yapp doru dzgn hazmedilmiyor. Bu nedenle, bu tbbi kuramn bir hatas olmal. Yanln ne olduunu bilmiyorum, ama yanl olduuna eminim. " Bylece, tbbi kuramlara gvenmek yerine kendi igdlerime gvendim. Bu karan vermi olduum iin anslym. Son zamanlardaki tbbi aratrmalar bize tkrn bir enzim olduunu ve enzimlerin hafifletildiklerinde de tpk younlatklar zaman olduu kadar iyi ilev grdklerini sylyor. Asl sorun, var olan enzimin miktarnda. Bu nedenle tkrn su ile hafifletilmesi, bu maddenin bir hazm eleman olarak yapt ilevi bozmuyor. Yani, benim zamanmdaki tbbi grler yanl, igdlerim ise doruydu. Tm yaamm boyunca bu tr sorunlarla karlatm. Besinler ve salk konusundaki merak inanlmaz boyutlarda nsanlarn ou lmden o kadar korkuyorlar ki, istedikleri eyi bile yiyemiyorlar. Tandm bir kadn bana byk bir inanla ikolatann gerek bir zehir olduunu ve ekerin beyni rttn syledi (Tanr bilir bunu kimden duydu). Baka birisi, nl bir ekonomist ve sosyolog, etleri fazla kzartmadan yemem gerektiini syledi; nk ok kzartlm et kanser yap yormu. Buna delil olarak anlatt eye gre, kmr katran farenin derisine srldnde burada kanser oluuyormu. Bu beni artmad, ama midede duran bir para kmrn (mide eperine srtlmeyen, yalnzca orada duran bir para kmrn) kansere neden olaca n kantlamaz. Daha az ar ama daha bilindik bir fobi de, kzarm besinlerin sindirilmedii ve bu nedenle de salksz olduu inancdr. in en inanlmaz yan da bu tr besinleri yemeye "cesaret" ettikleri zamanlarda en kk bir sorunlar bile olmayan insanlar n bu dnceye inanmalar. Bir insan, kendisine sylenmeden bir besini ne zaman hazmedip ne zaman hazmedemeyeceini bilemez mi? Ayn zamanda, son yllarda ortaya kan u nemli kolesterol korkusundan da bahsetmeliyim. Bu iddialar da tpk dierleri gibi tmyle reddediyorum. Bedenimin ihtiyac olduunu hissettiimden daha fazla ya da daha az ya yemiyorum. Fakat dier insanlar ne kadar da farkl. Bir gn son derece salkl ve en akrak ngiliz bir matematiki dostum, karsnn kararna uyarak kolesterolsz diyete balad. Oysa byle bir diyete gerek duymayacak kadar salkl ve canlyd. Bir yl sonra kendisini tekrar grdmde tmyle deimiti. Bir deri, bir kemik kalmt ve hem ruhsal hem de fiziksel olarak ok kt grnyordu. Bir baka olay: Tandm bir tp doktoru on be yl nce benimle kolesterol sorununu tartyordu ve yle dedi: "Eer benim gibi, sende bir ocuk hastanesinde alsaydn ve grdklerimi grseydin, yalarn sylediim kadar tehlikeli olduu konusunda en kk bir phe duymazdn. Gerekten de tbbi adan senden daha bilgili olan doktorlara gvenmelisin." Kendisini, karsn ve ocuunu kat bir perhize soktu. Birka ay sonra karsyla karlatmda bana, hem kendisinin hem de kocasnn ok hasta olduklarn ve hastaneye yattklarn syledi. Doktorlar, kendilerine neredeyse alktan leceklerini, bu nedenle normal yeme dzenlerine dnmelerini sylemi. Bu tr olaylar, insann en iyi rehberinin zevkler ve duygular olduu yolundaki igdsel inanlarm glendirmektedirler. Tabii ki bir insann zevkinin ve duygularnn bu tr durumlarda asla hata yapmayan bir rehber yarattn iddia edecek deilim; doann da bazen hata yapabileceine inanyorum. Ama ayn zamanda doktorlarn sk sk hata yaptklarn da biliyorum ve bu ikisi arasnda doaya daha ok gveniyorum. Yukarda anlattm olaydan birka yl sonra, ngiliz Tp Aratrmalar ekibinde alan bir doktorla tantm. Bu doktor bana, kendi aratrma ekiplerinin kesin bir ekilde yan kolesterol birikintisine neden olmad sonucuna vardklarn syledi. Alman ya miktar ile bedendeki birikinti miktar arasnda ok az iliki varm. Hatta tam tersi bir ilikinin var olduundan pheleniliyormu; yani daha fazla ya yiyenlerin daha az kolesterol sorunlar var gibiymi. Btn sorun kolesterol yenmesinin baka bir ey, kolesteroln damarlarda birikmesinin ise ba ka bir ey olmas. ngiliz aratrma ekibi tarafndan bunun sorumlusu olduu dnlen madde ise ya deil, eker. Bu ekip yadan ok fazla eker yemenin belirgin bir kolesterol sorununa yol atna inanyorlard. u sralarda eker kuramnn da modas geti; son duyduklarma gre asl sulunun egzersiz eksiklii olduu sanlyormu. Eer bu son kuram doruysa btn dier kuramlar arasnda beni en az artacak olann bu olacan sylemeliyim (igdlerim, kulama bunun doru olduunu fsldyor). Bununla birlikte, son zamanlarda ortaya atlan yeni bir kuram, egzersizin daha nceden inanld gibi genellikle salkl olduu konusuna biraz pheci yaklayor. Kolesterol konusunu bir yana brakmadan nce Rockefeller niversitesi'nden bir aratrmac dostumun, kolesteroln asla salkl damarlarda birikmediini sylediini aktarmalym. Bu demek oluyor ki, salkl damarlar olan bir insann kolesterol sorunu olmaz; kolesterol, damarlarn rahatszlanmasna neden olmaz, yalnzca zaten salksz olan damarlar daha salksz bir hale getirir. Bu nedenle tmyle salkl damarlar olan bir sr insann, kendileriyle ilgili olmayan bir sorundan endielendikleri iin kendilerini yararl ve ihtiya duyulan ekerden ve yadan yoksun brakmalarna armadan edemiyorum.

rendiim kadaryla Avrupal doktorlar ve halk, ne yemeleri ya da yememeleri gerektii konusunda Amerikallardan daha az endieleniyorlar. Bunu duyduuma memnun oldum. Olduka nl bir doktor olan yakn bir dostum, geenlerde Prag'daki kz kardeini ziyarete gitti. Dostum, buradaki insanlarn ne yemeleri ya da yememeleri gerektii konusunda ne kadar az endielendiklerini grp arm. Kardei, nne zengin bir yemek getirince birden dehete dm, ama kardei glm ve "Hadi canm, can n ne isterse yiyebilirsin; sana zarar vermez" demi. Amerikallarn btn bunlar neden kafalarna taktklarn merak ediyorum. Belki de bu, "zevklere" gvenmeyen ve holandmz eylerin bizim iin iyi olmadn dnen sofuluun bilinsiz bir uzantsdr. Po Chu-I'nin iirine geri dnersek, size byk bir gayretle gstermeye altm gibi, benim igdlerim de daima bu iirde anlatlanlara uymutur ve yaam deneyimlerim bu inancm glendirmitir. Sonradan byk bir zevkle air Robert Browning'in de kendi doasna gvendiini kefettim; en azndan beslenme konusunda. Aadaki yaz William Lyon Phelp'in Robert Brovming2 adl kitabndan alnmtr: Browning'in yaam salkl, rahat ve mutluydu. Genliinde sk sk hissettii ba arlar haricinde asla hastalk ya da fiziksel bir strapla karlamad. Olu, yakaland son hastala kadar babasn asla gndz vakti yatakta grmediini syler. Gerekten de hazm ilevleri mkemmel bir ekilde alyordu. nancna gre insanlar yaln zca zevk aldklar eyi yemeliydiler, besine kar duyulan arzu o besinin salkl olduu konusundaki en kesin delildi. 2- Indianapolis, The BobbsMerrill Company, 1915, sf.28. 186 Bir tek ey hari bu konu zerinde syleyeceim her ey bundan ibaret. Benim savunduum kuram, insan iin neyin doru olduu konusundaki en gvenilir rehber, kesinlikle insann kendi doas ya da arzulardr. Bu kuramn, onun tam karsnda yer alan insanlarn iinde domas ilgintir. Daha da ilginci, bu tr insanlar tm yaamlarn arzuladklar eyi yiyip ierek ya da mkemmel derecede salkl olarak geiren insanlar grdklerinde istisnasz bir ekilde, "Tabii ki bu insanlarn srad ve harika bnyeleri var" demeleri. Ben byle diyenlere yle yant veriyorum: Neden farkl bir ekilde salkl birer bnyeye sahip olmalar gereksin? Bunun baka bir yolu yok mu? Bu kadar salkl birer bnyelerinin olma nedeni holandklar eyi yiyip imeleri olamaz m?

32.KEND HALNE BIRAKMAK ZERNE

u tr ifadelerle aklanabilecek ahlaki bir felsefe vardr: "Her eyi kendi haline brakmak, doaya kart olmamak ve doann gidiatna karmamak, her eyin kendi dzenine uygun bir ekilde olumasna izin vermek, dnyay bir dzene sokmaya almamak, dnyay gelitirmeye almak yerine her eyi olduu gibi kabul etmek." Bu tr bir felsefe sanrm "edilgencilik" olarak adlandrlabilir. Bu, "etkinci" olarak adlandrlan ve edilgenciliin dnya iin en kt tutum olduuna inanan ama gerekte dnyan n bandaki belalarn oundan sorumlu olan insanlar fazlasyla rahatsz etmektedir. Bu insanlar, olaylar kendi haline brakmann bu dnyada yaplacak en son ey olduunu, eer byle yaparsak her eyin ktye gideceini syleyeceklerdir. Bu dnyadaki kt eylerin olmasn engellemek bize kalmtr. Bu insanlar iin edilgencilik olarak adlandrlabilecek felsefeden daha rahatsz edici bir felsefe daha dnemiyorum. Gerekten de pek ou, edilgenciliin "bu yaamda istedii her eye sahip olan ve dier insanlar hi nemsemeyen insanlar" iin mkemmel bir felsefe olduunu syleyeceklerdir. Etkincilere kart olarak, edilgenciler sakin bir ekilde (ya da bazen etkin bir ekilde) etkinciliin asl sorununun bu dncedeki insanlarn dnyay "gelitirmeye ya da dzeltmeye" alrken, hatta bunu son derece iyi niyetle bile yapsalar (en az ndan bilinli dzeyde), genellikle her eyi ellerine yzlerine bulatrmalar ve yalnzca her eyi imdikinden daha da kt bir duruma sokmaktan baka bir ey yapamamalar olduunu gstermektedirler. rnein edilgenciler bizlere, en byk geliimlerin zalimce ynetimler dneminin ardndan deil, bu dnemde olduunu anmsatmaktadrlar. Burada etkincilik -edilgencilik tartmasnda taraf olmak benim zerime vazife deildir. Kendi kiiliimin edilgencilie eilimli olduunu kabul ediyorum; onlara etkincilerden ok daha fazla gveniyorum. Fakat dnyay gelitirme abalarnn tmnn yarardan ok zarar getirdiine inanmyorum. Bunlardan bazlar yararl, bazlarysa zararl ve ben hangisinin galip geldiine karar verecek yeterli istatistik veriye sahip deilim. Ama sylediim gibi, kalbim daha ok edilgenciliin yan nda. Bununla birlikte eer bir edilgenci, edilgenlii savunursa, bir etkinciye etken olmamas gerektiini sylerse, bunu tpk bir etkincinin bir edilgenciye daha etken olmas gerektiini sylemesi kadar komik bulurum. Bu da beni merkezi dnceme ulatryor. Bu son incelemede btn edilgenciliketkincilik atmasn komik bir ikicilik olarak kabul ediyorum. Tabii ki bu noktada olaya, doadan kopuk bir insann deil, doann (ya da evrenin, kozmosun ya da ne derseniz) bir paras olan insann bak asndan bakyorum. O halde, imdi dnyada baz deiiklikler yapmak iin yan p kavrulduumu dnn. Eer bu arzumu olumlu ve etken bir ekilde engellemezsem, o zaman ileriye atlr ve deiiklikler yapar m. Peki, bir eyleri deitirme arzum ve bylece de bu deiiklikler yapm zaten her eyi kendi gidiatna brakmamn bir paras deil mi? Dier yandan, eer bir eyleri deitirme arzumu dizginlersem ve bylece hibir eyi deitirmesem, yaptm bu engelleme ve bunun sonucu olan eylemsizlik de her eyi gidiatna brakmann bir paras deil mi? Zaten benim her eyim, olaylarn gidiatnn bir parasyken, nasl olur da olaylar gidiatna brakmamay baarabilirim? Burada aydnlatmaya altm nokta, olaylarn gidiat ne olursa olsun zaten bu yoldan gidecekleri, baka ekilde gidemeyecekleri iin olaylarn kendi yollarnda gitmemelerinin olanaksz olduu. Ve gidiatlar ne olursa olsun bu gidiat uygun ekilde onlarn "gidiat" olarak adlandrlabilir. Bylece tmyle mantki bir ekilde, incelediimizde, edilgencilik retisi anlamszdr. Yine de bu retiyi ok seviyorum. Son incelememizde, edilgencilik ve etkincilik o kadar farkl birer felsefi bak asna sahip deillerdir, aradaki fark douran ey kiinin tabiatdr. Ben gerekte, felsefi bir inan olarak deil, doamn getirdii bir ey olarak edilgenciyim. Dnyasal olaylara kar koymak yerine yaamak eilimindeyimdir. Ama byle yaparak da fanatik bir ekilde bir eye kar koymamak gibi bir retiye bavurmuyorum; bunun tek nedeni, genellikle bir eylere kar koymaktan holanmyor olmam. Durmadan bir eylerle megul olmaktan, bir eylere burunlarn sokmaktan, endielenip durmaktan holanan etkincilerle de atmyorum; onlar da kendi gidiatlarna brakyorum.

33.BR EYE SAHP OLMAYI STEMEMEK ZERNE

Bir zamanlar bir hippi vard. Temel yaam gr insann bir eye sahip olmamasyd. Daha ayrntl bir ekilde syleyecek olursak, bir insann bana gelebilecek felaketin varlna inanrd. Bunlar, (1) hret, (2) varlk ve (3) itibard. Annesiyle babas tmyle burjuvaydlar (en azndan ona gre) ve daima bir eye sahip olmas gerektii konusunda srar ediyorlard. Yllar boyunca onu, bir eye sahip olmamak gerektii konusundaki bu "ocuka" dncesinden kurtarmak iin yalvardlar, aldatmacalara bavurdular, tehdit ettiler, tarttlar ve ellerinden ne gelirse yaptlar. Oullarna, "in en zc yan da, senin gibi ok byk eyler elde edebilecek zeki bir insann bir eye sahip olmayarak yaamn boa harcamas", dediler. Ama hayr, hippi de en az annesi ve babas kadar inat ve hogrszd; yalnzca, basit bir ekilde bir eye sahip olmay reddediyordu. Bir eye sahip olmaya almamasnn nedeni tembel bir insan olmas deildi, tam tersine olaanst derecede etken ve retken bir zihni vard. Evet, okula fazla dayanamayp gen yata okulu brakmt, ama btn zamann ktphanelerde geiriyordu. Hrsl bir okuyucu ve aratrmacyd; tpk byk bir st aacnn suya duyduu arzu gibi, o da bilgiye kar byk bir arzu duyuyordu. Fakat "Btn bu bilgileri ne yapacaksn? Bunlar hangi die dokunur ite kullanacaksn? Bunlar bir ey elde etmene yarayacak m?" diye sorulduunda, "Size daha nceden de binlerce kez syledim; bu bilgileri herhangi bir i iin kullanmayacam, kesinlikle bir ey elde etmemeyi tasarlyorum" diye yan t veriyordu. phesiz ki, kahramanmz bir ey elde etmekten alkoyan eyin tembellik ya da yeteneksizlik olmadn anlam olmalsnz. Onun lksne (ya da ilkesine) gre bir ey elde etmek yanlt. Bir gn ok fkelenip birdenbire patlayverdiinde annesine ve babasna_yle "dedi: "Her eyin can cehenneme. Bir eye sahip Olmaktansa bir milyar kez armha gerilmeyi ve her seferinde de en dayanlmaz aclar ekerek lmeyi tercih ederim." Bu noktada annesi ve babas durumun ciddiyetini kavrayp, oullarn bir psikiyatriste gndermeye karar verdiler. Tabii ki gen insann doas hakknda hibir bilgiye sahip olmayan yal ve dar kafal bir psikiyatrist setiklerini sylemeye herhalde gerek yok. Delikanl, psikiyatriste kar son derece saygl davrandysa da kesinlikle ibirliine yanamayp, yznde hemen hemen yapmack bir glmsemeyle stn ve souk bir sessizlik iinde adam sk sk sinirlendirdi. Birka ay sonra, psikiyatrist, elleri bo bir ekilde delikanlnn annesi ve babas yla grp doru tany bulduunu, ama pek fazla bir tedavi olasl olmadn syledi. Delikanlnn annesi ve babas

merakla, "Peki tan nedir?" diye sorduklarnda, psikiyatrist "ey", diye yant verdi bilgece, "olunuzun temel sorununun bir eye sahip olmay istememesi olduuna inanyorum". Kahramanmzn, dier hippi arkadalaryla olan ilikileri de ilginti. Onlardan biriydi, ama ayn zamanda da onlardan farklyd. Hippi arkadalar doal bir eilimden ok ideolojik bir ilke olarak hippiydiler. Onlara gre, akl banda bir insann bir ey elde etmeyi istemeyecei apak ortadayd. Kendi inanlarn bakalarna da retmek gibi bir arzu duymuyorlard. Kendilerinin bir ey elde etmeyi istememelerinden yeterince memnundular, bakalarn da bu konuda ikna etmelerineyse gerek yoktu. Fakat dostumuz iin durum ok farklyd. Yalnzca kendisinin bir eye sahip olmay istememesinden memnun deildi; dierlerinin de kurtarlmaya ihtiyac vard ve grevi, dnyay bir ey elde etme belasndan kurtarmakt. Aslnda dnyann bir btn olarak bir ey elde etmeyi istemesiyle fazla ilgilenmiyordu, ama bir bireyin bir eyler elde etmesi gerektii dncesini son derece rktc buluyordu. Arkadalar olduka iyi huylu olma eilimindeydiler, ama genellikle duygusuz ve kaytszdlar. Ayrca esrar da kullanyorlard; oysa kendisi hibir zaman byle bir ey kullanmamt. Esrar imenin, bir ey elde etmenin yanl olduunu dnyaya kantlamak iin yapaca tartmalarda ok ihtiya duyaca enerjilere zarar vereceini hissediyordu. Ayrca dier arkadalarnn aksine hayata kar byk bir itah duyuyordu. Durmadan, "Yaam ne kadar harikulade. Eer yayor olmasaydm, bir insann bir ey elde etmeyi istememesi gerektiini kantlama frsatn nasl bulabilirdim?" deyip duruyordu. Gerekten de ona gre yaamda yalnzca iki byk ama vard: (1) Bir ey elde etmemek; (2) insann bir ey elde etmemesi gerektiini kantlamak. Tabii ki hippi arkadalar iin o, hippi felsefesini anlatacak olan szcyd. Onu byk bir dnr olarak gryorlard. ok yolculuk etti ve insanlarn neden bir ey elde etmemeleri gerektii konusunda birok konuma yapt. Yapt konumalar son derece etkileyici ve ustacayd. Bylece, komular tarafndan gittike daha byk bir tehlike olarak grlmeye baland; hatta uyuturucu satclarndan bile daha tehlikeli kabul edildi. Pek ok lise rencisini kendi yaam biimine girmeye ikna ediyordu. Gn getike birer ikier okulu krp onunla birlikte ktphaneye gitmeye baladlar. Hepsi de youn bir ekilde bir eyler renmeye baladlar; ama hibiri de bunu pratik bir kullanm iin renmiyorlard. Bir sre sonra izdeleri ktphaneyi tklm tklm doldurmaya baladlar ve zamanla onlar olduka byk olan evinde arlamaya balad. (Annesiyle tabasnn byk bir eyleri yard, nk onlar bir eyler elde etmilerdi.) Burada, almalar gnmzde de bilinen nl bir edebiyat kulb kurdu. Dnceleri gittike evinin dna yaylmaya balad. Bir gn kapsna bir yaync geldie "Gen adam, ok ilgin dncelerin var" dedi. "Bu dncelerini sistemli bir ekilde yazp bir kitap oluturmalsn." Bu, hippiye harika bir dnce olarak grnd. Kendi kendine, 'Yalnzca konuarak bile bu kadar ok insan etkileyebiliyorum, eer bir kitap yazarsam ok daha fazla insana ulaamaz mym?" diye dnd. Ve bylece birka aylk youn almann ardndan nl eseri, Neden Bir ey Elde Etmemelisin? adl kitabn yazd. Yaynclar, elde edilen byk sattan son derece memnun oldular. Hibirisi bu iten hayal krklna uramad; kitap, sndrlmesi olanaksz bir orman yangn gibi tm dnyaya yayld. Kitap yalnzca dnyadaki hippiler tarafndan deil, ayn zamanda ocuklarnn hippi olmasndan korkan anne ve babalar tarafndan da alnd. Dahas, kitaptaki dnceler ylesine ustaca, zekice ve ikna ediciydi ki, anne ve babalarn, ocuklaryla giriecekleri tartmalarda kar dnceler bulmalar iin, kitaptaki dncelerde iyice ustalamalar gerekti. Bylece kahraman mz birka hafta iinde milyarder oldu. Ardndan bir gn, iinde bulunduu durumun tm rktcl kahramanmza tpk bir bak gibi saplanverdi. Ve acyla haykrd: "Tanrm, Tanrm! Ne oldu byle? Ben, btn insanlarn arasnda ben, birdenbire bir ey elde ediverdim. Daha da kts (1) hret, (2) varlk ve (3) itibar kazandm. Tm yaamm mahvettim. Ah, yce Tanrm ne yapabilirim? Ne yapabilirim?" imdi bu noktada sevgili okuyucu, ne yapabileceimi bilmek isterdim; yani bu hikyeyi bitirme konusunda. Kahramanmz intihar m etsin acaba? Hayr, bu ok zc bir son olur. Baka ne yapabilirim? Acaba bu hikyenin gerekten de bitmesi gerekiyor mu? Belki de daha sabrl okuyucularm bir sonuca ulatrc birka ey eklememe izin verirler. lk olarak, bu hikyede bir ahlak dersi bulmak olduka g olacaktr. Daha ok, bu noktann ne olduunu sylemek benim iin g de olsa, bir ey elde etmenin karsnda yer alan bir insann bu sayede bir ey elde ettii bir durum var. Acaba bu, Hegelci diyalektik srecini mi anmsatmaktadr? Ya da belki de Taocu, "Eylemsizlik araclyla eylem" ya da "abalamadan baarma" dncesini ifade ediyordur. phesiz ki, bunun adil olmadn syleyebilirsiniz. Her eyin yan sra hippi de kendince abalamtr. Kitabn yazarken youn bir ekilde almam myd? Bana sorulsa dedii bu bedelin hi de adil olmadn sylerdim. Ben olsam hippinin bu kitab yazarken n, varlk ve itibar iin abalamadn, bunun yerine kendi felsefesini layk yla aktarabilmek iin drst bir ekilde abaladn iddia ederdim. Bu hikye ile ilgili son bir ey daha syleyeyim; belki de bu, bir tr son grevi grebilir: Kahramanmz zellikle endielendiren bir ey, hippi arkadalarnn artk kendini sevmeyecekleri dncesiydi; tm amalarnn tmyle yok olduunu hissedebilirlerdi. Oysa bu dncesi tmyle hatalyd. Onu daha da fazla sevdiler ve bu baarsndan byk bir mutluluk duydular. Hepsi de "Ne kadar harika, Ne kadar muhteem" dediler. "Bir dnn. imizden birisi bir ey elde etti." Hippi arkadalarndan bir tanesi kahramanmza bu dncesini ilettiinde, kahramanmz dehete kapld. "Baarmdan dolay beni nasl kutlayabilirsin?" dedi. "Kendi felsefeni nasl byle ayaklar altna alabilirsin?" Oysa hippi arkada bilgece yle yant verdi: "Ben, felsefemizi ayaklar altna almyorum, yalnzca onu gelitiriyorum. Senin bu deneyimin benim ve sanyorum dierlerinin de, bizlerin aslnda kar ktmz eyin bir ey elde etmek deil,bir ey elde etmeye almak olduunu anlamamz salad."

34.ABA SARF ETMEK ZERNE

Tm yaamm boyunca "aba sarf etmek" dncesine kar youn bir nefret duydum. Bu dnceden imdi de genliimde olduu kadar nefret ediyorum. Aslnda bu dnceden neden bu kadar nefret ettiimi bilmiyorum; yalnzca nefret ediyorum o kadar. Yaamda "aba sarf etmi" olsaydm, belki de u ana dek baarm olduumdan ok daha fazla ey baarabilirdim. (Kim bilir belki "bir eye sahip bile olabilirdim".) Sylediim gibi, ben bunu u an bilemeyecek olsam da byle bir ey olabilirdi. Eer bu doru olsayd, korkun bir ikilem olurdu. Bir yanda bir eye sahip olmak (ben de dahil olmak zere baz insanlar bunun tersini syleseler de) byk bir zevk. Dier yanda ise aba sarf etmek korkun bir ey. En azndan bana gre yle; eer size gre byle deilse, burada tartmakta olduum ikilemin sizinle ilgisi yok. Bu durumda sorun, insann aba sarf etmeden bir eye nasl sahip olabileceinde. Bu ikilemden kurtulmann iki yolu var. nsan, "Ben aba sarf etmeye aldrmam tembel deilim, sabrsz bir insan da deilim ve biraz almaktan korkmam. Gerekte, abalamadan kazanmakla ilgili bu ykc ve verimsiz dnceden hi holanmam. Bence yaamda aba olmal. Biraz abalamann ne sakncas var? Bir eyler elde ettiim srece aba sarf etmeye hi aldrmam" diyerek bu ikilemden kurtulabilir. Evet, bu ikilemden kurtulmann bir yolu bu. Bu tavr taknan bir insana yalnzca apkam karp bol ans dileyebilirim. Bu ikilemden kurtulmann ikinci yolunda da insan yle syleyebilir: "yi de bir eye sahip olmay kim ister ki? Bir ey elde etmekle ilgili bu benmerkezci ilgiye ne gerek var? nsan, kiisel olarak bir eyler elde etmekle ilgili bu gnahkr dnceler yerine Tanr'ya ve komularna kar olan sorumluluklaryla ilgilenmeli. ok kr ki ben bir eyler elde etme isteini atm. Bu nedenle" benim iin, byle bir ikilem yok." Evet, bu tavr taknan inana da apkam karr ve bol ans dilerim. Fakat ben nc trdeki insanla, yani hem bir eyler elde etmek isteyen, hem de ayn ekilde gl bir biimde bunu baarmak iin aba sarf etmek istemeyen trdeki insanla ilgileniyorum. Bu, umutsuz bir durum mu? Bu ikilemden kurtulmann hibir yolu yok mu? Pek k insan bu durumdaki bir insana yle diyecektir: "Evet durumun umutsuz. ki gnaha girdiin, hatta iki aptallk yaptn iin durumun iki kat daha umutsuz. lk olarak bir ey elde etmeyi dnmen sana hi de uygun deil. Gerekten byk olan insanlar alakgnlldrler; itibarlar n artrmak bu dnyada isteyecekleri en son eydir.* Bu nedenle bir eyler elde etmene engel olan tek ey bir eyler elde etme arzun olabilir. kinci gnah da aba sarf etmeyi reddetmen. aba sarf etmeden bir ey elde etmeyi nasl umabilirsin? Yaln zca yeteneklerinin tek bana bunu baarman salayacana gerekten de inanyor musun? Hayr, hayr yetenekli olup aba harcamamak utan verici bir kayptr. Edison, "Dehann yzde l'i ilham, yzde 99'u almaktr" demez mi? Oysa sen aba sarf etmek istemiyorsun. Yaamda istediin tek ey anlk zevkler. Ama daima anlk zevklerle yaayp ayn zamanda bir eyler elde etmeyi bekleyemezsin. Bu

nedenle ikinci gnah n inat bir ekilde aba sarf etmeyi reddetmen. Bu nedenle bir eyler elde etmekten iki kat uzaklayorsun. Her eyden nce bir eyler elde etmeyi istemen yanl, ama eer bir eyler elde etmekte srar ediyorsan yapabilecein tek ey bunun iin aba sarf etmek. Disiplin evladm, disiplin." * Yce Tanrm, ne kadar da yanl. Baz insanlarn bunlar syleyeceini belirtirken aka yapmyorum. Tabii ki verdiim rnek biraz abartl ve olduka eski moda, ama temelde pek ok insan bu ekilde dnyor. imdi yeniden bir eyler elde etmek isteyen, ama tpk bu kitabn yazar gibi aba sarf etme dncesinden nefret eden u nc trdeki insann sorununa dnelim. Durum gerekten de umutsuz mu? Tabii ki deil. Tarihe bir gz atmanz yeterli. lgilendiimiz konu gereince bu kitabn yazarnn en beendii karakterlere yani Taocu dnrlere bir gz atalm. Bu dnrler kesinlikle bir eyler elde ettiler; alar boyunca, tam yirmi alt asrdr byk bir arzuyla okundular. Eer bu, bir ey elde etmek deilse, nedir? Evet, byk bir eyler elde ettiler. Bu ekilde, bir nceki hikyemdeki hippiye benziyorlard. Eylemsizlik, n peinde komann ve bir eyler elde etmeye almann yararszl gibi eylerle ilgili bir felsefe ortaya attlar ve bu yolla kendilerine byk birer isim yaptlar. Onlarn baarlan beni, bildiim dier basanlarn tmnden daha fazla memnun ediyor. te tam anlamyla Taoculuk! En nemli baarlar, felsefelerinin canl birer rnei olmalar. imdi, sorulmas gereken en nemli soru bu iki insann herhangi bir aba sarf edip sarf etmedikleri sorusu. Bu, son derece tartmal ve olduka hassas bir nokta. Yant gerekten de doru bir ekilde anlayabilmek, Tao'nun zn kavramaktr. Temel Taocu ilkelerden bir tanesi Wu Wei, yani "eylemsizlik araclyla eylem" retisidir. Acaba bu felsefeyi yaln zca anlatmakla m kaldlar, yoksa onu gerekten de yaadlar m? Gerekten de yaam olmallar, aksi takdirde yazdklar eyleri yazamazlard. Peki, ama Wu Wei de nedir? Ne yazk ki bildiim hibir tanm ya da mantkl aklama bunu tam olarak anlatamaz . Bir insann bu dnce ile ilgili bir izlenim edinmesinin tek yolu onun kullanld pek ok durumu rnek alarak incelemesi.* Eer Wu Weinin "Eylemsizlik' araclyla eylem" eklindeki tercmesi size ok anlamsz ve eliik grndyse, bir dier tercmesi olan "abasz eylem" daha anlaml ve elimizdeki konuya daha uygun grnebilir. yleyse ilk olarak, "Wu Wei"nin abasz eylem anlamna geldii konusunda anlaalm. * Aklma Wittgenstein'in sz geldi: "Anlam aramayn, kullanm arayn." Taocu bir deyi, "Tao bir ey yapmaz, ama her ey onun araclyla olur" der. Anlam olarak bu deyi, abasz eylem dncesine ok uyuyor. Tabii eer Tao gerekten de "abaszca" eylemde bulunan bir eyse. imdi buraya kadar, Taocu bilgeler Tao ile uyum iinde olduklarna gre, ayn zamanda abasz bir ekilde eylemde bulunmuyorlar myd? Yazdklar eyi yazmak iin gerekten de "bir aba" sarf etmiler miydi ya da Tao'nun glerini kullanmamlar myd? Lao Tzu bu anlamda unlar sylemitir: Aradnda onu gremezsin, Dinlediinde onu duyamazsn, Ama kullandnda tkenmezdir. Bylece Tao'nun tkenmez glerini kullanmalar onlarn baarlar deil midir? Taocular, szlerinin ve dncelerinin yazarlar ve kifleri olduklarn ya da szlerinin ve dncelerinin kendilerinden geldiini mi dnyorlard? Kendilerini etkin birer kkrtc ya da medyum olarak m gryorlard? Yazarken kendilerini etken ya da edilgen mi hissediyorlard? Yani bunlar yazan gerekten de kendileri miydi yoksa yazdklarnn, tpk rzgrla birlikte amaszca oradan oraya srklenen bulutlar gibi kendine zg bir tr yaamlar m vard? Kuzey Sung airi Su Tung-po'nun kendi yazlaryla ilgili u harika szlerini okuyun: Yazlarm tpk, lkenin her yanndan alayan tkenmez kaynak sularna benziyor. Yer seviyesinde dalgalar halinde kabar p tayor, bir gnde rahata bin li akyorlar. Tepelerle ve byk kayalarla karlatklarnda bklp kvrlyor ve bunu nasl yaptklarn bilmesem de evrelerindeki nesneler araclyla ekil alyorlar. Bildiim tek ey, daima gitmeleri gereken yere gittikleri ve durmalar gereken yerde durmalar; hepsi bu. Bundan tesini anlamyorum bile.1 1- Kojira Yoshikawa, An Introduction to Sung Poetry, ev: Burton Watson, (Harvard University Press, 1969), sf.102. . Bu yaz ile ilgili arpc olan ey, yazarn yazdklarnn onun tarafndan ynlendirilmek ya da retilmek yerine kendiliklerinden gelmeleri ve gitmeleri. Bu, Wu Wei'nin bir dier rnei. Su, bir yerde yle der: "iirler tpk suyun dklmesi gibi akyorlar" baka bir yerdeyse yle der: Yeni bir iir, mancnktan frlayan bir ta gibidir; Bir kez frlatld m, bir an bile durmaz.2 Biraz sonra aktaracam iki iir aslnda bu blm iin gerekli deil, ama bu iirlerin ikisinden de holanmam bir zr olarak kullanabilirim. lki Tao YuanMing (4. Yzyl) tarafndan yazlm olan iirin bir blm ve yirmi iirden oluan "arap mek" adl serinin paras: Bin yldr yol kaybedildi; nsanlar kendilerine cimrice davran yorlar. araplar var ama imeye isteksizler, Dnyasal nden baka bir ey dnmyorlar. Su Tung-po'nun aadaki iiri de yukardaki iir tarzndadr ve ayn szckleri kullanmaktadr. iir, Tao Yuan-Ming hakkndadr: Yol yitirildi ve insanlar kaybettiler kendilerini; Sylenen szler artk gnlden deil. Yangtze'nin gneyli beyefendileri Bir sarholuun ortasnda halen n peinde kouyor. Bir tek Yuan-Ming saf ve drst, Yaamn konuarak ve glerek, yayor. Tpk rzgrn karsnda eilip bklen, Bazlar yukarya, bazlarysa aaya bakan Ama her biri de farkl olan tm yapraklan titreyen Bir bambu gibi, Eline arabn aldnda iirleri kendi kendilerini yazveriyor.3 2-Ayn eser, sf. 121122. 3-Ayn yerde. Bu noktada pek ok okuyucu itiraz edip yle diyecektir: "Bir sanat eserini tabii ki abasz bir ekilde meydana getirir, nk o ustala ulamtr. Gerek ustalk, eserin son derece abasz grnmesindedir. yi bir yazarn yazdklar abasz grnr. yi bir hokkabaz abasz bir ekilde hokkabazlk yapar. yi bir ofr abasz bir ekilde araba kullanr. Bir mzik virtz abaszca alar; eer abasz olmasayd bir virtz olamazd. Fakat senin tmyle unuttuun ey, bu dzeye ulamak iin inanlmaz bir enerjiye, almaya, disipline ve abaya ihtiya duyulduu. Ustal renmek aba gerektirir. Bu nedenle inlilerin u Wu Wei dncesi son derece yanl ynlendirici bir ey. Yalnzca rnn zerinde younlayor, ama renme srecinin tm o ac verici admlarn grmezden geliyor."

Ben, buna inanmyorum! Pek ok renimin aba gerektirdiine inanyorum, ama bana gre durum her zaman byle deildir ve daha da nemlisi byle olmas gerekmez. Baka szcklerle ifade edecek olursak, Wu Wei'nin yani abasz eylemin renme srecinin kendisine uygulanabileceini iddia ediyorum. Evet, bu blmn temel kuram da zaten bu. inli peyzaj ressamlarn dnn. Gerek bir peyzaj ressam olmak yirmi ya da otuz yl alr. Chao Meng-fa yle diyor: Bir ocuk, sabahlan g bela anasnn memesinden ayr lp resim yapmaya balar ve akam olunca baarlaryla vnr. Byle bir insan gerekten de halen anasnn stnn kokusunu duyar. Bir sanatnn, boya malzemelerine almas aa yukar on yln alr. Bir dier on ylda, genel eitimini tamamlar ve kendi tarzn gelitirmesi de bir on yln daha alr. Ak zihinli bir renci, aniden nl oluverme dncesiyle ilgili hatalarn durmadan dzeltmekle megul olur. dl, iinde olgunlua ulatnda engellenemez bir ekilde gelecektir. Bu nedenle, daha yksek amalara ulamak iin bataki nlenmeleri bir yana brakn derim.4 4- Lin Yutang, eviri, The Chienese Theoiy of Art (New York, G.P. Putnam's sons), sf.206. Otuz yl! Son derece byk bir aba gibi grnyor, yle deil mi? Fakat acaba gerekten de yle mi? Yoksa yaln zca zevkle yaplan bir i mi? Acaba zevkle yaplan bir i bir aba olarak grlebilir mi? Bence son soru olduka can alc Bir soru. Ne yazk ki bunu ortaya koyacak nesnel bir bilimsel yntem bilmiyorum. Byle bir yolun var olmadn ya da gelecekte bulunamayacan sylemek istemiyorum, yalnzca ben byle bir nesnel yol bilmiyorum. Bu soruyu yalnzca kendi kiisel deneyimlerime dayanarak yantlayabilirim. Defalarca, sevdiim bir konuyu incelerken, bu konuyu renmek ne kadar ylm alrsa alsn kendimi herhangi bir aba sarf ediyormu gibi hissetmediimi gzlemledim; oysa sevmediim bir eyi renirken (ki bunlarn ou genellikle aptal ve yararsz okul dersleri olurdu) gerekten de son derece korkun ve tmyle bo yere harcanan bir aba sarf etmek zorunda kalrdm. Ve sevdiim bir konuyu herhangi bir bilinli aba harcamadan ok iyi renmeme karn, sevmediim bir konuyu ok daha byk bir aba harcamama karn iyi renemem. Bir konuda ustalamak iin ac verici bir abann gerekli olup olmad halen tartmal bir ey. Benim gibi, "Eer bir konuyu gerekten seviyorsan onu renmek iin aba sarf etmene gerek yok" diyenler var. Dierleri ise, "Hh, sylemesi kulaa ho geliyor, ama gerekte yalnzca bir hsn kuruntu" derler. Acaba hangi taraf hakl? Ya da nc bir olaslk m var? Sanrm bu durum en iyi ekilde aadaki yazda sonuca vardrlmaktadr.5 P'ang Yn'n Diyalou ve Ay aret Etme Kaytlar 'nda, P'ang Yn ve karsnn bir oullar ve bir de kzlar olduunu ve tm ailenin kendilerini Ch'an'a* adadklarn gryoruz. Bir gn P'ang Yn, tapnakta dingin bir ekilde otururken yle der: "Ne kadar zor! Ne kadar zor! almalarm, tpk yzlerce kilo keten ipini aalara asarak kurutmaya benziyor" Fakat kars; "Benim iim gerekten de kolay. Pirlerin retilerini iek aan bitkilerin tepesinde buldum" der. Kzlar bu konumay duyduunda yle ark syler: "Benim iim ne zor ne de kolay. Karnm acknca yiyorum, Yorulunca dinleniyorum." 5- Chang ChungYuan, Onginal Teachings of Ch 'an Buddhistn (Pantheon Book, 1969), sf.144. * Ch'an, zen Budacln ince syleni biimidir. (.N.)

IV. BLM TAO, HOS BiR iKiLEMDiR 35.ILGIN FELSEFE VE MAKUL FELSEFE
Felsefeleri, kabaca "lgn" ve "makul" olarak iki gruba ayryorum. Bu ikisi arasnda da kesinlikle ilkini tercih ediyorum. Makul felsefeler temkinlilikleri, manta uygunluklar, analitik baarlar ve dier zellikleriyle dikkat ekerler. En belirgin avantajlar genellikle olduka makul olmalardr. lgn felsefeler lgnlklar, kendiliindenlikleri, mizah duygular, dncenin temel dzeninden tmyle bamsz olmalar, gzellikleri, kutsallklar, doallklar, iirsellikleri, mutlak drstlkleri, engellerden arnmlklar, ztlklar, eliiklilikleri, disiplinsizlikleri ve verdikleri genel bir honutlukla tannrlar. Makul felsefelere kar en nemli avantajlar geree ok daha fazla yaklamalardr. Tabii ki pek ok "makul felsefe" ekol savunucusu bunun tersini iddia edecektir ve bana bu iddiam kantlayp kantlamayacam soracaklardr. Yantm u olur: "Evet, hem de olduka kolay bir ekilde size makul bir kant yerine lgn bir kant sunabilirim." Tabii ki bunu kabul etmeyeceklerdir. Farkl insanlarn bu iki gruba girmeleri ok ilgintir. Genel olarak psikologlar, psikiyatristler, ekonomistler, sosyologlar ve siyasi bilimciler "makul" felsefelere eilimlidirler; oysa sanatlar, airler, mzisyenler, kimyagerler, teorik fizikiler, matematikiler (zellikle matematik mantklar) "lgn" felsefe olarak adlandrdm felsefeye eilimlidirler. Deneyimlerim araclyla, en baarl mantklarn hem "makul" felsefeler konusunda derin bir anlaylar olduunu, hem de "lgn" felsefelere byk bir ilgi duyduklarn grdm. Hi phe yok ki, lgn felsefe bu dnyadaki en canlandrc, en aydnlatc dnce biimidir ve dahas, olgular olduklar ekilde alglayabilmek iin gerekli olan dnce biimi de budur. Bu lgnlatrma srecinin harikulade yanlar ndan bir tanesi kiiyi daha sevgi dolu, sevecen ve hogrl yapmasdr. Eer insan yeterince lgnlarsa bir sre sonra dayan labilir, hatta akl banda bir hale gelecektir. lgnln daha st bir aamasnda lgnlk ve aklbandalk arasndaki tm ikilem alr ve ikisi de gerekte ayn ey olarak grlr. Ben, herhangi bir ekilde makul felsefenin kar snda yer almyorum. Anlattklarm yalnzca lgn felsefenin ne kadar harikulade olduunu gstermeye hizmet eder. Belki de size makul ve lgn felsefelere birka rnek vermeliyim. Makul felsefe, yaznda, zellikle Bat yaznnda bol bol grlr. Yalnzca Aristotales'ten rastgele bir sayfa amanz yeterlidir; bu felsefe kar nza kverir. Chuang Tzu'nun u szleri ise lgn felsefeyi mkemmel bir ekilde gsterir: Eskilerin bilgisi mkemmeldi. Ne kadar m mkemmel? Size anlataym. Her eyden nce maddelerin varlndan haberdar deillerdi. Bu, en mkemmel bilgiydi; geriye eklenebilecek hibir ey kalmyordu. Daha sonra maddeler hakknda bilgi sahibi oldular ama aralarnda ayrm yapmadlar. Ardndan maddeler arasnda ayrm yaptlar, ama bu konuda yarglarda bulunmadlar. Yarglama baladnda Tao bozuldu. Tao'nun bozulmasyla da bireysel tercihler olutu.1

Bu blmle ilgili tek zrm fazla makul olmas. Yaptm bu hatay hafifletici bir zr olarak belki de zeki bir arkadamn izlenimini kullanabilirim: "Evet, bu blm lgnca bir adan gerekten de olduka makul olmu." 1 Osvald Siren, The Chinese on The Art of Pointing (Schocken Books, NewYork, 1971), sf.184.

36.EER ... OLSAYDI LGN OLMAZ MIYDI?

Pek ounuz inli dnr Chuang Tzu'nun kendini bir kelebek olarak hayal ettii u nl hikyeyi biliyorsunuzdur. Ertesi gn bu konu zerinde derin dncelere dalar: "Dn kendimi bir kelebek olarak hayal ettim. Bugn ise Chuang Tzu'yum. Yoksa u an kendinin Chuang Tzu olduunu hayal eden bir kelebek miyim?"' Wittgenstein bir yerde yle der: "Bazen gerek bedenimin baka bir yerde yattn hissederim." Yaamn bir hayalden baka bir ey olmad, bedenin gerek olmad ve insann baka bir yerde gerek bedeninin olabilecei hayalinin genel bir hayal olduunu sanyorum. Eer yaamnz bir rya olsayd ve uyandnzda gerek bedeninizin baka bir yerde olduunu, ama bu gerek bedeninizin bir insan, memeli ya da herhangi bir biyolojik varlk deil de yalnzca elektronik bir bilgisayar olduunu grseydiniz ilgin olmaz myd? Evet, gerekte siz olan bilgisayar yllarca uyumu ve ryasnda sizin bu "insan bedeninizi" grmtr. in en zc yan da kendinizi bir insan olarak hayal ederken bilgisayarlarn gerekte dndn ya da birer ruhlar olduunu reddetmeniz olurdu. Onlar (bir zamanlar sylediiniz gibi) yalnzca mekanik varlklardr. Ryada geen gnlerinizde dikkatli bir dnr olduunuzu ve inorganik varlklarn dnebilecekleri olasln mantki olarak gz ard ederek, "dnmenin" kat bir davran bilimsel tanmn yaptnz varsayalm. Bylece ak bir ekilde bu tanma gre bilgisayarlar dnemezler. Ama imdi uyandnz ve dndnz, bu nedenle bilgisayarlarn da (en azndan bazlarnn) dndklerini ok iyi biliyorsunuz. Sanrm bu durumda, "dnme" tanmnz deitirmeniz gerekecek yle deil mi? Yoksa, "Ben bir bilgisayar olduuma gre dnmediim ak" demek zorunda kalsanz da eski tanmnza inat bir ekilde yapmay m tercih edeceksiniz? Rya grdnz gnlerde, zihinsel olaylar fiziksel olaylardr diyen, beden ve zihin ile ilgili "kimlik kuram "m desteklemeniz de ayn derecede zc olurdu; "dnceler" olarak adlandrlan ey, beyinde yer alan birtakm fizyolojik srelerden baka bir ey deildir. Bu durumda "dncenizi", "bu bedeninizdeki" bir beyin sreci olarak ve kendinizi de gerekte asla var olmayan bu beden olarak tanmlyordunuz. Ama u an uyandnz ve yan lm olduunuzu aka gryorsunuz. Tabii ki bu, kimlik kuramn tmyle brakmanz gerektii anlamna gelmiyor; yalnzca bu kuramda deiiklik yapmanz gerekir. Halen yalnzca fiziksel olaylarn gerek olduunu, tm dncenin fiziksel olduuna ve kendinizi fiziksel bir yap olarak tanmlamanzn doru olduuna inanyor olabilirsiniz. Oya yalnzca u an, yanl ynlendirici bir olay sonucunda kendinizi yanl bir bedenle tanmladnz fark ettiniz. Eer uyan k olsaydnz, kendinizi var olmayan bir bedenle tanmlama hatas yapmayacak, gerek bedeninizin bu bilgisayar olduunu ve "dnceler" dediiniz eyin birtakm elektronik srelerden baka bir ey olmadn bilecektiniz. Peki ya yaam ve lm konusunda u anki dnceleriniz ne olurdu? Ryada olduunuz gnlerde bu "insan bedeninizin" biyolojik lmden sonra yaamaya devam edemeyecei inancna gl bir ekilde yaptnz dnelim. O zaman bedeniniz lr lmez, tpk snen bir mum gibi her eyin biteceinden korkardnz. Ama imdi, sona ererek sizi vahi bir ekilde lmle tehdit eden bu "beden"in asla var olmadn fark ettiniz. Bu durumda kendinizi aptal gibi hissetmez miydiniz? Yoksa bu tr korkular, eer bilgisayar n almasn durdurmas gerekse ne olaca konusunda duyduunuz u anki korkularn yan nda glgede mi kalyor? Yalnzca bir dnn, yaramaz bir insanolu size gelen elektrii kesebilir ve puf, tpk bir mum gibi snverirsiniz. Pekl, hibir yaramaz insann olmad, hatta hi insann olmad bir gezegende yaadnz dnn. Burada dnen tek varlklar sizin gibi bilgisayarlar ve ortalkta dolaarak dierlerinin ihtiyalarn karlayan gezici bilgisayarlar ya da eer robot demekten holanrsanz robotlar olsun. Ve bu gezici bilgisayarlar son derece nazik ve dost, dahas sizi asla kapatmamak zere programlanmlar; yani artk tpk bir mum gibi snp gitmekten endielenmenize gerek yok. Dahas, eer bir transistorunuz ya da herhangi bir paranz bozulursa gezici bilgisayarlarn paralar kolayca deitirebiliyorlar; yani hibir sorun yok. yle diyebilirsiniz: "Bunlarn tm iyi ama ya gneimiz mrn tketip snerse ve elektrik akm ihtiyacm karlayacak enerji kalmazsa o zaman ne olacak? Size "sorun yok" denecek. "Bilim uzun bir sredir sizi (yani bedeninizi) gen, canl ve milyarlarca yl idare edecek olan yeni bir gne sistemine nakletmenin yolunu biliyor." "Evet", diye baracaksnz. "Ama ya tm evren yok olursa? O zaman ne olacak?" te bu noktada gerekten uyandnz ve aknlkla ne bir bilgisayar, ne de bir insan olduunuzu, ama btn bu sre boyunca kendinin bir bilgisayar olduunu hayal eden ne sizin ne de benim hibir zaman bilmediimiz tmyle farkl bir varlk olduunuzu anladnz. Benim hayalim (fantezim) burada bitti. Yoksa bu gerekten de bir hayal miydi? Ben bu olasl ok ciddiye alyorum. Bunun mantki adan mmkn olduunu kastetmiyorum, ama byle bir ey olsayd gerekten de armazdm. Not. Eer garip bir nedenle bu yaz bundan birka yzyl sonra okunsa ve gelecekteki bir tarihi, yazar n biyografisine yle bir blm eklese ne kadar komik olur: "Smullyan, Raymond M. Bilgisayar olduuna inanan garip bir 20. yzyl dnr."

37. BR RYA
Dou felsefesi zerine yazlm eyler arasnda en sevdiim yazlardan bazlar, ustalarn belirgin bir ekilde yanl eyler syledikleri yazlardr. rnein, "Balangtan bu yana bir tek ey bile var olmamtr" diyen Zen Ustas'nn bu lafn ok seviyorum. Daima, hibir eyin var olmad yolundaki u Hindu (?) dncesine fazlasyla armmdr. Yok, canm, bu dnceye inandm syleyecek kadar ileriye gitmeyeceim, ama bu dnceyi olduka etkileyici ve garip bir ekilde de son derece yararl buluyorum. Ayrca bu dncenin ok derin ve anlaml olduunu da dnyorum. Tek sorun, bu dncenin ne anlatmak istediini aklamaya altmda her naslsa dncenin iinde kayboluvermem. Bu "var olmayan" yaammla ilgili unutamadm bir olay, otuz yl nce grdm bir ryayd. Ryamda yce bir Yogi belirdi ve yle dedi: Kar na ne ksa beenirsin? Bo bir evren! Elbette birisi yle diyebilir: "Eh, eer evren bo ise o zaman en azndan bir ey var demektir: Bo bir evren." Durum byle olunca belki de iirimde biraz deiiklik yapp yle sylemeliyim: Kar na ne ksa beenirsin? Bo bir evren bile yok!

38. ASTROLOJ
rendiime gre artk niversitelerde astroloji blmleri varm. Zeki bir matematiki dostum bir zamanlar bana bu konuda yle demiti. Bir astroloji profesrn ie almak greceli olarak daha kolay. Bir matematikiyi ya da fizikiyi ie almak iin onun almalarn incelemeli, makalelerini okumal ve tavsiye mektuplarna gz atmalsn; ama bir astrologu ie almak iin yapman gereken tek ey bu astrologun yldz haritasna (horoskobuna) bakmak ve iyi bir astroloji profesr olup olmayacan grmek." Yakn bir zamana kadar astrolojiye, bir insann hayal edebilecei en sama i olarak bakyordum. Dahas bu inanc savunan insanlarn kendi inanlarn hakl karmak iin syledikleri eyler bana, inancn kendisinden daha inan lmaz gelirdi. Henz bir delikanlyken, astrolojiye inanan bir lise retmenimle aramzda bir

konuma gemiti. Konuma srasnda, "Ama bir insann doum annda yldzlarn bulunduu konumun, o insann kiilii zerinde bir etkisinin olmas nasl mmkn olabilir?" diye sorduumda, bana u alldk yan t verdi: "Yer ekimi." Rahatsz olmu bir ekilde retmenime Mars ya da Vens gibi bir gezegenin bu dnyada yeni domu bir insann zerindeki yerekimsel etkisinin, doum annda bulunduu odadaki masann ve sandalyenin ekim etkisinden daha az olduunu syledim. Bana verdii yant anmsamyorum. Eer bir astrolog bana samimi bir ekilde gezegenlerin bizim zerimizde yerekimsel etkileri deil de sihirli etkileri olduunu syleseydi ona daha kolay inanabilirdim. Ona inanacam syleyecek kadar ileriye gitmiyorum, ama sahte bilimsel tanmlarn reddettiim gibi bu iddiasn tmyle reddetmezdim. Sizin de bildiiniz gibi sihir (benim bir zamanlar profesyonel sihirbaz olduumu saymazsak) hi bilmediim bir konu, ama yerekimi hakknda bir eyler biliyorum. En azndan, gezegenlerin bizim zerimizde ilgin bir yerekimsel etkilerinin olmadn biliyorum. Ama ya sihir? Nesnelerin birbirleri zerinde ne kadar sihirli etkileri olduunu nasl bilebilirim? Sihir hakknda hibir ey bilmediim iin de sihirli ya da sihirle ilgili yorumlan reddedecek durumda deilim. Ama ltfen bu tanmlar tmyle sihirle ilgili olsunlar, sahte bilimle deil! Sihirden bahsetmiken, ben tm evrenin bilimsel ilkeler yerine mutlak bir sihirle iledii olaslna gerekten de am. Kim bilir, belki de evren bizlerin kendi sihirli glerinden phelenmemizi istemeyen ve bylece bizi artmak ve kim olduunu anlamamz salamak iin en bariz doal olaylar bilimsel ve dzenli bir ekle sokan byk bir sihirbazdr. Evet, bu ciddi bir olaslk ve bu olaslk hakknda dndke, ondan daha ok holanyorum. O halde hadi gelin evrenin mutlak ilkesinin sihir olduunu ve gezegenlerin ya amlarmz zerinde ok nemli sihirli etkileri olduunu farz edelim. Tek sorun hangi gezegenin ne tr sihirli etkisi olduunda. Mars'n ve Vens'n farkl etkileri olduunu farz edersem, hangisinin bizi ne ekilde etkileyeceini nasl bileceim? Bunu bana kim syleyebilir, astrologlar m? Anlatmaya altm ey, eer sihir ya da doast gibi eyler kabul etsek bile gene de astrologlar dinleyemeyiz, nk onlar doast ve sihri yneten kanunlar nereden bilebilirler? (Aklma gelmiken, eer sihrin kendi "kanunlar" olsayd, halen sihir olabilir miydi?) Evet, buraya kadar astrologlarla dalga getim, imdi de sizi artsa da onlar savunacam; zaten bu blm yazma amacm buydu. Bu ama son yllarda benim iim daha gl bir hale geldi. Bunun bir blm dier baz bilimcilerde grdm bilimsel kendini beenmiliklere, zppeliklere ve hogrszlklere kar duyduum tepkiden kaynaklanyor. Geenlerde konutuum bir matematiki, akl banda bir insann astroloji gibi bir eye inanmasnn mmkn olmadn syledi. Konuma biraz ilerleyince, bu kadar fazla sayda zeki insann son gnlerde astrolojiye inanmasndan ne kadar byk bir endie duyduunu syleyerek kendini yalanlaynca ok ardm. Ben, astroloji inancnn zek eksikliini gsterdiine inanmyorum. Astrolojiyle ilgilenen , drt kii tanyordum ve hepsi de son derece aptald. Yani bu konuda kiisel deneyimlerim arttka matematiki arkadamla ayn dncede olmam gerekiyordu. Ama ayn dncede deilim. Ben, astroloji inancnn tmyle mantksz olduuna inanmyorum; bu konuda ileride daha fazla konuacam. Ama eer mantksz olsayd da, gene de bu inancn zek eksikliini gsterdiine inanmazdm. Genel olarak, mantksz inanlar bile zek geriliinin gstergesi deildir. Bazen ak bazen de gizli pek ok batl inanlar olan bir sr zeki insan tanyorum. Tabii ki bugnlerde yaplan ey insanlarn kendi kendilerine batl inanlarn reddetmeleri; ama byle davranarak her zaman bu batl inanlardan kurtulamyor, yalnzca onlar bastrp byk endielere ve huzursuzluklara kaplyorlar. rnein gerekten samimi bir ekilde batl inanlar olan ve ayn on ne rastlayan cuma gnlerinde seyahat etmeyen insanlar var. Bir de mant ki ve bilimsel bir ekilde yalnzca ayn on ve cuma gn olduu iin seyahat etmeme inancyla dalga geen ve bu nedenle bu gnlerde bizzat seyahat eden, ama nedense tmyle bilinmeyen bir nedenle tedirginlie kaplan insanlar var. Bu tr insanlarn zeklarnn eksik olduunu syleyebilir misiniz? imdi batl inanlar bir yana brakp biraz din zerinde konualm. lmden sonraki bir yaama inanmayanlarnz, tmyle mantkl ve bilinli bir dzeyde sizinle ayn inanca sahip olan ama tm yaam boyunca bir gn cehenneme gideceinden korkan insan hakknda ne sylersiniz? Yalnzca bir aptal olduunu mu? Yoksa bilinli bir dzeyde cennetin ve cehennemin varlna inanan Pascal'dan daha fazla ya da daha aptal olduunu mu? Belki de Pascal'n zamannda zeki insanlarn bu tr eylere inanmalarnn mmkn olduunu, ama felsefi bir aydnlanmln yaand gnmzde, modern bilimin bizlere yalnzca aptallarn bu tr samalklara inanacaklarn sylediini anlatacaksnz. Bu ekilde dnen insanlar tanyorum. Bence bu tr insanlar zekiler, ama dndkleri kadar zeki deiller. rnein (tesadfen anti-Freudcu olan) tandm bir psikolog bir gn bana ortak bir dostumuzdan bahsetmiti. Onun hakknda bana, "Kendim haricinde, u ana dek tandm en zeki insan" demiti. Fakat bu psikolog dostum, ortak dostumuzun kendini adam bir Katolik olduunu bilmiyormu. Bunu kendisine sylediimde tmyle dehete kapld ve yle dedi: "Ama bu olanaksz! Akll bir insann Tanr'ya inanmas olanakszdr. " Ona nazik bir dille Tanr inanc, onun dncesine gre hatal bile olsa bunun zek eksikliinin bir gstergesi saylamayacan anlattm. "Post-hipnotik telkinleri iten gelen bir zorlamayla izlemek kesinlikle zek eksikliinin gstergesi deildir. ocukluktaki dini telkinler de tpk post-hipnotik telkinlere benzer bir psikolojik etkiye sahip olabilirler", dedim. Bir psikolog olarak hemen ne dediimi anlad, ama gene de "Bunu daha nceden hi fark etmemitim. Dini inanlarn post-hipnotik telkinler olduu yolundaki benzetmen ok iyiydi" dediinde ardm. Bylece Katolik dostumuz hakkndaki geici hkmn deitirdi. Dinlere, batl inanlara ve eitli mantkd inanlara kar taknlan entelektel hogrszln okluu dikkat ekici boyutlardadr. Benim grme gre, mantk dla en fazla hogrszlkle yaklaanlar mantkl insanlar deil, bir yandan son derece mantkl olmakla "gururlanrken" bir yandan da mantkszlklarn bastranlar. Ayn durum astroloji iin de geerli. Zeki bir insan n bu tr eylere nasl inanabileceini bir trl anlayamayan matematiki arkadalarm ayn zamanda astroloji inancnn tehlikeli, zararl ve bilimsel geliim iin de engelleyici olduunu sylerler. Bu tr tehlikelere bir rnek olarak da, evliliklerinde bir tr rehber olarak astrolojiyi kullanan gen iftleri rnek gsterirler. imdi u soruyu soruyorum: "Astrolojik verilere dayal olan evliliklerin mantki verilere dayal evliliklere oranla daha baarsz olduunu gsteren istatistik veriler var m? Eer varsa o zaman tersine inanma eiliminde olurum. Eer iki insan yldz haritalarnn evlilikleri iin uygun olduunu hissederek mutlu olmay umuyorlarsa, o zaman bana gre mutluluk beklentileri mutluluu yakalama anslarn artracaktr. Bu tr insanlar iin astroloji inanc doyurucu olabilir. Bunu bir arkadama sylediimde glerek bunun doru olabileceine katldn belirtti. Ama halen astrolojinin tmyle aptalca ve zararl bir ey olduunu dnyor. Aramzdaki konuma arkadamn, insanlarn bu konuda fazla hogrl olmamas gerektiini sylemesiyle sona erdi. Bu noktada hogr konusunun dna kmayalm. "nsan fazla hogrl olmamaldr" ifadesine kar gsterdiim ilk tepki, hogrszlm ifade etmesem de bu tr bir ifadeye kar hogrszlktr. Hogr konusunda olduka duyarl bir insanm ve samimi olmam gerekirse olduka hogrl olduuma inanyorum. Ama henz hogrszle kar hogrl davranmay bir trl renemedim. Bir insann hogrszle kar hogrsz davranmasnn daha iyi olduuna inanyorum, ama kendim henz bunu baaramadm. Belki bir gn hogrl davranmayma kar hogrl davrandm bir dzeye ulaacam ya da belki en azndan hogrszle kar hogrl davranmayma hogrl davranabileceim. yle ya da byle, biraz nce de akladm gibi, astrolojiye kar gsterilen hogrszle kar astrolojiye kar olduumdan daha az hogrlym. Gerekte astrolojiye inanmasam da, eer astrolojiye inanmay semi olsaydm ya da astrolojiye kar hogrsz olsaydm astrolojiye daha fazla inanrdm. Buraya kadar astrolojiye tmyle mantkd bir ey olarak yaklatm, ama ona kar belli bir hogry savundum. Fakat, acaba astroloji gerekten de mantkd m? Daha nceden de sylediim gibi, gezegenlerden yaylan dalgalar ve yerekimi gibi sahte bilimsel tanmlar tmyle gln ve bu bilgiler fizik konusunda en ufak bir bilgisi olmayan insanlardan geliyor. Benim "sihir" kuramma gelince, bu kurama sahte bilimsel kurumlardan daha kolay inanabileceimi sylerken tabii ki aka yap yordum. Bylece hem fiziksel gleri, hem de sihri konunun dna atyorum. Geriye ne kald? Cari Jung'un elemlilik (synchronicity) olarak adlandrd ilke. Bu kavram, Batl bilimsel nedensellik ilkesi konusunda bilgisi olan bir insana aklamak ok gtr. Bu ilke, nedensellik ilkesiyle atmasa da ondan olduka farkldr ve olduka dikkat ekici bir bilim dalnn temelini oluturabilir. ki olayn elemlilii dncesi, bu olaylardan bir tanesinin dierinin nedeni olmas deil, ikisinin de ortak bir nedenlerinin olmas eklinde aklanabilir. Elemlilik ilkesini astrolojiye uyarlarsak, rnein evrendeki yldzlarn konumunun kiinin doum zaman ve karakteriyle bir ilikisi olduu doru olsayd, o zaman

kiinin karakterini belirleyen ey yldzlarn konumu olmazd; bu durumda evrendeki yldzlarn konum almasna neden olan artlar, insann belli bir zamanda domasna neden olan artlarla ayn ey olurdu. Kiraz iekleri tmyle atnda, bahesinde meditasyon yapan Zen ustasnn, gerek olduu iddia edilen ve herkese bilinen bir hikyesi vardr. Zen ustas birdenbire bir tehlike hisseder, ama arkasn dndnde kendi raklarndan biri dnda evrede kimse yoktur. Bu durum karsnda derin bir zntye kaplr, nk yaam boyunca bu tr alglarnn yanld hi olmamtr; gemite ne zaman bir tehlikenin varln hissetse evresinde gerekten de bir tehlike olmutur. Bu kabullenilemez yan lg nedeniyle ylesine byk bir zntye kaplr ki, odasna kapanp yemek iin bile darya kmaz. Yardmclarndan bir tanesi bu durum karsnda endieye kaplp sal konusunda bilgi almak iin yan na gittiinde, usta cann skan eyi anlatr ve "Anlayamyorum" der, "Daha nce bu konuda hi yan lmamtm". Bu mesele dier raklarn da kulana gider ve sonunda olay srasnda bahede bulunan gen rak, ustasnn yanna gidip, "Bahede, oturuunuzdaki ycelii grdmde kl kullanmadaki ustalnza karn, eer o an arkanzdan size aniden saldrsam byk bir olaslkla kendinizi koruyamayacanz dnmeden edemedim" diye itiraf eder. "Ama bu gizli dncemi hissettiniz." Delikanl, yapt ey iin ustas tarafndan cezalandrlmay beklerken usta sevinle glmeye balar, nk bu konudaki gizemin ortadan kalkm olmasndan byk bir rahatlk duyar. Bu hikye konusunda ne diyebiliriz? Mantki bir olaslkla, tabii ki doru olmadn syleriz. Ama doru olduunu kabul edin. O zaman nasl yorumlarz? Olaslklardan bir tanesi, bu olayn tmyle kaza eseri olduudur, ama ben bunun kesinlikle kaza eseri bir olaya benzemediine inanarak bu olasl reddediyorum. Bu tr bir olay iin ortaya atlabilecek en gzde olasln telepati olduunu sanyorum, ama telepatinin varln reddederek bu olasl da ortadan kaldrmak istiyorum. * Bu konuda benim iin bir anlam tayan tek aklama elemlilik; ustann bir tehlikenin varln sezmesi ve ran saldr dncesinin ortak bir nedeni vard. Belki daha nce yaptklar konumalar ya da dier olaylar ikisinin de birbirine paralel bir ekilde dnmelerine neden olmu olabilir. * Bu noktada inat ve dogmatik davrandm iin baz okuyucularmdan zr dilerim, ama ben byleyim. Eer gelecekteki aratrmalar bana bu konuda hatal olduumu kantlarsa sevinirim. Size bu olay anlattm, nk drt yl nce henz Jung'un elemlilik ilkesini duymadan nce bu hikyeyi okuduumda, paralel dnce biimi hemen bu olayn aklamas olarak aklma gelivermiti. (Bu nedenle Jung'un elemlilik ilkesiyle karlatmda ok sevindim.) Merakl bir ekilde bir zamanlar bu olay matematiki bir arkadama anlatp elemlilik ile ilgili aklamam yaptmda bana, "telepatiye daha kolay inanabilirim" demiti. Pek ok bilimsel kafann telepati olaslna yapvermeye hazr olmas beni ok artt. Yaamm boyunca telepatiymi gibi grnen pek ok olayla karlatm, ama hemen hemen bu olaylarn tmnde en rahat kabullenebileceim aklamann paralel dnce sreci olduunu grdm. * Bahsetmekte olduum trden bir elemlilii paralel dnce srecine uygulamam kolay olsa da astroloji gibi ok daha derin bir dzene ihtiya duyulacak olan bir eye uygulanmas ok zor olacaktr. Gerekte, samimi olmam gerekirse, evrensel zek gibi bir kuram kabullenmedike bu trden bir elemliliin olabileceini hayal bile edemiyorum. Eer evrensel bir zek olsayd (ne kadar zorlamalym gibi grnrse grnsn) o zaman hibir tr elemlilik beni artmazd. (Hatta kendimi pek yakn hissetmediim bu tr zorlayc bir kuramn altnda, bu dnyadaki hibir ey beni artamaz.) Fakat byle bir kuram olmad iin, astroloji gibi bir eyi aklayacak trde bir elemlilii son derece artc, rktc ve ayn zamanda da heyecan uyandrc buluyorum. Ne olursa olsun, astroloji gibi bir konuda asl ilgilendiim yan, elemlilik ilkesi iin gelecekte bir test zemini oluturma olasl olmas. Fakat u durumda astrologlarn ounun sahtekr olmasndan pheleniyorum. * * Astrologlar, baz nemli ilikilerin var olduunu ve bu ilikilerin neler olduunu bildiklerini iddia ederler. Astrologlarn sahtekrlndan, iddia ettikleri bu ilikilerin bilimsel aklamalarn yapamadklar iin phelenmiyorum, nk bence bu tr ilikiler gerek temeller olmadan da ilkede var olabilirler. * Bu konuda olduka iyiyimdir. nsanlar sk sk, tam o anda dnmekte olduklar eyi sylediimi belirtirler. Hele u, drt dakika sonra olacak eyi sylediimde daha ok arrlar. ** Burada astrologlardan bahsediyorum, astrolojiye inanan insanlardan deil. Benim phemin nedeni, basit bir ekilde ne iddia ettikleri trden ilikilerin gerekten de doruluunun kantlandna, ne de astrologlarn bu tr nesnel kantlara ak olduuna inanmamam. Belki de bunu zaman ndan nce sylyorum ama belki de iddia edilen bu ilikileri denemek iin emek vererek ok sayda istatistik veri toplayan baz drst astrologlar vardr. Eer bu tr astrologlar varsa onlar "bilimsel astrologlar" olarak adlandrrm ve bu durumda sahtekrlk tanmm onlara pek uymaz. Gerekten de bu tr bir alma olduka deerli olabilir. zet olarak, ben bir tr astroloji bilimi olaslna kar am, ama gnmz astrologlarnn bu bedeli deyebileceklerini hi sanmyorum. Ama bu, bir gn olacak bir eyin habercisi olabilir. Bu nedenle, bu konuyu deneylere dayanan arkadalarm kadar kolay reddedemem. Ve dahas, pek de tekin olmayan bir ekilde olduka heyecan verici bir konu!

39. K ZEN OLAYI

Size birbirinin zdd gibi grnen, ancak mantkl bir ekilde aklayamayacam bir nedenle bana gre ikisi de ayn sona ulatran iki Zen hikyesini aktarmak ve bunlar birbirleriyle k yaslamak istiyorum. Keke sylediim eyi daha iyi anlasaydm. Birinci olay, gzdem olan Zen ustalarndan Bankei ile ilgilidir. Bankei'nin ok kk" yalarndan beri dayan lmaz bir lm korkusu olmutur. Bankei, ya ndayken annesinin kendini ceza olarak sk sk lmle korkuttuunu sylemitir. Yanl bir ey yaptnda, annesi kendisine hemen lm anmsatr ya da l taklidi yaparak korkudan dn patlatrd. Bu nedenle de ocukken hep "iyi" olmaya alrd. Bankei'nin Zen'e ynelmesine neden olan temel etken belki de bu youn lm korkusuydu. Delikanllnn ge yllarnda bir Zen manastrna kapand ve kendine kar son derece acmaszca davrand. O kadar uzun sreler boyunca zazen yapt ki, oturmaktan altnda yaralar ald. (Bu arada Bankei'nin bir z disiplin ya da drtyle bu ekilde davrandn syler miydiniz? Zen eitiminin "disiplin" gerektirdii konusunda pek ok konuma dinledim. Fakat bence Bankei disiplinden ok itkilerine gre davranyordu. Bu ekilde davranmay "seen" Bankei miydi, yoksa kendini buna lm korkusu mu "ynlendirmiti?") Sonunda ok hastaland, neredeyse yaamn yitiriyordu! Bu nedenle kendini toparlamak iin birka aylna almalarna ara verdi. Nekahet dneminde yksek atele yatt bir srada Satori'ye ulat. Ve bu ani aydnlanma, asla lemeyeceini, nk asla domadn anlamasndan ibaretti! Bu meselenin dnm noktas, asla domam olduuydu. Evet, imdi de ikinci Zen olaymz: Birisi, bir Zen ustasna "lmden sonra nerede olacaksnz" diye sorduunda Zen ustas "Nerede mi olacam?" diye yan t verir. "Byk bir olaslkla ellerim ve ayaklarm havada yerde yatyor olacam. te olacam yer buras." imdi, bu iki olayn ortak yanlar nedir? Bana gre, ikisi de eit derecede lmn gerek olmadn ifade etmektedirler. (Ltfen beni yanl anlamayn, ben burada lmn gerek olmadn tartmyorum; yalnzca ikisini de savunmadan bu iki olayn ne srd dnceyi belirlemeye alyorum.) Bankei kendinin asla domadn sylemiti. O da en az sizin ve benim kadar belli bir zamanda ve meknda annesinin rahminden dnyaya geldiini ve bedeninin doduunu biliyordu. Ayn zamanda kendinin asla domadna inanyordu. Bu da kendini, kendi bedeni olarak tanmlamad anlamna gelmektedir. Yani bedeni domutur, ama kendisi asla domamtr. Evet, ite bu duyguyu mkemmel bir ekilde anlayabiliyorum. Zaman belirgin bir ekilde deneyimlemekte olduum gereine karn sk sk kendimin bir ekilde zamann dnda olduumu hissederim. (Sanki zamann dnda bulunan avantajl bir noktadan zamann akn gzlemliyor gibiyimdir.) Bu nedenle Bankei'nin neler hissettiini anlayabiliyorum. (Aslnda hissediyorum demeliydim, fakat fazla aa vurucu olduu iin bu hatay dzeltmeden brakacam.) Ayn psikolojik etkiye sahip olan ikinci Zen olay belki biraz daha bilmecemsidir. Bu hikyede Zen ustas kendini aka bedeniyle tanmlamaktadr. Nerede olaca sorulduunda, basit bir ekilde bedeninin olacan dnd yeri sylemitir. O halde neden bu olay ayn zamanda lmn gerek olmadn ifade etmektedir? Yalnzca baz tahminlerde bulunabilirim.

lk olarak, bu yant size biraz artc gelmiyor mu? Sanrm yalnzca birka insan bu tr bir yant verebilir; hatta ruhun varlna, sonraki yaama ya da buna benzer eylere inanmayanlar bile byle bir yan t pek vermezler. Bu tr insanlar daha ok u ekilde yant verirler: "ldkten sonra nerede mi olacam? Artk var olmayacam" ya da "Artk ben diye bir ey olmayacak" ya da "Yok olacam", (Aklma gelmiken, u yok olma szc biraz dehet ykl deil mi? Bir ruh iin bile "yok olma"nn ne anlama geldiini bilmiyorum, ama ne anlama geliyor olursa olsun, kesinlikle biraz uursuzca grnyor.) Asl konudan biraz uzaklamak iin, bu alldk ani yantlarla ilgili bir eyler sylemek istiyorum. Kendilerini zdeki (materyalist) olarak adlandran ve "ruh" denilen eye inanmadklarn iddia edenlerin "ldkten sonra artk var olmayacam" demelerini garip buluyorum. Yani bu, u an varolduklar ama ldkten sonra var olmay brakacaklar anlamna m geliyor? Peki u an var olan, ama beden ldkten sonra var olmayacak olan u "ben" ne? Demek ki "ben" kesinlikle bu beden deil; nk beden ldkten bir sre sonra da var olmaya devam edecek (belki de elleri ve ayaklan havaya dikili, yerde yatar durumda). Bu zdekilere, "u an var olan, ama ldkten sonra var olmay brakacak olan ben dediin ey nedir?" diye sorulduunda, byk bir olaslkla, "Bilincim. Bilimcim, u an var olan ama bedenim ldkten sonra var olmay brakacak olan tmyle fiziksel bir ey" diyecektir. Gerekten de bilincin maddeler arasndaki bir ilikiden baka bir ey olmadna inanan bir zdeki tanyorum. nsann bilinliliini bir motorun hareketine benzetiyor. Bir gn bana yle demiti: "Bir insan ldkten sonra bilincinin nereye gittiini sormak, bir motor durdurulduktan sonra hareketin nereye gittiini sormaktan daha fazla anlam tamyor. Hareket bir yere gitmez; yalnzca durur." Bilinliliin, bir motorun hareketine benzetilmesi iyi bir benzetme mi bilmiyorum. Bana gre bilinlilik, bir motorun hareketinden ok farkl bir ey. Ayrca, bilinliliin bir tr "iliki" olduunu da dnemiyorum; iliki soyut bir eydir, bilinlilik ise bu dnyadaki en somut eydir. Ama ne olursa olsun, bilinliliin hibir yere gitmedii dncesinin iyi bir dnce olduuna inanyorum. Birisi, "Eer bilinlilik bir yere gitmiyorsa, o zaman bu, onun olduu yerde kald anlamna m geliyor?" diye sorabilir. Bunu yle yan tlayabilirim: "Pek deil; bir yere gitmek ya da bir yerde kalmak bilinlilie uygulanabilecek snflandrmalar gibi grnmyor." Bu konuda dnmeyi bir yana braktnzda saf bir zdekilik (ne yazk ki bu, kendilerini zdeki olarak adlandran pek ok insann felsefesi deil) ayn zamanda artc bir ekilde lmn gerek olmadn ima etmektedir. Ruh olmadna gre, lecek olan nedir? Tabii ki biyolojik lmden deil ruhsal lmden bahsediyorum; tabii eer byle bir ey varsa. "Eer byle bir ey varsa" derken, byle bir ey olmadna inanan pek ok felsefeyi aklmda bulunduruyorum; fakat her birini de ayr nedenlerle. Bir yanda Hristiyanln bir tr, rnein Katoliklik, kesinlikle "ruhun" varlna ve bedenin lmnden sonra ruhun yaamna devam edeceine inanmaktadr. Ardndan tabii ki gene douma inanan Dou dinleri var; bunlar da lmn gerek olmadna inanyorlar. Ama bunlarn arasnda belki de en dikkat ekicileri ruhsal lmn gerek olmadna, ruh bir ekilde bedenden ayrlaca inancndan dolay deil de, zaten asla yaama balanacak bir ruhun olmadn dndkleri iin inananlardr. Yeterince garip bir ekilde, hem saf zdekiler hem de baz felsefi Budaclar bu snfa girmektedirler. Budacln bir trnn z, "ben"i ya da ego'yu ya da Bat dinlerinin bireysel "ruh" dedikleri eyi inkar eder. Bu tavr ayn zankanda David Hume1 tarafndan da paylalmaktadr. 1 cf. Improvement of the Understanding VI Blm. 232 Halen beni rahatsz eden sorunu zemedim; neden ikinci Zen ustasnn yan t bu kadar gl bir ekilde lmn gerek olmadn ifade etmektedir? Sunduum yan t, yani Zen ustasnn kendini tmyle bedeni olarak tanmlad ve lecek bir "ruh"un varlna inanmad yan t bana tatminkr olamayacak kadar yzeysel geldi. Dahas, bu hikyeden hissettiim ey bu deil. Usta, "ldm zaman byk bir olaslkla ellerim ve ayaklarm havada, srt st yerde yatyor olacam" yan tn verdiinde, hissettiim duygu bedeninin gerekten de orada yatt, ama ustann bir ekilde orada yatan bedenini gzlemlediiydi. Bu duyguyu, kendini yalnzca bedeni olarak tanmlamas duygusundan ok daha gl bir ekilde hissettim. Bir ekilde, kendini tm evren olarak ya da tm evreni gzlemleyen bir tr kozmik bilinlilik olarak tanmladn hissettim. Fakat bu yalnzca benim kuruntum da olabilir; belki de bir Zen ustas olarak kendini herhangi bir ey olarak tanmlamyordu. Belki de Zen ustas, yantnn herhangi bir metafizik iliki iermeden yalnzca gerein ak bir ifadesi olduunu ima ediyordu. Hatta belki de Zen ustas hibir ey sylemeye almyordu; yant tpk bir tapnak anna vurulduunda gelen ses gibi kendiliinden, sorudan domutur. Evet, sanrm yorumlarn en iyisi bu sonuncusu. O zaman bu durumda bu hikyelerin ikisini de batan okumalym. Gene de, bu yant bana lmn gerek olmadyla ilgiliymi gibi geliyor. Acaba neden?

40.BANKE LE LGL BR HKYENN K UYARLAMASI

Zen ustas Bankei hakknda, son derece aydnlatc olan bir hikyenin iki uyarlamasn biliyorum. Bu iki uyarlama birbirlerine ok yakn, ama tmyle iki farkl noktay belirttiklerini sanyorum. 1. Bankei Ustann konumalarna yalnzca Zen izdeleri deil, ayn zamanda her snftan ve mezhepten insanlar da katlrd. Asla sutralardan bahsetmez ya da akademik tartmalara girmezdi. Bunun yerine szckleri dorudan doruya kendi kalbinden dinleyicilerin kalbine akard. Bankei'nin geni dinleyici kitlesi Nichiren mezhebinden bir rahibin fkelenmesine neden oluyordu, nk kendine bal olan insanlar Zen hakknda bir eyler renmek iin tapnaktan ayrlyorlard. Benmerkezci Nichiren rahibi, Bankei ile tartmaya kararl bir ekilde tapnaa geldi. "Hey, Zen Ustas" diye seslendi. "Biraz bekle. Sana kim sayg duyuyorsa szlerini dinler, ama ya benim gibi sana sayg duymayan bir insan? Sana itaat etmemi salayabilir misin?" "Yanma gel de bunu sana gstereyim" der Bankei. Rahip kaslarak kalabaln arasndan kp Ustann yanna gelir. Bankei glmser ve "yle sol tarafma ge" der. Rahip, Bankei'nin szn dinler. "Hayr, hayr" der Bankei. "Sa tarafmda olursa daha rahat konuabiliriz. Bu tarafma ge." Rahip yine iine iine sa tarafa geer. "Grdn m" der Bankei. "Bana itaat ediyorsun. Sanrm olduka nazik bir insansn. imdi uraya otur ve sylediklerimi dinle." Bu uyarlamann asl konusu itaat sorunu gibi grnmektedir. Bu hikye, bir gn bana birisinin yapt zekice bir akaya ya da bir numaraya benziyor: Bana, "Yumruunu atrabileceime iddiaya girerim", dedi. Ben de "Tamam" deyip elimi yumruk yaptm. "Hayr, hayr", dedi. "Baparman ieride olacak." Safa yumruumu ap baparmam avucumun iine yerletirdim ve yumruumu yeniden sktm. Arkadam "te" dedi. "Yumruunu atrdm." Bu numara gerekten de ie yaryor; bunu onlarca kez denedim ve bir kez bile baarszla uramadm. Siz de birine deneyin! Bu hikye ayn zamanda aklma gne ve rzgrn, hangisinin daha gl olduklar konusunda iddiaya tututuklar u sevimli hikyeyi anmsamama neden oldu. Gne ve rzgr yar maya karar verirler. Denemeyi bir yolcu zerinde yapacaklardr. Yarmann konusu, nce rzgrn m yoksa gnein mi yolcunun paltosunu srtndan karmay baaracaklardr ve nce rzgr balar. Rzgr, byk bir frtna karr ve yolcunun paltosunu srtndan uurmaya alarak gittike daha gl esmeye balar. Fakat rzgr daha gl estike, adam paltosunu daha sk sarnr. Sonunda rzgr tkenir ve vazgeer. Ardndan sra gnee gelir. Her eyi stp frtnay datr ve gittike daha gl bir ekilde parlar. Sonunda adam scaktan bunalr ve paltosunu karr. Rahip, Bankei'ye kendine boyun ediremeyeceini sylerken tabii ki "kendi irademe kar " demek istiyordu. Ama Bankei, rahibe kendi iradesine kar boyun edirecei yolunda bir zelletirme yapmad; yalnzca rahibe boyun edirmeye alt ve tabii ki bunu da baard. Bankei'nin yapt ey, yolcuyu "gnll" olarak paltosunu karmaya zorlayan gnein yapt eye benziyor. Bu tr bir boyun eme son derece Taocu bir ey! Taocu politikaclarn tm dncesi, bilge yneticilerin, insanlar kendilerine yararl olan eyi gnll olarak yapmalarn salamalardr. Lao Tzu'nun dedii gibi: "Gerek bir Bilge ynettiinde iyi eyler olur ve insanlar 'bunlar biz yaptk' derler." Bu, Wu Wei'nin politikadaki bir rneidir. Gnll olarak boyun emeyi salayan bu Wu Wei yntemi, gerekte (Tao bilinli olarak bunun farknda olmasa da) Tao'nun yntemsiz yntemidir. Tao amal deil kendiliinden eylemde bulunur; ama ne olursa olsun Tao'nun eylem biimi budur. Aadaki Szler Lao Tzu tarafndan sylenmi olabilirdi:

Tao asla emretmez Ve bu nedenle de, herkes gnll olarak Ona boyun eer. Bunun karsnda durmadan emirler veren ve bu nedenle de bazen boyun eilmeyen Musevi-Hristiyan Tanrs'n ele alabiliriz. 2. Hikyenin ikinci uyarlamasnda, tm ana dnce farkl grnmektedir. Bu uyarlamadaki konu boyun eme deil, anlaytr. Yine bu uyarlamada Nichiren rahibi dmanca ya da tartmac tavrlar iinde deildir, yalnzca Bankei'ye durmadan "Seni anlayam yorum" der durur. Bankei "Beni anlamyorsun yle mi? Peki o zaman yanma gel, belki beni daha iyi anlaman salayabilirim" der. Rahip yan na geldiinde, Bankei nce soluna sonra da sana gemesini syler ve rahip kendine denileni yapar. Bunun zerine Bankei, "Grdn m" der. "Beni tmyle anlyorsun. imdi iyi bir izde ol ve uraya oturup syleyeceklerimi dinle." Bir anlamda daha derin ve ayn zamanda biraz rahatsz edici olmasna karn ikinci uyarlama bana daha kurnazca grnd. Bir mantk bu hikyeden rahatsz olup yle diyebilir: "yi de, rahibin Bankei'nin kendini yan na armasn anlam olmas vaaz srasnda anlattklarn anlamad gereini deitirmez ki. Gerekte, Bankei 'Grdn m beni tmyle anlyorsun' dediinde rahibin mantki yant 'u an sylediin eyi elbette anlyorum, ama biraz nce sylediin eyleri anlamadm ve halen bunlar anlamam salamadn' eklinde olmalyd." Evet, bu tipik bir mantki zmleme. Ama yeterince iyi olduunu sanmyorum; tanma eklenecek daha fazla eyler var. Fakat eklenecek olan bu eylerin tmn mantkl bir yntemle aklamak ok g; en azndan benim iin. Acaba Bankei'nin ana mesaj, rahibin kendi yan na gelmesini salayan anlayn, vaazndaki dnceleri anlamasn salayacak trden anlaytan daha temel ve daha nemli olduu olabilir mi? Belki daha hassas bir nokta da eklenebilir. Rahibin, "Sizi anlamyorum" derken verdii karlk canl ve kendiliinden doan bir karlkt ve bu tr bir karlk Ustann yan na giderken verdii dorudan ve nceden dnlmemi karla benzer nemli bir anlay ifade etmekteydi. Bu ani anlay tr, kiinin gerek "domam doas" ndan, dorudan doruya gelen anlaytan ok daha nemlidir. Sanrm bu konuya eklenecek ok daha fazla ey var, ama bu noktada syleyecek sz bulamyorum.

41.HAYAL BR ZEN YKS

ZEN USTASI: te burada bir deneim var, ama ayn zamanda da yok. Bunu nasl aklarsn? IRAK: Aklamam! USTA: Mnasebetsizleme! Eer amaladn sylediin gibi gerekten de aydnlanmaya ulamak istiyorsan, grevin bu sorunun yan tn bulmak iin her tr abay sarf etmek, IRAK: Pekl, sanrm eer bir ekilde bakarsam bir deneiniz var; ama baka bir ekilde bakarsam yok. USTA: Hayr, benim kastettiim ey bu deildi; ben tam anlamyla ikisine de ayn ekilde bakman istiyorum: te burada bir deneim var, ama ayn zamanda yok. Evet, bunu nasl aklarsn bakalm. IRAK: Tamam, brakyorum. USTA: Ama brakmamalsn! Benliinin her bir parasn bu soruyu zmeye adamalsn. IRAK: Brakp brakmamam gerektii konusunda seninle tartmayacam. u anki basit gerek u ki, ben bu ii brakyorum USTA: Ama aydnlanmaya ulamak istemiyor musun? IRAK: Eer aydnlanmaya ulamak byle aptalca sorularla uramaksa, o zaman aydnlanmann can cehenneme. Seni hayal krklna urattm iin zgnm ama elveda! On ki Yl Sonra IRAK: te, sonunda dayan lmaz pimanlklar iinde sana dndm Ustam. On iki yldr korkaklm ve sabrszlm nedeniyle kendimi berbat hissederek dolap durdum. imdi, yaamdan kap duramayacam anladm. Er ya da ge evrenin mutlak sorularyla yz yze geleceim. Artk kararlym ve sorduunuz soru zerinde samimi bir ekilde almaya hazrm. USTA: Soru neydi? IRAK: Bir deneiniz olduunu, ama ayn zamanda da bir deneiniz olmadn sylediniz ve benden bunu aklamam istediniz. USTA: Gerekten byle mi syledim? Hay Allah, acaba neden byle aptalca bir ey demiim?

42.NEDEN BAZEN YANLI ANLARIZ?

Zen yazarlar sk sk bizlere, yaklammz fazla zekice ve mantkl olduu iin anlatlanlar anlamama hatasna dtmz sylerler. Anlatlanlara sezgisel olarak yaklamak yerine onlar manta vururuz. Bu sk sk karlalan bir durumdur, fakat pek ok durumda hata gerekte bizde deil evirenin inanlmaz aptallndadr. Size baz rnekler vereyim. inli bir Lao Tzu evirmeni, Tao'nun Kitab'nn ilk blmn yle evirmitir: Taolatrlan Tao Gerek Tao deildir. Tanr akna, Bat dillerini konuan bir insann bu laftan ne anlamasn beklersiniz? Sorunun z, Tao iin kullanlan yaz karakterinin pek ok anlam olmas ve bu anlamlardan bir tanesinin de "konuma, syleme" olmasdr. Bu durumda doru (ve tmyle anlalr) bir eviri unlardan bir tanesi eklinde olabilir: "Kendinden bahsedilen", "Adlandrlan" ya da "Tanmlanan" Tao, gerek Tao deildir. Ama eer "Taolatrlan Tao gerek Tao deildir" derseniz, insan n bu cmleden bir ey anlamas ok gtr! Anlama yetersizliinin bir dier nedeni de evirmenin bazen, son derece can alc olan nemli bir gerei gz ard etmesidir. rnein kendine, "Buda nedir?" diye sorulan bir Zen Ustas'nn "ki kilo keten" yan tn verdii u bilindik hikyede olduu gibi. imdi, hangi okuyucu yukar daki hikyeyi (bu yorumuyla) anladn iddia ederse yalnzca kendini aldatm olur, o kadar. Kendince birtakm yorumlarda bulunabilir, ama konunun zn tmyle gzden karr. Bu hikyenin, tmyle anlam tayan aadaki yorumuyla karlancaya dek benim yaptm ey de buydu. Bu yorumda, kendine bu soru sorulduunda Usta keten eirmektedir ve yle bir yan t verir. "Buda ne midir? u iki okka ketenden baka bir ey deil." (Dier szcklerle ifade edersek, Tao sizin her gnk zihninizdir, Tanr her yerdedir, Buda her eydir ve bir eydir, rnein u iki okka keten gibi.) Bu yorum yeterince anlaml deil mi? Pek ok Zen olayn yanl anlamamzn bir dier nedeni de bizim hatamzdr: Bizler, Zen ustalar bir ey sylediinde daima bir eyler kastettiini dnrz. Dahas, son derece can alc bir ey sylediini (bylece de bizim son derece can alc bir eyi anlamadmz) sanarak konuyu daha da kmaza sokar z. yi de Zen

ustalar her zaman bir ey mi kastederler? Peki bana unu syleyin, bir gonga vurduunuzda ve gong da size bir ses ile yant verdiinde, verdii bu yantla daima bir ey mi anlatmak ister? nsanlarla gonglar arasndaki benzetmelerden holanmayp, insanlarla insanlar arasndaki benzetmelerden holananlar belki de u fkray sevebilirler: ki psikiyatrist yolda birbirleriyle kar larlar ve bir tanesi "merhaba" der. Dieri ise "Hmm, acaba ne demek istedi?" diye dnr: Bizler de en az psikiyatristler kadar kendimize sylenen her eye bir anlam yklemeye alarak hatal davranyoruz. Bir Zen ustasn, verdii yantlarn ardnda birtakm "derin ruhsal anlamlar" aramayp, yalnzca syledikleri eyi bir gonga vurulduunda kan ses gibi doal bir ekilde dinlersek, onu doru bir ekilde anlayabiliriz. Tabii Zen ustalarnn yan tlarnda derin bir ruhsal anlam bulunmadn sylemiyorum; yalnzca bu anlamn yan ta ne Zen Ustas tarafndan yklendiini ne de Zen Ustasnn bu anlamn ne olduunu bildiini sylyorum. Tpk gongda olduu gibi! Gongun sesinin gerekten de derin bir ruhsal anlam vardr, ama bunun ne olduunu bize gongun syleyip syleyemeyecei bilinmemektedir. Bu blmn sonuna, aadaki hikyeden daha doyurucu bir son sz bulamyorum. Birisi Zen Ustas'na "Gerekliin mutlak doas nedir?" diye sorar ve Zen Ustas da "uradaki kaza sor" dediinde, adam "Anlayamadm Ustam" diye karlk verir. "Ben de yle" der usta.

43.LMSZLK ZERNE BR MONDO

ZEN ZDE: Ustam,ruh lmsz mdr deil midir? Bedenimiz ldkten sonra yaamaya devam edecek miyiz, yoksa yok mu olacaz? Gerekten de yeniden doacak myz? Ruhumuz yeniden biimlenmek zere bileenlerine mi ayrlacak, yoksa bizler biyolojik bir organizmann iine yerleecek olan bir btn myz? Hafzamz koruyabilecek miyiz? Yoksa gene doum retisi yanl m? Belki de Hristiyanlarn lmden sonra yaam inanlar daha dorudur? Eer byleyse, o zaman bedensel olarak yeniden mi dirileceiz, yoksa ruhumuz saf bir ruhsal alana m girecek? USTA: Kahvaltn souyor.

44.MESELEY ANLIYOR MUSUNUZ?

Gzel bir Zenrin iiri yle balar: Hibir ey yapmadan sessice otur, Bahar gelir ve otlar kendiliklerinden Byrler naslsa.1 1- Bkz. 19. Blm. Bu noktada araya girip unu eklemek houma giderdi: Bir eyler yaparak lgnca ayakta dur Bahar gelir ve ne olursa olsun Otlar bymez. Fakat bu harikulade iirin iine etmemeliyim. iir yle devam ediyor: Yaban kazlar, Grntlerini (suyun zerine) Yanstma niyetinde deillerdir. Suyun, bu grntleri kavrayacak bir zihni yoktur. Bu kta, bana z olarak u derin iiri anmsatt: Pirin tarlasn korumaya almasa da davetsiz misafirlerden Aslnda amaszca durmuyor Bostan korkuluu.2 2-Bkz. 17. Blm. Zenrin iiri yle devam eder: Yal am bilgelii tler, Bir yaban kuu gerei akr. "Bir yaban kua gerei akr" dizesi, neredeyse kendi gerekliini paralayp darya kyor gibi. Bu dize sanki gerei akyor! Bir Zen Ustas'ndan aydnlanmay arayan Konfys bir aratrmac ile ilgili bilindik bir hikye vardr. Bu hikyede renci durmadan Ustann anlattklarnn eksik olduunu, kendinden son derece yaamsal bir ipucunu gizlediini dnerek yaknr durur. Usta, bir ey gizlemedii konusunda ona teminat verir. Oysa renci Usta'nn kendisinden bir eyler gizledii konusunda srar eder. Ardndan, birlikte bir da patikasnda yrye karlar. Usta aniden, "Da defnelerinin kokusunu duyuyor musun?" diye sorar. renci "evet" dediinde Usta, "Grdn m" der, "Senden hibir ey saklamyorum". Bir zamanlar bu hikyeyi zeki bir matematikiye anlattm. Bana meseleyi anlayamadn syledi. Sakar Batllmla, acemice yle bir eyler syledim: rencinin arad gereklik dorudan doruya alglar araclyla gelen eyden baka bir ey deildir. Tao senin her gnk zihnindir. rencinin, Usta'nn kendinden sakladn dnd akn bilgi, yaknda olacak olan ve Ustann kendinden zaten saklayamayaca bir eydir. Eer Usta onu krletirseydi ya da kulaklarn tkasayd ya da baka bir ekilde normal duyular araclyla edinecei bilgiyi ondan saklasayd, o zaman gerekten de rencisinden son derece nemli bir ey saklam olurdu. Ama Usta bunlardan hibirini yapmad, bylece ondan ne saklayabilirdi ki? Arkadam bu anlamda meseleyi anlad. Ardndan, altnda, ayn mesaj yatan (u ana dek en aydnlatc bulduum) u iiri okudum: Yaban kular aa dallarnda arklarn akrken Sesleri Pirlerin mesajlar n tar. Dalardaki iekler tomurcuk atnda Tm anlamlar kokularyla birlikte gelir.3

3 Bkz. 16. Blm. Arkadam heyecanla yle dedi: "Eer bana ilknce bu iiri okumu olsaydn, o zaman hikyeyi tmyle anlam olurdum, imdi meseleyi kavradm." Not: Bu blm, bir zamanlar bana "Sanrm meseleyi anlamak tarz bir yaklam yanltr" diyen bir dostuma okudum. Syledii daha fazla eyler de vard. Bu nedenle de unu eklemeliyim: Meseleyi anlamak Onu tmyle karmaktr!

45. AYDINLANMA
(Byk bir olaslkla) Dou dinlerinin ve mistik ya da felsefi dncenin temel dncesi ayanlarma ya da Samadhi ya da (Japoncada) Saf onularak adlandrlan peydir. Hristiyanlkta (olaslkla) bu dnceye denk den bir kurtulu dncesi vardr. Hristiyanln kurtulu inancnn olas bir zellii, kavramsal olarak tmyle ak olmasdr. Hristiyanla, en azndan baz eski moda Hristiyanlk yorumlarna gre bizleri yaratan birey zelliinde bir Tanr vardr. Bu Tanr bizi, bu yaamdaki davranlarmza gre te dnyada cezalandrr ya da dllendirir. Eer yeterince "iyi" davrandysak, o zaman "kurtulua" ularz; "kurtuluruz" ve ruhumuz sonsuza kadar byk bir mutluluk iinde olaca cennete gider. Buna inanmamz ya da inanmamamz nemli deil, bu inanta iddia edilen ey konusunda ak olmayan en ufak bir ey gremiyorum. Hristiyanln baz modern yaklamlarna gre (rnein C.S. Lewis), kurtuluumuz ya da lanetlenmemiz Tanrnn bir "ceza" ya da "dl" deil, kendimize kendimiz iin setiimiz bir eydir. Bu, kendi eylemlerimizin kanlmaz bir sonucu olarak gelmektedir (bu anlamda, Hindistan'n "karma" retisine benzemektedir). Doulu aydnlanma inanc ise, en azndan bazlar, kavramsal bir aklk ieriyor gibi deildir; tabii belki de zaten aydnlanm olanlar ya da kk aydnlanmalar yaam olanlar bunun dndadr. Szlk anlamnda yeniden douma inanan Dou dinlerinden pek bahsetmiyorum. Onlara gre aydnlanma ya da Nirvana olduka ak seik bir eydir. Pek ok yaam dngs boyunca iyi eyler yapanlar etkili bir iyi karma yaratp "yaam ve lm ark"ndan kurtulur ve bylece bir daha domayp ac ekmezler. Bu dnce de, doru olsun ya da olmasn bana son derece anlalr grnmektedir. Fakat ben, temel olarak, en azndan Batl mantk ya da bilimsel bak asndan anlam daha az ak grnen Doulu aydnlanma dncesiyle ilgileniyorum. Daha da zel olarak "Tao ile uyum iinde olmak" eklindeki Taocu dnce ile ve Zen'in "Satori" dncesiyle ilgileniyorum. Tao ile uyum iinde olmak ya da Satori nedir? Eer eski bir Taocuya Tao ile uyum iinde olmak nedir diye sorsaydnz, size sevimli ama zgn bir ekilde glmseyebilirdi. Li Tai Po'nun u harika dizelerini anmsadm: Bana, Neden mavi tepelerde yaadm soruyorsun. Glmserim, Ama yant veremem. Eer bir Zen Ustas'na Satori'nin ne olduunu sorarsanz size glmseyebilir ya da kalarn atp bakabilir ya da "Sular akar" gibi bir yant verebilir. Belki de elindeki sopasn srtnza yaptrabilir. San rm Batl mantki, bilimsel bak asna gre bu yantlar yeterince iyi deildir, yle deil mi? Size aydnlanmann gerekte ne olduunu nasl syleyebilirler? (Dorusu kendi garip yollaryla bunu yaparlar, ama bu noktada bu konuyu tartmaya hazr deilim.) Bu nedenle bu tr bir aydnlanmann ne olduu konusunda szckler ne syleyebilir? "Kendi domam doan gr" gibi szlere ne dersiniz? Ya da "Bana domadan nceki gerek yzn gster" gibi szlere... Bu szlerin bir yardm olur mu? Herhangi bir szcn yardm olur mu? Burada, uzman* olarak adlandrlan insanlar arasnda bir gr ayrl var gibidir. Bazlar aydnlanmann tanmlanamaz bir ey olduunu ve szcklerin bu konuda bize yardmc olamayacan sylerler; bunlar yalnzca aydnlanm bir insana gre kyaslama yapmaktadrlar. Dierleri, szcklerin yardmc olabileceini sylerler; yalnzca eer yolu imal bir ekilde iaret edebiliyorlarsa. *Aydnlanma uzman dncesi biraz komik deil mi? Kimse bana bu konudaki dncemi sormam olsa da, dncelerimi sylemek istiyorum. Ben bu konuya yle bak yorum: Elbette szcklerin yardm olabilir. Ama yalnzca, dnceye kar zaten dmanca davranmayanlara yardmc olabilir. Bu konuda karlatm dmanlk fanatik dzeydeydi. Neden insanlar bu konudan bu kadar inanlmaz bir rahatszlk duyuyorlar? Aydnlanm insanlara kar kskanlk duyup, "aydnlanma" olarak adlandrlan u harikulade eyden kendilerinin yoksun brakldklar dncesi nedeniyle mi? Gerekten de bilmiyorum; bu konuda bildiim tek ey, bu ac verici dmanln bol miktarda bulunduu ve kendini aydnlanma dncesinin bir neminin ya da anlamnn bulunduunun reddi olarak aa vurduudur. Gerekten de, kzgn bir pheci eer aydnlanma ya da satori szcnn bir anlam varsa, neden bunu bana sylemiyorsun?" diyecektir. Ama sylediim gibi bu yalnzca dmanlktan uzak bir ortamda ie yarar. Bylece burada garip bir kmaza giriyoruz. Ona kar sevimli yaklamayan herhangi bir insana Doulu aydnlanma dncesini (abucak deil ama) kolayca ifade edebileceime inanyorum. Ama yz milyon kalpa'da, hibir szm bunu henz hazr olmayan bir insana ifade edemez. yle bir insan, bu tarzda bulabileceim herhangi bir szce kar, sylediklerimin bir su kp kadar bo olduunu gsterecek ok daha akllca szckler bulabilir. in garip yan , bu su kpklerinin aydnlanmaya son derece yakn olmasdr.

46. AKAM SERNL

Akam serinlii. Tapnak annn yaammz Ar ar aldn bilmeden.1 Bu, byk haiku airi ssa'nn bir iiridir. iirlerinden bir dieri de yledir: Akam serinlii. Tapnak annn yaammz Ar Ar aldn bilerek.2 1-R.H. Blyth, Haiku, 3. dit (Hokuseido Press), sf. 124125. 2-Ayn yerde. Bu iki kta iin Blyth yle der: Bu iki kta, aydnlanm bir insan ile sradan bir insan arasndaki fark gstermektedir. Eer bu konuda dnrlerse her ikisi de tapnaktan gelen akam annn sesinin yaamlarndan bir gnn daha getiini ifade ettiini bilirler. Ama aydnlanm bir insan ann sesini duymasnn, ald her soluun, akam serinliin bir paras olarak, bunlarn tmnn geici olduunu bilir. Yalnzca aydnlanm insan, serinliinin gelip geici doasnn gerekliinden zevk alr. Aydnlanmam bir insan iin akam serinlii, bu serinlik konusundaki duygular, her eyin geicilii dncesinin dmandr.3

3- Ayn yerde.

Bu yorumun son blmne katlyorum, ama geri kalanna katlmyorum. Buna gre ikinci iir deil birinci iir aydnlanmam insann durumunu ifade eder. Her eyden nce tapnak annn yaammz yava yava ald bile doru deildir ve tapnak annn ar ar almasnn yaamlarmzn geip gitmesiyle ilikisini kurmak aydnlanmamlk dzeyini gsterir. Bu konuda bir kez daha konuacam. Benim grdm kadaryla tmyle aydnlanmam bir insan lm diye bir eyin var olduuna ve lmn zc olduuna inanr. Biraz daha aydnlanm bir insan lmden sonra bir yaam olduuna inanr. Daha fazla aydnlanm bir insan, lmden sonra bir yaamn olmadna ve lmn zc olmadna inanr. Daha da aydnlanm bir insan, ne lmn varlna inanr (tabii, nemsiz biyolojik anlamda deil) ne de lmden sonraki yaama. Aydnlanmann son aamas hem yaamn hem de lmn tmyle hayal olduunun fark edilmesidir; bunlar doal olaylar olarak var olabilirler, ama gdsel dnyada yokturlar. Daha da yksek bir dzeyde, kii yaam ve lm zerine yaplan bu tr konumann, gerei yitirmek olduunu anlar. rnein, Buda kendine "te yaam var m?" diye sorulduunda yle yan t vermiti: "te yaamn var olduunu sylemek konunun zn karmaktr. Btn bunlarn asl konu olan kurtulula hibir ilgisi yoktur." Bu nedenle daha nceden de sylediim gibi, belli bir yksek aydnlanmlk dzeyinde kii, yaam ve lm ile ilgili tm dncelerin yararsz olduunu anlar. Sonu olarak, tmyle aydnlanm bir insan farkndaln bile tesine geer ve basit bir ekilde yaam ve lm zerinde dnmeyi tmyle brakr. Bu nedenle tapmak annn yava yava aldn duyan tmyle aydnlanm bir insan, basit bir ekilde bu deneyimden zevk alr ve yaam ve lm ile tapnak annn arasnda bir iliki kurmak gibi iddial ve sama eyler dnmez. Bu anlamda, aydnlanm bir insan, bir milyon yl gese de tapnak annn sesinin "Yaamlarn almas" gibi gln bir ey dnmeyecek olan kpeklerime benzer. Benim tavrm daha ok u iiri yazan Basho'nun tavrna benzer: Bir imek aktnda, "yaam imek gibi geiyor" demeyen bir insan mrenilecek bir insandr.

47. ZAMANI GELDNDE

"Gerekte nasl var oldum? Evren nasl var oldu? Ben, kendi dmdaki bir ey tarafndan m yaratldm? Baka bir ey yerine nasl oldu da beni dnya var etti? Eer anamn yumurtasn, beni var eden sperm yerine baka bir sperm dlleseydi o zaman u an ben nerede olurdum? Gerekte ben neyim? Zihin miyim? Beden miyim? Yoksa ikisi miyim? Ya da hibiri miyim? Bir balangcm var m? Bir sonum olacak m? Evreni ben mi var ettim, yoksa evren mi beni var etti? Yoksa evren ve ben, dierimiz var olmadan var olmayacak kadar ayrlmaz bir iliki iinde miyiz? Varoluum gerekli mi, yoksa yalnzca belli olmayan bir nedene mi bal? Zaten her ey neden ibaret ki?" gibi sorular konusunda ciddi bir ekilde endielenen ya da meraklanan baz dnrler vardr. Bu tr bir metafizik sorgulaycnn byle zihin kartrc dnceleri bir gruba ifade ettiini ve aa kacak olan tepkileri hayal edelim. AHLAKI: Bu tr sorularn tantanas bir yana, beni asl etkileyen ey adamn inanlmaz benmerkezcilii. Hemen her sorusunda "ben" kavramn kullanyor. Nasl var oldum? Evreni ben mi yarattm? Adamn cesaretinden ok holandm. Evreni o mu yaratm. Eer baka insanlar hakknda birazck dnseydi, tm bu samalklarla bu kadar ilgilenmezdi. DENEYML NSAN: Ben de ahlakya katlyorum. Yalnz ahlak asnn dnda, zerinde asl durduum kannn byle zeki bir adamn zamann tmyle umutsuz kurgularla ziyan etmesi. Zamann, binlerce yl boyunca insanlarn sorup durduu ve hi kimsenin en ufak bir yant bile bulamad sorularla ziyan etmek yerine daha yararl bir ey bulamaz myd? Asla bu tr konular dnmemesi gerektiini sylemiyorum; herkes zaman zaman bu tr eyler dnr. Hatta ben bile, yapacak daha iyi bir ey olmadnda bazen byle eyler dndm, ama bunlarn zaman kaybndan baka bir ey olmadn anladmda hemen bu tr srlar bir yana braktm. Bu dnyada yaplacak ok daha yararl eyler var ve drst eyler yapma yetenei olan bir insann, kimseye yarar olmayan kurgularn bataklnda kendini kaybetmesinin byk bir utan olduunu anladm. MANTIK OLGUCU: Bu sorular tmyle yararsz deil ama olduka anlamsz. Bu sorularn asla yan tlanmam olmas rastlantsal bir ey deildir. Bunun nedeni kimsenin onlar yan tlayacak kadar zeki olmamas deil, bunlar gerek birer soru olmadndan gerek birer yan tlarnn da olmamasdr. Bu sorular, gerek birer yantlarnn da olmamasdr. Bu sorular, gerek sorulara benzer bir szdizimsel yapdadrlar ve insanlar yanl ynlendiren ey de bu an benzerliktir. Ama daha yakn ve daha biimli bir analiz onlarn gerek birer soru olmadn ortaya koyar. Bu nedenle de, kendisini yle dndn sanmama karn metafiziki, ciddi bir bilimci gibi gerein araycs deildir. Daha ok iirsel ve sanatsal baz duygulan ifade etmeye almaktadr. Fakat ne yazk ki metafizik, bu tr ifadeler iin son derece yetersiz bir aratr. Dnr Rudolph Carnap'n uygun bir ekilde ifade ettii gibi, "Metafizikiler, mzik yetenekleri olmayan mzisyenlerdir". MUHALF: Sizinle tmyle ayn dncede deilim. Bana gre, metafizikinin sorulan tmyle ak ve anlamldr. Siz olgucularn ka tane dil biimlediinizle, ka tane deneysel "anlam" ltn gz nnde bulundurduunuzla ilgilenmiyorum ve metafizik sorularn en az dier sorular kadar anlaml olduunu biliyorum; en azndan "anlam" szcne verdiim anlama gre. Ve bana, kendi "anlam" tanmm sormayn, nk sizin iin hibir anlam ifade etmez! En azndan sizin reddettiiniz metafizik kavramlar kadar anlayabileceiniz ekilde tercme edilemeyecek terimlerdir. E er bana mantkl bir insan olarak neden metafizikinin sorularnn anlamlln kabul etmeniz gerektiini sorarsanz, size kesinlikle neden byle yapmanz gerektii konusunda hibir mantkl neden gsteremem. Ya bir anlam bulursunuz ya da bulmazsnz. Eer bulmazsan z, o zaman hibir mantki anlam zmlemesi, hibir dil ya da anlam "lt" belirlemenin size zerre kadar yardm olmaz. Metafizikilerin, mzik yetenei olmayan mzisyenler olduklarna kesinlikle katlmyorum. phesiz ki metafizik ne mantktr, ne de bir bilimdir; bunu herkes bilir. Hatta bu ak gerei ilk belirtenler metafizikiler olmutur. Fakat metafizik matematikten ve bilimden tmyle farkl olduu iin, sanat, iir ya da mzik olmas gerekmez. Metafizik hakknda ufack bir bilgisi olan bir insan bile, metafizik alglamann mantki alglamadan da estetik alglamadan da farkl olduunu bilir. Metafizik alt dzeyde bir sanat deildir, hatta bir sanat bile deildir; o tmyle farkl bir eydir. Bazen olgucularn metafizie saldrmalarnn ardnda yatan gerek psikolojik temelleri merak etmeden duramam. Bu konuda iki olaslk dnebiliyorum. Bunlardan bir tanesi, olgucularn, tpk estetik duyarllktan ya da mizah duygusundan yoksun insanlar gibi metafizik duyarllktan yoksun olduklar. Bu nedenle olgucular, metafizikileri kskanmaktadrlar ve bylece de "Metafizik, bir sr samalktan baka bir ey deildir" eklinde yaklamlarla, ulaamadklar ete mundar deme tavrn taknrlar. Bir dier olas tanmlama da olgucularn metafizikilere kar son derece duyarl olduklar, yle duyarl olduklar ki, bylece rahatlarn kardklardr. Gerekten de metafizik sorular kendi gerek sorularna ylesine tehlikeli bir ekilde yaklar ki, bunlar "anlamsz" ilan etme oyununa bavurarak onlar kendilerinden bir kol boyu uzakta tutarlar. Fakat aramzda profesyonel bir psikolog varken neden 'bu psikolojik sorunlar konusunda ben konuuyorum ki! Sanrm felsefenin psikolojisi konusunda onun grlerini dinlemeliyiz. PSKOLOG: Burada bulunan herkesin, metafizikinin sorduu gerek sorular fark edebilecek kadar psikoloji bilgisine sahip olduuna eminim. Bu sorulardan bazlarna gz atalm: "Nereden geldim? Mutlak temelim nedir?" Metafizikinin basit bir ekilde kendi doyurulmam ensest iliki arzularyla ilgilendii ve buna bir de ana rahmine dnme arzusunu ekledii ak deil mi? Mantki adan belirsiz, ama psikolojik adan son derece belirgin olan son sorusunu ele aln: "Zaten her ey neden ibaret ki?" Bu konuda her eyi bilmek istedii bu "her ey" nedir? Gerekte dipal arzularn doyurmasnn nasl bir ey olacan bilmek istedii ak

deil mi? Dier yandan mantki olgucu kendi dipal ballklarndan korkmaktadr; gerekten de kendi annesini "yaknnda" tutmak ister ve bunlar "anlamsz" ilan ederek ensest arzularn yok etmeye alr. Bu nedenle, metafizikinin kendi annesini arzulayan bir insan olduunu sylerim; olgucu ise annesinden kamaya alan bir insandr. MUHALF: Korkarm ki halen sizin ile ayn dncede deilim. Bu Freudu tanm, gerekle tmyle ilgisiz deilse de son derece basit. PSKOLOG (Rahatsz bir ekilde): Tabii ki onu basit bulursun. Beklenmedik geree fazla yaklaan her ey, kiinin savunma kalkann parampara edecek kadar yaklaan her ey genellikle "an basit" olarak reddedilir. MUHALF: Sevgili dostum, bu baskc tartman kendi cemaatine ya da "hastalarna" saklayabilirsin. Fakat u an benimle tartyorsun ve ben bu tr tartmalarla korkutulabilecek birisi deilim. Szm kesilmeden nce de sylediim gibi, bu Freudu zmleme ok fazla basit. Metafizik merak ile cinsel merak arasnda yakn bir iliki olamayacan sylemiyorum. Ancak neeli bir ekilde, ilkinin ikincisinin yceltilmesi olduunu farz etmek bir hatadr. Eer bir ey sylemem gerekirse, ikincisinin ilkinin yceltilmesi olduunu sylerim. Metafizik merak, bana gre gerekten de ldkten sonra bana ne olacak, zdekilerin syledii gibi yok mu olacam, yoksa var olmaya devam m edeceim gibi sorularla ilikilidir. Ve ben, birey iin var olmaya devam etmenin, yenilenmeden daha temel olduuna inanyorum. Ama asl tm konumamz boyunca sessiz kalan mistik dostumuzun mistik sorgulamann gerek doas hakknda neler syleyeceini merak ediyorum. Syler misin neden bu kadar sessizsin? Neden syleyecek bir eyin yok? MSTK: Syleyecek ne var? MUHALF: Ne istersen. Sylemekten holanacan bir ey yok mu? MSTK: Var. MUHALF: ok iyi, syle o zaman. MSTK: Ne syleyeyim? MUHALF: Ne sylemek istiyorsan onu. MSTK: Peki o ne? MUHALF: Ne, ne? MSTK: Sylemek istediim ey ne? MUHALF: Senin neyi sylemek istediini nereden bileyim? Bunu bilecek tek insan sensin. MSTK: Niin? MUHALF: Niin mi? Nedenini biliniyorum. Ne sylemek istediini bilmiyor musun? MSTK: Biliyorum. MUHALF: O zaman neden sylemiyorsun? MSTK: Neden neyi sylemiyorum? MUHALF: Tanr akna gene ayn kmaza girdik. Bu mistikle konumak di ekmek gibi. Son derece basit sorularma neden dorudan yan tlar alamyorum? PSKOLOG: Belki de yaklamn yanltr. Sanrm ilk sorun, yani neden syleyecek bir eyi olmad sorusu biraz fazla tepeden ve ynetici bir soru izlenimi yaratt ve mistiin de seninle ibirliinde bulunmamasna neden oldu. Bir de ben deneyim. Syle bize, metafizik hakknda ne dnyorsun? MSTK: f, kapa eneni! PSKOLOG: Mm, muhalif haklym; bu mistikler biraz huysuz oluyorlar. METAFZK (Mistie): Sorularmn hibir anlam olmad konusunda bu insanlarla ayn grte misin? Algsal bir anlamdan ya da duygusal, sanatsal, sembolik, cinsel ya da psikoanalitik anlamdan bahsetmiyorum; gerek anlamdan bahsediyorum. Bunlar n hibir anlam yok mu? MSTK: Tabii ki anlam var. Bana gre, buradaki herkesten daha anlaml eyler sylyorsun. Akl banda hangi insan sorularnn yalnzca anlaml deil, ayn zamanda aka tm insanlkla ilgili olmadn dnebilir? DENEYML NSAN: oumuz bundan pheleniyoruz. MSTK: Bu sylediime ters dmyor ki. PSKOLOG: Bir mistik olarak nasl metafiziin nemli olduunu kabul edersin? Buda, metafizik sorular n kurtulu ya da aydnlanma ile ilgisiz olduunu sylememi miydi? MSTK: Buda metafizikilerden holanmyor diye benim de yle olmam m gerekir? Beni bir mistik olarak adlandrdn iin kendime zg dncelerim olamayacan m dnyorsun? Hayr, hayr, bana gre aydnlanma sorunu ve metafizik sorular n zm bir ve ayndr. Metafiziki tarafndan sorulan sorularn son derece gerek ve nemli sorular olmad konusunda kafamda hibir soru yok. Deneyimli dostumuzun syledii ey olduka doruydu: Metafizikiler binlerce yldr bu tr sorularla urayorlar ve u ana dek felsefe ile ilgili bir tek gerek iin bile kan t bulamadlar. Tartmalar gerekten de herhangi bir yan tla dorudan doruya ilgili deildir. Fakat bu iliki dzeyinin hibir yan t bulunamayacann gstergesi olduunu dnen mantki olgucuya kesinlikle katlmyorum. Btn bu durumun en zc yan da yantlarn zaten biliniyor olmas. Bu yantlar, metafizikiler tarafndan daha iyi bilinmiyorlar, aslnda bu yantlar herkes biliyor. MUHALF (Gerek bir aknlkla): Yantlarn herkes tarafndan bilindiini mi sylyorsun? MSTK: Evet; ama ne yazk ki bilinsiz bir dzeyde. nsanolu iin asl sorun, bu anlar bilinli bir dzeye tamak. PSKOLOG: Bu durumun, gemiteki anlar yeniden kavramaya benzediine gerekten de inanyor musun? MSTK: Evet, kesinlikle benziyor. te, bu nedenle felsefi yntemler baarszla uruyor. Daha ok, yalnzca dorudan anmsamaya benzeyen bir sre araclyla bilinebilecek bir eyi nesnel yntemler kullanarak bulmaya alyorlar. Eer bir benzetme kullanmam gerekirse, baz gemi olaylar aratran iki insan dnn. Bunlardan bir tanesi, yani "nesnel" felsefeci tipi, dsal bilgiler toplayarak bir sonuca ulamaya almaktadr. nsanlarla grr, ilikileri aratrr ve baz "dsal" ipular bulmaya alr. Dieri, yani "mistik" olarak adlandrlan tip, dorudan doruya ne olduunu anmsayana dek zihnini aratrp durur. Yine ayn ekilde, hipnoz altndaki bir insan byk bir olaslkla dsal ya da nesnel aratrmalarla asla kefedilemeyecek olan erken ocukluuyla ilgili olaylar rahatlkla anmsayabilir. Mistiklerin kendi kendilerini aratrma yntemleri, hipnoza ok benzer ve kazarak aa karlan bilgilerden daha az gvenilir deildir. Bu nedenle, metafizikinin kendi sorularna verilecek yan tlar iin yeterli dsal bilgilere sahip olmayan nesnel bir aratrc ya, mistiin ise dorudan doruya anmsayan bir insana benzediini sylyorum.

METAFZK (zgn bir ekilde): O halde, metafizik tartmalarn tmyle verimsiz olduunu sylyorsun? MSTK: Hayr, tam olarak deil. Bir insann bazen, dorudan doruya kendini aratrma yntemlerinin gerekli olduunu anlamadan nce byk bir olaslkla bu konuda bir ie yaramayacak olan nesnel yntemleri kullanmaya al rken ban tatan bir duvara arpmas gereklidir. Metafizik, temelinde yaln zca bir insan deil, btn bir insanlk rk iin dev bir koan'dr. Baka bir ekilde ifade edersek metafizik, insanlk rkn mistisizme hazrlamak iin gerekli olan bir olgunlama srecidir. Bu nedenle, metafiziin hibir amaca hizmet etmediini dnmyorum; aslnda son derece nemli bir amaca hizmet etmektedir. MUHALF: Kiinin kendi kendini inceleme yntemleri, dorudan anmsama ve hipnoz konusundaki bu konumalarn hepsi de ok iyi. Ama bu yntemlerin gvenilir olduu konusunda elimizde ne garanti var? Nesnel verilerle kantlanmayan anlar yanl olabilir. Ayrca hipnoz hakknda bu dzeyde kavranan ocukluk anlarna gvenmemiz gerektiini gsterecek kadar yeterli ey bilinmiyor. PSKOLOG: Bu konuda ne yazk ki size katlamayacam. MUHALF: Eh, belki de siz bunlara gvenecek kadar ok ey biliyor olabilirsiniz, ama ben bilmiyorum. zellikle hipnoz alt nda neden anlarn birer fantezi ya da yanl an deil de doru an olarak kabul edildiklerini bir trl anlamyorum. PSKOLOG: Bu konuda elimizde, doruluunu kantlayc pek ok vaka var. MUHALF: Pekl, belki de sizinle hipnoz konusunda tartmamalym, ama "mistik alg" olarak adlandrlan konudaki pheciliimi paylamyor musunuz? PSKOLOG: Evet payla yorum. MUHALF (Mistie): Bizi nasl pheci olmakla sulayabilirsin? Mistik alglarn geerliliini ne diye kabul etmemiz gerekiyor ki? MSTK: Byle bir zorunluluk yok. pheciliiniz sizi, bu tr eyleri dorudan doruya kendi banza kavrayacanz bir noktaya ulatracak olan olgunlama srecinin en nemli blm. ., MUHALF: Aman, hadi oradan. Btn bu laf kalabaln yutacama inanyor musun? MSTK: Hayr inanmyorum. Duruma gre ok kr ya da ne yazk ki, gl bir ekilde gerein tmyle reddedileceini bilsem de bunun gerek olduunu bildiim bir duruma girmeye zorlanyorum. Ama gerein kat bir ekilde reddinin, gerein mutlak bir ekilde kavranmas iin bir n art olduunu fark edecek kadar bilgim var. Ltfen pheci tartmalarn benim iin yeni bir ey olduunu dnmeyin. Bir zamanlar ben de u an hissettiklerinizi hissettiim iin neler hissettiinizi tmyle biliyorum. Yirmi yl boyunca, herhangi bir insann kendini verdii kadar youn bir ekilde kendimi felsefi incelemelere verdim ve "znel" olarak adlandrlabilecek yntemlere kar nesnel yntemlerin gerekirliini savunan hrsl yazlar yazdm ve yalnzca nesnellikle ilgili bu uzun zihinsel uran bir sonucu olarak, daha znel bir yaklamn kesinlikle gerekli olduunu anladm bir dzeye ulaacak ekilde olgunlatm. znelliin deerli olduu sonucuna nesnel bir ekilde ulamadm, daha ok kendiliinden bir deiim meydana geldi ve bu sreci bir aacn bymesinden daha farkl bir ekilde aklayamam. Umarm sylediim eyi anlyorsunuzdur. Bu, insann nce tmyle nesnel bir yaklamla balayp, ardndan da nesnel bir ekilde znel yaklamn daha iyi olduu sonucuna varmas biiminde akla uygun bir ekilde aklanabilir. Ama benim bama gelen ey bu deildi. Yaama bir bilimci ve dnr olarak baladm ve znellie asla gvenmedim. Ardndan nesnel bir ekilde deil, tmyle znel bir ekilde znelliin deerini kavradm; ya da daha ok dorudan bir igryle. MUHALF: Pekl, bunlarn hepsi iyi. Senin, sylediin eylere inanmadn da dnmyorum. Sorduum tek soru: ben neden bunlara inanaym? MSTK: Ben de sana kesinlikle buna inanmak gibi bir zorunluluun olmadn anlatmaya alyorum. Son incelemede, bu senin inanman gerektii ya da gerekmedii ile ilgili bir soru deil, inanp inanmadnla ilgili bir soru. Umarm, tm insanln mistisizmin yoluna girmesini umut edecek kadar hayalci olduumu dnmyorsundur. Bir gn kesinlikle bunun olacan biliyorum, ama zaman gelmeden deil. Ayrca sizinle ne yapmanz gerektii konusunda tartan herhangi bir mistie de inanmyorum; o gerekte sizden ok kendini ikna etmeye almaktadr. Bir insanla, mistisizm yolunu izlemesi gerektii konusunda tartmak, ham bir elma ile aatan dme zamannn geldii konusunda tartmak kadar aptalcadr. Elma hazr olduunda ona aatan dmesi gerektiini sylemek gerekmez; o zaten kendi durumuna uygun olarak bunu yapacaktr.